Professional Documents
Culture Documents
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER (SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI
HAZIRLAYAN
ENOL KORKUT
ANKARA 2005
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER(SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI
DANIMAN
PROF. DR. HAYRAN ALTINTA
HAZIRLAYAN
ENOL KORKUT
ANKARA 2005
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER(SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI
mzas
....................................................................
........................................
....................................................................
........................................
....................................................................
........................................
....................................................................
.........................................
....................................................................
.........................................
....................................................................
.........................................
NSZ
Frbnin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kkenleri adn tayan
almamz drt blmden olumaktadr. almamzn birinci blmnn ilk
ksmnda, bir siyaset felsefesi almasnda akla kavuturulmas gereken
kavramlar, zellikle slam Dncesi ve Ortaa siyaset felsefesi asndan ele aldk.
Ortaa slam dncesindeki siyaset felsefesiyle ilgili olarak gnmzde yaplacak
bir almada, sz konusu kavramsal erevenin birok adan doru bir ekilde
temellendirilmesi nem arzetmektedir. nk, byle bir almada kavramsal
erevenin doru tespitlerle temellendirilmesi, bilimsel almann seyri asndan bizi
daha salkl sentez ve yorumlara gtrebilecektir. Ayrca, bu ksmda siyaset ilminde
kullanlmas gereken metodlar hakkndaki grleri ele alp, Frbnin konuya
yaklamn ortaya karmaya altk. Buna paralel olarak, tez konumuzun Frbnin
siyaset felsefesinin kkenlerini de kapsamasndan dolay, birinci blmn ikinci
ksmnda, filozofun dnemine kadar hem felsefe tarihindeki, hem de slam
dncesindeki siyas dnceyi inceleme gerei duyup, Frb dnemininin siyaset
felsefesi asndan grnmn tam olarak gzler nne sergilemeye altk. Ayrca,
Frbnin siyas dncenin sz konusu birikimleri karsndaki konumunu ele aldk.
Efltun ve Aristo bata olmak zere, Yunan ve Helenistik felsefeden Arapaya
evrilen klliyat, ayn ekilde sahte Efltun ve Aristocu siyaset kitaplarn, evirilerin
durumlarn ve Frbnin bu metinler karsndaki tutumunu tetkik ettik. Bunun
yannda, eski ran dncesinden Arapaya evrilen siyasetle ilgili eserler karsnda
Frbnin tutumunu inceledik. Ayrca, filozofun ilk eitim ve retim hayatndan
yola karak, Trk Siyaset dncesinden Frbnin siyaset felsefesine nfuz eden
unsurlar tartmaya altk.
kinci blmde, Frbnin bir ilim olarak Siyasete nasl baktn, Siyasetin
dier ilimlerle olan ilikisini, Frbnin bu alanla ilgili olarak kulland kavramlar,
filozofun siyasetle ilgili yazd eserleri modern dnemde ileri srlen baz grlerin
etrafnda ele almaya altk. Ayn ekilde, bu blmde, Frbnin siyaset felsefesi
zerine yaplacak bir almada nemli bir konu olan, filozofun eserlerine yaklamla
ilgili olarak yaplan mlahazalar ve bu mlahazalar etrafnda kendi grlerimizi
ortaya koyduk.
Tezimizin nc blmnde, ilk nce Frbnin mille/din tasavvurunun hem
erdemli ehir hem de erdemsiz ehirlerle ilgili olarak belirleyici rol zerinde durduk.
Daha sonra, Frbnin siyasal bir varlk olarak kabul ettii insana bakn, insantoplum ilikisini ve siyasal bir varlk olarak insann alemdeki konumunu ele aldk.
Ayrca, Frbnin Sosyolojik adan toplumlara bakn, toplumlar snflandrmasn
ve filozofun nazarnda toplumsall ortaya karan temel ilevleri tetkik ettik.
Daha sonra, erdemli ehri, erdemli ilk bakan, erdemli ehirdeki sosyal
tabakalar ve erdemli ehrin, din, ahlak, metafizik boyutunu ve bunlarn kkenlerini
aratrdk. Ayrca, bu blmde, erdemli ehrin topik ve gerek boyutlarn, erdemli
ehri dzenleyen bir unsur olarak hukukun konumunu, erdemli ehrin sradizimsel
yapsn, erdemli ehrin inan ve fiillerini ve bu konularla ilgili olarak temel
problemleri incelemeye altk. Ayrca, erdemli ehrin kendi i dzenlenmesinde
nemli unsurlar olan eitim ve retim, adalet ve erdemli ehirde ortaya kan muhalif
guruplarla ilgili filozofun grlerini ele aldk. Ayn ekilde, Erdemli ehrin kurulmu
bir ehrin felsef olarak ilenii mi, gelecekte kurulmas dnlen bir devlet mi, yoksa
filozofun hi insan olay ve olgularla ilikilendirmedii dsel bir tasavvur mu, olup
olmadn tarttk.
II
III
almalarm boyunca, zaman zaman baz konularda yapt yorum ve tahillerle bana
k tutan Prof. Dr. Mehmet Bayraktar Hocama
IV
KISALTMALAR
a.g.e.
: ad geen eser
a.g.m.
: ad geem makale
a.g. mad.
: ad geen madde
ev.
: eviren
ed.
: Edited
kar.
: Karlatr
Ner.
: Nereden
s.
: sayfa
ss.
: Sayfalar Aras
trans.
: translated
Tahk.
: Tahkik eden
Vol.
: Volume
NDEKLER
NSZ
KISALTMALAR
NDEKLER
GR
I.BLM: Kavramsal ereve ve Siyaset Felsefesinin Tarihsel Geliimi
1.Kavramsal ereve
1.1.Siyaset Kelimesinin Etimolojik Kkeni ve slam Dncesindeki Kullanmlar
12
13
13
17
20
22
25
30
31
38
43
49
49
55
VI
58
78
90
101
102
103
107
113
116
122
129
3. Aile
133
136
140
144
150
155
5. Adalet
164
6.Sava
168
7. Hukuk
172
VII
8. Eitim ve retim
175
9. Muhalifler
178
184
1. Cahil ehirler
187
187
188
189
191
194
1.6.Demokratik ehir
197
203
204
204
212
218
220
SONU
225
KAYNAKA
236
EK:
Trke zet
253
ngilizce zet
254
VIII
GR
slam Dnce Tarihi gznne alndnda, siyas dncenin bir ok ekilde
ifade edildii grlmektedir. Bunlarn arasnda, Fkhlarn hukuk boyutlar n
planda olan siyas dnce hakknda yazlm kitaplar, Kelamclarn kelam
meselelerden yola karak yazdklar risaleleri, ayn ekilde Kelamc ve Fkhlarn
iinde yaadklar devletin idarecilerinin ve bakanlarnn ahlak yaplanmalarna
ynelik yazdklar eserleri zikredebiliriz. Bu ekollerin dnda, slam dncesinde,
ilk defa Frb, Efltun ve Aristonun siyaset felsefesini, slamn temel verileriyle
uzlatrarak zgn bir siyaset felsefesi gelitirmitir. Frb, dier dnrlerin
aksine, dnemindeki siyas olay ve olgularn sosyolojik tahillerini, idar kademelerin
ahlak yaplanmasn ve kendi dnemindeki devletin ynetim ekillerinin nasl olmas
gerektiiyle ilgili fikirler retmemitir. Frb, slam dnyasnda ilk defa siyaset
felsefesi yapmann ilkelerini belirlemi ve kendi dnemine kadar bir ilim olarak ele
alnmayan siyaseti, mstakil bir ilim dal olarak kurmutur. Ayrca, siyas alanda
kullanlmas gereken yntem sorunuyla da ilgilenmitir. Frbnin siyaset felsefesi,
Bat slam dnyasnda, bn Bacce ve bn Rdle devam etmitir.
Frbnin Aristocu nazar ve amel felsefe anlayn, kendi felsef dnce
yaps ierisinde farkl bir boyut katarak ele almas ve bunlarn birbirini tamamlayan
iki dnce ekli olarak dizgesel (sistemli) hale getirmesi, bir mana da Dou slam
dnyasnda siyaset ve ahlak alannda uzun yzyllar devam edecek bir gelenein de
domasna sebep olmutur. Bu gelenek, bata bn Sina olmak zere, bn Miskeveyh,
Nasreddin Tus, Celaleddin Devvan ve Knalzde Ali Efendi gibi siyasetin ahlak
boyutunu n plana karan dnrler tarafndan takip edilmitir. Ayrca, Muhy-i
Glen, gibi baz 16. yzyl dnrleri de Frbnin erdemli ehir ve erdemsiz
ehirler hakkndaki nazariyelerini gelitirerek, hem ahlak hem de siyas alanda sz
konusu gelenee katk yapmlardr. Bu gelenek tarafndan biimlendirilen Trk
Siyaset ve Ahlak Felsefesinin kkenleri, birok bakmdan Frbnin Siyaset
Felsefesine dayanmaktadr.
Frb slam dncesinde ilk defa siyaset felsefesi yapan filozoftur. Siyaset,
onunla beraber bamsz bir ilim olarak ele alnmtr. Bu zgn durumun farknda
olan, modern dnce, onu aratrma kapsamna alm ve byk ounluu son otuz
ylda olmak zere Frbnin siyaset felsefesi zerine nemli almalar yaplmtr.
Trkyede modern dnemde Frb zerine yaplan almalar Mehmet Ali Ayn ile
balam ve Hilmi Ziya lken, Aydn Sayl, Mbahat Trker Kyelle devam
etmitir. Ayrca, Bayraktar Bayarakl tarafndan hazrlanan Frbde Devlet
Felsefesi adl alma, daha ziyade Frbnin siyaset felsefesini genel bir bak
etrafnda ele almtr. Ayrca, son dnemde yaplan Uluslararas Frb
Sempozyumunda Frbnin siyaset felsefesi, ahlak adan, mille kavram
balamnda ve vahiyle ilikisi nplana karlarak tartlmtr.
Biz bu almamzda Frbnin siyaset felsefesini temel problemlerini ve
Frbnin siyaset felsefesinin kaynaklarn modern dnemde yaplan szkonusu
almalar etrafnda ele almaya altk. Ayrca, baz konularda Frbnin siyaset
felsefesiyle ilgili olarak yaplan yanl yorumlar, metodoloji sorunlarn ve filozofun
siyaset felsefesinin kkenleri zerine yaplan mlahazalar ele almaya altk.
Kanaatimize gre, Frbnin siyaset felsefesinin kkenleri aratrlrken imdiye
kadar yaplan en temel yanlglardan birisi, filozofun kurduu felsef sistemin
grmezlikten gelinmesidir. Bundan dolay, filozoufun felsef sistemi paralara
Muhammed bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut, 1970, c.2, s. 253 s-v-s maddesi, Hans Wehr, A
Dictionary of Modern Written Arabic, Arabic-English, Ed. J. Milton Cowan, 1980, s-v-s veya Sa-se
maddesi, s. 441
2
Richard Netton, Siyasa Maddesi, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, New Edition, Leiden, 1997, s.
694.
3
Michel Foucault, hkmdar veya bakan tasavvurunun sry gden oban ile zde saylmasnn
Yunan ve Romann siyasetle ilgili anlaylarnda olmadn veya farkl olduunu, bu anlayn
Yunan kkenli olmaktan ziyade Sami geleneine mahsus bir unsur olduunu belirtir. Ona gre
Firavun bir oban olarak grlr, (nk ta giyme trenlerinde oban sopasn kuanrd), srail
halkn oban gder, o da tanrlar Yehovadr. Davut ise birinci obann altnda ikinci oban olarak
anlmtr. Michel Fucoult, bu ncllerden hareket ederek eski Doudaki oban imajyla Yunandaki
ilikinin
oban imajnn farkl olduunu belirtir. Fucoult, eski Douda obann otoritesini srye uyguladn
Yunanda ise yeryzne uyguladn, bu manada Douda srnn varl ile obann varlnn
eitlendiini belirtir. Douda oban kaybolursa srde bozularak kaybolur, Yunanda ise oban lse
bile arkada kendini ayakta tutacak bireylerden oluan bir ehir(polis) kalmaktadr, (Fucoultun bu
okumas yunan toplumunun gerekliine uygun olarak grlebilir fakat Yunan siyaset felsefesini gz
nne alrsak en azndan Efltn asndan mmkn grnmez. nk Efltna gre eer filozof
toplumun banda deilse o toplum kendini kaostan ve kargaadan kurtaramaz. Bkz. Filozof ve avam
ilikisini simgeleyen bir metafor olarak gemideki insanlarla kaptan arasndaki iliki, Efltn, Devlet,
ev. Sebahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, st. 1995, s. 175-176) Fucoult, Douda obann srnn
esenliini saladn ve obann sry her an korumas gerektiini, Yunanda ise srnn kendi
imkanlarn hayata geirebilmesi iin sadece tanrlarn inayet etmesinin istendiini, tanrnn srye
her an mdahale etmediini belirtir. Fucoult, Ortaa boyunca hristiyan dnyasna yunan tarz sr
ve oban ilikisi anlaynn deil dou tarz anlayn hakim olduunu, bylelikle siyas akln
tamamen Yunandakinden farkllatn, bunun yerine ortaada koruyucu otoritenin yerletiini,
yeniada da bu anlayn devletin mantn oluturduunu ve buradan da bireyselleme ve
toplumsallama anlaynn doduunu belirtir. Michel Fucoult, Omnus et singulatm: Vers une
critique de raison politique, Le Dbat(Paris) No:44 (Novembre,1986). Cabirnin, slamda Siyasal
Akl adl eserinin iinde, st.1997, s. 74-81. Fucoultun bu yorumlarn ortaa ve yeniala ilgili
teorilerini netletirmek ve temellendirmek iin yaptn syleyebiliriz. Her eyden nce Yunan
siyaset anlaynda seyis metaforunun kullanlmas sadece Homerosun baz metinleriyle snrl
deil, Efltn kllyatnd da kullanlan bir simgedir. Bkz. Efltn, Devlet Adam, ev. Behice Boran,
Mehmet Karasan, st.2001, s.17, Devlet, s. 130) Ayn ekilde yneticinin oban imgesiyle tasavvur
edilmesi anlay Smerliler ve slam ncesi Trklerde de vardr. (Mbahat Trker Kyel, Kutadgu
Bilig ve Frb, Uluslaras, bn Trk, Harezmi, Frb, Beyruni ve bn Sina Sempozyumu, Ank.,1990,
s. 221)
4
R. Netton,, agmad., s. 694
5
Fauzi M.Najjar, Siyasa in Islamic Political Philosophy, Islamic Theology and Philosophy: Studies in
Honor of George F. Hourani, Ed. Mihael E. Marmura, New York, 1984, s. 92
Siyaset terimi ve ifade ettii anlam alan, slm metinlerde farkl ynetim
ekilleri ve farkl pratik uygulamalara atf yaplarak birok ekilde kullanlmtr.
Siyaset kavram, insanlarn ynetimi anlamnda, hem Kuranda hem de Snnette
kullanlmtr. Ayrca, Mslman limler, bilimler snflamas yaparken ahlakla ilgili
unsurlar, insani erdemleri ve devlet ynetimiyle ilgili sultanlara ynelik tavsiyeleri
siyaset bal altnda ele almlardr. Ayn ekilde, slm dncesinin birok
sahasnda olduu gibi siyaset, siyaset felsefesi ve siyas dnce alanndaki teknik
kullanmlarn ve kavramsallatrmann en temel kaynaklar da hi phesiz Kuran
ve Snnettir. Tarihi olarak, ilk nce, halifelik ve imamet kavramlar etrafnda
younlaan siyas dnce daha sonra kelm ve fkh boyutlarda kendini
gstermitir. Frb ile beraber de siyaset felsefesi eklinde kendisini ifade etmi,
bu aamadan sonra da felsef kavramsallatrmalar ve terminolojik gelimeler
balamtr.
zet olarak sylemek gerekirse, slm Dnce Tarihinde, terim olarak,
siyaset ilknce devlet ynetme sanat, devlet ilerinin ynetimi, siyaset ve idareyle
ilgili genel iler anlamnda kullanlmtr. Siyaset, Hlafa-i Raidn ve Emevler
dneminde devlet ynetme sanat ve iyi ynetim anlamlarnda kullanlmtr. bnul
Mukaffa (756) ise, gelecekte bu kelimenin kazanaca en yaygn kullanmn tohumu
olabilecek ekilde onu yneticinin ve memurlarnn ihtiyari otoritesi anlamnda
kullanmtr.6 kinci kullanm, zellikle baz kelmc ve fkhlarn
kulland
R.Netton, bnul Mukaffann bu kullanmn eriatn erevesi dnda ilk kullanm olarak sunar.
Netton, ayn yer. Siyaset kelimesi daha sonraki yzyllarda Trke, Arapa ve Farsa dillerinde ceza
hukukunda otoritenin kendi geleceini korumak iin verdii ve hadd cezasndan farkl olarak idam
cezas anlamnda kullanlmtr. Siyasetgah kelimesi de Osmanlcada siyas idamlarn yapld yer
anlamnda kullanlmtr. Siyaset kelimesi 19. yzyldan balayarak gnmze kadar politika bilimi
manasna kullanlmtr.
es-Siysetl-medeniyye
kavramnn,
gerek
bir
toplum
iin
kullanlmaktan ziyade ideal bir toplum dzeni ve sosyal topluluk iin tasavvur
edildiini syler ve kendi gelitirdii umran ilminin bundan farkl olduunu
belirtir.10 bn Haldun, filozoflarn bu anlaylarn, er siyaset anlaynn tersine,
akl siyaset olarak takdim eder. bn Halduna gre, burada filozoflarn kastettikleri
anlam sosyologlarn kullandklar mesalih-i amme anlayndan ziyade nadiren
gerekleme ans olan erdemli ehirdeki iler manasndadr. bn Halduna gre,
filozoflarn anlad siyaset ilmi, halkn ounluunun, insan trnn korunmas ve
devam ettirilmesi iin gerekli bir yolda sevk edilmesi, bu amala ahlak ve hikmet
gerekliliklerine uygun olarak ev ve ehrin idare edilmesi gibi pratik bir amac
kendine konu edinirken, umran ilminin hem byle pratik bir amac yoktur hem de
Siyaset kelimesinin bu ekilde eriatla zde bir ekilde kullanm erken dnem fkh ve kelm
ekollerinde ilk ifadesini bulsa da siyaseti kelimenin tam anlamnda eriat olarak kullanan ilk dnr
bn Teymiyyedir. Bu iki kelimeyi ayn anlamda kullanmaktaki temel ama slam hukuk
prensipleriyle pratik siyas ihtiyalar uzlatrmaktr. bn Teymiyye es-Siyaset-eriyye adl
eserinde ilh hukukun veya eriatn tam olarak gz nnde bulundurulduunda veya uygulandnda,
yneticinin siyasetinin fukahann grleriyle atamayacan belirtir. bn Kayyim el Cezviyye de
siyasetin eriatn bir paras olarak tanmlar. Bk. Netton. Age. s. 695
8
F. Near, agm. s. 93
9
Siyaset felsefesinin fkhla ilikisi bir nceki ayrmdakinden farkllk arz etmektedir. Felasife kendi
felsef ve siyas sistemlerinde fkha ok nemli bir yer vermekle beraber Gazali ve bn Teymiyye
rneklerinde grlebilecei ekilde ne siyaseti, eriatn bir kolu olarak deerlendirmiler ne de
siyasetle eriat bir ve ayn anlamda kullanmlardr. Fkhlam ve kelmlam siyaset anlayyla
siyaset felsefesi arasndaki farkllklar Frb zerinden daha sonra tekrar tartacamz iin imdilik
bu aklamayla yetiniyoruz.
10
bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, st., 1990, c.2 s. 118, Bkz. Charles E.
Butterworth, Ethical and Political Philosophy, The Cambridge Companion to Arabic Philosophy, Ed.
Peter Adamson and Richard C. Taylor, Cambridge, 2005, s.266. bn Haldunun zmnen Frbye
ynelttii bu eletiri ve bu eletirilerin modern okumalar tezimizin ilerleyen blmlerinde tartlacak.
umran ilmi toplumun nasl idare edilmesi gerektii zerinde de durmaz. Onun amac,
umrann ve onda ortaya kan olaylarn doru ve teorik bilgisini vermektir. Bu
manada umran ilmi saf teorik, medeni siyaset ise pratik bir ilimdir.11 Bu bilgilerden
yola karak bn Haldunun umran ilmi altnda siyaset alann filozoflarn tersine
olacak
ekilde
tmevarm
yntemini
kullanarak
aratrlmas
gerektiini
11
Umran ilminin siyaset ilminden farkll iin bkz. Ahmet Arslan, bn-i Haldun, Ank. 1997, s. 83
Ayrca, Muhsin Mahdi, Ibn Khalduns Philosophy of History, London, 1957, s. 125-126
12
Ahmet Arslan, Age. s. 424
13
Bkz. Ahmet Arslan, Felsefeye Giri, Ank.1994. s. 113-114
Aslnda Frbnin siyaset felsefesi de onun varlk felsefesinin bir parasdr. Bu birok filozofta
bal bana bir alan olarak ele alnrken Frbde baka bir boyutu vardr. Frb varlklar en
temelde ikiye ayrr. Zorunlu Varlk ve Mmkn Varlk. Siyaset felsefesi de ite bu mnkn varlklar
iinde ayalt dnyada yaayan ve ayalt dnyann en mkemmel varl olan nefsi natkaya sahip
insanlarn yeryzndeki yaam biimlerini, oluturduklar veya oluturmalar muhtemel dnyevi
sistemleri, bu insanlarn biyolojik, psikolojik bnyelerini, sosyal bakmdan rgtlenme durumlarn,
metafizik ve uhrevi anlaylarn, ele alr. Bu anlamyla bakldnda aslnda siyaset felsefesi
dediimiz ey bir manada varlk felsefesi yapmaktr. Fakat siyaset felsefesinin sorunlar ve
problemleri en azndan felsefe tarihini gz nne alacak olursak varlk felsefesinin problem ve
sorunlarndan ayrdr ve bu iki alan felsefenin iki ayr disiplindir.
15
10
istiyoruz.
Fkhlarn eriat olarak tanmladklar ve ilh yasalara dayal olan siyaset
anlaylarnda insan faaliyetlerinin ve ilerinin hemen hepsi eriata uygun bir tarzda
aklanmaya allr. Onlara gre, bu durum, hem dnyada hem de ahirette kurtuluu
salayacaktr. lahi hukukun kapsamad ve insanln karlaaca baz siyas
sorunlar ise eriattan karlacak siyas ilkelerle zmlenmeye allacaktr.
Fkhlar slmi inanlar ve kabullerin yksek insani amalar dorultusunda politik
yaamda uygulanmas gerektiini belirtirlerken,
11
gelinemediini kabul etmek gerekir. Filozof tam manasyla kelmi veya fkh bir
siyaset teorisi gelitirmez. Fakat kurduu felsef sisteminde zellikle siyaset
asndan bunlar sisteminin bir paras yaparak, bu iki ilmin konumunu, snrlarn
ve siyaset ilmiyle olan ilikilerini kapsaml bir inceleme konusu yapar.
Muhsin Mehdi, fkh, kelmc ve filozoflarn siyaset alannda ve ilh hukukun
siyas alanda ifade ettii anlam konusunda birbirlerinden ayrlmalarna ramen,
filozoflarca tasavvur edilen ehir ile (fakih ve
tarafndan nerilen ehrin zellikle adalet erdemini merkeze almak konusunda ortak
bir gre sahip olduunu syler.23 imdi bir siyaset felsefesi almasnda ele
alnmas nem arzeden siyasal dnce, siyas ilhiyat ve siyaset biliminin siyaset
felsefesiyle ilikilerine ksaca deinmek istiyoruz.
deerlendirecek olursak, siyasal dnce burhana giden bir ama olmayacak ekilde
23
12
Siyaset felsefesinin kelimenin tam anlamyla Platon ile balayp balamad konusu bu blmn
ikinci ksmnda (2.1) ele alnacak.
26
Burada Siyas lahiyat kavramn ngilizce Political Theology kavramnn karl olarak
kullanyorum. Ayrca bu konuyu bugn Batda Ortaa Siyasi Dncesinin hangi kavramlar
etrafnda ele alndn gstermek iin ele allyoruz.
13
meseleleri evrenseldir.27 Siyas ilhiyatn ilkeleri baka herhangi bir dini topluluk
adna yararl olmamasna ramen zel bir dini toplum iin yararldr. Eer siyas
ilhiyat dini bir toplum iin siyas ilkeler ve bu ilkelerin kkenlerini ortaya koyarsa,
siyaset felsefesi de bu ilkeleri ve bu ilkelerin kkenlerinin kkenlerini aratrr.
Siyaset felsefesi bu ilke ve kkenler hakknda herhangi bir nyargya sahip deildir.
Bu gr savunanlara gre, siyas ilhiyatn siyaset felsefesinin kapsamnda olmas
onun nemsiz olduu manasna gelmez. Bunun tersine siyas ilhiyat her bir ilh
vahyin politik retisini ortaya karmal, akla kavuturmal ve bunlarn
aratrlmasnda siyaset felsefesine yardmc olmaldr. Bu manada siyas ilhiyatn
verileri sadece bir din iin sz konusu olabilirken siyaset felsefesinin problemleri ve
bunlara getirdii zmn dinler st bir seviyesi vardr.28
Konuyla ilgili olarak dier yaklam ise, siyaset felsefesinin konularnn
siyas ilhiyatn kapsamnda olduu ynndedir. Bu gr savunanlara gre, bizim
ilah hukukumuz hayatta karlaacamz btn beer sorunlara kar niha ilkeleri
verir, bizim hayatmz hem bu dnyada hem de br dnyada mutlulua ulatrr.
Bu adan bakldnda siyaset felsefesi yzeyseldir. Siyas ilhiyat, felsef ilke ve
delillere dayanmaz. Siyasal teolog, siyasal filozofun ulaamayaca yksek ilkelere
ulaabilecei iin, bu ilkelerden yapaca karmlar da siyasal filozofunkinden daha
stn ve daha kapsaml olacaktr.29
27
Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Introduction, Medieval Political Philosophy, Cornell University
Press, 1995, s. 9
28
ayn yer.
29
Age.s. 10
14
Hristiyanla mahsus bir olgudur. Ayn ekilde siyas ilhiyat, siyaset felsefesinin
erevesi iinde deerlendirme ise, Ortaa slm siyaset felsefesinde ve Yahudi
felsefesinde baskn bir unsurdur. Melliflere gre, bu anlay teolojiyi hukuka hasm
bir tarzda yorumlayan bn Rdle devam etmi, geleneksel skolastik teolojiyi bu
amalar dorultusunda deitirmek isteyen Latin bn Rdlnde de kendisini
gstermitir. 30
Yaygn ve geni bir adan ele alndnda teoloji Hristiyanlkta nde gelen
bir bilimdir. Hristiyan toplum, davran ve grleri birok ynden belirleyen
kapsaml bir ilah hukuktan ziyade kutsal bir doktrince oluturulmu bir
toplumdur.31 Bu toplumun oluturucular hiyerarik olarak havarilerden sonra gelen
onlarn takipileri hukukular deil teologlardr. Helenistik dnemde
Patristik
teoloji
retilerinin
uzlatrlmasna
fazla
ahit
olmuyoruz.
30
31
Age.s. 8
Age.s. 12
15
akla
kavuturmaya
almlar
ve
bu
amala
da
Yunan
felsefesini
teolojiletirmilerdir.32
Ortaada Thomas Aquinas ve dier teologlar bu minval zere felsefe ve
kutsal retiyi bir hikmet ad altnda birletirmeye almlard. Burada eer bir
kyas yapacak olursak Hegelci anlamda nasl ki akl teoloji, dogmatik teolojinin
Klasik Yunan Felsefesinin zellikle metafizikle ilgili unsurlarn kendi amalar
dorultusunda kullanmakla ortaya kmsa,33 siyas ilhiyat da klasik siyaset
felsefesini bu amala yani kilise otoritesini merulatrmak amacyla kullanmakla
ortaya kmtr, diyebiliriz. Bu durum Hristiyan Ortaanda Efltndan ziyade
Aristo34 ve ieronun siyaset felsefesinin kabul grmesi ve yaygnlamas iin de
uygun bir ortam hazrlamtr.35 Ayn ekilde Hristiyanlkta, teolojinin pratik hayat
inanlar zerinden belirlemesinin ve dzenlenmesinin bir sonucu olarak zel ve
kamusal alan Sezarn kanununca doldurulmaya allm ve doal hukuk
anlaynn ilk rneklerinin Hristiyanlkta Tomistik felsefeyle ortaya kt
belirtilmitir. Fakat, Aquinas doal hukuku insann akleden hukuk yannn ilah
hukuka itiraki iin arasal bir mahiyette aklar.36 .
Aquinas, Aristonun Politikas ve Nikomakhosa Etiinin yorumu zerine
konuurken ayn zamanda doal akl iin bilinen politik eyler hakknda da
konumaktadr.37 Dolaysyla toplum hakkndaki Tomistik konuma Aristo zerine
32
Stephen F. Brown, Medieval Theology, The Blacwell Companion to Modern Theology, ed .Gareth
Jones, 2004, s. 145
33
Mehmet Bayraktar, Din Felsefesine Giri, Ank. 1997, s. 41
34
Aristonun Politikasna Byk Albert, Thomas Aquinas, Peter Auvergne ve Siger Brabantnkiler
bata olmak zere yedi tane erh ve yorum yazlmt. Bkz. Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age, s. 16.
35
Age.ss. 12-15
36
Vernon J. Bourke, Thomas Aqinas, The Encyclopedia of Philosophy, Vol.8 New York, London,
1967, s. 112
37
Siyaset ve hukuk alannda metafizik ve ahlak rglerinden soyutlan tarzda doallk ilk
kprdanmalarn Ortaa Hristiyan ve Latin dnyasnda gsterse de aslnda bn Tufeylin Hayy b.
16
yaplan yorumlarn tesine geerek, Thomasn Krallk zerine (On Kingship) adl
eserinde ve dier teolojik eserlerinde olduu gibi onun kilise otoritesi hakkndaki
grlerini de ierir.
2.1.1a. Kelamc ve Fakihlerin Siyaset Teorileri ve Siyasi lahiyat
Yukarda aktardmz grler dorultusunda, Gazali, bn Teymiyye ve
Maverdi gibi dnrlerin kelm ve fkh adan gelitirdikleri siyaset anlaylar ve
dncelerine tam olarak Hristiyan teolojisinden yola klarak gelitirilen tarzda
bir siyas ilhiyat diyemeyiz. slm siyaset felsefesi zerine almalar yapan baz
modern aratrmaclar filozoflar ile kelmclar arasndaki metafizik konulardaki
ayrln aynsnn siyaset ve ahlak alannda da olduunu kabul etmiler, bu minval
zere slm Siyaset Dncesini siyasal felsefe ve siyas ilhiyat blmlerine
ayrarak, aratrmalarnda bu ayrm sistematik hale getirmilerdir.38 Her eyden nce
Ortaada kelmc ile teoloun din adna yapt grevler farkldr. Nasl ki Teolojiyi
Kelmla karlamak tabiatlar, gayeleri ve kapsamlar bakmndan uygun deilse,39
ayn ekilde kelmclarn siyaset teorilerini de siyas ilhiyat olarak adlandrmak
mmkn deildir. slm siyasal dncesinde Allah adna siyas otorite olarak bir
kurum veya ruhban snf olmadndan yola karak, Hristiyanlkta olduu gibi
Yakzan adl eserinin bat dillerine evirisiyle doal din anlay dorultusunda yorumlanmasndan
sonra kendini gsterecek bir sretir.
38
Zerrin Kurtolu, slam Dncesinin Siyasal Ufku, Ank.1999, s. 51-59. Zerrin Kurtolu kitabnda
genelde bu ayrmn metodolojik unsurlarn n plana karr ve siyas ilhyat slam dncesindeki
Ortodoksluun z evlad, siyasal felsefeyi de sz konusu ortodoksiliin basks altnda yaplm
dnce hareketi olarak grerek Goldziher ve Straussun rehberliinde slam siyasal dncesini bu
ekilde temellendirmeye alr. Ayrca, Kurtolu din felsefe atmas nkabul dorultusunda
siyasal felsefe ve siyas ilhyat ayrm yaparak slam dncesinin siyas boyutunu Leo Straussu
yorumsamac okumay n plana geirerek aratrmaya alr. Bkz. Zerrin Kurtolu, slam
Dncesinin Siyasal Ufku, Ank. 1999, s. 51-59 Biz, Frbnin bu ekilde okunma tarzna daha sonra
deineceiz.
39
Mehmet Bayraktar, Age, s. 7. Modern Bat literatrndeki birok almada lm-i kelm, Theology
kelimesiyle karlanmtr. W. Montgomery Watt, Ignaz Goldziher, Louis Gadret ve M.M. Anawati
gibi aratrmaclar kelm kelimesini theology kelimesiyle karlamlardr. Fakat son dnemde yaplan
baz almalarda bu durumun farkndaln sezdirecek ekilde Kelm ayr bir ilim olarak
alglayarak, Kelm ve Mtekellim kelimesi aynen kullanlmtr. Bkz. William Lane Craig, Kelm
Cosmological Argument, Wipf and Stock Publishers, 1979
17
Her ne kadar slam dnyasnda bu alan slami ortodoksinin doldurduu konusunda birok nkabul
olmasna ramen erken dnemde ve hatta slam dnce tarihi boyunca bylesine bir ortodoksiliin
olmad kabul edilmektedir. Fakat bu durum, i siyaset dncesi ve felsefesi asndan problematik
hale gelen bir unsurdur. Ayn ekilde, bu balamda siyasal teoloji i siyaset dncesine, snni
siyaset dncesinden daha yakn bir anlam alanna sahiptir. Biz, daha sonra da ele alacamz gibi en
azndan Frb dneminde bylesine otoriter bir dini ortodoksinin olmadn savunuyor ve kabul
ediyoruz. Bu konuya ikinci blmde tekrar dnlecektir.
41
Gazali, el-Munkzu minad-Dalal, ev. Hilmi Gngr, Ank. 1960, s. 37
18
teologlarnda olduu gibi ruh arnma ve ilh saadete giden yolda tam olarak arasal
bir fonksiyon yklemez. Onun siyaset anlay hem dnya hem de ahiret saadeti
iindir.42 Onun iin sz konusu dnrlerin siyas dnceleri teolojik deil fkhidir.
Yukarda deindiimiz gibi konuya iaret eden Ralph Lerner ve Muhsin Mehdi siyas
ilhiyatn slm ve Yahudilikten ziyade Hristiyanla ait tarihi bir olgu olduunu,
te yandan lh Hukukun (Fkh, Torah) belirleyici bir rol oynamasndan dolay da
siyaset felsefesinin de Hristiyanlktan ziyade tarihi olarak slm ve Yahudilikte
kendini gsteren bir olgu olduunu belirtirler.43 Melliflere gre, siyaset felsefesiyle
megul olan her bir ortaa filozofu bu manada siyas ilhiyat ve siyaset felsefesi
ayrmyla uramtr. Bu duruma paralel olarak slm siyaset felsefesi Efltncu,
Ortaa Hristiyan siyas ilhiyat ise Aristocu bir karakter kazanmtr. Eer bir
kyaslama yapmak gerekirse slmdaki siyas hayatn gerekleri ile Efltnun
siyaset adna tartt konular arasnda zellikle Kanunlarn dnyas arasnda bir
yaknlk vard. Ayn ekilde Hristiyanlktaki siyas hayatn gerekleri ile Aristonun
Politikada takip ettii yol arasnda da bir yaknlk vard. Bunun iin birincisinin
siyasal dncesi Efltncu tarzda, ikincisininki ise Aristocu tarzda gelimitir.
Arsitonun Organon, Fizik, Metafizik ve Nikomakhosa Etik adl eserleri semavi
din iin de teorik ve pratik bilimleri tasniflendirme de genel bir temel sunuyordu.
Fakat bu ayrmlara ve farkllklara ramen byk dinin siyaset adna konuan
42
Gazali, hya-i Ulumud- Din, ev. Ali Arslan, st.1993, s. 81. Gazali siyaseti, peygamberlerin,
halifelerin, alimlerin ve vaizlerin siyaseti (ynetimi) olarak drde ayrdktan sonra bunlardan en stn
olannn peygamberlerin siyaseti olduunu syler. Bu noktada, Frbnin nbvvet anlaynn
siyasal boyutu ile Gazalinin bu anlaynn rttn syleyebiliriz. Age.s. 82 Ayrca Gazalinin
Peygamberlerin dnda halifelerin, alimlerin ve vaizlerin siyasetlerini kabul etmekle de slam
tarihinin siyas srecini gz nne aldmzda Frbye gre, daha gereki bir tasnif ve
deerlendirme yaptn syleyebiliriz. Gazalinin siyaset tanmnn ayrntl bir aratrmas iin bkz.
Henri Laoust, La Politique De azali, Librairie Orientaliste Geuthner. Paris, 1970, s.11, s. 67, Ayrca
Gazalinin siyasetle ilgili dier eserleri, bunlarn ierikleri ve siyasi grleriyle ilgili olarak bkz.
brahim Agah ubuku, slam Dncesi Hakknda Aratrmalar, Ank., 1983, s. 79-83
43
Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age. s. 11,12
19
Klasik siyaset felsefesini bu ekilde yorumlama, hem yntem hem de vahiy anlay
44
45
Age. s. 17
Frb, hsaul Ulum, s. 105-106
20
46
Bu adan slam filozoflarnn dier semavi dinlerin dnrlerine etkisi iin bkz., Mehmet
Bayraktar, slam Dncesi Etkilenimi ve Etkisi, slam Dncesi Yazlar, Ank., 2004, s. 24-26
47
Frbnin nbvvet, din, vahiy ve siyaset konularn ele ald eserleri bata hsa ve Siyse olmak
zere 13. yzylda Latinceye evrilmiti. Bkz. Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine
Etkileri, st., 2004, ss. 307-324 Ayrca bn Meymun (1204) bn Tibbona yazd mektubunda
felsefede byk bir ototrite olarak dnd filozof Frbyi dikkatlice okumas gerektiini
sylemi ve filozofun baka bir ad Varlklarn lkesi olan es-Siysetl-medeniyye adl eserini tavsiye
etmitir. Buradan yola karak Ortaan erken dneminde Frbnin siyasetle ilgili eserlerinin
Latince veya braniceye aktarldn syleyebiliriz. Leo Strauss, Frbs Plato, Lous Quzberg
Jubilee, Volume I, New York, 1945, s. 357
48
D.E. Luscombe and G.R. Evans, The Twenth-century renaissance, The Cambridge Medieval
Political Thought, Ed. By J. H. Burns, Cambridge Unv. Press, 1998, s. 331
49
Daha sonra en azndan Frb dneminde byle bir atmann olup olmad tartlacak.
21
ve devlet anlayn, tarihsel sre iinde baarsz ilan etme durumunun altnda
yatan en temel saik de, bat tarz siyaset anlaynn ve onun tarihsel geliiminin
modern dnemde evrensel bir kural olarak addedilmesi yatmaktadr.50 Oysa bir
felsef sistem ve dnce dnyas aratrlrken her eyden nce onun koullarn ve
i dinamiklerini ortaya karmak ve anlamak gerekmektedir.
Bat toplumunun ve siyasal dncesinin feodalite, ortaa, rnesans, snf farklarnn domas ve
aydnlanma gibi geirdii tarihsel srecinin birok batl aratrmacnn anladnn tersine slam
dnyas iin geerli olmad sylenebilir. Bkz Antony Black, The History of Islamic Political
Thought, Routledge, New York, 2001, s.xvi zellikle Ortaa kavram Bat dnyas ve slam
dnyas iin tamamen birbirine zt iki anlam alann ifade eder. Bkz. Mbahat Trker Kyel,
Frbye Bir Hazrlk Olmak zere slam ncesi Trklerde Felsefe, Kudagu Bilig, Felsefe-Bilim
Aratrma Dergisi, Mart, 2003, Say: 3, s. 10-11
51
Blent Daver, Siyasal Bilime Giri, Ank. 1968, s. 51
22
52
Levent Kker siyasal aratrmalarda olgucu anlayn egemenliinin, felsefenin bilimin hizmetine
girmesinin bir sonucu olarak, siyaset felsefesinin sonunu ilan etmeye ynelik olduunu iddia eder. Bu
aamadan sonra siyaset felsefesi, ahlak felsefesinin bir dal olarak alglanmakta ve artk sylemi ne
olursa olsun siyaset felsefesinin metafizik bir giriim olarak alglandn ve siyasal dnceler
tarihinde kalm bilimsel bir deeri olmayan bir ura alan olarak deerlendirildiini belirtmektedir.
Bugn, Aristoya Siyaset biliminin balangc olarak bakan ksmi yazarlarn dnda, Machievelliye
kadar olan siyasal dnce kendini metafizik ilkelerle ifade ederken, daha sonra bugnk duruma
doru bir evrimle meydana gelmitir. Levent Kker, ki Farkl Siyaset, Ank.1998,s.31-39 Buna
ramen getiimiz yzylda ortaya kan birok teorik ve pratik siyaset ekolleri klasik dnem siyaset
felsefesine kendi grlerini temellendirmek amacyla yaklamlard. Mesala, Aristonun siyasal
hayvann sosyologlar toplumsal varlk olarak ele alp kendilerine Aristoda bir kken ararlarken, ayn
ekilde siyaset bilimcileri bu kavram siyasal varlk olarak yorumlayarak kendi teorilerini kken
aramlardr. Age.s.39, Ayn ekilde, getiimiz asrda ve daha da te aydnlanma sonras ortaya kan
sosyalizm, liberalizm, demokrasi veya totolitarizm gibi birok siyasal hareket klasik siyaset
felsefesinde zellikle Efltn ve Aristonun siyasal retilerinde kendilerine kken bulmaya
almlar salkl veya salksz yorumlama ve okuma tarzlar gelitirmilerdir. Hatta sz konusu
ynetim tarzlarnn tutarszlklar, reddiyeleri ve bilimsel eletirilerini ele alan ok akademik ve teknik
aratrmalar deerlerini ksa srede yitirmesine ramen, Efltn ve Aristonun bu alanda
sylediklerinin daha kalc ve eskimez olduu belirtilebilir. Zaten son zamanlarda olguculuun siyasal
dnce tarihini olumsuz okuma ekli yerini eletirel dncenin daha olumlu okuma tarzna
brakmtr .(Age. s. 86-88) Bu da bize siyasetin ahlak ve metafizik deerlerden yoksun olmasnn
kendi ruhuna aykr olduunu ve olgucu yntemin reddedici tarznn sorgulanmas gerektiini gzler
nne serer.
53
Bkz. Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age, s. 17
54
Strauss, Age. s. 17
23
Burada ksaca belirtmekte yarar olan bir konuda Frbnin veya genel olarak
Klasik Siyaset Felsefesinin doal boyutuyla, bugnk siyaset biliminin tabii bilimler
yntemini kabul etmesiyle kazand doal boyuttur. Bu, aydnlanmayla beraber
doa kavramnn kavramsal deiikliiyle balantl bir sorundur. nk ncekinde
doa metafiziksel bir rg olarak ahlak ve siyasetin herhangi bir temeli olarak
kendini gsterirken, ikinci durumda doa kavram kendini olgucu bir renkte
gstermi, siyaset alannda da Hobbes ve Machevelliden sonra bu eilim hz
kazanmtr.
Siyaset felsefesi siyas eylerin tabiatn anlamay amalarken, Siyaset bilimi
siyas adan ilgili olan verilerin dikkatli ve yarglanarak toplanmas ve tahlil
edilmesiyle urar.55 Birinin dili sadece modern dnemde geerli olabilecekken,
dierinin hala evrensel bir dili vardr. Bugn siyaset bilimi temel alann dnda
uluslar aras ilikiler, kamu ynetimi, ekonomi ve sosyoloji gibi dallara ayrlmtr.
Son dnemlerde olgucu siyaset biliminin meruluu olduka tartlmaya balanm
ve buna kar eletirel dnceler gelitirilmitir. Leo Strauss,56 Macintyre57 ve
Voegelin58 gibi baz ada dnrler, siyaset biliminin ve siyas alann ihyasnn
metafizik ve ahlak rgleri n plana karan klasik siyaset felsefesinin yeniden
canlandrlmasyla mmkn olabileceini savunmulardr.
55
ayn yer
Leo Strauss, T. L. Pangle, The Rebirth of Classical Political Rationalism, An Introduction to the
Thought of Leo Strauss, Chicago, 1989,
57
Alasdair Macintyre, Erdem Peinde, ev.Muttalip zcan,st., 2001, s. 85-101
58
M. Fevzi Bilgin, Bat Siyaset Felsefesinde Yeni Araylar, Eric Voegelin ve Yeni Siyaset Bilimi,
Divan Dergisi, Say:8, st., 2000, s. 92, Ted. V. McAllister, Revolt Against Modernity, Leo Strauss,
Eric Voegelin, Unv. Press of Kansas, 1995, s. 153-175
56
24
unlar
sylemektedir:
Siyaset
ilminin
meseleri
hakknda,
talil
Haldunun
filozoflarn
siyaset
teorilerini
59
eletirdii
noktada
slm
Liard:Logique. Mthode des Sciences Morales, s. 185. Yusuf Akura, Tarz Siyaset iinde, Ank.
2005, s. 45
25
60
61 61
26
Mehmet Bayraktar, bn Haldunun Sosyal Atomculuu, slam Dncesi Yazlar iinde, Ank.,2004,
s. 158,160
63
Age. s. 6
27
el-Frb, Kitbl-mille ve nssun uhr, Ner. ve Tahk., Muhsin Mehdi, Beyrut 1986, s. 59
Yaar Aydnl, Frbde lm-i kelm ve Fkh, Uluslararas Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank.
2005, s. 36,37
66
Mbahat Trker Kyel, Frbde Devlet-Bilim likisi, Uluslararas Frb Sempozyumu
Bildirileri, Ank., 2005, s.36,3 s. 13-14
28
Frb,
67
ayn yer.
29
68
Bkz. Frb, Kitbl-hurf, Ner. Muhsin Mehdi, 2. Bask, Beyrut 1990, s. 159, Frb, The
Attainment of Happiness, Trans. Muhsin Mahdi, New York, 2001, s. 43.
69
Karl Popper, Ak Toplum ve Dmanlar, ev. Mete Tunay, st. 1994, s.29-32, Ayrca
Heraklitosa doadan kalkarak ahlak ilkeler oluturan ilk filozof olarak baklr. Bkz. Tuncar Tucu,
Bat Felsefesi Taraihi, Ank.,2002, s. 50,52, Ayn ekilde, Yal Oligarkn Atinallarn Anayasas adl
eserine (Mete Tunay, Siyasal Dnceler Tarihi, der. Mete Tunay, c.1, s. 8) , Tchucydides in
(M.400) yerel bir hadiseden genel ilkeler kard ve zel bir olaya genel ilkeler etrafnda bakt
Atinanlar ve Peloponesians Sava adl yaptna (David Boloton, History of Political Philosophy,
Ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey, The Unv. Of Chicago Pres Chicago 1987, s.7-32), Heredot
Tarihinde Pers kraln ldren genlerin, bundan sonra yeniden yaplandrlacak ynetimin monari
mi, demokrasi mi, yoksa oligari mi olmas gerektii konusundaki tartmalarnda sergiledikleri
grlere ( Herodotos, Tarihler, Kitap III: ev. mer Rza Dorul, st. 1941, C.I, s.313-16.), Efltn
ncesi siyaset felsefesinin ilk kprdanmalar olarak baklmaktadr.
30
70
31
iin kanlmaz olan i blmn ele alr.73 Efltna gre, zorunlu ihtiyalar
dorultusunda sadece iblm esasna dayal olarak yaayan bir toplum aalk bir
toplumdur.74 Yine Ona gre, bu topluluun ideal topluma dnmesi iin,
askerler(korucular) ve filozoflar gibi iki snfn daha olmas gerekir.75 Dolaysyla,
ideal devlet, reticiler(zanaatkarlar), askerler(korucular) ve filozoflardan oluan
snf ayrmna dayanr. Klelik, bir snf olarak deerlendirilmez, ayn zamanda
klelere siyas alana katlmas asndan bir grev de verilmez. Onlar sadece
hizmeti takmdrlar. Efltnun Devlet Adam adl eserindeki baz ksmlardan yola
karak, ideal devletini snf esasna gre oluturmasnda Eski Msrdaki sosyal
yapdan etkilendiini syleyebiliriz.76 Efltna gre, askerler, eit bir ekilde mzik
ve beden eitimi alarak yetitirilmeli ve bu srete iirden uzak tutulmaldr.77 Bu
devlette yarg ve doktorlara ihtiya yoktur. Hasta ve sorunlu kiiler devlete hizmet
edemeyecek kadar ktyseler toplum dna karlmaldrlar.78 Ayn ekilde, ideal
devletin hibir kademesinde aile hayatna yer yoktur. Kadnlar ve ocuklar ideal
devletin dier yeleri gibidirler ve dostlar arasnda ortaktrlar.79 Efltn, mevcut
Yunan ehir devletlerini filozoflarn ynetmediini, fakat kendi tasarlad ideal
devleti filozof kraln veya filozoflarn yneteceini belirtir.80 Efltna gre, filozof
dier insanlarn sahip olduklar gibi deien eylerin bilgisine deil, deimeyen
eylerin bilgisine sahiptirler. Dolaysyla bilimin konusunu seven ve kavrayan kii,
dier insanlara gre her ynden daha stn olur ki ideal devleti ynetecek kii de bu
73
Age. s. 59
Age. s. 67
75
Age. s. 66
76
Platon, Devlet Adam, ev. Behice Boran, Mehmet Karasan, st., 2001, s. 66-71
77
Age. 67
78
Age.s. 98,99
79
Age.s. 145-150
80
Age.s. 163
74
32
kii, yani filozof kral olacaktr.81 Efltna gre, filozof kraln her eyden nce
bilime dkn olmas, yalandan kanmas, z ve sznn bir olmas, bedenin
zevklerini deil sadece ruhun zevklerini aramas,82 lsz ve agzl olmamas,
iinde hibir aalk tarafn olmamas,83 korkak olmamas, salam bir belleinin
olmas ve onda l ve inceliin olmas gerekir.84
Efltn, bu noktada, filozofun devlet bakan olmas gerektiini, eer bir
toplumda filozof var da, o toplumun banda deilse, burada suun filozofta deil o
toplumda olduunu syler. Nasl ki tayfann, kaptan geminin bana getirmesi
gerekiyorsa, ayn ekilde, halk da filozofu devletin bana getirmelidir.85 Fakat,
Efltn, burada, filozoftan kastnn Sofistler gibi sahte filozoflar olmadn, sahte
filozofun normal yurttatan daha fazla devlete zararl olabileceini belirtir.86
Efltna gre, avamn iinde yaad dnya duyular yani grntler alemidir.
Dolaysyla avam maaradaki glgeleri gerek sanmaktadr. Filozof ise, bu
grntlerin tesinde onlarn asl olan idealarn bilgisine sahiptir. Efltna gre,
kurulan bu devletin eksiksiz olabilmesi iin Mutlak yi deasna sahip birisinin bu
devletin yneticisi olmas gerekir.87 Efltn, deal Devlet iin koyduu kurala gre,
idealarn bilgisiyle aydnlandktan sonra filozofun maaraya dnerek, oradakilere,
gerei ok iyi bir eitim sreciyle anlatp onlar da gn na karmas
gerektiini syler. Filozof bunu yapmaldr. nk ideal devletin kural bunu
gerektirir.88 Filozof, bu gerei anlatrken avamn arasnda zorlanacaktr. Filozof, bu
insanlar da idealarn bilgisine ulatrmak
81
Age.s. 170
Age.s. 172
83
Age.s. 173
84
Age.s. 174
85
Age.s. 175-176
86
Age.s. 176-177
87
Age.s. 199
88
Age.s. 204
82
33
astronomi yolunu izleyerek felsef bir eitim sreci oluturacak, daha sonra,
Cedelcilik metodu sayesinde de idealarn bilgisine ulalacak, bylece ideal
devletin oluma sreci tamamlanm olacaktr.
89
89
Age.s. 224
Age.s. 217
91
Platon, Devlet Adam, s. 89
92
Age.s. 90
93
Age.s. 91
94
Age.s. 230
95
Age.s. 235-236
96
Age.s. 236
97
Age.s. 236-250
90
34
babadan oula geerek devam eder.98 Efltn, Zorba Devletin, daha sonra, ya ideal
devlete dneceini ya da cahil ehirler iin sz konusu olan dnm srecinin
yeniden balayacan belirtmektedir. Bu devletlerin birbirine dnmesi doal ve
zorunlu bir sretir. Efltnun bu sralamasna gre, ideal devletten sonra en
erdemli devlet eref Devletidir. Fakat, Efltn erdemliden erdemsize doru
sralad bu devletlerin Demokrasi dnda hibirisinde filozofun yaayamayacan
belirtir.99 Demokraside insanlarn geliigzel, bamsz, kaygsz yaamak ilerine
gelir ve houna gider.100 Fakat Efltn, Demokratik Devlette filozoflarn da
yaayabileceini sylemesine ramen, nihayetinde bu devletin, ideal devlete deil
zorba devlet ekline dneceini belirtir. Efltna gre, devletlerin insana en
mutluluk vereni Filozof Kraln ynettii deal Devlet, insanlar en fazla mutsuz
edeni de Zorbalktr.101 Efltn, hangi devlet tarz ynetimde hakimse, o devletin
altndaki insanlarda da o karakterin oluacan ve benimseneceini belirtir. Efltna
gre, bu devlet ekillerine paralel olarak asil ruhlu, eref dkn gibi zelliklere ve
ruhi yapya sahip insan tipleri vardr. Tpk devletlerin birbirine dnmesi gibi bu
zellikler de bir insanda birbirine dnr.
Efltnun siyasetle ilgili bir dier eseri Devlet Adamdr. Efltn, bu
eserinde ncelikle siyas bilginin trn, siyaset ilminin mahiyetini ve konularn ve
siyaset ilminin dier pratik ilimlerle olan ilikisini irdeler.102 Daha sonra, ideal
devletin olumasnda ve devam etmesinde kanlmaz bir unsur olan kanunlar ele
98
Age.s. 254
Age.s. 242
100
Age. 246, Efltn ve Aristo bata olmak zere Eski Yunan siyas dncesinde kastedilen
demokrasi baz ynleriyle bugnk meclis(parlamenter) merkezli demokrasi anlaylaryla rtse de,
birok ynden ondan ayrlr. Bu Efltn ve Aristonun demokrasi anlaylaryla modern demokrasi
teorilerinin kapsaml bir karlatrmas iin bkz. Manfred G. Schmidt, ev. M. Emin Kkta,
Demokrasi Kuramlarna Giri, Ank., 2001, s. 25-44
101
Platon, Devlet, ev. Sebahattin Eyubolu, M.Ali Cimcoz, st., 2004, s. 244
102
Platon, Devlet Adam, s. 1-68
99
35
alr. Ayrca, bu kanunlarn dier devlet trlerinde taklit edilme ekillerini inceler.
Daha sonra, hkm verme asndan, yazl kanunlar ve filozof arasndaki ilikiyi
irdeler.103
Efltnun konumuz asndan en nemli eseri Frbnin bu esere zet
yazmasndan ve siyaset felsefesinde geni yer ayrmasndan dolay Kanunlardr.
Devlet ve Devlet Adam adl yaptlarda biz Efltnun ortaya koyduu devlet
trlerinin birbirine dnememezlik gibi bir seeneklerinin olmadn grdk.
Devlet sessiz bir ekilde normal devletin, mmkn olan tek devlet olduunu
gsterirken, Devlet Adam
Bundan dolay, bu iki eser en iyi siyas dzenin yapsn ve insan tabiatyla uyumlu
en iyi dzeni sorgulamlardr. Fakat, en iyi mmkn kanun ve dzeni
sorgulamamlardr. te bu grevi Kanunlar stlenmitir. Bu nedenden dolay
Kanunlarn dier eserlere nazaran tam anlamyla gerekilii n plana karan
siyas bir kitap olduu kabul edilmitir.104
Kanunlar, Efltnun son eseridir. Bu eserinde, Efltn Devlet ve Devlet
Adam adl eserlerinde olduu gibi siyas meseleleri ele alrken ideal bir tutum
taknmaz. Kanunlarda Devlet ve Devlet Adam diyaloglarnda ortaya kan daha
ideal ve daha felsef slup yerini hayatn gerekliinin yansmasna ve Atinal
Yabancnn hayat tecrbesine brakmtr. Bu adan bakldnda Kanunlar
Efltnun kendi okuluna bir miras veya
siyaset, hukuk ve dier toplumsal alanlarda ilh bir aklama ekli gelitirdii iin
modern dnemde Efltnun en fazla ihmal edilen ve grmezlikten gelinen eseri
103
Age. s. 68-83
Leo Strauss, Plato, History of Political Philosophy, Ed.Leo Strauss and Joseph Cropsey,
Chicago,1987, s. 78
104
36
111
Daha sonra arazi hukuku, toprak hukuku, meslek hukuku ve gmrklerle ilgili
uyulmas gereken kurallardan, yasalardan ve cezalardan bahsedilir. Efltn, daha
105
Bu durumun birok sebebi olmasna ramen, her eyden nce en nemli sebebi modern dnemde
ortaya kan ideolojiler kken olarak Efltnun bu eserinde daha az siyas unsur bulmulardr.
lkemizde de Efltnun Devlet ve Devlet Adam adl eseri Kanunlardan ok uzun sre nce
evrilmitir.
106
Tuncar Tucu, Bat Felsefesi Tarihi, Ank., 2000, s. 130
107
Platon, Yasalar, ev. Candan entuna, Saffet Babr, st., 1998, C. 1, s. 1-4
108
Age.s. 66
109
Age.s. 124
110
Age.s.163
111
Age.s. 174-177
112
Age.s.194-198
37
38
bilimin konusu saf bilgi deil hareketin ve deiimin bilgisidir. Siyasetin zihindeki
yeri, ruhun akleden blmnn pratik hikmet veya basiret denilen ksmdr.
Aristo, siyas olgular ele alp, tartrken insan tabiatnn deimez
ilkelerinden yola karak tmdengelim metodunu kullanmaz. Ayn ekilde gncel
politik yaamdan uzak bir ekilde, mantk olarak kat bir teknik kavramsal ereve
oluturmaya da teebbs etmez. Aristoya gre, siyaset alanyla ilgili evrensel
kanunlar kefetmek iin matematiki veya fizikinin metoduyla siyas olaylara ve
olgulara yaklamak, ilgili fenomeni temel yaps olarak bozabilecek bir yorum
ekline yol aar. Siyas olaylarla ilgili olarak akl yrtmenin bu eidi, bilim
adamnn veya filozofun tmdengelimci akl yrtmesinden ziyade, gnlk
tecrbenin cz olaylaryla gelien normal vatandan pratik akl yrtmesine daha
yakndr. Bunun iin, Aristonun siyaset bilimi, filozoflar veya felsefe rencileri
tarafndan deil, anayasal bir ereve iinde siyaset
tarafndan yrtlr.116
Fakat, bu durum, Aristonun pratik biliminin nihai olarak teorik bilimiyle
ilikisiz olduu manasna gelmez. Aristo, siyasetle ilgili birok yazsnda teorik
felsefenin pratik felsefede yeri olduunu belirtir. Aristonun arzusu, teorik temelin
stne pratik bilimi kurmaktr. Aristo, Sofistleri siyaseti teoriden yoksun bir ekilde
sadece pratik bir alan olarak grmelerinden eletirir.117 Aristo, bunun bir eitim
sorunu olduunu ve bu noktada bir ey iin yararl ve yararsz olan ayrt
edememenin eitimsizlikten kaynaklandn belirtir. Bu noktada, pratik bilim teorik
bilimin baz unsurlarna muhtatr.
116
Leo Strauss, Plato, History of Political Philosophy, Ed.Leo Strauss and Joseph Cropsey,
Chicago,1987, s.119-122
117
Aristoteles, Eudemosa Etik, ev. Saffet Babr, Ank.,1999, s. 27-29
39
118
40
121
Age.s.3
Aristoteles, Politika, ev. Mete Tunay, st., 2002, s.105
123
David Ross, Aristoteles, Politika Blm, eviren, zcan (Yaln) Kavasolu, st., 2002, s. 290
124
Age.s.106
122
41
almam olan ar zenginler, kendi aralarnda lks daha ok artrrlar, buna karn
fakirlerde de kleleme ve alakgnlllk artar. Bylelikle, ehir zgr insanlardan
deil, kle ve efendilerden kurulmu olur. Kiiler birbirini kskanr ve kk
grmeye balarlar. nsanlar arasnda ileri derecede arkadalk ve dostluk mmkn
olmaz. Fakir ve zengin arasndaki bu iliki, karlkl bir dmanla dnr, bu da
daha kat bir Aznlk Dzeni (Oligari) veya Zorbala (Tiranlk) yol aar. Bunun
tersine, orta snfn gl olduu yerde karlkl dmanlk ve nefret en aza iner.
Bunun sonucunda, devlet daha istikrarl ve daha dayankl bir hale gelir.
Aristo, politik atmann snf ayrmna dayal temeline vurgu yapmasna
ramen, ynetim deiiklii iin ekonomik unsurlar o kadar da nemli grmez. Ayn
ekilde sosyal deime ve ynetim deiiklii iin duygu ve hazlar da nemli bir rol
oynamaz. Ona gre, sosyal ve politik deiimi harekete geiren ey, bireysel
erdemler ve onlarn yokluunda ortaya kan unsurlardr.
Efltnun siyaset felsefesiyle Aristonun siyaset felsefesi arasnda bir
karlatrma yapmak gerekirse, felsefenin dier alanlarnda olduu gibi, Efltnun
daha idealist bir siyaset tasavvuru, Aristonun da daha gereki bir teori ortaya
koyduu grlmektedir. Mesela, Aristo, Politika kitabnn II. 5 blmnde
Efltnun ideal devletini zel mlkiyetin yokluu, ocuklara ve kadnlara verilen
konum bakmndan eletirir.125 Aristo, kelimenin gerek anlamnda zellikle siyaset
125
42
kendi ideal dzeni ve zamannn artlarna uymas asndan da Kanunlar takip ettiini belirtir.
Fakat, Avangeliou, ne Aristonun ne de Popperin Efltnun Devletine ynelik bu trden
eletirilerinin, onun eitimcilere ve kanun koyuculara verdii ilham azaltmadn savunur. Christos
Evangeliou, Even Friends Cannot Have All Things in Common: Aristotles Critique of Platos
Republic, Presented to the DAGP meeting with the American Philological Association San Diego,
December 28, 1995, s.14.
126
Max Lerner, Introduction, Aristoteles Politics, Translated by Benjamin Jowett, New York, 1943,
s. 20-25
43
siyaset felsefesiyle ilgili grlerini bu alanla ilgili yeni bir alma olan Dominic J.
OMearann Platonopolis adl eserini takip ederek zetlemeye alacaz.127
OMeara, Yeni Efltnculuun siyaset felsefesinin olmad ynndeki
geleneksel bakn, Yeni Efltnculuun siyaset felsefesi zerine dizgesel
(sistematik)
olarak
allmadndan
kaynaklandn
belirtir.
OMeara,
Yeni
Efltnculuk
zerine
yaplan
almalarda
Yeni
44
129
age.s.199
Plotinus, Enneadlar, II.2, ev. H. Vehbi Eralp, Felsefe Arkivi Dergisi say 19dan ayr
basm,st.1974.s. 91
131
Platonopolis, s.17
130
45
deineceimiz
mfredatlarnn,
ekliyle,
Yeni
Efltncu
okullardaki
felsef
eitim
132
Porfirusun Enneadlar bu ekilde dzenlemesinde kulland ller iin bkz. Porfirus, On The Life
Of Plotinus and His Works, Plotnus, Enneads, Trans. Stephan Mac Kenna, Abridged.John Dillon,
New York. 1991, s. cxxii-iii
133
Platonopolis.s.52
134
Yunancas kaybolduu halde Arapasndan gnmze kadar ulaan Porfirusun eserleri iin bkz.
Critina DAncona Costa, Porphyry, Universal Soul and the Arabic Plotinus, Arabic Sciences and
Philosophy, vol. 9 (1999). s.49. Ayrca Richard Walzer, Porfirus and the Arabic Tradition in
Porphyre, Entretiens Hardt XII (Vandoeuvres-Geneve,1965).ss. 275-297
135
Platonopolis, s. 67
46
Age.s.85
Age.s.93
138
Age.s.202
137
47
Age. s.185-198
Age.s.203
48
veya tamasdr. Kral, tanrnn dnyadaki bir temsilcisi ve tanr tarafndan insanla
balanan yasa, kanun veya hukuktur. Temistius, ardl Roma hkmdarlarn devleti
bylesine kozmik bir dzene ykselttikleri iin ver. Bu devlet anlaynn tersi
devlet anlayn da Konstantinopolis olarak gsterir. Konstantinopolisun ekonomik,
politik ve kltrel ilgileri asla bylesine bir ykseli yaamamtr.141 Dier Yeni
Efltncularda sudurun aksi istikametinde aadan yukarya doru siyas alann
ilhletirilmesi sz konusuyken, Temistius
141
Age.s.207
Bu Yeni Efltncu filozoflarn Arapaya evrilen erh ve kitaplar iin bkz. Mehmet Bayraktar,
slm Felsefesine Giri, Ank. 1988, s. 60-70, Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin
Rol, st., 1997, s. 140-166
142
49
her alann kuatan yapsndan dolay slmdan mstakil bir siyaset teorisinin
beklenemeyeceini, dolaysyla slmn buna elverili bir din olmadn syler.143
Rosenthal, bata Frb olmak zere Mslman filozoflarn siyaset teorilerini de
genel olarak sz konusu fkh ve er boyutlarna indirgeyerek yorumlar. Buna
paralel ekilde, Montgomery Watt, slm Tarihinin ilk dnemindeki baz olumsuz
siyas olaylardan yola karak, bu durumu, slm Tarihinin hepsine amil olacak bir
ekilde yorumlar ve slmn siyaset alannda baarsz bir din olduunu vurgular.144
Ayn ekilde, ada Fransz siyaset dnr Bernard Badie ise, ki Devlet:
Batda ve slm lkelerinde Otorite ve Toplum adl eserinde, slm dncesinin
siyaset alannda hem gemite hem de bugn ksr kaldn syler ve bunun
sebebini de slmda prensin veya sultann her zaman kendine kar savaabilecei
bir Kilise kurumunun olmamasna balar.145
Oysa, bu iddialarn tersine, slmn, temelde, yeryznde Allah temsil iin
belirli bir kurumu, yani tam olarak teokratik bir dzeni iinde ve bnyesinde
barndrmadndan yola karak, siyaset felsefesinin ve hukukun gelimesine dier
dinlerden daha fazla yatkn bir din olduunu syleyebiliriz. slmn, siyas alanda,
eer kaynaklara yaplacak kyasla zlemeyecek tarzda cz bir sorun ktnda
bunun ictihatla zlebilecei anlay ve Kurann ynetim tarznn niha ekli
konusunda kesin belirlemelerde bulunmamas, slmn siyas teorilerin gelimesine
nazar olarak dier dinlerden daha fazla zgrlk verdii sonucunu ortaya
karmaktadr. Vahiy sreci devam ettii dnemde Mslmanlar Hz. Muhammedin
143
Erwin I. J. Rosenthal, Some Aspects of Islamic Political Thought, Studia Semitica, Vol. II. Islamic
Themes, Cambridge, 1971, s. 17(1)
144
W. Montgomery Watt, slmda Siyasal Dncenin Oluumu, ev. Ali Murat Klavuz, Ank.,
2001, s. 54.
145
Bertrand Badie, Les deux tats: Povuor et societ en terre de slm, Paris: Fayard, 1986, Cabir,
slmda Siyasal Akl iinde, ev. Vecdi Akyz, st., 1997, s.33-34. Bu grn eletirisi iin bkz.,
Cabir, ayn yer
50
Ebul-Ala Mevdudi, Kurann Ekonomik ve Politik retileri, ev. Fatma Bostan, slm
Dncesi Tarihi iinde, Ed.M.M.erif, st. 1990, c.1, s. 226-227
147
H.A.R.Gibb, Mohammedanism, Oxford Unv. Press, 1953, s. 60
148
Arnold Toynbee, Tarih Bilinci, ev. Murat Belge, st. 1975, s. 69-70. Toynbee, Yahudilerin, kendi
tarihi kimliklerini unutmamalarn, bakalaryla bir arada yaama gibi oulcu siyasal dnceler
tamamalarn ve yaadklar yerlerde iktisat alanndaki baarlarn kendilerine ait bir devlet iinde
yaamamalarna ve yaadklar aznlk psikolojisine balar. Ayrca bkz. Arnold J. Toynbee, A Study of
History, Oxford Unv. Press, New York, London, 1957, s. 172, Ayrca Yahudi ve Hristiyanlkta
devletin yaplanmasnn bir slm Dnr tarafndan nasl alglandyla ilgili mlahazalar iin bkz.
bn Haldun, Mukaddime, C.I, s.587-598
51
insanlar da dlayacak bir siyas anlaya sahip olmasna sebep olmutur. Tanrnn
seilmi kullar olgusu, siyasal alanda Yahudilerin oulcu anlay gelitirmesine
engel olmu, bunun sonucu olarak da yerel kalmasna sebep olmutur. kincisi,
Yahudi dncesinin siyasal boyutu ve devlet teorileri, btn ilgisini, yeryznn
her tarafn kendi devletlerini kurabilecekleri yer olarak grmekten ziyade sadece
Eski Ahitteki vaat edilmi topraklara yneltmi; bu sebepten dolay da Yahudiliin
siyasal alanda snrl olmasna sebep olmutur.149 nk, olabilecek bir Yahudi
devletini sadece vaat edilmi topraklara hasretme, Yahudi siyas dncesi iin
yeryznn dier blgelerini bir devlet ve toplum oluturma asndan bayndr
olmaktan karmtr. Bunun bir sonucu olarak, iki bin yl bir devlete sahip
olamamann getirdii eksiklikle siyasal alandaki Yahudi dncesine srgn ve g
psikolojisi egemen olmutur. Yahudiler ok byk siyasal filozoflar yetitirmiler
fakat pratik olarak byle bir eyden yoksun kalmlardr. Yahudi dncesinin siyas
alanda oulculuu benimsemesi ise mezhepleri arasnda farkl grler olmakla
beraber ancak modern dnemde ortaya km bir olgudur.150 Bu konuyla ilgili
olarak bn Haldun siyas alan ve devlet yapsn sadece kendi dininin mensuplar
iin deil dier dinlerin insanlarn da kapsayacak ekilde dzenlemenin
Mslmanlara ait bir olgu olduunu, oysa Yahudi ve Hristiyanlarn ancak kendi
kavimleri arasnda dinlerinin hkm ve emirlerini yerine getirmekle mkellef
olduklarn belirtir.151
Hristiyanlkla bir kyaslama yapmak gerekirse slmda Kilise otoritesi
olmad iin, basite syleyecek olursak siyas otorite ile dinsel otorite arasnda iki
149
Max L. Stackhouse, Politics and Religion, The Encyclopedia of Religion, Ed. Mircea Eliade,
Vol.11, New York, s. 415-416.
150
Ayn yer.
151
bn Haldun, Age., C. I. s. 588
52
ki kl kuram Lukadaki bir ayetten yola klarak ortaada oluturulmu bir siyaset teorisidir.
Papa VII. Gregoriustan nce, dnyevi dzenin salanmas iin kullanlan maddi kl ile ruhani
otoritenin kurulmas ve Hristiyanln korunmas iin kullanlan manevi kl ve bunun yaptrm olan
aforoz, birbirinden ayr ellerde ama birbiriyle uyumlu olarak dnlyordu. Bu manada hem ruhani
hem de maddi kl kiliseye aittir.Birincisi kilise tarafndan ikincisi kilise iin knndan karlr. Bkz.
Mehmet Ali Aaoullar, Levent Kker, mparatorluktan Tanr Devletine, Ank., 2001, s. 201
153
Alain de Libera, Ortaa Felsefesi, ev. Aye Meral, st.2005, ss. 403-423.
154
Vernon J. Bourke, Thomas Aqinas, The Encyclopedia of Philosophy, Vol.8 New York, London,
1967, s. 112, Alain de Libera, Age. s. 410-413
53
155
Dimitri Gutas, Islam and Science: a false statement of the problem, Islam and Science, Dec., 2003,
s. 1,2.
156
Hayrani Altnta, Frb ve bn Sina Dncesinde Vacibul-Vucudun Nitelikleri, Uluslararas
Frb Sempozyumu, Ank., 2005, s. 193
157
brahim Agah ubuku, slam Felsefesinde Allahn Varlnn Delilleri, Ank., 1978, s. 31
158
Muhsin Mahdi, Philosophy and Political Thought, AlFrb and the Foundation of Islamic
Philosophy iinde, s. 29
159
bn Rdn grlerinin Batda ok alkantl hale gelmesinde, din ve felsefeyi hakikatn iki ayr
grnm olarak ele alan teorisinin, yanl bir ekilde yorumlanarak ifte hakikat kuramna
dnmesi kadar, onun Kelma ve Kelmclara getirdii eletirilerin boyut deitirerek ayn ekilde
Batda Teolojiye ve Teologlara getirilmesinin yatt sylenebilir. bn Rdn Bat siyaset
dncesine etkileri iin bkz. Irving L. Horowitz, Averroism and Political Philosophy, The Journal of
Politics, Vol. 22, No: 4, Nov., 1960, 698- 727, ifte Hakikat Kuramnn Batya geiiyle ilgili
olarak bkz. Mehmet Bayraktar, bn Rdn Pompanazziye Etkileri, slam Dncesi Yazlar iinde,
s.140,141
54
160
ve gerekse
Abbasilerin ran tarz siyaset kllyatna yneliminin sebepleri iin bkz, Dimitri Gutas. Yunanca
Dnce Arapa Kltr, ev. Ltf imek. st. 2003, s. 43,
55
Mslman Araplarn gznde her zaman ranllarn kkl ve geleneksel bir siyaset
ve devlet geleneine sahip olmalar gereinin yatmasdr.161
Bu dnemle ilgili olarak slm Tabakat kitaplarna yle bir gz
gezdirdiimizde bu ynelimin nce Sasani kltrne daha sonra da Yunan ve
Helenistik mirasna doru olduunu grebiliriz. Bu durumun birok sebebi olmasna
ramen bu evirilerle beraber eski ran dinleri olan Mani, Mazda gibi birok dinin
sapkn grleri slm dnyasna gemi ve zanadkann yetimesine sebep
olmutur.162 Bundan dolay, Mslmanlar, daha sonra Yunan tarz siyaset eserlerini
Arapaya evirmeye balamlardr.
Bu dnemde, bnul Mukaffa bata olmak zere, birok mtercim, Siyerul
Mulukul Azray, Kitabul Ayini, Chza atfedilen Kitabut-Tac Beybedadan
Kelile ve Dimneyi, Huda-i Name, Ayinname, Edebul- Kebir, Edebis-Sair, elYeime fi
bazlarn bizzat kendileri telif etmilerdir. Chza atfedilen et-Tac adl kitap Fars
hkmdarlarnn zelliklerini, ynetim ekillerini ve hkmdarn yanndaki nedim ve
161
Mehmet Bayraktar, slm Felsefesine Giri, Ank.1988,s.46, Abdurrahman Bedevi, El- Usulul
Yunananiyye lin Nazaryyetis-Siayasiyye fil-slm, Kahire, 1953, s.5 Bununla birlikte o dnemin
siyas yapsndan bahseden tabakat kitaplarna baktmzda genel olarak milletler zelliklerine gre
snflandrlrken siyaset alannda Farsllarn stn ve mahir olduklarna dair genel bir kanaat gze
arpar. Szgelimi et- Tevhidi mta adl eserinde Trkleri cesaret ve cmertlik, Hintlileri sihir ve
gizlilie hayranlk, Rumlar ilim ve hikmet sahibi olarak anlatrken Farsllar edebiyat ve siyaset
konusunda mahir kimseler olarak tantmtr. et- Tevhidi, Ner. Ahmed Emin, el- mta vel
muaneset, Kahire, 1939, s. 47, Bedevi bu anlayn Abbasiler dneminde yaygn olduunu ve ondan
sonraki dnemlerde de devam ettiini belirtmitir. A.Bedevi, Age. s. 7, bn Said de sylediimiz eye
uygun olarak, Fars meliklerinin, byklerinin gzel siyaset ve ynetimle lkelerini ynettiklerini ve
adaletle davrandklarn belirtir. bn Said, Kitabu Tabakatl-mem. Ner. Louis Cheikho, Beyrut,
1912, s.16 Bu anlay milletleri vasflarna gre tasnif eden btn mellifler tarafndan daha sonraki
yzyllarda Farsllarn bir zellikleri arasnda saylmtr.
162
D. Gutas, Age. s.69, Mesd, Mrucz-Zeheb, (Mrucz-Zehebden seme paralar) ev. D.
Ahsen Batur, st., 2004, s. 144-145
163
Abdurrahman Bedevi, Age. s.6, Bayraktar Bayrakl, Frbde Devlet Felsefesi, st. 2000, s.15
bn Ebi Useybia, Tabakatl Etibba vel Hukema, Ner. Nizar Rza, Beyrut, ty. s. 314, Ayrca bkz.
Beybeda, Kelile ve Dimne, ev. Selahaddin Alpay, st.1972,
56
Chz, Kitabut- Tac fi Ahlakl-Mluk, Beyrut- 1970, Cabir, Age, s.432 ran tarz siyaset
eserlerinin evirisinin Abbasi toplumsal dokusuna etkisi iin bkz. Cabir, slmda Siyas Akl, s. 695696, et-Tac.s. 13-14.
165
Brockelmann ve Harun Han irvan, Halife Memun dneminde yazlan bu eserin siyaset alannda
slam dnyasnda yazlm ilk zgn eser olduunu syler. Fakat, Dunlop, Curci Zeydann bu eserin
Arapadaki ilk siyasi eser olmadn ikna edecek bir ekilde ispatlad belirtmektedir. Kanaatimize
gre, bu eserin yukarda saydmz dier eserlerle bir muhteva ortakl sz konusudur. Harun Han
irvani, slamda Siyas Dnce ve dare zerine Aratrmalar, ev. Kemal Kuu, Ank., 1965, s.
59-64, D.M.Dunlop, Giri, Fusll-meden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi
zcan, Siyaset Felsefesine Dair Grler, zmir, 1987, s. 5
166
Cabir, slm kltr ve medeniyetini ele alrken kulland yapsalc ve ideolojik okuma metodunu
Farsllardan Abbasilere geen bu siyas etkilere de uygular. Ona gre, lk Abbasi andaki Arap
toplumunun durumu, daha nce Fars toplumunun durumunun gelitii yne doru gelimitir.
Cabirye gre, bnul Mukaffa sultan ideolojisinden sz ettikten sonra el-Edebus-Sair ve elEdebul Kebir adl eserlerinde Abbasi Devletinin toplum yapsn halife, sekinler ve halktan oluan
bir sosyal piramid eklinde yorumlam ve bunun olumasna katk yapmtr. bnul Mukaffa ayn
zamanda bu piramidin kendisinin de ait olduu sekinler zmresinin karlarna hizmet edecek ekilde
yaplanmasn da teorik olarak ne srm ve buna katk yapmtr. Benzer bir toplumsal tabakalama
temayl Chzn sekinlerin, halk ile Sultann arasnda arac olduunu syledii ve sekinleri
nemli organlarn hiyerarik biimde yardmclarna benzeterek anlatt grlerinde de gze arpar.
Cabir, Age.s.434. bnul Mukaffa, slm Siyaset slubu(el-Edebus-Sair, el-Edebul Kebir, Risale
fis-Sahabe), ev. Vecdi Akyz, st. 2004. Chz, bnul Mukaffa ve Hadisci bn Kuteybenin siyas
grleri ve toplumsal tabakalar tasniflendirmesi iin. Bkz. Ank. S. Lampton, State and Government
in Medieval Islam, Oxford University Press, 1981, ss. 43-68. Antony Black, The History of Islamic
Political Thought,From the Prophet to the Present, New York, 2001, ss. 19- 38
Ayrca, bnul Mukaffann eserlerindeki siyas grlerin slm Hukuku asndan onumas iin Bkz.
Rosenthal, Ervin I.J., Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, st.1996, s.106-108,
167
Ank. S. Lampton, State and Government in Medieval Islam, ss.43-68. Antony Black, The History
of Islamic Political Thought,From the Prophet to the Present, New York, 2001,ss. 19- 38
57
itibar etmeyerek, bunun yerine Yunan siyas dncesini tercih ettiklerini, netice
itibariyle de bu iki ekol arasnda bir rekabetin olutuunu kaydederler. Byle bir
rekabetin olup olmad, eer varsa snrlarnn ne olup olmadna dair kesin olarak
birka rivayet dnda fazla bir kaynak olmasa da, Abbasi dneminde evrilen
siyasetle ilgili eserlerin muhtevasnn ve siyas dncenin seyrinin, Sasani ve Fars
siyaset anlayndan Yunan tarz siyaset
grlebilmektedir. 168
2.2c.Efltn ve Aristonun Siyaset Kllyatnn
Arapaya evrilmesi ve
Frbnin Tutumu
Yunan siyaset felsefesiyle ilgili Arapaya evrilen eserlerin nshalarnn, hem
Yunanca, hem de Arapalarnn byk oranda bugn elimizde bulunmamas,
Mslman filozoflarn bu metinler karsndaki tutumlarn, sentezci kimliklerini ve
zgn dncelerini ortaya koymak adna eitli ve farkl grler ileri srlmesine
sebep olmutur. Bu konuyla ilgili olarak gnmzdeki birok deerlendirme,
bilinenden hareketle bilinmeyenin ortaya konulduu gl zanlar ve tahminlerle
ilerlemitir. Yunan siyaset felsefesiyle ilgili eserlerle ilgili olarak ortaya kan bu
karmakln sebebi, slmn ortaya kndan hemen nceki Yunanca konuan
dnyadaki karmak durum kadar (felsef metinlere Sryanilerin dn amal
mdahaleleri, felsefe okullarnn bask sonucu kapatlmas, sahte Efltncu ve
168
slm ncesi ran dncesi ve bunun slm dncesine gemesi ve etkisiyle ilgili olarak ayrntl
bilgi iin bkz. Alessandro Bausani, slm ncesi ran Dncesi, ev. Krat Demirci, slm
Dncesi Tarihi, Ed.M. M. erif, Trk. Ed. Mustafa Armaan , cilt,1 s.77-95, Tabiat bilimleri,
astronomi, astroloji, metafizik, geometriyle ilgili olarak Mslman-Sasani ilikileri iin bkz. M. G. S.
Hodgson,
slmn Serveni ev. Senai Demirci, Cilt 1, s.378-390, De Lacy Oleary , slm
Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Yaar Kutluay, Hseyin Gazi Yurdaydn, st., 2003, s.107,. An
Anthology of Philosophy in Persia. Ed. S.H.Nasr and Mehdi Amin Razavi, Nev York, Oxford
oup.1999, s.2-69 Ayrca bu dnce sistemlerinin slm dncesi iindeki seyrini ve ona etkileriyle
ilgili olarak bkz. Ali Sami en-Near, slmda Felsef Dncenin Douu I st.1991, s.271-300
58
Dimitri Gutas, Galens Synopsis of Platos Laws and Frbs Talhs, Greek Philosophers in the
Arabic Tradition, Variorum Collected Studies Series, USA, 2000, V, s. 101
59
170
Yaplan bu evirilerin shhati ve bu konuyla ilgili baz problemler iin bk. Mehmet Bayraktar,
slm Felsefesine Giri, Ank. 1988, s. 42-46
171
Ahmed b.Yusufun, Ahmed b.Tolun(884), Ebu Cey Humareveyh(896), Harun b.Ebi Cey(904) ve
Gulman Beni Tulun gibi Tolunolu devletinin hkmdarlarnn siyretini ve biyografilerini
yazmalarndan yola karak (Bkz. Abdurrahman Bedevi, Giri, El- Usulul Yunananiyye lin
Nazaryyetis-Siayasiyye fil-slm, Kahire, 1953,s. 26, Nesimi Yazc, lk Trk-slm Devletleri
Tarihi, Ank.,1992, s. 48) onun bir Trk devleti olan Tolunolu devletinin divannda bulunan bir edip
veya katip olduunu syleyebiliriz. Onun fasih bir Arapayla yazdUhudul-Yunaniyye de,
Efltndan bir ekilde haberdar olduunu fakat siyas grlerini tam olarak bilmediini
syleyebiliriz. Bedevi, Ahmed b. Yusufun Hicri 4. asrn balarnda lm olabileceini syler ki bu
920 ve 930 tarihlerine denk dmektedir. Bedevi Age. s.26, Ahmed b. Yusuf iin bkz. Yakut,
Mucemul Etibba, Msr Bask., Cilt.5, s.154-160
172
Ahmed. b. Yusuf yle demektedir: Farsllarn gzel siretleri ve bu konudaki stn
dncelerini (kendilerine gvenleri) asndan sahip olduklar eyi derinliine dndm. Senin bu
ifade ettiklerinin ne geree yakn ne de hakikatten uzak olduunu grdm. ayet taassubun ve
tasallutun artmalar Yunanllarla ilgili olarak onlarn deeri ve yeri hakkndaki sulamalarla
(kitab doldurmayp) ksa kesseydim, o zaman ok ho ve ak bir sz bulmu olacaktmSenin
Yunanllarn siyasette geri kaldklarna dair tekrarlarndan dolay, sana sadece onlarn szn
60
Arapa ile yazldn dolaysyla bir tercme dili sezilmediini, ayrca eserin
ieriinde yer alan Efltn ve Yunan tarihiyle ilgili birok bilgi yanllarnn
bulunduunu, bu nedenlerden dolay da kitabn Efltna veya baka bir Yunan
filozofuna ait olamayacan vurgular. A. Bedeviye gre, eser bizzat Ahmed b.
Yusuf tarafndan yazlm daha sonra da Yunan dncesi boyasyla boyamaya
almtr. 173
Ahmed b. Yusufun X. yzyln ilk eyreinde yaadn gz nne alrsak
siyaset alannda Farsllarn m, yoksa Yunanllarn m stn olduu konusunda
Frb dneminde canl bir tartmann olduunu syleyebiliriz.
Eserin tr ve slubu, yine ayn ekilde Fars geleneinin takip edilmesiyle
sultana ve vezirlere nasihat eklindedir. Uhudul-Yunaniyye Yunanca tler demek
olup ilk blm, melikin oluna tavsiyeleri, ikinci blm vezirin oluna szleri ve
nc ve son blm de tacir olan birinin oluna nasihatlerinden olumaktadr.
Eser, ynetim, vezirler, askerler, hizmetiler, adalet sahiplii, gzel ynetim,
istihdam, gibi balklardan olumakta ve siyaset ahlakyla ilgili tler ve
ynlendirmeleri konu almaktadr.174 Frbnin siyaset felsefesinde bu eserin
herhangi bir etkisi hissedilmez.
Efltnun grlerini ierdii sylenen ve Frb tarafndan yazld kabul
edilen bir dier eser ise, Takvimus-siyasetl-mulukiyye vel-Ahlakul-htiyariyye
adl eserdir. Eser katologlarda Frbnin adna gsterilir, fakat, muhtemelen Frb
byle bir eser yazmamtr. Eser, Efltn ve Aristonun genel felsef dsturlarndan
yazdm. Onlarn dndakilerle ilgili sahip olduun bilgilerle bu bilgileri karlatr. te o zaman
siyasette dierlerine nasl gzel siret ve deer bakmndan stn olduklarn greceksin Bkz. Bedevi,
Age, s.7
173
A. Bedevi, Age. s.35
174
Ahmed b. Yusuf, Kitabul-Uhudul-Yunaniyye,ner, Bedevi, Abdurrahman. El- Usulul
Yunananiyye lin Nazaryyetis-Sayasiyye fil-slm iinde, s.1-63
61
175
62
63
64
188
Ayn ekilde, Franz Rosethal, yazar belli olmayan baka bir Arapa
186
Dimitri Gutas, Galens Synopsis of Platos Laws and Frbs Talhs, Grek Philosophers in the
Arabic Tradition, s. 101-119
187
D. Gutas, Age.s.115, Aristo ve Efltnun fikirlerinin Galenin yorumlar ve eserleri vastasyla
slm dnyasna getii kabul edilen bir husustur. M. Bayraktar, Age. s. 69
188
Dimitri Gutas, Musa bn Meymunun, Galen ile ilgili bir sznden yola karak, Galenin
Kanunlara yazd zetin, Efltnun dier eserlerine yazd zetlerden daha ksa olduu sonucunu
karr. bn Meymunun sz yledir: Ben Galenusu Kanunlara yazd erhte gerekten sz ok
uzatan birisi olarak zannediyordum. Ta ki Galenusun Efltnun Kanunlarna yazd zette daha
nceki birisini sz uzatan birisi olarak suladn grene kadar. Galenin sz yledir. Ben baz
mfessirleri Hipokratn szlerinden olan u sz yorumlarken (gereksiz uzatmalar yaptklarn)
grdm ki o sz udur: eer hastalk lmle sonulanrsa bu durumda temizlikten stn gayede bir
ynetim vardr O bu sz yzlerce cilt halinde manasz ve sebepsiz olarak yorumlad. Galenus,
Cevamii Kitabun-Nevamis, Corpus Platonicum Medii Aevi Galeni Compendium Tmaei Platonis,
Ed. Paulus Kraus et Rshardus Walzer, Londinii MCMLI, s. 39, Josua Parens ise, byle bir
yorumlamann yanl olabileceini, nk bir kiinin dierini laf uzatmakla sulad halde,
kendisinin de laf uzatabilmesinin mmkn olduunu belirtir. Dolaysyla buradan yola klarak
Galenin zetinin dier diyaloglara yazd zetlerden daha ksa olduu sonucu ortaya kmaz. Joshua
Parens, Metaphysics as Rhetoric, Al Frbs Summary of Platos Laws, State of New York Press,
1995, s. 149
65
yazma da Kanunlardan yaplan bir alntnn asl metinden olduka deitirilmi bir
ekilde aktarldn metinleri karlatrarak gstermektedir.189
Ayn ekilde, Frbnin zetinin bizzat Efltn Kanunlarnn byk
blmnn evirisinden de kaynaklandn savunanlar olmutur.190 nk, bn
Nedim ve bn Ebi Useybia, Efltnun bu eserinin nce Huneyn b. shak tarafndan
daha sonra da Frbnin rencisi Yahya b. Ad tarafndan evrildiini
belirtilmektedir.191 Frbnin Efltn Kanunlarnnn zeti adl eserini modern
dnemde bu kadar tartmal klan sebeplerden birisi budur; yani Frbnin Efltn
Kanunlar karsndaki tutum tarzn ortaya koyabileceimiz Arapaya yaplan
evirinin hem Yunancasnn, hem Arapasnn bugn mevcut olmamasdr. Frb,
Efltnun Kanunlarna yazd zette Kanunlarn blmlerinin saysyla ilgili
olarak phelerini dile getirir. Kanunlarn modern neri on iki kitaptan oluur. Frb
ise, baz rivayetlerde Kanunlarn on, bazlarnda da on drt blm olduunun
aktarldn belirterek, eserin boyutu ve ierii hakkndaki phelerini ortaya
koymutur.192 Bu durumda, Frb eserin dokuz blmn yorumlamtr. Ayrca
Frbnin yedinci blmde iledii konular Kanunlarn hibir blmnde hatta
Efltn kllyatnda yer almayan grlerdir. Olguner, muhtemelen Efltna ait
olmayan bir risaleyi Frbnin buraya koyarak yorumladn sylese de193
Frbnin zet yazd metnin bu ekilde olduunu kabul etmek daha makul
189
Franz Rosenthal, On The Knowledge of Platos Philosophy in the Islamic World, Greek
Philosophy in the Arab World, Great Britain, 1990, s. 396
190
Joshua Parens, Age, s. xxix
191
bn Nedim, Age, s. 246, Kft, Ahbarul ulema bi Ahbarul hukema, Ner. Julins Lippert, Leipzig,
1903, s. 17. Mehmet Bayraktar, Age. s .54, F. Olguner, bata ehristan olmak zere bn Clcl, bn
Ebi Useybia gibi melliflerin eserden bahsettiklerini fakat eserin ierii ile ilgili olarak sylediklerinin
Kanunlarn hatta Efltn kllyatnn ieriine uymadn belirtir. Olguner, Kanunlar slm
dnyasnda en iyi anlayan filozofun Frb olduunu syler. Fahrettin Olguner, Giri, Efltn
Kanunlarnn zeti,s. 11-15
192
Frb, Efltn Kanunlarnn zeti, ev. Fahrettin Olguner, Ank., 1985 , s. 82
193
Fahrettin Olguner, Giri, Efltn Kanunlarnn zeti, s. 16-17
66
67
grlerine bu metotla ilk defa Leo Strauss yaklamtr. Bu minval zere daha sonra
Frbnin siyaset felsefesi zerine Batdaki almalarda gnmze kadar sirayet
eden yanl bir gelenek olumutur.194
imdi Aristonun eserlerinin evirisi ile ilgili mlahazalarmza geebiliriz.
Aristonun Nikomakhosa Etik adl eserinin Arapaya evrilmi ve Frb bu esere
bir erh yazmtr.195 Ayn ekilde, Frbnin Eudemosa Etiki ve daha kk bir
ahlak risalesi olan Magna Moraliay bildii iddia edilmektedir.196 Ayn ekilde,
Frb, Aristonun Hitabetine bir erh yazmtr. Hitabet erhi gnmze
Arapasndan deil Latince evirisinden ulamtr.197 Ayrca Nikomakhosa Etikin
erhinin sadece baz ksmlar, o da branice evirilerinden elde kalmtr.198 Macit
Fahrinin Frbnin Fusul Mntezea fi ilmil ahlak adl eserinin ieriinin
Nikomakhosa Etikin erhinin ieriini andrdn ve bu eserin szkonusu erhin
kayp ieriini byk oranda giderdiini syledii belirtilmektedir.199 Ayrca,
Frbnin Nikomakhosa Etikin hepsine mi yoksa bir ksmna m erh yazd ise
kesin deildir.200 Biz, Frbnin Nikomakhosa Etike yazd erhin ksmi ierii
194
Dimitri Gutas, Yirminci Yzylda Arap Felsefesi almalar, bn Sinann Miras iinde, ev.
Cneyt Kaya, st., 2004, s. 172- 181
195
Bkz. Macit Fahri, slm Ahlak Teorileri, ev. Muammer skenderolu, Atilla Arkan, st. 2004, s.
98-100, Ayrca Frb el-Cemde bu esere erh yazdn kendiside sylemektedir. Bkz. Kitabul cem
Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, s. 111
196
Mahmut Kaya, Efltn ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, slm Filozoflarndan Felsefe
Metinleri iinde, st. 2003, s. 162, Mahmut Kaya, Aristotelesin Ahlak ve Siyaset Felsefesinin slm
Dnyasna Yansmalar, Felsefe Arkivi Dergisi say 22-23den ayr Nikomakhos basm, st., 1981,
s.208-209. Frb, Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Lharmonie entre les opinions de platon et
daristote, Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, , s. 97
197
Bkz. Al- Frb, Didascalia in Rethoricam Aristotelis ex Glosa Alpharabi, Ed. J. Langhade et m.
Grignaschi, Beyrouth, 1971, ss. 125-250
198
Hans Daiber, Bibliography of Islamic Philosophy, Leiden, 1999, Vol.2, s.126. Burada Daiber,
Samuel ben Judah of Marseillesin Frbnin Nikomakhosa Etike dt erhten branice
versiyonunda bahsettiini belirtmitir. Ayn yer.
199
Mehmet Bayraktar, slam Dnce Tarihi, s. 224
200
Bkz. Necdet Durak, Aristoteles ve Frbde Etik, Baslmam Doktora Tezi, Konya, 2003, s. 145151
68
belirtmitir.
Ayrca
Beyhak,
smail
vezirlerinden
birinin
201
Bu atflarn deerlendirmesi iin bkz. Aydn Sayl, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten
Dergisi, Cilt 15, Say, 57, ss. 32-33
202
E. Rosenthal, Age. s. 12,178,272, Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, s. 129
203
Aristoya atfedilen siyasetle ilgili sahte eserlerin geni bir deerlendirmesi iin. Bkz. Mahmut
Kaya, slm Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, st.1983, s.280 ve 302
204
Kind, Aristotelesin Kitaplarnn Says zerine, Felsefefi Risaleler, ev. Mahmut Kaya, st. 1994,
s.170
205
Frb, hsaul Ulum, s.105, Kitabul Mille, Ner. Muhsin Mehdi, s. 72.
69
Ali bn Zeyd El-Beyhak, Tetimme Svanul Hikme, Tahkik. Refik Acem, Beyrut, 1994, s. 41.
Mesd, et-Tenbih vel raf, Tahkik ve Tashih, Abdurrahman smail es-Safi, Badat, 1938,s. 102
208
S.M.Stern, al-Masudi and the philosopher al- Frb, Al- Masudi Millenary Commemoration
Volume, ed. S. Maqbul Ahmad and A. Rahman, The Insttute of Islamic Studies, Algarh Muslim
University, 1960, s.35
209
Mesd, Age. s.68, Bu eser muhtemelen Aristonun getiimiz yzylda bulunan ve modern neri
yaplan ve birok Yunan ehir devletinin anayasalarn inceledii Atinallarn Anayasas adl eseridir.
210
Kft, Ahbarul Hukema, s. 24
207
70
bunlarn iki ayr kitap olarak alglandn syleyebiliriz. Fakat Kitabul Mudun
Politikann ilk kitabnn ierii ile ayn mahiyettedir. Mahmut Kaya Politiann
Arapaya evrilmediini, ayn ekilde Ev Ynetimiyle ilgili eserin de, aslnda
Batlamyus el-Garibin ksmen hatal olarak hazrlad Aristonun Eserlerinin
Katalou adl eserine dayandn belirtir.211
Politikasnn tamamen olmasa da, I. Kitabnn bir veya iki blmnn, Helenistik
devirde oluturulmu mmkn bir derleme, zet veya alntlarla Arapaya
evrildiinin kesin olduunu belirtir. Pines, Frbnin Ara ve Siysedeki ehir,
mahalle, ky ilikisini aklarken ne srd grlerden ve Kitabul-Millede kle
ve efendi ilikisini ele alrken, Aristo bunu Politika kitabnda aklad demesinden
yola karak Frbnin szkonusu derlemeyi kaynak olarak kullandn belirtir.
Pinese gre bu grlerde Frbnin kayna Efltn olmaktan ziyade Aristodur.212
Ayrca Pines, Amirinin Kitab al- Saada vel sad adl eserinde Aristoya yapt
atflar Politikann zellikle ilk kitabndaki ilgili ksmlarla karlatrr. ok kk
farkllklara ramen metinler birbirine tekabl eder. Buradan yola karak, Pines,
Aristonun Politikasnn ilk kitabnn iki blmnn Arapaya evrildiinin kesin
olduunu vurgulamaktadr.213 Btn bu rivayetleri gz nne alarak Aristonun
Politikasnn slm dnyasnda bilindiini, Politikann I. Kitabnn mota mot
211
71
olamasa bile bir ekilde evrildiini, ayrca Politikayla ilgili olup da Nikomakhosa
Etik bata olmak zere dier eserlerin ierisinde yer alan, Aristonun siyaset
dncesiyle ilgili olan fikirlerin slm dnyasna getiini ve Frbnin bunlarla
karlatn syleyebiliriz. imdi, Aristoya atfedilen Srrul-Esrar214 veya dier bir
adyla Es-Siyaset fi Tedbir-Riyase adl esere geebiliriz. Eserin, kaynaklarda,
mtercimliine
fazla
gvenilmeyen
bnul
Btrik
tarafndan
evrildii
kaydedilmektedir.215
Kitabn bugn elimizde bulunan metninin, asl metin olup olmad
konusunda bir ok tartma vardr.216 Fakat eser zerine alan mellifler, eserin
214
72
ahlakyla ilgilidir ve belki de bunun iin yani tlsm, fal, yar tbbi blmleri bnyesinde tamad
iin dieri kadar hret kazanmamtr. Mezkur sayfalar arasn karlatr. I.eser, s.75-125.II.eser,
s.128-129
217
Ktip elebi, Kefuz Zunun, Haz. erafettin Yaltkaya, Rfat Bilge, Cilt. 2. s.984. Bursal Mehmet
Tahir, Siyasete Mteallik Asar slmiye, no:62; Levend, s.176, no:6
73
Dunlop, eserin sihir ve astronomi ile ilgili bir blmnn slup olarak
Srrul-Esrardan ayrldn, Hamedanninde Hikmetin Srlar Kitab adl halen
kayp olan ve muhtemelen astronomi ve astroloji arlkl bir eser yazdn
belirtmitir.218 Kayp olduu belirtilen bu kitabn Srrul Esrarn braniceye evrilen
nshasnda olmayan astroloji ve tpla ilgili uzunca bir blm olduu muhtemel
gzkmektedir.
Frb, Aristoya atfederek byle bir eserin varlndan bahsetmez fakat gerek
Kind Aristonun Kitaplarnn Says zerine adl risalesinde219 gerekse Frb Aristo
Felsefesi adl eserinde Aristoya Politika adl bir eser atfederler fakat filozoflarn
bahsettii eserin Srrul Esrar olmad kesindir. Belki Kind ve Frb bu eserin
sahte Aristocu olabilecei kanaatine varmlardr. nk, Kind bizzat kendisi
dzeltmesini yapt halde sahte Aristocu eser olan Esolacyaya sz konusu
risalesinde Aristonun eserleri arasnda saymamt. Ayrca, Frbnin el-Cem adl
eseri bu tr sahte Efltncu ve Aristocu eserlerden filozofun yararlanp
yararlanmad konusunda bize ksmi bir rehberlik sunar. nk Frb sahte
olduunu dnp de dier eserlerinde zikretmedii eserler hakkndaki szlerinde,
el-Cemde Efltn ve Aristonun eserlerini uzlatrmak adna cmert davranr. Ayn
ekilde, Frbnin el-Cemde Aristonun olduunu syleyerek atf yapt Esolocya
hakkndaki tutumunun Efltn ve Aristonun grlerini birletirebilmek adna
bilinli olduu sylenmektedir. Ayn ekilde Frb, hsa ve Millede Aristo bunlar
Politika kitabnda aklad derken el-Cemde ise, Efltn ve Aristonun sosyal
yaantlarn ve siyas alanla ilgili tutumlarn tartt birinci meselede, Aristonun
218
74
220
75
76
Frb, Felsefet Efltn ve Eczauha ve Meratibi Eczaiha min Evveliha ila Ahiriha, s. 4,
En azndan Frb, el-Cemde iki filozof arasndaki ahlak alanndaki kart grleri uzlatryor
grnrken iki filozofun siyaset ve sosyal hayat hakkndaki grlerini de uzlatryor gzkmektedir.
Bkz. Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, s. 109-111
232
D. Reisman, agm. s. 267
231
77
Trk
Siyaset
Felsefesi
ve
Frbnin
Tutumu
(Frbnin
Frbnin hayat,
233
Frbnin sz konusu ekilde hayat hikayesini ve eserlerini ele alan modern almalara u
rnekleri verebiliriz. Mehmed Ali Ayni, Muallim-i Sn Frb, st., 1332, s.1-16, Adnan Advar,
Frb, slam Ansiklopedisi, Cilt, 4,st., 1964, s. 451,454, Hilmi Ziya lken, Frb Tetkikleri, st.,
1950, Aydn Sayl, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten Dergisi, Cilt 15, Say, 57, ss.1-59,
Richard Walzer, Al-Frb, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden, 1983, Cilt. 2, s. 778780 Hafz Abdullah Faruk, Frb, Islamic Literature, Vol.17, Nov.1971, s. 689-695, Abdurrahman
Badawi, Al-Frb, Hstoire De La Philosophie en Islam iinde, Paris, 1972, C. II, s. 478-483,
brahim Medkour, Frb, A History of Muslim Philosophy, Ed. M.M. Sharif, Pakistan,1983, Vol.II,
ss. 450-51, Fahrettin Olguner, Frb, zmir, 1993, Alfred L. Irvy, al-Frb, The Cambridge History
of Arabic Literatre, Cambridge, 1990, ss. 378-380. Yabanc kaynaklarla kyasladmz zaman
Frbnin hayatyla ilgili olarak Trkede yaplan almalarn daha nesnel olduunu kabul
78
son dnemde yazlan ansiklopedi maddelerinde bu bilgiler daha derli toplu olarak ele
alnmtr.234 Frbnin hayatyla ilgili olarak aktarlan bilgilerin farkllnn en
temel sebebi, Frbnin kendi zamannda veya kendinden hemen sonra rencileri
veya baka bir mellif tarafndan hayat hikayesinin yazlmamasdr. Bundan dolay,
Frbnin hayatnn ilk dnemleri, bu dnemde ald retim, bu retimin siyaset
felsefesine muhtemel kaynakl ve eserleriyle ilgili bilgiler, kendi ada ve
kendinden hemen sonraki kaynaklarda kstl bir ekilde verilmitir. Byle bir
durumda, bir dnr hakkndaki en gvenilir bilgiler bazen o dnrn ada
tarihilerin eserlerinde ve tabakat kitaplarnda bulunmayabilir. Dnrn etkisi ve
felsefesi yaygnlatka, o filozofun hayat, eserleri ve milliyeti ile ilgili
aratrmalarda hzlanmakta ve daha yaygn bilgiler ana ulalabilmektedir. Frb
iin de ayn durum sz konusudur. bn Nedim (990) Frbnin ada olmasna
ramen, filozofun sadece yedi tane eserinden bahseder, onlar da filozofun nemli
eserlerinden ziyade Aristonun eitli eserlerine yazlan erhlerdir.
Ayn ekilde, bn Nedim, Frbnin aslnn Farslarn youn olarak yaadklar
Horasann Faryab blgesinden
edebiliriz. Ayrca, A. Bedevi, M. Mehdi, R. Walzer gibi aratrmaclar da Frbnin Trk olduu
konusunda hemfikirdirler. Bu eserlerde Frbnin Trk olduu gl atflarla gsterilmitir. Ayrca,
De Boer, Henry Corbin gibi modern dnemde slam felsefesini rak bak asyla deerlendiren
aratrmaclara gre ise, Frb Farisdir. Frbnin, Farisi olduuna dair bu deerlendirmeler temelde
bn Nedim ve bn Ebi Useybiann yanl atflarndan kaynaklanmaktadr.
234
Mahmut Kaya, Frb Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, st., 1995, C.12, s. 145-147
Dimitri Gutas, Frb, Biography, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New York, 1999, s.
209-210
235
bn Nedim, el-Fihrist, s. 263. bn Nedim Frbnin nemli eserlerinden hemen hemen hibirisini
zikretmez. Sadece Aristonun birka kitabna dt erhten bahseder.
236
M. Kaya, Frb Maddesi, s. 145
79
237
80
242
Ebul Kasm bn Said el- Endlis, Kitabu Tabakatul Umem, Ner. Louis eyho, Beyrut, 1912.
s.53-55
243
Yahya Michot, Al-Frb And His Influence On The Early Avicenna:The Evidence From The
Kitb Al-Mabda Wa L-Mad, Uluslarasi Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank., 2005, S.
244
245
81
Ayn ekilde, bn Nedimde Frbye atfedilen eser says yedi, Kad Saidde
(1070) drt, Kftide (1248) yetmi drt ve bn Ebi Useybiada (1270) yz on
olarak verilmitir.246
Gerek erken kaynaklar, gerekse kendinden birka asr sonra yazlan tabakat
kitaplar birka istisna dnda Frbnin Trk olduu konusunda birleirler. Mesd,
bn Said,(1070) bn Havkal gibi ilk dnem tarihi ve corafyaclar, Frbn genel
olarak Trk nfusunun yaad yer olduu konusunda ittifak etmilerdir.247
Filozoftan yaklak asr sonra bn Ebi Useybia, Frbnin Horasandaki Trk
blgesi olarak bilinen Frbtan olduunu ve babasnn Faris olduunu belirtir.248
Useybiann burada Frbla ilgili olarak verdii bilgi
yanltr. nk Frb
82
253
Frb, Astroloji Hakknda Doru ve Yanl Bilgiler, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, ev.
Mahmut Kaya, st., 2003,s.184
254
D. Gutas, agmad. S. 210
255
Mbahat Trker Kyel, Frb ve Siyaset, IX. Trk Tarih Kongresi, 21-25 Eyll 1981, Kongreye
Sunulan Bildiriler, Ank.1988, s. 609
256
F. Olguner, Age, s. 5
257
Kft, Ahbarul Ulema bi Ahbarul Hukema, Ner. Julus Lippert Leipzig, 1903, s.277
258
Muhsin Mahdi, Al-Frb, Dictionary of Scientific Biography, ed. C.C. Gillispie, New York,
1971,vol.4, s.523, Muhsin Mehdi, bu rivayeti Hattabiye dayandrr. Hattabinin rivayetine gre
Frb, Yuhanna b. Haylanla mantk altktan sonra, Yunan topraklarna seyahat etmi ve
almalarn tamamlayncaya kadar orda sekiz yl kalm ve tam olarak felsef mfredat renmitir.
83
259
bn Ebi Usyebia, Age, s. 608, Frb, Kitb r ehl el-medne el-fdla,Kitabul Mille iinde,
Beyrut,1986,s.79
260
brahim Agah ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ank., 1986, s. 85
261
Frb, Kitabl Huruf, s. 111
262
aatay Tezcan, Kk Trk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Souta Bugut yazs, Belleten,
1975-76, s. 257
84
bn Havkal, Suretl Arz. Ner. J. H. Kramers. Brill, 1939, s. 463-525, Daha geni olarak Kengeres
muhiti olarak adlandrlan Frbnin doup byd yerlere slam dini, Frbnin doumundan
ksa bir sre nce 840 yllarnda girmitir.
264
Bu konuyla ilgili yaplan aratrmalar iin bkz. Ahmet Kmil Cihan, Frbnin Siyaset
Felsefesinde Trk Devlet Anlayn zleri, Bilimname Dergisi, Say: IV, 2004/1, s. 18
265
Hans Daiber, Political Philosophy, History of Islamic Philosophy, Ed. Seyyed Hossein Nasr,
Oliver Leaman, Tahran, C. II. s. 841-844
85
devlet kurma ve
266
86
269
M. T. Kyel Kutadgu Biligdeki baz unsurlarla Frb felsefesindeki baz geleri karlatrd
makalesinde, Frbnin Yusuf Has Hacibe etki etmesinden ziyade, ikisinin de ayn ortak kaynaklar
kullanmalarndan dolay benzer teoriler rettiklerini syler. Buna gre, Kutadgu Biligdeki Kutun
vasflar ve zellikleriyle ilgili baz geler, hikmetin tarihsel geliimi, Tanr ve insan ilikisi gibi
konular, Frbnin siyaset felsefesiyle benzer zellikleri tar. Evrendeki, toplumdaki ve insandaki
doal ahengin ve uyumun ortaya karlmasnda ve dzenlenmesinde gnee benzetilen Kutlu
Kutun bu alanlar tertiplemesi iin farkl almlar vardr. Kutun evrendeki misali gne gibidir ve
herkese eit parlamas gerekmektedir. Ayn ekilde bir toplumun devlete sahip olma Kutu, Ayn
varl ile temsil edilmitir. Kyel, Kutun bu zellikleriyle Frbnin devlet ve siyaset felsefesindeki
zellikle kozmolojik dzen ile devlet ve siyaset arasndaki benzetmelerde paralellikler olduunu
belirtir. (Mbahat Trker Kyel, Kutadgu Bilig ve Frb, Uluslaras, bn Trk, Harezmi, Frb,
Beyruni ve bn Sina Sempozyumu, Ank.,1990, s. 222-223)
270
Olguner, Age., 31-32, Ahmet Kmil Cihan, agm., s. 20
271
Hilmi Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, st., 2004, s.18,19, Bayraktar, slam Felsefesine Giri, s.
209
87
272
88
273
Muhsin Mahdi, The Foundation of Islamic Philosophy, AlFrb and the Foundation of Islamic
Philosophy, s.55-56
274
Frbnin siyaset felsefesini Yeni Efltncu okullara balama istei, Walzer, Gutas, Kojeve ve
OMeara gibi modern aratrmaclarda nde gelen bir unsurdur. Straussla bu konuda diyaloa giren
Alexandre Kojeve, Frbnin Efltnu alglay tarzn ilgin bir ekilde hetorodoks Yeni Efltncu
izgiye balar. Bu filozoflar, Julian Apostate, Sallustius ve Damasciustur. Kojeve Atina okulu
kapand zaman bu kiilerin srgn olarak rana gnderildiini ve bu filozoflarn grlerinin bu
yolla Frbye de sirayet etmi olabileceini ileri srmektedir. Leo Strauss, On Tyranny, ed. Victor
Gourevitch and Michael S. Roth, New York, 1991, s. 269-76,294-99,301. Fakat, Kojevenin bu
iddialarnn o kadar da geerli olmayaca, Frbnin siyaset felsefesinde bu filozoflarn nemli bir
etkisinin olmad savunulmutur. Bkz. Joshua Parens, Age. s. 151
275
Yeni Efltunculuu Frb metafiziindeki etkileri iin bkz. Burhan Krolu, slam Kaynaklar
Inda Yeni Platoncu Felsefe, Baslmam Doktora Tezi, st., 2000, s. 229-242
89
M. Kaya, agmad.s.147
Frbnin eserleriyle ilgili olarak sz konusu danklk konusunda ok olumlu gelimeler olmasna
ramen gnmz iin de geerliliini korumaktadr. zellikle Ahmet Atein hazrlad
bibliyografya bata olmak zere Frb bibliyografyalarnda, Frb adna geen eserlerin bazlar hala
neredilmemi, farkl elyazmalar karlatrlarak, filozofa atfedilen ayn eserin farkl blmlerinin
farkl adlar altndaki isimlendirilmeleri ve listelenmeleri tam olarak ortaya kartlmamtr. Fakat
filozofun mantk ile ilgili eserleri byk oranda Mbahat Trker Kyelin katklaryla dnce
dnyasna kazandrlmtr. Buna paralel olarak, bugn siyasetle ilgili eserlerinin nemli bir blm
de Muhsin Mehdi ve Fevzi Neccarn neirleriyle salkl bilimsel almalar iin neredilmitir. Bkz.
Mbahat Trker Kyel, Sunu, Frbnin erit ulYakni, Ank. 1990, s. VI, Frbnin eserleri
hakknda yazlan yabanc ve yerli bibliyografyalarn ksa bir deerlendirmesi iin bkz. Mbahat
Trker Kyel, Giri, Frbnin Peri Hermeneias Muhtasar, Ank., 1990, s. 7-8, Ayrca, Frbnin
eserlerini daha ziyade Latince evirilerinden ve Bat literatrnden yola klarak hazrlanm listesi
iin, bkz., Steinschneider, AlFrb, Islamic Philosophy, Vol. 6, Ed. Fuat Sezgin, Frankfurt,
1999,ss. 214-220 Frbnin eserlerinin modern neirleri, bu eserler
hakknda tabakat
kitaplarnda, modern ansiklopedilerde, modern almalarda geen bilgilerle ilgili olarak bkz. Cafer
Cari, Esr Ebu Nasr el-Frb, Ebu Nasr Frb, (Frb Sempozyumu Bildirileri), am, 1989, ss.
119-164
2
90
ile ilgili olarak sz konusu tartmalarn birok sebebi vardr. Daha nce de,
grdmz gibi, Frb, Efltunun baz eserlerinde, felsefe onu anlamayanlarn
veya yanl amalarla kullanabilecek olanlarn eline dmesin diye, kapal bir slup
kullandn belirtmiti. Frbye gre, bu durum filozofun eserleri zerinde bir
yorum kargaasna yol am, Efltunun apak yazd eserlerinde bile, yorumcular
kapal bir boyut ve ifreler bulmaya almt. Frbnin Kanunlarn zetinin
nsznde aslnda byle bir yazma eklinden o kadar da honut olmad belli
olmaktadr.3 imdi konumuzla ilgili olmas bakmndan Frbnin, zetin giri
blmndeki grlerine yakndan bakmak istiyoruz.
Frb, burada, insanlarda dier hayvanlardan farkl olarak hadiseleri ayrt
eden, onlar sevk ve idare eden, onlarn faydalsn ve zararlsn ayrt eden ayr bir
yetenek olduunu syler. Bu yetenek sayesinde insanlar, dier canllar zerinde
hakimiyet kurarlar. Frbye gre, bu yetenein kuvveden fiil haline k, tecrbe
ile olur. Tecrbenin manas ise, bir eyin paralarn iyice inceleyip, bu paralarn
hepsine uygun olacak ve onlar kapsayacak tarzda, onun btn hakknda hkm
vermektir. Bu bakmdan, daha ok tecrbeli olan, daha fazla stn olacaktr. Fakat,
bu hadiseleri tecrbe eden kii, baz durumlarda fiil ve tecrbelerinde yanlarak,
gerei olduundan baka trl yorumlayabilir. Bu tr bir yanlmann sebepleri
oktur. Frbye gre, hakimler dier insanlara nazaran, doru ve yanl tecrbelere
daha fazla sahiplerdir. Bu balamda btn insanlar, czi bir olay genelleyerek kll
hkmlere ulaabilirler. Filozofa gre, buradaki kllnin manas bir eyin paralarn
btn ile ve ayn ekilde ieren bilgi trdr. Hatta, bir ahsn, bir fiili birka defa
yapt mahede edilirse, o kiinin, bu fiili mr boyunca yapt kabul edilir. Bir
91
veya birka defa doru syleyen kiinin, ounluun nazarnda, tabiatnda mutlak
olarak doruluk bulunduu kabul edilir. Ayn ey, korkak ve cesur kiiler iin de
geerlidir.
u halde, hakimler, insan tabiatnn bu durumunu bildikleri iin, bazen kendi
hallerinden bir ksmn birok kereler aa vurup, halkn kendilerini daima byle
tanmalarn, daha sonra da, halkn alk olduu halin aksini yaparak, bunun
insanlardan gizli kalmasn ve insanlarn kendilerini ilk hal iinde dnmelerini
isterler. Frb, bu duruma uygun olarak bir de hikaye anlatr.
Buna gre, bir zahid, doruluu, drstl, zhd ve ibadeti ile halk arasnda
hret bulmutur. Sonra, ehrin zalim hkmdarnn korkusuna kaplarak bulunduu
bu ehirden kamaya niyetlenir. Hkmdar kendisinin aranmas ve bulunduu zaman
yakalanmas iin emir karr. ehir kaplarna bu ynde talimat verilir. Bu durumda,
zahit hemen bir kabaday klna girer. Eline bir tambur alr, kendisine sarho ss
vererek gece ehrin kapsna gelir. Kapc sen kimsin! diye seslendiinde, alayc
bir tavrla ben filan zahidim der. Kapc onun kendisiyle alay ettiini dnerek
ona aldr etmez ve onun ehrin dna kmasna gz yumar. Bu durumda zahid
hem yalan sylememi olur hem de kurtulmu olur.
Frb bu hikayeyi anlatmaktaki maksadnn, Efltunun eserlerini yazma ve
onlarn yorumlanma ekliyle ilgili olduunu syler. Frb nazarnda, Efltun, ilim
ona layk olmayann, deerini bilmeyenin, yanl amalarla kullanann eline
dmesin diye, eserlerini yazarken sembolik, gizli kapakl ve etin bir ifade yolunu
semitir. Fakat, Frbye gre, Efltunun bu ekilde yazd konusu ortaya kp,
yaygnlanca,
insanlar
gitmilerdir. Kanunlar, adl eserinde grlecei gibi, artk apak olan grlerinde
92
bile, bir yorum karmaas ortaya kmtr. yle ki, artk filozofun hangi grnn
hakikat, hangi grnn sembolik olduu ayrt edilemez olmutur. Frbye gre,
bu ayrm gerek ve en iyi ekilde yapabilecek olanlar onun gibi filozoflardr. te
byle bir durumda, Frb, Efltunun Kanunlarn anlamak isteyip de, sz konusu
anlam ve yorum kargaasndan dolay anlayamayanlara bir rehber olsun diye
kendisinin bu zeti yazdn belirtir.4
Burada anlatlanlardan yola karak, her eyden nce Frb, Efltunun
eserleri zerine yaplan bu yorum kargaasndan honutsuz gzkmektedir. Bu
nedenle Frbnin, Efltun gibi bir yazma tarzn benimsemediini syleyebiliriz.
Eer, byle bir durum olsayd, yani Frb de bu yazma eklini kabul etseydi, o
zaman onun yazd zet de boa gidebilecektir. nk, Frbnin zetine de
insanlar ifrenin sembolleri olarak bakacaklardr. Her eyden nce, Frb kendini
Efltun ve Aristonun sadk bir rencisi olarak grd iin, onlarn felsefelerini
dnemindeki dnce ortamna aklamay kendisine bir grev olarak grmtr.
Daha ncede ksmen deindiimiz gibi, Leo Strauss, Frbnin, Kanunlarn
zetini, mutlulua gtrecek en temel unsurun ilahi kanunlar olduunu
belirtmekle avam veya Mslman topluma ynelik olarak yazdn,5 br yandan
Efltun Felsefesi adl eserini de mutlulua gtrecek en temel ilkeyi felsefe olarak
belirlemekle, filozoflara ve felsefe rencilerine ynelik olarak yazdn belirtir.6
Straussa gre, filozofu bu ekilde, iki trl yazmaya sevk eden, iki temel amil
vardr. Bunlardan birincisi, Frbnin dinin ve felsefenin att bir ortamda felsefe
yapmas, ikincisi de buna paralel olarak filozofun, felsefeye kar hatta ona dman
4
93
olan Ortodoks bir toplum iinde yaamasdr. Buradan yola karak, Strauss,
filozofun halka ynelik olarak yazd szde eserlerini, asl felsefesini halk nnde
merulatrlmak amacyla yazdn kabul eder. Straussa gre, Frb metafizik ile
ilgili grlerini halk nnde merulatrabilmek iin de siyaset felsefesini bir ara
olarak kullanmtr.7 Dolaysyla halka ynelik olarak yazd eserlerinde zahir bir
slup, filozoflara ve felsefe rencilerine yazd eserlerinde batn bir slup
kullanmtr. Straussa gre, Frbnin zahir olarak yazd eserlerindeki gerek
felsefeyle ilgili olarak dndklerini ortaya karabilmek iin eitli tevil ve tefsir
metotlarn uygulamak gerekir. Burada da, anahtar kavram ve felsef kalplar
filozofun dncesine giden yolda nemli rol oynamaktadr.
Straussun Frbnin siyaset felsefesine bu ekilde bak, kendinden sonra
ve gnmzde oka eletirilmitir. Biz de sz konusu metodun, Frbnin felsefi
kantlarn ikinci plana iteceini, bu durumun filozofun eserlerini yazma ekline
uymayacan ksaca belirterek Frbnin Aristonun eserlerini yazma eklindeki
grlerine gemek istiyoruz.8
7
Leo Strauss, Agm.s.139-158 Leo Strauss, Frbs Plato, Louis Quzberg Jubilee, New York, 1945,
Vol.I, s. 357-392, Straussun Frb zerine almalar yapmaktaki temel amacn, bn Meymunun
Frbyi kendi ncs olarak sunmasdr. Bu durumda, bn Meymunun baz grlerini
anlayabilmek iin onun ncs olan Frbyi anlamak gerekmektedir.(age. s. 360, 393) Straussa
gre, Frb, Efltun ve Aristo felsefesinin grnte birbirine aykr imi gibi grnen baz
unsurlarn, aslnda, batn (esoterik) olarak, ayn felsefe olarak grmtr. Bu durumda Frbye
gre, ki filozofun zahir retisi farkl olsa da, batn (esoterik) retisi de ayndr. (Agm.s. 359)
8
Straussun, sz konusu grleri, slam siyaset felsefesini, felsefe yapmann bir kolu olarak
alglamaktan karp, sadece tarihsel balarna indirgeyen bir okuma metodu olduu gerekesiyle, ilk
nce, Oliver Leaman tarafndan eletirilmitir. Leaman, Frbnin siyaset felsefesinin her eyden
nce felsefe yapmann bir rn olduunu kabul edip, tarihsel unsurlardan ziyade filozofun
amalad felsefi kantlarn n plana karlmasnn gerektiini belirtmitir. (Bkz., Oliver Leaman,
Ortaa slam Felsefesine Giri, ev. Turan Ko, st., 2000, ss. 327-338), Dimitri Gutas ise,
Straussun bu ekilde gelitirdii bir okuma tarznn, Batdaki slam Siyaset felsefesi almalarn
gnmze kadar devam ettii ekliyle, yanl ynlendirdiini belirtir. Gutasa gre, nasl ki Henry
Corbin ve Seyid Hseyin Nasr, bn Sina almalarnda rakilii n plana kararak, bn Sina zerine
Batda yaplabilecek ciddi almalarn geikmesine sebep olmularsa, ayn ekilde, Straussun sz
konusu metodu da, Mslman filozoflarn siyaset felsefesi zerine yaplacak ciddi almalara byk
oranda engel olmutur. Gutasa gre, Straussun bahsettii ekliyle, Mslman filozoflar kendi
zamanlarnda byle bir yazma ekline sevkedecek baskc bir siyas otorite hi olmamtr. Ayn
ekilde, Mslman filozoflarn felsefe yaptklar dnemde akl ve vahiy atmas, modern dnemde
94
algland ekliyle gl bir unsur deildir. (bkz., Dimitri Gutas, Yirminci Yzylda Arap felsefesi
almalar, bn Sinann Miras iinde, ev. Cneyt Kaya, s.172-181), Ayrca, Straussun Frbyi
bn Meymunun bir ncs olarak kabul ederek, bu amala Frb zerine almalar yapt,
dolaysyla bn Meymunun eserlerini yazma eklindeki tutumunun kkenlerini Frbde bulmaya
alt belirtilmitir. Bu durumda, bn Meymun baz eserlerini normal Yahudiler iin bir hukuk
kitab eklinde yazm (Mineh Torah), Delaletl Hairini ise, filozoflar ve felsefe rencileri iin
yazmtr. Strauss, Frbnin de ayn ekilde Kanunlarn zetini sradan Mslman iin yazdn,
Efltun Felsefesini ise, felsefe rencileri ve filozoflar iin yazdn belirtir. Dolaysyla, Straussun
bu tavrnn bn Meymunun eserlerini yazma eklinde uygulad metodun, onun bir ncs olarak
Frbnin de yaptn grmek istemesinden kaynakland belirtilmitir. Ayn ekilde, Straussun
Frbnin erdemli ehri kuracak tek gcn pratik bilgelik veya ameli felsefe olduu ynndeki
grleri de tutarl bir gr olarak deerlendirilmemektedir. Bkz. Christopher Colmo, Theory and
Practise, AlFrbs Plato Revisited, The American Political Science, Vol.,86, No:4, 1992, s. 966,
967, 976, Ayrca, David Balie, Straussun Frbyi Ortodoks bir toplumun basks altnda felsefe
yapan filozof olarak ele ald Frbs Plato adl makalesini 1945 ylnda yazmasndan yola karak,
kendi yaad olumsuz siyasi olaylarn isel etkileriyle bir Ortaa filozofunu yorumladn belirtir.
Leo Strauss: The Philosopher as Weimar Jew, Leo Strausss Thought, Ed. Alan Udolf, London, 1991,
s.34-36, Fakat, Strauss slam felsefesine ynelik bu almalarnn bir neticesi olarak kendi
dncelerini olutururken bu filozoflardan etkilenmitir. Strauss, modernite karsnda bir aya
klasiklerde olan kendi siyaset felsefesini konumlandrmasnda, din anlay kadar slam felsefesinden
zellikle de Frbnin siyaset felsefesinden etkilenmitir. bkz. George Tamer, Islmische Philosophie
und die Krise der Moderne, Das Verhltnis zu Alfarabi, Avicenna und Averroes, Leiden, 2001
9
Felsefe Bilmeden nce Bilinmesi Gereken Konular, s. 114
10
Aristonun eserleriyle ilgili olarak Frbnin yapt bu ayrmn kkeni Helenistik dnemdeki
arihler olabilir. nk, Aristodan sonra onun felsefesini farkl alanlarda yazlan eserler olarak
takdim etmek Helenistik dnemde balamtr. Bu durumda, Aristonun baz eserlerini halka dnk,
baz eserlerini de filozoflara ynelik olarak yazd kabul edilmitir. Fakat hangi eserlerinin halka
dnk veya zahir (ekzoterik) hangisinin felsefe rencilerine dnk veya batn (esoterik) olduu
konusunda eitli tartmalar yaplmtr. Bu temelde, zahir ve batn adlandrlmasnn da neyi ifade
ettii konusunda eitli grler ileri grlmtr. Bazlar zahir olann Filozofun felsefe d
grleri olduunu, batn olanlarn da felsefi grleri olduunu belirtmilerdir. Fakat, Denkel,
Aristonun zahir eserlerinde de felsefi grleri olabileceinden yola karak, zahir eserlerinin okul
d, batn eserlerinin de okul ii olarak adlandrlmasnn daha uygun olacan ifade eder. (Bkz.
Arda Denkel, Ekzoterik, Dnceler ve Gerekler, st., 2003, s. 149, 153) Bodes, Aristonun
eserleriyle ilgili olarak Batn (esoterik) kelimesinin II.asrda ortaya ktn ve ne Helenistik
gelenekte, ne de modern dncede Aristo felsefesinin ruhuna uygun olarak kullanldn savunur.
Bodes, ayn ekilde, batn kelimesiyle ifade edilmesi gereken eyin filozofun sadece renci
evresindeki grleri olarak alglanmas gerektiini belirtir. Buna gre, felsefi yazlarn hitabettii iki
tr dinleyici ve okur kitlesi vardr. Bunlardan birincisi renciler, dieri de halktr. Bu manada metot
Batn (esoterik) olabilir ama felsefi aklamalar ve yaplan felsefe zorunlu olarak Batn (esoterik)
deildir. Bu durumda Eudemosa Etik halk iin yazlmtr ve zahirdir, Nikomakhosa Etik felsefe
rencileri iin yazlmtr ve Batn (esoterik) dir. Fakat Eudemosa Etikte kendi iinde felsefi
95
bir
rencisi olarak grm, onlarn felsefesini kendi zamannda anlalr klmak iin
ncelikle eserlerine erh ve yorumlar yazm, daha sonrada bu minval zere kendi
zgn grlerini temellendirdii eserlerini yazmtr. Ayrca, Farabinin halka
ynelik eserlerinde felsef grlerin bulunmad veya daha az olduu gibi ayrmlar
da, filozofun salt felsefi bir dil kullanmasndan yola karak sylemek gerekirse
makul grnmemektedir.
Modern
almalarda
Frbnin
eserlerini
bu
ekilde
snflandrma
kullanrken, Fuslda ise, sava iin cihad kelimesini kullanmtr. Buradan yola
karak ve herkese gre deiebilecek yeni ller gelitirerek, ayn ekilde filozofun
bu eserlerinin farkl amalarla yazdn kabul etmek mmkn deildir.12
aklamalar barndrmaktadr. Bkz. Richard Bods, The Political Dimensions of Aristotles Ethics, s.
88,89
11
Miriam Galston, Politics and Excellence, The Political Philosophy of Al-Frb, Princeton, 1990,
ss. 23-54
12
Rosenthal de sylediimiz eylerden dolay bu eserlerin farkl amalarla yazldn ifade eder.
Erwin I. J. Rosenthal, Ortaada slam Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, st.,1996, s. 189, 193
96
Frbnin felsefi grlerine kar gelitirilen parac tutumun bir rnei de,
eserlerini zamansal adan (kronolojik)
13
Dunlop, filozofun yazd en son eserin Fusul olduunu, (D. M. Dunlop, Giri, Frb, Fusllmeden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi zcan, Siyaset Felsefesine Dair
Grler, zmir, 1987.s.16) slam felsefesini yeni bir yapsalc okumaya tabi tutan Cabiri de filozofun
en son yazd eserin, Arann siyasetle ilgili blmleri olduunu belirtmilerdir. (Cabiri, Felsefi
Mirasmz ve Biz, ev. A. Said Aykut, st., 2003, s. 81) Rosenthal ise, Frbnin Ara, Siyase ve Tahsil
adl eserleri arasnda, nce Ara adl eserini, sonra Siyase adl eserini ve en son eser olarak da Tahsili
yazdn belirtmitir. (Erwin I.J. Rosenthal, age. s. 206) Dunlop ise, Tahsilin Frbnin son eseri
olmasnn mmkn olamayacan, nk filozofun bu eserde, bu eserden sonra Efltun Felsefesi ve
Aristo Felsefesi adl eserini yazacan belirttiini sylemektedir. (age. s. 17) Richard Walzer ise,
Frbnin elde kalan eserleri iinde, son yazd eserin Ara olduunu iddia eder. (Richard Walzer, AlFrb on the Perfect State, Ebu Nasr al-Frbs Mabadi ara ahl al-madina al-fadla, Oxford, 1985,
s. 1) Fevzi Neccar ise, Ara ve Siyaseyi Frbnin son dneminde yazdn ve bu eserlerin filozofun
en zgn grlerini ierdiini vurgular. (Fevzi Neccar, Mukaddime, es-Siyasetl- Medeniyye, II.
Bask, Beyrut, 1993, s. 16,17,18) brahim Medkur ise, Frbnin btn eserlerinin hayatnn
olgunluk dneminde yazldn belirtir.(. Medkur, agmad. s. 68) Muhsin Mehdide filozofun Aristo
Felsefesi, Efltun Felsefesi ve Tahsil adl eserlerinin btn erhlerinden sonra olduunu iaret eder.
(Muhsin Mahdi, Introduction, AlFrb, Philosophy of Plato and Aristotle, Tahk. Muhsin Mahdi,
New York, 2001, s. 4-7) Ayn ekilde, Mehdi Kitabl Hurufun nerinin nsznde ve notlarnda bu
eserin erh ve mantk eserlerinin hepsinin tamamlanmasndan sonra yazldn, fakat, bu kitapta
siyasetle ilgili olarak yaplan gnderimlerin zayflnn bir sonucu olarak da siyaset kitaplarnn (Ara,
Siyase ve Mille) bu eserden sonra yazldn belirtir. (Muhsin Mahdi, Mukaddime, Kitabul-Huruf, s.
44) Bunun tersine, M. Galston, Kitabul Huruftaki temalarn temelini tartan Zimmermann,
Frbnin eserlerinin bu ekilde sralanmasnda kendisi suskunsa yaplacak herhangi bir teebbsn
zorunlu olarak geici olduuna inanmasna ramen, Kitabul Hurufun erken dnem eserlerinden biri
olabileceini kabul ettiini syler. Galstona gre, eserlerin farkl ller kullanlarak bu ekilde
tasniflendirilmesinde sz konusu zorluklar ve anlamazlklar sebebiyle, Frbnin siyaset felsefesinin
doru tabiat hakknda akademik literatrde ve modern almalarda byk bir anlamazlk alan
vardr. Galston, filozof zerine yaplacak almada eserlerine bu ekilde yaklamann balangta
ksmi bir rehberlik sunsa da nihai olarak temel bir lt sunamaycan syler. Miriam Galston, age, s.
3-4
97
14
Miriam Galston, Frbnin, Aristonun eserlerini yazma ekli olan zahir (ekzoterik) ve batn
(esoterik) yazma metodunu rnek olarak felsefi eserlerini kaleme aldn belirtir. Bu nedenden dolay
Galstona gre, Frbnin zahir olarak kaleme ald eserleri dini, Batn olarak kaleme ald eserleri
felsefidir.Age. ss. 23-47, Bu durumda Galstona gre, Frbnin siyasetle ilgili olarak nihai
grlerini ortaya karabilmek, eserlerini cedelcilik metoduyla diyaloa sokmakla mmkn
olabilecek bir durumdur. Fakat kanaatimize gre, cedelcilii hakikati ortaya karacak sre olarak ele
aldmzda bunun izafi taraflar ar basar. Yani Frbnin eserlerine cedelcilik ynteminin
uygulanmas, okurun niyeti ve amalarna gre, deiebilecek nihai ama izafi bir hakikat ortaya
karacaktr. Buna gre, A ahsnn Frbnin eserlerini cedelci tarzda diyaloa sokarak ulat sonu
ile, B ahsnn ayn metotla ulat sonu farkl kabilir. Ayn ekilde, cedelcilik birok alternatif
iinden, hepsini eleyerek birini hakikat olarak belirleme sanat olduu iin, bu durum, nihi olarak,
felsefe yapmay burhan bir ilev olarak kabul eden Frbye uygun bir metot olamamaktadr.
Dolaysyla, cedelcilik metodu gerek siyaset, gerek baka bir konu hakknda Frb aratrmacsna
salkl bir sonu salamayacaktr. Fakat, Galston bu metodu btn eseri boyunca uygulayacan
syler. age.s. 47-54 Ayn ekilde, mellife, yine zet olarak sylemek gerekirse, eserinin son
blmnde Frbnin eserlerini btncl bir adan ele almaktan ziyade, bu eserlerdeki farkll, sz
konusu dini ve felsefi boyutlu yazma ekline atf yaparak aklamaya almaktadr. Dolaysyla Ara,
Siyase, Tahsil, Fusul adl eserler baz konularda her biri farkl bir teori oluturmu gibi ele
alnmaktadr. Mellife bu eserleri cedelcilik metoduna tabi tutup bir birleriyle diyaloa sokarak, bir
manada kart grleri eleyerek Frbnin ortak grlerine ulayor gzkmektedir.. Bkz. Age. ss.
181-221, Galstonun burada uygulad metot, her ne kadar baz noktalarda Straussun grlerini
yanl bulsa da genel olarak Strausscudur.
15
Muhsin Mahdi, Alfarabis Philosophy of Plato and Aristotle, New York, 1969, s.4, 6
98
uraan bir filozof olarak sunduu kolayca grlebilecektir.16 nk, Frb Efltun
Felsefesi adl eserinde, ne Efltunun idealar teorisiyle ilgili bir bilgiye yer verir, ne
de ruhun lmszl gibi metafizik grlerine deinir. Bu eserde sunulduu
ekliyle Efltunun Timaosu doal dzen (kozmoloji) ile ilgili bir kitap deil, ehrin
yurttalarna doru bilgileri retecek bir eitim kitabdr.17
imdi, Frbnin eserleriyle ilgili olarak kendi anlaymza geebiliriz.
Kanaatimize gre, Frbnin eserlerini birbirleri arasndaki farkllklar ortaya
karacak bir metotla deil de, her bir eserin onun felsefi dizgesel dncesinde
(sisteminde) nereye ve hangi alana tekabl ettiini tespit edip, bu ekilde,
deerlendirmeye tabi tutmak gerekmektedir.
Frbnin siyasetle ilgili olarak zgn grlerini ele ald eserleri, r,
Siyase, Mille, Huruf, hsa, Tenbh, Tahsil, el-Cem ve ksmen Fusl olarak
deerlendirilebilir. Ksmen Fusl diyoruz, nk, eserin slubundan da anlalaca
gibi Frb bu eserinde kendinden nceki filozoflarn grlerini zetlediini
belirtmitir. Fakat, bu eserde, hem kendine has grleri, hem de aktarmac bir
metotla ele ald grler mevcuttur. Ayn ekilde, filozofun erhlerde, belirli bir
istee gre yazlm eserlerinde ve kendinden nceki dnrlere ynelik reddiye
eklinde yazd eserlerinde siyasetle ilgili zgn grlerini bulmak mmkndr.
16
Muhsin Mahdi, Philosophy and Political Thought, s.36, The Foundation of Islamic Philosophy, s.
56, Mehdi, Frbnin bu tavryla, Efltunun slam dncesinde mistik bir filozof olarak sunulmas
anlayndan ayrldn belirtmektedir.
17
Frb, bu risalesinde, Efltun klliyatn bireysel ve toplumsal mutlulua gtrecek temel unsurlar
ieren bir ereve iinde sunar. Ayn ekilde, Frb Efltunu ahlak ve siyaset felsefesinin dnda
herhangi bir felsefi problemle uramam bir filozof olarak anlatr. Metafizik, bilgi ve varlk
felsefesiyle ilgili olan eserleri bile insan mutlulua gtrecek felsefi bir ereve iinde sunar.
(Efltun Felsefesi, Frbnin Eseri iinde, ev. Hseyin Atay, Ank., 2001, ss. 71-92) Frbnin
Efltunu bu ekilde alglamasnn zgn bir tutum olduu kabul edilmekte ve bir manada metafizii
Efltunla balatmamakla, Bat dncesindeki genel kabulden ayrld belirtilmektedir. Ayrca, son
dnemlerde Bat dncesinde Efltuna Frbnin bakt tarzda bakan filozoflar olduu da
belirtilmektedir. Bkz. Joshua Parens, Metaphysics as Rhetoric, AlFrbs Summary of Platos
Laws, s.xix, xxii
99
18
100
19
101
23
Bkz. Muhsin Mahdi, Science, Philosophy, and Religion, AlFrb and Foundation of Islamic
Political Philosophy, Chicago, 2001, s. 68-69
24
brahim Agah ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ank. 1986, s. 90
25
Kitabul Cedel, Ner, Cafer Ali Yasin, Beyrut, 1986, s. 69
26
brahim Agah ubuku, slam Melliflerine Gre limlerin Taksimi, Ank. nv. lahiyat Fakltesi
Dergisi, Yl: 1958-1959 Cilt VII Ank. 1960, s. 120-121
102
27
Therese Anne Druart, Al-Frb on the Practical and Speculative Aspects of Ethics, Moral and
Political Philosophies in the Middle Ages, Ottova, 1995, s. 477-478,
28
Mbahat Trker Kyel, Frbde Devlet Bilim likisi, s. 11-12, limlerdeki Klli ve Czi
bilgilerin birbirlerine gre konumu, duyusal ve tecrbeye dayal olup olmadklar hakknda bkz.
Frb, erit ul- Yakn, ev. Mbahat Trker Kyel, Ank., 1990, s. 76
29
agm. s. 478
103
30
Frb, Felsefe Bilmeden nce Bilinmesi Gereken Kurallar,ev. Mahmut Kaya s. 112
Frb, bu konuda Aristoyu takip ediyor gzkmektedir. nk, Aristo, Nikamakosa Etiin
banda ve sonunda syledii ekliyle bamsz eserler olmaktan ziyade siyaset almaya bir giri
mahiyetindedir.(Aristo, Nikomakhosa Etik.s.1-5, 224) Aristo, siyasetin tecrbeyle sabit bir ilim
olduundan yola karak, gen insann siyaset iin uygun bir dinleyici olamayacan, nk onun
yaamda deneyimsiz olduunu, oysa, Siyasetin temellendirilmesinin bu deneyimlere dayandrldn
ve bunlara ilikin olduunu belirtir. Burada, Aristo, bir insann siyasete uygun birisi olabilmesi iin
nce Ahlak ok iyi bilmesi ve erdemleri edinmesi gerektiini zmnen aklam olmaktadr.( age.s.3)
Dolaysyla Aristonun siyaseti zerine yaplacak herhangi bir alma eer Ahlakla ilgili eserlerini
ihmal ederse eksik kalm olur. Frbnin Nikomakhosa Etike bugn elimizde bulunmayan bir erh
yazdn daha nce sylemitik. Aristo, sz konusu eserin sonunda artk Politika adl eserini yazmaya
balayacan belirtmektedir. Eer, Frb kitabn bu blmyle karlatysa mutlaka bu eseri merak
edeceini dnyoruz. Hatta nasl ki ahlaki teorilerini temellendirmede Nikomakhosa Etiki bir
kaynak olarak kullanmsa, Politika adl esere dayal olarak artk siyaset felsefesiyle urama isteinin
olabileceini syleyebiliriz. Bu durumda, Frb Politika adl eserin tamamna ulaamamtr.
Kanaatimize gre, Frb Aristonun iaret ettii ekliyle Efltunun siyaset felsefesine ynelmitir.
Yani, bir mana da, Aristocu ahlak, Efltuncu siyaset felsefesine bir giri yapmtr. Bu da Frbnin
siyasetinin ahlaki temelini daha sentezci ve zgn bir tutum haline getirmitir. slam Felsefesi
tarihinde Nikomakhosa Etiki yorumlayan ikinci filozofta bn Rddr. bn Rd, burada ele
aldmz ekle uygun olarak pratik bilimin ilk blm olarak ele ald Nikomakhosa Etiki
yorumladktan sonra, pratik bilimin ikinci blm olan Politika adl eserini yorumlamak istediini,
fakat bu esere ulaamad iin de Efltunun Devletini yorumladn belirtmitir. bn Rd, Platos
Republic, Trans. And ed. Ralph Lerner, Ithaca, 1974, s. 4-5
32
T.A. Druart, agm, s. 478
33
Efltun, Devlet Adam, s.13-14, Devlet,
31
104
deerlendirilmesi durumunda, her birisinin farkl bilgi ekillerini aratran bir ilim
dal olarak deerlendirilebileceini sylemilerdir. Pratik bilimin, sayca olmasna
ramen mahiyet olarak tek olduunu kabul etmiler, pratik felsefenin bylesine l
bir ekilde ayrlmasn Aristo mantnn bir rn grmlerdir. Proclos, ister ruhun
i ksmyla ilgili bir fiil, ister ruhun dnda yurttalar arasnda bir fiil olsun, siyaset
biliminin tek bir bilim olduunu dnr.34 Ge Yeni Efltunculukta pratik felsefenin
Aristocu l ayrmna farkl derecelerde (ruhtaki, ev halk arasndaki ve ehir halk
arasndaki olmak zere) tezahr eden bir ilim olarak baklmakta ama bunlar mahiyet
olarak ayn bilgi tr olarak kabul edilmektedir. Ge Yeni Efltunculardan
Ammonius, amel felsefenin bu ekilde l ayrmn tutarsz bulur. nk, eer, bu
ilimlerin birbirinden bamsz bir alan olarak kurulmas durumunda, bir kral kendi
ruhunun dzenini (ahlak) ihmal ederek, devleti ynetebilir. Yani, kendisi ahlaksz
olduu halde devleti iyi ynetebilir. Bu ise, bir elikiyi tekil eder.35 Frbnin
hsada Ahlak ve Ev Ynetimini Siyaset ilminin bal altnda ele almasnn
kkenlerinin sz konusu Yeni Efltuncular olduunu tespit etmek mmkn
olmamakla beraber, bu konuda rttklerini syleyebiliriz. Fakat, Frb Ahlak
ilmini Siyaset ilminin kapsamnda deerlendirip Ahlak siyasal boyutuyla ele alrken,
Yeni Efltuncularda bu durumun tersi sz konusudur. Yeni Efltuncular Siyaseti
ilahiletirmiler veya Siyasete ruhun ilahi ykseliini salayacak arasal ve ahlaki
grev yapan bir ilim olarak bakmlardr.
Ayn ekilde Efltun Felsefesi adl eserinde Frb, Efltunun Critias
kitabnda, Timaios tarafndan meydana getirilen ve Sokrat tarafndan bytlp
34
35
105
yeteneine
sahip
olmadn
belirtir.
Bunun
tersine,
36
37
106
rtseler de, mahiyetleri icab farkl bir yapdrlar. Haz, elem, nefs terbiyesi gibi
hususlar ahlaki bir alan olarak karmza karken, Fkh daha ziyade hukuk
boyutuyla ele alnan ve belirlenen bir ilimdir.
38
Kitabul Mille, s. 44
107
ilimleri ele ald gibi Kelam ve Fkh ilmini evrensel ilimler olarak ele alp onlarn
konularn, metotlarn ve dier ilimlerle olan ilikilerini ayrntl ekilde aklamaz.39
Frbnin nazarnda, fkh ilmi erdemli ilk bakann ve ona benzer olan
birisinin artk olmad oluum ve geliim sreci ierisinde erdemli toplumda ortaya
kabilecek bir ilimdir.40 Bu durumda, eer, erdemli ilk bakandan kalan kll ilkeler
dorultusunda zlemeyecek cz bir sorunla karlalrsa, bu sorunu fkh ilmi
vastasyla fakih zme kavuturur.41 Hatrlanaca gibi, filozofun olduu bir
zamanda da, bu mahiyette bir sorunu pratik siyaset ilmi yani taakkul veya pratik
bilgelik yetisiyle filozof zecektir. Bu durumda, Frbnin nazarnda, fkh sanat,
kanun koyucunun ak olarak belirlemedii konularda, hakknda ak olarak
belirlemelerde bulunduu konulara bakarak belirlemeye yarayan bir ilimdir.42
Frb, fakihin byle bir durumda dindeki hem fiil hem de grlerle ilgili olarak
belirlemelerde bulunacan ifade eder.43 Buna gre, fkh ilmi de dindeki grlerle
ilgilenen ve dindeki fiillerle ilgilenen olmak zere ikiye ayrlr. Frb, bu noktada,
eylemler konusunda belirlemelerde bulunacak fakihte bulunmas gereken zellikler
ile ilgili olarak baz ilkeler ve grler serdeder.
Filozofa gre, fiiller hakknda uzman olan Fakih, yasa koyucunun tanmlayp
belirttii btn grler hakknda bilgi sahibi olmal, ayn zamanda yasa koyucunun
koyduu yasalar belirli bir zaman iin mi yoksa daimi olarak m koyduu durumlar
ok iyi bilmelidir. Ayn ekilde, fakih kanunlar eksiksiz bir ekilde anlayabilmek
iin ilk bakann kanunlar koyduu dili, o dilin kullanmyla ilgili olarak zamannn
adetlerini ve rfn ve ilk bakann kulland istiareleri ve anlam kaymalarn
39
108
Kitabul Mille, s. 51
Age.s. 52 ev. Aydnl, Agm. s. 31, 43
109
sanatnn, birbiri ardna gelen erdemli ilk bakanlarn olmad bir dnemde ortaya
kacan sylerken, Kelam iin ayn eyi sylemez. Frbye gre, kelamclar
belirli bir dinin grlerini dier dinlerin grlerine kar savunurken birbirinden
farkl metotlar gelitirirler. Ayrca, kelamclar dindeki grleri savunurken veya
onlarn devamlln savunurken cedelcilik ve hitabet sanatn metot olarak
kullanrlar. Frbye gre, Kelamc cedelcilik metodunu avamn arasnda grlerin
ortasn bulmak ve avamn zihnini dindeki grler hakknda ortak bir noktada
tutmak zere cedelcilik metodunu kullanmal ve kendini bununla snrlamaldr. Sz
konusu ortak duyumdan ve algdan sapacak olanlar da tekrar buraya ekebilmelidir.
Frbye gre, din nazari eyleri sadece zihinde canlandrma (tahyil) ve inandrma
(ikna) yntemiyle bildirir. kna ise, ister szl, ister baka ekillerde olsun, sradan
anlayta yaygn olan nermeler, gndermeler ve genel olarak hatabi yntemlerle
gerekleir.46 Frbnin Burhan bir eyin o ey olduuna inanmaktr eklinde
tanmladn dnrsek, nihai olarak hatabi ve cedeli metotlarla da burhana yakn
bilgiler olutuunu kabul edebiliriz. Frb hsada Kelam ilminin fkhtan baka bir
sanat olduunu, dinin inan ve fiillerini muzaffer klmaya ve bu fiiller ve inanlara
aykr olan her eyi szle rtmeye yarayan ilim olduunu syler.47 Ayn ekilde,
Frb, Kelam ilminin dindeki fiillerle ilgili blmle de ilgilendiini belirtir.48
Kanaatimize gre, fkh ilminin dindeki fiillerle ilgilenmesi ile Kelam ilminin
ilgilenmesi ayr ayr eylerdir. Fkh ilmi savunmac bir delil ve ispatlama abasna
girmeden erdemli dinin mensuplarnn uymas ve uygulamas amacyla bu fiillerle
ilgilenirken, Kelam ilmi bu alan da savunmac bir bak asyla tetkik edebilir.
nk, Kelamcnn grevi sadece dinin grler ve inanlar ile ilgili alanlarn sapk
46
110
49
Frbnin bu blmde bahsettii ve be gurup olarak ele ald Kelamclar, Josef van Ess, kendi
iinde iki gurup daha ekleyerek yediye karr. Frb, burada bu ekollerden herhangi birini vmez
veya yermez. Ess, buradaki grlerle, Frb dnemindeki Kelam ekollerinin (Hanbeli, Eari,
Mutezile) grlerini karlatrr ve bunlarn rttkleri ynleri tespit etmeyi dener. Frb, buradaki
grlerini, bu kelam ekollerini eletirmek zere deil de tarif etmek zere ele alr. Fakat, birinci
ekoln grleri, vahye ve peygamberlie kar gelitirilen eletirilere, Kelamclarn nasl cevap
verecei ile ilgilidir. Ess, buradaki kart grlerin bn Ravendiye ait olduunu syler. ( Josef van
Ess, Al-Frb and bn al- Rewandi, Hamdard Islamicus, Cilt.III, say: 4, s.11,12)Ayn ekilde, bu
durum Zekeriya er-Raziye de ynelik olabilir. nk onunda peygamberlik ve vahye bak burada
sergilenen kart grlerle rtmektedir. Ayrca Frb, nbvveti reddeden bu filozoflarn sz
konusu grlerine ynelik reddiyeler yazmtr.
50
Ara, Ner, Alber Nasri Nadir, ss. 160- 165
51
limlerin Saym, ss. 97-102
111
aratrma konusu olan Allah, Allahn sfatlar ve kainat hakkndaki doru ve yanl
bilgileri de bal bana aratramayacan belirtir. Bu durumda
Frbnin bu
112
55
Fkh ilminin Mslman toplum iin ifade ettii anlam iin bkz. Tahsin Grgn, Kuran ve Fkh,
lahi Szn Gc iinde, st., 2003,ss.130-134, Cabiri, age. ss. 453-463
56
limlerin Saym, s. 90
57
Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, st, 1992, s.110
113
alana veya teoriye geite metafizik krlmaya urar. Galston, teorik ve pratik felsefe
ayrm temelinde bu krlmada siyaset felsefesinin bozuk srelerinin metafizik ile
onarlmasnn sz konusu olduunu ve iki disiplin arasnda bu bamll ispatlayan
bir mahiyet sezemediini belirtir.58 Rosenthala gre ise, Frbnin siyaset
dncesini bu metafizik arka plann nda deerlendirmek gerekir. Filozofun
ilgisi byk lde, metafizik merkezli ve teoriktir.59 Bu manada, Rosenthal,
filozofun erdemli ve erdemsiz ehir ayrmlar ve siyas yaplanmayla ilgili grlerini
de, insann nihai hedefi ve ona nasl ulalacayla ilgili olarak ne srdn
belirtir. te yandan, H. Tevfik Mcahid, Frbnin siyaset felsefesiyle ilgili temel
eserlerine lahiyat ve Metafizikle balamakla birlikte, asl gayesinin ideal siyasi
sisteme ulamak iin kademeli bir gei yapmak olduunu syler ve onun
felsefesinin ana hedefinin, dini bir kalpta olmak artyla, siyas olduunu
vurgulayarak siyaseti merkeze alan bir yorum yapar.60 Tekrar Fahrinin yorumuna
dnersek, Frbnin siyaset ve ahlakn metafiziin veya onun daha st tezahr
olan lahiyatn, yani Tanr ilminin bir uzants ve alm olarak yorumlamak daha
gereki grnyor.61 Fakat nihai olarak nazari ve ameli felsefe balamnda bu
ilimlerin birbirleriyle sk bir ilikisi olan iki ayr alana tekabl ettiini belirtmek
gerekir. Bu durumda, insanlar mutlulua gtrmesi bakmndan, iki alann
kendilerini dierinin zemininde kurmas gerekmektedir. Fakat metafiziin dier
ilimlerdeki btn kll kanunlar verdiini ve onlar belirlediini dndmzde
metafizik ve siyaset arasndaki ilikinin amalar bakmndan ayrlamayacan
58
Miriam Galston, Frbnin nerisi, Varoluun Siyaseti : Gaye ve nsan, slam Felsefesinde Siyasi
Dncenin Geliimi iinde, Ed. Charles Butterworth, ev. Selahattin Ayaz, st. 1999, s.99.
59
Erwin I. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset Dncesi. ev. Ali aksu st. 1996, s. 179.
60
Huriye Tevfik Mcahid, Frbden Abduha Siyasi Dnce, ev. Vecdi Akyz, st. 1995, s.119.
61
Macit Fahri, ayn yer.
114
olarak
irdelenmemektedir.
Fakat
bir
siyaset
bir
bilim
olarak
dnldnde, o zaman politika bilimi metafizie baml olan bir eyi retemez.
Fakat metafizie ontolojik bir temel salar/hazrlar. Bu durumda siyaset iradi, pratie
ynelik veya tmdengelimsel yntemle oluturulmu bir ilim olabilmektedir.64
62
Therese Anne Druart, al-Frb, Emanation, and Metaphysics, Neoplatonism and Islamic Thought,
Ed. Parviz Morewedge, New York, 1992, s. 127, 128
63
Tahsil, Amalul Felsefiyyeti iinde, Tahk. Cafer Ali Yasin, Beyrut, 1992, ss. 148-152, Hatem
Zghal, Mtaphysique et Science Politique Les Intelligibles Volontaires Dans Le Tahsil al-Saada
Dal-Frb, Arabic Sciences and Philosophy, vol. 8 (1988), s. 193,194
64
agm., s. 181-182
115
bu
fiillerin
icra
edildikleri
hayat
tarzlarnn,
kendileri
iin
65
116
korunmasn
aratrr ve ortaya koyar. Ayrca bu ksm yani taakkul yetisi erdemli olmayan
bakanlk trlerini ve erdemsiz ehirlerin kanunlarn ve tecrbelerini ele alp
69
70
Mille, s. 54
Ayn yer
117
peygamber ve filozof gibi tane znesi vardr. Frbye gre, siyaset ilminin
bunlar aratrmasndaki birinci amac budur. kinci ama ise, erdemli ehirdeki
71
Age.s. 55
Age. s.55,56
73
Age.s. 61,62
72
118
74
Age.s. 64
Frb, el-Vahde vel-Vahid, Tahkik. Muhsin Mehdi, Kazablanka: Dar Tupkal, 1989, s. 62-72, T. A.
Druart, Metaphysics, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New York, 1999, Vol.IX, s.
216
76
Kitabul Mille, s. 65-66
77
Frb, Risale fis-siyase, Ed. Lois Cheikho, Beirut, slamic Philosophy, Ed. Fuat Sezgin,
Frankfurt,1999, Vol. 10, s. 277. Bu risalenin Frbye ait olup olmad tartmaldr. Fakat bu
risalenin Frb bibliyografyalarnda Frbye aitlii konusunda phe bulunmayan Risalefil Ahlak
adl eserle byk oranda ayn ierie sahiptir. Burada ilenen dostluk, adalet, sebeplerin birbirini
takliti gibi konular Nikomakhosa Etikin ierii ile de uygunluk gsterir. Fakat, bn Bacce, bn
Tufeyl, bn Rd gibi filozoflarn Frbye Nikomakhosa Etik zerinden yaptklar atfn ierii,
maalesef bu risalede de mevcut deildir. Kr Frb, Risale fil Ahlak, Ayasofya Ktphanesi, 2818104-119
75
119
Frbye gre, nazari siyaset ilminin elde ettii bilgiler burhan bilgilerdir.
Frb mantnda, cedel ve hitabi bilgilerde burhan bilgiyi koruyan bir yapya
sahiptir. Cedel, kesin kantlarn salanabilecei hususlarda ya da bu hususlarn
ounda kuvvetli bir zan oluturur. Hitabet ise, kesin kant bulunmayan ve cedelin
incelemedii hususlarda ikna yntemini uygular. Frbye gre, erdemli din ancak
filozoflara ve onun verilerini burhan olarak anlayabileceklere zgdr. Fakat, bu
dinin grlerini benimseyen insanlarn ya doutan getirdii eksiklik ya da aldklar
eitim sonucu hepsi bu kapasitede ve mertebe de deildir. Frbye gre, bu insanlar
ancak mehurat veya ikna edici eyleri anladklar iin, hitabet ve cedel onlarn
hakikatin temsilleri hakknda ikna olmasn salayabilecektir. Frbye gre, hitabet
ve cedel metoduyla dini grler avamn nesflerine yerletirilir. Dolaysyla bu
grlerle ilgili yanl ve sapkn anlamalar bu metotlar sayesinde dzeltilir veya
giderilir. Ayn ekilde, ehir halk arasnda sofistik ve mugalata sanatyla halkn
inanlarn, doru yoldan saptrmaya alan kiilere kar dinin grleri destekler
ve korunur.78
Farabi hitabete bylesine olumlu bir bak gelitirmekle Efltun ve
Aristodan ayrlmaktadr. Efltun, her ne kadar retorii ilk nce gerek retorik ve
sahte retorik olarak ikiye ayrm olsa da,79 onun nazarnda, sofistik ve retorik bir
btndr ya da en azndan birbirine ok benzerler.80 Aristoya gre ise, retorik
mantk ilminin kapsamnda deerlendirilmez. Retorik mantk ilminin kapsamna
Helenistik dnemde girmitir. Yine de retoriin Aristodaki ieriiyle Frbdeki
ierii
ok
farkldr.
Aristo,
retorii,
78
lenlerde
Kitabul-Mille, s.47-48
Efltun, Gorgias, ev., Mehmet Rfat, Sema Rfat, st., 1999, s. 159
80
age. s. 154
79
120
yaplan
konumalarda,
81
121
Erdemli ehirin modern dnemlerdeki evirisi birbirinden farkldr. Ayn ekilde, Frbnin
siyaset teorilerinin modern dnemdeki isimlendirilii de farkllk gstermektedir. Frb siyasetle ilgili
eserleri boyunca kavram olarak devlet kelimesini kullanmaz. (bk. Mbahat Trker Kyel, Frbde
Devlet- Bilim likisi, s. 13) Ayn ekilde Frbnin szn ettii siyasi topluluk iin erdem Fadl
Devlet, deal Devlet veya onun kartlar olan iin de ayn ekilde Devlet kavram kullanlmtr.
(Bkz. Bayraktar Bayrakl, age. s.123, Frb, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Ank., 1997 ). Biz bu
almamz boyunca, Frbnin siyaset teorilerini filozofun siyaset teorisinin merkezini erdemli
mmet veya erdemli uluslararas topluluk zerine deil de erdemli ehir ve onun kartlar zerine
younlatrmasndan dolay Erdemli ehir kavramn kullanacaz.
Ayn ekilde sz konusu toplum iin ngilizceye yaplan evirilerde de bir karmaklk vardr.
Baz aratrmaclar erdemli ehri mkemmel devlet (the perfect state), bazlar en iyi devlet (the best
state) veya en iyi ehir (the best city) bazlar da tutarl bir ekilde erdemli ehir (the virtuous city)
olarak evirmilerdir. Bunlar arasnda Frbnin kastettii anlam en iyi ekilde erdemli ehir
kavram karlamaktadr.
122
ittisali sonucunda erdemli dini oluturacak kll bilgilere sahip olur.2 Bu durumda
Frb, mstefd akln, Faal Aklla ittisaliyle akl dzeyde gerekleen vahyi, burhan
felsefe ile zdeletirmektedir.3 Erdemli ilk bakan, bu aamadan sonra, erdemli
ehrin mensuplar iin, gr ve fiillerden oluan erdemli dini belirlemektedir.
Frbye gre, erdemli ehrin kart olan ehirler, kendileri iin belirlenmi byle
bir dine sahip deildirler. Onlarn dinleri, gemi zamandaki baz filozoflarn ve
dnrlerin sapkn grleri dorultusunda olumutur.
Frbye gre, din, felsefenin bir grnts ve onun bir temsilidir. nsanlar
doutan getirdikleri baz zellikler dolaysyla veya iyi bir eitim almamalar
sebebiyle felsefedeki hakikatleri anlamaya elverili deillerdir. Onlar kendileri iin
belirlenen ve ancak felsefenin bir temsili olan dinin, gr ve fiillerini takip ederek
bu bilgilere ulaabilirler. Frb, erdemli dinin olumasn Kitabul Millede bu
ekilde aklamaktadr.
arasndaki ilikiyi baka bir ekilde aklar. Frb, bu eserinde felsefe ve din
arasndaki ilikiyi ncelik ve sonralk asndan da tartr. Buna gre, Frb, bir
eyin dier bir eyden zaman, tabiat, sra, eref ve yetkinlik veya sebep bakmndan
nce veya sonra geleceini belirtmektedir. Bu durumda, Frbye gre felsefe,
sebep, sra, zaman bakmndan dinden nce gelir. Ayn ekilde, Kitabul Millede
bahsettii ekliyle felsefenin mantk bakmndan nceliinin yan sra, zaman
Filozof ve peygamberin Faal Aklla ittisali Frbnin nbvvet teorisinde nemli bir unsurdur. Baz
aratrmaclar insan akln Faal Aklla ittisalinin Helenistik dnemdeki Aristo arihlerinde bulunan bir
unsur olduunu belirtmilerdir. Ayrca, Aristo dncesinde Faal Akln Tanr olup olmayaca da
Helenistik arihlerce farkl yorumlanmtr. Frb felsefesinde peygamber ve filozofun Faal Aklla
ittisalinin ayn trden olup olmad, ayn ekilde filozofun nazarnda vahyin halihazrda insan zihnine
ak olup olmadyla ayrntl mlahazalar iin. Bkz.Fazlur Rahman, Prophecy in Islam: Philosophy
and Orthdoxy, Chicago,1979, 11-14, Herbert A. Davidson, AlFrb, Avicenna, and Averroes on the
Intellect, Oxford, 1992, ss.44-73, Yaar Aydnl, Frbde Tanr nsan likisi, st., 2000, ss. 129153, Hasan ahin, Frbnin Vahiy Anlay, Uluslararas Frb Sempozyumu, ss. 267,283, Mehmet
Bayraktar, slam Flesefesine Giri, s.181
3
Yaar Aydnl, age. s. 155
123
Walzer, Frbnin dille ilgili teorilerinin altnda Stoaclarla ilgili bir ncsnn olmas gerektiini
syler. age. s.244
5
Kitabul Huruf, s.135-150
124
katedilmesiyle
ortaya
kmayacak,
fakat
baka
trl
ortaya
125
bakmndan dinden sonra gelen, tek bir fkh ve kelam ilminden bahsetmekte
mmkn deildir. Her din kendi kelam ve fkh ilmini oluturur. Erdemli milleler
arasndaki fark, ayn ekilde bu din ilimlerine de yansr.
Erdemli ehrin mensuplar, bu inan ve bilgi alanlarn ilk bakandan gelen bu
bilgiler ve uygulamalar dolaysyla, doal dzenden ve d dnyadan karacaklar
klllerle desteklerler. Dolaysyla, filozof ilk bakann Faal Akldan ald klllerin
altnda, duyu yoluyla
126
erdemli bir dinin olumasnda en nemli etken olan vahiy yoluyla gelebilecek kll
bilgilere veya onun temsillerine sahip deillerdir. Baka bir ifade ile syleyecek
olursak fsk, dalle ve mbeddel ehirlerde olduu gibi bu bilgilere sahip olsalar bile,
fiil olarak cahil ehirler gibi davranrlar. Onun iin, erdemli bir din oluturamazlar.
Onlarn dinlerinin temel esaslar, eski dnemde ortaya km baz sapk felsef gr
ve dncelerin kalntlaryla oluturulmutur. Bundan dolay, ikinci tr burhan
bilgiyi salayacak ve insani dzen iin de rnek oluturacak, doal dzeni, erdemli
ehirde olduu gibi salkl bir ekilde yorumlayamazlar. Tabiat hakknda geree
uygun olmayan birok gr ne srerler ve bu grlerin insan alanda da geerli
olmas gerektiini sylerler. Bylelikle, onlar erdemli ehrin insanlar gibi ne
bireysel olarak ne de toplumsal olarak gerek mutlulua ulatracak bilgilere
ulaamazlar.
9
Frbye gre, bir insann sz konusu erdemler alannda en son yetkinlie ulamas ancak Faal
Aklla kurabilecei bir iliki sayesinde mmkn olabilecektir. Frbye gre, byle bir insani akl
hem metafizik alana almakla teorik olarak edinebilecei en st mutluluu kazanr, hem de pratik
veya siyasi alanla ilgili en st bilgi ve yetkinlie de bu iliki sayesinde ular. Yaar Aydnl,
Frbde Tanr nsan likisi, st., 2002, ss. 129-16
127
10
Micheal E. Marmura, Medieval Islamic Philosophy and the Classical Tradition, Medieval
Philosophy and the Classical Tradition in Islam, Judaism, and Chiristianity, Ed. John Ingis,
Ohio,1999,s.157-158
128
11
Dimitri Gutas, Frb and Greek Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater,
New York, 1999, Vol.IX, s. 220,
12
Frb, ru ehlil-mednetil-fzla, nr. Albert N. Nadir, 5. Bask, Beyrut 1991, s. 117
13
ayn yer.
14
nsann siyasal bir hayvan olduu anlay hem Eflatun hem de Aristoda olan bir kullanmdr.
Farouk A. Sankari, Plato and al-Frb, A Comparison of Some Aspects of Their Political
Philosophy, Studio in Islam, Vol. VII, New Delhi,1970, s. 10-11
129
Frb, Kitbl-Mille, nr. Muhsin Mehd, 2. bs, Beyrut, 1991, s. 53, Frbnin burada
iblmyle ilgili grleri Eflatuncudur. Eflatun, Devlet, s. 118-119
16
ayn yer.
130
nc bir unsur, insanda ftr olarak akl yetkinlemeye ve ruh olarak mutlulua
ulama istei vardr. Bu manada, insan kendini mutlu edebilecei bir topluluk iinde
olmak istemektedir. Ayrca, Frbye gre, ehirlerde ve milletlerde sosyal
organizasyonu temin edecek ve insanlar arasndaki iletiimi salayacak bir dier
unsur ise dildir. Frbnin Kitabl Huruf adl eserinin baz blmleri dilin ve
kavramlarn metafizik unsurlarn aklamann yannda, burada bir de dil sz konusu
sosyal boyutuyla ele alnr. Buna gre, bir kiinin, bir milletin tam bir yesi
olabilmesi iin dili ve dildeki lafzlar kademeli bir ekilde tam olarak renmesi
gerekir.17 Ayn ekilde, bu dili renmeye paralel olarak brhan dnme yntemine
hazrlayc olan hitabi ve cedelcilik metodunu ve dnme eklini renmeli ve nihai
olarak da Brhan dnme ekline ulamaldr.18 Frb, bu ekilde bir
sosyallemenin kiinin yaad evre koullar ve mekanna gre deiebileceini
belirtir. Mesela, lde bym insanda lafzlarn manasn ve sz konusu dnce
srecini edinme, dier baz insanlara gre ok daha yava geliebilmektedir.19
Frbye gre, tek bana yaayan insann mutlu olmas mmkn deildir.
Filozofumuzun zihnindeki sosyallemenin bu durumdaki aamas ise, kiinin ait
olduu topluluun durumuyla balantl bir husustur. Yani erdemli ehirde
sosyalleme baka, cahil ehirlerde bakadr. Erdemli ehirde sosyallemeyi
gerekletiren husus, erdemli ehrin amalar iken, bu durum cahil ehirlerde cahil
ehirlerin her bir trnn kendine gre amalar olarak kendini gsterir. Erdemli
ehirde doal dzene uygun bir ekilde, alttaki sebepler sttekini taklt eder.
17
Kitabul-Huruf, s. 137-140, Frb, insann yaad toplumun dilini renmesini belirli bir
sosyalleme tr olarak sunarken, bu dnyada insanlar arasndaki sevgi ve kardelii oluturmada
ayn dile sahip olmay bir gereke olarak gsteren gr cahil ve sapk ehirlerin insanlarnn
bazlarnn gr olarak telakki eder. Bkz. Ara, s. 155
18
Frb, Kitabl Huruf, s. 144-147
19
age. s. 146
131
20
ayn yer
Frbnin devletin menei ile ilgili olarak bu ekilde okunmas iin bkz. Bayraktar Bayrakl, age. s.
40, 72
21
132
3.Aile
Frbye gre, ehir, mahalle, sokak ve aile yapsnn olduu sosyal
kurumlardan oluur. ehrin sosyal olarak en kk birimi evlerde yaayan ailelerdir.
Frbye gre, ailelerin yaad mekanlarn aa, kerpi, adr veya kldan yaplm
olmas nemli deildir. Bu mekanlarn tr nemli olmakszn insanlarn bir ekilde
yaadklar her yere ev ve ehir demek gerekmektedir.22 Bu bilgilerden yola karak
Frbnin medeniyet anlayn veya erdemli ehir projesini, madd unsurlar n
plana alarak oluturmaya almadn syleyebiliriz.
Frb, insanlarn yaadklar ortama ve yaadklar iklim koullarna gre,
farkl karakterler ve huylar edinebileceini ve bu karakterlerin onlarda yerleeceini
belirtmektedir. Buna gre, mesela lde, adrda ve deri meskenlerde yaayanlar
devaml tedbirli olma melekesine sahip olurlar ve bu durum onlarda cesaret ortaya
kana kadar devam eder. Ayn ekilde, ssz blgelerde yaayanlarda da korkaklk ve
gvenlik hakknda endie duygular ortaya kar. Frbye gre, zalim ynetimin
basksna maruz kalanlar ise, insan ve alemi alglamada ilerine kapanrlar ve bir
manada bu insanlarn gzleri kapanr.23
Frbye gre, aile, drt tr ilikiyi bnyesinde barndran bir yapya sahiptir.
Koca ve kar ilikisi, kle ve efendi ilikisi, baba ve oul ilikisi (ebeveyn ve evlat
ilikisi) ve son olarak da mlk ve mlk sahibi ilikisi gibi mnasebetlere sahiptir.
22
Frb, Fusul Muntezea, Ner. Fevzi Mitri Near, Beyrut, 1986, s. 40, Fusul Mntezeann bu
neri, Dunlopun nerettii eserden farkldr. Dunlopun nerettii eserdeki iki pasaj bu eserde yoktur.
Ayn ekilde, Neccarn nerettii eserdeki drt pasaj, Dunlopun nerettii eserde yoktur. Kr, Frb,
Fusll-meden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi zcan, Siyaset Felsefesine
Dair Grler, zmir, 1987.
23
Ayn yer.
133
Btn bu ilikileri dzenlemek ve aile efradna en iyi ekilde bir mesken temin
etmeye almak aile reisinin grevidir. Aile reisinin ailedeki yeri, ehri yneten
bakann ehirdeki yeri gibidir.24
Frbye gre, ehir ve evdeki bireylerin durumu insan bedenindeki
organlarn durumu gibidir.25 Nasl ki bedendeki grevleri bakmndan organlarn ayn
ama dorultusunda yardmlamalar gerekiyorsa, ayn ekilde aile fertlerinin de
yardmlamalar gerekir. Buna paralel olarak, nasl ki bedendeki baz organlar
grevleri bakmndan dier bazlarndan stnse, aile efradnn bazlar da,
bazlarndan stndr. Amalar bakmndan ehir ve aile arasnda bir ortakln
olmas gerekir.26
Frbye gre, bedendeki eitli organlar ve ehirdeki ilgili birimler her ne
kadar bireysel olarak ele alndnda farkl amalar varm gibi grnseler de, nihai
olarak bir ama etrafnda birlemektedirler.27 Bu birimlerin, farkl amalar iin
karlkl yardmlamalar konusunda ehrin uyumu ve ehrin stn amac ortaya
kar. Bunun iin, aile iindeki bireylerin bu bilinle birbirlerine sayg duymas, ayn
ekilde, ehirdeki ailelerinde ayn bilinle birbirlerine sayg duymalar ve ehrin
amac dorultusunda kendi farkl amalarn mkemmelletirmeleri gerekir.28
Frbye gre, bedenin herhangi bir organnda bir bozukluk
ortaya ktnda,
doktor sadece oray iyiletirmek iin deil de, btn bedeni iyiletirmek tedavi
uyguluyorsa, ayn ekilde, erdemli ilk bakannda, erdemli ehri oluturan birimlerle
24
Age. s. 41
Richard Walzer Temiustusun da bir evde hakim olan dzenin evrende de olacan belirtir.
Yorumlar, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Ank., 1997, s. 248
26
Fusul, s.41
27
ayn yer
28
ayn yer
25
134
bu ekilde bir ilikiye girmesi gerekir. Erdemli ilk bakan hem ilgili birimi, hem de o
birim zerinden btn ehrin saln dnmelidir.29
Frb felsefesinde, siyaset felsefesi ile ilgili unsur ve kavramlarn erdemli
ehre gre farkl bir anlam alanna, cahil ehirler ve onlarn trlerine gre, farkl
anlam alanlarna sahip olduunu sylemitik. Bu durumda yurtta, aile, eitim ve
retim, adalet gibi siyas alan iin nem arz eden konular ve kavramlar, erdemli
ehirde sz konusu olduu zaman farkldr, cahil ehirlerde olduu zaman farkldr.
Frb, siyaset felsefesinde kulland bu kavramlar, her bir ehir dzeni iin ayr
ayr aklamaz. Bu durumda, erdemli ehirde aile, erdemli ehrin en kk birimi
olarak hem kendi st nedenlerini taklt eder, hem de erdemli ehrin amalarn kendi
payna dt kadaryla ama olarak edinir. Fakat, cahil ve sapkn ehirlerde ailenin
yaps byle bir mahiyet arz etmez. Mesela, Frb, cahil ve saptm insanlarn baz
grlerinden bahsederken, onlardan bazlarnn, bu dnyada ballk, sevgi ve birlik
olmas gerektii konusunda hemfikir olduklarn, fakat insanlar birbirine balayan
bu ban ne olmas gerektii konusunda gr ayrlna dtklerini belirtir. Bu
insanlardan bazlarna gre, ayn atadan gelmek bu sevgi ve ba salayacak temel
bir unsurken, bazlarna gre ise, fiziksel olarak ayn mekanda yaamak bu ba
salayacaktr. Bu durumda ayn evi, ayn soka, ayn mahalleyi paylamak sz
konusu ba ve birliktelii salayabilir. Oysa, erdemli ehirde sadece ayn mekanda
yaamak ve ayn atadan gelmek bu ba kuramaz ve birliktelii salayamaz.30
Dolaysyla bu durumu ama edinen erdemsiz ehrin aile anlay ile erdemli ehrin
aile anlay ayn deildir.
29
Frbnin baz eserlerinde sk sk siyaset konularn aklamak iin tbb benzetmeler kullanmasn
bugnk tp biliminin erevesi iinde dnmemek gerekir.Hatta bunlar o zamann tbbi
anlayndan da tede sadece temsil konusu olarak mecazi manada anlamak daha makul
grnmektedir.
30
Kitabu ru ehlil-mednetl-fzla, Ner., Alber Nasri Nadir, Beyrut, 1986,s. 156, eviri, s. 130
135
31
Siyase, s. 32
r,Beyrut, 1986, s. 117,
33
Siyase, s.32, Trans. Fauzi Najjar, Medieval Political Philosophy, s.32
34
Frbnin bu gr ile eski Trklerin Cihan hakimiyeti mefkuresi arasnda benzerlikler vardr.
Bkz.Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, st., 1990, ss. 195,205
35
Richard Walzer, Yorumlar, s. 239, 245
32
136
36
Siyase, s.32
Cabir, Frbnin Medine kavram ile kastettii anlamn bu gnk anlamda bir ehir olmadn,
daha ok insanlar zmreler, devletler ve beylikler olarak yaamaya sevk eden fikri ve sosyal balarn
hepsi olduunu savunur. u halde, Cabir, Frbnin erdemli toplumlar kk, orta ve byk diye
tasnif etmesinde en temel sebebin insann toplumsallndan yola karak zaruri ihtiyalarn
karlamak iin, kendi benzerleriyle kurduu topluluun ad iin soyut bir kelime ve kavram olarak
kullandn belirtir. Bu manada, Cabir, Frbnin Medine, umme ve erdemli beynelmilel devlet
anlaylarnn sz konusu toplumbilimsel ve fiziksel adan bir deerlendirme olduunu, dolaysyla
bu birimler arasndaki ban iktisadi bir ba olduunu belirtir. Bu durumda Cabirye gre, Frb
evrensel bir devlet tasavvuru gelitirmemitir. Sadece btn insanlarn szkonusu zorunlu ihtiyalar
iin birer topluluk oluturmutur. (Cabir, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 81-82.) Kanaatimize gre,
37
137
bir sokan
138
139
yaayan insanlarn da bir grev dalm, farkl ekillerde olsa da ortak bir amalar
ve sradizimsel (hiyerarik) bir mertebeleri vardr. Ayrca doktor ve hasta arasndaki
iliki de beden zerinden erdemli ehirdeki durumu aklar. Toplumun bir ferdi hasta
ise, btn fertlerin bundan zdrap duymas gibi bir anlam vardr. Nasl ki doktor
yanl tedavi uygulamadan ilgili organ iyiletirmesi gerekiyorsa ayn ekilde filozof
kraln da erdemli ehrin herhangi bir birimindeki rahatszl doru tehisler koyarak
iyiletirmesi gerekir. Eer yanl tehislerle problemi zmeye kalkarsa bundan
sadece ilgili birim/organ deil, btn toplum/beden rahatszlk duyar ve toplum
sosyal bakmdan salksz bir konuma doru srklenir. Onun iin ilgili birimi, dier
birimlerle uyum ierisinde alacak ve eski grevini yapacak ilevine kavuturmak
gerekir. Ayrca, toplumun insan bedenine benzetilerek anlatlmasnda bir bakma
bedenden yola klarak btn kainatn ileyii ele alnmaktadr.43 Frb, bedeni
idare eden amir organn kalp olduunu belirtir.44 Frbye gre, bedende kalbe
yardmc olan ikincil organlar, onlara yardmc olan daha az nemli nc bir organ
ve kendilerine yardmc olmayan organlara kadar bedendeki organlarn sradizimsel
bir yaps olduunu aikar olmaktadr.
r, s. 118- 119
Frb, burada, organlarn en yetkinini kalp olarak deerlendirir. bn Sinada tbb bir bak asyla
dahili ve harici duyularn merkezini beyin olarak dnr. (Bilal Kupnar, bn Sinada Bilgi Teorisi,
st.,1995, ss. 34-40) Ortaa Hristiyan dnyasnda, Frb ve bn Sinann bu organlar hakkndaki
deerlendirmeleri siyas alan iin farkl bir ekilde yorumlanmtr. Kalp ve Beyin, biri dn, dieri de
siyas olmak zere, iki ayr otoritenin simgesi olarak yorumlanm, bedeni nasl beyin ve kalp
ynetirse, toplumu da iki otoritenin ynetmesi gerektii savunulmu, nihai olarak da siyasi otorite
olan beyinin, dini otorite olan kalbe balanmas gerektii belirtilmitir. Alain de Lbera, Ortaa
Felsefesi, ss. 413-414
44
140
Devlette idealarn nda aydnlanacak topik bir devlet iken Kanunlarda lahi
Yasalar tarafndan ynetilen bir devlete dnr. Frb, Efltunun bu devlet eklini
benimsemitir. Dolaysyla, Efltunun deal Devletine ilah yasa tarafndan
ynetilen bir devlet olarak bakmtr.45
Frb insan bedenindeki anatomik yapdan yola karak erdemli ehrin de
benzer yapda olduunu savunur. Bedendeki bu yapnn btn kainat iinde geerli
olabileceini vurgular. Kainattaki dzeni aklarken Aristocu nedensellik teorisini
benimsedii iin, ona gre, varlklar dzenindeki her varlk kendi sebebi olan varl
taklt eder veya ona benzemeye alr. Bu silsile, Allahta son bulur. Dolaysyla,
alttaki birim stteki sebebini taklt etmekle nihai olarak Allaha benzemeye
almaktadr. Frbnin nazarnda bu durum Yeni Efltuncu mistik bir ruhi ykseli
deil, insann doal bir varlk olmasndan dolay Allahn kainata verdii doal
dzeni takip etmesidir. Ayn ekilde, Frbnin Allahn sfatlar olarak bahsettii
nitelikleri kiinin kendi hayatnda da, konumuna gre edinmesi amacn tamaktadr.
Yani erdemli ehrin her bir mensubu imkan ve zihni kapasitesi orannda Allahn
ahlak ile ahlaklanacak, onun adalet, bilgi, ak, cmert gibi sfatlarndan payna
deni almaya alacaktr. Alttaki varlklarn stteki varlklar takip etmesi, erdemli
ehrin sradizimsel yaplanmas iin de bir imkan sunar. Fakat Erdemli ehir veya
dier dier ehirleri oluturan temel unsur, iradi davranma gcne sahip olan insan
olduu iin buradaki dizilme Allahn insanlara verdii doutan unsurlarla
gereklemez. Bu durumun gerekleebilmesi iin belirli kanunlara ve ilkelere
ihtiya vardr. deal toplum iin bu kanunlar belirleyen ve dzenleyen de erdemli
ehrin ilk bakan filozof veya kanun koyucudur. Tanrya benzeme, ilahileme
45
Fawzi Najjar, Democracy in Islamic Political Philosophy, Studia Islamica, Say: LI, 1980, s. 112
141
birisinin de
kazanmak iin ahlak erdemde srar etme olarak kendini gstermitir. Yeni
46
Kindi, Tarifler zerine, Felsef Risaleler, ev. Mahmut Kaya, st., 2002, s. 191
Eflatun, Theaitetos, Diyaloglar 2 iinde, ev. Macit Gkberk, st., 1996, 176(b)s. 224-225, Eflatun
burada dnyadaki ktlklerden kurtulmak iin bu dnyadan yukarlara kamak gerektiini, bunun da
Tanrya benzemekle mmkn olabileceini belirtir.
48
Eflatun, Devlet, st., 1995, (613a8-b1), s. 300. Eflatun burada tanrlarn kendilerine benzemek
isteyenlere mutlaka iyilik yapacan ve onu yzst brakmayacan syler.
49
Aristo, Nikomakhosa Etik, s. 214
50
OMeara, Platonopolis, s. 34.
47
142
Efltunculukta ise ruh, Nous ve Bir izgisini takip etmitir.51 Plotinus da ruhun
alnyazsnn bir serveni olarak, ilahileme veya Tanry taklt etme siyasi erdemlere
tamamen arasal bir fonksiyon yklerken Frb de bu durum tamamen farkldr.
Kavramn felsefe tarihi boyunca kazand bu serven Frbde de deiiklie urar
ve filozofun sradizimsel dzeninde sebepler zincirinde alttakilerin sttekini taklt
etmesine dnr. Fakat bu Yeni Efltuncularn vurgulad gibi ruhun bedenden
kurtulmak iin erdemleri takip ederek oluturduu mistik bir sre deildir. Ayn
ekilde ilahilemenin Frb felsefesindeki amac ile Yeni Efltunculardaki amac
farkldr. nk Yeni Efltuncularda Tanr ile kurulacak bir ittihad ve mistik vecd
sz konusu iken, Frbde byle bir ey sz konusu deildir. Ayrca saydmz
filozoflarn ve felsef ekollerin grlerinin hibirisinde Tanrya benzeme erdemli
ehrin mensuplarn sradizimsel olarak tertipleme ve belirli kanunlar etrafnda
dzenleme durumunda kullanlmamtr.52
Frbye gre, lk Neden olan Allahn dier varlklara gre konumu, erdemli
ehrin ilk bakannn, erdemli ehrin dier ksmlarna olan nispeti gibidir.53 Bu
durum sadece bir varln dier varl takip etmesinden ziyade sosyal ve siyasi
ierii de olan bir durumdur. Frbnin nazarnda ynetimde ve hizmette ehir
halknn mertebeleri yaratltan getirdikleri baz zelliklere ve aldklar eitime gre
farkl olur.
51
Age.s.34-36
age.s.199
53
Ara, s. 121, 122, eviri, s. 104 ,Burada u soru sorulabilir. Frb, erdemli ehrin ilk bakan ile
erdemli ehrin mensuplar arasndaki ilikiyi rnek alarak ve bu durumu bir kalk noktas olarak
kabul ederek, lk Neden olan Allahla dier varlklarn ilikisini mi aklamaktadr? Yoksa bu
durumun tersi mi sz konusudur. Kanaatimizce bu durum nemlidir. nk, birincisinde siyasetin,
metafizik ilikileri ve aklama ekillerini belirleme durumu, ikincisinde de ayn ekilde bu durumun
tersi sz konusudur. Arann btnselliini gz nne aldmzda metafizik, siyaseti belirlemi olarak
grnmekle beraber, Arann sz konusu ksmnn ayr ve zahir olarak ele alnmas durumunda
siyasetin, metafizii belirlemesi sz konusu olabilmektedir. te yandan Frbnin siyasi ve metafizik
alandaki yaplanmay paralel ve ayn grd iin bunlar en azndan bu meselede iki ayr alan olarak
kabul ettii sylenebilir.
52
143
6. Sosyal Yap
Efltunun Devleti snftan olumaktayd.55 Frbye gre, erdemli ehir
be snftan olumaktadr. Fakat snflar arasnda gei vardr.56
6.1.Hukema (Filozoflar)
Frbnin filozofta bulunmas gereken nitelikler olarak belirledii oniki
zellii ele aldmzda, bunlarn altsnn ahlak, altsnn da zeka ve biyolojik
unsurlarla ilgili zellikler olduunu grmekteyiz.
Frb, erdemli bir ehrin olduu bir zamanda, bir filozof olduu zaman
filozoflar gurubunun ehri ynetemeyeceini sylemekle Efltundan ayrlr. Ayn
54
es-Siyase, s. 83-84
Walzer, age, s. 250
56
Frb, Fusul Mntezea, s.65
55
144
57
58
145
59
Karl Popperin Eflatunun zellikle Devlet adl kitan esas alarak gelitirdii eletirilerin
merkezinde deal Devletin snf esasna gre oluturulmas yatmaktadr. Popperin deal
Devletbaskc bir devlet ekli olarak sunmasnn altnda da bu gerek yatmaktadr. Popper, bu esaslar
dorultusunda Eflatunun adalet anlayn da totoliter bir adalet tr olduunu syler. Popper, age.
ss.92-128
60
Efltun. Devlet. s. 294.
146
Frbde, iire ve airlere kar byle bir tutum bulmak mmkn grnmyor.61
Efltunun hatipleri, edebiyatlar ve airleri ideal devletten karmas, sanata ve
sanatlara iftiler bile deer vermedii iin sk sk eletirilmitir.
Efltun deal devletini hem Devlette hem de Kanunlarda farkl bir ekilde
olmak kaydyla kanunlar esasna dayal olarak yaplandrmt. Frbde ise erdemli
dinin hem fiillerden olumak zere kanunlarla ilgili bir boyutu vardr, hem de
erdemli dinin gr ve inanlarla ilgili bir boyutu vardr. Eer sz konusu ehir
sadece kanunlar etrafnda oluturulursa, bu durumda, hatiplere, airlere ve
kelamclara ihtiya olmayabilir. Fakat Frbnin erdemli ehrin dini olarak
vasflandrd din, grler inanlar ve fiiller yani kanunlardan olumaktadr. Bu
durumda airler, hatipler, edebiyatlar, felsefenin bir temsili olan dinin avamn inan
ve grlerinde daim kalmas iin bu insanlarn erdemli ehirde kalmalar nem
arzeder. Bu durum Efltunun siyaset teorisi ile, Frbnin siyaset felsefesi
arasndaki en byk farkllklardan birisini oluturmaktadr.
Ayn ekilde, dsel taraf ar bast iin Efltun ideal devletinde doktorlara
ve hakimlere sadece kstl baz ilerde kullanlmak zere yer almtr. nk, onun
devletinde yaayan btn insanlar mkemmel bir beden eitimi ve uygun ortamda
yetidikleri
Efltuna gre, eer bir kii ideal devlete hizmet edemeyecek kadar hasta olursa,
onun lme terk edilmesi gerekecektir. Ayn durum hukuki konular iinde geerlidir.
deal devlette bylesine hukuki anlamazlklar olmayacak veya bunlar kstl
olacaktr. Mesela burada hakimlerin sadece askerler snf iindeki anlamazlklar
zmek iin kullanlaca belirtilmitir. Frbde byle bir durum yoktur.
61
iir Sanatnn Kanunlar, ev. Mehmet Bayraktar, Ank.nv.lahiyat Fak.Derg, C.36, s.51
147
Ayrca, Efltun, Devlet adl yaptnda aileye yer vermezken, Kanunlar adl
yaptnda ideal devletin kadnlar ve ocuklar ile ilgili retilerinden vazgemiti.
Fakat, zel mlkiyetin olmamas gerektiini iki eserinde de savunmutu. Frbde
ise, erdemli ehrin mensuplar cinsiyet olarak ayrlarak, ayr ayr konumlara ve
grevlere yerletirilmez. Frb, sadece kadn erkek ayrm yapmakszn erdemli
yurttalardan bahseder. Frbnin kadnlar konusundaki suskunluunun bilinli
olduunu syleyebiliriz. nk, burada, Frbnin
148
olabileceini
belirtmiti.
Filozofun
ulat
mutluluun
mahiyeti
62
149
Kitabul Mille, s.44-45, Frbnin Mille, es-Siyase ve Arada erdemli ehirn insanlarnn grleri
olarak sralad ve deindii hususlar, daha sonra bn Meymunun ,Yahudi hukukularnn ve
toplumunun bilmesi gereken hususlar ierdiini syledii Torahn Temellerinin Kanunlar adl
risalesiyle edeer mahiyettedir. bn Meymun sz konusu kural ve grlerin belirlenmesinde
Frbden etkilenmitir. Joel L. Kraemer, al-Frbis Opinions of the Virtious City and Maimonides
Foundations of the Law, The Max Schloessinger Memorial Foundation, Studia Orientalia, Jarusalem,
1979, s.125-126
65
Frb, eraitl Yakin, ev. Mbahat Trker Kyel, Ank., 1990, s.55, Buradaki cmle yledir:
Salt halde bilgi bir eyin yle olduuna veya yle olmadna inanmaktr.
150
syledii inanma sradan bir inanma deildir. nsan aklnn bilkuvve, bilfiil ve
mstefad akl dzeyleriyle gerekleecek bilgisel sreci ieren bir gereklii vardr.
Frbnin tabii varlklar hakkndaki bu sylediklerinden yola karak onlarn
tabii hadiseleri Allahn mkemmel bir dzeni olarak algladklarn grebiliriz.
Frbye gre, Erdemli ehrin insanlarnn metafizik ve fizik alemle ilgili bilgisi
siyas bir amaca yneliktir. nk, bu alanla ilgili bilgiler yneten ynetilen ilikisi
asndan ele alnr. Ayn ekilde, onlar kinattaki bu dzenin ve uyumun farknda
olduklar iin ay altnda buna uygun olarak erdemli bir toplum olutururlar. Fakat,
erdemli ehrin kart olan ehirlere mensup olan insanlar bu uura ve bilgiye sahip
olamadklar iin kinatn doal ahenginden ayrlarak anarik yaplanmalarn baskn
olduu toplum ekilleri olutururlar. Ayrca, erdemli ehrin mensuplar insann nasl
meydana geldiini, ruhun nasl olutuunu, Faal akln insan ruhuna irade ve seme
yetisini ortaya karmak iin nasl k gnderdiini ok iyi bir ekilde bilirler.
Frbnin erdemli dindeki grlerle ilgili olarak syledii irad hususlar da
inan alanyla ilgili bir konu olmaktan ziyade toplumbilimsel ve tarihsel bilince
ynelik unsurlardr. Bu durumda, bu irad grleri de gemi zamanda birbiri ardna
gelmi peygamberlerin, erdemli ilk bakanlarn, gerek ve doru liderlerin zellikleri
hakkndaki grler oluturur. Ayrca, erdemli ilk bakanlarn ve peygamberlerin
ahirette karlaacaklar mutlu sonla ilgili grler de bu blmde yer alr. Frbnin
erdemli ehrin insanlarnn kendi zamanlarnda yaayan ilk bakanlarla ilgili
grleri ve cahil ehirlerle ilgili grleri de, ayn ekilde bu balk altnda yer
almaktadr. Bu durumda, erdemli ehrin mensuplar ile cahil ehirlerin mensuplarnn
151
66
Mille, s. 45,46
Age, s. 46
68
Ara, ev. .120-121
69
age. s.121
67
152
dnya, insan ve siyasi yaam konusunda ortak kavramlara ve anlam alanna sahip
olmaldrlar.70
Frb, erdemli ehirdeki tabakalar gz nne alarak, bu insanlarn mezkur
konular bilme ekli zerinde durur. Buna gre, ehirdeki filozoflar bunlar kesin
ispatlar olan burhan yoluyla bilirler. Filozoflardan sonra gelenler ise, filozofu takip
ederek tasdik ve onlara gvenmek suretiyle, onlarn grleri ile bunlar bilirler. Geri
kalanlar ise onlar temsil eden misaller ve semboller aracl ile bilirler. Bunlarn
hepsi bir tr bilgidir. Fakat filozofun bilgisi onlarn bilgisinden daha kesin bilgidir.71
Misallerle bilenler ise, kendi donanm ve yeteneklerine gre, daha yakn ve daha
uzak misallerle bu gerei bilme yoluna giderler. Ayrca bu kullanlan misaller
milletten millete farkllk gsterir. Frbye gre, bu durumdan tr bu insanlarn
amalar birdir fakat dinleri farkl olabilir. Bylelikle, hepsi ama olarak bir ve ayn
mutlulua sahip olan, ayn ama peinde koan, bununla birlikte dinleri birbirinden
farkl olan birok erdemli millet ve erdemli ehrin var olmas mmkndr. Frbye
gre, bu ortak konular kesin ispatlarla burhan olarak bilindikleri zaman, bunlara
mugalata gibi hibir artc sanatla kar kmak mmkn olmaz. Btn deliller
onlara kar aresiz kalr. Bu durumda, kar klan burhan olan bilgi deil
mugalatadr. Ancak, bu eyler kendilerini temsil eden misallerle bilindiklerinde
bazlarna daha fazla, bazlarna da daha az olmak kaydyla bu misallere kar kmak
mmkn olabilir. Kar kma noktalar, bazlarnda daha kolay bazlarnda daha
gizlidir. Bu ortak konular temsil ve taklt yoluyla bilen insanlar arasnda bu eylere
kar kabilenlerin ve bunlarn doru olmasnn mmkn olmadn syleyenlerin
70
Muhsin Mahdi, Political Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New
York, 1999, Vol.IX, s. 226
71
Age. s.121
153
72
Age. s. 122
154
155
ruhlarnda
gerekletirilebilecek
75
psikolojik
ve
entelektel
Agm., s.193
Hatem Zghal, Mtaphysique et Science Politique Les Intelligibles Volontaires Dans Le Tahsil alSaada Dal-Frb, Arabic Sciences and Philosophy, vol. 8 (1988), s. 194
76
156
157
genelde i dncenin aklletirilmi bir tr olarak sunar ve Frb ile iiliin ortak
bir noktada birletiinden bahseder. Fakat nihai olarak birisinin dinsel dierinin de
felsef olduu gerekesiyle farkl olabileceini syler.80
Hans Daiber de, bir ok konuda, Ebu Bekir Zekeriya er-Raz ile peygamberlik ve
vahiy hakknda tartmasyla bilinen Ebu Hatim Razyi, (933) Frbnin bir ncs
olarak sunar.81 Hemen belirtelim, Frbnin siyaset felsefesinin btncl unsurlarn
bir kenara brakarak, onu paralara ayrp bu paralarn Yunan dncesinde
karlklarn bularak Frbnin siyaset felsefesinin zgn olmadn sylemek,
filozofun felsef kantlarna kar gelitirilmi bir hakszlksa, ayn eyi i
dnceden etkilendiini iddia etmek veya herhangi bir i dnr bu noktalarda
Frbnin ncs olarak sunmak da o kadar hakszlktr.
Frb, bn Bacce ve bn Rdn ehirler ayrmnda, erdemli veya erdemsiz
ehrin bir trn karlayp karlamamasna dair imamiyye terimini ve bu terimle
80
Fauzi M. Najjar, Frbnin Siyasi Felsefesi ve iilik,ev. Mehmet Da, AFD. c. xx, ss. 301-307
Daiber, Ebu Hatim Razinin Frbnin imamn ilk bakanlk onayn halktan deil Tanrdan
almas gerektii konusundaki grlerinde, dinle ilgili teorilerinde, dinin felsefenin bir temsili olmas
bakmndan bu temsili anlatrken diyalektik olarak kartlklar olmakla beraber, anlamn znde bir
olduu konusundaki grlerinde, Ebu Hatim Raziden etkilendiini, sz konusu dnrn bu
konularda Frbnin ncs olduunu belirtir. ( Hans Daiber, The Ismaili Background of Frbs
Political Philososphy, Gotte Ist Der Orient, Gottes Ist Der Okzident, Festschrift fr Abdoldjavad
Falaturi, zum 65, Bhlau Verlag Kln Wien, 145-148). Kanaatimize gre, Ebu Hatim Razinin
grleri ile Frbnin sz konusu grleri arasnda farkllklar vardr. Frb, Razide olduu gibi,
dinin ortaya kn dinler tarihinin bir sreci olarak ele almaz. Razi ise, slam, brahimi dinin
tekaml ederek bir dorulanmas olarak sunar. (Bkz. Ebu Hatim Razi, Alam al-Nubuwwah, Ed. Salah
Savi, Gulam Rza Avani, Tahran, 1977, ss.72-73, 90,91), Razinin slama kadar dier dinleri
zetleyip bunlarn slamda mkemmel ekline ulatn sylemesiyle, Frbnin mantki dnme
ekillerinin sreci sonucunda (sofistik, cedeli, burhan) ulalan din ayn ey deildir. kinci bir
hususta Frbnin dinin felsefenin bir grnm olarak kabul etmesinden yola karak, avama
hakikatin benzetme (rusum) ve tahyil oluyla aklanmas durumu ile klasik ii retinin ilahi metinleri
yorumlarken gelitirdikleri batin ve zahir ayrm birbirinden olduka farkldr. (Razi, ss.105-114) Bir
dier husus ise, mamn iki filozofta da meruluunu halktan deil, Allahdan almas meselesidir.
Kanaatimizce, bu iki dnce ekli arasnda da herhangi bir paralellik kurmak mmkn deildir.
nk, Frbnin peygamber, filozof veya imamnn Faal Aklla ittisali, siyasi bir otorite olarak
halktan deil Tanrdan meruiyet almas gibi snrlandrc bir argmanla deil, daha ziyade dinin
olumasn belirleyecek klllerin alnmas, vahiy srecinin felsef bir dille anlatlmas, dolaysyla
kelami anlamda imamiyet teorisinin deil, nbvvet teorisinin bir unsuru olarak grlmelidir.
Frbnin erdemli ilk bakan iin imam terimini kullanmas ii dncede olduu gibi dini veya
akidevi anlamda deil, devlet bakanl manasna gelen siyasi anlamdadr. Frb imam kanun
koyucu ve filozofun ayn anlama gelebilceini sylemektedir. (Tahsilu-Saade, ner. Cafer Ali Yasin,
s. 189,190)
81
158
ilgili olarak tarihsel gnderimler yapmas konusu da zerinde durulmas gereken bir
husustur. bn Rd, Aristonun Retorikine yazd erhte, Frbnin antik
Farsllarda bir tr anayasadan bahsettiine deinir.82 Buna gre, Frb bu ehir
trn imamiyye olarak isimlendirmi ve erdemli davranlarla beraber, yanl
grler ve fiillere de sahip olduunu ve ynetim ekli
olarak da kralla
bn Rd, Telhsul Hitbe, Ner. Fausto Lasino, Il Commento medio di Averroe alla retorica di
Aristotele. Pubblicato per la prima volta nel testo arabo, Islamic Philosophy, Ed. Fuat Sezgin, Cilt. 66,
s. 182,
83
Patricia Crone, What Was Al-Frbs Imamic Constitution, Arabica, Prix De Souscription Au
Volume L (2003), s. 306
84
bn Rd, Averroes on Platos Republic, Translated, with and Introduction and Notes, by Ralph
Lerner, Cornell Unv. Press, Ithaca, 1974, s. 102
159
imamiyye terimi ile erdemli ehri kastetmi olabileceini belirtir. Fakat, Crone,
burada Frbnin eski Fars monarisini mi erdemli ehir olarak kabul ettiini, yoksa
i siyaset anlayn m erdemli ehir olarak kabul ettii konusunu tam olarak
akla kavuturmaz. Bu adan baktmzda, Eski ran Monarisi ile, i siyaset
teorisi ve imamiyet nazariyesi ayn alana vurgu yapan bir anlam referansndan
uzaktr. Crone, buradaki yorumlar Fusuldaki erdemli ehrin drt tr ynetim ekli
olabilecei ile ilgili Frbnin teorilerinden yola karak, erdemli ehrin en iyisinin
imamiyye olan i devlet anlay olduunu, daha sonra filozofun olmad bir
dnemde fkhn devreye girmesi sebebiyle, dolaysyla burada iaret edilen unsurun
imamn olmad dnemdeki devlet telakkisini yani snnilii iaret edebileceini
belitir.85
Frbnin siyaset felsefesinin i ve ran kkenlere gtrmeye en fazla
imkan tanyan husus, filozof ilk bakan iin imam terimini kullanmasdr. mam
terimi, ilk nceleri i siyaset teorisinde teknik bir kavram olarak kullanlmakla
beraber, daha sonra snn siyaset toerisinenin de temel unsurlarndan birisi
olabilecektir. Dolaysyla devlet bakanna imam denilmesi sadece i siyaset
teorisine has bir husus deil Snn siyaset literatrnde de kullanlan bir kavramdr.
Ayn ekilde, Frbnin Risale fil Akl adl eserinin ierii ve dier akl
teorileri de psiko epistemolojik olarak filozof ve erdemli bireylerin yetimesini
aklamaktadr. Bu durumda insann nazar akl nce bilkuvve halden bilfiil hale
kar. Daha sonra mstefd akl seviyesine ular ve nihayetinde de faal aklla ittisal
edebilir.86 Ancak bu mertebeye sadece filozoflar ve peygamberler ykselebilir.
85
86
agm. s. 319
Risale fil akl, Ner. Maurice Bouyges, S. J., Beyrut, 1938, ss. 20-28
160
kazanmtr. yle ki; ilk nce Razi tarafndan gelitirilen ve nasl ki beden
hastalklar iin bir doktor gerekliyse ve bu bildiimiz tp doktoruysa ,ayn ekilde
ruh hastalklar iin de bir doktor gereklidir ve bu da filozoftur anlaydr. Frb
Razinin ve Sokrat gelenein genel olarak koyduu bu ilkeyi devlet bakan yani
filozof veya
balamnda bir anlamlandrmas vardr. nk, Frbye gre erdemli ilk bakan
erdemli ehrin insanlarnn inanmas ve onlar uygulamas iin erdemli dinin inanlar
ve fiiller ksmn belirler. Erdemli ehirde yaayan bir mminin dinin muamelat
dediimiz ksmnda fazla bir sorun yaamayaca kabul edilir. Fakat itikatle ilgili bir
sorunla karlap kendinde ruhi bir sknt meydana geldiinde bavuraca merci
87
88
161
yani doktor, filozoftur.89 Bu durum boaz aryan birisinin ilk nce kitab ap
boaz ars ile ilgili olarak kendisinin menenjit olduu kansna varmas gibi bir
yanlla balar ve daha sonra bu zan zerine daha byk bir hata yaparak kendini
tedavi etmesine kalkmasna benzetilen bir olgudur.90 Yani kii nce soyut ve
metafizik konularla ilgili olarak bir eyler renir ve ondan sonra okuduklarn
yaad problemin aresi olarak kendi kendine sunar. Bu durumda belki imann
kaybetme noktasna gelebilir. Frbnin siyaset felsefesi asndan sylersek, bu
durum aynen geerli olmak zere, eer erdemli ehrin mensuplarndan birisi
erdemleri kazanma ve erdemli ehrin olgun bir yesi olma serveninde veya dinin
inanla ilgili ksmnda, kendinde ruh bir skntya derse, burada hastaln
tedavisi iin bavuraca doktor kendisi deil erdemli ilk bakandr. Tabii burada ba
vurulacak konulardan biri de erdemli ilk bakann retorik yoluyla kendilerine hayal
ve imgelemeyle alt konulardan biri de olabilir. Bu konular yaratl, Tanr
hakkndaki dnceler, maddeden bamsz tzlerin durumlar, ay st alem, faal
akl ve yeniden dirili gibi unsurlar ve bunlarn mahiyetleri hakknda da olabilir. Bu
konularda da erdemli ilk bakan gerekli rehberlii sunar. Bu durumda, erdemli ehrin
kart ehirlerin ilk bakanlar da burada bilinli veya bilinsiz bir ekilde sorunu
yanl alglayan ve yanl tedavi uygulayan sahte filozof veya sahte doktor konumuna
indirgenmi olmaktadr. Erdemli ehrin muhaliflerini dnrsek onlar bu konularda
filozofa bavurmadklar ve onun tedavi yntemini uygulamadklar iin bu hale
dmlerdir. Frbde doktor metaforunun iki anlam vardr. Birisi psikolojik ki
burada ruhun tedavisini filozof felsef bilgelikle yapabilir. Bu durum Zekeriya er-
89
Dini Otorite ve doktor metaforu arasndaki balant iin bkz. Oliver Leaman, Bilimsel ve Felsef
Aratrma: Mslman Tarihindeki Baarlar ve Tepkiler, slamda Entelektel Gelenekler iinde,Ed.
Farhad Daftary, ev. Muhammet eviker , st. 2005, s.52
90
Ayn Yer.
162
Razinin durumuna uygun der. Bir dier durum ise avamn metafizik problemlerin
zmn kendi kendine yapmamas filozofa gtrmesiyle alakal bir durumdur.
Frbnin Erdemli ehir temelinde siyaset felsefesinde sorgulanan en temel
konulardan birisi de onun siyasi alana neden dsel ve topyac slubun hakim
olduu meselesidir. Frb, genel siyaset felsefesinin iinde yer yer bize bu czi ve
gereki tasarmlarla ilgili rnekler verir. Mesela Fuslda erdemli ehirde bte
harcamalar ile bilgi verir. Fakat, siyasetin gereklii zerinde brokratik yaplanma,
erdemli ehrin ekonomik politikas veya devletin ileyii ile ilgili olarak ayrntl
bilgiler fazla yoktur. Frbnin bu alanlar kendi siyaset felsefesi asndan gereksiz
grd sylenemez. Ona gre, siyas gerekliin unsurlar yer zaman ve ortama
gre deitii iin filozof syleyeceklerinin bu alanla ilgili olarak kll ve brhan
bilgiler olarak anlalmasndan ekinmektedir. Dolaysyla, filozof siyasetle ilgili
olarak sadece kll kurallardan bahseder. Dier cz eyler ise, ynetimin bandaki
filozofun taakkul yetisine ve fkh kyasa kalm bir konudur. Bunlar sonsuzdur.
Onun iin sadece ayrntlar verilir. Burada Frbnin Kanunlar karsndaki
tutumunun da semecilii bu anlay dorultusundadr. Yani Efltunun arazi
hukukuyla ilgili syledikleri kll deil cz olduu iin slam toplumunda
geerlilii olmayabilir. Dolaysyla Frb Kanunlarn zetinde, Kanunlarda ok
uzun bir ekilde ele alnan hukuki meseleleri irdelemez. Frbnin daha nce bir
fkh eitimi ald iin slam Hukukunda zaten Efltunun anlatt unsurlar daha
ileri bir ekilde bulunmaktadr. Bunun iin Frb sz konusu hukuki meseleleri fazla
n plana karmaz.
163
9. Adalet
Frbnin siyas kavramlarnn birounun erdemli ehir iin baka bir anlam
alanna, cahil ehirler iin de baka bir anlam alanna delalet ettiini daha nce
sylemitik. Bu kavramlardan birisi de adalettir. Frbye gre, erdemli ehirde
adalet, erdemli ehirde yaygnlk kazanm sevgi ile aklanabilecek bir husustur.
Erdemli ehirdeki adalet ve sevgi veya bunlarn ikisinin karm kozmik dzenin
uyumundan domu ve onlara uygun bir ileyie sahip olan bir unsur olmutur. Buna
gre, erdemli ehrin mensuplarn birbirine balayan ba ve sevgi, erdemli ehir iin
adalettir. Burada, erdemli ehirdeki sevgi ve adalet Stoaclarn evrensel sempati
teorisinden olduka farkldr. Erdemli ehirdeki adalet, her eyden nce erdemli
ehrin btn mensuplarnn erdeme itirakiyle oluabilecek bir durumdur.91 Erdeme
itirak de tr dnce ekliyle mmkn olabilecek bir husustur; Bunlardan ilk
nce olan dnceler, en sonda olabilecek bilgiler ve ilk ve son arasndaki dnceler
olmak zere e ayrlr. Balang ile ilgili grler, Allah, kainat ve insanla ilgili
bilgiler ve inanlardr. Bu bilgi ve inan etrafnda birleme erdemli ehirde bir birlik
oluturmaktadr. Bu grler etrafnda birlemek erdemli ehrin mensuplarnn
birinci ncelikleridir. En son gelen unsur ise mutlak mutluluktur. Balang ile son
arasnda yaplanmas gereken ve mutlulua giden yolda birlemek gerekmektedir.
Filozofa gre, mutlulua gtrecek fiiller yapldktan sonra, erdemli ehrin btn
mensuplar kendilerini gerek mutlulua ulatracak sona ulam demektir.
Frbye gre adalet, ehir halknn ortak olduu iyi eylerin, onlarn
hepsinin arasnda paylatrlmas ve sonra da bu durumun korunmasyla mmkn
olabilecektir. Frb, burada, iyi eylerden kastnn gven, servet, rtbe ve ehir
91
164
halknn ortak olmas mmkn olan her ey olduunu syler. Bu durumda, ehrin
halknn hepsi, hak ettii lde bu iyi eylerden payn almaldr. Hak ettiinden az
veya ok vermek adaletsizliktir. Frbnin, burada, servet kelimesinden kastnn,
ehirdeki ortak gelir manasnda alabiliriz. Bylelikle, bu durum ekonomik olarak da
bir unsur ierir. Buna gre, herkese kendi pay lsnde ehrin servetini datmak
gerekmektedir. Hak edilenden az veya fazla vermek ise, adalesizliktir. Bu sadece
servet asndan yaplan bir yorumdur. Fakat, Frb, bu durumu sadece ekonomik
bir durum olarak ifade etmez. Ona gre, adalet ok daha geni bir alan
kaplamaktadr. Burada, eer bir kiiye hak ettiinden daha az vermek, kiinin kendi
aleyhine, fazla vermek ise btn ehir ahalisinin aleyhine olur. Frbye gre,
herkese pay datldktan sonra bir kiinin kendine den pay elinden karmas,
ehrin aleyhine bir durum olmamaldr. Bu durumda ehir herkesin kendi paynn
kendinde kalabilmesi iin kanunlar yapmaldr. Kii, eer, bunu irad olarak yaparsa,
bu durumda bu kiiye ehrin iyilik paylamnn dengesini bozduu iin ceza
verilmelidir. Bu durumda, Frb, a) ferdi ve ehri ilgilendiren adaletsizlik ve b)
sadece ferdi ilgilendiren ama ehri ilgilendirmeyen adaletsizlik olmak zere iki tr
adaletsizlikten bahseder.92 Frb nazarnda, hukukulara gre, kendisine adaletsizlik
yaplan kii adaletsizlik yapan kiiyi affetse bile, yine de o kiiye ehir adna ceza
verilmesi gerektiini sylerler. Bazlar ise, byle bir eyin olmayacan bunun
sadece kiiler arasnda olacan belirtirler. Ayrca, erdemli ehirde bu tr bir adalet
anlayn pekitirecek en nemli unsurlardan birisi konulan uygun kanunlar vastas
ile hukuktur. kinci bir unsur olarak da herkesin mmkn olduunca Allaha
benzemeye almas ve onu taklt etmesidir. Bilindii zere,
92
age., s.71
165
erdemli ehrin
insanlar birbirini takip ederek kendi sebeplerini taklt ederler. Kendi sebeplerini
taklt etme, ayn zamanda, kendi konumu ve imkan lsnde Allah taklt etme ve
ona benzeme demektir. Bu durumda erdemli ehrin mensuplar kendi konumlar ve
imkanlar lsnde Allahn adalet sfatndan da paylarna deni almaktadrlar.
Erdemli ehirdeki adalet anlayn, cahil ehirlerdeki adalet anlayndan ayran en
temel sebeplerden birisi de budur.
Frb eski filozoflardan bazlarnn, adaleti bu kullanlan anlamdan daha
genel bir terim olarak kullandklarn, dolaysyla burada anlatlan eyin sadece bir
tr adalet olduunu sylediklerini belirtir.93
Frbye gre, erdemli ehirde adalet anlay bu ekilde olabilecekken Cahil
ehirlerde bu durum deiir. Erdemli ehirde, adaleti ortaya karan eyin erdemli
ehrin her alanna yaygnlk kazanm olan sevgi, kanunlar ve sebepleri taklt etme
olduu kabul edilirken, erdemsiz ehirlerde adalet al, sat, emanetlerin sahiplerine
geri verilmesi, bir eyi zorla almama, hakszlk yapmama gibi alanlarda ortaya kan
szlemeye dayal adalettir. Bu durumda adalet, karlkl olarak sevgi ve anlama ile
ortaya kmam, karlkl honutsuzluk ve tahammlle dayal olarak ortaya km
bir husustur. Bu durumda, atan iki kii veya grup arasnda ortak paylalacak bir
nesne olur. Her iki tarafn da kuvvetleri eittir. ki tarafta birbirinden ekinir. Bu
durum, bir sre byle devam eder. Daha sonra bunlardan birisi tahamml edemez.
Bu durumda, iki tarafta bir araya gelir ve haklarn tanmak zere anlarlar. Bylece
o eyi paylam olurlar. ki tarafta birbirinin elinde bulunan almamay taahht eder.
Frbye gre, bu durumdan al, sat, ereflerin karlkl paylam, birbirine
karlkl kibar davranma ve bu hususlarla ilgili konulan kanunlar ortaya kar. Ama
93
Fusul, s, 71
166
iki tarafta bu durumdan honut deildir. nk, her ikisinin de dierine ait olan
eylerde hala gz vardr. Frb, bu ekilde ortaya kan adalet anlaynn Cahil
ehirlere mahsus bir adalet anlay olduunu ve bu adaletin geici olarak
kurulduunu ne srer. Frbnin nazarnda, bu insanlara gre, iki taraftan biri
dierinden daha gl olduu zaman, bu taahhtnamenin ve buna ynelik kanunlarn
iptal olmas gerekir. Ayrca, baz durumlarda iki tarafta nc bir tarafn tehdidi
altnda olabilirler. Bu durumda da bu tehdit savuturulana kadar byle geici bir
szleme ortaya kar. Ayn ekilde iki tarafnda ancak yardmlaarak kazanabilecek
bir ama ortaya kar. O ama kazanlana kadar da yine bylesine geici bir anlama
yaparlar. Fakat, bu amaca ulatktan sonra tekrar kendi mcadelelerine dnerler.
Ona gre, bu iki guruptan biri daha gsz hale dt zaman, bu adalet geersiz
olur. Gl olan gsz olandan daha nce, gz olduu eyleri alr. Frb, cahil
ehirlerdeki adalet anlayn bu ekilde anlattktan sonra, bu anlayla ilgili olarak
ortaya kabilecek daha tehlikeli bir duruma dikkat eker. Frb, btn bu karlkl
g dengesi ve karlkl korku sonucu ortaya kan adalet anlay boyunca yeni bir
nesil yetiebileceini belirtir. Bu geici ve sahte adalet anlayn, hakim olduu
zamanda yetien nesiller, gerek adaletin ne ve nasl olduuna ahit olamadklar
iin, gerek adaletin de ahit olduklar sz konusu sahte adalet olduunu
zannedeceklerdir. Dolaysyla onlar bu adalet anlay ile yanltlm ve aldatlm
olacaklardr. Ayn ekilde, bu kiilerin ruhlar ve ahlak yaplanmalar sahte adalet
temeli dorultusunda ahsiyet kazanacaktr. Bu durumda, bu insanlar iinde adalete
uygun davrananlar ya g dengesinden veya karlkl korkudan dolay bu ekilde
davranacaklar demektir. Frbye gre, bu ehrin mensuplar arasndaki g dengesi
kamlanm olacak, herkes geici adaleti ve bu adaletle ortaya kan kanunlar kendi
167
lehine ykmak iin aba sarfedecek, gller kazanacak, zayflar ise ezilecektir.94
Erdemli ehirde ise, adalet erdemli ehri kuatan sevgi ve erdemli ehirde konulan
kanunlar vastasyla sz konusu ekillerde tezahr etmeyecektir. Eer, bu ekilde bir
adalet anlay ortaya karsa erdemli ilk bakan ve erdemli ehrin kanunlar bunu
tekrar asl adalet ekline dntrecektir. Erdemli ehrin kanunlar ve ilk bakann
kendisi, hakiki adaleti ortaya koyduu iin, bireyler de sahte adalet anlayna
ynelmeyeceklerdir. Yeni yetien nesiller de doru adalet anlay erevesi iinde
byyecei iin, sahte adaletin giderilmesi kolay olacak ve erdemli ehirde bu adalet
anlay tutunamayacaktr.95
6. Sava
Frbnin siyaset felsefesinde, nemli yer tutan kavramlardan birisi de sava
ve bu hususlarla ilgili dzenlemelerdir. Frb, savan hangi durumlarda mmkn
olduunu, niin yaplacan, savan amacnn ve sava hukukunun ne olacan
eitli eserlerinde ele alm ve tartmtr. Hemen belirtelim ki, savala ilgili bu
hususlar, hem Efltunun hem de Arsitonun siyaset felsefesinde yer almakta ve
nemli yer tutmaktadr. Fakat Frbnin buradaki kaynann slamn bu alanla ilgili
belirledii unsurlar olduunu da syleyebiliriz. Bu manada, Frbye gre, erdemli
ilk bakann zelliklerinden biri de onda sava sanatnn bulunmasdr.
Buna gre sava,
a) ehre dardan gelen bir tehlikeyi savuturmak,
b) ehrin kendi snrlar dnda hak ettii bir eyi bakalarnn elinden almak,
c) Bir kavmi itaate ve iyiliklere yneltmek,
94
95
Ara, s. 157
Ara, s. 157,159
168
96
97
Fusul, s. 56
Fusul, ev. s.56-57
169
98
Fusul, s. 56
Karl Popper, Ak Toplum ve Dmanlar, ss. 22-37, Popper, Eflatunun deal Devletini, Atina
Demokrasisinin zellikle Sokrata kar tutumundan hareketle, bu dzenin aklarndan yola karak
gelitirdiini savunur. Ayn ekilde, baka bir tarihsel unsur da Heroklitosun deiim teorisidir.
Poppera gre, Eflatun, Herakltosun deiim teorisine karlk sosyal alanda deimeyen bir devlet
tasarlamak istemitir.
99
170
171
7. Hukuk
Frbnin erdemli ehrinin sosyal ve siyasal ileyii bakmndan en nemli
konulardan birisi de ehrin sosyal yapsn dzenleyecek kanunlar ve bunlarn
yaptrm yani genel olarak hukuktur. Burada, erdemli ehrin mensuplarnn ideal
ekilde kendilerini yetitirmi ahlakl yurttalar olduunu dndmzde hukuka
gerek olmad ynnde baz grler ileri srlebilir. Fakat, gerek bireysel bir
ekilde edinilmi olsun, gerekse toplum hayatnda en st dzeyde harekete geirilmi
olsun yine de ahlak, bir toplum hayatnn btn alann dzenleyecek durumda
deildir. Frbye gre, erdemli ilk bakann en byk zelliklerinden birisi de,
erdemli ehir iin gerekli olan eylemleri belirlemektir. Fakat erdemli ilk bakan
belirledii btn bu kanunlar ve fiilleri hayata geiremeyebilir. Bu durumun birok
sebebi vardr. Frbye gre, belirlenen bu kll kanunlar tatbik edecek cz bir
olay, o ehirde vuku bulmam olabilir ya da Kanun Koyucu sadece kendisine
sorulan veya o anda gzlemledii olaylarla ilgili kanunlar koymu olabilir. Bu
durumda, erdemli ilk bakan sadece o olayn vuku bulduu anda o kanunu koymu
olabilir ve vuku bulmam olaylarla ilgili kanun koymam olabilir. u halde, dier
100
172
ortam ve zaman artlarnda ortaya kmam olaylarla ilgili olarak kanun olarak
belirlenmemi muhtemel durumlara ynelik geni bir yasama alan kalr. Onun iin,
o fiil sadece belirlenmi olarak kalacaktr. Ayn ekilde erdemli ilk bakan o fiili
gerekletirmeden nce lm olabilir. Benzer ekilde, sava ve bunun gibi dier
iler onun bu fiilleri uygulama konusunda megul etmi olabilir.101 Frbye gre,
siyaset alanyla ilgili btn sorunlar erdemli ilk bakann zamannda ortaya
kmamsa bu durumda erdemli ilk bakan bu cz sorunlarla ilgili kanunlar
belirlememi olarak brakmaktadr. Bu durumda, baka zaman ve artlarda ortaya
kmas muhtemel olan kanunlar belirlenmemi olarak kalmaktadr. Ayrca, erdemli
ilk bakan kendinden daha nceki yasalara bakarak da buna gre onlarn iinden en
uygun olann seer. Erdemli ilk bakann kanunlar alannda belirlenmemi bir alan
brakmas ya kendinden nce bu alanlarla ilgili belirlenmi olmas durumu vardr, ya
da kendinden sonra gelecek olan erdemli ilk bakan zaten kendi ulaaca kanunlara
ulaabilecektir.102
Frbye gre, erdemli ilk bakan ldkten sonra onun yerine yine erdemli
bir ilk bakan geerse, bu bakan da yeni kanunlar koyabilir; ayn ekilde daha
nceki bakann koyduu kanunlar deitirebilir. Filozofun nazarnda, ikinci
bakann deitirdii bu kanunlar, birinci bakann bir hata yapm olmasndan
kaynaklanmaz. Bunun tersine, ikisi de koyduu kanunun hem kendi dnemi hem de
kendisinden sonraki dnem iin en iyi olduunu dnmtr. Fakat, ikinci bakann
zamannda, ikinci bakan, bunun kendi dnemi iin en iyisi olmadn idrak etmi
ve kendi dnemi iin en iyi kanunu koymutur. Frbye gre, bu durum silsile
halinde nc ve drdnc dneme kadar sirayet eden bir sre boyunca geerlidir.
101
102
Mille, s. 48-49
Mille, s.49
173
Frbnin anlaynda, byle bir durumda, kanunun mahiyeti nemli deil, nceki
bakann yapt eyi aynen yapma durumu nemlidir. Yani, eer, ikinci bakann
zamannda da birinci bakan yaasayd, bu durumda ikinci bakann yapt gibi bu
kanunu yapmak durumunda olacakt.
Frb, birinci bakan ldkten sonra, ikinci bakan baa getii zaman
nceki bakann izinden gitmesi gerektiini belirtir. Eer, nceki bakan dneminde
kanunlatrlmam bir durum ortaya karsa, bu durumda bu olay nceki bakann
koyduu kanunlardan yeni kanunlar istinbat etmek suretiyle zme kavuturulur.
Yeni kanunlar karma da
yaplmaldr. Frb, bu noktada Efltundan ayrlr. Frbye gre, eer bir filozof
erdemli ehrin bakanysa bu durumda fkh sanatna ihtiya duyulmayabilir. Fakat
artk filozofun olmad bir dnemde, filozofta bulunmas gereken sfatlarn her
birini tayan ve says altya kadar ykselen bir ura ynetimi sz konusu olduunda
fkh sanat da ortaya kar. nk, Efltun, byle bir durumda yeni kanunlar
koymak grevini yasamann yapacan belirtmiti. Fakat, Frb, filozofun
olmad dnemde de erdemli ehrin srekliliinin devam edecei anlaynda
Efltunda ayrlr. Efltuna gre, filozof sadece bir filozof olmann sonucu olarak bu
kanunlar yapar veya deitirir. Fakat, Frb filozofun olmad dnemde, fkh
ilminin devreye gireceini sylemekle Efltundan ayrlr. Frb, bu dnemde
devleti ynetenlerin takip edecei bu metodu, bir ilmin verilerine ve kanunlarna
balayarak mille kavram etrafnda daha berrak ve dzenli bir hukuk felsefesi
gelitirir.103
103
Mille, ss.49,50
174
8.Eitim ve retim
Frb, erdemli ehrin olumasn veya halihazrda var ise bunun devamnn
salanmasn ancak dzenli bir eitim ve retim srecine balamaktadr. Bu
durumda, burhan bilginin hem asl hem de temsil olarak korunmas gerekmektedir.
Buna gre, mantksal adan dnrsek, sagoci, Kategoriler, bare ve Birinci
Analitikler, Burhan bilgiye gtren sreci ifade eder. Ayn ekilde Frbye gre,
Burhan bilgiyi bir ekilde korumak ve daim klmak gerekmektedir. Frb
mantnda Burhan bilgiyi koruyucu sanatlar da cedel, hitabet ve iirdir. Frb, bu
durumda, erdemli dinin sadece filozoflar ve erdemli ehirdeki dar bir evre iin
olmadn belirtir. Erdemli dinin gereklerini btn erdemli ehrin mensuplarna
amak gerekmektedir. Burhan bilgi, tabiat gerei felsefe ve filozoflara ynelik bir
bilgidir. Frbye gre, filozof, avamn zihninde sz konusu bilgileri Cedelcilik,
Hitabet ve iirsel kyaslar ve metotlar kullanarak Burhan bilgiyi yaygnlatrmal ve
mugalata ve sofistik delillere kar korumaldr. Frbye gre, Cedel, Burhanlarn
kesin bilgi verdii konularda gl bir zan oluturur. Ayn ekilde Hitabetde
ispatlanma zelliine sahip olmayan eylerle, cedelin alanna girmeyen konularn
ounda, bir ikna oluturur. iir de hakikatin belirli sembollerle avamn zihninde
yerlemesini salar. Bu durumda, Frbye gre, Cedel ve Hitabet
dinin
Fusulul Hamse, Mantk indel Frb iinde, Ner. Refik el-Acem, Beyrut, 1986, s. 65
Kitabul Cedel, Tahk., Refik Acem, Mantk indel Frb iinde, Beyrut, 1986, s. 18,19
175
durumda, Cedel ve Hitabet avamn zihninde doru bir inan ortaya karabilmek iin
doru ncllere dayanmaldr.106 Ayn ekilde, ikisinin de nihai amac ikna
etmektir.107 Frb, hem retoriin hem de cedelciliin halkn gnlk yaantda
kullandklar metot olduunu, bunun iin bu iki alann i dzenlenmesinin toplumda
ahlak ilkelerin yaygnlamas ynnde nemli olduunu dnr. nk, halkn
nazarnda gnlk olay ve tartmalarla oluturulmu bilgi daha kalc, sosyal yn
daha gl ve daha fazla honutluk karan bir durumdur.108 Bu durumda, gnlk
hayatta ve sosyal ilikilerde kullanlan retorik erdemli ehrin ahlak yaplanmasyla
da balantl bir durumdur. Frbye gre, filozof ilk bakan ayn zamanda ok iyi
bir hatip olmaldr.109 Sosyal hayatta kullanlan retorik doru ncllerle bir ikna
oluturursa, toplumdaki iletiim ve kaynama da doru ncller dorultusunda
gereklemi olur. Bu konuda Frbnin izinden giden bn Sina, avamn ahlak
yaplanmas iin sz konusu hitabetin toplumsal adan ahlak boyutunu ayrntl bir
ekilde ele alr.110
Frbnin Tahsil ve Tenbh adl eserleri, erdemli ehrin olumasnda veya
devam etmesinde gerekli olan, ayn ekilde, erdemli ehrin erdemli ehir olarak
kalabilmesi iin gerekli olan eitim ve retim srecini aklar. Bu manada Tahsil ve
Tenbh, Ara ve Siyaseyi tamamlayc bir mahiyete sahiptir. Tahsil genel olarak
106
176
erdemli ehrin mensuplarnn eitim ve retim srecini, zel olarak da bir filozofun
yetimesi iin gerekli olan eitim ve retimin ieriini belirler. Fakat, Frbnin
eitim srecinde sunduu bu ilkeler uygun ve eksiksiz bir ekilde takip edilirse
sonuta o kii filozof mertebesine kadar ykselir. Ayn ekilde, Mille zellikle
hukukla ilgili ele ald konularda daha ziyade Efltunun Devlet Adam adl
diyalounu takip ediyor grnmektedir. Frbnin, Tahsildeki eitim ve retim
sreci, Efltunun Devletinde takip edilen sreci hatrlatr. Fakat, Frbnin bu
teorisi, mahiyet olarak Efltundan ayrlmaktadr. nk, Frb tamamen farkl bir
zaman ve meknda konuan bir filozoftur. Onun iin, temel konularda nclleriyle
aralarnda fark vardr. Frbye gre, ehirlerdeki ve milletlerdeki insanlar eer
gerek mutlulua ulamak istiyorlarsa nazar, fikr, ahlak ve ameli erdemleri ve
ilimleri renmek zorundadrlar. Bunlarn iinde en vazgeilmez olan nazar
erdemdir. Nazar erdem kazanlmadan dier erdemler insanlar mutlua gtrmez.
Frbye gre, bu drt erdemi de kazanan kii artk filozof, imam ve reisl evveldir.
Ayrca Tahsil bize Ara ve es-Siyasede aklanan erdemli ehrin insanlarnn
metafizik ve fizik alanla ilgili bilgilerinin nasl retim ve eitimle beraber
nefislerinde kalc bir unsur olarak edinileceini gsterir. Frbye gre, erdemli
ehrin insanlar sadece inan temeli zerine kurulan zihn bir durumu deil, sk ve
disiplinli bir eitim sreciyle bu durumun olgunlamasn salayan metotlar ve
ilimleri edinmelidirler. Efltunun Devlette verdii eitim srecinin amac,
maaradaki avama glgelerin sahte olduunu anlatmak ve onlar idealarn aydnlk
bilgisine ulatrmakt. Ayn ekilde, bireyler matematik, geometri, astronomi ve nihai
olarak da cedelcilik metoduyla hakikate ulaacak, insanlarn cedelcilik metodunu
edinmesi ise ok uzunca bir sre alacakt. Nihai olarak da cedelcilik metodunu
177
9. Muhalifler
Frbnin Erdemli ehrini, dnce tarihindeki dsel (topik) devlet
teorilerinden ayran en nemli hususlardan birisi de, filozofun erdemli ehirde ortaya
kabilecek muhalif guruplardan bahsetmesi ve ehri oluturan siyas ve dn glerin
bunlara kar mcadele etmesi ve onlar erdemli ehrin bir yesi yapabilmek iin
eitli tedbirler ngrmesidir. Bu balamda, Frbnin erdemli ehri, snf esasna
dayal olarak btn hayatlar botunca ayn ii yapan, ayn zelliklere sahip insanlarn
olduu bir yer deildir. Ayn ekilde, zel mlkiyetin kabul edilmesiyle de, devlet,
temel unsurlar insan olan byk bir makine gibi ileyen bir mekanizmaya da sahip
deildir. Aksine erdemli ehir, filozof, air, hatip ve her trl meslek gurubunun
111
178
Siyase, s. 107
es-Siysetl-medeniyye , Tahkik, Fevzi Mitri Near, 2. Bask, Beyrut, 1993, s. 88, 104
Frb, burada, Nevabit kelimesiyle bahsettii kitleyle erdemli ehirdeki erdemsizleri kastettiini
belirtir ve bunlar budayn arasnda kan yabani bir ot tr, diken veya zararl olan baka bir bitkiye
benzetir. Bkz. Age. s. 88
113
179
insanlar ifade etmek iin kullanld sylense de, Frbnin bu kelimeyi sadece
olumsuz anlamnda, erdemli ehirdeki erdemsiz insanlarn durumunu ifade etmek
iin kulland aikar olmaktadr. Frb, erdemsiz ehirlerdeki filozoflar iin nevabit
kelimesini deil guraba kelimesini kullanmaktadr. bn Bacce ise, nevabit kelimesini,
zel anlamda, bozuk toplumlarda bulunan doru gr sahiplerini, genel anlamda ise,
ister doru ister yanl olsun, toplum geneline aykr grleri benimseyen kiileri
dile getirmek zere kullanr. Buna gre, bn Bacce zel anlamda erdemsiz bir
ehirdeki filozof veya filozoflar iin bu kelimeyi kullanr.114 Dolaysyla, Frbde
nevabit ve guraba kavramlar birbirine zt bir anlam alann ifade ederken, bn
Baccede nevabit, guraba ve mutavahhid kelimeleri eanlaml olarak kullanlr.115
Frbnin muhalefet iin nevabit kelimesini semesi bilinlidir ve filozof bu
kullanm hem soyut bir ierik alacak tarzda, hem de sosyal gereklie uygun
decek ekilde kullanmaktadr.
Frbye gre, filozof ilk bakann erdemli ehir iin belirledii dinin,
grler ve fiiller olmak zere iki ksm vard. Erdemli ehrin mensuplar dindeki bu
gr ve fiilleri temsil yoluyla renecekler ve ikna yntemiyle de buna
inanacaklard. Erdemli ehirde ortaya kan sz konusu muhalif guruplarn hepsi,
dinin gr ve fiilleriyle ilgili baz hususlarn anlamakta ve hayal etmekte glk
eken, kanun koyucunun maksadyla balantlarn salam bir ekilde kuramayan
insanlardr. Dolaysyla, bu insanlarn kavrayamadklar unsurlar dinin gr ve
inanlaryla ilikili olaca iin, bunlarn ikna edilmesi birinci derecede Kelam
ilminin bir grevidir. Frb, Erdemli ehirlerdeki Nevabit bal altndaki gruplar
u ekilde snflandrr.
114
180
9.1.Frsatlar (Mutakannisun)
Frsatlar, gerek mutlulua gtrecek unsurlar ve grevleri yerine getirmeye
alrlar, fakat bu grevleri yaparken amalar mutlulua ulamak deil, eref,
yneticilik ve zenginlik gibi baka eylerdir.116
9.2.Muharrife
Bunlar, baz cahil ehirlerin amalarn kendilerine gaye olarak edinirler. Fakat,
erdemli ehrin yasalar ve dini onlar bu amaca ulamaktan alkoyar. Onlar da yasa
koyucunun szlerini ve buyruklarn tam olarak anladklar halde, kendi arzularna
gre, sz konusu aralara ulamak zere
116
Siyase, s. 105
ayn yer
118
Ayn yer
119
Age. s. 104-105
117
181
Frbye gre, dier bir gurupta bir nceki gurup gibidir. Fakat, onlar hakikatin
seviyesine kartlsalar bile, onu anlamazlar ve yanl olduunu sylerler. Onlarn
bunu yapmaktaki amac, cahil ehirlerden birinin amacna ulamak iindir. Onlar
erdemli ehri mutlulua gtrecek btn unsurlar, bir ok metotla yalanlama yoluna
giderler.120
Baka bir gurup, mutluluu ve varlklar hayal etmekle beraber, onlar zihn
olarak yeterli derecede tasavvur etme gcne sahip deildirler. Bunlar kendilerine
sunulan hakikatin btn temsillerini hayal gleri eksik olduu iin yanl olarak
telakki ederler. Bundan dolay erdemli ehrin mutluluk hakknda elde ettikleri
eyleri, cahil ehirlerin bilgisi olarak bile sunabilirler.121
Frb, hakikatin temsillerini anlama, ikna olma ve mutluluk yolunu takip
etme konusunda baka ekillerde de eitli muhalif guruplarn kabileceini belirtir.
Bunlarn ortaya k sebepleri de, ayn ekilde, zihni yetersizlik, cahil ehirlerin
grlerini ama edinme ve ahlak olarak olgunlaamamadr. Frb, bunlar arasnda
Kusurlu drak Sahipleri, zafiyetiler ve Skntllar olarak snflandrabileceimiz
eitli guruplardan da bahsetmektedir.122
Frb, bu muhalif gruplarn hepsinin gerek mutluluun deil sahte
mutluluun peinde olduunu syler. Ayrca, mutluluu anlama, yaama, kavrama ve
tahayylde sorun yaadklarn anlatr. Saylar on drde kadar kan bu muhalif
gruplardan mutluluk kavramnn reddi etrafnda fikirler ne sryor
grnmektedir. Dier gruplarla ilgili olarak verilen bilgiler, akln yetkinlemesi iin
epistemolojik srete yaadklar bozukluklarla ilgilidir.
120
Age. s. 105
Ayn yer
122
Age. s. 105-107
121
182
hastala urad zaman bu durumu, sadece o organn bir hastal olarak deil de,
btn bedenin azalarnn bir sorunu olarak dnyorsa, erdemli ilk bakan da aynen
bu durumu o yeye veya guruba uygulamal ve onu iyiletirmelidir.123 Gerekirse
onlar cezalandrmal, ehirden karmal, hapsetmeli veya gzellikle muamele
ederek erdemli ehrin erdemli bir yesi yapabilmelidir.
Frbnin, says on drde kadar kan Nevabitlerle, tarihi olarak kimleri
kastettii konusunda eitli grler ileri srlmtr.124 Fakat, Frb ak bir
ekilde her hangi bir mezhebe, kelam, fkh ve felsef ekole gnderimde
bulunmad iin, sz konusu guruplarn tarihsel olarak hangi ekol temsil ettiini
bulmak da mkl olmaktadr.
123
183
M. Mahdi, Political Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New York,
1999, Vol.IX, s. 226
2
R. Walzer, age. s. 239
184
inanan, fakat daha sonraki dnemlerde Kutsal Kitaplar deitiren ve tahrif eden
insanlar iin kullanlmtr.
Mbeddile terimi de, ayn ekilde, nce doru yolda iken, daha sonra yanl
yola sapm insanlar iin kullanlmtr.
Ayrca, Frbnin cahil ehirler bata olmak zere dier erdemsiz ehirler
hakknda syledikleri fikirler, Efltunda bulunmakla beraber, Kurann Hz.
Muhammedden nceki peygamberlerin iinde yaadklar toplumlar hakknda
yapt tasvirlerle de paralellik arz etmekte, ayn zamanda bu toplumlarn fiil ve
grleriyle de rtmektedir.3
te yandan, Frb, siyas bir varlk olarak ele ald insanlarn oluturduu
toplumlarn tasnifine gemeden nce, bize medenilememi bir insan tipinden de
bahseder. Frbye gre, bu insanlar yaratllar gerei hayvan dzeyinde olan
insanlardr. Bu insanlar, siyasi bir topluluk oluturamayacak kadar vahi zelliklere
sahiptir. Bunlar, tesadfen bir topluluk olutursalar bile, bu topluluu organize
edecek kadar zihinsel gelime ve ibirlii gsteremezler. Frbye gre, bu insanlar
toplu halde yaayan evcil, vahi ve yrtc hayvanlar gibidirler. Onlardan bir ksm,
llerde ayr ayr, bir ksm da hangi toplulukta olursa olsun vahi bir biimde
yaamaya devam ederler. Frbye gre, bu insanlar dnyann merkezinden ziyade,
daha gney ve daha kuzey noktalarnda bulunurlar. Filozofa gre, bu insanlara
olduklar
gibi
muamele
edilmeli,
evcilletirilmeli
ve
hizmet
ilerinde
olan yetikin
Sholomo Pines, Philosophy, The Cambridge History of Islam, ev. lhan Kutluer, Cilt. IV, st.,
1997, s. 368-370
4
es-Siyasetl Medeniye, Ner. Fevzi Mitri Neccar, Beyrut, 1993, 2. Bask, s. 87-88, ev. Mehmet
Aydn, Abdlkadir ener, M. Rami Ayas, st., 1980, s. 52-53
185
186
1. Cahil ehirler
1.1.Zorunluluk ehri (Daruriyye)
Frbye gre, bu ehir, insanlarn fiziksel ihtiyalarn karlamas maksadyla
oluturduklar ve bu ama dorultusunda ibirlii yaptklar topluluktur. Bu insanlar,
zorunlu ihtiyalarnn karlanmas iin iftilik, hayvanclk, soygun ve benzeri
yntemlerle hayatta kalmaya alrlar. Frbye gre, bu ehrin insanlar zorunlu
ihtiyalarn karlamak iin sadece bir meslek altnda rgtlenmi de olabilirler, ayn
ekilde, bu ama dorultusunda her trl meslei edinmi de olabilirler. Bu ehrin
insanlar, eitli yollara bavurmak suretiyle, zorunlu ihtiyalarn karlamak
konusunda maharet ve tedbir uygulamakta, bu ama iin de sosyal organizasyon
gerekletirmektedirler.7 Frbnin Siyasede bahsettii ve biraz nce ele aldmz
vahi insan ile, burada, Zorunluluk ehri ad altnda ele ald toplumu
karlatrmak gerekir. Kanaatimize gre, birinci gurup, Cahil ehirlerden biri
olamayacak kadar insani ve sosyal zellikleri gelimemi topluluktur. Cahil
ehirlerin bu trnde ise, yine zorunlu ihtiyalar ama olarak belirlenmekle beraber,
insanlar en azndan bu ama dorultusunda belirli bir ibirlii dorultusunda
yardmlaabilmektedirler. Oysa, vahi insanda, hibir sosyal yeti gelimemitir.
Dolaysyla, Cahil ehirlerden olan Zorunluluk ehri ve bu ehrin bir yesi,
Frbnin Siyasede bahsettii bu insan tiplerinden farkldr.8 Efltunun cahil
ehirleri arasnda, Zorunluluk ehri ad altnda bir ayrm yoktur. Fakat, Efltun
Devletin II. Kitabnda ideal devletin oluum srecini aklarken, bir ehir oluturma
bilince varamam, sadece zorunlu fiziksel ihtiyalar etrafnda birlemi ve hayvanlar
7
8
age. s. 88
Ara, s. 132, ev., s.111
187
gibi yaayan bir insan topluluundan bahseder.9 Fakat, Efltun, bu ehri cahil
ehirlerden bile aa grerek, cahil ehirler arasnda bir snf olarak deerlendirmez.
Acaba, Frb
188
Frbye gre, bu
12
189
doal ihtiyalar sadece fiziki varln bir devamll amacyla deil de, bir tr zevk
olduu iin yaparlar. Frbye gre, cahil ehirlerin insanlarnn hepsi, bu ehre,
grnteki oyun ve elencelerine bakarak imrenmektedirler.17
Zenginlik ehrinin ve Bayalk ve Dklk ehrinin mensuplar bazen
kendilerinin dier ehrin mensuplar tarafndan imrenilecek ekilde bir hayat tarz
yaadklarn ileri srdklerini sanrlar. Frbye gre, kendileri hakkndaki bu yanl
kanlar, onlar dier ehrin insanlarn kk grmeye, deersiz grmeye ve onlar
horlamalarna sebep olmaktadr. Bylece, onlarn karakterlerini gurur, taknlk ve
vlme gibi cahili zellikler oluturur. Onlar, kendi srdkleri hayat eklini dier
insanlara kar bir stnlk olarak ileri srerek, kendi hayat ekillerine dierlerinin
hi ulaamayacan dnmektedirler. Ayrca, onlar kendi yaam tarzlar iin sahte
unvanlar uydururlar. Dolaysyla, baka ehir insanlarnn kaba olduklarn,
kendilerinin ise kibar ve nazik insanlar olduklarn dnrler.18
Efltunun erdemsiz ehirlerle ilgili teorilerine baktmz zaman Bayalk
veya Dklk ehri ve Zenginlik ehri veya Kt ehiri de ayr bir balk altnda
ele almadn, fakat bu ehrin zelliklerinin ikisi bir olmak artyla Efltunun
Oligarik devlet anlayn karladn syleyebiliriz. Bu durumda Frbnin,
Oligariyi, Zenginlik veya Kt ehir ve Bayalk ve Dklk ehri olarak
ikiye ayrdn syleyebiliriz. Zenginlik ehri, refah ve zenginlii ama edinirken
bayalk ve dklk ehri duyusal (yeme, ime ve cinsel zevkler) ve hayali zevkleri
(oyun ve elence) veya her ikisini edinmeyi ama olarak edinirler.
Dolaysyla buraya kadar deindiimiz ehir tr de fikir olarak Efltunda
bulunmakla beraber, ayr balklar altnda Efltunda bulunmamaktadr.
17
18
190
19
20
191
kurma bir liyakat lt olur. Bir insan, hayatn eitli alanlarnda ne kadar insan
zerinde g kurarsa, o kadar liyakat sahibi olur.21
Ayrca, bu ehirde liyakat ve g sahibi olmann bir yolu da yksek bir
soydan gelmektir. Bu amala kendine deer ve liyakat verilen kii ya zengin bir
slaleden gelmeli ya da onun atalar zevke veya zevk aralarna oka sahip
olmaldr. Bu kiilerde zevke dayal olmak kouluyla bir tr korkusuzluk ve lm
hie sayan bir gzpeklik mevcuttur.
Tekrar eref devletinin zelliklerine dnecek olurasak, Frb, bu ehrin
sosyal organizmasnn da bu ekilde olacan belirterek daha fazla eref sahibi
olann, daha az eref sahibi olan yneteceini, bu silsilenin kendisinden daha fazla
eref sahibi olmayan ilk bakana kadar gideceini belirtir. Bu durumda, eref, eer,
soya dayanyorsa ilk bakann soyunun dier insanlarnkinden stn olmas gerekir.
Ayn ekilde, eer zenginlie dayanyorsa bunun da byle olmas gerekir. Frbye
gre,
eer
liyakatler
insanlarn
birbirine
yaptklar
iyilikler
asndan
21
192
22
193
Erwn Rosenthal, Ortaada slam Siyaset Dncesi, s. 197, Aristo, Nikomakhosa Etik, s. 170
es-Siyase, s. 94, ev. s. 58
28
Ara, ayn yer
27
194
195
Bu trden bir ehir halk, zorba olmamasna ramen, bakan zorba olan ehirdir.
Frbye gre, bu bakan maiyetindeki insanlar bu halde grmekten ok byk bir
mutluluk ve haz duyar. Cahil ehirlerin insanlar zevklerini, elencelerini ve zorunlu
ihtiyalar karlamas bakmndan Zorba Devlet eklini tercih edebilirler. Fakat,
Frb, esas olarak Zorba ehri, halkndan yalnz bir kiinin egemen olduu, halknn
yarsnn egemen olduu ve halknn hepsinin zorba ehir olduu eklinde e
ayrr.31
Frbye gre, egemenlik hazzna dayanan devletin baka ekilleri de vardr.
Hangi art altnda olursa olsun, egemenlii amalayan bu ehirlerden birincisi hibir
yarar getirmedii halde srf kan dkmek amacyla insanlara zarar vermek isteyen
insanlar iinde barndrr. Bu ehrin halk, egemenliklerini elde ettikten sonra
egemenlik kurduu ehrin insanlarndan alacaklarn alncaya kadar abalarlar. Fakat,
bu amalarna ulatktan sonra, o topluluk ve insanla artk ilgilenmezler. Bunlar bu
yaptklarndan dolay eref duyar ve vnrler.32 Bu ehirlerden ikincisinde ise,
halkn haz olan egemenlikle beraber deerli ve yksek amalar uruna egemen olma
tutkusu olan ehirler de vardr. Bu tr bir ehir, bir ehri iddet ve zor kullanmadan
ele geirirse,
31
32
196
1.6.Demokratik ehir
Demokrasi, hem slam dncesinde hem de Frbnin siyaset felsefesinde,
zerinde durulan konulardan biridir. slam dnce geleneinde, daha ziyade
slamn verileri nda ele alnan bir konu iken, Frbde siyaset felsefesinin bir
konusu olarak ve siyaset felsefesi geleneinin bir paras olarak ele alnr.35
Filozoflar, Demokratik ehri ele alrlarken, bu gn slamda demokrasi olduuna
ynelik ska zikredilen ura, icma ve bunun gibi kavramlar etrafnda meseleyi ele
almazlar.36 Filozoflarn bu tavrnn bilinli olduunu syleyebiliriz. nk, onlar
demokrasiyi bugnk anlald ekliyle deil de, daha ziyade Efltuncu gelenei
takip ederek ele almlar ve onu erdemsiz toplum snflamas iine dahil etmilerdir.
Bugn, slamn temel kaynaklarndan yola klarak Demokrasinin bir deeri olarak
dnlen icma, ura, adalet, eitlik gibi kavramlar Mslman filozoflar Erdemli
ehir emsiyesi altnda ve o kapsamda ele almlardr.37
33
Rosenthal, Frbnin yapt bu ksa ayrmlardan ve salt bir ekilde baskc bir ynetimden deil de
karma baskc ynetimlerden bahsetmesinden dolay, bu ynetimin, salt bir zorba ehirden ziyade
Timokrasi ya da Plutokrasiye benzediini ifade eder. (E. Rosenthal, Age. s. 197)
34
es-Siyase, s. 98, ev. s. 62
35
slam ve Trk tarihindeki siyaset kitaplarnda demokrasi dncesinden bahseden alimler iin. Bkz.
Mehmet Ali Ayni, Demokrasi Nedir? Tarihi ve Felsefesi, st., 1934, s. 15, 19, Fevzi Neccar, modern
dnemde slam Dncesindeki Demokrasi anlay zerine yaplan almalarn byk ounluunu
temel slami Kaynaklar etrafnda gelitiini ve bu aratrmalarda slamn temel kaynaklarna
gnderimler yaplarak bugnk modern demokrasinin deerlerinin zaten slamda olduu noktasnda
slamn stnl zerine younlatn belirtir. Neccar bu aratrmaclarn Mslman filozoflarn
konuyla ilgili grlerini ihmal ettiini ve grmezlikten geldiklerini syler. Fawzi M. Najjar,
Democracy in Islamic Political Philosophy, Studia Islamica, s. 108,
36
Fawzi M. Najjar, agm. s. 111
37
agm, s.121
197
halk
38
39
198
ynetilenler
nasl
ynetilmek
istiyorsa,
yneticilerde
ehri
ekilde
yneteceklerdir.40
Frbye gre, bu ehirde yneticiler demokratik ehirdeki zgrl d
glere kar korumakla mkelleftirler. Ynetici, onlarn istedii dorultuda ehri
ynetir, ehir mensuplar da buna karlk bakana sayg duyarlar. Frbye gre,
Demokratik ehirde, ounluk, yneticiler zerinde yetki sahibidir. Ayrca, cahil
ehirlerin btn aba ve amalar, en yetkin biimde ve en ok bu ehirde bulunur.
Dier cahil ehirlere gre, bu ehir en ok imrenilen ve en mutlu olandr. Frb, bu
noktada, bu ehir iin tpk Efltunun kulland bir benzetme olan renkli giysi
rneini verir. nk, bu ehirde insann btn arzu ve ihtiyalar karland iin
dier cahil ehirlerin insanlar da burada yaamak isterler. Ar zgr olmasndan
dolay dier milletlerin mensuplar bu ehre yerleir ve ehrin snrlar geniler. Her
soydan insanlar birikir ve bu insanlarn oluturduu farkl evlilikler meydana gelir.
Bu durumda, farkl yatknlklarda ve son derece deiik eitim ve yetime ekli olan
ocuklar grlr. Dolaysyla, daha sonra, bu ehir birbirine bal olmakla beraber
bir ok yeni ehri bnyesinde barndrr. Frbye gre, bu ehirde yerliler
yabanclardan ayrt edilemezler. Her trl hayat tarz orada grld iin bu ehirde
erdemli ehrin yeleri olan filozof, hatip ve airler bir ekilde yetiir ve bulunurlar.
Dolaysyla orada filozofunda yetiebilecei ve yaayaca, ayrca erdemli kiilerin
de ortaya kabilecei bir ehir tr oluur.41 Frbye gre, bu ehrin en gzel taraf
budur.42 Bu alardan bakldnda demokratik ehir ileri derecede iyilii ve ktl
bnyesinde bulunduran tek ehirdir. Frbye gre, bu ehir ne kadar byk, ne
kadar uygar, ne kadar youn nfuslu, ne kadar retken ve ne kadar yetkin olursa,
40
199
200
201
kiinin mutlulua ulamas iin gerekli olan ruh terbiyesini, ahlaki ve akli erdemlerin
kazanlma srecini, dinin inan ve fiillerinin edinilme srecini aklamt. zellikle,
Nikomakhosa Etiki takip ederek ahlaki faziletlerin ruhun ve nefsin faziletleri
olduu, akli faziletlerinde akln eitim ve retim ve dncevi unsurlarn
oluturduunu aklamt. Cahil ehirlerin, hemen hemen hepsinde yaayan ve
kendini bu ehirlere ait olarak hisseden insanlar, Frbnin bahsettii ahlaki ve akli
erdemleri edinememi insanlardr. Frbye gre, bu insanlar ruhun ve akln nihai
amaca ulamak iin arasal olan bir takm zelliklerini ama haline getirmilerdir.
Ruhun, haz, elem, fke, zevk alma gibi zellikleri daha ulvi amalar iin terbiye
edilerek arasal bir grev yklenmesinin tersine, bunlar bal bana bir ama haline
getirilmitir. Frbye gre, eer kii Efltuncu erdemlerin Aristocu orta yolunu
nefsinde yerletirir, bunlar edinirse, erdemli ehrin bir yesi olabilecektir. Bunun
tersine, eer haz ve elemi balbana bir ama olarak kabul edip, erdemlerin ortasn
bulamaz, arya kaarsa, bu sefer cahil ehirlerden birisinin mensubu olacaktr.
Bunun iin, hem olumlu durumda, hem de olumsuz durumda Frbnin ahlak
felsefesinin siyasal boyutu n plandadr.
Frbye gre, zenginlik, oyun ve elenceden, zevk alma ve eref gibi
unsurlarn elde edilmesi, bazen stnlk kurmak ile, bazen baka yntemlerle elde
edilirler. Bedensel zevklerin peinden koanlardan bazlarnn fke kuvveti ok
zayflamtr. Bunlar kendilerini tamamen rahatla vermilerdir. Bazen de bu
insanlar fke ve ehvet glerinin ruh ve bedensel aralarna kendilerini
kaptrmlardr. Bu glere gerek mutlulua ulamak iin arasal bir fonksiyon
yklememiler bal bana onlar bir ama haline getirmilerdir. Bu insanlardan bir
ksmnn amac arzularn gerekletirmektir. Bir ksmnn amac da, fke
202
kuvvetlerini ama haline getirmektir. Frbye gre, insann byle bir tutum
taknmasnda corafi art ve iklim koullarnn da nemli bir rol vardr.47
47
203
204
205
55
206
59
207
60
208
63
209
64
65
210
felsefesine
yeterince
ulaamamasndan
ziyade
bilinli
olduunu
66
211
212
onun felsefeye ve felsefe tarihinde ortaya kan Efltun ve Aristo izgisinin dnda
kalan felsefi ekollere bakyla da yakndan balantl bir husustur. nk, Frbnin
cahil ehirlerin grleri hakknda syledii hususlar, sz konusu felsefi ekollerin
grleriyle de bir ekilde ilikilendirilebilir. Burada dikkati eken en temel nokta,
Frbnin bu ekollerin felsefi grleriyle ilgili hususlar sz konusu siyasal bir
boyutta okumasdr.
Frbye gre, her eyden nce cahil ve (dall) yanl gr iinde olan
ehirlerin dinleri, ancak eskilerin yanl fikirlerinden doan grlerdir. Frbnin
burada kastettii eskiler muhtemelen heterodoks felsefi grlere sahip olan
filozoflarn grlerinin bir topluluk iin din haline gelmesidir. Frb bu ekollerin
grlerini Felsefe renmeden nce Bilinmesi Gereken Konular adl risalesinde
bahsetmiti.70
Bu durum, Frbnin siyaset felsefesinde nemli yer tutan ve onun
zgnl adna nemli olan bir husustur. nk, daha nce ne Efltunda ne de
Aristoda cahil ehirlerin bu trden grlere sahip olduu ortaya konulmamtr.
a) Frbye gre, cahil ehirlerden ve dlle ehrin insanlarndan bazlar
varla ve evrene farkl bir boyutta bakmaktadrlar. Onlarn varlk ve evren tasavvuru
ne Efltuncu ve ne de Aristocudur. Daha ziyade sofistlerin grlerini andrmaktadr.
Fakat, byk oranda, Frbnin felsefeye ve felsefeye baknn
yanllanmas
Felsefe renmeden nce Bilinmesi Gereken Konular, s. 110, Frb, bu risalesinde, felsefe
renmeye balayan bir rencinin bilmesi gereken felsefe okullar ad altnda u ekollerden bahseder:
Fisagorculuk, Kirene okulu, Stoaclk, Kynikler, Piron ve Takipileri, Epikrclk ve Efltun ve
Aristo ad altnda Mealer. Frbnin Cahil ehirlerin grleri adna ileri srd grlerin
kkenlerini, ksmen Mea dndaki ekollerin grlerinde bulmak mmkndr.
213
71
Ara, 151,152
Age., s.152-153
72
214
Frbnin burada insann temelde birbirini yoketmek zere cahil ehirlere atfederek tartt
grler zgndr. Ayrca, Frbnin buradaki grleri ile Hobbesin insan insann kurdudur
anlayyla farkllk vardr. Fakat Frbnin cahil ehirlerin grleri olarak burada serdettii grler
ekirdek bir gr olarak Hobbesi ncelemekte ondan daha kapsaml olarak bu grn
aklamaktadr. Fakat insann dier insan ztt olarak kabul ederek, bundan sonra gelitirdii dnce
seyri Frbnin fikirlerinden ayrlr. Frbde bu durum dier insanlara stnlk salayarak bir
toplum oluturma yoluna doru giderken, Hobbeste btn insanlarn ayn karakterinin olduu kabul
ile toplumsal bir szlemeye kar. Bundan da byk bir makine olarak alglad devlet kar. Bu
devlette ayn ekilde gce dayanr. Fakat Hobbesn bu grleri Frbnin grlerini
andrmaktadr.Bkz. Thomas Hobbes, Leviathandan Seme Paralar, Batda Siyasal Dnceler
Tarihi (Yenia), Derleyen, Mete Tunay, st., 2002, s. 209-214
74
Ara, s. 152-153
215
gre, iki insandan kuvvetli olan dierini yener. Yenilen yenenin hizmetinde alr.
Bu kii, bu gle nc kiiyi de yener. Bylece bu say oalr ve bir toplum
oluturulmu olur. 75
Frbye gre, bu insanlardan bazlar insanlar arasnda sevgi ve ban
olmas gerektiinin kanlmaz olduunu sylerler. Fakat bu sevgiyi ve ba ortaya
karan eyin mahiyeti zerinde anlaamazlar. Bu durumda u grleri ne sren
insanlar ortaya kmaktadr.
a) Frbye gre, bu insanlardan bazlarna gre, ayn atadan gelme bu ba
ve sevgiyi salar. Eer insanlar kendi aralarnda anlaamyorlarsa bunun sebebi farkl
atalardan gelmeleridir. Yakn bir atay paylama g birliini oluturur. Bu atay
paylama tarihsel olarak ne kadar uzaa giderse, bu sevgi ba da o kadar uzaktr. Bu
ata ne kadar sz konusu topluma uzak kalrsa, bu ba azalr ve bu temele dayal sevgi
yok olur.76
b) Bazlar ise, guruplar arasndaki evliliklerin byle bir sevgiyi ve ball
ortaya karacan belirtir.
d) Bazlar ise, bu ba ortaya karan eyin bir lider etrafnda olabileceini
savunurlar.77
e) Bazlarna gre ise, bu ba salayan temel unsur insanlarn karlkl
szlemesi, yeminlemesidir. Bu ekilde, her insan dierinden nefret etmeyeceini ve
dierini alaltmayacan taahht eder. Bylece sz konusu insanlarn gleri
dierlerine kar szlemeye dayal bir gbirlii oluturur.78
75
Age. s. 153
Age.s.155
77
Ayn Yer
78
Frbnin Cahil ehirlerin insanlarn bir toplum oluturmasn szleme ve ahitlemeye
balamasn savunduklar hakkndaki bu grler ile, ayn ekilde, szlemeci toplum grn
savunan, Hobbes ve Roussuenin toplumun insann doal yapsndan yola karak belirli
76
216
tavrdr.81
Siyasede toplumbilimsel adan ele alnan cahil ehirlerin, rda
aktardmz grlerinden yola karak, kendi ilerinde ve aralarnda youn bir
mcadele olduunu, bunlarn din, evren ve insan hakknda, kendilerine gre deiik
grlerinin olduunu syleyebiliriz. Bu mcadelede, kendi anlaylarndaki doal
dzen
217
82
Age., s.160-162
218
Frbye gre, dindarlk hakknda ileri srlen bu gibi durumlar cahil ehirler
arasnda yaygnlk kazanmtr. Bu grler, onlarn zihninde olan cahilce
grlerdir. Frbye gre, eer, insanlar zor ve g kullanarak bir nimete
kavuurlarsa etraflarnda olup biten her eyi bu minval zere yorumlarlar.
Dindarl, dnyay ve hayatta olan her eyi bu ekilde maddeci bir bak asyla ele
alrlar.
Ayrca, Frb, erdemli ehri ele alrken bir okuyucunun merak ettii ama
fazla ayrnt bulamad, sosyal hadiselerde ekonomik faktrlerin nemi hakknda
cahil ehirlerin grleri blmnde daha fazla ayrnt bulabilmektedir. Cahil
grlerin dnyay ve dier insanlar alglay tarznda ekonominin ve kendi
oluturduklar menfaatin merkeze konulmas nemli bir yer tutar. Frbye gre,
cahil ehirlerin inancna gre, bir kii bir mal elde ettikten sonra o kiinin bunu
daima oaltmas gerekir. Bu konuda da kendi aralarnda al, sat, karlkl kredi
verme ve benzeri usulleri denerler. Ayrca, bakasnn mallarna zorla sahip olanlar,
daha sonra, kendi ilerinde sava gurup ve ticaret gurubu olarak ikiye ayrlrlar.
Frbye gre, bu insanlar bu ekilde organize olan bir toplumda erkeklerin sava
ileriyle kadnlarn ticaretle uramas gerektiini, ayn ekilde ticaret gurubunda
klelerin almas gerektiini ileri srebilirler. Eer bir erkek savaamayacak kadar
bedenen dkse ticaret gurubuna aktarlmal, eer ne sava ne de ticaretle
uraamayacak kadar ktyse, o zaman lzumsuz biri olarak deerlendirilmelidir.
Frbnin burada syledii szler ksmen Efltunun Devletinde vardr. nk,
Efltuna gre, eer bir kii savaamazsa reticiler snfna aktarlr eer burada da
ideal devlete yararsz olursa toplumdna aktarlr. Eer hasta ise, lme terk edilir.
219
Demokrasi
Ara, s.164-165
Ara, s. 166-167
220
85
Bu gr modern dnemde ortaya kan varoluulukta nemli bir yer tutar ve zellikle Sartrenin
temsil ettii varoluuluun hemen hemen nceli konumundadr. Bilindii gibi Sartre varl temelde
ikiye ayrt eder. Bunlar kendinde varlk (LEtre-en-soi), dieri Kendisi-iin-varlk(LEtre-poursoi)dr. Birinci varlk, kendine kapal, deimez, blnmez, domam ve yok olmayacak, ebedi ve
ezeli bir varlktr. Bu evrendeki her eydir. kinci varlk ise, u an bir fenomen olarak yaayan
insandr. Sartrea gre varlk, lzumsuz, sebepsiz ve samadr. Asl varla ulamak iin grnteki
insan yok etmek gerekmektedir. (Frederirick A. Olafson, Jean-Paul Sartre, The Encyclopedia of
Philosophy, London, 1967, Vol. 7. ss. 292, 293) Tabii, Frb kendi zgn varlk felsefesinde nemli
olan varlk ve z balamnda bu konuyu ncelik ve sonralk bakmndan ele almaz. Frbye gre, bu
insanlarn nazarnda varlk, varlk veya z olarak tabii varln zdd deil tamamen sz konusu
varln zdddr. Frbnin, burada, cahil ehirlerin grleri adna syledii fikirlerin, birok
konuda, olduu gibi kkenlerini antik Yunan ve Helenistik felsefede bulmak gtr. Muhtemelen,
Frb, kendi felsefi sisteminde varlk felsefesini zorunlu ve mmkn kavramyla temellendikten ve
bu tr varlk felsefesini erdemli ehrin her hangi bir gr olarak akladktan sonra, daha sonra
kendi varlk felsefesine kar gelitirilebilecek muhtemel felsefi sistemleri, elindeki felsefi
malzemeleri de kullanarak cahil ehirler adna retmektedir. Dolaysyla, burada, hem Frbnin
gerek varlk felsefesinin temelleri yani varlk felsefesinin olmas gerektii unsurlar, hem de onun
varlk felsefesinin karsnda retilmesi muhtemel varlk felsefelerini de ele alm olduunu
syleyebiliriz. Frb, bunlar da cahil ehirlerin grleri olarak adlandrr. Tabii kendi varlk
felsefesinde olduu kadar bu grleri derinletirmez. Ama onun burada bahsettii grleri biz daha
sonra Bat dncesinde ortaya kacak byk akmlarn herhangi ekirdek bir kkeni ve unsuru
olarak grebiliriz. Fakat, Frbnin buradaki asl amac, sahte varlk anlay dorultusunda sahte
siyaset anlaylarnn ortaya kmasn aklamasndan dolay, meseleleri varlk felsefesi temelinde
almam, konunun siyasi boyutunu nplanda tutmutur.
221
gerek varln ortaya kmas iin, insan olarak grlen eylerin ortadan kaldrlmas
gerekmektedir.86
Frbnin, burada bahsettii felsefi ekollerin kken olarak Antik Yunan
dnyasnda kprdanmalar olsa da, daha ziyade ktmser baz bilinirciler
(Gnostikler) olduu da sylenebilir. Ayrca, Frb kendi felsefi sisteminde mesela
varlk felsefesini alrken tartt baz konularda tartamad hususlar burada
tartmaktadr. Buna gre, kendi savunduu zorunlu ve mmkn ayrmna dayal
varlk anlay erdemli ehrin bir gr olarak telakki edilmekte ama burada
tartt tutarsz varlk felsefeleri de cahil ehirlerin bir gr telakki edilmektedir.
Frbye gre, bu insanlar iindeki baz guruplar da,
insan varlna,
Ara, s. 167
Ayn yer
88
Age.s.168
87
222
bilgilerinin
elde
edilmesinde
uygulanan
yanl
metotlardan
Age.s.168-169
Age. s. 180-181
223
varlklarn zlerini doru bir ekilde yorumlamasna sebep olacaktr. Onun iin,
onlarn varlk felsefesi, erdemli varlk felsefesi olabilmekte ve filozofun gerek
felsefesi erdemli ehrin insanlarnn grleri olarak takdim edilmektedir. nk,
Frb, cahil ehirlerin insanlarnn grlerini aktarmaya balarken sz konusu
yanl alglama tarznn zelliiyle balamakta, ayn ekilde, yine bu grlerle ilgili
blm bitirmektedir.
Frbnin, bu blmde, Cahil ehirlerin grleri ad altnda ele ald
fikirlerin aslnda, Efltun ve Aristo geleneinin dnda kalan, tarih olarak
gereklemi veya gelecekte mmkn olacak ktmserlik, felsef mistisizm,
bilinircilik (gnostisizm) gibi felsefi ekollerin bir eletirisi olarak da okumak mmkn
grnmektedir.
224
SONU
Frbnin siyaset felsefesi, bir ok bakmdan filozofun kendine zg bir
teoridir. Bu zgnl anlaml klan bir ok unsur vardr. Frb, eer iero bir
kenara braklrsa, dnce tarihinde bin yllk uykuda olan ve artk unutulmaya yz
tutmu, Stoac ve Epikrc ahlak felsefenin altnda snklemi, Yeni
Efltunculukla da ilahiletirme ve mistikletirme adna sosyal ve siyasal alandan ruh
dnyaya ekilmi olan siyaset felsefesini tekrar canlandrmtr. Bunun yannda,
Frbyi siyasal dnce tarihinde zgn bir konumda bulunduran sebeplerden birisi
de, vahye dayal semavi dinler tarihinde, ilk defa klasik siyaset felsefesinin temel
teorileri ile vahyin ilah retisini siyas dnce alannda uzlatrmasdr. Frb,
vahiy, ilah hukuk, klasik siyaset felsefesi ve insan tabiat arasnda oluan
problemlere, zihn gerilimlere ilk defa deinen, bunu st dzey felsef delil ve
kantlarla tetkik eden bir filozoftur.
Siyaset ve Politika kelimelerinin etimolojik olarak farkllklar sz konusu
olmakla
beraber
hem
Yunan,
hem
de
Sami
gelenekleri
gz
nnde
bulundurulduunda oban imgesi bata olmak zere baz ortak anlam alanlarna
sahiptirler. Siyasetin bu iki gelenekte de baz ortak kullanmlara ve ayn anlam
alanlarna sahip olmalarna ramen, bu iki gelenek insan olay ve olgulara
baklarnda eitli ayrla sahiptirler. slam dnce tarihinde ilk dnemlerde devlet
ynetme
sanat
anlamnda
kullanlan
siyaset,
halifelik
merkeze
alnarak
225
slam Dncesinde Siyaset ilminin, bir ilim olarak kurucusu olan Frb, siyasetle
ilgili olarak, siyaset felsefesi, ilm el medeni ve buna benzer kelimeler kullanmaktadr.
Bu durumda filozoflar ile dier mslman dnrlerin siyaset kelimesiyle ilgili
olarak kullandklar anlam alanlar birbirinden farkldr.
Ortaa siyasal dncesinde nemli ve baskn unsurlardan birisi de siyasal
teoloji ve siyaset felsefesi ayrmdr. Frbnin siyaset felsefesinin siyasal dnce,
Siyas lhiyat ve siyaset bilimi kavramlar asndan nerde durduu nem
arzetmektedir. Frb, siyaset felsefesini, vahiyden bamsz salt pratik bir alan
olarak grmemektedir. Siyaset, bir yandan teorik felsefeyle ilikili, bir yandan da
erdemli ilk bakann Faal Aklla ittisali neticesinde kll bilgileri vahiy olarak
almasyla oluturulmu bir alandr. Dolaysyla, bu manada, Frbnin siyaset
felsefesi, salt bir siyasal dnce, teorik ve metafizik alandan bamsz bir siyaset
felsefesi de deildir. Frbnin siyaset felsefesi, ayn zamanda Ortaa Bat siyas
dncesinde nemli bir yer tutan ve modern siyaset biliminin ortaya kmasnda
temel etkenlerden birisi olan Siyas lhiyat da deildir. Siyas lhiyat, teorik olarak,
sadece belirli bir vahiy erevesinde siyas dnceyi ekillendirilmeye alrken, bu
durum, Frbnin siyaset felsefesi iin tanmlayc bir unsur deildir. Fakat, Frb
tarihsel olarak, Yahudi dncesindeki siyaset felsefesinin ve Ortaa Hristiyan
Siyas lhiyatnn ortaya kmasnda nemli bir rol oynamtr.
Bu manada, Frb, siyaset felsefesi, vahiy ve insan hukuk arasndaki
elikileri ve temel gerilimleri, kendi felsef sisteminde uzlatrm ve rnek bir
siyaset felsefesi ortaya karmtr. Bu tr siyaset felsefesinin etkileri hem Yahudi
dncesinde, hem de Ortaa Hristiyan teolojisinde yaygn karlklar bulmutur.
226
227
228
229
tutan siyaset felsefesini tekrar sosyal ve siyasi alan kapsayacak bir tarza sokmutur.
Frb, baz ilimlerin hem teorik hem de pratik ynnn olduunu vurgulamasndan
yola karak siyasetinde bu ekilde bir ilim olduunu ifade eder. Buna gre, sosyal
hadiselerin zmnde eer, nazari ilimlerin kll bilgileri yetersiz kalrsa, bu
sorunlar sz konusu kll bilgilere dayal olarak ameli siyaset ilminin devreye
girmesiyle zlr. Bu durumda, Frb, Siyaset alannda kullanlmas gereken
metodoloji hakknda da nemli eyler sylemitir. Bu durumda Frb bu alana
tmdengelim yntemiyle yaklalmas gerektiini savunmutur. Fakat, onun
duyulardan yola karak zihnin kll bilgiler oluturabilecei eklindeki Aristocu
dnme eklini gz nne alrsak, siyasi alan iin de sz konusu zihni soyutlama
ilemini kabul edebileceini, dolaysyla gerekli olduu zaman da tmevarm
ynteminin kullanlabileceini kabul ettiini syleyebiliriz. Frbnin sosyal
hadiselere bu ekilde yaklamas hem Kurann bu alana bakndaki metodolojisiyle
hem de felsefenin Burhani metot anlayyla uygunluk arz eden bir durumdur. Frb,
ayrca, Kelam ve Fkh ilminin siyasete yardmc ilimler olmas gerektiini savunur.
Buna gre, erdemli ilk bakan erdemli ehir iin koyduu dinin gr ve fiillerini
belirlemektedir. Bu durumda, Kelam ilminin dinin grlerle ilgili blmnn
erdemli ehrin mensuplarnn nefsinde yerlemesini salamas gerekir. Ayn ekilde,
dinin fillerle ilgili ksmyla da fkh ilmi urar.
Frb, hem bireysel hem de toplumsal mutluluu sadece teorik bir etkinlik
olarak grmemi, bu nedenle siyaseti metafizik bir temel zerine kurmutur.
Siyasetin metafizikle bu trden bir btnlemesi, ne Efltunun siyaset felsefesinin
ne de Aristonun siyaset felsefesinin temel karakteristiidir. Fakat, Frbnin siyaset
felsefesinin topik boyutu Efltundan gerekilik boyutu da Aristodan gelmektedir.
230
231
Efltuna gre, erdemli ehrinde sanatlara daha fazla yer amtr. Frbnin deal
Devleti ile Efltunun Erdemli ehri arasnda para para kyaslamalar yapldnda
birok farkllklar grlebilecektir. Fakat, bu farkllklar ikisinin de siyaset
felsefesine hangi amalarla baktyla ilgili bir durumdur.
Buna paralel olarak, Frbnin erdemli ehrin kart ehirler olarak
deerlendirdii ehirlerin sosyolojik yaplanmasn, bu ehirlerin grlerini
irdelemek nem arzetmektedir. Frb, buradaki fikirlerinde, Efltuncu olmakla
beraber, bir ok konuda Efltundan ayrlmaktadr. Frbnin cahil ehirlerle ilgili
olarak kulland kavramlarn slam gnderimleri gldr. Frb, cahil ehirler
iinde erdemli ehre en yakn olan ehrin eref ehri olduunu iaret etmi, fakat
erdemli ehre en kolay dntrlebilecek ehrin de zaruret ehri ve demokratik ehir
olduunu vurgulamtr. Frb, demokratik ehir ile ilgili grlerinde Efltunun
bu ehir iin kulland alayc slubu bir kenara koyarak sz konusu ehrin
zelliklerini ciddi bir ekilde ele almtr. Frbnin demokratik ehri, Efltunun
demokratik ehrinden daha zgr bir ehirdir. Efltunun kastettii gibi bu ehre
anari hakim deildir. Frb, demokratik ehrin sosyal yapsnn farkl kltrler
tarafndan kurulmasn Efltundan daha kapsaml bir ekilde ele almaktadr. Hatta,
erdemli ehrin sosyal yapsnda nemli bir yer igal eden, filozof, air ve hatiplerin
bu ehirde yetime olanaklarn bulacan syleyerek, bu ehre Efltundan daha
olumlu bir ekilde baktn gstermitir.
Frbnin gelitirdii siyaset felsefesi, slam, Yahudi ve Hristiyan siyasal
dncesinde yaygn karlklar bulmu, siyasal dncenin tarihi seyrini
deitirmitir. bn Meymunun peygamberlii merkeze alarak gelitirdii siyaset
felsefesi tamamen Frbci ekilde oluturulmutur. Ayn ekilde, Frb, Bat siyaset
232
dncesinde nemli bir yere sahip olan Siyas lhiyat anlaynn ortaya kmasn
da da nemli bir etki de bulunmutur.
Ayrca, slam ve Trk siyaset dncesi tarihinde de Frbnin nemli bir
yeri olmutur. slam dncesinde, Frbnin erdemli ehrinin yaanlan toplumun
ahlak ve siyasal yaplanmasndan ayr topik bir topluluk olarak dnldne
ahit olmuyoruz. Frbnin erdemli ehri, baka bir yerde mstakil bir ekilde
kurulmas gereken bir devlet olarak alglanmam, mevcut devletlerin, sz konusu
devlet ekline ahlak ve siyas olarak nasl yaklatrlabilecei zerinde durulmu ve
bu anlay yaygnlk kazanmtr. Erdemli devlet, mevcut devletlerin en iyi ve en
kt olduu dnemde bile slam siyasal dncesinin zihninde hep ahlak ve siyas
olarak mkemmellemeyi amalayan bir metafor oluturmutur. Fakat, Frbnin
siyaset felsefesi, grnte, teorik dnce konusunda fazla etkili olmamtr.
Frbnin, siyasete yapt ahlak vurgu,
tarafndan rnek alnm, her ne kadar bn Miskeveyh ahlakn, siyasete hizmet eden
boyutuna deinmese de, Nasreddin Tus, Celalaeddin Devvan ve Knalzade Ali
Efendi yazdklar ahlak kitaplarnda, devlet ynetiminin ve brokratik yaplanmann
ahlaki temellerine dair bir blm ayrmlardr. Bununla beraber, her ne kadar
Frbnin erdemli ehir ve erdemsiz ehir ayrmlar yeni teorilerle desteklenmese ve
zamann geliimine uygun olarak farkl ekillerde salt felsefi bir ereve ierisinde
yeniden yaplandrlmasa da, onun erdemli ehri ulalmas mmkn olmayan bir
topya olarak deil, ulalmas gereken bir topya olarak alglanmtr. Kanaatimize
gre, Frbnin erdemli ehrinin bu ekilde alglanmas nemlidir. nk,
Efltundan balamak zere Bat dncesinde gelitirilen dier topyalarn hepsinin
mevcut toplumlarla ilikisi fazla kurulmam, daima mevcut toplumlardan ayr bir
233
yerde kurulmas gereken, kelimenin gerek anlamnda bir topya (olmayan yer)
olarak alglanmlardr. Ama slam dnyasnda Frbnin erdemli ehri hep mevcut
devletin ve toplumun ulamas gereken bir ynetim ekli olarak alglanmtr. Yani
Frbnin erdemli ehri, mevcut toplumlarn hep ona yaklamak zere abaladklar,
onu rnek aldklar ve ona benzemeye altklar bir devlet ekli olarak zihinlerde
yer almtr. Bu manada, el-Medinetl Fadla fikri, Frbnin isminden daha fazla
hrete kavumutur. Bylelikle, Frbnin erdemli ehri ne Augustinusun
Tanrnn ehri adl eserinde tasarlad gibi, sosyal boyutu olamayan dinsel bir
topya olarak kabul edilmi, ne de Efltunun deal Devleti, Thomas Moreun
topya vb. gibi insann toplumsal bir varlk olarak bir ok ynnn ihmal
edilmesiyle oluturulan ve mevcut toplumlardan ayr bir devlet ekli olarak telakki
edilmitir. Bu mana da Knalzadenin (.1572)
234
ahlak kitaplarnda, erdemli ehrin erdemli bir mensubu olmann ahlak boyutlarn
ortaya koymutur.
Ayrca, bu gn Bat felsefesinde olguluculua dayanan siyaset biliminin
toplumsal ve siyas alan ihya edemeyecei, siyaset biliminin tekrar ahlak ve
metafizik bir ereveye brnmesi gerektii dile getirilmektedir. Leo Strauss, Eric
Voegelin ve Alasdair Macintyyre gibi yirminci yzyl dnrleri, Efltun ve
Aristonun temsil ettii klasik siyaset felsefesini yeniden canlandrmak istemiler, bu
gnk siyaset biliminin bu gelenekten alaca birok ey olduunu savunmulardr.
Biz de, bu balamda, ayn eyin, dnce dnyamzn siyaset alannda en nemli
klasii olarak kabul edebileceimiz Frbnin siyaset felsefesi iin de geerli
olduunu syleyebiliriz.
235
236
Beyrut, 1994
BIAK, Ayhan Osmanl Devletinin Kozmogonik Temelleri, Kutadgu Bilig Dergisi,
Say: 7, Mart 2005
BLGN, M. Fevzi Bat Siyaset Felsefesinde Yeni Araylar, Eric Voegelin ve Yeni
Siyaset Bilimi, Divan Dergisi, Say:8, st., 2000
237
Richard C. Taylor,
Cambridge, 2005
The Rhetorician and His Relationship of Aristotles Rhetoric, Islamic
Theology and Philosophy: Studies in Honor of George F. Hourani, Ed. Michael
Marmura, New York, 1984,s.111-136
CABR, Arap-slam Siyasal Akl, ev., Vecdi Akyz, st.,2001
Felsefi Mirasmz ve Biz, ev. A. Said Aykut, st., 2003
238
Mjgan,
BNARK,
smet,
SEFERCOL,
Nejat,
Frb
239
240
ESN, Emel, Frbyi Yetitiren Kengeres Trk Muhitinin Kltr ve Sanat, slam
Tetkikleri Enstits Dergisi, st., 1976
ESS, Josef van , Al-Frb and bn al- Rewandi, Hamdard Islamicus, Cilt.III, say: 4,
FAHR, Macit ,slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, st, 1992, s.110
slm Ahlak Teorileri, ev. Muammer skenderolu, Atilla Arkan, st. 2004
FARAB, Kitb r ehl el-medne el-fdla,Kitabul Mille iinde, Beyrut,1986
Astroloji Hakknda Doru ve Yanl Bilgiler, slam Filozoflarndan Felsefe
Metinleri, ev. Mahmut Kaya, st., 2003
Didascalia in Rethoricam Aristotelis ex Glosa Alpharabi, Ed. J. Langhade et
m. Grignaschi, Beyrouth, 1971
Efltn Kanunlarnn zeti, ev. Fahrettin Olguner, Ank., 1985
Fusul Muntezea, Ner. Fevzi Mitri Near, Beyrut, 1986
Fusulul Hamse, Mantk indel Frb iinde, Ner. Refik el-Acem, Beyrut,
1986
Fusll-meden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi
zcan, Siyaset Felsefesine Dair Grler, zmir, 1987
hsaul Ulum, Ner. Osman Emin, Msr,1949
deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Ank., 1997
Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Lharmonie entre les opinions de platon
et daristote, Franszca ve Arapa metnin karlkl basm, Ner. Fawzi Mitri Najjar,
Dominique Mallet, am, 1999
Kitabul Cedel, Ner, Cafer Ali Yasin, Beyrut, 1986
Kitabul Hitabe, Ner, J. Langhade et M. Grignasch, Beyrut, 1971
241
mulukiyyet
vel
Ahlakul
htiyariyyet,
ner.
242
243
The Journal of
II.Basm,Beyrut, 1991,
BN EB USEYBA, Tabakatl Etibba vel Hukema, Ner. Nizar Rza, Beyrut, ty
BN HALDUN, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, st.1990,
BN HALLKAN, Vefayatul Ayan, Kahire,1858
BN HAVKAL, Suretl Arz, Ner. J. H. Kramers. Brill, 1939
BN MANZUR, Muhammed Lisanul Arab, Beyrut, 1970, c.2, s.253 s-v-s maddesi,
BN NEDM, el-Fihrist, Ed. Gustav Flgel, Beyrut, 1964
BN RD, Platos Republic, Trans. And ed. Ralph Lerner, Ithaca, 1974
Telhsul Hitbe, Ner. Fausto Lasino, Il Commento medio di Averroe alla
retorica di Aristotele. Pubblicato per la prima volta nel testo arabo, Islamic
Philosophy, Ed. Fuat Sezgin, Cilt. 66,
244
SIRRUL-ESRAR,
Ner,
Abdurrahman
Bedevi,
El-
Usulul
245
246
247
248
249
ROSS, David, Aristoteles, Politika Blm, eviren, zcan (Yaln) Kavasolu, st.,
2002
SANKAR, Farouk A. Plato and al-Farabi, A Comparison of Some Aspects of
Their Political Philosophy, Studio in Islam, Vol. VII, New Delhi,1970
SAYILI, Aydn, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten Dergisi, Cilt 15, Say,
57
SCHMIDT, Manfred G.,
Ank.2001, s.25-44
SPNOZA, Theological-Political Treatise, Complete Works, Indianapolis, 2002, ss.
383-583
STACKHOUSE, Max L., Politics and Religion, The Encyclopedia of Religion, Ed.
Mircea Eliade, Vol.11, New York,
STEINSCHNEIDER, AlFrb, Islamic Philosophy, Vol. 6, Ed. Fuat Sezgin,
Frankfurt, 1999
STERN, S.M., al-Masudi and the philosopher al- Frb, Al- Masudi Millenary
Commemoration Volume, ed. S. Maqbul Ahmad and A. Rahman, The Insttute of
Islamic Studies, Algarh Muslim University, 1960
STRAUSS, Leo, Pangle, T. L. The Rebirth of Classical Political Rationalism, An
Introduction to the Thought of Leo Strauss, Chicago, 1989
On Tyranny, ed. Victor Gourevitch and Michael S. Roth, New York, 1991
Frbnin Eflatun Kanunlarn Okuyu Tarz, Siyasi Hermentik iinde,
ev. Burhanettin Tatar, Samsun 1999
Frbs Plato, Louis Quzberg Jubilee, New York, 1945, Vol.I, s. 357-392,
250
History of Political Philosophy, Ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey, The
Unv. of Chicago Press Chicago, 1987
Siyaset Felsefesi Nedir? ev. Burhanettin Tatar, Siyasi Hermentik inde,
Samsun, 2000
AHN, Hasan Farabinin Vahiy Anlay, Uluslararas Farabi Sempozyumu,
Ankara, 2005
EEN, Ramazan, Giri, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,
Ank., 1998
RVAN, Harun Han slamda Siyas Dnce ve dare zerine Aratrmalar,
ev. Kemal Kuu, Ank., 1965
TAMER, George, Islmische Philosophie und die Krise der Moderne, Das Verhltnis
zu Alfarabi, Avicenna und Averroes, Leiden, 2001
TEZCAN, aatay, Kk Trk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Souta Bugut
yazs, Belleten, 1975-76
TOYNBEE, Arnold J. ,A Study of History, Oxford Unv. Pres, New York, London,
1957
Tarih Bilinci, ev. Murat Belge, st. 1975
TURAN, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, st., 1990
UNAN, Fahri, deal Cemiyet, deal Devlet, deal Hkmdar, Ankara, 2004
LKEN, Hilmi Ziya, Frb Tetkikleri, st., 1950
Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, st., 1997
Trk Tefekkr Tarihi, st., 2004
WALZER, Richard, Al-Frb, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden,
1983, Cilt. 2,
251
252
TEZ ZET
KORKUT, enol, Frbnin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve
Kkenleri, Doktora Tezi, Danman: Prof. Dr. Hayrani ALTINTA, 2005, VIII+ 255
sayfa
Frbnin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kkenleri ismini tayan
almamz giri ve blmden olumaktadr. Bu almada, zel olarak Frbnin
siyaset felsefesinin temel problemleri, felsef ve dn kkenleri gznnde bulundurularak
incelenmitir. Ayrca, ele alnan problemlerle ilgili modern yorumlar ana kaynaklara
bavurularak deerlendirmeye tabi tutulmu, sz konusu yorumlarn doru ve yanl
ynleri tespit edilmeye allmtr.
Tezin birinci blmnde, ilk nce almann kavramsal erevesi oluturulmaya
allm, daha sonra Frbinin siyaset felsefesinin tarihsel olarak nerede durduu
incelenmitir. Buna gre, siyasetin etimolojik anlam, slam ve Bat dncesinde anlam
alanlar tetkik edilmitir. Buna paralel olarak siyaset felsefesi, siyasal teoloji ve siyaset
bilimi kavramlar Frbnin siyaset felsefesinin temel problemleri erevesinde
irdelenmitir. Frbnin bu kavramlara getirdii felsef alm ve bunun etkileri
tartlmtr. Ayrca siyaset ilminde kullanlan yntem sorununa deinilmi ve Frbnin
nerdii yntem tetkik edilmitir. Tezin birinci blmnn ikinci ksmnda, siyaset
felsefesinin felsefe tarihinde ve slam dncesindeki geliimi ele alnmtr. z
bakmndan slam ve siyaset felsefesi ilikisi, klasik siyaset felsefesi klliyatnn
Arapaya evrilmesi ve Frb dneminde siyasal dncenin durumu aratrlmtr.
Tezin ikinci blmnde, Frbnin siyaset felsefesinde nemli bir yer tutan
ilimlerin tasniflendirilmesi ve bu snflandrma da siyasetin yeri ele alnmtr. Frbnin
ilimler snflandrmasnda teorik ve pratik felsefe balamnda siyaset ilminin anlam alan,
siyasetin ontolojik stats aratrlmtr. Bu balamda, siyasetin, mantk, ahlak, kelam,
hukuk ve metafizik ile olan ilikisi irdelenmitir. Ayrca, bu tasniflendirme ve ilimlerin
birbiriyle ilikisinin aklanmasnn slam ve felsefi gelenekte nerede durduu tepit
edilmeye allmtr.
Teizin nc blmnde, mille kavramnn siyaset felsefesi asnda ifade ettii
nem, sosyolojik olarak toplumlarn snflandrlmas, toplumsal birimler ve erdemli
ehir ele alnmtr. Erdemli ehrin metafizik temelleri, erdemli ehirde din-felsefe
ilikisi, erdemli ehri oluturan sosyal tabakalar, filozof kraln zellikleri, hukuk, adalet
ve erdemli ehrin muhalifleri irdelenmitir.
Tezin drdnc blmnde, erdemsiz ehirler incelenmitir. Erdemsiz ehirlerin
says, birbirlerine gre ve erdemli ehre gre zellikleri tetkik edilmi, bunun yannda,
erdemsiz ehirleri douran temel bir unsur olarak erdemsiz ehirlerin mensuplarnn
insan, tabiat, alem ve din hakkndaki grleri irdelenmitir. Ayrca erdemli ehre yakn
olan ve erdemli ehre dnmesi asndan erdemsiz ehirler deerlendirmeye tabi
tutulmutur. Sz konusu konular etrafnda, Frbnin klasik siyaset felsefesiyle benzer
fikirleri ve ondan ayrlarak gelitirdii zgn teorileri tespit edilmitir. Ayn ekilde, bu
blmde, erdemsiz ehirlerin grleri adna sylenen fikirler ile baz antik Yunan ve
Helenistik dnem felsefi ekollerin teorileri arasndaki paralellikler ortaya karlmaya
allmtr.
Tezin sonu blmnde ise, alma boyunca ortaya karlan bilimsel bulgular
zetlenmeye allmtr.
253
ABSTRACT
KORKUT, enol, The Main Problems of al-Farabis Political Philosophy and
Their Roots, Ph. D. Dissertation, Advisor: Prof. Dr. Hayrani ALTINTA, 2005,
VIII+255 pages
This dissertation, entitled The Main Problems of al-Farabis Political Philosophy
and Their Roots, is comprised of one introductory and three main chapters. In this
research, the fundamental problems of al-Farabis political philosophy are dealt with in
terms of their religious and philosophical roots. Furthermore, contemporary comments
made on these problems are evaluated with reference to original sources and these
comments are critiqued with a view to showing their correct and incorrect aspects.
Chapter I first attempts to construct the conceptual framework of the research and
then situate al-Farabis political philosophy historically. Accordingly, the etymological
meaning of siyasah as well as its import in Islamic and Western thought are examined.
Moreover, such phrases as political philosophy, political theology, and political science
are tackled in reference to the problems of al-Farabis political philosophy; and his
philosophical elucidation of these concepts and the effects thereof are discussed. This
first half of the chapter also touches upon the problem of methodology in political science
and the method that was proposed by al-Farabi. The second section of this chapter mainly
deals with development of political philosophy in general history of philosophy and
particularly in Islamic thought. Ascertained in this portion are also the relationship
between Islam and political philosophy, and the translation of the whole corpus of the
classical political philosophy into Arabic as well as the state of political thought in alFarabis day.
Chapter II has as its subject the classification of sciences, which is crucial in alFarabis political philosophy, and the place of politics in this classification. In addition,
the scope of meaning of political science in terms of theoretical and practical philosophy
and the ontological status of politics in al-Farabis classification of sciences are
examined. In this connection, the relation of politics with logic, ethics, theology, law, and
metaphysics is discussed. This chapter finally attempts to determine where this
classification and al-Farabis explanation of the relationship which sciences have with
one another in both Islamic and philosophical tradition.
Chapter III covers such topics as the significance of the concept of millah in terms
of political philosophy, and the sociological classification of communities, societal units,
and the virtuous city. Also examined are the metaphysical foundations of the virtuous
city, religion-philosophy relationship in the virtuous city, social strata that constitute the
virtuous city, qualities of the philosopher-king, justice, and the adversaries of the virtuous
city.
254
255