You are on page 1of 266

T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER (SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI

FARABNN SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER VE


KKENLER
DOKTORA TEZ

HAZIRLAYAN
ENOL KORKUT

ANKARA 2005

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER(SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI

FARABNN SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER VE


KKENLER
DOKTORA TEZ

DANIMAN
PROF. DR. HAYRAN ALTINTA

HAZIRLAYAN
ENOL KORKUT

ANKARA 2005

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER(SLAM FELSEFES)
ANABLM DALI

FARABNN SYASET FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER VE


KKENLER
Doktora Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Hayrani ALTINTA

Tez Jrisi yeleri


Ad ve Soyad

mzas

....................................................................

........................................

....................................................................

........................................

....................................................................

........................................

....................................................................

.........................................

....................................................................

.........................................

....................................................................

.........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NSZ
Frbnin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kkenleri adn tayan
almamz drt blmden olumaktadr. almamzn birinci blmnn ilk
ksmnda, bir siyaset felsefesi almasnda akla kavuturulmas gereken
kavramlar, zellikle slam Dncesi ve Ortaa siyaset felsefesi asndan ele aldk.
Ortaa slam dncesindeki siyaset felsefesiyle ilgili olarak gnmzde yaplacak
bir almada, sz konusu kavramsal erevenin birok adan doru bir ekilde
temellendirilmesi nem arzetmektedir. nk, byle bir almada kavramsal
erevenin doru tespitlerle temellendirilmesi, bilimsel almann seyri asndan bizi
daha salkl sentez ve yorumlara gtrebilecektir. Ayrca, bu ksmda siyaset ilminde
kullanlmas gereken metodlar hakkndaki grleri ele alp, Frbnin konuya
yaklamn ortaya karmaya altk. Buna paralel olarak, tez konumuzun Frbnin
siyaset felsefesinin kkenlerini de kapsamasndan dolay, birinci blmn ikinci
ksmnda, filozofun dnemine kadar hem felsefe tarihindeki, hem de slam
dncesindeki siyas dnceyi inceleme gerei duyup, Frb dnemininin siyaset
felsefesi asndan grnmn tam olarak gzler nne sergilemeye altk. Ayrca,
Frbnin siyas dncenin sz konusu birikimleri karsndaki konumunu ele aldk.
Efltun ve Aristo bata olmak zere, Yunan ve Helenistik felsefeden Arapaya
evrilen klliyat, ayn ekilde sahte Efltun ve Aristocu siyaset kitaplarn, evirilerin
durumlarn ve Frbnin bu metinler karsndaki tutumunu tetkik ettik. Bunun
yannda, eski ran dncesinden Arapaya evrilen siyasetle ilgili eserler karsnda
Frbnin tutumunu inceledik. Ayrca, filozofun ilk eitim ve retim hayatndan
yola karak, Trk Siyaset dncesinden Frbnin siyaset felsefesine nfuz eden
unsurlar tartmaya altk.

kinci blmde, Frbnin bir ilim olarak Siyasete nasl baktn, Siyasetin
dier ilimlerle olan ilikisini, Frbnin bu alanla ilgili olarak kulland kavramlar,
filozofun siyasetle ilgili yazd eserleri modern dnemde ileri srlen baz grlerin
etrafnda ele almaya altk. Ayn ekilde, bu blmde, Frbnin siyaset felsefesi
zerine yaplacak bir almada nemli bir konu olan, filozofun eserlerine yaklamla
ilgili olarak yaplan mlahazalar ve bu mlahazalar etrafnda kendi grlerimizi
ortaya koyduk.
Tezimizin nc blmnde, ilk nce Frbnin mille/din tasavvurunun hem
erdemli ehir hem de erdemsiz ehirlerle ilgili olarak belirleyici rol zerinde durduk.
Daha sonra, Frbnin siyasal bir varlk olarak kabul ettii insana bakn, insantoplum ilikisini ve siyasal bir varlk olarak insann alemdeki konumunu ele aldk.
Ayrca, Frbnin Sosyolojik adan toplumlara bakn, toplumlar snflandrmasn
ve filozofun nazarnda toplumsall ortaya karan temel ilevleri tetkik ettik.
Daha sonra, erdemli ehri, erdemli ilk bakan, erdemli ehirdeki sosyal
tabakalar ve erdemli ehrin, din, ahlak, metafizik boyutunu ve bunlarn kkenlerini
aratrdk. Ayrca, bu blmde, erdemli ehrin topik ve gerek boyutlarn, erdemli
ehri dzenleyen bir unsur olarak hukukun konumunu, erdemli ehrin sradizimsel
yapsn, erdemli ehrin inan ve fiillerini ve bu konularla ilgili olarak temel
problemleri incelemeye altk. Ayrca, erdemli ehrin kendi i dzenlenmesinde
nemli unsurlar olan eitim ve retim, adalet ve erdemli ehirde ortaya kan muhalif
guruplarla ilgili filozofun grlerini ele aldk. Ayn ekilde, Erdemli ehrin kurulmu
bir ehrin felsef olarak ilenii mi, gelecekte kurulmas dnlen bir devlet mi, yoksa
filozofun hi insan olay ve olgularla ilikilendirmedii dsel bir tasavvur mu, olup
olmadn tarttk.

II

Tezimin drdnc blmnde, erdemli ehrin kart olan cahil, bozulmu,


saptm, deimi ehir anlaylarn ve bunlarn kkenlerini aratrdk. ncelikle
cahil ehirlerin dinleri ile erdemli ehrin dini hakknda filozofun grlerini ortaya
koyduk. Ayrca, cahil ehirlerin gr ve fiilleri asndan trlerini, birbirleriyle olan
ilikilerini, kendi i dzenleri ve ahlak yaplanmalar asndan erdemli ehre
hangisinin daha yakn olduunu, ayrca cahil ehirler iinde erdemli ehre en kolay
dntrlebilecek ehrin hangisi olduu gibi konular ve problemleri tetkik ettik.
Ayn ekilde bu blmde, cahil ehirlerin varlk, alem ve din hakkndaki
grlerini ele aldk. Onlarn bu grlerini ortaya karan sebepleri inceledik. Ayrca,
cahil ehirlerin dnda kalan dier ehir trn ve bu ehir trlerinin baka hibir
filozofta kkeni olmamasndan yola karak, slam dncesi asndan ne ifade
ettiini tarttk
Sonu blmnde ise, almamz boyunca yaptmz bilimsel tespitleri
zetlemeye altk. zellikle, Frbnin siyasetle ilgili olarak btn grlerini
Yunan kaynaklarna dayandrmann filozofa yaplm bir hakszlk olduunu,
Frbnin mevcut Yunan felsef mirasn, slamn temel verileriyle uzlatrarak ve
harmanlayarak yeni ve zgn bir siyaset felsefesi anlaynn rn atn belirttik.
Frbnin siyaset tasavvurunun, felsef bir sistem olarak tamamen zgn olduunu,
fakat bu sistemin paralarnn Yunan ve Hellenistik felsefede bulunabileceini iaret
ettik.
Tez almalarm boyunca, bize yardmc olan ve ilm sahann dier pek ok
sahasnda bizleri ynlendiren ve en iyi ekilde yetimemizi arzulayan Prof. Dr.
Hayrani Altnta Hocama, zellikle felsef metinlerde Trke kelimeleri kullanma
alkanln kazanmamzda gsterdii titizlikten dolay teekkr ederim. Ayrca, tez

III

almalarm boyunca, zaman zaman baz konularda yapt yorum ve tahillerle bana
k tutan Prof. Dr. Mehmet Bayraktar Hocama

teekkr ederim. Ayn ekilde,

almalarm boyunca, bana yardmc olan ve verdiim metinleri okuyarak metinlerin


olgunlamasn salayan Yrd. Do. Dr. Grbz Deniz Hocama kranlarm sunarm.

IV

KISALTMALAR
a.g.e.

: ad geen eser

a.g.m.

: ad geem makale

a.g. mad.

: ad geen madde

ev.

: eviren

ed.

: Edited

kar.

: Karlatr

Ner.

: Nereden

s.

: sayfa

ss.

: Sayfalar Aras

trans.

: translated

Tahk.

: Tahkik eden

Vol.

: Volume

NDEKLER
NSZ
KISALTMALAR
NDEKLER
GR
I.BLM: Kavramsal ereve ve Siyaset Felsefesinin Tarihsel Geliimi

1.Kavramsal ereve
1.1.Siyaset Kelimesinin Etimolojik Kkeni ve slam Dncesindeki Kullanmlar

1.2.Siyaset Felsefesi ve Siyasal Dnce

12

2.1.Siyaset Felsefesi ve Bat Dncesindeki Anlamlar

13

2.1.1. Siyaset Felsefesi ve Siyas lahiyat

13

2.1.1a. Kelamc ve Fakihlerin Siyaset Teorileri ve Siyas lahiyat

17

2.1.1b. Frbnin Siyaset Felsefesi ve Siyas lahiyat

20

2.2. Siyaset Felsefesi ve Gnmz Siyaset Bilimi

22

3. Siyaset lminde Yntem Sorunu ve Frbnin Yntemi

25

2.Siyaset Felsefesinin Tarihsel Geliimi


2.1.Felsefe Tarihinde

30

2.1a.Efltun Dncesinde Siyaset Felsefesi

31

2.1b.Aristo Dncesinde Siyaset Felsefesi

38

2.1c.Yeni Efltunculukta Siyaset Felsefesi

43

2.2. slam Dncesinde Siyas Dncenin Geliimi

49

2.2a. slam ve Siyaset Felsefesi

49

2.2b.Pehlevi ve Eski ran Siyaset Anlaynn Arapaya evrilmesi ve


Frbnin Tutumu

55

VI

2.2c.Efltun ve Aristonun Siyaset Klliyatnn Arapaya evrilmesi ve


Frbnin Tutumu

58

2.3c. Trk Siyaset Felsefesi ve Frbnin Tutumu


(Frbnin Biyografisindeki Baz Unsurlarn Siyaset Felsefesine Kaynakl)

78

II. BLM: Siyaset lmi


1. Frbnin Siyasetle lgili Eserlerinin Deerlendirilmesi

90

2.Frbnin Siyasetle lgili Kulland Kavramlar

101

3. limler Snflamasnda Siyaset

102

3.1. Siyaset ve Ahlak

103

3.2.Siyaset ve Din limleri

107

3.3. Siyaset ve Metafizik

113

3.4.Siyaset lminin Konular

116

III. Blm: Toplumlarn Snflandrlmas ve Erdemli ehir


1. Mille Kavram

122

2. Siyasal Bir Varlk Olarak nsan

129

3. Aile

133

4.Sosyolojik Adan nsan Topluluklarnn Tasnifi

136

5. Erdemli ehirde Allaha Benzeme

140

2.5 Sosyal Yap

144

3. Erdemli ehrin nsanlarnn Grleri ve Fiilleri

150

4. Filozof, Peygamber ve Bakan

155

5. Adalet

164

6.Sava

168

7. Hukuk

172

VII

8. Eitim ve retim

175

9. Muhalifler

178

IV.BLM: Erdemsiz ehirler

184

1. Cahil ehirler

187

1.1.Zorunluluk ehri (Zaruriyye)

187

1.2.Zenginlik ehri veya Kt ehir

188

1.3.Bayalk veya Dklk ehri

189

1.4. eref ehri (Kerramiyye,Timokrasi)

191

1.5.G ehri veya Zorba ehir (Taallub, Tiranlk)

194

1.6.Demokratik ehir

197

2. Bozuk (Fsk) ehir

203

3.Karakteri Deimi (Mbeddele) ehir

204

4. Doru Yolu Bulamam (Dalle) ehir

204

5. Cahil ehirlerin Alem, Varlk ve Din Hakkndaki Grleri

212

6.Dindarlk Hakkndaki Grleri

218

7. Doru Yoldan Sapm Olanlarn Grleri

220

SONU

225

KAYNAKA

236

EK:
Trke zet

253

ngilizce zet

254

VIII

GR
slam Dnce Tarihi gznne alndnda, siyas dncenin bir ok ekilde
ifade edildii grlmektedir. Bunlarn arasnda, Fkhlarn hukuk boyutlar n
planda olan siyas dnce hakknda yazlm kitaplar, Kelamclarn kelam
meselelerden yola karak yazdklar risaleleri, ayn ekilde Kelamc ve Fkhlarn
iinde yaadklar devletin idarecilerinin ve bakanlarnn ahlak yaplanmalarna
ynelik yazdklar eserleri zikredebiliriz. Bu ekollerin dnda, slam dncesinde,
ilk defa Frb, Efltun ve Aristonun siyaset felsefesini, slamn temel verileriyle
uzlatrarak zgn bir siyaset felsefesi gelitirmitir. Frb, dier dnrlerin
aksine, dnemindeki siyas olay ve olgularn sosyolojik tahillerini, idar kademelerin
ahlak yaplanmasn ve kendi dnemindeki devletin ynetim ekillerinin nasl olmas
gerektiiyle ilgili fikirler retmemitir. Frb, slam dnyasnda ilk defa siyaset
felsefesi yapmann ilkelerini belirlemi ve kendi dnemine kadar bir ilim olarak ele
alnmayan siyaseti, mstakil bir ilim dal olarak kurmutur. Ayrca, siyas alanda
kullanlmas gereken yntem sorunuyla da ilgilenmitir. Frbnin siyaset felsefesi,
Bat slam dnyasnda, bn Bacce ve bn Rdle devam etmitir.
Frbnin Aristocu nazar ve amel felsefe anlayn, kendi felsef dnce
yaps ierisinde farkl bir boyut katarak ele almas ve bunlarn birbirini tamamlayan
iki dnce ekli olarak dizgesel (sistemli) hale getirmesi, bir mana da Dou slam
dnyasnda siyaset ve ahlak alannda uzun yzyllar devam edecek bir gelenein de
domasna sebep olmutur. Bu gelenek, bata bn Sina olmak zere, bn Miskeveyh,
Nasreddin Tus, Celaleddin Devvan ve Knalzde Ali Efendi gibi siyasetin ahlak
boyutunu n plana karan dnrler tarafndan takip edilmitir. Ayrca, Muhy-i

Glen, gibi baz 16. yzyl dnrleri de Frbnin erdemli ehir ve erdemsiz
ehirler hakkndaki nazariyelerini gelitirerek, hem ahlak hem de siyas alanda sz
konusu gelenee katk yapmlardr. Bu gelenek tarafndan biimlendirilen Trk
Siyaset ve Ahlak Felsefesinin kkenleri, birok bakmdan Frbnin Siyaset
Felsefesine dayanmaktadr.
Frb slam dncesinde ilk defa siyaset felsefesi yapan filozoftur. Siyaset,
onunla beraber bamsz bir ilim olarak ele alnmtr. Bu zgn durumun farknda
olan, modern dnce, onu aratrma kapsamna alm ve byk ounluu son otuz
ylda olmak zere Frbnin siyaset felsefesi zerine nemli almalar yaplmtr.
Trkyede modern dnemde Frb zerine yaplan almalar Mehmet Ali Ayn ile
balam ve Hilmi Ziya lken, Aydn Sayl, Mbahat Trker Kyelle devam
etmitir. Ayrca, Bayraktar Bayarakl tarafndan hazrlanan Frbde Devlet
Felsefesi adl alma, daha ziyade Frbnin siyaset felsefesini genel bir bak
etrafnda ele almtr. Ayrca, son dnemde yaplan Uluslararas Frb
Sempozyumunda Frbnin siyaset felsefesi, ahlak adan, mille kavram
balamnda ve vahiyle ilikisi nplana karlarak tartlmtr.
Biz bu almamzda Frbnin siyaset felsefesini temel problemlerini ve
Frbnin siyaset felsefesinin kaynaklarn modern dnemde yaplan szkonusu
almalar etrafnda ele almaya altk. Ayrca, baz konularda Frbnin siyaset
felsefesiyle ilgili olarak yaplan yanl yorumlar, metodoloji sorunlarn ve filozofun
siyaset felsefesinin kkenleri zerine yaplan mlahazalar ele almaya altk.
Kanaatimize gre, Frbnin siyaset felsefesinin kkenleri aratrlrken imdiye
kadar yaplan en temel yanlglardan birisi, filozofun kurduu felsef sistemin
grmezlikten gelinmesidir. Bundan dolay, filozoufun felsef sistemi paralara

ayrlm, sistemin kendisi grmezlikten gelinerek sz konusu paralarn kkenleri


Antik Yunan ve Helenistik felsefede bulunmaya allmtr. Bu tutum, filozofun
siyaset felsefesinin byk oranda sz konusu dnce ekollerinden etkilenerek basit
deiikliklerle oluturulduu gibi yanl bir tasavvura yolamtr. Biz, Frbnin
siyaset felsefesinin, tamamen filozofa ait zgn bir gr olduunu, siyaset
felsefesini birok bakmdan tekrar dnce dnyasna kazandrdn, Efltun ve
Aristodan etkilenmekle beraber bu filozoflarn grlerini kendi felsef sisteminin
bir paras haline girdiini tezimiz boyunca ortaya koymaya altk. Bundan dolay,
Frbnin siyaset felsefesinin, Antik Yunan ve Helenistik felsefedeki kkenlerini
sz konusu sistemini gz nnde bulundurarak ortaya karmaya altk. Bu amala
da, Frbnin siyaset felsefesinin zgnln gsterebilmek iin, tezimizin birinci
blmn kavramsal ereveveye, kendi dnemine kadar olan siyaset felsefesinin
tarihsel geliimine ve bu birikimin slam dnyasna gemesine ayrdk. Frbnin
Antik Yunanda rneini bulamayacamz mille/din kavramnn hem erdemli ehir
anlaynda, hem de erdemsiz ehir anlaynda nemli rol oynadn n plana
kararak filozofun siyaset felsefesini felsefe ve din kavramlarnn birbiriyle ilikisi
zerinde aklamaya altk. Ayrca, almamz boyunca Frbnin eserlerinin
Trke evirilerini kullanmakla beraber, eitli melliflerce yaplan en son
neirlerini kullanmaya altk.

I.BLM: Kavramsal ereve ve Siyaset Felsefesinin Tarihsel


Geliimi
1.Kavramsal ereve
1.1. Siyaset Kelimesinin Etimolojik Kkeni ve slam Dncesindeki
Kullanmlar
almamza balamadan nce, konumuzla ilgili olarak baz kavramlarn zel
ve terim anlamlarn vermek faydal olacaktr. ncelikle, siyaset teriminin etimolojik
kkenini, slm Dncesindeki anlamlarn ve bu anlamlarn siyaset felsefesi
asndan konumunu belirlemek nem arz etmektedir.
Siyaset Arapa s-v-s veya sa-se kknden gelen bir isim fiildir. Kelime
olarak deve ve at gibi hayvanlarn bakm ve yetitirilmesi anlamna gelir.1 S-v-s
kknn etimolojik olarak branice at manasna gelen sus kelimesiyle balantl
olduu ifade edilmekte ve asl olarak bedevi toplumlarnda deve eitimi ve
yetitiricilii manasnda kullanld belirtilmektedir.2 Kelimenin ismi faili olan
seyis, atlara bakan ve onlar yetitiren oban ve at yetitiricilii konusunda
ustalam insan manasna gelir. Siyasetin sry yetitiren, bakmn yapan ve
onlar yneten seyis veya oban anlayyla ilikisi, hem Sami gelenekte hem de
antik Yunan siyasal dncesinde yaygn bir kullanmdr.3 Siyasetle seyis arasndaki

Muhammed bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut, 1970, c.2, s. 253 s-v-s maddesi, Hans Wehr, A
Dictionary of Modern Written Arabic, Arabic-English, Ed. J. Milton Cowan, 1980, s-v-s veya Sa-se
maddesi, s. 441
2
Richard Netton, Siyasa Maddesi, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, New Edition, Leiden, 1997, s.
694.
3
Michel Foucault, hkmdar veya bakan tasavvurunun sry gden oban ile zde saylmasnn
Yunan ve Romann siyasetle ilgili anlaylarnda olmadn veya farkl olduunu, bu anlayn
Yunan kkenli olmaktan ziyade Sami geleneine mahsus bir unsur olduunu belirtir. Ona gre
Firavun bir oban olarak grlr, (nk ta giyme trenlerinde oban sopasn kuanrd), srail
halkn oban gder, o da tanrlar Yehovadr. Davut ise birinci obann altnda ikinci oban olarak
anlmtr. Michel Fucoult, bu ncllerden hareket ederek eski Doudaki oban imajyla Yunandaki

ilikinin

Asya kltrnde de nemli bir yer tuttuu kabul edilmekte ve atn

stndeki insan imajnn otoritenin sembol olduu vurgulanmaktadr.4 Siyasetin


hayvan bakm ve yetitiricilii eklindeki ilk anlam, slmn ilk dnemlerinde,
slm dncesinde de kendini gsterir.
ehir ve devlet ynetimi sz konusu olduunda, siyaset insanlarn
ynetildii, kendi hayat deerlerini ykseltmek gibi davranlara ynlendirildii ve
hayatlarn bir topluluk iinde yrrle koyduklar organizasyon sistemi veya
ynetim ekline denir.5 Bu balamda siyaset, fizik, ahlak, ruh ve zihn olarak
insanlarn yaam deerlerini ykseltme sanatna verilen addr. Bir devleti veya ehri
ynetme sanat, bir ilke ve amaca ynelik olduu iin, bu ilke ve amalar asndan
farkl siyaset anlaylarnn olumas da kanlmazdr.

oban imajnn farkl olduunu belirtir. Fucoult, eski Douda obann otoritesini srye uyguladn
Yunanda ise yeryzne uyguladn, bu manada Douda srnn varl ile obann varlnn
eitlendiini belirtir. Douda oban kaybolursa srde bozularak kaybolur, Yunanda ise oban lse
bile arkada kendini ayakta tutacak bireylerden oluan bir ehir(polis) kalmaktadr, (Fucoultun bu
okumas yunan toplumunun gerekliine uygun olarak grlebilir fakat Yunan siyaset felsefesini gz
nne alrsak en azndan Efltn asndan mmkn grnmez. nk Efltna gre eer filozof
toplumun banda deilse o toplum kendini kaostan ve kargaadan kurtaramaz. Bkz. Filozof ve avam
ilikisini simgeleyen bir metafor olarak gemideki insanlarla kaptan arasndaki iliki, Efltn, Devlet,
ev. Sebahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, st. 1995, s. 175-176) Fucoult, Douda obann srnn
esenliini saladn ve obann sry her an korumas gerektiini, Yunanda ise srnn kendi
imkanlarn hayata geirebilmesi iin sadece tanrlarn inayet etmesinin istendiini, tanrnn srye
her an mdahale etmediini belirtir. Fucoult, Ortaa boyunca hristiyan dnyasna yunan tarz sr
ve oban ilikisi anlaynn deil dou tarz anlayn hakim olduunu, bylelikle siyas akln
tamamen Yunandakinden farkllatn, bunun yerine ortaada koruyucu otoritenin yerletiini,
yeniada da bu anlayn devletin mantn oluturduunu ve buradan da bireyselleme ve
toplumsallama anlaynn doduunu belirtir. Michel Fucoult, Omnus et singulatm: Vers une
critique de raison politique, Le Dbat(Paris) No:44 (Novembre,1986). Cabirnin, slamda Siyasal
Akl adl eserinin iinde, st.1997, s. 74-81. Fucoultun bu yorumlarn ortaa ve yeniala ilgili
teorilerini netletirmek ve temellendirmek iin yaptn syleyebiliriz. Her eyden nce Yunan
siyaset anlaynda seyis metaforunun kullanlmas sadece Homerosun baz metinleriyle snrl
deil, Efltn kllyatnd da kullanlan bir simgedir. Bkz. Efltn, Devlet Adam, ev. Behice Boran,
Mehmet Karasan, st.2001, s.17, Devlet, s. 130) Ayn ekilde yneticinin oban imgesiyle tasavvur
edilmesi anlay Smerliler ve slam ncesi Trklerde de vardr. (Mbahat Trker Kyel, Kutadgu
Bilig ve Frb, Uluslaras, bn Trk, Harezmi, Frb, Beyruni ve bn Sina Sempozyumu, Ank.,1990,
s. 221)
4
R. Netton,, agmad., s. 694
5
Fauzi M.Najjar, Siyasa in Islamic Political Philosophy, Islamic Theology and Philosophy: Studies in
Honor of George F. Hourani, Ed. Mihael E. Marmura, New York, 1984, s. 92

Siyaset terimi ve ifade ettii anlam alan, slm metinlerde farkl ynetim
ekilleri ve farkl pratik uygulamalara atf yaplarak birok ekilde kullanlmtr.
Siyaset kavram, insanlarn ynetimi anlamnda, hem Kuranda hem de Snnette
kullanlmtr. Ayrca, Mslman limler, bilimler snflamas yaparken ahlakla ilgili
unsurlar, insani erdemleri ve devlet ynetimiyle ilgili sultanlara ynelik tavsiyeleri
siyaset bal altnda ele almlardr. Ayn ekilde, slm dncesinin birok
sahasnda olduu gibi siyaset, siyaset felsefesi ve siyas dnce alanndaki teknik
kullanmlarn ve kavramsallatrmann en temel kaynaklar da hi phesiz Kuran
ve Snnettir. Tarihi olarak, ilk nce, halifelik ve imamet kavramlar etrafnda
younlaan siyas dnce daha sonra kelm ve fkh boyutlarda kendini
gstermitir. Frb ile beraber de siyaset felsefesi eklinde kendisini ifade etmi,
bu aamadan sonra da felsef kavramsallatrmalar ve terminolojik gelimeler
balamtr.
zet olarak sylemek gerekirse, slm Dnce Tarihinde, terim olarak,
siyaset ilknce devlet ynetme sanat, devlet ilerinin ynetimi, siyaset ve idareyle
ilgili genel iler anlamnda kullanlmtr. Siyaset, Hlafa-i Raidn ve Emevler
dneminde devlet ynetme sanat ve iyi ynetim anlamlarnda kullanlmtr. bnul
Mukaffa (756) ise, gelecekte bu kelimenin kazanaca en yaygn kullanmn tohumu
olabilecek ekilde onu yneticinin ve memurlarnn ihtiyari otoritesi anlamnda
kullanmtr.6 kinci kullanm, zellikle baz kelmc ve fkhlarn

kulland

R.Netton, bnul Mukaffann bu kullanmn eriatn erevesi dnda ilk kullanm olarak sunar.
Netton, ayn yer. Siyaset kelimesi daha sonraki yzyllarda Trke, Arapa ve Farsa dillerinde ceza
hukukunda otoritenin kendi geleceini korumak iin verdii ve hadd cezasndan farkl olarak idam
cezas anlamnda kullanlmtr. Siyasetgah kelimesi de Osmanlcada siyas idamlarn yapld yer
anlamnda kullanlmtr. Siyaset kelimesi 19. yzyldan balayarak gnmze kadar politika bilimi
manasna kullanlmtr.

anlamda eriat manasndadr.7 Maverd (1058), Gazali (1111) ve bn Teymiyye


(1328), siyaseti, slm Hukukunun bir kolu olarak grmlerdir.8 nc anlam da
konumuzla ilikili olan ve daha ziyade mstakil bir ilim ve felsefe yapmann bir tr
olarak siyaset felsefesi anlamdr.9 Bu kullanm filozoflar tarafndan yaplmtr.
slm dncesinde, daha sonra, bn Haldun (1406) filozoflarn siyaset iin
gelitirdikleri

es-Siysetl-medeniyye

kavramnn,

gerek

bir

toplum

iin

kullanlmaktan ziyade ideal bir toplum dzeni ve sosyal topluluk iin tasavvur
edildiini syler ve kendi gelitirdii umran ilminin bundan farkl olduunu
belirtir.10 bn Haldun, filozoflarn bu anlaylarn, er siyaset anlaynn tersine,
akl siyaset olarak takdim eder. bn Halduna gre, burada filozoflarn kastettikleri
anlam sosyologlarn kullandklar mesalih-i amme anlayndan ziyade nadiren
gerekleme ans olan erdemli ehirdeki iler manasndadr. bn Halduna gre,
filozoflarn anlad siyaset ilmi, halkn ounluunun, insan trnn korunmas ve
devam ettirilmesi iin gerekli bir yolda sevk edilmesi, bu amala ahlak ve hikmet
gerekliliklerine uygun olarak ev ve ehrin idare edilmesi gibi pratik bir amac
kendine konu edinirken, umran ilminin hem byle pratik bir amac yoktur hem de

Siyaset kelimesinin bu ekilde eriatla zde bir ekilde kullanm erken dnem fkh ve kelm
ekollerinde ilk ifadesini bulsa da siyaseti kelimenin tam anlamnda eriat olarak kullanan ilk dnr
bn Teymiyyedir. Bu iki kelimeyi ayn anlamda kullanmaktaki temel ama slam hukuk
prensipleriyle pratik siyas ihtiyalar uzlatrmaktr. bn Teymiyye es-Siyaset-eriyye adl
eserinde ilh hukukun veya eriatn tam olarak gz nnde bulundurulduunda veya uygulandnda,
yneticinin siyasetinin fukahann grleriyle atamayacan belirtir. bn Kayyim el Cezviyye de
siyasetin eriatn bir paras olarak tanmlar. Bk. Netton. Age. s. 695
8
F. Near, agm. s. 93
9
Siyaset felsefesinin fkhla ilikisi bir nceki ayrmdakinden farkllk arz etmektedir. Felasife kendi
felsef ve siyas sistemlerinde fkha ok nemli bir yer vermekle beraber Gazali ve bn Teymiyye
rneklerinde grlebilecei ekilde ne siyaseti, eriatn bir kolu olarak deerlendirmiler ne de
siyasetle eriat bir ve ayn anlamda kullanmlardr. Fkhlam ve kelmlam siyaset anlayyla
siyaset felsefesi arasndaki farkllklar Frb zerinden daha sonra tekrar tartacamz iin imdilik
bu aklamayla yetiniyoruz.
10
bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, st., 1990, c.2 s. 118, Bkz. Charles E.
Butterworth, Ethical and Political Philosophy, The Cambridge Companion to Arabic Philosophy, Ed.
Peter Adamson and Richard C. Taylor, Cambridge, 2005, s.266. bn Haldunun zmnen Frbye
ynelttii bu eletiri ve bu eletirilerin modern okumalar tezimizin ilerleyen blmlerinde tartlacak.

umran ilmi toplumun nasl idare edilmesi gerektii zerinde de durmaz. Onun amac,
umrann ve onda ortaya kan olaylarn doru ve teorik bilgisini vermektir. Bu
manada umran ilmi saf teorik, medeni siyaset ise pratik bir ilimdir.11 Bu bilgilerden
yola karak bn Haldunun umran ilmi altnda siyaset alann filozoflarn tersine
olacak

ekilde

tmevarm

yntemini

kullanarak

aratrlmas

gerektiini

savunduunu ve bugnk modern anlamyla siyaset bilimi anlayna sahip olduunu


syleyebiliriz.12 Fakat, onun umran ilmi kendini sadece siyaset biliminin konularyla
snrlandrmaz. nk, umran, siyaset biliminin yannda, toplumbilimin, tarihin hatta
insanbilimi(antropoloji) ilminin konular gibi beer faaliyetlerin tmn aratran bir
bilimdir.
Bu noktada, siyaset felsefesinin mahiyetine dnecek olursak siyaset felsefesi
siyasetle ilgili kullanlan kavramlar (ynetim tarzlar, adalet, hukuk, hak, siyas
otorite vs.) felsef bir dille aklamaktan ziyade, bizzat siyasetin dier ilimlerle olan
ilikisini ve statsn belirleyerek ve siyaseti ayr bir ilim dal olarak kabul ederek
bunun zerine kavramlar ve terimler gelitirir. Ayrca, siyaset, genel olarak belirli
ilkeler ve amalar dorultusunda ynetme sanat olarak kabul edildiinde, siyaset
felsefesi de bu kavram, ilke ve amalar belirli sistemler etrafnda felsef olarak
desteklemekle veya reddetmekle uramaktadr. Siyaset felsefesi ayn zamanda
ahlakla da yakndan ilgili bir felsefe yapma tarzdr. Amalar bakmndan bir
rtme olsa da ahlak felsefesi bireyin mutluluuyla, bireysel erdemlerle, bireysel
olgu ve deerlerle ilgilenirken, siyaset felsefesi bu durumu toplum iin yapar.13
imdi, slm Dnce Tarihinde ortaya kan siyaset teriminin bu kullanmlarn

11

Umran ilminin siyaset ilminden farkll iin bkz. Ahmet Arslan, bn-i Haldun, Ank. 1997, s. 83
Ayrca, Muhsin Mahdi, Ibn Khalduns Philosophy of History, London, 1957, s. 125-126
12
Ahmet Arslan, Age. s. 424
13
Bkz. Ahmet Arslan, Felsefeye Giri, Ank.1994. s. 113-114

siyasal dnce, siyaset felsefesi ve siyaset bilimi asndan irdelemeden nce bu


kavramlarn kapsamlarn ncelikle ortaya koyup bilahere siyasetin slm
dncesindeki grnmlerini bu kavramlar erevesinde ksaca deerlendirmek ve
zetlemek Frbnin hem siyaset felsefesi tarihindeki hem de slm siyaset
dncesi tarihindeki konumunu ortaya karmakta bize faydal olacak ve bu taslak
bize ksmi bir rehberlik sunacaktr. Her eyden nce filozoflar siyaset felsefesini
felsefe yapmann bir kolu olarak grmlerdir.14 Bu manada siyaset felsefesi ahlak
felsefesinin yannda varlk felsefesi yapmann ksmi bir blm olarak da kendini
gsterir. Dolaysyla, konu, insan olduunda varlk ve siyaset felsefesinin rten bir
taraf vardr. nk, insan hem mmkn bir varlktr hem de mmkn varlklar
iinde Zorunlu Varlk zerine dnebilen ve onunla iliki kurabilen yegane varlktr.
slm siyaset felsefesi insanlarn nasl mutlu olabileceini konu edinmesi bakmndan
klasik siyaset felsefesinden Efltn (M..347) ve Aristonun (M..322) siyaset
felsefesi birok bakmdan farkllk gstererek, Tanr ve insan ilikisi, ruh ve beden
ilikisi, vahiy, nbvvet, akl, ahlak gibi alanlarn hepsiyle yakndan balantl hatta
yer yer bu alanlarla ilgili problemleri bizzat kendi problemi haline dntren bir
alan olarak kendini gsterir.
Frb siyasetle ilgili olarak ilm-i medeni, es-siyasetl medeniyye, el-felsefe
el-medeniyye gibi kavramlar kullanmaktadr. Frb hsada ilimleri, Gramer ve
Mant ele aldktan sonra, nazar ve amel olarak ikiye ayrmakta, nazar ilimler
14

Aslnda Frbnin siyaset felsefesi de onun varlk felsefesinin bir parasdr. Bu birok filozofta
bal bana bir alan olarak ele alnrken Frbde baka bir boyutu vardr. Frb varlklar en
temelde ikiye ayrr. Zorunlu Varlk ve Mmkn Varlk. Siyaset felsefesi de ite bu mnkn varlklar
iinde ayalt dnyada yaayan ve ayalt dnyann en mkemmel varl olan nefsi natkaya sahip
insanlarn yeryzndeki yaam biimlerini, oluturduklar veya oluturmalar muhtemel dnyevi
sistemleri, bu insanlarn biyolojik, psikolojik bnyelerini, sosyal bakmdan rgtlenme durumlarn,
metafizik ve uhrevi anlaylarn, ele alr. Bu anlamyla bakldnda aslnda siyaset felsefesi
dediimiz ey bir manada varlk felsefesi yapmaktr. Fakat siyaset felsefesinin sorunlar ve
problemleri en azndan felsefe tarihini gz nne alacak olursak varlk felsefesinin problem ve
sorunlarndan ayrdr ve bu iki alan felsefenin iki ayr disiplindir.

olarak Matematik, Fizik ve Metafizikten bahsetmekte, amel ilimler olarak da Siyaset


(ilmi medeni), Fkh ve Kelm ele almaktadr.15 Frb slm Dnce tarihinde ilk
defa

siyaset felsefesi (el-felsefets siyase) tabirini de kullanmaktadr. Frb

Tenbhte kiinin geliimini, nefsini olgunlatrmay ve erdemleri edinmeyi aratran


felsefenin ahlak felsefesi olduunu vurgularken, br yandan birey ve toplum
ilikisini, ehrin oluumunu, ehrin temel blmlerini ve ehrin ynetim tarzlarn
inceleyen felsefe tarznn da siyaset felsefesi olduunu belirtir.16 bn Sina da Uyunul
Hikme ve dier baz eserlerinde, amel felsefeyi Aristonun Nikomakhosa Etikte
bahsettii ekliyle kiinin kendini ynetmesi olarak ahlak, ev ynetimi ve toplum
ynetimi eklinde e ayrr.17 Frbnin neden ahlak ve ekonomiyi hsada bir ilim
olarak adlandrlmad sorgulanan bir husustur. Burada fkhn ahlak ve ev
ynetimini stlendii sylenebilse de bu l ayrmn tek bilgi tarz olduuna dair
Yeni Efltncu gelenei takip ederek ayn ekilde ilm-i medeninin zmnen bu iki
ilmi de kapsayan bir tarzda ele alnd sylenebilir. Aslnda Frbnin hsa ve
Kitabul-Mille bata olmak zere siyasetin tanm ve konusuyla ilgili olarak
syledikleri eyler, siyaset kavramnn btn iin felsef bir altyap salamaktadr.18
Bu da, ahlak ve metafizik boyutlar n planda olan bir siyaset ilmi gelitirmek ve
siyaset felsefesi yapma abasdr. Frbnin siyaset terimini, siyaset anlamna
gelebilecek, kavramlar ve bir ilim dal ve felsefe yapma tarz olarak siyasetin dier
bilimlerle ve ilim dallaryla ilgisi ve ilikilerinde doabilecek problemleri bir sonraki
blmde ileyeceimiz iin imdilik siyasetin slm Dncesinde siyaset felsefesi

15

Frb, hsaul Ulum, Ner. Osman Emin, Msr,1949, s. 102


Frb, Tenbh al seblis-sade, Haydarbad, 1346, s. 20-21
17
bn Sina, Uyunul-Hikme, Tisa Resail iinde, Msr, 1908, Islamic Philosophy, Ed. Fuat Sezgin,
Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University
Frankfurt am Main. Frankfurt, 1999,Vol. 42, s. 12
18
R. Netton, agmad. s. 494
16

10

anlamnda da kullanldn belirterek

siyasetin dier kullanmlarna dnmek

istiyoruz.
Fkhlarn eriat olarak tanmladklar ve ilh yasalara dayal olan siyaset
anlaylarnda insan faaliyetlerinin ve ilerinin hemen hepsi eriata uygun bir tarzda
aklanmaya allr. Onlara gre, bu durum, hem dnyada hem de ahirette kurtuluu
salayacaktr. lahi hukukun kapsamad ve insanln karlaaca baz siyas
sorunlar ise eriattan karlacak siyas ilkelerle zmlenmeye allacaktr.
Fkhlar slmi inanlar ve kabullerin yksek insani amalar dorultusunda politik
yaamda uygulanmas gerektiini belirtirlerken,

filozoflar insann nihi amac

konusunda onlardan ayrlmlardr.19


Bu durum, fakhin, hukukun ilkelerini pratik uygulamalar iin ait olduu
gelenekte

yorumlarken aklc dnceden ziyade daha fazla nassa dayal tavr

taknmasna yolam, br yandan Mslman filozof, bir filozof olmann sonucu


olarak slmi bir siyaset anlay asndan ilkeler koymann yan sra genel siyaset
iin de ilkeler koymutur.20 Efltn ve Aristo gibi Yunan filozoflarnn etkisinde
kalm olan filozoflar, siyasete felsefenin nemli ve ayr bir dal olarak
bakmlardr.21 Near, bu noktada filozoflarn siyas yaam felsef aratrmann bir
konusu olarak grdklerini syleyerek siyaset felsefesinin ilkelerinin kelm ve
fkhtan bamsz bir ekilde

akl tarafndan kurulduunu iaret eder.22 Eer,

Frbnin grlerini gz nnde bulundurursak, slm dncesinde ilk defa felsef


olarak siyaset ilmini yaplandrmaya alan filozofun vahye dayal fkh ve kelm
gibi iki kkl ilmin siyaset alan iin arzettii nemin filozof tarafndan grmezlikten
19

F. Near, agm. s. 102


Muhsin Mahdi, The Political Orientation of Islamic Philosophy, AlFrb and the Foundation of
Islamic Political Philosophy, Chicago, 2001. s. 20-23
21
F. Near, agm.s. 102
22
ayn yer
20

11

gelinemediini kabul etmek gerekir. Filozof tam manasyla kelmi veya fkh bir
siyaset teorisi gelitirmez. Fakat kurduu felsef sisteminde zellikle siyaset
asndan bunlar sisteminin bir paras yaparak, bu iki ilmin konumunu, snrlarn
ve siyaset ilmiyle olan ilikilerini kapsaml bir inceleme konusu yapar.
Muhsin Mehdi, fkh, kelmc ve filozoflarn siyaset alannda ve ilh hukukun
siyas alanda ifade ettii anlam konusunda birbirlerinden ayrlmalarna ramen,
filozoflarca tasavvur edilen ehir ile (fakih ve

kelmc vastasyla) ilh hukuk

tarafndan nerilen ehrin zellikle adalet erdemini merkeze almak konusunda ortak
bir gre sahip olduunu syler.23 imdi bir siyaset felsefesi almasnda ele
alnmas nem arzeden siyasal dnce, siyas ilhiyat ve siyaset biliminin siyaset
felsefesiyle ilikilerine ksaca deinmek istiyoruz.

1.2. Siyaset Felsefesi ve Siyasal Dnce


Siyasal dnce tabiri, siyaset felsefesi ve siyaset bilimi kavramlarndan daha
geni bir anlam alann ifade eder. Bu manada, siyasal dnce, insann tarihi kadar
eskidir. nsan topluluklarnn olduu hemen hemen her yerde belirli bir siyasal
dnceden bahsetmek mmkndr. Siyaset dnr ile siyaset filozofunu
karlatrmak gerekirse, siyaset dnr zel bir dzen veya siyaset ekli ile,
siyaset filozofu ise, hakikatle ilgilenir. Her siyaset felsefesi bir siyasal dnce olur,
fakat her siyasal dnce siyaset felsefesi olamaz.24 Siyaset felsefesinin evrensel bir
dili olmasna ramen, siyasal dnce tarihin belirli bir dneminde tezahr eden bir
olgu olarak

kendini gsterir. Eer klasik siyaset felsefesi asndan konuyu

deerlendirecek olursak, siyasal dnce burhana giden bir ama olmayacak ekilde
23

M. Mahdi, agm.s. 18-19


Leo Strauss, Siyaset Felsefesi Nedir? ev. Burhanettin Tatar, Siyas Hermentik inde, Samsun,
2000, s. 16
24

12

sadece hatab(retorik) yntemi kullanarak beer olgu ve olaylar aratrarak siyas


kantlar gelitirirken, siyaset felsefesi en temelde burhan kullanr fakat baz zel
amalar iin hitabet de bu burhana hizmet eder.
Siyasal dnce, insann tarihi kadar eski olmasna ramen, siyaset felsefesi,
varlk, bilgi, ahlak, bilim gibi felsefe yapmann bir tr ve bir blm olarak kendini
ifade eder ve dzenli olarak Efltnla balar.25

2.1.Siyaset Felsefesi ve Bat Dncesindeki Anlamlar


2.1.1. Siyaset Felsefesi ve Siyas lhiyat26
Siyaset felsefesi ayn zamanda siyas ilhyat da deildir. Siyas ilhiyatn
ilkeleri zel bir vahiy ve zel bir ilh yasadan karlr. Oysa siyaset felsefesi
aratrmasn herhangi bir ilh yasann emsiyesi altnda yapmaz ve aratrmasnn
balang noktasnda siyas ilhyatta olduu gibi kendisine k tutan ilah yasa
tarafndan bahedilmi ilkeler yoktur. Siyas ilhiyat ve siyasal felsefe arasndaki
ilikinin nasll konusunda taraflarn birbirine iki farkl yaklam vardr. Birinci
gre gre, siyaset felsefesi siyas ilhyatn konularn da kapsamaktadr. Siyas
ilhyat, siyaset felsefesinin erevesi iinde yer alr, nk zel bir vahiy veya ilh
hukuktan yola kt iin siyasal teolog, herhangi bir siyas meseleyi
aratrmakszn politik eylerin kaynan bu ilh yasaya balar. Oysa filozofun
siyaset adna ulat ilkeler bir aratrma sonucu olup siyasal teolounkinde olduu
gibi kendisine bir vahiy sonucu balanmamtr. Bu manada, siyas ilhiyatn
verileri herhangi bir dini toplumu ilgilendirirken siyaset felsefesinin sylemi ve
25

Siyaset felsefesinin kelimenin tam anlamyla Platon ile balayp balamad konusu bu blmn
ikinci ksmnda (2.1) ele alnacak.
26
Burada Siyas lahiyat kavramn ngilizce Political Theology kavramnn karl olarak
kullanyorum. Ayrca bu konuyu bugn Batda Ortaa Siyasi Dncesinin hangi kavramlar
etrafnda ele alndn gstermek iin ele allyoruz.

13

meseleleri evrenseldir.27 Siyas ilhiyatn ilkeleri baka herhangi bir dini topluluk
adna yararl olmamasna ramen zel bir dini toplum iin yararldr. Eer siyas
ilhiyat dini bir toplum iin siyas ilkeler ve bu ilkelerin kkenlerini ortaya koyarsa,
siyaset felsefesi de bu ilkeleri ve bu ilkelerin kkenlerinin kkenlerini aratrr.
Siyaset felsefesi bu ilke ve kkenler hakknda herhangi bir nyargya sahip deildir.
Bu gr savunanlara gre, siyas ilhiyatn siyaset felsefesinin kapsamnda olmas
onun nemsiz olduu manasna gelmez. Bunun tersine siyas ilhiyat her bir ilh
vahyin politik retisini ortaya karmal, akla kavuturmal ve bunlarn
aratrlmasnda siyaset felsefesine yardmc olmaldr. Bu manada siyas ilhiyatn
verileri sadece bir din iin sz konusu olabilirken siyaset felsefesinin problemleri ve
bunlara getirdii zmn dinler st bir seviyesi vardr.28
Konuyla ilgili olarak dier yaklam ise, siyaset felsefesinin konularnn
siyas ilhiyatn kapsamnda olduu ynndedir. Bu gr savunanlara gre, bizim
ilah hukukumuz hayatta karlaacamz btn beer sorunlara kar niha ilkeleri
verir, bizim hayatmz hem bu dnyada hem de br dnyada mutlulua ulatrr.
Bu adan bakldnda siyaset felsefesi yzeyseldir. Siyas ilhiyat, felsef ilke ve
delillere dayanmaz. Siyasal teolog, siyasal filozofun ulaamayaca yksek ilkelere
ulaabilecei iin, bu ilkelerden yapaca karmlar da siyasal filozofunkinden daha
stn ve daha kapsaml olacaktr.29

Bu kavramlarn ifade ettii anlam alann

kapsaml bir ekilde aklayan Ralph Lerner ve Muhsin Mehdi bu ayrmlar


asndan semavi dini deerlendirmeye tabi tutar. Siyaset felsefesini, siyas
ilhiyatn erevesi iinde deerlendirme,

27

slm ve Yahudilikten ziyade

Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Introduction, Medieval Political Philosophy, Cornell University
Press, 1995, s. 9
28
ayn yer.
29
Age.s. 10

14

Hristiyanla mahsus bir olgudur. Ayn ekilde siyas ilhiyat, siyaset felsefesinin
erevesi iinde deerlendirme ise, Ortaa slm siyaset felsefesinde ve Yahudi
felsefesinde baskn bir unsurdur. Melliflere gre, bu anlay teolojiyi hukuka hasm
bir tarzda yorumlayan bn Rdle devam etmi, geleneksel skolastik teolojiyi bu
amalar dorultusunda deitirmek isteyen Latin bn Rdlnde de kendisini
gstermitir. 30
Yaygn ve geni bir adan ele alndnda teoloji Hristiyanlkta nde gelen
bir bilimdir. Hristiyan toplum, davran ve grleri birok ynden belirleyen
kapsaml bir ilah hukuktan ziyade kutsal bir doktrince oluturulmu bir
toplumdur.31 Bu toplumun oluturucular hiyerarik olarak havarilerden sonra gelen
onlarn takipileri hukukular deil teologlardr. Helenistik dnemde

Patristik

Hristiyan felsefesinin Efltn ve Aristonun siyaset teorileriyle Hristiyanln


domatik

teoloji

retilerinin

uzlatrlmasna

fazla

ahit

olmuyoruz.

Augustinusun(430) siyaset retisine bakacak olursak byle bir siyas ilhiyat


oluturma teebbs baskn grnmez. Onun yeryz ve gkyz devleti ayrmlar
Efltn ve Aristo etkisinden ziyade dinsel bir grnm arzeder. Siyas ilhiyat
Kilisenin siyasal bir otorite olarak kendisini kurduu Skolastik dnemde ortaya
kacaktr.
Ortaada teoloun grevi iman ze ait olmayan delillerle desteklemek
deil ilh olarak vahyedilen eyi oaltmak ve yaymaktr. Teoloji her eyden nce
imanla ilgilidir. mann btn gerekleri ak bir ekilde kutsal metinlerde olmad
iin tmdengelimsel yntemin kullanlmasyla kilise babalar ve konsiller onlar

30
31

Age.s. 8
Age.s. 12

15

akla

kavuturmaya

almlar

ve

bu

amala

da

Yunan

felsefesini

teolojiletirmilerdir.32
Ortaada Thomas Aquinas ve dier teologlar bu minval zere felsefe ve
kutsal retiyi bir hikmet ad altnda birletirmeye almlard. Burada eer bir
kyas yapacak olursak Hegelci anlamda nasl ki akl teoloji, dogmatik teolojinin
Klasik Yunan Felsefesinin zellikle metafizikle ilgili unsurlarn kendi amalar
dorultusunda kullanmakla ortaya kmsa,33 siyas ilhiyat da klasik siyaset
felsefesini bu amala yani kilise otoritesini merulatrmak amacyla kullanmakla
ortaya kmtr, diyebiliriz. Bu durum Hristiyan Ortaanda Efltndan ziyade
Aristo34 ve ieronun siyaset felsefesinin kabul grmesi ve yaygnlamas iin de
uygun bir ortam hazrlamtr.35 Ayn ekilde Hristiyanlkta, teolojinin pratik hayat
inanlar zerinden belirlemesinin ve dzenlenmesinin bir sonucu olarak zel ve
kamusal alan Sezarn kanununca doldurulmaya allm ve doal hukuk
anlaynn ilk rneklerinin Hristiyanlkta Tomistik felsefeyle ortaya kt
belirtilmitir. Fakat, Aquinas doal hukuku insann akleden hukuk yannn ilah
hukuka itiraki iin arasal bir mahiyette aklar.36 .
Aquinas, Aristonun Politikas ve Nikomakhosa Etiinin yorumu zerine
konuurken ayn zamanda doal akl iin bilinen politik eyler hakknda da
konumaktadr.37 Dolaysyla toplum hakkndaki Tomistik konuma Aristo zerine

32

Stephen F. Brown, Medieval Theology, The Blacwell Companion to Modern Theology, ed .Gareth
Jones, 2004, s. 145
33
Mehmet Bayraktar, Din Felsefesine Giri, Ank. 1997, s. 41
34
Aristonun Politikasna Byk Albert, Thomas Aquinas, Peter Auvergne ve Siger Brabantnkiler
bata olmak zere yedi tane erh ve yorum yazlmt. Bkz. Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age, s. 16.
35
Age.ss. 12-15
36
Vernon J. Bourke, Thomas Aqinas, The Encyclopedia of Philosophy, Vol.8 New York, London,
1967, s. 112
37
Siyaset ve hukuk alannda metafizik ve ahlak rglerinden soyutlan tarzda doallk ilk
kprdanmalarn Ortaa Hristiyan ve Latin dnyasnda gsterse de aslnda bn Tufeylin Hayy b.

16

yaplan yorumlarn tesine geerek, Thomasn Krallk zerine (On Kingship) adl
eserinde ve dier teolojik eserlerinde olduu gibi onun kilise otoritesi hakkndaki
grlerini de ierir.
2.1.1a. Kelamc ve Fakihlerin Siyaset Teorileri ve Siyasi lahiyat
Yukarda aktardmz grler dorultusunda, Gazali, bn Teymiyye ve
Maverdi gibi dnrlerin kelm ve fkh adan gelitirdikleri siyaset anlaylar ve
dncelerine tam olarak Hristiyan teolojisinden yola klarak gelitirilen tarzda
bir siyas ilhiyat diyemeyiz. slm siyaset felsefesi zerine almalar yapan baz
modern aratrmaclar filozoflar ile kelmclar arasndaki metafizik konulardaki
ayrln aynsnn siyaset ve ahlak alannda da olduunu kabul etmiler, bu minval
zere slm Siyaset Dncesini siyasal felsefe ve siyas ilhiyat blmlerine
ayrarak, aratrmalarnda bu ayrm sistematik hale getirmilerdir.38 Her eyden nce
Ortaada kelmc ile teoloun din adna yapt grevler farkldr. Nasl ki Teolojiyi
Kelmla karlamak tabiatlar, gayeleri ve kapsamlar bakmndan uygun deilse,39
ayn ekilde kelmclarn siyaset teorilerini de siyas ilhiyat olarak adlandrmak
mmkn deildir. slm siyasal dncesinde Allah adna siyas otorite olarak bir
kurum veya ruhban snf olmadndan yola karak, Hristiyanlkta olduu gibi
Yakzan adl eserinin bat dillerine evirisiyle doal din anlay dorultusunda yorumlanmasndan
sonra kendini gsterecek bir sretir.
38
Zerrin Kurtolu, slam Dncesinin Siyasal Ufku, Ank.1999, s. 51-59. Zerrin Kurtolu kitabnda
genelde bu ayrmn metodolojik unsurlarn n plana karr ve siyas ilhyat slam dncesindeki
Ortodoksluun z evlad, siyasal felsefeyi de sz konusu ortodoksiliin basks altnda yaplm
dnce hareketi olarak grerek Goldziher ve Straussun rehberliinde slam siyasal dncesini bu
ekilde temellendirmeye alr. Ayrca, Kurtolu din felsefe atmas nkabul dorultusunda
siyasal felsefe ve siyas ilhyat ayrm yaparak slam dncesinin siyas boyutunu Leo Straussu
yorumsamac okumay n plana geirerek aratrmaya alr. Bkz. Zerrin Kurtolu, slam
Dncesinin Siyasal Ufku, Ank. 1999, s. 51-59 Biz, Frbnin bu ekilde okunma tarzna daha sonra
deineceiz.
39
Mehmet Bayraktar, Age, s. 7. Modern Bat literatrndeki birok almada lm-i kelm, Theology
kelimesiyle karlanmtr. W. Montgomery Watt, Ignaz Goldziher, Louis Gadret ve M.M. Anawati
gibi aratrmaclar kelm kelimesini theology kelimesiyle karlamlardr. Fakat son dnemde yaplan
baz almalarda bu durumun farkndaln sezdirecek ekilde Kelm ayr bir ilim olarak
alglayarak, Kelm ve Mtekellim kelimesi aynen kullanlmtr. Bkz. William Lane Craig, Kelm
Cosmological Argument, Wipf and Stock Publishers, 1979

17

dogmatik teolojinin Yunan felsefesiyle sentezinden doan akl teoloji balamnda


siyas ilhiyattan bahsetmek mmkn deildir.40 Oysa slm Dncesinde szde bu
iki alan arasnda yntem ve baz konu farkllndan te metafizik konularda olduu
gibi derin ayrlklar mevcut deildir. Bu dnrler siyaseti nassa dayal bir alan ve
ilim olarak ele alm ve belirlemilerdir. Hatta nassn dnda gelitirilen siyaset
felsefesinin insana bu dnyada ve ahirette veya her ikisinde mutluluk
salayamayacan belirtmilerdir. Fakat bunu inan alann da belirleyen Tanry
temsil eden bir kurum adna deil, daha ziyade Kuran ve Snnet ilkelerinden
karmlar yaparak yapmlardr. Bu manada onlara siyasal teolog olarak bakmaktan
ziyade siyaset ilmini nassa dayal olarak oluturmaya alan dnrler olarak
bakmak gerekir. Burada teolojinin slm siyaset dncesinde neden birinci rol
oynamad slmn Tanr ve insan ilikisi dorultusunda vahiy, peygamberlik ve
nbvvet anlayyla yakndan alakaldr. Ayn ekilde nbvvetin ve vahyin siyas
boyutu ve ierii Frbyle balamak zere siyaset felsefesinin ieriini de
belirlemekte bir manada yukarda akland ekliyle siyaset felsefesi ve siyas
ilhiyat ayrm slm Dncesinin siyasal boyutunu aklamakta snrl kalmaktadr.
Zaten Gazalide Munkzda filozoflarn siyaset ve ahlak alannda syledikleri eylerin
Allah tarafndan peygamberlere gnderilen ve gemite yaam bilgelerden
nakledilen hikmetin bir paras olduunu syleyerek bu durumu teyit eder.41 Ayn
ekilde hyada siyaseti din ve dnyev btn durumlar dzelten ve nizama sokan
bir ilim olarak tanmlar ve devlete ve siyasete Ortaa Hristiyan siyasal
40

Her ne kadar slam dnyasnda bu alan slami ortodoksinin doldurduu konusunda birok nkabul
olmasna ramen erken dnemde ve hatta slam dnce tarihi boyunca bylesine bir ortodoksiliin
olmad kabul edilmektedir. Fakat bu durum, i siyaset dncesi ve felsefesi asndan problematik
hale gelen bir unsurdur. Ayn ekilde, bu balamda siyasal teoloji i siyaset dncesine, snni
siyaset dncesinden daha yakn bir anlam alanna sahiptir. Biz, daha sonra da ele alacamz gibi en
azndan Frb dneminde bylesine otoriter bir dini ortodoksinin olmadn savunuyor ve kabul
ediyoruz. Bu konuya ikinci blmde tekrar dnlecektir.
41
Gazali, el-Munkzu minad-Dalal, ev. Hilmi Gngr, Ank. 1960, s. 37

18

teologlarnda olduu gibi ruh arnma ve ilh saadete giden yolda tam olarak arasal
bir fonksiyon yklemez. Onun siyaset anlay hem dnya hem de ahiret saadeti
iindir.42 Onun iin sz konusu dnrlerin siyas dnceleri teolojik deil fkhidir.
Yukarda deindiimiz gibi konuya iaret eden Ralph Lerner ve Muhsin Mehdi siyas
ilhiyatn slm ve Yahudilikten ziyade Hristiyanla ait tarihi bir olgu olduunu,
te yandan lh Hukukun (Fkh, Torah) belirleyici bir rol oynamasndan dolay da
siyaset felsefesinin de Hristiyanlktan ziyade tarihi olarak slm ve Yahudilikte
kendini gsteren bir olgu olduunu belirtirler.43 Melliflere gre, siyaset felsefesiyle
megul olan her bir ortaa filozofu bu manada siyas ilhiyat ve siyaset felsefesi
ayrmyla uramtr. Bu duruma paralel olarak slm siyaset felsefesi Efltncu,
Ortaa Hristiyan siyas ilhiyat ise Aristocu bir karakter kazanmtr. Eer bir
kyaslama yapmak gerekirse slmdaki siyas hayatn gerekleri ile Efltnun
siyaset adna tartt konular arasnda zellikle Kanunlarn dnyas arasnda bir
yaknlk vard. Ayn ekilde Hristiyanlktaki siyas hayatn gerekleri ile Aristonun
Politikada takip ettii yol arasnda da bir yaknlk vard. Bunun iin birincisinin
siyasal dncesi Efltncu tarzda, ikincisininki ise Aristocu tarzda gelimitir.
Arsitonun Organon, Fizik, Metafizik ve Nikomakhosa Etik adl eserleri semavi
din iin de teorik ve pratik bilimleri tasniflendirme de genel bir temel sunuyordu.
Fakat bu ayrmlara ve farkllklara ramen byk dinin siyaset adna konuan

42

Gazali, hya-i Ulumud- Din, ev. Ali Arslan, st.1993, s. 81. Gazali siyaseti, peygamberlerin,
halifelerin, alimlerin ve vaizlerin siyaseti (ynetimi) olarak drde ayrdktan sonra bunlardan en stn
olannn peygamberlerin siyaseti olduunu syler. Bu noktada, Frbnin nbvvet anlaynn
siyasal boyutu ile Gazalinin bu anlaynn rttn syleyebiliriz. Age.s. 82 Ayrca Gazalinin
Peygamberlerin dnda halifelerin, alimlerin ve vaizlerin siyasetlerini kabul etmekle de slam
tarihinin siyas srecini gz nne aldmzda Frbye gre, daha gereki bir tasnif ve
deerlendirme yaptn syleyebiliriz. Gazalinin siyaset tanmnn ayrntl bir aratrmas iin bkz.
Henri Laoust, La Politique De azali, Librairie Orientaliste Geuthner. Paris, 1970, s.11, s. 67, Ayrca
Gazalinin siyasetle ilgili dier eserleri, bunlarn ierikleri ve siyasi grleriyle ilgili olarak bkz.
brahim Agah ubuku, slam Dncesi Hakknda Aratrmalar, Ank., 1983, s. 79-83
43
Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age. s. 11,12

19

filozof ve teologlar teorik felsefenin pratikten stnl, insann nihai amac ve


kutsaln temaas/dnlmesi konusunda hemfikir olmulardr.44

2.1.1b. Frbnin Siyaset Felsefesi ve Siyasi lahiyat


imdi Frbnin siyaset felsefesi asndan bu ayrmlar ele alacak olursak
durum biraz deiir. Siyaset felsefesinin ve siyas ilhiyatn bu ekilde ayrlmas
balamnda Frb ne siyasal bir teolog ne de vahyi ve dini sadece siyaset
felsefesinin bir aratrma konusu olarak gren siyasal filozoftur. Bu ayrmlar
temelinde durumun Frbde iki boyutu vardr. Birincisi Frbnin Kelma,
ikincisi de Frbnin vahiy ve nbvvete bakyla ilgilidir. Birinci anlayta, Frb
Kelm, Siyaset ve Fkhla birlikte amel ilimler kapsamnda ele alm, yanl ve
doru kelm anlaylarn ortaya koymu ve erdemli ehrin olumasnda veya devam
etmesinde cedelcilik yntemini kullanan Kelma avamn zihin dnyasnda burhana
yakn zanlar oluturmas amacyla siyasete yardmc bir ilim olarak yer vermitir.45
Ayn rol, Frbnin kyas fkh ile ilgili sylediklerinden yola karak fkh ilmine
de verdiini syleyebiliriz. Siyas ilhiyat ve siyaset felsefesi balamnda,
Frbnin siyaset anlayyla ilgili olarak sylenebilecek ikinci husus ise, onun
vahyi siyaset ilminin bir kayna olarak grmesidir. Bu manada, Frbnin siyaset
felsefesinin yaygn anlayn dnda teolojiyle ok yakn bir ilikisi vardr. Fakat bu
durum dogmatik teolojinin klasik siyaset felsefesiyle uzlatrlmasndan doan siyas
ilhiyat deil, klasik siyaset felsefesinin
teoloji veya ilhyat ilmiyle

metafiziin en alas olan vahyedilmi

belirlenmesi, desteklenmesi veya uzlatrlmasdr.

Klasik siyaset felsefesini bu ekilde yorumlama, hem yntem hem de vahiy anlay
44
45

Age. s. 17
Frb, hsaul Ulum, s. 105-106

20

ve hem de siyasetin vahiyle ilikisi bakmndan siyas ilhiyattan ayrlr.


Dolaysyla, Frbnin siyaset felsefesinin teolojik boyutu, Ortaa siyaset
felsefesinde siyas ilhiyat ve siyaset felsefesinin bazen birbirinin alannda
dolamas gibi basit bir kantla geitirilecek bir husus deildir. Hatta hem semavi
bir dinin grnm altnda bireysel ilim yapabilme becerisi46 hem de vahiyle klasik
siyaset felsefesini bu ekilde uzlatrmasndan yola karak Frbnin Ortaa
Hristiyan siyasal teologlarn etkilemi olduunu ve bat Skolastisizmindeki
onnc yzyl aydnlanmasnn hatta siyas ilhiyatn Frb ve bn Sina
evirileriyle balandn syleyebiliriz.47 nk, Frb felsefe, vahiy ve insan
hukuk arasndaki iliki ve uzlatrma arasndaki temel sorular kefetmi, bu amala
da peygamberce ifa edilmi bir dine ve ruhsal amalara sahip bir toplumda siyaset
ilmini kurmutu. O bu amalarla Antik Yunan siyaset felsefesi birikimini
aratrmt.48
Burada belirtilmesi gereken bir husus da, slm dncesindeki siyaset
teorilerini, siyas ilhyat ve siyaset felsefesi olarak belirgin balklar altnda
birbirinden ayrmann altndaki en temel saik, slm dncesini din ve felsefe,
filozof ve toplum, ortodoks ve heterodoks atmalarn youn olarak yaand bir
alan olarak alglamak isteidir.49 Ayn ekilde slm dncesinin siyas boyutunu

46

Bu adan slam filozoflarnn dier semavi dinlerin dnrlerine etkisi iin bkz., Mehmet
Bayraktar, slam Dncesi Etkilenimi ve Etkisi, slam Dncesi Yazlar, Ank., 2004, s. 24-26
47
Frbnin nbvvet, din, vahiy ve siyaset konularn ele ald eserleri bata hsa ve Siyse olmak
zere 13. yzylda Latinceye evrilmiti. Bkz. Bekir Karla, slam Dncesinin Bat Dncesine
Etkileri, st., 2004, ss. 307-324 Ayrca bn Meymun (1204) bn Tibbona yazd mektubunda
felsefede byk bir ototrite olarak dnd filozof Frbyi dikkatlice okumas gerektiini
sylemi ve filozofun baka bir ad Varlklarn lkesi olan es-Siysetl-medeniyye adl eserini tavsiye
etmitir. Buradan yola karak Ortaan erken dneminde Frbnin siyasetle ilgili eserlerinin
Latince veya braniceye aktarldn syleyebiliriz. Leo Strauss, Frbs Plato, Lous Quzberg
Jubilee, Volume I, New York, 1945, s. 357
48
D.E. Luscombe and G.R. Evans, The Twenth-century renaissance, The Cambridge Medieval
Political Thought, Ed. By J. H. Burns, Cambridge Unv. Press, 1998, s. 331
49
Daha sonra en azndan Frb dneminde byle bir atmann olup olmad tartlacak.

21

ve devlet anlayn, tarihsel sre iinde baarsz ilan etme durumunun altnda
yatan en temel saik de, bat tarz siyaset anlaynn ve onun tarihsel geliiminin
modern dnemde evrensel bir kural olarak addedilmesi yatmaktadr.50 Oysa bir
felsef sistem ve dnce dnyas aratrlrken her eyden nce onun koullarn ve
i dinamiklerini ortaya karmak ve anlamak gerekmektedir.

2.2. Siyaset Felsefesi ve Gnmz Siyaset Bilimi


Gnmz siyaset bilimi, 18. ve 19. yzylla beraber bilim ve felsefenin
ayrlmasndan sonra modern anlamnda kullanlarak kendini gelitiren ve bugn
niversitelerde okutulan ayr bir disiplindir.
Siyaset felsefesi ve siyaset bilimi arasndaki ilikiye gelince, Leo Strauss,
bunun ou kez birbirinden kesin izgilerle ayrlamayacan, siyaset felsefesinin
aydnlanmadan sonra da siyaset bilimi denen ilim dalnn altnda devam ettiini
belirtir. Blent Daver de Siyaset Biliminin sadece olan gsteren, reel alemi
aklayan, bilimsel teknikleri ve olgusal(pozitif) yntemleri kullanan bir bilim
olduunu

ayrca sadece olgusal bir disiplin deil ayn zamanda hkm

koyucu(normatif) bir bilim olduunu, bundan dolay ou kez de siyaset felsefesini


de kapsadn syler. Bylece siyaset bilimi sadece gerek yarglar deil, deer
yarglarla da megul olan bir bilimdir.51

Fakat, siyaset felsefesinin, siyaset

biliminden ayr olduunu ve bunlarn alanlar itibariyle uyumadklarn belirtmek


gerekir.
50

Bat toplumunun ve siyasal dncesinin feodalite, ortaa, rnesans, snf farklarnn domas ve
aydnlanma gibi geirdii tarihsel srecinin birok batl aratrmacnn anladnn tersine slam
dnyas iin geerli olmad sylenebilir. Bkz Antony Black, The History of Islamic Political
Thought, Routledge, New York, 2001, s.xvi zellikle Ortaa kavram Bat dnyas ve slam
dnyas iin tamamen birbirine zt iki anlam alann ifade eder. Bkz. Mbahat Trker Kyel,
Frbye Bir Hazrlk Olmak zere slam ncesi Trklerde Felsefe, Kudagu Bilig, Felsefe-Bilim
Aratrma Dergisi, Mart, 2003, Say: 3, s. 10-11
51
Blent Daver, Siyasal Bilime Giri, Ank. 1968, s. 51

22

Siyaset biliminin siyaset felsefesinden ne zaman ve hangi zellikleriyle


ayrld konusunda kesin tarihsel izgiler belirtilmemekle beraber, bu ayrmann
August Comtela beraber siyasetin ve siyas olgularn tpk dier sosyal bilim
dallarnda olduu gibi olgusal metodolojiye uygun bir tarzda incelenebilecei
anlayyla ortaya km olduu sylenebilir. Machevelliyle beraber de siyaset
dncesi, artk siyaset felsefesinden kendini kurtarmaya doru bir ivme kazanm
ve siyaset bilimi, siyasetin metafizik ve ahlak arkaplann dlayarak gelimeye
balamtr.52 Dolaysyla siyaset felsefesi, klasik siyaset felsefesi, Ortaa siyaset
felsefesi ve zellikle siyas ilhyatla mcadele ederek kurulmu bir bilimdir.53 Bu
anlamda Leo Straussun da belirttii gibi siyaset bilimi felsef deildir. Siyaset
bilimi bugn bir tr felsefeye yani mantk ve yntembilime muhtatr. Bu manada
siyaset bilimi, siyaset felsefesiyle uyuamaz.54

52

Levent Kker siyasal aratrmalarda olgucu anlayn egemenliinin, felsefenin bilimin hizmetine
girmesinin bir sonucu olarak, siyaset felsefesinin sonunu ilan etmeye ynelik olduunu iddia eder. Bu
aamadan sonra siyaset felsefesi, ahlak felsefesinin bir dal olarak alglanmakta ve artk sylemi ne
olursa olsun siyaset felsefesinin metafizik bir giriim olarak alglandn ve siyasal dnceler
tarihinde kalm bilimsel bir deeri olmayan bir ura alan olarak deerlendirildiini belirtmektedir.
Bugn, Aristoya Siyaset biliminin balangc olarak bakan ksmi yazarlarn dnda, Machievelliye
kadar olan siyasal dnce kendini metafizik ilkelerle ifade ederken, daha sonra bugnk duruma
doru bir evrimle meydana gelmitir. Levent Kker, ki Farkl Siyaset, Ank.1998,s.31-39 Buna
ramen getiimiz yzylda ortaya kan birok teorik ve pratik siyaset ekolleri klasik dnem siyaset
felsefesine kendi grlerini temellendirmek amacyla yaklamlard. Mesala, Aristonun siyasal
hayvann sosyologlar toplumsal varlk olarak ele alp kendilerine Aristoda bir kken ararlarken, ayn
ekilde siyaset bilimcileri bu kavram siyasal varlk olarak yorumlayarak kendi teorilerini kken
aramlardr. Age.s.39, Ayn ekilde, getiimiz asrda ve daha da te aydnlanma sonras ortaya kan
sosyalizm, liberalizm, demokrasi veya totolitarizm gibi birok siyasal hareket klasik siyaset
felsefesinde zellikle Efltn ve Aristonun siyasal retilerinde kendilerine kken bulmaya
almlar salkl veya salksz yorumlama ve okuma tarzlar gelitirmilerdir. Hatta sz konusu
ynetim tarzlarnn tutarszlklar, reddiyeleri ve bilimsel eletirilerini ele alan ok akademik ve teknik
aratrmalar deerlerini ksa srede yitirmesine ramen, Efltn ve Aristonun bu alanda
sylediklerinin daha kalc ve eskimez olduu belirtilebilir. Zaten son zamanlarda olguculuun siyasal
dnce tarihini olumsuz okuma ekli yerini eletirel dncenin daha olumlu okuma tarzna
brakmtr .(Age. s. 86-88) Bu da bize siyasetin ahlak ve metafizik deerlerden yoksun olmasnn
kendi ruhuna aykr olduunu ve olgucu yntemin reddedici tarznn sorgulanmas gerektiini gzler
nne serer.
53
Bkz. Ralph Lerner, Muhsin Mahdi, Age, s. 17
54
Strauss, Age. s. 17

23

Burada ksaca belirtmekte yarar olan bir konuda Frbnin veya genel olarak
Klasik Siyaset Felsefesinin doal boyutuyla, bugnk siyaset biliminin tabii bilimler
yntemini kabul etmesiyle kazand doal boyuttur. Bu, aydnlanmayla beraber
doa kavramnn kavramsal deiikliiyle balantl bir sorundur. nk ncekinde
doa metafiziksel bir rg olarak ahlak ve siyasetin herhangi bir temeli olarak
kendini gsterirken, ikinci durumda doa kavram kendini olgucu bir renkte
gstermi, siyaset alannda da Hobbes ve Machevelliden sonra bu eilim hz
kazanmtr.
Siyaset felsefesi siyas eylerin tabiatn anlamay amalarken, Siyaset bilimi
siyas adan ilgili olan verilerin dikkatli ve yarglanarak toplanmas ve tahlil
edilmesiyle urar.55 Birinin dili sadece modern dnemde geerli olabilecekken,
dierinin hala evrensel bir dili vardr. Bugn siyaset bilimi temel alann dnda
uluslar aras ilikiler, kamu ynetimi, ekonomi ve sosyoloji gibi dallara ayrlmtr.
Son dnemlerde olgucu siyaset biliminin meruluu olduka tartlmaya balanm
ve buna kar eletirel dnceler gelitirilmitir. Leo Strauss,56 Macintyre57 ve
Voegelin58 gibi baz ada dnrler, siyaset biliminin ve siyas alann ihyasnn
metafizik ve ahlak rgleri n plana karan klasik siyaset felsefesinin yeniden
canlandrlmasyla mmkn olabileceini savunmulardr.

55

ayn yer
Leo Strauss, T. L. Pangle, The Rebirth of Classical Political Rationalism, An Introduction to the
Thought of Leo Strauss, Chicago, 1989,
57
Alasdair Macintyre, Erdem Peinde, ev.Muttalip zcan,st., 2001, s. 85-101
58
M. Fevzi Bilgin, Bat Siyaset Felsefesinde Yeni Araylar, Eric Voegelin ve Yeni Siyaset Bilimi,
Divan Dergisi, Say:8, st., 2000, s. 92, Ted. V. McAllister, Revolt Against Modernity, Leo Strauss,
Eric Voegelin, Unv. Press of Kansas, 1995, s. 153-175
56

24

3. Siyaset lminde Yntem Sorunu ve Frbnin Yntemi


Siyaset alannda yntem sorunu hem Klasik Siyaset Felsefesinde, hem de
Ortaa Siyaset Felsefesinde tartlan bir konu olmakla beraber, olguculuun
etkisiyle, tabiat bilimleriyle sosyal bilimlerin ayrlmasndan sonra siyasetin ayr bir
bilim haline gelmesiyle ivme kazanan bir husustur. Baz olgucular, nasl tabiat
bilimlerinde tmevarm metodu kullanlyorsa, sosyal bilimlerden olan siyaset bilimi
iin de ayn metodun kullanlmasnn gerektiini savunmulardr. Liard Logique, bu
konuda

unlar

sylemektedir:

Siyaset

ilminin

meseleri

hakknda,

talil

(tmdengelim-deduction) ve istikra (tmevarm-indiction) taraftarlar arasnda


mnakaa ve ekime vardr. Birinciler derler ki siyas kaideler srf fikridir (ideal),
sz konusu kaideler tpk riyaziyenin mtearifeleri(belit-axiome) gibi peince(a
priori) vazolunur. Hkmet ricali bu kaideleri, mimarn hendese kaidelerini tatbiki
gibi, cemiyete tatbikle mkelleftirler. kinciler ise, cemiyetler itaat ettikleri kaideleri
zatnda ihtiva edip yetime ve gelimeleri ile ortaya koyarlar; bu cihetle siyaset ilmi,
beer faaliyete hayali bir gaye tayininden sarf- nazar eylemeksizin, vakalardan
tarihi ve ictimai kaideler karmaya, muhit, ahval, kuruntular ve ihtiraslar gzden
karmamaya almaldr, derler.59 Logiquenin bahsettii bu tartma, sadece
modern dneme ait bir olgu deil siyaset felsefesi tarihinde de tartlagelen bir
husustur. Klasik dnemde de, Ortaa dneminde de zellikle teorik ve pratik felsefe
balamnda, kll ve cz eylerin bilgisi konusunda, bir yntem olarak burhann,
cedelciliin ve hitabetin kullanlmas konusunda, siyaset ilminde yntem sorunu
nemli bir problemdir. Biz bu tartmaya daha nce ksmen deindiimiz ekliyle
bn

Haldunun

filozoflarn

siyaset

teorilerini

59

eletirdii

noktada

slm

Liard:Logique. Mthode des Sciences Morales, s. 185. Yusuf Akura, Tarz Siyaset iinde, Ank.
2005, s. 45

25

Dncesinde grmekteyiz. bn Haldun, sosyal olayve olgularan ne tmevarm


yntemiyle ne de tmdengelim yntemiyle incelenmesi gerektiini belirterek
szkonusu konuya ok zgn bir bak as gelitirir. Aslnda, bn Haldunun
filozoflarn ideal devlet anlaylarn eletirirken sylemek istedii ey, toplumlarn,
sosyal olay ve olgularn tmdengelimsel ve tmevarm ynteminin kullanlmasyla
zihnin soyutlamalar ve kalplar iinde deerlendirmeleridir. bn Halduna gre,
sosyal olaylar bu ekilde oluturulmu sabit kanunlarla aklanamzlar. Bunun iin de
onlar genelletimek ve onlar iin sabit bilimsel kanunlar koymak hatadr. Bu
durumda bn Haldun metodu olmas gerekenin aratrlmas deil, olan
aklamak eklindedir. Ahmet Arslan, bn Haldunun umran ilmi aratrmalarnda,
toplumsal ve siyas olaylara yaklam tarznn tamamen gereki, deneyci daha ksa
deyile bugnk anlamda ilm olduunu belirtir.60 Fakat, bugnk siyaset biliminin
de tamamen deneyci ve olgusal tarzda sosyal hadiseleri akladn dnrsek, bn
Haldunun grlerinin bu duruma da uygunluk gstermediini belirtmek gerekir.
nk, bn Halduna gre, iyi bir sosyolog veya siyaset dnr, sosyal bir
olay incelemeye karar verdii zaman, uygun metotlar bu olayn mahiyetine gre
kendisinin tayin etmesi gerekir. Buna gre, her sosyal olay iin kullanlabilecek ortak
ve genel bir metot yoktur. Ahmet Arslan, nihai olarak bn Haldunun umran ilmi
iin, sosyal hadiseleri aklamak ve birbirleri arasnda nedensellik ilikisi kurmak
zere deimez kanunlar bulunan bir metot gelitirdiini sylese de61 Bayraktar, sz
konusu ncller dorultusunda, bn Haldunun sosyal bir atomcu olduunu, bu
alanda her eit zihni soyutlama ve kalplarla oluturulan zihn metotlarn

60

A. Arslan, bn Haldun, s. 423-424


Age. s. 75-76, 88-89

61 61

26

geerliliini kabul etmediini belirtir.62 Bayraktar, dier sosyal bilimlerde olduu


gibi siyaset ilminde de bn Haldunun sadece be duyu ile elde edilen tecrbi verilere
ve gzlemlere dayanmas gerektiini savunduunu syler.63 Buna gre, bn Haldun,
hibir zaman insanlarn nasl bir toplum dzeni iinde, nasl siyas idare altnda,
neden dolay yaamalar gerektii cinsinden sorular kendine sormaz. Onun iin
toplumsal ve siyas sorunlar kendisine konu alacak bir ilim adamnn yapmas
gereken ey, basit olarak bu olaylarn kendini incelemektir.
Kanaatimize gre, bn Haldunun filozoflarn siyaset teorileriyle ilgili
syledikleri ksmen doru olmakla beraber eksiktir. nk ilk bakta Frb ve bn
Haldunun birbirine tamamen zt metotlar savunuyorlarm gibi grnmektedirler.
Fakat, Frbde siyasetin yntemi genel olarak tmdengelim olmakla beraber,
siyas ve hukuk alanlarda cz olaylarla ilgili karlalan problemlerin fkh kyas,
cedel ve hatab ikna yntemiyle zlmesi, Frbnin siyasetle ilgili ynteminin de
ksmen yere, zamana ve artlara gre deiebileceini gsterir.
Frbnin sisteminde siyaset, ahlak ve metafizii, dolaysyla teorik ve
pratik felsefeyi kesin izgilerle birbirinden ayrmak mmkn olmamaktadr. Ara ve
Siyse rneklerinde grlecei gibi nce teorik felsefenin konusu olarak saylan
unsurlarla metafizik bir temel kurulur sonra siyasetin konular ele alnr. Onun
siyasetle ilgili eserlerine metafizikle balamas sadece erdemli ehir halkn
ilgilendiren bir konu deil, erdemli ehrin ztt ehirlerin zelliklerinin
belirlenmesinde de temel bir unsurdur. hsada deinildii ekliyle, metafizik ilmi
dier nazar ilimlerin hepsinin kll ilkelerini vermektedir. Eer aratrma alanlar
gz nne alnacak olursa, metafizik ile siyasetin insan varlklar noktasnda
62

Mehmet Bayraktar, bn Haldunun Sosyal Atomculuu, slam Dncesi Yazlar iinde, Ank.,2004,
s. 158,160
63
Age. s. 6

27

rttklerini ve nazar siyasetin elde edecei burhanlarn ilkelerini metafiziinde


aratracan ve ona kaynaklk edeceini belirtebiliriz. Frb Kitabul Millede
felsefenin bir paras olan siyaset ilminin fiil, davran ve iradi melekelerle
aratrd dier eylerde, kendini klllerle ve onlarn tanmlarn(rusum,
rneklerini) vermekle snrlandrdn, ayn ekilde tanmlarn(rusum) czileri
nasl, hangi eyle ve ne miktarda belirlemesi gerektiini tarif ettiini, ama onlar
bilfiil belirlenmemi olarak braktn, belirtir. Frbye gre, bu belirlemenin
kendilerine gre yaplaca durumlar ve olaylar sonsuz ve kuatlamaz olabilir
bunun iin bilfiil belirleme felsefenin dnda baka bir yetiye aittir.64 Frb nazar
siyaset ilminin belirlemeden brakt eyleri zaman, mekan ve artlara gre ehirde
ve milletlerde belirleme iini ilk bakann yapacan ve bunun da siyas fikri
erdemle (taakkul) olacan belirtir.65
Mbahat Trker Kyel, bu konuya farkl bir yaklam getirerek Frbnin
siyaset ilminde kulland metodun, mantki nermeler erevesinde ele alndn
ve bu ekilde cereyan ettiini syler. Kyel, Frb nazarnda, ilmin, temelinde
zdelik ilkesi bulunan kll, zaruri ve brhan nermeler demeti olduunu belirtir.
Buna gre, bilgisi elde edilecek gereke, bir doru nerme karlk gelir. 66 lgili
ilim, bu gereki tarif eder. Eer tarif etmek imkansz olursa, Tpta ve
Astronomide olduu gibi Siyasette de tecrbe, kanun veya uzmanlk bilgileriyle o
gerei resm eder. Bu yol ile de, ayn ekilde kll bilgilere ulalr. Buna gre,
siyaset ilmi, temelinde her bir insan ahlak ve tabiatnn bulunduu dnyann eitli
yerlerindeki toplumlarn iradi fiillerinin tarifleri veya resmleri kmesidir.
64
65

el-Frb, Kitbl-mille ve nssun uhr, Ner. ve Tahk., Muhsin Mehdi, Beyrut 1986, s. 59

Yaar Aydnl, Frbde lm-i kelm ve Fkh, Uluslararas Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank.
2005, s. 36,37
66
Mbahat Trker Kyel, Frbde Devlet-Bilim likisi, Uluslararas Frb Sempozyumu
Bildirileri, Ank., 2005, s.36,3 s. 13-14

28

Es-Siyasetl-Medeniyye ise, insan toplumunu idare eden ve edilen asndan


inceleyerek temelinde zdelik ilkesi bulunan kll, zarur ve burhan nermeler
kmesi oluturmaktr. Buna gre, Frb nazarnda devlet, ilm-i medeni, ile essiyasetl-medeniyye olarak adlandrlan bilimin tarifini veya resmini yapm
olduu Gereklikin addr.67
Frb, Erdemli ehir zerine konuurken tmdengelim yntemini kullanyor
grnmekle beraber, Cahil ehirler zerine konuurken daha ok tmevarm
metodunu kullanmaktadr. Bir bakma erdemli ehri tarif, erdemsiz ehirleri de
resmeder. nk filozofun bahsettii erdemli ehrin tarihsel gnderimleri muallakta
olan bir husus iken, erdemsiz ehirlerin grlerini gnderimleri tarihsel olarak daha
somuttur.

Frb,

Cahil ehirlerin grlerini felsefe tarihindeki baz felsef

ekollerin retilerinden yola karak temellendirmeye alr ve belki de felsefe


tarihinde ilk olabilecek bir tarzda Klasik ve Helenistik dnemdeki baz felsefe
okullarnn grlerini, cahil ehirlerin grleri kategorisinde deerlendirir.
Frbnin slubu ve yazma tarz felsef ve soyut bir dil olduu iin, o
siyasetle ilgili grlerini aklarken genelde belli bir cedelcilii takip etmekten
ziyade, genel hkm ve argmanlar st ste koyarak felsefesini oluturur. Bunun
siyaset felsefesi tarihinde bir ilk olduunu syleyebiliriz. nk hem Efltn hem
de Aristo, siyasetle ilgili eserlerinde cedelcilik metodunu kullanmlar, cedelcilii
hakiki gr nihai olarak ortaya karan bir yntem olarak takdim etmilerdir.
Frb yer yer zellikle hitabeti ve cedelcilii siyas amalar dorultusunda avamn
burhana yakn bilgileri yakalamasnda bir ara olan ikna iin, kullanlmasn
savunmutur. Fakat burada Hitabetten kast Efltnun Gorgiasta ele alp

67

ayn yer.

29

eletirdii ve Sofistlerin siyas argmanlarnda kulland, siyaset yapmay tamamen


hitab bir ileve dntren sahte hitabet deildir. Frbnin siyaset alannda
tmdengelimi kullanlmas, bata Kuran olmak zere slmi kaynaklarn sosyal
hadiseleri ele al ekliyle de uygunluk arzeden bir durumdur. nk Kurann
siyasetle ilgili ilkeleri de Mslman dnrn bu metotla siyaset alanna eilmesini
tavsiye eder niteliktedir.
2. Siyaset Felsefesinin Tarihsel Geliimi
2.1.Felsefe Tarihinde
Frb, felsefenin Keldanilerden Msra, sonra Yunanllara, oradan
Sryanilere, Sryanilerden de Araplara getiini syler.68 Kanmzca Frbnin
burada kastettii hikmet ve felsefenin iinde kendi felsef tasavvurunda nemli bir
yer tutan siyaset felsefesi de yer almaktadr.
Siyaset felsefesinin, felsefe tarihinde hangi filozofla veya akmla balad
konusunda eitli grler ileri srlmektedir. Karl Popper, Heraklitosun
(l.M..480) deimeyen hibir ey yoktur ilkesinin ahlak, sosyal ve siyasal alan
iin de bir anlam ifade ettiini syleyerek, Heraklitosu sosyal, ahlak ve siyasal
sorunlarla uraan ilk filozof olarak sunar.69 te yandan, baz siyas dnce
tarihileri, siyaset felsefesini ilk harekete geiren temel akmn, felsef dncenin

68

Bkz. Frb, Kitbl-hurf, Ner. Muhsin Mehdi, 2. Bask, Beyrut 1990, s. 159, Frb, The
Attainment of Happiness, Trans. Muhsin Mahdi, New York, 2001, s. 43.
69
Karl Popper, Ak Toplum ve Dmanlar, ev. Mete Tunay, st. 1994, s.29-32, Ayrca
Heraklitosa doadan kalkarak ahlak ilkeler oluturan ilk filozof olarak baklr. Bkz. Tuncar Tucu,
Bat Felsefesi Taraihi, Ank.,2002, s. 50,52, Ayn ekilde, Yal Oligarkn Atinallarn Anayasas adl
eserine (Mete Tunay, Siyasal Dnceler Tarihi, der. Mete Tunay, c.1, s. 8) , Tchucydides in
(M.400) yerel bir hadiseden genel ilkeler kard ve zel bir olaya genel ilkeler etrafnda bakt
Atinanlar ve Peloponesians Sava adl yaptna (David Boloton, History of Political Philosophy,
Ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey, The Unv. Of Chicago Pres Chicago 1987, s.7-32), Heredot
Tarihinde Pers kraln ldren genlerin, bundan sonra yeniden yaplandrlacak ynetimin monari
mi, demokrasi mi, yoksa oligari mi olmas gerektii konusundaki tartmalarnda sergiledikleri
grlere ( Herodotos, Tarihler, Kitap III: ev. mer Rza Dorul, st. 1941, C.I, s.313-16.), Efltn
ncesi siyaset felsefesinin ilk kprdanmalar olarak baklmaktadr.

30

ilgisini doadan alarak, insana yneltmekle Sofistler olduklarn belirtmilerdir.


Protagorasn (M..411) insan her eyin lsdr prensibinin siyaset ve ahlak
felsefesinin domasnda nemli rol oynad kabul edilmektedir.70 Mesdnin (957)
siyaset felsefesinin Sofistlerle baladna dair szlerini dikkate alrsak, bu kabuln
bir ekilde slm Dncesine de sirayet ettii grlmektedir.71 Ayn ekilde,
Efltn, Aristo ve Frbnin bu srecin Yunanllarla balamad konusunda
hemfikir olduklarn syleyebiliriz. Fakat, bu dncelere ve grlere en azndan
eldeki metinler nda tam olarak bir siyaset felsefesi diyemeyiz. Bu grler, bir
nceki ksmda ayrmlarn yaptmz ekliyle, siyaset felsefesi olmaktan ziyade
siyasal dnce snfna girer. Bize kadar ulaan felsef kllyatn miras asndan
konuya eilecek olursak, siyaset felsefesinin felsefe yapmann bir ekli olarak,
Efltnla baladn sylenebilir. imdi, Frbnin siyaset felsefesinin kaynaklar
ve kkenleri olmas bakmndan kendisine kadar gelen siyaset felsefesi mirasnn
zetlenmesi uygun olur.
2.1a.Efltn Dncesinde Siyaset Felsefesi
Efltn, siyaset felsefesiyle ilgili grlerini, Devlet(Politeia), Devlet
Adam(Politokos) ve Kanunlar (Nomoi) adl eserlerinde ele alr.
Efltnun Devlet adl yapt temelde deal Devletin kurulmas, sosyal ve siyas
yaplanmas, filozof ve toplum ilikisinin belirlenmesi zerinde durur. Ayrca, deal
Devletin kart olan devletler de ele alnr.
Efltn, bu eserinde ncelikle, adalet ve mutluluk kavramlar ve bunlarn
kartlarn tetkik eder.72 Daha sonra, ideal devletin ortaya kmasnda bir topluluk

70

Yavuz Abadan, Devlet Felsefesi, Ank. 1959, s. 7


Mesd, et-Tenbih vel raf, Tahkik ve Tashih, Abdurrahman smail es-Safi, Badat, 1938, s. 102
72
Platon, Devlet, ev. Sebahattin Eybolu, Ali Cimcoz, st., 1995, s. 47
71

31

iin kanlmaz olan i blmn ele alr.73 Efltna gre, zorunlu ihtiyalar
dorultusunda sadece iblm esasna dayal olarak yaayan bir toplum aalk bir
toplumdur.74 Yine Ona gre, bu topluluun ideal topluma dnmesi iin,
askerler(korucular) ve filozoflar gibi iki snfn daha olmas gerekir.75 Dolaysyla,
ideal devlet, reticiler(zanaatkarlar), askerler(korucular) ve filozoflardan oluan
snf ayrmna dayanr. Klelik, bir snf olarak deerlendirilmez, ayn zamanda
klelere siyas alana katlmas asndan bir grev de verilmez. Onlar sadece
hizmeti takmdrlar. Efltnun Devlet Adam adl eserindeki baz ksmlardan yola
karak, ideal devletini snf esasna gre oluturmasnda Eski Msrdaki sosyal
yapdan etkilendiini syleyebiliriz.76 Efltna gre, askerler, eit bir ekilde mzik
ve beden eitimi alarak yetitirilmeli ve bu srete iirden uzak tutulmaldr.77 Bu
devlette yarg ve doktorlara ihtiya yoktur. Hasta ve sorunlu kiiler devlete hizmet
edemeyecek kadar ktyseler toplum dna karlmaldrlar.78 Ayn ekilde, ideal
devletin hibir kademesinde aile hayatna yer yoktur. Kadnlar ve ocuklar ideal
devletin dier yeleri gibidirler ve dostlar arasnda ortaktrlar.79 Efltn, mevcut
Yunan ehir devletlerini filozoflarn ynetmediini, fakat kendi tasarlad ideal
devleti filozof kraln veya filozoflarn yneteceini belirtir.80 Efltna gre, filozof
dier insanlarn sahip olduklar gibi deien eylerin bilgisine deil, deimeyen
eylerin bilgisine sahiptirler. Dolaysyla bilimin konusunu seven ve kavrayan kii,
dier insanlara gre her ynden daha stn olur ki ideal devleti ynetecek kii de bu

73

Age. s. 59
Age. s. 67
75
Age. s. 66
76
Platon, Devlet Adam, ev. Behice Boran, Mehmet Karasan, st., 2001, s. 66-71
77
Age. 67
78
Age.s. 98,99
79
Age.s. 145-150
80
Age.s. 163
74

32

kii, yani filozof kral olacaktr.81 Efltna gre, filozof kraln her eyden nce
bilime dkn olmas, yalandan kanmas, z ve sznn bir olmas, bedenin
zevklerini deil sadece ruhun zevklerini aramas,82 lsz ve agzl olmamas,
iinde hibir aalk tarafn olmamas,83 korkak olmamas, salam bir belleinin
olmas ve onda l ve inceliin olmas gerekir.84
Efltn, bu noktada, filozofun devlet bakan olmas gerektiini, eer bir
toplumda filozof var da, o toplumun banda deilse, burada suun filozofta deil o
toplumda olduunu syler. Nasl ki tayfann, kaptan geminin bana getirmesi
gerekiyorsa, ayn ekilde, halk da filozofu devletin bana getirmelidir.85 Fakat,
Efltn, burada, filozoftan kastnn Sofistler gibi sahte filozoflar olmadn, sahte
filozofun normal yurttatan daha fazla devlete zararl olabileceini belirtir.86
Efltna gre, avamn iinde yaad dnya duyular yani grntler alemidir.
Dolaysyla avam maaradaki glgeleri gerek sanmaktadr. Filozof ise, bu
grntlerin tesinde onlarn asl olan idealarn bilgisine sahiptir. Efltna gre,
kurulan bu devletin eksiksiz olabilmesi iin Mutlak yi deasna sahip birisinin bu
devletin yneticisi olmas gerekir.87 Efltn, deal Devlet iin koyduu kurala gre,
idealarn bilgisiyle aydnlandktan sonra filozofun maaraya dnerek, oradakilere,
gerei ok iyi bir eitim sreciyle anlatp onlar da gn na karmas
gerektiini syler. Filozof bunu yapmaldr. nk ideal devletin kural bunu
gerektirir.88 Filozof, bu gerei anlatrken avamn arasnda zorlanacaktr. Filozof, bu
insanlar da idealarn bilgisine ulatrmak
81

Age.s. 170
Age.s. 172
83
Age.s. 173
84
Age.s. 174
85
Age.s. 175-176
86
Age.s. 176-177
87
Age.s. 199
88
Age.s. 204
82

33

iin, nce matematik, geometri ve

astronomi yolunu izleyerek felsef bir eitim sreci oluturacak, daha sonra,
Cedelcilik metodu sayesinde de idealarn bilgisine ulalacak, bylece ideal
devletin oluma sreci tamamlanm olacaktr.

89

Byle bir eitimden sonra

maaradaki insanlar zincirlerinden kurtulacak, glgeleri kuklalar olarak alglayp


gn na kacaklardr.90 Efltna gre, her eyden nce sofistleri,91
edebiyatlar92 ve hatipleri (retorikiler)93 bu devletten uzaklatrmak gerekir. deal
devlette, adalet, herkesin kendine verilen grevi yapmas, bakasnn iine
karmamasdr.
Efltna gre, eer ideal devleti filozof ynetirse buna Krallk, filozoflar
ynetirse buna Aristokrasi denilecektir.
Efltnun tasarlad devlet bugnk ulus devletler anlamnda bir devlet
deil daha ziyade yakn kyleri de iene alacak ekilde deniz sahilinde yer alan bir
ehir (polis) devletidir.
Efltn, daha sonra ideal devletin ztt olan drt tane devletten bahseder.
Buna gre, ideal devlet yanl eitim ve ideal devlete uygun olmayan bir neslin
yetimesi sonucu eref Devletine,94 eref Devleti de gelir stnlne dayanan
insanlarn ynettikleri Aznlk Devletine (Oligariye),95 Aznlk dzeni de gelir
adaletsizlii yznden Demokrasiye,96 Demokrasi dzeninde de ar zgrlk
olmasndan dolay Zorba (Tiranlk) Devlet ekline dnr.97 Zorba Devlet ekli de

89

Age.s. 224
Age.s. 217
91
Platon, Devlet Adam, s. 89
92
Age.s. 90
93
Age.s. 91
94
Age.s. 230
95
Age.s. 235-236
96
Age.s. 236
97
Age.s. 236-250
90

34

babadan oula geerek devam eder.98 Efltn, Zorba Devletin, daha sonra, ya ideal
devlete dneceini ya da cahil ehirler iin sz konusu olan dnm srecinin
yeniden balayacan belirtmektedir. Bu devletlerin birbirine dnmesi doal ve
zorunlu bir sretir. Efltnun bu sralamasna gre, ideal devletten sonra en
erdemli devlet eref Devletidir. Fakat, Efltn erdemliden erdemsize doru
sralad bu devletlerin Demokrasi dnda hibirisinde filozofun yaayamayacan
belirtir.99 Demokraside insanlarn geliigzel, bamsz, kaygsz yaamak ilerine
gelir ve houna gider.100 Fakat Efltn, Demokratik Devlette filozoflarn da
yaayabileceini sylemesine ramen, nihayetinde bu devletin, ideal devlete deil
zorba devlet ekline dneceini belirtir. Efltna gre, devletlerin insana en
mutluluk vereni Filozof Kraln ynettii deal Devlet, insanlar en fazla mutsuz
edeni de Zorbalktr.101 Efltn, hangi devlet tarz ynetimde hakimse, o devletin
altndaki insanlarda da o karakterin oluacan ve benimseneceini belirtir. Efltna
gre, bu devlet ekillerine paralel olarak asil ruhlu, eref dkn gibi zelliklere ve
ruhi yapya sahip insan tipleri vardr. Tpk devletlerin birbirine dnmesi gibi bu
zellikler de bir insanda birbirine dnr.
Efltnun siyasetle ilgili bir dier eseri Devlet Adamdr. Efltn, bu
eserinde ncelikle siyas bilginin trn, siyaset ilminin mahiyetini ve konularn ve
siyaset ilminin dier pratik ilimlerle olan ilikisini irdeler.102 Daha sonra, ideal
devletin olumasnda ve devam etmesinde kanlmaz bir unsur olan kanunlar ele
98

Age.s. 254
Age.s. 242
100
Age. 246, Efltn ve Aristo bata olmak zere Eski Yunan siyas dncesinde kastedilen
demokrasi baz ynleriyle bugnk meclis(parlamenter) merkezli demokrasi anlaylaryla rtse de,
birok ynden ondan ayrlr. Bu Efltn ve Aristonun demokrasi anlaylaryla modern demokrasi
teorilerinin kapsaml bir karlatrmas iin bkz. Manfred G. Schmidt, ev. M. Emin Kkta,
Demokrasi Kuramlarna Giri, Ank., 2001, s. 25-44
101
Platon, Devlet, ev. Sebahattin Eyubolu, M.Ali Cimcoz, st., 2004, s. 244
102
Platon, Devlet Adam, s. 1-68
99

35

alr. Ayrca, bu kanunlarn dier devlet trlerinde taklit edilme ekillerini inceler.
Daha sonra, hkm verme asndan, yazl kanunlar ve filozof arasndaki ilikiyi
irdeler.103
Efltnun konumuz asndan en nemli eseri Frbnin bu esere zet
yazmasndan ve siyaset felsefesinde geni yer ayrmasndan dolay Kanunlardr.
Devlet ve Devlet Adam adl yaptlarda biz Efltnun ortaya koyduu devlet
trlerinin birbirine dnememezlik gibi bir seeneklerinin olmadn grdk.
Devlet sessiz bir ekilde normal devletin, mmkn olan tek devlet olduunu
gsterirken, Devlet Adam

zmnen kanunlarn zorunlu olduunu gstermitir.

Bundan dolay, bu iki eser en iyi siyas dzenin yapsn ve insan tabiatyla uyumlu
en iyi dzeni sorgulamlardr. Fakat, en iyi mmkn kanun ve dzeni
sorgulamamlardr. te bu grevi Kanunlar stlenmitir. Bu nedenden dolay
Kanunlarn dier eserlere nazaran tam anlamyla gerekilii n plana karan
siyas bir kitap olduu kabul edilmitir.104
Kanunlar, Efltnun son eseridir. Bu eserinde, Efltn Devlet ve Devlet
Adam adl eserlerinde olduu gibi siyas meseleleri ele alrken ideal bir tutum
taknmaz. Kanunlarda Devlet ve Devlet Adam diyaloglarnda ortaya kan daha
ideal ve daha felsef slup yerini hayatn gerekliinin yansmasna ve Atinal
Yabancnn hayat tecrbesine brakmtr. Bu adan bakldnda Kanunlar
Efltnun kendi okuluna bir miras veya

tleri olarak anlalabilir. Ayrca,

siyaset, hukuk ve dier toplumsal alanlarda ilh bir aklama ekli gelitirdii iin
modern dnemde Efltnun en fazla ihmal edilen ve grmezlikten gelinen eseri

103

Age. s. 68-83
Leo Strauss, Plato, History of Political Philosophy, Ed.Leo Strauss and Joseph Cropsey,
Chicago,1987, s. 78
104

36

olmutur.105 nk Kanunlarda esere damgasn vuran temel unsur ilh kanunlar


olmaktadr. Ayrca, Efltn, bu eserinde nceki eserlerinde savunduunun tersine
aile hayatn kabul eder fakat nceki eserlerinde savunduu gibi ayn ekilde zel
mlkiyete kar kar.106

Efltn, eserin giri blmnde, yasalarn kkenlerinin

Tanr m yoksa insan m olduunu tartr.107 Kanunlarn kkeninde ilahilik


bulunduu konusunda Atinal Yabanc, Giritliyi kolayca ikna eder. Her yasamann
amacnn erdemlerin kazanlmas gerektiini belirtir. Daha sonra kiinin geliiminde
eitimin nemine deinilir. Yasama ve ynetimin ve mevcut ynetim ekillerinin
tarihi kkenleri aratrlr.108 Efltn, bir devletin ilk nce evlilikle ilgili yasalar
karmas gerektiini syler. Efltn, Devlet ve Devlet Adam adl eserlerinde
evlilikle ilgili herhangi bir dzenlemeye gitmemiti. Ama Kanunlarda evlilii insan
tabiatnn en vazgeilmez paras olarak sunar.109
Efltn, daha sonra, insan ruhunun zellikleri zerinde durur. Kanunlarn
ikinci ksm ise, hukuk meselelere ayrlmtr. Kart insanlarn memnun
olabilecei bir tr adalet anlay,110 mahkemelerin gereklilii ve bunlarla ilgili
dzenlemeler

111

ayrca tanrlara kurban sunma ilgili dzenlemeler ele alnr.112

Daha sonra arazi hukuku, toprak hukuku, meslek hukuku ve gmrklerle ilgili
uyulmas gereken kurallardan, yasalardan ve cezalardan bahsedilir. Efltn, daha

105

Bu durumun birok sebebi olmasna ramen, her eyden nce en nemli sebebi modern dnemde
ortaya kan ideolojiler kken olarak Efltnun bu eserinde daha az siyas unsur bulmulardr.
lkemizde de Efltnun Devlet ve Devlet Adam adl eseri Kanunlardan ok uzun sre nce
evrilmitir.
106
Tuncar Tucu, Bat Felsefesi Tarihi, Ank., 2000, s. 130
107
Platon, Yasalar, ev. Candan entuna, Saffet Babr, st., 1998, C. 1, s. 1-4
108
Age.s. 66
109
Age.s. 124
110
Age.s.163
111
Age.s. 174-177
112
Age.s.194-198

37

sonra devlete ve tanrlara kar ilenen sulardan ve bunlarn yaptrmlarndan sz


eder.
Efltn, ister hakszla yol asn ister amasn fkenin, korkunun, hazzn,
acnn, kskanlklarn ve tutkunun ruhtaki egemenliine genelde adaletsizlik
denileceini,113 en nihai olarak hedeflenen en iyinin dolaysyla idealarn,
ounluun veya bireyin ruhuna egemen olmasna da adalet denileceini belirtir.
Efltn, btn bu yasalar anlatrken insanlarn kendileri iin yasa koymalar ve bu
yasaya gre yaamalarnn zorunlu olduunu, aksi halde, en vahi hayvandan hi
fark olmayacan belirtir.114 Kanunlarn X. kitab tanrbilime ayrlmtr. Efltn
burada tanrlarn var olduunu, insanlarla ilgilendiklerini ve adalete aykr olarak
kandrlamayacaklarn savunur.115 Kitabn daha sonraki blmlerinde, miras ve aile
hukuku, mahkemelerde yaplacak ahitlik ile ilgili unsurlar, sava hukuku, uluslar
aras ilikiler, eya ve yarg hukuku gibi meseleler ihtimale dayal durumlar gz
nnde bulundurularak ele alnr.

2.1b.Aristo Dncesinde Siyaset Felsefesi


Aristo, siyasetle ilgili grlerini Politika, Nikomakhosa Etik, Eudemosa
Etik, Manga Moraira, Atinallarn Anayasas ve Retorik adl eserlerinde
serdetmitir.
Aristo, felsefeyi teorik ve pratik olmak zere ikiye ayrr. Buna gre, siyaset
pratik felsefenin kapsamndadr. Teorik bilimler, deimeyen eyleri kendisine konu
edinir. Metodu, ilkelerin ve sebeplerin aratrlmasdr. Pratik bilimler ise, znde
deiimin bulunduu yalnzca insanla ilgili olaylar aratrr. Bu manada, pratik
113

Platon, Yasalar, ev. Candan entuna, Saffet Babr, C.II, s. 93-94


Age.s.108
115
Age.s.150
114

38

bilimin konusu saf bilgi deil hareketin ve deiimin bilgisidir. Siyasetin zihindeki
yeri, ruhun akleden blmnn pratik hikmet veya basiret denilen ksmdr.
Aristo, siyas olgular ele alp, tartrken insan tabiatnn deimez
ilkelerinden yola karak tmdengelim metodunu kullanmaz. Ayn ekilde gncel
politik yaamdan uzak bir ekilde, mantk olarak kat bir teknik kavramsal ereve
oluturmaya da teebbs etmez. Aristoya gre, siyaset alanyla ilgili evrensel
kanunlar kefetmek iin matematiki veya fizikinin metoduyla siyas olaylara ve
olgulara yaklamak, ilgili fenomeni temel yaps olarak bozabilecek bir yorum
ekline yol aar. Siyas olaylarla ilgili olarak akl yrtmenin bu eidi, bilim
adamnn veya filozofun tmdengelimci akl yrtmesinden ziyade, gnlk
tecrbenin cz olaylaryla gelien normal vatandan pratik akl yrtmesine daha
yakndr. Bunun iin, Aristonun siyaset bilimi, filozoflar veya felsefe rencileri
tarafndan deil, anayasal bir ereve iinde siyaset

insanlar veya uzmanlar

tarafndan yrtlr.116
Fakat, bu durum, Aristonun pratik biliminin nihai olarak teorik bilimiyle
ilikisiz olduu manasna gelmez. Aristo, siyasetle ilgili birok yazsnda teorik
felsefenin pratik felsefede yeri olduunu belirtir. Aristonun arzusu, teorik temelin
stne pratik bilimi kurmaktr. Aristo, Sofistleri siyaseti teoriden yoksun bir ekilde
sadece pratik bir alan olarak grmelerinden eletirir.117 Aristo, bunun bir eitim
sorunu olduunu ve bu noktada bir ey iin yararl ve yararsz olan ayrt
edememenin eitimsizlikten kaynaklandn belirtir. Bu noktada, pratik bilim teorik
bilimin baz unsurlarna muhtatr.

116

Leo Strauss, Plato, History of Political Philosophy, Ed.Leo Strauss and Joseph Cropsey,
Chicago,1987, s.119-122
117
Aristoteles, Eudemosa Etik, ev. Saffet Babr, Ank.,1999, s. 27-29

39

Teorik ve pratik bilim ayrmn, en ayrntl ekilde Nikomokhosa Etiin VI.


kitabnda ele alan Aristo, pratik bilimi Ahlak veya karakter ilmi, Ekonomi veya ev
ynetimi ilmi, snrl veya geni anlamda siyas toplumlar ynetmek zere kullanlan
siyaset ilmi olmak zere e ayrr.118
Aristonun geni anlamda Ahlak, Siyaset bilimiyle balantl olarak ele
ald ve Ahlakn, Siyasetin zorunlu bir paras olduu belirtilmektedir.119
Dolaysyla, Aristonun Nikomakhosa Etiin banda ve sonunda syledii gibi
ahlak alan bamsz bir ilim olmaktan ziyade siyaset ilmini almaya bir giri
mahiyetindedir.120 Aristo, siyasetin tecrbeyle sabit bir ilim olduundan yola karak,
gen insann siyaset iin uygun bir dinleyici olamayacan, nk onun henz
yaamda deneyimsiz olduunu, oysa, siyasetin temellendirilmesinin bu deneyimlere
dayandrldn ve bunlara ilikin olduunu belirtir. Burada, Aristo, bir insann
siyasete uygun birisi olabilmesi iin, nce ahlak ok iyi bilmesi ve ahlak erdemleri

118

Aristo, Nikamakosa Etik, ev. Saffet Babr, Ank. 1998, s.121


Aristo felsefesinde, siyaset ve ahlakn iki ayr alan oluturduklar da tartmal bir konudur.
Richard Bods, Aristonun kulland politika teriminin politikann modern anlamndan ve
kullanmndan farkl olduunu, bu farklln da siyaseti ve ahlak ayr bir bilim olarak alglayan
Arsitonun modern aratrmaclarnn zihninde bir gerilime yol atn iddia eder. Bods, Aristonun
Manga Moralia adl eserinde, ahlak zerine yaplan bir aratrmay siyasetin balang noktas olarak
tanmladn ve bu aratrmann ahlak, deil siyas olduunu dndn syler. Bodse gre,
daha sonra Stoaclar bunu insan felsefesi anlamnda Ethic olarak adlandrmlardr. Oysa, Aristo,
tarafndan savunulan bu durumun pheye yer brakmayacan, bu yazlarndan yola karak,
Aristonun ahlak deerleri ve olgular da politika bal altnda ele aldnn ak olduunu syler.
Richard Bods, The Political Dimensions of Aristotles Ethics, Trans. by Jan Edward Garrett, State
University of New York Press, New York, 1993, s.41. Aristonun Nikomakhosa Etik ve Politika adl
eserlerinin birbirleriyle ilikileri ve ahlak ve siyaset arasndaki ilikinin Helenistik dnem ve modern
dnemdeki alglanmalar ve bu konuyla ilgili yaplan tartmalar iin bkz.Richard Bods, Age s.2325. Ayn ekilde, Bods, Nikomakhosa Etik ve Politikann iyi bir kanun koyucunun yetitirilmesi
amacyla okunmas gerektiini ve Aristonun bu eserleri bu amalar dorultusunda yazdn belirtir.
Kanun koyucu, hem zel artlara uygun olarak kanun yapabilmek iin insan iyinin ne olduuna ve
anayasal ynetimlerle ilgili genel bilgilere ihtiya duyar. Dolaysyla, Bodues, bu iki eserin iyi bir
siyaseti yetitirilmesi iin pedagojik amalarla yazldnn aikr olduunu belirtir. Bu nedenle,
Aristonun etik tartmalar kanun koyucunun eitimiyle ilgilidir. Ayn zamanda, Efltn gibi Aristoda
da kanun koyma, ehirdeki hayata takip edilen amalarn gereklemesi iin bir aratr.Bu durumda
Aristonun etii politikaya yabanc bir bireysel etik olmaktan ziyade kanun koyucunun yetimesi iin
nemlidir. Age.s.39, s.123
120
Age.s.1-5,224
119

40

edinmesi gerektiini zmnen aklam olmaktadr.121 Dolaysyla Aristonun siyaseti


zerine yaplacak herhangi bir alma, eer ahlakla ilgili eserlerini ihmal ederse,
eksik kalm olacaktr. Daha sonra, deineceimiz ekliyle bu durumun Frbye
olan etkisi nemlidir. nk, Frbnin Ahlak ilmine bak da bu mahiyettedir.
Aristo, Nikomakhosa Etik adl eserinde ncelikle, akl ve ahlak erdemleri
aklar. Hikmet, ffet, Adalet ve ecaat gibi erdemler psikolojik boyutlaryla tetkik
edilir. Aristo, erdemlerin iki ar u arasnda orta olduunu, her bir erdemi ele
alarak ayrntl bir ekilde aklar. Kitabn sonunda da banda belirttii gibi artk
siyaset ilmini ele alacan belirtir ve muhtemelen bu eserden sonra da Politikay
yazar.
Aristo, siyaset teorisinin btn ilgilerini en iyi ynetim tarznn ne ve nasl
olacayla ilgili meselelere yneltmez. Ayn zamanda, birok ehir iin en uygun
olan ynetim anlaylarn da gz nnde bulundurur. Bu gr, politikann 3.
kitabnda ele alnr.122 Aristo, Politikada devletleri monari, aristokrasi ve anayasal
ynetim

olarak nce e ayrr. Daha sonra da bunlarn bozulmu ekillerinin

tiranlk, oligari ve demokrasi olduunu syler.123


Aristo, erdemler iin gelitirdii orta hal durumunu, devlet felsefesine de
uygulayarak Aznlk(oligari) ve ounluk(demokrasi) ynetimlerinin karmndan
oluan Aristokratik devlet dzenini, en iyi ideal rejim olarak sunar.124 Aristo, zengin
ile fakir insanlarn bir noktada bulumasn da yine bu karma anlay erevesinde
ele alr. Ona gre, orta bir mlkiyete sahip olanlar, ar zengin ve ar fakir
insanlardan daha akllca davranma eilimindedirler. Aristoya gre, ynetilmeye

121

Age.s.3
Aristoteles, Politika, ev. Mete Tunay, st., 2002, s.105
123
David Ross, Aristoteles, Politika Blm, eviren, zcan (Yaln) Kavasolu, st., 2002, s. 290
124
Age.s.106
122

41

almam olan ar zenginler, kendi aralarnda lks daha ok artrrlar, buna karn
fakirlerde de kleleme ve alakgnlllk artar. Bylelikle, ehir zgr insanlardan
deil, kle ve efendilerden kurulmu olur. Kiiler birbirini kskanr ve kk
grmeye balarlar. nsanlar arasnda ileri derecede arkadalk ve dostluk mmkn
olmaz. Fakir ve zengin arasndaki bu iliki, karlkl bir dmanla dnr, bu da
daha kat bir Aznlk Dzeni (Oligari) veya Zorbala (Tiranlk) yol aar. Bunun
tersine, orta snfn gl olduu yerde karlkl dmanlk ve nefret en aza iner.
Bunun sonucunda, devlet daha istikrarl ve daha dayankl bir hale gelir.
Aristo, politik atmann snf ayrmna dayal temeline vurgu yapmasna
ramen, ynetim deiiklii iin ekonomik unsurlar o kadar da nemli grmez. Ayn
ekilde sosyal deime ve ynetim deiiklii iin duygu ve hazlar da nemli bir rol
oynamaz. Ona gre, sosyal ve politik deiimi harekete geiren ey, bireysel
erdemler ve onlarn yokluunda ortaya kan unsurlardr.
Efltnun siyaset felsefesiyle Aristonun siyaset felsefesi arasnda bir
karlatrma yapmak gerekirse, felsefenin dier alanlarnda olduu gibi, Efltnun
daha idealist bir siyaset tasavvuru, Aristonun da daha gereki bir teori ortaya
koyduu grlmektedir. Mesela, Aristo, Politika kitabnn II. 5 blmnde
Efltnun ideal devletini zel mlkiyetin yokluu, ocuklara ve kadnlara verilen
konum bakmndan eletirir.125 Aristo, kelimenin gerek anlamnda zellikle siyaset

125

Aristoteles, Politika, s. 36-41 Aristo, Politikann bu blmnde Efltnun Devletindeki zel


mlkiyetin olmamas, kadnlarn ve ocuklarn ideal devlette ortak, yani kamunun mal olmas
eklindeki toplumcu(komunal) unsurlar eletirir. nk , Aristonun siyaset felsefesinde ailenin ok
nemli bir yeri vardr ve aile devletin en temel unsurudur. Robert Mayhew ilgili blmlerin grnte
sadece ideal devletteki kadn ve ocuklarn konumuyla ilgili bir eletiri olduu kabul edilse de,
Devletin hepsine yneltilmi bir eletiri olduunu belirtir. Robert Mayhew, Aristoteles Criticism of
Platos Republic, Rowman and Littlefield, Oxford, 1997, s.7-8, Christos Evangeliou da Aristonun
Efltnun Devletindeki komnistik unsurun temelini oluturan kadn, ocuk ve bekilerde odaklaan
komunal unsurlarn uygulanamaz niteliine inand iin bunlar reddettiini ve bunlar reddetmekteki
amacnn Yunan politik dncesini ve saduyu anlayn savunmak olduunu belirtir. Avangeliou,
Aristonun Efltnun Devletindeki toplumcu(komunal) unsurlar bu ekilde eletirirken, br yandan

42

alannda olann ve siyasal olgularn felsefesini yapmtr. Her eyden nce,


Aristonun siyaset felsefesi topik deildir. Bu manada duraan(statik) da deildir.
nk, Aristo, ynetim ekillerinden birisini en ideal ve insanlara mutluluk getiren
dzen olarak grmeyip, karma bir ynetim anlay gelitirir.
Aristoya gre, ynetim sanat devletteki gler iin tam bir eitlik bulma
sanatdr.

Bireysel etik, iyi yaam ortaya koyarken, devletin ahlaknda g ve

zgrlk, otorite ve onun kontrol arasnda eitlik olmaldr.


Aristonun siyaset felsefesinin bir dier zellii psikolojik boyutudur. Aristo
Efltn gibi siyasetin eitimle yakndan ilgili olduunu belirterek siyas olgularn
bireylerin yetimesiyle yakndan ilgili olduunu belirtir.126

2.1c. Yeni Efltnculukta Siyaset Felsefesi


Yeni Efltnculuun siyaset felsefesi alannda suskun olduu konusunda son
zamanlara kadar yaygn bir kan vard. Fakat, son zamanlarda yaplan baz
aratrmalar, bu kannn haksz olduunu iddia etmekte ve klasik siyaset felsefesi
mirasnn, tpk semav dinlerde farkl bir ekil ve seviyede ortaya kt gibi, Yeni
Efltnculukta da farkl bir grnmde varln devam ettirdiini iaret
etmektedirler. Yeni Efltnculuun siyaset felsefesi kutsallatrlm, ilhletirilmi
veya mistikletirilmi bir tarzda kendisini gstermitir. Biz Yeni Efltnculuun

kendi ideal dzeni ve zamannn artlarna uymas asndan da Kanunlar takip ettiini belirtir.
Fakat, Avangeliou, ne Aristonun ne de Popperin Efltnun Devletine ynelik bu trden
eletirilerinin, onun eitimcilere ve kanun koyuculara verdii ilham azaltmadn savunur. Christos
Evangeliou, Even Friends Cannot Have All Things in Common: Aristotles Critique of Platos
Republic, Presented to the DAGP meeting with the American Philological Association San Diego,
December 28, 1995, s.14.
126
Max Lerner, Introduction, Aristoteles Politics, Translated by Benjamin Jowett, New York, 1943,
s. 20-25

43

siyaset felsefesiyle ilgili grlerini bu alanla ilgili yeni bir alma olan Dominic J.
OMearann Platonopolis adl eserini takip ederek zetlemeye alacaz.127
OMeara, Yeni Efltnculuun siyaset felsefesinin olmad ynndeki
geleneksel bakn, Yeni Efltnculuun siyaset felsefesi zerine dizgesel
(sistematik)

olarak

allmadndan

kaynaklandn

belirtir.

OMeara,

Plotinus(270), Jamplicus(325), Porfirus(275?) ve Proclosu(485), Yeni Efltncu


siyaset izgisinde deerlendirirken,

bu filozoflarn izinde felsefe yapm olan

Temistiusu ve bir ateist olan mparator Julias siyaset anlaylar asndan bu


izgiden ayrr.
OMeara,

Yeni

Efltnculuk

zerine

yaplan

almalarda

Yeni

Efltncularn anlad ekliyle siyas yaamdan dlanan insann mmkn


olduunca Tanrya benzemesi veya ilhleme srecinin, gerekte siyaset felsefesini
ierdiini savunur.128 Ona gre, eer sz konusu bu ilhleme ile siyas yaam
arasndaki iliki yeterince bir kere anlalrsa, bu temel zerine kurulan siyaset teorisi
de daha kolay anlalacaktr. Bu durumda, en nde kabul edilmesi gereken olgu Yeni
Efltncularn siyaset felsefesine nasl baktklaryla ilgilidir.Yeni Efltncu
filozoflar, insan ruhunun daha st bir dzey olan akn kutsal yaama ulamas iin,
ona bir hazrlk ve ona ulamada zorunlu bir aama olarak siyasete arasal bir grev
vermilerdir. Bu durumda, halihazrda ilh yaama ulam filozoflarca oluturulan
ruhun kazanaca siyas erdemlerin bir reforma ihtiyac vardr. Buna gre, Yeni
Efltncu filozoflar dier ruhlar da BR veya Yye ulatrabilecek siyas
erdemleri bnyesinde barndran ve bu insanlar ruhsal olarak ykseltebilecek siyas
yaplarn gelimesi iin bir politik bilim oluturmulardr. OMeara, Yeni
127

Dominic J. OMeara, Platonopolis, Platonic Political Philosophy in Late Antiquity, Clarendon


Press, Oxford, 2003
128
Age.s.5

44

Efltnculuktaki ilhleme ve siyas yaam arasndaki ilikiyi iki boyutta ele


almaktadr.
a)Siyas erdemler vastasyla ruhun ilhlemesi,
b)Siyas erdemin, insan ruhunun mezkur aknlamasn yapabilmesinin bir arac
olarak, siyaset bilimi vastasyla devletin ilhletirilmesi.129
Yeni Efltnculara gre, filozof, siyas erdemlerden sonra gerekli olan
erdemleri de edinerek ilh hayata ulaabilir. Filozof, ilhlemenin zirvesine
ulatktan sonra, yeniden dier ruhlarn da bu aamaya ulamas iin siyas hayata
dner. Bu amala politika bilimi vastasyla devleti ilhletirerek dier ruhlar da
akn kutsal yaama ulatrmaya alr.
Yeni Efltncu filozoflar, felsef eitim mfredatlarn, erdemlerin tanmn
ve dzeylerini, devlet teorilerini, hukuk, yasama ve yarg anlaylarn, iyi ve
ktnn kayna hakkndaki grlerini, ruh ve beden ilikisi gibi konular, hep bu
iki dzlem esasna dayanarak ele almlar ve zellikle Efltnun siyas eserlerini hep
bu amala yorumlamlardr.
Plotinus, siyas erdemin rehberliinde kiinin daha yksek olan (mistik)
arnma erdemlerine ulaacan, bylelikle de tanrya benzeme konusunda nemli bir
aamay geebileceini belirtir.130 Porfirus ise, siyas erdemleri dier erdemlere bir
hazrlk olarak grr ve siyas erdemler olmadan dierlerine ulalamayacan
savunur. Jamplicus ise, erdemlerin eitimsel amalarn n plana kararak, onlar
doal ve ahlak olmak zere ikiye ayrr.131

129

age.s.199
Plotinus, Enneadlar, II.2, ev. H. Vehbi Eralp, Felsefe Arkivi Dergisi say 19dan ayr
basm,st.1974.s. 91
131
Platonopolis, s.17
130

45

Yeni Efltnculuun ruhun ve devletin ilhlemesi iin bavurduklar bir


dier metot ise felsef eitimin mfredatlarn bu amalarla oluturmalardr.
Porfirus, Enneadlar IV. yzyln banda bu amala tanzim etmitir.132 Enneadlar
ahlak, fizik ve ilhyat izgisini takip eder.133 Yeni Efltncu okullarda takip edilen
mfredatn gnmze kadar gelen listelerinden anlald kadaryla, Jamplicusun
mfredatnda siyas metin olarak sadece Devlet Adam vardr. O da fizik blmnde
yer almaktadr. Proclosun eitim mfredatnda ise, Efltnun Kanunlar ve Devleti
bulunmaktadr. Yeni Efltncu filozoflardan, Porfirus, Theosebius, Syrianus,
Damanascius ve Proclosun Efltnun Devletine erh ve yorum yazdklar
belirtilmektedir. Ayrca, Porfirusun Devlete yazd erh yaygn bir ekilde Arapa
kaynaklarda aktarlmaktadr.134 Fakat Proclosun yorumu ve erhi dnda dier
erhler bugn mevcut deildir. Ayrca, Srianus ve Damanassciusun Kanunlara da
yorumlar yazdklar kaydedilse de bu eserlerde bugn bulunmamaktadr.135 Biz daha
sonra

deineceimiz

mfredatlarnn,

ekliyle,

Yeni

Efltncu

okullardaki

felsef

eitim

Frbnin felsefe eitimiyle ilgili olarak ngrd anlay

etkilemi olabileceini syleyebiliriz.


Proclos, yazd erhlerde Efltnun Devletine ve Kanunlarna farkl
alardan bakar. Devlet, saf bireyleri hedef alp, onlar eitirken, Kanunlar daha az
mkemmel insanlar ve ideal devletin dndaki ehirlerde yaayan insanlar ele alr.

132

Porfirusun Enneadlar bu ekilde dzenlemesinde kulland ller iin bkz. Porfirus, On The Life
Of Plotinus and His Works, Plotnus, Enneads, Trans. Stephan Mac Kenna, Abridged.John Dillon,
New York. 1991, s. cxxii-iii
133
Platonopolis.s.52
134
Yunancas kaybolduu halde Arapasndan gnmze kadar ulaan Porfirusun eserleri iin bkz.
Critina DAncona Costa, Porphyry, Universal Soul and the Arabic Plotinus, Arabic Sciences and
Philosophy, vol. 9 (1999). s.49. Ayrca Richard Walzer, Porfirus and the Arabic Tradition in
Porphyre, Entretiens Hardt XII (Vandoeuvres-Geneve,1965).ss. 275-297
135
Platonopolis, s. 67

46

Bylece Kanunlarn nerdii ehir, siyas tutkular asndan Devletin nerdii


ehirden daha aadadr.136
Yeni Efltncularn Devlet ve Kanunlarda bahsedilen devlet trleriyle ilgili
grleri ve alglamalar olduka farkldr.Yeni Efltncular iin, Devletin tutkulu
politik reformcusu, Sicilya tecrbesinden sonra hayal krklna uram, daha sonra
da Kanunlarn yal mtevazi adamna dnmtr. Daha sonraki Yeni Efltncular
bu iki eserde sunulan ehir anlaylarn Kanunlarda (739b-e) geen bir pasaj
dorultusunda ele alrlar. Yeni Efltncular burada bahsedilen tane ehri, kendi
aralarnda farkl ekilde snflandrmlardr. En iyi devlet, kendi uurunun bilincinde
deildir (burada insanlar tanr ile mistik birlemeyi yaamlardr ve vecd
halindedirler). Bu ehir tanrnn ocuklarnn veya tanrlarn ehri olarak sunulur.
Yeni Efltncular bunu en ideal olarak ele almlar ve Efltnun Devletinde tarif
ettii ehrin bu ehir olduunu sylemilerdir. Yeni Efltncular, Efltnun
bahsettii ikinci en iyi ehir anlayn ise, onun Kanunlarnda tarif ettii ehir olarak
alglamlardr.137 Dolaysyla, Kanunlarn nerdii devletin reformu, Devletin
nerdii devletin reformuna gre, daha kolay ve daha mmkndr. Kanunlardaki bu
devlet ekli Efltnun bahsettii geometrik eitliin salanmas asndan daha az
topiktir. Yeni Efltncularn din, yasama ve hukuk adna ileri srdkleri teori, bu
amaca, yani Tanr gibi olma amacna ve Kanunlardaki ikinci en iyi devlet yapsna
ulama amacna dnk bir anlaytr.138 Bu durumda, Yeni Efltnculara gre, insan
kutsalla ulatracak en iyi reform devletin ilhletirilmesidir. Yani, btn insanlar
politik erdemleri edinerek, ruhunu bedeninden kurtaracak, dnlr aleme kacak,
Nous dzeyine ykselecek, herkes bu dzlemde Biri temaa edecektir. Bu
136

Age.s.85
Age.s.93
138
Age.s.202
137

47

insanlardan oluacak devlet de, Efltnun Kanunlarda bahsettii en iyi ikinci


devletten, insanlarn tanrlamalar sonucu Devlette bahsettii en iyi devlettir. Yeni
Efltncular okullarnn ak olduu dnemde, siyas felsefeyi bu ekilde
ilhletirmilerdir. Daha sonra baskc (monarik) ynetimlerin kovuturmas
sonucunda okullar kapatlm ve bask altndaki ehirlerden akropolis olarak
adlandrdklar kendi i devletlerine ekilmilerdir.
Yeni Efltnculara gre, hayatn ilhlemesi seviyelerinden gemi ve teorik
erdemlere doru yksee km olan filozof, dier ruhlarn da kurtuluu iin siyas
erdemin yaam ykselten reformlarna katk yapmak zere siyas dzeye dnebilir.
Bu, Efltnun Devletindeki filozofun tekrar maaraya dnmesiyle balantl bir
husustur. Bu durum, filozof iin, sadece tanrya benzemenin anlam olarak deil,
ayn zamanda, tanrnn ltfunu kazanma iin de siyas bir grev ve sorumluluktur.
OMeara, kitabnda Richard Walzern yorumlarnn rehberliinde, yeni
Efltncu tarzda slm dnyasnda siyaset felsefesi yapan filozof olarak da Frbyi
sunar.139 OMeara, Frbnin siyaset felsefesinin birok adan kkenlerinin Efltn
ve Aristo olmadn, kendi eserinde ilendii ekliyle Yeni Efltncular olduunu
iddia eder.140 Bu konuya daha sonra dneceimiz iin burada sadece bu kadar
sylemekle yetiniyoruz.
Temistius ise, siyasetle ilgili grlerinde genel hatlarnda, sz konusu Yeni
Efltncu izgiden ayrlarak daha iyimser ve mitvar bir siyaset felsefesi anlay
ortaya koymutur. O, ruhun ve devletin ilhlemesi anlayn siyaset teorisini
kapsayacak bir tarzda hatta siyas grlerinde hi kullanmaz. Hitabetle ilgili eserleri
boyunca sergiledii grlere gre, kral veya Roma mparatoru tanrnn bir suduru
139
140

Age. s.185-198
Age.s.203

48

veya tamasdr. Kral, tanrnn dnyadaki bir temsilcisi ve tanr tarafndan insanla
balanan yasa, kanun veya hukuktur. Temistius, ardl Roma hkmdarlarn devleti
bylesine kozmik bir dzene ykselttikleri iin ver. Bu devlet anlaynn tersi
devlet anlayn da Konstantinopolis olarak gsterir. Konstantinopolisun ekonomik,
politik ve kltrel ilgileri asla bylesine bir ykseli yaamamtr.141 Dier Yeni
Efltncularda sudurun aksi istikametinde aadan yukarya doru siyas alann
ilhletirilmesi sz konusuyken, Temistius

siyas alan, bu anlayn tersi

istikamette olacak ekilde ilh olan insaniletirerek ilhletirmitir.


Yeni Efltncularn siyasetle ilgili bu grleri Efltn ve Aristoya
yazdklar erhler bata olmak zere, derlemeler ve alntlar yoluyla eviri hareketleri
dneminde bir ekilde Arapaya evrilmitir.142

2.2. slam Dncesinde Siyas Dncenin Geliimi


2.2a. slam ve Siyaset Felsefesi
Dier dinlerle kyaslayacak olursak, slmn Yahudilik ve Hristiyanla
oranla siyaset alannda insan aklna daha fazla zgrlk verdiini, daha oulcu bir
ynetim ve devlet anlayna sahip olduunu ve kkl bir medeniyet ve siyaset
anlaynn olduunu syleyebiliriz.
Erwin I. J. Rosenthal, slmn, Kuran ve Snnete dayanan eriatta
kendisini aklayan bir hayat tarz olduunu, eriatn yorumunun da Mslman
toplumun otoriter temsilcileri olarak fakhlerin icmas olduunu, Fkhnda hayatn

141

Age.s.207
Bu Yeni Efltncu filozoflarn Arapaya evrilen erh ve kitaplar iin bkz. Mehmet Bayraktar,
slm Felsefesine Giri, Ank. 1988, s. 60-70, Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin
Rol, st., 1997, s. 140-166
142

49

her alann kuatan yapsndan dolay slmdan mstakil bir siyaset teorisinin
beklenemeyeceini, dolaysyla slmn buna elverili bir din olmadn syler.143
Rosenthal, bata Frb olmak zere Mslman filozoflarn siyaset teorilerini de
genel olarak sz konusu fkh ve er boyutlarna indirgeyerek yorumlar. Buna
paralel ekilde, Montgomery Watt, slm Tarihinin ilk dnemindeki baz olumsuz
siyas olaylardan yola karak, bu durumu, slm Tarihinin hepsine amil olacak bir
ekilde yorumlar ve slmn siyaset alannda baarsz bir din olduunu vurgular.144
Ayn ekilde, ada Fransz siyaset dnr Bernard Badie ise, ki Devlet:
Batda ve slm lkelerinde Otorite ve Toplum adl eserinde, slm dncesinin
siyaset alannda hem gemite hem de bugn ksr kaldn syler ve bunun
sebebini de slmda prensin veya sultann her zaman kendine kar savaabilecei
bir Kilise kurumunun olmamasna balar.145
Oysa, bu iddialarn tersine, slmn, temelde, yeryznde Allah temsil iin
belirli bir kurumu, yani tam olarak teokratik bir dzeni iinde ve bnyesinde
barndrmadndan yola karak, siyaset felsefesinin ve hukukun gelimesine dier
dinlerden daha fazla yatkn bir din olduunu syleyebiliriz. slmn, siyas alanda,
eer kaynaklara yaplacak kyasla zlemeyecek tarzda cz bir sorun ktnda
bunun ictihatla zlebilecei anlay ve Kurann ynetim tarznn niha ekli
konusunda kesin belirlemelerde bulunmamas, slmn siyas teorilerin gelimesine
nazar olarak dier dinlerden daha fazla zgrlk verdii sonucunu ortaya
karmaktadr. Vahiy sreci devam ettii dnemde Mslmanlar Hz. Muhammedin
143

Erwin I. J. Rosenthal, Some Aspects of Islamic Political Thought, Studia Semitica, Vol. II. Islamic
Themes, Cambridge, 1971, s. 17(1)
144
W. Montgomery Watt, slmda Siyasal Dncenin Oluumu, ev. Ali Murat Klavuz, Ank.,
2001, s. 54.
145
Bertrand Badie, Les deux tats: Povuor et societ en terre de slm, Paris: Fayard, 1986, Cabir,
slmda Siyasal Akl iinde, ev. Vecdi Akyz, st., 1997, s.33-34. Bu grn eletirisi iin bkz.,
Cabir, ayn yer

50

nderliinde Medinede bir devlet kurmulardr. Buna ramen, ne Kuran ne de


Snnet siyas alanla ilgili olarak adalet, ra, oulculuk ve mmet bata olmak
zere temel ilkeleri belirlemekle beraber, ynetim tarznn nasl olaca konusunda
herhangi bir belirlemede bulunmamlardr.146 Ayrca, slmda, toplumun pratik
ihtiyalarnn karlanabilmesi, bir inan sorunu olarak ele alnmaktan ziyade hukuk
srecinin dzenlenmesi ve hukukun istikrarn zorunlu klan bir unsur olarak
alglanmtr.147 slmda ictihatla ilgili en yaygn rnek olarak anlatlan Muaz b.
Cebelin valilik tayini ncesinde syledii eer karma bir sorun karsa nce
Kurna, sonra Snnete bakarm, eer bu kaynaklarda zmn bulamazsam
kendi fikirlerime gre zerim eklindeki szleri, metafizik ve inan alann
ilgilendiren bir unsur olmaktan ziyade hukuk ve siyas boyutu olan bir anlay dile
getirir.
Fakat, bu eyi Yahudilik iin sylemek o kadar da kolay gzkmemektedir.
nk, Yahudiler nce kendilerini Msrdaki klelikten kurtarp srail Kralln
kurmulardr. Fakat, daha sonra, M.. 722 ylnda Asur mparatorluunun Yahudi
devletini tarihten silmesiyle yakn dneme kadar devletsiz bir ekilde, dier
milletlerin iinde aznlk olarak yaamlardr.148 ki temel sebepten dolay, onlarn
iki bin yl bir devlet gelenei olmam dolaysyla Torahn siyas boyutu ya yok
olmu ya da teorik kalmtr. Bunlardan birincisi; dine dayal bir rkln kendini
gstermesi ve bunun Yahudiliin z haline gelmesi, Yahudilerin dier btn
146

Ebul-Ala Mevdudi, Kurann Ekonomik ve Politik retileri, ev. Fatma Bostan, slm
Dncesi Tarihi iinde, Ed.M.M.erif, st. 1990, c.1, s. 226-227
147
H.A.R.Gibb, Mohammedanism, Oxford Unv. Press, 1953, s. 60
148
Arnold Toynbee, Tarih Bilinci, ev. Murat Belge, st. 1975, s. 69-70. Toynbee, Yahudilerin, kendi
tarihi kimliklerini unutmamalarn, bakalaryla bir arada yaama gibi oulcu siyasal dnceler
tamamalarn ve yaadklar yerlerde iktisat alanndaki baarlarn kendilerine ait bir devlet iinde
yaamamalarna ve yaadklar aznlk psikolojisine balar. Ayrca bkz. Arnold J. Toynbee, A Study of
History, Oxford Unv. Press, New York, London, 1957, s. 172, Ayrca Yahudi ve Hristiyanlkta
devletin yaplanmasnn bir slm Dnr tarafndan nasl alglandyla ilgili mlahazalar iin bkz.
bn Haldun, Mukaddime, C.I, s.587-598

51

insanlar da dlayacak bir siyas anlaya sahip olmasna sebep olmutur. Tanrnn
seilmi kullar olgusu, siyasal alanda Yahudilerin oulcu anlay gelitirmesine
engel olmu, bunun sonucu olarak da yerel kalmasna sebep olmutur. kincisi,
Yahudi dncesinin siyasal boyutu ve devlet teorileri, btn ilgisini, yeryznn
her tarafn kendi devletlerini kurabilecekleri yer olarak grmekten ziyade sadece
Eski Ahitteki vaat edilmi topraklara yneltmi; bu sebepten dolay da Yahudiliin
siyasal alanda snrl olmasna sebep olmutur.149 nk, olabilecek bir Yahudi
devletini sadece vaat edilmi topraklara hasretme, Yahudi siyas dncesi iin
yeryznn dier blgelerini bir devlet ve toplum oluturma asndan bayndr
olmaktan karmtr. Bunun bir sonucu olarak, iki bin yl bir devlete sahip
olamamann getirdii eksiklikle siyasal alandaki Yahudi dncesine srgn ve g
psikolojisi egemen olmutur. Yahudiler ok byk siyasal filozoflar yetitirmiler
fakat pratik olarak byle bir eyden yoksun kalmlardr. Yahudi dncesinin siyas
alanda oulculuu benimsemesi ise mezhepleri arasnda farkl grler olmakla
beraber ancak modern dnemde ortaya km bir olgudur.150 Bu konuyla ilgili
olarak bn Haldun siyas alan ve devlet yapsn sadece kendi dininin mensuplar
iin deil dier dinlerin insanlarn da kapsayacak ekilde dzenlemenin
Mslmanlara ait bir olgu olduunu, oysa Yahudi ve Hristiyanlarn ancak kendi
kavimleri arasnda dinlerinin hkm ve emirlerini yerine getirmekle mkellef
olduklarn belirtir.151
Hristiyanlkla bir kyaslama yapmak gerekirse slmda Kilise otoritesi
olmad iin, basite syleyecek olursak siyas otorite ile dinsel otorite arasnda iki

149

Max L. Stackhouse, Politics and Religion, The Encyclopedia of Religion, Ed. Mircea Eliade,
Vol.11, New York, s. 415-416.
150
Ayn yer.
151
bn Haldun, Age., C. I. s. 588

52

kl kuram152 hi gelimemitir. Bu manada Ortaa Hristiyan filozof teologlar


insani alan hep ilh alana hizmet edecek ekilde dzenlemeye gitmilerdir.153
Onlara gre, devlet ve toplum hayat, yeryzn bayndr hale getirip
maiyetlerindeki btn insanlara dnya mutluluu salamaktan ziyade, daha iyi bir
Hristiyan yetitirmenin ve daha iyi arnma srecinin aralar olmaldr. Dnyevi
iktidar olan devlet, uhrevi iktidar olan Kilisenin emrinde ve amalar dorultusunda
ileyen bir mekanizmaya sahip olmaldr.154 Siyasal teoloun grevi de ite burada
ortaya kar. Klasik siyaset felsefesini kilise otoritesi ve uhrevi hayat dorultusunda
yorumlamak. Bu durumda, bu otorite uzlasa da atsa da her zaman insann dnya
saadeti zerinde bir gerilime sebep olmutur. Dolaysyla, Ortaa Hristiyan
Teokratik devleti, Hristiyanlarn dndaki insanlara mutluluk verecek mahiyette bir
yaplanmaya sahip deildir. Bundan dolay, Hristiyan dnyasnda siyaset
teorilerinin oulcu bir anlay bnyelerinde barndrmas fikri, Aydnlanmayla
beraber ortaya kmtr. Dolaysyla, bu alardan kyaslandnda slm z
itibariyle siyaset felsefesinin gelimesine daha yatkn bir dindir. Bu yatknln bir
sonucu olarak, slm kltrndeki mmet anlay sadece Mslmanlardan oluan
bir unsur deil ehl-i kitab da kapsayan bir toplum tasavvurudur. Bu tasavvurun
gelimesinde, bata Frb olmak zere dier filozoflarn siyaset teorilerinin rol de
byktr. Baz mellifler, slm filozoflarn felsefenin eitli dallarnda olduu gibi
siyaset alannda da teoriler retmeye iten en temel saikin onlarn dini inanlarndan
152

ki kl kuram Lukadaki bir ayetten yola klarak ortaada oluturulmu bir siyaset teorisidir.
Papa VII. Gregoriustan nce, dnyevi dzenin salanmas iin kullanlan maddi kl ile ruhani
otoritenin kurulmas ve Hristiyanln korunmas iin kullanlan manevi kl ve bunun yaptrm olan
aforoz, birbirinden ayr ellerde ama birbiriyle uyumlu olarak dnlyordu. Bu manada hem ruhani
hem de maddi kl kiliseye aittir.Birincisi kilise tarafndan ikincisi kilise iin knndan karlr. Bkz.
Mehmet Ali Aaoullar, Levent Kker, mparatorluktan Tanr Devletine, Ank., 2001, s. 201
153
Alain de Libera, Ortaa Felsefesi, ev. Aye Meral, st.2005, ss. 403-423.
154
Vernon J. Bourke, Thomas Aqinas, The Encyclopedia of Philosophy, Vol.8 New York, London,
1967, s. 112, Alain de Libera, Age. s. 410-413

53

kaynaklanmadn, Yunancadan Arapaya evrilen felsef eserlerin sunduu fikr


ilham ve Abbasilerin sunduu tarihsel ortam vastasyla byle bir dnce
hareketine giritiklerini belirtirler.155 Mslman filozoflarn felsef alana eilimlerini
gz nne alrsak, byle bir durumun gerek olmadn syleyebiliriz. nk, bu
filozoflar nce Kurn dncenin merkeze ald ilim kavramn benimsemiler,
daha sonra felsef alana ynelmilerdir.156

slmn siyas alanda insan aklna

verdii sz konusu zgrlkten hatta tevikten dolay da klasik siyaset felsefesini


vahyin retisi ile semavi dinler tarihinde ilk defa uzlatran Frb olmutur.
Frbnin at bu r Yahudilikte bn Meymun ve Hristiyanlkta da farkl bir
ekilde olsa da metafizikte olduu gibi157 Thomas Aquinas ve Byk Albert
tarafndan takip edilecektir.158 Ayrca, daha sonraki yzyllarda bn Rdln de
Batda salt Aristocu felsef bir akm olarak kabul edilip, yaygnlamasndan ziyade
zellikle Kilise otoritesine kar ideolojiletirilmesinin altnda filozofun grlerinin
Bat siyaset felsefesinde nemli bir dnme sebep olmas yatmaktadr.159

155

Dimitri Gutas, Islam and Science: a false statement of the problem, Islam and Science, Dec., 2003,
s. 1,2.
156
Hayrani Altnta, Frb ve bn Sina Dncesinde Vacibul-Vucudun Nitelikleri, Uluslararas
Frb Sempozyumu, Ank., 2005, s. 193
157
brahim Agah ubuku, slam Felsefesinde Allahn Varlnn Delilleri, Ank., 1978, s. 31
158
Muhsin Mahdi, Philosophy and Political Thought, AlFrb and the Foundation of Islamic
Philosophy iinde, s. 29
159
bn Rdn grlerinin Batda ok alkantl hale gelmesinde, din ve felsefeyi hakikatn iki ayr
grnm olarak ele alan teorisinin, yanl bir ekilde yorumlanarak ifte hakikat kuramna
dnmesi kadar, onun Kelma ve Kelmclara getirdii eletirilerin boyut deitirerek ayn ekilde
Batda Teolojiye ve Teologlara getirilmesinin yatt sylenebilir. bn Rdn Bat siyaset
dncesine etkileri iin bkz. Irving L. Horowitz, Averroism and Political Philosophy, The Journal of
Politics, Vol. 22, No: 4, Nov., 1960, 698- 727, ifte Hakikat Kuramnn Batya geiiyle ilgili
olarak bkz. Mehmet Bayraktar, bn Rdn Pompanazziye Etkileri, slam Dncesi Yazlar iinde,
s.140,141

54

2.2b.Pehlevi ve Eski ran Siyaset Anlaynn Arapaya evrilmesi ve


Frbnin Tutumu
Frbnin yaad dnemde, siyasetle ilgili yazlan eserlere baktmzda
karmza nemli bir kllyat kar. Bunlar a) eski ran tarz siyaset eserleri, b) ayn
ekilde metot ve slup olarak Fars tarz siyaset anlayn rnek alm sahte Efltn
ve Aristocu eserler ve c) Efltn ve Aristonun Arapaya evrilen eserleri olarak
snflandrmak mmkndr. Ayn ekilde Kelm ve Fkh bak alaryla yazlm
siyasetle ilgili kitaplarda nemli bir yekun tutar. Frb, bir filozof olmann sonucu
olarak Fars ve Pehlevi tarz siyaset eserlerine ve bu ekilde yazlm olan sahte
Efltn ve Aristocu siyaset eserlerine rabet etmemi veya bunlar ksm olarak
kullanmtr. Sasani ve Rum blgelerinin fethedilmesiyle, Abbasi siyas otoritesi
devrald topraklarn varisi olarak,

bu yrelerin daha nceki siyaset ve devlet

sistemlerini aratrma, bilme ve benimseme yoluna gitmiti. Ayn ekilde, artk


kabile devleti grntsnden kurtularak birok kavimden oluan bir imparatorluk
olmann ykmll ve sorumluluu neticesinde siyas alanda karlalan
problemlerin zm iin, Abbasi hanedannn tarihi ve corafi olarak yakn
tecrbelere yneldiini syleyebiliriz.160 Bu adan baktmzda, Mslmanlarn
komu uygarlklarn siyaset anlayyla ve birikimleriyle ilgilenmeleri, Tp,
Mhendislik, Simya ve Astronomi gibi alanlarda duyulan ihtiyalarda olduu gibi
pratik bir ihtiyatan kaynaklanmt. Pehleviceden yaplan erken dnem evirileri bu
ihtiyacn bir rn olarak deerlendirmek mmkndr. Pehlevi siyaset ve ahlakna
ilgi duyulmasnn dier bir sebebi de, gerek Chiliyye Araplarnn

160

ve gerekse

Abbasilerin ran tarz siyaset kllyatna yneliminin sebepleri iin bkz, Dimitri Gutas. Yunanca
Dnce Arapa Kltr, ev. Ltf imek. st. 2003, s. 43,

55

Mslman Araplarn gznde her zaman ranllarn kkl ve geleneksel bir siyaset
ve devlet geleneine sahip olmalar gereinin yatmasdr.161
Bu dnemle ilgili olarak slm Tabakat kitaplarna yle bir gz
gezdirdiimizde bu ynelimin nce Sasani kltrne daha sonra da Yunan ve
Helenistik mirasna doru olduunu grebiliriz. Bu durumun birok sebebi olmasna
ramen bu evirilerle beraber eski ran dinleri olan Mani, Mazda gibi birok dinin
sapkn grleri slm dnyasna gemi ve zanadkann yetimesine sebep
olmutur.162 Bundan dolay, Mslmanlar, daha sonra Yunan tarz siyaset eserlerini
Arapaya evirmeye balamlardr.
Bu dnemde, bnul Mukaffa bata olmak zere, birok mtercim, Siyerul
Mulukul Azray, Kitabul Ayini, Chza atfedilen Kitabut-Tac Beybedadan
Kelile ve Dimneyi, Huda-i Name, Ayinname, Edebul- Kebir, Edebis-Sair, elYeime fi

Resail, Sind-i Hind163 gibi eserleri

Pehleviceden evirmiler veya

bazlarn bizzat kendileri telif etmilerdir. Chza atfedilen et-Tac adl kitap Fars
hkmdarlarnn zelliklerini, ynetim ekillerini ve hkmdarn yanndaki nedim ve

161

Mehmet Bayraktar, slm Felsefesine Giri, Ank.1988,s.46, Abdurrahman Bedevi, El- Usulul
Yunananiyye lin Nazaryyetis-Siayasiyye fil-slm, Kahire, 1953, s.5 Bununla birlikte o dnemin
siyas yapsndan bahseden tabakat kitaplarna baktmzda genel olarak milletler zelliklerine gre
snflandrlrken siyaset alannda Farsllarn stn ve mahir olduklarna dair genel bir kanaat gze
arpar. Szgelimi et- Tevhidi mta adl eserinde Trkleri cesaret ve cmertlik, Hintlileri sihir ve
gizlilie hayranlk, Rumlar ilim ve hikmet sahibi olarak anlatrken Farsllar edebiyat ve siyaset
konusunda mahir kimseler olarak tantmtr. et- Tevhidi, Ner. Ahmed Emin, el- mta vel
muaneset, Kahire, 1939, s. 47, Bedevi bu anlayn Abbasiler dneminde yaygn olduunu ve ondan
sonraki dnemlerde de devam ettiini belirtmitir. A.Bedevi, Age. s. 7, bn Said de sylediimiz eye
uygun olarak, Fars meliklerinin, byklerinin gzel siyaset ve ynetimle lkelerini ynettiklerini ve
adaletle davrandklarn belirtir. bn Said, Kitabu Tabakatl-mem. Ner. Louis Cheikho, Beyrut,
1912, s.16 Bu anlay milletleri vasflarna gre tasnif eden btn mellifler tarafndan daha sonraki
yzyllarda Farsllarn bir zellikleri arasnda saylmtr.
162
D. Gutas, Age. s.69, Mesd, Mrucz-Zeheb, (Mrucz-Zehebden seme paralar) ev. D.
Ahsen Batur, st., 2004, s. 144-145
163
Abdurrahman Bedevi, Age. s.6, Bayraktar Bayrakl, Frbde Devlet Felsefesi, st. 2000, s.15
bn Ebi Useybia, Tabakatl Etibba vel Hukema, Ner. Nizar Rza, Beyrut, ty. s. 314, Ayrca bkz.
Beybeda, Kelile ve Dimne, ev. Selahaddin Alpay, st.1972,

56

mugannilerin mertebelerini ele alr.164 Ayrca, bn Ebir-Rebiye ait olan ve eski


ran ve Pehlevi tarznda yazlm olan Slkl-Melk f Tedbril-Memalik adl eseri
de zikretmek gerekir.165
bnul Mukaffa da el-Edebus-Sair, el-Edebul Kebir ve Risaletus-Sahabe adl
yar eviri yar kendi rn eserlerinde, o dnemde siyas felsefenin baka bir aya
olan Yunan Siyaset felsefesiyle, Sasani siyaset anlayn sentezleyerek, bunlar
siyas ahlak temelinde harmanlamtr.166 Yine bu dnemde, Ebu Hanifenin
rencisi Ebu Yusufda salt dn kaynaklar erevesinde hukuk adan, Allahn
hakk ve kulun hakk kavramlarn akla kavuturmaya alm ve tartmtr.167
eitli kaynaklar, Abbasi devleti iinde Mslman olan veya olmayan ranllarn
Sasani ve Fars siyaset geleneini yegne siyas otorite olarak tandklarn, te
yandan nceleri Hristiyan olup da daha sonra Mslman olanlarn bu gelenee fazla
164

Chz, Kitabut- Tac fi Ahlakl-Mluk, Beyrut- 1970, Cabir, Age, s.432 ran tarz siyaset
eserlerinin evirisinin Abbasi toplumsal dokusuna etkisi iin bkz. Cabir, slmda Siyas Akl, s. 695696, et-Tac.s. 13-14.
165
Brockelmann ve Harun Han irvan, Halife Memun dneminde yazlan bu eserin siyaset alannda
slam dnyasnda yazlm ilk zgn eser olduunu syler. Fakat, Dunlop, Curci Zeydann bu eserin
Arapadaki ilk siyasi eser olmadn ikna edecek bir ekilde ispatlad belirtmektedir. Kanaatimize
gre, bu eserin yukarda saydmz dier eserlerle bir muhteva ortakl sz konusudur. Harun Han
irvani, slamda Siyas Dnce ve dare zerine Aratrmalar, ev. Kemal Kuu, Ank., 1965, s.
59-64, D.M.Dunlop, Giri, Fusll-meden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi
zcan, Siyaset Felsefesine Dair Grler, zmir, 1987, s. 5
166
Cabir, slm kltr ve medeniyetini ele alrken kulland yapsalc ve ideolojik okuma metodunu
Farsllardan Abbasilere geen bu siyas etkilere de uygular. Ona gre, lk Abbasi andaki Arap
toplumunun durumu, daha nce Fars toplumunun durumunun gelitii yne doru gelimitir.
Cabirye gre, bnul Mukaffa sultan ideolojisinden sz ettikten sonra el-Edebus-Sair ve elEdebul Kebir adl eserlerinde Abbasi Devletinin toplum yapsn halife, sekinler ve halktan oluan
bir sosyal piramid eklinde yorumlam ve bunun olumasna katk yapmtr. bnul Mukaffa ayn
zamanda bu piramidin kendisinin de ait olduu sekinler zmresinin karlarna hizmet edecek ekilde
yaplanmasn da teorik olarak ne srm ve buna katk yapmtr. Benzer bir toplumsal tabakalama
temayl Chzn sekinlerin, halk ile Sultann arasnda arac olduunu syledii ve sekinleri
nemli organlarn hiyerarik biimde yardmclarna benzeterek anlatt grlerinde de gze arpar.
Cabir, Age.s.434. bnul Mukaffa, slm Siyaset slubu(el-Edebus-Sair, el-Edebul Kebir, Risale
fis-Sahabe), ev. Vecdi Akyz, st. 2004. Chz, bnul Mukaffa ve Hadisci bn Kuteybenin siyas
grleri ve toplumsal tabakalar tasniflendirmesi iin. Bkz. Ank. S. Lampton, State and Government
in Medieval Islam, Oxford University Press, 1981, ss. 43-68. Antony Black, The History of Islamic
Political Thought,From the Prophet to the Present, New York, 2001, ss. 19- 38
Ayrca, bnul Mukaffann eserlerindeki siyas grlerin slm Hukuku asndan onumas iin Bkz.
Rosenthal, Ervin I.J., Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, st.1996, s.106-108,
167
Ank. S. Lampton, State and Government in Medieval Islam, ss.43-68. Antony Black, The History
of Islamic Political Thought,From the Prophet to the Present, New York, 2001,ss. 19- 38

57

itibar etmeyerek, bunun yerine Yunan siyas dncesini tercih ettiklerini, netice
itibariyle de bu iki ekol arasnda bir rekabetin olutuunu kaydederler. Byle bir
rekabetin olup olmad, eer varsa snrlarnn ne olup olmadna dair kesin olarak
birka rivayet dnda fazla bir kaynak olmasa da, Abbasi dneminde evrilen
siyasetle ilgili eserlerin muhtevasnn ve siyas dncenin seyrinin, Sasani ve Fars
siyaset anlayndan Yunan tarz siyaset

eserlerine doru kayd kolayca

grlebilmektedir. 168
2.2c.Efltn ve Aristonun Siyaset Kllyatnn

Arapaya evrilmesi ve

Frbnin Tutumu
Yunan siyaset felsefesiyle ilgili Arapaya evrilen eserlerin nshalarnn, hem
Yunanca, hem de Arapalarnn byk oranda bugn elimizde bulunmamas,
Mslman filozoflarn bu metinler karsndaki tutumlarn, sentezci kimliklerini ve
zgn dncelerini ortaya koymak adna eitli ve farkl grler ileri srlmesine
sebep olmutur. Bu konuyla ilgili olarak gnmzdeki birok deerlendirme,
bilinenden hareketle bilinmeyenin ortaya konulduu gl zanlar ve tahminlerle
ilerlemitir. Yunan siyaset felsefesiyle ilgili eserlerle ilgili olarak ortaya kan bu
karmakln sebebi, slmn ortaya kndan hemen nceki Yunanca konuan
dnyadaki karmak durum kadar (felsef metinlere Sryanilerin dn amal
mdahaleleri, felsefe okullarnn bask sonucu kapatlmas, sahte Efltncu ve

168

slm ncesi ran dncesi ve bunun slm dncesine gemesi ve etkisiyle ilgili olarak ayrntl
bilgi iin bkz. Alessandro Bausani, slm ncesi ran Dncesi, ev. Krat Demirci, slm
Dncesi Tarihi, Ed.M. M. erif, Trk. Ed. Mustafa Armaan , cilt,1 s.77-95, Tabiat bilimleri,
astronomi, astroloji, metafizik, geometriyle ilgili olarak Mslman-Sasani ilikileri iin bkz. M. G. S.
Hodgson,
slmn Serveni ev. Senai Demirci, Cilt 1, s.378-390, De Lacy Oleary , slm
Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Yaar Kutluay, Hseyin Gazi Yurdaydn, st., 2003, s.107,. An
Anthology of Philosophy in Persia. Ed. S.H.Nasr and Mehdi Amin Razavi, Nev York, Oxford
oup.1999, s.2-69 Ayrca bu dnce sistemlerinin slm dncesi iindeki seyrini ve ona etkileriyle
ilgili olarak bkz. Ali Sami en-Near, slmda Felsef Dncenin Douu I st.1991, s.271-300

58

Aristocu eserlerin retilmesi v.b), slm dnce evrelerinde kullanlan Yunan


felsefesinin bu dalnn kstl grntsdr.169
Bu durum konumuz asndan nemlidir. nk, Frb kaynak olarak Yunan
filozoflarndan etkilenmekle beraber zgn bir siyaset felsefesi oluturmutur.
Modern dnemde yaplan birok alma, Frbnin Efltun ve Aristonun
grlerinden ayrlarak gelitirdii siyaset felsefesinin zgn ynlerinin kkenlerini,
Helenistik dnemde, Efltun ve Aristonun eserlerine yaplan mdahalelere,
eklentilere ve yorumlara balamlardr. Fakat burada gzden kaan en temel husus,
Frbnin, eer iereo bir kenara braklrsa, bin yldr uykuda olan siyaset
felsefesini ve siyaset ilmini zgn bir sistem gelitirerek tekrar dnce dnyasna
kazandrmasdr. Dolysyla Frb Helenistik dnem boyunca farkl alanlara salan,
mistikletirilen ve unutulan siyaset felsefesinin ana unsurlarn basite derleyen bir
filozof deildir. Daha nceki ksmda da deindiimiz gibi, O semavi bir dinin
emsiyesi altnda ilahi hukuk, klasik siyaset felsefesi ve dindar bir toplum arasndaki
geleri temel alarak, zgn bir siyaset felsefesi gelitiren ilk filozoftur.
Bu nedenle, Frbnin siyaset felsefesinin zgn ynlerini ve kkenlerini
tam olarak ortaya koyabilmek iin, sz konusu hatalara dmeden, dneminin siyaset
felsefesi asndan tam bir manzarasn ortaya karmak gerekir. Bu amala, Efltn
ve Aristonun siyaset felsefesiyle ilgili eserlerinin evrilip evrilmediini, evirilerin
durumlarn, varsa farkl evirileri ve bunlarn blmlerini ortaya karmak nem
arzetmektedir. Efltnun siyaset felsefesiyle ilgili eserleri Devlet, Devlet Adam ve
Kanunlarn baz eksiklikler olmasna ramen nemli bir yekunu sz konusu
dnemde Arapaya kazandrld, gerek tabakat kitaplarndaki bilgilerden, gerekse
169

Dimitri Gutas, Galens Synopsis of Platos Laws and Frbs Talhs, Greek Philosophers in the
Arabic Tradition, Variorum Collected Studies Series, USA, 2000, V, s. 101

59

filozofun bu kitaplara yapt atflardan dolay aikr olmaktadr. Bu evirilerin ou


da bir ok sebepten dolay problemli olmutur.170
Ayrca, Mslman mellifler bu eserlerin dnda, siyas ieriklere sahip olan
Uhudul Yunaniyye (Yunanca tler) adl bir eseri Efltna ve Srrul Esrar adl
bir eseri de Aristoya atfetmilerdir. Abdurrahman Bedevi, bu iki eseri de
neretmitir. Frb felsefesinde bu eserlerin dolayl bir etkisi sz konusu olmuken,
Frbnin kendisi bu eserlerden Efltn ve Aristoya ait olduu konusunda aka
bahsetmez. Fakat, eserler Frb dneminde veya onun zamanndan ok az nce
tercme veya telif edilmitir. Uhudul-Yunaniyye Trk Devleti Tolunoullarnn
saraynda bulunmu ve Tolunolu sultanlarnn biyografisini ve ynetim anlaylarn
yazm171 Ahmed b. Yusuf tarafndan telif edilmitir. Ahmed b. Yusufun lm
tarihi 920 ve 930 yllar aras veya miladi 10. asrn ilk eyreidir. Abdurrahman
Bedevi, Uhudul-Yunaniyye adl eseri siyaset alannda Sasani ve Yunan
taraftarlarnn ekimesinin olduu bir ortamn bir rn olarak sunar. nk Ahmet
b. Yusuf eseri siyaset alannda Farsllarn, Yunanllardan daha stn olduunu iddia
eden birisine mukabele olarak yazdn belirtir.172 A. Bedevi, kitabn, fasih bir

170

Yaplan bu evirilerin shhati ve bu konuyla ilgili baz problemler iin bk. Mehmet Bayraktar,
slm Felsefesine Giri, Ank. 1988, s. 42-46
171
Ahmed b.Yusufun, Ahmed b.Tolun(884), Ebu Cey Humareveyh(896), Harun b.Ebi Cey(904) ve
Gulman Beni Tulun gibi Tolunolu devletinin hkmdarlarnn siyretini ve biyografilerini
yazmalarndan yola karak (Bkz. Abdurrahman Bedevi, Giri, El- Usulul Yunananiyye lin
Nazaryyetis-Siayasiyye fil-slm, Kahire, 1953,s. 26, Nesimi Yazc, lk Trk-slm Devletleri
Tarihi, Ank.,1992, s. 48) onun bir Trk devleti olan Tolunolu devletinin divannda bulunan bir edip
veya katip olduunu syleyebiliriz. Onun fasih bir Arapayla yazdUhudul-Yunaniyye de,
Efltndan bir ekilde haberdar olduunu fakat siyas grlerini tam olarak bilmediini
syleyebiliriz. Bedevi, Ahmed b. Yusufun Hicri 4. asrn balarnda lm olabileceini syler ki bu
920 ve 930 tarihlerine denk dmektedir. Bedevi Age. s.26, Ahmed b. Yusuf iin bkz. Yakut,
Mucemul Etibba, Msr Bask., Cilt.5, s.154-160
172
Ahmed. b. Yusuf yle demektedir: Farsllarn gzel siretleri ve bu konudaki stn
dncelerini (kendilerine gvenleri) asndan sahip olduklar eyi derinliine dndm. Senin bu
ifade ettiklerinin ne geree yakn ne de hakikatten uzak olduunu grdm. ayet taassubun ve
tasallutun artmalar Yunanllarla ilgili olarak onlarn deeri ve yeri hakkndaki sulamalarla
(kitab doldurmayp) ksa kesseydim, o zaman ok ho ve ak bir sz bulmu olacaktmSenin
Yunanllarn siyasette geri kaldklarna dair tekrarlarndan dolay, sana sadece onlarn szn

60

Arapa ile yazldn dolaysyla bir tercme dili sezilmediini, ayrca eserin
ieriinde yer alan Efltn ve Yunan tarihiyle ilgili birok bilgi yanllarnn
bulunduunu, bu nedenlerden dolay da kitabn Efltna veya baka bir Yunan
filozofuna ait olamayacan vurgular. A. Bedeviye gre, eser bizzat Ahmed b.
Yusuf tarafndan yazlm daha sonra da Yunan dncesi boyasyla boyamaya
almtr. 173
Ahmed b. Yusufun X. yzyln ilk eyreinde yaadn gz nne alrsak
siyaset alannda Farsllarn m, yoksa Yunanllarn m stn olduu konusunda
Frb dneminde canl bir tartmann olduunu syleyebiliriz.
Eserin tr ve slubu, yine ayn ekilde Fars geleneinin takip edilmesiyle
sultana ve vezirlere nasihat eklindedir. Uhudul-Yunaniyye Yunanca tler demek
olup ilk blm, melikin oluna tavsiyeleri, ikinci blm vezirin oluna szleri ve
nc ve son blm de tacir olan birinin oluna nasihatlerinden olumaktadr.
Eser, ynetim, vezirler, askerler, hizmetiler, adalet sahiplii, gzel ynetim,
istihdam, gibi balklardan olumakta ve siyaset ahlakyla ilgili tler ve
ynlendirmeleri konu almaktadr.174 Frbnin siyaset felsefesinde bu eserin
herhangi bir etkisi hissedilmez.
Efltnun grlerini ierdii sylenen ve Frb tarafndan yazld kabul
edilen bir dier eser ise, Takvimus-siyasetl-mulukiyye vel-Ahlakul-htiyariyye
adl eserdir. Eser katologlarda Frbnin adna gsterilir, fakat, muhtemelen Frb
byle bir eser yazmamtr. Eser, Efltn ve Aristonun genel felsef dsturlarndan

yazdm. Onlarn dndakilerle ilgili sahip olduun bilgilerle bu bilgileri karlatr. te o zaman
siyasette dierlerine nasl gzel siret ve deer bakmndan stn olduklarn greceksin Bkz. Bedevi,
Age, s.7
173
A. Bedevi, Age. s.35
174
Ahmed b. Yusuf, Kitabul-Uhudul-Yunaniyye,ner, Bedevi, Abdurrahman. El- Usulul
Yunananiyye lin Nazaryyetis-Sayasiyye fil-slm iinde, s.1-63

61

yola klarak sultanlara ve bireylere t ve tavsiyeler tarznda yazlmtr. Ayrca,


slm ahlakyla ilgili genel unsurlar, Efltncu erdemler ve bunlarn zellikleri tahlil
edilmeye allmtr. Eser, dier ahlak kitaplarndan ayr olarak yer yer Meai
felsefenin ahlak retisini de yanstr.175
Efltnun eserlerinin slm dnyasna aktarlmasnda zetlerin, derlemelerin,
alntlarn ve ksa yorumlarn ok nemli bir yeri olmutur. Bu zetlerin en nemlisi
ve bata geleni Galenin (M.S.199) Efltn Diyaloglarnn zeti adl yaptdr. Kitap,
Huneyn b. shak tarafndan Arapaya evrilmitir. Asl sekiz blm olan bu eserin
ancak drt kitab gnmze kadar ulamtr.176 Ayrca, Sabit b. Kurraya (.901)
atfedilen Risal fi Hallin ve Mesdnin Sinan b. Sabitin (.943) idarenin ahlak
yaplanmasna, ruhun blmlerine ve nefsin terbiye edilmesine dair yazdn
syledii kitabn, Efltnun siyaset felsefesinin slm dnyasnda ilk grnmleri
olduu da belirtilebilir.177

175

Bkz. Frb, Takvimus-siyasetl mulukiyyet vel Ahlakul htiyariyyet, ner. Abdurrahman


Bedevi, Efltn fil slm inde, Beyrut, 1982, 173-196, Ahmet Ate bu eserin Ayasofya 2820, 2821
ve 2822 nolu yazmalarda Frbye atfedildiini belirtmekte fakat filozofa aidiyetinin pheli
olduunu iaret etmektedir. Mbahat Trker Kyel, eserin stanbul ktphanelerinde Atein
bahsettiinden daha fazla yazmas olduunu syler. Frbnin eserlerinin daha sonraki
bibliyografyasnda bu farkl elyazmalarndan bahsedilir. ( Mjgan Cumbur, smet Binark, Nejat
Seferciolu, Frb Bibliyografyas, Ank., 1973, s. 10) Kyel, ilk frsatta bu eseri inceleme konusu
yapabileceini syler. Fakat mellifin bugne kadar byle bir almasna ulaamadk. Mbahat
Trker Kyel, Frbye Atfedilen Kk Bir Risale, Ank., 1990, s. 3
176
Eserin I. Kitabnda Kratylus, Sofist, Devlet Adam, Parmenides ve Euthydemus yeralr. II. Kitapta
ise Devletin ilk drt kitab yer alr. III. Kitapta ise, Devletin geriye kalan alt kitab bulunmakta ve IV.
kitapta, Kanunlar yer almaktadr. Huneyn, bu derlemenin ilk kitabn evirdiini sylemektedir.
Bylece Devletin tamamnn zetinin evrildii aikr olmaktadr. David C. Reisman. Agm.s. 264.
Ayrca bn Nedim, Huneyn b. shakn, Efltnun Devletine yorumlar yazdn belirtir. (bn
Nedim el-Fihrist, Ed. Gustav Flgel, Beyrut, 1964, s. 246). D. Gutas, Charles Burnetin Aspects of
literary form and genre in Arabic logical works adl makalesinden yola karak (Glosses and
Commmentaries on Aristotelian Logical Texts, The Syriac, Arabic and Medieval Latin Traditions,
London, 1993, s.33) buradaki yorumlama (fessera) teriminin tercme temekten te baka bir anlam
ifade etmediini belirtse de, Reisman, Efltnun Bahtiunun Kitab fi mesail el umur al-lhyya
adl eserinin ierisinde yer alan Efltnun Devletinin VI. Kitabnn nerinin nsznde, Bahtinun
da Huneynin metin olarak Devleti evirdikten sonra metinle ilgili notlar ve yorumlar dtn
belirtmesinden yola karak, Huneynin Efltnun Devletine bir erh yazd sonucuna varmtr.
Bkz. David C. Reisman, a.g.m. s. 265.
177
Mesd, Mrc-uz-Zeheb, Tahkik, Muhammed Muhiddin Abdulhamid,, Msr, 1964, Cilt.1.s.16-17

62

Ayrca, hvanus-Safa Risalelerinde Devletin II. kitabna ak ve dorudan bir


atf vardr.178 Ayn ekilde, Bahtiunun(1058) Risale fi el-Tbb ve el-ahdet elNefsaniyye adl eserinde Devletin III. Kitabnn bir evirisini yeni bulunan bir metin
olarak David Reisman neretmi ve ngilizceye evirmitir.179
Frbnin, Efltnun Devleti zerine bilgisi bu eserin mstakil bir
evirisinden kaynaklanm olabilecei gibi Huneyn b. shakn Galenin Efltn
Diyaloglarnn zeti adl evirisinden veya Huneyn b. shakn erhinden de ileri
gelmi olabilir. Frb El-Cem de, Devletin II. ve IX. kitabna atfta bulunur.180
Ayn kitapta, Frb Devlete baka bir atf yapar. Fakat, bu atf Devlete deil,
Galenin De Moribus adl yaptnadr.181 Ayn ekilde, Frb el-Cemde Efltna,
Kk Politeia adl bir eser atfeder ki kanaatimize gre bu Devlet Adam adl
diyalogdur.182 Frbnin Efltn Felsefesi adl yaptnda Efltnun kitaplarn
sunumu problematiktir.

Tahsilde ise bu konuyla ilgili daha geni bilgiler yer

almaktadr.183 Bu bilgilerin, nda Frbnin Efltnun felsefesiyle ilgili olarak


en azndan bugn modern metinlerle aydnla kavutuu ekliyle bilgisinin
zikredilen nedenlerden dolay ok net olmadn grmekteyiz.
178

D. C. Reisman, Agm. s.267.


D. C. Reisman. Agm.s.264
180
Frb, Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Lharmonie entre les opinions de platon et daristote,
Franszca ve Arapa metnin karlkl basm, Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, am,
1999, s. 97 Frbnin Devlete yapt birinci atf doruluun orta yol olduu hakkndaki Efltnun
grlerinedir. Efltn, Devlet, ev. Sebahattin Eybolu, Ali Cimcoz,st.,1995, 359a, s.49, kinci
atf Aristonun Peri Hermenieste syledii baz dncelerin Efltnun Devletinde olduu
ynndedir.
181
Burada, doutan var olan melekelerin alkanlklara stn gelecei yolunda Devlete yaplan atf
vardr. Reisman, bunun Galenin De Moribus adl yaptnda geen bir gr olduunu ileri srer.
Reisman, Age.s.266. Galenin Ahlakla ligili bu kitab Huneyn. b. skak tarafndan Arapaya
evrilmitir. M. Bayraktar, Age. s. 69. Galenin ilgili kitabnn ilk blmnn sadece Arapa evirisi
gnmze ulamtr. ngilizceye evirisi ve neri P. Kraus tarafndan yaplmtr. Galen burada
doal ve alkanlk sonucu oluan fiillerin ahsiyette daim kalacan, bunun ruhtaki etkisinin en aza
indirilebileceine ramen tamamen kaybolmayacan belirtir. bkz. Franz Rosenthal, The Classical
HeritAge in Islam, London, 1992, ss.85-94, (atf), s. 91
182
Frb, Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Lharmonie entre les opinions de platon et daristote,
Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, s. 77, Fahrettin Olguner, slam Kaynaklar Inda Age.
s. 210
183
Frb, Tahsil, Ed. M. Mahdi, s. 65
179

63

Frbnin siyaset felsefesiyle ilgili olarak modern aratrmalarda en fazla


zerinde tartmalar ve farkl yorumlamalar yaplan bir dier konu, Efltnun
Kanunlar karsnda filozofun tutumudur.
Efltnun Kanunlarnn da slm dnyasna nasl getii, metinlerin
tamamen mi yoksa derlemeler dolaysyla getii konusunda veya Kanunlarn
muhtevasnn ne kadarnn Frb felsefesine sirayet ettii konusunda eitli grler
ileri srlmektedir. Frbnin Efltn Kanunlarnn zeti adl eseri Fahrettin
Olguner tarafndan dilimize evrilmitir.184

Bu eviri, 1952 ylnda Francesco

Gabrieli tarafndan hazrlanan AlFrbus Compendium Legum Platonis adl eserin


iinde yer alan ve sadece Leiden elyazmasndan yola klarak hazrlanm metne
dayanmaktadr. Eserin ortaya kyla beraber nceleri bu eserin Helenistik
dnemde ve Ortaada Kanunlara yaplan tek yorum185 olduu kabul edilmitir.
Fakat, daha sonra, skoryal ktphanesinde Efltn Kanunlarna yazlan baka bir
zetin elyazmas bulunmu ve bunun da Ebul Ferec bn Tayyibe (1043) ait
olduu, eseri nereden, Theresa Anne Druart ve Ervin Rosenthal tarafndan ortaya
konmutur. Bu iki zetin birbirinden yaralanarak m yazld, ikisinin de farkl bir
zetten mi yararland veya bizzat Kanunlarn evirisini mi kaynak olarak
kullandklar konusunda modern aratrmaclar arasnda farkl yorumlamalar vardr.
Druart ve Rosenthal bu eserin Frb zetinden yola klarak hazrlanan bir zet
olduunu iddia etmilerdir. Dimitri Gutas, bu iki eserin uzun zamanlar ayn eserler
olarak takdim edildiini, bunun Leiden Elyazmalarn hazrlayan katalogcularn
hatalaryla balayp daha sonra bir yanllklar silsilesine dntn belirtir. Gutas,
184

Frb, Efltn Kanunlarnn zeti, ev. Fahrettin Olguner, Ank. 1985,


Muhsin Mahdi, The Editio Princeps of Frbs Compendium Legum Platonis, Journal of Near
Eastern Studies, January 1961, Volume XX, s. 1, Muhsin Mehdi bu makalesinde sz konusu neirle
ilgili ayrntl bilgi verir ve buna katk olarak editrn eserin Paul Krausca Almancaya yaplan
evirisinden ve dt baz zel notlardan haberdar olmadn vurgular. Muhsin Mahdi, Age. s.1, 2
185

64

bu eseri nereden Theresa Anne Druart ve E. Rosenthalin, bu zetin Frbnin


zetinden yararlanlarak hazrland eklindeki iddialarnn gerei yanstmadn
belirtir. Gutas, bu iki eserin, birbirine kaynaklk etmesinden ziyade ayn ortak bir
kaynaa sahip olduklarn, bu ortak kaynanda Galenin Kanunlara yazd zet
olduunu vurgular.186 Gutas, Kanunlarn aslnda mevcut olmayan, Galenin ahlakla
ilgili baz grlerinin Frbnin zetine nfuz ettiini syleyerek ve bu durumu
rneklendirerek iddiasn glendirmeye alr.187
Mellife gre, Frb, Galenin zeti karsnda daha zgr ve daha fazla
yorumlayc kimliiyle karmza kar. Gutas, Ebul Fara bn Tayibe atfedilen
skoryal elyazmasnda Galenin zeti karsnda daha sk davranldn, dolaysyla
bn Tayyibin zetinin, Galenin zetine ve Kanunlarn ieriine daha yakn
olduunu belirtmitir. Galenin yazd zetin bn Meymunun aktard kadaryla
sadece kk bir parasnn kalmas,Gutasn iddialarnn da kesin olmadn ortaya
koyar.

188

Ayn ekilde, Franz Rosethal, yazar belli olmayan baka bir Arapa

186

Dimitri Gutas, Galens Synopsis of Platos Laws and Frbs Talhs, Grek Philosophers in the
Arabic Tradition, s. 101-119
187
D. Gutas, Age.s.115, Aristo ve Efltnun fikirlerinin Galenin yorumlar ve eserleri vastasyla
slm dnyasna getii kabul edilen bir husustur. M. Bayraktar, Age. s. 69
188
Dimitri Gutas, Musa bn Meymunun, Galen ile ilgili bir sznden yola karak, Galenin
Kanunlara yazd zetin, Efltnun dier eserlerine yazd zetlerden daha ksa olduu sonucunu
karr. bn Meymunun sz yledir: Ben Galenusu Kanunlara yazd erhte gerekten sz ok
uzatan birisi olarak zannediyordum. Ta ki Galenusun Efltnun Kanunlarna yazd zette daha
nceki birisini sz uzatan birisi olarak suladn grene kadar. Galenin sz yledir. Ben baz
mfessirleri Hipokratn szlerinden olan u sz yorumlarken (gereksiz uzatmalar yaptklarn)
grdm ki o sz udur: eer hastalk lmle sonulanrsa bu durumda temizlikten stn gayede bir
ynetim vardr O bu sz yzlerce cilt halinde manasz ve sebepsiz olarak yorumlad. Galenus,
Cevamii Kitabun-Nevamis, Corpus Platonicum Medii Aevi Galeni Compendium Tmaei Platonis,
Ed. Paulus Kraus et Rshardus Walzer, Londinii MCMLI, s. 39, Josua Parens ise, byle bir
yorumlamann yanl olabileceini, nk bir kiinin dierini laf uzatmakla sulad halde,
kendisinin de laf uzatabilmesinin mmkn olduunu belirtir. Dolaysyla buradan yola klarak
Galenin zetinin dier diyaloglara yazd zetlerden daha ksa olduu sonucu ortaya kmaz. Joshua
Parens, Metaphysics as Rhetoric, Al Frbs Summary of Platos Laws, State of New York Press,
1995, s. 149

65

yazma da Kanunlardan yaplan bir alntnn asl metinden olduka deitirilmi bir
ekilde aktarldn metinleri karlatrarak gstermektedir.189
Ayn ekilde, Frbnin zetinin bizzat Efltn Kanunlarnn byk
blmnn evirisinden de kaynaklandn savunanlar olmutur.190 nk, bn
Nedim ve bn Ebi Useybia, Efltnun bu eserinin nce Huneyn b. shak tarafndan
daha sonra da Frbnin rencisi Yahya b. Ad tarafndan evrildiini
belirtilmektedir.191 Frbnin Efltn Kanunlarnnn zeti adl eserini modern
dnemde bu kadar tartmal klan sebeplerden birisi budur; yani Frbnin Efltn
Kanunlar karsndaki tutum tarzn ortaya koyabileceimiz Arapaya yaplan
evirinin hem Yunancasnn, hem Arapasnn bugn mevcut olmamasdr. Frb,
Efltnun Kanunlarna yazd zette Kanunlarn blmlerinin saysyla ilgili
olarak phelerini dile getirir. Kanunlarn modern neri on iki kitaptan oluur. Frb
ise, baz rivayetlerde Kanunlarn on, bazlarnda da on drt blm olduunun
aktarldn belirterek, eserin boyutu ve ierii hakkndaki phelerini ortaya
koymutur.192 Bu durumda, Frb eserin dokuz blmn yorumlamtr. Ayrca
Frbnin yedinci blmde iledii konular Kanunlarn hibir blmnde hatta
Efltn kllyatnda yer almayan grlerdir. Olguner, muhtemelen Efltna ait
olmayan bir risaleyi Frbnin buraya koyarak yorumladn sylese de193
Frbnin zet yazd metnin bu ekilde olduunu kabul etmek daha makul

189

Franz Rosenthal, On The Knowledge of Platos Philosophy in the Islamic World, Greek
Philosophy in the Arab World, Great Britain, 1990, s. 396
190
Joshua Parens, Age, s. xxix
191
bn Nedim, Age, s. 246, Kft, Ahbarul ulema bi Ahbarul hukema, Ner. Julins Lippert, Leipzig,
1903, s. 17. Mehmet Bayraktar, Age. s .54, F. Olguner, bata ehristan olmak zere bn Clcl, bn
Ebi Useybia gibi melliflerin eserden bahsettiklerini fakat eserin ierii ile ilgili olarak sylediklerinin
Kanunlarn hatta Efltn kllyatnn ieriine uymadn belirtir. Olguner, Kanunlar slm
dnyasnda en iyi anlayan filozofun Frb olduunu syler. Fahrettin Olguner, Giri, Efltn
Kanunlarnn zeti,s. 11-15
192
Frb, Efltn Kanunlarnn zeti, ev. Fahrettin Olguner, Ank., 1985 , s. 82
193
Fahrettin Olguner, Giri, Efltn Kanunlarnn zeti, s. 16-17

66

grnmektedir. Bu grler nda, Frbnin, bugn elimizdeki Kanunlarn drt


blmne yorum yazmad aikr olmaktadr. nk Frbnin zeti ile bugn
artk modern dillere Yunancasndan evrilen Kanunlar arasnda byk farkllklar
vardr. Bu farklln yannda bir de Frbnin Kanunlarn banda, Efltnun
felsef eserlerini yazma ekliyle ilgili olarak anlatt hikaye, gnmzde bu eserin
siyas yorumsama (hermentik) asndan okunmasna sebep olmutur. Bu teoriye
gre, Frb Kanunlarn metninin hepsine ulamtr. Fakat, Frbye gre, Efltn,
gelitirdii felsef fikirlerin, felsefenin deerini bilmeyen insanlarn eline dmemesi
iin eserlerini yazarken dolambal bir dil kullanmtr. Frbye gre, Efltnun bu
dilini sadece filozoflar anlayabilmektedir. Frbnin nazarnda, Efltnun ifreli ve
simgelerle oluan bir dil kulland gerei yaygnlanca da, artk Efltnun apak
yazd eserlerinde bile insanlar belirli simgeler ve dolambal sluplar aramaya
balamlar, bylece bir yorum kargaas olumutur. Frbye gre, Efltn,
Kanunlarda apak bir dil kullanmasna ramen bu eserde de byle bir yorumlama
kargaas kmtr. Bu yorumlardan dolay da Kanunlar gerekten anlamak isteyen
felsefe rencileri artk anlayamamaktadr. Frb Kanunlar anlamak isteyenlere ise,
bu esere bir giri olabilecek ekilde kendi zetini yazmtr. Frbnin zeti de
gya filozofun bu ifreleri zmesiyle olumutur. Kanunlar ile Frbnin zeti
arasndaki temel farklln sebebi de budur.
Yukarda aktardmz manzarann Frbnin Efltn felsefesini yorumlama
ve alglama ekli ile ilgili olarak hakllk pay vardr. Fakat Frbnin de Efltnu
rnek alarak baz eserlerini halk iin, baz eserlerini de filozoflar iin yazd veya
eserlerinin baz blmlerinde srf filozoflarn anlamas, avamn anlamamas iin
dolambal bir slup kulland konusu tutarsz bir grtr. Frbnin siyaset

67

grlerine bu metotla ilk defa Leo Strauss yaklamtr. Bu minval zere daha sonra
Frbnin siyaset felsefesi zerine Batdaki almalarda gnmze kadar sirayet
eden yanl bir gelenek olumutur.194
imdi Aristonun eserlerinin evirisi ile ilgili mlahazalarmza geebiliriz.
Aristonun Nikomakhosa Etik adl eserinin Arapaya evrilmi ve Frb bu esere
bir erh yazmtr.195 Ayn ekilde, Frbnin Eudemosa Etiki ve daha kk bir
ahlak risalesi olan Magna Moraliay bildii iddia edilmektedir.196 Ayn ekilde,
Frb, Aristonun Hitabetine bir erh yazmtr. Hitabet erhi gnmze
Arapasndan deil Latince evirisinden ulamtr.197 Ayrca Nikomakhosa Etikin
erhinin sadece baz ksmlar, o da branice evirilerinden elde kalmtr.198 Macit
Fahrinin Frbnin Fusul Mntezea fi ilmil ahlak adl eserinin ieriinin
Nikomakhosa Etikin erhinin ieriini andrdn ve bu eserin szkonusu erhin
kayp ieriini byk oranda giderdiini syledii belirtilmektedir.199 Ayrca,
Frbnin Nikomakhosa Etikin hepsine mi yoksa bir ksmna m erh yazd ise
kesin deildir.200 Biz, Frbnin Nikomakhosa Etike yazd erhin ksmi ierii

194

Dimitri Gutas, Yirminci Yzylda Arap Felsefesi almalar, bn Sinann Miras iinde, ev.
Cneyt Kaya, st., 2004, s. 172- 181
195
Bkz. Macit Fahri, slm Ahlak Teorileri, ev. Muammer skenderolu, Atilla Arkan, st. 2004, s.
98-100, Ayrca Frb el-Cemde bu esere erh yazdn kendiside sylemektedir. Bkz. Kitabul cem
Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, s. 111
196
Mahmut Kaya, Efltn ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, slm Filozoflarndan Felsefe
Metinleri iinde, st. 2003, s. 162, Mahmut Kaya, Aristotelesin Ahlak ve Siyaset Felsefesinin slm
Dnyasna Yansmalar, Felsefe Arkivi Dergisi say 22-23den ayr Nikomakhos basm, st., 1981,
s.208-209. Frb, Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Lharmonie entre les opinions de platon et
daristote, Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, , s. 97
197
Bkz. Al- Frb, Didascalia in Rethoricam Aristotelis ex Glosa Alpharabi, Ed. J. Langhade et m.
Grignaschi, Beyrouth, 1971, ss. 125-250
198
Hans Daiber, Bibliography of Islamic Philosophy, Leiden, 1999, Vol.2, s.126. Burada Daiber,
Samuel ben Judah of Marseillesin Frbnin Nikomakhosa Etike dt erhten branice
versiyonunda bahsettiini belirtmitir. Ayn yer.
199
Mehmet Bayraktar, slam Dnce Tarihi, s. 224
200
Bkz. Necdet Durak, Aristoteles ve Frbde Etik, Baslmam Doktora Tezi, Konya, 2003, s. 145151

68

hakkndaki bilgilerimizi tabakat kitaplarndan ve bn Meymun, bn Bacce, bn Tufeyl


ve bn Rdn yapt atflardan renmekteyiz.201
Ortaa slm siyaset felsefesini etkileyip etkilememesi asndan tartlan
bir dier konu ise, Aristonun Politika adl eserinin Arapaya evrilip evrilmedii
meselesidir. slm filozof ve melliflerinin bu eserden haberdar olduklar kesin
olmakla beraber aratrmalarnda bu eseri kullandklarn tam olarak syleyemiyoruz.
Erwin Rosenthal, Steinschneider, Ralph Lerner, Hilmi Ziya lken ve dier baz
mellifler bn Rde kadar Aristonun Politikasnn slm ve Bat ortaanda
bilinmediini, dolaysyla slm siyaset felsefesinin zorunlu olarak Efltncu
olduunu sylemilerdir.202 Fakat, Aristonun Politikasna yaplan atflar veya
Nikomakhosa Etiki bata olmak zere Aristoya atfedilerek Arapaya evrilen
Siyaset el-Mudun, Tedbir er-Riyase203 gibi eserlerinin ieriine nfuz eden
Aristonun siyasetle ilgili grlerinden yola karak, birok adan Aristonun
siyaset grlerinin slm dnr ve filozofunu etkiledii syleyebiliriz. nk
Aristonun Politika adl eseri hem Kind204 hem de Frb tarafndan bilinmektedir.
Frb

hsaul Ulum ve Kitabul Millede205 kendisinin inceledii halihazrdaki

konular, Aristonun da Politika adl eserinde ilediini ve bunlar akla


kavuturduunu

belirtmitir.

Ayrca

Beyhak,

smail

vezirlerinden

birinin

ktphanesinde Frbnin rencisi Yahya b. Adinin el yazsyla yazlm


olduunu grdn syleyerek, Frbye ait eserlerin arasnda erhu fi Kitabis-

201

Bu atflarn deerlendirmesi iin bkz. Aydn Sayl, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten
Dergisi, Cilt 15, Say, 57, ss. 32-33
202
E. Rosenthal, Age. s. 12,178,272, Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, s. 129
203
Aristoya atfedilen siyasetle ilgili sahte eserlerin geni bir deerlendirmesi iin. Bkz. Mahmut
Kaya, slm Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, st.1983, s.280 ve 302
204
Kind, Aristotelesin Kitaplarnn Says zerine, Felsefefi Risaleler, ev. Mahmut Kaya, st. 1994,
s.170
205
Frb, hsaul Ulum, s.105, Kitabul Mille, Ner. Muhsin Mehdi, s. 72.

69

Siyase Aristotalis adl bir eserden bahsetmektedir.206 Bu eseri Beyhakden baka


kimse rivayet etmemitir.
Frbnin ada olan ve birok adan Frbnin siyasetle ilgili grlerini
yanstan Mesd Kitabut Tenbih vel rafadl eserinin felsefeyle ilgili blmnde,
siyaset felsefesinden de bahseder. Burada, Mesd kraln, ynettii ehrin bir
paras m yoksa ondan ayr saylmas m gerektii konusunu tartt yerde Efltn
ve Aristo arasnda bu konuda bir kartlk olduuna deinir. Mesd, Efltnun bu
konuyu Erdemli ehrin Meliklerinin Aratrlmas, Aristonun da Siyaset adl
kitabnda ele aldn belirtmektedir.207 S.M. Stern, Mesdnin mezkur problemdeki
kaynann Frb olmadn, bu problemin Porfirusun Efltn ve Aristonun
felsefelerinin bir ve ayn olduunu iledii bugn kaybolmu olan Efltn ve
Aristonun Grlerinin Uzlatrlmas adl eserinde muhtemelen ele alndn
belirtmektedir.208

te yandan, Mesd, ayn kitabnn baka bir blmnde

Aristonun ounluu Yunan olmak zere ehirlerin ve milletlerin ynetimlerini


(anayasalarn), aratrd politia (Kitabul Mudun) adl bir eserinden daha
bahsetmektedir.209 Ayn ekilde Kft, Aristonun bu kitabnda ounluu Yunan
olmak zere says yz yetmi biri bulan milletlerin ve ehirlerin siyasetlerini ele
aldn syler.210 Mesd ve Kftnin bu rivayetlerinden yola karak bahsedilen bu
eserin 1890 ylnda modern neri yaplana kadar Bat dnyasnda kayp olan
filozofun Atinallarn Anayasas adl eseri olduunu syleyebiliriz. Bu adan
bakldnda, Kitabul Mudun ile Politikann
206

birbirine kartrlmadn veya

Ali bn Zeyd El-Beyhak, Tetimme Svanul Hikme, Tahkik. Refik Acem, Beyrut, 1994, s. 41.
Mesd, et-Tenbih vel raf, Tahkik ve Tashih, Abdurrahman smail es-Safi, Badat, 1938,s. 102
208
S.M.Stern, al-Masudi and the philosopher al- Frb, Al- Masudi Millenary Commemoration
Volume, ed. S. Maqbul Ahmad and A. Rahman, The Insttute of Islamic Studies, Algarh Muslim
University, 1960, s.35
209
Mesd, Age. s.68, Bu eser muhtemelen Aristonun getiimiz yzylda bulunan ve modern neri
yaplan ve birok Yunan ehir devletinin anayasalarn inceledii Atinallarn Anayasas adl eseridir.
210
Kft, Ahbarul Hukema, s. 24
207

70

bunlarn iki ayr kitap olarak alglandn syleyebiliriz. Fakat Kitabul Mudun
Politikann ilk kitabnn ierii ile ayn mahiyettedir. Mahmut Kaya Politiann
Arapaya evrilmediini, ayn ekilde Ev Ynetimiyle ilgili eserin de, aslnda
Batlamyus el-Garibin ksmen hatal olarak hazrlad Aristonun Eserlerinin
Katalou adl eserine dayandn belirtir.211

Shlomo Pines de Aristonun

Politikasnn tamamen olmasa da, I. Kitabnn bir veya iki blmnn, Helenistik
devirde oluturulmu mmkn bir derleme, zet veya alntlarla Arapaya
evrildiinin kesin olduunu belirtir. Pines, Frbnin Ara ve Siysedeki ehir,
mahalle, ky ilikisini aklarken ne srd grlerden ve Kitabul-Millede kle
ve efendi ilikisini ele alrken, Aristo bunu Politika kitabnda aklad demesinden
yola karak Frbnin szkonusu derlemeyi kaynak olarak kullandn belirtir.
Pinese gre bu grlerde Frbnin kayna Efltn olmaktan ziyade Aristodur.212
Ayrca Pines, Amirinin Kitab al- Saada vel sad adl eserinde Aristoya yapt
atflar Politikann zellikle ilk kitabndaki ilgili ksmlarla karlatrr. ok kk
farkllklara ramen metinler birbirine tekabl eder. Buradan yola karak, Pines,
Aristonun Politikasnn ilk kitabnn iki blmnn Arapaya evrildiinin kesin
olduunu vurgulamaktadr.213 Btn bu rivayetleri gz nne alarak Aristonun
Politikasnn slm dnyasnda bilindiini, Politikann I. Kitabnn mota mot

211

Mahmut Kaya, slm Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi,s.281, bn Miskeveyh Kitabu


Tertib al-Saadet adl eserinde Kitabu Tedbirul Mudunun bir veya iki kitabnn Arapaya
evrildiini sylemitir ki bu da Batlamyus el Garibin ksmen yanl katalouna dayanmaktadr.bkz.
Pines, agm.s.153. M. Kaya, Age.s. 312-313
212
Shlomo Pines, Aristotles Politics in Arabic Philosophy, The Collected Works of Shlomo Pines,
Vol. III 1975-1986, s.157-158
213
S. Pines, bu metni Politikann ilgili blmleriyle karlatrarak mevcut metinde baz unsurlarn
daha ihmal edildiinin veya deinilmediinin ortaya ktn gstermektedir . Pinese gre ya Amiri
ok usta bir ekilde bu metni ksaltm veya Amirden nce bugn bilmediimiz bir kaynakta
Aristonun ilgili grleri zetlenmitir. (Pines, agm.s. 153-155) Ayrca, bn Miskeveyhinde
deindii ekliyle (Kitabul Mudun, Et-Tedbir el-Menzil) Aristoya bu kadar farkl adlar altnda
siyaset kitabnn atfedilmesi bir adan ayn kitabn farkl ekilde isimlendirilmesi olarak da
deerlendirilebilir.

71

olamasa bile bir ekilde evrildiini, ayrca Politikayla ilgili olup da Nikomakhosa
Etik bata olmak zere dier eserlerin ierisinde yer alan, Aristonun siyaset
dncesiyle ilgili olan fikirlerin slm dnyasna getiini ve Frbnin bunlarla
karlatn syleyebiliriz. imdi, Aristoya atfedilen Srrul-Esrar214 veya dier bir
adyla Es-Siyaset fi Tedbir-Riyase adl esere geebiliriz. Eserin, kaynaklarda,
mtercimliine

fazla

gvenilmeyen

bnul

Btrik

tarafndan

evrildii

kaydedilmektedir.215
Kitabn bugn elimizde bulunan metninin, asl metin olup olmad
konusunda bir ok tartma vardr.216 Fakat eser zerine alan mellifler, eserin

214

Kaynaklar, Aristoya atfedilen Srrul-Esrardan baka bir de Zekeriya er-Razye yaklak


isimlendirmelerle baz eserler atfetseler de sz konusu eserler farkldr. Birn, Raznin eserleriyle
ilgili olarak yazd risalede Raznin kimya ile ilgili eserleri bal altnda Kitabus-Srr, Kitabu
Srrs-Sirr (Srrn Srr Kitab) ve Kitabu Srrl-Hukema olmak zere tane eserden bahseder.
Fakat, bu risalede Razye siyaset veya ahlakla ilgili olarak Srrul-Esrar adnda bir eser
atfedilmemektedir. Bkz. Biruni, Muhammed b. Zekeriya er-Raznin Kitaplaryla lgili el-Biruninin
Risalesi, Ner Paul Kraus,1936,Terc.Edenler, Mustafa uhadar, Hasan ahin, M.Zeki Duman, ty.s.14
215
bnul Btrikin mtercimlii ile ilgili olarak bkz. D. M. Dunlop, The Translations of al-Bitrik and
Yahya (Yuhanna) b. Al-Bitrik, Journal of Royal Asiatic Society. London 1959, s. 140,141,142, Fuat
Sezgin Kllyat, c. 95.s. 262-263, Kaynaklar bnul Btrikin Nasturi bir mtercim olduunu ve
yapt evirilerde titiz olmadn vurgular. bn Ebi Useybia ve Kft, bnul Btrikin Yunanca ve
Arapa bilgisinin iyi olmadn (Gutas, Age. s. 134-135 Bayrakdar, Age. s.44,) belirtmektedir.
Mesela Kft onun iin gvenilir bir evirmen olmasna ve (orijinal metindeki) kavramlar iyi
evirmesine karn takr tukur bir Arapa kullanrd, demektedir. Chzda ok ktledii bu ilk
evirilerin, filozof Kind gibi doru Arapa kullanan kiiler tarafndan yeniden elden geirilmesi ve
slup asndan slah edilmesi gerektiini vurgulamtr.( Gutas, Age,s. 135, Chz, Kitabul Heyavan)
216
A. Bedevi, eserin nce Yunancadan Sryaniceye oradan da Arapaya evrildiini belirtir.
(Bedevi, Age.s. 41). Eserin, aslnda, Roma imparatorluu ve ge antikitede Sasani ynetim modeli ve
dncesi rnek alnarak yazld belirtilmektedir. (Bkz. Dimitri Gutas, Summary, The Grek
Background of Arabic Encyclopedia, Encyclopedic Activities in the Pre- Eighteenth Century Muslim
World, International Symposium, Pakistan, 2003). nk eser ne Batlamyus el-Garibin ne de,
Diogenes Laertiusun Aristonun eserlerini tasniflendirdikleri katologlarda yer almaz. (Bkz. Mahmut
Kaya, Age. s.312-324) Eser, daha sonra Gundissalvi tarafndan Arapada Latinceye buradan da
braniceye evrilmi ve spayadaki Yahudiler arasnda mehur olmutur. branice eviri ile
Bedevinin nerine rnek ald Filip Tarablusi evirisi farkldr. Bedevinin nerettii metin biraz
daha hacimlidir. branice evirideki II. Blmn son paragraf, Bedevinin nerettii metinde yoktur.
(Kar. Kitabu Srrul-Esrar, Ner, Abdurrahman Bedevi, El- Usulul Yunananiyye lin NazaryyetisSiayasiyye fil-slm iinde, Kahire 1953, s. 75- 125. Moses Gaster, The Hebrew version of the
Secretum secretorum. A mediaeval treatise ascribed to Aristotle. Published for the fist time from
the MSS. of the British Museum, Oxsford and Munich. With an introduction and an English
translation. Journal of the Royal Asiatic Society (London) 1908. ss. 111-162, Fuat Sezgin, Islamic
Philosophy, Vol.108, s. 251- 357, s.302-303). Bedevinin nerettii eserde II. Blm 39 sayfa daha
fazladr. Bu ksmda astroloji ve yldzlarn zellikleri, tlsm, ebcet gibi, belki de esere asl hretini
veren blmler yeralr. Kanaatimize gre, bu durumda Gundissalvinin Latinceye evirdii daha
sonra da braniceye evrilen nsha, eserin ekirdeine daha yakndr. Bu nsha sadece siyaset

72

aslnn bugn elimizde bulunan nshalardan ok farkl olabileceini, daha kk


olduunu ve baz ksmlarnn sonradan esere zeyl edildiini belirtmektedirler. Fakat
kitabn bugnk halini m.940 ylndan sonra ald bn Clcl ve bn Nedimin
rivayetlerinden anlalmaktadr. Ayrca, vezirlerde bulunmas gerekli olan artlar,
bal altndaki kitabn drdnc makalesi, az veya ok olmak kaydyla kelimesi
kelimesine Frbnin Arasnda filozof ilk bakanda bulunmas gereken artlarn
aynsdr. Arann Frb (950)nin

son dneminde yazldn da gz nnde

bulundurursak eserin bnul Btrikin evirdii ekirdek blmnn geniletilerek


bugnk haline

940 ile 987 tarihleri arasnda getirildii olduka muhtemel

gzkmektedir. Fakat, Bedevinin nerettii eserde bu zellikler 12 veya 13 olarak


deil 15 tir. Buna paralel olarak, 15 zellikten 12 si Frbnin 12 zelliiyle de
tpatp uyumaktadr. Eer, bu blm eserin ekirdeinde varsa bu sefer Frbnin
bu eserden yararlanm olabilecei sz konusudur.
Eserin baz blmlerinin 946 ylnda len Hamedan tarafndan yazld
sylenmektedir. nk eser baz mellifler tarafndan Yemen diye birine
atfedilmitir. Hamedan de Gney Arabistanldr ve Tabakatul Umemonu Kindden
sonra ikinci Arap filozofu olarak takdim eder.

Hac Halife de eseri Ahmedl

Yemeni diye birine atfetmekte ve eserin Halife Memun(h.198-218) zamannda


evrildiini belirtmektedir.217 Dunlop, vezirlerin zellikleriyle ilgili blmn
Corafyac Hamedan tarafndan Frbden etkilenerek kitaba yerletirilmi
olabileceini sylemektedir.

ahlakyla ilgilidir ve belki de bunun iin yani tlsm, fal, yar tbbi blmleri bnyesinde tamad
iin dieri kadar hret kazanmamtr. Mezkur sayfalar arasn karlatr. I.eser, s.75-125.II.eser,
s.128-129
217
Ktip elebi, Kefuz Zunun, Haz. erafettin Yaltkaya, Rfat Bilge, Cilt. 2. s.984. Bursal Mehmet
Tahir, Siyasete Mteallik Asar slmiye, no:62; Levend, s.176, no:6

73

Dunlop, eserin sihir ve astronomi ile ilgili bir blmnn slup olarak
Srrul-Esrardan ayrldn, Hamedanninde Hikmetin Srlar Kitab adl halen
kayp olan ve muhtemelen astronomi ve astroloji arlkl bir eser yazdn
belirtmitir.218 Kayp olduu belirtilen bu kitabn Srrul Esrarn braniceye evrilen
nshasnda olmayan astroloji ve tpla ilgili uzunca bir blm olduu muhtemel
gzkmektedir.
Frb, Aristoya atfederek byle bir eserin varlndan bahsetmez fakat gerek
Kind Aristonun Kitaplarnn Says zerine adl risalesinde219 gerekse Frb Aristo
Felsefesi adl eserinde Aristoya Politika adl bir eser atfederler fakat filozoflarn
bahsettii eserin Srrul Esrar olmad kesindir. Belki Kind ve Frb bu eserin
sahte Aristocu olabilecei kanaatine varmlardr. nk, Kind bizzat kendisi
dzeltmesini yapt halde sahte Aristocu eser olan Esolacyaya sz konusu
risalesinde Aristonun eserleri arasnda saymamt. Ayrca, Frbnin el-Cem adl
eseri bu tr sahte Efltncu ve Aristocu eserlerden filozofun yararlanp
yararlanmad konusunda bize ksmi bir rehberlik sunar. nk Frb sahte
olduunu dnp de dier eserlerinde zikretmedii eserler hakkndaki szlerinde,
el-Cemde Efltn ve Aristonun eserlerini uzlatrmak adna cmert davranr. Ayn
ekilde, Frbnin el-Cemde Aristonun olduunu syleyerek atf yapt Esolocya
hakkndaki tutumunun Efltn ve Aristonun grlerini birletirebilmek adna
bilinli olduu sylenmektedir. Ayn ekilde Frb, hsa ve Millede Aristo bunlar
Politika kitabnda aklad derken el-Cemde ise, Efltn ve Aristonun sosyal
yaantlarn ve siyas alanla ilgili tutumlarn tartt birinci meselede, Aristonun

218

Dunlop, Agm., s.150


Kind, Aristonun Kitaplarnn Says zerine, ev. Mahmur Kaya, Felsef Risaleler iinde,
st.2002, s.274
219

74

siyas risalelerinden (resailihi-Siyase)220 bahsetmektedir. Frb el-Cemde Politika


kitab kavramn kullanmamakta Siyaset Risaleleri demektedir. Ayn ekilde ayn
risalede, Aristonun skendere vezirlik yaptn da aklamaktadr. Burada verilen
bilgilerden yola karak, Frbnin

Srrul Esrarn bugn elimizde bulunan

metninin hepsini olmasa bile eitli ksmlarn okuduunu ve bu eserden


yararlandn syleyebiliriz.
Srrul Esrar, Dou ve Bat dncesinde ok geni bir alanda karlklar
bulmutur.221 Eserin, slm dnyasnda daha sonraki yzyllarda ok byk etkisi
olmutur. Bir manada, Aristonun ksmen evrilen Politika adl eserinin boluunu
bu eser doldurmutur. Zikrettiimiz zere, Kind ve Frbnin eser karsndaki
tutumunun pheli olduunu kabul etmekle beraber, bn Haldun,222 Katip elebi223
ve Knalzade Ali Efendi224 bu eseri Aristonun siyasetle ilgili eseri olarak
zikretmiler ve ierii hakknda bilgi vermilerdir. Ayrca eser eitli defa Osmanl
melliflerince Trkeye tercme edilmitir.225

220

Frb, el-Cem, am, 1999, s. 69


Kitapn 11.asrda Latinceye, daha sonra da Portekizceye, ngilizceye, Franszcaya ve
Hollandacaya evrildii belirtilmektedir. (Charles Burnett, Arabic into Latin, Cambridge Companion
to Arabic Philosophy, Ed. Peter Adamson, Richard C. Taylor, Cambridge, 2003, s. 382) Esere, Roger
Bacon, Aristonun olduundan phe duymadan 1243 ylnda bir erh yazmtr. (Bedevi, Age. s. 45).
Bedevi, eserin Bat dillerine iki ayr nshadan evrildiini ve bu eserlerin Bat rivayetini temsil eden
ve Dou rivayetini temsil eden olmak zere ikiye ayrldn belirtir. Bat rivayetini temsil eden ve
Maribiye diye isimlendirilen nshann spanyadaki Yahudiler arasnda mehur olduunu, bu eseri
Gundisalvinin evirdiini ve bu eserin ikincisinden daha az hacimli olduunu, kincisini de Filip diye
bir mtercimin evirdiini belirtir. (Bedevi, Age.s .42-43). A. Bedevi, eserin Batda bu kadar mehur
olmasnn sebeplerini, eserin Aristodan evrilen ilk felsef eser olmasna ve eseri erh eden Roger
Bacon, Alberts Magnus ve Jean de Limepes gibi filozoflarn eserin Aristoya aitliini serahatle
zikretmelerine balar. Bedevi, bu durumun, eserin Aristoya aitlii konusunda ilk phelerin uyand
14. yzyln sonlarna kadar devam ettiini belirtir. lk defa Petrus Kindyani (.1410) eserin
Aristoya ait olamayacana iaret ve ahitlik etmitir.(Age. s. 46) Kitap, daha sonra, deinildii
zere, btn bat dillerine evrilmitir.
222
bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, st., 1990, C.I, s. 94, s.13, C.II, s. 3
223
Ktip elebi, Kefuz Zunun, Haz. erafettin Yaltkaya, Rfat Bilge, st., 1943, Cilt. 2. s. 984
224
Knalzade Ali Efendi, Ahlak- Alai, lmu Tedbiril Medine, s. 46. Sadeletiren: Fahri Unan, deal
Devlet deal Cemiyet iinde, Ank., 2004, s.303
225
Bozoklu Akif Paa (l.h.1261), kitabn bir blmn tercme etmitir. Akamseddinzade
Hamdullah Hamdinin (l.1503) ve eyh mer Halvetinin (l.1520) bu eseri manzum olarak
221

75

Eserin giri blmnde Byk skenderin uzun seferlere kt bir zamanda


baz meselelerin zm iin Aristoya bir mektup yazd belirtilir. Aristoda Byk
skendere tavsiyelerinden oluan on makalelik Srrul-Esrar yazar. Burada
filozofun olmad yerde siyas otoritenin baz sorunlar zemeyecei anlay
vardr. lk makale hkmdarn halka ve kendine kar cmert veya cimri olmasyla
ilgili olarak Rumlar, Hintliler ve Farsllarn grlerini zetler226 ve bu adan
hkmdarlarn snflandrlmasna tahsis edilir. Kitabn ikinci makalesi meliklerin hal
ve ahvaline227 nc makalesi

adalet sfatna228 ve son makalesi de vezirlerin

saysna ve zelliklerine229 ayrlmtr. Kitabn dier blmleri dorudan siyasetle


ilgili deildir. Kitap, Hermesci, Yeni Efltncu ve Yeni Fisagorcu unsurlarla
Helenistik dnemin tipik bir zelliini yanstr. Eserde baz konular anlatldktan
sonra skenderin bundan ibret almas telkiniyle konu sonuca balanr. Eser byk
ihtimalle Bizans dneminde miladi III. veya IV. asrda Pehlevi siyaset ekli rnek
alnarak uydurulmutur. Her dnemde siyas zeyl yaplm veya baz ksmlar
kartlmtr.
Burada zerinde durulmas gereken bir hususta genel olarak Frbnin
Efltnu ve Aristoyu sunu tarzdr. Frb, Efltnun bilgi, metafizik ve psikoloji
ile ilgili grlerine hakimdir. Bunlar sz konusu alanlar erevesinde baz
eserlerinin baz blmlerinde ifa etmitir. Fakat, Frb, Efltn Felsefesi, Onun
Blmleri ve Blmlerinin Tasnifi adl eserinde Efltn kllyatn ahlak felsefesi
hatta daha ziyade siyaset felsefesi asndan ele alr. Burada eser bize, insann
Trkeye evirdikleri kaydedilmektedir. Eserin stanbul ktphanelerinde birok elyazmas ve
evirisi de bulunmaktadr. Orhan M.olak, agm. 350-378, M. Bayraktar, Age. s. 74
226
Kitabu Srrul-Esrar, Ner. Abdurrahman Bedevi, El- Usulul Yunananiyye lin NazaryyetisSiayasiyye fil-slm iinde, Kahire 1953, s.74
227
Age.,77-125.
228
Age.,125-129
229
Age.,129-145

76

bireysel olgunlamasndan balayp, filozofun iindeki yaad cahil ehirden,


erdemli ve ideal devletin olumasna doru bir seyir ve ak sunar. Frbnin mesela
el-Cemde Efltnun idealaryla ilgili kuramlarn metafizik bak asyla
deerlendirdiini grebiliriz. Fakat Efltn Felsefesi adl eserde ad geen
diyaloglarn ieriinde idealarla ilgili herhangi bir bilgiye yer verilmez. Bu durum
bize Frbnin Efltna her eyden nce bir siyaset felsefesi filozofu olarak
baktn gsterir.230
Kanaatimiz odur ki, Frb, Efltn ve Aristonun siyaset felsefeleri arasnda
en azndan siyaset ilmine baklar arasnda fazla bir fark grmemektedir.231 S. Pines,
Frbnin hsa adl eserinin sadece baz elyazmalarnda yle bir pasajn getiini
aktarmaktadr: Siyaset teorileriEfltn bu konuda Aristodan daha ok
hatrlanandr. Fakat bunun ieriinde zayf bir delil olduunu belirtir.232
Frbnin bu iki filozofun grlerini zmnen uzlatrdn syleyebiliriz.
Frbnin siyaset felsefesinin ideal boyutu Efltndan gelmekle beraber, salt bir
topyacln tesinde olan gerekilik ve aklc boyutu da zellikle pratik felsefe
anlay yoluyla Aristodan gelmektedir. Bu iki filozofun siyaset felsefelerinin
bugnden baktmzda farkllnn Frbnin siyaset felsefesinde fazla bir gerilime
yol amadn kabul ediyoruz. nk, Frb, el-Cemde bu konuda iki filozof
arasnda bir farkllk olduuna deinmez ve bunu uzlatrma giriimine girmez. Bu
da, Aristonun Efltnun Devletini zel mlkiyet ve aile asndan eletirdii
Politikann II. kitabnn evrilmediini gstermektedir. Eer, Frb bu blmden
haberdar olsayd el-Cemdeki uzlatrma maddelerinden birini de bu konuya tahsis
230

Frb, Felsefet Efltn ve Eczauha ve Meratibi Eczaiha min Evveliha ila Ahiriha, s. 4,
En azndan Frb, el-Cemde iki filozof arasndaki ahlak alanndaki kart grleri uzlatryor
grnrken iki filozofun siyaset ve sosyal hayat hakkndaki grlerini de uzlatryor gzkmektedir.
Bkz. Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Ner. Fawzi Mitri Najjar, Dominique Mallet, s. 109-111
232
D. Reisman, agm. s. 267
231

77

edecekti. Her ne kadar, kiide yerleen ahlakn deiip deimeyecei hususunda,


sz konusu eserde bir tartma varsa da iki filozofun siyaset felsefeleri arasndaki
dizgesel dzen (sistem) farkllklar konusunda Frb en azndan el-Cemde
suskundur. Ayrca, Frb metafizikte ve varlk felsefesinde Yeni Efltnculua
rabet etmitir. Fakat sosyal meseleler ve siyaset alannda bu akmn fazla da
zerinde durmamaktadr. Bununla beraber, Yeni Efltncu okullarn, eitim
mfredatlarnn Frbnin eserlerini yazma ekli zerinde etkili olduunu
syleyebiliriz.
2.3c.

Trk

Siyaset

Felsefesi

ve

Frbnin

Tutumu

(Frbnin

Biyografisindeki Baz Unsurlarn Siyaset Felsefesine Kaynakl)


Frbnin siyaset felsefesinin kkenleri, ncelikle, Kuran ve Snnette yer
almaktadr. kinci kaynak ise, antik Yunan siyaset felsefesidir. nc bir kaynak
olarak da ksm almalarla ortaya konduu ekliyle Trk siyaset dncesidir. Trk
siyaset ve devlet anlaynn Frbnin siyaset felsefesine etkilerini ortaya
karabilmek iin Frbnin Badata gelmeden nceki eitim ve retim hayatnn
tetkik edilmesi gerekmektedir.
slm tarihindeki tabakat kitaplarna baktmz zaman,

Frbnin hayat,

eitimi ve eserleriyle ilgili olarak farkl bilgilerle karlamaktayz. Bu farkl bilgiler


filozofun hayat hikayesini ele alan modern almalara da sirayet etmitir.233 Fakat

233

Frbnin sz konusu ekilde hayat hikayesini ve eserlerini ele alan modern almalara u
rnekleri verebiliriz. Mehmed Ali Ayni, Muallim-i Sn Frb, st., 1332, s.1-16, Adnan Advar,
Frb, slam Ansiklopedisi, Cilt, 4,st., 1964, s. 451,454, Hilmi Ziya lken, Frb Tetkikleri, st.,
1950, Aydn Sayl, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten Dergisi, Cilt 15, Say, 57, ss.1-59,
Richard Walzer, Al-Frb, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden, 1983, Cilt. 2, s. 778780 Hafz Abdullah Faruk, Frb, Islamic Literature, Vol.17, Nov.1971, s. 689-695, Abdurrahman
Badawi, Al-Frb, Hstoire De La Philosophie en Islam iinde, Paris, 1972, C. II, s. 478-483,
brahim Medkour, Frb, A History of Muslim Philosophy, Ed. M.M. Sharif, Pakistan,1983, Vol.II,
ss. 450-51, Fahrettin Olguner, Frb, zmir, 1993, Alfred L. Irvy, al-Frb, The Cambridge History
of Arabic Literatre, Cambridge, 1990, ss. 378-380. Yabanc kaynaklarla kyasladmz zaman
Frbnin hayatyla ilgili olarak Trkede yaplan almalarn daha nesnel olduunu kabul

78

son dnemde yazlan ansiklopedi maddelerinde bu bilgiler daha derli toplu olarak ele
alnmtr.234 Frbnin hayatyla ilgili olarak aktarlan bilgilerin farkllnn en
temel sebebi, Frbnin kendi zamannda veya kendinden hemen sonra rencileri
veya baka bir mellif tarafndan hayat hikayesinin yazlmamasdr. Bundan dolay,
Frbnin hayatnn ilk dnemleri, bu dnemde ald retim, bu retimin siyaset
felsefesine muhtemel kaynakl ve eserleriyle ilgili bilgiler, kendi ada ve
kendinden hemen sonraki kaynaklarda kstl bir ekilde verilmitir. Byle bir
durumda, bir dnr hakkndaki en gvenilir bilgiler bazen o dnrn ada
tarihilerin eserlerinde ve tabakat kitaplarnda bulunmayabilir. Dnrn etkisi ve
felsefesi yaygnlatka, o filozofun hayat, eserleri ve milliyeti ile ilgili
aratrmalarda hzlanmakta ve daha yaygn bilgiler ana ulalabilmektedir. Frb
iin de ayn durum sz konusudur. bn Nedim (990) Frbnin ada olmasna
ramen, filozofun sadece yedi tane eserinden bahseder, onlar da filozofun nemli
eserlerinden ziyade Aristonun eitli eserlerine yazlan erhlerdir.
Ayn ekilde, bn Nedim, Frbnin aslnn Farslarn youn olarak yaadklar
Horasann Faryab blgesinden

olduunu syler.235 bn Nedim bu konuda

yanlmaktadr.236 nk, eer, Frb, Faryabl olsayd mutlaka dneminde Faryabi


diye

mehur olacak ve eserlerinde Faryabi adn kullanacakt. Baz mellifler

Frbnin rencisi Yahya b. Adnin, Fihristin yazmnda bn Nedime yardm

edebiliriz. Ayrca, A. Bedevi, M. Mehdi, R. Walzer gibi aratrmaclar da Frbnin Trk olduu
konusunda hemfikirdirler. Bu eserlerde Frbnin Trk olduu gl atflarla gsterilmitir. Ayrca,
De Boer, Henry Corbin gibi modern dnemde slam felsefesini rak bak asyla deerlendiren
aratrmaclara gre ise, Frb Farisdir. Frbnin, Farisi olduuna dair bu deerlendirmeler temelde
bn Nedim ve bn Ebi Useybiann yanl atflarndan kaynaklanmaktadr.
234
Mahmut Kaya, Frb Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, st., 1995, C.12, s. 145-147
Dimitri Gutas, Frb, Biography, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New York, 1999, s.
209-210
235
bn Nedim, el-Fihrist, s. 263. bn Nedim Frbnin nemli eserlerinden hemen hemen hibirisini
zikretmez. Sadece Aristonun birka kitabna dt erhten bahseder.
236
M. Kaya, Frb Maddesi, s. 145

79

etmesinden yola karak, bn Nedimin bu konudaki kaynann doru olduunu


iddia etmiler, dolaysyla Frbnin Frbl, deil Faryabl olabileceini
belirtmilerdir.237 bn Nedimin Frb konusundaki kayna Yahya b. Ad olamaz.
nk, eer, bn Nedim, Frbnin eserleri hakknda Yahya b. Adi ile fikir al
veriinde bulunsayd, Fihristte Frbnin eserleri yedi tane Aristo erhiyle snrl
kalmaz, bunun aksine karmza onlarca eser kard. Dolaysyla, bn Nedimin
Frb hakkndaki bilgisi hem kstl hem de fazla gvenilir deildir. nk, slm
dnce tarihine baktmzda Horasann Faryab blgesinden gelen alimler ve
dnrler Faryabi olarak adlandrlmlardr.238 Mesela Yakut el Hamev,
Muhammed b. Yusuf el-Faryab adl bir alimden bahseder.239 bn Nedim, Frb
hakknda bilgi verirken bu fark grememitir.
Birka istisna dnda, btn mellifler, Frbnin Trkistann Frb ehri
yaknlarndaki (bugnk Kazakistan snrlar iinde) Vesite 870 ylnda doduunu
belirtmilerdir.240 Frbnin ada olan ve 943 ylnda slm topraklarnn corafi
bilgilerini edinmek iin Batattan ayrlan bn Havkal, Mavernnehir blgesini
ziyareti srasnda, Frbn Vesi kynden bahsederken Ebu Nasr Frbnin
buradan olduunu belirtmektedir.241 bn Havkaln sylediklerinden yola karak
Frbnin 943 ylndan nce Veside doduu hakknda Badatta yaygn bir
bilginin olduunu kabul edebiliriz. Ayrca, bn Havkal bu blmde Frbden O,

237

D. Gutas, Frb, Biography, Encyclopedia Iranica, s. 209-210


Ayrca bu dnemde yazlan Tarih ve Corafya kitaplarnda Horasan kelimesinin kapsad corafi
lanla ilgili karmak bir durum sz konusudur. Bkz. Ramazan een, Giri, slam Corafyaclarna
Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ank., 1998, s. 2
239
Yakut, Mucemul Buldan, Cilt.6, s.840
240
Farab ehri daha sontra Otrar ismini alm ve Mool istilalaryla beraber yklmtr. Hrbeleri
bugnki Kazakistan topraklar iindedir. (Fahrettin Olguner, Frb, Ank., 1987, s. 5) Frbnin
yetitii dnemlerde yrenin eitim, kltr ve sanat yaam iin bkz. (Emel Esin, Frbyi Yetitiren
Kengeres Trk Muhitinin Kltr ve Sanat, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, st., 1976, C. VI, s.
111-112)
241
bn Havkal, Suretl Arz, Ner. J. H. Kramers. Brill, 1939, s. 510-11
238

80

bu konularda (eski filozoflarn eserlerine erh yazma ve mantk) zamanmzda,


gnmzde ve asrmzda herkesi gemitir demektedir. lk dnem tabakat
kitaplarnda Frb ve eserleri ile ilgili en kapsaml bilgiyi bn Said Endlisi
vermitir.242 Kad Said ilk defa eserinde Frbye bir blm tahsis etmitir.
Kendisinden sonraki ilk asr iinde Frb, Dou slm dnyasndan ziyade Batda
daha fazla mehur olmutur. Filozof, Dou slm dnyasnda, bn Sinann
Aristonun Metafizik kitabn anlamasnda Frbnin rehberliine veya dier baz
felsef konularda filozofun maharetine yapt atflardan sonra mehur olmutur.243
11 ve 12. yzylda ve daha sonra yazlan tabakat kitaplarnda Frbnin hayat,
felsefesi ve eserleri ile ilgili bilgiler, filozofun slm felsef dncesine, zellikle de
Meai felsefeye rengini vermesine paralel olarak

artar. Bunun iin Frbnin

yapt felsefe ve eserleri slm dnyasnda yaygnlatka buna paralel olarak


tabakat kitaplarnda da onun hakknda verilen bilgiler artmaktadr.244
Fakat 12. ve 13. yzylda yazlan kitaplarda filozofla ilgili verilen bilgilerin
bazlar doru, bazlar yanltr. Mesela Frbnin, felsefe renmeden nce kadlk
yapt, bostan bekilii yaparken felsefeye merak sard, bir hkmdarn nnde
baz mzik aletleriyle ald paralarla nce insanlar alatp sonra gldrd,
yetmi dil bildii gibi konular gerek bilgiler olarak deerlendirilmemitir.245

242

Ebul Kasm bn Said el- Endlis, Kitabu Tabakatul Umem, Ner. Louis eyho, Beyrut, 1912.
s.53-55
243
Yahya Michot, Al-Frb And His Influence On The Early Avicenna:The Evidence From The
Kitb Al-Mabda Wa L-Mad, Uluslarasi Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank., 2005, S.
244
245

Hilmi Ziya lken, Frb Tetkikleri, st., 1950, s. 4


M. Kaya, agmad. s.157, D. Gutas, agmad. 209-212.

81

Ayn ekilde, bn Nedimde Frbye atfedilen eser says yedi, Kad Saidde
(1070) drt, Kftide (1248) yetmi drt ve bn Ebi Useybiada (1270) yz on
olarak verilmitir.246
Gerek erken kaynaklar, gerekse kendinden birka asr sonra yazlan tabakat
kitaplar birka istisna dnda Frbnin Trk olduu konusunda birleirler. Mesd,
bn Said,(1070) bn Havkal gibi ilk dnem tarihi ve corafyaclar, Frbn genel
olarak Trk nfusunun yaad yer olduu konusunda ittifak etmilerdir.247
Filozoftan yaklak asr sonra bn Ebi Useybia, Frbnin Horasandaki Trk
blgesi olarak bilinen Frbtan olduunu ve babasnn Faris olduunu belirtir.248
Useybiann burada Frbla ilgili olarak verdii bilgi

yanltr. nk Frb

Horasanda deil Trkistanda bir yerdir. Ayn ekilde Beyhakde Frbnin


Trkistann Faryab ilinde doduunu belirtir.249 Beyhakde verdii bu bilgide
hataldr. nk Frb Trkistanda, Faryab ise Horasandadr. bn Ebi Useybia,
Frbnin babasnn Faris olduunu sylese de dier kaynaklar onun babasnn
Samanoullar idaresinde kale komutan olan bir Trk olduunu aktarmlardr.250
bn Ebi Useybiann Frbnin babasnn Fars olduu iddiasna karlk, bn
Hallikan,(1282) Frbnin nesep olarak Trk olduunu syler ve isminin sonuna etTrk taksn ekler.251 Ayrca, bn Ebi Useybia Frbnin dedesinin isminin Tarkan
olduunu sylerken, bn Hallikanda dedesinin dedesinin ismini Tarkan olarak
vermektedirler. Frbnin Kitab el-musiki, Makale fi araz ma badet-tabia252 ve
Ahkamun Nucum adl eserlerinin elyazmalarnda da onun tam adnn Ebu Nasr
246

M. Kaya, agmad. s. 157


Mesd, Murucuz-Zeheb, (Seme Paralar). s.30, bn Havkal, Suretl Arz.,s.510
248
bn Ebi Useybia, Uyunul Enba fi Tabakatl Etibba, Ner. Nizar Rza, ty. Beyrut, s. 603
249
Ali bn Zeyd El-Beyhak, Tetimme Svanul Hikme, s. 41
250
Useybia, ayn yer.
251
bn Hallikan, Vefayatul Ayan, Kahire,1858, C.II, s.112-114
252
Frb, Makale fi araz ma badet-tabia, Haydarabad, 1349, s. 3
247

82

Muhammed b. Muhammed al-Tarkani/Tahran olduu grlmekte ayrca Frbden


astroloji hakknda bir risale yazmasn isteyen Ebu shak brahim b. Abdillah elBadadi de, Frbden bahsederken onun adn Ebu Nasr Muhammed b.
Muhammed et-Tarhan/Tarakan olarak aktarmaktadr.253 Burada Tarkan isminin
zorunlu olarak Frbnin dedesinin veya dedesinin dedesinin ismini gstermeyecei
fakat Samaniler, Yemeniler gibi Tarkanlerin de

byk bir slale adn da

gsterecei belirtilmitir.254 Mbahat Trker Kyel, burada Tarkanlkla kast edilenin


zel bir isimden ziyade, Trk devletlerinde ok yksek dereceden bir devlet grevlisi
mevkiindeki insanlara verilen bir unvan olduunu belirtir ve Frbnin de aile yaps
olarak byle bir gelenekten geldiini vurgular.255 Olguner de ayn gr ileri
srer.256
Bu durumda Frb Badata gelmeden nce bata dnemin bilim ve kltr
merkezlerinden birisi olan Frb bata olmak zere, Orta Asyadaki okullarda sk bir
dini eitim almtr.257 Frb daha sonra, Buharada mzik ve fkh eitimi almtr.
Sonra Merv ve Harranda bulunmutur. Daha sonrada Badata intikal etmitir. Bir
rivayete gre, Frb Yunan felsefesini sk bir ekilde renmek iin sekiz yllk bir
sre Bizans topraklarna gitmi daha sonra tekrar Harran zerinden Badata
dnmtr.258 Frb Arann baz elyazmalarnda getii ekliyle, 942 ylna kadar
Badatta kalm, daha sonra da ama gitmi, bilahere Kahire ve Halepte de

253

Frb, Astroloji Hakknda Doru ve Yanl Bilgiler, slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri, ev.
Mahmut Kaya, st., 2003,s.184
254
D. Gutas, agmad. S. 210
255
Mbahat Trker Kyel, Frb ve Siyaset, IX. Trk Tarih Kongresi, 21-25 Eyll 1981, Kongreye
Sunulan Bildiriler, Ank.1988, s. 609
256
F. Olguner, Age, s. 5
257
Kft, Ahbarul Ulema bi Ahbarul Hukema, Ner. Julus Lippert Leipzig, 1903, s.277
258
Muhsin Mahdi, Al-Frb, Dictionary of Scientific Biography, ed. C.C. Gillispie, New York,
1971,vol.4, s.523, Muhsin Mehdi, bu rivayeti Hattabiye dayandrr. Hattabinin rivayetine gre
Frb, Yuhanna b. Haylanla mantk altktan sonra, Yunan topraklarna seyahat etmi ve
almalarn tamamlayncaya kadar orda sekiz yl kalm ve tam olarak felsef mfredat renmitir.

83

bulunmutur.259 Frb Msrdan dndkten sonra 950 ylna kadar Seyfddevlenin


maiyetinde yaam ve bu yl vefat etmitir.260
Frb nce, Yuhanna b. Haylan ile mantk almaya balamtr. Daha sonra
muhtemelen bn Sirac ile Arapa alm ve bu dile vukufiyet salamtr. Bilahere
kendisinin de aktard kadaryla Matta b. Yunus ile Aristo felsefesini almtr.
Frb, Kitabul Hurufta varlk kelimesinin ne anlama geldiini tartrken eitli
dillerden rnekler getirir ve burada Souta diline de bir atf yapar.261 Souta,
kaynaklarda eski bir ran dili olarak kabul edilmekle beraber bunun bir Trk lehesi
olabilecei de vurgulanmaktadr. Soutann dier milletlerden ziyade Trkler
tarafndan kullanlan bir dil olduu kabul edilmitir. Dolaysyla Frbnin ocukluk
ve ilk genlik yllarn geirmesi muhtemel olan Kengeres Trk muhitinde de
Soutann yaygn bir kullanm vardr. Ayrca, gnmzde de zbekistan ve
Tacikistan lkelerinin baz blmlerinde Trkler bu dili konumaktadrlar. Ayn
ekilde Frbnin isminde geen Tarkan ifadesinin M.S. 581 ylnda bulunan bir
Souta metinde de birka kez getii belirtilmektedir.262 Tarkanln Sodutadan
gelen bir kelime olduu zerinde durulmutur. Ayrca, bn Hallikan Frbnin
Badata gelmeden nce Trke bildiini ve daha sonra Arapa renmeye
baladn belirtmitir. Frbnin Trk olduu konusundaki ve Badata gelmeden
nceki eitim hayatyla ilgili bu bilgileri aktardktan sonra, imdi onun erken dnem
eitim hayatnn ve

yetitii kltr ortamnn siyaset felsefesine muhtemel

kaynakl konusuna geebiliriz.

259

bn Ebi Usyebia, Age, s. 608, Frb, Kitb r ehl el-medne el-fdla,Kitabul Mille iinde,
Beyrut,1986,s.79
260
brahim Agah ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ank., 1986, s. 85
261
Frb, Kitabl Huruf, s. 111
262
aatay Tezcan, Kk Trk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Souta Bugut yazs, Belleten,
1975-76, s. 257

84

Frbnin siyaset felsefesine Trk dncesinden geen etkileri tespit


edebilmek iin ncelikle bavurulacak kaynaklar, eski Trk dncesindeki yazl
metin ve yaztlardaki siyas bilgelikle ilgili unsurlardr. Frb bu belgelere dorudan
atf yapmaz. Fakat Frbnin siyaset felsefesiyle, bu belgelerdeki siyasetle ilgili
unsurlar karlatrlarak sz konusu etkilerin olduu sylenebilmektedir. Ayrca bu
konuyla ilgili olarak bavurulacak ikinci kaynak da filozofla ayn zamanda veya
ondan nce yaam olup Frbnin yetitii blgeleri ziyaret eden ve blgenin
sosyal, ekonomik, siyaset ve devlet anlayndan bahseden Chz, Makdisi, Mesd
ve bn Havkal gibi slm corafyaclarnn kitaplardr. Bu yazarlar sadece teknik
olarak corafya yazclndan ziyade gittikleri yrelerin kltrel ve siyas
yaantlarn da deerlendirmilerdir. Bu kaynaklarda, Trklerin cesaretine
dolaysyla bamsz yaama ve devlet kurma yeteneklerine, drst ahlaklarna ve
hakanlarnn zelliklerine dair bilgiler verilmitir.263
Kyel, slm dnyasnda ilk defa siyaset bilimini kuran filozofun Frb
olduunu belirtir. Kyele gre, bunun altndaki en temel sebep Frbnin Trk
kltryle yetimesi, ilk genlik yllarnda Trklerin ahlak, devlet ve siyaset felsefesi
birikimlerini almas ve bu birikimlerin onun dnce dnyasnda nemli bir yer
amasdr.264 Efltn ve Aristonun siyaset kllyatna daha nce Ebu Bekir Raz,
Ebu Hatim Raz, bn Ravendi ve Kind265 gibi ilk dnem slm filozoflar ahit
olmular fakat bu filozoflar, bu kllyat slmn verileriyle harmanlayarak ayr ve
mstakil bir siyaset felsefesi gelitirememilerdir. Bu filozoflar siyaset felsefesinde
263

bn Havkal, Suretl Arz. Ner. J. H. Kramers. Brill, 1939, s. 463-525, Daha geni olarak Kengeres
muhiti olarak adlandrlan Frbnin doup byd yerlere slam dini, Frbnin doumundan
ksa bir sre nce 840 yllarnda girmitir.
264
Bu konuyla ilgili yaplan aratrmalar iin bkz. Ahmet Kmil Cihan, Frbnin Siyaset
Felsefesinde Trk Devlet Anlayn zleri, Bilimname Dergisi, Say: IV, 2004/1, s. 18
265
Hans Daiber, Political Philosophy, History of Islamic Philosophy, Ed. Seyyed Hossein Nasr,
Oliver Leaman, Tahran, C. II. s. 841-844

85

daha ziyade Sokrat bireysel ahlak anlay zerinde durmular ve siyaset


felsefesine, felsefe yapmann bir tr olarak bakmamlardr. Frbnin siyaset
felsefesini, felsefe yapmann bir ekli olarak alglamas ve bir ilim dal olarak ilk
defa slm dnyasnda siyaset bilimini kurmas onun Trk blgelerinde ald eitim
ve bu alanla ilgili mahedelerine balanmaktadr. Kyel, Frbnin siyaset
felsefesiyle ilgilenmesindeki temel unsurlardan birinin eski Trklerde siyas bir
kurum ve siyas bir yaplanma olarak Tarkanlk geleneinden gelmesi olduunu
syler.266
Burada kukusuz en nemli etkilenme, eski Trk metinlerindeki kozmolojik
reti ve unsurlarla, insani ve toplumsal alanla kurulan ilgi, alaka, benzetme ve
anlamlandrma ile ilgili olabilecei ynndedir.267 Eski Trk Dncesinde olduu
gibi, Frb de toplumsal alan, doal ve baz kozmolojik unsurlar esas ve temel
alarak oluturmaya ve aklamaya almt. nk eski Trk siyaset anlaynda
siyas alanla ilgili birok dzenleme ve anlay kozmolojik unsurlara benzetilerek ve
onlar rnek alnarak dzenlenmitir. Ayrca eski Trk dncesi kozmolojik
unsurlarla ifade edilen dizgesel metafizik bir dnce ekline de sahiptir. Ayn
ekilde, bu kozmolojik unsurlarn hakim olduu sz konusu metafizik dzen
efsanelerle insani ve toplumsal alana indirgenmi bylelikle

devlet kurma ve

ynetme sanatnn teorik erevesi kurulmutur.268 Frbnin siyasetle ilgili


eserlerine kozmolojik dzeni rnek alarak bir dzen vermesi, kozmolojik unsurlar
nplana alarak metafizik bir dnce oluturmas ve bu metafizii siyasetin temeli

266

M. T. Kyel, agm. S. 612


Emel Esin, agm. s. 108, Kozmolojik unsurlarla devlet dzenini ve toplumsal alan aklama ekli
Smerlilere kadar gtrlmekle beraber Trklerde bu unsurlar farkl bir ekilde ele alnmtr. Ayhan
Bak, Osmanl Devletinin Kozmogonik Temelleri, Kutadgu Bilig Dergisi, Say: 7, Mart 2005, s. 199
268
A. Bak, agm. s. 195
267

86

saymas bize eski Trk dncesinden de etkilendii izlenimini vermektedir.269 Ayn


ekilde, nizam alem anlay dorultusunda btn dnyay kapsayan bir devlet
oluturma fikrinde, toplumlarn toplumbilimsel adan tasniflendirilmesinde, ahlak
yaplanmalarnda, kanunlarn geleneklerinin olumasnda ve din ve devlet
ilikilerinde eski Trk dncesinden Frbnin felsefesine sirayet eden unsurlar
olduu kabul edilmektedir.270 Ayn ekilde, Hilmi Ziya lkenin slam ncesi
dnemi de kapsayacak ekilde Trk Tefekkrnn zellikleri hakknda syledii
unsurlarla Frbnin, genel felsefesi hakknda paralellikler, hatta zdelikler kurmak
mmkndr. u halde, her iki dnce tarz da gerekidir. Her iki dnce eklinde
de nazarye ile ameliye arasnda sk bir ba vardr. Ayn ekilde, lkenin aktard
ekliyle, Trk Tefekkr, fikirler ve mefhumlar basitletirmek, dnceye en akli ve
kolay eklini vermeye msaittir. Frbnin kendi dneminde Yunan mantk ve
felsefesinin anlalmas adna yaptklarn zihnimizde canlandrdmz da, Frb
felsefesinin Trk tefekkr ile bu konuda da rtklerini syleyebiliriz. Dier
yandan lken Trk Tefekkrnn hadsci olduunu syler.Buna paralel olarak,
Frbnin de bilgi felsefesinde akl bir sezgiciliinin nemli bir yer tuttuunu
syleyebiliriz.271 Bu alardan baktmzda, Frbnin siyaset felsefesinin Antik

269

M. T. Kyel Kutadgu Biligdeki baz unsurlarla Frb felsefesindeki baz geleri karlatrd
makalesinde, Frbnin Yusuf Has Hacibe etki etmesinden ziyade, ikisinin de ayn ortak kaynaklar
kullanmalarndan dolay benzer teoriler rettiklerini syler. Buna gre, Kutadgu Biligdeki Kutun
vasflar ve zellikleriyle ilgili baz geler, hikmetin tarihsel geliimi, Tanr ve insan ilikisi gibi
konular, Frbnin siyaset felsefesiyle benzer zellikleri tar. Evrendeki, toplumdaki ve insandaki
doal ahengin ve uyumun ortaya karlmasnda ve dzenlenmesinde gnee benzetilen Kutlu
Kutun bu alanlar tertiplemesi iin farkl almlar vardr. Kutun evrendeki misali gne gibidir ve
herkese eit parlamas gerekmektedir. Ayn ekilde bir toplumun devlete sahip olma Kutu, Ayn
varl ile temsil edilmitir. Kyel, Kutun bu zellikleriyle Frbnin devlet ve siyaset felsefesindeki
zellikle kozmolojik dzen ile devlet ve siyaset arasndaki benzetmelerde paralellikler olduunu
belirtir. (Mbahat Trker Kyel, Kutadgu Bilig ve Frb, Uluslaras, bn Trk, Harezmi, Frb,
Beyruni ve bn Sina Sempozyumu, Ank.,1990, s. 222-223)
270
Olguner, Age., 31-32, Ahmet Kmil Cihan, agm., s. 20
271
Hilmi Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, st., 2004, s.18,19, Bayraktar, slam Felsefesine Giri, s.
209

87

Yunan ve Helenistik felsefe, Kuran ve Snnetin dnda, nc bir unsur olarak da


Trk Devlet ve Siyaset geleneini grmekteyiz.
Frb, yetitii koullar ve ilk eitimi asndan byle bir ortamn rn
olmasnn yannda bn Ebi Useybiann aktard kadaryla kendini felsef miras
olarak Yeni Efltncu skenderiye okuluna balar. Useybia, Frbye Felsefenin
Ortaya k adl bir eser atfeder. Frb, bu eserinde, Aristonun felsef mirasnn
beinci ve altnc yzylda en son skenderiye okuluna sirayet etmi olduunu, bu
okulun dalmasyla beraber felsefenin skenderiyeden Antakyaya, oradan Harrana
ve oradan da Badata getiini vurgulamaktadr. Frbye gre, brahim Mervezi
ve Yuhanna b. Haylan da bu felsefe okulunun son temsilcisidir. Frb, Yuhanna b.
Haylann kendi hocas olduunu syleyerek kendini bu okula ait olarak
deerlendirmi ve felsefenin kendisiyle devam ettiini belirtmitir.272 Yeni
Efltncularn siyaset felsefesiyle ilgili grlerini hatrlarsak, sz konusu dnce
eklinin Frbnin siyaset felsefesini etkiledii ve belirlediine dair Useybiann bu
anlattklar bize bir imkan sunar. Frbnin siyaset felsefesinin ve erdemli ehir
tasavvurunun tpk Yeni Efltnculardaki gibi tamamen nefsi ve akli bir arnma ve
ykseli olarak sunulmasnn tarihi dkman da aktardmz bu pasaj olabilecektir.
Fakat, Muhsin Mehdi, Frbnin bu eserinde anlattklarnn, filozofun siyaset
felsefesi iin bir ey ifade etmeyeceini belirtir. Mehdi, Frbnin szkonusu
risalesinin bn Ebi Useybia tarafndan aktarlmayan ve elde kalm dier
blmlerinde, zellikle mantk almalarnda kendisini bu okulun devam olarak
takdim ettiini belirtir. Mehdi, bu okulun siyaset felsefesiyle ilgili herhangi bir
retisinin olmadn olsa bile bu durumun Frbnin siyaset felsefesinde baskn bir

272

bn Ebi Useybia, Age. s.604-605

88

unsur hale gelmediini vurgular.273 Dolaysyla, Frbnin siyaset felsefesinin btn


unsurlarn zellikle nefs ve akl srecinin yetkinlemesi asndan ele alarak, insani
erdemlerin ve devletin ilhlemesini savunan Yeni Efltncu okullarn dncevi
yapsna balamak makul grnmemektedir.274 Frbnin metafizik ve kozmoloji
alannda Yeni Efltunculuktan etkilenmesine ramen,275 bu metafiziin uzants olan
siyasi alanda Yeni Efltuncu ilahileme ve mistikleme anlayn benimsemediini
syleyebiliriz

273

Muhsin Mahdi, The Foundation of Islamic Philosophy, AlFrb and the Foundation of Islamic
Philosophy, s.55-56
274
Frbnin siyaset felsefesini Yeni Efltncu okullara balama istei, Walzer, Gutas, Kojeve ve
OMeara gibi modern aratrmaclarda nde gelen bir unsurdur. Straussla bu konuda diyaloa giren
Alexandre Kojeve, Frbnin Efltnu alglay tarzn ilgin bir ekilde hetorodoks Yeni Efltncu
izgiye balar. Bu filozoflar, Julian Apostate, Sallustius ve Damasciustur. Kojeve Atina okulu
kapand zaman bu kiilerin srgn olarak rana gnderildiini ve bu filozoflarn grlerinin bu
yolla Frbye de sirayet etmi olabileceini ileri srmektedir. Leo Strauss, On Tyranny, ed. Victor
Gourevitch and Michael S. Roth, New York, 1991, s. 269-76,294-99,301. Fakat, Kojevenin bu
iddialarnn o kadar da geerli olmayaca, Frbnin siyaset felsefesinde bu filozoflarn nemli bir
etkisinin olmad savunulmutur. Bkz. Joshua Parens, Age. s. 151
275
Yeni Efltunculuu Frb metafiziindeki etkileri iin bkz. Burhan Krolu, slam Kaynaklar
Inda Yeni Platoncu Felsefe, Baslmam Doktora Tezi, st., 2000, s. 229-242

89

II. BLM: Siyaset lmi


1. Siyasetle lgili Eserlerin Deerlendirilmesi
Bu blmn banda, Frbnin siyaset felsefesiyle ilgili yazd eserlerin
ksa bir deerlendirmesini yapmak istiyoruz. Frbnin gnmze kadar ulaan
siyasetle ilgili eserlerinin hemen hepsinin farkl elyazmalar gz nnde
bulundurularak modern neirleri yaplmtr. Fakat, Frbnin tabakat kitaplarnda
bahsi geen baz eserleri gnmze gelmemitir.1 Ayrca, Frbnin eserleri zerine
yazlan bibliyografyalar geleneksel ve geliigzel bir tarzda listelenmitir. Bu
bibliyografyalar, farkl adlar altndaki ayn eserleri ayrt etmek, filozofa ait olmad
halde ona atfedilen eserleri belirlemek gibi hususlar iinde barndracak bir yapdan
uzaktr.2
Baz modern aratrmaclar, Frbnin Efltun ve Aristonun eserlerini
yazma ekli hakkndaki kabullerini aynen kendisinin de benimsediini belirtirler.
Buna paralel olarak, filozofun yazd eserlerde, farkl kitleleri hedef aldn, baz
eserlerini halk veya Mslman toplum iin yazdn, bazlarn ise filozoflar ve
felsefe rencileri iin yazdn belirtmilerdir. Frbnin eserlerini yazma metodu

M. Kaya, agmad.s.147
Frbnin eserleriyle ilgili olarak sz konusu danklk konusunda ok olumlu gelimeler olmasna
ramen gnmz iin de geerliliini korumaktadr. zellikle Ahmet Atein hazrlad
bibliyografya bata olmak zere Frb bibliyografyalarnda, Frb adna geen eserlerin bazlar hala
neredilmemi, farkl elyazmalar karlatrlarak, filozofa atfedilen ayn eserin farkl blmlerinin
farkl adlar altndaki isimlendirilmeleri ve listelenmeleri tam olarak ortaya kartlmamtr. Fakat
filozofun mantk ile ilgili eserleri byk oranda Mbahat Trker Kyelin katklaryla dnce
dnyasna kazandrlmtr. Buna paralel olarak, bugn siyasetle ilgili eserlerinin nemli bir blm
de Muhsin Mehdi ve Fevzi Neccarn neirleriyle salkl bilimsel almalar iin neredilmitir. Bkz.
Mbahat Trker Kyel, Sunu, Frbnin erit ulYakni, Ank. 1990, s. VI, Frbnin eserleri
hakknda yazlan yabanc ve yerli bibliyografyalarn ksa bir deerlendirmesi iin bkz. Mbahat
Trker Kyel, Giri, Frbnin Peri Hermeneias Muhtasar, Ank., 1990, s. 7-8, Ayrca, Frbnin
eserlerini daha ziyade Latince evirilerinden ve Bat literatrnden yola klarak hazrlanm listesi
iin, bkz., Steinschneider, AlFrb, Islamic Philosophy, Vol. 6, Ed. Fuat Sezgin, Frankfurt,
1999,ss. 214-220 Frbnin eserlerinin modern neirleri, bu eserler
hakknda tabakat
kitaplarnda, modern ansiklopedilerde, modern almalarda geen bilgilerle ilgili olarak bkz. Cafer
Cari, Esr Ebu Nasr el-Frb, Ebu Nasr Frb, (Frb Sempozyumu Bildirileri), am, 1989, ss.
119-164
2

90

ile ilgili olarak sz konusu tartmalarn birok sebebi vardr. Daha nce de,
grdmz gibi, Frb, Efltunun baz eserlerinde, felsefe onu anlamayanlarn
veya yanl amalarla kullanabilecek olanlarn eline dmesin diye, kapal bir slup
kullandn belirtmiti. Frbye gre, bu durum filozofun eserleri zerinde bir
yorum kargaasna yol am, Efltunun apak yazd eserlerinde bile, yorumcular
kapal bir boyut ve ifreler bulmaya almt. Frbnin Kanunlarn zetinin
nsznde aslnda byle bir yazma eklinden o kadar da honut olmad belli
olmaktadr.3 imdi konumuzla ilgili olmas bakmndan Frbnin, zetin giri
blmndeki grlerine yakndan bakmak istiyoruz.
Frb, burada, insanlarda dier hayvanlardan farkl olarak hadiseleri ayrt
eden, onlar sevk ve idare eden, onlarn faydalsn ve zararlsn ayrt eden ayr bir
yetenek olduunu syler. Bu yetenek sayesinde insanlar, dier canllar zerinde
hakimiyet kurarlar. Frbye gre, bu yetenein kuvveden fiil haline k, tecrbe
ile olur. Tecrbenin manas ise, bir eyin paralarn iyice inceleyip, bu paralarn
hepsine uygun olacak ve onlar kapsayacak tarzda, onun btn hakknda hkm
vermektir. Bu bakmdan, daha ok tecrbeli olan, daha fazla stn olacaktr. Fakat,
bu hadiseleri tecrbe eden kii, baz durumlarda fiil ve tecrbelerinde yanlarak,
gerei olduundan baka trl yorumlayabilir. Bu tr bir yanlmann sebepleri
oktur. Frbye gre, hakimler dier insanlara nazaran, doru ve yanl tecrbelere
daha fazla sahiplerdir. Bu balamda btn insanlar, czi bir olay genelleyerek kll
hkmlere ulaabilirler. Filozofa gre, buradaki kllnin manas bir eyin paralarn
btn ile ve ayn ekilde ieren bilgi trdr. Hatta, bir ahsn, bir fiili birka defa
yapt mahede edilirse, o kiinin, bu fiili mr boyunca yapt kabul edilir. Bir

Frb, Efltun Kanunlarnn zeti, ev., Fahrettin Olguner, s. 25, 27

91

veya birka defa doru syleyen kiinin, ounluun nazarnda, tabiatnda mutlak
olarak doruluk bulunduu kabul edilir. Ayn ey, korkak ve cesur kiiler iin de
geerlidir.
u halde, hakimler, insan tabiatnn bu durumunu bildikleri iin, bazen kendi
hallerinden bir ksmn birok kereler aa vurup, halkn kendilerini daima byle
tanmalarn, daha sonra da, halkn alk olduu halin aksini yaparak, bunun
insanlardan gizli kalmasn ve insanlarn kendilerini ilk hal iinde dnmelerini
isterler. Frb, bu duruma uygun olarak bir de hikaye anlatr.
Buna gre, bir zahid, doruluu, drstl, zhd ve ibadeti ile halk arasnda
hret bulmutur. Sonra, ehrin zalim hkmdarnn korkusuna kaplarak bulunduu
bu ehirden kamaya niyetlenir. Hkmdar kendisinin aranmas ve bulunduu zaman
yakalanmas iin emir karr. ehir kaplarna bu ynde talimat verilir. Bu durumda,
zahit hemen bir kabaday klna girer. Eline bir tambur alr, kendisine sarho ss
vererek gece ehrin kapsna gelir. Kapc sen kimsin! diye seslendiinde, alayc
bir tavrla ben filan zahidim der. Kapc onun kendisiyle alay ettiini dnerek
ona aldr etmez ve onun ehrin dna kmasna gz yumar. Bu durumda zahid
hem yalan sylememi olur hem de kurtulmu olur.
Frb bu hikayeyi anlatmaktaki maksadnn, Efltunun eserlerini yazma ve
onlarn yorumlanma ekliyle ilgili olduunu syler. Frb nazarnda, Efltun, ilim
ona layk olmayann, deerini bilmeyenin, yanl amalarla kullanann eline
dmesin diye, eserlerini yazarken sembolik, gizli kapakl ve etin bir ifade yolunu
semitir. Fakat, Frbye gre, Efltunun bu ekilde yazd konusu ortaya kp,
yaygnlanca,

Efltun kllyatn btn

insanlar

bu ekilde alglama yoluna

gitmilerdir. Kanunlar, adl eserinde grlecei gibi, artk apak olan grlerinde

92

bile, bir yorum karmaas ortaya kmtr. yle ki, artk filozofun hangi grnn
hakikat, hangi grnn sembolik olduu ayrt edilemez olmutur. Frbye gre,
bu ayrm gerek ve en iyi ekilde yapabilecek olanlar onun gibi filozoflardr. te
byle bir durumda, Frb, Efltunun Kanunlarn anlamak isteyip de, sz konusu
anlam ve yorum kargaasndan dolay anlayamayanlara bir rehber olsun diye
kendisinin bu zeti yazdn belirtir.4
Burada anlatlanlardan yola karak, her eyden nce Frb, Efltunun
eserleri zerine yaplan bu yorum kargaasndan honutsuz gzkmektedir. Bu
nedenle Frbnin, Efltun gibi bir yazma tarzn benimsemediini syleyebiliriz.
Eer, byle bir durum olsayd, yani Frb de bu yazma eklini kabul etseydi, o
zaman onun yazd zet de boa gidebilecektir. nk, Frbnin zetine de
insanlar ifrenin sembolleri olarak bakacaklardr. Her eyden nce, Frb kendini
Efltun ve Aristonun sadk bir rencisi olarak grd iin, onlarn felsefelerini
dnemindeki dnce ortamna aklamay kendisine bir grev olarak grmtr.
Daha ncede ksmen deindiimiz gibi, Leo Strauss, Frbnin, Kanunlarn
zetini, mutlulua gtrecek en temel unsurun ilahi kanunlar olduunu
belirtmekle avam veya Mslman topluma ynelik olarak yazdn,5 br yandan
Efltun Felsefesi adl eserini de mutlulua gtrecek en temel ilkeyi felsefe olarak
belirlemekle, filozoflara ve felsefe rencilerine ynelik olarak yazdn belirtir.6
Straussa gre, filozofu bu ekilde, iki trl yazmaya sevk eden, iki temel amil
vardr. Bunlardan birincisi, Frbnin dinin ve felsefenin att bir ortamda felsefe
yapmas, ikincisi de buna paralel olarak filozofun, felsefeye kar hatta ona dman
4

Efltun Kanunlarnn zeti, ev. Fahrettin Olguner, s. 25-27


Gerekten de Farabi insanlar mutlulua gtrecek bir unsur olarak felsefeden Kanunlarn
zetinde sadece bir kere bahsetmektedir.
6
Leo Strauss, Frbnin Efltun Kanunlarn Okuy Tarz, Siyasi Hermentik iinde, ev.
Burhanettin Tatar, Samsun 1999, s.139-158
5

93

olan Ortodoks bir toplum iinde yaamasdr. Buradan yola karak, Strauss,
filozofun halka ynelik olarak yazd szde eserlerini, asl felsefesini halk nnde
merulatrlmak amacyla yazdn kabul eder. Straussa gre, Frb metafizik ile
ilgili grlerini halk nnde merulatrabilmek iin de siyaset felsefesini bir ara
olarak kullanmtr.7 Dolaysyla halka ynelik olarak yazd eserlerinde zahir bir
slup, filozoflara ve felsefe rencilerine yazd eserlerinde batn bir slup
kullanmtr. Straussa gre, Frbnin zahir olarak yazd eserlerindeki gerek
felsefeyle ilgili olarak dndklerini ortaya karabilmek iin eitli tevil ve tefsir
metotlarn uygulamak gerekir. Burada da, anahtar kavram ve felsef kalplar
filozofun dncesine giden yolda nemli rol oynamaktadr.
Straussun Frbnin siyaset felsefesine bu ekilde bak, kendinden sonra
ve gnmzde oka eletirilmitir. Biz de sz konusu metodun, Frbnin felsefi
kantlarn ikinci plana iteceini, bu durumun filozofun eserlerini yazma ekline
uymayacan ksaca belirterek Frbnin Aristonun eserlerini yazma eklindeki
grlerine gemek istiyoruz.8
7

Leo Strauss, Agm.s.139-158 Leo Strauss, Frbs Plato, Louis Quzberg Jubilee, New York, 1945,
Vol.I, s. 357-392, Straussun Frb zerine almalar yapmaktaki temel amacn, bn Meymunun
Frbyi kendi ncs olarak sunmasdr. Bu durumda, bn Meymunun baz grlerini
anlayabilmek iin onun ncs olan Frbyi anlamak gerekmektedir.(age. s. 360, 393) Straussa
gre, Frb, Efltun ve Aristo felsefesinin grnte birbirine aykr imi gibi grnen baz
unsurlarn, aslnda, batn (esoterik) olarak, ayn felsefe olarak grmtr. Bu durumda Frbye
gre, ki filozofun zahir retisi farkl olsa da, batn (esoterik) retisi de ayndr. (Agm.s. 359)
8
Straussun, sz konusu grleri, slam siyaset felsefesini, felsefe yapmann bir kolu olarak
alglamaktan karp, sadece tarihsel balarna indirgeyen bir okuma metodu olduu gerekesiyle, ilk
nce, Oliver Leaman tarafndan eletirilmitir. Leaman, Frbnin siyaset felsefesinin her eyden
nce felsefe yapmann bir rn olduunu kabul edip, tarihsel unsurlardan ziyade filozofun
amalad felsefi kantlarn n plana karlmasnn gerektiini belirtmitir. (Bkz., Oliver Leaman,
Ortaa slam Felsefesine Giri, ev. Turan Ko, st., 2000, ss. 327-338), Dimitri Gutas ise,
Straussun bu ekilde gelitirdii bir okuma tarznn, Batdaki slam Siyaset felsefesi almalarn
gnmze kadar devam ettii ekliyle, yanl ynlendirdiini belirtir. Gutasa gre, nasl ki Henry
Corbin ve Seyid Hseyin Nasr, bn Sina almalarnda rakilii n plana kararak, bn Sina zerine
Batda yaplabilecek ciddi almalarn geikmesine sebep olmularsa, ayn ekilde, Straussun sz
konusu metodu da, Mslman filozoflarn siyaset felsefesi zerine yaplacak ciddi almalara byk
oranda engel olmutur. Gutasa gre, Straussun bahsettii ekliyle, Mslman filozoflar kendi
zamanlarnda byle bir yazma ekline sevkedecek baskc bir siyas otorite hi olmamtr. Ayn
ekilde, Mslman filozoflarn felsefe yaptklar dnemde akl ve vahiy atmas, modern dnemde

94

Frb, Efltun gibi Aristonun da eserlerinde farkl sluplar kullandn


belirtir. Frb, Felsefe Bilinmeden nce Bilinmesi Gereken Konular adl eserinde,
Aristo baz eserlerinde kapal ve dolambal bir slup kullanmtr demektedir.9
Frbye gre, Aristo, rencinin renmeye yetenekli olup olmadn tespit etmek,
felsefeyi herkese deil de ona layk olanlara yaymak ve zor bir konuyu anlamak iin
zihni yorarak eitmek amacyla, kapal bir slup kullanmtr.10 Strauss gibi, Miriam

algland ekliyle gl bir unsur deildir. (bkz., Dimitri Gutas, Yirminci Yzylda Arap felsefesi
almalar, bn Sinann Miras iinde, ev. Cneyt Kaya, s.172-181), Ayrca, Straussun Frbyi
bn Meymunun bir ncs olarak kabul ederek, bu amala Frb zerine almalar yapt,
dolaysyla bn Meymunun eserlerini yazma eklindeki tutumunun kkenlerini Frbde bulmaya
alt belirtilmitir. Bu durumda, bn Meymun baz eserlerini normal Yahudiler iin bir hukuk
kitab eklinde yazm (Mineh Torah), Delaletl Hairini ise, filozoflar ve felsefe rencileri iin
yazmtr. Strauss, Frbnin de ayn ekilde Kanunlarn zetini sradan Mslman iin yazdn,
Efltun Felsefesini ise, felsefe rencileri ve filozoflar iin yazdn belirtir. Dolaysyla, Straussun
bu tavrnn bn Meymunun eserlerini yazma eklinde uygulad metodun, onun bir ncs olarak
Frbnin de yaptn grmek istemesinden kaynakland belirtilmitir. Ayn ekilde, Straussun
Frbnin erdemli ehri kuracak tek gcn pratik bilgelik veya ameli felsefe olduu ynndeki
grleri de tutarl bir gr olarak deerlendirilmemektedir. Bkz. Christopher Colmo, Theory and
Practise, AlFrbs Plato Revisited, The American Political Science, Vol.,86, No:4, 1992, s. 966,
967, 976, Ayrca, David Balie, Straussun Frbyi Ortodoks bir toplumun basks altnda felsefe
yapan filozof olarak ele ald Frbs Plato adl makalesini 1945 ylnda yazmasndan yola karak,
kendi yaad olumsuz siyasi olaylarn isel etkileriyle bir Ortaa filozofunu yorumladn belirtir.
Leo Strauss: The Philosopher as Weimar Jew, Leo Strausss Thought, Ed. Alan Udolf, London, 1991,
s.34-36, Fakat, Strauss slam felsefesine ynelik bu almalarnn bir neticesi olarak kendi
dncelerini olutururken bu filozoflardan etkilenmitir. Strauss, modernite karsnda bir aya
klasiklerde olan kendi siyaset felsefesini konumlandrmasnda, din anlay kadar slam felsefesinden
zellikle de Frbnin siyaset felsefesinden etkilenmitir. bkz. George Tamer, Islmische Philosophie
und die Krise der Moderne, Das Verhltnis zu Alfarabi, Avicenna und Averroes, Leiden, 2001
9
Felsefe Bilmeden nce Bilinmesi Gereken Konular, s. 114
10
Aristonun eserleriyle ilgili olarak Frbnin yapt bu ayrmn kkeni Helenistik dnemdeki
arihler olabilir. nk, Aristodan sonra onun felsefesini farkl alanlarda yazlan eserler olarak
takdim etmek Helenistik dnemde balamtr. Bu durumda, Aristonun baz eserlerini halka dnk,
baz eserlerini de filozoflara ynelik olarak yazd kabul edilmitir. Fakat hangi eserlerinin halka
dnk veya zahir (ekzoterik) hangisinin felsefe rencilerine dnk veya batn (esoterik) olduu
konusunda eitli tartmalar yaplmtr. Bu temelde, zahir ve batn adlandrlmasnn da neyi ifade
ettii konusunda eitli grler ileri grlmtr. Bazlar zahir olann Filozofun felsefe d
grleri olduunu, batn olanlarn da felsefi grleri olduunu belirtmilerdir. Fakat, Denkel,
Aristonun zahir eserlerinde de felsefi grleri olabileceinden yola karak, zahir eserlerinin okul
d, batn eserlerinin de okul ii olarak adlandrlmasnn daha uygun olacan ifade eder. (Bkz.
Arda Denkel, Ekzoterik, Dnceler ve Gerekler, st., 2003, s. 149, 153) Bodes, Aristonun
eserleriyle ilgili olarak Batn (esoterik) kelimesinin II.asrda ortaya ktn ve ne Helenistik
gelenekte, ne de modern dncede Aristo felsefesinin ruhuna uygun olarak kullanldn savunur.
Bodes, ayn ekilde, batn kelimesiyle ifade edilmesi gereken eyin filozofun sadece renci
evresindeki grleri olarak alglanmas gerektiini belirtir. Buna gre, felsefi yazlarn hitabettii iki
tr dinleyici ve okur kitlesi vardr. Bunlardan birincisi renciler, dieri de halktr. Bu manada metot
Batn (esoterik) olabilir ama felsefi aklamalar ve yaplan felsefe zorunlu olarak Batn (esoterik)
deildir. Bu durumda Eudemosa Etik halk iin yazlmtr ve zahirdir, Nikomakhosa Etik felsefe
rencileri iin yazlmtr ve Batn (esoterik) dir. Fakat Eudemosa Etikte kendi iinde felsefi

95

Galston da Frbnin Aristonun izinden giderek eserlerini yukarda sunduumuz


ereve iinde yazdn belirtmektedir. Bu minval zere, Galston, Frbnin, dini,
felsefenin bir grnm olarak ele almasndan yola karak, filozofun eserlerini dini
boyutta yazlm eserler ve felsefi boyutta yazlm eserler olmak zere ikiye ayrr.11
Kanaatimize gre, Frbnin siyasetle ilgili eserlerini Efltun ve Aristonun
eserlerini yazma ekli ile ilgili olarak sylediklerinden yola karak snflandrmaya
almak makul grnmemektedir. nk, Frb kendisini bu filozoflarn

bir

rencisi olarak grm, onlarn felsefesini kendi zamannda anlalr klmak iin
ncelikle eserlerine erh ve yorumlar yazm, daha sonrada bu minval zere kendi
zgn grlerini temellendirdii eserlerini yazmtr. Ayrca, Farabinin halka
ynelik eserlerinde felsef grlerin bulunmad veya daha az olduu gibi ayrmlar
da, filozofun salt felsefi bir dil kullanmasndan yola karak sylemek gerekirse
makul grnmemektedir.
Modern

almalarda

Frbnin

eserlerini

bu

ekilde

snflandrma

giriiminin altnda filozofun kllyatna btncl deil, parac bir metotla


yaklalmas yatmaktadr. Mesela, Frb bir eserinde (Siyse) Peygamber zerine
younlarken, baka bir eserinde (Fusl) filozof zerine younlaarak
peygamberden hi bahsetmez. Ayn ekilde,

rda sava iin harb kelimesi

kullanrken, Fuslda ise, sava iin cihad kelimesini kullanmtr. Buradan yola
karak ve herkese gre deiebilecek yeni ller gelitirerek, ayn ekilde filozofun
bu eserlerinin farkl amalarla yazdn kabul etmek mmkn deildir.12

aklamalar barndrmaktadr. Bkz. Richard Bods, The Political Dimensions of Aristotles Ethics, s.
88,89
11
Miriam Galston, Politics and Excellence, The Political Philosophy of Al-Frb, Princeton, 1990,
ss. 23-54
12
Rosenthal de sylediimiz eylerden dolay bu eserlerin farkl amalarla yazldn ifade eder.
Erwin I. J. Rosenthal, Ortaada slam Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, st.,1996, s. 189, 193

96

Frbnin felsefi grlerine kar gelitirilen parac tutumun bir rnei de,
eserlerini zamansal adan (kronolojik)

sraya koyup, en son yazd eserinde

belirttii grleri, en zgn gr olarak sunma isteidir. nk, bu sralama


zerinde gr belirten ve aratrmalarnda bunlar nemseyen melliflerin hepsi,
tartlan herhangi bir problemi nihai olarak en son yazdn kabul ettikleri esere atf
yaparak zme eilimine girimilerdir.13 Bu durum nemlidir nk eer bir gr
en son yazlan eserde varsa ve ondan ncekilere muhalif baz grlerde bu eserde
mevcutsa, bu durumda Frb bir grnden vazgeip dierini benimsemi gibi bir
grnt ve yorum ortaya kar. Ayn ekilde, bu yntem de, Frbnin felsefesinin
ruhuna uygun bir durum deildir. Buna paralel olarak, M. Galstonun nerdii ve
Frbnin eserlerini din boyutlu ve felsefi boyutlu olarak ikiye ayrp, filozofun en

13

Dunlop, filozofun yazd en son eserin Fusul olduunu, (D. M. Dunlop, Giri, Frb, Fusllmeden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi zcan, Siyaset Felsefesine Dair
Grler, zmir, 1987.s.16) slam felsefesini yeni bir yapsalc okumaya tabi tutan Cabiri de filozofun
en son yazd eserin, Arann siyasetle ilgili blmleri olduunu belirtmilerdir. (Cabiri, Felsefi
Mirasmz ve Biz, ev. A. Said Aykut, st., 2003, s. 81) Rosenthal ise, Frbnin Ara, Siyase ve Tahsil
adl eserleri arasnda, nce Ara adl eserini, sonra Siyase adl eserini ve en son eser olarak da Tahsili
yazdn belirtmitir. (Erwin I.J. Rosenthal, age. s. 206) Dunlop ise, Tahsilin Frbnin son eseri
olmasnn mmkn olamayacan, nk filozofun bu eserde, bu eserden sonra Efltun Felsefesi ve
Aristo Felsefesi adl eserini yazacan belirttiini sylemektedir. (age. s. 17) Richard Walzer ise,
Frbnin elde kalan eserleri iinde, son yazd eserin Ara olduunu iddia eder. (Richard Walzer, AlFrb on the Perfect State, Ebu Nasr al-Frbs Mabadi ara ahl al-madina al-fadla, Oxford, 1985,
s. 1) Fevzi Neccar ise, Ara ve Siyaseyi Frbnin son dneminde yazdn ve bu eserlerin filozofun
en zgn grlerini ierdiini vurgular. (Fevzi Neccar, Mukaddime, es-Siyasetl- Medeniyye, II.
Bask, Beyrut, 1993, s. 16,17,18) brahim Medkur ise, Frbnin btn eserlerinin hayatnn
olgunluk dneminde yazldn belirtir.(. Medkur, agmad. s. 68) Muhsin Mehdide filozofun Aristo
Felsefesi, Efltun Felsefesi ve Tahsil adl eserlerinin btn erhlerinden sonra olduunu iaret eder.
(Muhsin Mahdi, Introduction, AlFrb, Philosophy of Plato and Aristotle, Tahk. Muhsin Mahdi,
New York, 2001, s. 4-7) Ayn ekilde, Mehdi Kitabl Hurufun nerinin nsznde ve notlarnda bu
eserin erh ve mantk eserlerinin hepsinin tamamlanmasndan sonra yazldn, fakat, bu kitapta
siyasetle ilgili olarak yaplan gnderimlerin zayflnn bir sonucu olarak da siyaset kitaplarnn (Ara,
Siyase ve Mille) bu eserden sonra yazldn belirtir. (Muhsin Mahdi, Mukaddime, Kitabul-Huruf, s.
44) Bunun tersine, M. Galston, Kitabul Huruftaki temalarn temelini tartan Zimmermann,
Frbnin eserlerinin bu ekilde sralanmasnda kendisi suskunsa yaplacak herhangi bir teebbsn
zorunlu olarak geici olduuna inanmasna ramen, Kitabul Hurufun erken dnem eserlerinden biri
olabileceini kabul ettiini syler. Galstona gre, eserlerin farkl ller kullanlarak bu ekilde
tasniflendirilmesinde sz konusu zorluklar ve anlamazlklar sebebiyle, Frbnin siyaset felsefesinin
doru tabiat hakknda akademik literatrde ve modern almalarda byk bir anlamazlk alan
vardr. Galston, filozof zerine yaplacak almada eserlerine bu ekilde yaklamann balangta
ksmi bir rehberlik sunsa da nihai olarak temel bir lt sunamaycan syler. Miriam Galston, age, s.
3-4

97

zgn grne ulamak iin, eserlerinin cedelcilik yntemiyle diyaloa sokulmas,


felsefe yapmay burhan bir dnce ekli olarak gren filozofun eserlerini yazma
ekline uygun olmayan ve eksik bir metottur.14
Farabinin eserlerini farkl kitlelere ynelik yazd, dolaysyla halka ynelik
olanlarn daha sade ve anlalr, elit bir kesime olanlarnda daha felsefi olduu
ynndeki anlay, Muhsin Mehdide de vardr. Mehdiye gre, Farabi halka ynelik
kitaplarnda kendi grlerini gizleyerek, sudur teorisine arlk verdii grlerinin
halkn genelinin rzasna uygun olarak yazldn iddia eder.15
Frbnin Efltun ve Aristo felsefelerini genel olarak alglama ekline
dnersek, kinci Muallim, Efltun ve Aristonun felsefelerini allm olann dnda
farkl bir bak asyla sunar. Efltun Felsefesi ve Aristo Felsefesi adl eserin dikkatli
bir ekilde okunmas durumunda, Frbnin Efltunu daha ziyade siyaset
meseleleriyle uraan bir filozof, Aristoyu ise mantk ve metafizik meseleleriyle

14

Miriam Galston, Frbnin, Aristonun eserlerini yazma ekli olan zahir (ekzoterik) ve batn
(esoterik) yazma metodunu rnek olarak felsefi eserlerini kaleme aldn belirtir. Bu nedenden dolay
Galstona gre, Frbnin zahir olarak kaleme ald eserleri dini, Batn olarak kaleme ald eserleri
felsefidir.Age. ss. 23-47, Bu durumda Galstona gre, Frbnin siyasetle ilgili olarak nihai
grlerini ortaya karabilmek, eserlerini cedelcilik metoduyla diyaloa sokmakla mmkn
olabilecek bir durumdur. Fakat kanaatimize gre, cedelcilii hakikati ortaya karacak sre olarak ele
aldmzda bunun izafi taraflar ar basar. Yani Frbnin eserlerine cedelcilik ynteminin
uygulanmas, okurun niyeti ve amalarna gre, deiebilecek nihai ama izafi bir hakikat ortaya
karacaktr. Buna gre, A ahsnn Frbnin eserlerini cedelci tarzda diyaloa sokarak ulat sonu
ile, B ahsnn ayn metotla ulat sonu farkl kabilir. Ayn ekilde, cedelcilik birok alternatif
iinden, hepsini eleyerek birini hakikat olarak belirleme sanat olduu iin, bu durum, nihi olarak,
felsefe yapmay burhan bir ilev olarak kabul eden Frbye uygun bir metot olamamaktadr.
Dolaysyla, cedelcilik metodu gerek siyaset, gerek baka bir konu hakknda Frb aratrmacsna
salkl bir sonu salamayacaktr. Fakat, Galston bu metodu btn eseri boyunca uygulayacan
syler. age.s. 47-54 Ayn ekilde, mellife, yine zet olarak sylemek gerekirse, eserinin son
blmnde Frbnin eserlerini btncl bir adan ele almaktan ziyade, bu eserlerdeki farkll, sz
konusu dini ve felsefi boyutlu yazma ekline atf yaparak aklamaya almaktadr. Dolaysyla Ara,
Siyase, Tahsil, Fusul adl eserler baz konularda her biri farkl bir teori oluturmu gibi ele
alnmaktadr. Mellife bu eserleri cedelcilik metoduna tabi tutup bir birleriyle diyaloa sokarak, bir
manada kart grleri eleyerek Frbnin ortak grlerine ulayor gzkmektedir.. Bkz. Age. ss.
181-221, Galstonun burada uygulad metot, her ne kadar baz noktalarda Straussun grlerini
yanl bulsa da genel olarak Strausscudur.
15
Muhsin Mahdi, Alfarabis Philosophy of Plato and Aristotle, New York, 1969, s.4, 6

98

uraan bir filozof olarak sunduu kolayca grlebilecektir.16 nk, Frb Efltun
Felsefesi adl eserinde, ne Efltunun idealar teorisiyle ilgili bir bilgiye yer verir, ne
de ruhun lmszl gibi metafizik grlerine deinir. Bu eserde sunulduu
ekliyle Efltunun Timaosu doal dzen (kozmoloji) ile ilgili bir kitap deil, ehrin
yurttalarna doru bilgileri retecek bir eitim kitabdr.17
imdi, Frbnin eserleriyle ilgili olarak kendi anlaymza geebiliriz.
Kanaatimize gre, Frbnin eserlerini birbirleri arasndaki farkllklar ortaya
karacak bir metotla deil de, her bir eserin onun felsefi dizgesel dncesinde
(sisteminde) nereye ve hangi alana tekabl ettiini tespit edip, bu ekilde,
deerlendirmeye tabi tutmak gerekmektedir.
Frbnin siyasetle ilgili olarak zgn grlerini ele ald eserleri, r,
Siyase, Mille, Huruf, hsa, Tenbh, Tahsil, el-Cem ve ksmen Fusl olarak
deerlendirilebilir. Ksmen Fusl diyoruz, nk, eserin slubundan da anlalaca
gibi Frb bu eserinde kendinden nceki filozoflarn grlerini zetlediini
belirtmitir. Fakat, bu eserde, hem kendine has grleri, hem de aktarmac bir
metotla ele ald grler mevcuttur. Ayn ekilde, filozofun erhlerde, belirli bir
istee gre yazlm eserlerinde ve kendinden nceki dnrlere ynelik reddiye
eklinde yazd eserlerinde siyasetle ilgili zgn grlerini bulmak mmkndr.
16

Muhsin Mahdi, Philosophy and Political Thought, s.36, The Foundation of Islamic Philosophy, s.
56, Mehdi, Frbnin bu tavryla, Efltunun slam dncesinde mistik bir filozof olarak sunulmas
anlayndan ayrldn belirtmektedir.
17
Frb, bu risalesinde, Efltun klliyatn bireysel ve toplumsal mutlulua gtrecek temel unsurlar
ieren bir ereve iinde sunar. Ayn ekilde, Frb Efltunu ahlak ve siyaset felsefesinin dnda
herhangi bir felsefi problemle uramam bir filozof olarak anlatr. Metafizik, bilgi ve varlk
felsefesiyle ilgili olan eserleri bile insan mutlulua gtrecek felsefi bir ereve iinde sunar.
(Efltun Felsefesi, Frbnin Eseri iinde, ev. Hseyin Atay, Ank., 2001, ss. 71-92) Frbnin
Efltunu bu ekilde alglamasnn zgn bir tutum olduu kabul edilmekte ve bir manada metafizii
Efltunla balatmamakla, Bat dncesindeki genel kabulden ayrld belirtilmektedir. Ayrca, son
dnemlerde Bat dncesinde Efltuna Frbnin bakt tarzda bakan filozoflar olduu da
belirtilmektedir. Bkz. Joshua Parens, Metaphysics as Rhetoric, AlFrbs Summary of Platos
Laws, s.xix, xxii

99

Fakat, siyaset felsefesinin dizgesel ilenii ve birbirini tamamlayan geleri bu


eserlerinde bulunmaktadr. Bu eserlerin iinde, r adndan da anlalaca gibi
gerek erdemli ehirle ilgili olsun, gerek cahil ehirlerle ilgili olsun siyas grlerin
metafizik bir envanterini verir. Siyase, ayn ekilde metafizik unsurlara deinmekle
beraber, daha ziyade erdemli ehrin ve cahil ehirlerin sosyolojik grntsn ele
alr. Mille, Frbnin siyaset felsefesinin en zgn unsuru olan din/mille kavramn
ve bu kavramn ameli felsefe/siyaset ile olan ilikisini aklar. Ayrca, siyaset ilminin
vahiyle ilikisini, siyaset ve hukuk ilikisini, siyasetin bir ilim olarak konularn,
kanun koyucunun zelliklerini ve kanun koymann usullerini ayrntl bir ekilde ele
alr. Ayn ekilde, youn olarak dil felsefesini ele alan Huruf, mille kavramnn
felsefe ile olan ilikisini farkl bir bak asyla ayrntl ekilde ele alr. Tahsil,
erdemli ehrin kurulmasnda veya devam etmesinde gerekli olan nazar, akl, ahlak
ve sanatla ilgili erdemleri ve bunlar edinme yollarn aklar. Temelde eitim ve
retimle alakal bir kitaptr.18 Tenbh ise, hem erdemli ehir, hem de erdemsiz
ehirlerin dayand veya dayanmad genel ilkeler olan ahlaki ve akli erdemleri
ayrntl ekilde ele alr. hsa ise, baka eserlerde daha karmak bir ekilde ele alnan
ilimlerin basit bir ekilde snflandrlmasn ierir. Fusl ise, filozofun kendi zgn
siyasi grleri ile gemi filozoflarn bu konudaki grlerini ortaklaa olarak
sergiledii bir eserdir. Grlecei gibi, Frbnin siyaset felsefesini dizgesel bir
dnme (sistem) tarz olarak ortaya karabilmek iin eserlerine parac bir
yaklamla deil, btncl bir adan bakmak nem arz etmekte ve her bir eserini
sz konusu felsefi sistemin uygun yerlerine yerletirmek gerekmektedir. Fakat, bu

18

M. Bayraktar, slam Dnce Tarihi, s. 227

100

eserlerdeki zel grleri, genel felsefenin amac ve btnl dorultusunda


birletirmek ve yorumlamak kendi iinde birok problemi de barndrmaktadr.

2. Siyasetle lgili Kullanlan Kavramlar


Frb, Yunanca ehir anlamna gelen polis(kent, ehir) kavramn medine
kavramyla, politeia (devlet, anayasa veya cumhuriyet) kavramn, es-siyasetl
medeniye, el-felsefetl medeniyye kavramlaryla, politika (siyasal iler, siyasal
eyler) kavramn da es-siyase, ilmus siyasyye kavramlaryla, ethics kavramn elfelsefetl-hulkiyye, el-felsefetl-insaniyye, ve es-snaatul-hulkiyye kavramlaryla
karlamtr. Frb ilimleri teorik ve pratik olarak ikiye ayrdktan sonra, pratik
felsefeyi de lm-i Medeni, Kelm ve Fkh olarak e ayrmtr.19 Ayn ekilde,
Tenbhte pratik felsefeyi ahlak ve siyaset olarak ikiye ayrmtr.20 Fakat Fusl,
Siyse ve rda toplumsal katmanlar snflandrrken aileyi en kk sosyal birim
olarak dolaysyla aileyi kk devlet olarak grmesinden yola karak, zmnen ev
ynetimi veya ekonomiyi de pratik felsefenin aratrma alannda kabul ettiini
syleyebiliriz. Burada Frb, Tenbhte meden felsefeyi ahlak felsefesi ve siyaset
felsefesi olarak ikiye ayrarak ahlak felsefesiyle iyi huylarn bilgisinin kazanlaca
eyin felsefesi olduunu, te yandan medine sakinlerinin iyi davranlar
kazanabilecekleri eylerin bilgisine sahip olan felsefenin ise siyaset felsefesi
olduunu belirtir.21 Ayn ekilde ynetim sanatn idare eden ve edilenin gayelerine
gre, aratrma ve bulma es-siyasetl-medeniyye demektedir.22

19

Frb , hsaul-Ulum, s. 102


Frb, Tenbh, s. 20-21
21
Age.s.21-22,
22
M. T. Kyel, Agm.s. 13
20

101

2. limler Snflamasnda Siyaset


Frbnin ilimleri snflandrmas ve ilimler tasnifinde siyaset ilmine verdii
konum tamamen kendine has zgn bir tasavvurdur. Frbnin ilimler tasnifinin
zgn ynleri arasnda, ilk defa ilimler snflamasnda dil ilmini ayr bir balk
altnda ele almas, matematik ilmine merkezi bir konum vermesi, teorik ve pratik
felsefe ayrmna yeni bir boyut katmas, Kelam ve Fkh gibi vahye dayal ilimleri
amel felsefe bal altnda ele alarak, bu ilimleri, Siyasete yardmc ilimler olarak
grmesi gibi kayda deerdir.23 Ayn ekilde, Frb, ilimlerin kendi iinde eitli
ekillerde snflandrlarak alt birimlere ayrlmasnda baz Yunan filozoflarndan
etkilenmekle beraber, onun ilimler tasnifi herhangi bir Yunan dnrnn yaptn
tekrarlamaktan ibaret deildir.24 Frb hsada ilimleri alet ilimleri, teorik ilimler ve
pratik ilimler olmak zere balk altnda ele alr. Ayn ekilde Kitabul Cedelde
ilimleri mantk, teorik ve pratik olarak e ayrr.25 Tenbhte de ayn ekilde, nazar
ve amel olarak ikiye ayrmtr.
Frbnin bu eserlerinde ilimleri genel olarak teorik ve pratik ilimler
snflamas ile Aristonun taksimine ok benzemektedir.26 Fakat, Frb teorik ve
pratik felsefenin ilikileri ve birbirlerini etkilemesi bakmndan Aristocu gelenekten
ayrlr. Aristoya gre, teorik ve pratik bilimler birbirlerinden ayrldktan sonra
birbirleriyle ilikileri olmakla beraber, bu ba Frbdeki kadar gl deildir.
Frbye gre, bir ilim baz alardan teorik olabilirken baz alardan pratik

23

Bkz. Muhsin Mahdi, Science, Philosophy, and Religion, AlFrb and Foundation of Islamic
Political Philosophy, Chicago, 2001, s. 68-69
24
brahim Agah ubuku, Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ank. 1986, s. 90
25
Kitabul Cedel, Ner, Cafer Ali Yasin, Beyrut, 1986, s. 69
26
brahim Agah ubuku, slam Melliflerine Gre limlerin Taksimi, Ank. nv. lahiyat Fakltesi
Dergisi, Yl: 1958-1959 Cilt VII Ank. 1960, s. 120-121

102

olabilmektedir.27 Frb, her ilmin tariflere dayanan kll kanunlar olduunu, sz


konusu ilmin, kll kanunlarnn snrl kald bir durum ortaya ktnda da, o
ilmin, sz konusu meseleyi uzmanlk bilgilerine bavurarak, resm etmek, suretiyle
zeceini belirtmektedir.28 Filozof, Tp, Optik ve Geometri gibi ilimleri bu duruma
rnek olarak verir. Bu ilimlerin, ncelikle nazari olarak konulmu kll bilgileri
vardr. Bu adan baknca, bu ilimler nazaridir. Fakat bir de bu ilimlerin tecrbeye
dnk yn vardr ki, bu adan bakldnda da onlar pratik bir ilimdir. Frbye
gre, bu durum aynen Siyaset iin de geerlidir. Konulmu kll kanunlar bulunan
nazari siyaset olduu gibi, tecrbeye dayal ameli siyaset ilmi de olmaktadr.29

3.1. Siyaset ve Ahlak


Frb pratik ilimler bal altnda Siyaset, Fkh ve Kelam ilmini inceler.
Burada, Ahlak ve Ev Ynetimi (Ekonomi) ilmini amel felsefenin kapsamnda ayr
bir balk altnda almamakla, Aristocu gelenekten ayrlyor gzkmektedir.
Frbnin, Ahlak ve Ev Ynetimini (Ekonomi) neden ayr bir ilim dal olarak ameli
felsefenin kapsamnda bir balk altnda deerlendirmedii zerinde durmak gerekir.
Daha nce de grdmz gibi, Aristo felsefeyi nazari ve ameli olmak zere ikiye
ayrm, ameli felsefenin de Siyaset, Ahlak ve Ekonomiden (Ev Ynetimi)
olutuunu belirtmiti. Aristonun amel felsefeyi bu ekilde e ayrdn Frbde
bilmektedir. Frb, Felsefe Bilmeden nce Bilinmesi Gereken Konular adl eserinde

27

Therese Anne Druart, Al-Frb on the Practical and Speculative Aspects of Ethics, Moral and
Political Philosophies in the Middle Ages, Ottova, 1995, s. 477-478,
28
Mbahat Trker Kyel, Frbde Devlet Bilim likisi, s. 11-12, limlerdeki Klli ve Czi
bilgilerin birbirlerine gre konumu, duyusal ve tecrbeye dayal olup olmadklar hakknda bkz.
Frb, erit ul- Yakn, ev. Mbahat Trker Kyel, Ank., 1990, s. 76
29
agm. s. 478

103

Aristonun amel felsefeyi Siyaset, Ahlak ve Ev Ynetimi (ekonomi) olarak e


ayrdn belirtir.30 Kanaatimize gre, Frb, siyaset ilminin Ahlak ve Ev
Ynetimini de kapsadn, bunlarn ayr ayr ilim dallar olmasndan ziyade
Siyasetin kapsamnda olduunu kabul etmektedir. Bu durumda Ahlak, Aristocu
anlamda Siyasete bir giri mahiyetindedir.31 Frbnin nazarnda erdemli insan,
erdemli toplum olmadan dnlemez. Ayn ekilde, aile de erdemli ehrin en kk
kurucu birimidir. Dolaysyla bunlarn bilgisi tektir. Tenbhte tarif edildii ekliyle
Ahlak, bu bakmdan hem Siyaset ilmine hizmet edecek bir yapdadr, hem de Siyaset
ilminin alt bir koludur.32 Frbnin ameli felsefeye bu ekilde baknn Yeni
Efltuncularn bu konuya bakyla paralel olduunu syleyebiliriz. Efltuna gre,
amel felsefe veya politika bilimi, yasama ve hukuk olmak zere ikiye
ayrlmaktayd.33 Yeni Efltuncular ise, bu konuda Efltunda ayrlmlardr. Ayn
ekilde, Ahlak, Ekonomi ve Siyaset olarak tanzim edilen Aristonun pratik

30

Frb, Felsefe Bilmeden nce Bilinmesi Gereken Kurallar,ev. Mahmut Kaya s. 112
Frb, bu konuda Aristoyu takip ediyor gzkmektedir. nk, Aristo, Nikamakosa Etiin
banda ve sonunda syledii ekliyle bamsz eserler olmaktan ziyade siyaset almaya bir giri
mahiyetindedir.(Aristo, Nikomakhosa Etik.s.1-5, 224) Aristo, siyasetin tecrbeyle sabit bir ilim
olduundan yola karak, gen insann siyaset iin uygun bir dinleyici olamayacan, nk onun
yaamda deneyimsiz olduunu, oysa, Siyasetin temellendirilmesinin bu deneyimlere dayandrldn
ve bunlara ilikin olduunu belirtir. Burada, Aristo, bir insann siyasete uygun birisi olabilmesi iin
nce Ahlak ok iyi bilmesi ve erdemleri edinmesi gerektiini zmnen aklam olmaktadr.( age.s.3)
Dolaysyla Aristonun siyaseti zerine yaplacak herhangi bir alma eer Ahlakla ilgili eserlerini
ihmal ederse eksik kalm olur. Frbnin Nikomakhosa Etike bugn elimizde bulunmayan bir erh
yazdn daha nce sylemitik. Aristo, sz konusu eserin sonunda artk Politika adl eserini yazmaya
balayacan belirtmektedir. Eer, Frb kitabn bu blmyle karlatysa mutlaka bu eseri merak
edeceini dnyoruz. Hatta nasl ki ahlaki teorilerini temellendirmede Nikomakhosa Etiki bir
kaynak olarak kullanmsa, Politika adl esere dayal olarak artk siyaset felsefesiyle urama isteinin
olabileceini syleyebiliriz. Bu durumda, Frb Politika adl eserin tamamna ulaamamtr.
Kanaatimize gre, Frb Aristonun iaret ettii ekliyle Efltunun siyaset felsefesine ynelmitir.
Yani, bir mana da, Aristocu ahlak, Efltuncu siyaset felsefesine bir giri yapmtr. Bu da Frbnin
siyasetinin ahlaki temelini daha sentezci ve zgn bir tutum haline getirmitir. slam Felsefesi
tarihinde Nikomakhosa Etiki yorumlayan ikinci filozofta bn Rddr. bn Rd, burada ele
aldmz ekle uygun olarak pratik bilimin ilk blm olarak ele ald Nikomakhosa Etiki
yorumladktan sonra, pratik bilimin ikinci blm olan Politika adl eserini yorumlamak istediini,
fakat bu esere ulaamad iin de Efltunun Devletini yorumladn belirtmitir. bn Rd, Platos
Republic, Trans. And ed. Ralph Lerner, Ithaca, 1974, s. 4-5
32
T.A. Druart, agm, s. 478
33
Efltun, Devlet Adam, s.13-14, Devlet,
31

104

bilimlerini farkl bir boyutta ele almlar,

bu ilimlerin ayr birer ilim olarak

deerlendirilmesi durumunda, her birisinin farkl bilgi ekillerini aratran bir ilim
dal olarak deerlendirilebileceini sylemilerdir. Pratik bilimin, sayca olmasna
ramen mahiyet olarak tek olduunu kabul etmiler, pratik felsefenin bylesine l
bir ekilde ayrlmasn Aristo mantnn bir rn grmlerdir. Proclos, ister ruhun
i ksmyla ilgili bir fiil, ister ruhun dnda yurttalar arasnda bir fiil olsun, siyaset
biliminin tek bir bilim olduunu dnr.34 Ge Yeni Efltunculukta pratik felsefenin
Aristocu l ayrmna farkl derecelerde (ruhtaki, ev halk arasndaki ve ehir halk
arasndaki olmak zere) tezahr eden bir ilim olarak baklmakta ama bunlar mahiyet
olarak ayn bilgi tr olarak kabul edilmektedir. Ge Yeni Efltunculardan
Ammonius, amel felsefenin bu ekilde l ayrmn tutarsz bulur. nk, eer, bu
ilimlerin birbirinden bamsz bir alan olarak kurulmas durumunda, bir kral kendi
ruhunun dzenini (ahlak) ihmal ederek, devleti ynetebilir. Yani, kendisi ahlaksz
olduu halde devleti iyi ynetebilir. Bu ise, bir elikiyi tekil eder.35 Frbnin
hsada Ahlak ve Ev Ynetimini Siyaset ilminin bal altnda ele almasnn
kkenlerinin sz konusu Yeni Efltuncular olduunu tespit etmek mmkn
olmamakla beraber, bu konuda rttklerini syleyebiliriz. Fakat, Frb Ahlak
ilmini Siyaset ilminin kapsamnda deerlendirip Ahlak siyasal boyutuyla ele alrken,
Yeni Efltuncularda bu durumun tersi sz konusudur. Yeni Efltuncular Siyaseti
ilahiletirmiler veya Siyasete ruhun ilahi ykseliini salayacak arasal ve ahlaki
grev yapan bir ilim olarak bakmlardr.
Ayn ekilde Efltun Felsefesi adl eserinde Frb, Efltunun Critias
kitabnda, Timaios tarafndan meydana getirilen ve Sokrat tarafndan bytlp
34
35

D. OMeara, Platonopolis, s.57


age.s.57

105

eitilen kimsenin nasl olmas gerektiini, akladn belirtir. Frb, bu noktadan


sonra Efltunun ehirle ilgili olgular aratrdn ve bu durumun ancak ehrin
kanun koyucusu tarafndan tamamlanacan zikrettiini belirtir. Frb, Efltunun
bu amala kanun koyucunun nasl olmas gerektiini incelediini, bu ilemi
gerekletirdikten sonra da, bu ilmi ehirlilere aklamak ve retmek iin Sokratn
kulland metot ile Trasymachusun kulland metodun hangisinin uygun olup
olmadn aratrdn syler. Frb nazarnda, Efltun, bu noktada, Sokratn
metodunun yalnz adalet ve erdemlerin ilm aratrmasn yapma yeteneine ve
sevme gcne sahip olduunu, fakat genliin ve ounluun ahsiyetini
biimlendirme

yeteneine

sahip

olmadn

belirtir.

Bunun

tersine,

Thyrasymachusun metodunun genliin ahsiyetini biimlendirmede ve bu ilmi,


ounlua retme de daha uygun ve baarl olduunu belirtir. Bu manada, filozof,
kral veya kanun koyucu her iki metodu kullanma gcne de sahip olmaldr.
Sekinlere Sokratn metodunu, genlere ve ounlua da Thrasymachusun
metodunu uygulamaldr.36 Yani, Frb, salt ahlaki bireysel bir retiyi savunan
metodun ounluk ve ehirde ahlaki ilkelerin gelitirilmesi iin baarl
olamayacan savunur. Dolaysyla Frbye gre, ancak siyas boyutu n planda
olan ahlak anlay ve hitab yntemi kullanan metot, ehirlerde hakikat ve erdemi
yetkin klabilecektir.37
Bu noktada, Frbnin, ahlak ilminin grevini amel felsefe bal altnda
deerlendirdii Fkh ilmine vermi olduu dnlebilir. Fakat, Frb felsefesinde,
Fkh ve Ahlak, baz konularda, yurttalar arasnda ahlak iyinin yerlemesinde

36

Efltun Felsefesi, ev. H. Atay, s. 91


Bu durumda Frbnin Sokratn dramn sahip olduu hakikat ve ahlaki bilgelii ounlua ve
ehir halkna anlatabilecek bir retorie sahip olmamasna balad belirtilir. Zerrin Kurtolu,
age.,s.149

37

106

rtseler de, mahiyetleri icab farkl bir yapdrlar. Haz, elem, nefs terbiyesi gibi
hususlar ahlaki bir alan olarak karmza karken, Fkh daha ziyade hukuk
boyutuyla ele alnan ve belirlenen bir ilimdir.

3.2.Siyaset ve Din limleri (Fkh ve Kelam)


Frbnin, Siyaseti teorik ve pratik boyutlar olan bir ilim olarak grdn
sylemitik. Frb, ayrca, Siyaset ilmine erdemli ilk bakanlk sanat da (elmihnetl-melikiyye) demektedir. Frbye gre, erdemli ilk bakan, erdemli ehir
iin belirleyecei, erdemli dinin eylem ve grlerini ancak vahye gre belirler. Bu
durumda, ya sz konusu gr ve fiillerin hepsi erdemli ilk bakana vahiy yoluyla
belirlenmi olarak verilir ya da vahiyden ve vahyeden Yce Varlktan elde ettii
yetiyle erdemli ilk bakan bunu kendisi belirler.38 Dolaysyla Erdemli ilk bakann
sahip olduu nazar siyasetin kll ilkelerinin vahiyle belirlenmesi sz konusudur.
Ayn ekilde, erdemli ilk bakan eer kll bilgilerde bulunmayan cz bir olayla
karlatnda bu olay kll bilgilere uygun olarak taakkul veya pratik bilgelik
yetisiyle zer. Erdemli ilk bakann, erdemli ehri oluturmak iin belirledii din,
belirli fiiller ve belirli grlerden olumaktadr. Sz konusu dinin fiillerle ilgili
ksmn Fkh ilmi, gr ve inanlarla ilgili ksmn da Kelam ilmi dzenler. Fakat,
Fkh ilmi bazen dinin inan ve grler ksmyla da ilgilenir.
Frbye gre, bu durumda din, Fkh ve Kelam ilminden nce gelir. Ayn
ekilde, Fkh ve Kelam ilmi, erdemli ilk bakann koyaca erdemli dine gre
ekillenecei iin, tek bir erdemli ehir olmayacandan dolay, tek bir Fkh ve tek
bir Kelam ilminden bahsetmekte mmkn olmaz. Buna paralel olarak, Frb, dier

38

Kitabul Mille, s. 44

107

ilimleri ele ald gibi Kelam ve Fkh ilmini evrensel ilimler olarak ele alp onlarn
konularn, metotlarn ve dier ilimlerle olan ilikilerini ayrntl ekilde aklamaz.39
Frbnin nazarnda, fkh ilmi erdemli ilk bakann ve ona benzer olan
birisinin artk olmad oluum ve geliim sreci ierisinde erdemli toplumda ortaya
kabilecek bir ilimdir.40 Bu durumda, eer, erdemli ilk bakandan kalan kll ilkeler
dorultusunda zlemeyecek cz bir sorunla karlalrsa, bu sorunu fkh ilmi
vastasyla fakih zme kavuturur.41 Hatrlanaca gibi, filozofun olduu bir
zamanda da, bu mahiyette bir sorunu pratik siyaset ilmi yani taakkul veya pratik
bilgelik yetisiyle filozof zecektir. Bu durumda, Frbnin nazarnda, fkh sanat,
kanun koyucunun ak olarak belirlemedii konularda, hakknda ak olarak
belirlemelerde bulunduu konulara bakarak belirlemeye yarayan bir ilimdir.42
Frb, fakihin byle bir durumda dindeki hem fiil hem de grlerle ilgili olarak
belirlemelerde bulunacan ifade eder.43 Buna gre, fkh ilmi de dindeki grlerle
ilgilenen ve dindeki fiillerle ilgilenen olmak zere ikiye ayrlr. Frb, bu noktada,
eylemler konusunda belirlemelerde bulunacak fakihte bulunmas gereken zellikler
ile ilgili olarak baz ilkeler ve grler serdeder.
Filozofa gre, fiiller hakknda uzman olan Fakih, yasa koyucunun tanmlayp
belirttii btn grler hakknda bilgi sahibi olmal, ayn zamanda yasa koyucunun
koyduu yasalar belirli bir zaman iin mi yoksa daimi olarak m koyduu durumlar
ok iyi bilmelidir. Ayn ekilde, fakih kanunlar eksiksiz bir ekilde anlayabilmek
iin ilk bakann kanunlar koyduu dili, o dilin kullanmyla ilgili olarak zamannn
adetlerini ve rfn ve ilk bakann kulland istiareleri ve anlam kaymalarn
39

Yaar Aydnl, Frbde lm-i Kelam ve Fkh, Uluslararas Frb Sempozyumu, s. 25


Agm., s, 32,33,40
41
Kitabul Mille, s. 50,51
42
limlerin Saym, ev. Ahmet Arslan, s. 97
43
Kitabul Mille, ayn yer, Aydnl,agm, s. 41,42
40

108

nleyecek unsurlar idrak edebilmelidir. Fakih, varlklardaki benzerlii ve ztl,


ayn ekilde onlarn zlerini ok iyi bilmesi gerekir. Bu durumda Fakih Erdemli lk
bakann hem kendisine yazl olarak gelen koyduu kanunlar ok iyi bilecek, hem
de hakknda yazl belgeler bulunmayan ve fakat ifahi olarak kendisine kadar
ulaan, hakknda herhangi bir beyanda bulunmadan oluturduu yasalardaki amalar
ok iyi tespit edebilecektir. Fakih, bu bilgilere, eer bu olaylara ahit olmu kendi
dneminde arkadalar varsa onlara sorarak ulaacak veya yazl veya szl
rivayetlere bavuracaktr.44 Frbye gre, dinde belirlenmi grler zerinede fakih
olan birisinin yukarda aktarld ekliyle eylemlerde fakih olan birirsinin bilmesi
gereken eyleri biliyor olmas gerekir. Frb bu noktada fkhn siyasetle ilikisine
deinerek yle der:
Dinde yer alan ameli hususlarda fkh, yleyse, siyasetin ierdii klllerin
czileri olan eyleri iine alr ve yleyse fkh, siyaset ilminin bir parasdr ve ameli
felsefenin kapsamndadr. Dinde bulunan nazari eylerdeki fkh ise, ya nazari
felsefenin ierdii klllerin czilerini ierir ya da nazari felsefeye dahil olan
eylerin misallerini ierir. Bu durumda fkh nazari felsefenin bir blm olarak
onun kapsamndadr. Nazari ilim ise asldr.45
Frbnin ameli felsefe bal altnda deerlendirdii bir dier ilim de
Kelam ilmidir. Fakat, Frbnin baz eserlerinde fakihe verdii grevi kelamcya da
verdii grlmektedir. Dolaysyla uygun artlar altnda bir kii hem fkhnn
zelliklerine hem de Kelamcnn zelliklerine sahip olabilir. Frbye gre,
Kelamcnn grevi erdemli ilk bakann belirledii erdemli dinin grlerini avama
ynelik olarak dier dinlerin grlerine kar korumaktr. kinci Muallim, fkh
44
45

Kitabul Mille, s. 51
Age.s. 52 ev. Aydnl, Agm. s. 31, 43

109

sanatnn, birbiri ardna gelen erdemli ilk bakanlarn olmad bir dnemde ortaya
kacan sylerken, Kelam iin ayn eyi sylemez. Frbye gre, kelamclar
belirli bir dinin grlerini dier dinlerin grlerine kar savunurken birbirinden
farkl metotlar gelitirirler. Ayrca, kelamclar dindeki grleri savunurken veya
onlarn devamlln savunurken cedelcilik ve hitabet sanatn metot olarak
kullanrlar. Frbye gre, Kelamc cedelcilik metodunu avamn arasnda grlerin
ortasn bulmak ve avamn zihnini dindeki grler hakknda ortak bir noktada
tutmak zere cedelcilik metodunu kullanmal ve kendini bununla snrlamaldr. Sz
konusu ortak duyumdan ve algdan sapacak olanlar da tekrar buraya ekebilmelidir.
Frbye gre, din nazari eyleri sadece zihinde canlandrma (tahyil) ve inandrma
(ikna) yntemiyle bildirir. kna ise, ister szl, ister baka ekillerde olsun, sradan
anlayta yaygn olan nermeler, gndermeler ve genel olarak hatabi yntemlerle
gerekleir.46 Frbnin Burhan bir eyin o ey olduuna inanmaktr eklinde
tanmladn dnrsek, nihai olarak hatabi ve cedeli metotlarla da burhana yakn
bilgiler olutuunu kabul edebiliriz. Frb hsada Kelam ilminin fkhtan baka bir
sanat olduunu, dinin inan ve fiillerini muzaffer klmaya ve bu fiiller ve inanlara
aykr olan her eyi szle rtmeye yarayan ilim olduunu syler.47 Ayn ekilde,
Frb, Kelam ilminin dindeki fiillerle ilgili blmle de ilgilendiini belirtir.48
Kanaatimize gre, fkh ilminin dindeki fiillerle ilgilenmesi ile Kelam ilminin
ilgilenmesi ayr ayr eylerdir. Fkh ilmi savunmac bir delil ve ispatlama abasna
girmeden erdemli dinin mensuplarnn uymas ve uygulamas amacyla bu fiillerle
ilgilenirken, Kelam ilmi bu alan da savunmac bir bak asyla tetkik edebilir.
nk, Kelamcnn grevi sadece dinin grler ve inanlar ile ilgili alanlarn sapk
46

Kitabul-Huruf, s. 132, Aydnl, s. 28


limlerin Saym, s. 97
48
ayn yer
47

110

grlere kar savunmakla kendini snrlandrmaz, sz konusu fiilleri de savunmak


durumunda kalabilir. Frb hsada

dindeki gr ve fiillerle ilgili olarak sz

konusu savunmay ve belirlemeyi yapabilmekte gelitirdikleri metot asndan be


gurup kelam ekolnden bahsetmektedir. Filozofun burada bahsettii Kelam ekolleri,
kendi dnemindeki Kelam ekollerinin bazlarnn grleriyle rtmekle beraber
filozofun bu alanla ilgili zgn karmlar olarak da deerlendirilebilir.49 Ayrca, sz
konusu blm rda ele alnd ekliyle erdemsiz ehrin mensuplarnn din ve
dinin temel akidelerini aklamak zere gelitirdikleri maddi gnderimleri n planda
olan inanlarna kar bir gr olarak da deerlendirilebilir. nk, rdaki sz
konusu blmde dine ve dindarla kar erdemsiz insanlarn azndan bir aklama
ve eletiri vardr;50 bu blmde de belki de bu grlere nasl cevap verilecei
eklindeki ngrler ve deliller bulunmaktadr.51
Bu ncllerden anlalaca zere, erdemli ehrin olumas, salkl bir
ekilde kurulmas ve devam etmesi iin kelamc ve fkhnn bahsedilen grevlerini
baarl bir ekilde ifa etmeleri gerekmektedir. Onlarn baars ve baarszl
hakikatin teorik ve pratik bilgisinin erdemli ehirde yaygnlamas veya
kaybolmasna sebep olabilecektir. Dolaysyla, erdemli ehrin mensuplarnn gerek
mutlulua ulamas veya ona yakn bir mutluluk edinmesi kelamc ve fkhnn

49

Frbnin bu blmde bahsettii ve be gurup olarak ele ald Kelamclar, Josef van Ess, kendi
iinde iki gurup daha ekleyerek yediye karr. Frb, burada bu ekollerden herhangi birini vmez
veya yermez. Ess, buradaki grlerle, Frb dnemindeki Kelam ekollerinin (Hanbeli, Eari,
Mutezile) grlerini karlatrr ve bunlarn rttkleri ynleri tespit etmeyi dener. Frb, buradaki
grlerini, bu kelam ekollerini eletirmek zere deil de tarif etmek zere ele alr. Fakat, birinci
ekoln grleri, vahye ve peygamberlie kar gelitirilen eletirilere, Kelamclarn nasl cevap
verecei ile ilgilidir. Ess, buradaki kart grlerin bn Ravendiye ait olduunu syler. ( Josef van
Ess, Al-Frb and bn al- Rewandi, Hamdard Islamicus, Cilt.III, say: 4, s.11,12)Ayn ekilde, bu
durum Zekeriya er-Raziye de ynelik olabilir. nk onunda peygamberlik ve vahye bak burada
sergilenen kart grlerle rtmektedir. Ayrca Frb, nbvveti reddeden bu filozoflarn sz
konusu grlerine ynelik reddiyeler yazmtr.
50
Ara, Ner, Alber Nasri Nadir, ss. 160- 165
51
limlerin Saym, ss. 97-102

111

katklaryla olabilecektir.52 Muhsin Mehdi, Frbnin tanmlad ekliyle, Kelam ve


Fkh ilminin siyaset ilminin bir paras olamayacan, ayn ekilde onlarn bal
bana da birer siyaset ilmi haline gelemeyeceini belirtir. Ayn ekilde, Mehdi,
Frbnin tanmlad ekliyle, bu ilimlerin, hsann daha nceki blmlerinde ele
ald

teorik bir ilim olarak metafiziin en st kolu addedilen ilahiyat ilminin

aratrma konusu olan Allah, Allahn sfatlar ve kainat hakkndaki doru ve yanl
bilgileri de bal bana aratramayacan belirtir. Bu durumda

Frbnin bu

ilimlere bitii rol erdemli ehrin devamllnn salanmasnda siyaset ilmine


yardmc olmalardr.53 Fakat, kanaatimize gre, Kelam ilmi dinin inan alanyla
ilgili grleri savunaca veya koruyaca iin sz konusu metafizik alan aratrma
alanna girmektedir. Fakat, lahiyatn metodu ile Kelam ilminin metodu farkldr.
Birisi bulgularn burhan yntemle ortaya koyarken, dieri cedelcilik ve hatab
yntemle savunmac ve kar delillere gre deiebilecek ekilde ortaya
koymaktadr.
Frbnin bu iki ilmi siyasete yardmc ilim olarak grmesi, bu iki
ilminsiyas alanda oynadklar rolle de alakal bir tutumdur. nk, Frb
kelamlam ve fkhlam siyaset anlaylarnn revata olduu bir dnemde
yaamtr. Bu iki ilimde siyas alanda Mslman toplumun sosyal, kltrel ve
iktisad yaplanmasnda her zaman nemli bir gce sahip olmutur. slamn ilk
dnemlerinde siyas sorunlarn kelam problemlere dnmesiyle oluan karmakl
ve Mutezile rneinde grdmz ekliyle54 herhangi bir Kelam ekolnn bir
devletin resmi gr haline geldiinde kabilecek durumlar gz nne
aldmzda, Frbnin bu ilme siyasi alanda verdii konum gerekten anlamldr.
52

Muhsin Mahdi, age, s. 94


age.s. 91
54
Cabir, Arap-slam Siyasal Akl, ev., Vecdi Akyz, st.,2001, ss. 414-419
53

112

Bu durumda, Frb, ne Fkhn ne de Kelamn tek bana siyaset alann


belirlemesini istemitir. Fakat, bu iki ilmi siyaset alannda oynad nemli rol
dolaysyla da kendi dizgesel (sistem) siyasi dncesinin nemli bir paras haline
getirmitir.55

3.3. Siyaset ve Metafizik


Frb, siyaset ilminin kendi konularn ve alann dzenlemesi asndan
metafiziin konularn da aratracan belirtir. Dier yandan, metafiziin de btn
varlklar ve onlara arz olan hususlar aratracan belirtmektedir.56 Fakat, siyaset
ilminin metafiziin alanna girmesi, metafizik konulara yeni bir boyut ve yenilik
getirmek anlamndan ziyade, metafiziin siyaset iin rneklii ve yardmlar
asndan bu konular siyaset ilminin aratrd sylenebilir. Burada, hem Frbnin
ilimler tasnifindeki hiyerari asndan, hem de nihai olarak mutlulua ulatrmas
bakmndan ayr birer ilim dal olarak siyaset ve metafizik arasndaki iliki zerinde
durmak gerekir. Kanaatimize gre, Frbde siyaset ve metafizik bir ilim dal olarak
konular bakmndan iki ayr alan olutururlar.
M. Fahri, Frbnin

metafizik ve siyasetinin, ayn felsefenin iki ayr

cephesi olarak anlalmas gerektiini syleyerek, onun asl dncesini metafizik ve


siyaset olarak iki ana blme ayrr.57 M. Galston ise, Frbde teorik kemle
gtren araylarn en lsnn metafizik olup olamayacana dair bir soruya kesin bir
cevap vermenin glnden bahseder. Buna gre, beer bilim olarak Siyaset,
Metafizikin altnda yer almaz. Metafizik ve siyaset arasndaki bu ilikide, siyasi

55

Fkh ilminin Mslman toplum iin ifade ettii anlam iin bkz. Tahsin Grgn, Kuran ve Fkh,
lahi Szn Gc iinde, st., 2003,ss.130-134, Cabiri, age. ss. 453-463
56
limlerin Saym, s. 90
57
Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, st, 1992, s.110

113

alana veya teoriye geite metafizik krlmaya urar. Galston, teorik ve pratik felsefe
ayrm temelinde bu krlmada siyaset felsefesinin bozuk srelerinin metafizik ile
onarlmasnn sz konusu olduunu ve iki disiplin arasnda bu bamll ispatlayan
bir mahiyet sezemediini belirtir.58 Rosenthala gre ise, Frbnin siyaset
dncesini bu metafizik arka plann nda deerlendirmek gerekir. Filozofun
ilgisi byk lde, metafizik merkezli ve teoriktir.59 Bu manada, Rosenthal,
filozofun erdemli ve erdemsiz ehir ayrmlar ve siyas yaplanmayla ilgili grlerini
de, insann nihai hedefi ve ona nasl ulalacayla ilgili olarak ne srdn
belirtir. te yandan, H. Tevfik Mcahid, Frbnin siyaset felsefesiyle ilgili temel
eserlerine lahiyat ve Metafizikle balamakla birlikte, asl gayesinin ideal siyasi
sisteme ulamak iin kademeli bir gei yapmak olduunu syler ve onun
felsefesinin ana hedefinin, dini bir kalpta olmak artyla, siyas olduunu
vurgulayarak siyaseti merkeze alan bir yorum yapar.60 Tekrar Fahrinin yorumuna
dnersek, Frbnin siyaset ve ahlakn metafiziin veya onun daha st tezahr
olan lahiyatn, yani Tanr ilminin bir uzants ve alm olarak yorumlamak daha
gereki grnyor.61 Fakat nihai olarak nazari ve ameli felsefe balamnda bu
ilimlerin birbirleriyle sk bir ilikisi olan iki ayr alana tekabl ettiini belirtmek
gerekir. Bu durumda, insanlar mutlulua gtrmesi bakmndan, iki alann
kendilerini dierinin zemininde kurmas gerekmektedir. Fakat metafiziin dier
ilimlerdeki btn kll kanunlar verdiini ve onlar belirlediini dndmzde
metafizik ve siyaset arasndaki ilikinin amalar bakmndan ayrlamayacan

58

Miriam Galston, Frbnin nerisi, Varoluun Siyaseti : Gaye ve nsan, slam Felsefesinde Siyasi
Dncenin Geliimi iinde, Ed. Charles Butterworth, ev. Selahattin Ayaz, st. 1999, s.99.
59
Erwin I. Rosenthal, Ortaada slm Siyaset Dncesi. ev. Ali aksu st. 1996, s. 179.
60
Huriye Tevfik Mcahid, Frbden Abduha Siyasi Dnce, ev. Vecdi Akyz, st. 1995, s.119.
61
Macit Fahri, ayn yer.

114

syleyebiliriz.62 Ayrca Farabi Tahsilde nazar erdem temelinde dier erdemlerin


geliimi ve almn aklarken de aslnda metafizii siyasetin bir temeli olarak
sunmaktadr. Buna gre nazar erdemin, eitim ve retim yoluyla dier erdemler
vastasyla eitli milletlerdeki ifadelendirilii ve anlamlandrl farkl farkl olabilir.
nk, insanlarn nihai mutlulua ulaabilmesi iin nazari erdemden sonra, fikr,
ahlak ve sna erdemleri kazanmalar gerekir. Farabi, bu nokta da en stn fikr
erdem olarak telakki ettii siyas fikr erdemi de ayn ekilde metafizik bir arkaplan
temelinde aklamaktadr.63 Frbnin metafizik ve siyaset anlay birbirine farkl
alardan hizmet eden bir mahiyete sahiptir. Frbnin baz eserlerinde metafizik
siyaset iin bir temel olutururken bazlarnda ise siyaset metafizie bir temel
oluturacak mahiyette ele alnmtr. Fakat her iki alanda bir birinden kati snrlarla
ayrlm

olarak

irdelenmemektedir.

Fakat

bir

siyaset

bir

bilim

olarak

dnldnde, o zaman politika bilimi metafizie baml olan bir eyi retemez.
Fakat metafizie ontolojik bir temel salar/hazrlar. Bu durumda siyaset iradi, pratie
ynelik veya tmdengelimsel yntemle oluturulmu bir ilim olabilmektedir.64

62

Therese Anne Druart, al-Frb, Emanation, and Metaphysics, Neoplatonism and Islamic Thought,
Ed. Parviz Morewedge, New York, 1992, s. 127, 128
63
Tahsil, Amalul Felsefiyyeti iinde, Tahk. Cafer Ali Yasin, Beyrut, 1992, ss. 148-152, Hatem
Zghal, Mtaphysique et Science Politique Les Intelligibles Volontaires Dans Le Tahsil al-Saada
Dal-Frb, Arabic Sciences and Philosophy, vol. 8 (1988), s. 193,194
64
agm., s. 181-182

115

3.4. Siyaset lminin Konular


Frb, siyaset ilmini iradi eylem ve yaam tarzlarnn eitlerini aratran bir
bilim olarak aklar.65 Filozofa gre, siyaset ilmi, bu irad fiilleri ve yaam tarzlarn
ortaya karan insani yetiler, huylar, karakterler ve zelliklerinin ve onlarn
amalarnn ne olduunu aklar. Bu durumda, siyaset ilmi bu iradi melekeleri
insann edinmesinin yollarn, onlarn insanda alkanlk sonucunda korunmasnn
ilkelerini,

bu

fiillerin

icra

edildikleri

hayat

tarzlarnn,

kendileri

iin

gerekletirildikleri amalar arasndaki ayrmlar yapmay ele alr ve tetkik eder.


Frb, ayn ekilde, siyaset ilminin mutluluu aratrdn, gerek mutluluk
ile sahte mutluluk arasnda ayrm yaptn ve bunlarn her ikisinin zelliklerini ayr
ayr aratrdn belirtir.66 Bu durumda, siyaset ilmi, erdemli eylem ve melekelerin
korunmas iin gerekli olan teorik ve pratik dzenlemeleri yapmal, insani eylemleri,
davranlar, ahlaki huylar ve iradi melekelerin hepsini aratrrmaldr. Ayrca,
filozof, siyaset ilminin gerek mutluluun ancak ahret hayatnda mmkn olacan
aratrdn, zenginlik, eref ve hazlar gibi durumlarn ise ahrete deil bu dnyaya
ait geici mutluluk tr olduunu belirtir.67
Frb, siyaset ilmi unu aratrr diyerek siyaset ilminin konular hakknda bilgi
verirken, aslnda o konunun mahiyetiyle ilgili kendi grlerini ve teorilerini de bir
manada oluturur ve aklar.68
Ayn ekilde, Frbye gre, siyaset ilmi, ehirler ve milletleri konu edinir ve
bu durumda da yerleim yerlerini imar eden ve halkn bu hayatta iyiliklere, teki

65

hsa, age. s. 102


Kitabul-Mille, s. 52
67
Ayn yer
68
hsa, s.102
66

116

hayatta ise en yksek mutlulua ulatran melekeleri, ahlaki ve ahlaki olmayan


davranlar aratrr.69
Frbye gre, siyaset ilmi iblmyle ilgili temel kantlar, delilleri ve
ileri belirler. Ayrca, siyaset ilmi, erdemli ve erdemsiz ynetim tarzlarn, erdemli
ilk sultanlk mesleinin kll kanunlarnn belirlenmesini aratracan belirtir. 70
Siyaset ilmi, erdemli ehrin bakannn nasl olmas ve nasl eitilmesi
gerektiini aklar. Ayn ekilde, erdemli ilk bakann eitim ve retimiyle ilgili
genel kurallar belirler. Bu durumda, Frb, siyasetin, gerekten mutluluk olan eyi
temin etmeye yarayan iradi fiilleri, hayat tarzlarn oluturan erdemli bakanl ve
onun ynettii erdemli ehri aratrdn belirtir. Ayn ekilde, erdemli olmayan
ehirleri ve bu ehrin ilk bakanlarnn zelliklerini ve bunlarn eitlerini
aratrdn belirtir. Frbye gre, siyaset ilmi erdemli ilk bakann iki eyi bilmesi
gerektiini akladn belirtir. Bunlardan birincisi, onda kll kanunlar bilme
kudreti olmaldr. kincisi ise, ehir ve toplumla ilgili olarak uzun almalar sonucu
elde edilecek tecrbeleri bu kll kanunlarla uyumlu bir ekilde uygulama yetisi olan
taakkul yetisinin onda olmas gerekir. Filozofa gre, bu taakkul ikiye ayrlr.
Birincisinde gerek mutluluu ortaya koymak ve bu amalar dorultusunda erdemli
fiillerin neler olduunu belirlemek, ikinci merhalede ise erdemli filleri erdemli
yurttalarn edinme srelerini, bunlarn sradizimsel olarak paylatrlmasn ve
bunlarn yurttalarda alkanlk haline gelmesinden sonra bunlarn

korunmasn

aratrr ve ortaya koyar. Ayrca bu ksm yani taakkul yetisi erdemli olmayan
bakanlk trlerini ve erdemsiz ehirlerin kanunlarn ve tecrbelerini ele alp

69
70

Mille, s. 54
Ayn yer

117

inceleyen bilimdir. Ayrca, erdemli ilk bakanlk ile erdemsiz bakanlklarn


farklarn ortaya koyar.71
Frbye gre siyaset ilminin bir dier aratrma konusu da, erdemli ehrin
erdemsiz ehre dnmemesi iin gerekli olan kanunlar ve sebeplerdir. Ayn ekilde,
siyaset ilmi, erdemli ehri gven altna alan filleri ve inanlar ele alp inceler. Ayrca
erdemli ehrin erdemli ilk bakannn lmnden sonra ortaya kacak durumlar ele
alr ve bu durumlarla ilgili belirlenimlerde bulunur. 72
Frbye gre, siyaset ilmi alemdeki nesnelerin derecelenmelerini ve
yaplanmalarn aratrr. Fakat siyaset ilmi, bunu varlk veya bilgi felsefesinin
problemleri asndan deil de erdemli ehirdeki dzene rnek olmas ve oradaki
doal dzenin aynsnn, erdemli ehirde de kurulmas asndan ele alr. O bu
amala Allah ve onun zelliklerini ve Onun kainat nasl ynettiini aklar.
Ayrca, siyaset ilmi, ilk bakann durumunu, alemin ve alemde bulunan varlk
snflarnn ilk yneticisi olan Allahn durumuna benzetmek amacyla yapar.
Bylelikle, siyaset ilmi, doal dzenden yola karak ehrin sradizimsel dzenini
tertip eden ilkeleri inceler ve bunu gerekletirir.73
Ayrca, Farabiye gre, siyaset ilmi Ruhul-Eminin derecesini ve ruhani
derecelerden hangisinde yer aldn tetkik eder. Frbnin siyaset ilminin hem
Allah hem de Ruhul Emini aratrmasn sylemesinden sebep, siyaset ilminin en
nemli kaynann vahiy olmas gereidir. Vahyin

ise Allah, Faal Akl ve

peygamber ve filozof gibi tane znesi vardr. Frbye gre, siyaset ilminin
bunlar aratrmasndaki birinci amac budur. kinci ama ise, erdemli ehirdeki

71

Age.s. 55
Age. s.55,56
73
Age.s. 61,62
72

118

dzene rnek olmas asndan kainattaki en alttan en stteki Allaha kadar


sradizimsel dzeni aklamak iindir.74
Frb, bu balamda siyaset ilminin bir ve ok arasndaki ilikiyi aratrdn
da belirtir. Fakat siyaset ilminin bir ve ok arasndaki ilikiyi aratrmasyla, bu
ilikinin varlk ve metafizik adan aratrlmas filozofun dnyasnda ayn eye
tekabl etmez. nk, Frbnin el-Vahde vel-Vahd adl eserinde bu ilikinin
(okun birden nasl kt)siyaset asndan ele alnmasndan ziyade tamamen
varlkbilimsel ve metafizik adan aratrld aikar olmaktadr.75 Frb nazarnda
siyaset ilminin bu konular aratrmas tamamen sosyal ve siyasi alanda filozof (Bir)
ile avam (ok) arasndaki ilikinin mahiyetine dnk bir aratrmadr. Ancak bir
ve okun varlkbilimsel adan aratrlmas ve bu aratrma ile varlacak sonular,
siyaset ilmi asndan bir ufuk ve yol gsterici olmaktadr. Siyaset, varlkbilimin
veya metafiziin bir ve ok arasndaki ilikiyi bu ekilde aratrlmasndan sonra
vardklar sonular, kendi sahas ve problemleri asndan tekrar aratrr ve bu
sonular alanna uygular.76
Frb, siyaset ilmine, ilimlerin en faydals olarak bakar. Filozofa gre,
kiinin bilecei en faydal ilim, siyaset ilmidir. nsan, siyaset ilmi vastasyla tecrbe
yoluyla insani amellerini ve tasarruflarn kemale erdirir.77

74

Age.s. 64
Frb, el-Vahde vel-Vahid, Tahkik. Muhsin Mehdi, Kazablanka: Dar Tupkal, 1989, s. 62-72, T. A.
Druart, Metaphysics, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New York, 1999, Vol.IX, s.
216
76
Kitabul Mille, s. 65-66
77
Frb, Risale fis-siyase, Ed. Lois Cheikho, Beirut, slamic Philosophy, Ed. Fuat Sezgin,
Frankfurt,1999, Vol. 10, s. 277. Bu risalenin Frbye ait olup olmad tartmaldr. Fakat bu
risalenin Frb bibliyografyalarnda Frbye aitlii konusunda phe bulunmayan Risalefil Ahlak
adl eserle byk oranda ayn ierie sahiptir. Burada ilenen dostluk, adalet, sebeplerin birbirini
takliti gibi konular Nikomakhosa Etikin ierii ile de uygunluk gsterir. Fakat, bn Bacce, bn
Tufeyl, bn Rd gibi filozoflarn Frbye Nikomakhosa Etik zerinden yaptklar atfn ierii,
maalesef bu risalede de mevcut deildir. Kr Frb, Risale fil Ahlak, Ayasofya Ktphanesi, 2818104-119
75

119

Frbye gre, nazari siyaset ilminin elde ettii bilgiler burhan bilgilerdir.
Frb mantnda, cedel ve hitabi bilgilerde burhan bilgiyi koruyan bir yapya
sahiptir. Cedel, kesin kantlarn salanabilecei hususlarda ya da bu hususlarn
ounda kuvvetli bir zan oluturur. Hitabet ise, kesin kant bulunmayan ve cedelin
incelemedii hususlarda ikna yntemini uygular. Frbye gre, erdemli din ancak
filozoflara ve onun verilerini burhan olarak anlayabileceklere zgdr. Fakat, bu
dinin grlerini benimseyen insanlarn ya doutan getirdii eksiklik ya da aldklar
eitim sonucu hepsi bu kapasitede ve mertebe de deildir. Frbye gre, bu insanlar
ancak mehurat veya ikna edici eyleri anladklar iin, hitabet ve cedel onlarn
hakikatin temsilleri hakknda ikna olmasn salayabilecektir. Frbye gre, hitabet
ve cedel metoduyla dini grler avamn nesflerine yerletirilir. Dolaysyla bu
grlerle ilgili yanl ve sapkn anlamalar bu metotlar sayesinde dzeltilir veya
giderilir. Ayn ekilde, ehir halk arasnda sofistik ve mugalata sanatyla halkn
inanlarn, doru yoldan saptrmaya alan kiilere kar dinin grleri destekler
ve korunur.78
Farabi hitabete bylesine olumlu bir bak gelitirmekle Efltun ve
Aristodan ayrlmaktadr. Efltun, her ne kadar retorii ilk nce gerek retorik ve
sahte retorik olarak ikiye ayrm olsa da,79 onun nazarnda, sofistik ve retorik bir
btndr ya da en azndan birbirine ok benzerler.80 Aristoya gre ise, retorik
mantk ilminin kapsamnda deerlendirilmez. Retorik mantk ilminin kapsamna
Helenistik dnemde girmitir. Yine de retoriin Aristodaki ieriiyle Frbdeki
ierii

ok

farkldr.

Aristo,

retorii,

78

lenlerde

Kitabul-Mille, s.47-48
Efltun, Gorgias, ev., Mehmet Rfat, Sema Rfat, st., 1999, s. 159
80
age. s. 154
79

120

yaplan

konumalarda,

mahkemelerde ve siyasi konumalarda kullanlan olmak zere e ayrmt.81


Frbde ise, tamamen din kavramyla balantl olarak oluturulan bir sanattr.
Frb, retoriin her zaman doru ncllere bal olmasnn gerektiini beyan eder.
Ayn ekilde, bn Sina halk arasndaki sosyal hayatta kullanlmas amacyla retorie
tamamen ahlaki bir boyut katm, avamn gnlk hayatta birbirine kar ahlakl ve
drst davranmasnda, retoriin sz konusu sosyal boyutunun nemli olduunu
vurgulamtr.

81

Aristoteles, Retorik, ev. Mehmet H. Doan, st.,1995, s.43, 47

121

III. Blm: Toplumlarn Snflandrlmas ve Erdemli ehir Erdemli


ehir1
1. Mille Kavram
Kanaatimize gre, Frbnin siyaset felsefesinin, dier btn unsurlarnn
etrafnda ekillendii kavramlar medine, felsefe ve mille/din kavramlardr. Bunlarn
iinde din kavram zel bir nem arz eder. Frbye gre, erdemli ehrin dini,
erdemli dindir. Erdemli din, Faal Aklla ittisal kuran Peygamber veya filozofun Faal
Akldan ald kll bilgilerle, erdemli ehrin mensuplar iin gr, inan ve fiillerini
belirledii dindir. Bu manada, Frbnin mille veya din kelimesinden kastettii
mana, kavramn klasik slam dncesindeki anlamndan uzaktr. Frbye gre,
mille veya din, bir toplumu oluturan inan, fiil, kltrel, toplumbilimsel ve tarihi
alandaki insani birikimlerin hepsini ifade eden ve kapsayan bir kavramdr.
Frb dncesinin kavramsal erevesinde, siyas kavramlarn, erdemli ehre
ve erdemli ehrin kart olan ehirlere gre, anlam alanlarn ve farklln
belirlemek iin kullanlan en belirleyici sfat erdem kavramdr. Bu manada,
erdemli ehir iin erdemli dinden, erdemsiz ehirler iin de erdemsiz dinlerden
bahsetmek mmkndr. Frbye gre, filozof veya peygamber erdemli toplumun ve
erdemli dinin kurucusudur. Frbnin nazarnda, erdemli ilk bakan Faal Aklla
1

Erdemli ehirin modern dnemlerdeki evirisi birbirinden farkldr. Ayn ekilde, Frbnin
siyaset teorilerinin modern dnemdeki isimlendirilii de farkllk gstermektedir. Frb siyasetle ilgili
eserleri boyunca kavram olarak devlet kelimesini kullanmaz. (bk. Mbahat Trker Kyel, Frbde
Devlet- Bilim likisi, s. 13) Ayn ekilde Frbnin szn ettii siyasi topluluk iin erdem Fadl
Devlet, deal Devlet veya onun kartlar olan iin de ayn ekilde Devlet kavram kullanlmtr.
(Bkz. Bayraktar Bayrakl, age. s.123, Frb, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Ank., 1997 ). Biz bu
almamz boyunca, Frbnin siyaset teorilerini filozofun siyaset teorisinin merkezini erdemli
mmet veya erdemli uluslararas topluluk zerine deil de erdemli ehir ve onun kartlar zerine
younlatrmasndan dolay Erdemli ehir kavramn kullanacaz.
Ayn ekilde sz konusu toplum iin ngilizceye yaplan evirilerde de bir karmaklk vardr.
Baz aratrmaclar erdemli ehri mkemmel devlet (the perfect state), bazlar en iyi devlet (the best
state) veya en iyi ehir (the best city) bazlar da tutarl bir ekilde erdemli ehir (the virtuous city)
olarak evirmilerdir. Bunlar arasnda Frbnin kastettii anlam en iyi ekilde erdemli ehir
kavram karlamaktadr.

122

ittisali sonucunda erdemli dini oluturacak kll bilgilere sahip olur.2 Bu durumda
Frb, mstefd akln, Faal Aklla ittisaliyle akl dzeyde gerekleen vahyi, burhan
felsefe ile zdeletirmektedir.3 Erdemli ilk bakan, bu aamadan sonra, erdemli
ehrin mensuplar iin, gr ve fiillerden oluan erdemli dini belirlemektedir.
Frbye gre, erdemli ehrin kart olan ehirler, kendileri iin belirlenmi byle
bir dine sahip deildirler. Onlarn dinleri, gemi zamandaki baz filozoflarn ve
dnrlerin sapkn grleri dorultusunda olumutur.
Frbye gre, din, felsefenin bir grnts ve onun bir temsilidir. nsanlar
doutan getirdikleri baz zellikler dolaysyla veya iyi bir eitim almamalar
sebebiyle felsefedeki hakikatleri anlamaya elverili deillerdir. Onlar kendileri iin
belirlenen ve ancak felsefenin bir temsili olan dinin, gr ve fiillerini takip ederek
bu bilgilere ulaabilirler. Frb, erdemli dinin olumasn Kitabul Millede bu
ekilde aklamaktadr.

Fakat, Kitabul Huruf adl eserinde de felsefe ve din

arasndaki ilikiyi baka bir ekilde aklar. Frb, bu eserinde felsefe ve din
arasndaki ilikiyi ncelik ve sonralk asndan da tartr. Buna gre, Frb, bir
eyin dier bir eyden zaman, tabiat, sra, eref ve yetkinlik veya sebep bakmndan
nce veya sonra geleceini belirtmektedir. Bu durumda, Frbye gre felsefe,
sebep, sra, zaman bakmndan dinden nce gelir. Ayn ekilde, Kitabul Millede
bahsettii ekliyle felsefenin mantk bakmndan nceliinin yan sra, zaman

Filozof ve peygamberin Faal Aklla ittisali Frbnin nbvvet teorisinde nemli bir unsurdur. Baz
aratrmaclar insan akln Faal Aklla ittisalinin Helenistik dnemdeki Aristo arihlerinde bulunan bir
unsur olduunu belirtmilerdir. Ayrca, Aristo dncesinde Faal Akln Tanr olup olmayaca da
Helenistik arihlerce farkl yorumlanmtr. Frb felsefesinde peygamber ve filozofun Faal Aklla
ittisalinin ayn trden olup olmad, ayn ekilde filozofun nazarnda vahyin halihazrda insan zihnine
ak olup olmadyla ayrntl mlahazalar iin. Bkz.Fazlur Rahman, Prophecy in Islam: Philosophy
and Orthdoxy, Chicago,1979, 11-14, Herbert A. Davidson, AlFrb, Avicenna, and Averroes on the
Intellect, Oxford, 1992, ss.44-73, Yaar Aydnl, Frbde Tanr nsan likisi, st., 2000, ss. 129153, Hasan ahin, Frbnin Vahiy Anlay, Uluslararas Frb Sempozyumu, ss. 267,283, Mehmet
Bayraktar, slam Flesefesine Giri, s.181
3
Yaar Aydnl, age. s. 155

123

bakmndan da nce geldiini belirtmitir. Frbnin dinin oluum srecini


aklad Kitabul Huruftaki pasajlar, milletlerin bu sre bakmndan konumunu
ele ald iin bir tr tarih felsefesi olarak da kabul edilebilir. Bu durumda, Frb
bize insanln geliimini, eitli milletlerin erdemli dine giden yolda gelitirdii
veya gelitiremedii zihinsel sreleri anlatarak tasvir eder. Frb, bu balamda
beerin kendini ifade edi safhalarn kademeli olarak ele alr. Frbye gre,
ncelikle bir milletin dilinde harflar ve szckler oluur. Bu aamadan sonra, o
milletin oluturduu dile geilir. Filozofa gre, baz milletlerde bu gei hzl,
bazlarnda da (zellikle lde ve bozkrda yaanlar) yava olacaktr. Bu basamaktan
sonra hitabet, iir, tarihi olaylarn anlatm, dilbilgisi ve yaz sanat gibi genel sanatlar
elde edilir.4 Bu aamadan sonra, Frb, sofistiin bir tr olan hitabet ve cedelcilie
geilebiceini, daha sonra da yava yava domatik yntemlere yaklalacan
belirtmektedir. Frb, nihai olarak felsefede her eyin Efltun zamanndaki
durumuna dneceini, bu durumun bir mddet devam ettikten sonra da Aristonun
dnemindeki gibi her eyin istikrara kavuacan belirtir. Bu durumla beraber,
Frb, ilmi dncenin zirveye ulaacan ifade eder. Aristo ile beraber, felsefe
tmyle geliimini tamamlar.5 Felsefe bilinen ve retilen bir sanat haline gelir.
Frbye gre, bu sanatn retimi zel ve ortak olmak zere iki trl olur. zel
retim burhana dayanr. Ortak retim ise, ya cedelcilik, ya hitabi ya da iir eksenli
yntemlerle gerekleir. Frbye gre, bu aamadan sonra avama ynelik olarak bir
takm kanunlar koymaya balanmal ve amel sanatlara ynelik pratik iler avama
retilmelidir. Baka bir ekilde ifade edecek olursak, burhan felsefeye dayal bir
din belirlenmelidir. Bu durumda, eer, avam iin, ilim, edep ve mutlulua gtrecek
4

Walzer, Frbnin dille ilgili teorilerinin altnda Stoaclarla ilgili bir ncsnn olmas gerektiini
syler. age. s.244
5
Kitabul Huruf, s.135-150

124

eitli unsurlar bu retim metotlarna eklenirse, kendilerini mutlulua gtrecek


inan cumhur iin salanm olabilecek ve felsefenin grnm olan din Yunan
dncesinde ortaya km olacaktr.6 Frbnin millenin oluumuyla ilgili olarak
ne srd bu durumun tarihsel bir sre temelinde zihni bir geliimi ifade ettii
belirtilmitir. Yoksa, Frbnin genel bir ilke olarak bu durumu ele almam
olabilecei sadece felsefe tarihini bu ilke etrafnda okumu olabileceinin sz konusu
olduu iaret edilmitir.7 Dolaysyla, hem sebep, hem de zamansal bakmdan
felsefenin dine nceliinin zihinsel bir sre bakmndan byle olabilecei
vurgulanmtr.
Frbye gre, baz durumlarda sz konusu din, felsefenin sz konusu
aamalarnn

katedilmesiyle

ortaya

kmayacak,

fakat

baka

trl

ortaya

kabilecektir. Dolaysyla, din, bu durumda felsefeden nce gelebilecektir. Bu


durumda kanaatimize gre, filozof veya peygamberin faal aklla ittisali neticesinde
olumu bir din kastedilmektedir. Frbye gre, eer, mille, filozof veya
peygamber olmakszn sz konusu sreci tamamlamadan ortaya karsa, bu durumda,
felsefenin bir grnm halini almayacak ve felsefeyle bir atma ortamna
girecektir.8 Buna gre, sz konusu din, burhan felsefe dzeyinde deil, sofistik
felsefe dzeyinde ortaya kmtr. Frbye gre, cahil ehirlerin dini, Burhan
felsefe dzeyine gelmeden ve onu temel olarak kabul etmeden sofistik dzeyde zuhur
etmitir ve bundan dolay da erdemsiz dindir. Dolaysyla, Frb, hem burhan
felseye dayal olarak kan dine erdemli din demekte hem de vahiyle oluturulmu

Age. ss. 151-152


Kavramn ifade alan ii bkz. lhan Kutluer, Frbnin Felsefesinde Sosyo-Politik, Entelektel ve
Dini Hayatn Btnl, Uluslararas Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank., 2005, s. 287, 288
8
Cabir, age. s. 66-67
7

125

dine, erdemli din demektedir. Frbnin dncesinde bu iki durumun rttn


syleyebiliriz.
Frbnin nazarnda, filozof veya peygamber tarafndan oluturulan bu din,
filozofun yaad zaman ve mekana gre farkl ekillerde, erdemli ilk bakann buna
uygun olarak belirlemesiyle oluur. Bu manada, tek bir erdemli ehirden bahsetmek
mmkn deildir. Bir ok erdemli ehir olabilir. Erdemli ehir mensuplar iin, ilk
bakan bu dinin inanlar ve fiiller ksmn burhan, cedel ve hitab iletiim tarzlaryla
aklar. Ayrca, erdemli ilk bakan, bu dinin btn gr ve fiillerinin erdemli
insanlar arasnda yaygnlk kazanmas iin, sosyal alanla ilgili bir hukuk ilmini, inan
alanyla ilgili olarak kelam ilmini oluturur.

Bu durumda, ayn ekilde, zaman

bakmndan dinden sonra gelen, tek bir fkh ve kelam ilminden bahsetmekte
mmkn deildir. Her din kendi kelam ve fkh ilmini oluturur. Erdemli milleler
arasndaki fark, ayn ekilde bu din ilimlerine de yansr.
Erdemli ehrin mensuplar, bu inan ve bilgi alanlarn ilk bakandan gelen bu
bilgiler ve uygulamalar dolaysyla, doal dzenden ve d dnyadan karacaklar
klllerle desteklerler. Dolaysyla, filozof ilk bakann Faal Akldan ald klllerin
altnda, duyu yoluyla

d dnyadaki varlklarn z hakknda oluturulan

klller zdeleir ve rtr. u halde, erdemli ehrin sosyal, siyas ve ahlak


yaplanmalar sz konusu iki tr klller de rnek alnarak kurulur. Frbye gre,
tabi olay ve hadiselerin kendi iindeki dzeni, yani bir sebebin ilk sebebe varncaya
kadar birbirini taklt etmesi, erdemli ehir iin de geerli olmaktadr. Dolaysyla
erdemli ehir kendi zleri hakknda burhan bilgilere sahip olunan doal dzeni,
kendi sosyal dzeni iin de uygulamaya balar. Bylece, erdemli ehir olumu olur.
Ayn ekilde, bu durum, ok iyi bir ahlak i disiplini de gerektirir. Bu da, Frbnin

126

Tenbhte belirttii ahlak ve akl erdemleri edinmek ve Tahsilde belirttii nazar,


akl, ahlak ve sna erdemleri kazanmakla mmkn olmaktadr.9 Bu erdemleri
kazanarak sz konusu akl srece kendini dahil etmeyenler, erdemli ilk bakann
erdemli ehir iin oluturduu dinin baz inan esaslarn ve fiillerini anlayamazlar ya
da anlamak istemezler. Bylelikle, Frbnin eitli eserlerinde bahis mevzuu ettii
erdemli ehrin muhalifleri oluur. Ayrca, erdemli ehrin mensuplarnn hepsi sz
konusu kllleri burhan olarak deil de, kendi nispeti lsnde, yine burhan
bilgilere yaklatran ve onu koruyan bir metot olarak cedel ve hitab ikna
metotlaryla edinmektedirler.
Cahil ehirler ise,

ilk bakanlar filozof veya peygamber olmad iin

erdemli bir dinin olumasnda en nemli etken olan vahiy yoluyla gelebilecek kll
bilgilere veya onun temsillerine sahip deillerdir. Baka bir ifade ile syleyecek
olursak fsk, dalle ve mbeddel ehirlerde olduu gibi bu bilgilere sahip olsalar bile,
fiil olarak cahil ehirler gibi davranrlar. Onun iin, erdemli bir din oluturamazlar.
Onlarn dinlerinin temel esaslar, eski dnemde ortaya km baz sapk felsef gr
ve dncelerin kalntlaryla oluturulmutur. Bundan dolay, ikinci tr burhan
bilgiyi salayacak ve insani dzen iin de rnek oluturacak, doal dzeni, erdemli
ehirde olduu gibi salkl bir ekilde yorumlayamazlar. Tabiat hakknda geree
uygun olmayan birok gr ne srerler ve bu grlerin insan alanda da geerli
olmas gerektiini sylerler. Bylelikle, onlar erdemli ehrin insanlar gibi ne
bireysel olarak ne de toplumsal olarak gerek mutlulua ulatracak bilgilere
ulaamazlar.
9

Frbye gre, bir insann sz konusu erdemler alannda en son yetkinlie ulamas ancak Faal
Aklla kurabilecei bir iliki sayesinde mmkn olabilecektir. Frbye gre, byle bir insani akl
hem metafizik alana almakla teorik olarak edinebilecei en st mutluluu kazanr, hem de pratik
veya siyasi alanla ilgili en st bilgi ve yetkinlie de bu iliki sayesinde ular. Yaar Aydnl,
Frbde Tanr nsan likisi, st., 2002, ss. 129-16

127

Frbnin sz konusu grleri etrafnda siyaset felsefesine baktmzda


onun zgn bir siyaset tasavvuru ortaya koyduu aikardr. Fakat, Frb gerek
erdemli ehrin ekli unsurlarnn olumasnda, gerekse erdemsiz ehirlerin ekli
hususlarnn olumasnda ve bu alanla ilgili karlalabilecek bir ok unsurda, byk
oranda, Efltunu ve dier Yunan filozoflarn kaynak olarak kullanmaktadr.
te yandan, Frbnin mmet tanm ilahi hukuk tarafndan ynetilen toplum
manasna gelmektedir. Herkes Frbnin yazdklarndan bunu gremeyebilir, fakat
onun siyaset dncesi tamamen slami toplum modeli oluturmak iin slamn
temel verilerinin felsef dille ifadelendiriliidir. O, Faal Akl iin Kurani terimler
kullanm, bu toplum dzeninde slam hukukunun roln tartm, Kelam ilmine bu
konuda nemli bir yer vermitir. Onun siyaset felsefesindeki evrensellik ve
oulculuk ilkeleri tamamen slamn evrensellik ve oulculuu ile rten bir
durumdur. Bu da klasik siyaset felsefesinde ve Efltunun felsefesindeki ehir
devletinden (polis) ok daha geni bir anlam alanna sahiptir.
Frbye gre, erdemli ehirlerden olumu millet, erdemli ehirden daha iyi,
erdemli yeryz devleti de erdemli milletten daha iyidir. Frbnin siyaset
felsefesinin bir dzen (kosmos) oluturmas, hiyerarik, akl, sistemli ve uzlatrc
bir unsurdur.10
Frbnin btn varl hem varlkbilimsel hem de sosyal bakmdan
sistematik bir ekilde ele almas, her bir seviyenin kendi stndeki tarafndan
ynetilmesi anlay, ayn ekilde, Allahn her eyi ynettii anlaynn ve her bir
seviyedeki sradizimsel btnln arkasnda, Porfirusun varlklar trlerine ve

10

Micheal E. Marmura, Medieval Islamic Philosophy and the Classical Tradition, Medieval
Philosophy and the Classical Tradition in Islam, Judaism, and Chiristianity, Ed. John Ingis,
Ohio,1999,s.157-158

128

cinslerine gre snflandrmasnn yatt belirtilmitir.11 Frb, Porfirus Aacn


btn varlklar zihinsel olarak dzenlemek iin, bir model olarak kullanm olabilir.
Fakat, Frbnin Porfirus Aacn mantk mfredatndan karp, varlk biliminin
temel ilkelerini aratrmakta kullanmas, ok zgn bir uyarlamadr. Ayrca, sosyal
ve siyas alann da bu modele dahil edilmesi klasik bir Frb tavrdr ve zgndr.
imdi, Frbnin ay alt dnyann irad varl olarak ele ald insann ve onun
oluturduu toplumlarn yapsna dair grlerine gemek istiyoruz.

2.Siyasal Bir Varlk Olarak nsan


Frbye gre, insan her eyden nce siyasal bir canldr. nsan, yaratl ve
ihtiyalar bakmndan tek bana yaayamayacak biimde yaratlmtr. Eer, tek
bana yaamaya alrsa veya sosyal hayata katlmazsa, bu durumda bireysel insan
olgunluunu da salayamayacaktr.12 nsanlarn biri, dierinin ihtiyacn maddi ve
manevi olarak karlayacak bir ekilde toplanmas ile yeryz ancak bayndr hale
gelebilecektir.13 Frbye gre, insann toplum olarak rettii irad ve insan
davranlarn hepsini tek bana bir insann retebilmesi mmkn deildir. Bunun
iin, insana ait irad davranlarn btnnn fiilen ortaya karlmas ve uygulanmas
ancak bir toplulukla olabilecek olgudur.14 Frbnin, insann toplum halinde
yaamas gerektii, kendisini ancak byle bir toplumda mutlu grebilecei gibi
unsurlardan yola karak kelami veya dini anlamda insani bireysel sorumluluun,

11

Dimitri Gutas, Frb and Greek Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater,
New York, 1999, Vol.IX, s. 220,
12
Frb, ru ehlil-mednetil-fzla, nr. Albert N. Nadir, 5. Bask, Beyrut 1991, s. 117
13
ayn yer.
14
nsann siyasal bir hayvan olduu anlay hem Eflatun hem de Aristoda olan bir kullanmdr.
Farouk A. Sankari, Plato and al-Frb, A Comparison of Some Aspects of Their Political
Philosophy, Studio in Islam, Vol. VII, New Delhi,1970, s. 10-11

129

topluma aktarld eklindeki bir gr ne srd sylenemez. nsan kelami


problemler erevesinde ele alndnda zgrdr ve ayn ekilde yaptndan
sorumludur. Frb, Kitabul Millede irad ve insan davranlarn bir toplumla
paylalmas durumunda, bunlardan biriyle ykml klnan kimsenin, onu yerine
getirmesi ve uygulamaya koymasnn bir baka kiiden, o kiinin ykml klnd
eyle yardm olmadan, mmkn olmadn belirtir. Ayn ekilde, Frbye gre, bu
ikinci kiinin de, ykml olduu eyi, bir nc kiinin ykml bulunduu eyle
yardm olmadan yerine getirmesi mmkn deildir. Frb, bu duruma iftilii
rnek olarak verir ve iftiliin dier zanaatlarla olan ilikisini tetkik eder. Buna
gre, kendisi iftilik yapmakla ykml olan bir kimse, kendisine saban kerestesi
salayacak bir marangozun, saban demiri salayacak bir demircinin, koum kz
salayacak bir sr tccarnn yardm olmadan bu meslei tam olarak yapamaz.15
Bylelikle, farkl mesleklere sahip insan topluluklar oluur. Frb bu unsurlardan
oluan her bir toplumun belirli bir amac olduunu belirtir. Filozofa gre, eylemlerin
ve irad melekelerin eitli trlerinin bir toplumda ya toplumu tek tek bireylerde ya
da toplumlarn alt birimleri olan gruplarda dzenli bir datmnn ve paylamnn
olmas gerekir. Bu dzen olmadan o topluluunda amacna ulamas mmkn
deildir.16 Filozofa gre, toplumu amacna gtrmek zere toplumdaki guruplar ve
bireylerin hepsinin yardmlamas gerekir. Filozofun nazarnda, byle bir toplum
belirli bir yrede yerlemelidir. Frbye gre, bu durumda insann sosyallemesinin
altnda her eyden nce igdsel bir ihtiya ve psikolojik bir drt vardr. kinci
olarak, bir insan biyolojik varln devam ettirebilmesi ve fiziksel ihtiyalarn
karlayabilmesi iin sosyal bir organizasyona yani iblmne ihtiyac duyar.
15

Frb, Kitbl-Mille, nr. Muhsin Mehd, 2. bs, Beyrut, 1991, s. 53, Frbnin burada
iblmyle ilgili grleri Eflatuncudur. Eflatun, Devlet, s. 118-119
16
ayn yer.

130

nc bir unsur, insanda ftr olarak akl yetkinlemeye ve ruh olarak mutlulua
ulama istei vardr. Bu manada, insan kendini mutlu edebilecei bir topluluk iinde
olmak istemektedir. Ayrca, Frbye gre, ehirlerde ve milletlerde sosyal
organizasyonu temin edecek ve insanlar arasndaki iletiimi salayacak bir dier
unsur ise dildir. Frbnin Kitabl Huruf adl eserinin baz blmleri dilin ve
kavramlarn metafizik unsurlarn aklamann yannda, burada bir de dil sz konusu
sosyal boyutuyla ele alnr. Buna gre, bir kiinin, bir milletin tam bir yesi
olabilmesi iin dili ve dildeki lafzlar kademeli bir ekilde tam olarak renmesi
gerekir.17 Ayn ekilde, bu dili renmeye paralel olarak brhan dnme yntemine
hazrlayc olan hitabi ve cedelcilik metodunu ve dnme eklini renmeli ve nihai
olarak da Brhan dnme ekline ulamaldr.18 Frb, bu ekilde bir
sosyallemenin kiinin yaad evre koullar ve mekanna gre deiebileceini
belirtir. Mesela, lde bym insanda lafzlarn manasn ve sz konusu dnce
srecini edinme, dier baz insanlara gre ok daha yava geliebilmektedir.19
Frbye gre, tek bana yaayan insann mutlu olmas mmkn deildir.
Filozofumuzun zihnindeki sosyallemenin bu durumdaki aamas ise, kiinin ait
olduu topluluun durumuyla balantl bir husustur. Yani erdemli ehirde
sosyalleme baka, cahil ehirlerde bakadr. Erdemli ehirde sosyallemeyi
gerekletiren husus, erdemli ehrin amalar iken, bu durum cahil ehirlerde cahil
ehirlerin her bir trnn kendine gre amalar olarak kendini gsterir. Erdemli
ehirde doal dzene uygun bir ekilde, alttaki sebepler sttekini taklt eder.

17

Kitabul-Huruf, s. 137-140, Frb, insann yaad toplumun dilini renmesini belirli bir
sosyalleme tr olarak sunarken, bu dnyada insanlar arasndaki sevgi ve kardelii oluturmada
ayn dile sahip olmay bir gereke olarak gsteren gr cahil ve sapk ehirlerin insanlarnn
bazlarnn gr olarak telakki eder. Bkz. Ara, s. 155
18
Frb, Kitabl Huruf, s. 144-147
19
age. s. 146

131

Dolaysyla bu nihai olarak Tanrnn taklt edilmesidir. Frbnin sudurcu


metafiziinin stten alta gre sralanmasnda ise, Allah, Faal Akl ve nsan yer ald
bir sre sz konusudur. Bu durumda, cahil ehirler ve dierleri bu doal dzenden
bir sapmay da ifade ederler. Yani, cahil ehirlerin bakan Faal Aklla ittisal kurup
siyas retisini ve dini belirleme durumunu vahiyle destekleyemedii iin, metafizik
ve doal dzenden bir sapma yoluna girer ve bu duruma yabanc insan topluluklar
oluturur. Bu durumda, Frbnin nazarnda, ehirden ehre sosyallemenin farkll
da ortaya km olur. Frbye gre, bu aamadan sonra basit (mm) bir toplum
veya ehir oluur.20
Frb bir ehrin ve toplumun olumasnn, btn bu unsurlarn birlikte
olmasyla mmkn olabileceini belirtir. Frb, insann sosyal bir varlk olmasndan
dolay, varlksal, fizik, ruh, akl ve dn olgunlua ulamak iin sosyal bir
topluluun ortaya kmasn gerekli grr. Ayn ekilde, insann siyasal bir hayvan
olmasndan dolay oluan bu toplumu da bedenin anatomik yaps ve kinattaki
dzen gibi unsurlara benzeterek aklamaya alr. Frbnin toplumun dzenini ve
sralann baz rneklerle anlatmas, bu rneklerin toplumun ve bir devletin
olumas iin balbana bamsz teoriler olarak alndn gstermez. Fakat, Frb
ortaya kan bu toplumun organizasyonunu ve ileyiini insann anatomisine, fiziksel
dnyann ileyiine veya Allahn varlklara verdii nizama benzeterek anlatmaya
alr. Dolaysyla, Frb bir ehrin ve devletin ortaya kmas iin, birbirinden
bamsz olmak zere, varlkbilimsel, bio-organik, fiziksel, ihtiyaca dayal ve bunun
gibi balklar altnda bamsz teoriler gelitirmez.21

20

ayn yer
Frbnin devletin menei ile ilgili olarak bu ekilde okunmas iin bkz. Bayraktar Bayrakl, age. s.
40, 72
21

132

3.Aile
Frbye gre, ehir, mahalle, sokak ve aile yapsnn olduu sosyal
kurumlardan oluur. ehrin sosyal olarak en kk birimi evlerde yaayan ailelerdir.
Frbye gre, ailelerin yaad mekanlarn aa, kerpi, adr veya kldan yaplm
olmas nemli deildir. Bu mekanlarn tr nemli olmakszn insanlarn bir ekilde
yaadklar her yere ev ve ehir demek gerekmektedir.22 Bu bilgilerden yola karak
Frbnin medeniyet anlayn veya erdemli ehir projesini, madd unsurlar n
plana alarak oluturmaya almadn syleyebiliriz.
Frb, insanlarn yaadklar ortama ve yaadklar iklim koullarna gre,
farkl karakterler ve huylar edinebileceini ve bu karakterlerin onlarda yerleeceini
belirtmektedir. Buna gre, mesela lde, adrda ve deri meskenlerde yaayanlar
devaml tedbirli olma melekesine sahip olurlar ve bu durum onlarda cesaret ortaya
kana kadar devam eder. Ayn ekilde, ssz blgelerde yaayanlarda da korkaklk ve
gvenlik hakknda endie duygular ortaya kar. Frbye gre, zalim ynetimin
basksna maruz kalanlar ise, insan ve alemi alglamada ilerine kapanrlar ve bir
manada bu insanlarn gzleri kapanr.23
Frbye gre, aile, drt tr ilikiyi bnyesinde barndran bir yapya sahiptir.
Koca ve kar ilikisi, kle ve efendi ilikisi, baba ve oul ilikisi (ebeveyn ve evlat
ilikisi) ve son olarak da mlk ve mlk sahibi ilikisi gibi mnasebetlere sahiptir.

22

Frb, Fusul Muntezea, Ner. Fevzi Mitri Near, Beyrut, 1986, s. 40, Fusul Mntezeann bu
neri, Dunlopun nerettii eserden farkldr. Dunlopun nerettii eserdeki iki pasaj bu eserde yoktur.
Ayn ekilde, Neccarn nerettii eserdeki drt pasaj, Dunlopun nerettii eserde yoktur. Kr, Frb,
Fusll-meden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi zcan, Siyaset Felsefesine
Dair Grler, zmir, 1987.
23
Ayn yer.

133

Btn bu ilikileri dzenlemek ve aile efradna en iyi ekilde bir mesken temin
etmeye almak aile reisinin grevidir. Aile reisinin ailedeki yeri, ehri yneten
bakann ehirdeki yeri gibidir.24
Frbye gre, ehir ve evdeki bireylerin durumu insan bedenindeki
organlarn durumu gibidir.25 Nasl ki bedendeki grevleri bakmndan organlarn ayn
ama dorultusunda yardmlamalar gerekiyorsa, ayn ekilde aile fertlerinin de
yardmlamalar gerekir. Buna paralel olarak, nasl ki bedendeki baz organlar
grevleri bakmndan dier bazlarndan stnse, aile efradnn bazlar da,
bazlarndan stndr. Amalar bakmndan ehir ve aile arasnda bir ortakln
olmas gerekir.26
Frbye gre, bedendeki eitli organlar ve ehirdeki ilgili birimler her ne
kadar bireysel olarak ele alndnda farkl amalar varm gibi grnseler de, nihai
olarak bir ama etrafnda birlemektedirler.27 Bu birimlerin, farkl amalar iin
karlkl yardmlamalar konusunda ehrin uyumu ve ehrin stn amac ortaya
kar. Bunun iin, aile iindeki bireylerin bu bilinle birbirlerine sayg duymas, ayn
ekilde, ehirdeki ailelerinde ayn bilinle birbirlerine sayg duymalar ve ehrin
amac dorultusunda kendi farkl amalarn mkemmelletirmeleri gerekir.28
Frbye gre, bedenin herhangi bir organnda bir bozukluk

ortaya ktnda,

doktor sadece oray iyiletirmek iin deil de, btn bedeni iyiletirmek tedavi
uyguluyorsa, ayn ekilde, erdemli ilk bakannda, erdemli ehri oluturan birimlerle

24

Age. s. 41
Richard Walzer Temiustusun da bir evde hakim olan dzenin evrende de olacan belirtir.
Yorumlar, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Ank., 1997, s. 248
26
Fusul, s.41
27
ayn yer
28
ayn yer
25

134

bu ekilde bir ilikiye girmesi gerekir. Erdemli ilk bakan hem ilgili birimi, hem de o
birim zerinden btn ehrin saln dnmelidir.29
Frb felsefesinde, siyaset felsefesi ile ilgili unsur ve kavramlarn erdemli
ehre gre farkl bir anlam alanna, cahil ehirler ve onlarn trlerine gre, farkl
anlam alanlarna sahip olduunu sylemitik. Bu durumda yurtta, aile, eitim ve
retim, adalet gibi siyas alan iin nem arz eden konular ve kavramlar, erdemli
ehirde sz konusu olduu zaman farkldr, cahil ehirlerde olduu zaman farkldr.
Frb, siyaset felsefesinde kulland bu kavramlar, her bir ehir dzeni iin ayr
ayr aklamaz. Bu durumda, erdemli ehirde aile, erdemli ehrin en kk birimi
olarak hem kendi st nedenlerini taklt eder, hem de erdemli ehrin amalarn kendi
payna dt kadaryla ama olarak edinir. Fakat, cahil ve sapkn ehirlerde ailenin
yaps byle bir mahiyet arz etmez. Mesela, Frb, cahil ve saptm insanlarn baz
grlerinden bahsederken, onlardan bazlarnn, bu dnyada ballk, sevgi ve birlik
olmas gerektii konusunda hemfikir olduklarn, fakat insanlar birbirine balayan
bu ban ne olmas gerektii konusunda gr ayrlna dtklerini belirtir. Bu
insanlardan bazlarna gre, ayn atadan gelmek bu sevgi ve ba salayacak temel
bir unsurken, bazlarna gre ise, fiziksel olarak ayn mekanda yaamak bu ba
salayacaktr. Bu durumda ayn evi, ayn soka, ayn mahalleyi paylamak sz
konusu ba ve birliktelii salayabilir. Oysa, erdemli ehirde sadece ayn mekanda
yaamak ve ayn atadan gelmek bu ba kuramaz ve birliktelii salayamaz.30
Dolaysyla bu durumu ama edinen erdemsiz ehrin aile anlay ile erdemli ehrin
aile anlay ayn deildir.
29

Frbnin baz eserlerinde sk sk siyaset konularn aklamak iin tbb benzetmeler kullanmasn
bugnk tp biliminin erevesi iinde dnmemek gerekir.Hatta bunlar o zamann tbbi
anlayndan da tede sadece temsil konusu olarak mecazi manada anlamak daha makul
grnmektedir.
30
Kitabu ru ehlil-mednetl-fzla, Ner., Alber Nasri Nadir, Beyrut, 1986,s. 156, eviri, s. 130

135

Frb bireyi ve aileyi bu ekilde akladktan sonra toplumbilimsel adan


insan topluluklarn aklamaya alr.

4. Sosyolojik Adan nsan Topluluklarnn Tasnifi


kinci Muallim, her eyden nce toplumlar olgunlam ve olgunlamam
olmak zere ikiye ayrr. Ona gre, yetkinlie ulam en kk insan toplumu
ehirdir. Frb, ehirden daha kk sosyal bir topluluun yetkin ve olgun
olamayacan dnmektedir. Ayn ekilde, ehirden daha kk bir birimde
erdemli bir topluluun olumas imkanszdr. 31
Frbye gre, erdemli toplumlar byk, orta ve kk olmak zere
eittir. Byk erdemli toplum, dnyann yaanabilir btn yerlerindeki insanlarn
bir araya gelerek oluturduklar toplumdur.32

Bu toplum, birbiriyle ilikili olan

birok milletten olumutur.33 Frbnin yeryznde yaayan btn milletleri iine


alacak erdemli bir dnya devletinden bahsetmesinin, benzer bir ekilde, Helenistik
dnemde ve Yunan felsefesinde kkenlerinin bulunduu sylense de tamamen
slamn evrenselliiyle ilgili bir husustur. Ayrca, bu duruma, paralel olarak Trk
Cihan Hakimiyeti mefkuresiyle de balantl bir durum olduu da sylenebilir.34 R.
Walzer, Frbnin byle bir devlet tasavvuru yapmakla siyas aratrmasnn
snrlarn Efltun ve Aristonun belirledii snrlarn tesine geirdiini belirtir.35
Roma ve Sasani imparatorluu dneminde bylesine bir dnya tasavvuru sz konusu
olsa da, Frbnin burada kastettii

devlet yaps, gce dayal olarak dnya

31

Siyase, s. 32
r,Beyrut, 1986, s. 117,
33
Siyase, s.32, Trans. Fauzi Najjar, Medieval Political Philosophy, s.32
34
Frbnin bu gr ile eski Trklerin Cihan hakimiyeti mefkuresi arasnda benzerlikler vardr.
Bkz.Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, st., 1990, ss. 195,205
35
Richard Walzer, Yorumlar, s. 239, 245
32

136

milletlerini bir at altnda toplamak deil, dnyadaki yaayan btn erdemli


milletlerin oluturduu bir devlet tasavvurudur. Frbnin byle bir devlet
tasavvurunun topik boyutlarn grmezden geldii sylenemez. Fakat, kendi felsef
sistemi ve varl alglay tarz bakmndan byle bir devlet tasavvurunu zihn olarak
gelitirdii sylenebilir. Frbnin, kainattaki ilahi doal dzene ve uyuma itirak
asndan, yeryznde kurulacak bu erdemli devlet vastasyla, btn insanlarn bu
dzene ve ahenge uymas bakmndan byle bir toplum tasavvur ettii sylenebilir.
Filozofun nazarnda, cahil ehirler sadece ahlak adan erdemli ehirden ayrlmazlar.
Frbye gre, erdemli ehirden kopmak, ayn zamanda kainattaki bu doal ilahi
dzenden bir ayrlmay temsil eder. Dolaysyla, Frbnin erdemli yeryz devleti,
irad varlklarla ilgili olarak ok topik bir unsur olmakla beraber, onun metafizik ve
doal dzen anlayn btnleyici bir mahiyete sahiptir. Frbde byle bir durumu
grmekle beraber bu kullanm sadece teorik bir unsur olarak ele alm, daha makul
ve gereki erdemli toplum tasavvuru olan erdemli ehir zerinde durmutur.
Frbye gre, orta erdemli toplum yaanabilir dnyann belirli bir
blgesinde bir millet tarafndan oluturulan toplumdur. Bu millet eitli ehirleri
bnyesinde barndrr.36
Kk erdemli toplum ise, herhangi bir milletin oturduu topraklar zerinde
tek bir ehir (Medine) halknn bir araya gelerek oluturduklar toplumdur.37

36

Siyase, s.32
Cabir, Frbnin Medine kavram ile kastettii anlamn bu gnk anlamda bir ehir olmadn,
daha ok insanlar zmreler, devletler ve beylikler olarak yaamaya sevk eden fikri ve sosyal balarn
hepsi olduunu savunur. u halde, Cabir, Frbnin erdemli toplumlar kk, orta ve byk diye
tasnif etmesinde en temel sebebin insann toplumsallndan yola karak zaruri ihtiyalarn
karlamak iin, kendi benzerleriyle kurduu topluluun ad iin soyut bir kelime ve kavram olarak
kullandn belirtir. Bu manada, Cabir, Frbnin Medine, umme ve erdemli beynelmilel devlet
anlaylarnn sz konusu toplumbilimsel ve fiziksel adan bir deerlendirme olduunu, dolaysyla
bu birimler arasndaki ban iktisadi bir ba olduunu belirtir. Bu durumda Cabirye gre, Frb
evrensel bir devlet tasavvuru gelitirmemitir. Sadece btn insanlarn szkonusu zorunlu ihtiyalar
iin birer topluluk oluturmutur. (Cabir, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 81-82.) Kanaatimize gre,
37

137

Frbye gre, bir mahalle ahalisinin, bir ky halknn,

bir sokan

sakinlerinin ve bir aile fertlerinin oluturduu topluluklar olgunlamam eksik bir


toplumu meydana getirirler. Ancak, kyn ehirle ilikisi bir tr ehre hizmet
ilikisidir. Ayn ekilde mahalle, sokak ve aile belirli bir dzen iinde birbirlerinin
paras, dolaysyla bunlar ehrin de bir parasdr. Kk erdemli toplum olan,
erdemli ehir, bir milletten oluan orta erdemli toplumun bir paras, orta erdemli
ehir de dnyann btn yaanlr blgesini kuatan beynelmilel erdemli toplumun
bir parasdr.38
Frbye gre, en stn iyilik ve en yksek olgunlamaya ilk nce ancak
ehirlerde ulalabilir. Fakat, bir ehrin erdemli olmas kadar, kt olan birtakm
amalar dorultusunda yardmlaan insanlarca kurulmas mmkndr. Frbnin
nazarnda, her ehir, ama olarak koyduklar kendi mutluluk anlaylarna ulaabilir.
Eer bir topluluktaki insanlar, gaye olarak kendilerine gerek mutluluu koyar ve
bunu amalarlarsa bu ehre erdemli ehir denir.39 Ayn ekilde, btn ehirleri
kendileriyle gerek mutluluun elde edildii eyler iin birbirine yardm eden bir
millet erdemli ve kemale ermi bir millettir. Bylelikle iinde bulunan milletlerin
gerek mutlulua erimek iin birbirleriyle yardmlatklar toplum ise, erdemli
beynelmilel devlettir.
Frb erdemli millet ve erdemli beynelmilel devletin yaplanmas, siyasi,
metafizik ve ahlak sorunlar zerine fazla bir ey sylemez. Sadece bu toplumlar

Cabir bu grnde yanlmaktadr. nk Frb bu ayrmlar sadece toplumbilimsel, fiziki ve


iktisadi gnderimleri n planda tutacak bir ekilde yapmaz.. O kendi sisteminde nemli yer tutan
doal ahengi tamamlamak zere, bylesine beynelmilel bir devlet tasavvuru gelitirmitir. nk,
Frb, her toplumu da kemale ermi topluluklar olarak deil, erdemli topluluklar olarak ele
almaktadr. Frbnin nazarnda bylesine bir devletin mmkn olmas veya gereklemesi
durumunda, ay altnda yaayan btn iradi varlklar eksiksiz bir ekilde sebeplerini taklt etmeye
balayacak ve bylelikle ilahi ahengin ay alt dnyasndaki durumu da tamamlanm olacaktr.
38
r, s. 117-118, es-Siyase, s. 69
39
r,. s.118

138

tanmlar ve ondan sonra erdemli ehrin zelliklerini anlatmaya balar. Burada gz


nne almamz gereken durum, Frb siyaset teorisinin ilgisini erdemli ehre
munhasr klmakla, aslnda erdemli millet ve erdemli dnya devletinin de bu ekilde
oluacan, sz konusu yaplanmasnn erdemli ehir gibi olacan zmnen
sylemektedir.
Ayrca, Frb rda erdemli ehrin ilk bakan olan filozofu erdemli
milletin ve erdemli dnya devletinin de bakan olarak vasflandrmaktadr.40 Buna
gre, Frb, dier erdemli millet ve erdemli dnya devleti iin, filozoftan daha fazla
daha stn zelliklere sahip bir ilk bakan ve hkmdar nermez. nk, Frbye
gre, erdemli ilk bakan olan filozof veya peygamber siyaset adna btn bilgilerin
gerekliine zihn kartlk olarak sahip olduu iin, ayn zamanda, siyasi alanda
kabilecek cz bir meseleyi taakkul yetisi ile zebilme yeteneine sahip
olduundan dolay, bunun stnde daha iyi bir siyasi bilgelik tasavvur edilmez. Bu
durumda, byle bir insan yeryznde tektir ve erdemli ilk bakan btn yeryzn
kapsayan devlet denen gerekliin gerek yneticisidir. 41
ncelikle, Antik Yunan ve Helenistik devirde toplumlardaki dzeni ok iyi
bir ekilde anlatabilmek iin erdemli ehir insan bedenine benzetilerek anlatlmaya
allr. Bu hem Efltunda hem de Aristo da bavurulan bir benzetmedir.42 Bu
durum Frbden sonra da hem Bat felsefesinde hem de slam felsefesinde
kullanlan bir metafor olarak devam edecektir.
Erdemli ehrin insan bedenine benzetilerek anlatlmasnn eitli hikmetleri
vardr. Her eyden nce, filozoflar toplum ve devlet dediimiz eyin doal olduunu
vurgulamak iin byle bir benzetme yapmlardr. Bu durumda devletin iinde
40
41

Ara, ev. s.107


Mbahat Trker Kyel, Frbde Devlet Bilim likisi, s. 14

139

yaayan insanlarn da bir grev dalm, farkl ekillerde olsa da ortak bir amalar
ve sradizimsel (hiyerarik) bir mertebeleri vardr. Ayrca doktor ve hasta arasndaki
iliki de beden zerinden erdemli ehirdeki durumu aklar. Toplumun bir ferdi hasta
ise, btn fertlerin bundan zdrap duymas gibi bir anlam vardr. Nasl ki doktor
yanl tedavi uygulamadan ilgili organ iyiletirmesi gerekiyorsa ayn ekilde filozof
kraln da erdemli ehrin herhangi bir birimindeki rahatszl doru tehisler koyarak
iyiletirmesi gerekir. Eer yanl tehislerle problemi zmeye kalkarsa bundan
sadece ilgili birim/organ deil, btn toplum/beden rahatszlk duyar ve toplum
sosyal bakmdan salksz bir konuma doru srklenir. Onun iin ilgili birimi, dier
birimlerle uyum ierisinde alacak ve eski grevini yapacak ilevine kavuturmak
gerekir. Ayrca, toplumun insan bedenine benzetilerek anlatlmasnda bir bakma
bedenden yola klarak btn kainatn ileyii ele alnmaktadr.43 Frb, bedeni
idare eden amir organn kalp olduunu belirtir.44 Frbye gre, bedende kalbe
yardmc olan ikincil organlar, onlara yardmc olan daha az nemli nc bir organ
ve kendilerine yardmc olmayan organlara kadar bedendeki organlarn sradizimsel
bir yaps olduunu aikar olmaktadr.

5.Erdemli ehirde Allaha Benzeme


Burada belirtilmesi gereken en temel hususlardan birisi, Frbnin Efltunun
deal Devletine bakyla ilgili bir tutumdur. Efltunun deal Devleti genelde
43

r, s. 118- 119
Frb, burada, organlarn en yetkinini kalp olarak deerlendirir. bn Sinada tbb bir bak asyla
dahili ve harici duyularn merkezini beyin olarak dnr. (Bilal Kupnar, bn Sinada Bilgi Teorisi,
st.,1995, ss. 34-40) Ortaa Hristiyan dnyasnda, Frb ve bn Sinann bu organlar hakkndaki
deerlendirmeleri siyas alan iin farkl bir ekilde yorumlanmtr. Kalp ve Beyin, biri dn, dieri de
siyas olmak zere, iki ayr otoritenin simgesi olarak yorumlanm, bedeni nasl beyin ve kalp
ynetirse, toplumu da iki otoritenin ynetmesi gerektii savunulmu, nihai olarak da siyasi otorite
olan beyinin, dini otorite olan kalbe balanmas gerektii belirtilmitir. Alain de Lbera, Ortaa
Felsefesi, ss. 413-414
44

140

Devlette idealarn nda aydnlanacak topik bir devlet iken Kanunlarda lahi
Yasalar tarafndan ynetilen bir devlete dnr. Frb, Efltunun bu devlet eklini
benimsemitir. Dolaysyla, Efltunun deal Devletine ilah yasa tarafndan
ynetilen bir devlet olarak bakmtr.45
Frb insan bedenindeki anatomik yapdan yola karak erdemli ehrin de
benzer yapda olduunu savunur. Bedendeki bu yapnn btn kainat iinde geerli
olabileceini vurgular. Kainattaki dzeni aklarken Aristocu nedensellik teorisini
benimsedii iin, ona gre, varlklar dzenindeki her varlk kendi sebebi olan varl
taklt eder veya ona benzemeye alr. Bu silsile, Allahta son bulur. Dolaysyla,
alttaki birim stteki sebebini taklt etmekle nihai olarak Allaha benzemeye
almaktadr. Frbnin nazarnda bu durum Yeni Efltuncu mistik bir ruhi ykseli
deil, insann doal bir varlk olmasndan dolay Allahn kainata verdii doal
dzeni takip etmesidir. Ayn ekilde, Frbnin Allahn sfatlar olarak bahsettii
nitelikleri kiinin kendi hayatnda da, konumuna gre edinmesi amacn tamaktadr.
Yani erdemli ehrin her bir mensubu imkan ve zihni kapasitesi orannda Allahn
ahlak ile ahlaklanacak, onun adalet, bilgi, ak, cmert gibi sfatlarndan payna
deni almaya alacaktr. Alttaki varlklarn stteki varlklar takip etmesi, erdemli
ehrin sradizimsel yaplanmas iin de bir imkan sunar. Fakat Erdemli ehir veya
dier dier ehirleri oluturan temel unsur, iradi davranma gcne sahip olan insan
olduu iin buradaki dizilme Allahn insanlara verdii doutan unsurlarla
gereklemez. Bu durumun gerekleebilmesi iin belirli kanunlara ve ilkelere
ihtiya vardr. deal toplum iin bu kanunlar belirleyen ve dzenleyen de erdemli
ehrin ilk bakan filozof veya kanun koyucudur. Tanrya benzeme, ilahileme

45

Fawzi Najjar, Democracy in Islamic Political Philosophy, Studia Islamica, Say: LI, 1980, s. 112

141

(divinization) terimi, slam dncesine Tanry taklt etme ve felsefenin


tariflerinden bir tarif olarak da karlk bulmu bir kavramdr. Efltun ve Aristoda
kkenleri bulunmakla beraber daha sonra Epikr ve Stoac felsefede de devamll
vardr. Kelime tam anlamnda da Proclostan dn alnm bir kelime olup Sahte
Dionysiusu bir metinde lahileme, insann mmkn olduunca Tanrya benzemesi
ve onunla birlemesidir eklinde gemektedir. Bu gr Frbnin felsefesinde
olduu kadar Frb ncesi slam filozoflarnda da kabul edilen bir grtr. Kindi
felsefenin tariflerinden

birisinin de

Felsefe insann gc yettii lde yce

Allahn fiillerine benzemesidir eklinde belirlemektedir.46 Fakat Frbde bu


durum siyasi bir ierik kazanmaktadr. Efltunun Theaetetus47, Devlet48 ve Timaeus
adl diyaloglarnda getii ekliyle, bu dnyann ktlklerinden kurtulmak iin
Tanrya benzemek gerekir. Aristoda ise Nikomakhosa Etikin baz blmlerinde49
akln tanrsal bir ey olduu vurgulanmaktadr. Epikrde de insann nihai amacnn
ilahi dnya olduu, ayn durumun Stoaclarda da olduu kabul edilmektedir.50
Tanrya benzeme Klasik ve Helenistik dnemdeki felsefe okullarnn nihai amac
olarak grnm, farkl okullarda farkl tarzlarda ve metotlarla ele alnm,
ilahilemenin sreci ve dereceleri farkl ekilde cevaplandrlmtr. lahileme,
Efltunda akn formlara doru ahlak bir ilahileme, Aristoda ilahi olann kemale
ermesi yani

akn akl olarak alglanm, Stoada ise bilgenin bamszln

kazanmak iin ahlak erdemde srar etme olarak kendini gstermitir. Yeni

46

Kindi, Tarifler zerine, Felsef Risaleler, ev. Mahmut Kaya, st., 2002, s. 191
Eflatun, Theaitetos, Diyaloglar 2 iinde, ev. Macit Gkberk, st., 1996, 176(b)s. 224-225, Eflatun
burada dnyadaki ktlklerden kurtulmak iin bu dnyadan yukarlara kamak gerektiini, bunun da
Tanrya benzemekle mmkn olabileceini belirtir.
48
Eflatun, Devlet, st., 1995, (613a8-b1), s. 300. Eflatun burada tanrlarn kendilerine benzemek
isteyenlere mutlaka iyilik yapacan ve onu yzst brakmayacan syler.
49
Aristo, Nikomakhosa Etik, s. 214
50
OMeara, Platonopolis, s. 34.
47

142

Efltunculukta ise ruh, Nous ve Bir izgisini takip etmitir.51 Plotinus da ruhun
alnyazsnn bir serveni olarak, ilahileme veya Tanry taklt etme siyasi erdemlere
tamamen arasal bir fonksiyon yklerken Frb de bu durum tamamen farkldr.
Kavramn felsefe tarihi boyunca kazand bu serven Frbde de deiiklie urar
ve filozofun sradizimsel dzeninde sebepler zincirinde alttakilerin sttekini taklt
etmesine dnr. Fakat bu Yeni Efltuncularn vurgulad gibi ruhun bedenden
kurtulmak iin erdemleri takip ederek oluturduu mistik bir sre deildir. Ayn
ekilde ilahilemenin Frb felsefesindeki amac ile Yeni Efltunculardaki amac
farkldr. nk Yeni Efltuncularda Tanr ile kurulacak bir ittihad ve mistik vecd
sz konusu iken, Frbde byle bir ey sz konusu deildir. Ayrca saydmz
filozoflarn ve felsef ekollerin grlerinin hibirisinde Tanrya benzeme erdemli
ehrin mensuplarn sradizimsel olarak tertipleme ve belirli kanunlar etrafnda
dzenleme durumunda kullanlmamtr.52
Frbye gre, lk Neden olan Allahn dier varlklara gre konumu, erdemli
ehrin ilk bakannn, erdemli ehrin dier ksmlarna olan nispeti gibidir.53 Bu
durum sadece bir varln dier varl takip etmesinden ziyade sosyal ve siyasi
ierii de olan bir durumdur. Frbnin nazarnda ynetimde ve hizmette ehir
halknn mertebeleri yaratltan getirdikleri baz zelliklere ve aldklar eitime gre
farkl olur.

Erdemli ilk bakan maiyetindeki insanlar doutan getirdikleri

51

Age.s.34-36
age.s.199
53
Ara, s. 121, 122, eviri, s. 104 ,Burada u soru sorulabilir. Frb, erdemli ehrin ilk bakan ile
erdemli ehrin mensuplar arasndaki ilikiyi rnek alarak ve bu durumu bir kalk noktas olarak
kabul ederek, lk Neden olan Allahla dier varlklarn ilikisini mi aklamaktadr? Yoksa bu
durumun tersi mi sz konusudur. Kanaatimizce bu durum nemlidir. nk, birincisinde siyasetin,
metafizik ilikileri ve aklama ekillerini belirleme durumu, ikincisinde de ayn ekilde bu durumun
tersi sz konusudur. Arann btnselliini gz nne aldmzda metafizik, siyaseti belirlemi olarak
grnmekle beraber, Arann sz konusu ksmnn ayr ve zahir olarak ele alnmas durumunda
siyasetin, metafizii belirlemesi sz konusu olabilmektedir. te yandan Frbnin siyasi ve metafizik
alandaki yaplanmay paralel ve ayn grd iin bunlar en azndan bu meselede iki ayr alan olarak
kabul ettii sylenebilir.
52

143

kabiliyetlere ve layk olduklar zelliklere gre, onlar hizmet mertebesine veya


yneticilik mertebesine gre ehirdeki uygun yere yerletirir. Bylelikle baz
insanlarn mertebeleri lk Bakana yakn, bazlar da uzak olur. Bu dzenlemeyi
yaptktan sonra erdemli ilk bakan, eer, belli bir konuda ehir halkn veya onlardan
bir ksmn bir buyruk dorultusunda ynlendirmek ve bilgilendirmek isterse, bunu
mertebece kendisine en yakn olanna syler, daha alttaki mertebeler takip edilerek
sz konusu kitleye veya kiiye bu haber ulatrlr. Frbye gre, bu ekilde
kainattaki varlklarn dzeni ve uyumu sradizimsel olarak ilk ynetici olan Allahtan
balayarak hi yneticilik vasf olmayan ilk madde ve drt unsura kadar yaplanm
ve tertiplenmi olur. Frbnin nazarnda, insan topluluklar dnda bu dzen
Allahn koyduu doal kanunlar erevesinde ilerken, iradi harekete sahip olan
insan topluluklarndan oluan ehirlerde o kadar da kolay ilemez. Bu durum, sadece
erdemli ehirde gerekleen bir olgudur.54

6. Sosyal Yap
Efltunun Devleti snftan olumaktayd.55 Frbye gre, erdemli ehir
be snftan olumaktadr. Fakat snflar arasnda gei vardr.56
6.1.Hukema (Filozoflar)
Frbnin filozofta bulunmas gereken nitelikler olarak belirledii oniki
zellii ele aldmzda, bunlarn altsnn ahlak, altsnn da zeka ve biyolojik
unsurlarla ilgili zellikler olduunu grmekteyiz.
Frb, erdemli bir ehrin olduu bir zamanda, bir filozof olduu zaman
filozoflar gurubunun ehri ynetemeyeceini sylemekle Efltundan ayrlr. Ayn
54

es-Siyase, s. 83-84
Walzer, age, s. 250
56
Frb, Fusul Mntezea, s.65
55

144

ekilde, Frb filozofun olmad zamanda filozofta bulunmas gereken zellikleri


ahslara paylatrarak bu ynetenler grubunu altya kadar ykseltmektedir. Fakat
bunlar Efltunda da olduu gibi hepsi teker teker filozof deildir. Frb bu konuda
Efltundan ayrlmaktadr.57

6.2.Lisan sahipleri olarak adlandrlan airler, hatipler, mzisyenler ve


dier sanatlar
Frb, bu snflama ile de Efltundan ayrlr. Bunlar erdemli ilk bakann
erdemli ehir iin belirledii dinin hakikatlerini, bu hakikatleri felsef dille
anlayamayacak olanlar ikna etmek iin uraan bu bakmdan erdemli ehrin bir
paras olan insanlardr. Daha ziyade hatipler bu ii yapmaktadr. Ayn ekilde,
airler de soyut hakikati sembolik bir tarzda anlatrlar. Bilindii gibi, Frb
Aristonun Retorik adl eserine
Hitabeyi yazmtr.

erh yazm ayn ekilde kendisi de Kitabul

Fakat, Frb retoriin alann genileterek bunun mantk

retiminin bir paras haline getirmitir. iir konusuna gelince, Mslman


kltrnde iire dine hizmet etmesi amacyla akl bir destek verilmitir. 58

6.3 lm ve Teknik ilerle uraanlar, Muhasebeciler, Doktorlar,


Mhendisler, Mneccimler
Bunlar, erdemli ehrin insanlarnn snai erdemleri de edindikten sonra
mutlulua ulaacan dndmzde nemlidir. Erdemli ehirde her insann bir
meslei olmas gerekir. Ayn ekilde uzmanlk alan bilgileri de nem arzetmektedir

57
58

Richard Walzer, Yorumlar, s. 248


age. s. 252

145

6.4.Mcahidler veya askerler, ordu ve kolluk gleri


Mcahidler snf, Efltunun Devletindeki savalar snfn temsil etmektedir.
Fakat Frb, sava hakknda ileri srd baz grlerinde Efltundan ayrlr.
Frb hakl sava ve haksz sava ayrmyla savan hukuksal temelini belirlemitir.
6.5 Zenginler, her trl zanaat ve meslek sahipleri, iftiler, obanlar
ehirdeki esnaflar.
Bu snf ise, Efltunun Devletindeki gibi hor grlmez ve ayn ekilde nemli
meslek guruplarn oluturur.
Frb erdemli ehirdeki insanlarn mertebelerini farkl bir kategoride ele alr.
Efltundan ayrlarak o bu ehirde klelerden hi bahsetmez. Efltunda kleler siyas
hayata hibir ekilde katlamazlar, bir snf olarak kabul edilmezler ve sadece
hizmetliler gurubunu olutururlar. Frb ise, erdemli ehrin mensuplar arasnda ne
bir hizmetliler snf olarak ne de mstakil bir snf olarak klelikten bahsetmez. Bir
bakma onun siyaset tasavvurunda klelie ve snf ayrmna yer yoktur. Efltunda
ideal devlet filozoflar, askerler ve retici snftan olumaktayd.59 Ayn ekilde bu
ehirde airlere, hatiplere ve dier bir takm sanatlara yer yoktu. Frbnin ise
erdemli devletinde bu durumun tersi bir durum sz konusudur. Frb airler ve
hatipler hakkndaki tutumuyla Efltundan ayrlr. Bilindii gibi, Efltun, airlerin
ideal devlete nfuz etmeleri durumunda, ac veya tatl duygularn, kanunlarn yerini
alaca, toplumun her eyde en iyiyi aramasnn kaybolup, her yerde acya ve tatlya
bakaca gerekesiyle airleri kurduu ideal devletinden kovmutu.60 Fakat,

59

Karl Popperin Eflatunun zellikle Devlet adl kitan esas alarak gelitirdii eletirilerin
merkezinde deal Devletin snf esasna gre oluturulmas yatmaktadr. Popperin deal
Devletbaskc bir devlet ekli olarak sunmasnn altnda da bu gerek yatmaktadr. Popper, bu esaslar
dorultusunda Eflatunun adalet anlayn da totoliter bir adalet tr olduunu syler. Popper, age.
ss.92-128
60
Efltun. Devlet. s. 294.

146

Frbde, iire ve airlere kar byle bir tutum bulmak mmkn grnmyor.61
Efltunun hatipleri, edebiyatlar ve airleri ideal devletten karmas, sanata ve
sanatlara iftiler bile deer vermedii iin sk sk eletirilmitir.
Efltun deal devletini hem Devlette hem de Kanunlarda farkl bir ekilde
olmak kaydyla kanunlar esasna dayal olarak yaplandrmt. Frbde ise erdemli
dinin hem fiillerden olumak zere kanunlarla ilgili bir boyutu vardr, hem de
erdemli dinin gr ve inanlarla ilgili bir boyutu vardr. Eer sz konusu ehir
sadece kanunlar etrafnda oluturulursa, bu durumda, hatiplere, airlere ve
kelamclara ihtiya olmayabilir. Fakat Frbnin erdemli ehrin dini olarak
vasflandrd din, grler inanlar ve fiiller yani kanunlardan olumaktadr. Bu
durumda airler, hatipler, edebiyatlar, felsefenin bir temsili olan dinin avamn inan
ve grlerinde daim kalmas iin bu insanlarn erdemli ehirde kalmalar nem
arzeder. Bu durum Efltunun siyaset teorisi ile, Frbnin siyaset felsefesi
arasndaki en byk farkllklardan birisini oluturmaktadr.
Ayn ekilde, dsel taraf ar bast iin Efltun ideal devletinde doktorlara
ve hakimlere sadece kstl baz ilerde kullanlmak zere yer almtr. nk, onun
devletinde yaayan btn insanlar mkemmel bir beden eitimi ve uygun ortamda
yetidikleri

iin, hastalk da ok nadir olarak ortaya kacakt. Ayn ekilde,

Efltuna gre, eer bir kii ideal devlete hizmet edemeyecek kadar hasta olursa,
onun lme terk edilmesi gerekecektir. Ayn durum hukuki konular iinde geerlidir.
deal devlette bylesine hukuki anlamazlklar olmayacak veya bunlar kstl
olacaktr. Mesela burada hakimlerin sadece askerler snf iindeki anlamazlklar
zmek iin kullanlaca belirtilmitir. Frbde byle bir durum yoktur.

61

iir Sanatnn Kanunlar, ev. Mehmet Bayraktar, Ank.nv.lahiyat Fak.Derg, C.36, s.51

147

Ayrca, Efltun, Devlet adl yaptnda aileye yer vermezken, Kanunlar adl
yaptnda ideal devletin kadnlar ve ocuklar ile ilgili retilerinden vazgemiti.
Fakat, zel mlkiyetin olmamas gerektiini iki eserinde de savunmutu. Frbde
ise, erdemli ehrin mensuplar cinsiyet olarak ayrlarak, ayr ayr konumlara ve
grevlere yerletirilmez. Frb, sadece kadn erkek ayrm yapmakszn erdemli
yurttalardan bahseder. Frbnin kadnlar konusundaki suskunluunun bilinli
olduunu syleyebiliriz. nk, burada, Frbnin

erdemli ehrin yurttalar

olmalar bakmndan ortak bir insan zelliinden bahsetmesi, Frbnin kaynann


slam olduunu kabul etmemize yol aar. Ayrca, Frbnin bu suskunluundan yola
karak erdemli ehrin bir yurtta olarak Frbnin syledii eitim ve retim
politikasn takip etmek ve nazar, fikr, ahlak ve sna erdemleri kazanmak
bakmndan dier yurttalarn gelebilecei btn konumlara gelebileceini
syleyebiliriz. Frbnin teorileri bizim byle bir eyi sylememize imkan verir.
nk, Frbnin Efltunun kadn ve ocuklarla ilgili olarak syledikleri teorilere
bir ekilde ulam olabileceini kabul etmek gerekir. Frbnin erdemli ehrin
mensuplaryla ilgili yapt snflamadan yola karak, erdemli ehrin insan eitleri
ve meslekleri bakmndan ideal devlete gre daha canl ve daha makul olduunu
syleyebiliriz. Frb erdemli ehre hizmet etmeleri bakmndan, insanlar genel
olarak hizmeti gurubunda olanlar ve ynetici gurubunda olanlar olarak ikiye
ayrmaktadr. Hatta Frb eer bir hizmeti gurubu,erdemli ehirde kendilerine
verilen ileri yapmazlarsa ve bunlarda direnirlerse, erdemli ehrin devamll
bakmndan bunlara kar sava almasn savunur. Fakat Frbnin burada
kastettii hizmetiler gurubu klelikle ilgili bir durum deildir.

148

Ayrca, Frbde erdemli ehrin metafizik arkaplann Ara ve Siyasenin sz


edilen geleri olutururken, Efltunun ideal devletine idealar retisi damgasn
vurmutur. Frbnin erdemli ehri ise, mutluluun kazanlmas iin veya filozofun
eitim sreci iin, idealar kuramn takip etmez.62 Burada, Frbnin Efltunun
devletinin tam olarak mahiyetine sahip olamad iin byle bir ayrmlamann
yaand belirtilmitir.63 Bu gr bir nevi doru olabilir. Fakat biz Frbnin
Efltunun idealar teorisini bir ekilde bildiini, el-Cemde yapt atflar boyunca
bilmekteyiz. Dolaysyla Frbnin erdemli ehrin metafizik temelini veya erdemli
ehrin eitim srecini idealar retisi yolunda kurmamasnn bilinli olduunu
syleyebiliriz. Frb bu konuda Efltunun toplumlar lahi Hukukun ynettii
Kanunlar takip ediyor grnmektedir.
Frbnin siyaset felsefesi asndan sorulmas gereken bir dier soru da
erdemli ehrin mensuplarnn hepsinin gerek mutlulua ulap ulaamayaca
meselesidir. nk, Frb gerek mutlulua ulamann ancak faal akla olan ittisalle
mmkn

olabileceini

belirtmiti.

Filozofun

ulat

mutluluun

mahiyeti

bakmndan herkesin gerek mutlulua ulaamayacan syleyebiliriz. nk,


Frb, erdemli ehirdeki btn insanlarn, yeri ve konumlar bakmndan filozof
veya peygamber dnda faal aklla ittisal kuramayacan kabul etmektedir. Fakat
filozofun hakikati temsiller ve semboller olarak sunmasyla halk bu mutlulua
ulaabilecektir.

62

Sankari, Tahsildeki eitim ve retim sreciyle, Eflatunun Devlette askerler ve filozoflarn


eitimiyle ilgili olarak paralellik olduunu sylese de szkonusu eitimin amalar bakmndan
farkllklar vardr.Farouk A. Sankari, agm, s.11-12, nk Eflatunda eitim ve retimin temel
amac, sz konusu kitleye cedelcilik metodunun kazandrlmas iken, Frbde bu srecin amac Faal
Aklla ittisal dolaysyla Burhani bilgiye ulamaktr.
63
Franz Rosenthal, On the Knowledge of Platos Philosophy in the Islamic World, s.411

149

7. Erdemli ehrin nsanlarnn Grleri ve Fiilleri


Frbye gre, filozof ilk bakann, erdemli ehir iin oluturduu dinin grler
ve fiiller olmak zere iki boyutu vardr. Grler ksm da nazar ve iradi olmak
zere ikiye ayrlr.
Erdemli dinin grlerinin nazar hususlar, Allahn bilgisi, sfatlar, Ruhan
varlklar, onlarn nitelikleri ve fiilleri, alemin oluumu ve sradizimsel dzeni,
maddenin nasl meydana geldii, insann tabiat ve nasl meydana geldii,
nbvvetin mahiyeti, vahiyle ilgili genel bilgiler, erdemli mutluluk ve erdemsiz
mutluluk anlay gibi hususlardr. Erdemli ehrin mensuplar bunlar bilirler.
Frbnin erdemli ehrin mensuplarnn grleriyle ilgili nazar hususlar adna
syledii eyler, slamn inan esaslarnn filozofun kurduu metafizik sistem
erevesinde felsef bir dille ifade edilmesidir. Allaha, meleklere, peygambere,
vahyin gerekliine, doal hadiselerin mahiyetine ilikin bilgiler ve bunlara inanma
tamamen metafizik bir dille ifade edilmitir. Dolaysyla filozofun erdemli ehrin
mensuplarnn grleri adna syledikleri eylerin kkenleri, Antik Yunan ve
Helenistik dnemdeki felsef ekollerin grlerinden ziyade slamn temel
kaynaklarnda bulunmaktadr.64 Ayrca Din kavram da sadece Frbye zg bir
tanmlamadr.
Burada Frb nazarnda bilmek, bir eyin o ey olduuna inanmaktr.65
Dolaysyla erdemli ehrin mensuplar Allaha inanrlar. Fakat Frbnin burada
64

Kitabul Mille, s.44-45, Frbnin Mille, es-Siyase ve Arada erdemli ehirn insanlarnn grleri
olarak sralad ve deindii hususlar, daha sonra bn Meymunun ,Yahudi hukukularnn ve
toplumunun bilmesi gereken hususlar ierdiini syledii Torahn Temellerinin Kanunlar adl
risalesiyle edeer mahiyettedir. bn Meymun sz konusu kural ve grlerin belirlenmesinde
Frbden etkilenmitir. Joel L. Kraemer, al-Frbis Opinions of the Virtious City and Maimonides
Foundations of the Law, The Max Schloessinger Memorial Foundation, Studia Orientalia, Jarusalem,
1979, s.125-126
65
Frb, eraitl Yakin, ev. Mbahat Trker Kyel, Ank., 1990, s.55, Buradaki cmle yledir:
Salt halde bilgi bir eyin yle olduuna veya yle olmadna inanmaktr.

150

syledii inanma sradan bir inanma deildir. nsan aklnn bilkuvve, bilfiil ve
mstefad akl dzeyleriyle gerekleecek bilgisel sreci ieren bir gereklii vardr.
Frbnin tabii varlklar hakkndaki bu sylediklerinden yola karak onlarn
tabii hadiseleri Allahn mkemmel bir dzeni olarak algladklarn grebiliriz.
Frbye gre, Erdemli ehrin insanlarnn metafizik ve fizik alemle ilgili bilgisi
siyas bir amaca yneliktir. nk, bu alanla ilgili bilgiler yneten ynetilen ilikisi
asndan ele alnr. Ayn ekilde, onlar kinattaki bu dzenin ve uyumun farknda
olduklar iin ay altnda buna uygun olarak erdemli bir toplum olutururlar. Fakat,
erdemli ehrin kart olan ehirlere mensup olan insanlar bu uura ve bilgiye sahip
olamadklar iin kinatn doal ahenginden ayrlarak anarik yaplanmalarn baskn
olduu toplum ekilleri olutururlar. Ayrca, erdemli ehrin mensuplar insann nasl
meydana geldiini, ruhun nasl olutuunu, Faal akln insan ruhuna irade ve seme
yetisini ortaya karmak iin nasl k gnderdiini ok iyi bir ekilde bilirler.
Frbnin erdemli dindeki grlerle ilgili olarak syledii irad hususlar da
inan alanyla ilgili bir konu olmaktan ziyade toplumbilimsel ve tarihsel bilince
ynelik unsurlardr. Bu durumda, bu irad grleri de gemi zamanda birbiri ardna
gelmi peygamberlerin, erdemli ilk bakanlarn, gerek ve doru liderlerin zellikleri
hakkndaki grler oluturur. Ayrca, erdemli ilk bakanlarn ve peygamberlerin
ahirette karlaacaklar mutlu sonla ilgili grler de bu blmde yer alr. Frbnin
erdemli ehrin insanlarnn kendi zamanlarnda yaayan ilk bakanlarla ilgili
grleri ve cahil ehirlerle ilgili grleri de, ayn ekilde bu balk altnda yer
almaktadr. Bu durumda, erdemli ehrin mensuplar ile cahil ehirlerin mensuplarnn

151

ahrette karlaacaklar sonla ilgili grler erdemli ehirdeki iradi grleri


oluturmaktadr.66
Erdemli ehirdeki fiiller ise, btn bu grler ad altnda alnan unsurlarn
eylemsel alandaki tezahrleri ile ilgili hususlardr. Erdemli ilk bakanlarn fiilleri ile
ilgili bilgiler, Allah vmek ile ilgili bilgiler erdemli dindeki fiilleri ve ibadetleri
oluturmaktadr.
Ayrca, erdemli ehrin mensuplar ilk yneticinin zelliklerini ve ona vahyin
nasl geldiini bilirler. lk ynetici olmad zaman ondan sonra onun yerini kimin
alacan bilirler. Erdemli ehrin mensuplar erdemli ehri onun zelliklerini,
insanlarn ulaaca mutluluu, erdemli ehrin kartlarn ok iyi bilirler.67
Bu bilgilerden de anlalaca zere erdemli ehrin mensuplar akl ve ahlak
olarak erdemli ehirli olmann bilinciyle ok iyi bir donanma sahip olmaldrlar.
Onlar, Allah, semavi akllar ve faal akl ve onun insan aklyla ilikisini bilmekle
metafizik olarak aleme ve insan topluluuna baknda nazar olarak ok gl bir
felsef arkaplana sahiptir. Ayn ekilde bu nazar temelin sunduu imkanlarla insani
topluluklara ve onlarn zelliklerine ok iyi bir ekilde bakabilme ve anlayabilme
kapasitesine sahiptir.68
Frbye gre, bu erdemler iki yolla bilinebilir. Bunlar insanlarn ruhlarnda
gerekte olduklar gibi tasavvur edilerek irtisam veya mnasebet ve temsil yoluyla
tasavvur edilerek bilinebilirler.69 Frbye gre, erdemli ehrin btn yurttalar

66

Mille, s. 45,46
Age, s. 46
68
Ara, ev. .120-121
69
age. s.121
67

152

dnya, insan ve siyasi yaam konusunda ortak kavramlara ve anlam alanna sahip
olmaldrlar.70
Frb, erdemli ehirdeki tabakalar gz nne alarak, bu insanlarn mezkur
konular bilme ekli zerinde durur. Buna gre, ehirdeki filozoflar bunlar kesin
ispatlar olan burhan yoluyla bilirler. Filozoflardan sonra gelenler ise, filozofu takip
ederek tasdik ve onlara gvenmek suretiyle, onlarn grleri ile bunlar bilirler. Geri
kalanlar ise onlar temsil eden misaller ve semboller aracl ile bilirler. Bunlarn
hepsi bir tr bilgidir. Fakat filozofun bilgisi onlarn bilgisinden daha kesin bilgidir.71
Misallerle bilenler ise, kendi donanm ve yeteneklerine gre, daha yakn ve daha
uzak misallerle bu gerei bilme yoluna giderler. Ayrca bu kullanlan misaller
milletten millete farkllk gsterir. Frbye gre, bu durumdan tr bu insanlarn
amalar birdir fakat dinleri farkl olabilir. Bylelikle, hepsi ama olarak bir ve ayn
mutlulua sahip olan, ayn ama peinde koan, bununla birlikte dinleri birbirinden
farkl olan birok erdemli millet ve erdemli ehrin var olmas mmkndr. Frbye
gre, bu ortak konular kesin ispatlarla burhan olarak bilindikleri zaman, bunlara
mugalata gibi hibir artc sanatla kar kmak mmkn olmaz. Btn deliller
onlara kar aresiz kalr. Bu durumda, kar klan burhan olan bilgi deil
mugalatadr. Ancak, bu eyler kendilerini temsil eden misallerle bilindiklerinde
bazlarna daha fazla, bazlarna da daha az olmak kaydyla bu misallere kar kmak
mmkn olabilir. Kar kma noktalar, bazlarnda daha kolay bazlarnda daha
gizlidir. Bu ortak konular temsil ve taklt yoluyla bilen insanlar arasnda bu eylere
kar kabilenlerin ve bunlarn doru olmasnn mmkn olmadn syleyenlerin

70

Muhsin Mahdi, Political Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New
York, 1999, Vol.IX, s. 226

71

Age. s.121

153

ortaya kmas mmkndr. Frb, bu aamadan sonra, bu kiileri erdemli ehrin


muhalifleri olarak deerlendirmektedir.72 Frbnin, burada sylediklerinden yola
karak, bir ehrin mensuplarnn nazar ve metafizik alanla ilgili bilgilerini,
inanlarn ve alglarnn tam olarak yerli yerine oturtmadan veya baka bir ekilde
ifade edecek olursak bunlar burhan veya burhana gtrecek yardmc dnme
tarzlar olan ve nihai olarak iknay ortaya karan hatabi, cedeli dnme tarzlaryla
nefslerde ve zihinlerde salkl bir ekilde temellendirmeden, pratik alann salam
bir ekilde kurulamayacan syleyebiliriz. Dolaysyla, Frbnin siyaset
felsefesinde pratik alan Aristoda olduu gibi balbana ayr bir otonom alan
deildir. Yani, Frb metafizik ve ahlak deerlerden arnm bir siyas yapnn, sz
konusu metafizik alannn bilgisine sahip olunsa bile, fiile gemedike bu ehrin
erdemli ehir olamayacan, dolaysyla erdemli ehrin kart trlerinden biri
ierisine deceini belirtmektedir. Ayn ekilde, Frb dncesinde, kurulacak bu
nazar alann metafizik ierii, Efltunun idealar teorisiyle veya Yeni Efltuncu
Sudur teorisini n plana karan ruhun mistik serveniyle de doldurulmaz. Frbde
sz konusu metafizik alann ierii ekil olarak felsef ekollerden gelse de, slamn
temel inanlarnn oluturduu bir mahiyete sahiptir. Dolaysyla, Frbye gre,
nasl ki insan kendi i dnyasnda amel akln yardmyla nihai olarak nazar aklla
mutlulua ulayorsa, ayn ekilde, toplumlarn yaps da bu ekildedir. Frb,
burada, insann ruh dnyasndan ve bireysel mutluluundan yola karak,
toplumlarn da buna kyasla mutlu olabileceini aklamakta Efltuncudur. Fakat sz
konusu alann ierikleri konusunda ondan ayrlr.

72

Age. s. 122

154

8. Filozof, Peygamber ve Erdemli lk bakan


Frbye gre, erdemli ehrin yneticisi sradan insanlardan olamaz. nk
yneticilik iki temel unsurla mmkn olan bir durumdur. Birincisi; bir insann
yaratl ve tabiat bakmndan byle bir yneticilie doutan istidatl olmas
gerekir. Bu kii peygamberdir. kinci durumda ise, o insan, sz konusu irad meleke
ve tutumlar kazanm olmaldr. Bu irad melekeler tabiat bakmndan yneticilie
istidad olan insanda geliip ortaya kacaktr.73 Frb sanatlar her eyden nce
yneticilik sanat ve hizmetilik sanat olarak ikiye ayrr. Ona gre, hizmetilik
sanatna ait olanlar yneticilik sanatn elde edemezler. Erdemli ilk bakanlk sanat,
ehrin en faydal sanatdr. Bunun iin, erdemli ilk bakanlk sanatnn altnda en az
kendisine hizmetilik etme zellii bulunan sanatlar yer alr.74
Frb r ve Siyasede filozofun baz ahlak ve bedensel zelliklerini
zikretmekle beraber, filozofun yetime srecini ve erdemleri kazanmasn ayrntl bir
ekilde Tahsilde aklamtr. Bu mana da, Tahsil hem filozofun yetime sreci,
hem de erdemli ehrin mensuplarnn, erdemli bireyler olabilmeleri iin geirmeleri
gereken eitim srecini aklar. Tahsil, filozofun ve erdemli ehrin mensuplarnn
nazar, fikr, ahlak ve pratik erdemleri kazanmalarnn srecini ve bu erdemlerin
mahiyetini ele alr. Frbnin burada nazar, fikr, ahlak, sna erdemler ve bunlarn
birbiriyle ilikisi hakknda savunduu grler filozof kraln siyaset alannda ifade
ettii anlam ve onun zellikleri hakknda nemli unsurlar barndrmaktadr.
zellikle bu erdemler teorik ve pratik akl, metafizik ve siyaset bilimi arasndaki
iliki hakknda sz konusu erdemler temelinde daha ayrntl aklamalar
iermektedir. Frb, ehir ve milletleri mutlulua ancak sz konusu erdemlerin
73
74

Ara, ev. 104-105


Ara, 105

155

kazanlmasyla ulalabileceini belirtir. Filozof, nazar erdemlerin edinilmesinde bir


ara olarak matematik ilminin temel olduunu ve dier ilimlerin de ondan sonra
gelmesi gerektiini belirtir. Bu durum Hurufta farkl bir ekilde ilenmi, metafiziin
siyasetin ve matematiin konularn da kapsad eklinde ele alnmtr.75 Filozof
fikr erdemle ilgili aklamalarnda rnekler verirken sadece siyas fikr erdemin ve
komutanlk sanatnn ne olabilecei hakknda grler serdeder. Yani baka bir
meslek iin fikr erdemin nasl geliip ileyecei konusunda bir ey sylemez. Frb
bu noktada fikr erdemin nazar erdemin gerekletirebilecei erdemlerin amalarn
gerekletirebilecek bir ileve sahip deildir. Fakat iradi makul olarak kendi
btnl iinde dnldnde, nazar erdem, farkl fikr erdemler ve eitimin
farkl modlar vastasyla gerekletirilebilecektir. Bunlar ya tek tek bilimlerin
retimine nclk eden burhani srecin tekrarlaryla ve ya retorik ve poetiin
tekraryla oluturulacaktr. Bu durumda teemml (fikri erdemin ilenii) iki aratrma
arasndaki koordinasyonu salamaktadr. Bunlardan birincisi aratrmadr; ki bilimsel
olarak kurulmu makulat iin farkl poetik ve retorik formulasyonlar aratrr. Dieri
ise, milletlere, ehirlere ve onlarn alt birimlerine uyguland ekliyle, onlarn ortak
zelliklerini ve karakterini belirler. Bu durumda, bu iki ayrm, birbirinin
tamamlaycsdr nk onlarn vardklar sonular birbirlerini tamamlamaktadr. Bu
sre ve prosedr, ister tabii ister iradi olsun btn makulat iin geerlidir.76 Fakat
Tahsilin yer verdii, akl yrtmeye dayal olmayan tek sanat askerlik sanatdr.
Frbnin nazar erdem ve fikr erdem arasndaki ilikilere ve ama bakmndan
birbiriyle ilikilerine dair syledii bu hususlar, filozof kraln ve onun
yardmclarnn

ruhlarnda

gerekletirilebilecek

75

psikolojik

ve

entelektel

Agm., s.193
Hatem Zghal, Mtaphysique et Science Politique Les Intelligibles Volontaires Dans Le Tahsil alSaada Dal-Frb, Arabic Sciences and Philosophy, vol. 8 (1988), s. 194

76

156

kazanmlar aklamak adna da nem kazanmaktadr. Frb bu noktada, filozof


kraln siyas fikr erdemi edinme ekline de deinir. Buna gre, fikr erdemi gayesi
ktlk olan ve gayesi iyi ve faydal olan olan olmak zere ikiye ayrr. Frb
filozofun edinmesi gereken erdemin gayesi iyi ve faydal olan siyas fikr erdem
olmas gerektiini sylemekle, ayn zamanda bunun nazar temelde ahlak erdemlerle
beraber gerekleebileceini sylemekle bugnden bakldnda salt faydac
denilebilecek bir tutumdan kanmaktadr. Bu noktada, Farab, fikr erdemi, amaca
gtren herhangi bir aracn deil, en iyi aracn bilgisi olarak dnmekle, siyasal
dncenin hibir admnda, bugnden bakarak makyevelist denilebilecek herhangi
bir sapmaya izin vermeyecektir. 77 Frb, Tahsildeki bu erdemleri edinen bir kiiye
artk, Kanun Koyucu, Filozof ve mam deneceini belirtmitir.78
Frbnin filozof ilk bakan iin imam kelimesini kullanmas gnmzde
baz dnrler tarafndan yanl bir ekilde yorumlanarak Frb dncesindeki bu
kavramn i dncenin Frb zerinde etkisiyle ortaya ktn sylemilerdir.
Walzer79, Neccar, S. Pines, gibi aratrmaclar Frbnin siyaset teorisindeki ilk
bakanl anlaynda imam terimini kullanmasndan yola karak kaynann iilik
olduunu sylemilerdir.Bu minval zere, baz dnrler bu yorumlarn alann
daha fazla genileterek, Frbnin i Kelam ve Siyaset dncesi etrafnda bir
imamiyet teorisi gelitirdiini savunmulardr. Neccar, Frbnin siyaset teorisi ile
i imamiyet teorisinin lk bakandaki baz farkllklarla beraber rttn belirtir.
Neara gre, iilikte mam her daim ilah olanla ittisal halinde iken, Frbde
filozof Faal aklla ittisalden sonra insani bilgelie dnmektedir. ki dnce
arasndaki temel farkllkta burada yatmaktadr. Neccar, Frbnin siyaset teorisinin
77

Zerrin Kurtolu, age., s.144


Tahslus-saade, el-amall-felsefe iinde, Ner. Cafer Ali Yasin, Beyrut, 1992, s.187-188
79
Walzer, age. s. 257
78

157

genelde i dncenin aklletirilmi bir tr olarak sunar ve Frb ile iiliin ortak
bir noktada birletiinden bahseder. Fakat nihai olarak birisinin dinsel dierinin de
felsef olduu gerekesiyle farkl olabileceini syler.80
Hans Daiber de, bir ok konuda, Ebu Bekir Zekeriya er-Raz ile peygamberlik ve
vahiy hakknda tartmasyla bilinen Ebu Hatim Razyi, (933) Frbnin bir ncs
olarak sunar.81 Hemen belirtelim, Frbnin siyaset felsefesinin btncl unsurlarn
bir kenara brakarak, onu paralara ayrp bu paralarn Yunan dncesinde
karlklarn bularak Frbnin siyaset felsefesinin zgn olmadn sylemek,
filozofun felsef kantlarna kar gelitirilmi bir hakszlksa, ayn eyi i
dnceden etkilendiini iddia etmek veya herhangi bir i dnr bu noktalarda
Frbnin ncs olarak sunmak da o kadar hakszlktr.
Frb, bn Bacce ve bn Rdn ehirler ayrmnda, erdemli veya erdemsiz
ehrin bir trn karlayp karlamamasna dair imamiyye terimini ve bu terimle
80

Fauzi M. Najjar, Frbnin Siyasi Felsefesi ve iilik,ev. Mehmet Da, AFD. c. xx, ss. 301-307
Daiber, Ebu Hatim Razinin Frbnin imamn ilk bakanlk onayn halktan deil Tanrdan
almas gerektii konusundaki grlerinde, dinle ilgili teorilerinde, dinin felsefenin bir temsili olmas
bakmndan bu temsili anlatrken diyalektik olarak kartlklar olmakla beraber, anlamn znde bir
olduu konusundaki grlerinde, Ebu Hatim Raziden etkilendiini, sz konusu dnrn bu
konularda Frbnin ncs olduunu belirtir. ( Hans Daiber, The Ismaili Background of Frbs
Political Philososphy, Gotte Ist Der Orient, Gottes Ist Der Okzident, Festschrift fr Abdoldjavad
Falaturi, zum 65, Bhlau Verlag Kln Wien, 145-148). Kanaatimize gre, Ebu Hatim Razinin
grleri ile Frbnin sz konusu grleri arasnda farkllklar vardr. Frb, Razide olduu gibi,
dinin ortaya kn dinler tarihinin bir sreci olarak ele almaz. Razi ise, slam, brahimi dinin
tekaml ederek bir dorulanmas olarak sunar. (Bkz. Ebu Hatim Razi, Alam al-Nubuwwah, Ed. Salah
Savi, Gulam Rza Avani, Tahran, 1977, ss.72-73, 90,91), Razinin slama kadar dier dinleri
zetleyip bunlarn slamda mkemmel ekline ulatn sylemesiyle, Frbnin mantki dnme
ekillerinin sreci sonucunda (sofistik, cedeli, burhan) ulalan din ayn ey deildir. kinci bir
hususta Frbnin dinin felsefenin bir grnm olarak kabul etmesinden yola karak, avama
hakikatin benzetme (rusum) ve tahyil oluyla aklanmas durumu ile klasik ii retinin ilahi metinleri
yorumlarken gelitirdikleri batin ve zahir ayrm birbirinden olduka farkldr. (Razi, ss.105-114) Bir
dier husus ise, mamn iki filozofta da meruluunu halktan deil, Allahdan almas meselesidir.
Kanaatimizce, bu iki dnce ekli arasnda da herhangi bir paralellik kurmak mmkn deildir.
nk, Frbnin peygamber, filozof veya imamnn Faal Aklla ittisali, siyasi bir otorite olarak
halktan deil Tanrdan meruiyet almas gibi snrlandrc bir argmanla deil, daha ziyade dinin
olumasn belirleyecek klllerin alnmas, vahiy srecinin felsef bir dille anlatlmas, dolaysyla
kelami anlamda imamiyet teorisinin deil, nbvvet teorisinin bir unsuru olarak grlmelidir.
Frbnin erdemli ilk bakan iin imam terimini kullanmas ii dncede olduu gibi dini veya
akidevi anlamda deil, devlet bakanl manasna gelen siyasi anlamdadr. Frb imam kanun
koyucu ve filozofun ayn anlama gelebilceini sylemektedir. (Tahsilu-Saade, ner. Cafer Ali Yasin,
s. 189,190)
81

158

ilgili olarak tarihsel gnderimler yapmas konusu da zerinde durulmas gereken bir
husustur. bn Rd, Aristonun Retorikine yazd erhte, Frbnin antik
Farsllarda bir tr anayasadan bahsettiine deinir.82 Buna gre, Frb bu ehir
trn imamiyye olarak isimlendirmi ve erdemli davranlarla beraber, yanl
grler ve fiillere de sahip olduunu ve ynetim ekli

olarak da kralla

dayandn belirtmitir. bn Rdn Frbye atfettii bu grlerini bugn hemen


hepsi elimizde bulunmayan Aristonun Retoriki zerine yazd erhte gemesinin
muhtemel olduu belirtilmektedir.83
bn Rd, ayn grn Efltunun Devletine yazd erhte de
tekrarlamaktadr. bn Rd ilgili pasajda, Efltuna gre deala Devletin nasl ortaya
kacayla ilgili olarak sz konusu grleri akladktan sonra, bu devlet ekline
Aristokrasi denileceini ve antik Farsllar arasnda bu ehrin varolduunu Ebu
Nasrn hikaye ettiini belirtmektedir.84
Fakat Frbnin buradaki kullanmnn kendi zgn gr m yoksa
Aristonun grlerinin bir yorumumu olduu konusunda durmak gerekir. Bilindii
gibi Aristo Aristokrasinin birisi krallk dieri de sekin bir aznln ynettii olamk
zere iki tr eklinin olabileceini belirtmitir. Kanaatimize gre, Frb kralla
dayanan Aristokratik Devlet dzenini mamiyye olarak karlam olabilir. Ayn
ekilde, sz konusu atflar Frbnin genel olarak siyaset felsefesini i
bakasyla yorumlayan Patricia Crone, Frbnin imamiyye teriminin erdemsiz
ehirler iin kullanmasnn onun genel anlayna ters deceini, dolaysyla burada
82

bn Rd, Telhsul Hitbe, Ner. Fausto Lasino, Il Commento medio di Averroe alla retorica di
Aristotele. Pubblicato per la prima volta nel testo arabo, Islamic Philosophy, Ed. Fuat Sezgin, Cilt. 66,
s. 182,
83
Patricia Crone, What Was Al-Frbs Imamic Constitution, Arabica, Prix De Souscription Au
Volume L (2003), s. 306
84
bn Rd, Averroes on Platos Republic, Translated, with and Introduction and Notes, by Ralph
Lerner, Cornell Unv. Press, Ithaca, 1974, s. 102

159

imamiyye terimi ile erdemli ehri kastetmi olabileceini belirtir. Fakat, Crone,
burada Frbnin eski Fars monarisini mi erdemli ehir olarak kabul ettiini, yoksa
i siyaset anlayn m erdemli ehir olarak kabul ettii konusunu tam olarak
akla kavuturmaz. Bu adan baktmzda, Eski ran Monarisi ile, i siyaset
teorisi ve imamiyet nazariyesi ayn alana vurgu yapan bir anlam referansndan
uzaktr. Crone, buradaki yorumlar Fusuldaki erdemli ehrin drt tr ynetim ekli
olabilecei ile ilgili Frbnin teorilerinden yola karak, erdemli ehrin en iyisinin
imamiyye olan i devlet anlay olduunu, daha sonra filozofun olmad bir
dnemde fkhn devreye girmesi sebebiyle, dolaysyla burada iaret edilen unsurun
imamn olmad dnemdeki devlet telakkisini yani snnilii iaret edebileceini
belitir.85
Frbnin siyaset felsefesinin i ve ran kkenlere gtrmeye en fazla
imkan tanyan husus, filozof ilk bakan iin imam terimini kullanmasdr. mam
terimi, ilk nceleri i siyaset teorisinde teknik bir kavram olarak kullanlmakla
beraber, daha sonra snn siyaset toerisinenin de temel unsurlarndan birisi
olabilecektir. Dolaysyla devlet bakanna imam denilmesi sadece i siyaset
teorisine has bir husus deil Snn siyaset literatrnde de kullanlan bir kavramdr.
Ayn ekilde, Frbnin Risale fil Akl adl eserinin ierii ve dier akl
teorileri de psiko epistemolojik olarak filozof ve erdemli bireylerin yetimesini
aklamaktadr. Bu durumda insann nazar akl nce bilkuvve halden bilfiil hale
kar. Daha sonra mstefd akl seviyesine ular ve nihayetinde de faal aklla ittisal
edebilir.86 Ancak bu mertebeye sadece filozoflar ve peygamberler ykselebilir.

85
86

agm. s. 319
Risale fil akl, Ner. Maurice Bouyges, S. J., Beyrut, 1938, ss. 20-28

160

Frb, erdemli ilk bakan iin eitli benzetmeler kullanmaktadr. Bunlardan


birisi erdemli ilk bakann doktora benzetilmesidir. Aristo, Nikomakhosa Etikinde
siyaset adam ile doktoru karlatrarak, nasl ki bir gz doktorunun gz tedavi
edebilmek iin btn insan bedenini bilmesi gerekiyorsa, ayn ekilde insani iyi ve
insani mutluluu aratran bir siyaset adamnn da ruh konusunu bilmesi gerektiini
hatta Siyasetin Tptan daha iyi ve daha stn olmasndan dolay siyaset adamnn
ruh konusunu daha iyi bilmesi gerektiini syler.87 Ayn durum, Frbde de vardr.
Frbde erdemli ilk bakanlk sanatn yani siyaset sanatn ehirdeki dier ilerin
hepsinden stn tutmutur.88 Antik Yunan felsefesinde byle bir boyutu olan metafor
slam dncesinde zellikle Z. Razi ile beraber onun deyiiyle ruhani bir tp haline
gelmi ve daha sonrada metafizikle ilgili konularn tartlmas ve zmnde siyaset
felsefesi iin de

avam ile ilk bakanlklar arasndaki ilikide ayr bir anlam

kazanmtr. yle ki; ilk nce Razi tarafndan gelitirilen ve nasl ki beden
hastalklar iin bir doktor gerekliyse ve bu bildiimiz tp doktoruysa ,ayn ekilde
ruh hastalklar iin de bir doktor gereklidir ve bu da filozoftur anlaydr. Frb
Razinin ve Sokrat gelenein genel olarak koyduu bu ilkeyi devlet bakan yani
filozof veya

peygamber iin kullanr. Tabi bu benzetmenin bir de dini otorite

balamnda bir anlamlandrmas vardr. nk, Frbye gre erdemli ilk bakan
erdemli ehrin insanlarnn inanmas ve onlar uygulamas iin erdemli dinin inanlar
ve fiiller ksmn belirler. Erdemli ehirde yaayan bir mminin dinin muamelat
dediimiz ksmnda fazla bir sorun yaamayaca kabul edilir. Fakat itikatle ilgili bir
sorunla karlap kendinde ruhi bir sknt meydana geldiinde bavuraca merci

87
88

Aristo, Nikomakhosa Etik. ev. Saffet Babr , st. 1998, s. 21


Frb, Fusul Mnteza, s. 24, 25 ev. S. 28

161

yani doktor, filozoftur.89 Bu durum boaz aryan birisinin ilk nce kitab ap
boaz ars ile ilgili olarak kendisinin menenjit olduu kansna varmas gibi bir
yanlla balar ve daha sonra bu zan zerine daha byk bir hata yaparak kendini
tedavi etmesine kalkmasna benzetilen bir olgudur.90 Yani kii nce soyut ve
metafizik konularla ilgili olarak bir eyler renir ve ondan sonra okuduklarn
yaad problemin aresi olarak kendi kendine sunar. Bu durumda belki imann
kaybetme noktasna gelebilir. Frbnin siyaset felsefesi asndan sylersek, bu
durum aynen geerli olmak zere, eer erdemli ehrin mensuplarndan birisi
erdemleri kazanma ve erdemli ehrin olgun bir yesi olma serveninde veya dinin
inanla ilgili ksmnda, kendinde ruh bir skntya derse, burada hastaln
tedavisi iin bavuraca doktor kendisi deil erdemli ilk bakandr. Tabii burada ba
vurulacak konulardan biri de erdemli ilk bakann retorik yoluyla kendilerine hayal
ve imgelemeyle alt konulardan biri de olabilir. Bu konular yaratl, Tanr
hakkndaki dnceler, maddeden bamsz tzlerin durumlar, ay st alem, faal
akl ve yeniden dirili gibi unsurlar ve bunlarn mahiyetleri hakknda da olabilir. Bu
konularda da erdemli ilk bakan gerekli rehberlii sunar. Bu durumda, erdemli ehrin
kart ehirlerin ilk bakanlar da burada bilinli veya bilinsiz bir ekilde sorunu
yanl alglayan ve yanl tedavi uygulayan sahte filozof veya sahte doktor konumuna
indirgenmi olmaktadr. Erdemli ehrin muhaliflerini dnrsek onlar bu konularda
filozofa bavurmadklar ve onun tedavi yntemini uygulamadklar iin bu hale
dmlerdir. Frbde doktor metaforunun iki anlam vardr. Birisi psikolojik ki
burada ruhun tedavisini filozof felsef bilgelikle yapabilir. Bu durum Zekeriya er-

89

Dini Otorite ve doktor metaforu arasndaki balant iin bkz. Oliver Leaman, Bilimsel ve Felsef
Aratrma: Mslman Tarihindeki Baarlar ve Tepkiler, slamda Entelektel Gelenekler iinde,Ed.
Farhad Daftary, ev. Muhammet eviker , st. 2005, s.52
90
Ayn Yer.

162

Razinin durumuna uygun der. Bir dier durum ise avamn metafizik problemlerin
zmn kendi kendine yapmamas filozofa gtrmesiyle alakal bir durumdur.
Frbnin Erdemli ehir temelinde siyaset felsefesinde sorgulanan en temel
konulardan birisi de onun siyasi alana neden dsel ve topyac slubun hakim
olduu meselesidir. Frb, genel siyaset felsefesinin iinde yer yer bize bu czi ve
gereki tasarmlarla ilgili rnekler verir. Mesela Fuslda erdemli ehirde bte
harcamalar ile bilgi verir. Fakat, siyasetin gereklii zerinde brokratik yaplanma,
erdemli ehrin ekonomik politikas veya devletin ileyii ile ilgili olarak ayrntl
bilgiler fazla yoktur. Frbnin bu alanlar kendi siyaset felsefesi asndan gereksiz
grd sylenemez. Ona gre, siyas gerekliin unsurlar yer zaman ve ortama
gre deitii iin filozof syleyeceklerinin bu alanla ilgili olarak kll ve brhan
bilgiler olarak anlalmasndan ekinmektedir. Dolaysyla, filozof siyasetle ilgili
olarak sadece kll kurallardan bahseder. Dier cz eyler ise, ynetimin bandaki
filozofun taakkul yetisine ve fkh kyasa kalm bir konudur. Bunlar sonsuzdur.
Onun iin sadece ayrntlar verilir. Burada Frbnin Kanunlar karsndaki
tutumunun da semecilii bu anlay dorultusundadr. Yani Efltunun arazi
hukukuyla ilgili syledikleri kll deil cz olduu iin slam toplumunda
geerlilii olmayabilir. Dolaysyla Frb Kanunlarn zetinde, Kanunlarda ok
uzun bir ekilde ele alnan hukuki meseleleri irdelemez. Frbnin daha nce bir
fkh eitimi ald iin slam Hukukunda zaten Efltunun anlatt unsurlar daha
ileri bir ekilde bulunmaktadr. Bunun iin Frb sz konusu hukuki meseleleri fazla
n plana karmaz.

163

9. Adalet
Frbnin siyas kavramlarnn birounun erdemli ehir iin baka bir anlam
alanna, cahil ehirler iin de baka bir anlam alanna delalet ettiini daha nce
sylemitik. Bu kavramlardan birisi de adalettir. Frbye gre, erdemli ehirde
adalet, erdemli ehirde yaygnlk kazanm sevgi ile aklanabilecek bir husustur.
Erdemli ehirdeki adalet ve sevgi veya bunlarn ikisinin karm kozmik dzenin
uyumundan domu ve onlara uygun bir ileyie sahip olan bir unsur olmutur. Buna
gre, erdemli ehrin mensuplarn birbirine balayan ba ve sevgi, erdemli ehir iin
adalettir. Burada, erdemli ehirdeki sevgi ve adalet Stoaclarn evrensel sempati
teorisinden olduka farkldr. Erdemli ehirdeki adalet, her eyden nce erdemli
ehrin btn mensuplarnn erdeme itirakiyle oluabilecek bir durumdur.91 Erdeme
itirak de tr dnce ekliyle mmkn olabilecek bir husustur; Bunlardan ilk
nce olan dnceler, en sonda olabilecek bilgiler ve ilk ve son arasndaki dnceler
olmak zere e ayrlr. Balang ile ilgili grler, Allah, kainat ve insanla ilgili
bilgiler ve inanlardr. Bu bilgi ve inan etrafnda birleme erdemli ehirde bir birlik
oluturmaktadr. Bu grler etrafnda birlemek erdemli ehrin mensuplarnn
birinci ncelikleridir. En son gelen unsur ise mutlak mutluluktur. Balang ile son
arasnda yaplanmas gereken ve mutlulua giden yolda birlemek gerekmektedir.
Filozofa gre, mutlulua gtrecek fiiller yapldktan sonra, erdemli ehrin btn
mensuplar kendilerini gerek mutlulua ulatracak sona ulam demektir.
Frbye gre adalet, ehir halknn ortak olduu iyi eylerin, onlarn
hepsinin arasnda paylatrlmas ve sonra da bu durumun korunmasyla mmkn
olabilecektir. Frb, burada, iyi eylerden kastnn gven, servet, rtbe ve ehir

91

Fusul mntezea,, Ner. Fevzi Mitri Neccar, s. 70

164

halknn ortak olmas mmkn olan her ey olduunu syler. Bu durumda, ehrin
halknn hepsi, hak ettii lde bu iyi eylerden payn almaldr. Hak ettiinden az
veya ok vermek adaletsizliktir. Frbnin, burada, servet kelimesinden kastnn,
ehirdeki ortak gelir manasnda alabiliriz. Bylelikle, bu durum ekonomik olarak da
bir unsur ierir. Buna gre, herkese kendi pay lsnde ehrin servetini datmak
gerekmektedir. Hak edilenden az veya fazla vermek ise, adalesizliktir. Bu sadece
servet asndan yaplan bir yorumdur. Fakat, Frb, bu durumu sadece ekonomik
bir durum olarak ifade etmez. Ona gre, adalet ok daha geni bir alan
kaplamaktadr. Burada, eer bir kiiye hak ettiinden daha az vermek, kiinin kendi
aleyhine, fazla vermek ise btn ehir ahalisinin aleyhine olur. Frbye gre,
herkese pay datldktan sonra bir kiinin kendine den pay elinden karmas,
ehrin aleyhine bir durum olmamaldr. Bu durumda ehir herkesin kendi paynn
kendinde kalabilmesi iin kanunlar yapmaldr. Kii, eer, bunu irad olarak yaparsa,
bu durumda bu kiiye ehrin iyilik paylamnn dengesini bozduu iin ceza
verilmelidir. Bu durumda, Frb, a) ferdi ve ehri ilgilendiren adaletsizlik ve b)
sadece ferdi ilgilendiren ama ehri ilgilendirmeyen adaletsizlik olmak zere iki tr
adaletsizlikten bahseder.92 Frb nazarnda, hukukulara gre, kendisine adaletsizlik
yaplan kii adaletsizlik yapan kiiyi affetse bile, yine de o kiiye ehir adna ceza
verilmesi gerektiini sylerler. Bazlar ise, byle bir eyin olmayacan bunun
sadece kiiler arasnda olacan belirtirler. Ayrca, erdemli ehirde bu tr bir adalet
anlayn pekitirecek en nemli unsurlardan birisi konulan uygun kanunlar vastas
ile hukuktur. kinci bir unsur olarak da herkesin mmkn olduunca Allaha
benzemeye almas ve onu taklt etmesidir. Bilindii zere,

92

age., s.71

165

erdemli ehrin

insanlar birbirini takip ederek kendi sebeplerini taklt ederler. Kendi sebeplerini
taklt etme, ayn zamanda, kendi konumu ve imkan lsnde Allah taklt etme ve
ona benzeme demektir. Bu durumda erdemli ehrin mensuplar kendi konumlar ve
imkanlar lsnde Allahn adalet sfatndan da paylarna deni almaktadrlar.
Erdemli ehirdeki adalet anlayn, cahil ehirlerdeki adalet anlayndan ayran en
temel sebeplerden birisi de budur.
Frb eski filozoflardan bazlarnn, adaleti bu kullanlan anlamdan daha
genel bir terim olarak kullandklarn, dolaysyla burada anlatlan eyin sadece bir
tr adalet olduunu sylediklerini belirtir.93
Frbye gre, erdemli ehirde adalet anlay bu ekilde olabilecekken Cahil
ehirlerde bu durum deiir. Erdemli ehirde, adaleti ortaya karan eyin erdemli
ehrin her alanna yaygnlk kazanm olan sevgi, kanunlar ve sebepleri taklt etme
olduu kabul edilirken, erdemsiz ehirlerde adalet al, sat, emanetlerin sahiplerine
geri verilmesi, bir eyi zorla almama, hakszlk yapmama gibi alanlarda ortaya kan
szlemeye dayal adalettir. Bu durumda adalet, karlkl olarak sevgi ve anlama ile
ortaya kmam, karlkl honutsuzluk ve tahammlle dayal olarak ortaya km
bir husustur. Bu durumda, atan iki kii veya grup arasnda ortak paylalacak bir
nesne olur. Her iki tarafn da kuvvetleri eittir. ki tarafta birbirinden ekinir. Bu
durum, bir sre byle devam eder. Daha sonra bunlardan birisi tahamml edemez.
Bu durumda, iki tarafta bir araya gelir ve haklarn tanmak zere anlarlar. Bylece
o eyi paylam olurlar. ki tarafta birbirinin elinde bulunan almamay taahht eder.
Frbye gre, bu durumdan al, sat, ereflerin karlkl paylam, birbirine
karlkl kibar davranma ve bu hususlarla ilgili konulan kanunlar ortaya kar. Ama

93

Fusul, s, 71

166

iki tarafta bu durumdan honut deildir. nk, her ikisinin de dierine ait olan
eylerde hala gz vardr. Frb, bu ekilde ortaya kan adalet anlaynn Cahil
ehirlere mahsus bir adalet anlay olduunu ve bu adaletin geici olarak
kurulduunu ne srer. Frbnin nazarnda, bu insanlara gre, iki taraftan biri
dierinden daha gl olduu zaman, bu taahhtnamenin ve buna ynelik kanunlarn
iptal olmas gerekir. Ayrca, baz durumlarda iki tarafta nc bir tarafn tehdidi
altnda olabilirler. Bu durumda da bu tehdit savuturulana kadar byle geici bir
szleme ortaya kar. Ayn ekilde iki tarafnda ancak yardmlaarak kazanabilecek
bir ama ortaya kar. O ama kazanlana kadar da yine bylesine geici bir anlama
yaparlar. Fakat, bu amaca ulatktan sonra tekrar kendi mcadelelerine dnerler.
Ona gre, bu iki guruptan biri daha gsz hale dt zaman, bu adalet geersiz
olur. Gl olan gsz olandan daha nce, gz olduu eyleri alr. Frb, cahil
ehirlerdeki adalet anlayn bu ekilde anlattktan sonra, bu anlayla ilgili olarak
ortaya kabilecek daha tehlikeli bir duruma dikkat eker. Frb, btn bu karlkl
g dengesi ve karlkl korku sonucu ortaya kan adalet anlay boyunca yeni bir
nesil yetiebileceini belirtir. Bu geici ve sahte adalet anlayn, hakim olduu
zamanda yetien nesiller, gerek adaletin ne ve nasl olduuna ahit olamadklar
iin, gerek adaletin de ahit olduklar sz konusu sahte adalet olduunu
zannedeceklerdir. Dolaysyla onlar bu adalet anlay ile yanltlm ve aldatlm
olacaklardr. Ayn ekilde, bu kiilerin ruhlar ve ahlak yaplanmalar sahte adalet
temeli dorultusunda ahsiyet kazanacaktr. Bu durumda, bu insanlar iinde adalete
uygun davrananlar ya g dengesinden veya karlkl korkudan dolay bu ekilde
davranacaklar demektir. Frbye gre, bu ehrin mensuplar arasndaki g dengesi
kamlanm olacak, herkes geici adaleti ve bu adaletle ortaya kan kanunlar kendi

167

lehine ykmak iin aba sarfedecek, gller kazanacak, zayflar ise ezilecektir.94
Erdemli ehirde ise, adalet erdemli ehri kuatan sevgi ve erdemli ehirde konulan
kanunlar vastasyla sz konusu ekillerde tezahr etmeyecektir. Eer, bu ekilde bir
adalet anlay ortaya karsa erdemli ilk bakan ve erdemli ehrin kanunlar bunu
tekrar asl adalet ekline dntrecektir. Erdemli ehrin kanunlar ve ilk bakann
kendisi, hakiki adaleti ortaya koyduu iin, bireyler de sahte adalet anlayna
ynelmeyeceklerdir. Yeni yetien nesiller de doru adalet anlay erevesi iinde
byyecei iin, sahte adaletin giderilmesi kolay olacak ve erdemli ehirde bu adalet
anlay tutunamayacaktr.95
6. Sava
Frbnin siyaset felsefesinde, nemli yer tutan kavramlardan birisi de sava
ve bu hususlarla ilgili dzenlemelerdir. Frb, savan hangi durumlarda mmkn
olduunu, niin yaplacan, savan amacnn ve sava hukukunun ne olacan
eitli eserlerinde ele alm ve tartmtr. Hemen belirtelim ki, savala ilgili bu
hususlar, hem Efltunun hem de Arsitonun siyaset felsefesinde yer almakta ve
nemli yer tutmaktadr. Fakat Frbnin buradaki kaynann slamn bu alanla ilgili
belirledii unsurlar olduunu da syleyebiliriz. Bu manada, Frbye gre, erdemli
ilk bakann zelliklerinden biri de onda sava sanatnn bulunmasdr.
Buna gre sava,
a) ehre dardan gelen bir tehlikeyi savuturmak,
b) ehrin kendi snrlar dnda hak ettii bir eyi bakalarnn elinden almak,
c) Bir kavmi itaate ve iyiliklere yneltmek,

94
95

Ara, s. 157
Ara, s. 157,159

168

d) Erdemli ehrin hizmeti gurubunda olup da bu ii yapmayanlara grevlerini


hatrlatmak,
e) Bir ehrin hakk olduu halde, bunu ehre vermek istemeyen ve ondan
esirgeyen kiilerden sz konusu eyi geri almak,
iin yaplmaktadr.
Frbye gre, bu sava trlerinin hepsinin bir hikmeti vardr. Filozofa gre,
savan amac ehrin iyiliini elde etmek olmal, ayn ekilde, adalet ve iyilii yerine
getirme anlayna ynelik olmaldr.96
Frbye gre, reisin gerek ierde, gerek darda yukardaki sebeplerden
herhangi bir sebep bulunmakszn yapaca sava hukuka uygun olmayan bir sava
olarak kabul edilecektir. Bu durumda, srf galibiyet iin yaplan, zafer kazanlarak
elde edilen hazz ve zevki tatmak iin yaplan sava haksz bir sava olacaktr. Ayn
ekilde, kardaki insanlar savamaya mahal vermeyecek ekilde bakan kzdrrlar,
bakan da bunlara sava aarsa, bu sava da adalete uymayan bir sava olacaktr.
Bylelikle, kar tarafn suu ldrmeyi gerektirmiyorsa ve bakan bunlar fkesine
yenik dp ldryorsa, burada da haksz bir sava szkonusu olacaktr. nk,
Frbye gre, ldrmek suretiyle fkeyi gidermeyi amalayan insanlarn ou,
kendilerini kzdran kiileri ldrmezler; bilakis kzdrmayanlar ldrrler. nk,
byle bir insan kendisinde fkenin sebep olduu sknty gidermeyi amalamaktadr
ve bazen yanl tehisler koyabilmektedir.97 Frbnin haksz savalar olarak ortaya
koyduu sava trleri, aslnda, cahil ehirlerin birbirleriyle veya baka ehirlerle
yaptklar savan hakll iin ileri srdkleri grlerden mteekkildir.

96
97

Fusul, s. 56
Fusul, ev. s.56-57

169

Frb, genel olarak eserlerinde erdemli ehrin ekonomik durumu ve idar


yaplanmasyla ilgili olarak bize fazla bilgi vermez. Bir mana da, Frb, kendisini bu
konuyla ilgili kll kanunlar ve ileri belirlemekle snrlandrr. Fakat, Fusulda
erdemli ehrin ekonomik durumuyla ilgili olarak ksm baz bilgiler yer almaktadr.
Frbye gre, her ehir, tedbir olsun diye zor zamanlarda kullanmak iin bir fon
kurmaldr. Bu fon, ileri servet kazanmaya ynelik olmayanlar iin yaplmtr. Bu
fondan faydalanacak olanlar erdemli ilk bakann grleri dorultusunda
yararlanrlar. Mesela, bunlar din grevlileri ve katipler, sakatlar ve para kazanmaya
gc yetmeyenler olabilirler. Frb erdem ehrin ekonomik yaps ile ilgili olarak
bize daha fazla bilgi vermezz.98
Frbnin siyaset felsefesiyle Efltunun siyaset felsefesi arasndaki en temel
farkllklardan birisi de Efltunun ideal devletinin ve siyaset teorilerinin tarihsel
gnderiminin Frbninkinden daha gl olmasdr. Hatta, Efltunun siyaset
felsefesini srf bu tarihsel ynne indirgeyerek okuyanlar da olmutur.99 Mesela
Efltun cahil ehirlerle ilgili mlahazalarnda, rneklendirmeler yaparken mutlaka
Antik Yunan ehirlerinden birisine atf yapar ve bu ehirleri bu balamda tartr.
Oligariye, rnek olarak Ispartallar verir. bn Rd de ayn ekilde Efltunun
devletine yazd erhte sz konusu tarihsel gnderimleri n planda tutar. Frbde
ise byle bir ey yoktur. Walzer, Frbnin sz konusu cahil ehirlere ve onlarn
zelliklerine uygun olabilecek slam tarihinde rnekler bulamad iin Frbnin bu
konuda suskun olduunu belirtir. Fakat, Frbnin siyaset alannda tariflerden yola

98

Fusul, s. 56
Karl Popper, Ak Toplum ve Dmanlar, ss. 22-37, Popper, Eflatunun deal Devletini, Atina
Demokrasisinin zellikle Sokrata kar tutumundan hareketle, bu dzenin aklarndan yola karak
gelitirdiini savunur. Ayn ekilde, baka bir tarihsel unsur da Heroklitosun deiim teorisidir.
Poppera gre, Eflatun, Herakltosun deiim teorisine karlk sosyal alanda deimeyen bir devlet
tasarlamak istemitir.
99

170

karak resme fazla rabet etmediini syleyebiliriz. O, siyaset alann tarihsel


olaya ve olgulara indirgeyerek ele alan bir filozof deildir. Mesela, Frb, erdemsiz
ehirlerin grlerini n plana karrken, tamamen, slam tarihindeki baz i
atmalar, eitli mezheplerin Kuran yorumlama eklini gzlemler ve eitli ekol
ve frkalar gz nne getirirsiniz. Eer, Frb dnemine kadar slam Tarihini ok
iyi bilen ve bu konuda zihni canl olan bir okuyucu, onun, erdemli ehrin kartlar
olan ehrin grlerini okurken eitli ekol, eitli devlet yneticilerini, ynetim
ekillerini ve bu alanla ilgili grleri dorudan hatrlayabilecektir. Bilgi olarak sz
konusu ekolleri karabiliriz fakat Frb bize isim zikretmez. Buradan Frbnin
felsef olarak ele ald bu konular sadece tarihsel baz olaylara indirgemediini,
bunun bir insanlk tarihi olduu iin, gelecekte de bu trden grlerin ortaya
kmasn dnerek, siyas alanla ilgili syledii grlerin yapt felsefenin
evrenselliine uygun olduunu syleyebiliriz. Eer, Frb cahil ehirlerle ilgili
olarak ayn atadan gelmenin bir stnlk olarak grld yerde tarihsel olarak baz
rnekler vermek isteseydi, bunlar ok kolay bulabilecekti. Ayn ekilde Aristokratik
devlet ekline bir rnek vermek isteseydi kendi dnemine kadar devam eden eviri
hareketlerini finanse eden ve bilim adamlarn destekleyen Tahiroullar gibi aileleri
rnek olarak verebilirdi. Ayn ekilde, gemi Abbasi yneticilerini ilim ve fikir
hayatna verdii canllktan dolay vebilirdi. te yandan, Frb Seyfddevlenin
himayesinde kalmasna ramen ve son eserlerini bu hkmdarn yannda yazmasna
ramen bu idarenin kendi siyaset felsefesinde hangi devlet trne rnek olabilecei
konusunda da bir ey sylememitir. Filozof, siyaset felsefesi bile olsa kll kanunlar
eklinde gelien felsef dnceyi, cz olaylara ve tarihi olgulara indirgemez.
Bunun iin, Frbnin siyaset felsefesi yapma ekli, Efltuna gre, daha felsef

171

olduu sylenebilir. Frbnin siyaset felsefesini, bilgi sosyolojisinden hareketle,


sz konusu tarihsel olay ve olgulara indirgeyerek okuma giriimi olmutur. Ancak,
byle bir tutum, felsef aratrmann deil, sosyolojik aratrmann konusu olabilir.
Cabir, Popperin Efltunu okuma ekli dorultusunda Frbyi okumakta ve kendi
gelitirdii teoriler dorultusunda filozofu Arap siyas aklnn bir tekaml olarak
sunmaktadr.100

7. Hukuk
Frbnin erdemli ehrinin sosyal ve siyasal ileyii bakmndan en nemli
konulardan birisi de ehrin sosyal yapsn dzenleyecek kanunlar ve bunlarn
yaptrm yani genel olarak hukuktur. Burada, erdemli ehrin mensuplarnn ideal
ekilde kendilerini yetitirmi ahlakl yurttalar olduunu dndmzde hukuka
gerek olmad ynnde baz grler ileri srlebilir. Fakat, gerek bireysel bir
ekilde edinilmi olsun, gerekse toplum hayatnda en st dzeyde harekete geirilmi
olsun yine de ahlak, bir toplum hayatnn btn alann dzenleyecek durumda
deildir. Frbye gre, erdemli ilk bakann en byk zelliklerinden birisi de,
erdemli ehir iin gerekli olan eylemleri belirlemektir. Fakat erdemli ilk bakan
belirledii btn bu kanunlar ve fiilleri hayata geiremeyebilir. Bu durumun birok
sebebi vardr. Frbye gre, belirlenen bu kll kanunlar tatbik edecek cz bir
olay, o ehirde vuku bulmam olabilir ya da Kanun Koyucu sadece kendisine
sorulan veya o anda gzlemledii olaylarla ilgili kanunlar koymu olabilir. Bu
durumda, erdemli ilk bakan sadece o olayn vuku bulduu anda o kanunu koymu
olabilir ve vuku bulmam olaylarla ilgili kanun koymam olabilir. u halde, dier

100

Cabir, Felsef Mirasmz ve Biz, s. 63,64

172

ortam ve zaman artlarnda ortaya kmam olaylarla ilgili olarak kanun olarak
belirlenmemi muhtemel durumlara ynelik geni bir yasama alan kalr. Onun iin,
o fiil sadece belirlenmi olarak kalacaktr. Ayn ekilde erdemli ilk bakan o fiili
gerekletirmeden nce lm olabilir. Benzer ekilde, sava ve bunun gibi dier
iler onun bu fiilleri uygulama konusunda megul etmi olabilir.101 Frbye gre,
siyaset alanyla ilgili btn sorunlar erdemli ilk bakann zamannda ortaya
kmamsa bu durumda erdemli ilk bakan bu cz sorunlarla ilgili kanunlar
belirlememi olarak brakmaktadr. Bu durumda, baka zaman ve artlarda ortaya
kmas muhtemel olan kanunlar belirlenmemi olarak kalmaktadr. Ayrca, erdemli
ilk bakan kendinden daha nceki yasalara bakarak da buna gre onlarn iinden en
uygun olann seer. Erdemli ilk bakann kanunlar alannda belirlenmemi bir alan
brakmas ya kendinden nce bu alanlarla ilgili belirlenmi olmas durumu vardr, ya
da kendinden sonra gelecek olan erdemli ilk bakan zaten kendi ulaaca kanunlara
ulaabilecektir.102
Frbye gre, erdemli ilk bakan ldkten sonra onun yerine yine erdemli
bir ilk bakan geerse, bu bakan da yeni kanunlar koyabilir; ayn ekilde daha
nceki bakann koyduu kanunlar deitirebilir. Filozofun nazarnda, ikinci
bakann deitirdii bu kanunlar, birinci bakann bir hata yapm olmasndan
kaynaklanmaz. Bunun tersine, ikisi de koyduu kanunun hem kendi dnemi hem de
kendisinden sonraki dnem iin en iyi olduunu dnmtr. Fakat, ikinci bakann
zamannda, ikinci bakan, bunun kendi dnemi iin en iyisi olmadn idrak etmi
ve kendi dnemi iin en iyi kanunu koymutur. Frbye gre, bu durum silsile
halinde nc ve drdnc dneme kadar sirayet eden bir sre boyunca geerlidir.
101
102

Mille, s. 48-49
Mille, s.49

173

Frbnin anlaynda, byle bir durumda, kanunun mahiyeti nemli deil, nceki
bakann yapt eyi aynen yapma durumu nemlidir. Yani, eer, ikinci bakann
zamannda da birinci bakan yaasayd, bu durumda ikinci bakann yapt gibi bu
kanunu yapmak durumunda olacakt.
Frb, birinci bakan ldkten sonra, ikinci bakan baa getii zaman
nceki bakann izinden gitmesi gerektiini belirtir. Eer, nceki bakan dneminde
kanunlatrlmam bir durum ortaya karsa, bu durumda bu olay nceki bakann
koyduu kanunlardan yeni kanunlar istinbat etmek suretiyle zme kavuturulur.
Yeni kanunlar karma da

taakkul veya pratik bilgelik sanatnn ilkeleriyle

yaplmaldr. Frb, bu noktada Efltundan ayrlr. Frbye gre, eer bir filozof
erdemli ehrin bakanysa bu durumda fkh sanatna ihtiya duyulmayabilir. Fakat
artk filozofun olmad bir dnemde, filozofta bulunmas gereken sfatlarn her
birini tayan ve says altya kadar ykselen bir ura ynetimi sz konusu olduunda
fkh sanat da ortaya kar. nk, Efltun, byle bir durumda yeni kanunlar
koymak grevini yasamann yapacan belirtmiti. Fakat, Frb, filozofun
olmad dnemde de erdemli ehrin srekliliinin devam edecei anlaynda
Efltunda ayrlr. Efltuna gre, filozof sadece bir filozof olmann sonucu olarak bu
kanunlar yapar veya deitirir. Fakat, Frb filozofun olmad dnemde, fkh
ilminin devreye gireceini sylemekle Efltundan ayrlr. Frb, bu dnemde
devleti ynetenlerin takip edecei bu metodu, bir ilmin verilerine ve kanunlarna
balayarak mille kavram etrafnda daha berrak ve dzenli bir hukuk felsefesi
gelitirir.103

103

Mille, ss.49,50

174

8.Eitim ve retim
Frb, erdemli ehrin olumasn veya halihazrda var ise bunun devamnn
salanmasn ancak dzenli bir eitim ve retim srecine balamaktadr. Bu
durumda, burhan bilginin hem asl hem de temsil olarak korunmas gerekmektedir.
Buna gre, mantksal adan dnrsek, sagoci, Kategoriler, bare ve Birinci
Analitikler, Burhan bilgiye gtren sreci ifade eder. Ayn ekilde Frbye gre,
Burhan bilgiyi bir ekilde korumak ve daim klmak gerekmektedir. Frb
mantnda Burhan bilgiyi koruyucu sanatlar da cedel, hitabet ve iirdir. Frb, bu
durumda, erdemli dinin sadece filozoflar ve erdemli ehirdeki dar bir evre iin
olmadn belirtir. Erdemli dinin gereklerini btn erdemli ehrin mensuplarna
amak gerekmektedir. Burhan bilgi, tabiat gerei felsefe ve filozoflara ynelik bir
bilgidir. Frbye gre, filozof, avamn zihninde sz konusu bilgileri Cedelcilik,
Hitabet ve iirsel kyaslar ve metotlar kullanarak Burhan bilgiyi yaygnlatrmal ve
mugalata ve sofistik delillere kar korumaldr. Frbye gre, Cedel, Burhanlarn
kesin bilgi verdii konularda gl bir zan oluturur. Ayn ekilde Hitabetde
ispatlanma zelliine sahip olmayan eylerle, cedelin alanna girmeyen konularn
ounda, bir ikna oluturur. iir de hakikatin belirli sembollerle avamn zihninde
yerlemesini salar. Bu durumda, Frbye gre, Cedel ve Hitabet

dinin

hakikatlerinin avamn nefsinde yerlemesini, daim kalmasn ve savunulmasn


gerekletirmektedir.104 Filozofa gre, Cedel ve Hitabetin nclleri de hem halk
tarafndan benimsenmi olan mehurat ve ikna edici bilgilerden olmaldr,105 hem de
siyasi otorite (dini otorite) tarafndan benimsenmi ncllerden olumaldr. Bu
104
105

Fusulul Hamse, Mantk indel Frb iinde, Ner. Refik el-Acem, Beyrut, 1986, s. 65
Kitabul Cedel, Tahk., Refik Acem, Mantk indel Frb iinde, Beyrut, 1986, s. 18,19

175

durumda, Cedel ve Hitabet avamn zihninde doru bir inan ortaya karabilmek iin
doru ncllere dayanmaldr.106 Ayn ekilde, ikisinin de nihai amac ikna
etmektir.107 Frb, hem retoriin hem de cedelciliin halkn gnlk yaantda
kullandklar metot olduunu, bunun iin bu iki alann i dzenlenmesinin toplumda
ahlak ilkelerin yaygnlamas ynnde nemli olduunu dnr. nk, halkn
nazarnda gnlk olay ve tartmalarla oluturulmu bilgi daha kalc, sosyal yn
daha gl ve daha fazla honutluk karan bir durumdur.108 Bu durumda, gnlk
hayatta ve sosyal ilikilerde kullanlan retorik erdemli ehrin ahlak yaplanmasyla
da balantl bir durumdur. Frbye gre, filozof ilk bakan ayn zamanda ok iyi
bir hatip olmaldr.109 Sosyal hayatta kullanlan retorik doru ncllerle bir ikna
oluturursa, toplumdaki iletiim ve kaynama da doru ncller dorultusunda
gereklemi olur. Bu konuda Frbnin izinden giden bn Sina, avamn ahlak
yaplanmas iin sz konusu hitabetin toplumsal adan ahlak boyutunu ayrntl bir
ekilde ele alr.110
Frbnin Tahsil ve Tenbh adl eserleri, erdemli ehrin olumasnda veya
devam etmesinde gerekli olan, ayn ekilde, erdemli ehrin erdemli ehir olarak
kalabilmesi iin gerekli olan eitim ve retim srecini aklar. Bu manada Tahsil ve
Tenbh, Ara ve Siyaseyi tamamlayc bir mahiyete sahiptir. Tahsil genel olarak
106

Fuad Said Haddad, AlFrbs Theory of Communication, Beyrut, 1984, s. 113


Frbye gre, ikna bir eyin o ey olduu konusunda genel bir inan ortaya karmaktr. Ayn
ekilde, Hitabetteki ikna, Burhan sanatlardaki retim gibidir. Frbye gre, halk dzeyinde en
gl olan ikna, kartlar ve eliiklerinin tutarsz olduu gsterilmi iknadr. Kitabul Hitabe, Ner,
J. Langhade et M. Grignasch, Beyrut, 1971, s. 31-32, 52,53
108
bkz. Deborah L. Black, Logic and Aristoteles Rhetoric and Poetics in the Medieval Arabic
Philosophy, Brill, 1990, ss. 106,107
109
Frbnin erdemli ilk bakann iyi bir hatip olmas anlaynn kkenlerinin felsef olmaktan
ziyade dini olduu vurgulanmaktadr. nk bir Peygamberin, iinde yaad topluma kendisine
gelen dini en iyi ekilde akmalann bir yolu da iyi bir hatip olmasna baldr. Bu durumda retoriin
mantksal olarak elikili olmayan bir arkaplana sahip olmas gerekmektedir. Charles E. Butterworth,
The Rhetorician and His Relationship of Aristotles Rhetoric, Islamic Theology and Philosophy:
Studies in Honor of George F. Hourani, Ed. Michael Marmura, New York, 1984, s.112,115
110
Age. s. 131, 133
107

176

erdemli ehrin mensuplarnn eitim ve retim srecini, zel olarak da bir filozofun
yetimesi iin gerekli olan eitim ve retimin ieriini belirler. Fakat, Frbnin
eitim srecinde sunduu bu ilkeler uygun ve eksiksiz bir ekilde takip edilirse
sonuta o kii filozof mertebesine kadar ykselir. Ayn ekilde, Mille zellikle
hukukla ilgili ele ald konularda daha ziyade Efltunun Devlet Adam adl
diyalounu takip ediyor grnmektedir. Frbnin, Tahsildeki eitim ve retim
sreci, Efltunun Devletinde takip edilen sreci hatrlatr. Fakat, Frbnin bu
teorisi, mahiyet olarak Efltundan ayrlmaktadr. nk, Frb tamamen farkl bir
zaman ve meknda konuan bir filozoftur. Onun iin, temel konularda nclleriyle
aralarnda fark vardr. Frbye gre, ehirlerdeki ve milletlerdeki insanlar eer
gerek mutlulua ulamak istiyorlarsa nazar, fikr, ahlak ve ameli erdemleri ve
ilimleri renmek zorundadrlar. Bunlarn iinde en vazgeilmez olan nazar
erdemdir. Nazar erdem kazanlmadan dier erdemler insanlar mutlua gtrmez.
Frbye gre, bu drt erdemi de kazanan kii artk filozof, imam ve reisl evveldir.
Ayrca Tahsil bize Ara ve es-Siyasede aklanan erdemli ehrin insanlarnn
metafizik ve fizik alanla ilgili bilgilerinin nasl retim ve eitimle beraber
nefislerinde kalc bir unsur olarak edinileceini gsterir. Frbye gre, erdemli
ehrin insanlar sadece inan temeli zerine kurulan zihn bir durumu deil, sk ve
disiplinli bir eitim sreciyle bu durumun olgunlamasn salayan metotlar ve
ilimleri edinmelidirler. Efltunun Devlette verdii eitim srecinin amac,
maaradaki avama glgelerin sahte olduunu anlatmak ve onlar idealarn aydnlk
bilgisine ulatrmakt. Ayn ekilde, bireyler matematik, geometri, astronomi ve nihai
olarak da cedelcilik metoduyla hakikate ulaacak, insanlarn cedelcilik metodunu
edinmesi ise ok uzunca bir sre alacakt. Nihai olarak da cedelcilik metodunu

177

benimsemi kii, erdemli ehrin hukema snfndaki en nemli kiilerden birisi


olacakt. Buna karn, Frbnin hsada sayd ilimlerin sras, aslnda eitim ve
retim asndan da bir sray oluturur. Fakat, Frb, amel felsefeyi en sona
brakarak, bir mana da siyaset ilminin insan iin en iyi ilim olduunu dorular.
Efltuna karn, Frb cedele hakikatin nihai bilgisine ulatracak bir metot olarak
deil, burhan dnceye ikna sonucuyla hizmet edecek bir dnme ekli olarak
bakmaktadr. Frbnin ahlak felsefesinin siyasete hizmet eden bir ilim olduunu
daha nce sylemitik. Ayrca, erdemli ehir olmadan dier devlet ekillerinde ve
insann yalnz olarak mutlu olamayacan da sylemitik. Bu mana da, Frbnin
siyaset felsefesinde erdemli yurtta ve erdemli ehir ksr dng iinde birbirine
hizmet eden bir yapya sahiptir. Daha mutlu bir toplum iin ahlakl bir ferdin olmas,
ahlakl ve mutlu bir fert iin de erdemli toplumun olmas zorunludur.111

9. Muhalifler
Frbnin Erdemli ehrini, dnce tarihindeki dsel (topik) devlet
teorilerinden ayran en nemli hususlardan birisi de, filozofun erdemli ehirde ortaya
kabilecek muhalif guruplardan bahsetmesi ve ehri oluturan siyas ve dn glerin
bunlara kar mcadele etmesi ve onlar erdemli ehrin bir yesi yapabilmek iin
eitli tedbirler ngrmesidir. Bu balamda, Frbnin erdemli ehri, snf esasna
dayal olarak btn hayatlar botunca ayn ii yapan, ayn zelliklere sahip insanlarn
olduu bir yer deildir. Ayn ekilde, zel mlkiyetin kabul edilmesiyle de, devlet,
temel unsurlar insan olan byk bir makine gibi ileyen bir mekanizmaya da sahip
deildir. Aksine erdemli ehir, filozof, air, hatip ve her trl meslek gurubunun

111

Mehmet Bayraktar, slam Dnce Tarihi, Eskiehir, 2002, s. 224

178

bulunduu hareketli ve canl bir ehirdir. Erdemli ehre bu hareketlilii veren


unsurlardan birisi de bu ehirde ortaya kacak muhaliflerdir.
Frb, erdemli ehirde muhalif guruplarn ortaya kabileceini ve bunlarn
sz konusu grlerinden dolay, ne bir ehir ne de bir topluluk oluturmadan
erdemli ehrin mensuplarnn iinde eriyip gideceklerini syler.112 Bu dnce,
Efltunda olmayan bir grtr. Efltunda

deal Devletin kendi iindeki

muhaliflerle beraber varln srdrecei fikrine rastlayamyoruz. Efltunun deal


Devleti bozulmaya yz tuttuu bir dnemde, askerler snfndan bir gurup kar ve
idareyi ele geirebilir. Bu durumda, deal Devlet eref Devletine (Timokrasi)
dnr. Uzun sreli olarak muhalif insanlarn deal Devlette bulunabilecei ve deal
Devlet ynetiminin bu gruplara kar muamelesi veya onlara kar tedbir ve tutumlar
hi tartlmaz. Efltunun ideal devletinde bir muhalif grup kar ve bu devletin bu
doal ak onu eref Devletine dntrr.
Frb ise, Erdemli ehirdeki muhaliflerden bahsederken tabii ki bunlarn
erdemli ehri ykabileceini gz nnde bulundurmakla beraber, erdemli ilk bakan
ve erdemli ehrin kurumlarnn bu kiilere ynelik uygulayaca tedbir, ceza ve g
kullanm gibi unsurlar tartr. Mesela, Frbnin sava tanmlarndan birisi de bu
duruma yneliktir.
Frb, erdemli ehirdeki muhalifleri, ekinler arasnda kendi kendine yetien
ayrk otu manasna gelebilecek olan Nevabit kelimesi ile isimlendirir.113 Nevabit
kelimesinin, ister erdemli toplumdaki erdemsiz insanlar kastedilsin, ister cahil
toplumlardaki erdemli kiiler veya filozoflar kastedilsin, genel olarak muhalif
112

Siyase, s. 107
es-Siysetl-medeniyye , Tahkik, Fevzi Mitri Near, 2. Bask, Beyrut, 1993, s. 88, 104
Frb, burada, Nevabit kelimesiyle bahsettii kitleyle erdemli ehirdeki erdemsizleri kastettiini
belirtir ve bunlar budayn arasnda kan yabani bir ot tr, diken veya zararl olan baka bir bitkiye
benzetir. Bkz. Age. s. 88
113

179

insanlar ifade etmek iin kullanld sylense de, Frbnin bu kelimeyi sadece
olumsuz anlamnda, erdemli ehirdeki erdemsiz insanlarn durumunu ifade etmek
iin kulland aikar olmaktadr. Frb, erdemsiz ehirlerdeki filozoflar iin nevabit
kelimesini deil guraba kelimesini kullanmaktadr. bn Bacce ise, nevabit kelimesini,
zel anlamda, bozuk toplumlarda bulunan doru gr sahiplerini, genel anlamda ise,
ister doru ister yanl olsun, toplum geneline aykr grleri benimseyen kiileri
dile getirmek zere kullanr. Buna gre, bn Bacce zel anlamda erdemsiz bir
ehirdeki filozof veya filozoflar iin bu kelimeyi kullanr.114 Dolaysyla, Frbde
nevabit ve guraba kavramlar birbirine zt bir anlam alann ifade ederken, bn
Baccede nevabit, guraba ve mutavahhid kelimeleri eanlaml olarak kullanlr.115
Frbnin muhalefet iin nevabit kelimesini semesi bilinlidir ve filozof bu
kullanm hem soyut bir ierik alacak tarzda, hem de sosyal gereklie uygun
decek ekilde kullanmaktadr.
Frbye gre, filozof ilk bakann erdemli ehir iin belirledii dinin,
grler ve fiiller olmak zere iki ksm vard. Erdemli ehrin mensuplar dindeki bu
gr ve fiilleri temsil yoluyla renecekler ve ikna yntemiyle de buna
inanacaklard. Erdemli ehirde ortaya kan sz konusu muhalif guruplarn hepsi,
dinin gr ve fiilleriyle ilgili baz hususlarn anlamakta ve hayal etmekte glk
eken, kanun koyucunun maksadyla balantlarn salam bir ekilde kuramayan
insanlardr. Dolaysyla, bu insanlarn kavrayamadklar unsurlar dinin gr ve
inanlaryla ilikili olaca iin, bunlarn ikna edilmesi birinci derecede Kelam
ilminin bir grevidir. Frb, Erdemli ehirlerdeki Nevabit bal altndaki gruplar
u ekilde snflandrr.
114

bn Bacce, Tedbirul-Mutavahhid, Resail bn Bacce, Tahkik, Macid Fahri, Beyrut,


1991,II.Basm, s. 42- 46
115
Yaar Aydnl, bn Baccenin nsan Gr, st., 1997, s.275-278

180

9.1.Frsatlar (Mutakannisun)
Frsatlar, gerek mutlulua gtrecek unsurlar ve grevleri yerine getirmeye
alrlar, fakat bu grevleri yaparken amalar mutlulua ulamak deil, eref,
yneticilik ve zenginlik gibi baka eylerdir.116
9.2.Muharrife
Bunlar, baz cahil ehirlerin amalarn kendilerine gaye olarak edinirler. Fakat,
erdemli ehrin yasalar ve dini onlar bu amaca ulamaktan alkoyar. Onlar da yasa
koyucunun szlerini ve buyruklarn tam olarak anladklar halde, kendi arzularna
gre, sz konusu aralara ulamak zere

yorumlarlar. Bu yorumlar da, dier

insanlar arasnda iyi ve gerek eyler olarak gstermeye alrlar. 117


9.3.Dinden kanlar (Marika)
Frbye gre, bu guruptan olan insanlar, kanun koyucunun sz ve grlerini
tam olarak anlayamadklarndan ve

eksik deerlendirdiklerinden dolay yanl

yorumlarlar. Bu nedenden dolay, onlar ilk bakann amaladklarndan baka bir


yne doru saparlar ve yanl grlere sahip olurlar.118
9.4.Mustaridun
Frbye gre, bu insanlar kt niyetli deildir. Hakikatin temsilleri ile
yetinmezler. Devaml daha st bir bilgi ve hakikat tr isterler. Frbye gre, bu
insanlara hakikat ikna olabilecekleri noktaya kadar farkl seviyelerde anlatlmaldr.
Hakikatin gerek bilgisi ile ikna olmaya kadar devam ederlerse bunlara hakikatin
bilgisi verilmelidir. Bu durumda onlarn grlerinde bir istikrar salanm olur.119

116

Siyase, s. 105
ayn yer
118
Ayn yer
119
Age. s. 104-105
117

181

Frbye gre, dier bir gurupta bir nceki gurup gibidir. Fakat, onlar hakikatin
seviyesine kartlsalar bile, onu anlamazlar ve yanl olduunu sylerler. Onlarn
bunu yapmaktaki amac, cahil ehirlerden birinin amacna ulamak iindir. Onlar
erdemli ehri mutlulua gtrecek btn unsurlar, bir ok metotla yalanlama yoluna
giderler.120
Baka bir gurup, mutluluu ve varlklar hayal etmekle beraber, onlar zihn
olarak yeterli derecede tasavvur etme gcne sahip deildirler. Bunlar kendilerine
sunulan hakikatin btn temsillerini hayal gleri eksik olduu iin yanl olarak
telakki ederler. Bundan dolay erdemli ehrin mutluluk hakknda elde ettikleri
eyleri, cahil ehirlerin bilgisi olarak bile sunabilirler.121
Frb, hakikatin temsillerini anlama, ikna olma ve mutluluk yolunu takip
etme konusunda baka ekillerde de eitli muhalif guruplarn kabileceini belirtir.
Bunlarn ortaya k sebepleri de, ayn ekilde, zihni yetersizlik, cahil ehirlerin
grlerini ama edinme ve ahlak olarak olgunlaamamadr. Frb, bunlar arasnda
Kusurlu drak Sahipleri, zafiyetiler ve Skntllar olarak snflandrabileceimiz
eitli guruplardan da bahsetmektedir.122
Frb, bu muhalif gruplarn hepsinin gerek mutluluun deil sahte
mutluluun peinde olduunu syler. Ayrca, mutluluu anlama, yaama, kavrama ve
tahayylde sorun yaadklarn anlatr. Saylar on drde kadar kan bu muhalif
gruplardan mutluluk kavramnn reddi etrafnda fikirler ne sryor
grnmektedir. Dier gruplarla ilgili olarak verilen bilgiler, akln yetkinlemesi iin
epistemolojik srete yaadklar bozukluklarla ilgilidir.

120

Age. s. 105
Ayn yer
122
Age. s. 105-107
121

182

Frb, Erdemli ehir ile Nevabit olarak adlandrlan guruplar arasndaki


ztl ve anlamazl zmek iin de eitli grler ileri srer. Buna gre, Erdemli
ehrin yneticisi filozof, Nevabiti gzetlemeli, onlarla megul olmal, her birinin
sorunlarna ayr ayr tedavi yntemi

uygulamaldr. Doktor, nasl ki bir organ

hastala urad zaman bu durumu, sadece o organn bir hastal olarak deil de,
btn bedenin azalarnn bir sorunu olarak dnyorsa, erdemli ilk bakan da aynen
bu durumu o yeye veya guruba uygulamal ve onu iyiletirmelidir.123 Gerekirse
onlar cezalandrmal, ehirden karmal, hapsetmeli veya gzellikle muamele
ederek erdemli ehrin erdemli bir yesi yapabilmelidir.
Frbnin, says on drde kadar kan Nevabitlerle, tarihi olarak kimleri
kastettii konusunda eitli grler ileri srlmtr.124 Fakat, Frb ak bir
ekilde her hangi bir mezhebe, kelam, fkh ve felsef ekole gnderimde
bulunmad iin, sz konusu guruplarn tarihsel olarak hangi ekol temsil ettiini
bulmak da mkl olmaktadr.

123

Fusul Muntezea, Ner. Fevzi Mitri Near, s. 41


Ilai Alon, Frbnin Garip Bitkisi: muhalefet olarak nevabit, ev. Kazm Gleyz, st., 1995,
s. 230-248
124

183

IV. BLM: Erdemsiz ehirler


Frb erdemli ehrin dndaki ehirleri, en temelde, cahil ehirler, fsk,
dlle ve mbeddel ehirler olarak drde ayrmaktadr. Frbye gre, cahil ehirler,
yurttalarnn ilahi ve doal varlklar veya mkemmellik ve mutluluk hakknda
herhangi bir bilgiye sahip olmad ehirlerdir. Yurttalarnn, sz konusu, eyler
hakknda bilgisi olup da bunun gereklerine gre davranmayan ehirler ise, Fsk,
Dlle ve Mubeddel ehirlerdir. Bu ehirlerin grleri erdemli ehrin grleriyle
ayn olmasna ramen, onlarn arzu ve istekleri ruhun akleden ksmna deil de onun
daha dk seviyelerine yani hazlara ve arzulara hizmet ederler.1
Frb rda cahil ve dier ehirleri ksaca akladktan sonra onlarn hayata,
varla, dine ve evrene baklaryla ilgili olarak genel bilgileri verir. Siyasede ise, bu
ehir trlerinin daha ziyade toplumbilimsel (Sosyolojik) gereklik ve kendi i
dzenleri hakknda bilgiler verir.
Frbnin erdemli ehrin kart olarak deerlendirdii cahil, fsk,
mbeddile ve dlle ehir iin kullanlan kavramlarn hepsi slam terimlerdir.2 slam
dncesinde, Cahiliyye terimi, slam ncesi Araplarn hayat tarzn ve yaay
eklini ifade etmek zere kullanlr. Ayn ekilde, fsk terimi Kuranda birok kez
gemekte ve daha sonraki Kelam ekollerde de insan tiplerini tasvir etmek iin teknik
bir ierikte kullanlmaktadr. Fsk terimi, bildiini ve inandn yapmayan insan tipi
iin kullanlr.
Dlle kavram, Kuranda getii ekliyle doru yaldan sapan insanlar
anlamnda kullanlmtr. Daha ziyade, Yahudiler gibi bir dnemde Peygamberlere
1

M. Mahdi, Political Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater, New York,
1999, Vol.IX, s. 226
2
R. Walzer, age. s. 239

184

inanan, fakat daha sonraki dnemlerde Kutsal Kitaplar deitiren ve tahrif eden
insanlar iin kullanlmtr.
Mbeddile terimi de, ayn ekilde, nce doru yolda iken, daha sonra yanl
yola sapm insanlar iin kullanlmtr.
Ayrca, Frbnin cahil ehirler bata olmak zere dier erdemsiz ehirler
hakknda syledikleri fikirler, Efltunda bulunmakla beraber, Kurann Hz.
Muhammedden nceki peygamberlerin iinde yaadklar toplumlar hakknda
yapt tasvirlerle de paralellik arz etmekte, ayn zamanda bu toplumlarn fiil ve
grleriyle de rtmektedir.3
te yandan, Frb, siyas bir varlk olarak ele ald insanlarn oluturduu
toplumlarn tasnifine gemeden nce, bize medenilememi bir insan tipinden de
bahseder. Frbye gre, bu insanlar yaratllar gerei hayvan dzeyinde olan
insanlardr. Bu insanlar, siyasi bir topluluk oluturamayacak kadar vahi zelliklere
sahiptir. Bunlar, tesadfen bir topluluk olutursalar bile, bu topluluu organize
edecek kadar zihinsel gelime ve ibirlii gsteremezler. Frbye gre, bu insanlar
toplu halde yaayan evcil, vahi ve yrtc hayvanlar gibidirler. Onlardan bir ksm,
llerde ayr ayr, bir ksm da hangi toplulukta olursa olsun vahi bir biimde
yaamaya devam ederler. Frbye gre, bu insanlar dnyann merkezinden ziyade,
daha gney ve daha kuzey noktalarnda bulunurlar. Filozofa gre, bu insanlara
olduklar

gibi

muamele

edilmeli,

evcilletirilmeli

ve

hizmet

kullanlmaldr.4 Frb, ehirlerdeki insanlar arasnda bu tabiatta

ilerinde

olan yetikin

ocuklara da ayn muamelenin uygulanmas gerektii grndedir. Filozof, sz

Sholomo Pines, Philosophy, The Cambridge History of Islam, ev. lhan Kutluer, Cilt. IV, st.,
1997, s. 368-370
4
es-Siyasetl Medeniye, Ner. Fevzi Mitri Neccar, Beyrut, 1993, 2. Bask, s. 87-88, ev. Mehmet
Aydn, Abdlkadir ener, M. Rami Ayas, st., 1980, s. 52-53

185

konusu medenilememi insan tipini ve bunlarn tesadfen oluturduu topluluu,


cahil ehirler iinde deerlendirmez. Frbnin burada kastettii insan tipinin,
Efltunun Devletinin II. Kitabnda yaantlar bakmndan domuz srsne
benzettii fakat cahil ehirler iinde bile deerlendirmedii insanlara karlk
geldiini syleyebiliriz.
Frbnin erdemli ehrin kart ehirlerle ilgili fikirlerini olutururken rnek
ald filozof, Efltundur. Frbnin erdemli ehrin kart olarak ele ald ve cahil
ehirlerden farkl bir adla snflandrd bozuk (fsk) ehir, karakteri deimi
(mubeddele) ehir ve saptm (dlle) ehrin Efltunda kkenleri yoktur. Bu durum
tamamen Frbye zgdr. Bu ehirlerin gr ve fiilleriyle ilgili filozofun
fikirlerini deerlendirdiimizde, bu ehirlerin sz konusu slam kaynaklarnn felsefi
kkenlerinden daha gl olduu ortaya kacaktr.5
Frb, ayrca, cahil ehirlerin says, bu ehirlerin ortaya kma ekli, fiil ve
grlerini oluturan unsurlar, bu ehirlerin birbirleriyle ve erdemli ehirle ilikileri
hakkndaki grlerinde de byk oranda Efltundan ayrldn grmekteyiz.
Frbye gre, cahil ehirler, mutluluu ve ona gtrecek iradi iyilikleri
bilmeyen insanlardan oluur. Onlarn ruhlar bilkuvve halden bilfiil hale
kamamtr. Onlara gerek mutluluk anlatlsa bile, onlar bunu anlayacak kapasitede
deildirler. Onlarn bildikleri ve takip ettikleri eyler beden sal, zenginlik, ehev
arzular ve sayg grme gibi sadece bu dnyada gaye olabilecek trden grnte iyi
olan eylerdir. Bunlara sahip olmak, bu insanlar mutlu ederken, bunlarn kaybolmas
veya bunlara ulaamama durumu ortaya ktnda da mutsuz olurlar.6 Frbye
gre, cahil ehirler alt guruba ayrlrlar.
5
6

Ara, Ner., Dr. Alber Nasri Nadir, s. 131, eviri, s. 110


age. s. 132, ev., s. 110

186

1. Cahil ehirler
1.1.Zorunluluk ehri (Daruriyye)
Frbye gre, bu ehir, insanlarn fiziksel ihtiyalarn karlamas maksadyla
oluturduklar ve bu ama dorultusunda ibirlii yaptklar topluluktur. Bu insanlar,
zorunlu ihtiyalarnn karlanmas iin iftilik, hayvanclk, soygun ve benzeri
yntemlerle hayatta kalmaya alrlar. Frbye gre, bu ehrin insanlar zorunlu
ihtiyalarn karlamak iin sadece bir meslek altnda rgtlenmi de olabilirler, ayn
ekilde, bu ama dorultusunda her trl meslei edinmi de olabilirler. Bu ehrin
insanlar, eitli yollara bavurmak suretiyle, zorunlu ihtiyalarn karlamak
konusunda maharet ve tedbir uygulamakta, bu ama iin de sosyal organizasyon
gerekletirmektedirler.7 Frbnin Siyasede bahsettii ve biraz nce ele aldmz
vahi insan ile, burada, Zorunluluk ehri ad altnda ele ald toplumu
karlatrmak gerekir. Kanaatimize gre, birinci gurup, Cahil ehirlerden biri
olamayacak kadar insani ve sosyal zellikleri gelimemi topluluktur. Cahil
ehirlerin bu trnde ise, yine zorunlu ihtiyalar ama olarak belirlenmekle beraber,
insanlar en azndan bu ama dorultusunda belirli bir ibirlii dorultusunda
yardmlaabilmektedirler. Oysa, vahi insanda, hibir sosyal yeti gelimemitir.
Dolaysyla, Cahil ehirlerden olan Zorunluluk ehri ve bu ehrin bir yesi,
Frbnin Siyasede bahsettii bu insan tiplerinden farkldr.8 Efltunun cahil
ehirleri arasnda, Zorunluluk ehri ad altnda bir ayrm yoktur. Fakat, Efltun
Devletin II. Kitabnda ideal devletin oluum srecini aklarken, bir ehir oluturma
bilince varamam, sadece zorunlu fiziksel ihtiyalar etrafnda birlemi ve hayvanlar
7
8

age. s. 88
Ara, s. 132, ev., s.111

187

gibi yaayan bir insan topluluundan bahseder.9 Fakat, Efltun, bu ehri cahil
ehirlerden bile aa grerek, cahil ehirler arasnda bir snf olarak deerlendirmez.
Acaba, Frb

Efltunun bahsettii bu insanlarn oluturduu topluluktan yola

karak m Zorunluluk ehrini cahil ehirler snfnda deerlendirmitir? Bu soruya


net bir cevap veremiyoruz nk, Frb, Siyase de bu ehirden ayr olan ve yukarda
bahsettiimiz Efltunun domuz srs gibi benzetmesiyle rten vahi bir insan
topluluundan bahseder. Kanaatimize gre, Frb Efltunun bahsettii bu insan
tipinin ayn zamanda bu insanlardan kurulu olan topluluun zelliklerini vahi insan
ve vahi topluluk ile Zaruret ehri arasnda paylatrmtr.
1.2.Zenginlik ehri veya Kt ehir10
Frbye gre, bu insanlarn btn amac servet ve zenginlik elde etmektir.
Ayrca bu ehrin insanlar daha yce veya daha te amalar iin zenginlie arasal
bir fonksiyon yklemezler. Zenginlik, bal bana bu ehrin insanlarnn bir
amacdr. Dolaysyla bu ehirde yaayan insann nefsindeki hazlar, geici bir unsur
veya daha yksek bir seviyeye kmak iin deil, bizzat bal bana bir amatr.11
Frbnin nazarnda, zenginlik ehrindeki insanlar, srf zenginlik tutkusundan ve
cimrilikten dolay ihtiyalarn tesinde bir birikim salamak iin ibirlii yaparlar.
Dolaysyla, bu insanlarn zenginliklerinin temelindeki en nemli unsur da, bunlarn
cimri olmas, zorunlu ihtiyalardan baka harcama yapmamalardr.
Frbye gre, bu insanlarn zengin olma metotlar kendi blgelerinde
varolan anlaylara gre farllk gsterir. Bu ehir halk arasnda en zengin olan kii
en fazla itibar ve sayg gren kiidir. Fakat, bu ehrin ilk bakan, en zengin olan kii

Efltun, Devlet, s. 60-63


Frb bu ehir iin Arada Beddale (Zenginlik) terimini kullanrken (Ara, s. 132), Siyasede ise,
Nezzale (Sefahat)kavramn kullanmaktadr. (es-Siyase, s. 88)
11
age. s. 132, ev., s. 111
10

188

deil, ehirdeki zenginlii elde etmeyi ve korumay en mkemmel bir ekilde


gerekletiren ve bu konuda halkn en iyi yneten kiidir.12

Frbye gre, bu

ehirde zenginliin kazanlmas, zorunlu ihtiyalarn kazanlmasnda mmkn olan


iftilik, hayvanclk, avclk, ticaret, icar ve soygun gibi btn yntemlerle
olabilecek bir husustur.13 Fakat, Frb, bu ehirde bir gurubun mu yoksa ehrin
hepsinin mi zengin olacan tartmaz. Ayrca, eer, bu ehrin insanlar zenginlik
konusunda yaryorlarsa, mutlaka hepsinin ayn lde zengin olmas dnlemez.
Bylelikle bir ksm insanlar zenginletike bir ksm insanlar fakirleebilir.
Aristonun sz konusu fikirlerini hatrlarsak, ar zenginlik ve ar fakirlik ortaya
kabilir. Dolaysyla, hem ar zenginler, hem ar fakirler makul davranma
eilimini kaybedebilirler. Bu da, sosyal kargaalara ve bozukluklara sebep olabilir.
Frb buradaki tariflerinin, zorunlu olarak byle bir sonuca gitmeyeceini dnm
olmaldr ki bu konularda suskundur.

1.3.Bayalk veya Dklk ehri14


Frbye gre, bu ehrin insanlar tpk zorunluluk ehrinde olduu gibi,
insann fiziksel ihtiyalarn karlayacak unsurlar ama edinirler ve bunlar elde
etmeye alrlar. Ayrca, onlardan farkl olarak, bu ehrin mensuplar beden ve
hayal zevkleri edinme ve paylama konusunda ibirlii yaparlar.15 Fakat, bunlar
zaruret ehrinden ayran zeliklerinden birisi de, oyuna ve elenceye dkn
olmalardr.16 Ayrca, bu ehrin insanlar, yeme, ime ve cinsel iliki gibi bedensel ve

12

es-Siyase, s. 89-90, ev. s. 54


ayn yer
14
Frb, Arada bu ehir iin hssa ve sukut terimlerini kullanr. (Ara, s. 132), Siyasede ise,
sadece hsse kavramn kullanr. (es-Siyase, s. 89)
15
es- Siyase, s. 88, 89
16
Ara, s. 132, ev., s.111
13

189

doal ihtiyalar sadece fiziki varln bir devamll amacyla deil de, bir tr zevk
olduu iin yaparlar. Frbye gre, cahil ehirlerin insanlarnn hepsi, bu ehre,
grnteki oyun ve elencelerine bakarak imrenmektedirler.17
Zenginlik ehrinin ve Bayalk ve Dklk ehrinin mensuplar bazen
kendilerinin dier ehrin mensuplar tarafndan imrenilecek ekilde bir hayat tarz
yaadklarn ileri srdklerini sanrlar. Frbye gre, kendileri hakkndaki bu yanl
kanlar, onlar dier ehrin insanlarn kk grmeye, deersiz grmeye ve onlar
horlamalarna sebep olmaktadr. Bylece, onlarn karakterlerini gurur, taknlk ve
vlme gibi cahili zellikler oluturur. Onlar, kendi srdkleri hayat eklini dier
insanlara kar bir stnlk olarak ileri srerek, kendi hayat ekillerine dierlerinin
hi ulaamayacan dnmektedirler. Ayrca, onlar kendi yaam tarzlar iin sahte
unvanlar uydururlar. Dolaysyla, baka ehir insanlarnn kaba olduklarn,
kendilerinin ise kibar ve nazik insanlar olduklarn dnrler.18
Efltunun erdemsiz ehirlerle ilgili teorilerine baktmz zaman Bayalk
veya Dklk ehri ve Zenginlik ehri veya Kt ehiri de ayr bir balk altnda
ele almadn, fakat bu ehrin zelliklerinin ikisi bir olmak artyla Efltunun
Oligarik devlet anlayn karladn syleyebiliriz. Bu durumda Frbnin,
Oligariyi, Zenginlik veya Kt ehir ve Bayalk ve Dklk ehri olarak
ikiye ayrdn syleyebiliriz. Zenginlik ehri, refah ve zenginlii ama edinirken
bayalk ve dklk ehri duyusal (yeme, ime ve cinsel zevkler) ve hayali zevkleri
(oyun ve elence) veya her ikisini edinmeyi ama olarak edinirler.
Dolaysyla buraya kadar deindiimiz ehir tr de fikir olarak Efltunda
bulunmakla beraber, ayr balklar altnda Efltunda bulunmamaktadr.
17

es-Siyase, ayn yer


es-Siyase, s. 98, ev., s. 63

18

190

1.4. eref ehri (Kerramiyye veya Timokrasi)


Frbye gre, cahil ehirlerden bir bakas ise, hayattaki btn amalar
eref peinde komak olan ehirdir. Bunlar, hem kendi aralarnda bireysel olarak,
hem de dier milletlere kar toplum olarak eref sahibi olma konusunda yaran ve
rekabet eden insanlardr. Bunlar yazl ve szl bir ekilde dier milletlerden
tarafndan vlmekten ok byk zevk alrlar. Bu uurda birbirleriyle yardmlarlar.
Ayn ekilde, bu ehirde olan insanlardan hangisi daha fazla erefe ulama imknna
fazla ise, o derece ehrin dier mensuplarndan olabildiince ok sayg ve itibar
grr.19 Bu ehirde, sosyal organizasyon, eref esas erevesinde yaplandrlr.
Frbye gre, bu ehrin mensuplarnn birbirlerini erefli saymalar ya bir eitlik
temeline ya da bir farkllk temeline dayanr. Eitlik zerine dayal eref alverii,
bir kimsenin kendine eref veren kiiye, o kiinin dier kiiye ayn ekilde eref
vermesiyle oluur. Farklla dayanan eref alverii ise, bir kiinin kendisine eref
veren birisine, bir sre sonra daha fazla eref vermesiyle mmkn olur. Bu durumda,
bu ehrin sosyal yaplanmasnda liyakat erdemle ve uzmanlk bilgileriyle deil,
zevke ve oyun kaynaklarna daha fazla sahip olmaya bal olan bir husustur.20
Frb, rda G ehrini ayr bir ehir olarak snflandrrken, Siyasede bu
ehirle ilgili olarak sylediklerini, liyakatin gce dayandrlmas balamnda eref
ehri ad altnda ele almaktadr. Frbye gre, cahil ehirlerin mensuplarnn
hayatlarnda nemli olarak grdkleri baka bir husus da bakalar zerine egemenlik
kurmak bakmndan g tr. Cahil ehirlerin insanlar, bakas zerinde egemenlik
kuran insanlara imrenirler. Bundan dolay, cahil ehirlerde bakas zerine egemenlik

19
20

Ara, ayn yer


es-Siyase, s. 88-89, ev. s. 54

191

kurma bir liyakat lt olur. Bir insan, hayatn eitli alanlarnda ne kadar insan
zerinde g kurarsa, o kadar liyakat sahibi olur.21
Ayrca, bu ehirde liyakat ve g sahibi olmann bir yolu da yksek bir
soydan gelmektir. Bu amala kendine deer ve liyakat verilen kii ya zengin bir
slaleden gelmeli ya da onun atalar zevke veya zevk aralarna oka sahip
olmaldr. Bu kiilerde zevke dayal olmak kouluyla bir tr korkusuzluk ve lm
hie sayan bir gzpeklik mevcuttur.
Tekrar eref devletinin zelliklerine dnecek olurasak, Frb, bu ehrin
sosyal organizmasnn da bu ekilde olacan belirterek daha fazla eref sahibi
olann, daha az eref sahibi olan yneteceini, bu silsilenin kendisinden daha fazla
eref sahibi olmayan ilk bakana kadar gideceini belirtir. Bu durumda, eref, eer,
soya dayanyorsa ilk bakann soyunun dier insanlarnkinden stn olmas gerekir.
Ayn ekilde, eer zenginlie dayanyorsa bunun da byle olmas gerekir. Frbye
gre,

eer

liyakatler

insanlarn

birbirine

yaptklar

iyilikler

asndan

deerlendirilirse, bu durumda, en fazla iyilii yapan insan, en liyakatli insan


olacaktr. Filozofa gre, cahil ehirler halk nazarnda bakanlar arasnda en stn,
bu eyleri ehir halkna kazandran ve kendisi iin ereften baka bir ey istemeyen
kiidir. Yani, bu duruma gre, kendisi sadece eref kazanmakla beraber, halkna
zevk, elence ve zenginlik yaratmaktadr. Fakat, kendisi byle bir eyi istemez. Bu
ilk bakan, cahil ehirler arasnda yaygn olan sz konusu unsurlardan sadece eref
sahibi olmay kendine yaktrr ve bununla yetinir. Onun iin nemli olan eref,
vg, sz, fiil ve yazyla yceltilme, kendi ldkten sonra adnn dier milletler ve
kendi milletleri iin uzun sre anlmasdr. Bazen bu bakan bu tr eyleri

21

es-Siyase, ayn yer

192

yapabilmek iin zenginlie ihtiya duyar ve zenginliini bu uurda harcadka eref


sahibi olur.22 Frb, bu ilk bakann sz konusu zenginlii ya baka milletlerle
savaarak ve ya onlar yenerek elde edeceini ifade eder. Dolaysyla, kendi ehrinin
mensuplarnn zevk, elence ve cahilce amalarn gerekletirmek iin, baka bir
ehrin ekonomik kaynaklarn kendi ehrine aktarr.
Bu durumda, kendi namnn ldkten sonra da devam edebilmesi iin
kendinden sonra kendi soyundan birisinin veya kendi ocuklarnn baa geebilmesi
iin gerekli olan ortamlar hazrlar.23 Ayn ekilde, bu ekilde eref dkn bir ilk
bakan kendisine eref ve ululuk vermesi iin gerekli olan her eyi yapar. Grkemli
saraylar, parlak giyim ve kuam, halkn gznden uzak olma gibi ilemleri bu
amalar iin gerekletirir. O, bakan olduktan sonra ehrin mensuplarn da yine bu
eref ve ululua gre tanzim eder. Buna gre, bakana kadar herkes birbirine gre,
eref verme ve alma dzeniyle sralanm olurlar. Onlar da bu eref ve ululuk
anlay dorultusunda bakanla olumlu ilikiler kurarlar.24
Frb, bu ekilde ereflendirilmeleri asndan, eref ehrini, erdemli ehre
en yakn ve ondan sonraki en iyi ehir olarak sunar. nk, hiyerarik olarak
insanlara iyilik yapmak esasna gre kurulan bu ehir, erdemli ehirdeki sosyal
dzene benzemektedir.25 Dolaysyla, Frbnin burada verdii bilgilerden yola
karak erdemli ehirden sonraki, en iyi cahil ehirin demokrasi deil, eref devleti
olduunu syleyebiliriz. Frbnin burada syledii durum aktr. Rosenthal,

22

es-Siyase, s. 90, 91, ev. s. 56, 57


ayn yer.
24
Ayn yer.
25
Es-Siyase, s. 93, ev. s. 58
23

193

Frbnin bn Rdde olduu gibi bu grnde Aristodan etkilenmi olabileceini


ifade eder.26
Frbye gre, eer bu ehirdeki eref dknl arya kaarsa bu defa bu
ehir Zorba ehre dnr. Frb, eref Devletinin, Zorba Devlete dnecei
konusunda Efltuncudur. Filozof, sadece, burada bir ehrin dier ehirden domas
anlamnda Efltuncu bir izgiyi izler. nk, daha nceki ehriler birbirinin sosyal
durumlarndan ortaya kmam, tamamen ayr ehirler olarak dnlmt. Ayrca,
Efltun, Demokratik Devletin zorba

devlet ekline dneceini ne srerken,

Frb eref Devletinin Zorba Devlet ekline dneceini belirtmektedir.27

1.5.G veya Zorba ehir (Taallub, Tiranlk)


Bu ehir halknda sava zellikler n plana kmaktadr. Bunlarn temel
amac, baka ehirlere hkmetmek ve baka ehirlerden gelecek tehlikeye kar
koymaktr. Bu ehrin mensuplar bakalarna hakimiyet kurmaktan holanan insanlar
topluluudur.28 Frbye gre, bu ehrin insanlar farkl derecelerde olmak zere
kendilerini egemenlik tutkusuna kaptrmaktadrlar. Buna gre, onlar bu egemenlie
sahip olmak iin kimisi insan kan dkmek, kimisi mal elde etmek ve kimisi de
bakalarn kle yapmak zere egemen olmay istemektedirler. Frbnin nazarnda,
bu ehrin mensuplar, bu metotlarla baka insanlar zerine hakimiyet kurmay sever
ve bundan haz alrlar. Bu insanlardan bazlar hileli yolla, bazlar aka savaarak
bu amalarna ulamaya alrlar. Bunlardan bazs, insan kan dkmeden elde
edilen bir egemenlii kabul etmezler ve byle bir durum onlarn haz ve fkelerini
tatmin etmez.. Frbye gre, bu tr bir egemenlik tutkusu, hem bu ehrin iinde
26

Erwn Rosenthal, Ortaada slam Siyaset Dncesi, s. 197, Aristo, Nikomakhosa Etik, s. 170
es-Siyase, s. 94, ev. s. 58
28
Ara, ayn yer
27

194

mmkn olmaktadr, hem de bir tehlike karsnda, hepsinin birleerek dier


ehirlere ynelik saldrlarla mmkn olmaktadr. Frbnin nazarnda, bu ehrin
bakan, baka ehirlerle savamak iin halk ynetme ve ynlendirmede en baarl
olan kiinin olabileceini syler. Frb, bu ehrin insanlarnn kendilerine kar da
bylesine bir mcadele srdreceklerini sylemesine ramen, ehrin bakannn bu
olaylar karsndaki tutumu ve kanuni dzenlemeler yapmas konusunda bir ey
sylemez.
Frbye gre, onlarn baka ehirlere stnlk kurmalar, egemenlik iin
gerekli olan ara ve gerelerin okluu ile balantl bir durumdur. Bu durumda,
egemenlik aralar ya zihinde ya bedende ya da bunlarn dndaki eylerle ilgilidir.
Bunlar, beden iin direnme, bedenin dndaki iin silah, zihin iin ise, kendilerini
bakalarna egemen klan salkl bir gr sahibi olmakla mmkn olabilecek bir
durumdur. Frbnin nazarnda, byle insanlardan kurulu ehir iin belirli bir ama
dorultusunda ibirlii yapmak gtr. Bunun iin, srf bu ibirliinin ortaya kmas
amacyla, bazen dier ehirlerle sava halinde olabilirler. Baz durumlarda ise,
egemen olduklar insanlarla ayn ehir iinde yaarlar. Bu durumda egemenlik
kurduklar insanlara kar, mahallede, sokakta ve komulukta her zaman
egemenliklerini pekitiren bakanlarnn yannda yer aldklarn gsteren hal ve
hareket iine girerler. Ayrca, dier insanlara, bu egemenliklerini hissettirebilmek
iin farkl yntem ve taktik uygularlar. 29
Baz durumlarda da, kitlelerin baka bir kitleye egemenlik kurmasnn
yannda, tek bir kii, ehrin btn kitlesine egemenlik kurar. Sz konusu, kitle de bu
amalar dorultusunda, ona her ynden kul olup, hizmet eder ve yardmc olurlar.30
29
30

es-Siyase, s. 95,96, ev. s. 60


ayn yer

195

Bu trden bir ehir halk, zorba olmamasna ramen, bakan zorba olan ehirdir.
Frbye gre, bu bakan maiyetindeki insanlar bu halde grmekten ok byk bir
mutluluk ve haz duyar. Cahil ehirlerin insanlar zevklerini, elencelerini ve zorunlu
ihtiyalar karlamas bakmndan Zorba Devlet eklini tercih edebilirler. Fakat,
Frb, esas olarak Zorba ehri, halkndan yalnz bir kiinin egemen olduu, halknn
yarsnn egemen olduu ve halknn hepsinin zorba ehir olduu eklinde e
ayrr.31
Frbye gre, egemenlik hazzna dayanan devletin baka ekilleri de vardr.
Hangi art altnda olursa olsun, egemenlii amalayan bu ehirlerden birincisi hibir
yarar getirmedii halde srf kan dkmek amacyla insanlara zarar vermek isteyen
insanlar iinde barndrr. Bu ehrin halk, egemenliklerini elde ettikten sonra
egemenlik kurduu ehrin insanlarndan alacaklarn alncaya kadar abalarlar. Fakat,
bu amalarna ulatktan sonra, o topluluk ve insanla artk ilgilenmezler. Bunlar bu
yaptklarndan dolay eref duyar ve vnrler.32 Bu ehirlerden ikincisinde ise,
halkn haz olan egemenlikle beraber deerli ve yksek amalar uruna egemen olma
tutkusu olan ehirler de vardr. Bu tr bir ehir, bir ehri iddet ve zor kullanmadan
ele geirirse,

bundan sonraki yaantda da dier insanlara kar iddet ve zora

bavurmazlar. Frbnin burada yapt ayrm temelinde, nc ehrin zelliklerine


gre ise, bu ehrin insanlar erefli eylerden birisine yarar vermeyeceine
inanmadka, bakasna zarar vermez ve adam ldrmezler. Eer, bu insanlar,
egemenliklerini rahat bir ekilde elde ederlerse ve dier insanlar egemenliin payn

31
32

es-Siyase, 97, ev. s. 61


es-Siyase, s. 98, ev. s. 62

196

kendilerine vermek suretiyle iyi davranrlarsa, o insanlar da onlara iyi davranrlar.33


Frbye gre, zorba ehirde yaayan zorba insanlar, ou kez eref dkn
olmaktan ziyade azgnlar gurubunu tekil eder.34

1.6.Demokratik ehir
Demokrasi, hem slam dncesinde hem de Frbnin siyaset felsefesinde,
zerinde durulan konulardan biridir. slam dnce geleneinde, daha ziyade
slamn verileri nda ele alnan bir konu iken, Frbde siyaset felsefesinin bir
konusu olarak ve siyaset felsefesi geleneinin bir paras olarak ele alnr.35
Filozoflar, Demokratik ehri ele alrlarken, bu gn slamda demokrasi olduuna
ynelik ska zikredilen ura, icma ve bunun gibi kavramlar etrafnda meseleyi ele
almazlar.36 Filozoflarn bu tavrnn bilinli olduunu syleyebiliriz. nk, onlar
demokrasiyi bugnk anlald ekliyle deil de, daha ziyade Efltuncu gelenei
takip ederek ele almlar ve onu erdemsiz toplum snflamas iine dahil etmilerdir.
Bugn, slamn temel kaynaklarndan yola klarak Demokrasinin bir deeri olarak
dnlen icma, ura, adalet, eitlik gibi kavramlar Mslman filozoflar Erdemli
ehir emsiyesi altnda ve o kapsamda ele almlardr.37

33

Rosenthal, Frbnin yapt bu ksa ayrmlardan ve salt bir ekilde baskc bir ynetimden deil de
karma baskc ynetimlerden bahsetmesinden dolay, bu ynetimin, salt bir zorba ehirden ziyade
Timokrasi ya da Plutokrasiye benzediini ifade eder. (E. Rosenthal, Age. s. 197)
34
es-Siyase, s. 98, ev. s. 62
35
slam ve Trk tarihindeki siyaset kitaplarnda demokrasi dncesinden bahseden alimler iin. Bkz.
Mehmet Ali Ayni, Demokrasi Nedir? Tarihi ve Felsefesi, st., 1934, s. 15, 19, Fevzi Neccar, modern
dnemde slam Dncesindeki Demokrasi anlay zerine yaplan almalarn byk ounluunu
temel slami Kaynaklar etrafnda gelitiini ve bu aratrmalarda slamn temel kaynaklarna
gnderimler yaplarak bugnk modern demokrasinin deerlerinin zaten slamda olduu noktasnda
slamn stnl zerine younlatn belirtir. Neccar bu aratrmaclarn Mslman filozoflarn
konuyla ilgili grlerini ihmal ettiini ve grmezlikten geldiklerini syler. Fawzi M. Najjar,
Democracy in Islamic Political Philosophy, Studia Islamica, s. 108,
36
Fawzi M. Najjar, agm. s. 111
37
agm, s.121

197

Frbnin demokratik ehri, modern almalarda, erdemli ehirden sonra


zerinde en fazla durulan ehir olmutur. Frb, birok ynden modern okuyucunun
bak as asndan demokratik ehir hakknda nemli eyler sylemektedir. Fakat
Frbnin Demokratik ehir hakknda ne srd grleri, Erdemli ehir
hakkndaki grleri grmezlikten gelinerek deerlendirmemek gerekir. Frbnin
demokratik ehir hakknda sylediklerinden yola karak, Frbnin zaten Erdemli
ehri dsel (topya) bir devlet olarak grd, bu ehrin kurulamayacan kendinin
de bildii, dolaysyla ondan sonra en iyi yaanabilecek yer olarak Demokratik
Devleti gsterdii ynndeki anlay,38 Frb asndan geerli bir argman deildir.
Frbye gre, bu ehir halknn amac arzularna gem vurmakszn herkesin
her eyi yapabildii ehirdir.39 Filozofun nazarnda, bu ehirlerin her birisinin kendi
amalarna gre, kendi ruhi yaplarna uygun olan ilk bakanlar vardr. Cahil ehir
halknn gayeleri ile ilk bakann gayeleri rtmektedir. Frbye gre, demokratik
ehrin mensuplar zgr ve istediini yapmada serbesttir. Demokratik ehirdeki
insanlarn hepsi birbirine her ynden eittir ve bu ehrin yasalarna gre, bir insan
hibir konuda tekinden daha stn deildir. Frbye gre, bu ehrin

halk

birbirine benzeyen ve birbirinden farkl birok topluluk oluturulmutur. Baka


ehirlerde, farkl guruplar halinde yaayan baya ve erefli zmrelerden oluan
insanlarn hepsi burada bir arada yaamaktadrlar. Demokratik ehirde de, Efltunda
karlatmz zere herkes eit olaca iin, yneten ile ynetici arasnda hibir
farkllk olmayacak ve siyasi otorite sorunu ortaya kacaktr. Demokratik ehirde,

38
39

Zerrin Kurtolu, age. s. 153


ayn yer

198

ynetilenler

nasl

ynetilmek

istiyorsa,

yneticilerde

ehri

ekilde

yneteceklerdir.40
Frbye gre, bu ehirde yneticiler demokratik ehirdeki zgrl d
glere kar korumakla mkelleftirler. Ynetici, onlarn istedii dorultuda ehri
ynetir, ehir mensuplar da buna karlk bakana sayg duyarlar. Frbye gre,
Demokratik ehirde, ounluk, yneticiler zerinde yetki sahibidir. Ayrca, cahil
ehirlerin btn aba ve amalar, en yetkin biimde ve en ok bu ehirde bulunur.
Dier cahil ehirlere gre, bu ehir en ok imrenilen ve en mutlu olandr. Frb, bu
noktada, bu ehir iin tpk Efltunun kulland bir benzetme olan renkli giysi
rneini verir. nk, bu ehirde insann btn arzu ve ihtiyalar karland iin
dier cahil ehirlerin insanlar da burada yaamak isterler. Ar zgr olmasndan
dolay dier milletlerin mensuplar bu ehre yerleir ve ehrin snrlar geniler. Her
soydan insanlar birikir ve bu insanlarn oluturduu farkl evlilikler meydana gelir.
Bu durumda, farkl yatknlklarda ve son derece deiik eitim ve yetime ekli olan
ocuklar grlr. Dolaysyla, daha sonra, bu ehir birbirine bal olmakla beraber
bir ok yeni ehri bnyesinde barndrr. Frbye gre, bu ehirde yerliler
yabanclardan ayrt edilemezler. Her trl hayat tarz orada grld iin bu ehirde
erdemli ehrin yeleri olan filozof, hatip ve airler bir ekilde yetiir ve bulunurlar.
Dolaysyla orada filozofunda yetiebilecei ve yaayaca, ayrca erdemli kiilerin
de ortaya kabilecei bir ehir tr oluur.41 Frbye gre, bu ehrin en gzel taraf
budur.42 Bu alardan bakldnda demokratik ehir ileri derecede iyilii ve ktl
bnyesinde bulunduran tek ehirdir. Frbye gre, bu ehir ne kadar byk, ne
kadar uygar, ne kadar youn nfuslu, ne kadar retken ve ne kadar yetkin olursa,
40

es-Siyase, s. 99, 100, ev. s. 64, 65


es-Siyase, s. 100, 101, ev. s. 65, 66
42
Ayn yer
41

199

sahip olduu ve kendi bnyesinde ortaya kacak iyilik ve ktlkte o lde ok ve


byk olacaktr. Demokratik ehirde, ynetim para karl elde edilebilir fakat bu
kiinin kendi abasyla deil ehir halknn rzasyla mmkn olabilen bir tutumdur.
Fakat Efltunda yneticiler kura ile belirlenmektedir.
imdi, btn bu zellikleriyle anlattmz ehrin mensuplarnn iinde
yetiebilecei filozofa veya erdemli bakana kar tavrlarnn ne olabileceini, ayn
zamanda sz konusu erdemsiz ehirlerin, erdemli ehre dnp dnmeyeceini
sorgulamak

gerekmektedir. Frb filozofun normal bir yurtta olarak yaamas

kaydyla demokratik ehirde sayg greceini, hatta demokratik ehir insanlarnn


dardan gelen tehlikelere kar filozofu bir g unsuru olarak grebileceini
syler.43 Fakat, Demokratik ehir mensuplarnn, filozofu devlet bakan olarak
semeyeceklerini ve bunu engelleyeceklerini belirtir. Frb, mutluluu elde etmek
iin gerekli fiilleri belirleyen ve insanlar o yne ynelten filozofun, bir ekilde
devlet bakan olmas durumunda, demokratik ehirde yaayan insanlarn onu ya
mevkiinden atacaklarn, ya ldreceklerini ya da onun ynetimini devaml sallantda
tutup tartmal klacaklarn syler.44 Bu nedenden dolay, Frb, Erdemli ehirden
sonra ikinci en iyi devlet ekli olarak demokrasiyi grmemektedir.45 Frbnin
nazarnda bu durum, dier cahil ehirler iin de bu ekilde tezahr eder. Frbnin
bu durumun dier cahil ehirler iin de bu ekilde tezahr edebileceini
sylemesinden yola karak,46 dier ehirlerde de filozofun bir ekilde yetieceini
ve yneticiliinin bu ekilde sz konusu olabileceini zmnen kabul ettiini
43

Khalidi, agm. s. 388


es-Siyase, s. 101, 102, ev. s. 66
45
Khalidi, saylan birok zellikten ve demokratik ehir konusunda Efltundan daha liberal bir tutum
taknan Frbnin daha fazla zgrlk, siyasi srete daha fazla paylam ve yirminci yzyl
Demokrasisinden daha fazla unsur barndrmasndan dolay ikinci en iyi ehrin demokratik ehir
olabileceini ileri srer.Khalidiye gre, Frbnin Demokratik ehri gnmz Demokrasisine
Efltunun Demokratik ehrinden daha yakndr.agm., s. 394
46
age, s. 102, ev., s. 66
44

200

syleyebiliriz. Frbye gre, cahil ehirler halknn erdemli bakann bakanlna


kar kmasnn en nemli sebebi, onlarn arzu ve isteklerini gerekletirmeyecei
ve kolaylatrmayaca, bu dzenden, erdemli dzene geii ngrecei, bunun da
Demokratik ehir insanlarnn iine gelmeyecei ynndedir. Frbye gre, cahil
ehirlerin her birinde yaayan halkn, hemen hemen hepsi yalnzca kendi arzu ve
isteklerinin elde edilmesini kolaylatran, onlar elde etme yolunu aan ve onlar
koruyacak ilke ve kanunlar koyan yneticileri balarnda grmek istemektedirler. Bu
yzden filozoflarn ynetimine kar karlar. Btn bunlara ramen, Frbye gre,
erdemli ehirlerin ve erdemli kiilerin ynetiminin kurulmas, dier cahil ehirlere
oranla Zorunluluk ehrinde ve Demokratik ehirde daha kolay ve daha mmkn
olan bir durumdur. Fakat Frb bu dnmn nasl olabilecei konusunda bize
ayrntl bilgiler vermez. Sonu olarak, Frbnin, Demokratik ehre, Efltundan
daha olumlu olarak baktn syleyebiliriz.
Frb Arada erdemli ehrin

kartlarnn varlk, metafizik ve dnya

grleri n plana kartrken, Siyasede ise, toplumbilimsel yaplanmalar ve ahlaki


zellikleri tetkik edilir. Frbnin cahil ehirlerin haz, zevk ve elence peinde
komalar hakknda yapt tasvirlerden yola karak, burada Efltun ve Aristonun
ahlaki retilerinin olumsuzlanmas ile elde edilen bir karmn sz konusu edildii
grlebilecektir. Frbnin cahil ehirlerin ahlaki zellikleriyle ilgili grlerini tam
olarak anlayabilmek iin, onun, insan bireysel olarak ele ald ve ahlaki
zelliklerinden bahsettii ahlak risalelerinin zellikle de Tenbhin ok iyi bir ekilde
bilinmesi gerekmektedir. Haz, elem, nee ve bedensel zevkler konusunda nefsin ve
ruhun zelliklerinin bilinmesi, erdemsiz ehrin insanlarnn ahlaki olarak
bulunduklar konumu ortaya karma da ok nemli bir kaynaktr. Frb Tenbhte

201

kiinin mutlulua ulamas iin gerekli olan ruh terbiyesini, ahlaki ve akli erdemlerin
kazanlma srecini, dinin inan ve fiillerinin edinilme srecini aklamt. zellikle,
Nikomakhosa Etiki takip ederek ahlaki faziletlerin ruhun ve nefsin faziletleri
olduu, akli faziletlerinde akln eitim ve retim ve dncevi unsurlarn
oluturduunu aklamt. Cahil ehirlerin, hemen hemen hepsinde yaayan ve
kendini bu ehirlere ait olarak hisseden insanlar, Frbnin bahsettii ahlaki ve akli
erdemleri edinememi insanlardr. Frbye gre, bu insanlar ruhun ve akln nihai
amaca ulamak iin arasal olan bir takm zelliklerini ama haline getirmilerdir.
Ruhun, haz, elem, fke, zevk alma gibi zellikleri daha ulvi amalar iin terbiye
edilerek arasal bir grev yklenmesinin tersine, bunlar bal bana bir ama haline
getirilmitir. Frbye gre, eer kii Efltuncu erdemlerin Aristocu orta yolunu
nefsinde yerletirir, bunlar edinirse, erdemli ehrin bir yesi olabilecektir. Bunun
tersine, eer haz ve elemi balbana bir ama olarak kabul edip, erdemlerin ortasn
bulamaz, arya kaarsa, bu sefer cahil ehirlerden birisinin mensubu olacaktr.
Bunun iin, hem olumlu durumda, hem de olumsuz durumda Frbnin ahlak
felsefesinin siyasal boyutu n plandadr.
Frbye gre, zenginlik, oyun ve elenceden, zevk alma ve eref gibi
unsurlarn elde edilmesi, bazen stnlk kurmak ile, bazen baka yntemlerle elde
edilirler. Bedensel zevklerin peinden koanlardan bazlarnn fke kuvveti ok
zayflamtr. Bunlar kendilerini tamamen rahatla vermilerdir. Bazen de bu
insanlar fke ve ehvet glerinin ruh ve bedensel aralarna kendilerini
kaptrmlardr. Bu glere gerek mutlulua ulamak iin arasal bir fonksiyon
yklememiler bal bana onlar bir ama haline getirmilerdir. Bu insanlardan bir
ksmnn amac arzularn gerekletirmektir. Bir ksmnn amac da, fke

202

kuvvetlerini ama haline getirmektir. Frbye gre, insann byle bir tutum
taknmasnda corafi art ve iklim koullarnn da nemli bir rol vardr.47

2. Bozuk (Fsk) ehir


Frbye gre, bozuk ehrin fikirleri ve bilgileri erdemli ehrin fikirleri ve
bilgileriyle ayndr. Onlar Allah, Faal Akla gelinceye kadar gksel cisimleri, Faal
akl, vahyi ve bu trden erdemli ehrin mensuplarnn bildikleri eyleri bilirler fakat
bunlara uygun olan davran ekillerini gelitirmezler. Onlarn fiilleri, cahil ehirlerin
insanlarn fiilleriyle ayndr.48 Frb, fsk ehirlerin de tpk cahil ehirlerde olduu
gibi eitli ksmlara ayrlacan syler. nk, Frb, bu insanlarn erdemli ehrin
inanlarna sahip olmalarnn yannda, davran ve fiil olarak cahil ehirlerin hayat
tarzlarn semelerinden dolay, onlarn da saylarnn cahil ehirlerin says kadar
olacan sylemitir. Erdemli ehrin mensuplarnn bildiklerini bilmekle beraber
eref, zenginlik, egemenlik ve zorba ynetim eklini ama edinen fsk ehirler
bulunabilmektedir.49
Bu ehrin insanlarnn mutluluu ve ona gtrecek yollar bildikleri halde,
buna gre hayatlarn dzenlemedikleri, cahil ehirlerin fiillerini ve ahlakszlarn
benimsemeleri anlayndan yola karak, Frbnin, ahlakszln veya mutsuzluun
bilgisizlikten kaynakland hakkndaki Sokrat gelenekten ayrldn, bir bakma,
bunu reddettiini syleyebiliriz.50

47

es-Siyase, age, s. 102, 103, ev., s. 67


Ara.s. 133, ev., s. 112
49
es-Siyase, s. 103, 104, ev. s. 68
50
Bkz. M. A. Khalidi, agm., s.382
48

203

Dolaysyla Bozuk, Karakteri Deimi ve Doru Yolu Bulamam ehri


epistemolojik adan cahil deil bilgili saysak da bir bakma ahlaksz ehirler olarak
deerlendirmek mmkndr.

3.Karakteri Deimi (Dlle) ehir


Karakteri deimi ehir, Frbnin verdii bilgilerden anlald kadaryla
erdemli ehirden bu hale dnm bir ehir tipidir. Frbye gre, bu ehrin
fikirleri ve fiilleri daha nce erdemli ehrin fikir ve fiilleriyle ayn olan, fakat daha
sonra deimi bulunan, eski fikirlerinin yerine yeni fikirler, eski fillerinin yerine de
yeni filler koyan ehirdir. Ayn ekilde onlara gerein sahte ilkeleri verilmi ve
sahte mutluluk anlay onlar arasnda hakim olmutur. 51

4. Doru Yolu Bulamam ehir


Frbye gre, bu ehrin insanlar bu hayattan sonraki mutluluu amalayan,
fakat Allah, semavi varlklar ve Faal Akl gerek mutluluun sembolleri ve
tasavvurlar olarak ele almalarna ramen, yanl ve tutarsz grlere sahip olan
insanlardr. Bu insanlarn ilk reisi kendisine vahiy gelmedii halde, geldiini iddia
eden ve bu uurda halkna kar yalan syleyen, onlar aldatan ve kandran
insandr.52
Efltun ve Frbnin erdemsiz ehirlerini karlatmz zaman, ekil olarak
Efltunun grleri, Frbnin bu ehirlerle ilgili grlerini etkilemitir ve bu
konuda iki filozof arasnda bir ok paralellikler vardr. Fakat, Frbnin bu ehirlerin
sosyal, ahlak ve metafizik yaplanmalaryla ilgili olarak syledikleri eylerden yola
51
52

Ara , ayn yer., es-Siyase, s. 104, ev., s. 68, 69


ayn yer

204

karak, iki filozof arasnda

birok farklln olduunu da syleyebiliriz.53

Bunlardan birincisi, Frbde erdemsiz ehirlerin says Efltundakinden ok daha


fazladr. Efltunun grdmz ekliyle siyaset teorisinde nce ideal devletinden
Timokrasi, ondan Oligari, ondan Demokrasi ve bilahere Tiranlk kmtr. Her bir
ehrin kurucu geleri de, srasyla kendisinden nceki ehri ykan unsurlar olmutur.
Frbde ise, cahil ehirlerin says alt tanedir. Bunlar zorunluluk, zenginlik,
bayalk ve dklk, eref, g/egemenlik ve demokratik ehir olmak zere altya
ayrlmtr. Bu ehirler, kendi amalar iin farkl ynetim ekillerini seebilirler
fakat eref devletinin g devletine dnmesi dnda birbirlerine dnecekleri
konusunda herhangi bir bilgi verilmez. 54
Fakat, Efltunda rastlayamayacamz ekilde, zenginlik ehri, egemenlik
devletinin veya g devletinin unsurlarn, bir ynetim ekli olarak kabul edebilir. Bu
durumda, onlar egemenlik devletinin temel argmanlarn benimsemekten ziyade,
kendi zenginlik amalarna hizmet etmesi bakmndan bu ehrin ynetim modelini
benimserler. Bu durumda onlar zenginliklerini altetme ve egemen olma eklinde
srdrmeye almaya baladklarnda zorbalar snfna katlrlar.
Mesela, Frbye gre, nihai amalar zevk ve elenceye ulamak olan sz
konusu ehrin insanlar, ncelikle devlet kademesinde grev alabilmek iin, eref
sahibi olurlar, devlet kademesinde grev aldktan sonra kendilerine sunulan imkanlar
lsnde, olabildiince zengin olmaya alrlar, zengin olduka da asl amalar
olan zevk ve elenceye ulam olurlar. Hatta, bu zevk, ve elenceye ulamak iin
duruma gre, zorba devlet anlayn ve zorba insann zelliklerini dahi benimserler.
Ama, asl amalar her zaman, zevke ve elencedir. Frbye gre bu durum btn
53
54

R. Walzer, age. s. 329


R. Walzer, age. s. 329

205

cahil ehirlerin insanlar arasnda grlebilecek bir husustur.55 Oysa, Efltunda


byle bir durum yoktur.
Ayrca, Efltun bu ehirlerin birbirine dnmesini insan ruhundaki benzer
zelliklerin birbirlerine dnmesini rnek alarak veya bu dnmn hem toplumda
hem de insanda paralel olduunu syleyerek aklamaya almt. Ona gre,
demokratik insan, zorba insan ekline dnr bylelikle Demokrasiden Zorbala
geilir. Frb ise, insan ruhunun bu ekilde, bir cahil ehrin huylarndan dier ehrin
huylarna doru bir dnm geireceini dnmez.56 O, sadece ama ve ara
ilikisi bakmndan bu durumu ele alr.
Frb, sz konusu ehirlerin oluma ve devam etme srecinin de tek bana
bir liderin maharetleriyle olmayacan, erdemsiz liderin maiyetinin katlmcl
sayesinde ve onlarn katklaryla meydana geleceini savunmaktadr.57
Farabi erdemli ehirde ve erdemsiz ehirlerde mesleki yaplanmann eref,
iyilik, ktlk, fayda ve zarar asndan ters oranda seyredeceini belirtmektedir.
Buna gre, erdemli ehirde erdeli ilk bakanla hizmet eden yazma sanat, erdemli
ehrin en alt tabakasndaki yazam sanatndan daha yararl, daha iyi ve daha erefli bir
konumdayken, erdemsiz erhirlerde bu durumun tersi sz konusudur. Ayn ekilde
erdemsiz ehirlerin daha az kt ve daha kt trlerine gre de bu durum paralellik
arzetmektedir.58 Farabiye gre, bu durum btn meslekler iin geerlidir.

Frbde erdemsiz ehirlerin says Efltunun erdemsiz ehirlerinden


fazladr. Erdemsiz ehirlerin says zerine, eitli eserlerde farkl rakamlar ortaya

55

es-Siyase, s. 98, 99, ev., s. 63


M. A. Khalidi, agm., s. 380
57
Fusul, s. 92
58
Age., s. 93- 95
56

206

kmaktadr. Frb erdemsiz ehirlerin kartlarnn cahil, fsk, dlle ve mubeddel


olmak ilknce drde ayrr. Daha sonra, Cahil ehirleri Zaruret ehri(el- medinetl
Zaruriyyeti), Kt veya Rezalet ehri, Bayalk ve Dklk ehri, eref ehri,
G ve Kuvvet ehri, Demokratik ehir olmak zere nce altya ayrr. Daha sonra
erdemli ehrin insanlarnn bildiklerini bilen fakat ona gre davranmayan Fsk
ehrin de, dier btn cahil ehirler gibi trlerinin olabilecei belirtir. Buna gre, bu
ehir trn de alt tane alt bala ayrabiliriz. Bu durumda, erdemsiz ehirlerin
says on ikiye ykselir. Dlle ve Mubeddel ehirlerle beraber bu say on drde kadar
kar. Dlle ve Mubeddel ehirlerin de fsk ehirlerde olduu gibi her bir cahil ehir
gibi trlerinin olabilecei iddia edilmekle beraber Frb ak olarak bu konuda bir
ey sylemez. Fakat, eer, Dlle ve Mbeddel ehrinde Fsk ehirde olduu gibi,
ayn ekilde, cahil ehirlerdedeki trlerinin olduunu kabul edersek, bu durumda
Frbye gre, erdemsiz ehirlerin says on sekize kadar ykselebilecektir. Fakat,
Frb, ak bir ekilde bu ehrin byle trlerinin olabileceini ifade etmez. Ayn
ekilde, Frbnin Erdemsiz ehirleri mahiyetleri ve tarifleri asndan tam olarak
Efltunun erdemsiz ehir anlaylarna karlk gelmemektedir.59 Fakat, Frb
erdemsiz ehirleri ele alrken ilhamn ve bu ehirlerin kurgusunu yapmakta
Efltundan etkilenmitir.
Efltunda sz konusu devletlerin, deal Devletten balamak zere
birbirinden bir silsile iinde kmas, ayn ekilde deal Devlette en st dzeyde
bulunan erdemli olma durumunun da kademeli bir ekilde azalmas ve yokolmas
manasna gelir. Ayrca, erdemli ehir bu ehirlerin en erdemlisi olduu iin bu
dnme devam ettii mddete erdemliden erdemsize doru bir sralanma sz

59

M. A. Khalidi, agm., s. 382

207

konusu olmaktadr. Bu durumda, ideal devletten sonra en erdemli ehir, eref


devletidir. Bu anlay Frbde de vardr. Fakat Frb eref Devletini, deal
Devletten ilk kan devlet olduu iin deil, erdemli ehre benzeyen baz zellikleri
dolaysyla, erdemli ehirden sonra en iyi ehir olarak ele alr.
Efltun ile Frb arasnda Demokratik Devlet konusunda birok benzerlikler
olmakla beraber, Frb, Demokratik ehre, Efltuna gre, daha iyimser ve mitvar
bir tarzda bakmaktadr. Bu noktada, Frbnin erdemli ehre en yakn olan cahil
ehir ile erdemli ehre en kolay dnecek olan cahil ehirler arasnda da ayrmlar
yaptn syleyebiliriz. Dolaysyla, burada iki tr soru sorulabilmektedir. Erdemli
ehre en yakn olan cahil ehir hangi zellikleriyle en yakn ehirdir, erdemli ehre en
kolay dnebilecek ehir hangi bakmdan erdemli ehre dnmeye en yakn
ehirdir? Frb, erdemli ehre en yakn olan ehir olarak eref Devletini
(Timokrasi) belirlerken, erdemli ehre en kolay dnebilecek olan ehrin de zaruret
ehri ve demokrasi olduunu sylemektedir.60 Frb, eref devletini erdemli ehre
benzeme asndan kutsarken, erdemli ehre dnme asndan da demokratik ehri
vmektedir. Efltun ise, herhangi bir cahil ehrin ideal devlete dnmesi
anlaynda, bu devletlerden ideal devlete kademeli bir geii benimsememez. Ayn
ekilde byle bir durumu imkann tartmaz. Efltunun

deal Devleti, Atina

Demokrasisinden radikal ve keskin bir kopula bir sahil kentinde ocuklarn on yl


eitilmesiyle ortaya kacabilecek ve oluturulabilecek.61 Bu durumda, Frb, cahil
ehirlerin nasl ve hangi metotla erdemli ehre dnebilecei konusuna Efltundan
daha fazla ilgilidir.62

60

M.A. Khalidi, agm, s. 389, 390


Agm., s. 390
62
Agm., s. 389
61

208

Efltunun Demokratik ehri, tamamen zgr ve eit bir ehirdir. Efltuna


gre, bu tr ar bir zgrlk nihai olarak retmen ve renci, ebeveyn ve ocuklar,
efendi ve kleler arasnda yaanacak yaygn bir anari ve kargaa ortamna yol aar.
Ayn ekilde, ar zgrlk, farkl insan tiplerinin ve farkl ynetim ekillerinin
ortaya kmasna sebep olur. Bu ehirde, herkes bir alt birim olarak kendi ynetim
ekline uygun topluluklar oluturur. Efltunun Demokratik ehrinde genel bir
otorite mevcut deildir. Ayn ekilde, bu ehirde insanlar tamamen eit olduklar iin,
hi kimse hi kimseye zor kullanamaz. Gerek sosyal stat, gerek devlet yaplanmas
olarak sradizimsel bir dzenlenme sz konusu olamaz. Dolaysyla, Efltunun
demokratik ehrinde hukuk yoktur. Sulular ortalkta hibir kovuturma endiesi
tamakszn gezebilmektedirler. nsanlar farkl mesleki eitim alamazlar ve meslek
sahibi olamazlar. Herkes eit olduu iin yneticilii de kimin yapaca hi nemli
deildir. Hayvanlar bile bu ehirde dier ehirlerden daha fazla zgrdr.Yneticiler
kura ile belirlenir. Bylelikle, Demokratik ehrin bu durumunu iyi deerlendiren ve
amac zorba bir dzen kurmak olan bir kii, artk kargaa ortamndan bkm olan
halkn onay ile ehri ele geirir. Bu durumda, zorba veya tiranlk denen devlet ekli
ortaya km olur. Efltuna gre, bu ehir dardan ok alml gzkmesine ramen
iine girip de sosyal gerekliiyle karlaldnda tamamen ekilmez bir hal alr.
Bir manada, Demokratik ehirde herkes her eyi yapabilmektedir, fakat ar
zgrlk ve eitlikten dolay aslnda hi kimse hibir ey yapamamaktadr. Efltun,
demokratik ehri bu zelliklerinden dolay alayc bir slupla ele almakta ve
aalamaktadr.63

63

Efltun, Devlet, ss. 241-250

209

Frbnin demokratik ehri baz alardan baknca erdemsiz ehirlerin en


iyisidir, baz alardan baknca da erdemsiz ehrin en ktsdr. nk orada hem
her trden iyilik vardr hem de her trden ktlk vardr. Ayrca bu ehrin boyutlar
bydke ayn ekilde bu ehirdeki iyilik ve ktlkler artmaktadr.64
Ayrca, Demokratik Devlet her trden dnen insan, her trden milleti ve
her trden cahil ehir insanlarn iinde barndrmaktadr. Demokratik ehrin bu
zelliinden dolay, bu ehre dardan g olabilmekte, farkl gurup ve milletlerden
insanlarn birbirleriyle evlenmeleriyle de yeni ve farkl bir nesiller ortaya
kmaktadr. Efltunun ve Frbnin demokratik ehir anlaylar arasndaki bir
dier farkllkta, Efltunun demokratik ehrinde ok youn olarak hissedilen ve
ehrin ileyi tarzn sekteye uratan anari ve kargaa ortamnn, Frbnin
Demokratik ehrinde daha dk veya hemen hemen hi olmamasdr. Sulularn
babo dolamas, rencilerin retmene, ocuklarn ebeveyne isyan gibi
meselelere, Frb, hemen hemen hi deinmez. Frbye gre, bu ehirde herkes
birbirini sever. Btn bunlarla beraber onlar btn yeteneklerini kendi hrs ve
duygular iin kullanrlar ve btn bir ehir mutlu grnmesine ramen bu ehir akl
tarafndan ynetilmez. Frbnin Demokratik ehrinde entellektel bir hareketlilik
ve oalma olarak filozof, hatip ve airlerin yetimesi meselesi tamamen Sokratn
bu ehri tasvirlerinden ayrlan bir husus olur.65
Ayrca, Frb, erdemsiz ehirler iinde Zorunluluk ve Demokratik ehrin
erdemli ehre en kolay dnebilecek ehirler olarak deerlendirmesi tamamen
Efltunun ideal devletinde olmayan bir husustur.

64
65

M.A. Khalidi, agm. s. 385


M. A. Khalidi, agm, s. 386

210

Frb, ayn ekilde fsk ehirlerin de cahil ehirler gibi trlerinin


olabileceini sylemiti. Eer cahil demokratik ehir ile ahlaksz (fsk) demokratik
ehri bu durumda tartrsak ne olacaktr. Bu durumda iki durum ortaya kar. Eer
fsk demokratik ehrin, ilk bakan zaten mutluluk hakkndaki gerei bilen bu ehri
fiil olarak da tekrar erdemli ehre dntrme giriimine girerse, bu durumda hem
olumlu bir durum hem de olumsuz bir durum kar. Birinci durumda onlarn zaten
gerein bilgisine sahip olduklar iin, erdemli ehre dnleri, cahil demokratik
ehirden kolay olabilir. Fakat, gerei bildikleri halde cahil ehirler gibi
davrandklar iin tekrar geri dnmek sz konusu olduunda, bu gerein bilgisi,
altklar eylerden onlar vazgeirmekte zorlanabilir. Bu durumda, Cahil
Demokratik ehir daha olumlu bir sre takip edebilir. Fakat andmz trden bir
tartma Frbnin zihnini megul etmemi gzkmektedir. Ayn ekilde say olarak
en fazla erdemli insann yetimesinden dolay erdemli ehirden sonra gelecek en iyi
devletin demokratik devlet olduu dnlmektedir.66
Frbnin sz konusu anlaylarnda Efltundan ayrlmasnn, Efltunun
Siyaset

felsefesine

yeterince

ulaamamasndan

ziyade

bilinli

olduunu

syleyebiliriz. nk hemen hemen ayn kaynaklar kullanmakla beraber bn Bacce


ve bn Rd bu konuda Frbden daha sk bir ekilde, Frb aracl olmakszn,
Efltunu takip etmilerdir.67

66

M. A. Khalidi, agm., s. 389


Yaar Aydnl, bn Baccenin nsan Gr,ss. 272-274, bn Bacce, Opera Metaphysica, Ner.,
Majid Fakhyr, Beyrut, 1991, ss. 74-75, bn Bacce, burada erdemsiz ehirlerin drt tane olduunu
syler, mamiyye,, Kerrame, Demokrasi ve Zorba ehir demekle Frbye gre daha fazla Efltuncu
bir tutum taknr. bn Rdde ayn ekilde Fsk, Dlle ve Mbeddel ehirden hi bahsetmemekle
beraber, Cahil ehirler ad altnda, Zorunluluk ehri, eref Devleti (Timokrasi), Aznlk Devleti
(Oligari), Demokratik Devlet Zorba Devlet (Tiran), Asil Devlet (Aristokrasi) eklinden
bahsetmektedir. bn Rd, Zorunluluk ehrini de iki ksma ayrr. bn Rd, Averroes on Platos
Republic, Trans. Ralph Lerner, Cornell Unv. Press, Ithaca,1974, s. 82, Introduction, s. xvii,, Ayrca,
bkz. E. Rosenthal, Age, s. 198. Rosenthal, bu filozofun da bu ehirler konusunda yararland
kaynan bu gn bulunmadndan yola karak, bn Bacce ve bn Rdn bunun gibi dier ehirler
67

211

Ali Muhammed Halidi, Frbnin demokratik ehir hakkndaki yorumlarnn


ve bu ehri bu kadar renkli klmasndaki en nemli sebeplerden birinin, onuncu
yzyln Badatndan esinlenmi olabileceini syler. nk, Badatn ok
kltrl, ok milletten oluan ve ok dilin konuulduu yapsndan dolay, Frbnin
demokratik ehriyle rten bir ynnn olduu sylenebilecektir.68

5. Cahil ehirlerin Alem, Varlk ve Din Hakkndaki Grleri


Frbnin siyaset felsefesinde toplumlar snflandrmasnda en nemli
unsurlardan birisinin mille yani din kavram olduunu sylemitik. Erdemli ehrin en
nemli yapc unsuru ahlaki olarak erdem, metafizik olarak da erdemli mille veya
erdemli dindi. Dolaysyla mille sosyolojik bir kavram olmaktan ziyade metafizie
ve Burhan felsefeye dayanan bir husustur.
Frb, cahil ehirleri de, bu iki temel zerinde aklama giriimine girmitir.
Onun iin cahil ve ahlaksz ehirler belirli bir cahiliyeti ve ahlaktan yoksunluu takip
etmekle beraber hayata, evrene, bu ehirlerdeki dine ve metafiziki baz unsurlara
kendi oluturduklar kltr evreni iinde eitli aklama tarzlar gelitirmilerdir.
Ayn ekilde, metafizik alann, sz konusu sahte grlerin oluturduu erdemsiz
bir din ve mille kavram, doldurmutur. Dolaysyla, cahil ehirler yanl metafizie
dayanmaktadr.69
Frbye gre, cahil ehirlerin insanlar, yanl bir bilgi elde etme metoduna,
varl alglamakta sahte anlaylara ve din hakknda yanl grlere sahiptir.
Frbnin cahil ve ahlaksz ehirlerin grleri ile ilgili olarak ne srd fikirler
hakkndaki bilgilerinde, hangisinin Frbden hangisinin asl kullandklar metinden geldiini tespit
etmenin mmkn olmayacan belirtir. Fakat bu konuyla ilgili kavramlarn teknik olarak ilk
kullanmn Frbnin yaptn syleyebiliriz. Bkz. E. Rosenthal, age. s. 201
68
M. A. Khalidi, agm. s. 391
69
R. Walzer, age. s. 249

212

onun felsefeye ve felsefe tarihinde ortaya kan Efltun ve Aristo izgisinin dnda
kalan felsefi ekollere bakyla da yakndan balantl bir husustur. nk, Frbnin
cahil ehirlerin grleri hakknda syledii hususlar, sz konusu felsefi ekollerin
grleriyle de bir ekilde ilikilendirilebilir. Burada dikkati eken en temel nokta,
Frbnin bu ekollerin felsefi grleriyle ilgili hususlar sz konusu siyasal bir
boyutta okumasdr.
Frbye gre, her eyden nce cahil ve (dall) yanl gr iinde olan
ehirlerin dinleri, ancak eskilerin yanl fikirlerinden doan grlerdir. Frbnin
burada kastettii eskiler muhtemelen heterodoks felsefi grlere sahip olan
filozoflarn grlerinin bir topluluk iin din haline gelmesidir. Frb bu ekollerin
grlerini Felsefe renmeden nce Bilinmesi Gereken Konular adl risalesinde
bahsetmiti.70
Bu durum, Frbnin siyaset felsefesinde nemli yer tutan ve onun
zgnl adna nemli olan bir husustur. nk, daha nce ne Efltunda ne de
Aristoda cahil ehirlerin bu trden grlere sahip olduu ortaya konulmamtr.
a) Frbye gre, cahil ehirlerden ve dlle ehrin insanlarndan bazlar
varla ve evrene farkl bir boyutta bakmaktadrlar. Onlarn varlk ve evren tasavvuru
ne Efltuncu ve ne de Aristocudur. Daha ziyade sofistlerin grlerini andrmaktadr.
Fakat, byk oranda, Frbnin felsefeye ve felsefeye baknn

yanllanmas

mahiyetinde ilerleyen grlerdir. nk, Frbye gre biz zihnimizde duyusal


varlklardan edindiimiz kllleri bir kez oluturduumuz zaman, bu varlklar birok
ekle brnse de, yani nesne olarak deiseler de zihnimizdeki bu klller deimez.
70

Felsefe renmeden nce Bilinmesi Gereken Konular, s. 110, Frb, bu risalesinde, felsefe
renmeye balayan bir rencinin bilmesi gereken felsefe okullar ad altnda u ekollerden bahseder:
Fisagorculuk, Kirene okulu, Stoaclk, Kynikler, Piron ve Takipileri, Epikrclk ve Efltun ve
Aristo ad altnda Mealer. Frbnin Cahil ehirlerin grleri adna ileri srd grlerin
kkenlerini, ksmen Mea dndaki ekollerin grlerinde bulmak mmkndr.

213

Onlar deise bile, biz

onlarn hakknda sahip olduumuz klller yoluyla

zihnimizdeki dengini ve zn bulabiliriz. Fakat, bu insanlara gre, varlk deitike


zihnimizdeki z de deiir. Dolaysyla, varlklar hakknda her zaman yeni
hkmler vermek gerekir.71 nk, varlk deitike, zihindeki karl da
deimekte dolaysyla sz konusu ehrin insanlarnn grlerine gre hkmler, d
dnyadaki varla endeksli olarak deimektedir. Dolaysyla, bu insanlara gre,
kainatta kanunlar konulmu belirlenmi bir dzen yoktur.72 Biz syleyelim,
dolaysyla, bu dzene uygun olarak kurulduu sylenen erdemsiz ehir de sahte bir
zemine dayanmtr.
b) Frbye gre, ayn ekilde, bu insanlar kainat sadece zt kuvvetlerin bir
arpma alan olduuna indirgemektedirler. Onlara gre, bu durum insani alanda da
geerlidir. nsan zddn ortadan kaldrmak zere yaratlm veya zddnn saldrsna
kar kendini korumak zere bir ze sahip olmutur. Bunun iin de, insan ztlarn alt
ede ede en st seviyeye kmaldr. Dolaysyla, insan kendisi dnda her eyi
hakimiyetine almak zere varla getirilmi ve bu kuvvetlerle donatlmtr. Frbye
gre, bu insan tipi evrenin merkezine kendisini koyarak, dier btn varlklarn
kendisi iin yaratlm olduunu farzeder. Buna gre, bu kiilerin nazarnda, dier
btn insanlar ve varlklar kendi hizmetinde grmeyi ona verilmi bir hak olarak
grme eilimi yaygnlk kazanr. Frbye gre, bu insan bu grlerinde hataldr.
nk dier varlklarn ve insanlarn kendi varlklarn devam ettirmekten baka
herhangi bir amac yoktur. Fakat, bu insanlar, dier hayvan trlerini kendilerine bir
zarar olmamasna ramen, kendi hizmetlerinde kullanmak ve kleletirmek

71

Ara, 151,152
Age., s.152-153

72

214

istemektedirler. Bu gr savunan insanlar arasnda, bakalarn ezme konusunda ne


kadar baarl olunursa, o kadar, mkemmel bir varlk olma anlay vardr.73
c) Bu insanlar tabiattaki baz olaylar iradi fiillere sahip olan insanlarn da
yapmas gerektiini sylerler. Buna gre, nasl ki tabiatta gler arasnda bir
mcadele varsa, bu insanlar arasnda da olmaldr. Onun iin zellikle ekonomik
paylama konusunda bu gler kendini gstermeli ve gl olan hakl olarak ve
doaya uygun olarak daha fazla ekonomik kazan elde etmelidir. Frbye gre, bu
insanlar, bu grlerinde erdemli ehrin mensuplarnn tabiata baklarndan
ayrlrlar. Onlar, tabiat insanlarn uyumu ve erdemlemenin bir rnei olarak ele
alrlar ama bunlar tabiata kendi amalar dorultusunda bakarlar. Dolaysyla erdemli
insanlar, sevgi ve balla bu amalar dorultusunda ve tabiattan kalkarak sahip
olurlarken, cahil ehirler bu durumlar ancak zaruret ortamlarnn bir rn olarak
ileri srerler.74
Frb, genel olarak ele ald bu grlerden bu insanlarn daha zel grler ortaya
karttn syler.
Buna gre, bu insanlar iindeki bir gurup, insanlar arasndaki sevgi ve
balln gerekte doutan olmadn fakat zaruret sonucu insanlarn bunu
edindiini savunur. u halde, insanlar, aslnda ayr ayr yaarlar fakat birisi
tarafndan ona yardmc olmak ve kleletirilmek zere bir toplum oluturulur. Buna
73

Frbnin burada insann temelde birbirini yoketmek zere cahil ehirlere atfederek tartt
grler zgndr. Ayrca, Frbnin buradaki grleri ile Hobbesin insan insann kurdudur
anlayyla farkllk vardr. Fakat Frbnin cahil ehirlerin grleri olarak burada serdettii grler
ekirdek bir gr olarak Hobbesi ncelemekte ondan daha kapsaml olarak bu grn
aklamaktadr. Fakat insann dier insan ztt olarak kabul ederek, bundan sonra gelitirdii dnce
seyri Frbnin fikirlerinden ayrlr. Frbde bu durum dier insanlara stnlk salayarak bir
toplum oluturma yoluna doru giderken, Hobbeste btn insanlarn ayn karakterinin olduu kabul
ile toplumsal bir szlemeye kar. Bundan da byk bir makine olarak alglad devlet kar. Bu
devlette ayn ekilde gce dayanr. Fakat Hobbesn bu grleri Frbnin grlerini
andrmaktadr.Bkz. Thomas Hobbes, Leviathandan Seme Paralar, Batda Siyasal Dnceler
Tarihi (Yenia), Derleyen, Mete Tunay, st., 2002, s. 209-214
74
Ara, s. 152-153

215

gre, iki insandan kuvvetli olan dierini yener. Yenilen yenenin hizmetinde alr.
Bu kii, bu gle nc kiiyi de yener. Bylece bu say oalr ve bir toplum
oluturulmu olur. 75
Frbye gre, bu insanlardan bazlar insanlar arasnda sevgi ve ban
olmas gerektiinin kanlmaz olduunu sylerler. Fakat bu sevgiyi ve ba ortaya
karan eyin mahiyeti zerinde anlaamazlar. Bu durumda u grleri ne sren
insanlar ortaya kmaktadr.
a) Frbye gre, bu insanlardan bazlarna gre, ayn atadan gelme bu ba
ve sevgiyi salar. Eer insanlar kendi aralarnda anlaamyorlarsa bunun sebebi farkl
atalardan gelmeleridir. Yakn bir atay paylama g birliini oluturur. Bu atay
paylama tarihsel olarak ne kadar uzaa giderse, bu sevgi ba da o kadar uzaktr. Bu
ata ne kadar sz konusu topluma uzak kalrsa, bu ba azalr ve bu temele dayal sevgi
yok olur.76
b) Bazlar ise, guruplar arasndaki evliliklerin byle bir sevgiyi ve ball
ortaya karacan belirtir.
d) Bazlar ise, bu ba ortaya karan eyin bir lider etrafnda olabileceini
savunurlar.77
e) Bazlarna gre ise, bu ba salayan temel unsur insanlarn karlkl
szlemesi, yeminlemesidir. Bu ekilde, her insan dierinden nefret etmeyeceini ve
dierini alaltmayacan taahht eder. Bylece sz konusu insanlarn gleri
dierlerine kar szlemeye dayal bir gbirlii oluturur.78

75

Age. s. 153
Age.s.155
77
Ayn Yer
78
Frbnin Cahil ehirlerin insanlarn bir toplum oluturmasn szleme ve ahitlemeye
balamasn savunduklar hakkndaki bu grler ile, ayn ekilde, szlemeci toplum grn
savunan, Hobbes ve Roussuenin toplumun insann doal yapsndan yola karak belirli
76

216

f) Frbye gre, bu insanlardan bir gurup da insanlar arasnda bu ba ortaya


karacak unsurun karakter, miza benzerlii ve ayn dili konumak olduunu
belirtirler. Bylelikle, bu zellikler etrafndaki insanlar, dier insanlara kar bu
ynlerden farkl olduklarn, dolaysyla aralarndaki sevgiyi bunlarn oluturacan
savunurlar.79
g) Ayn ekilde, baka bir gurup insan, insanlar arasndaki sevgiyi ortak
mekanlar (ehir, mahalle, sokak, ky) paylamak olduunu belirtirler.80
Ayrca, Frb, daha kk guruplarda, daha kk eylerin bu ortakl saladnn
savunulabileceini belirtmitir.
Frbye gre, baz insanlar da insan topluluklarnn bu ekilde birbirinden
ayrlmasnn, bir insann dier insandan ayrlmasna benzeterek aklamaya alrlar.
Ayn ekilde, nasl ki bir insann dierini ortadan kaldrmaya almas doal bir
durum ise, bir topluluunda

dierini ortadan kaldrmaya almas doal bir

tavrdr.81
Siyasede toplumbilimsel adan ele alnan cahil ehirlerin, rda
aktardmz grlerinden yola karak, kendi ilerinde ve aralarnda youn bir
mcadele olduunu, bunlarn din, evren ve insan hakknda, kendilerine gre deiik
grlerinin olduunu syleyebiliriz. Bu mcadelede, kendi anlaylarndaki doal
dzen

anlay dorultusunda adaletli davrandn dnrler. Daha ncede

grdmz gibi, bu ehirlerin adalet anlay erdemli ehrin adalet anlayndan


ayrlmaktadr.
organizasyonlar hakknda gelitirdii toplumsal szleme kuramyla paralel olduu sylenebilir.
Frb szleme fikrini sadece ekirdek bir fikir olarak ksaca geitirir. Fakat znde bir gr olarak
zgndr. Kar. Jean-Jacques Rousseau, Toplum Szlemesinden Seme Paralar, Batda Siyasal
Dnceler Tarihi, s. 355-358
79
Ara, s.155
80
Age., s. 155,156
81
Ara, s.156

217

6.Dindarlk Hakkndaki Grleri


Frb, bu insanlarn Allah, Ahiret ve bunun gibi dini unsurlara doal
mcadele iinde, bir gurubun dierini alt etmek iin uydurduu eyler olarak
baktklarn ifade eder. Frbnin cahil ehirlerin dindarlk ve ahiret hakkndaki bu
grlerinden yola karak, cahil ehirler iinde bir ekilde ortaya kan filozof ve
erdemli insanlarn, cahil ehirler tarafndan nasl bir eletiri ile karlaacann
ipularn gzlemleyebiliriz. Ayrca, burada cahil ehirlerin, dindarlk ve huu
hakkndaki szlerinin, cahil ehirlerin erdemli ehrin dinlerinin temel esaslarna
getirmi olduu maddeci bak as olduu da ortaya kar. Onlara gre, bu gurup
insanlar, ak bir ekilde g kullanarak eitli nimetleri elde edemeyeceklerini
anlaynca, byle bir metoda bavurmulardr. Frbye gre, cahil ehirlerin gznde,
dindar insan, baka insanlarn elinde olan nimetleri elde edebilmek iin fiziki veya
stat olarak stnlk salayamayacan anlaynca, bunlara sahip olabilmek iin
dinin temel esaslarn devreye sokar. Bu anlattklarndan dolay etrafnda bir gven
emberi oluur. Etrafndaki gven emberi geniledike de, o din smrs yoluyla
baz nimetlere sahip olur. Etrafnda kendisine gven duyan ne kadar insan olursa, o
oranda balangta sahip olamad ve dier glerle elde edemeyecei nimetlere
ulam olur. Bu insan dier insanlar arasnda ok gvenilen birisi olduu iin,
kendisine kar hi phe edilmez ve baz konularda kendisine tedbir alnmaz. O da
istediini kolayca elde eder. Bu insan, byk nimetleri elde ettii zaman da kendisine
artk baarl akll, basiretli ve ilim sahibi insan olarak baklr. Eer, sz konusu
dindar insan, bu ekilde baarl olamazsa, dindarl dnya nimetlerine engel olarak
grlrse, ona ahmak ve deersiz insan muamelesi yaplr.82

82

Age., s.160-162

218

Frbye gre, dindarlk hakknda ileri srlen bu gibi durumlar cahil ehirler
arasnda yaygnlk kazanmtr. Bu grler, onlarn zihninde olan cahilce
grlerdir. Frbye gre, eer, insanlar zor ve g kullanarak bir nimete
kavuurlarsa etraflarnda olup biten her eyi bu minval zere yorumlarlar.
Dindarl, dnyay ve hayatta olan her eyi bu ekilde maddeci bir bak asyla ele
alrlar.
Ayrca, Frb, erdemli ehri ele alrken bir okuyucunun merak ettii ama
fazla ayrnt bulamad, sosyal hadiselerde ekonomik faktrlerin nemi hakknda
cahil ehirlerin grleri blmnde daha fazla ayrnt bulabilmektedir. Cahil
grlerin dnyay ve dier insanlar alglay tarznda ekonominin ve kendi
oluturduklar menfaatin merkeze konulmas nemli bir yer tutar. Frbye gre,
cahil ehirlerin inancna gre, bir kii bir mal elde ettikten sonra o kiinin bunu
daima oaltmas gerekir. Bu konuda da kendi aralarnda al, sat, karlkl kredi
verme ve benzeri usulleri denerler. Ayrca, bakasnn mallarna zorla sahip olanlar,
daha sonra, kendi ilerinde sava gurup ve ticaret gurubu olarak ikiye ayrlrlar.
Frbye gre, bu insanlar bu ekilde organize olan bir toplumda erkeklerin sava
ileriyle kadnlarn ticaretle uramas gerektiini, ayn ekilde ticaret gurubunda
klelerin almas gerektiini ileri srebilirler. Eer bir erkek savaamayacak kadar
bedenen dkse ticaret gurubuna aktarlmal, eer ne sava ne de ticaretle
uraamayacak kadar ktyse, o zaman lzumsuz biri olarak deerlendirilmelidir.
Frbnin burada syledii szler ksmen Efltunun Devletinde vardr. nk,
Efltuna gre, eer bir kii savaamazsa reticiler snfna aktarlr eer burada da
ideal devlete yararsz olursa toplumdna aktarlr. Eer hasta ise, lme terk edilir.

219

Dolaysyla Frb, cahil ehirlerin grleri ad altnda Efltuncu zellii nplanda


olan bu gr tutarsz bulur.
Ayn ekilde, Frb, cahil ehirlerin grleri iinde insanclk diyeceimiz
bir gr savunan insanlarn da olabileceini syler. Buna gre, bu gurup insanlar
savan farkl trler arasnda mmkn olduunu, fakat insanlarn ayn tr olduu iin
savamamas gerektiini belirtirler. Bunlara gre, insanlarn kendileriyle deil baka
hayvanlarla savamas gerekmektedir.83 Frb bu grlerden cahil ehirler iinde,
bar ehirlerin kacan belirtir.
Frb, buraya kadar saylan grlerin cahil ehirler iinde

Demokrasi

dndaki dier ehirlere mahsus grler olduunu, Demokrasinin ise btn bu


amalar iine alan bir ok gre sahip olduunu ifade eder. Fakat, Frbnin
burada genel olarak aklad cahil ehirlerin grlerini, sosyolojik olarak
ayrmlatrd cahil ehirler arasnda paylatrmak zor grnmektedir. Frb, daha
ziyade, Bu ehir, birisi sava gurup, dieri sivil gurup olmak zere ikiye ayrlr.
Frbye gre, cahil ehirler aka savamak ve hileli savamak konusunda biri iyi
niyetli, dieri kt niyetli olmak zere ikiye ayrlrlar.84
Frb, buraya kadar aktard grlerin cahil ehirler hakkndaki grler
olduunu belirtmiti. Bu aamadan sonra da Doru Yoldan Sapm olanlarn
grlerini aklamaktadr.

7. Doru Yoldan Sapm Olanlarn Grlerini


Frbye gre, her eyden nce bu insanlarn varlk hakkndaki grleri
tutarszdr. Frb, bize, burada varlk hakknda
83
84

Ara, s.164-165
Ara, s. 166-167

220

gr belirten birbirine zt iki

guruptan bahseder. Bu guruplarn amac da nihai olarak tabii varln ne olduunda


kanaat getirmek ve ona ulamaktr. Buna gre, birinci gurup, bu dnyadaki varln
tabii varlk olmadn, bunun aksine her varln bu dnyada tabii varlna bir gei
aamasnda znn zdd olarak bulunduunu savunur. Frbye gre, bu insanlarn
nazarnda insann kendini mkemmelletirecei tabii varla bir an nce ulamak
iin, bu ayrln bir an nce sona erdirilmesi gerekmektedir.85
kinci gurubun grne gre ise, bugn dnyada insann sahip olduu varlk
gerek varlktr. Bu insanlara gre, bu dnyada, bu gerek varln nihai amacn
gerekletirmeye engel olacak ekilde bu varla baz eklentiler olmutur. Gerek
varln amacn engelleyen bu varlktan bir an nce kurtulmak gerekmektedir.
Dolaysyla, insann bugn yapt ilerin bir ksm yanl bir ksm doru olmaktadr.
Hatta, bugn, insan olarak grnen gerek insan olmamakta, insan olmayan olarak
grnen de gerek insan olmaktadr. Frbye gre, bu insanlarn nazarnda da

85

Bu gr modern dnemde ortaya kan varoluulukta nemli bir yer tutar ve zellikle Sartrenin
temsil ettii varoluuluun hemen hemen nceli konumundadr. Bilindii gibi Sartre varl temelde
ikiye ayrt eder. Bunlar kendinde varlk (LEtre-en-soi), dieri Kendisi-iin-varlk(LEtre-poursoi)dr. Birinci varlk, kendine kapal, deimez, blnmez, domam ve yok olmayacak, ebedi ve
ezeli bir varlktr. Bu evrendeki her eydir. kinci varlk ise, u an bir fenomen olarak yaayan
insandr. Sartrea gre varlk, lzumsuz, sebepsiz ve samadr. Asl varla ulamak iin grnteki
insan yok etmek gerekmektedir. (Frederirick A. Olafson, Jean-Paul Sartre, The Encyclopedia of
Philosophy, London, 1967, Vol. 7. ss. 292, 293) Tabii, Frb kendi zgn varlk felsefesinde nemli
olan varlk ve z balamnda bu konuyu ncelik ve sonralk bakmndan ele almaz. Frbye gre, bu
insanlarn nazarnda varlk, varlk veya z olarak tabii varln zdd deil tamamen sz konusu
varln zdddr. Frbnin, burada, cahil ehirlerin grleri adna syledii fikirlerin, birok
konuda, olduu gibi kkenlerini antik Yunan ve Helenistik felsefede bulmak gtr. Muhtemelen,
Frb, kendi felsefi sisteminde varlk felsefesini zorunlu ve mmkn kavramyla temellendikten ve
bu tr varlk felsefesini erdemli ehrin her hangi bir gr olarak akladktan sonra, daha sonra
kendi varlk felsefesine kar gelitirilebilecek muhtemel felsefi sistemleri, elindeki felsefi
malzemeleri de kullanarak cahil ehirler adna retmektedir. Dolaysyla, burada, hem Frbnin
gerek varlk felsefesinin temelleri yani varlk felsefesinin olmas gerektii unsurlar, hem de onun
varlk felsefesinin karsnda retilmesi muhtemel varlk felsefelerini de ele alm olduunu
syleyebiliriz. Frb, bunlar da cahil ehirlerin grleri olarak adlandrr. Tabii kendi varlk
felsefesinde olduu kadar bu grleri derinletirmez. Ama onun burada bahsettii grleri biz daha
sonra Bat dncesinde ortaya kacak byk akmlarn herhangi ekirdek bir kkeni ve unsuru
olarak grebiliriz. Fakat, Frbnin buradaki asl amac, sahte varlk anlay dorultusunda sahte
siyaset anlaylarnn ortaya kmasn aklamasndan dolay, meseleleri varlk felsefesi temelinde
almam, konunun siyasi boyutunu nplanda tutmutur.

221

gerek varln ortaya kmas iin, insan olarak grlen eylerin ortadan kaldrlmas
gerekmektedir.86
Frbnin, burada bahsettii felsefi ekollerin kken olarak Antik Yunan
dnyasnda kprdanmalar olsa da, daha ziyade ktmser baz bilinirciler
(Gnostikler) olduu da sylenebilir. Ayrca, Frb kendi felsefi sisteminde mesela
varlk felsefesini alrken tartt baz konularda tartamad hususlar burada
tartmaktadr. Buna gre, kendi savunduu zorunlu ve mmkn ayrmna dayal
varlk anlay erdemli ehrin bir gr olarak telakki edilmekte ama burada
tartt tutarsz varlk felsefeleri de cahil ehirlerin bir gr telakki edilmektedir.
Frbye gre, bu insanlar iindeki baz guruplar da,

insan varlna,

varln tam olarak gerekletirememesi asndan, karan unsurlarn en banda


bedenin geldiini sylerler.87 Bu grler Yeni Efltuncularn ruh ve beden
hakkndaki grleriyle paralellik arzeder. Frbye gre, bu insanlarn nazarnda
ruhun bedenle birlemesi tabii deildir. Gerek insan ruhtur. Ruhun bedenle
birlemesi onu karakter olarak bozabilecek bir yapya sahiptir. Onun iin, insann bir
an nce bedeninden kurtulmas gerekmektedir. Bu gr savunanlara gre,
erdemsizliklerin ruhta ortaya kmasnn sebebi, bedenin ruhla birlemesidir.
Dolaysyla, ruhun mutlulua ulamas iin bedene, sosyal yaantya, arkadaa ve
dosta ihtiyac yoktur.88 Frbnin, burada ruh ve beden hakknda zetledii ve
insan siyasal bir varlk olmaktan karan husus, klasik Plotinuscu ve ge Yeni
Efltuncu grlerdir.

Fakat onlarn bedenden kurtuluu mistik ykseli

metoduyken, Frbnin burada bahsettii insanlarn metodu bir an nce bedenden


kurtulmaktr. Yeni Efltuncularn birinci blmde ilediimiz grlerini hatrlarsak
86

Ara, s. 167
Ayn yer
88
Age.s.168
87

222

Frbnin ruhun ve devletin mistiklemesi, dolaysyla sosyal hayattan el ayak


ekilmesi eklindeki Yeni Efltuncu telakkiyi kabul etmediini, bunlar bir tr cahil
ehirlerin grleri olarak sunduunu syleyebiliriz.
Frb, baz insanlarn da bunun tersine bir gr ileri srdn belirtir.
Onlar da, nceki gurubun tersine, bedeni esas alp ruhun fonksiyonlarnn yok
edilmesi gerektiini sylerler.89
Frb, varlklar hakkndaki bu yanl grlerin, ayn ekilde, dardaki
varlklarn

bilgilerinin

elde

edilmesinde

uygulanan

yanl

metotlardan

kaynaklandn sylemektedir. Frb, bu insanlarn grlerindeki yanllklarn,


duyulardan yola karak, zihinlerde mmkn olan en iyi kllleri meydana getirip,
varlklarn zn kavrayamamaktan kaynaklandn savunur. Onlarn bilgileri,
mahsusattan, makulata ykselememitir.90 Bu durumda, bu insanlar tabii varlklar
yanl yorumlayp insani alan da, ayn ekilde, dzenleme eilimine girmilerdir.
Eer, insan gerekten ok iyi bir metot ile tabii varlklar dolaysyla kainat
yorumlarsa, o zaman, cahil ehirlerin grleri ad altnda ele alnan bu grler
ortaya kmayacak ve insanlar kendi yaam alanlarn bu ekilde tanzim etmeye
kalkmayacaklardr. Dolaysyla filozofa gre, eer d dnyadaki varlklar doru
metot ile burhan bilgilerle yorumlanrsa, o zaman cahil ehirler olmayacak tek bir
erdemli ehir olacaktr. Bylelikle, tabiatn ve d dnyadaki varlklarn zihinlere
doru bir ekilde yerlemesi ancak erdemli ehir insanlar arasnda mmkn olabilen
bir durum olabilecektir. Bu durumda, erdemli ilk bakann Faal Akldan ald
klller vastasyla, erdemli ehrin yurttalarnn akllarn bilkuvve halden bilfiil hale
getirmesi, bu insanlarn insani alan doru bir ekilde dzenlemek iin alemdeki
89
90

Age.s.168-169
Age. s. 180-181

223

varlklarn zlerini doru bir ekilde yorumlamasna sebep olacaktr. Onun iin,
onlarn varlk felsefesi, erdemli varlk felsefesi olabilmekte ve filozofun gerek
felsefesi erdemli ehrin insanlarnn grleri olarak takdim edilmektedir. nk,
Frb, cahil ehirlerin insanlarnn grlerini aktarmaya balarken sz konusu
yanl alglama tarznn zelliiyle balamakta, ayn ekilde, yine bu grlerle ilgili
blm bitirmektedir.
Frbnin, bu blmde, Cahil ehirlerin grleri ad altnda ele ald
fikirlerin aslnda, Efltun ve Aristo geleneinin dnda kalan, tarih olarak
gereklemi veya gelecekte mmkn olacak ktmserlik, felsef mistisizm,
bilinircilik (gnostisizm) gibi felsefi ekollerin bir eletirisi olarak da okumak mmkn
grnmektedir.

224

SONU
Frbnin siyaset felsefesi, bir ok bakmdan filozofun kendine zg bir
teoridir. Bu zgnl anlaml klan bir ok unsur vardr. Frb, eer iero bir
kenara braklrsa, dnce tarihinde bin yllk uykuda olan ve artk unutulmaya yz
tutmu, Stoac ve Epikrc ahlak felsefenin altnda snklemi, Yeni
Efltunculukla da ilahiletirme ve mistikletirme adna sosyal ve siyasal alandan ruh
dnyaya ekilmi olan siyaset felsefesini tekrar canlandrmtr. Bunun yannda,
Frbyi siyasal dnce tarihinde zgn bir konumda bulunduran sebeplerden birisi
de, vahye dayal semavi dinler tarihinde, ilk defa klasik siyaset felsefesinin temel
teorileri ile vahyin ilah retisini siyas dnce alannda uzlatrmasdr. Frb,
vahiy, ilah hukuk, klasik siyaset felsefesi ve insan tabiat arasnda oluan
problemlere, zihn gerilimlere ilk defa deinen, bunu st dzey felsef delil ve
kantlarla tetkik eden bir filozoftur.
Siyaset ve Politika kelimelerinin etimolojik olarak farkllklar sz konusu
olmakla

beraber

hem

Yunan,

hem

de

Sami

gelenekleri

gz

nnde

bulundurulduunda oban imgesi bata olmak zere baz ortak anlam alanlarna
sahiptirler. Siyasetin bu iki gelenekte de baz ortak kullanmlara ve ayn anlam
alanlarna sahip olmalarna ramen, bu iki gelenek insan olay ve olgulara
baklarnda eitli ayrla sahiptirler. slam dnce tarihinde ilk dnemlerde devlet
ynetme

sanat

anlamnda

kullanlan

siyaset,

halifelik

merkeze

alnarak

anlamlandrlmaya allmtr. Daha sonraki dnemlerde Kelamc ve Fakihler


kelimeyi eriat, devlet ynetme sanat gibi anlamlarda kullanmlardr. Frbnin
kulland siyaset kelimesi ve bunun anlam alan ise, siyaset felsefesi anlamndadr.

225

slam Dncesinde Siyaset ilminin, bir ilim olarak kurucusu olan Frb, siyasetle
ilgili olarak, siyaset felsefesi, ilm el medeni ve buna benzer kelimeler kullanmaktadr.
Bu durumda filozoflar ile dier mslman dnrlerin siyaset kelimesiyle ilgili
olarak kullandklar anlam alanlar birbirinden farkldr.
Ortaa siyasal dncesinde nemli ve baskn unsurlardan birisi de siyasal
teoloji ve siyaset felsefesi ayrmdr. Frbnin siyaset felsefesinin siyasal dnce,
Siyas lhiyat ve siyaset bilimi kavramlar asndan nerde durduu nem
arzetmektedir. Frb, siyaset felsefesini, vahiyden bamsz salt pratik bir alan
olarak grmemektedir. Siyaset, bir yandan teorik felsefeyle ilikili, bir yandan da
erdemli ilk bakann Faal Aklla ittisali neticesinde kll bilgileri vahiy olarak
almasyla oluturulmu bir alandr. Dolaysyla, bu manada, Frbnin siyaset
felsefesi, salt bir siyasal dnce, teorik ve metafizik alandan bamsz bir siyaset
felsefesi de deildir. Frbnin siyaset felsefesi, ayn zamanda Ortaa Bat siyas
dncesinde nemli bir yer tutan ve modern siyaset biliminin ortaya kmasnda
temel etkenlerden birisi olan Siyas lhiyat da deildir. Siyas lhiyat, teorik olarak,
sadece belirli bir vahiy erevesinde siyas dnceyi ekillendirilmeye alrken, bu
durum, Frbnin siyaset felsefesi iin tanmlayc bir unsur deildir. Fakat, Frb
tarihsel olarak, Yahudi dncesindeki siyaset felsefesinin ve Ortaa Hristiyan
Siyas lhiyatnn ortaya kmasnda nemli bir rol oynamtr.
Bu manada, Frb, siyaset felsefesi, vahiy ve insan hukuk arasndaki
elikileri ve temel gerilimleri, kendi felsef sisteminde uzlatrm ve rnek bir
siyaset felsefesi ortaya karmtr. Bu tr siyaset felsefesinin etkileri hem Yahudi
dncesinde, hem de Ortaa Hristiyan teolojisinde yaygn karlklar bulmutur.

226

Frbnin siyaset felsefesine kaynakl olmas bakmndan felsefe tarihinde


ortaya kan siyaset felsefesinin tarihsel geliimini gznnde bulundurmak
gerekmektedir. Efltun Devlet ve Kanunlarda baz deiik gr sergilemesine
ramen, dsel bir siyaset felsefesi gelitirmitir. te yandan,

Aristo ise, daha

gereki bir siyaset teorisi gelitirmi ve Efltunun siyaset teorisinin topik


boyutlarn eletirmitir. Efltun ve Aristo kllyatn farkl bir ekilde yorumlayan ve
kendilerine zg felsef bir akm gelitiren Yeni Efltunculuun siyaset felsefesi
alannda suskun olduu son zamanlara kadar hemfikir olunan bir konuydu. Fakat son
dnemde yaplan baz almalar, ilahileme ve ruhun mistiklemesi temelinde, Yeni
Efltuncularn Efltunun siyas kllyatn sistemli bir ekilde yorumladklarn ve
kendilerine gre bir siyaset felsefesi oluturduklarn ortaya karmtr. Yeni
Efltuncularn siyaset felsefesiyle ilgili felsef kantlarn ve teorilerini, Frbye
muhtemel etkileri olabilecek unsurlarn nplana kararak ele almak gerekmekteydi.
nk bir ok modern aratrmac Frbnin Efltun ve Aristoda kkenleri
bulunmayan zgn glerini Yeni Efltuncu filozof ve ekollere balama tutumunu
benimsemitir. Oysa Frbnin siyaset felsefesine yaklam tamamen Yeni
Efltuncu okullarn ilahileme ve mistikleme temelinde gelitirdikleri ve sudurcu
ontolojiyi tamamen bireysel insan bir servene dntrdkleri dnce eklinden
farkldr. Frb sudurcu ontolojiyi insan alan tamamen kapsayan ve belirleyen bir
temel haline getirmez.
Frbyi bir siyaset felsefesi kurmaya iten en temel amillerden birisi,
slamn temel verilerinin filozofa siyaset felsefesi yapmada verdii zgrlk kadar
sz konusu siyasal dnce klliyatnn Arapaya aktarlmas da nemli bir
etkendir. Ayrca, Frbnin siyaset felsefesinin zgnln ortaya karmak iin,

227

Efltun ve Aristonun siyaset kllyatnn Arapaya aktarmn ve Frbnin bu


kllyat karsndaki tutumunun ortaya karlmas nem arzeder. Frb, siyaset
alannda ranllarn m yoksa Yunanllarn m daha stn olduu konusunda youn
tartmalarn olduu bir dnemde, ran tarz siyaset dncesine rabet etmemi,
Yunan siyaset felsefesinin klasikleriyle, slamn temel kaynaklarnn siyasetle ilgili
dsturlarn uzlatrarak yeni bir siyaset felsefesi yapmann rn amtr. Bu
bilgiler nda Frbnin siyaset dncesi alannda yapt en temel yeniliklerden
birisi, Eski ran ve Pehlevi tarz siyaset anlayna rabet etmemesi ve bu alanda
slam dncesine yeni ufuk kazandrmasdr. Kanaatimize gre, bu durum
nemlidir, nk, Frbnin dneminde siyasette ranllara kar Yunanllar stn
grenler bile, Efltun ve Aristoya nisbet ederek ran ve Pehlevi tarz siyaset kitaplar
retmeye balamlardr. Anladmz kadaryla, Frbnin nazarnda, Sultana ve
vezirlere nasihat tarznda, idarenin ve devlet kademelerinin yaplanmasnda siyaset
ahlakyla ilgili olarak yazlan eserler, siyaset alann slah edecek, Kurann ve
Snnetin verilerini tam olarak yanstabilecek boyutta deildi. Ayn ekilde, Frb,
siyaseti sadece bir halifelik ve imamlk meselesine de indirgeyerek reel politiin
felsefesini yapm bir filozof da deildir.
Bu noktada, Frbnin siyaset felsefesinin kaynaklarndan birisi de Trk
Siyaset dncesidir. zellikle, eski Trk dncesinin siyas yapsyla ilgili olarak
filozofun ald ilk eitimin, onun siyaset felsefesine etkisi olduu ksmi almalarla
beraber ortaya konmutur. Biz, Eski Trk dncesinden Frbnin siyaset
felsefesine en fazla nfuz eden etkinin, teori ve pratik alann bir biriyle ilikisi
balamnda, kozmolojik unsurlarn nplanda olduu metafizik dncenin, siyas

228

alann bir temeli yaplmas ve siyas alan bu metafiziin belirlemesi anlay


olduunu dnyoruz.
Frbnin siyaset felsefesinin baz konularda Efltuncu, baz konularda da
Aristocu olduunu kabul ediyoruz. Ayn ekilde, Frb, Efltun ve Aristonun
eserlerini yazdklar kitlelere gre farkl ekilde yazdn kabul etmi fakat
kendisinin de bu ekilde felsefeyi bir sunacana deinmemitir. Hatta, kendini bu
filozoflarn yaptklar felsefenin rencisi olarak takdim etmi, kendi zaman ve
mekannda bu felsefenin anlalmas iin kendisini grevli saymtr. Dolaysyla,
Frbnin de eserlerini Efltun ve Aristo eklinde yazmad aikar olmaktadr. Bu
adan bakldnda, filozofun eserleri, bugn oka tartlan yorumsamac okumaya
msait deildir. Ayrca, Frb, kendi felsefi sisteminde fkhlam ve kelamlam
siyaset anlaylarn, ilimler snflamasnda fkh ve kelama verdii yer bakmndan
siyaset yardmc ilimler olarak yer vererek bir bakma dntrmtr.
Frbnin, bir ok adan kkenleri kendinden nceki filozoflarda
bulunmayan ilimler snflandrmasn ve bu snflandrma da siyasete verdii konum
nem arzeder. Frbnin slam dnyasnda ilk defa siyaset felsefesi yapan bir filozof
olmasnn yannda, slam dnce tarihinde nemli bir unsur olan, eitim ve retim
metodunda merkezi bir yer tutan, bilimler snflamasna yapm olduu katk ve bu
snflama da siyasete at yer zerinedir. Frb, kendi dnemine kadar siyasetin
sadece ahlak ve kelam bir yaplanma iinde olduunu grm ve siyaseti bu
kalplarndan kurtararak ayr bir bilim dal olarak slam dncesine sokmutur.
Dolaysyla, Frb slam dnce tarihinde bir bilim olarak siyaseti kuran ilk
filozoftur. te yandan, felsefi gelenek iinde Yeni Efltuncu okullarn mistik
karakteri arasnda tamamen ilahilemi ve mistiklemi bir ekilde kaybolmaya yz

229

tutan siyaset felsefesini tekrar sosyal ve siyasi alan kapsayacak bir tarza sokmutur.
Frb, baz ilimlerin hem teorik hem de pratik ynnn olduunu vurgulamasndan
yola karak siyasetinde bu ekilde bir ilim olduunu ifade eder. Buna gre, sosyal
hadiselerin zmnde eer, nazari ilimlerin kll bilgileri yetersiz kalrsa, bu
sorunlar sz konusu kll bilgilere dayal olarak ameli siyaset ilminin devreye
girmesiyle zlr. Bu durumda, Frb, Siyaset alannda kullanlmas gereken
metodoloji hakknda da nemli eyler sylemitir. Bu durumda Frb bu alana
tmdengelim yntemiyle yaklalmas gerektiini savunmutur. Fakat, onun
duyulardan yola karak zihnin kll bilgiler oluturabilecei eklindeki Aristocu
dnme eklini gz nne alrsak, siyasi alan iin de sz konusu zihni soyutlama
ilemini kabul edebileceini, dolaysyla gerekli olduu zaman da tmevarm
ynteminin kullanlabileceini kabul ettiini syleyebiliriz. Frbnin sosyal
hadiselere bu ekilde yaklamas hem Kurann bu alana bakndaki metodolojisiyle
hem de felsefenin Burhani metot anlayyla uygunluk arz eden bir durumdur. Frb,
ayrca, Kelam ve Fkh ilminin siyasete yardmc ilimler olmas gerektiini savunur.
Buna gre, erdemli ilk bakan erdemli ehir iin koyduu dinin gr ve fiillerini
belirlemektedir. Bu durumda, Kelam ilminin dinin grlerle ilgili blmnn
erdemli ehrin mensuplarnn nefsinde yerlemesini salamas gerekir. Ayn ekilde,
dinin fillerle ilgili ksmyla da fkh ilmi urar.
Frb, hem bireysel hem de toplumsal mutluluu sadece teorik bir etkinlik
olarak grmemi, bu nedenle siyaseti metafizik bir temel zerine kurmutur.
Siyasetin metafizikle bu trden bir btnlemesi, ne Efltunun siyaset felsefesinin
ne de Aristonun siyaset felsefesinin temel karakteristiidir. Fakat, Frbnin siyaset
felsefesinin topik boyutu Efltundan gerekilik boyutu da Aristodan gelmektedir.

230

Frbnin siyaset felsefesinin en nemli konularndan ve yaptalarndan


birisi mille kavramdr. Onun nazarnda, felsefe, mille ve medne kavram hepsi
birbirini btnleyecek bir ekilde ele alnmtr. Mille, eer, burhan bir felsefeden
sonra veya filozofun faal aklla ittisalinden sonra ortaya kmsa erdemli bir mille
olacak ve erdemli bir ehir meydana gelecektir. Eer, mille, cahil bir bakan
tarafndan oluturulmusa veya burhan felsefeye dayanmadan sofistik felsefeye
dayal olarak ortaya karsa, bu durumda, erdemsiz mille ortaya kacak ve bu dine
gre cahil ehirler oluacaktr. Bu adan bakldnda felsefe ve din erdemli ehirde
uzlam olacak herhangi bir atmaya iine girmeyecektir. Filozofa gre, felsefe ve
din ancak erdemsiz ehirlerde atma iinde olabilecektir. Buna gre, Frbnin
erdemli ehri hem filozofun faal aklla ittisali ile vahye dayal bir toplum dzeni
olacak, hem de, ayn ekilde, tabii ilahi bir dzene itirakinden dolay da, doal
boyutu olan bir felsef tasavvur olabilecektir.
Bu durumda, Frbnin erdemli ehri birok adan Efltunun ideal
devletinden farkldr. Frbnin erdemli ehri, filozof ilk bakan tarafndan
belirlenen erdemli dinin gr ve fiilleriyle oluan bir hayat tarzna sahip
olabilirlerken, Efltunda byle bir durum yoktur. Efltunun siyas anlay snf
ayrmna dayal olarak ekillenmitir. Fakat, Frb, erdemli ehrin meslek, eitimsel
ve zihn yetkinlik asndan belirli bir hiyerarik dzeni olabileceini sylemesine
ramen, bu durum onun nazarnda

kat bir snf ayrmcl manasna gelmez.

Frbnin erdemli ehrinde zel mlkiyete sahip olabilmek sz konusu iken,


Efltunun ideal devletinde byle bir ey sz konusu deildir. Ayn ekilde Efltun,
air, hatip ve dier edebiyatlara devletinde yer vermezken, Frbde bunlar
erdemli ehrin filozoftan sonra en st tabakasn oluturmaktadr. Bu mana da, Frb

231

Efltuna gre, erdemli ehrinde sanatlara daha fazla yer amtr. Frbnin deal
Devleti ile Efltunun Erdemli ehri arasnda para para kyaslamalar yapldnda
birok farkllklar grlebilecektir. Fakat, bu farkllklar ikisinin de siyaset
felsefesine hangi amalarla baktyla ilgili bir durumdur.
Buna paralel olarak, Frbnin erdemli ehrin kart ehirler olarak
deerlendirdii ehirlerin sosyolojik yaplanmasn, bu ehirlerin grlerini
irdelemek nem arzetmektedir. Frb, buradaki fikirlerinde, Efltuncu olmakla
beraber, bir ok konuda Efltundan ayrlmaktadr. Frbnin cahil ehirlerle ilgili
olarak kulland kavramlarn slam gnderimleri gldr. Frb, cahil ehirler
iinde erdemli ehre en yakn olan ehrin eref ehri olduunu iaret etmi, fakat
erdemli ehre en kolay dntrlebilecek ehrin de zaruret ehri ve demokratik ehir
olduunu vurgulamtr. Frb, demokratik ehir ile ilgili grlerinde Efltunun
bu ehir iin kulland alayc slubu bir kenara koyarak sz konusu ehrin
zelliklerini ciddi bir ekilde ele almtr. Frbnin demokratik ehri, Efltunun
demokratik ehrinden daha zgr bir ehirdir. Efltunun kastettii gibi bu ehre
anari hakim deildir. Frb, demokratik ehrin sosyal yapsnn farkl kltrler
tarafndan kurulmasn Efltundan daha kapsaml bir ekilde ele almaktadr. Hatta,
erdemli ehrin sosyal yapsnda nemli bir yer igal eden, filozof, air ve hatiplerin
bu ehirde yetime olanaklarn bulacan syleyerek, bu ehre Efltundan daha
olumlu bir ekilde baktn gstermitir.
Frbnin gelitirdii siyaset felsefesi, slam, Yahudi ve Hristiyan siyasal
dncesinde yaygn karlklar bulmu, siyasal dncenin tarihi seyrini
deitirmitir. bn Meymunun peygamberlii merkeze alarak gelitirdii siyaset
felsefesi tamamen Frbci ekilde oluturulmutur. Ayn ekilde, Frb, Bat siyaset

232

dncesinde nemli bir yere sahip olan Siyas lhiyat anlaynn ortaya kmasn
da da nemli bir etki de bulunmutur.
Ayrca, slam ve Trk siyaset dncesi tarihinde de Frbnin nemli bir
yeri olmutur. slam dncesinde, Frbnin erdemli ehrinin yaanlan toplumun
ahlak ve siyasal yaplanmasndan ayr topik bir topluluk olarak dnldne
ahit olmuyoruz. Frbnin erdemli ehri, baka bir yerde mstakil bir ekilde
kurulmas gereken bir devlet olarak alglanmam, mevcut devletlerin, sz konusu
devlet ekline ahlak ve siyas olarak nasl yaklatrlabilecei zerinde durulmu ve
bu anlay yaygnlk kazanmtr. Erdemli devlet, mevcut devletlerin en iyi ve en
kt olduu dnemde bile slam siyasal dncesinin zihninde hep ahlak ve siyas
olarak mkemmellemeyi amalayan bir metafor oluturmutur. Fakat, Frbnin
siyaset felsefesi, grnte, teorik dnce konusunda fazla etkili olmamtr.
Frbnin, siyasete yapt ahlak vurgu,

daha sonra slam ahlaklar

tarafndan rnek alnm, her ne kadar bn Miskeveyh ahlakn, siyasete hizmet eden
boyutuna deinmese de, Nasreddin Tus, Celalaeddin Devvan ve Knalzade Ali
Efendi yazdklar ahlak kitaplarnda, devlet ynetiminin ve brokratik yaplanmann
ahlaki temellerine dair bir blm ayrmlardr. Bununla beraber, her ne kadar
Frbnin erdemli ehir ve erdemsiz ehir ayrmlar yeni teorilerle desteklenmese ve
zamann geliimine uygun olarak farkl ekillerde salt felsefi bir ereve ierisinde
yeniden yaplandrlmasa da, onun erdemli ehri ulalmas mmkn olmayan bir
topya olarak deil, ulalmas gereken bir topya olarak alglanmtr. Kanaatimize
gre, Frbnin erdemli ehrinin bu ekilde alglanmas nemlidir. nk,
Efltundan balamak zere Bat dncesinde gelitirilen dier topyalarn hepsinin
mevcut toplumlarla ilikisi fazla kurulmam, daima mevcut toplumlardan ayr bir

233

yerde kurulmas gereken, kelimenin gerek anlamnda bir topya (olmayan yer)
olarak alglanmlardr. Ama slam dnyasnda Frbnin erdemli ehri hep mevcut
devletin ve toplumun ulamas gereken bir ynetim ekli olarak alglanmtr. Yani
Frbnin erdemli ehri, mevcut toplumlarn hep ona yaklamak zere abaladklar,
onu rnek aldklar ve ona benzemeye altklar bir devlet ekli olarak zihinlerde
yer almtr. Bu manada, el-Medinetl Fadla fikri, Frbnin isminden daha fazla
hrete kavumutur. Bylelikle, Frbnin erdemli ehri ne Augustinusun
Tanrnn ehri adl eserinde tasarlad gibi, sosyal boyutu olamayan dinsel bir
topya olarak kabul edilmi, ne de Efltunun deal Devleti, Thomas Moreun
topya vb. gibi insann toplumsal bir varlk olarak bir ok ynnn ihmal
edilmesiyle oluturulan ve mevcut toplumlardan ayr bir devlet ekli olarak telakki
edilmitir. Bu mana da Knalzadenin (.1572)

yaad dnem itibariyle,

Kanunnin, Frbnin Medine-i Fadlasn gerekletirdiine kendisini inandrmas


gerekten manidardr.
Bu adan bakldnda, Frbnin siyaset felsefesinde, erdemli devlet ve
erdemli bireyler oluturmak adna, gnmz insan ve toplumlarnn da yararlanaca
bir ok unsur bulunmaktadr. Bunlarn banda teorik ile pratiin paralel olmas
gerektiidir. Buna gre, Frb, bize, nazar alan ok iyi bir ekilde kurmadan, pratik
alanda yaplabilecek her trl eyin beyhude olabileceini sylemektedir. Ayn
ekilde, Frb salt nazar erdemlerin de insanlar gerek mutlulua gtrebileceini
dnmemektedir. Frbnin bu grnn gnmz iin de geerli olduunu
dnyoruz.
Frbnin siyaset felsefesinin, gnmz asndan nem tayan bir dier
unsuru ise, erdemli ehrin ancak erdemli bireylerle kurulabilecei anlaydr. Frb,

234

ahlak kitaplarnda, erdemli ehrin erdemli bir mensubu olmann ahlak boyutlarn
ortaya koymutur.
Ayrca, bu gn Bat felsefesinde olguluculua dayanan siyaset biliminin
toplumsal ve siyas alan ihya edemeyecei, siyaset biliminin tekrar ahlak ve
metafizik bir ereveye brnmesi gerektii dile getirilmektedir. Leo Strauss, Eric
Voegelin ve Alasdair Macintyyre gibi yirminci yzyl dnrleri, Efltun ve
Aristonun temsil ettii klasik siyaset felsefesini yeniden canlandrmak istemiler, bu
gnk siyaset biliminin bu gelenekten alaca birok ey olduunu savunmulardr.
Biz de, bu balamda, ayn eyin, dnce dnyamzn siyaset alannda en nemli
klasii olarak kabul edebileceimiz Frbnin siyaset felsefesi iin de geerli
olduunu syleyebiliriz.

235

ABADAN, Yavuz, Devlet Felsefesi, Ank.,1959, s.7.


ADIVAR, Adnan, Frb, slam Ansiklopedisi, Cilt, 4, st., 1964
AAOULLARI, Mehmet Ali, KKER, Levent, mparatorluktan Tanr
Devletine, Ank. 2001
AKURA, Yusuf, Tarz Siyaset, Ank. 2005
ALTINTA, Hayrani, Frb ve bn Sina Dncesinde Vacibul-Vucudun
Nitelikleri, Uluslararas Frb Sempozyumu, Ank., 2005
bn Sina Metafizii, Ank., 1992
An Anthology of Philosophy in Persia. Ed. S.H.Nasr and Mehdi Amin Razavi, Nev
York, Oxford oup.1999,
ARISTOTELES, Eudemoss Etik, ev. Saffet Babr, Ank.,1999
Nikamakosa Etik, ev. Saffet Babr, Ank. 1998
Politika, ev. Mete Tunay, st.2002
Retorik, ev. Mehmet H. Doan, st.,1995
ARSLAN, Ahmet, Felsefeye Giri, Ank.1994
bn-i Haldun, Ank. 1997
EVANGELIOU Christos, Even Friends Cannot Have All Things in Common:
Aristotles Critique of Platos Republic, Presented to the DAGP meeting with the
American Philological Association San Diego, December 28,1995
AYDINLI, Yaar, Frbde lm-i kelam ve Fkh, Uluslararas Frb Sempozyumu
Bildirileri, Ank. 2005
Farabide Tanr nsan likisi, st., 2000
bn Baccenin nsan Gr, st., 1997

236

AYN, Mehmet Ali, Demokrasi Nedir? Tarihi ve Felsefesi, st., 1934,


Muallim-i Sn Frb, st., 1332
BADAWI, Abdurrahman ,Al-Frb, Hstoire De La Philosophie en Islam iinde,
Paris, 1972, C. II,
BADIE, Bertrand, Les deux tats: Povuor et societ en terre de slm, Paris: Fayard,
1986
BAUSANI, Alessandro, slm ncesi ran Dncesi, ev. Krat Demirci, slm
Dncesi Tarihi, Ed.M. M. erif, Trk. Ed. Mustafa Armaan , st., 1990, cilt,1
BAYRAKLI, Bayraktar, Frbde Devlet Felsefesi, st. 2000
BAYRAKTAR, Mehmet Din Felsefesine Giri, Ank. 1997
bn Haldunda Sosyal Atomculuk, slam Dncesi Yazlar, Ank.,2004
bn Rdn Pompanazziye Etkileri, slam Dncesi Yazlar, Ank.2004
slam Dncesi Etkilenimi ve Etkisi, slam Dncesi Yazlar, Ank., 2004
slam Dnce Tarihi, Eskiehir, 2002
slm Felsefesine Giri, Ank. 1988,
BEDEV, Abdurrahman, El- Usulul Yunananiyye lin Nazaryyetis-Siayasiyye filslm, Kahire, 1953
BEYDEBA, Kelile ve Dimne, ev. Selahaddin Alpay, st.1972
El-BEYHAK,

Ali bn Zeyd, Tetimme Svanul Hikme, Tahkik. Refik Acem,

Beyrut, 1994
BIAK, Ayhan Osmanl Devletinin Kozmogonik Temelleri, Kutadgu Bilig Dergisi,
Say: 7, Mart 2005
BLGN, M. Fevzi Bat Siyaset Felsefesinde Yeni Araylar, Eric Voegelin ve Yeni
Siyaset Bilimi, Divan Dergisi, Say:8, st., 2000

237

BRUN, Muhammed b. Zekeriya er-Razinin Kitaplaryla lgili el-Biruninin


Risalesi, Ner Paul Kraus,1936,Terc.Edenler, Mustafa uhadar, Hasan ahin,
M.Zeki Duman, ty
BLACK, Antony, The History of Islamic Political Thought,From the Prophet to the
Present, New York, 2001
BLACK, Deborah L., Logic and Aristoteles Rhetoric and Poetics in the Medieval
Arabic Philosophy, Brill, 1990,
BODES, Richard, The Political Dimensions of Aristotles Ethics, Trans. By Jan
Garrett, Edward, State University of New York Pres, New York, 1993,
BOURKE, Vernon J., Thomas Aqinas, The Encyclopedia of Philosophy, Vol.8 New
York, London, 1967
BROWN, Stephen F., Medieval Theology, The Blacwell Companion to Modern
Theology, ed .Gareth Jones, 2004
BURSALI MEHMET TAHR, Siyasete Mteallik Asar slmiye, no:62; Levend
BURNETT, Charles, Arabic into Latin, Cambridge Companion to Arabic
Philosophy, Ed. Peter Adamson, Richard C. Taylor, Cambridge, 2003
BUTTERWORTH, Charles E. Ethical and Political Philosophy, The Cambridge
Companion to Arabic Philosophy, Ed. Peter Adamson and

Richard C. Taylor,

Cambridge, 2005
The Rhetorician and His Relationship of Aristotles Rhetoric, Islamic
Theology and Philosophy: Studies in Honor of George F. Hourani, Ed. Michael
Marmura, New York, 1984,s.111-136
CABR, Arap-slam Siyasal Akl, ev., Vecdi Akyz, st.,2001
Felsefi Mirasmz ve Biz, ev. A. Said Aykut, st., 2003

238

Kitabut- Tac fi Ahlakl-Mluk, Beyrut- 1970


CARS, Cafer, Esr Ebu Nasr el-Frb, Ebu Nasr Frb, (Frb Sempozyumu
Bildirileri), am, 1989,
CHAN, Ahmet Kmil, Frbnin Siyaset Felsefesinde Trk Devlet Anlayn
zleri, Bilimname Dergisi, Say: IV, 2004/1
CRAIG, William Lane, Kelam Cosmological Argument, Wipf and Stock Publishers,
1979
CRONE, Patricia, What Was Al-Frbs Imamic Constitution, Arabica, Prix De
Souscription Au Volume L (2003), s. 306-321
COLMO, Christopher, Theory and Practise, AlFrbs Plato Revisited, The
American Political Science, Vol.,86, No:4, 1992
CUMBUR,

Mjgan,

BNARK,

smet,

SEFERCOL,

Nejat,

Frb

Bibliyografyas, Ank., 1973


UBUKU, brahim Agah, slam Felsefesinde Allahn Varlnn Delilleri, Ank.,
1978
Trk Dnce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ank., 1986
slam Melliflerine Gre limlerin Taksimi, Ank. nv. lahiyat Fakltesi
Dergisi, Yl: 1958-1959 Cilt VII Ank. 1960, s. 120-121
DAIBER, Hans, Bibliography of Islamic Philosophy, Leiden, 1999
Political Philosophy, History of Islamic Philosophy, Ed. Seyyed Hossein
Nasr, Oliver Leaman, Tahran, C. II
The Ismaili Background of Frbs Political Philososphy, Gotte Ist Der
Orient, Gottes Ist Der Okzident, Festschrift fr Abdoldjavad Falaturi, zum 65,
Bhlau Verlag Kln Wien

239

DAVER, Blent Siyasal Bilime Giri, Ank. 1968


DAVDSON, Herbert A.,Alfarabi, Avicenna, and Averroes on the Intellect, Oxford,
1992
DANCONA, Costa, Critina, Porphyry, Universal Soul and the Arabic Plotinus,
Arabic Sciences and Philosophy, vol. 9 (1999).
DEMR, Remzi, Osmanl mparatorluu Dneminde Trk Felsefesi, Ank., 2005
DENKEL, Arda, Ekzoterik, Dnceler ve Gerekler, st., 2003
DRUART, Therese Anne, Al-Frb on the Practical and Speculative Aspects of
Ethics, Moral and Political Philosophies in the Middle Ages, Ottova, 1995
al-Frb, Emanation, and Metaphysics, Neoplatonism and Islamic Thought,
Ed. Parviz Morewedge, New York, 1992
DUNLOP, D. M, The Translations of al-Bitrik and Yahya (Yuhanna) b. Al-Bitrik,
Journal of Royal Asiatic Society. London 1959
DURAK, Necdet, Aristoteles ve Frbde Etik, Baslmam Doktora Tezi, Konya,
2003
EBU HATM RAZ, Alam al-Nubuwwah, Ed. Salah Savi, Gulam Rza Avani,
Tahran, 1977
EFLATUN, Devlet, ev., Sebahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, st. 1995
Devlet, ev,. Sebahattin Eyubolu, M.Ali Cimcoz, st.2004
Devlet Adam, ev., Behice Boran, Mehmet Karasan, st.2001
Yasalar, ev., Candan entuna, Saffet Babr, st.1998
Gorgias, ev., Mehmet Rfat, Sema Rfat, st., 1999
Diyaloglar 1,2, st., 1996

240

ESN, Emel, Frbyi Yetitiren Kengeres Trk Muhitinin Kltr ve Sanat, slam
Tetkikleri Enstits Dergisi, st., 1976
ESS, Josef van , Al-Frb and bn al- Rewandi, Hamdard Islamicus, Cilt.III, say: 4,
FAHR, Macit ,slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, st, 1992, s.110
slm Ahlak Teorileri, ev. Muammer skenderolu, Atilla Arkan, st. 2004
FARAB, Kitb r ehl el-medne el-fdla,Kitabul Mille iinde, Beyrut,1986
Astroloji Hakknda Doru ve Yanl Bilgiler, slam Filozoflarndan Felsefe
Metinleri, ev. Mahmut Kaya, st., 2003
Didascalia in Rethoricam Aristotelis ex Glosa Alpharabi, Ed. J. Langhade et
m. Grignaschi, Beyrouth, 1971
Efltn Kanunlarnn zeti, ev. Fahrettin Olguner, Ank., 1985
Fusul Muntezea, Ner. Fevzi Mitri Near, Beyrut, 1986
Fusulul Hamse, Mantk indel Frb iinde, Ner. Refik el-Acem, Beyrut,
1986
Fusll-meden, nr. D. M. Dunlop, Cambridge, 1961, Trke ev. Hanifi
zcan, Siyaset Felsefesine Dair Grler, zmir, 1987
hsaul Ulum, Ner. Osman Emin, Msr,1949
deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Ank., 1997
Kitabul cem beyne reyel hakimeyn, Lharmonie entre les opinions de platon
et daristote, Franszca ve Arapa metnin karlkl basm, Ner. Fawzi Mitri Najjar,
Dominique Mallet, am, 1999
Kitabul Cedel, Ner, Cafer Ali Yasin, Beyrut, 1986
Kitabul Hitabe, Ner, J. Langhade et M. Grignasch, Beyrut, 1971

241

Kitbl-mille ve nssun uhr, Ner., ve Tahk., Muhsin Mehdi, Beyrut,


1986
Makale fi araz ma badet-tabia, Haydarabad, 1349,
Risale fil akl, Ner. Maurice Bouyges, S. J., Beyrut, 1938
Risale fis-siyase, Ed. Lois Cheikho, Beirut, slamic Philosophy, Ed. Fuat
Sezgin, Frankfurt,1999, Vol. 10
es-Siysetl-medeniyye, Tahkik, Fevzi Mitri Near, 2. Bask, Beyrut, 1993
ev. Mehmet Aydn, Abdlkadir ener, M. Rami Ayas, st., 1980,
Tahslus-saade, el-Amall-felsefe iinde, Ner. Cafer Ali Yasin, Beyrut,
1992, ss.119-197
Tenbh al seblis-sade, Haydarbad, 1346
erit ul- Yakn, ev. Mbahat Trker Kyel, Ank., 1990.
iir Sanatnn Kanunlar, ev. Mehmet Bayraktar, Ank.nv.lahiyat
Fak.,Derg., C.36
Takvimus-siyasetl

mulukiyyet

vel

Ahlakul

htiyariyyet,

ner.

Abdurrahman Bedevi, Efltn fil slm inde, Beyrut, 1982


el-Vahde vel Vahid, Tahkik. Muhsin Mehdi, Kazablanka: Dar Tupkal, 1989
FARUK, Hafz Abdullah, Frb, Islamic Literature, Vol.17, Nov.1971,
FUCOULT, Michel Omnus et singulatm: Vers une critique de raison politique,
Le Dbat(Paris) No:44(Novembre,1986).
FAZLUR RAHMAN, Prophecy in Islam: Philosophy and Orthdoxy, Chicago,1979,
GALENUS, Cevamii Kitabun-Nevamis, Corpus Platonicum Medii Aevi Galeni
Compendium Tmaei Platonis, Ed. Paulus Kraus et Rshardus Walzer, Londinii
MCMLI

242

GALSTON, Miriam, Frbnin nerisi, Varoluun Siyaseti : Gaye ve nsan, slam


Felsefesinde Siyasi Dncenin Geliimi iinde,Ed. Charles Butterworth, ev.
Selahattin Ayaz, st. 1999
Politics and Excellence, The Political Philosophy of Al-Frb, Princeton,
1990
GASTER, Moses, The Hebrew version of the Secretum secretorum. A mediaeval
treatise ascribed to Aristotle. Published for the fist time from the MSS. of the British
Museum, Oxsford and Munich. With an introduction and an English translation.
Journal of the Royal Asiatic Society (London) 1908
GAZAL, el-Munkzu minad-Dalal, ev. Hilmi Gngr, Ank. 1960
hya-i Ulumud- Din, ev. Ali Arslan, st.1993
GIBB, H.A.R.Mohammedanism, Oxford Unv. Pres. 1953
GRGN, Tahsin, Kuran ve Fkh, lahi Szn Gc iinde, st., 2003
GUTAS, Dimitri, Frb, Biography, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater,
New York, 1999
Galens Synopsis of Platos Laws and Frbs Talhs, Greek Philosophers in
the Arabic Tradition, Variorum Collected Studies Series, USA, 2000
Islam and Science: a false statement of the problem, Islam and Science, Dec.,
2003
Yirminci Yzylda Arap Felsefesi almalar, bn Sinann Miras iinde,
ev., Cneyt Kaya, st., 2004,
Yunanca Dnce Arapa Kltr, ev. Ltf imek. st. 2003

243

Summary, The Greek Background of Arabic Encyclopedia, Encyclopedic


Activities in the Pre- Eighteenth Century Muslim World, International Symposium,
Pakistan, 2003
Frb and Greek Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan
Yarshater, New York, 1999,
HADDAD, Fuad Said, AlFrbs Theory of Communication, Beyrut, 1984, s. 113
HOROWITZ, Irving L.,Averroism and Political Philosophy,

The Journal of

Politics, Vol. 22, No: 4, Nov., 1960


HOBBES, Thomas, Leviathandan Seme Paralar, Batda Siyasal Dnceler
Tarihi (Yenia), Derleyen, Mete Tunay, st., 2002
IRVY, Alfred L., al-Frb, The Cambridge History of Arabic Literatre,
Cambridge, 1990,
BN BACCE, Tedbirul-Mutavahhid,

Resail bn Bacce, Tahkik, Macid Fahri,

II.Basm,Beyrut, 1991,
BN EB USEYBA, Tabakatl Etibba vel Hukema, Ner. Nizar Rza, Beyrut, ty
BN HALDUN, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, st.1990,
BN HALLKAN, Vefayatul Ayan, Kahire,1858
BN HAVKAL, Suretl Arz, Ner. J. H. Kramers. Brill, 1939
BN MANZUR, Muhammed Lisanul Arab, Beyrut, 1970, c.2, s.253 s-v-s maddesi,
BN NEDM, el-Fihrist, Ed. Gustav Flgel, Beyrut, 1964
BN RD, Platos Republic, Trans. And ed. Ralph Lerner, Ithaca, 1974
Telhsul Hitbe, Ner. Fausto Lasino, Il Commento medio di Averroe alla
retorica di Aristotele. Pubblicato per la prima volta nel testo arabo, Islamic
Philosophy, Ed. Fuat Sezgin, Cilt. 66,

244

BN SAD EL-ENDLS, Kitabu Tabakatul Umem, Ner. Louis eyho, Beyrut,


1912
BN SNA, Uyunul-Hikme, Tisa Resail iinde, Msr, 1908, Islamic Philosophy,
Ed. Sezgin, Fuat Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann
Wolfgang Goethe University Frankfurt am Main. Frankfurt, 1999,Vol.42
BNUL MUKAFFA, slm Siyaset slubu(el-Edebus-Sair, el-Edebul Kebir,
Risale fis-Sahabe), ev. Vecdi Akyz, st. 2004
KARLIA, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, st.,2004
KATP ELEB, Kefuz Zunun, Haz. erafettin Yaltkaya, Rfat Bilge, st., 1943
KAYA, Mahmut, Frb Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, st., 1995, C.12
slm Filozoflarndan Felsefe Metinleri, st. 2003
slm Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, st.1983
KIFT, Ahbarul ulema bi Ahbarul hukema, Ner. Julins Lippert, Leipzig, 1903
KINALIZADE, Ali Efendi, Ahlak- Alai, lmu Tedbiril Medine, s. 46. Sadeletiren:
Fahri Unan, deal Devlet deal Cemiyet iinde, Ank., 2004
KND, Aristonun Kitaplarnn Says zerine, ev. Mahmur Kaya, Felsef
Risaleler iinde, st.2002
KTABU

SIRRUL-ESRAR,

Ner,

Abdurrahman

Bedevi,

El-

Usulul

Yunananiyye lin Nazaryyetis-Siayasiyye fil-slm iinde, Kahire 1953, s. 75- 125


KKER, Levent ki Farkl Siyaset, Ank.1998
KRAEMER, Joel L. al-Frbis Opinions of the Virtious City and Maimonides
Foundations of the Law, The Max Schloessinger Memorial Foundation,
StudiaOrientalia, Jarusalem, 1979, ss.107-153

245

KURTOLU, Zerrin slam Dncesinin Siyasal Ufku, Ank.1999


KUPINAR, Bilal, bn Sinada Bilgi Teorisi, st.,1995,
KUTLUER, lhan, Frbnin Felsefesinde Sosyo-Politik, Entelektel ve Dini
Hayatn Btnl, Uluslararas Frb Sempozyumu Bildirileri, Ank., 2005
KYEL, Mbahat Trker Frbye Bir Hazrlk Olmak zere slam ncesi
Trklerde Felsefe, Kudagu Bilig, Felsefe-Bilim Aratrma Dergisi, Mart, 2003,
Say:3
Frbye Atfedilen Kk Bir Risale, Ank., 1990
Frb ve Siyaset, IX. Trk Tarih Kongresi, 21-25 Eyll 1981, Kongreye
Sunulan Bildiriler, Ank.1988
Kutadgu Bilig ve Frb, Uluslaras, bn Trk, Harezmi, Frb, Beyruni ve
bn Sina Sempozyumu, Ank.,1990
Sunu, Frbnin erit ulYakni, Ank. 1990
Giri, Frbnin Peri Hermeneias Muhtasar, Ank., 1990
LAMPTON, Ank. S., State and Government in Medieval Islam, Oxford University
Press, 1981,
LAOUST, Henri La Politique De azali, Librairie Orientaliste Geuthner. Paris,
1970
LEAMAN, Oliver, Ortaa slam Felsefesine Giri, ev. Turan Ko, st., 2000
LERNER, Max Introduction, Aristoteles Politics, Translated by Benjamin Jowett,
New York, 1943
LERNER, Ralph Mahdi, Muhsin Introduction, Medieval Political Philosophy,
Cornell University Press, 1995

246

LIBERA, Alain de, Ortaa Felsefesi, ev. Aye Meral, st.2005


LOGIGUE, Liard, Mthode des Sciences Morales, Yusuf Akura, Tarz Siyaset
iinde, Ank. 2005
MACINTYRE, Alasdair, Erdem Peinde, ev.Muttalip zcan,st,2001
MCAHD, Huriye Tevfik Frbden Abduha Siyasi Dnce, ev. Vecdi Akyz,
st. 1995
MAHD, Muhsin ,AlFrb and the Foundation of Islamic Philosophy,Chicago,
2001
Al-Frb, Dictionary of Scientific Biography, ed. C.C. Gillispie, New York,
1971,vol.4,
The Editio Princeps of Frbs Compendium Legum Platonis, Journal of
Near Eastern Studies, January 1961, Volume XX
Ibn Khalduns Philosophy of History, London, 1957
Introduction, AlFrb, Philosophy of Plato and Aristotle, Tahk. Muhsin
Mahdi, New York, 2001
Political Philosophy, Frb, Encyclopedia Iranica, Ed. Ehsan Yarshater,
New York, 1999, Vol.IX
MAHD, Muhsin, LERNER, Ralph, Introduction, Medieval Political Philosophy,
Cornell University Press, 1995,

MARMURA, Micheal E, Medieval Islamic Philosophy and the Classical Tradition,


Medieval Philosophy and the Classical Tradition in Islam, Judaism, and Chiristianity,
Ed. John Ingis, Ohio,1999

247

MAYHEW, Robert ,Aristoteles Criticism of Platos Republic, Rowman and


Littlefield, Oxford, 1997
MEDKOUR, brahim, Frb, A History of Muslim Philosophy, Ed. M.M. Sharif,
Pakistan,1983, Vol.II,
MESUD, Mrucz-Zeheb, (Mrucz-Zehebden seme paralar) ev. D. Ahsen
Batur, st., 2004,
Mrc-uz-Zeheb, Tahkik, Muhammed Muhiddin Abdulhamid,, Msr, 1964
et-Tenbih vel raf, Tahkik ve Tashih, Abdurrahman smail es-Safi, Badat,
1938
MEVDUD, Ebul-Ala, Kurann Ekonomik ve Politik retileri, ev. Fatma
Bostan, slam Dncesi Tarihi iinde, Ed.M.M.erif, st. 1990, c.1
MICHOT, Yahya, Al-Frb And His Influence On The Early Avicenna:The
Evidence From The Kitb Al-Mabda Wa L-Mad, Uluslarasi Farabi Sempozyumu
Bildirileri, Ank., 2005
NAJJAR, Fawzi, Democracy in Islamic Political Philosophy, Studia Islamica, Say:
LI, 1980
Siyasa in Islamic Political Philosophy, Islamic Theology and Philosophy:
Studies in Honor of George F. Hourani, Ed. Mihael E. Marmura, New York, 1984
Frbnin Siyasi Felsefesi ve iilik,ev. Mehmet Da, AFD c. xx
EN-NEAR, Ali Sami, slmda Felsef Dncenin Douu I st.1991
NETTON, Richard, Siyasa Maddesi, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, New
Edition, Leiden, 1997
OLAFSON, Frederirick A., Jean-Paul Sartre, The Encyclopedia of Philosophy,
London, 1967, Vol. 7.

248

OLGUNER, Fahrettin, Frb, zmir, 1993,


OLEARY, De Lacy, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. Yaar Kutluay,
Hseyin Gazi Yurdaydn, st., 2003
OMEARA, Dominic J. Platonopolis, Platonic Political Philosophy in Late
Antiquity, Clarendon Press, Oxford, 2003
PARENS, Joshua, Metaphysics as Rhetoric, Al Frbs Summary of Platos Laws,
State of New York Press, 1995
PINES, Shlomo, Aristotles Politics in Arabic Philosophy, The Collected Works of
Shlomo Pines, Vol. III 1975-1986
Philosophy, The Cambridge History of Islam, ev. lhan Kutluer, Cilt. IV,
st., 1997
PLOTINUS, Enneadlar II.2, ev. H. Vehbi Eralp, Felsefe Arkivi Dergisi say
19dan ayr basm,st.1974
POPPER, Karl, Ak Toplum ve Dmanlar, ev. Mete Tunay, st. 1994
PORFIRUS, On The Life Of Plotinus and His Works, Plotnus, Enneads, Trans.
Stephan Mac Kenna, Abridged.John Dillon, New York. 1991, s. cxxii-iii
ROSENTHAL, Erwin I. J., Some Aspects of Islamic Political Thought, Studia
Semitica, Vol. II. Islamic Themes, Cambridge, 1971
ROSENTHAL, Erwin I. J, Ortaada slam Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu,
st.,1996,
ROSENTHAL, Franz, The Classical Heritage in Islam, London, 1992,
On The Knowledge of

Platos Philosophy in the Islamic World, Greek

Philosophy in the Arab World, Great Britain, 1990


ROUSSEAU, Jean-Jacques ,Toplum Szlemesinden Seme Paralar, Batda
Siyasal Dnceler Tarihi, 355-358

249

ROSS, David, Aristoteles, Politika Blm, eviren, zcan (Yaln) Kavasolu, st.,
2002
SANKAR, Farouk A. Plato and al-Farabi, A Comparison of Some Aspects of
Their Political Philosophy, Studio in Islam, Vol. VII, New Delhi,1970
SAYILI, Aydn, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten Dergisi, Cilt 15, Say,
57
SCHMIDT, Manfred G.,

Demokrasi Kuramlarna Giri, ev. M. Emin Kkta

Ank.2001, s.25-44
SPNOZA, Theological-Political Treatise, Complete Works, Indianapolis, 2002, ss.
383-583
STACKHOUSE, Max L., Politics and Religion, The Encyclopedia of Religion, Ed.
Mircea Eliade, Vol.11, New York,
STEINSCHNEIDER, AlFrb, Islamic Philosophy, Vol. 6, Ed. Fuat Sezgin,
Frankfurt, 1999

STERN, S.M., al-Masudi and the philosopher al- Frb, Al- Masudi Millenary
Commemoration Volume, ed. S. Maqbul Ahmad and A. Rahman, The Insttute of
Islamic Studies, Algarh Muslim University, 1960
STRAUSS, Leo, Pangle, T. L. The Rebirth of Classical Political Rationalism, An
Introduction to the Thought of Leo Strauss, Chicago, 1989
On Tyranny, ed. Victor Gourevitch and Michael S. Roth, New York, 1991
Frbnin Eflatun Kanunlarn Okuyu Tarz, Siyasi Hermentik iinde,
ev. Burhanettin Tatar, Samsun 1999
Frbs Plato, Louis Quzberg Jubilee, New York, 1945, Vol.I, s. 357-392,

250

History of Political Philosophy, Ed. Leo Strauss and Joseph Cropsey, The
Unv. of Chicago Press Chicago, 1987
Siyaset Felsefesi Nedir? ev. Burhanettin Tatar, Siyasi Hermentik inde,
Samsun, 2000
AHN, Hasan Farabinin Vahiy Anlay, Uluslararas Farabi Sempozyumu,
Ankara, 2005
EEN, Ramazan, Giri, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,
Ank., 1998
RVAN, Harun Han slamda Siyas Dnce ve dare zerine Aratrmalar,
ev. Kemal Kuu, Ank., 1965
TAMER, George, Islmische Philosophie und die Krise der Moderne, Das Verhltnis
zu Alfarabi, Avicenna und Averroes, Leiden, 2001
TEZCAN, aatay, Kk Trk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi: Souta Bugut
yazs, Belleten, 1975-76
TOYNBEE, Arnold J. ,A Study of History, Oxford Unv. Pres, New York, London,
1957
Tarih Bilinci, ev. Murat Belge, st. 1975
TURAN, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, st., 1990
UNAN, Fahri, deal Cemiyet, deal Devlet, deal Hkmdar, Ankara, 2004
LKEN, Hilmi Ziya, Frb Tetkikleri, st., 1950
Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, st., 1997
Trk Tefekkr Tarihi, st., 2004
WALZER, Richard, Al-Frb, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden,
1983, Cilt. 2,

251

Porfirus and the Arabic Tradition in Porphyre, Entretiens Hardt XII


(Vandoeuvres-Geneve,1965)
Al-Frb on the Perfect State, Ebu Nasr al-Frbs Mabadi ara ahl almadina al-fadla, Oxford, 1985

WATT, W. Montgomery slamda Siyasal Dncenin Oluumu, ev. Ali Murat


Klavuz, Ank., 2001
WEHR, Hans, A Dictionary of Modern Written Arabic, Arabic-English, Ed. J.
Milton Cowan, 1980, s-v-s veya Sa-se maddesi
YAKUT, Mucemul Etibba, Msr Bask., ty.
ZGHAL, Hatem, Mtaphysique et Science Politique Les Intelligibles Volontaires
Dans Le Tahsil al-Saada Dal-Frb, Arabic Sciences and Philosophy, Cambridge
University Press, vol. 8 (1988),ss. 169- 194

252

TEZ ZET
KORKUT, enol, Frbnin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve
Kkenleri, Doktora Tezi, Danman: Prof. Dr. Hayrani ALTINTA, 2005, VIII+ 255
sayfa
Frbnin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kkenleri ismini tayan
almamz giri ve blmden olumaktadr. Bu almada, zel olarak Frbnin
siyaset felsefesinin temel problemleri, felsef ve dn kkenleri gznnde bulundurularak
incelenmitir. Ayrca, ele alnan problemlerle ilgili modern yorumlar ana kaynaklara
bavurularak deerlendirmeye tabi tutulmu, sz konusu yorumlarn doru ve yanl
ynleri tespit edilmeye allmtr.
Tezin birinci blmnde, ilk nce almann kavramsal erevesi oluturulmaya
allm, daha sonra Frbinin siyaset felsefesinin tarihsel olarak nerede durduu
incelenmitir. Buna gre, siyasetin etimolojik anlam, slam ve Bat dncesinde anlam
alanlar tetkik edilmitir. Buna paralel olarak siyaset felsefesi, siyasal teoloji ve siyaset
bilimi kavramlar Frbnin siyaset felsefesinin temel problemleri erevesinde
irdelenmitir. Frbnin bu kavramlara getirdii felsef alm ve bunun etkileri
tartlmtr. Ayrca siyaset ilminde kullanlan yntem sorununa deinilmi ve Frbnin
nerdii yntem tetkik edilmitir. Tezin birinci blmnn ikinci ksmnda, siyaset
felsefesinin felsefe tarihinde ve slam dncesindeki geliimi ele alnmtr. z
bakmndan slam ve siyaset felsefesi ilikisi, klasik siyaset felsefesi klliyatnn
Arapaya evrilmesi ve Frb dneminde siyasal dncenin durumu aratrlmtr.
Tezin ikinci blmnde, Frbnin siyaset felsefesinde nemli bir yer tutan
ilimlerin tasniflendirilmesi ve bu snflandrma da siyasetin yeri ele alnmtr. Frbnin
ilimler snflandrmasnda teorik ve pratik felsefe balamnda siyaset ilminin anlam alan,
siyasetin ontolojik stats aratrlmtr. Bu balamda, siyasetin, mantk, ahlak, kelam,
hukuk ve metafizik ile olan ilikisi irdelenmitir. Ayrca, bu tasniflendirme ve ilimlerin
birbiriyle ilikisinin aklanmasnn slam ve felsefi gelenekte nerede durduu tepit
edilmeye allmtr.
Teizin nc blmnde, mille kavramnn siyaset felsefesi asnda ifade ettii
nem, sosyolojik olarak toplumlarn snflandrlmas, toplumsal birimler ve erdemli
ehir ele alnmtr. Erdemli ehrin metafizik temelleri, erdemli ehirde din-felsefe
ilikisi, erdemli ehri oluturan sosyal tabakalar, filozof kraln zellikleri, hukuk, adalet
ve erdemli ehrin muhalifleri irdelenmitir.
Tezin drdnc blmnde, erdemsiz ehirler incelenmitir. Erdemsiz ehirlerin
says, birbirlerine gre ve erdemli ehre gre zellikleri tetkik edilmi, bunun yannda,
erdemsiz ehirleri douran temel bir unsur olarak erdemsiz ehirlerin mensuplarnn
insan, tabiat, alem ve din hakkndaki grleri irdelenmitir. Ayrca erdemli ehre yakn
olan ve erdemli ehre dnmesi asndan erdemsiz ehirler deerlendirmeye tabi
tutulmutur. Sz konusu konular etrafnda, Frbnin klasik siyaset felsefesiyle benzer
fikirleri ve ondan ayrlarak gelitirdii zgn teorileri tespit edilmitir. Ayn ekilde, bu
blmde, erdemsiz ehirlerin grleri adna sylenen fikirler ile baz antik Yunan ve
Helenistik dnem felsefi ekollerin teorileri arasndaki paralellikler ortaya karlmaya
allmtr.
Tezin sonu blmnde ise, alma boyunca ortaya karlan bilimsel bulgular
zetlenmeye allmtr.

253

ABSTRACT
KORKUT, enol, The Main Problems of al-Farabis Political Philosophy and
Their Roots, Ph. D. Dissertation, Advisor: Prof. Dr. Hayrani ALTINTA, 2005,
VIII+255 pages
This dissertation, entitled The Main Problems of al-Farabis Political Philosophy
and Their Roots, is comprised of one introductory and three main chapters. In this
research, the fundamental problems of al-Farabis political philosophy are dealt with in
terms of their religious and philosophical roots. Furthermore, contemporary comments
made on these problems are evaluated with reference to original sources and these
comments are critiqued with a view to showing their correct and incorrect aspects.
Chapter I first attempts to construct the conceptual framework of the research and
then situate al-Farabis political philosophy historically. Accordingly, the etymological
meaning of siyasah as well as its import in Islamic and Western thought are examined.
Moreover, such phrases as political philosophy, political theology, and political science
are tackled in reference to the problems of al-Farabis political philosophy; and his
philosophical elucidation of these concepts and the effects thereof are discussed. This
first half of the chapter also touches upon the problem of methodology in political science
and the method that was proposed by al-Farabi. The second section of this chapter mainly
deals with development of political philosophy in general history of philosophy and
particularly in Islamic thought. Ascertained in this portion are also the relationship
between Islam and political philosophy, and the translation of the whole corpus of the
classical political philosophy into Arabic as well as the state of political thought in alFarabis day.
Chapter II has as its subject the classification of sciences, which is crucial in alFarabis political philosophy, and the place of politics in this classification. In addition,
the scope of meaning of political science in terms of theoretical and practical philosophy
and the ontological status of politics in al-Farabis classification of sciences are
examined. In this connection, the relation of politics with logic, ethics, theology, law, and
metaphysics is discussed. This chapter finally attempts to determine where this
classification and al-Farabis explanation of the relationship which sciences have with
one another in both Islamic and philosophical tradition.
Chapter III covers such topics as the significance of the concept of millah in terms
of political philosophy, and the sociological classification of communities, societal units,
and the virtuous city. Also examined are the metaphysical foundations of the virtuous
city, religion-philosophy relationship in the virtuous city, social strata that constitute the
virtuous city, qualities of the philosopher-king, justice, and the adversaries of the virtuous
city.

254

In chapter IV, non-virtuous cities, the number of them, their characteristics as


compared to each other and with the virtuous city are also examined. Furthermore, as a
fundamental factor giving rise to non-virtuous cities, the views of the members of nonvirtuous cities of human being, nature, universe, and religion are analyzed. Then, nonvirtuous cities that are close to virtuous cities are assessed in terms of the former kind of
cities being capable of turning into the latter kind. Moreover, al-Farabis views on these
kinds of topics akin to classical political philosophy and the ones that he developed
independently of it are ascertained. Finally, in this chapter, parallelisms that could be
observed between the ideas that are said to belong to non-virtuous cities and the theories
of certain philosophical schools of Greek and Hellenic periods are revealed.
In the concluding chapter, the conclusions that have been reached in this research
are evaluated.

255

You might also like