1

T.C
ATATRK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER ANABLMDALI

Fetullah KALIN

FRANSIZ AYDINLANMASI VE VOLTAREDE DN

DNCE VE NAN HRRYET

YKSEK LSANS TEZ

TEZ YNETCS
Prof. Dr. Vahdettin BAI

Erzurum-2007

NDEKLER

ZET ........II
ABSTRACT ............III
NSZ ............IV
KISALTMALAR ....................................VI
GR ..................................................................................................................... 8
AYDINLANMA VE VOLTARE ................................................................................. 8
1. Ana Hatlaryla Aydnlanma Felsefesi .......................................................... 8
2. Bir Aydnlanma Filozofu Olarak Voltairein Hayat, Eserleri ve
Aydnlanma Dncesindeki Yeri.................................................................. 19
BRNC BLM............................................................................................... 27
1. FRANSIZ AYDINLANMASI VE DEVRM ............................................................ 27
1.1. Fransz Aydnlanmasnn Geliimi.......................................................... 27
1. 2. Fransz Aydnlanmasnn Belli Bal Temsilcileri ................................. 31
KNC BLM ................................................................................................. 57
2. VOLTAREDE DN DNCE VE NAN ZGRL .................................... 57
2.1. Voltairein Din ve Tanr Anlay............................................................ 57
2.2. Voltairein Ruh Gr ........................................................................... 64
2.3. Voltairein Hrriyet Anlay .................................................................. 66
2.4. Voltairee Gre Din ve Devlet likisi..................................................... 68
2.5. Voltairein Hogr Anlay .................................................................. 72
SONU................................................................................................................. 77
BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 79
ZGEM...................................HATA! YER ARET TANIMLANMAMI.

ZET
YKSEK LSANS TEZ
FRANSIZ AYDINLANMASI VE VOLTAREDE DN DNCE VE
NAN HRRYET

Fetullah KALIN
Danman: Prof. Dr. Vahdettin BAI
2007- SAYFA: 77
Jri

: Prof. Dr. Vahdettin BAI

....

Aydnlanma, akl insan yaamndaki temel yol gsterici yapma ve bilginin

yla bireyin bilincini aydnlatma abalaryla belirginlik kazanan kltrel
dnem, felsefi eletiri a ve toplumsal harekettir. Bu nedenle Aydnlanma ayn
zamanda akl a olarak da adlandrlmaktadr.
Aydnlanma

en

kkl

ekilde

Fransada

yaanmtr.

Fransz

Aydnlanmasnn en nemli ismi saylan Voltaire, evrensel grler ortaya

koyarak dneminin toplum, devlet ve din anlaylarn eletirmi ve lkesinde
Aydnlanmay balatmtr.
Voltaire, feodal sisteme ve kiliseye kar karak, ulusal egemenlik ve
insan haklar dncesinin ne kmasn salamtr. Bu devrimle zgrlk,
eitlik ve adalet kavramlar benimsenmitir. Akln ve bireyin zgrletirilmesi
sonucu ortaya kan Aydnlanma dncesi, sosyal devlet anlaynn temelini
de oluturmutur.

ABSTRACT
MASTER THESIS
ACCORDING TO VOLTAIRE FAITH THOUGHTS AND LIBERTY OF
BELIEF IN ENLIGHTMENT IN FRANCE
Fetullah KALIN
Supervisor: Prof. Dr. Vahdettin BAI
2007- PAGE: 77
Jury

: Prof. Dr. Vahdettin BAI

Assoc. Prof. Dr. M.Zeki CAN
Assist. Prof. Dr. Tuncay MAMOLU

Enlightment, to make the sense base lodestar in human life and the cultural
period of the evidence gained with lighting the consciousness of a person, is a
philosophical criticism age and a social action. Therefore, Enlightment is called as
sense age.
The Enligtment had been lived in France very radically. Voltaire who is
acceptanced the most importance name of the Enligtment of France, producing
universal thoughts, critized the understandings of the faith, the community and the
society, he had started the Enligtment in his country.
Protesting the feodal system and the church, Voltaire had provided of
prominence of the human rights and the national domination. It has adopted the
nations of freedom, equivalent and justice with this revolution. The Enlihtment
voice appeared in consequence of free senses and the person had underlined of the
understanding of social government.

NSZ
Avrupada onyedinci yzyln ikinci yarsyla ondokuzuncu yzyln ilk
eyreini kapsayan felsefi harekete ve bundan da tesi, bu hareketle belirginlik
kazanan sosyal ve siyasal srece Aydnlanma denilmektedir. Bu dnemde,
kurumsal din, bo inanlar, nyarglar ve insanlara bask yolunda birlemi olan
din-devlet ilikilerinin bir sorgulamas yaplmtr. Bu sorgulamada aydnlanmak
isteyenlerin rehberi akldr.
Aydnlanma dncesi, akln bu rehberliiyle, toplumsal deerler ve
kurumlarn eletirisini amalayan bir yapya sahiptir. Bu ama dorultusunda
Hristiyanlk ile akl uyumazl konu edinilerek, insan aklnn snrlarn
zorlayan batl inanlar ve kilise dogmalar reddedilmitir. Bylece, inancn akli bir
temele oturtulmasna allmtr. Aydnlanmann dnsel gc sonunda
amacna ulaarak, hem dini hem siyasi alan bu dnem dnceleri modern laik
devlet anlaynn olumasna katkda bulunmutur. Sosyal ve siyasal alandaki bu
yeni yaplanma ngiltereden balam, fakat etkisini en ok Fransada
gstermitir.
Onsekizinci yzyl Fransz Aydnlanmas, her alanda gerein aratrld
bir dnemdir. Biz bu almamzda, Aydnlanmay en kkl bir ekilde yaayan
Fransay ve Aydnlanmann nderliini yapan Voltairei inceledik. Eitlik,
hogr ve zgrlk kavramlarn birer parola yaparak insanlar banazlk ve bo
inan boyunduruundan kurtaran; evrenselleen bu dnceleriyle onlara k
tutan yazar, air ve filozof Voltairein dini dncesini ve zgrlk anlayn
incelemeye altk.
Aratrmamz giri, iki blm ve sonutan olumaktadr. Giri blmnde,
Fransz Aydnlanmasnn nde gelen filozofu Voltairein hayatn, Aydnlanma
Hareketi ncesi Avrupann genel durumunu ve Aydnlanma kavramn
aklamaya altk.
Birinci blmde,

Fransz Aydnlanmas ve Fransada Aydnlanmann

temsilciliini yapan filozoflarn temel grlerine yer vermeye altk.

kinci blmde ise, Voltairein Aydnlanmaya temel olan dini dnce ve

inan hrriyeti ile ilgili grlerini incelemeye altk. Bunu yaparken de, yer yer
Aydnlanma Dnemi ile gnmz dnyasnn dnce yapsn karlatrarak,
Voltairein balatt hareketin laik toplum yapsnn geliimine katksn ortaya
koymaya altk. Voltairein dncelerinin Amerikan Bamszlk Bildirgesi ve
Fransz nsan Haklar Bildirgesinin temelini oluturmas asndan nemine
deinerek aratrmamz sonlandrdk.
Bu almaya balarken konunun belirlenmesinde bana nclk eden ve
yetimemde sonsuz emei olan deerli hocam Prof. Dr. Vahdettin BAI Beye,
aratrma srecindeki yardmlarndan ve deerli katklarndan dolay Do. Dr. M.
Zeki CAN ve Yrd. Do. Dr. Tuncay MAMOLU hocalarma teekkrlerimi
sunarm.

Erzurum-2007

Fetullah KALIN

KISALTMALAR DZN

a.g.e

: ad geen eser

a.g.m

: ad geen makale

bkz.

: baknz

bsk.

: bask

c.

: cilt

ev.

: eviren

der.

: derleyen

ed.

: editr

s.

: sayfa

sad.

: sadeletiren

S.B.E.

: Sosyal Bilimler Enstits

mad.

: madde

M.EB.

: Milli Eitim Bakanl

p.

: page

pp.

: page-page

trans.

: translation

tsz.

: tarihsiz

ni.

: niversite

vb.

: ve benzeri

vd.

: ve devam

vs.

: vesaire

YKY

: Yap Kredi Yaynlar

GR
Aydnlanma ve Voltaire
1. Ana Hatlaryla Aydnlanma Felsefesi
Aydnlanma, Almanca Aufklarung, ngilizce Enlightenment ve Franszca
Eclaiscissement kelimelerinin karl olarak kullanlan bir kavram olup,
onsekizinci yzylda Avrupann hemen hemen tamamnda etkili olan felsefi bir
hareketi ifade eder. Bu hareketin amac, din kurumu ierisinde hayat bulan ve
insanlar kleletirdiine inanlan mit, hurafe ve nyargnn tekil ettii eski
dzenden insanlar kurtararak, iyi ve zgrletirici olan akln dzenini hkim
klmaktr. Bu sebeple Aydnlanma dnemine Akl a da denilmektedir.
Aydnlanma felsefesi, onsekizinci yzylda, zellikle Fransada, akln ilerlik
kazanmasyla, bir grup filozofun deerler ve toplumsal kurumlarn eletirisini
amalayan felsefi hareketin addr.1
Aydnlanma, yaamn birok ynn kuatm olan dnme ve davran
ekilleridir. Tarihsel olgularn, bilimsel bulu ve felsefi speklasyonlarn
etkileimleriyle oluan ve bu etkileimin insann tarihe, sanata, bilime ve felsefeye
bakn deitirmesiyle ekillenen bir ilikiler btndr.2
Aydnlanmann tarihi gemiinin ilkadaki Sofistlere kadar uzand
belirtilmektedir.3 Bu dnemde de, tpk onsekizinci yzyldaki gibi, sosyal
kurumlar zerine aratrmalar yaplm ve akln nda yeni dnceler ortaya
konulmutur. Devlet, toplum ve dinin ne olduu, bu kurumlarn kkeni zerinde
dnlm ve her soru akln bilgisiyle cevaplanmaya allmtr.4 Sofistler,
onsekizinci yzyl dnrleri gibi, gemiten gelen kltrel deerleri akln
szgecinden geirerek, yeni anlaylar ortaya koyarlar. Protagoras, insanlarn d
dnyay duyularyla algladklarn, farkl duyularn ise, farkl izlenimler
1

Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 13-15.

Norman Hampson, Aydnlanma a, ev., Jale Parla, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1991,
s. 12.
3
Rdiger Bittner, What is Enlightenment, What is Enlightenment, ed. James Schmidt,
London, 1996, s. 345.
4
Vahdettin Ba, Rasyonel Din Anlaylar ve Deizm, Atatrk ni. S.B.E Yaynlar., Erzurum,
2002, s. 3-5.

dourduunu syler. nsan her eyin lsdr gryle bilgi anlaynda

rlativist bir yaklam sergileyen Protagoras, genel geer, doru yarglarn
varlnn sz konusu olamayacan dnr. Bir dier dnr Gorgiasn ise,
Protagorasa gre daha kukucu olduu sylenebilir. O, Hibir ey yoktur, olsa
da bilemeyiz, bilsek de bakasna bildiremeyiz dncesiyle nihilist bir yaklam
sergiler. Grlyor ki, Gorgias bilginin imknn ve varln varln reddetmekle
kalmayp, insanlar arasndaki iletiimi de yok saymaktadr. nceki dnemlerde
Yunan dncesi doa konusunu ele alrken, Sofistlerle birlikte dnce, insana
ve kltre ynelmiti. Yine ilka Yunan dncesinde de, onsekizinci yzyl
Aydnlanmasnda olduu gibi metafizikten bir uzaklama vardr. Dncenin
konusu varlk sorunu olmaktan km, insan olmutur.5
Aydnlanma Dneminin byk isimlerinden Immauel Kant,
Aydnlanmay, akln her yerde her ynyle zgrce kullanlabilmesi olarak
tanmlar. Kanta gre, insanlar ergin olamama durumuna tamamen kendi
hatalaryla dmlerdir. Bu hatann nedeni, akln bakalarnn klavuzluunda
kullanlmaya balanmasdr ki, bunun sonucunda insanlarda tembellik ve
korkaklk olumaktadr. Bylece insanlar, hr olarak dnp hareket etmekten
vazgemektedirler. Ona gre, bakalarnn etkisi ve klavuzluu olmadan
insanlarn akllarn kullanmaya cesaret etmeleri, Aydnlanmann ilk adm
olacaktr.6
Aydnlanmann Avrupann geleneksel din anlayyla ters dmesinin
sebebinin Kantn bahsettii bu durum olduu sylenebilir. nk vahye dayal
dinler, akln yaam boyu insana gerekli bilgileri salayamayaca iddiasndadrlar.
Filozoflar ise, insan aklnn snrllnn farknda olmakla beraber, yaamda
karlalacak sorunlarn stesinden gelme noktasnda akln yeterli olduunu
dnmlerdir. Bu durumda da onlara gre, vahyin bilgisine gerek
kalmamaktadr.7
5

Ahmet Cevizci, lka Felsefesi Tarihi, Asa Yaynlar, Bursa, 2001, s. 88-89, 92; Macit
Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, Ankara, 1980, s. 329.
6
Immanuel Kant, An Answer to The Question: What is Enlightenment?, trans. James
Schmidt, ed., James Schmidt, What is Enlightenment?, London, 1996, s. 58-60; Bittner, a.g.m., s.
346-348.
7
Lucien Goldmann, Aydnlanma Felsefesi, ev. Emre Arslan, Doruk Yaynlar, Ankara, 1999, s.
16-17.

10

Kanta gre, dinsel ballk, sorun kabul edilecek konular iinde en zararl
ve en aalayc olandr. Bu nedenle, Aydnlanmann asl baars dini
konulardadr. Ona gre, Aydnlanmann gereklemesi iin sadece otoritelerin
basksndan kurtulmak yetmez. Ayn zamanda insanlarn dncelerini
kamuoyuna zgrce sunabilmesi gerekir.8
Bu anlamda Aydnlanmann amacnn, insanlarn korkularn gidermek ve
onlara zgr dnme yetisini kazandrmak, dnyay gizlerinden arndrarak,
mitleri ve bo inanlar ykmak olduu belirtilir.9 Bu anlamda aydn kii, eletirel
bilince sahip, her eyi akln sorgulamasna tabi tutan, srekli sorular ynelten ve
bu sorulara yant arayan kiidir.10
Aydnlanma dnrleri ortaa Hristiyan dncesinin, yaratlm evren
fikrini reddederek, evreni kendi kendine ileyen bir mekanizma olarak kabul
etmilerdir. Yine bu dnrler ncil ve kilisenin otoritesine kar karak, bunlar
yerine tabiat ve akln otoritesini koymulardr. Bu adan ele alndnda
Aydnlanmann, akl ve eletiri ekseninde balayan byk bir deiimi ifade
ettii sylenebilir.11
Aydnlanma ncesinde siyasal dnce ok fazla nem kazanm ve
onaltnc yzylda ulus-devlet dncesi ne kmaya balamtr. Bu dnemde,
Nicholas Machiavelli (1469-1527), ekonomik eitliin olduu yerde siyasi
eitliin de olacan ngren dncesini ortaya koymutur. Ona gre, kii ve
mal gvenliini salayabilen ynetim hangisiyse, kitleler ondan yana olurlar.
Monari ve cumhuriyet idareleriyle alakal eserler yazan Machiavellie gre
insanlar ynetmenin temel ilkesi korkutmadr.12 Ona gre hkmdar, merhametli,
gvenilir, hogrl, dindar ve drst grnmelidir. Fakat kendi yarar iin baka
trl davranmaktan da kanmamaldr.13

Kant, 60-62; Isaac Kramnick, The Portable Enligtment Reader, Penguin Books, New York,
1995, pp. 1-7; Goldmann, s. 17.
9
Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Aydnlanmann Diyalektii-I, ev., Ouz zgl,
Kabalc Yaynlar, stanbul, 1995, s. 19.
10
Nejat Bozkurt, Eletiri ve Aydnlanma, Say Yaynclk, stanbul, 1994, s. 19-21.
11
idem, 18-19; Hampson, 15-16.
12
Machiavelli, Hkmdar, ev., H. Kemal Karabulut, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1998, s. 187188.
13
Machiavelli, 134, 178, 195-196.

11

Dini, zorbaln bir arac olarak gren ve Hristiyanlktan nefret eden

Machiavelliin, Katolik Kilisesine kar bir mcadelenin de dnsel zeminini
hazrladn sylemek mmkndr. Ona gre, Hristiyanln prensipleri,
kurucusundan geldii gibi uygulansayd, Hristiyan devletleri olduklarndan daha
mutlu bir halde ve birlik iinde olurlard. Oysa Katolik Kilisesine yaklaanlarn
dinden daha fazla uzaklatklar gzlenmektedir.14
Machiavellie gre, talyann iinde bulunduu kt durumun ve
talyanlarn sapknlnn ana sebebi, Roma Kilisesidir. Din adamlar arasndaki
kar ekimeleri ehirlere ayrlmay krklemi ve talyan birliini engellemitir.
Machiavelli, bu dnceleriyle talyadaki mevcut siyasal durumun sebebi olarak
kiliseyi grmekte ve birliin salanmasndaki bu engelin yklmas gerektii
dncesine ulamaktadr.15
Onaltnc yzylda bilimde elde edilen en byk baar, insanlarn kendi
gzleriyle doaya bakmaya balamalar olmutur. Bu yzyl corafya ve
astronomi alannda da gelimelerle doludur. Fakat tm gelimeler kilisenin
engellemelerine taklmtr. Kopernikin gn dnmn saptad, ayn dnya
etrafnda, dnya ve dier gezegenlerin de gne etrafnda dndn yazd
kitaplar kilise tarafndan yasaklanmtr. Galileo Galilei (1564-1642), icat ettii
teleskopla Kopernikin gne merkezli evren sistemini dorulam ve kilise
tarafndan dine aykr bulunan bu grlerinden dnmeye zorlanmtr. Katolik
Kilisesinin gne merkezli evren sistemine kar kmasnn nedeni, bu bilginin
gerek Tanr inancna aykr olmasndan deil, kutsal metinlerin sunduu Tanr
anlayna ters olmasndandr.16
Dinin sistematik olarak incelenmesi, Jean Bodin (1530-1596) tarafndan
yaplmtr. Aristokrasi, monari ve halk devleti arasnda karlatrma yapan
Bodin, sonuta halk iradesine dayal ynetimin olumlu ynlerinden bahsetmi ve
anarininse, btn ynetim biimlerinden daha kt olduunu vurgulamtr. Ona
gre, en iyi ynetim biimi mutlak monaridir. Snrsz bir g ve egemenlii
bulunan kral, ancak ahlak ve doal hukuk yasalaryla bal olup, Tanrya kar da
14

Deniz lke Arboan, Kabileden Kresellemeye Uluslararas likiler Dncesi, Mavi Ada
Yaynclk, stanbul, 1998, s. 79.
15
Machiavelli, 152.
16
Karen Armstrong, Tanrnn Tarihi, Ayra Yaynlar, Ankara, 1998, s. 364; Smith, s. 173-174.

12

sorumludur. Devletin temel zellii olan egemenlik, snrlandrlamaz ve

devredilemez.17
Bodinle hemen hemen ayn dnemde yaayan Thomas Hobbes (15881679) Leviathan adl eserinde ngilterenin gelien deniz gcn Leviathan adn
verdii deniz canavaryla sembolize etmitir. 1651de yazd eserde bu canavar,
yasa koyucu tek g olarak tasvir etmektedir. Leviathan, insanlarn gelimesini
salayacak ve onlar saldrlardan koruyacaktr. Hobbesa gre, gl krallar
egemenliklerini yurtiinde yasalarla, yurt dnda ise savalarla salamaya
alrlar.18
Hobbesa gre, doa insanlar eit yaratmtr. Fakat insanlara arasnda
ortak bir otorite olan devlet olmadnda doa durumunda herkes birbiriyle sava
durumunda olur. Bu sava halinden kurtulabilmesi iin insann doasnda var olan
bar ve iyilik duygularn kullanmas gerekir.19
Devletin temel amac, bireysel gvenlii salamak olup, bu da kl zoru
olmakszn sadece hukukla salanamaz. Egemenlii kurmann tek yolu, insanlarn
glerini tek bir kiiye ya da bir heyete devretmeleridir. Bylece bu genel g
sayesinde egemenlii elinde bulunduran kral ya da heyet, insanlarn yurtlarnda
bar iinde yaamasn ve d saldrlardan da korunmasn salar. Siyasal sistem
iinde byle bir egemenin varl Hobbesa gre zorunludur.20
nsanlar, aklla bulunan ve insan hayat iin faydal eyleri emreden,
hayata zarar verici eyleri yasaklayan doa yasasna uyarlarsa bir dzen iinde
yaarlar. Doa durumundan dzen durumuna geite Hobbesa gre, Leviathann
snrsz bir gte olmas gerekir. nsanlarn iki stn gce birden itaat etmesi
mmkn olamayacandan, Leviathan zorunlu olarak Tanrnn yerini alr.21
Hobbesun ateizmi, sadece materyalist dncelerinden deil, ayn
zamanda politik grlerinden ortaya kmtr denilebilir. Ona gre, doal din,
17

Arboan, 81; Smith, 181.

Arboan, 84.
19
Thomas Hobbes, Leviathan, ev., Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 92-94;
Ahmet Cevizci, Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi, Asa Yaynlar, Bursa, 2001, s. 45-46.
20
Hobbes, 127-130.
21
Ruhattin Yazolu, M. Luther ve T. Hobbesta Din-Devlet likisi, Ekev Akademi Dergisi, c.
III, say: 2, 2001, s. 228-230; Cevizci, 46, 50.
18

13

insann iindeki korkularn ve gelecek kaygsnn eseri olup, gerekten var olan
bir Tanrya dayanmaz. Bir tek Tanrya inanma ise, doal cisimlerin zellikleri ve
ileyilerinin nedenlerini bilme arzusundan kaynaklanr. Dolaysyla tinsel bir
temeli olmayan din, tmyle insanda var olan bir eydir.22
Hollandal hukuku Hugo Grotius (1583-1645) ise, uluslar aras hukuku
ilk defa sistematik olarak ele almtr. Sava ve Bar adl eserinde devletleraras
ilikilerde uyulmas gereken adalet ve ahlak prensiplerinden bahsetmitir. O,
uluslar aras hukuk dncesini, devletlerin egemenlii zerine kurmutur.
Grotiusa gre, egemen devletlerin yetkilerini, ancak doal hukuk snrlayabilir.
Doal hukuk, din zerine deil, mantk zerine kuruludur. Bamsz olan her
devlet, ister byk ister kk olsun, eittir ve bu egemenlik asla ihlal
edilmemelidir. Adalet ve drstlk snrlar ierisinde savalar srdrlmeli ve her
savaa bar salamak zere girilmelidir.23
Aydnlanma ncesinin en nemli konularndan biri de dinler aras
mcadelelerdir. Onalt ve onyedinci yzylda gc elinde bulunduran hemen
hemen btn dinlerin ve idarecilerin, dierlerine kar hogrsz davrandklar
bilinmektedir. Aydnlanma ncesinde Katolik kilisesi, din ve vicdan zgrln
savunmann lgnlk olduunu iddia etmitir. nsanlarn mezhebe girmesi iin
kilisenin zor kullanmas gerektii ve dini renen bir insann, buna
inanmamasnn gnah olduunu, byle sapknlarn aforoz edilmekle kalmayp
ldrlmesi gerektii savunulmutur. Rnesans erevesindeki Reformasyon
srecinin bir rn olarak ortaya kan Protestanlk, kilisenin insan ile Tanr
arasndaki aracln reddetmitir. Bu dnemde, Hristiyanl en bataki saflna
kavuturmay arzulayan Lutherin, din ile siyasetin birbirinden ayrlmas
gerektiine inand ifade edilmektedir.24
Lutherin, balangta vahiy ve iman konularnda papaln yarg hakknn
olmadn hatta sapknln da zorla engellenemeyeceini, imann zgr
olduunu, vicdann zorla deitirilemeyeceini dnd ifade edilmektedir.
Luthere gre, eer dnyevi iktidar Tanr tarafndan ktlerin cezalandrlmasnda

22

Hobbes, 82-83
Arboan, 90.
24
Yazolu, 223; Smith, 192.
23

14

yetkili klnmsa, bu yetkiyi Hristiyan dnyasndaki herkes iin eit ekilde

kullanmal, papa, piskopos, rahip vs. kim olursa olsun herkesi eit derecede
cezalandrmaldr. Onun hogr anlay balangta yle derindi ki, insanlarn
serbest

braklmalar

gerektiini,

isterlerse

ncile,

isterlerse

yalanlara

inanabileceklerini sylemitir. Fakat daha sonra rgtsz mcadelenin kolay

olmadn fark etmesiyle Protestan Kilisesini kuran Lutherin dncelerinde
deiiklik olmutur. Bu deiiklie en byk rnek olarak sapknlarn lm
cezasna arptrlmasna dair tasarnn, Luthercilerin Katoliklerle birlikte hareket
etmesiyle kanunlamas gsterilebilir.25
Bu dnemin genel yaps incelendiinde grlmektedir ki, din ve vicdan
zgrlne kar olanlar ezici bir ounlua sahiptir ve din adna birok insan ya
ldrlm ya ikenceye maruz braklmtr. Farkl inan mensuplar arasndaki
savalar eitli ferman ve antlamalarla son bulmutur. Aydnlanma filozoflar
Reformu laik bir bak asyla ele almlardr. Bunlar arasnda Reform
dnemiyle ilgili en tarafsz ve artc yorumlar Voltairein yapt
belirtilmektedir. O, savalara ve lmlere sebep olan kanl bir hareket olmasndan
dolay Reformu knamaktadr.26 Onaltnc yzyl sonlarnda Avrupada insanlarn
dinin inandrclndan phe duyar hale gelmi olmasnn Voltairei hakl
kard sylenebilir.27
Reform Hareketi ile Fransz Aydnlanmas arasndaki ilikinin ilk olarak
Concordet tarafndan nsan Ruhunun lerleyii adl denemeyle ortaya konulduu
belirtilmektedir. Bu denemede, Lutherin halk papaln boyunduruundan
kurtard ve din adamlarna evlenme gibi baz zgrlkler tanyarak ruhban
snfndaki ahlakszlklar nledii belirtilmektedir.28
Aydnlanmann balamasnda etkili olan dnrler arasnda gerekte
byk farkllklar olmasna ramen, seklarizm ve insanlk, kozmopolitanlk ve
hrriyet dnceleri onlar birletirmitir. Bu dnrlerin kuaktan olutuu
ifade edilmektedir. Montesquieu ve Voltairein yer ald, Newton ve Lockeun
dncelerinin ar bast ilk kuak sonraki kuaklarn oluumuna katkda
25

Arboan, 72-74; Smith, 191-197.

Smith, 253.
27
Armstrong, 360.
28
Smith, 258.
26

15

bulunmutur. kinci kuak Buffon, Franklin, Hume, Rousseau, Diderot, Condillac,

Helvtius ve dAlembertden olumutur. nc kuak olarak ise, Kant, Turgot,
Condorcet ve dHolbach ortaya kmtr.29
Aydnlanma dncesinin toplumsal tarihinin, onyedinci yzyln
sonundan balayarak onsekizinci yzyl sonuna kadar devam eden tarihi bir sreci
kapsadn sylemek mmkndr. Voltairein hayran olduklar ngilterede,
monari, aristokrasi ve demokrasinin dengeli bir karmyla, ticaret, hogr ve
zgrln kurumsallat eksik bir devrim bulunmaktayd. Yksek tabaka ile alt
snflar arasnda kltr farkllklarndan kaynaklanan atmalar ve merkezi otorite
ile yerel g odaklar arasnda gerilimler vard. Voltairein yaad dnemlerde
ngiltere ve Fransa, kolonicilie dayal bir ekilde Avrupaya hammadde
salamaktayd. Fakat ngiliz burjuvazisi bu faaliyeti rgtl bir ekilde yaparken,
Fransada toplumun deiik kesimleri iktisadi hayatn dourduu deiikliklere
ayak uyduramamaktayd. te bu yzden Avrupann dier devletlerinde
makineleme eksenindeki deiim ve gelimeler ngiliz devlet modeli dikkate
alnarak gerekletirilebilmitir.30
1760da Diderot, Avrupa devletlerindeki monarklarn sosyal yapy
gelitirmeye ynelik giriimlerini ifade etmek iin Aydnlanm despotizm
kavramn kulland. Bu kavramla Diderotun, Byk Frederikin Prusyada,
Katerinann Rusyada, III. Charlesin spanyada, Maria Theresa ve olu II.
Josephin Avusturyada ve XV. Louisnin Fransada egemen olduklar dnemdeki
Aydnlanmay gerekletirme yolundaki admlarn kastettii anlalmaktadr.
Aydnlanma hareketinin, zellikle Fransz Aydnlanmasnn, salonlar, localar ve
kafelerde balatlan bir hareket olduu sylenebilir. nk bu mekanlar, yeni
dncelerin kamu nne kmadan tartld, yeni stratejilerin ngrld ve
devlete kar politikalarn belirlenmesinde ilerlik gsteren meknlardr. Bu
salonlarda filozoflar, dnceleri iin kamuoyu oluturmakta ve geni bir maiet
de edinmekteydiler. Yeni bir grn, bir eserin tartld ve filozoflarn

29
30

idem, 21-22.
idem, 24-25.

16

dnsel temellerinin atld meknlar olan salonlar, sanat ve edebiyatn da icra

merkezleri durumundaydlar.31
Aydnlanma ncesinin genel durumundan bahsettikten sonra bu dnemin
dinsel yapsna da deinmenin faydal olaca kanaatindeyiz. Aydnlanma
Dneminin genel din anlay, doal din anlaydr. Bu an dini dncesinin
genel zellii, dinin doast ynnn reddedilerek, hogr temelinde akla
dayal bir inancn benimsenmi olmasdr. Aydnlanma dnrleri din ve mezhep
atmalarndan uzak, akln kabul ettii bir din araynda olmulardr. Byle bir
dini inanca ulamann yolu olarak da, hogrl olmay benimsemilerdir.
Dnemin din anlay saylan deizm, nceleri Hristiyan dnyasnda ateizmle
ilikilendirilen bir kavramken, sonralar bu anlamdan uzaklamtr. Dinler aras
mcadelelerin youn olduu onaltnc yzylda, Ortodoks inancn benimseyenler
iin teizm, Tanry kabul etmekle birlikte, geleneksel anlayn dna kanlar
iin de deizm kavram kullanlmtr. Aydnlanmayla birlikte deizm, Tanry
kabul eden, fakat sann doktrinlerini reddedenleri ifade etmek zere, dinin
sorgulanamaz otoritesini yok etme anlamnda anlalmaya balanmtr.32
Dinlerin aracl olmakszn Tanrya ulama bilgisini ifade eden deizmin
bu dnem dnrleri tarafndan benimsenmesiyle siyasal alanda dinin etkisi
sarslmtr denilebilir. Bu dnemde zellikle Voltairein grleri burjuva
snfnn amalar paralelinde bir toplum ve devlet dzeninin oluturulmasnda
temel olmutur.33
Deizm, Latincede Tanr anlamna gelen deus kelimesinden tremi olup,
Yunanca teizm kelimesinin kullanmndan nce Tanrnn yaratclna inanmak
anlamnda kullanlmtr.34 Bat literatrnde teizm kavramnn kullanlmaya
balanmasyla deizmin felsefi bir kavram zellii kazand ifade edilmektedir.35
Grld zere kk anlam bakmndan deizm ve teizm kavramlar tanr
tanyan, tanrya inanan demektir. Ancak sonradan deizm, evrenin yaratcs olarak
31

idem, 28, 31-32.

Ba, 44.
33
Arboan, 98.
34
Allen W. Wood, Deism, The Encyclopedia of Religion, ed., Mircea Eliade, Mc Millian
Publishing Company, New York, 1987, s. 262.
35
Mehmet S. Aydn, Din Felsefesi, Seluk Yaynlar, Ankara, 1997, s. 173
32

17

Tanry tanma, fakat Tanrnn evrene hareket verdikten sonra ona mdahalesi
bulunmadna inanmay ifade etmeye balamtr. Bu anlay Aristotelese
dayanr. Aristotelese gre, z bakmndan ezeli ve ebedi olan Tanrnn kendisi
hareketsiz olup, evreni bir defada harekete geirmitir.36 lk hareketin ardndan
evren kendi kanunlarna gre ilemektedir. Teizm ise, her anda ve her ite evrene
mdahalesi bulunan bir Tanr inancn ifade etmektedir.37
Akln egemen olduu Aydnlanma anda deizm, doal teoloji ve
rasyonel bir ahlakn, dinin tek mmkn ieriini oluturduunu ifade eden bir
kavram olarak kullanlmtr. Aydnlanmann deist dnrleri, sadece aklla
temellendirilebilen bir Tanrnn varlna inanmlardr.38
Onyedinci yzylda doa bilimlerindeki gelimeler, dnrlerin evreni
kendi kendine yeten bir makine olarak grmesine sebep olmutur. Evrendeki
olaylar mekanik bir ekilde aklanmtr. Evren mkemmel bir dzene sahip
olduu iin ona mdahaleyi gerektirecek bir durum olmadna inanan deistler,
Tanry yok da saymamlardr. Onlara gre, Tanr, evreni zaman iinde
iradesiyle yaratm, bundan sonra ise, evrene mdahalede bulunmamtr. Her
mkemmel makinenin bir ustas olduu gibi, bu evrenin de bir yapan, yaratcs
vardr. Fakat evrende mucizelere yer yoktur. Deizm, Tanrnn evrenle srekli
ilikisini kabul etmedii iin, insanlarn Tanrya yaptklar ibadet ve trenleri de
gereksiz bulmaktadr. Dolaysyla bu anlaya gre, kurumsal din insanlara bir
sr ey emreden ve onlar bask altnda tutan kilisenin bir uydurmas olup,
kurtulu iin insan ile Tanr arasnda kilisenin araclna ihtiya yoktur.39
Aydnlanma Dnemi rasyonel din anlay ve deizminin, dini akliletirme
abalaryla ortaya km olmas, snrl bir Tanr inancn ifade etmektedir. Bu da
deist dnceye sahip olanlarn elikisini ortaya koyar. nk her eyden nce
inanma metafizik alana ait bir eydir. Akl ise, ancak duyumlarn ve deneyimlerin
bilgisiyle karmlarda bulunabilir. Akn bir varla inanmakla birlikte, bu inanc
akli bir zemine oturtma abas, pheciliin balangcdr denilebilir. Tanrya
36

Aristoteles, Fizik, ev., Saffet Babr, YKY, stanbul, 2001, 210a 10.
Ba, 46-48.
38
Ahmet Cevizci, Deizm, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002, s.
255-256.
39
Ahmet Arslan, Felsefeye Giri, Vadi Yaynlar, Ankara, 2002, s. 229-230.
37

18

inanmak demek, Ona tam anlamyla balanmak, gvenmek ve yaratcln

benimsemek demektir. Bu adan ele alndnda deizmin, mutlak bir yaratcy
kabul etme dncesiyle elitii sonucu ortaya kmaktadr. Kilise otoritesinin
iddetle eletirildii bu dnem deizminin temellerinin, Aydnlanma dneminin
balarnda yaayan ve dneme ok fazla etkisi bulunan John Locke (1632-1704)a
dayand sylenebilir. Onun, yaad dnemde bireysel zgrlk ve eitlik
konularnda almalar yapt, bireysel hak ve zgrlkleri salamay devletin
ba grevleri arasnda sayd ve zgr bir devlette zgr bir kilise anlayn
savunduu belirtilmektedir.40 Locke, birbirlerine stnlk salamada kiliseyi bir
ara olarak kullanmalar sebebiyle dnemindeki din adamlarn eletirir. Oysa
kilise insanlarn mutlu ve erdemli yaayabilmesi iin kurulmutur.41
Locke, devlet idaresiyle kilise ilerinin birbirinden bamsz olarak
yrtlmesi dncesini tar. Ona gre, devlet, bireyin inancna karmamaldr.
nk inan vicdani bir konudur. Devlet, ayn inanca sahip bireylerin oluturduu
farkl inan gruplarnn tmne hogrl davranmal ve eit uzaklkta olmaldr.
Bu dnceleriyle Lockeun, gnmz sekler dnya grnn temellerini
attn sylemek mmkndr.42
Locke, insan zihnini bo bir levha olarak yorumlar. Ona gre, yeni
domu bir ocuk, matematik ve mantk ilkelerini henz bilmediinden, onun
zihni botur. Daha sonra deneyle doru bilgiler zihne ilenir.43 Bu yzden insan
zihni d dnyadan ald verilerle yetinmek durumundadr. Locke, doutan
gelen idealar reddetmekle din, gelenek ve toplum temellerine dayanan skolastik
dnceye kar kar. Bunlar yerine bireyin akl ve duyumla elde ettii d
dnyaya ait verileri bilginin kayna olarak kabul eder.44
Tanr inanc Lockeun dncesinde rasyonel olduundan, ona gre, her
insan akl sayesinde ona bu akl veren ezeli ve ebedi, en kudretli ve her eyi bilen
40

Ba, 27.
John Locke, Hogr stne Bir Mektup, ev., Melih Yren, Liberte Yaynlar, Ankara,
1998, s. 12.
42
Locke, 17.
43
Locke, nsan Anl zerine Bir Deneme, ev., Vehbi Hackadirolu, Kabalc Yaynevi,
stanbul, 2004, s. 71-72, 78, 94.
44
Naci spir, Dilsel letiim ve John Lockun Temsili Realist Kuram, Ekev Akademi
Dergisi, say: 14, 2003, s. 169; idem, 63.
41

19

bir Tanrya ulaabilir. Tanrnn varl, insandaki sonsuzluk idesi ve i

duyumlardan elde edilebilecek bir bilgidir.45
Lockea gre, Hristiyanlkta insann anlayamayaca eyler
bulunmamaldr. nsan, kendi bana vahyin bilgisine ulaamaz. Fakat vahyin
bilgisi, akln kendiliinden bulamayaca trden bilgiler olmakla birlikte, bu
bilgiler akla uygundur. Vahiy ile akl uzlaabilir. Snrl olan insan akl her eyi
bilemeyeceinden, Tanr ona vahiyle yol gstermitir. Locke, insan aklnn
almayaca bir bilgiyi Tanrnn vahyetmeyeceini dnmektedir. Tanr insann
doru yolu bulmas iin ona vahiy gnderiyorsa, bu insann anlayabilecei trden
bir bilgi olmaldr.46 Her insann akl kapasitesi ve anlay farkl olduundan,
kilise adamlarnn bu bilgi zerindeki yorumlar balayc deildir. Bu
grleriyle Lockeun, vahiy ve akl birbirine yaklatrarak rasyonel bir din
anlay ortaya koyduu sonucuna ulalabilir.47
Lockea gre, insanlar eit doar ve toplumsal bir varlk olarak da eitlik
ve zgrlk iinde yaarlar. Bu yaam belirleyen doal bir hukuk sz konusudur.
Doal hukuk kavram Lockeda yaama, zgrlk ve mlkiyet haklarn kapsar.48
Lockeun genel olarak eitlik, zgrlk ve mlkiyet kavramlarn ieren doal
hukuk anlaynn, onsekizinci yzylda hmanizm ve bireysel haklarn
evrensellemesine doru atlan en etkili adm olarak deerlendirilebilir.

2. Bir Aydnlanma Filozofu Olarak Voltairein Hayat,

Eserleri ve Aydnlanma Dncesindeki Yeri
Asl ad Franois Marie Arouet olan Fransz dnr Voltaire, 22 Kasm
1694de Pariste dodu. Zayf ve elimsiz bir ocuk olmasndan dolay ok fazla

45

Locke, 92, 217, 423-424; smail etin, John Lockeda Tanr Anlay, Vadi Yaynlar, Ankara,
1995, s. 107, 132.
46
etin, 103-104.
47
Ba, 41-42.
48
idem, 64-65.

20

yaamayaca sylenir. Filozof ise, mr boyunca hastalklardan kurtulamasa da,

84ne yaklamken vefat eder.49
Resmi belgelere gre Voltairein babas Franois Arouet adl bir noterdir.
Fakat Voltaire babasna duyduu fke sebebiyle zaman zaman gayri meru bir
ilikiden doduunu iddia eder. Onu tanyanlar kurnazln ve huysuzluunu
babasndan, akac ve mizah ynn soylu bir kadn olan annesinden aldn
syler. ok kk yata La Fontainein masallarn okumaya balayan filozof,
onun dinleri eletiren La Moisade adl iirini ezbeler. Rahip Jerome
Coignarddan hem ilk eitimini alr, hem de phecilii renir. Daha sonra on
yanda Louis Le Grand adl bir Cizvit kolejine girerek, bir Cizvit gibi yetitirilir.
Voltaire, bu okuldayken hazcl benimser, edebiyattan, tiyatrodan ve sosyal
yaamdan zevk almay renir. Cizvitlerden ald eitim sonucunda Voltaire
tartmay seven bir ocuk olur. Koyu bir Jansenist olan abisine duyduu nefret,
din adamlarna kar da ayn gzle bakmasna sebep olur. Yatlar oynarken, o
evde bilginlerle din bilimi zerine tartr ve rahip Chateounneufden banazln
ktln renir.50
Kk yana ramen, Voltaire zeksyla ksa srede dikkat eker. Yazd
iirler olduka beeni toplar ve bu baars meslek olarak edebiyat semesine
neden olur.51 Voltairein avukat ya da hkim olmasn isteyen babas, edebiyatn
topluma yararl olmak istemeyen, yaknlarna yk olan ve alktan lmek
isteyenlerin meslei olduunu syler. Bu tartmalarla beraber Voltaire, eve ge
gelmeye balayan, vaktini elenmekle geiren biri olup knca babas onu
Caendaki bir akrabasnn yanna gnderir ve onu eve hapsetmelerini ister. Fakat
bu adam Voltairein nktedanln ok sevip onu serbest brakr. Ardndan babas
onu Fransz elisiyle La Haye yollar. Voltaire burada gen bir kzla iliki kurar,
durum renilince de evine gnderilir. 1715de Parise gittiinde, kraln naibi
Philippe dOrlans hkmetinin idaresine kar hicivler yazar. Ekonomik
nedenlerle kraliyet atlarnn yars satlnca, saraydaki eeklerin yarsn kovmann
49

Isaiah Berlin, The Age of Enlightment, Mentor Book, New York, 1956, p. 113; Beir Fuad,
Voltaire, sad., Erdoan Erbay-Ali Utku, Babil Yaynlar, Erzurum, 2003, s. 13.
50
Will Durant, Felsefe Klavuzu, ev., Ender Grol, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1973, s. 185-186;
Andres Maurois, Voltaire, Kasta Yaynlar, stanbul, 2001, s. 11, 110.
51
Beir Fuad, 15.

21

daha akllca olacan sylemesinden dolay 16 Nisan 1717de Bastille

hapishanesine atlr ve Voltaire takma adn burada alr. Mahkumken Henri de
Navarrenin hikyesini anlatt eseri Henriadei yazar. Daha sonra susuz birini
hapsetmenin pimanlyla naip onu serbest brakr ve bir de maa balatr.
Hapiste kalmann Voltairein dnce yapsna katks olduu sylenebilir.
Filozof, Bastilledeyken despotluk zerine genie dnr. Hrriyet ve hogr
anlay burada daha anlamaya balar. 1718de de Oedipe adl trajediyi sahneye
koyar.52
Oedipeten elde ettii gelirle yatrm yapan Voltaire, ok fazla para
kazanr. 1729da ise, bir piyangonun tm biletlerini satn alarak byk bir servet
elde eder. Fakat zenginletike elinin akl da artar. Henriade ile hret bulan
Voltaire, bylece salonlarda aranan biri kii olur. Fakat salon ortamlarnda, onun
bir deha olduunu kabul etmekle beraber, soylu biri olmadn dnenler de
vardr. Bir ato yemeinde, Voltaire, bir valyeyle tartr ve filozof soylunun
adamlarnca dvlr.53 valyenin, adamlarna filozofun kafasna vurmamalarn,
onun kafasndan henz iyi eyler kabileceini tembihlemesi, Voltairein
zekasn ortaya koymas asndan nemlidir.54 Voltairein huysuzluu ve fkesi
bu olayda da kendini gsterir ve filozof yedii dayaktan sonra valyeyi delloya
davet eder. Sonunda tekrar Bastillee atlr. ngiltereye srgn gitmesi kouluyla
serbest brakldnda, hakszlklara sava aan biri olur. ngilterede burjuvalarn
yksek yerlere geldiini, hrriyetle otoritenin badatn, dinin felsefeye olan
hogrsn gren Voltaire, burada fikirsel deiim geirir. Filozofun ngilterede
en fazla ard ey, burada insanlarn istedikleri eyi zgrce yazabilmeleridir.
Bu lkede can skldka insanlar yarglayan unvan sahipleri ve Bastille gibi bir
yer yoktu. Ayrca tek bir papaz deil, otuz eit din vard.55
Dinlerini reforma tabi tutan ngiliz halk, kendine zg bir kamuoyuna
sahipti. Burada soylularn zorbalklar ve banazlk olmayp, Tanrya ve dine bile
kukulu yaklaan zgr bir dnce egemendi. Buna ramen, dndklerini
52

Peter Gilmour, Philosophers of The Enlightment, Edinburgh University Press, London, 1971,
pp.133-134; Durant, 187; Maurois, 12-13, 110.
53
Beir Fuad, 20.
54
Server Tanilli, Voltaire ve Aydnlanma, Adam Yaynlar, stanbul, 2003, s. 11-12.
55
Hampson, 31.

22

syleyenlerin ikenceye uramas ya da hapsedilmesi sz konusu bile deildi.

ngilterede grdklerinin etkisiyle Voltaire, Uranieye Mektuplar adl eserinde
Hristiyanl tartr. Onun, Tanrnn varln kabul ettii anlalr. nsanlarn
dinden soumas ise, ona gre, Hristiyanln baskc, zorba ve nefret edilecek bir
Tanr sunmasndandr. Voltaire, Uranieyi, Tanrya inanmaya ve din konusundaki
gerekleri bulmaya arr. Bu eserin bir yerinde Tanrya, Seni daha iyi sevmek
iin Hristiyan deilim! diye seslendii belirtilmektedir.56
zgrln ve hogrnn bulunduu ngiltere ortamnda Voltairein,
Lockeu okuyunca bir felsefe sahibi olduu, Swifti okuyunca bir model edindii
ve Newtonu okuyunca da bilimsel bir doktrin sahibi olduu ifade edilir.57
Baconn amprizminden, Lockeun duyumsalclndan ve Newtonun
deneysel fiziinden etkilenen Voltaire, Fransadaki feodal yapy ve din
adamlarn eletirmeye ve ynetim sistemini deitirmenin gereklilii ynnde
grler ortaya koymaya balar.58
Yaam boyunca kimsenin cesaret edemedii bir ekilde ynetimin
beceriksizliini ve hogrszl eletiren Voltairein, pozitif bilimlerden tarihe,
edebiyattan, felsefeye vb. birok alanda eserleri vardr.59
Felsefi yknn ilk rnekleri olarak kabul edilen Zadig, Micromgas
ve Candide bu eserlerdendir. Voltaire, Zadigde alnyazs zerine grlerini
ortaya koyar. Hikaye kahraman Zadig, Babilli bir gentir, sevimlidir ve servet
sahibi olup, doa bilimlerini ve metafizii bilir. Semira ile evlenecekken,
haydutlar tarafndan saldrya urar ve sol gz yaralanr. nl hekim Hermes de
Zadigin gzn kurtaramaz. Semira, bu tiksindirici duruma katlanamayacan
syleyerek Zadigi terk eder ve onun dmanyla evlenir. Zadigin yaras birka
g sonra kendiliinden iyileir. Hermes, bunun olanaksz olduu zerine bir
kitap yazar. Zadig ise, bilgelik dolu konumalaryla kral ve kralienin beenisini
kazanr. Kralie ona k bile olur. Durum renilince Zadig kaar. Yolculuk
56

Tanilli, 23-24, 31.

Remzi Demir, Trk Aydnlanmas ve Voltaire, Doruk Yaynlar, Ankara, 1999, s. 16-20;
Durant, 188-190; Maurois, 111.
58
Vitaly Kuznetsov, Hegel ve Aydnlanma Yzyl, ev., Hsen Portakal, Cem Yaynlar,
stanbul, 2002, s.28.
59
Tanilli, Dnyay Deitiren On Yl, Adam Yaynlar, stanbul, 1999, s. 41.
57

23

srasnda bir adamn karsn dvdn grr. Adam durdurmak isterken

aralarndaki ekimede adam lr. Kadn, eini ldren bu zalimin yakalanmas
iin barr. Yakalanan Zadig, kle olarak satlr. Trl trl ilerle karlaan
Zadigin maceralar byle devam eder. Sonunda ykde gelinen nokta udur: Her
ey, hikmetinden sual olunmayan, ama kader yazgsnda kendisini gsteren bir
Yaratcnn hkmyle gerekleir.60
Voltairein felsefi yklerinden bir dieri Micromgasdr. Bu ykde
Voltaire, grecelii iler. Hikye kahramanlarndan Siriuslu Bay Micromgasnn
boyu yirmidrt bin ayaktr. Vcudunun organlar da bu lde kocamandr.
Altyz yetmi yandayken eitim amacyla yolculuk yapar. Uzayda ilerlerken
Satrne arpp durur. Buradaki halkn boyu 6 bin ayaktr. Bu cceleri grnce
Micromgas onlarla alay eder ve ne kadar yaadklarn sorar. Yaklak onbe bin
yl yaadklarn renir. Sonra Siriuslu ve Satrnl birlikte yolculuk etmeye
karar verirler. Dnyaya indiklerinde ok kk yaratklar grrler. Bu
yaratklardan bir ksm dierlerini ok kk bir toprak iin ldrdklerini
grrler. Micromgas, iyilik iinde geinmek yerine birbirlerini yiyen bu sefilleri
birka admla ezmeyi iinden geirir.61 Micromgas, Voltairein mikroskopla
kefedilen insan organizmasndan esinlenerek yazd ve dneminin batl
inanlarn eletirdii bir ykdr.62
Candidein oluumu ise, zc bir olay sebebiyledir. Lizbondaki deprem
stne yazd iirle dikkatleri zerine eken Voltaire, birok filozofu kzdrr.
Kutsal bir gnde meydana gelen depremde birok insan hayatn kaybeder.
Voltaire, Tanrnn hikmetinden sual olunmayacan bilse de, bu kadar masum
insann aresizce lmesinin sebebini anlayamaz. nk ona gre bu olay,
Tanrnn iyilii ve adaletiyle badamaz. Voltairein deprem felaketi zerine
yazd iire tepki olarak Rousseau, afetin, insanlarn gnahlar nedeniyle

60

Voltaire, ykler, ev., Hasan Fehmi Nemli, Ayra Yaynlar, Ankara, 2002, s. 19 vd.;
Gilmour, 139-141.
61
Voltaire, Hikayeler-II, ev., Fehmi Balda, M.E.B Yaynlar, Ankara, 2001, s. 28 vd.; Voltaire,
ykler, s. 123 vd.
62
Demir, 111 vd.

24

Tanrnn verdii bir ceza olduunu yazar. Voltaire bu mektuba cevap vermez.
Ama daha sonra Candide gibi bir eserle grlerini dile getirir.63
Candide, Vestfelyada bir atoda yaayan, iyi huylu bir ocuktur. Onu
Candide (saf) diye armalar zeksnn yalnlndandr. yiyi ktden ancak
ayrabilen bir ocuk olan Candidei atodaki Pangloss eitmektedir. Candide,
askerlik, ynetim, hukuk, engizisyon ve lkeler zerine dersler almaktadr.
ykde Pangloss iyimser dncelerin reticisidir. Bir yolculukta Candidein
karsna kan yal bilge Martin ise, kt ve karamsar dncenin
savunucusudur. Voltaire, bu ykyle, dnyada ktlklerin, zulm ve eziyetlerin
var olduunu, ama buna ramen hayatta ktlkleri biraz olsun dzeltmek iin
almak gerektii temasn iler.64
Voltairein, Ahlak ve Adetler zerine Denemeler adl eseri de, Avrupa
ve in uygarlklarna dair bilgilere yer vermesi asndan nemlidir. Voltaire, bu
eserde, o zamana kadar yasaklanm olan dinlerin bir mukayesesini de yapar.
Fakat filozofun bu eserde sbjektif fikirler ortaya koyduu ve eserin tarih
asndan yanllar ierdii eklinde eletiriler de bulunmaktadr.65
Kafasnda canlandrd devlet ve toplum yapsn adeta ngilterede bulan
Voltaire, hrriyet ve hogrnn olduu bu yere hayran kalr. 1729da Fransaya
dndnde, hayatyla beraber Voltairein dncelerinde belirgin bir deiim
gerekleir. Fransz devriminin ilk sesi olan ngiltere zerine Mektuplar, onun
bu konulardaki dncelerini iermektedir. Eserde Voltaire, Fransz
aristokrasisini, aar vergisi alan kiliseyi, her trl phede hapse gnderilmeyi
eletirir ve orta snfn st kademelere ykselebileceini ne srer. Fransz
parlamentosu dine, ahlaka ve yetkiye kar geldii gerekesiyle kitab toplatp
yaktrr. Kendisine tekrar Bastille yolunun gzktn anlayan Voltaire, Cirey
atosuna snarak kurtulur. Bu atodayken filozof Rus ariesi Katherinayla da
grmeye balar.66

63

Tanilli, Voltaire ve Aydnlanma, s. 130.

Voltaire, Candide Ya da yimserlik, ev., Server Tanilli, Adam Yaynlar, stanbul, 2002, s. 27
vd.; Gilmour, 142-144.
65
Maurois, 43-44.
66
Durant, 190-192; Maurois, 111.

64

25

Cireyde, bilimsel almalar yapan Voltaire, Markiz du Chatelet

araclyla Fransz Akademisine alnmtr. Voltaire bu dnemde XIV. Louis
an yazmaya urar. Madamn lmnden sonra da filozof, Prusya kral II.
Frdericin yanna snr. Voltairein ondan bekledii, tahta ktnda
Fransadaki Aydnlanma Hareketinin propagandasn yapmasdr. Prens ise ancak
onu Postdama davet eder.67
1752de Almanlar Aydnlanma Hareketiyle dorudan temasa geirmek
iin Frederickin Fransadan getirttii matematik uzmanlar Maupertius ve
Koenig, Newtonun bir dncesi zerinde fikir anlamazlna dnce kral
Maupertiusu, Voltaire ise Koenigi destekler. Olayla ilgili olarak Voltaire,
Madame de Denise gnderdii bir mektupta; Kr talihe bakn ki, ayn zamanda
bir yazarm, stelik krala kar. Asam yok, ama kalemim var diye yazar. Voltaire,
Maupertiusa kar Dr. Akakian Eletirilmesi adl mehur yazsn da yine bu
dnemde yazar. Bu yaz nedeniyle artk Prusyada barnamayacan anlayan
Voltaire, Fransaya gemek zereyken lkesinden de srldn renir. Srgn
nedeni Charlemagnedan XIII. Louisye Kadar Uluslarn Ahlak Ve Ruhu zerine
Deneme adl eserinin Berlinde yaynlanmasdr.68 Bu eser, Hristiyanln
putperestlie stn gelmesinin Romay iten kerttiine dair bilgiler ierir.
Ayrca, Voltairein Yahudilik ve Hristiyanla az bir yer ayrp, ine ve
Hindistana ok fazla deinmesi de ona duyulan fkenin sebeplerindendir.69
Voltaire, 1755de polisler tarafndan rahatsz edilmeyeceini dnd,
cumhuriyetle ynetilen bir lke olan svireye gider. Cenevre ve Lozanda da
banazl grr. Protestan kilisesi onun aleyhine konumaya balaynca yeniden
hapse girmek istemeyen filozof skntya dmemek iin biri svirede, dieri
Fransa snrnda olmak zere iki ev alr. Ferneyde kendisini gvende
hissettiinden, grd hakszlklar zerine konumalar yaparak, Avrupada
susuz insanlara kar ilenen hakszlklara kar koyar ve birok masum insann
yeniden yarglanmasn salar. mrnn sonlarna geldiinde, btn Avrupa,
hastalktan kurtulamamasna ramen alan, bahe ileriyle uramann yannda
67

Kenneth W. Appelgate, Voltaire On Religion, Frederick Ungar Company, New York, 1974,
pp., 5-8.
68
Durant, 198-199.
69
Durant, 202.

26

saat ve orap imalathanesi bulunan, Candidein yazar Voltairei tanmaktadr.

Filozof, Parise yapt son seyahatinde Voltairee yer an! Yaasn Voltaire!
diye baran bir kalabalk tarafndan alklarla karlanr. Ksa bir sre sonra, 30
Mays 1778de, hayata gzlerini kapar.70
Fransz htilalinin ardndan, Voltaire, karanlklar arasndaki bir k olarak
nitelendirilmitir. Edebiyat alannda da pek ok yazar Candideden
etkilenmitir.71
Voltairein balatt devrim, zgrlk, eitlik ve adalet kavramlarnn ne
kt, insan haklar dncesinin belirdii bir harekettir. Bu devrimle ulus
egemenlii gr dnyaya yaylmtr.

70
71

Beir Fuad, 61; Durant, 203; Maurois, 113-114.

Maurois, 127.

27

BRNC BLM
1. Fransz Aydnlanmas ve Devrimi
1.1. Fransz Aydnlanmasnn Geliimi
Avrupann hemen hemen tamamnda etkili olan, insan hayatnn anlam ve
nemini sorguland onyedi ve onsekizinci yzyl tarih dnemlerine
Aydnlanma Dnemi, bu dnem felsefesine de, Aydnlanma Felsefesi ad
verildiini daha nce sylemitik. Aydnlanmann esas olarak Rnesans
Dneminde yeni dnceler ortaya konulmasyla balad ifade edilmekteydi.72
Yeniada, bireysel ahlaktan toplumsal ahlaka ve uluslararas ilikilere
kadar uzanan sosyal ve siyasal hayata ait kavramlar zerinde akl kaynakl
dnceler retilmi, geleneksel anlay eletirilmitir. Bu ada ortaya kan
Fransz Devrimi, bu dncelerin siyasal ve sosyal hayatta pratike edilmesinden
domutur.73
Fransz Aydnlanmasn dierlerinden ayran nemli nokta Aydnlanmann
sistematiini ortaya koyan Ansiklopedidir. Bu eser ada sanatlar ve bilimlerle
ilgili dzenlenmi bir szlk niteliindedir. Aydnlanma anda Fransada XV.
Louisnin kk yata tahta gemesi sebebiyle Philippe dOrlans naiplie
seilmitir. Naiplik ynetimi sresince hkmet ve kilise halk arasnda
saygnln kaybetmeye balamtr. 1700lerde Fransadaki dinsel mcadelelere
siyasi mcadeleler de eklenmitir. Saray mensuplar ve soylular zevk iinde
yaarken, halk skntlar ekmektedir.74
XV. Louis dnemi Fransasnda kilise, lke topraklarnn yaklak
%10una sahipti. Soylular ve sonradan soylulatrlm burjuvalardan oluan
kaftan soylularnn elindeki topraklarn oran ise, yaklak %20dir. Bunlar
brokrasi alannda alrlard. Bunlardan baka tara soylular da vard ve bu
72

Gkberk, 325.
Ba, 6-7.
74
Tanilli, Dnyay Deitiren On Yl, s. 18-19.
73

28

soylular ile ehirlerdeki daha varlkl olan ve daha rahat yaayan byk soylular
arasnda kskanlk sz konusuydu. Fransann bu dnemdeki nfusunun %80ini
kyller oluturmaktayd. Kentlerde ise, ii-iveren anlamazlklar vard.
malathane sahibi burjuvalar ile iileri arasndaki uyumazlklarda, krallk
burjuvalardan yana tavr sergilemekteydi. 1744te Lyonda dokuma iilerinin
grevinde baz iiler aslm, dierleri krek cezasna arptrlmt. Bu grev
ardndan burjuvalarn basklaryla hkmet bir kanun kararak, yardm dernekleri
de olsa, iilerin bir araya gelip toplanmalarn, hatta baka ustalarn yanna
gemelerini bile yasaklamt. Yine onyedinci yzyl sonlar ile onsekizinci yzyl
balarnda Fransada birok Protestan srgn edilmiti.75 Vergilerin ar ykn
ise, kyller ekmekteydi. Yerel ynetimlere devredilen baz vergilerin
toplanmasnda yneticiler keyiflerince miktar belirlemekteydi.76
Bu dnem Fransz d politikasnn ngiltereyle rekabet odakl bir politika
olduu sylenebilir. Polonya Veraset Savanda (1733-1735) istenilen baar elde
edilemeyince, Fransann Polonya zerindeki etkisi de son bulur. Daha sonra Yedi
Yl Savalar ile ngiltere ve Prusyaya kar savaa girilir. Bata baar elde eden
Fransz ordusu soylu tabakadan gelen subaylarn disiplinsizlii sonucunda yenilir.
teki mezhep atmalar ve yoksullua d politikadaki baarszlklarn da
eklenmesiyle zihinlerde bir devrimin ilk sinyalleri bylece olumaya balar. Bu
gelimeler sonucunda Voltaire, devrimin tohumlarnn atldn ve bu devrimin
kanlmaz olduunu sylemitir.77
ngilterede balayan Aydnlanma, asl etkilerini Fransada gstermitir.
Bu srecin etkileri hem sosyal bilimler hem matematik ve fizik alannda bir takm
gelimelere yol aar. 1687de Isaac Newtonun ktle ekim kuramn ortaya
koymas ve Rne Descartesn analitik geometriyi bulmasndan sonra pozitif
bilimlerde byk bir ilerleme kaydedilir. Bu gelimelerin ilkaa kadar uzand
gr de bulunmaktadr. Bu grlere gre, Aydnlanmann kkeni, Antik
Yunan uygarlndan ondrdnc yzyla ve Rnesansa kadar uzanr. 78

75

Tanilli, 24-26.
Tanilli, 28.
77
Tanilli, 32-36.
78
Arboan, 96-98, 104.
76

29

Aydnlanmadan bahsederken Descartesa zellikle vurgu yapmak gerekir.

O bilim alannda yeniliklerin ortaya kt bir dnemde gemiten gelen teorileri
reddederek yeni teoriler ortaya koyar. Descartese gre, kantlanabilir olmadka
hibir nerme bilgi adn alamaz. Bilgi olduu dnlen ey, pheye aksa
gerek bilgi saylamaz. Bundan dolay pheye ak olan geleneksel grler
braklmaldr.79 andaki ve daha sonraki dnemlerde birok filozofu etkileyen
Descartesn phe anlay, Aydnlanmac dnrlere k tutmutur
denilebilir.80
Fransz Aydnlanmas, her alanda gerein aratrld bir dnemdir. Bu
aratrma, sadece pozitif bilimlerde deil, insanda merak uyandran ve insann
zerinde dnd her alanda sz konusudur. Bu dnem dnrleri, felsefe,
siyaset, din, toplum, ahlak alanlarnda gerei aratrmlar ve Fransann
ilerlemesini hedeflemilerdir.81
Aydnlanma Dncesinin Fransadaki boyutu, Aydnlanmann esas
ruhunu oluturmutur. Fransada Aydnlanmac dnrler, din, ve despotik
ynetime kar mcadele vermilerdir. Fransz Aydnlanmasn oluturan asl
dncenin iki yorumda zetlenebilecei belirtilmektedir. lk yoruma gre,
Aydnlanmann esas amac btncl bir din eletirisine ulamaktr. Fransz
Aydnlanmasnda dine kar genel eilime gre, dinin kurumsal ekli sosyal
hayatta mutsuzlua neden olmaktadr. kinci yorum, Aydnlanmann politik
yapsyla ilgili olarak yaplan, eski dzenin siyasal yapsna bir tepkiyi ve yeni bir
oluum talebini iermektedir. Fakat din konusunda Aydnlanma filozoflarnn
ortak bir dncesinin olmamas ve politik taleplerin de onlar birletiren deil,
ayran bir zellikte olmas sebebiyle, her iki yorumun da Aydnlanmay tam
olarak betimlemedii ifade edilmektedir. Fransz Aydnlanmasnn baka bir
yorumunda ise, Aydnlanma, akla duyulan katksz inancn felsefi ve sosyal olarak
merulatrlmas olarak tanmlanmaktadr. Buradan, akl insan yaamna mutlak
ynetici ve yol gsterici yapma ve insan bilicini bilginin yla aydnlatma
abasnn hakim olduu kltrel dnem ve eletiri a anlalmaktadr.
79

Cevizci, Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi, s.58-60

Nejat Bozkurt, Descartes Gerekten Modern an ncs mdr?, Cogito, say: 10, 1997,
s.125-129
81
Tanilli, 37.
80

30

Aydnlanma dnemi dnrleri, dnce ve ifade zgrl, dini eletiri, akl ve

bilime duyulan inan, sosyal kalknma ve bireycilie nem verme gibi yeni
grleri ortaya koymulardr. Bu grlerin modern toplumlarn laik yapda
temellenmesinde etkili olduu sylenebilir. Aklclk, Aydnlanmada insann
doutan sahip olduu akla inanla belirlenir. Aydnlanma filozoflarna gre akl,
insanlar gemiten gelen sorunlarndan kurtarabilir, mkemmel bir toplum ve
devlet yapsna gtrebilir. Yine insan en soyut, en karmak nermeleri akl
sayesinde anlamlandrabilir ve gzlem ve deneye dayanarak, doayla ilgili
zihnindeki sorulara yantlar bulabilir.82
Aydnlanmann en nemli dncelerinden birisi de, toplumun insan
doasna gre akln nda yeniden dzenlenmesi gerektiidir dncesidir. Bu
dnceye gre, din bile akln sorgulamasna tabi tutulur. Akl, bilgelie ulamada
insan yanltmayan tek yol gstericidir. Bilgilerin elde edilii duyular sayesinde
olsa da, duyulardan elde edilen veriler akln szgecinden geirilmelidir.83 Fakat bu
sorgulamada hedef dinin kendisi deil, iindeki aklla temellendirilemeyen batl
inanlardr. Din, devlet ve ekonomi, akl ve doal zgrlklerle uyumlu hale
getirilmelidir. Aydnlanmann rasyonalitesinde engin bir hogr ve iyimserlik
vardr. Evren her ynyle rasyoneldir ve ok kat kurallarla idare edilmektedir. Bu
yzden de bir dzeni vardr ve akll bir varlk olan insan, evrendeki rasyonel
ilkeleri kefetme ve evrendeki dzeni anlayabilme yetisine sahiptir. Doann
dzeni tek biimli olup, mucizelere ya da tanrsal mdahalelere ak deildir.84
Dolaysyla insan doasndaki evrensellik inancndan hareketle Aydnlanma
dneminde, iyi bir eitim alan herkesin ayn sonulara ulaaca dncesi
bulunmaktadr. Bilimin, ortaada egemen olan banaz din anlay ve batl
inanlara kar stn gelmesiyle de bu dnce Aydnlanma'nn belirleyici
ynlerinden biri olmutur. Akla duyulan gven nedeniyle sadece kurumsal dine
deil, siyasi otoritelere de bu dnemde ba kaldrlm, laik dnya dzeni
benimsenmitir. Dnce zgrl ve hogr anlaynn yaygnlamasyla dil,
kltr, toplum, sosyal dzen konularnda dnceler gelitirilmitir.

82

idem, 35-37.
Arboan, 95.
84
Arboan, 95.
83

31

1. 2. Fransz Aydnlanmasnn Belli Bal Temsilcileri

Fransz Aydnlanmasnn ifade organ Encyclopdie olmutur. Bu otuzbe
ciltlik eserin yazarlarnn Aydnlanmay gerekletirme amac dnda ortak
dnceleri olmad ifade edilmektedir. Ansiklopedide felsefi ve siyasi yazlar
yazan Diderot, dAlembert, Helvtius, Turgot, Montesquieu ve zaman zaman
eserde yazdn inkar etmi olan filozof-yazar Voltaire bulunmaktayd.
Ansiklopedinin en nemli zellii, kamuoyu bilincini oluturmasdr. Filozof
kiiliklerini de yer yer ansiklopediye yanstan yazarlarn kamuoyunu etkilemeye
balamalar, Fransz Aydnlanmasnn en belirgin ynlerindendir. Aydnlanmaya
bir burjuva hareketi denilmesinin nedenlerinden biri de budur. Ansiklopedinin
Aydnlanmann adeta projesi durumuna gelmesi Diderot ve dAlembertin
abalaryla olmutur.85

1. 2. 1. Denis Diderot
tibarl ve ok dindar bir ailenin yedi ocuundan biri olan Diderot (17131784)un papaz olmasn isteyen babas, onu bir Cizvit kolejine verdi. ok baarl
olmasna ramen dik ball ona sorun olmaktayd. 1726da papazlk nvann
ald. Kilise meclisi yesi bir akrabas, gelenek zere onu makamna halef seti,
fakat kilise meclisi yeleri Diderotya sorun kardlar. Bunun zerine Parise
giderek, Louis Le Grand Kolejine girdi. 1732de latince, greke ve felsefe okutma
belgesi alarak bu renimini tamamlad.86
Diderot, Aydnlanmann nl eseri Ansiklopedinin, yani Bilimler,
Sanatlar ve Meslekler Ansiklopedisinin kurucusudur. Ansiklopedi, 1752 ve
1759da iki defa yasaklanmtr. Diderot, uzun yllar eserin yneticiliini
yapmtr. Fransz Devriminin hazrlayc yayn organ niteliindeki bu eser, 35
ciltte tamamlanmtr.87

85

idem, 38-39; Goldmann, 13.

Andre Cresson, Diderot, ev., Asm Bezirci, Olu Yaynlar, stanbul, tsz., s. 6-7.
87
Hampson, 66; Tanilli, s. 43.
86

32

Diderot, Ansiklopedide, felsefe tarihi, meslekler ve teknik sanatlar

alannda yazlar yaynlamtr. Filozofun balca eserleri unlardr:
Traduction de lEssai Sur Le Mrite Et La Vertude de Shaftesbury
(Shaftesburynin Meziyet ve Fazilet stne Denemesi), Penses Philosophiques
(Filozofa Dnceler), Promenade du Sceptique (Kukucunun Gezintisi), La
Suffisance de la Religion Naturelle (Tabii Dinin Yeterlii), Les Bijoux ndiscrets
(Boboaz Mcevherler), La Lettre Sur Les Aveugles (Krler zerine Mektup),
Loiseau Blanc (Beyaz Ku) v.s.88
Diderot, Hristiyanlk ve dier mutlak dinlerin bo inanlar iermeleri ve
akl d nitelikte olmalarnn, insanlar dinden souttuunu ve Tanry
tanmamalarna neden olduunu dnmtr.89 Dindeki ruh, cennet, cehennem,
mucize gibi metafizik eleri inanlr bulmayan Diderot, bir abb90 ile arasnda
geen diyalogda yle der:
Diderot ---- Sylemediim eyi syletmeyin bana, Abb. O kadar ileri
varmayalm. Kald ki, Lazarn ldkten sonra sa tarafndan yeniden diriltilmesi
efsanesinin sonunu size pekala, itiraz yollu, hatrlatabilirim: ldkten sonra orada
ne grdn? ---- Hibir ey, Efendimiz: hibir ey yoktu, diye yant verir Lazar. O
zaman sa onun kulana yle fsldar: Evet hibir ey yoktur; ama, bunu
kimseye syleme!
Abb ---- Efsane, phesiz! Sadece efsane!
Diderot ---- Kabul! Ama, ben kendi hesabma gzmn nnde bulunan
eylere itibar ederim. Ruhumuz, onun doas, kayna, yargs, biz ldkten sonra
ne olaca ve, her eyden nce de, hakikaten bir ruhumuz var m, yok mu?.. her
neyse! Btn bunlar ben bilmiyorum, bu konularda hibir iddiada bulunamam,
ve o kandaym ki, bu eylerden byk kolaylk ve istekle sz edenlerin hibiri
benden daha fazlasn bilmemektedir.
Abb ---- Ama, ruhu ortadan kaldracak olursanz...

88

Cresson, 10-12, 79-84.

Goldmann, 100.
90
Abb: Keilerin kendilerine ynetici setikleri, manastr idare eden rahip. Ayrca bkz. Voltaire,
Felsefe Szl, ev. Ltfi Ay, MEB Yaynlar, stanbul, 2001, c. I, s. 3.
89

33

Diderot ---- Bir eyi ortadan kaldrdm yok; sadece bilmiyorum.

Abb ---- Tanry da ortadan kaldrmanz gerekir.
Diderot ---- Byle bir ey gerekmez. Ama, bir kere daha syleyeyim, ben
bir eyi ortadan kaldrmak niyetinde deilim, sayn Abb. Ben sadece,
bilgisizliini itenlik ve cesaretle itiraf eden bir bilgisizim o kadar.. ben: Ben
Bilmiyorum diyebiliyorum. Ve de gryorum ki, biz yalnz bilmediimiz deil,
fakat asla bilemeyeceimiz, bizim anlaymz aan bir sr eyler zerinde de
tartp durmaktayz...91
Hristiyanlktaki teslisi ve sa Peygamberin ha stnde can verdikten
sonra dirilerek ge kmas gibi inanlar akl d bulan Diderot, bu inanlar
mitolojik hikyelerle ayn olarak deerlendirir.92 lahi metin diye insanlara
sunulan eski eserlerin tanrsal zellikte olmad inancn tar. Ona gre, bu
metinler ekil itibariyle Tanr elinden km olmaktan ok uzaktr. Kutsal
kitaplar, hem ierik olarak bilimsel bilgilerle hem de sa Peygamberin hayat
bata olmak zere birok konuda birbiriyle elimektedir. Bu yzden
Hristiyanl baka dinlere stn klan hibir yn bulunmamaktadr.93
Farkl dinlerin her birinin doruluk iddialar nedeniyle, kendi geleneinde
bir gereklie inanan her dinsel grup, mutlaka dierlerince dlanmakta, inansz
olarak nitelenmektedir. Asyada Hristiyanlarn, Avrupada Mslmanlarn, hatta
Avrupa iinde Lonrada bir Katoliin, Paristeyse bir Kalvinistin inansz
sayldndan sz eden Diderot,94 mutlak dinler tarafndan yaplan bu doruluk
iddialarn u ekilde eletirmektedir:
... Bu sabah, sve Tarihi diye bir kitapta okuduuma gre, kral, yani bu
lkenin kral, Tanrnn inayetiyle dmanlarna kar bir zafer kazanm. Bu
zaferi red ve inkr eden Trklerse Tanrnn inayetini svelilerden esirgediini
ileri sryorlarm... spanyollarsa, ayn Tanrnn kendisine edilen dualara kulak
tkadn iddia etmekteymiler... Gryorsunuz ya, herkes Tanr hakknda

91

Denis Diderot, Felsefe Konumalar, ev., Adnan Cemgil, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1993. s.
109-110.
92
Diderot, 118.
93
Cresson, 40-41.
94
Cresson, 39-40; Goldmann, 102.

34

kendine gre yargya varyor, onu kendi lsne vuruyor, kendi keyfine gre
hareket ettirip konuturuyor! Demek ki, Luthercilere, ya da hi olmazsa
svelilere gre bir Tanr, Mslmanlara gre bir Tanr, spanyollara gre bir
Tanr olacaktr. Ayrca, Rus Tanrs, Leh Tanrs, ngiliz Tanrs, Fransz
Tanrs da cabas. Eer Tanr tek ve bir ise, her kavim ayn bir konuda kart
karlar ve elikili niyetlerle ona bavurduunda Tanrnn nasl bir amaza
deceini bir dnn hele! Sonra, bu kadar ok, bu kadar deiik yzl bu
hkmdarn, bu inayetli Tanrnn, bizim ufak tefek ilerimizle uramak
tenezzlnde bulunacandan-ki bu bana son derece pheli gzkmektedir- emin
olmamz gerekmez mi? nk, bu durumda, ne hadsiz hesapsz sular, ne
utanmazlklar, ne alaklklar yklemi oluruz bu kutsallar kutsal hkmdarn
srtna! Bence, yaplacak en akllca i, o nasl bizimle uramyorsa, bizim de
onunla uramaktan vazgememizdir...95
Diderotya gre, din diye bilinen, korku ve insann gszl dncesi
zerine kurulmu, yanl kantlara ve tanmlara dayal, teologlarn kendi
egemenliklerini salamak zere retilmi olan dokunulmaz bir sistemdir. Oysa
gerek din, insan aklna ve iselliine aykr olmayan bir dindir. Kurumsal
dinlerin insanlar ayrmasna ve blmesine karn, tabii din, insanlar birletirir.96
Ona gre, stn tutulmas gereken, Tanrnn zne en ok uyan dindir. Bu din de,
Tanr gibi bozulmazlk zellii tayan doa yasasdr. Doal din, insann
gnlndedir. Dier yasalar, insanlara zg olduklarndan deiebilir ve
bozulabilirler. Fakat insann iinde bulunan doal din, btn deiimden uzaktr.97
Deiken bir dnce yapsna sahip olan Diderot, sabit fikirli olmann
usandrc olduunu syler. Dncelerin eitlilii ona gre kanlmazdr.98 Bu
mizac sebebiyle de, dAlembertin materyalizminden etkilenmi, daha sonra ise,
atomist, panteist ve deneysel yaklamn stnln savunan eklektik bir tutumla
tabiatn daha iyi kavranabileceine inanmtr. Ona gre, tabiat insan iin en iyi
olan iermektedir. Tabiata ters olan eyler, insan iin de tehlikelidir. Bu gr

95

Diderot, 111-112.
idem, 40.
97
Cresson, 86-87.
98
Diderot, 120.
96

35

onun ahlak anlayn da belirlemektedir. Ona gre, ahlaki kurallar, insann doal
yapsnda var olan kurallardr.99
Ateizmi aklad A Letter to the Blind for the Use of Those Who See
(Grenlerin Yararna Krler zerine Mektup) adl eseri nedeniyle Diderot
hapsedilmitir. Diderotya gre, ateizmi ortadan kaldrmak, bilimle mmkndr.
nk bir bitkinin ya da bir bcein organizmas rastlant eseri olacak kadar basit
deildir. Tanrnn varlnn en byk kant akldr. Bu eseri yazdktan bir sre
sonra Diderotnun dncelerinde deiim olmutur. Tanrnn varlna evrenin
kant oluundan phe duymaya balamtr. Protestanlarn inancnn aksine,
madde deersiz bir ey deildir. Bir Yaratann varlna gerek yoktur, evrenin
sistemi tanrsal bir gce deil, madde yasasna baldr eklindeki dnceleriyle
Diderot ateizme yaklamtr.100
Kendi fikirlerini bile eletiriye tabi tutan, zamanla yeni dnceler edinen,
farkl grler dorultusunda hayatn devam ettiren Diderotnun, deist olarak
balad din felsefesini, agnostik olarak tamamlad anlalmaktadr.101
Felsefesinde geldii son noktada Tanrnn var olup olmadnn, evrenin
ne zaman yaratldnn, lmden sonrasnda ne olacann kendisini
ilgilendirmediini syleyen Diderotya gre, iyilik, her eyin stndedir. Bu
yzden insan almal ve evresindeki herkese elinden geldiince iyilik
etmelidir.102
Ona gre, Tanrnn insana verdii akl ve inan, ok nemli iki armaan
da olsalar, uyumazlk ve eliki ierisindedirler. Bu skntdan kurtulmak iin
inancn doada var olmayan d rn bir ey olduunu sylemek gerekir. stelik
neden yalnzca sa Peygamberin mucizeleri doru olsun da, Apollonun ve
Muhammed Paygamberin mucizeleri yanl olsun?103
Bu grlerinden onun Yaratc Tanry balangta kabul ettii
anlalmaktadr. Fakat yaanlan dini hayattaki Tanr anlayndan nefret etmesi,

99

idem, 41.
Armstrong, 427-428.
101
Diderot, 119-120.
102
Diderot, 132.
103
Goldmann, 104.
100

36

onun Yaratc hakknda phe duymasna sebep olmutur. Bilimsel gelimelerin

de etkisiyle Diderotnun bir dnem teizm ile ateizm arasnda kararsz kald ve
agnostik bir dnce sergiledii ortaya kmaktadr.

1. 2. 2. DAlembert
Matematiki, felsefeci ve hukuku Jean le Rond dAlembert (1717-1783),
Ansiklopediye nsz yazm ve toplum problemlerinin eserde tartlmasnda
nde gelen isim olmutur. Bilim, deneysel yntem ve duyumun gvenilir bilginin
kayna olduu grn benimseyen dAlembert gre, doru bilgi, nesnelerin
zne ilikin deil, onun grnyle ilgili bir bilgi olup, kurumsal din ve
skolastik metafizik doru bilgiye ulamada en byk engeldir. Ampirik bir kant
ortaya koyamadndan, metafiziin bilgisiyle hibir ey tanmlanamaz.104
Felsefenin eleri adl eserinde mantk, metafizik, ahlak ve gramer konularn
ele alan dAlemberte gre, insann bedensel ve dnsel varl, onu Tanrnn
varlna ulatrr.105 DAlembert, ahlak, insanlarn birbirlerine kar yapmakla
sorumlu olduklar devler bilgisi olarak tanmlar. Bireylerin huzurunu bozan,
onlara zarar veren eyler de ktlktr. Ahlak, toplumlarn ortaya knn doal
bir sonucu olarak vardr. nsanlarn toplumlara ayrlmas Tanrnn dileiyle
olduu iin, ahlak ilkeleri de bir anlamda ilahi buyruklara bir geri dntr. Fakat,
bundan ahlak ilkelerinden hareketle Tanrya ulalaca sonucu da kmaz.
nk ahlak ilkeleri baka insanlarla ilikiler sonucu ortaya kar.106
DAlembert, ahlakn drt konusu olduundan bahseder. Bunlar:
1. Genel anlamda btn insanlarn birbirlerine kar sorumluluklarn
ieren insan ahlak.
2. zel bir toplumun yani, devletin kendi vatanda olan bireylere kar
sorumluluklarn ieren yasa koyucularn ahlak.
3. Farkl toplumlarn (devletlerin), birbirlerine kar sorumluluklar
demek olan devletler ahlak.

104

idem, 41.
Jean DAlembert, Felsefenin eleri, ev., Hseyin Kse, teki Yaynlar, Ankara, 2000, s.
52.
106
DAlembert, 61-63.
105

37

4. zel toplum ierisindeki bireylerin birbirlerine ve vatanda olduklar

devlete kar sorumluluklar anlamndaki yurtta ahlak.
Bunlarn dnda, insanlarn yaam koullaryla ilgili dnceler retmekle
sorumlu filozoflarn ahlak da vardr.107 Yurttalarn farkl ahlaki varl
bulunmaktadr ki, bunlardan ilki drstle, ikincisi erdeme, ncs ise,
yetenek ve saygnla dayanr.108 Yasa koyucularn ahlak, vatandalara kar
huzuru salama ve haklar gvence altna alma sorumluluudur. Ynetime tabi
olan tm yurttalar eittir. Fakat bu eitlik, servet, unvan ve koullarn birbirine
kart bir eitlik deil, birbirlerine sayg duyma anlamnda ahlaki bir eitliktir.
Bu sayg, kendini savunma amacyla da olsa, bakasnn canna kastetmeyi
yasaklayan bir sayg olmaldr. Yasalar, iddete kar bireylerin mallarn gvence
altna almaldr ve hibir vatandan mutsuz olmasna izin vermemelidir. Buna
neden olacak iddet giriimleri toplumun huzur ve mutluluu iin devlet
tarafndan cezalandrlmaldr.109
DAlemberte gre, bir devlette birbiriyle atan iki dini inancn
bulunmas, birok farkl dini inancn varlndan daha tehlikelidir. Kendisi gibi
inanmayanlara kar hogrszlkten te bir tavr sergileyen bir Hristiyan iin
bu normal kabul edilse de, btn dinleri ayn lde deersiz gren bir insan iin
bu tavrn hibir dayana yoktur. Bu yzden devlet, din adamlarnn ar g
kazanmasn nlemelidir.

1. 2. 3. DHolbach
ann en byk tanrtanmazlarndan biri olan Paul Heinrich dHolbach
(1723-1789), kilisenin bask ve hogrszlyle savamtr. Voltaireden daha
ar bir dnceye varan dHolbach, Tanrnn varln kabul etmeyerek dine de
kar kmtr. Sosyal eitsizlii de savunan dnr, bylece zayfn glnn
himayesine girerek aydnlanacan iddia etmitir.110
Onun, Doa Sistemi: Ya da Ahlaki ve Fiziksel Dnyann Yasalar (1770)
adl eseri, ateist materyalizmin en nemli kitabdr. Holbacha gre, bir Tanrya
107

DAlembert, 66-67.
DAlembert, 75.
109
DAlembert, 76-78.
110
Tanilli, 44-45.
108

38

inanmak, insan iin onursuzluk ve insann gerek deneyimlerinin hie

saylmasdr. Tanr dncesinin ortaya k, insanlarn dnya hayatndaki
trajedileri aklayacak bir sebep ve avuntu bulamamalarndandr. Felsefe,
Aristonun dedii gibi soylu bir arzunun deil, acdan kanmak iin duyulan
korkun bir zlemin sonucudur. Din, aydn insann amas gereken bir korku ve
cahillik eiidir. Sonsuz uzay kefetmi olan Newton bile ocukluk yllarnda
rendiklerinin etkisinde kalarak, Kadir olan, ama kullarna dehet saan, onlar
dnyada esaret artlarnda yaatan bir Tanr icat etmiti. Fakat Aydnlanma,
insanla bundan kurtulma frsat verecektir. Doann yeterince bilinmemesi
insanlarn tanrlarn dourduysa, bilimin geliimiyle elde edilen doa bilgilerinin,
bu inanc yok etmesi gerekir. Var olan tek ey, doann kendisidir. Doa,
yaratlmamtr. Kendi bana var olmutur ve her ey doann kendi enerjisiyle
gerekleir.111
Din, insanlarn gereklii kavramasna engel olan batl inanlar ve
korkuyu ortadan kaldrmas gerekirken, tam tersine bunlarn tremesine neden
olmaktadr. Bu yzden gerekte ilahi bir sistem yoktur. Evren rastgele olaylar
zinciriyle kendi kendine var olmutur.112

1. 2. 4. Claude Adrien Helvtius

Helvtius, ahlak en stn sosyal kanun olarak kabul eder. O, ahlak
Pragmatistler gibi yarar dncesiyle aklam ve erdem ile ahlak dncesinin
i ie olduunu savunmutur.113 Ahlak kurallarnn zel karlardan tredii
grn benimsemi ve zel karlarn da, her toplumsal tabaka da deitii
sonucuna ulamtr.114
Fransadaki genel anlaya gre, kurumsal din, Katolik kilisesinin ortaya
koyduu din anlay, Aydnlanmann, bireysel ve sosyal zgrln, bilimin ve
eitliin nndeki en byk engeldir.115

111

Armstrong, 429-430; Hampson, 72.

idem, 51.
113
Tanilli, 45.
114
Goldmann, 48.
115
idem, 49.
112

39

1. 2. 5. Jean Meslier
Aydnlanma Dneminin nde gelen kiiliklerinden biri de, insanlar
arasnda doru bir din anlay yerletirmek iin alm olan Jean Meslier (16641729)dir. Aydnlanmann nclerinden kabul edilen Jean Meslier, halkn
yoksulluuna kar kralln umursamazlna ve kilise-iktidar ilikisinin
arpklna dikkat eker. Bir ky papaz olan Meslier, ynetimin halk ezdiinden
ve kilisenin de buna araclk ettiinden bahseder. Din adamlarnn agzll ve
ikiyzlln de ortaya koyan Meslier, kar ilikisi sebebiyle iktidarla kilisenin
birbirini her zaman desteklediini belirtir. Ayrca, bir tarafta ezilenlerin, dier
tarafta sayca ok daha az, ama bolluk ve lks iinde geinenlerin olduunu, oysa
insanlarn yeryznn zenginliklerini ortak kullanmalar gerektiini syleyerek
zel mlkiyete kar kar. lkede egemen olan ve insanlar adeta boyunduruk
altnda ezmekte olan bu zalim ynetimin devrilmesi gerektiini dnen Meslier,
bu ta giymi kafalar koparp, tahtlarn devirmelerini syleyerek insanlar
rgtlemitir.116
Mesliere gre, dini ilkeler Tanr dncesi zerine temellendirilmilerdir.
Oysa, insan, Tanr ile ilgili hibir duyuma sahip deildir. Zihnin dnda bir
gereklii olmad iin bu dnce sadece bireylerin zihnindeki bir tasavvurdur.
nsanlar Tanr dncesini doutan getirmeyip, toplumsal yap ierisinde
edinirler.117
Meslier, dinin insan iin gereksiz olduunu ve insan ile Tanr arasnda bir
ilikinin olamayacan u szleriyle dile getirir:
Din insan Allah ile birletirir. Ya da Allahla ilikiye geirir; bununla
birlikte Allah sonsuzdur demiyor musunuz? Allah sonsuz ise, sonu olan hibir
varlk onunla ne ilemde bulunur, ne ilikide. liki olmayan yerde, ne birleme,
ne ilem, ne de grev olabilir. Allahla insan arasnda grev ilikisi yoksa, insan
iin din hi yoktur. Allah sonsuzdur demekle, sonu olan insan iin her dini hemen

116

Tanilli, 38-39.
Jean Meslier, Saduyu Tanrszln lmihali, der., Abdullah Cevdet, Kaynak Yaynlar,
stanbul, 2005, s. 64.
117

40

srgn ediyorsunuz. Sonsuzluk fikri bizim iin rnei olmayan, prototipsiz,

konusuz bir fikirdir.118
Niteliklerinin bizce anlalmaz olduu her zaman temin olunan, btn
duygular mahvedici, doas ve ierii bilinmeyen bir zatn varlna inanld,
itenlikle ileri srlebilir mi? Bir zatn var olduuna veya olabileceine beni
inandrmak iin, ie, bu zatn ne olduu bana sylenmekle balanmaldr. Byle
bir zatn varlna ya da varlnn olanakl olduuna inandrmak, beni cevap
veremez bir hale getirip susturmak iin, bana bu zat hakknda birbiriyle
elimeyen ve birbirini ortadan kaldrmayan eyler sylenmelidir. Ksacas,
varlna beni tmyle inandrmak iin, bu zat hakknda, anlayabileceim eyler
sylenmelidir ve kendisine bu sfatlarn atfedildii zatn olmamasnn mmkn
olmad, bana kantlanmaldr.119
Mesliere gre de, din dncesi insann korkularndan ileri gelmektedir.
Eski toplumlarda yasa koyucular halk egemenliklerine almak iin bu korkulardan
yararlanmlardr. Tanr ile ilgili btn belirsizlikler cahilleri etkilemekte ve bu
insanlara korku salmaktadr. Vahi topluluklar iin esrarl ve gzken tm batl
inanlar incelenmeksizin nesilden nesile aktarlmtr. Bylece, din diye kabul
edilen inanlarn ierisinde mucizeler, kerametler, masallar ve srl olaylar ne
kadar ok dolu olursa, din, insanlar iin bir o kadar ekici gzkr.120
Evrenin ve varln Tanrdan geldiine inanmay akl d ve cahilce bulan
Meslier, her eyin maddeden tredii grn benimsemektedir. Ona gre,
varlklarn, btn duyularmzla algladmz ve hareketlerini gzlemlediimiz
maddeden geldiine inanmak; bilmediimiz, alglayamadmz ruhani bir
varlktan geldiine inanmaktan daha doal ve makuldr. Din adamlarnn Tanr
diye insanlara sunduklar ve onunla ilgili anlattklar eyler, sadece masaldr.
Gerekte ise, Tanr, doann grnmez gcn ifade etmek iin tretilmi soyut
bir kavramdr.121

118

Meslier, 67.
Meslier, 76.
120
Meslier, 70-74, 92, 205.
121
Meslier, 80, 84.
119

41

Ezeli, ebedi, her eye gc yeten ve insan aklyla kavranamayacak bir

varlktan, yani Tanrdan bahsetmek, anlamszdr. nk, akln kavrayamayaca
eyi sylemek, onun akl d olduunu kabul etmektir. Byle bir ey ise, aslnda
yok demektir. Eer din adamlarnn dedii gibi Tanr varsa ve akl, Tanry
kavrayacak lde deilse, bu durumda, ilediklerinden dolay, Tanrnn insanlar
cezalandrmaya da hakk yoktur. nk akl gcyle kavrayamad bir varl,
Tanry, tanmayan insan son derece masumdur. Tabiat gerei, bilemedii bir
varla inanmayan bir tanrtanmaz cezalandrmak ise, var olduu iddia edilen
Tanrnn adaletine glge drmez mi?122
Doa olaylarnn, Tanrnn varln kantlamak iin kullanlamayacan,
nk bu olaylarn doann kendisinden kaynaklandn dnen Meslier, bu
inancn yle ifade eder:
Doann nedenleri hakknda bilgisizliklerini itiraf edecekleri yerde,
hakknda hi olmazsa bir fikir edinebildikleri doay incelemek yerine hayal
dnyasnda bilinmeyen bir neden aramaya giden din imamlarnn mantklar kadar
alacak hibir ey yoktur. Grdmz olaylarn yaratcs Allahtr demek, bu
olaylar gizli bir neden balamak deil midir? Allah nedir? Bir ruh nedir? Ey
bilginler! Doay ve yasalarn inceleyiniz. Doada, doann iyzn grp
setiinizde, fikirlerinizi aydnlatmak yle dursun, tersine, fikirlerinizi daha ok
karkla ve kendi kendinizi anlamak olanakszlna drecek olan doast
nedenlere bavurmaynz. Doast nedenler aramaynz.
Bir Allah olmakszn doann aklanmas mmkn deildir diyorsunuz.
Bu, pek az anladnz her eyi aklamak iin hi anlamadnz bir nedene, bir
etkene ihtiyacnz var demektir. Siz karanlk olan bir eyi, karanl iki katna
kararak grmek ve semek iddiasnda bulunuyorsunuz. Dmleri oaltarak,
bir dm zdnz sanyorsunuz...123
Varln ilk nedeni olarak Tanry ve onun yaratln reddeden Mesliere
gre, evren sanatsal bir yapt deildir. Bu dnya yoktan var edilmemitir, hep var
olmutur. Var olmasnn etkeni, yine dnyann kendisidir. Madde, kendi

122
123

Meslier, 87-88.
Meslier, 97.

42

enerjisiyle hareket etmekte ve hareketlerin eitlilii maddelerin de eitliliine

neden olur. Baz kimyasallarn, birbirleriyle ya da havayla temasa getiklerinde
kendiliklerinden ate almas, un ile suyun birbirine karnca ekimeye balamas
rneklerinde olduu gibi madde, kendi kendine harekete geme yeteneine
sahiptir. Bu bakmdan, maddenin harekete gemesi iin bir itici gce ihtiyac
yoktur.124
Meslier, farkl inanlar arasndaki atmaya da dikkat eker. Hristiyanlar,
Mslmanlarn kutsal kitabn ryada grlen szler olarak nitelendirmektedir.
Mslmanlar ise, onlar putperestlikle itham eder ve Hristiyanln teslisini akla
aykr bulur. Hristiyanlk iinde Protestanlar, arap ve ekmein sa Peygamberin
kan ve eti olduuna inanan Katolikleri inanszlkla sular. Mesliere gre, dinler
arasndaki tm bu kartlklar, bizi dinlerin tmnn ayn lde akl d, gln
ve birbirlerine kar hogrsz olduu sonucuna gtrr.125
Meslier ldnde, Voltaire onun yazlarn elden ele halka datmtr.
Meslierin ateizmi benimsedii, Newtonun getirdii uzayn sonsuz, snrsz ve
lmsz tek gereklik olduuna, evrende maddeden baka bir ey bulunmadna
inand, fakat Voltairein onun bu grlerini karp, Meslieri teist gsterdii
ifade edilmektedir.126

1. 2. 6. Montesquieu
Aydnlanma dneminin en byk Fransz dnrlerinden kabul edilen
Montesquieu (1689-1755) da, yeni bir toplum dzeni ve ynetim dzeni
oluturma ynnde nemli almalar yapmlardr. Montesquieu, taradaki
grevlerinden sonra Bordeaux parlmannda bir sre danmanlk, ardndan
bakanlk yapmtr. ran Mektuplar adl eseriyle mutlak feodal ynetimin
ktln, hkmetin yeteneksizliini ve banazl eletirmitir.127
Montesquieu, ran Mektuplarnda dnemin Fransasndan bahseder. Ordu
ve maliye alannda kraln yapt icraatlerden olumlu bir ekilde bahseder. Fakat,
124

Meslier, 99, 101, 106.

Meslier, 200, 262.
126
Armstrong, 426.
127
Tanilli, 39.
125

43

Papann kraldan daha mahir olduuna deinmeden gemez. Papadan, kraln

dncelerine yn verecek kadar etkili ve hnerli biri olarak bahseder.128 Papa,
yle gldr ki, krala ta giydirme ve onu aforoz etme yetkisine sahiptir.
Kendilerini havarilerin varisi sayan din adamlar, bu sayede ok byk servet
edinmilerdir.129
Dnyada ilk ynetim ekli Montesquieuya gre, monaridir. Uzun bir
tarihi sreten sonra ilk olarak Yunanistanda cumhuriyet rejimi ortaya kmtr.
zgrlne dkn olan bu lkenin halk, krallarn basksn krp, bu rejimin
domasn salamlardr. Yunanllar, gittikleri her yere de zgrlk dncesini
tamlardr.130 Filozof, ynetim alannda despotluk, monari ve demokrasiden
bahseder. Bunlardan despotluun ilkesi korku, monarininki onur, demokrasininki
de erdemdir. Despotluun ran, Hindistan ve in gibi byk dou devletlerine
uygun olduunu syleyen dnr, stn bir ynetim biimi olarak grd
demokrasinin de ancak kk devletlerde uygulanabilecei kanaatini tamtr.
Fransa iin en uygun olan ynetimse ona gre, ngilteredeki monaridir. O,
ynetimde gler ayrl ilkesini de savunmutur.131
lkeyi idare ederken en az harcamayla amacna ulaan, insann doal
eilimlerine gre vatandalarn yneten hkmetlerin en iyi ynetim olduunu
syler.132
Montesquieuya gre, insan doasnda var olan erdem, salk, bar, aile
huzuru, Tanr korkusu ve iyilik gibi zenginlikler insanlarn mutlu olmasn salar.
Halkn iyi bir yaam srebilmesi iin yasalarn tam olarak uygulanmas ile
mmkn olur. Devlet bakan, yasalarn uygulanabilirliini kontrol etmeli ve
yasalar korumaldr.133 Devletlerin ancak iki durumda hakl olarak sava
yapabilirler. Birisi, bir saldry nlemeye ynelik yaplan savunma sava, dieri
ise, saldrya urayan dost bir lkeye yardm iin yaplan savatr.134
128

Montesquieu, ran Mektuplar, ev., Muhiddin Gkl, Anka Yaynlar, stanbul, 2003, s. 9899.
129
Montesquieu, 113.
130
Montesquieu, 346-347.
131
Tanilli, 40.
132
Montesquieu, 234.
133
Montesquieu, ykler, ev., Hseyin Kse, Birey Yaynclk, stanbul, 2002, s. 71, 119.
134
Montesquieu, ran Mektuplar, 260.

44

Adaletin Tanr iin gerekli olduunu dnen Montesquieu, bunu yle

aklar: Adaleti en iyi Tanrnn bildii ve onu en iyi uygulayabilecek olann da
Tanr olduu kabul edilir. Bu durumda Tanrnn adil olmas zorunludur. nk
onun hibir eye ihtiyac yoktur. Bu durumda ktle neden olmas ya da
hakszlklara gz yummas onu varlklarn en kts yapar. Ona yakan, bildii
ve grdne gre, en iyi ekilde davranmaktr.135
Fransadaki eitlik ve zgrlkten bahseden filozof, bu lkede hi
kimsenin eitli sebeplerle stnlk ve ayrcalk elde edemeyeceini ifade eder.
Fakat, iltimas ve adam kayrmann yaygnlndan sz etmesi de bir eliki olarak
gzkr.136
Montesquieu, ok farkl grleri ieren dnce yapsyla Aydnlanma
dneminin en nemli dnrlerinden biri olmutur. Aydnlanmann etkisiyle
insan aklna ar gven duymu ve sosyal kurumlarn deitirilebilecei
dncesini benimsemitir. Fakat daha sonra evrenin kurumlar zerindeki etkisi
sebebiyle kurumlarn deitirilemeyecei eklinde bir gr ortaya koymutur.
Siyasal alandaki gler ayrl yaklamyla onsekizinci yzyl burjuvazisini
etkilemi ve bu dncesi Fransz ve Amerikan Anayasalarna gemitir. klim ve
corafyann insan zerindeki etkisine inanan Montesquieuya gre, farkl
lkelerde farkl ynetim biimleri uygulanmaldr.137

1. 2. 7. Jean Jacques Rousseau

Aydnlanma dneminin, bireysel zgrl ve idealizmi en ok ileyen
dnrlerinden Jean Jacques Rousseau (1712-1778), Fransz Protestanlarndan
olan ve svireye snan Kalvinist bir saatinin oludur.138 ocukluunda
Protestan rahip Lamberciernin eitimine verilmitir.139 Sorgulayc ve aykrl
genlik yllarnda kendini gstermeye balamtr. Doduu kent olan Cenevreyi

135

Montesquieu, 241-242.
Montesquieu, 248-250.
137
Arboan, 101; Hampson, 88-89.
138
Jean Jacques Rousseau, tiraflar-I, Kakns Yaynlar, stanbul, 2000, s. 8.
139
Rousseau, 15.
136

45

onalt yanda terk ederek ve 21 Nisan 1728de Torinoda vaftiz olarak Katolik
mezhebine girmitir.140
Yazd yeni mzik notas usuln, bir tand araclyla, 1742de
Bilimler Akademisine sunmu, okuduu muhtra beenilmi, fakat Modern
Mzik zerine Bir nceleme adl bu eserinin yeni bir bulu olmadna karar
verilmitir.141
1749da Dijon Akademisinin at bir yarmada, limlerdeki ve Gzel
Sanatlardaki lerlemeler Ahlakn Dzelmesine Katkda Bulunmu mudur?
sorusuna verdii yantta, bu alanlardaki gelimeleri ahlak ve treleri bozan
faaliyetler olarak deerlendirmitir. Akademiye sunduu Bilimler ve Sanatlar
zerine Konuma yazs 1750de dllendirilmi ve ortaya kan tartmalarla
Rousseau tannmaya balamtr.142 Ardndan, Kyn Kahini adl operasn
sahneleyen Rousseaunun n iyice artmtr.143
Rousseau, 1753de Akademinin at, nsanlar Arasndaki Eitsizliin
Nedeni konulu programa da katlarak, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna
ve Temeli zerine Konuma yazsn yaynlamtr. Bu konumann metnini
Voltairee de gndermitir. Rousseauya teekkr etmek iin Voltaire, 30 Austos
1755de nl mektubunu yazmtr. Mektupta alayc dilini kullanan Voltaire,
insanlar yeniden hayvan yapma isteiyle daha nce kimsenin zeksn bylesine
kullanmadn, Rousseaunun kitabn okuyunca insann iinden drt ayak
zerinde yrmek geldiini yazmtr. Rousseau, insan yeniden vahi bir hale
getirmeyi asla istemediini yazarak itirazn bildirmitir.144
Rousseaunun bu yazsndaki maksad, doal durumda hibir uyumazlk
sergilemeden yaayan insanlar ile rekabeti, kart ve ben sevgisiyle yaayan
modern toplum arasndaki aykrl gstermektir. Ona gre, bilimsel ve
teknolojik gelime, ahlaki yap asndan ilerlemeyi deil, beraberinde yozlamay
getirmektedir. Rousseau, yazsnda bu yozlamay ortadan kaldracak zmler
140

Rousseau, 68-69.
Rousseau, tiraflar-II, Kakns Yaynlar, stanbul, 2003, s. 15-16.
142
Rousseau, 87-92; Tanilli, 48.
143
Rousseau, 106, 120.
144
Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, ev., R. Nuri leri, Say Yay., stanbul,
2004, s. 39-41; tiraflar-II, 126-127.
141

46

nermemitir. Fakat eitlik, zgrlk, insan haklar, hogr ve szleme gibi

Aydnlanma ilkelerine dayal bir toplum portresi sunmutur.145
Rousseau, 1756 Lizbon Depreminde Papalk tarafndan yaynlanan ve bu
felaketi Tanrnn iradesine balayan deklarasyonu eletirmitir. Felaketi jeolojik
bir olay olarak aklayan Voltairee Tanrsal sten zerine Mektup adl eseriyle
cevap verir ve depremin sosyal yapnn rn olduunu syler. nk deprem
salonlarda ve kafelerde dolaan, grkemli evlerde yaayanlar deil, yoksul
mahalle halklarn gelip bulmutur. lmn bu insanlar yakalamasnn sebebi
Rousseau iin ne Tanrsal iradenin eseridir ne de yerin baz hareketleri
sebebiyledir. Meydana gelen ktlkler, ona gre Tanrya yklenemez. Bu
ktlklerin kayna tabiat deil, insann kabiliyetlerini kt kullanmasdr.
Voltaire de onu cevapsz brakmayp Candidei yaynlamtr. Fakat Rousseau bu
kitab okumadn belirtir.146
Daha sonra 1760 ve 1762 arasnda Toplum Szlemesi ve Emile
zerinde younlaarak bu eserleri yaynlamtr.147 Toplum Szlemesi, erdemli
insanlarn yaad demokratik bir toplumun ilkelerini ortaya koymaktadr..
Emile ise, toplumu iyiletirmek iin bireyden balamak gerektii dncesiyle
yazlm eitim konulu bir eserdir.148
Rousseau, Emilede eitimin doa, insanlar ve evre olmak zere
yoldan edinildiini syler. Yeteneklerin ve organlarn geliimi doa sayesindedir.
Baarl bir eitim, bu rehberin uyumuyla olabilir.149 ocuklara erken yata din
eitimi verilmesinin yanllna inanan Rousseau, bunu Emilede yle dile
getirir:
Ancak Hristiyanl renen ocuk neye inanmtr? ocuk
sylediklerinize inanmtr ve eer tersini syleseniz, yine inanacaktr. ocuklarn
ve hatta byk insanlarn inanc bir corafya bilgisi gibidir. Mekkede deil de
Romada doanlar m dllendirilecektir? ocuklardan birine Muhammed,
145

Goldmann, 64-65.
Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, 7-8, 17; tiraflar-II, 170-172.
147
Rousseau, 310, 324.
148
Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, 27.
149
Rousseau, Emile, ev., Mehmet Batrk, Yavuz Kzlim, Babil Yaynlar, Erzurum, 2003, s.
25.

146

47

Tanrnn peygamberidir deniyor ve o da Muhammed Tanrnn peygamberidir

diyor. Bir bakasna Muhammedin bir baka ynn sylyorlar, o da aynen
yineliyor. Bu iki ocuun yerlerini deitirseniz, inanlarn da deitirmi
olursunuz. Bu koullar iinde, inanm ocuklardan biri cehenneme, dieri
cennete gnderilebilir mi? Bir ocuk Tanrya inandn syleyince, inanm
olmuyor...150
Yaam boyunca deiik ilerde alan Rousseau, oymaclktan, mzik
retmenliine ve tiyatro yazarlna kadar birok i yapmtr. Voltaire ile
birlikte yapt bir operas da vardr. Emile gibi bir eitim kitabnn yazar
olmasna ramen, kendisinin bir han hizmetisinden olan be ocuunu yetitirme
yurduna brakmas, onda bir eliki olarak grlmektedir.151 Fakat hayatndaki ve
dncelerindeki bu kararszlk, onun eletirel bak asnn, sorgulayc
kiiliinin ve zgrlk zihninin bir eseri olsa gerektir.
Rousseauyu dier Aydnlanma Dnemi dnrlerinden ayran belki en
nemli zellii, halkn iinden gelen biri olmasdr. Ne varlkl aile ocuklar gibi
zel retmenlerden ders alm ne de okula gitmitir. Rousseau, Fransa, svire ve
talyann deiik yerlerinde gezerek yetitirmitir kendini. ou zaman yatacak
bir yer bulabilmek iin insanlara dil dkm, kendisine gvenmelerini salamak
iin abalamtr. Onun daha sonra lke dnda bile beeni toplayacak olan dil
kabiliyeti, yaamn skntlarndan gelmekteydi. Rousseau, bildii her eyi gerek
hayatta bizzat yaayarak renmitir. Ezilmilii, sradanl, al
aratrmalardan deil deneyimlerinden bilmektedir.152
XV. Louis, onun Ky Kahini adl kitabn beenerek okumu, onu saraya
davet etmitir. Kral, aylk balayarak Rousseauyu dllendirmek istemi ve bu
niyetini de belli etmitir. Fakat Rousseau davete gitmemi ve ayl reddetmitir.
nl bir yazar olduunda bile genliindeki gibi mzik notas kopyalayarak
yaamn srdrmtr. Bu tavr kimseye bal olmadan zgrce yaamak
isteinden ileri gelmektedir. Onu farkl klan bir zellii de, eserlerinde doa

150

Rousseau, 187-188.
Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, s. 18-20.
152
Tanilli, 47.
151

48

temasna yer vermesi ve insan ile doa arasnda sk bir iliki olmas gerektiini
iten ie vurgulamasdr.153
Rousseau, zgrl, insanlarn kendileri iin oluturduklar yasaya gre
hareket etmeleri eklinde tanmlar.154 nsanlar iki tr zgrle sahiptir.
Bunlardan birincisi, bireylerin doa durumunda igdsel davranlarda
bulunurken kullandklar zgrlk, ikincisi de, bir devletin vatanda olup,
bylece siyasal toplumun sorumluluklarn stlendiklerinde sahip olduklar
zgrlktr ki, bu gerek zgrlktr. Rousseauya gre, toplumsal dzen
insanlarn demokratik bir anlay erevesinde oluturduklar ynetimlerle
mmkndr. Toplumsal kurumlar, bireyin deiimini salayarak ona evrensellik
kazandrmal ve onu toplumsal birlie entegre etmelidir.155 Yaad dnemdeki
savalarn sebebi olarak prensleri gren dnr, iktidarn bu kiilerden
alnmasyla uluslar aras barn gerekleecei kanaatini tamtr. Bu barn
devam iin de, her toplumun demokrasiyi benimsemesi gerektiini sylemitir.
Bu yzden, bamsz her toplumun dil, kltr ve snf bakmndan homojen hale
getirilmesini savunmutur. Ona gre, tarihsel ilerleme denilen ey, toplumsal
eitsizlik, iddet ve Avrupann Afrika ve Yeni Dnya halklarnn smrlmesi
eklindeki bir egemenlik anlaydr.156
Bireyin zgrlnn ortadan kalkmas, insan niteliklerini ve bir insann
sahip olduu haklar kaybetmesi anlamna gelir ki, bu insan doasyla badamaz.
Byle bir durumda insann eylemlerinin ahlakilii de ortadan kalkar.157 nsanlar,
toplum szlemesiyle doal serbest hareket edebilme zgrlklerini yitirseler bile,
szleme sayesinde sivil zgrlk ve sahip olduu eylerin iyeliini elde
ederler.158
Rousseau, ideal ynetim ekli olarak demokrasiyi benimsese de, bu
idarenin ancak kk devletler iin uygun olabileceini dnr. savalara ve
karklklara ak ve biim deitirmeye elverili bir ynetim ekli olduundan,

153

Tanilli, 49-50.
Rousseau, Toplum Szlemesi, Krmz Yaynlar, stanbul, 2006, s. 50.
155
Rouseau, Emile, s. 27.
156
Arboan, 101-103.
157
Rousseau, Toplum Szlemesi, s. 34.
158
Rousseau, 49.
154

49

byk devletler iin demokrasi tehlikelidir. Gerek bir demokrasiyse, insanlar

tarafndan kurulamaz. Byle mkemmel bir idare sergilenebilmesi iin
Tanrlardan olumu bir halk gerekir. nk insanlardan ok sayda olanlarn az
saydakileri ynetmesi doal dzene aykrdr.159 Rousseaunun demokrasi
anlay, yelerinin zgr ve eit olduu, ne ok zengin ne de ok fakir yelerden
oluan bir anlamda kk burjuva demokrasisidir. Bu yzden eitliin korunmas
iin toplum yelerinin ar servet edinmesi nlenmelidir.160
Rousseaunun bu dncelerinden onun zgrlk anlaynn evrensel bir
boyut tadn sylemek mmkndr. Bu sebeple de dnceleri yalnzca
Fransada deil, tm dnyada eitlik ve zgrlk mcadelelerinin dnsel
temelini oluturmuturdenilebilir.
Rousseaunun din anlay Aydnlanmann deist dnrlerinden farkllk
gsterir. Onun, kendisini Tanrc olarak grd, ncildeki gerek Hristiyanla
ve hatta btn mutlak dinlerin gerek zne sayg duyduu anlalmaktadr. O,
Tanrnn mutlak ve adil bir varlk olduuna, her eye gcnn yettiine ve
iradesiyle gcn yarattna inanr. Dnyadaki adaletsizliklerin sebebi ise,
insanlardr.161
Rousseau, dinin devlet ynetimine girmesine, devlet kanalyla g ve
bask kullanmasna ve hogrszle kar olup, dinin, baka inan
mensuplaryla savamay kutsal gstererek dlayc ve zulmeden bir hale
brnmesini iddetle eletirmitir.162
Rousseauya gre, Hristiyanlktaki deiik inanlarn sebebi, farkl
yerlerdeki ve dncelerdeki insanlarn Kutsal Kitab kendilerince
yorumlamalarndandr. Bu farkl yorumlamalara ramen, Rousseau, felsefe
okumas sayesinde dinin zn anladn belirtir. Bylece tekrar Protestanla
dner.163 Rousseau Hristiyanl tamamen reddetmeyerek, ncilin Tanrsal bir

159

Rousseau, 114-117.
Rousseau, 95.
161
Rousseau, Emile, s. 192-194.
162
Rousseau, Toplum Szlemesi, s. 199 v.d.
163
Rousseau, tiraflar-II, s. 131-132.
160

50

eser olduunu kabul etmitir.164 Onun sava, Hristiyanln kurumsal

yapsyladr.
Deistler, kurumsal btn dinleri vicdan zgrl nnde engel grrken,
Rousseauya gre, dinler, Tanry kutsallatrmak zere kurulmu faydal
kurumlardr. Tanrya layk bir ekilde tapmay ve ibadet etmeyi isteyen tm
dinler iyidir. badetlerin en nemlisi de, tam bir kalple iman etmektir. Bu ekilde
yaplan hibir ibadeti Tanr reddetmez. Kurtuluun yalnzca kilise sayesinde
olduu grne kar karak, insanlarn inandklar dinde kalmalarn, fakat
farkl inantakilere saygl ve hogrl davranmalar gerektiini dnen165
Rousseaunun bu anlaynn gnmz medeniyetler uzlamas ve plralizm
asndan nemli olduu ifade edilmektedir. Ona gre, evrenin hi bozulmayan
dzeninden hareketle adalet, iyilik ve irade sahibi stn bir varla ulamak
mmkndr. nk stn Varlk, doa araclyla kendisini insanlara
aklamaktadr. Doaya bakarak Tanrnn varlna ulalabilir.166
Rousseau bu dncelerini ifade ederken, Robinson Cruso ya da Hay bin
Yakzan hikyesindeki gibi, tek bana ssz bir adada dosa da insann akl ve
ftrat sayesinde Tanry bulabileceini syler. Nitekim Voltairee metafiziin
kendisini ruhun lmszl ve iyiliksever bir Tanr konusunda pheye
gtremeyeceini, Tanrya inandn ve lene dek de bu inancn koruyacan
yazmtr. nk ona gre Tanr dncesi, insann mutluluu iin gereklidir.167
Bata Voltaire olmak zere Aydnlanma dnrlerinin byk bir
ounluu, dini akli temele dayandrmaktayken, Rousseaunun, dinin ftrat
ynn ne kard ve isel yaratl sebebiyle insann Tanrya ulaabileceini
savunduu grlmektedir.

1. 2. 8. Turgot
Aydnlanmay oluturan ayrt edici elerden biri olan ilerleme
dncesini Turgot ortaya koymutur. Turgotya gre ilerleme, bilim, teknoloji,
164

Rousseau, Emile, s. 207-208.

Rousseau, 210-211.
166
Ba, 70-73.
167
Tanilli, Fransz Devriminden Portreler, Adam Yaynclk, stanbul, 1999, s. 70.
165

51

ahlak ve sanat alanlarndaki yaptlarda kendini gstermektedir. nsanolu tarih

boyunca dnemli bir ilerleme aamas gstermitir. Bunlar, yaamn avclkla
srdrld tabiata baml dnem, tarm dnemi ve kentsel yaam-ticaret
dnemleridir.168
Turgot, daha ok dncelerini hayata geirmeye alan bir dnrdr.
XV. Louis dneminde brokraside alm, vergi sisteminde baz olumu
deiimler gerekletirmitir. XVI. Louis dneminde ise, ksa bir sre (17741776) bakanlk grevinde bulunmutur. Krala sunduu programda vergi
sisteminin arpklndan bahsetmi, harcamalarda tutumlu olunmasndan ve
denetimden sz etmitir. Fakat onun bu dzenlemeleri harcamalar kstlanan
saray ve kilise evresinden tepki toplamtr. 1755de lkede ktlk yznden
ayaklanmalar ba gstermitir. Turgot bunlar bastrmsa da bata kralie olmak
zere saray ve kilise mensuplarnn giriimleriyle olaylardan sorumlu tutularak
bakanlk grevinden alnmtr. Onun getirdii btn yenilikler yrrlkten
kaldrlmtr.169

1. 2. 9. Condorcet
lerleme dncesine katkda bulunan bir dier dnr Marie Jean Antonie
Nicolas Caritat, Marquis de Condorcet (1743-1794)dir. Matematiki ve filozof
olan Condorcet, daha gen yata integral zerine almalar yapm, byk
matematiki dAlembertin beenisini kazanmtr. Bilimler Akademisine (1769)
ve Fransz Akademisine (1782) seilmitir. Siyasi anlamda cumhuriyeti ve
demokrattr. Ekonomi alannda da almalar yapan filozof milletvekilliine de
seilmitir. lerleme zerine yazd yazlar, n kazanmasn ve bir filozof olarak
kabul grmeye balamasn salamtr. Eletirel yaps sebebiyle cumhuriyet ve
yasa kart biri damgasn yemitir. Uzun sre saklandktan sonra yakalanm ve
hapisteyken lmtr. Condorcet, insann kendini gelitirebileceini, karanlktan
aydnla, barbarlktan medenilie ilerleyebileceini dnmtr.170

168

idem, 42.
Tanilli, Dnyay Deitiren On Yl, s. 46, 57-59.
170
Frederick Copleston, Felsefe Tarihi, ev., Aziz Yardml, c. VI, dea Yaynlar, stanbul, 1989,
c. VI, s. 246-247.
169

52

O, ilerleme dncesini, insan zihninin tarihsel sre ierisindeki ileyiine

balamaktadr. Turgotnun sunduu dnemli ilerleme dncesine kar,
Condorcet, avclktan balayarak dokuz ve bir de gelecee ynelik ngrd
olmak zere on aamadan bahsetmektedir. Bu dnemler;
a) Avclkla uralan dnem,
b) Tarm yaplan ve zihni faaliyetlere geilmi olan klelik dnemi,
c) Tabiatla birlikte toplumun da gzlendii alfabenin kullanld dnem,
d) Dilin bir dncenin ifade edilme arac olarak kullanld ve
bilimlerin felsefe ats altnda topland dnem,
e) Bilimlerin bamszlat dnem,
f) nsanlarn tiranlarn hkimiyetine girdii despotik dnem,
g) Bilimsel keiflerin balad ve matbaann icat edildii dnem,
h) Bilimlerde uzmanlamann olduu ve ahlakn dinden bamszlat
dnem ve
i) Bilime metodolojik boyut getiren Descartesla balayp, Fransa
Cumhuriyetinin kurulmasna kadar sren dnem.
Condorcet, bu dokuz dneme bir de akln snrszca ilerledii bir gelecek
dnemi de eklemektedir. Ona gre, ilerlemenin geri dndrlemezlii vardr.171

1. 2. 10. Robespierre
Maximilien Robespierre, Yedi Yl Savalarnn srd yllarda, yani
Fransann en buhranl dnemlerinde domutur. Kolej yllarnda ilka tarihi ve
felsefe okumutur. Montesquieu ve Rousseauyu okumu ve bu iki dnrn
hayran olmutur. Hukuk eitimi alp ardndan baroya yazlan Robespierre,
piskoposluktan edindii bir unvan sebebiyle piskoposluk yargsna bal davalara
da bakmtr. Bilim ve edebiyat evrelerinde n kazanmas, evinin atsna bir
yldrmsavar yerletiren adam savunmasyla olmutur. Adam, kamu gvenliini
tehlikeye atmak suuyla yarglandnda Robespierre onu savunup davay
kazanmtr. Bu davada adeta Aydnlanmac-gerici mcadelesi yaanmtr.
Yapt iki savunma kitap halinde baslnca, Robespierre Paris evresinde n

171

idem, 43-44.

53

kazanmtr. 1783de Arras Akademisine giren Robespierre, bir sre sonra

burann yneticisi olmutur.172
Bir baka davada krallara adil olmay emreden Tanrnn, halklara da
klelii yasakladn syleyerek aka kraliyet ynetimine kar kmtr.
Devrimin ilk admlar atldndaysa bu zgrlk davasna sahip kmas iin
krala arda bulunmutur. Milli Meclis olarak ekillenecek olan ilk rgtlenmede
Arras halknn setii oniki milletvekilinden biri de Robespierredir.173
Bu grevdeyken basn zgrl, baka renkten olanlarn da ayn haklara
sahip olmas, vasiyette bulunma detinin kaldrlp, ocuklara mirasta eitlik
getirilmesi vb. birok konuda kanun taslaklar hazrlam ve milletvekillerinin tek
bir dnem iin seilmesi ilkesini karara balatmtr.174
Ona gre Fransz halkna sadece ekmek deil, insanca kanunlarla
glendirilmi bir zgrlkte salanmaldr. 1793 Anayasasnn oluumunda
hazrlad anayasa taslanda, ynetimin, halkn haklarn hie saymas
durumunda, bakaldrnn kutsal bir grev olduunu belirtmitir.175
Devrimin siyasi liderlerinden zgrln ve eitliin savunucusu
Robespierrein, dinden, dini metinlerden ve ayinlerden nefret ederek byd,
bir dine bal olmamakla beraber inancnn olduu belirtilmektedir. Ona gre,
insanlarn kaderi gibi milletlerin kaderi de Tanrnn elindedir. Tanr, btn
insanlar eitlik zere yaratmtr. Robespierre, doann Tanrsnn, insanlara
retilenden ok farkl olduuna inanm ve inanc engellemenin banazlk
olduunu dnmtr. Tanrnn varlna ve ruhun lmszlne inanan
Robespierree gre, bu inanlar d bile olsa, insan zeksnn rettii en gzel
eylerdir. Bir hitabnda, mezarlara kaznan lm, sonsuz bir uykudur szn
eletirerek, bu inansz szn silinmesini istemi, bunun yerine lm,
lmszln balangcdr eklinde yazlmasn sylemitir.176 Robespierrein
Voltaire ve Rousseaunun etkisinde kald anlalmaktadr. O, her eyi yaratan
iyiliksever bir Tanr inancyla kilisenin sunduu Tanr anlayn ayrarak
172

Tanilli, Fransz Devriminden Portreler, s. 16-18.

Tanilli, 20-21.
174
Tanilli, 34-36.
175
Tanilli, 47-49.
176
Tanilli, 70-74.
173

54

Voltairein dncesine yaklamtr. Tanrnn, din adamlarnn anlattndan

farkl olduu dncesi, onun stn olan bir yaratcy kabul ettiini ortaya koyar.
Din adamlarnn devrime kar halk kkrtmas sebebiyle ayinler yasaklanmak
istenince, bunun banazlk olduunu syleyerek kar kmtr. Rousseaunun ruh
ve Tanrnn varlnn insann iinde olduu dncelerinden de etkilendii
anlalmaktadr.
Aydnlanma anda Fransada lkenin iinde bulunduu siyasi ve sosyo
ekonomik durum karsnda tepkiler balam, bu tepkiler kimi zaman grevlere ve
ayaklanmalara dnmtr. te bunlar yaanrken, XVI. Louis dneminde
dnyadaki en nemli gelime Amerikan Bamszlk Sava olmutur. Fransz
ynetimi ngiltereyle yaplan savalardaki bedeli ngiltereye detmek iin
ayaklanan kolonilere yardm etmeye balamtr. 1776da XVI. Louis, kiisel
gelirlerinden kolonilere yardm gndermitir. 1777de ise bir gnlller taburu
Fransadan Amerikaya hareket etmitir. Fransz burjuvazisi de bir firma kanalyla
silah yardmnda bulunmutur. Fransa bununla da kalmayp, 1778de Amerikan
kolonilerinin bamszln tanmtr. 1783e gelindiinde, ngiltere on
Amerikan kolonisinin bamszln tanm, spanya ve Fransann da baz
isteklerini kabul etmitir. Fransa, yaplan antlamayla Antillerdeki baz adalar ve
Hindistandaki baz ehirleri ve birka deniz ticaret limann elde etmitir. Fakat
bu avantajn fazla koruyamamtr. Antlamadan sonra ngilizlerle yaplan bir
ticaret antlamasyla ngiliz tccarlara byk ayrcalklar verilmi bu da iteki
birok kesimin tepkisine yol amtr.177
XIV. Louis dnemiyle balayan, XV. Louis dneminde naiplik
ynetimiyle devam eden ve XVI. Louis dneminde bir trl dzelmeyen
ekonomik yap ve ynetim beceriksizlikleri halkn feodalite kart bir oluum
balatmasna sebep olmutur.1788de Fransada rn miktar ve kalitesinde byk
d yaanmtr. Ayn yl k da ok zor artlarda gemeye balaynca kyller
yerlerini terk etmi, zaten yoksul dm halk bu ktlk sebebiyle yama ve talana
balamtr. Ynetim aleyhine toplantlar yaplm, el ilanlar datlmtr.
Kraliyet, bu olaylar dikkate almak zorunda kalm ve halk temsilcileriyle

177

Tanilli, Dnyay Deitiren On yl, s. 59-60.

55

grmeler balatmtr. Kilise ve soylularn destekledii ynetime kar birleen

halk tabakasnn kesimi; burjuvazi, kyller ve kentlerin aa halk snf 17
Haziran 1789da kendilerini Milli Meclis, ayn yl 9 Temmuzda da Kurucu
Meclis ilan etmitir. 13-14 Temmuz 1789da Pariste halk ayaklanp Bastillei ele
geirince, kral durumu kabullenmek zorunda kalm ve halk selamlamak zere 17
Temmuzda Parise gelmitir. Bu olaylarn duyulmasyla lkenin her yannda
benzer ayaklanmalar km ve sonuta eski rejimin organlar yerine Milli
Meclise bal organlar yerel ynetimleri bir bir devralmtr. Bunlarn yan sra
halk feodal ynetime bal binalar ve soylularn mlklerini yamalamtr. 26
Austos 1789da Kurucu Meclisin onyedi madde halinde yaynlad, nsan ve
Yurtta Haklar Bildirisinde, insanlarn zgr ve eit doduklar ve yle
yaamalar gerektiinden, mlkiyet haklarndan bahsedilmitir. Bu mcadelenin
parolas, bildiride de yer ald gibi zgrlk, eitlik, hogr ve kardelik
olmutur.178
Devrimin geliiminde gazete ve kulplerin nemli bir yeri vardr. Siyasal
karkln olduu bu dnemde kulpler, devrimin nemli siyasal organlar
halindedirler ve birer parti ilevi grmtrler.179
Devrimin, Fransz halk asndan getirdii en byk deiiklik, devletin
laiklemesi olmutur. Devrim ile Protestanlara ve Yahudilere yurttalk hakk
tannm, 20 Eyll 1792de medeni hal ve boanma kabul edilmitir. Laikleme
balamnda atlan en byk adm, 1794te bteden kiliseye ayrlan denein
kaldrlmas olmutur. Ayrca, eitimin devlet ii olduu ve bu eitimde dini
ilkelere yer verilemeyecei ilan edilmitir. Bylece devlet ile kilise arasndaki
iliki son bulmutur.180
Devrim sonucunda tm yurttalar devlete ayn bala eit ekilde bal hale
gelmi, lke snrlar iinde gmrk ve gei creti kaldrlm ve dinine, soyuna,
sosyal statsne baklmakszn Fransz vatanda olan herkesin kanun nnde
eitlii kabul edilmitir. Onsekizinci yzylda Aydnlanmay gerekletirmi olan

178

Tanilli, 65 vd.
Tanilli, 79-81.
180
Tanilli, 171-172.
179

56

Fransa, kltrel ynden Avrupay etkilemi, zellikle sanat, edebiyat ve mimari

alanlarnda Avrupada Fransz etkileri grlmeye balanmtr.181

181

Hampson, 41.

57

KNC BLM
2. Voltairede Dini Dnce ve nan zgrl
2.1. Voltairein Din ve Tanr Anlay
Fransz Devriminin gereklemesine en fazla katkda bulunan ve adeta
devrimin programn hazrlayan Voltaire, feodaliteye ve kilise otoritesine kar
kmtr. Gerekte onun bakaldrs, kilisenin insanlar din araclyla
smrmelerine kar yaplan bir bakaldr olup, kutsal denilerek insanlara sunulan
ve sorgulanmakszn inanlmas istenen metinlerin sama olduunu
dnmesinden kaynaklanan bir bakaldrdr.182
Voltaire, bir yaratcnn varlna inanmay halk iin gerekli grm,
Tanr yoksa, Onu icat etmeli! demitir. Bu szyle stn bir varla inanma
duygusunun insanlar zerindeki olumlu etkisini vurgulad sonucuna ulamak
mmkndr.183
Ona gre, insan iyi olan her eyi akln ilerlemesiyle elde etmitir. Akla
uymayan bo ve batl inanlarla hayat boyunca mcadele eden filozof, Tanrnn
varlna inansa da, vahiy eseri olduu sylenen dinin, din adamlarnn uydurduu
yalandan ibaret olduunu sylemitir.184 Bu dnceleriyle Voltairein,
balangta evrene bir kez mdahalede bulunmu, sonra evreni ve doay kendi
ileyiine brakm bir Tanr anlayn ieren deizm inancn benimsedii eklinde
bir deerlendirme yaplabilir.185
Voltaire, Tanrya inandn gstermekle beraber, Tanr var olduuna ve
dnyay yarattna gre, insanlarn Onun hakknda bir ey bilmeyiini kabul
etmemektedir.186
Voltaire, Ferneye gittiinde burada bir kilise yaptrm, kapsna da Deo
erexit Voltaire (Voltaire Tanr iin yaptrd) yazdrmtr. Ayrca lmeden nce
182

Ba, 8.
Tanilli, 42.
184
Ba, 64.
185
idem, 50.
186
Maurois, 35-36.
183

58

yars kilisenin iinde yars mezarlkta olan bir mezar da yaptrmtr. Muzip
kimselerin onunla ilgili olarak ne kilisenin iinde ne dnda olduu yorumunu
yapacaklarn sylemitir. O, dindar insanlar iin kilise, neeli ve sevimli insanlar
iin de tiyatro yaptrdn ifade etmitir.187
Dinin, bo inanlarla doldurulup, halka Tanrnn cezalandrmasn ieren
masallar anlatlmasnn, insanlar tanrtanmazla srklediini syleyen
Voltaire, dini inancn gerek haliyle, doru bir ekilde retilmesi gerektiine
inanmtr. nk hurafe ve bo inanlarla dolu bir din, insanlar iin gln
olmaktan teye gememektedir.188
Voltairee gre treler deise bile, ahlak deimez. Tanrnn yasalar
evrenseldir. Bir papazn her szne uyan ve sorgulamadan ayn onun gibi dnen
insan zavalldr. Birok ktlk ileyip, sonra boynuna ha takp kiliseye giden
birinin ok iyi olduu yorumu yaplr. Fakat biri kp, papazlarn her szne
uymayn, aklnz kullanarak yaayn, kiliseye gitmeden de Tanrya yalvarmak
mmkndr vb. gibi eyler sylese, bu kii hain ve dinsiz ilan edilir. Oysa
yaplmas gereken, anlamaya almadan Tanrya inanmak ve dnyann her
tarafndaki farkl inan ve kltrden insanlar sevmektir.189
Filozofa gre her eye kadir olan, evreni ve dnyay yaratan Tanrnn,
kk ve bedevi bir millet olan Yahudileri sevgili kullar olarak semesi samadr.
Dier taraftan ncilin inanlmaz ve utanlacak derecede elikilerle dolu olmas
ve 18 yzyl boyunca tek bir kelime yznden birbirini ldren deiik mezhep
mensuplarnn varl, Voltairein ispata alt konulardr. nsann, esere
bakarak yaratann bilmemesinin dnlemeyecei grnden hareketle
Voltairein pozitif felsefesi, yumuatlm bir agnostisizm olarak
deerlendirilmektedir.190
Voltairee gre Tanry tanmak kadar tabii bir ey yoktur. Tabiata ve
evrendeki varlklarn tmne bakldnda bunlarn usta bir sanatkarn elinden
ktndan kimse phe edemez. Yldzlarn gne etrafndaki dnleri byk
187

Maurois, 68-69.
Voltaire, Aldatma, Felsefe Szl, I, 32-34.
189
Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, ev., Fehmi Balda, MEB Yaynlar, Ankara,
1962, c. II, s. 31-33.
190
Maurois, 73.
188

59

bir ustalk eseridir. Tabiat ya da hayvanlar anlatan ok gzel bir tablonun mahir
bir sanat elinden kt dnlr. Gerek tabiat yaratan iin de byle
dnlmesi kanlmazdr. Ona gre, insanlar banazlk edenlerin tavrlar
yznden Tanrya inanmaktan vazgemektedirler. Voltaire, tabiat yaratan ve
evrenin sahibi olan Tanr dururken, kendi icat ettii tanrlara tapanlara
glmektedir. Ona gre byleleri acnacak haldedir. Voltaire, okunmas gereken
gerek ncilin tabiatn byk kitab olduunu dnmektedir. Bir tek Tanrya
inanmaktan baka yol yoktur. Tek din, Tanrya inanmak ve namuslu yaamaktr.
Byle saf bir dinin insanlara ktlk getirmesi dnlemez eklindeki
anlayyla, Voltairein ahlaknn, hmanist bir anlaya dayand
belirtilmektedir. Ayrca, Voltairein, Tanr iin altn, vatann sevdiini,
Pazar gnleri kiliseye gittiini, okul ve hastane yaptrdn ve Tanrya inanp
Onun iin altn syledii bildirilmektedir.191
Buradan hareketle Voltairein, inanta teist, amelde hmanist bir anlaya
sahip olduu ileri srlmektedir. nk Voltaire gre, toplumda ahlak kurallar
olmaldr. O bu kurallarn gerekliliini toplum fikriyle aklar. Ona gre, Tanr her
yerde hazr ve nazr olduuna gre, tabiatta ahlak vardr. Onun ifadesiyle kk
bir pire bile bize Tanry hatrlatr. nsan, her zaman ve her yerde iinde ilahi bir
moral bulmutur. Sokrates, sa Peygamber ve Konfiysn metafizikleri ayn
deildir, fakat moral anlaylar benzerlik gstermektedir. Tanrnn kanunlar
olmadan bir toplumun yaamas mmkn deildir.192
Voltaire, en ok dine ve din adamlarna olan eletirisiyle tannmtr. Fakat
onun bu tavr dinin kendisine deil, din adna yaplan banazlklaradr.
Hristiyanla kar olanlar ve baka dinlerin mensubu olan pheciler Voltairei
kendilerine bayrak yapmlar ve dinlere kar inansz ve alayc bir tavr ifade
eden Voltairianisme diye bir kavram ortaya kmtr. Filozofun eserleri
incelendiinde, evreni yaratan ve dzene koyan bir gce inand anlalmaktadr.
Evrendeki dzen bu gcn varlnn kantdr. Gkteki yldzlar ilahi bir kanunla
bolukta durmaktadrlar. Saatin, onu yapan saatinin varln kantlamas gibi193

191

Maurois, 74.
Maurois, 75.
193
Voltaire, I-222 vd.
192

60

bu mkemmel evrenin de bir var edeni, bu deimez kanunlarn bir Kanun

koyucusu olmaldr.194
Evrendeki dzenin rastlant sonucu olduunu sylemek Voltaire iin
mantkl deildir. nk tabiat ok uzun bir gemie sahip olsa bile, her ey
devaml deitiinden, her an birok kombinezonlarn meydana gelmesi olasdr.
O yzden milyonlarca yl ncesinde bu dzenin olduunu sylemek imknszdr.
Evreni bu ekilde aklamaya almak Voltairee gre yanltr. nk evrende
zeki yaratklar vardr. Fakat hareketin akl ve zeky meydana getirdii
kantlanamaz. stelik sadece akl ve zek da evreni harekete geirmeye yetmez.
Sonsuzluk karsnda insan zavalldr. Evren, maddeye dayanlarak aklanamaz.
Her eyi yaratan stn bir Varl kabul etmek gerekir. Mkemmel bir makineye
bakldnda, onu yetenekli bir makinistin altrd akla gelir. te dnya da
byledir. O halde dnyay harekete geiren stn bir zek vardr ve bu fikir
Voltairee gre hem ok eski hem de fena saylmayacak bir grtr. Evrenin
mkemmel alan bir makine gibi olduunu ve muhakkak bir altrcsnn
bulunduunu sylemekle birlikte, Voltaire bu makinedeki kusurlar da eletirir.
Hakszla urayan zavall insanlar, onarlmaz aclar, facialar olmakta, masum
insanlar savalarda ve yarglanma grnts altnda lmektedirler. Evreni var
eden insanlarn babasnn bu zavall canllar iin byle ikenceler yaratt
dnlebilir mi? Bu soruyu Voltaire u ekilde cevaplandrr: Tanr dnyay
genel kanunlaryla yaratmtr, fakat her canlnn kaderiyle ayr ayr ilgilenmez.195
Evrendeki olaylar birbirine baldr. Evrende srp giden yasalar vardr ve
her ey bu yasalara bal olarak geliir. Dua, olacaklar deitiremez. Eylemleri
yaparken zgr irade sahibi olup olmamak, sadece zaten gerekleecek olan bir
eyi isteyerek ya da istemeden yapmaktr. Yoksa insann istemesiyle bir ey
oluyor deildir. Tanrya tapmak, ona bal olmaktr. stekleri iin insanlarn
yalvarmasnn bir faydas yoktur. nk dua, Tanrnn yamur yadrmay
diledii bir vakitte, bir bahvann gnei arzulamas demektir. Oysa her varlk

194
195

Copleston, VI, 37; Maurois, 115; Tanilli, 42-43.

Voltaire, I-74 vd.; Maurois, 116.

61

evrene baldr. Hi kimse kadere hkmedemez. Aksine her varlk ancak kadere
uyar.196
Tanrnn zel yasalar olduunu, inayeti dileine verdiini sylemek
Voltairee gre samalktr. Ona gre, Tanr evreni yaratmtr. Fakatevrenin bir
yerinde bir saman tanesini kmldatmak iin de rzgrlar yaratacak deildir.197
Tanrya inanmakla ve onun varlna kantlar getirmekle beraber Voltaire,
farkl dinlerin varln ve bu dinlerdeki akla smayan mucizelerini ve
dogmalarn eletirir. Ayn din iinde bile mezheplerin birbirini aforoz ettiini,
tanrsal olduklarn iddia eden dinlerin mensuplarnn birbirini inanszlkla
nitelendirdiklerini tartarak bu dinlerin kendi ilerindeki ve birbirleri arasndaki
eliiklii anlatr. Sonuta Voltaire, insann vicdanna gre inanp yaamas ve
farkl dinlerin hepsine eit bir ekilde yaklaarak, inanc ne olursa olsun tm
insanlar karde gibi sevmesi gerektii dncesine varr.198
Voltaire, insanln ilk alarnda ok tanrcla inanld grn
reddeder. Ona gre, tam tersi bir durum sz konusudur. nsanlar balangta tek
bir Tanrya inanmlardr. stelik ay, gne, yldzlar ya da baka eylere
inanld da akla uygun deildir. nk insanlar korktuklar eylere taparlar. Bu
gk cisimlerine ise alktlar. Ancak, bir ksm filozoflar onlar bu cisimlere
tapmaya ynlendirmi olabilirler. nsanlar, zerlerine gkten dolu yadran, g
grleten bir g olduunu ve ona bir ad vermeyi de dnmlerdir. Bu yzdendir
ki, eski Msrllar tanrlarna Knef, Suriyeliler Adonai, skitler Pape demilerdir.
Bu kelimelerin hepsi bey, efendi anlamlarndadr. Doadaki eitli olaylar fark
eden ve bu olaylardan korkan insanlar, bunlar yapp eden gc tek bir varlk
olarak dnmlerdir. Fakat daha sonra doay daha fazla tanyan insan
cisimlere, elementlere, denizlere, ormanlara kendilerini koruyan ya da
cezalandran varlklar atfetmilerdir.199
Ateistlerin, dnyadaki ktlkler nedeniyle Tanry tanmamalarna kar
kan Voltaire, Kurtlar koyunlar yiyor ve rmcekler sinekleri yakalyor diye,
196

Voltaire, I-69, 71-73.

Voltaire, nayet, Felsefe Szl, II, 65.
198
Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, I, 192 vd.
199
Voltaire, Din, Felsefe Szl, II, 303-305.
197

62

Tanrnn varoluu konusunda akln bizi gtrd sonularn inkr

edilemeyeceini syler. nk evrendeki bu yok olu ve yeniden retim onun
sonsuz tasarmnn iaretidir.200
Voltairee gre, insanlarn tanrtanmaz olmas, dini gerek ekliyle deil,
kendi istedikleri bir ekilde insanlara tantan, zulmeden din adamlar
yzndendir.201
Tanrnn varln kantlamak iin bir dier sebep daha vardr ki, o da
ahlaki sebeptir. yi ilerin dllendiricisi, ktlklerin cezalandrcs olan
Tanrya inanmak, insan iin en yararl inantr. ktidar ve otorite sahipleri iin tek
fren budur. Onbeinci yzylda talyada dinsizlerin oalmasyla bir dostu
zehirlemek onu yemee davet etmek kadar basit ve bir dostu baklamak onu
kucaklamak kadar doal saylmaya balanmtr. Bu sebeple Voltaire iin dinsiz
kimse bir canavardan farkszdr. Batl inanlara kanmak da bir baka canavarlktr.
Faziletin ise dinsizlik ile banazlk arasnda ok dar bir alana sahip olduuna
inanan Voltaire, iyi olan Tanrya inanmay ve iyi olmay tavsiye eder. O, ne
kar iin onu ezecek olan bir prensle konumay isteyeceini, ne de kendisi bir
hkmdar olsa dinsiz yardmclarla uramak istediini syler. Ona gre hem
hkmdarlar hem halk iin stn bir gcn varln kabul etmek gereklidir.202
Fakat evreni yaratan ve ahlak kurallarna uymay emreden stn bir gce
inanmak gerekse de, bu Yahudilerin ve Hristiyanlarn ya da dier inananlarn
tanrlarnn varln kantlamaz. Buradan Voltairein akln acizliine de inand
sonucu karlmaktadr. nk Voltaire, Tanrnn nasl olduu? sorusuna,
Benden bunu bilmemi nasl istersiniz? diye cevap vermektedir. O, her toplumun
kendi dncesine gre bir tanr anlay olduu kanaatindedir. Tanr inancyla
ilgili bu deiiklii aklamak iin Voltaire bir hikye anlatr. Bu hikyede
bahesindeki bir kstebekle bir austos bcei konumaktadr. Kstebee gre bu
gzel binay ok byk ve gl bir kstebek yapmtr. Austos bceine gre
ise ona itiraz ederek bu gzel binay ok yetenekli bir mimar olan bir austos
bcei yapmtr. Bu hikyeyi anlatmakla filozof, Tanr anlay konusunda
200

Copleston, VI, 38.

Voltaire, Athe, Felsefe Szl, I, 78-79.
202
Maurois, 117.
201

63

tartmaya girmeyeceini, Tanrya inanmann ite bu hikyedeki gibi olduunu

syler. Bu Tanr, dinlerin tanrs deildir.203
nsan, akl sayesinde iyi-kt, doru-eri ayrmn yapabilir. Akln
kullanan her insan ayn sonuca ular. Bu yzdendir ki, Sokratesle Epikurosun,
Konfysle ieronun, Marcus-Antoninusla Sultan II. Muratn ahlaklar
birdi. Dorunun ne olduunu, Tanr yalnz Hristiyanlkta bildirmemitir. Ondan
nce btn alarda bu bilgi vard. nk Tanr deimez ve deimemitir.
nsan akl ve ruhu, akl ve ahlak ilkeleri daima ayn kalacaktr.204
Tanr, her insana izzeti nefis, iyilikseverlik, hiddet, merhamet, akl,
tutkular vs. gibi birok zellik vermitir. Ktlklerin nedeni, insann, kendi
rahatn dnen bir varlk olmas sebebiyle, duygu ve yetilerini kendi karna
gre kullanmasndandr. Yoksa tabiat yasas, insanlara ktlk edilmesini
emretmez.205
Voltaire, Felsefe Szlnde Tanrnn varln ispat iin Konfysn
adamlarndan biriyle bir in prensini konuturur. Prens, ge tapmann, ge
ykselmenin, ge layk olma vb. szlerin ne anlama geldiini sorar. Rahip,
bunlarn hepsinin samalk olduunu, gk denilen bir ey olmadn, her
gezegenin etrafnda onu saran bir atmosfer olduunu ve her gnein etrafnda
dnen gezegenlerin merkezi olduunu anlatr. Diyalogun devamnda btn
varlklarn ilksiz Yaratan olan Tanrya tapmalyz sonucuna ular. Tanr, gc
snrsz olan, kendi kendine var olan, hibir eyin kendisini snrlayamayaca ve
her eyin ilk sebebidir.206
Voltaire Felsefe Szlnde, Tevratta adlar geen Musa, brahim
Peygamberler ve dier ahsiyetlerle alay eder. O, dnyann deimez kanunlara
tabi olduu varsaymlar kabul eder. Bu kanunlar asla deimez. Btn cisimler
yerin merkezine doru derler. Armut aacnda hibir zaman muz yetimez. Bir
kpein igds bir devekuununkinden farkldr. Her ey dzenli, birbiriyle
balantl ve snrldr. nsann belirli sayda dileri, salar ve fikirleri vardr.
203

Maurois, 118.
Voltaire, Doruya-Eriye Dair, Felsefe Szl, II, 144-45.
205
Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, II, 73-74, 77.
206
Voltaire, inlinin Din ve Ahlak lkeleri, Felsefe Szl, I, 121 vd.
204

64

Zaman gelir ki, dilerini kaybeder, salar dklr, fikirleri yok olur. Eer bir
sinein kaderini deitirmek mmkn olsayd, btn insanlarn ve hatta tabiatn
kaderini deitirmek de mmkn olurdu.
Voltaire aptal insanlarn, Doktorum teyzemi kurtard. Onu normal
mrnden on yol fazla yaatmay baard szlerini de eletirir. Voltairee gre,
doktor bu insan kurtarmamtr, fakat bunu yaparken tabiata aykr veya tabiat
kanunlarn deitiren bir ey yapmamtr. Aksine bu kanunlara uymutur.
Adamn teyzesi bulunduu o ehirde domutur ve doktor da o ehirdedir. Hasta
kadn o doktoru armtr ve doktor da ona uygun bir reete yazmtr. Bu
durumda kadnn iyilemesinden dolay tabiat kanunlar bozulmu deildir.
Voltairee gre bizlere kaderin kuklalar diyen bizi ok iyi tarif etmitir.207
Tanrnn mucizelerle kendi koyduu kanunlar baz insanlar lehine
deitirip deitiremeyecei sorusuna Voltairein cevab hayrdr. Tanr, kendi
iradesinin ve hikmetinin eseridir. nsanlar gibi deiik mizal deildir. Elbette ki
bu byk ve lmsz g sahibi, rzgrn estii tarafa dnen bir frldak gibi de
deildir. Bu noktada duann sorgulanmas sz konusu olmaktadr. Tanr bu
dnyann kanunlarn deitiremeyecekse yaplan dualarn pozisyonu nedir?
nsanlarn yalvarp yakarmas bouna mdr? Voltairein Tanrnn evren
zerindeki iradesi ve mdahalesiyle ilgili dnceleri incelendiinde duann
gereksizliine inand anlalmaktadr. Voltaire, Tanr sizin ne vmenizle ne
dileklerinizle megul olur. Bir kimse zayf, bo olduu iin vlr ve bylelikle
onun fikir deitirmesi arzu edilir. Biz Tanrya kar grevlerimizi eksiksiz
yerine getirelim. Doru olalm. te size en gzel ve gerek dua208 demektedir.
Bu dncelerinden dolay Voltairein determinizme kaym olduu ifade
edilmektedir.209

2.2. Voltairein Ruh Gr

Filozofun ruhla ilgili grleri incelendiinde, onun maddeden farkl daha
yce bir varla inanmakla birlikte, bu varln lmszlne inanmad
207

Voltaire, Alnyazs, Felsefe Szl, I, 287-288; ayrca bkz. Maurois, 119.

Voltaire, Hikayeler-I, ev. Fehmi Balda, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 2001s. 128.
209
Maurois, 120.
208

65

anlalmaktadr. O, metafizii tamamyla ahlaka, gnlk hayata balamaktadr.

nsan almal, ekip bimeli, temiz ehirler kurmal ve insanlara faydal eyler
retmelidir. Bu adan ele alndnda filozofun dnceleri pragmatist bir izgide
olduu belirtilmektedir. Fakat onun pragmatizminde manevi bir boyut yoktur. O,
Tanr inancn ahlakilik olarak grmektedir.210
Voltaire, Felsefe Szlnn ruh maddesinde insann ruhunu
grmesinin gzel olacan, fakat Tanrdan bakasnn kendi zn
bilemeyeceini syler. Can veren eye ruh denilir. Bundan fazlasn ise, insan
zeks kavrayamamaktadr. nsanlar, hareket eden bir cismi grdklerinde g, bir
av kpeinin davranlarna igd derler. Fakat bu szcklerden gerekte ne
anlalmas gerektii aklanamamaktadr. Bir iein bitmesinde, bitme diye
gerek bir varlk var mdr? Bir cismin baka bir cismi hareket ettirdiinde g
diye ayr bir varlk var mdr? Av yakalayan kpein igds ayr bir varlk
mdr? Ruhun ne olduunu bylece tartan Voltaire, Aristonun, canl varlklarn
iinde bir varlk, bir tz olduu, bu tzn de hayat olduu dncesini eletirir.
Bir iekle onun bitmesinin ayr ayr iki varlk olduu iddiasn gln bulan
Voltaire, doast bir yardm olmadan akln ruhun varlna ulaamayacan
syler. Ona gre, sylenebilecek tek ey, ruhun maddesiz bir varlk olduudur.
Fakat bu maddesiz varln mahiyetini aklanamaz. Ruhun dnce olduunu
savunanlara verdii cevapta Voltaire, bedeni ynettii sylenen dncenin, yani
akln, organlarn bozulmas durumunda onlar ynetemediinden bahseder. Akl,
yrmesini emrettiinde, felli ayaklar yryemeyecektir. Demek ki, bu ileri
yapan dnceden baka bir eydir.211
Feylesofa Konumalar ve Fkralarda da Voltaire, ruh konusunu ele alr.
Burada insann kendisinin sahip olmad bir eyi aklayamayacan grn
ortaya koyar. Bu yzden ruhun bedeni nasl harekete geirdii ve ruhun bedenin
bir yerlerinde olup olmad bilinemez.212
Kont De Chesterfield adl hikyesinde de ruh konusunu ele alan filozof,
burada Doktor Sidracn diliyle, ruhun vcutta idrar ile pislik arasnda pis bir zarn
210

Maurois, 121-122.
Voltaire, Ruh, Felsefe Szl, I, 13-16.
212
Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, I, 166 vd.
211

66

ierisinde nasl dokuz ay durduunun anlalmazln anlatr. Sidrac, ruhun

vcuttan nce meydana gelmesini mmkn grmez. Bu noktada ruh denilen
eyin, insan ruhu halini almadan nce neye yaradn ve ana rahminde len
ceninin ruhunun ne olduunu tartr. stelik erkek ile kadn beraber olduklarnda
Tanrnn bir ruh yaratmas hele de bu iliki gayri meru ise, ok glntr. Bu
zina ilikisi sonucunda Tanrnn ruh yaratmas, yeni doan ocua hakszlk deil
midir? Byle ayp bir i yapmak Tanrya yakr m? Bunlar sylemek Yce
Yaratcya kfretmekle ayndr. Tanr, ses ve rzgara bile bir maddi boyut vermi
de, ruh denilen bu eye neden vermemitir? Her eyi var eden, evrene dzen verip
hkmeden Tanr, elbette ki, ruh olmadan da insana duygu ve dnce verebilecek
gtedir. Tanrnn hayvanlara da duygu ve akl verdii gz nnde
bulundurulursa, neden insanlarn ille de ruhu olduu sylenir?213
Voltairee gre, Tanrnn yardm olmadan ruh konusunda bir bilgiye
ulamak mmkn deildir. Tanr, yaratt eylerin zne girmesi iin deil,
kendisini iyi ynetmesi iin insana akl vermitir.214

2.3. Voltairein Hrriyet Anlay

nsann zgrl konusunda Voltaire dncelerini Philosophie de
Newton adl almasnda ortaya koymutur. Belli sradan sorunlarda, beni u
deil ama bu yolda davranmaya ynelten hibir gdm olmad zaman, ilgisizlik
zgrln tadm sylenebilir. rnein, eer sola ya da saa dnme
konusunda bir seim yapabiliyorsam ve eer birini yapmaya doru hibir
eilimim ve tekine kar hibir isteksizliim yoksa, seim kendi z istencimin
sonucudur demektedir. Voltairein burada vurgulamak istedii, gdler varsa
isteklerin bunlar tarafndan belirlendiidir. Bu gdler igdnn son
sonucudurlar. Fakat her eyin nedeni olduu gibi, bireyin istencinin de bir nedeni
vardr. Yani, birey hangi tr davranmay seerse sesin, eylemlerin nasl bir
kaderle belirlendiine inanrsa inansn, her zaman zgrm gibi davranacaktr.
nsann, davranabilme zgrl vardr, fakat istenci zgr deildir. zgr bir

213
214

Voltaire, Hikayeler-I, 124-125.

Voltaire, Ruh, Felsefe Szl, I, 24.

67

dileme gcnn varln dnmek samadr. stencindeki eyi yapabilme gc

varsa bireyde, zgr davranabilir.215
Her insan elenmeye, zevke, zenginlie ve egemen olmaya dkndr.
Fakat gereksinimleri sebebiyle insanlar arasnda eitlikten sz edilemez.
nsanlarn yaam artlarndaki bakalklar, bir insan bakasnn hizmetine sokar.
Fakir insanlar, topra olup da almak istemeyenlerin yannda alrlar ve bunu
alklarn gidermek, barnmak iin yaparlar. Bakasnn buyruunda yaamak ac
olsa da, u da bir gerektir ki, byle olmasayd insan yaamnn devam mmkn
olmazd. Herkesin varlk anlamnda eit olduu bir dnyada kimse bakasnn
topran ilemez, bakalar iin ayakkab yapmaz, un tmez, hayvan gtmezdi.
Demek ki, bir varl olmayan yararl insanlarn var olmas gereklidir. Kt olan
varlk anlamndaki eitsizlik deildir. nk btn yoksullar mutsuz deillerdir.
Kt olan herkesin ayn haklara sahip olmamas, yaamn insana sunduu
gzelliklerden ayn lde yararlanamamasdr. Bu anlamda eitlik, hem en doal
ve hem de en olmamas gereken bir eydir. Her insann kendisini bakalaryla eit
grmeye hakk vardr. Bir kardinalin as, kendisini efendisiyle eit grebilir.
Fakat bu insanlk anlamnda olmaldr ve herkes bulunduu konumda iyilik iinde
grevini yapmaldr.216
Voltaire, Hristiyanln zgr dnce sayesinde filizlendiinden, fakat
daha sonra kilisenin bask ve zorbalkla hareket ettiinden bahseder. Bu tavr
sebebiyle insanlarn dinden souduunu, herkesin diledii gibi dnmesi ve
yaamas gerektiini syler.217
nanta nyarglarn ortadan kalkmas, Voltairee gre en nemli
eylerdendir. nk nyarg, akl yrtmeden kabul edilmi bir inantr. Fakat
nyarglarn iyi olanlar da vardr. Byklere saygl davranmak, hrszlk
yapmamak, Tanrnn varlna inanmak ve ahlakszln ktln alamak ve
bunlar kabullenmek nyargnn zararsz, hatta iyi olanlarndandr. Zararl olan
nyarglar, bo inanlarla ilgili olanlardr. Vinunun birka defa insan ekline
girdiine, Budann bir orman bitiine ya da Muhammed Peygamberin
215

Copleston, VI, 40.

Voltaire, Eitlik, Felsefe Szl, I, 303-306.
217
Voltaire, Dnce zgrl, Felsefe Szl, II, 160-162.
216

68

gkyzne ktna dair inanlar byle yanl nyarglardandr. Bunlara

inanlmadnda, bu nyarglarn reddedilmesi dinsizlik olarak nitelenir ve hatta
yarglanr.218
Farkl din mensuplarnn hepsi stn bir Yaratcya inandn
sylemektedir. Dnyaya gelen her insan, inanc ve ulusu ne olursa olsun, ayn
duygularla domaktadr. Dnyann her yerinde iyilik, drstlk, yardmseverlik
vb. zellikler erdem saylmaktadr. Din, Tanrya boyun emek, Ona ballk
anlamna geldiine ve her insan ayn fazilet duygularyla yaratldna gre, kendi
inancn vmek, Voltairee gre, Tanrya hakaret etmekle edeerdir.219

2.4. Voltairee Gre Din ve Devlet likisi

Voltairee gre tarihi olaylar zaman zaman stn kiilerce
deitirilmedike daima rastlant eseri meydana gelirler. Genel tarih alannda ilk
olarak Voltaire in, Hint, Japon ve Asya milletlerinden bahsetmitir. Bundan
maksad Yahudi-Hristiyan ekimesinin gereksizliini ortaya koymaktr.
Voltaire, tm zulmlerin devletin zaferiyle son bulaca grn savunur.
Voltairee gre her yerde insanlarn yaamalar ve mahvolmaktan kurtulmalar
iin gerekli kanunlar vardr. Filozofun bu dncesi ideal bir devlet yaps
dnldnde olas grnse de devletleraras ilikilerde bir devletin
stnlnn baka devletlerin smrlmeleri sonucunu dourduu
gzlenmektedir.220
Voltairee gre tarih, savalar, krallar ve saraylarda olup biteni deil,
uluslarn baat erdem ve kusurlarn, gl ve zayf ynlerini, sanat, aile ve
toplum yaps ve ynetimlerinin ileyilerini anlatmaldr. Artk tarih hanedanlarn
tarihi olmamal, sanatsal ve bilimsel etkinliklerin, toplumsal ilerlemenin yksn
anlatmaldr.221
Voltaire, devletin kabul etmesi gereken birey haklarnn varlna
inanmtr. Onun hogr ve zgrlk anlay Rousseaununki gibi deildir.
218

Voltaire, nyarglar, Felsefe Szl, II, 288, 292-293.

Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, II, 26-28.
220
Maurois, 123.
221
Copleston, VI, 245.
219

69

Onun arzulad egemenlik, tam bir halk egemenlii olmayp, filozoflarn

aydnlatmas nda lkeyi yneten iyiliksever bir monarkn ynetimiydi.
Kilisenin ve Hristiyanln banazl ve bo inanlar felsefi aydnlanma ile
krlabilirse, byle bir ynetim Fransada salanabilirdi.222
Voltaire, toplumsal dzende snf farkllklarna kar kmamtr. Ona
gre zenginle zayfn bir arada olmalar kanlmaz bir eydir. Feodalitenin insan
kleletiren dzeninden ve basksndan insanlar kurtaracak olan ideal ynetim
tarz olarak, aydnlanm bir monarkn idaresini benimseyen Voltairein bu
dncelerinin burjuvaziyle elimedii ifade edilmektedir.223
Voltaire, din-siyaset ilikisini laik bir zeminde ele alr. Ona gre, din ile
idare asla birbirine kartrlmamaldr. Din adamlar ynetim ilerinden uzak
kalmaldrlar. yi bir papaz, Tanrnn varln, gzel yaamay retmeli, ruhlar
rahatlatmaldr. Sistemlerin en kts, devlet ile kilisenin birlemesidir. Devlet,
din adamlar ve kiliseyi korumaldr. Fakat ynetim asla din adamlarnn etkisinde
kalmamaldr. Voltairee gre, bunu en iyi beceren Trklerdir. Onlar, Mekkeyi
ziyaret ederler, ama orann Emirinin buyruuna girmez, padiahlarnn Mekke
Emiri tarafndan aforoz edilmesine izin vermezler. Yarglanmalar da Mekke
Emirinin tayin ettii imamlarca yaplmaz ve vergilerini bu Emire demezler.
Trklerdeki bu sistem, ona gre din-devlet ilikisinin ayrlnn faydasna en
gzel rnektir.224
Devletin tam bamsz olmas gerektiini dnen Voltaire, bu
bamszln ncelikle baka devletlere kar kazanlm olmasn syler. Bu
yzden sava zamanndaki arpmalar baka olmak zere, insanlarn bar ve
huzur iinde yaamasn salamak devletin grevidir. Fakat devlet ynetimi Tanr
naiplerinin, din adamlarnn da etkisinden kurtulmu olmaldr.225
Voltairee gre, bir devlet, vatandalarnn says ve bunlarn
almalaryla zengindir. Birbirine eit saylabilecek iki devletin kar karya
gelmesi halinde, ticareti gelimi olan stn gelir. nk devletler arasnda
222

Copleston, VI, 42.

Armstrong, 98.
224
Voltaire, Papazlar, Felsefe Szl, II, 294-296.
225
Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, II, 139-142.
223

70

zenginlik, daha ok dost sahibi olmann ve daha ok asker satn alabilmenin tek
yoludur. Zenginlik ise, altn ve gmn okluunda deil, yiyeceklerin bol
olmas ve endstrinin gelimilii sayesindedir. Bir memlekette kumun ok ve
kaliteli olmas deil, o kumun ilenerek cam elde edilebilmesi nemlidir. Bu
yzden Voltairee gre, asl zenginlik para sahibi olmaktan deil, iyi idare ve
almaktan geer. Bunun iindir ki, akll bir ynetimin grevi vatandalarnn
saysn artrmak ve onlara i salamaktr. Fransada kz nfusun ok olmas
dikkat ekicidir. Fakat daha da dikkat edilmesi gereken, bu kzlarn manastrlara
kapatlmasdr. Hlbuki bu kzlarn yetitirilmesiyle gelecek kuaklarn rahat
salanabilir.226
Voltaire, bireylere doal haklarn vermeyi kabul eden ngiliz yasalarn
beenmektedir. Kiilik ve mlkiyet hakk, dncesini aklama zgrl, su
ilendiinde bamsz bir jri tarafndan yasalara gre yarglanma hakk, istenilen
dine inanarak bar iinde yaama hakk gibi insann zne uygun birok hak
ngilterede bulunmaktadr.227
Voltairein Fransasnda ise, gereinden fazla yasa olmasna ramen,
uygulamada bunlar zm retememektedir. Birbirine ok yakn iki kentte bile
yasalar deimektedir. Kentin birinde bir davran cezalandrlrken, dier bir
yerde ayn davran su saylmamaktayd. ngilterede eit eit din varken tek
bir yasa uygulanrd. Oysa Fransada dinleri bir olan insanlarn benzer davalarda
karlatklar sonu, birbirinden ok farkl olabilmekteydi. Voltairee gre,
ngilizler dinin, insann iyapsyla ilgili olan ve Tanr ile insan arasndaki bir ba
olduunu, yasalara uymann ise, insanlara ait bir ey olduunu grmlerdir. Bu
yzden de inanta farkllklar olsa da bu lkede sorun olmamaktadr. Fakat
devletin yasalarna uymamak, dier btn yurttalar ilgilendirdiinden burada tek
bir yasa ve eit yarglanma sz konusudur.228 Akla Tarihi vgde, Voltaire,
hikyenin kahraman Gerekin diliyle lkesindeki sorunlar ele alarak zmler
sunar. Kanun nnde herkesin eit olmas, i gle uramayan toprak
sahiplerinin mallarnn fakirlere datlarak ekonomik eitsizliin giderilmesi,

226

Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, I, 53-56.

Voltaire, Devletler-Hkmetler, Felsefe Szl, I, 318 vd.
228
Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, I, 41-42.
227

71

evliliin dzenlenmesi, askerliin erefli bir meslek haline getirilmesiyle ordudan

kalarn engellenmesi, ceza kanununun dzenlenmesi, devletin zel mallara
istedii gibi el koyamamas, ikencenin kaldrlmas, cinayetlerin nlenmesi gibi
bir takm istekler sralar. Sardunyada bunlarn gerekletirildii rneini veren
filozof, bu dzenlemelerin vatan olan Fransada da yaplmasn mit eder.229
Voltairee gre, halkn genelinin mutluluu iin vergi gereklidir.230 Fakat,
bir devlette keyfi olarak vergi alnmas kusurdur. En iyi ynetim, faydasz insan
en az olan ynetimdir. Devlet, geliri olmayanlardan vergi almamaldr. Onlar
almaya tevik etmeli ve mutlu olacaklar konusunda mitlendirmelidir. Bylece
vergi yerine fakirlerden de emek elde edilmi olur. Para, devlette ileri
kolaylatrr. Bir alverite alnan ey karlnda baka trden bir mal
vermektense para kullanmak daha iyidir. Para, ileri kolaylatrd iin faydal bir
icattr. Fakat kt para kullanm yaygnlatrlmaldr. nk hem tahsilde hem
demede hem de parann tanmasnda kt para insanlara kolaylk salar. Bir
defterdarn yksek miktarda kt paray merkeze gndermesi madeni paraya
oranla daha kolaydr. Bu yzden kt para ve banka gerekli eylerdir. Ayn
lkede ehirleraras yiyecek nakliyesinden vergi almak da Voltairee gre kt bir
dncedir.231
Voltaire, siyasi yaplanmas bakmndan ngiltereye hayrandr. Dnce
ve konuma hrriyeti, hogr anlay, sivil iktidarn hkimiyeti, snf ayrm
olmamas ve anayasal bir monariye sahip olmasyla ngiltere onu cezbetmitir.
Voltaire, snf ayrmlar ortadan kaldrlsa bile her zaman ezenler ve ezilenler
eklinde iki tabakann bulunacan dnmektedir. nsann varoluu gerei ii
gc, mal olmayan ama faydal olabilen insanlara hep ihtiya vardr. nk
fakirlerin alp doymaya, varlkl olanlarn da ilerini yaptracaklar kimselere
ihtiyalar olacaktr. Bu sebeple eitlik dncesi bo bir hayaldir. Filozof
zulmden, savatan ve ikenceden nefret duymaktadr. nsan bunlarla mcadele
etmelidir, fakat insann tehlikeli bir varlk olmasn sebebiyle bu ktlkleri
engellemek zordur. nsanlar iyi yapmann zm olmadna gre, onlar en az

229

Voltaire, Hikayeler-I, 21-22.

231

Voltaire, Feylesofa Konumalar ve Fkralar, I, 58-60.

72

derecede kt olacaklar bir ekilde idare etmek gerekir. Tabiat kanunlar

deitirilemez. Ama, azgn sular barajlarla denetim altna alp, akn
dzenlemek gibi, ona hkim olmay denemek gerekir. Voltaire, dini kanunlarn
zgrlk bir hkmetin bir yatrm haline getirilmesi durumunda bir kuvvet
ifade edeceini, tm din adamlarnn halktan olmalar sebebiyle devletin emrinde
olduklarn, tek g, l ve detin geerli olmas gerektiini sylemektedir. Yani,
her kanun ak ve kesin olmal, herkese uygulanmal, ktlkler knanmal,
vergiler adil ve ll olarak alnmaldr. Voltairein bu istekleri 1789 Fransz
htilali liderlerinden Tiersin prensipleri arasnda yer alm ve eitli milletlerin
kanunlarnda da yazlmtr.232

2.5. Voltairein Hogr Anlay

Voltairein geni dnceli ve hogrl kiilii hayatnn her alanndaki
yansmalaryla grlmektedir. O, Ferneye yerletiinde sosyal faaliyet alanlar,
tarm arazileri oluturarak kasabay dzene sokmutur. Eserini ven bir adama
Evet, 4000 aa diktim demitir. Halka kar sevecen ve iten davranm, din
konusunda ho grl bir ortam salamtr. Keskin dil kullanmakta usta olsa da,
herkese tatl dilli davranmtr. Bir gn ziyaretine gelen birine kendisini kimin
gnderdiini sormu, Mr. Haller cevabn alnca da, Byk adam, byk air,
byk doa bilimci, byk filozof, neredeyse evrensel bir deha demiti. Adam, o
sizin iin ayn eyleri sylemiyor deyince de, Zarar yok, ikimiz de yanlm
olabiliriz demitir.233
Bo inanlar peinde koanlar ve din adamlarn ilerleme nndeki en
byk engel olarak deerlendiren Voltaire, bu durumdan kurtulmak iin
yneticilerin aydnlatlmasn ve din adamlarnn ynetim zerindeki etkisinin
ortadan kaldrlmasn nerir.234 Burjuvaziyi eletirir ve din kavgalarnn olduu o
dnemde banazlkla savar. Din adamlarnn yetersizliklerine kar duruuyla ve

232

Maurois, 125.
Durant, 203; Maurois, 71-72.
234
Kuznetsov, 35.
233

73

Hristiyan kutsal metinlerindeki tutarszlklara verdii sert tepkilerle adndan sz

ettirir.235
Voltaire, din adamlarnn insanlara yol gsterici, dini retici, insanlara
yardm edici nitelikte olmalar gerekirken, insanlar smrmeleri, dini bask arac
olarak kullanmalar nedeniyle, insanlarn dinden nefret etmesine yol atklarn
syleyerek, Tanrnn olunun hizmet edilmek iin deil, hizmet etmek iin
geldii dncesini savunur.236
Voltaire, Hristiyanln benimsenmesinde on iki kiinin, yani havarilerin
yeterli olduunu, fakat onu ortadan kaldrmada da bir kiinin yettiini
dnmekteydi. Ancak onun ykmak istedii Hristiyanlk deil, kilisenin
banazlyd. O btn eserlerinde ktnn ezilmesi temasn ilemitir.
Ktlkten anlad ise ne din ne de kilisedir. Ezilmesi gereken batl inanlar ve
hurafelerdir.237
Voltaire, Oedipe adl trajedisinde rahipleri ve banazl u szlerle
eletirmektedir:
Rahipleriniz basit halkn sand gibi deil,
Onlarn bilgileri bizim bnlmz sadece.

Yine halkn inann eletirdii u szlerle de adeta batl inanlara ve dine

meydan okumaktadr:
Kendimize gvenelim, kendi gzlerimizle grelim ne varsa,
Kehanetlerimiz onlar olsun, sacayaklarmz, tanrlarmz.238

Voltairein tanmyla, Ateli hastalkta sayklama, fkede kudurma ne ise,

bo inanta da banazlk odur. Ayin iin kiliseye gitmeyenlere eziyet edip onlar
ldrenlerin ve srf kendisi gibi dnmyor diye insanlar mahkm eden
235

Copleston, IV, 35.

Goldmann, 96.
237
Maurois, 73.
238
Durant, 187.
236

74

yarglarn yapt ise, banazln en ktsdr. Voltairee gre, banazln

sard bir zihni tedavi etmenin imkn neredeyse yoktur. Banazlk hastalna
kar, insanlar yumuatarak, saplantlarndan ve bunalmlarndan kurtaracak tek
ila, felsefi dncedir. Din, iyiletirmek bir yana, hasta vcuda iyice zehir katar.
Felsefe ise, ruhu dirlie ve huzura kavuturur.239
Dini ahsi emellerine alet etmek Voltairee gre yobazlktr. andaki bu
banazca tutumu akl hastalna benzeten dnr, bu hastaln ancak felsefi
dnce ile alacana inanr. Dncenin getirecei hogr ise bu hastaln en
byk ilacdr. Akla, Tarihi vg hikyesinde, banazln bulunduu bir
ortamda akln ve gerein meydana kamayacan anlatan Voltaire, dneminin
sosyal ve siyasal yaplarndan bahseder.240 Akl ile Gerekin yolculuunda, bir
zamanlar banazlk ve zulmn hkim olduu ngilterede, krallkla cumhuriyetin
iyi yanlarnn alnarak yeni bir ynetim kurulmu olduu, hem sava gc hem de
sanat ve ticaret bakmndan bu lkenin dier lkelerden stn konuma getii
betimlenir.241
Hayat boyunca banazlkla savaan Voltairein bu yndeki en byk
gayreti ve baars, Toulouse kentindeki bir davada masumlara yardm etmesi
olmutur. Protestan olan Calas ailesinin olu evlerinde asl bulunmutur.
Katoliklerin ounlukta olduu ehirde, bu genci Katolik olmak istedii iin yal
babasnn ast dedikodusu ve iftiras yaylnca aile tutuklanm ve yal baba
elleri ve ayaklar krlarak lme terk edilmitir. lnceye kadar masumiyetini
haykran baba, bylece banazlk kurban olmutur. Haklarn arayan bu madur
ailenin hikyesini duyan Voltairein, hem kalemi hem serveti hem itibaryla
yardma komasyla sonunda aile davay kazanmtr. Parise geldiinde,
kalabaln takip ettii bu adamn kim olduu sorusunu iiten bir kadn, Calas
ailesini kurtaran adam olduunu bilmiyor musunuz? diye yant vermitir.
Voltaire, bu yanttan ok fazla etkilendiini sylemitir.242
Voltaire, tanrtanmazl banazlktan daha az zararl grmtr.
Banazlk, insanlar arasnda bozgunculua ve hatta cinayetlere sebep olmaktadr.
239

Voltaire, Banazlk , Felsefe Szl, I, 13-14.

Voltaire, Hikayeler-I, 14.
241
Voltaire, 19-20.
242
Beir Fuad, 47-49.
240

75

Tanrtanmazlk ise, sadece dnyann yarat, gnahn kayna vb. konulara akl
erdiremeyen yolunu arm bilginlerin iidir.243
Banazln nedeni, bilgi kaynaklarnda, akln kullanmnda ve inantaki
farkllklardr. Bu nedenle banazl ortadan kaldrmak, doru bilgiyle
mmkndr. Doru bilgi, insan huzurlu bir birey yapar ve onu kendi i
dnyasyla bark klar. Byle bir insanda hogr anlay kendiliinden oluur
ve bakalarnn dncelerine sayg duyduu gibi, kendi dncelerini
tartmaktan da kanmaz. Bu sebeple medeni toplumlarda banazla rastlanmaz.
Kltr ve bilgi seviyesinin gelimi olduu toplumlarda hogr hkimdir. Byle
bilinli kiiler, da ak, bakalaryla iletiimi srdren ve kendi kiiliini de
doru sergileyebilen bireylerdir.244
Kendi dinine inanmayan insanlara zulmedenler Voltairee gre canavardr.
Ona gre inanta yaplan bask, insanlar dinden karr. Bir memlekette iki din
varsa, bu iki din mensuplar atrlar. Fakat otuz eit din varsa bunlarn
mensuplar hogr iinde yaarlar. Voltaire, bunun rneini birok farkl din
mensubunu hogryle yneten Trklerden verir. Blnmenin ve karkln en
iyi ilac ona gre hogrdr. Banazla sarlanlarn bu tavr, karlar
sebebiyledir.245
Voltaire, banazln ne kadar kt bir ey olduunu Scarmentadonun
Seyahatlerinin Hikyesinde de ele alr. Hikye kahraman, Avrupa lkelerine
yapt bir yolculuunda farkl inanlarndan dolay insanlarn yaklmasna ahit
olur. Ardndan Trkiyeye giden Scarmentado, Mslman Trklere kar
nyargldr. Fakat buraya vardnda kendi lkesindekinden daha fazla kilise
olduunu, farkl inantaki insanlarn kendi dillerinde istedikleri gibi dua ettiklerini
hayretle grr. Fakat bu lkede de dini istismarlar olduunu fark eder. Buradan
ran, in, Hindistan ve Amerikaya giden Scarmentado, burada da banazln
olduunu grr ve sonunda lkesine dner.246

243

Voltaire, Athe, Felsefe Szl, I, 75-76.

Ba, Taassup Doru Dnmeye Engeldir, Felsefe Dnyas, say: 36, 2002, s. 32-34.
245
Voltaire, Hogr, Felsefe Szl, II, 380-381, 385.
246
Voltaire, Hikayeler-I, 42 v.d.

244

76

Voltaire, Tanrnn rzasn kazanmak iin bedenlerine ikence eden

insanlar eletirir. Tanrya ulamak, onun holanaca iler yapmakla, iten bir
ekilde iyilik etmekle mmkn olur. Bu amelleri belirlemek de rahiplerin ii
olamaz.247
Voltaire, Renkler Hakknda Hkm Veren Krler hikyesinde, adeta
banazln ktln ortaya koyar. Krler arasnda liderlii ele geiren bir
diktatr, hepsinin giydii elbisenin beyaz olduunu tm krlere kabul ettirir ve bu
durum yznden toplumda alay konusu olurlar. Voltaire, krlerin hikyesiyle
aratrmadan, kr krne bir dncede srar ve inat eden banaz insanlar
betimlemek ister. Banaz kii de, iyice bilmedii halde, heveslerine uygun
bulduu dnceler peinde koar.248

247
248

Voltaire, 56-59.
Voltaire, 60-61.

77

SONU
Onyedinci yzyln ikinci yarsyla, ondokuzuncu yzyln ilk eyreini
kapsayan ve akl insan yaamnda egemen klma ve bilginin nda bilinci
aydnlatma abalaryla belirginleen kltrel ve bilimsel dneme, felsefi ve
toplumsal harekete Aydnlanma denir.
Aydnlanma, akl ve eletiri ekseninde balayan byk bir deiimi ifade
etmektedir. Aydnlanma dnrleri ortaa Hristiyan dncesinin, yaratlm
evren fikrini brakarak, evreni kendi kendine ileyen bir mekanizma olarak kabul
etmiler, kilisenin otoritesine kar karak, bunlar yerine doa ve akln otoritesini
koymulardr.
ngilterede balayan Aydnlanma Hareketi, Fransada erginliine ulam
ve bu hareket sonunda feodal ynetim yklmtr. Bireysel haklar konusunda yeni
dnceler sergilenmi ve kilise dogmalar iddetle eletirilmitir. Dini dogmalara
karlk akln nemi vurgulanmtr.
Aydnlanmann genel inanc olan deizm, doal teoloji ve rasyonel bir
ahlakn, dinin tek mmkn ieriini oluturduunu ifade eden bir kavram olarak
kullanlmtr. Aydnlanmann deist dnrleri, sadece aklla temellendirilebilen
bir Tanrnn varlna inanp sann doktrinlerini reddederler.
Tanr, evreni zaman iinde iradesiyle yaratm, bundan sonra ise, evrene
mdahalede bulunmamtr. Onyedinci yzylda doa bilimlerindeki gelimeler,
dnrlerin evreni kendi kendine yeten bir makine olarak grmesine sebep
olmutur. Evrendeki olaylar mekanik bir ekilde aklanmtr. Evrende
mkemmel bir dzen olduu iin ona mdahaleyi gerektirecek bir durum
olmadna inanan deistler, Tanry yok da saymamlardr. Her mkemmel
makinenin bir ustas olduu gibi, bu evrenin de bir yapan, yaratcs vardr.
Deizm, Tanrnn evrenle srekli ilikisini kabul etmedii iin, insanlarn Tanrya
yaplan ibadet ve trenleri de gereksiz bulmaktadr. Dolaysyla kurumsal din
insanlara bir sr ey emreden ve onlar bask altnda tutan kilisenin bir
uydurmasdr. Kurtulu iin insan ile Tanr arasnda kilisenin araclna ihtiya

78

yoktur. Doal din inancnn hogr, seklerizm ve laiklik anlaynn

gelimesinde nemli etkisi olmutur.
Aydnlanmann rasyonalitesinde engin bir hogr ve iyimserlik vardr.
Evren her ynyle rasyoneldir ve ok kat kurallarla idare edilmektedir. Bu
yzden de bir dzeni vardr ve akll bir varlk olan insan, evrendeki rasyonel
ilkeleri kefetme ve evrendeki dzeni anlayabilme yetisine sahiptir. Doann
dzeni tek biimli olup, mucizelere ya da tanrsal mdahalelere ak deildir.
1789 Fransz Devriminin nderlerinden olan Voltairein dneminin
toplum, devlet ve din anlaylarn eletirisi, yeni bir dnya gr ve din
anlaynn domasna neden olmutur. Voltaire, feodal sisteme ve kiliseye kar
karak, ulusal egemenlik ve insan haklar dncesinin ne kmasn salamtr.
Bu devrimle zgrlk, eitlik ve adalet kavramlarnn benimsenmesiyle kraln
Tanrsal egemenlii ortadan kalkm ve halk egemenlii gr getirilmitir.
Devlet, bireyin inancna karmamal ve farkl inan gruplarnn tmne hogrl
davranarak tmne eit uzaklkta olmaldr. Akln ve bireyin zgrletirilmesi
sonucu ortaya kan ve gnmzde de demokrasiyle ynetilen dnya devletlerinin
benimsedii sosyal devlet anlaynn temellerinin Aydnlanma dnemine
dayanmas byk bir neme sahiptir.

79

BBLYOGRAFYA
Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, nklap Yaynlar, stanbul, 1998.
Appelgate, Kenneth W., Voltaire On Religion, Frederick Ungar Publishing Company,
New York, 1974.
Arboan, Deniz lke, Kabileden Kresellemeye, Mavi Ada Yaynclk, stanbul, 1998.
Aristoteles, Fizik, ev., Saffet Babr, YKY, stanbul, 2001.
Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Vadi Yaynlar, Ankara, 2002.
Aydn, Mehmet S., Din Felsefesi, Seluk Yaynlar, Ankara, 1997.
Ba, Vahdettin, Rasyonel Din Anlaylar ve Deizm, Atatrk ni. S.B.E Yaynlar,
Erzurum, 2002.
_____________. Taassup ve Hogr, Erzurum, 1996.
Baykan, Fehmi, Aydnlanma zerine Bir Derkenar, Kakns Yaynlar, stanbul, 2000.
Berlin, Isaiah, The Age of Enlightenment, Mentor Book, New York, 1956.
Besterman, Theodore, Voltaireden Yeenine Ak Mektuplar, ev., Yekta Ataman,
Dn Yaynlar, stanbul, 1995.
Beir Fuad, Voltaire, Babil Yaynlar, sad., Erdoan Erbay-Ali Utku, Erzurum, 2002.
Bittner, Rdiger, What Is Enlightment?, What Is Enlightment? edit., James Schmidt,
London, 1996.
Bozkurt, Nejat, Eletiri ve Aydnlanma, Say Yaynclk, Ankara, 1994.

80

____________. 20. Yzyl Dnce Akmlar, Sarmal Yaynclk, stanbul, 1998.

____________. Descartes Gerekten Modern an ncsmdr?, Cogito, say: 10,
1997.
Blunt, A.W.F., Bat Uygarlnn Temelleri, ev., Mzehher Erim, Edebiyat
Fakltesi Matbaas, stanbul, 1979.
Cassier, Ernst, Aydnlanma ann Dnme Biimi, ev., Doan zlem,
Toplumbilim, Aydnlanma zel Says, stanbul, 2000.
_____________. The Philosopy Of The Enligtenment, trans., Fritz C. A. Kolln, James
P. Pettegrove, Princeton University Press, New Jersey, tsz.
Cevizci, Ahmet, Aydnlanma Felsefesi, Bursa, 2002.
_____________. lka Felsefesi Tarihi, Asa Yaynlar, Bursa, 2001.
_____________. Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi, Asa Yaynlar, Bursa, 2001.
_____________. Cevizci, Ahmet, Deizm, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma
Yaynlar, stanbul, 2002.
Copleston, Frederick, Felsefe Tarihi, ev., Aziz Yardml, c. VI, dea Yaynlar, stanbul,
1989.
Cresson, Andre, Diderot, ev., Asm Bezirci, Olu Yaynlar, stanbul, tsz.
etin, smail, John Lokeda Tanr Anlay, Vadi Yaynlar, Ankara, 1995.
idem, Ahmet, Aydnlanma Dncesi, letiim Yaynlar, stanbul, 1999.
_____________. Aydnlanma Felsefesi, Aa Yaynlar, stanbul, 1993.
Dawson, Christopher, Batnn Oluumu, ev., Din Tayan, Dergah Yaynlar, stanbul,
1997.

81

DAlembert, Jean, Felsefenin eleri, ev., Hseyin Kse, teki Yaynlar, Ankara,
2000.
Demir, Remzi, Trk Aydnlanmas ve Voltaire, Doruk Yaynclk, Ankara, 1999.
Diderot, Felsefe Konumalar, ev., Adnan Cemgil, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1993.
Diderot, Rahibe, ev., Sonat Kaya, Bordo Siyah Klasik Yaynlar, stanbul, 2005.
Durant, Will, Felsefe Klavuzu, ev., Ender Grol, Milliyet Yaynlar, 1973.
Erdem, Hsameddin, Deizm, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 9. stanbul,
1994.
Gay, Peter, The Bridge of Criticism, Harper&Row Publishers, New York, 1970.
Gilmour, Peter, Philosophers of the Enlightenment, Edinburgh University Press, tsz.
Goldman, Lucien, Aydnlanma Felsefesi, ev., Emre Arslan, Doruk Yaynclk, Ankara,
1989.
Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Ankara, 1974.
Gl, Fikri, J. J. Rousseaunun Egemenlik Anlay, Felsefe Dnyas, say: 37, 2003.
Hampson, Norman, Aydnlanma a, ev., Jale Parla, Hrriyet Yaynlar, stanbul,
1991.
Hanratty, Gerald, Aydnlanma Filozoflar Locke Hume Berkeley, ev., Celal
Byk, Tuncay mamolu, Anka Yaynlar, stanbul, 2002.
Hobbes, Thomas, Leviathan, ev., Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005.

82

Horkheimer, Max, Adorno, Theodor W., Aydnlanmann Diyalektii I-II, ev., Ouz
zgl, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1995.
Hume, David, Din stne, ev., Mete Tunay, mge Yaynlar, Ankara, 1995.
spir, Naci, Thomas Hobbes ve Demokrasi, Felsefe Dnyas, say: 38, 2003.
Kant, Immanuel, An Answer to the Question: What is Enlightenment?, trans., James
Schmidt, ed., James Schmidt, What is Enlightenment?, London, 1996.
Kaya, Yaln, Aydnlanma a ve Felsefesi, Tiglat Matbaaclk, stanbul, 2000.
Keener, Frederick M., The Chain of Becoming, Columbia University Press, New York,
1983.
Kramnick, Isaac, The Portable Enlightenment Reader, Penguin Books, New York,
1995.
Kuznetsov, Vitaly, Hegel ve Aydnlanma Yzyl, ev., Hsen Portakal, Cem Yaynlar,
stanbul, 2002.
Locke, John, Hogr stne Bir Mektup, ev., Melih Yren, Liberte Yaynlar,
Ankara, 1998.
______________. nsan Anl zerine Bir Deneme, ev. Vehbi Hackadirolu, Kabalc
Yaynevi, stanbul, 2004.
Lounsbury, Thomas R., Shakespeare and Voltaire, Charles Scribners Sons, New York,
1902.
Machiavelli, Hkmdar, ev., H. Kemal Karabulut, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1998.
Manuel, Frank E., The Enlightenment, Prentice-Hall, New Jersey, 1965.

83

Maurois, Andrs, Voltaire, ev., Cenap Yazansoy, Kastas Yaynlar., stanbul, 2001.
______________. Voltaire, ev., rfan Konur, Hilmi Kitabevi, stanbul, 1939.
Meslier, Jean, Saduyu Tanrszln lmihali, der., Abdullah Cevdet, Kaynak Yaynlar,
stanbul, 2005.
Montesquieu, ran Mektuplar, ev., Muhiddin Gkl, Anka Yaynlar, stanbul, 2003.
Montesquieu, ykler, ev., Hseyin Kse, Birey Yaynclk, stanbul, 2002.
Morehouse, Andrew R., Voltaire and Jean Meslier, Yale University Press, New York,
1936.
Rousseau, Jean Jacques, tiraflar-I, Kakns Yaynlar, stanbul, 2000.
___________. tiraflar-II, Kakns Yaynlar, stanbul, 2003.
___________. Toplum Szlemesi, Krmz Yaynlar, stanbul, 2006.
___________. Emile, ev., Mehmet Batrk, Yavuz Kzlim, Babil Yaynlar, Erzurum,
2003.
___________. nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, ev., R. Nuri leri, Say
Yaynlar, stanbul, 2004.
Smith, Preserved, Rnesans ve Reform a, ev., Serpil alayan, stanbul, 2001.
Tanilli, Server, Dnyay Deitiren On Yl, Adam Yaynlar, stanbul, 1999.
___________. Fransz Devriminden Portreler, Adam Yaynlar, stanbul, 1999.
___________. Voltaire ve Aydnlanma, Adam Yaynlar, stanbul, 1994.
Thaddeus, Victor, Voltaire Genius of Mockery, Brandanos Inc., New York, 1928.

84

Voltaire, Felsefe Szl, I-II, ev., Ltfi Ay, M.E.B Yaynlar, stanbul, 2001.
___________. Feylesofa Konumalar ve Fkralar I-II,

ev., Fehmi Balda, Milli

Eitim Basmevi, Ankara, 1949.

___________. Prcis Du Scle De Louis XV, I-II, Librarire Garnier Frres, Paris, tsz.
___________. Letters Concerning the English Nation, ed., Nicholas Cronk, Oxford
University Press, New York, 1994.
___________. Philosophical Letters, trans., Ernest Dilworth, New York, tsz.
___________. Letters on England, trans. Leonard Tancock, Penguin Books, London,
1980.
___________. Trkler, Mslmanlar ve tekiler, der., Osman Yenseni, Milli Eitim
Basmevi, Ankara, 1944.
___________. Candide Ya da yimserlik, ev. Server Tanilli, Adam Yaynlar, stanbul,
2002.
___________. Candide, ev., Fehmi Balda, stanbul, 1998.
___________. Hikayeler-I, ev., Fehmi Balda, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 2001.
___________. Hikayeler-II, ev., Fehmi Balda, Milli Eitim Basmevi, Ankara,
2001.
___________. ykler, ev., Hasan Fehmi Nemli, Ayra Yaynlar, Ankara, 2002.
___________. Sadk-Safdil, ev., Bekir Karaolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1998.

85

Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, ev., H. Vehbi Eralp, 5. bsk., Sosyal Yaynlar, stanbul,
1998.
Wood, Allen W., Deism, The Encyclopedia of Religion, ed., Mircea Eliade, Mc
Millian Publishing Company, New York, 1987.
Yazolu, Ruhattin, Martin Luther ve Thomas Hobbesta Din-Devlet likisi, Ekev
Akademi Dergisi, c. 3. say: 2, Ankara, 2001.

86

ZGEM

20.10.1980de Erzurumda dnyaya geldi. lk ve orta renimini Erzurumda

tamamlad. 1997 ylnda Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesinde yksek renimine balad
ve buradan 2002 ylnda mezun oldu. Mart 2006da Tokat ili Readiye le Mftlde
balad grevine devam etmektedir.