GuntayGencalp Sefeviler PDF

www.BayBak.
com
01/06/2012
Gntay Gncalp (Cavanir)
Sfvilr
Bu gn qdr tarix zrin tk trfli
yanamalar v ona mdhiylr yadrmalar,
yalnz ziyan vermi v insanlarn tarix zrin
dnm imkanlarn dondurmudur. Bu srd
Azrbaycan tarix elmi n bilinmyn
ubiyy kimi yeni anlaylar ortaya qoyulmu
v Sfvilrl ubiyy hrktinin laqlri
geni ld aradrlmdr. Kitabda Sfvi
kimliyinin douu v iqtidara ykslii frqli bir
bucaqdan inclnib dyrlndirilmidir.
1
www.BayBak.com
He bilnl
olurmu?
01/06/2012
bilmyn
brabr
Quran 39-cu sur (Zumr) 9-cu ayt.
www.BayBak.com
01/06/2012
indkilr:
-
nsz
Giri
Islamda mzhblrin douu
eyx Sfiddin rdbilli
Anadoluda durum
eyx Cneyd Anadoluda
eyx Heydr dnmi
ah smayl
ubiy
smayln meydana xmas
Tbrizin ial
Sfvi dvltinin ttbiqat
Yeni savalar
Trkstan saldrlar
aldran savana doru
aldran sava
aldran sava sonrasnda
Sultan Slimin Misiri fth etmsi
ah Thmasib
3
www.BayBak.com
01/06/2012
Mollalq qurumunun ortaya xmas

Sfvilrin sonu
Nadir ahn giriimlri
Sonsz
Qaynaqlar
nsz
Aydnlanma
ndir?
sorusunu
soran
Kant
dnclrini aqlayaraq bu sual zt olaraq aln
qullanlmas klind cavablamd. Aydnlanma geni
anlam il hm d tarixi aydnlatmaqdr. nk tarixdn
gln drtlr gnmzd insan aln z basqs altnda
tutaraq al dznyinin (mexanizmasnn) almasn z
etkisi altna almaqdadr. Batda Renesansla balayan src
tarixdki olumsuzluqlarn indiki zaman da sir almamas
ynnd almalar btn olmudur. Bu ndnl tarixi
aydnlatmaq insan alnn grvlrindn biri olsa grk.
nsan qurtuluu, dolaysyla tarixin qurtuluu il
mmkndr. Kemi zamanlarda bsit inanclarn karizmatik
ndrlrinin uyquladqlar yaam biimi sonsuza qdr
insan hyatn z etkisi altna almamaldr. Dini mtnlr
zrin yaplm olan aqlamalar hr zaman aln yarqsna
aq olmaldr. Olmazsa, btn dnmlr kemidki blli
4
www.BayBak.com
01/06/2012
bir dnmin sartind bulunar. Douda v batdak orta

a qaranl da bu olmudur. Btn dnmlr blli bir
dnmin sartin kemidir.
Bu adan tarix yazarlq, yalnzca zamanlama srasyla
olaylarn ard-arda dzm deyildir. Tarix yazarlq bunun
yan sra bir d insan alnn tarixiliyini gz nnd
bulunduraraq aydnlanma grvini d stlnmlidir.
Aydnlanmann tk yolu soru sormaqdr. nk byk
hycanlarla qurulmu olan sistemlr z iind qapanml
arxasnca gtirr. Toplumsal qurulular bu kild
olmudur. Sovet Devrimindn tutmu baqa qurululara
qdr bnzr yazq yaamlar. Sfvilik d, Osmanllq da
qapanmlq iind davam edn sistemlr olmular.
Osmanl qapanml ortadan qaldrlmdr.* Ancaq Sfvi
qapanml ox gcl bir kild davam etmkddir. Hm
dnclrd, hm glnklrd, hm d sosial-siyasi bir
dzn olaraq ran ortamnda davam etmkddir. Bu
qapanmlq davam etdikc d he bir qurtulu sz qonusu
olamaz.
Qapanmlq he bir zaman insan trfindn almaz.
Yalnz insan abas olmadan da kndi bana alamaz.
Qapanmln almas n nec hazrlq yapla bilr? Hr
halda suallardan qaaraq deyil, soru soraraq bu
qapanmln almna olanaq salamaq olar. Soru
sormaq qapanmln iind nyin egemn olduunu
dnmkdir.1 Bu adan tarix flsfsinin sas amac tarixi
aydnlatmaq, tarix q tutmaqdr. Tarixi oludurmaq v ya
*
Cmil Meri bir ne srind, zllikl Sosyoloji

notlar srind Osmanlnn z qapanmlnn
qaranlnda boulduunu sylr.
1
nal Nalbantolu Martin Heidegger ve modern a
mge kitabevi 1997 s. 24.
www.BayBak.com
01/06/2012
tarixi yenidn qurmaq deyildir. Iq aydnladar,

oludurmaz.2 Kemiin dorularn kf etmk v doru
olmayanlar ifa etmk, yalnz bu q dolaysyla mmkn
ola bilr. Bu adan tarix, kemi olaylarn bitmiliyi
haqqnda bilgidn ziyada gnmzd almz qurcalayan
v yeni sorular il bizdn cavablar bklyn dndrc
yataq kimi qarmza xar. Martin Heidegger kemiin
kk glckddir3 sylr. Tarixi aydnlatmaq bu adan
glcy doru aydnlatma abalar iin girmkdir. Tarixi
inclmk onun bataqlqlarnda iliib qalmaq deyil,
glcy doru yeni bir yol amaqdr. Yoxsa gnmzd
davam edn skiliklr glckd d z basqcl yntmlrini
srdrck, dnclri susduracaqdr. Bu balamda tarixi
bir olqunu fenomenolojik yanama il dyrlndirmkd
yarar var. Yni bilinc grnn eyi inclmk4 v
grnnlrdn grnmzlr doru hrkt. Olay
bilgilrin, davranlarna v lklrin gr inclmk
grkir. Bu kitabda mn Sfvi olayna bu adan
yanamaa almam. Sfviytin tarixi glim srci
nec olmudur? Sfviytin bilgilri v din zrin
aqlamalar nec olmudur? Sfviytin lklri, ideallar
nlr olmu v nlri gerkldirmk istmilr?
Gerkldirdiyi lklri blg hyatnn glcyini,
zllikl Azrbaycann glcyini nec etkilmidir?
Bilgilri v lklri arasndak davran killri nec
olmudur? Fenomenolojik yaxlam olay bilgi, davran
v lk ly balamnda inclr. Bu yntml sfviyti
2
Eyni qaynaq s. 25.

Eyni qaynaq s. 61.
4
Jean- Franios Lyotar Fenomenoloji Dost kitabevi
yaynlar, 2007- Ankara, s. 9.
3
www.BayBak.com
01/06/2012
inclmy almam. Bu yntm kndiliyindn tnqidi

yanaman da brabrind gtirckdir.
Hr tarixi olqunun mrkzind ksinlikl gcl bir
inac mvcud olmudur. Mrkzd duran bu inanc yan
dirklrini, yni siyasi, xlaqi, iqtisadi v kltrl
sylmlrini oludurmudur. Bu balamda tarixi fenomnin
arxasnda gizlnmi olan inancn inclnmsi bir ox
sorulara cavab ver bilr. Yalnz siyasi dnmlr
(transformasion) zrin dayanaraq tarixin aydnla
qovumas mmkn olmayacaqdr. Bu adan tarix
metdolojisi olaraq aadak yntml olaylar bir btn
klind inclm bir ox sorular oludurar v bir ox
sorulara cavab vermy alar:
1- Siyasi dnm tarixi. Siyasi iqtidarn killnm
srcini inclm, yalnzca durumun olqunlam klini
inclmkl yetinmmlidir. Toplumun iindki siyasi
duyqunun dialektik etmnlrini l alaraq sorular sormal,
sorqulamaldr. Siyasi niyytin tarixi v dini kklrinin
toplumsal yaamdak yeri blirlnmlidir. rnyin yurdunu
v varn-yoxunu Anadoluda buraxb Azrbaycana qoan
qzlbalarn siyasi ykslilrinin tarixi niyti n idi?
2- Dini dnm tarixi. Mzhbi v dini inanclarn iriyi
inclnmdn siyasi hrktliliy ndn olan xlaqi drtlr
d bilgi olaraq bilinmyckdir. Btn mdniytlrin orta
diryi bir inanc olmudur. Bu inanc bir din v ya mzhb
biimind somutlamdr. Mdniyt, bir inanc v xlaq
dzni olaraq kltr douran ruh enerjisi v ilham
qaynadr.5 He bir siyasi v toplumsal hrkt inancsz
olumamdr. Byk Mool imperatorluunun mrkzind
5
Ylmaz zakpnar nsan dncsinin boyutlar tken

yaynlar 2000, s. 205.
www.BayBak.com
01/06/2012
bir inanc durmudu. ingiz Xan aznlqda olan Moollara

byk bir inanc alamd. Bu inanc v bu inanca bal
siyasi v xlaqi dzn rivsind dnyann n byk
imperatorluu aznlqda olan bir qvm trfindn qurula
bilmidir. Mxtlif qbillr biimind Sasani v Bizans
lind oyuncaq olaraq qullanlan rblri d slam inanc
btnldirrk dvlt v imperatorluq qurma yoluna svq
etmidi. nanc v iman insan hyatnda biolojinin
dourduu psikolojik bir ehtiyacdr.6 Sosial psikolojinin
qaynamas v comas olmazsa, he bir siyasi hrkt
olmaz, he bir dyr icad edilmz. Siyasi qalxnmalar v
dyrlrin icad bir inanc mehvrli glimlrin rndr.
Bu balamda sfviliyi tarix soxan inanc n idi? Hans
imkanlar z yapsnda barndrmaqda idi? nanc hm viran
edici, hm d yksldicidir. Bunun rnklrin tarixd ox
rast glinmkddir. lvi inancndak coqular nyi icad
etdi? Ndn icad etdi? Ndn icad ediln miras qzlbalarn
zn qalmad da baqa bir etnosu yksldib tarix soxdu?
Tarixin verdiyi n nmli drs budur ki, dinin min can
var. Hr lmndn sonra yenidn dirilib canlanar.7 O
zaman hr diriliind v ya hr yksliind bu qdr zrrli
olmamas n dinin ussalladrlmas (rasionalizasionu)
nec mmkn ola bilr? Tarix bir ox rqabtlr meydan
olduu kimi bu rqabt inanclar arasnda daha qanl olaraq
canlln srdrmdr, srdrmkddir. Bir dinin z
iindn paralanaraq mzhblr dnmsi, daha sonra o
mzhbin yenidn baqa triqtlr v mzhblr
dnmsi bu rqabtin gstrgsidir.
6
Trk yurdu dergisi say 134 Ylmaz zakpnar

Tepkiler tarixi
7
Will Dunrant Mdniyt tarixi giri kitab.
www.BayBak.com
01/06/2012
3- Dnclrin dnm tarixi. Douda tarixi srcd

dncnin ya rolu olmam, ya da axsaq olmudur. Dou
tarixi dnc yatandan daha ox inanc yata olmudur.
Mvcud dnclr d siyasi hyat etkilmmidir. Sadc
inancn qurallarna uymaq dzeyind insan al qullanlm,
bunun tsin xmaq istyn al susdurulmudur. Dou
tarixind siyasi flsfnin domamas da bu zdn
olmudur. Siyasi flsf ussal almalarn rndr,
inancsal almalarn deyil. Siyasi flsf soru sormaa
imkan tanyan siyasi ortamlarda gli bilr. Siyasi flsf
mtlq qurallar zrind ina edilmz, dnclrin
dnlmy ald ortamda ortaya xar. rq tarixinin
siyasi flsfdn yoxsun olaraq modern ada batllamaa
z tutmasnn sbbi bu olmudur. Bu baxmdan dnc
tarixi asndan Dou tarixind yoxsunluq aqca
grnmkddir. Tarix, tarix haqqnda bilginin v
dncnin oluduu yerddir.8
4- Elmin dnm tarixi. Burada tarixi src iind elmi
buluntular ortamnn inclnmsi il tarix elmi yanama bir
yerd l alnr olsa grk. Elmi tapntlar z qoullar
iind glimi olur. Elmi buluntular v tarix zrin elmi
inclm sz qonusudur. Elmin tarixi v tarix elmi. Tarixin
elmi analizi sbb aradrmaq, nticni gzlmlmk,
sbb-ntic ilikilrinin dialektik balatlarn inclmkl
mmkndr. Bunun tmlini tarixd bni-Rdn drin
etkisi altnda olan bni-Xldun qoymudur. Yalnz elmi
inclm il d tarix aydnlatlamaz. nk tarixd d elm
v siyast kimi nisbilik hakimdir v btn verilr bh il
8
Karl Yaspers Tarixin balanqc v sonu Farscaya

evirn Mhmmdhsn Ltfi Xarzm yayn evi (1363
h.) Tehran, s. 49.
www.BayBak.com
01/06/2012
yanamaq grkir.9 Elmin oluduu tarixi ortamlarn

inclnmsi tarixi gerklrin anlalmas dorultusunda
ipuclar ver bilr. Ancaq tarix qismn elmdir. Elmdn
daha ox snt v flsfdir.10 Geryi bulma sntdir.
5- Sntin dnm tarixi. Snt trlrinin tk-tk
inclnmsi tarixi fenomenin idrakna qolaylq salar. Bu
adan tarix yanama z d bir sntdir. Snti bir ruh
hal v snti dnya gr il sntsl verilrin
inclnmsi zrind durulduunda tarixi gerklrin
alqlanma imkanlar artm olur. Btn dvltlr sasn z
inanc v iqtidar imkanlarn memarlqlarnda srgilmilr.
Memari bir sr siyasi iqtidarn iqtisadi imkanlarnn, onun
dnyaya baxnn v inancnn gstrgsi olmudur. Bu
balamda tr memarlqla qar-qarya glmkdyik: 1Dini memarlq. 2- Savunma nitlikli hrbi memarlq. 3Sivil memarlq. Bu memarlq snti eyni zamanda bir
yerd olmaya bilr. Ancaq hr halda zaman durumundan
asl olaraq hanssa daha n planda olmudur, ya da bir
yerd olmular. rnyin Sfvi dvlti oturuduqdan sonra
snni dnyagrnn, snni mzhbinin memarlq
grntlrini srgilyn camilri yxd, i mzhbinin
memarlq grntsn onun yerin icad etdi. Bir eir
paras, bir rsm sri, dbi bir mtn d dnmin sosial
psikolojisind alayan duyqularn, inancn iriyi haqqnda
bilgi ver bilr. Bu snt trlrindki grntlr blli tarixi
srcdki durumun metafizik baxlarn aqlam olar.
Metafizik baxlar zllikl dild qavramsalladrlr. rnk
n Sfvilrdn sonra trk dilindki metafizik qavramlar
kkdn dyiim urad. Trk dilin skidn mvcud
9
Will Duran Mdniyt tarixi giri kitab.

Eyni Qaynaq.
10
10
www.BayBak.com
01/06/2012
olmayan anlamsz v anlamszladrc yabanc szlr

klndi. Sfvi dvltinin quruluuna gtirib xaran dil
rnlrinin inclnmsi il Sfvi sonras dil rnlrinin
inclnmsi iki frqli pozision ortaya qoymaqdadr. Birinci
src lvi yksliidir v ikinci src lvilrin
siyastdn v mdni hyatdan uzaqladran fars iiliyinin
ykslidir.
ngiliz Filosof Maykl Okat* ilginc bir tarix
metodolojisi glidirmidir. Okata gr tcrb dnyas
flsf, tarix, elm v mli bir yerd bir btn olaraq
irmkddir.11 Flsfi tcrb nvarsaymsz bir
tcrbdir, mkmmlliy doru ynlidir. Flsfd
paran btnn nda grmy alrq. Tarix
flsfsind indiki zaman kemiin nda grmk v
yorumlamaq istyirik.12 Tcrb dnclrdn oluan bir
dnyadr. Flsf bu tcrblrin btnn iin alar. Tarix,
elm v ml zrin flsfi bir baxla yanaa bilrik. Ancaq
flsfni elmi, tarixi v mli olaraq yorumlaya bilmrik.
Btn tcrbnin qonusu dnclrdir. Tcrbnin bir
yn olaraq tarix, tarixinin rndr. Olduu kimi kemi
zaman anlamaq mmkn deyildir. Tarix bir fenomn olaraq
mvcddur. Fenomn olaraq n olduunu anlaya bilmrik,
anlamaa alarq. Bir d bilgi olaraq insan qafasnda
tasarlanan tarix mvcuddur. Tarix bilgisi olaraq. Tarixilr
hm tarixi yaradrlar, hm d yaratdqlar tarix haqqnda
obyektiv meyarlar oludurmaa alrlar. Ancaq tarixinin
tsvir etdiyi kemi zamanla kemid insanlarn tcrbsi
*
Michael Oakeshott
Ettelaate siyasi-iqtisadi drgisi 20-ci srd siyasi
hrktlrin v dnclrin tarixi Michael Oakeshott
Tcrbnin boyutlar , il 1375, say 105-106, s. 4-10.
12
Will Duran Mdniyt tarixi giri kitab.
11
11
www.BayBak.com
01/06/2012
olaraq gerkln tarix arasnda frq vardr. Tarix kemii

kemi n aqlamaqdr. Tarixi yazmaq onu
oludurmann tk yoludur. ml dnyas da tcrbnin bir
baqa boyutudur. ml, iradni thrik edn bir dnc
kli olaraq aqlanmaldr. Ancaq ml dnyasnda
dncnin hqiqti, tarixi, elmi v flsfi tcrbdki
dncnin hqiqtindn frqlidir. Mzhb v xlaq da
tcrbnin ml qatna aiddir. nk bunlar yaantnn
ayrlmaz paralardr. Okata gr hr mzhb mli yaam
n bir sr davranlar caiz sayar. Hr mzhbin d
gerk zn onun metafizik anlaynda deyil, mld
uyqulamaq istdiyi davran biimlrind axtarmaq grkir.
nk mzhblr slind dnm metodlar deyil, yaama
metdodurlar. Elmi tcrb sbb-ntic dialektikas
balamnda l alna bilr. Elmi dncnin yalnz qli
riv var v insann btn tanmlarn onun iind
yerldirmk olar kimi iddias, zllikl tarix plannda
qbul edilmz. Tcrbnin elmi qatnn digr qatlara
stnlk tkil etdiyini savunmaq olmaz. Tcrblrin
mxtlif dnyalar var v hr dnyann da z daxili tarixi v
mntiqi vardr. Flsfnin d tml amac tcrbnin
mxtlif ynlrini kf etmkdir. nsan qdrt arxasnca
qoan varlq olaraq zamana baldr, kemiin gr tutum
srgilr v buna gr bir glck istr.13 Bzi kemilr
gr tutum srgilmk indiki zamana vglcyi d
tutumsuzlua batrm olar. Tk yolu kemi gr tutum
srgilmk yerin, kemiin yaanlr aa mdaxilsini
ngllmkdir.
Yaant olaraq davam edn tarixi, aqlamaq tin
olmasa grk. nk glnklr zaman iind qeyri-uri
13
Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s.560.
12
www.BayBak.com
01/06/2012
olaraq glir v tcrbnin zlliklrini znd ks etdirr.

Sfvilik hl tarix gmlmmidir. Onun glnklri
davam etmkddir. Yaant v glnkd davam edir.
rnyin Osmanl artq tarixin arivind, ancaq Sfvilik z
trlri, nifrti, lnti, tbrra, tvlla v tqiyy kimi
glnyi il davam etmkddir, zllikl randak slam
Devrimi Sfviliyi gnclldirdi. Bu balamda bu glnyi
yaadanlarn bu srcl zehnlr aras ilikilri inclnrk
sfviyt zrin geni bilgi ld etmk mmkndr.
Burdaca tarix flsfsinin nmli dnrlrindn biri olan
Kolinqvudun** bu anlatsn xatrlatmam grkck.
Kolinqvud deyir ki, bilimin doan aqlamas kimi, tarix
flsfsinin tarixi anlama v aqlama abas olmaldr.
Bu zehniytl Sfvilr zrin aradrmalarm
mtnldirmk qrarna gldim. mumn rsmi tarix
grlri tarixi z xarlar dorultusunda v duyqusal
ehtiyaclar gedrmk amac il aqlayb, bzn d onu
idealiz edib yaayan nslin zehnini tarixin dumanlna
hbs edr. Tnqid gerklrin ortaya xna zmin yaradar.
Dou lklrind yayqn olan tarixprstlik bu trdndir.
Nite Almanlarn tarix heyranlna qar sava balatm v
Heidegger kimi onun davamlar da bu yolda yrmlr.
Almanlarn tarix heyranl bir tr cahilc mftunluqdur.14
Tarix heyranlndan qurtulu olmadan tarixi gerklri
anlamaq v dolaysyla glcy doru aydnlq ortam
oludurmaq da mmkn olmayacaqdr. nk anlam v
anlamszlq oludurmaq da bu yolla mmkn olur. Teodor
Lisinq* Tarix anlam v anlamszlq oluduran bir
**
Colingwood.
Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s. 652.
*
Theodor Lessing.
14
13
www.BayBak.com
01/06/2012
durumdur15 deyir. Tarix zrin yanam biimi il indiki

zaman drinldirmk v dncni hrktlndirmk d
olar, indiki zaman kemiin nostaljisi iind duyqulanb
duran duruma da evirmk olar. Bu mntiql yola xaraq
bizim nsl n d tarixl qarlamann zaman glmidir.
Yeni tarix girmnin d yolu bu tarixl inancda v
dncd qarlamaqdan kemkddir.
Ndn Sfvilr zrind durmamn bir cavab vardr.
Mn gr slam sonras trk tarixinin ontolojisi v srci
irisind sfviyt yer almamaqdadr. Trk tarixi v trk
kimliyi Sfvilrl eyni zamanda z mehvrindn xaraq
yabancya tslim edilmilik srci irisin girmidir.
zllikl bu src, nticsi etibar il baqa bir istiqamt
ynlmidir. Blg tarixi yanl yn sapmdr. Bu srcin
nticsi nc ran Phlvi v daha sonra molla rejimi
olmudur. 19-cu srin sonlarna doru ortaya xan milli
dnc v modern dvlt yaps oludurma dorultusunda
randa v Qafqazlarda dnsl almalar ortaya xmdr.
Sfviliyin nfsi il zhrlnmi, dncsi devirilmi
trklr modern fars milliytiliyinin sasn oludurdular.
Yzlrc oxumu insandan oluan bu qlm sahiblrinin
iind fars insan yox drcsinddir. randa say 1-2
milyon arasnda olan trkmnlr fars milliytiliyinin
fikirsl oluumu yolunda qatqda bulunmadlar. Bir tk
trkmn, krd, blu v rb yoxdur bu axmn iind.
Yalnz Sfvi ttbiqat srcind Slcuqluya, Elxanlya,
Qaraqoyunluya, Bayndrlya mnsubiyt duyqusunu itirmi
v tarixi hafizsi zdlnrk sfviyt qapanm olan
trklr fars milli dvltinin quruluu yolunda fikrn, hissn
v tkilatlq olaraq siyasi fdakarlqda bulundular. Tk
15
Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s. 652.
14
www.BayBak.com
01/06/2012
sfvizd trklr bu gn, htta ana dilind yazb-oxuma

kimi ibtidai haqlardan yoxsunlar. Sttar Xan kimi
qhrmanlar yetidirmidir Sfviyt. N istdiyinin
bilincind olmayan. Ndn savarsan? sorusuna Sttar
Xan Ncfi-rfin aytullahlarnn buyuruqlar yolunda
cihad edirm16 cavabn vermidi. Tbriz mrkzli mrut
n istyirdi? Mrutnin hazrlad ana yasann birinci
maddsi bu idi: Mclis girn v dvlt orqannda alan
hr ks fars dilini bilmlidir. Sttar Xan z d fars dilini
bilmirdi. O zaman nyin yolunda savard? Sadc Sttar
Xan deyildi n istdiyini bilmmi olan. Mrutnin
mramnamsini yazan da sfvizd trklr idi. Hans
milltin tarixind bel ey var ki, n yazldn bilmdiyi
istklr yolunda fdakarlq etsin? Sfvilik bizi ylsin
farsn mzhbi tuzana soxmu ki, fars z yerind rahatca
oturmu, al devirilmi sfvizd trk is, onun byk
bir dvlt sahib olmas yolunda hr nv fdakarlq
etmidir. Etnik mnsubiyt duyqusu sfvilrdn balayaraq
snmy doru getmidir. Etnik txisin tmlind insann
duyqusu yer alar. nsan daha ocuqluq yada kndi etnosuna
aid olduunu anlar.17 Sfviyt bu doal duyqunu trk
ulusunda sndrmdr. Kzrn qismini d bu duyqusu
snm v sndrlm olan al deviriln oxumu trklr
zlri sndrmy almlar. Tarixsl sosial psikoloji
inanc dyiimi srasnda kkndn dyimi ola bilir. nk
mzhb dyiimi il milli bilincalt txrib edil bilir.
Hindistann yerlisi mslmanl qbul etdikdn sonra
hindli olmaqdan xmdr, nk vtndalar arasndan
16
hmd Ksrvi Mrut tarixi, s. 14.

L. N. Gumilev Kavimlerin treyii ve yer yzndeki
yaam blgeleri eviren Nuri Eypolu tkem-2001, s.
57.
17
15
www.BayBak.com
01/06/2012
qopmu v zmrlr dnda qalmdr.18 Milli bilincaltnn

dyimsi il etnik lm doru srklnm olay ba
qaldrm olur. Etnik lmlr biolojik olmaqdan daha ox
sosial bir olaydr.19 Son 500 illik zaman srci iind btn
toplumsal hrktliliklrin tmlind sfviytin devirdiyi
toplum v al geryi durduundan srkli fars kimliyi
yolunda abalara tanq olmuuq. Sosial hrktliliklr etnik
intihar mliyat olmudur. Sanki Sfvilrdn nc n
bayndrl Dd-Qorqud mdniyti olmudur, n Slcuqlu.
Hr ey silinib sprlmdr. Oyan demk szn gerk
anlamnda trklyn Sfvilr ncsi bilincaltn aydnla
qovudurmaq demkdir. Dd Qorqudu var edn tarixi
bilinci kf edib onarmaq demkdir. Toplumdan topluma
aydnlanmann frqi vardr. Bu adan aydnlanma Sfvi
devirmiliyindn ncki dnmi diriltmk anlamnda olsa
grk. Toplumlarn hyatndak btn dyiimlr onun
dilin yansyar. Sfvi sonras tariximizd Dd Qorqudun
sayqnla v dostlua ar ydlrinin yerini nifrt, kin,
yalan v bhtan kimi szlr almdr. Dilimizd nifrt, kin
v lnt dalalanmaa balamdr. Dilin tarixi, minlrc
ilin ax iind, blm-blm izlnr20 Sfvi dnmi
dilimiz inclndiyind nifrtdn, lntdn, kindn baqa he
bir ey rast glmirik. bubkir lnt, mr lnt,
Osmana lnt, Ayiy lnt, Yzid lnt kimi nifrt
ardran ifadlr dild dalaland. nsan ikizl v
riyakar olmaa zorlayan tbbrra v tvlla qavramlar
irqiliyi v i qapanml ardrd. Bu qdr nifrt
iind lbtt ki, frdin v toplumun psikolojisi pozular. Bu
18
Eyni qaynaq s. 69.

Eyni qaynaq.
20
Karl Jaspers Felsef ndir?, eviren Zeki Eybolu
SAY yaynevi, stanbul-2007, s. 390.
19
16
www.BayBak.com
01/06/2012
nifrt ortamnda doruluun n olduu blli olmaz. nk

doruluq, eidli yollarla (bir tk yolla deyil) srkli
hrktlilik ortamnda gerkln eylmdir, dialoqdur.
Sfvi nifrti gzlri kor, qulaqlar kar etdi. 500 il bu
ifadlr camilrd xalqn uruna yerldirilrk onun
davranlarna yanstld v alqanlq halna gldi. ocuq
bu nifrt kltr ortamnda dnyaya gz ar. Bu adan
baxldnda milli oyan hm d bu tarixi xstliy ar
bulmaq anlamnda olsa grk.
Sfvilr zrin aradrmam v bu kitab hazrlamam
bununla da snrl deyildir. ran-raq savanda sgr idim.
sgrlikd randa yaayan btn qvmlrin gnclri il
istr-istmz rastlanrdm. Burada rastlandm trkmn
gnclri almda bir ox sorular oludurdular. randa 1-2
milyon arasnda trkmn olduunu syldim. Onlar da fars
dilind oxumular. Ancaq mnim trkmn sgr
arxadalarm aillrin trkmnc mktub yazr v onlara
aillrindn gln mktub trkmnc olurdu. Bir tk
sfvizd trk ailsin trkc mktub yazmaz, aillrindn
gln mktub da trk olmazd. randa iln trk,
yalnzca tarixi hafizsini itirrk Fars tarixi hafizsin
sahiblnmmidir. z dilind yazma imkanlar Sfvilrdn
bri tamamn yox edilmidir. Dil dzyazya (nsr)
kemdikc z imkanlar haqda bilgi birikdir bilmz.
eirdki cml quruluu il dzyazdak cml quruluu
baqadr. Bizim dilimizd, zllikl ruz vznind yazlan
eirlr Fars dilinin cml quruluuna v tarixi tcrbsin
tslim edilmidir. Bunun z d dili daha da axsaq duruma
soxmaq n bir basq aracdr. Bir lkd n qdr air
17
www.BayBak.com
01/06/2012
oxsa, o lk dnc baxmndan bir o qdr geriddir.

nsanlar v milltlr yalandqca eirin yerin nsr ker.21
Bu kitab dolaysyla, byk bir iddiada bulunmuluum sz
qonusu deyil. Yalnzca Sfvi tarixin baqa bir adan
baxma denmy almam. Bu yndn d baxaraq
bilgilnmnin yarar olacana inanram. Bilm v tcrb
he bir kild dorulama v kontrol altna alma demk
deyildir.22 Tk amacm Sfviyt zindannda hbs edilmi
trklrin alna azadlq qazandrmaq olmudur.
Bu kitabn tpkilrl qarlanacann bilincindym.
Mn bir trk olaraq sorularma cavab bulmaq amac bu
kitab yazmaq zrurti hiss etdim. 15 ildn artq oxumalarm
v almda dolaan sorular bir yandan, ran mhitind
oxluq oluduran, ancaq he bir tarixi dnsl qayna
olmayan trklrin ilr acs durumu digr yandan bu kitab
yazmama zorlad. Sfvilrdn sonra sanki yer dlinmi v
Sfvi nfsi toxunan yerlrd trklrin dilini, tarixi
xatirlrini udub yox etmi. Nlr olmudur cba?
Tbrizd he bir qrbas, tarixi xatirlri olmadndanm
qzlbalar bu qdr insan qtl edib, bada Tbriz olmaqla
btn Azrbaycan hrlrini trk kimliyindn bombo
buraxmlar? Tarixd hans, hkmdar ah smayl kimi z
milltini bu qdr asanlqla v haq mzhbi! adna qtl
etmidir? Bayndrl oullar arasndak iqtidar sava
zndn Tbriz v digr Azrbaycan hrlri gvnlik
yarada bilck dvlt arzulamaqdaydlar. Ticart gvnlik
icab edr. Ticart mrkzi olan Tbriz srf bu zdn lky
gvnlik gtirr dey ah smayla dirnmdn tslim oldu.
21
Cemil Meri Sosyoloji notlar letiim yaynlar , 5- ci

bask, s. 26-27.
22
Hans- Georg Gadamer Hakikat v Yntm 1-ci cild
Paradigma yaynlar- stanbul, s. XXI.
18
www.BayBak.com
01/06/2012
Ancaq tarixd he bir fateh knll olaraq tslim olan

haliy toxunmamdr. smayl is, Tbriz halisini srf
snni olduqlarndan dolay qtl etdi. Yzillr boyunca
Tbrizd v digr hrlrd ortaya xm memari abidlri
kafirliyin grntlridir dey tarixdn sildi. Venizli tacirlr
ah smayln davrann Neronla mqayis etmilr. ah
smayl bu i zorlayan prd arxasnda llrmi varm?
Bunlar kitabn ax srasnda sorular v aqlamalar
klind byan edilmidir.
dbiyata ox hvsli olduumdan dolay gncliyimin
ilk balarndan ah smayln eirlrini oxudum, onlarcasn
zbr olaraq anlarmda dadm. ran-raq savanda ah
smayl xraflrindn yararlanaraq minlrc trk gncini
anlamsz savada smayln 20-ci sr modeli olan Xumeyni
lm gndrdi. ah smayln uyduruq haq mzhbinin
qorunmasna adna gnclrimiz ld, ldrld. Bu savada
mn d yaralandm. Sava srsinc Sfviytin sasn
qoyduu haq mzhbinin! mollalar Sfviy
dbiyatndan sgrlr bol-bol danar, Mclisidn,
Krkidn anlatlar anladardlar. Yam v bilgilrim
artdqca
Sfviy
trfindn
klliy
mhkum
edilmiliyimizi kf etdim. Bu kfd bulunduqdan sonra
vicdanmn arlarna qulaq asmal idim. Bu zdn d bu
kitab Sfviyt qar bir etiraz manifestidir. Dncnin
sorqulamasdr. Dncni bizlr yasaq etmi Sfviyt
qar dncnin v soru sormann rn olaraq
anlalmaldr bu kitab. Azrbaycan trkly yabanc
Sfviyt xraflrini alndan silmdikc dnmk
yerin, hr gn daha srlck, Aydnlanmaq yerin daha
da qaranlqlara gmlckdir. Kimlrins bu kitab
oxuduqdan sonra saxta tarix bilgilri zrin qurmu olduu
dnyas dala bilr. nk bu kitabdak sorulara hr bir
19
www.BayBak.com
01/06/2012
oxucu cavab vermlidir. Trklyn v slamiytin

dnclrdn v inanclardan silinmsini tasarlayan
Sfviyt aln mhkmsin sunulmudur.
20
www.BayBak.com
01/06/2012
Giri
Trklrin slamiytl tanln tarixilr 751-ci il
Talas sava zamanna balamaqdadrlar. Trklrd
mslmanlama bir sr olaraq davam etmidir. slamn
douu zaman trklrin slamiytl tanlqlar sz qonusu
olmadndan mvilrin, daha sonra da Abbasilrin
saldrlar srasnda slamiyti qbul etmk he d qolay
olmamdr. rb ordular llrind kitab deyil, qlcla
glmidi. O zaman n kitab var idi, n d rblrin yazb
oxumas. slamiytin douu il rblrd tarix shnsin
bir millt olaraq girm iradsi meydana xmd. Daha
nclr dvltsiz olan, qbillr klind srkli birbirlrini paralayan rblr slamiytin tvhid ats altnda
tarix yeni bir millt olaraq girdilr. mperatorlua
yksldilr. rb dili istila ediln torpaqlarda hakim dil
dnd. slamiytin sonrak illrind rb milliytiliyinin
d n xmas kndiliyindn rb mslmanlara qar
dirni dncsi oludurmaqda idi. Yalnz slamiytin
dalt arlarnn duyulmasndan da vaz keilmmkd idi.
rblrin
rb
olmayan
mslmanlar
mvali
adlandrmalarna qarn slamiyt qar idn-i byni
mvcud idi. Orta Douda slamiyt bir devrim
21
www.BayBak.com
01/06/2012
gerkldirmidi. slamiytdn nc bylsin bir

mhtm tarix Orta Dou tanq olmamd. slamiyt
dnmin modernitsi klind meydana xmd. Trk
tarixinin baxldnda slamiyti yayqn biimd qbul
etmk trklrin dvltsiz v gsz dnmlrin dng
glmmkddir. Trklrin dvltli v gcl alarnda
slamiyt daha yayqn biimd qbul edilckdi. 932-ci ild
Qaraxanl dvltinin sultan Satuq Bura slamiytin n
zgrlk mzhbi olan Hnfiliyi qbul etdi. Dvltin
qbulu il slami dyrlr trk ulusunun drin qatlarna
qdr yol amdr. yl ki, yzillr boyunca trklr
slamiytin bayraqdarln yapacaqdlar. Qaraxanllarn
arxasnca slamiytl tanm v slami yaam biimini
kndi kltr v glnklri il zdldirn trk ulusu
rit dvlti qurmasa da, slami xlaq anlayndan v
dnyagrndn vaz kemmidir. Byk Slcuqlu
mperatorluu Badad xilaftini dini ilrl uramaqla
snrlad. Xilaft siyasi qurumuna qar sultanlq qurumunu
glidirdi. Bu, dnmin qoullarna gr dini siyastdn
ayrd etmk anlamnda idi. Trklrin iqtidarlar dnmind
dinin zgrc tfsirin olanaqlar salanmd. Slcuq
oullarnn ykslii il Azrbaycanda, Anadoluda v
Xorasanda yerln yeni trk axnlar trknin bu geni
blgd ortaq iltiim dili oluuna imkan salamd.
bhsiz ki, geni Asiya torpaqlarnda yaanan trklrd
slamiyti qbul tk ynl olmamdr. Trklk btnyl
Hnfi mzhbi mrkzli slam alqlay iin girmmidi.
Dyiik yaam qoullar kndiliyindn frqli alqlamalar da
dourmudu. Bu alqlamalar gnmz qdr davam
etmidir. Sfvi dvltinin qurulduu ana qdr Mrkzi
Asiya, Xorasan, Azrbaycan v Anadolu arasnda trklyn
iltiim sorunu olmamdr. Sfvi dvltinin qurulmas il
22
www.BayBak.com
01/06/2012
ortaya mzhbi bir snr qoyulmu v Anadolu-Mrkzi

Asiya arasndak gl-getlr durdurulmudur. Bu zdn d
Svfi dvltinin quruluuna gtirib xaran olaylar
inclmk nmli qonudur. Sfvi dvltinin quruluuna
gtirib xaran glimlr nlr olmudur?
Sfvilrin ilk lli ilind bir ne kitab dnmin tarixi
zrin tlif edilmidir. Bu kitablar trfsiz yazlmam v
srkli olaraq sfvilri vdyndn doru qaynaqlar sayla
bilmzlr. Ancaq bu kitablarn stirlr araslndan bzi
gerklri kf etmk mmkndr. Bu kitabn
hazrlanmasnda o qaynaqlardan yararlanlmdr. Bu
qaynaqlarn n nmlilrindn biri olan skndr by
Trkmnin Tarixie-alm arayi abbasi sri Bakda trk
dilin trcm edilmidir. Bunlardan lav Sfvilrin daha
sonrak dnmlrind bu dvltin nec qurulmas v ortaya
xmas il bal bir ne tarix kitablar yazlmdr. Ayrca,
qzlbalarn yamaladqlar qniymtlri almaq n o
zaman Sfvi dvlti il ticart laqlri quran avropal
tacirlrin d xatirlri vardr. Bunlar sfrnamlr olaraq
mvcuddur, bunlarn ld olan byk qismi Fars dilin
trcm edilmidir. Sfvilik ideologiyasnn oluumunda
bzi dbi qaynaqlardan da yararlanlmdr.
Sfvi dvltinin quruluuna sbb olan pirprst
tsvvf triqti olmudur. ski trk glnyind mvcud
olan pirprstlik 13-c sr Slcuqlar zamanndan eribarn
yayqnlamaa balamd. slamda pirprstlik irk saylsa
da, bu glnk bzi slami zlliklri v qavramlar da z
varlna yklyrk yeni kli il davam etmidi. 13-c
srd, zllikl moollarn ykslii il Mrkzi Asiyadan
Azrbaycana v Anadoluya triqt axnlar balamd.
Xorasan rnlri olaraq nitlnn anlay da mumn bu
dnm rastlanr. ski alarda Xorasan, Mrkzi Asiyan
23
www.BayBak.com
01/06/2012
tmsil edn corafi mkan idi. ndiki Xorasan qismn

randa, qismn fqanistanda v qismn d Trkmnistanda
yerlmkddir. Mzarlarn zrini qaldrb onu ziyartgah
durumuna gtirmk d Xorasanda gerklmi olan bir
olaydr. slamiytd bel bir istk mslmanlardan
istnilmdiyi halda mzarlarn ziyartgaha dnmsi
Qznvi v Slcuqlar dnmin rast glmkddir. Byk
olaslqla bu, llr olan sayqnn gstrgsi kimi slam
sonras dnm danmdr. Mzar ziyartinin kltr halna
glmsi d Xorasanda gerklmidir. bulfzl Beyhqi
bu olaylarla ilgili bilgi vermkddir. Xorasanda ilrin 8-ci
imam saylan Rzann mzarnn stn Msud Qznvinin
elbay (valisi) olan bulfzl Suri gnbd yapdrar. bulfzl
Suri halidn ald vergilrdn ilrin 8-ci imam Rzann
mzarnn stn gnbd yapdrmd.1 Pirprstlik v
mzarlarn stnd gnbd dzldrk onu ziyartgah
durumuna gtirmk slam llrin gr irk saylsa da, bu
kild bir kltr oluub gnmz qdr davam etmidir.
Glnklrd yayqn olan bu nv pirprstliyi bzi baarl
insanlar dyiik dnmlrd z siyasi amaclar yolunda
qullanmlar. Onlar zlrini qeyb ilrindn xbr vernlr
kimi tandaraq pirprst ktlnin yannda byk sayqnlq
qazana bilmilr. Saalmaz xstliklri saaldacaq
iddialarda bulunub toplumun diqqtini zlrin k bilmi,
daha sonra bu pirlrdn bzilri arxalarna aldqlar ktlnin
hesabna siyasi macralar xyalna qaplmlar. Onlarn
dualar il btn istklr Tanr qatndan cavablanacaqm
kimi bir inanc killnmy balam. Bu pirlrin oxu
avam xalqn yannda peyqmbr qdr sayq qazanmlar.
1
bulfzl Beyhqi, Beyhqi tarixi, (Zryab yayn evi,

Tehran) S. 638-648.
24
www.BayBak.com
01/06/2012
Bunlar slamda irk saylsa da, corafi srtliklr, quraqlqlar

zndn avam xalq ktlsi pirlrdn yardm dilmkdn
baqa ar dn bilmmi. Bylsin iqtisadi v sosial
ortamda zaman kedik pirlr zl sosial statusa sahib
olmular. Htta istdiklrind ail ilrin bil, mdaxil
etmilr. Moollarn ykslii il ortaya xan savalar,
qtlq v iqtisadi bhranlar pirprstlik inancn daha da
brkidirr. 13-c srdn balayaraq xanigahlar artmaa
balar. Xanigah Farsca sz birlmsidir. Xan, yni sfr,
gah da zaman demkdir.
Xanigahlarn sosial hyatda, zllikl 13-c srd ox
byk etkisi olmudur. Azrbaycanda v Anadoluda iqtisadi
v sosial hyatda etkili olan xilik d bu zaviylrin rn
olmudur. Bu zaviylrd din, xlaq, dililik, fn bilimlri,
musiqi, gzl yaz yazma, dbiyat, teoloji drslri
verilirdi.1-2 Xanigahlarda aclara sfr aldndan bu ad
ortaya xm ola bilr. Bu aclar istnildiyind xanigahn
amaclar yolunda qullanlrdlar. Aclarn olmas xanigah
sahiblrin yaramaqda idi. Bu xanigahlarn eyxlri
zamanla vliullah lqbi alrdlar, yni Allahn tam
ixtiyarl vkili. Pirprst ktl bu eyxlrin lmzliyini
qbul edir v Allahla bir kild sirli ilikid olduqlarna
inanrd. Bu sbbdn d veriln nzirlr v dini vergilr
hesabna xanigahlar byk znginliy sahib olurdu.
Zamanla bu xanigahlarla dvlt qurumlar da hesablar v
dvlt sgrverm qarlnda onlara geni tarlalar
balanrd. Xanigah eyxlri bir tr quldarlq dzni
yaradr v xanigah qurallarna gr yaayanlar onlarn
1-2
Aye rmi Bir rgt kltr rnyi olaraq Trk milli

kltrnd ahilik Trk Yurdu dergisi, ubat 1998 say
126.
25
www.BayBak.com
01/06/2012
mrlrin mtlq anlamda tabe olan kllr idilr. Bylc

xanigah eyxlri feodal bir yap iind byk iqtidara sahib
olurdular. Ktlnin maddi v mnvi iqtidar onlarn lind
bulunurdu.
Islamda mzhblrin
douu
Hz. Mhmmd dnmind hr ks peyqmbrin
buyuruqlarna qar xmadan dini frizlri yaamaqda idi.
Mhmmd Mcthid bistriy gr islamnasln
mrkzind ilk nc Hz. Mhhmmdin kiiliyi durmudur.
nk Quran bir gnd olumamdr. Ayrca, insanlarn
yazb-oxumalar da yox idi. Bu zdn d sorular olduunda
Qurana mracit etmk yerin Hz. Mhmmd mracit
edirdilr. nk Quran bugnk kli il mvcud olmam
v zllikl Hz. Mhmmd kimi cazib xsiyti olan bir
insanla dialoqun zvq d olmudur. Bu ndnl d slamn
mrkzind 23 il Hz. Mhmmdin kiiliyi durmudur. Hz.
Mhmmdin vfatndan sonra Quran slamn mrkzind
yer almdr. Peyqmbrin vfatnn hmn ardndan xilaft
siyasi bir teori olaraq ortaya xd.
Quran Allaha, peyqmbr v onu tqib edn
xliflrin itati tklif edr. Onlarn digr insanlar zrind
vilaytlri vardr. Bunun ad vilayti-ammdir. Yni
seilmi olann xalq zrin hakimiyti. Vilayti-amm
26
www.BayBak.com
01/06/2012
haqqn iradsi il xalqn iradsinin birlmsidir. Onun n

d xalq trfindn seilmlidir. Btn millt kndiliyindn
vilayti-ammni ifad edr. Burdan da xilaft mqavilsi
fikri domudur.1 mrin nrisi v ncliyi il bubkir
ilk xlif olaraq seildi. Hz. Mhmmd xst halnda ikn
bubkiri pinamaz kimi mslmanlarn nnd namaz
qlmaq n camiy gndrmidi. lk df idi peyqmbr
hyatda ikn bubkir Onun namazdak imamlq grvini
gerkldirirdi. Peyqmbr hyatda olduu zaman
bubkir bu qdr dyr vermsi o dnm mslmanlar
trfindn grlmd. Bu ndnl bubkirin xlifliyin
etiraz olmamdr. Daha sonra mr xlif oldu. mrin
xlif olmasnda bubkirin byk rolu olmudu. mrin
xilafti zaman slam geni corafiyaya yayld. mrin
ordular Sasanilri devirib v Misiri fth etdi. mr
lmdn nc alt kiilik bir ura tyin edr v bu alt
kiinin iindn birinin xlif seilmsini istr. mrin
vfatndan sonra Osman xlif seilr. Osmann
zamanndan balayaraq xilaftin qutsallq rngi dyimy
balar. lk df olaraq Osman zamannda xlify qar
aqca etiraz etmy balarlar. Bzi mslmanlar artq
hkumtin risi olan xlifni peyqmbrin mnvi varisi
kimi grmzlr. Bu etirazlar iddtlnr v Osmann
ldrlmsin gtirib xarar. Osmandan sonra linin
xilafti balar. Daha sonrak yzillrd butalibolu lini
imam olaraq nitlslr d, ancaq li zn bu adla
tanmlamamd. linin sava da imamt n deyil, xilaft
n olmudu. linin zamannda da etirazlar bitmk bilmz
v qanl savalarla nticlnr. zllikl Maviy v Hz.
1
Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar

stanbul- 1995, s. 77.
27
www.BayBak.com
01/06/2012
Ayi il olan savalar ox qanl olmudu. Hz. Ayi

peyqmbrin ei idi. Bzi savalarda peyqmbrin yannda
bulunmudu. lk df olaraq slam tarixind siyast
qatlaraq byk ordu dznlyn ox istedadl xanm
olmudur. Daha sonrak yzillrd i hli Hz. Ayini
siyast qatldndan dolay sevmz olacaqd. Ancaq VII
srd bir qadnn siyast qatlma bilgisi, csarti v
intelekti zrin dnlmyckdi. slam tarixind Hz.
Ayinin ox byk rolu olmudur. zllikl Qurann
trtibind etkili olduu sylnmnkddir. Quran badan
sona qdr zbr bilirmi. Kurt Friler Peyqmbrdn
sonra Ayi adl srind Hz. Ayinin hyat haqda
ayrntl bilgi vermkddir.
Dinin kainat gr , insan mtlq qarsnda tam
bir itat v tslimiyt armaqdadr. Mnaqisiz v qti
itat, yni sfrbr haldak bir dvltin bkldiyi ordu itati
idi. Orduda fikir azadlndan bhs etmy imkan yoxdur.2
Bu tutumla birln mvilrin v daha sonraklarn
cbriy (fatalist) grlri hr trl dnc hrktini
boacaqdlar. mvi dvlti (661-751) qurulduqdan sonra
slam
toplumunda
hkumtin
kli
peyqmbr
dnminkindn ox frqli duruma glr. Hkumt Hz.
Mhmmd v xliflr dnmindki mruluq v
mqbulluqdan brxurdar olmaz. mvilri qsbkar sayan
inin dnda snnt hli d artq hkumtin mruluunu
sorqulamaa balar. slami hkumt siyasi v iqtisadi
iqtidar lind bulundursa da, dini v ri rhbrlik
baxmndan ilham qayna olma durumunu itrr.
Maviynin i bana gldiyi gndn etibarn slam
2
Hilmi Ziya lken Uyan devirlerinde tercmenin rol

lken yaynlar 1997-stanbul, s. 89.
28
www.BayBak.com
01/06/2012
toplumunda din v hkmt arasnda blli bir snr

olumaa balar. Ancaq hkmtin dini rnginin azalmas
il dini ilrdn hans qurum sorumlu olmal idi? Bu soruya
byl bir cavab ortaya xd: Din ilrdn lma (din
alimlri) v fqihlr sorumlu olmaldr. Yni slam
toplumunda yeni sosial bir zmry ehtiyac hiss olunmaqda
idi. Bunlar lma v fqihlr olaraq slam tarixind ortaya
xacaqdlar.
Baqa bir sorun da bu idi ki, bu zmr hans
qaynaqlara dayanaraq sorumluluq stlnib toplumu hidayt
edcklr? n nmli v ilk qaynan Quran olaca blli
idi. Ancaq Quranda nasix (batil edn) v mnsux (batil
ediln) aytlr var. Mhkm v mtabihat (bnzrlr)
aytlr var. Bir aytdn dyiik alqlamalar ola bilrdi.
Ayrca, Qurann bir ox aytlrinin xlaqi v iradi ynlri
olduundan gerk v gncl sorunlarn zm
dorultusunda bu aytlrd aq bilgi sz qonusu deyildi.
Bunlar, yalnz aqlama v tfsirl anlala bilr. Bu da din
zrin aradrmac v alim grkdirirdi. kinci bir qaynaq
kimi Hz. Mhmmdin yntmini irn snnt idi.
Snnt hissdn ibart olmudur: 1- Qvl snnti, yni
peyqmbrdn eidiln rvaytlr. 2- Fel snnti, yni
peyqmbrin davranlar. 3- qrar snnti. qrar
mslmanlarn davranlar olaraq bilinr. Mslmanlarn
bu davrann peyqmbr rdd etmmi, qbul etmidir.3
Bu zdn d xliflr dnmindn uzqladqca
hdislrin etibar artmaa balamdr. Bu da doaldr.
nk xlfayi raidin iqtidarlarnn dini mruiyti var idi.
3
Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf

tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c
yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 106.
29
www.BayBak.com
01/06/2012
Onlar hm siyasi, hm d xlaqi liderlr idilr. mvilrin

ttbiqat hdis ehtiyac dourmudu. O zaman hdislri
nec toplumaq mmkn idi? Hdislr yalan qarmasn
dey, bhsiz ki, n mtbr qaynaqlar shabilr
(peyqmbrl hmshbt olanlar) idi. Yni bistdn
(peyqmbrliy ykslidn) rehlt (vfata) qdr Hz.
Mhmmdl brabr olan kiilr. Peyqmbrin syldiklri
z zamannda toplanmad n tk qaynaq shabilrin
hafizsi idi. Bu zdn d hdisnaslq elmi dodu.
Hdislr szl (ifahi) olaraq sylnildiyindn hr hdis
n sylyicilr silsilsi grkirdi. rnyin A deyirdi ki,
eitmim B-dn, B deyirdi ki, eitmim C-dn v C
deyirdi ki, eitmim peyqmbrdn. Hdis iki blmdn
ibart idi. Mtn v blg. Mtn hdisin z idi. Blg is,
hdisin nec ld edildiyini blglyirdi. Hdisin eidilm
silsilsini blli edirdi 4 Ancaq bunlarn xsiytin v
hafizlrin nec gvnmk olard? lk sorun bu
sylyicilrin xsiytlrini blli etmk idi. Bunlar kim
olmular? Bunlara hyat trzlrin gr n qdr gvnmk
olar? Bu dznk (mekanizma) rical elminin, yni
xsiytnaslq elminin douuna sbb oldu. Hdislri
dznlmk istyn ilk nmli xsiyt 9-cu srd Buxari
olmudur. O, nc 600,000 hdist toplad. Sonra
sylyicilrin xsiytini gz nnd bulunduraraq hr bir
hdisi inclmy balad. Bu inclm Tarixi-kbir
(Byk tarix) adnda bir kitabda blglndi. Bu qdr
hdisin iindn tkrar hdislrin dnda 3.000-dn az olan
hdislri mtbr olaraq qbul etdi. Hdisi qaynaq olaraq
4

yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), 106.
30
www.BayBak.com
01/06/2012
gstrmnin sorunu, yalnzca hdislrin saxta olub

olmamas, ya da hdis sylyicilrinin etibarl olub
olmamalar deyildi. Ortaya xan yeni gerklrin doas
peyqmbr dnmindki gerklrl uyqun glmmkd
idi. Bu uyqunsuzluq ortada is, o zaman doas gryi frqli
olan baqa sosial gerklr bir hdisi nec ttbiq etmk ola
bilrdi?
slam toplumu hzla glimkd v genilmkd idi.
Bu genilm srcind rb yarmadas il tamamn frqli
sosial toxuya sahib olan gerklr ortaya xrd. rb
olmayanlarn da slam qbul etmsi zndn mvcud
bilgilr v yasalar yetrli olmurdu. 5 Bu zdn d
mslmanlar hdis v snntin dnda yeni gerklrl
rastlandqlarnda bir d z fikir v istidlal (mhakim)
gclrindn yararlanmaq zorunda qaldlar. Bu da qiyas
metodunu dourdu. Yni yeni gerklrl qarlaan
mslmanlar durumu peyqmbrin dnmindki gerklrl
qiyaslamaq zorunda qalrdlar. Bu qiyas sonucunda aradak
frqi v bnzrliyi kf etmy alrdlar. Bnzr
blmn peyqmbrin snntini ttbiq edirdilr. Bnzr
olmayan blmnd z allarndan yardm alrdlar. Baqa
bir metod da istihsan idi. stihsan, yni n yax. Bu, o
demk idi ki, ortada olan bir ne senk qarsnda slam
toplumuna v slam qurallarna n yararl olan seilmli
idi. Bu aradrmalar sonunda fiqh elmini dourdu.
Quranda fiqh sz ker. Fiqh, bir eyi aqca anlamaq,
alqlamaq v aydnla qovudurmaq anlamndadr. 6 Fiqh
5

6
Dehxuda szly.
31
www.BayBak.com
01/06/2012
klmsinin sil mnas bilgi v elm demkdir.7 Dini qavram

olaraq dlillrl gizlin anlamlar aqla qovudurmaq
demkdir. Bu zdn Tanr fqih deyyildir, nk hr ey
Tanr n bilinndir. Fqih insana xas bir durumdur.8 sil
fiqh, mtlq flsfsin v metafiziy dayanr. Mqavil
nzriysini d dorudan doruya metafizikdn xarar.
nk sil fiqhd insann Allahn qarsndak vziyti
bizzat klli al olan Allahn onun bir paras, yni czi
alla mnasibt girimsiyl mmkndr. Bu mnasibt,
czn kll vzif il diqqt etmsini v klln cz haqlar
balamasn icab etdirr. Fiqh sistemi Roma hququ v
Kantdan eyni drcd ayrlar. Roma hquq sistemi nsnl
(obyektiv) xarici haqlar qbul edr v hrkt nqtsi haq
mfhumudur. Kant is, yalnz qayna mtlq olan bir
vzif prinsipini qbul edr. Kantn hquq nzriysi onun
xlaq anlaynn bir fslidir. Fiqh sistemi qarlql vziflr
v haqlar sistemidir. Hr haq bir vzifni hr vzifbir haqq
icab etdirr. Bu gnk dil evirck olsaq, frdl cmiyt
arasndak bir qarlql qbul etmk demkdir.9
lk vaxtlarda fiqhin sas qullanm hquq sahsind
idi. Bu zdn d fqihlr genld yarqlar olurdu. Bu
qaynaqlara dayanaraq v qiyasla istihsan yntmindn
yararlanaraq daha skidn bnzri olmayan bir olay zrin
mhakimlr edib nticlr xara bilirdilr. Bu ntic ry
adlanrd. Qaynaq v metod arasnda iliki qurub v ry
7
Hilmi Ziya lkn, slam Dncsi lken yaynlar

1995-stanbul, s. 62.
8
9
stanbul- 1995, s. 72.
32
www.BayBak.com
01/06/2012
xaran al etkni idi. Al ortaya girdiyindn istristmz bir fqihin xard ry baqa fqihin ryi il frqli
ola bilrdi. Bu zdn baqa bir nsr d fiqh elmin girdi. O
da icma idi. cmann n sad tanm budur: n az
ixtilafla ounluun ortaq gr. Bylc fiqhin sas drd
ana nsr zrind quruldu: 1- Quran. 2- Snnt v hdis.
3- Al. 4- cma.
Al nsr bir ox hallarda bir fqihin ryinin baqa
fqihin ryi il frqli olmasna sbb olurdu. sas sorun da
bu idi ki, gr bildirmk v ryin hdudu haraya qdrdir?
Bir ox fqihlr hr qonuda gr bildirib ry xarmaqdan
saqnrdlar. nk bir fqihin grlri ri qaynaqlardan
xarlsa da, ancaq yen d onun xsi gr v ryi idi.
Bzn bu ryin bnzrin n Quranda, n d snntd
raslanrd. Bu zdn fqihlr z rylrini qullanmaqda ox
ehtiyatl davranrdlar. Gnmz anlay il sylrsk, ox
mhafizkar davranrdlar. Bu qrup slam tarixind shabihdis olaraq tanndlar. nk bu qrup z rylrindn daha
ox peyqmbrin hdislrin dayanmaqdadlar. shabihdisin qarsnda shabi-ry durmaqda idi. shabi-ry
xsi grlr nm verir v yeni gerklrl
rastlanldnda al imkanlarndan yararlanma mslht
bilirdilr.shabi-hdis v shabi-ry qtblri arasnda
drd mzhb mktbi ortaya xd. Hnfi, Maliki, afei,
Hnbli mktblri arasndak kiik frqlri gz nnd
bulundurmazsaq, demk olar ki, aralarndak frq qiyas v
istinbat (al) qullanmnn miqdarnda idi. Hnfi
mzhbind qiyas, ry v istinbat (al yoluyla ntic
xarma) daha nd idi. Ancaq Hnbli mzhbind sas
vurqu snnt v hdislr zrin idi, qiyas v ry ox da
nmsnmirdi. Hnfi mzhbindn Hnbli mzhbin
doru getdik al nsrnn etkisi azalmaqdadr. Diqqt
33
www.BayBak.com
01/06/2012
alnmas grkn qonu da budur. Elmin susduu,

susdurulduu dnmlrd hnfiilikdn hnbliiliy
doru yilimlnmilik (tmayl) ortaya xmdr. Bu drd
mktb 8-ci srin ilk yarsndan ortaya xar v 9-cu srin
ilk yarsna, yni imam Hnblinin vfatna (856) qdr
davam edr. Bu yz il iind slamn drd sas mktbi v
mzhbi ortaya xar. Fiqhin douuna iki etkn sbb
olmudur: 1- Hkmtin dini v xlaqi ynnn azalmas.
2- Sosial gerklri rbistanla qiyasda tamamn frqli
olan yeni toplumlarla mslmanlarn qarlamalar. Siyasi
adan bu drd mzhb dyrlndirilck olursaq,
buhnifnin (lm-767) ortaya x mvilr qar
etirazlarn yksk hdd atd dnm rast glmkddir.
Bu siyasi narazlq zndn mvilrin mruiytinin n
dk dzeyd olmas doaldr. Bu ndnl mslmanlar z
ri v xlaqi sorunlarn zmk n hkmt bal
olmayan mnblr aramaqdaydlar. Bu zdn d
imperatorluun mrkzin uzaq yerlrd raq mktbi
hnfilik ad il ortaya xd. nk buhnifnin doum
yeri v hnfiliyin yayqnlad yer imperatorluun dousu
v quzeyi olan raq idi. raq o zaman kltr v mdniyt
baxmnda rbistandan daha nd idi. Mesopotamia hr
zaman mdni baxmdan nd olmudur. Bu blgnin
mdni baxmdan nd olmas dolaysyla ilk liberal mktb
v shabi-ry d burada dodu. Hz. Mhmmdin
peyqmbrliyi sasn Mkk v Mdind kediyindn
buhnify d ilk etiraz shabi-hdis trfindn bu
blgdn yksldi. Malik ibni ns (lm-796) Mdind
buhnify etiraz zminind z mktbini oludurmaa
balad. buhnifnin iraq mktbinin mnsubu olduu
kimi Malik ibni ns d Mdin mktbi il nlndi.
34
www.BayBak.com
01/06/2012
hli-snnt fiqhind balca iki byk mktb var:

1- buhnifnin cryan olaraq bilinn raq mktbi. 2Malik v Hnblin cryanlar olaraq bilinn am mktbi.
afei bunlar tlif etmidir. ki cryan arasndak zid
grlr
Malikid
ortaqlam,
barq
duruma
10
gtirilmidir.
Btn frqliliklrin rmn, hr drd
mktb rydn daha ox snnt v hdis nm vermilrdi.
Bu ndnl d drd mktb arasnda icma ortaya xd.
Drd mktb arasndak icma da byl tanmland: imkan
olduqca snnt v hdis gvnmk, ry v ictihaddan az
istifad etmk grkir.
Bu anlama il snnt hlinin lma v fqihlri 9-cu
srd ictihad qapsnn qapandn duyurdular. ctihad
qapsnn qapanmasnn sbbi n olursa olsun, bu durum
uzun sr durunlua sbb oldu. Yeni aradrmalarn v
aqlamalarn n ksilmi oldu. Snnt tqlid, skilrin
tkrar dini mrkzlrin eyitim qonusu oldu. Mtzilnin
devriliindn sonra ortaya xan durqunluq bu zdn olsa
grk.
Bu oluumlar snni ax iind idi. Bir d i olay
ortaya xmd. i v inin iind xvaric v mrci kimi
axmlar meydana xmd. Btn bu mktblr siyasi sbb
zndn ortaya xmamd. rnyin Qurann mxluq v
ya qdim olmas kimi dartmalarn siyasi sbbi yox idi.
Ancaq iki mxalif qrup qar-qarya gldiklrind istristmz dartmalar dinin tmli zrin d ynlirdi.
rnyin bir trf cbr (fatalizmdn)dn yana olur v
cbriy (fatalist) adlanrd v digr trf ixtiyardan yana
olub v qdriy adlanrd. Bir trf dnrd ki, byk
10

stanbul- 1995, s. 79.
35
www.BayBak.com
01/06/2012
gnah ilmi olan mslman artq dindn xmdr v

mslman saylmaz. Digr trf dnrd ki, slamn
tmli hadt klmsini demk is, gnhkar mslman
dindn xm saylmaz. O, hl d mslmandr, ancaq
gnahkar mslmandr, yni fasiqdir. idn sonra
hkmtin davranna ilk drin etiraz edn xvaric idi.
Xvaric nc linin ordusu iind idi. Ancaq Siffeyn
savandan sonra 659-cu ild hekmiyt olay
gerklmidi. Bu olay zndn xvaric slam tarixind ilk
siyasi v dini firq olaraq ortaya xd.11 Bu olayda mroas
linin vkili olan bumusa rini aldadb lini
xilaftdn v iqtidardan uzaqladrmd. Hekmiyt
olaynda Maviynin vkili olan mroas linin vkili olan
bumusa riy tklif edir ki, isava v slam
dnyasndak paralanman durdurmaq n hm lini,
hm d Maviyni xilaftdn uzaqladrb v xlif
seimini mslmanlarn urasna buraxalm. bumusa
rri bunu qbul edr v minbr xb y hali, mn
li v Maviyni xilaftdn aldm, artq onlarn he biri
xlif deyildir sylr. Daha sonra mroas minbr xar v
Ey hali, mn d linin xilaftdn drlmsindn
yanayam, ancaq Maviyni xlif olaraq duyururam deyr.
Bunun zrin ilk byk yarlma slam dnyasnda ortaya
xar v mvilr frldaqla i banda qaldqlarndan bir
ox mslmanlar trfindn mruluqlarn v halallqlarn
itirmi olurlar. Bu olaydan sonra linin ordusunda
paralanmalar ortaya xar. Xvaric ilk nc srf siyasi bir
olay zndn ortaya xsa da, daha sonra fikri bir axma
11

36
www.BayBak.com
01/06/2012
dnr. O zaman hkmtin Qurey xanidanna mxsus

olduu dncsi hakim idi. Xvaric bu durumu qbul
etmirdi. Bu durum xvaric gr bir tr rasizm v irqilik
olaraq grnrd. Xvaricin tnqid etdiyi irqilik mvi v
Abbasi dnmlrind srb gedck, htta daha sonra bu
irqi tutum mvali adnda bir qavram glidirckdi. rb
v Qurey olmayana xitab ediln bu aalayc qavram rb
olmayan ikinci drcli insan olaraq grckdi. Anlalan
budur ki, xvaricin o zaman ortaya qoyduu antiirqili
grn daha sonrak alarda insanlq ehtiyac
duyacaqm. Xvaric gr qaradrili bir hbinin d xlif
olma haqq olmaldr. Bunu myyn edn d qbil kimliyi
deyil, xlaqi v dini zllik olmaldr. Xvaricin bu gr
rb olmayan mslmanlar arasnda oxlu yanda
bulmasna sbb olmudur. Ayrca, xliflrdn, yalnz
bubkir v mri qbul edirdilr. 12 Xvaric digr slam
firqlrindn v mzhblrindn frqli olaraq qadnlarn
siyast qatlmalarndan yanaydlar v xlaqi, siyasi, dini
zlliklr sahib olan bir qadnn da xlif ola bilcyini
savunurdular. Bu etiqad dorultusunda bzi qadnlar da
xvaricin imam (ndri) olmudu. 13 Onlar Osman, Ayi,
Tlh, Zbeyr v lini kafir hesab edirdilr. 14 Qurandak
Yusif sursini qbul etmz v sonradan Qurana daxil
edildiyini iddia edirdilr. nk bu surd aiqan v cinsl
shnlr vardr. 15 Xvaric ox ifrat bir cryan idi v
gerklri anlama kimi pozisionda deyildilr. Ayrca,
xvaric aqca tqiyy qaryd. Xvaric dnrd ki,
gerk bir mslman hr durumda z xlaqn v inancn
12
lmill vl nhl, 1-ci cild, s. 147.

lfrq beyn-l ferq (firqlr arasnda frq), s. 41.
14
15
Eyni qaynaq, s. 164.
13
37
www.BayBak.com
01/06/2012
aqca savunmaldr. Arc Xvaricin tam qarsnda baqa

bir mktb d ortaya xmd. O da mrci idi. Xvaric
mvilrl savama cihad sayrd, ancaq mrci byl
dnmrd. Mrciy gr mslmanlarn mvilrl
sava adnda bir ykmllklri sz qonusu deyildir.
mvi-i- xvaric savanda mrci trfsizlik srgilyirdi.
Mrci hesab edirdi ki, bu qardurmalar slamiyti
paralayb zifldir. Xvaric v mrcini iki zid siyasi v
etiqadi qtb olaraq dnrsk, bunlarn ortasnda ortaya
xan mktbin adn mtzil olaraq tanmlaya bilrik.
Mtzily gr siyasi sorunu zck olan, yalnz
aldr. qli bir hyat qarlql zrrlrdn qorunma,
mqavillri dzn qoyan v ixtilaflar hll edn bir ris
itati grkdirr. gr bir ris olmasayd he bir risal
yaplmaz v insanlar hrc- mrc iind qalard.16 Mtzil
flsfi adan ussal (rasionalist), siyasi adan mrkzi v
lml, sosial adan humanist idi. O zaman mslmanlar
arasnda yayqn olan cbr v ixtiyar dartmalarnda
mtzil mzhbi insann azadlndan yana tutum
srgilmkd idi. Mtzil hesab edirdi ki, insan yapd
mllrind azad v ixtiyar sahibi olmaldr. nsan su
ilrkn Tanr onu srf bu suundan dolay czalandrarsa,
bu, Tanrnn dalt ilksi il balamaz. nk Tanr insan
yaratdnda ona su ilm olana da tanmdr. Bu zdn
blli ld insana azadlq v seim haqq tannmaldr.
Yalnz bu durumda insann yapdqlarn onun zl
iradsinin rn olaraq gr bilrik. nsana azad irad
tannmazsa, o zaman onun yapdqlarndan kndisi sorumlu
olamaz. Ancaq bu durumda insan yax v pisi sez
16

stanbul- 1995, s. 77.
38
www.BayBak.com
01/06/2012
bilr. nsann yax v pisi sez bilmsi n z aln

qullanmas grkir. Bu zdn d al mtzil
mzhbind yksk mrtbd idi. 17 Ancaq mvilr
Siffeyn olaynda gerklnlri Tanr iradsi gstrmk
n cbriy grndn yanaydlar. qtidarn lidn
alnb Maviyy verilmsini bu kild ilahi iradnin, ilahi
tqdirin gerklmsi kimi dyrlndirirdilr. mvilrin
cbriy grn gr iqtidarn Maviyy keiind
bri hiylgrlik olmam, sadc Tanrsal istnc (irad)
gerklmidir. Buna qarlq mtzil n lidn yanayd,
n Maviydn. 18 Mtzilnin ala o qdr nm verirdi
ki, bir ox mzhblrin v fqihlrin trsin olaraq alhdis qardurmasnda onlar al trcih edirdilr. 19
Mtzily gr insanlar kndi fellrini kndilri yaradarlar.
Yni insanlar tam irad azadlna sahibdirlr. gr
insanlarn fellrini Allah yaratsayd, hrkt hrriyti
olmayan insanlarn fellrinin czalandrlamas dalt
ayqr (zid) olard. Gerkd is, Allah adildir. Ktlk
yapann czasn v yaxlq yapann da dln verr.
Mtzil mli, imann saslarndan biri sayar. man, ancaq
iqrar, bilgi v mll tamamlanr. Bu o demkdir ki,
mtzil tqlidl ld ediln iman qbul etmir. man tam
olan qli yolla slama rmi olar. Htta bzi mtzil
firqlr gnah ilmnin axirtd cza grmycyinin
qln bilinmsi grkdiyi tezini savunmular. Vasil ibni ta
17
Mthhri, slami elmlrl tanlq, s. 157-159.

19
18
39
www.BayBak.com
01/06/2012
Mtzil mzhbini Bsrd qurmudur. 20 Klam elminin

douunda mtzilnin byk rolu olmudur. Mtzilnin
nmli ilklrindn biri vd v viddir, yni yax
ilrin savablanmas v kt ilrin czalanmas. Bir baqa
ilksi lmnzil beyn-l mnazileyndir. Yni iki mnzil
arasnda orta bir mqam. Bu prinsib byl izah edilmidir:
Byk gnah ilyn kims n mmindir, n kafir. Byl
bir kims fasiqdir. Mtzily gr fasiq olan kims tvb
etmdn lrs, chnnm gedr. Ancaq fasiq kimsnin
yeri chnnmdki yeri kafrin yerindn daha az zabl
yerdir. Demk ki, byk gnah ilyn kims axirtd
mminl kafir arasnda bir mqama sahib olacaqdr. 21
Mtzil hilul nzriysindn yana olan tsvvfi cryana
da mnasibt bildirir v deyirdi ki, Tanrl he bir ey hhilul
etmz.22
Mtzil Allahn axirtd d grnmycyini
savunar. Mtzily gr mhdud bir ey gzl grn
bilr. Ancaq Allah mhdud deyildir. hli-snnt is,
axirtd Allahn grl bilcyin inanr. Hdisd Allahn
axirtd grncyi bildirilmidir. Mtzil is, bu dlillrin
hamsna tvil yolunu tutaraq etiraz edr. Xristianlar Hz.
san qdim sayarlar. Yhudilr Tvrat mxluq (yaradlm)
sayarlar. ri mzhbi Quran qdim v mtzil is,
mxluq sayar. Yhudilrin Tvrat mxluq saymalar
20

21
22
40
www.BayBak.com
01/06/2012
zndn Quran mxluq olaraq grmyi d bir ox

mslman alimlr yhudi dncsinbin tsiri olaraq
dyrlndirrlr. 23 Cfri isi Quran mxluqdur
demkdn kinr v Quran hadisdir, yni zli deyildir
sylrlr.24 Mtzily gr Allah z olan v Allahn zat il
qaim olan tk sift, Allahn qdim olmasdr. Allahn zat
yannda qdim siftlr qbul edilrs, qdimlr oxalm
olar. Bu da Allahn vhdtin ayqrdr. Mtzily gr
klam ss vhrfdn meydana glr. Byl bir ey is, ya
cismdir, ya da rz. Cism v rz is, qdim ola bilmz. O
halda Quran da qdim deyildir, yaradlmdr. Allah dildiyi
zaman zatnn xaricind olan biryerd yaratd klamdr.
Ayrca, mtzil Quranda nasix v mnsux aytlrinin
bulunduunu xatrladar. Allahn klam qdim olsayd
mnsux edilmzdi iddiasnda bulunar. Mtzilnin digr
mntiqi dlili budur: Allahn klam qdim olsayd, insanlar
v mxluqlar yox ikn Allah mir verici v nhy edici
(saqndrc) olard. Byl bir durum Allahn nin
yaramaz. Buna gr d Qurann qdimliyini qbul etmk
ala v mntiq uyqun deyildir.
Mtzil deyirdi ki, nsan al yoluyla Allah drk
ed bilcyindn dolay, Allah ona al vermidir. 25 Al
elm qazanmaq, insann kndisini yadan v yalar da birbirindn ayrma mlksidir. Al elmi arayan v bhnin
dalmasn salayan dncdir.Mtzily gr aln
23

24
smail Mutlu Tarihte ve Gnmzde Caferilik, s. 152.
25
yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi) s, 117.
41
www.BayBak.com
01/06/2012
nzri v mli yanlar vardr. Al elm qazanma mlksi

olduuna gr nzri trfi vardr. Digr yandan al insan
dlidn v igd il hrkt edn heyvandan ayran balca
mlk olduundan mli v xlaqi trfi d vardr. Allah
tanmaq Al il ld edilr v ritl vacib saylar. ya
zat etibar il yax v pis deyildir. Al v hdis qarqarya glrs, al trcih edilmlidir.26 Mtzil mzhbi
peyqmbrin arxadalar olan shabilri d qutsamr v
onlar nmsmirdilr. Mtzily gr peyqmbrl
hmshbt olmann he bir nmi yoxdur v bu, bir
stnlk saylmaz. Onlar shabilr mtlq itati qbul
etmir v onlarn davranlarna tnqidi yanamaqdan
yanaydlar. Ancaq mtzilnin n sas v qarmaq qonusu
Qurann mxluq v ya qdim olmas haqqnda idi. Bir
ox lma dnrd ki, Quran peyqmbrin zamannda
yaradlmam, Qurann zat zlidir. Onlara gr Quran
Tanr klam olaraq blli bir zamanda ortaya xmamdr.
Quran Tanrnn elmi kimi zldn mvcud imi. 27 Ancaq
tvhid qonusuna ox vurqu yapan mtzil Quran Tanr
zatnn bir paras sayma irk olaraq grr v tvhid
ayqr sayrd. Quran yaratlm bir sr olduundan bu
kild deyil, baqa kild d yaratla bilrdi. Quran
mxluq olduundan mslmanlar onu tfsir ed bilrlr.
Mslmanlar arasnda elmi, qli v nzri dartmalar
baladan hr ksdn daha ox mtzil olmudur. Mtzil
al v vhyi bir araya gtirib bardrmaq istmidi. 28
Mtzil gr o qdr yayqnlad ki, yarqda alanlar
Qurann mxluq olduunu qbul etmk zorunda
26
Prof. Dr. brahim Agah ubuku, Trk-slam Dncesi

Hakknda Aratrmalar.
27
28
nayt, Masir slamda siyasi dnc, s. 26.
42
www.BayBak.com
01/06/2012
buraxlmdlar. Mmin (813-823) mtzil mzhbini

dvltin rsmi ideolojisi olaraq duyurmudu. Bu zdn
mtzil grlrini qbul etmyn bir ox lma da i
yerlrini itirmsinlr d dey, zahird d olsa mtzil
mzhbinin grlrini qbul etmk zorunda qalmdlar.
Ancaq hmd ibni Hnbl dvltin qarsnda durdu v
mtzil mzhbin qar xdndan zindana atlb
iknclr mruz qald. Mtzil yz illik iqtidar
dnmind siyastl zdldiyi n zgrlk
istklrin uyqun olmayan tfti birimlri oludurmudu. Bu
mzhbi qbul etmynlr tqib edilirdi. nmli bir sual
ortaya xr. Hkmt ndn mtzilni dstklr olmudu?
Hkmt i, xvaric, ismailiy, mani, mcusi kimi
etiqadlarla fikir savana xa bilmsi n mtzil
mzhbini daha uyqun grmdr. Mtzil dvltin d
tviqi il Yunan v Hind flsfsini rb dilin trcm
etmy balad. Srf bu dnmd mslmanlar sfr v
ondalq rqmlri hindlilrdn aldlar. 29 Mtzily gr
insan kndi felinin yaradcsdr. Dnyvi v uxrvi czaya
arpla bilmk n yaxlqla ktlk arasnda seim yapa
bilmlidir. Bunun n azad olmaldr. Yoxsa czann
anlam olmaz. Mtzil kndi fikirlrini savunmaq n
dialektik qullanrd. Ancaq trcm iinin inkiaf, Yunan
filosoflarnn tannmas Mtzilnin gzlrini ad. Orada
kndilrini savunacaq fikirlr buldular. zllikl Sokratdan
ncki Yunan filosoflarna dayandlar. Bir trfdn d
fikirlri il ziddiyy tkil edn Yunan filosoflarna hcm
etdilr, rddiylr yazdlar. lk df olaraq slam dialketiyi
il Yunan flsfsi arasnda mcadily qap adlar. Bu
29
Will Durant, Mdniyt tarixi, 1-ci cild

beiyi olaraq Dou, s. 599.
Mdniyt
43
www.BayBak.com
01/06/2012
hrktlr bir trfdn klamn (teolojinin) flsfilmsin,

digr chtdn d flsfnin din v iman mslsi il
mul olmasna sbb oldu. Grnr ki, 9-cu srin
sonlarna doru Yunan v Hind tsirlrini gtirn trcm
faliyti slam dialektiyinin iddtli tpkisin sbb
olmudur. 30 Yunan flsfsi il tanlq kndiliyindn din
v politika arasnda us (al) ksnli iliki qurma
arxasnca gtirckdi. Mtzil gr tarixdn silins d
onun yntmi daha sonra mslman filosoflar trfindn
qullanlacaqd. t bu yntmdn yola xan Farabiy gr
dinin z (cvhri) etik-politikadr.31
Mtzilnin tlimlri be ilk il ztlnmidir: 1Tvhid. 2- dalt. 3- Vd v vid. 4- Mnzillr aras
mnzil. 5- Yaxlqlara ar v ktlklrdn saqndrma
(mr bilmruf v nhy inl mknir). Tvhid Tanrnn
biriliyin olan inancdr v slamn tml ilksidir. Bu ilkni
btn slam mzhbllri v firqlri qbul edr. dalt
mtlq anlam il Allahn siftlrindndir. vd v vid,
yni yax ilrin savablanmas v kt ilrin czalanmas.
Bu, Tanrnn daltindn asl olan bal bir evrdir.
Bamsz bir ilk deyildir. lmnzil beyn-l mnazileyn.
Bu, daha nc izah edildir. Yni iki mzil arasnda orta bir
mqam. Bu prinsib byl izah edilmidir: Byk gnah
ilyn kims n mmindir, n kafir. Byl bir kims
fasiqdir. Yax ilr ar v kt ilrdn saqndrma il
ilgili Quranda bir ne ayt mvcuddur.32 Mtzil Yunan
30
Hilmi Ziya lken Uyan devirlerinde tercmenin rol

lken yaynlar 1997-stanbul, s. 90-91.
31
Farabi deal devlet eviren Prof. Dr. Ahmet Arslan,
Vadi yaynlar stanbul-2004, s. 12.
32
44
www.BayBak.com
01/06/2012
flsfsini trcm edirdi, tam olaraq qbul etmirdi. slamla

balaanlar
qbul
edir,
balamayanlar
sadc
oxuyurdular.
Bu
zdn
d
mtzil
slamn
zgrlklri olaraq tannmdr.33 lmtvkkil iqtidara
gldikdn sonra mtzil il savaa balad. mtvkkil
Quran mxluq sayan hr ksin ldrlmsin mr verdi.
Sorqu-sual etmdn hr ksin hli-hdis tqlid etmsini
istdi. Flsfni yasaqlad. Kitab satclar flsf kitablar
satacaqlar tqdird ldrlckdilr. Bu zdn Bada
kitabxanalar dvlt qarsnda hdlik imzaladlar.
Mtzilnin srlrini yaxmaa baladlar. 34 lmtvkkil
mtzilni ortadan qaldrb yerin ri mzhbini oturtdu.
amzda slam dnyasnda modern mtzililr
ortaya xmdr. Bunlar mtzil mzhbinin tarixdn
silinmsini slam dnyasnn v azadlq istyn hr ksin
facisi kimi nitlrlr. Mtzil azadlq yolunda mcadil
etmk istmidilr v dnclrind d azadlq var idi.
Ancaq onlar zlri haqda da cinayt etdilr. Xlif Mmun
onlar dstkldikdn sonra kndi etiqadlarn vacibatdan
saydlar. Onlara qar xanlar czalandrrdlar. Bylc
slam almi qanl bir blaya yaxaland v slam dnyas iki
dsty ayrld: 1- Ala inanb v dini, qli verilr tabe
tutanlar. 2- Qurana sxca balanan qrup. Bu qrup hr tr
yeniliyi bidt sayb v ortadan qaldrlmasn istyirdi. Bu
yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 118,
121, 123.
33
34
Hseyn Sultanzad, ran mdrslrinin tarixi (ski
adan Dar-ul fnunun tsisin qdr), Peqah yaynlar,
Tehran-1364, s. 71.
45
www.BayBak.com
01/06/2012
savan slama v slamn ruhuna zrr vercyindn

qorxulurdu. Sonunda mtzil dmni olan mtvkkil
iqtidara gldi v ussal bir mzhbin kkn qazd. Mtzil
hdis hli il savasa da mlub oldu v hdis hli
qazand.35
Bu olaylar snni cbhd ortaya xmd. id
trfind d frqli olaylar olumudu. i ilk xlifnin
seimin hiyl qatldna inanar. Qdiri-xum da
peyqmbrin lini varis olaraq blirtiyini iddia edrlr.
Ancaq Qdiri-xumla peyqmbrin vfat arasnda sadc
ay zaman var. Peyqmbrin bu son hcc ziyartind 70-120
min arasnda mslman itirak etmidir. Sanki bu ay
iind hr ks z hafizsini itirmi v kims, htta li v
evrsi d sla Qdiri-xum olayna iar etmmilr. Yz
illrdn sonra Qdiri-xum olay ortaya atlmdr.
Peyqmbr son hcc ziyartindn dndynd Qdiri-xum
adl bir drd Hz. li haqqnda gzl szlr sylmi.
Buna bnzr gzl szlr baqa shabilr haqqnda da
sylmidir. Bu ndnl i ilk gndn daltsizliyin
olduuna inanmaqdadr v ilk xlif seimind Hz.linin
haqqnn gzard edildiyin inanmaqdalar. lgin olan budur
ki, Nhc-l blanin Hz. liy aid olduunu qbul
edrsk, burda da li sla imamlq haqqnda bir tk sz bil
sylmmi v Mauviyy yazd mktubunda xalqn daha
ncki xliflrl bit etdiyi kimi onunla da bit etdiyini
yazar. Yni Hz. linin sava da imamt yolunda deyil,
xilaft n olmudur. Nhc-l blanin Hz. liy aid olubolmad blli deyil. Aid olsa bil, ox czi qismi Hz. liy
35

46
www.BayBak.com
01/06/2012
aiddir. nk orada Hz. liy yaramayacaq szlr

yerldirilmi. rnyin Hz. li daha ncki xliflri
qsbkar adlandrmdr. Qsbkar slamda ox ar su
saylmaqdadr. Qsbkarmlarsa, qsbkarla cihad etmyi
slam vacib bilmidir, ndn li qsbkarlarla
savamamdr? zllikl liy aid ediln bu kitabda
qadnlar haqqnda ox aalayc szlr sylnmidir. Buna
bu kild brat qazandrrlar ki, Ayi il savadan
dndy n bu szlri sylmi ola bilr! n nmlisi
is, bu kitabn nec hazrland blli deyil. Seyid Rzi bir
nsz yazm v n uyqun olan szlri burada
yerldirdiyini yazm. Hz. linin vfatndan tqribn 400 il
sonra bu hcmd kitab nec qala bilmidir? Peyqmbrin
hdislrinin nec hazrlandn anlatdq. Ancaq Nhclblani trtib edn Seyid Rzi bu szlri kimlrdn
duyduunu yazmam. Bir kitab xarm Hz. liy aid
olduunu bildirmi.
Snnt hli, yalnz peyqmbrin syldiklrini hdis
olaraq qbul edrlr. i hli is, imamlarn da
syldiklrini hdis kimi qbul edrlr. Siffeyn savandan
sonra Hz. li trfdarlarnn izlnmsi durumu daha da
ktldirmidi. Bu tqiblr zndn istr-istmz fikri
rgtlnm daha da gclnmy balamd. Xvaric eyni
cm gnnd lini, Maviyni v mroas ldrmyi
qrarladrmdlar. mroas o cm namaza getmir v z
yerin pinamaz olmaq n hrin polis risini gndrir.
Bu saldrda hrin polis risi ldrlr. Maviy yaralanar
v Hz. li d yaralandqdan gn sonra vfat edr.
liolu Hsn bu zaman 37 yanda olmudur. Maviy v
Hsn arasnda bar andlamas imzalanr. Bu andlamaya
gr Maviynin lmndn sonra xilaftin Hsn
kemsi grkirdi. Hseynin bu andlamaya qar xdn
47
www.BayBak.com
01/06/2012
yazarlar. Hsn v Hseyn Maviydn hdiylr alrd.36

Ancaq Maviynin plan zrin Hsnin qadnlarndan biri
36
Peymbrin vfatndan 40 il sonra Maviy z

siyasi rqibi butalibolu Hseyn yaltaqlanmaq n o zaman
cariy adlanan bir ne kniz gndrdi. Havva adnda bir
cariynin hyat islam tarixind klliyin nec irkin bir
vziytd davam etmsini ifa etmkddir. nk Havvann
Quranla drin tanl olmasna baxmayaraq, mslman olmaq
istmmsi diqqti clb edir. n diksindirici hadis odur ki,
Havva Quran zbr bils d, ancaq mslman olmaq istmir.
Ndn? nk mslmanlarn davranlarndan, iyrnc, qeyrixlaqi v alaq davranlarndan qorxmudu. Bir nfr
Maviyy gzl bir kniz gtirdi. Maviy knizin qiymtini
sorduunda adam min dirhm dedi. Maviy bu mbli
dyib, digr yalarla bir yerd knizi liolu Hseyn hdiy
gndrdi.28 Hseyn, dinin qaydalar sasnda yaayan
mslman idi. Bu qadndan bir ne soru sorduqdan sonra
drhal onun azad insan olmasna qrar verdi. Tarixi sndlrd
Hseynin bu qadnn gzlliyin heyran olduu sylnir.
Onlarn arasnda ken shbt bu kild olmudur:
Hseyn: Sizin adnz ndir?
Kl qadn: Havva.
Hseyn: Bu ad siz ox uyundur. N i grrsiniz?
Havva: Quran v eir oxuma bacarram.
Hseyn: Qurandan bzi paralar mn oxuya bilrsinizmi?
Havva: v qeyb xzinlrinin aarlar onun yanndadr.
Bunu onun zndn baqa kims bilmz. Torpaqda v
dnizd n varsa, hamsndan o xbrdardr.29
Hseyn: ndi bir eir d syly bilrsinizmi?
Havva: zgrc dana bilrmmi? Sn mnim
zgrlym tmin edirsnmi?
Hseyn: Bli, edirm.
Havva:
Sninl daima bir yerd olmaq,
Mutluluq v sevgi qaynadr,
bax.
Ancaq n etmli? Fanidir hyat,
Mutlu birlikdlik mmknm?
Heyhaat...!*
48
www.BayBak.com
01/06/2012
onu zhrlyib ldrr. Hsn ibni li ox evlilik

yapmd. Yetmi knizl evlnmidi. 37 mvilr
dnmind camilrd cm namazndan sonra toplu kild
Hz. li v oullarna lnt gndrrdilr. Zamanla bu
alqanlq halna glmidi. ndiki inin aura ziyarti
namaznda bubkirin, mrin, Osmann lntlndiyi
kimi. mvi mr ibni bdlziz (679-720) iki illik
iqtidar dnmind Hz. li v oullarna lnt gndrmyi
yasaqlayr. Abbasi lmtvkkil iqtidara gldikdn sonra
liolu Hseynin mzarn skb yerin su balad.
lmtvkkil ldkdn sonra olu Hseynin mzarn
qismn onard v ziyartini ngllmdi. Daha sonra
Bveyh oullar trfindn onarld. Sfvilr, Nadir ah v
Qacar dnmind indiki duruma gtirildi. 38 Qdiri-xum
olayn da Bveyhlilr rsmi gn v bayram olaraq tarix
soxmular.39
i axmnn oluumunda etkili etkn olmudur:
1- Peyqmbrin vfatndan sonra bubkirin xlif olaraq
seilmsi. Tarixi verilr gr Hz.li peyqmbrin dfn
mrasimi il mul ikn bubkiri xlif semilr. i
bunu Hz. liy yaplm haqszlq olaraq dyrlndirr. 2Tarixi qaynaqlardan alndna gr, liolu Hseyn
bu zaman alamaa balam v demi: Artq sn
zgr bir qadnsan v Maviynin mn gndrdiyi
btn hdiylr d snin olsun. Daha sonra Hseyn
qalxb namaz qlmd. (Fatim Mernisi Prdlr
arxasnda gizldiln tarix, Qanun nriyat Bak2008, s. 243-244)
37
Dr. Taha Hseyn, li v oullar, s. 219.

Hsn madzad, Ondrd msum, s. 801.
39
Baqir-ul slam univeristeti, slam tarixi drgisi, Sasan
Thmasibi Ali-Buveyh, s. 107.
38
49
www.BayBak.com
01/06/2012
Siffeyn savandan sonra 661-ci ild xilaftin Maviyy

devr edilmsi. 3- liolu Hseynin 680-ci ild
Maviyolu Yzid trfindn hid edilmsi.
Hz.linin Osmann qtlind li olamdr. Ancaq
Maviy deyirdi ki, qtli li planlam. Hz. Ayi, Tlh v
Zbeyr qatillri yaxalamad n lini tnqid edirdilr.
Onlara gr li qatillri czalandrmaq yerin dvlt
vzifsind almaqdadr. Bu zdn d Hz.li v Hz.
Ayi arasnda savalar olmudur. Cml savanda Hz.
Ayi yenilr v yaxalanar. Hz. li deyr ki, Ona sayq
gstrmk bizim grvimiz, gnah varsa, Allaha hval
edirik. Hz. li xlif olduqdan sonra mxaliflri
dstdn ibart idi: 1- Naksin. nc li il bit sonra
bitlrindn vaz kenlr. Tlh v Zbeyr kimi. 2- Qasitin.
lk badan linin xilaftini qbul etmirdilr. Maviy v
yandalar kimi. 3- Mariqin. Siffeyn savandan sonra Hz.
lidn ayrldlar v xvaric adlandlar. Bunlar Hz.li
n Maviydn d thlkli dmnlr oldular v
sonunda da xvaricdn biri olan bni-Mlcm Hz. lini
hid etdi.
li zamannda i siyasi v etiqadi bir anlam
damazd. Trfdar anlamnda idi. rb dilind d i
trfdar demkdir. li isi v Maviy isi var idi. 28-cu
surnin 15-ci aytind v 37-ci surnin d 83-c aytind
brahim isi ifadsi ker. i qavramnn trfdar
anlamnn dnda siyasi v etiqad anlam damas sonrak
tarixin olaylarn rn olacaqd.
Hsn ibni li d ldrldkdn sonra qarda
Hseyn d Maviyy qar etirazda bulunmad. Maviy
hyatda ikn olu Yzidi varis duyurdu. Bu, slam
glnyini pozmaq idi. nk bubkir v mr z
oullarn varis olaraq duyurmamdlar. Maviy
50
www.BayBak.com
01/06/2012
Hseyndn olu n bit almaq istmdi. Bunu zamann

axna buraxmd. O, hm d gcl siyasti v
dmnnas idi. Olu Yzid taprmd ki, Hseyn ibni
li v ubeydullah ibni Zubeyr diqqt etsin. Bylc
Maviy ld v Yzi atasnn yerin kedi. Yzid
Mdinnin elbayna (valisin) bir mktub yazaraq
Hseyndn bit almasn istdi. Hseyn silahl adamlarn
gtrb valinin yanna getdi v dedi ki,gr grm ox
uzun srs iri girrsiniz. Vali bit tklif etdi v Hseyn
qbul etmdi. Bir gec dnmk n vaxt istdi. Evin
dndynd bilirdi ki, yarn bit etmy getms
ldrlck. Bu zdn ailsi il bir yerd o gec gizlinc
Mdindn Mkky yola dd. Hseynin alndan
kenlr bilinmir. Yzid qar sava ama ehtimal
olmamdr. Ancaq Yzidi qbul etmdiyi bllidir. Mkkd
d Yzid adamlarnn onu v ailsini terror edcyindn
kinirdi. Hseyn xbr verdilr ki, paltarlarnn altnda
silah gizltmi olan adamlar hcc trni etmkddirlr.
Bunlar ksinlikl sni v ailni ldrmk n
gndrilmilr. Keici d olsa, Hseyn znn v ailsinin
gvnliyini tmin etmk fikrind idi. Bu zaman Kuf
asaqqallarnn Hseyni dvtetm mktublar gldi. Kuf
Hz.linin d bakndi olduu n li soyuna sayq var
idi. Bu ana qdr Hseynin shbtlrind qiyam, inqilab
kimi szlr kemmkddir. Bunlar 20-ci srd rtilmi v
Hseyn tf edilmi anlamlardr. O, sadc ailsinin
gvnliyini salamaq n dnmdr. mam misi olu
Mslim ibni qili Kufnin durumunu yoxlamaq n oraya
gndrir. Mslm yax qarlayrlar. Mslm d mama
yazr ki, Kufy glsin. Bir ay sonra Krbla hadissi
gerklckdi. Yzid, bniziyad olay yatdrmaq n
Kufy gndrir. Hseyn d bu arada Mkkdn kufy
51
www.BayBak.com
01/06/2012
doru yola xmdr. bniziyad thdidl Kuf hlini imam

yandal yapmaqdan alqoyar v Mslim ibni qili d
yaxalayb ldrrlr. bniziyad kuflilri hm d Hseyn
qar silahlandrar. Hseyni Kufy dvt ednlr bu df
silahlanb Onunla savamaq n bklrlr. Kufy yola
dm olan Hseyn Mslmn lm xbrini
duyduundan Kufy getmk istmz. Ancaq Hseyn yl
bir mkana atmd ki, orada Onu v ailsini sssizc
quatb ldrmk mmkn idi v mvilr bu frsti
qarmaq istmdilr. mvi ordusunun banda duran Hrr
Hseynin ailsini mhasir edr v Yzid bit etmsini
istr. Hseyn deyr ki, buraxn mn gedim baqa lky.
Ancaq Hrr izn vermz v deyr ki, bit etmlisiniz, mn
byl mr verilmi. Hseyn bu shrada tuzaa ddyn
his edr. Artq x yolu qalmamd. mam Hseyn
dayatrdlar ki, ya ama gedlim Yzil bit et, ya da
Kufy gedlim Yzidin nmayndsi bniziyadla bit et.
Ya da burda bit et v xbrini biz Yzidi gndrlim.
mam Hseyn burada dirnmk qrarna glir. Krbla olay
bu kild herklir. Hseyn lmk n yola
xmamd. Htta Yzidl savamaq n d bu yolulua
xmamd, nk savaa xan ordu il xar, sadc
yanndak balaca yal ocuqlar v ailsi il deyil. Ona gr
d aura gnndn ncki gn aqca trafndaklara deyir
ki, mn buraya savamaa glmmidim. Ancaq durum yl
olmu ki, geriy dn yoxdur, Yzid d tslim olamam.
Siz istrsniz ged bilrsiniz. nk Yzid mnim bitimi
istyir sizin deyil. Ancaq Hseyn yanndaklar Onu yalnz
buraxmr v orda Hseynl qalb savaaraq lmyi trcih
edirlr. Hz. Hseyn yola xdnda o zaman hl hyatda
olan bzi shabilr mama deyirlr ki, bu yol uurlu yol
deyil, vaz ke bu yoldan. Ancaq Hseyn baqa hesablar
52
www.BayBak.com
01/06/2012
yapmd. Onlar da dinlmyrk yola xmd.

bniziyadn lin qarmamas grkn frst dmd.
Hseyn z aya il yl bir shraya glmidi ki, orada
ldrlmsinin xbrini d kims duymayacaqd. Nec ki,
ox sonralar Hseynin v trafndaklarnn hadt xbri
yaylmaa balad. Kims xbr tutmadan mvi dvltin
zidd olan Hseyn amilini ortadan qaldrmaq bniziyad
uyqun frsti ld etmidi. Frsti qarmadlar v susuz bir
shrada Hseyni trafndaklarla bir yerdhid etdilr.
Yzid qar qiyam edn bir baqas idi. Ubeydullah
ibni Zbeyr idi. Maviy oluna ona diqqt etmsini
taprmd. Ubeydullah ibni Zubey Mdin aqca Yzid
qar sava ad. Yzid Mdinni bu savada viran etdi.
Millti qtl etdi. Ubeydullah ibni Zubeyr Mdindn
Mkky frar etdi. Yzid Mkkd d onu izldi. Mkkni
mhasir etdi. Ancaq tam bu srada Yzid ld v
mkklilr qtl edilmkdn qurtuldular. mam Hseynin
metodu Ubeydullah ibni Zubeyrinkindn frqli idi. Daha
sonrak dnnlrd i dbiyatnda Hseynin hadti
zrin ox bilgi rtildi. Bzn d gerk olmayan xyali
eylr bu olaya ykldilr. Krbla olaynn hr kiik
ansna eirlr yazld, rsm srlri izildi. Ordak
fdakarlqlar sntl estetiz edildi. Gz yalarna
brnrk insanlarn ruhlarna dand. Tarixi hadis
olmaqdan xb bir snt hadissin dnd. Yz illr
boyunca Krbla olay zrin mzhbi, etiqadi, estetik
yndn yatrm yatrld. Bunun yan sra Krbla olayndan
siyasi amac n yararlanma olay da olmudur. Aura gn
snnt hli n d nmli bir gndr. Bu gnd oru
tutarlar. nk peyqmbr ilk orucu bu ayda v bu gnd
duyurmu, ancaq daha sonra oruluq ramazan ayna
kemidir. Bu zdn d Aura gn orucunu yadigar olaraq
53
www.BayBak.com
01/06/2012
hl d unutmamlar. Mrake kimi bzi snni lklrd

gnn yarsn sevinir v yarsn kdrlrnir. Gnn bir
yars ilk oruc sevincidir v sonrak yars Hz. Hseynin
kdri. Bzi snnt hli alimlr yzidin bu id linin
olduunu bh il qarlamlar. Ona gr d Yzidi
lntlmnin doru olmadn sylrlr. Onlara gr Yzid
xta etmi mslman ola bilr, ancaq bu, lntlnmsi
anlamna glmmlidir. Bu olay gerkldiyind n
snnilik var idi, n d ilik. Yzid busfyann nvsi idi.
Peyqmbrin qarsndak yenilglrini unutmamlar v
intiqam peind olmular. Bunu Yzid aqca sylmidir.
Demidir ki, Bnihaim qbilsi vhy adna iqtidar l
keirmidi. N vhy var, n prd arxasnda bir ey var.
Mn sevinirm ki, z borcumu yerin yetirmim.
Ddlrimin intiqamn peyqmbrin nvlrindn aldm.
Krbla facisind mam Hseyn xsiytinin hkmti
thdid etmsinin yan sra bir d olayn kknd mvilrin
ski intiqam duyqusu durmudur. i dnc hyatn
etkilyn mam Hseynin hyat bir istisna olmudur.
Ancaq bu istisnan sonrak yzilliklrd qanuna uyqunlua
dndrdlr. Sanki btn imamlar Hseyn kimi
davranmlar kimi bir tablov izdilr. Ancaq imamlarn he
birisi qiyam etmmilr. li Maviy il bar qbul etdi.
Hsn d o kild. Sonrak imamlarn da hams zamann
iqtidarlar il anlamlar, xilaft qar xmamlar. 40
Krbla olay inin etiqad istiqamt ynlmsin tkan
verr.
Krbla olayndan be il sonra Muxtar Sqfi
Hseynin intiqamn almaq n qiyam edr. Muxtar
Sqfinin qiyam inin radikal bir ideoloji olmas yolunda
40
Dr. bdlkrim Soru.
54
www.BayBak.com
01/06/2012
byk tsir gstrr. Zeynlabidin Yzid bit etdiyi n

Muxtar onun imamln qbul etmz. linin Mhmmd
Hnif adnda bir olunu kndisin imam olaraq blirlr. O
da siyastdn v devrimdn uzaq bir hyatdan yana idi,
byl ilr qatlmaq fikri yox idi. Muxtar Sqfi Sasani
ordularn yenn Sd ibni Vqqas, Hseynin qatillri
bniziyad v imri iknc altnda ldrd. Muxtarn v
Hnifnin qtli il bu hrkt durduruldu.
i fiqhinin iki qolu var: 1- xbari. 2- suli. Sosial
glimlr baxmndan nmli sonular olan bu
mktblrdn, ixbarilr fiqh n hli-beytdn gln
hdislr arlq verr. sulilr is, al n xarmaa
alaraq ictihad savunarlar. Bunlara gr insanlar tqlid
edn v tqlid ediln blnrlr. Ixbarilr gr is, btn
insanlar imam tqlid etmlidirlr v mcthid olmalar caiz
deyildir. Dini d hr yn il ancaq imam bilmkddir.
Btn mcthidlr uyulmas grkn otoritlrdir. Ancaq
birisi mrci-mtlqdir. Yni digr mcthidlr d ona
uymaldr.
Zeyn-l Abidinin iki olu arasnda imamt haqqnda
sorun olmudur. Zeyd v Baqir. Zeyn-l Abidin ldkdn
sonra bir qisim baqiri deyil, Zeydi imam olaraq qbul etdi.
Bu firq zeydiy olaraq tarix kedi. Zeyd v qarda Baqir
arasnda ixtilaf var idi. Zeyd qardan mvi zlm
qarsnda sssiz qalmaqda sulayrd. Zeyd imamtin
rtini qlc v qiyam olaraq grrd. Bir gn qardana
demidir: bizim atamz gerk imam olmamdr, nk he
bir zaman qiyam fikrind olmamdr. 41 Zeyd z mvi
xlifsi Hiam ibni bdlmlik qar qiyam edib hid
oldu. Gnmzd Ymn halisi zeydi mzhbinddir.
41
55
www.BayBak.com
01/06/2012
inin beinci imam Baqir d dnmin iqtidarlar il sorun

yaamamdr. mam Cfr Sadiq elml daha ox urard.
i hquq mzhbinin banda mam Cfr Sadiq
bulunmaqdadr. Ancaq Cfr Sadiq he bir yazl qaynaq
miras buraxmamdr. Yalnz ondan nql ediln rvaytlr
vardr. Bu nqllr sonradan yetin eyx Mfid, eyx Tusi,
eyx Seyid Mrtza kimi i fqihlr trfindn qlm
alnmdr. inin drd ana qayna bu kitablardr: 1Mhmmd Koleini suli-kafi. 2- bucfr Babuy
Qumi Mn la yhzrt-l fqih.* 3- eyx Tusi Thzib
vl-ehkam. 4- eyx Tusi l-istibsar42 Cfr Sadiq ortaya
z mktbini qoymudu. Bu mktb sonrak yz illrd
Cfri i adlanacaqd. Cfr Sadiqdn yazl mtn
qalmad n btn ld olanlar rvaytlrdir.
Rvaytlrin n qdr gvnli olmas blli deyil. Cfr
Sadiq gr dnya bir gn d imamsz olmamdr,
olmayacaqdr. Cfr Sadiq imaml n yksk mnvi-ilahi
mqam olaraq nitls d onlar n siyast v hkmt
haqq tanmamd.
Cfr Sadiqin vfatndan sonra ifrat bir i mzhbi
olan batiniy ortaya xd. Bunlar Cfr Sadiqin byk olu
smayl imam kimi tanyrdlar. smayl atas hyatda ikn
lmd. 43 Cfr Sadiqdn sonra iki i cryan ortaya
xar. Cfr Sadiqin birinci olunu imam qbul edn
smailiy v ikinci olu Musa kazimi qbul edn imamiy
v ya isna-ri isi.
i tarixi src iind yz yaxn firqy
paralanmdr. Onlardan ibrahimiy, isna-ri, imamiy,
*
For him not in the Presence of a Jurisprudence

stanbul- 1995, s. 83.
43
smail Mutlu Tarihte ve Gnmzde Caferilik
42
56
www.BayBak.com
01/06/2012
ismailiy, zeydiy, hli-ftrt, shabi-shif, skkakiy,

fatimiy, eyxiy, rafizi, hrufiy, nqtviy kimi firqlr
daha mhurdur.
Musa Kazimin olu v 8-ci imam Rza, Abbasi
xilaftinin Xorasandak vlihdidir. Hm imam Rza hm d
olu 9-cu imam Cavad, Abbasi xlifsi Mmunun qzlar il
evlnmilr. mam Rza mmlhbib v olu Cavad is,
mmlfzl il evlnmi v toylarnda xlif bol para
xrclmidir. Riyan ibni eyb Mmunun vaqinevisi
olmudur. eyb 9-cu imam Cavadn Mmunun qz il
evlnmsi haqda bilgi vermidir: Saraydan yksk sevinc
v musiqi sslri eidilirdi. Saray sanki dnizd bir gmi
kimi grnrd. Xlifnin kllri balarnda altun qablar
ortaya xdlar. Mmun krkni imam Cavadn bana
altun paralar spirdi. O gec Mmunun byin v glinin
bana spdiyi altunlar hesabna ox adam yoxsul idis,
birdn-bir znginldi. 44 Daha sonra onun olu Na
onuncu imam olaraq bilinir.
11-ci imam Samird yaayrd.Samir sgri v
hrbi hr olduundan ona Hsn sgri deyirdilr. Hsn
sgrinin qarda bir bacs var idi. Sfvilr dnmind
Ayi ad yasaqlanb lntlns d Onun bacsnn ad Ayi
idi. Qardann birinin ad Cfr idi. i hli ona Cfr
kzzab deyirdi. nk 11-ci imamn varisinin blirlnmsi
n dznlndiyi kommissionda Cfr Allaha and idi ki,
qarda Hsn sgrinin olu olmamdr. Mehdi adnda
drd yanda olunun olub qeyb kildiyin inananlar ona
Cfr Kzzab dedilr. Hsn sgrinin dfn mrasimind
Cfr meyit namaz qlmaq istr. Tkbir etmk zr ikn
kimsnin gzn grnmyn buday bir ocuq n xb
44
caddin fa 1400 ildn sonra s. 944.
57
www.BayBak.com
01/06/2012
Cfr Kzzab uzaqladraraq atasnn meyit namazn z

qlmdr. Cfr ox az yaasa da oxlu evladlar varm.45
Bu gz grnmyn ocuq 12-ci imam Mehdidir.
12-ci imam Mehdi atasnn lmndn drd il nc
dnyaya glmi v Samird bir quyuda qeyb kilmidir.
Yalnz naiblr v ya bablar irtibat qurmu. Cann
qorumaq n kimsy grnmmidir. Osman ibni Sid
adnda birisi Mehdi il tmasda olduunu iddia edib v i
hlindn para toplayrd. Osman ibni Sid 45 il bu adla i
hlindn para toplad. mam Mehdi il irtibatda olan drd
kiidn biri d Mhmmd Seymri adnda bir fars
olmudur. Mehdinin qeybi iki mrhldn ibart olmu. 70
il davam edn 1- Kiik qeybt. 2- Byk qeybt. Kiik
qeybt rzind drd kii il ilikid olmu: 1- Osman ibni
Sid. 2- Mhmmd ibni Osman. 3- Hseyn ibni Ruh. 4li ibni Mhmmd Seymri.* Byk qeybt bu drd
kiinin lmndn sonra balamdr.
Seymri ldynd bir mktub gstrdi v bu
mktubu Mehdinin yazdn iddia etdi. Bu mktub eyx
Tusinin Qeybt adl kitabnda verilmidir. Sfvilr
dnminin eyxlrindn biri olan Mclisi d bu mktubu
Mehdiyi-moud kitabnda vermidir. Bu mktubda
yazlm:
Tanrnn ad il
Ey li ibni Mhmmd Seymri! Snin lmndn
sonra Tanr qardalarna sbr versin. nk alt gndn
sonra lcksn. lrin yerbyer eyl v kimsy d
caniin tyin etm. nk byk qeybt balamdr. Mn
45
Dairt-ul maarifi- i 5-ci cild, Qamus-ul rical 2-ci cild,

l-maarif vl-maarif 2-ci cild.
*
Sfvilr dnmind yasaqlanb lntlnmsin
baxmayaraq Mehdinin naiblrinin d adlar Osman olmu!
58
www.BayBak.com
01/06/2012
bir d tanrnn izni il ortaya xacaam. Bu da zamanlar

kedikdn v yer znd zlm ab-dadqdan sonra olacaq.
ilr arasnda kims mni grdy iddia edib ortaya
xacaq. Bilmi ol ki, sfyaninin ortaya xndan v
gylrdn fryad glmdn nc kims mni grdyn
iddia edrs, yalan sylmidir, yalannn biridir. Gerk
gc v iqtidar Tanrya mxsusdur.
Qeybti-kbradan (byk yox oludan) sonra 945-ci
ild buca Buveyh trfindn qurulan v imamiy
trfdar olan Bveyhlilrin hakimiyti l keirmsi,
imamiy isinin glimsin sbb oldu. O tarixlrd
imamiy isi hdis, klam v fiqh sahsind byk
irlilm qeyd etdilr. inin n mtbr srlri bu
dnmd yazld. Slcuqlu hkmdar Torul by 1055-ci
ild Badad alaraq onlarn iqtidarna son verdi. 46 slam
tarixind he bir hadis imamlq qdr haqsz qan
tkmmidir. slamla he bir balants olmayan iki anlay
da iy mxsusdur. Onlardan biri xums v digri
mtdir. Xums, yni hr i var-dvltinin bed birini
mollaya vermlidir. Mt, yni mta v ey. Yni qadn bir
yadr v keici olaraq si ad il qullanla bilr. Hr iki
anlay mollalq v aytullahlq qurumunun maddi v
seksual ehtiyacn gedrmk n glidirilmidir.
Bu altyap n bilgilrdn sonra Sfvi tarixinin
inclnmsin kelim.
46
smail Mutlu Tarihte ve Gnmzde Caferilik, s. 55.
59
www.BayBak.com
01/06/2012
eyx Sfyddin rdbilli

Sfvi lqbi Sfyddin adndan alnmdr.
Sfyddin 1252-ci ild rdbilin Klxoran kndind
dnyaya glmidir.2 Atasnn Klxoranda kin yerlri
olmudur. Sfyddinin ad bu soyda dini aristokrasinin
olduunu gstrmkddir. nk byl tmtraql adlar,
ancaq dini aristokrasid bulunanlar ocuqlarna ver
bilrdilr. Yoxsullarn adlar mumn tmiz trk adlar
olmudur.* Sfvilrin soyu haqda dyiik grlr var.
Valter Hins** v Ksrvi onlarn soyunu trk olaraq
grmzlr. Sfvilr zlrini 7-ci imam Musa Kazim
2
Valter Hins randa Milli Dvltin Tkili farscaya

evirn Keykavus Cahandari, 2-ci yaym 1361-ci il (hicrimsi).
*
Gnmzd d ran mhitind bu kilddir. Bizim Limli
kndimizd he bir tarlas olmayanlar, onun-bunun
qapsnda alanlarn ad tmiz trk olard. Ancaq
imkanlar olanlarn ad rbc, farsca, dini aillrin d ad
mumn tmtraql rbc adlar olard. rnyin
kndimizd kl olaraq alan adamlarn adlar bu kild
idi: Tanrverdi, Dnizxan, Qotazxan, zxan, Azay,
Bayndr, Tovxan, Ayaz, Durna, Balabyim, Usandq, Al,
Al, mlr, Ataxan, v...
**
Valter Hinsin Sfvilr haqqnda yazd kitab randa
randa milli dvltin tkili ad il fars dilin trcm
edilmidir.
60
www.BayBak.com
01/06/2012
soyundan bildiklri n rb olmalar grkir. eyx Sfi 7ci imam Musa Kazimin 18-ci soyu idi.3 Tarixi verilr gr
rb ordular Azrbaycanda iki hrbi qrargah qurmular.
Biri Maraada v ikincisi d rdbild. O zaman minlrc
rb aillri bu blglrd yerldirilmilr. Azrbaycanda
yayqn olan rbli yer v rbzad soy adlar da bu rb
yerlmlrindn qalma miraslar olmaldr. ilrin ikinci
imam liolu Hsnin qaynatas olan s bni- Kendi
nc xlif Osmann xilaftinin sonlarnda v drdnc
xlif linin zamannda Azrbaycann valisi idi. bni-Kendi
zyl bir ox rb aillrini Azrbaycana gtirmidi.
Azrbaycanda bu gn zn sadat, yni seyidlr
adlandranlar da bu trmlrdn olmular.*** bumslim
Xorasaninin mvilri devirmsindn sonra Xorasanda v
bir ox blglrd rblr qar saldrlar balam, bir ox
blglr rblrdn tmizlnmidi. Ancaq Azrbaycanda
rblr qar bnzr saldrlar olmamd. Abbasi xilaftin
qar olan rblrin Babk ordusunda xilaft qar
savadqlar da tarix bilgilri arasndadr. Azrbaycanda
yerlmi olan rblr daha sonrak dnmlrd, zllikl
d Mrkzi Asiyadan trk axnlarnn glmsi il
3
rf Xan Bitlisi rfnam 2-ci cild, s. 132, satir

yaynlar Tehran 1377 (h.)
***
DNA zrin yaplan son aradrma bu iddialarn yanl
v gerkdolduunu isbatlamdr. Seyid qonusu
bioloji gerklikl sla aidiyti yoxdur. Sadc kltrl bir
olqudur. Qaynaq n baxla bilr: Bu biolojik aradrma
gnmzd yayqn olan seyidlr anlayn qbul
etmmkddir. Artq seyid dey, zllikl Azbrycan
blgsind bir soy yoxdur. Byk olaslqla Sfvilr d bu
seyid kimliyindn siyasi amaclar n yararlanmlar.
Qaynaq:
http://www.bbc.co.uk/persian/science/2011/11/111113_l42
_vid_ir_genetic.shtml
61
www.BayBak.com
01/06/2012
trklrk dillrini unutmular. Azrbaycan halisinin

baat (dominant) mzhbi snniliyin afei mzhbi
olmudur. Sfyddin afei snni mzhbini ddlrindn
miras almd. Azrbaycanda isna-ri i olmamd.
Ancaq bzi zeydi isin mnsub olan topluluqlar olmudur.
Sfyddin ocuqluunda Quran v snnt yrnimin
balar. eyx Frc rdbilidn drs alb onun mridi olur.
Tsvvfd mqamlar olaraq bilinn yolda irlily
bilmsi n bir srliyin Savalan dann tklrind
etikafa kilr. O zaman Azrbaycanda ykslm imkan
qstl olduundan Sfyddin Azrbaycan trk edib iraza
gedr. irazda eyx Abdulla Xfifin mridi olar. Bu
xanigahda Sfyddin mrid yetidirm qurallarn yrnr.
irazda olqunlama srcini bitirdikdn sonra rdbil geri
dnr. Ancaq rdbild daha tcrbli eyxlr olduundan
Sfyddin zn mrid clb ed bilmz. Bu zdn d 1269cu ild Gilana gedr v burda ox nl eyx Zahid
Gilanidn drs alar, onun xanigahnn yrncisi olar.4 eyx
Zahid Gilanini Qazan Xan mool z himaysi altna alm,
ona ox yardmlar edirdi. Buna qarlq olaraq Gilani xalqn
moollara uymalarn tbli edirdi. Xalqn zrind byk
mnvi etkisi olan xanigah eyxlrinin bu istklri ox
tsirli olurdu. Sfyddin ox qsa bir zaman iind eyx
Zahid Gilaninin diqqtini zn clb edrk onun birinci
mridi mqamna yksldi. eyx Zahid Gilaninin
yardms oldu. eyx Gilani qzn Sfyddinl evlndirdi.
Bu evlilikdn sonra da Gilani vsiyt edrk Sfyddini z
varisi olaraq duyurdu. 1290-c ild eyx Gilani ldkdn
4

62
www.BayBak.com
01/06/2012
sonra Sfyddin onun btn yetkililrin sahib oldu.

Bylc Sfyddinin ykslii n grkn imkan
salanm oldu. Gilaninin mridlrini zn mrid edrk
rdbil geri dnb z xanigahn tsis etdi. rdbild v
evrsind zn trfdar toplamaa balad. eyx
xanigahda smaznlikl d mul olur v bu yolla dindar
olub, ancaq daha ad yaamaq istyn gnc adamlar
xanigaha czb ed bilirdi.5 Smann szlk anlam
eitmkdir. Ancaq tsvvfd baqa anlam damdr. Onu
bir tr ad yaamaq olaraq mnalandrmaq olar. Bu ad
yaama v qmlrdn uzaqdurma, rindlr xas idi.
Rindlrdn tsvvf kemidir.*** Sufilrdn bir qismi
byl inanrdlar ki, Tanrn srkli zikr edrk insan ruhu
Ona qovua bilr v Ona qovumaq da adlq gtirr. Bu
adlq ehtizaz, hrktlnm oludurar v insan zndn
asl olmayaraq rqs etmy v sevin lqlar atmaa
balar. Bu metodu icad ednlr daha nc zahidlikl mul
olan eyxlr olmudular. Onlar grdlr ki, oruc tutmaq,
geclr ayaq qalmaq v zab kmlrl toplumu etkily
bilmirlr. kilib bir yerd yalnz bana yaayrlar v xalq
da onlar unudur. Bu zdn d toplumu v zllikl gnclri
5
eyx Sfyddinin hyat haqqnda ayrntl bilgi bu

qaynaqlarda mvcuddur: 1- bni-Bzar rdbili, Sfvt-l
Sfa Qulamrza Tbatbainin redaktsi. 2- hmd Ksrvi,
eyx Sfi v soyu 3- Mnuehr Parsadust Birinci ah
smayl, s 115-124.
***
zllikl dbiyatda ox yayqn olmudur rindlik.
Fzulinin v digr irfan hlinin eirlrind rindliy tanq
olmaq mmkndr. Mvlanada bu zirvy atar.
Mvlanann btn srlri ritmikdir, musiqi il i-idir.
Fzuli nl qzlind qmlrdn uzaq durma v
adlqlara meylli olma bu kild anladar:
Fzuli rindi-eydadr, hmi xlq rsvadr
Sorun kim bu, n sevdadr, bu sevdadan usanmazm?
63
www.BayBak.com
01/06/2012
zlrin clb etmk n bu metodu glidirdilr.

Xanigahlar bir trl hm d ylnc mkanna dnd. Bu
zdn ri zahidlikdn vaz keib rindlik z tutdular.
Rindlik ylncdn yana olan dindar n cazibli
grnrd. Tsvvfd zaman-zaman rindlik istismar
edilmidir. nk rindlr insana xidmt edrk, brin
sviysini yksltmk istmidilr. Ancaq bzi sufilr
insanlarn bu tmayln v rindlrin tarixi tcrbsini z
siyasi amaclar yolunda qullanmlar. Xanigahlar zamanla
dnmin siyasi iqtidarlar il anlaaraq geni maddi imkana
sahib olmular. Buna qarlq xanigahlar siyasi iqtidarlara
sgr vermi v siyasi iqtidarn mrulamas yolunda
almlar. Bu zdn d hr dvlt bas v ya dvlt
yetkilisi xanigah eyxlrini yanna arm, onun knln
l almdr. ox kz iqtidarlarn mruiytini bu xanigahlar
salamlar. ski alarda siyasi rgtlnm partilr
klind olmad n, xanigahlar hm d gnmz
partilrinin rolunu oynamdr.
Rindlr frdi mutluluu toplumsal mutluluqda
grrdlr. Xalqn mutlu olmas yolunda almaqla gerk
mutluluun ld edilcyin inanrdlar. ad yaamaq v
btn insanlarn adl n ldn glni etmk lazmdr.
Bu fikir axmnn rnklrini xvan-s Sfa risallrind,
Fzulinin, Xyyamn, Hafizin, Mvlanann qzllrind
grmk mmkndr.* habddin Shrvrdinin d
Rindlik haln daha yax anlaya bilmmiz n

Fzulinin bu eirin baxlam:
Nec bir vsvseyi-ql il qmnak olalm,
Glin alayii-qmdn xalm, pak olalm,
Neyi-mey bulalm, qabili-idrak olalm.
Mst mdhu xrabatiy bibak olalm.
64
www.BayBak.com
01/06/2012
dnyagrnd rindlik var idi. Rindlik ski Orta Dou v

Mesopotamia kltrlrindn qaynaqlanan bir glimdir.
Mvlana, Tbrizli msl tan olduqdan sonra tamamn
rindlik yoluna girmi, smaznlik etmi, musiqi v eir
sylmidi. Yni srkli mutlu olma v mutlu yaama
durumu. midsizliyi yaxn buraxmamaq. Mvlana
Msnvinin drdnc cildind smaznliyi, eiri v
musiqini irn rindliyi bu kild aqlar:
Sylr olmular rnlr ol nfs
Gylrin sonsuzluundandr bu ss
Ol flklr seyrinindir kim bu saz
Sylr olmu byl tnburla boaz
Biz ki, hp adm soyundan glmiiz
Ilk zldn varla srpilmiiz.
Byldir sazlardak ol inlyi,
Anladar bir ox anmla dinlyi
Rindlr bzmin srmst sbu tk giribn,
Zvq bain girib, cam gln dribn,
Mey derlrs bha ql mtan, veribn,
Paybsti-meyi-safi olalm drd misal,
Verlim saqiy can, eylylim ksbi-hlal
Ndn bilmylim almi-keyfiyyti-hal,
Mey hbab kimi meyxand bir ev tutuban,
Iqdi-ngur kimi bir araya ba atuban,
Alsalar, din il dnyayi rab satuban,
Baddn qeyr ki, qm dfin bir cam yetr,
Nqdini nisyy hr kim verck olsa itr,
Ey Fzuli, rvii-hli-riyadn n bitr?
65
www.BayBak.com
01/06/2012
ikl rtms bizi torpaq v su

Kksmzd var zllik duyqusu
Ol zl gndn olan sslr glir
Musiqi klind bizd ykslir.**
Mvlana bu misralarda anladr ki, musiqi v eir
insana tbitd olan byk dzni xatrladr. nsanda zli
hzz v zvq duyqusu oyadr. O hzz ki, yalnz umaqda
(cnntd) Adm v Hvvay verilmidi. O hzzi bizim
bilincaltmzda oyadan musiqi v eirdir. Byl bir hzz
varm olan insan kndisin smaz olur v rqs etmy
balar. Bu rqsl d btn doa il birlm duyqusu iin
girr, nk tbitd d hr ey rqs etmkddir.***
Smann n zamandan irfana daxil olduu blli deyil. Daha
ncdn danq v sistemsiz kild mvcud olan sma,
msi-Tbriz trfindn sistematiz edilmidir. Eq
tsvvf midsizliklrl, qorxularla savamaldr. Bu zdn
d kollektiv sevinc v adla ehtiyac var. Eq
tsvvfnd sma bir zrurtdir. Sma insann
**
Trcm: Gntay. Baqurd Trksind ik bh

demkdir.
***
Bu dncni Hseyn Cavid d bu kild aqlamdr:
Htta u fqlrd snn qanl gn d
Hp rqs edrk qeyb oluyor, seyr edin, it!..
Hp rqs ediyor qanl gn,qanl fqlr,
Hp rqs ediyor hal qmr, pnb fqlr.
Rqs etmd hp er dha, hsn ltaft.
Rqs etmd yldzl fza, ruhi-tbit.
Hr flsf, hr din triqt, btn adt
Rqs etmd hp olsa xyal, olsa hqiqt.
Hp rqs ediyor hzn srur, eq flakt,
Hp rqs ediyor xeyirl r, elm chalt...
Rqs etmd, htta, o grnmz ulu mbud,
Rqs etmd, htta o vcudi-dmalud.
66
www.BayBak.com
01/06/2012
hycann sndrn hr tr uyudurucuya qardr.6 Ancaq

smann dyiik amaclar n qullanld da olmudur.
Hllac, Bayzid irfanna yaxnlamaq n qullanlan
smann ruhani anlam olmudur. Xanigaha imkanlar v
iqtidar salamaq amac il gnclri clb etmk n d
sma qullanlmdr. Bu yolla gnc mridlrin say gn
kedik artrd. Sma mclisi bzn o qdr etkili olmu
ki, sad insanlar da zn czb edib aln bandan ala
bilirmi. Bunu Mvlana Msnvisind bir hekay il byl
anadar: Bir msafir eyi il bir yerd bir xanigaha glr v
eyini aparb axrda balayb bki adama tapraraq
xanigaha girr. Bir azdan xanigaha toplaan ac sufilr
balayrlar alb oynamaa. Bu arada sufilrdn bir nesi
gedib eyi ksib piirib gtrib tini yey-yey df alb,
rqs edib eir oxuyub oynayrlar. Sufilr grrlr ki, ek
sahibi z d hycanlanb bunlara qatlb oynamaa
balad. Toplu kild dans edib oxuyurlar ki:
Getdi ek, getdi ek getdi d
Getdi ek, getdi ek getdi d*
Ek sahibi d bunlara qatlb getdi ek, getdi ek
getdi d sylyib rqs edir. Xanigahn trni bitr v hr
ks kib gedr evin. Msafir d eyini ab minib
getmk n tvly gedr. Eyini balad yerd
grmz. Taprd bkiy sylr ki, mnim eyim han?
Bki deyir: Ek getdi
Adam deyir: Hara getdi ek, eyim hardadr?
Bki deyir: eyi ksib yeyib v dans etdiniz. Yediyiniz t
snin eyinin ti idi.
6
Nasirddin Sahibzzmani nc xtt, s. 327.

*
67
www.BayBak.com
01/06/2012
Msafir fklnib bkiy deyir: Mn niy xbr

vermdin?
Bki deyir: Mn ne df gldim sn xbr vermy,
ancaq sn ylsin rkdn getdi ek, getdi ek getdi
d rqisini sylyib rqs edirdin ki, mn snin bildiyini
sandm. Sn qoymadn azm ab Eyi ksdilr
sylyim. Azm amaq istrkn sn getdi ek, getdi
ek, getdi d deyib dans etdin.
Sonra Mvlana kor tqlidin n qdr zrrli olduunu
anladar. Adam onlar tqlid edrk getdi ek sylmi.
Gedn eyin z eyi olduunu bilmmi.
Sfyddin zaman xanigahlarn yayqnlad dnm
olmudur. Moollarn da dstyini alan bir ox xanigah
Orta Douda aktivlmidi. Moollarn mslmanlama
srcind xanigahlarn rolu olduundan mool dvltinin
dstyini alm olurdular. ingiz Xan dnmindn
balayaraq moollar fth etdiklri hr yerd din ndrlrin,
xanigah eyxlrin xogr il yanardlar. Orta Dou,
yalnz moollar zamannda din v mzhb azadlna
qovumudu. Moollarn btn dinlr eit msafd
durmalar dini zgrlk ortam oludurmudu. Bu dini
zgrly zllikl Sfvilr dnmind insanlar ox arzu
edckdilr. Daha ncki dnmlrd dnyagr qbul
edilmyn xanigahlarn eyxlrinin drisini soyur, qtl
edirdilr. Mool mdniyti blgy dnyvi yasalar
gtirmi v blg xalqlar azad nfs ala bilmidi. zllikl
moollar Badad xilaftini devirdikdn sonra yzillr
boyunca davam edn xilaft sartindn blg milltlri
azad edilmidi. Mool dnmind dyiik xanigahlarn azad
kild faliyt gstrmlrinin sbbi moollarn dnyvi
yasalar idi. Mool yasalar kimin ny inand il
ilgilnmlirdi. Htta xanigahlarn fal olmas mool
68
www.BayBak.com
01/06/2012
dvltinin yararna idi. nk xanigah eyxlrini ld

edrk iqtidarlarn mhkmlndir bilirdilr. Bu dnm
xanigah eyxlri mumn cbriyy inancna gr
davranrdlar. Cbriyy mvilr dnmind ortaya xm
mzhbi bir axm olmudu. Onlara gr gerkln hr
ml Tanrnn iradsi il olmaqdadr v insann he bir
iradsi yoxdur. Kim yax, ya da pis davranrsa, bunu z
etmmkddir, bu, Tanr iradsinin tcllisidir. nsann
mllrinin yax, ya da pis olmas haqda kimsnin qrar
verm haqq yoxdur. Bu inana gr zalimlri zlmndn
dolay tnqid etmk d yanl idi. Tanr qulunun grvi
ortaya xan duruma tslim olmaqdr. nk Tanr
istmsydi kt eylr d olmazd. Tanr istdiyi n
olmudur. Xanigah eyxlrinin yayd bu ideoloji mool
dvltinin yararna idi. nk blgy gln bir millt
olaraq onlarn btn yapdqlar xanigah eyxlri trfindn
Tanr iradsinin gstrgsi kimi anladlrd. ingiz Xan da
imperatorluunu qurduunda zn Gy Tanrnn yer
zndki qlc kimi sanmd. Cbriyy btn zab v
aclar Tanr qatndan gln mrhmtlr olaraq grr v
btn bunlarn hamsn Tanrnn snavlar kimi anlayrd.
Baba Tahir ryan bu inan bir eirind bu kild
anlatmd:
Biri drdi, bir drman sevr d
Biri vsli, biri hicran sevr d
Mnim knlm bu istklr iind
Onu istr ki, hp canan sevr d*
Yni insan bu inana gr z bir ey istmmli,
Onun istklrin tslim olmal v onun istklrini
sevmlidir. Onun istdiklri, baa gtirdiklri yax da olsa,
*
Trky evirni: G.G
69
www.BayBak.com
01/06/2012
pis d olsa qbul edilmli v dyidirilmsin

allmamaldr. Bu inancda bzi eyxlr o qdr irli
getmidilr ki, deyirdilr: Bir gmi dnizd batr v
iindkilr boulursa, onlara yardm etmmk grkir.
nk bu, Tanrnn iradsidir. Tanrnn iradsin qarmaq
kfrdr. Onlara gr ahlq Tanrnn kims balad
ltfdr v bir ah din qar xmad src ona tslim
olmaq lazmdr, nk bu nemti ona Tanr vermidir. Ona
itat etmk, dolaysyla Tanrya itat etmkdir. Xanigahlara
hakim olan cbriyy gr mvcud mool siyastini
tamamn qbul edir v onlara tslim olurdu.** Bu inanc
mool iqtidarn mruladrd n istr-istmz mool
dvltinin d tqdirini v mali tviqini grrd. Blgd
sadc sgri gc olaraq bulunan v saylar da ox olmayan
moollar n bu gr ox lverili idi. Bu zdn mool
dvlti tannm xanigah eyxlrini grkn dzeyd
dllndirdi. Onlara geni torpaq sahlri tarlalar balayr,
taladqlar znginliklrdn xanigahlara da pay gndrirdilr.
Bu da xanigah eyxlrinin z mridlri zrin iqtidarlarn
mhkmlndirirdi. Moollar blgy byk mdniyt v
dialoq kltr gtirmidilr. Moollara gr hi bir din
digrin stn deyldi. Btn dinlr ya bir-biri il dialoqa
girmli, ya da mool qlc il czalanmalydlar. Dinlr
aras bar, anlama v dialoq ilk kz olaraq mool yasalar
trfindn tarixd uyquland. Moollarn insan alnn
rn olan yasalarla dvlti idar etmsi daha sonralar Qrb
mdniytinin cvhrini tkil edckdi. Dindn asl
olmayan yasalar tarixd ilk df olaraq mool dvlti
**
Mvlana Clalddin Rumini moollarla ibirliyi

yapmaqla sulayanlar bu dini grdn xbrsiz
olmaldrlar.
70
www.BayBak.com
01/06/2012
trfindn uyqulanmd. Daha nc bir-birinin salamn

almayan i-snni alimlr zorla bir yerd aldrld. Ar
ismaili isi olan Nsrddin Tusi il snni musiqi alimi olan
Sfyddin Urmvi Maraann rsdaxanasnda bir yerd
alrd.
Bzi aradrma tarixilr moollarn blgy sadc
sava blalar gtirmdiklrini savunarlar. Onlara gr
blg mdniytinin yksliind moollarn byk rolu
olmudur. Bu mdni ykslii bu kild ztlmk olar:
1Bir yntim ats altnda btn mdniytlri
birldirdilr. in, Hind, Adniz, Xristian, amanlq,
buddizm, slam mdniytlrini bir-birin qardrdlar.
Btn mdniytlri mool yasalarnn ats altnda bir
yerd bar iind yaamaa mhkum etdilr.
2Moollardan nc ticart yollarnda gvnlik yox
idi. Tacirlr zlrini gvnd hiss etmzdilr. O zdn d
ipk yolunun ticart imkanlar azalmd. Moollar
krsllmnin sas olan ticartin gvnliyini geni
imperatorluq razilrind salayan ilk cahanmul dvlt
olmudur. Mool imperatorluu dnmind ticart ksin
gvnlik imkanlarndan brxurdar olduundan tacirlr
mool dvltini dstklr olmudular.
3Asiya v Avropa arasnda gvnli siyasi ilikilr
brqrar olmudu. Sfirliklrin gvnli faliyti siyasi
ilikilri drinldirmidi.
4in, mslman, xristian, hind v digr inanclarn
v milltlrin bilim adamlar moollarn elmi mrkzlrind
bir yerd alma tcrb etdilr. Baqa inanclara mnsub
71
www.BayBak.com
01/06/2012
alimlr d bu elmi mrkzlrd alrdlar. Bunun hesabna

Uzaq Doudan Uyqur minyatr snti Orta Douya axd.6
rdbildki Sfyddin xanigah bu dnmd n ox
gliri olan xanigah idi. Came-ut tvarix kitabnn yazar
Ridddin Fzlullah Hmdani bu zaman yeni mslman
olmu Qazan Xan Moolun babaxandr. Hm Ridddin,
hm d Qazan Xan z Sfyddin xanigahna iltifatlarda
bulunurdular. Ridddin Fzlullah mool sarayna
glmdn nc Hmdanda tbiblik etmkd idi. Tbabtin
dnda dini bilimlrl d uramaqda idi. ski bir yhudi
olduundan tvratn trcmsini d etmidi. Daha sonra
yhudi qalmaqla sulanaraq ldrlckdi.7 Qazan Xann
zl hkimi olaraq ald daha sonra da gcl mool
xannn babaxan oldu. Qazan Xann dnmind dvltin
ikinci xsi olan Ridddin Qazan Xann lmndn sonra
onun tutruu (vsiyti) zrin iqtidara gln qarda
Ulcayto dnmind d z grvini srdrmd.
Dvltdki grvi icab islamiyti qbul edn ski yhudi
inancl Ridddinin drd olu var idi. Hr drd olunu
dvltin nmli mqamlarna yerldirmidi. Babaxan
lkni yax idar ed bilmsi n xanigah eyxlrin bol
hdiylr gndrirdi. lkd sabitlik brqrar etdik
Xanlarnn gvnini qazanm olurdu. Babaxan slam
qbul etdikdn sonra bir ox mslman nl adamlar
yanna kmk istdi. eyx Sfyddin yaxnlad. Dini
gnlrd eyxin xanigahn ziyart urayr v bolca
hdiylr aparrd. Mkatibati-Ridid mvcud olan bir
blgy gr babaxan ramazan bayramnda eyx
6
Nasirddin Sahibzzmani nc xtt, s 264. Abbas

qbal Atyani Mool tarixi, s. 108-109.
7
Petroevski randa slam farscaya evirn Krim
Kavrz, s. 98.
72
www.BayBak.com
01/06/2012
Sfyddini ziyart urarkn bu mallar byk eyx

sunmudur:
Buda15000kg, dy 30, 000kg, kr ya 1600kg,
bal3200kg, pendir800kg, doab 400kg, qoyun130
ba, qaz190 dd, rdk600 dd, glab30 qab,
para 10 min dinar (txminn 75kg altun dyri).7-2
eyx Sfi mool dvltinin bu kild diqqti saysind 35
il rdbil drgahna eyxlik etdi. mrin tabe olacaq
minlrc mridi var idi. Mridlri il bir yerd mool
dvltin dualar edirdilr. Mool xanlarna uyma tbli
edirdilr.
1325-ci ild Sfyddin ld. Sfyddinin tutruu
(vsiyyti) zrin olu Sdrddin rdbil xanigahnn
bana kedi. eyx Sdrddinin byk xyallar var idi.
rdbil xanigahn Orta Dounun n byk xanigahna
dndrmk n atasnn mzar zrin byk bir
gnbd yapdrd. Bu gnbdin yaplmas illrc srd. O
zaman byl bir gr var idi ki, eyxin gnbdi n qdr
mhtm olursa, ona diqqt ednlrin say da bir o qdr
oxalar v nzrlrin, glirlrin d hcmi artar. Bu, Slcuq
dnmind yayqn olan bir kltr olmudu. Bu zdn d
gnmz qdr Slcuqlardan bir ox mzar gnbdlri
miras qalmdr. Mzarlarn stn siramik sntl
bzyirmilr. rdbil xanigah Elxanllar dnmindn
balayaraq ahlarn, xanlarn diqqtini clb etmidi.
Sdrddinin lmndn sonra olu eyx li drgahn
eyxliyin yksldi. eyx li, mir Teymurun iqtidar n
7-2
Petroevski randa slam farscaya evirn Krim

Kavrz, s. 385, Ridddin Fzlullah Hmdani,
Mkatibati-Ridi, redakt Mhmmd fii, Lahur yayn,
1364-hicri-qmri.
4631
73
www.BayBak.com
01/06/2012
dualar edir, dllr alrd. 1402-ci ild mir Teymur

Osmanl sultann yenib ald sirlrl geri dnrkn
rdbil urad. Walter Hinsin verdiyi qaynaa gr mir
Teymur 30 min Osmanl sirini eyx liy balamdr.
Sfviliyin siyast meyllnmsi n bu 30 min sir yeni
imkanlar oluduracaqd. Bunlar hm d Osmanlda sgri
eyitim alm sirlr idi. 1428-ci ild li ld v olu
brahim onun yerin kedi. Bu zaman Azrbaycan
Qaraqoyunlu
Qaraqoyunlularn
kontrolundadr.
Qaraqoyunlu dvltinin bas Qara skndr d rdbil
xanigahna yardmlar edirdi. 1448-ci ild brahim ld.
rdbil xanigahnn eyxliyi urunda varislr arasnda
ixtilaf balad. Bir trfdn brahimin qarda Cfr varislik
iddiasnda idi, digr trfdn brahimin olu Cneyd zn
atasnn varisi sayrd. mi v qardaolu arasndak sava
xanigahn glirini paylamaq n idi. Bu zaman bakndi
Tbriz olan Cahan ah Azrbaycann padahdr. eyx
brahimdn sonra Qaraqoyunlu Cahan ahn dstyi il
eyx Cfr, Cneydi rdbildn uzaqlamaa zorlad.
Azrbaycanda faliytlri n imkan olmadndan v
Qaraqoyunlu dvlti trfindn sxdrldndan onu
dstklyn bir qrup mridlri il bir yerd Anadoluya
qadlar.8 Cneydin Anadoluya getmsi Sfviy
triqtind byk dyiikliy yol aacaqd. Bu sfr
sonucunda qzlbalq tkilatnn tml dalar qoyulacaqd.
Ankara Hseyin Gazi Dernei smail Kaygusuz

Aleviliin kzlba siyasi hareketi ve ah smail, YOL
dergisi, say 19 Ankara.
74
www.BayBak.com
01/06/2012
Anadoluda durum
Cneyd Anadoluya vardnda orada trkmn triqtin
yanllar (trfdarlar) il qarlad. Pirprst bu triqt i
mzhbin yaxn idi. Cneyd qsa bir zamanda bu triqt
trfdarlarnn ox imkanlarnn olduuna tanq oldu.
zllikl bu triqt eyxlrinin hm maddi imkanlar var
idi, hm xalq zrind mnvi v xlaqi otoritlri mvcud
idi. Anadolu bozqrlarnda trkmnlrin bu tr inanlar
Cneydin siyasi amaclar n uyqun imkanlar ortaya
xarrd. Bu ndnl Cneyd babalarnn mzhbinin
trsin olaraq yannda bulundurduu mridlri il
Anadoludak trkmnlrin i yilimli triqtlrin uyqun
bir firq tkil etmk qrarna gldi. Cneydin mzhb
dyidirmsi Anadolu bozqrlar trkmnlrinin diqqtini
clb etdi v qsa bir zamanda Cneydin n Anadolu
trkmnlri arasnda yayqnlamaa balad.
Qrbi Anadolu 11-ci sr qdr Bizans dvltinin
kontrolunda xristian torpaqlar olmudu. Alparslan 1071-ci
ild Malazgird savanda Bizans yenimi v Bizans
imperatoru Romen Dyojeni d sir almd. Ancaq blli
rtlr altnda Bizans imperatorunu srbst buraxmd. Bu
dnmd Anadolunun byk bir blm o cmldn Konya
Slcuqlularn idarsin kemidi. Anadolunun Slcuqlar
75
www.BayBak.com
01/06/2012
trfindn fthindn sonra Ouz-Trk axnlar davam

etmy balamd. Trklrin nfusu artdqca Anadoluda
irlilmlrin davam edirdilr. Trk nfus art v
genilyn razilr zndn Konya mrkzli Anadolu
Slcuqlular dvlti tsis edildi.
1241-ci ild Moollarn Anadoluya saldrs Anadolu
Slcuqlu dvltinin dznini datd. Slcuqlu dvltinin
yerini dolduracaq bir dvlt d qurulamaz oldu. Anadoluda
kiik byliklrin qurulmas bu dnm rastlanar. Qaraman
oullarnn bu dnmd ortaya xdqlarna tanq
olmaqdayq. Qaraman oullar srf trk kimliyi v
mdniyti zrin qurulmu bylikdir. Qaraman oullar
blgnin adn da Qaraman olaraq blirldilr. Konyan
baknd sediklrindn zlrini hm d Slcuqlu varisi
olaraq grrdlr. Trk nfusunun art il bir yerd
Anadoluda tsvvf cryanlar da artmaa balamd.
Tam bu srada Mhmmd Qaraman drgahlarn v
xanigahlarn dilinin trk olmas il bal qrar xarmd.
Anadoluda ox tannm olan triqt pirlrindn biri Hac
Bkta Vli idi. Hac Bkta kri trk tayfalar yannda
byk sayq qazanmd. Hac Bkta triqtind pirin
mrlrin mtlq kild uymaq ilklrdn biri idi. Bktaa
inananlar ona olaanst zlliklr taxmdlar. Onun
xstlri salatma kimi metafizik imkanlarna v
peyqmbrlrl ilikiy girdiyin inanlrd. Tanr qatndan
ona bzi kramtlr verildiyin inanmdlar. Hac Bktan
silahl dstlri yeri gldiyind xristian kndlrin saldrb
cihad ad altnda onlarn mallarn yamalayrdlar. nk
lvi pirlr trklrin Mrkzi Asiyadan srf bu amac n
kafirlr diyarna gldiklrini bilirdilr. Bu saldrlar
xristianlarn blgni boaltmalarna sbb olduundan geni
torpaqlar yeni gln sakinlr buraxlrd. Yama v cihad
76
www.BayBak.com
01/06/2012
qonularn bu baxmdan Hac Bkta yax birldir bilmi

v trk axnlar n yeni iqtisadi fqlr mjdlyirdi. Bu
zdn d Bktailik Anadoluda n gcl triqt halna
glmidi. Hac Bktan mridlri Anadlunun dyiik
yerlrin yerlrk bu triqtin yayqnlamas yolunda
alrdlar. Faruq Smr Ouzlar kitabnda 13-c srd
Anadolu ouzlarnn trkly tmsil etdiyini yazar:
Ouzlarn mool istilasndan sonra qvmi varln, tarixi
xatirlrini v mdniytini qorumaq surtiyl trk
Dnyasn tmsil edn tk qvm olaraq mvcud olmudur.
Uyqur, Qpaq Mool istilasna urayaraq varlqlarn
davam etdir bilmmilr. Moollarla qaynayb qaran yeni
qvmlr meydana gtirmilr. Bu yeni qvmlrin dili trk
dili olsa da, tarixi xatirlri, sgri tkilat v nnlri
mool zlliyi dayrd... Osmanl xanidan Mrkzi
Asiyadan moollarn istilasndan qaaraq Anadoluya
snanlar olmular.9 Osmanl dvltinin quruluu da bu
ortamda ortaya xmd. rtorul olu Ataman (Osman)
by 1299-cu ild Anadolu Slcuqlu Dvltinin ucbyi
olmaqdan xb bamszln duyurmudu. Mool
istilasndan qaan trkmnlrin, byliyin snmas il
siyasi v sgri gc artmd.10 Osman Byin olu Orxan
by Bursan 1326-c ild l keirrk Osmanlnn
genilm srci balar. Anadoluda danq kild yaayan
trklr Orxan byin tkilatl il bir at altnda
birlrk Balkanlara doru yaylmaa balarlar. Qsa sr
sonra Ankara v Ktahiy Osmanl torpaqlarna qatlar.
Anadolu byliklri d Osmanl dvltin tabe olmaq
9
Faruq Smr, Ouzlar Yaz nriyat Bak-1992.

Hamer Purgstall Osmanl imperatorluunun tarixi
birinci cild, farscaya evirn Miza Zki liabadi.
10
77
www.BayBak.com
01/06/2012
zorunda buraxlar. Osmanllarn fthlri bu kild davam

edrkn mir Teymurun Anadoluya saldrs il bu fthlr
duraxsar.
Byk imperatorluq qurmu olan mir Teymur rqi
Anadolunu Aqoyunlulara verib, geri qalan Anadolu
torpaqlarn
Osmanlya
buraxb
Trkstana
geri
dnmd.11 Aqoyunlular ouzlarn Bayndr soyundan
idi. Bundan dolay Bayndr Xan oullar v ya
Bayndriyy olaraq da anlmlar, ayrca onlara Tur lilr
d deyilmidir.12 Bayndrn, daima nemtl dolu olan yer
anlamna gldiyi d yazlmdr.13 mir Teymurun Ildrm
Bayzidi yenib sir yaxalamas il Anadoludak trk siyasi
birliyi pozulmu v byliklr dnmi yenidn ba
qaldrmd. Ancaq Mhmmd lbi yenidn Osmanl
dvltinin birliyini salaya bilmidi. Bktai eyxlri bu
arada mridlri il bir yerd Osmanlnn cihad ordusuna
qatqda bulunurdular. Hr eyx z mridlrindn oluan
ordunun banda durmaqda idi. ld ediln yeni torpaqlarda
yamalardan eyxlr d z paylarn alrd. Bu uzun srn
savalarn sonucu olaraq Anadolu yerli halidn boalb v
trk lksin dnrd. l keirilmi torpaqlarda xristian
ocuqlar aillrindn alb devirrk mslmanladrrdlar.
Bu devirm ocuqlardan yeniri adlanan bir ordu
yaradlmd.
Musa lbi dirnd sltnt gldiyind Bdrddin
adnda bktai bir eyx onun ordusunda qazi sgr idi.
Bdrddinin atasnn atas Osmanlnn ftih savalarnda
11
Mnm Teymuri-cahanga farscaya trcm edn

Zbiullah Mnsuri.
12
Ebu Bekr-i Tihran, Kitb- Diyrbekriyye, sayfa 1415.
13
Salim Che, Otlukbeli Savana Kadar Akkoyunlular,
Anadolu Birliinin Salanmasnda Otlukbeli
78
www.BayBak.com
01/06/2012
lmd. Bdrddin indi Yunanistan torpaqlarnda bulunan

Simavna qsbsind dnyaya glmidi. Ksin doum tarixi
bilinmmkddir. Bzi qaynaqlarda 1358, 1359 v ya 1365
olaraq verilr. Simavna yarqc olar. Anas Rum kknli bir
xristian olmu. dirnnin
Osmanllar
trfindn
alnmasndan sonra ailsi il buraya yerlr. Bdrddin
eyitimin dirnd babasnn yannda balar. yrtmni
Molla Yusifdn fiqh drsi alar. yrtmni lnc Bursaya
gedr, astronomi v riyaziyat elmlrind irlilr. Bursa
yarqc eyx Mahmuddan drs alar. Daha sonra dnmin
slm dnyasnn bilim mrkzi olan Qahiry gedr.
Burada Mmluk sultan Brququn dostu v danman olan
dnmin nl alimlrindn kmlddin l-Bayburtinin
yrncisi olar. Sultan Brquq Bdrddini olu Frcin zl
yrtmni olaraq tyin edr. Sultan Brququn saraynda
keirdiyi illik zaman iind Hseyn Ahlati il tan olar,
onun dnclrindn etkilnr. Brquq, Bdrddin v
Ahlatiy birr Hb kniz verr. Bdrddinl evlnn
knizin ad Cazib. Digr kniz Mariya da Ahlatinin
yrtisini zmsr. Bdrddin, Mariya il yapd
qonumalardan ox etkilnmidi. Ahlati Bdrddinin
tsvvf yolunda yol gstricisi olar. Hseyn Ahlati bir sr
sonra Bdrddini Tbriz yollar. Burada Anadolu
sfrindn dnn mir Teymurla qarlaan Bdrddin,
elmi il mir Teymuru etkilr. Teymur zyl brabr
Bdrddini bakndin aparmaq istr. Bdrddin bunu
qbul etmyrk Qahiry dnr. Ahlati lmdn nc
Bdrddini z xlifsi olaraq duyurar. Ancaq mridlrdn
bzilri buna tpki gstrr. Bdrddin alt ay sonra Misiri
trk edr. eyx Bdrddin nc Hlb sonra Qaraman v
Germiyan Byliklrinin torpaqlarna gedr. Getdiyi yerlrd
tannmaqdadr. Bursaya yoluluu srasnda Srm kynd
79
www.BayBak.com
01/06/2012
digr nmli mridi Torlaq Kamal il tan olar. Qahirdn

dirn'y qdr getdiyi hr yerd mridlr toplar. Yeddi il
dirnd qalar. eyx Bdrddin, Musa lbinin qazi
sgrlik tklifini qbul edr. ki il dirnd qazi sgrlik
edr v geni evr qurar. Ortaya xan bir olay zndn
ailsi il bir yerd znik srgn edilr. Srgn olduu
srada ski mridlri Brklc Mustafa v Torlaq Kamal
ayr-ayr yerlrd (Aydn v Manisa) Mhmmd lbiy
qar qiyam edrlr. eyx Bdrddin ayr yerd mridlri
il birlikd qiyam etmidir. Brklc Mustafa Qaraburunda
Bayzid Paayla savaarkn ldrlr v syan basdrlar.
Torlaq Kamal da Manisa'da yaxalanar v aslaraq edam
edilr. syanlarn bandak adam olaraq grln eyx
Bdrddin l keirilrk 1420-ci ild edam edilr.14
Bdrddin Ayrca, skndrunda ar i qllat olan hlihq iindd yaam, onlardan etkilnmidi. hli-hq
butalib olu linin lmz ruh olduuna inanrd.
Bdrddinin Tbriz sfrindn amac Tbriz v zllikl
Qzvin xanigahlarndan mrid yetidirm sirlrini
yrnmk olmudu.15 Bdrddin Bktai inancna yeniliklr
klmidi. Varidat adl srind fikirlrini aqlayan
Bdrddin bni-rbinin vhdti-vcud, xristianlarn
saprstlik, hli-hqqin lisevrlik v trkmnlrin
pirprstlik grlrini btnldirmidi. Bdrddinin
Hurufilrdn d etkilndiyi olmudur. Kabala* yntmi il
Quran hrflr v rqmlr dayanaraq aqlayan Fzlullah
Niminin yrtilri bktailr iind yayqnlamd.
14
Michel Baliyev eyh Bedreddin Tasavvuf ve syan

Tarih Vakf Yaynlar, 2000
15
smayl Haqquzun, Osmanl tarixi evirn rc
Nobxt, birinci cild, s. 407-408.
*
Yhudi tsvvf.
80
www.BayBak.com
01/06/2012
Hrufilr kainatn mrhlsi olduunu qbul edirdilr: 1Peyqmbrlik dnmi. 2- mamlq dnmi. 3- Allahlq
dnmi.16 Adm il balayb slam peyqmbri Hz.
Mhmmdl sona rn dnm peyqmbrlik dnmi
olmudur. 2- butalib olu li il balayb 11-ci imam
Hsn sgri il sona rn dnm imamlq dnmi
olmudur. Btn peyqmbrlr Fzlullah Niminin
glcyini ncdn xbr verdiklri n Fzl il balayan
dnm Allahlq dnmi olmudur. madddin Nsimi bu
dncni rbailrind byl aqlar:
Naghan bir aha dd knlmz
z bdr mah dd knlmz
Ta ki, Fzlullaha dd knlmz
Bigman Allaha dd knlmz.
Fzli-hqdn mn hidayt bulmuam
Surtin nqini ayt bulmuam
Mrtb almd qayt bulmuam
Ol sbbdn mn vilayt bulmuam17
Fzllullah bni-rbidn, zllikl onun Hrflrin
elmi srindn ox etkilnmidi.** Fzlullah, bni-rbidn
v smaililikdn etkilnmidi. Hrufilikdki Fars
milliytiliyi amili d smaillikdn qaynaqlanmaldr.
nk Hrufilr dstmaz aldqlarnda fars lifbasn
16
rine Melikoff Uyur idik uyardlar Alevilik-Bektailik

Aratrmalar Cem evi yaynlar- stanbul Trkeye eviren
Turan Alptekin s. 188.
17
madddin Nsimi Mn bu cahana smazam, Bak
Gnclik nriyat- 1991 hazrlayan lyar Sfrli, s. 375
**
bni-rbinin l ftuhat-ul Mkkiyy kitab Hrflrin
elmi ad il Trky trcm edilmidir. bn-i rbi
Harflerin ilmi Treye eviren Mahmut Kank, ASA
kitap evi-2000.
81
www.BayBak.com
01/06/2012
zbrdn oxurdular.18 Fzlin yeni bir Quran saylan

Cavidannam sri fars dilinin Grgan dialektind
yazlmdr. Farscann rbcdn daha stn olmas n
srlmkd idi.19 Hrufilr gr varlq ssl oluar. Ss
sil yaradc almdn, madd almin gln v madd
biimin brnn hr eyd var. Canszlardak ss bir-birin
vurulduunda aa xar. Canllarda zatn vardr. nsanda
is, tam olqunlua rir. Sz ssin hm olqunlam hal,
hm d amacdr. Sz is hrflrdn meydana glir.
Hrufilr gr madam ki, Allah kndini peyqmbr
vasitsi il gstrir, hr peyqmbr gln hrflr zamanla
artar. Adm 9, brahim 14, Musaya 22, saya 24,
Mhmmd 28 v Fzlullaha 32 hrf mlum olmudur.20
li peyqmbrdn d stn saylr v yalnz Allahdan
istnmsi grkn mdd lidn istnir. Nsiminin bu
eirind olduu kimi:
Eq lindn yand canm, ya li sndn mdd
Mn qribi-binvaym, ya li sndn mdd
Sn mn ltf krmdn drdim bir ar ql
ah snsn mn gidaym ya li sndn mdd
Ey Nsimiyi-ikst, haqdan istrsn nicat
Cryi-tvhid meyindn, ya li sndn mdd.
Hrufilr insan siftind rb lifbas il li sznn
yazldna
inanrdlar.
Hrufiliyin
Anadoluda
yayqnlamas bktai v digr lvi triqtlrini
etkilmidi. yl ki, Sultan Mhmmd fatehin hrufilik
18
rine Melikoff Uyur idik uyardlar Alevilik-Bektailik

Aratrmalar Cem evi yaynlar- stanbul Trkeye eviren
Turan Alptekin s. 191.
19
Eyni qaynaq.
20
Emre Kongar Tarihimizle yzlemek Remzi Kitabevi
s. 57.
82
www.BayBak.com
01/06/2012
yrtilrin yilimli olduu yazlmaqdadr. Bdrddin

srlrind bu dnclr btnlirdi. Bdrddin, eyxi
Tanr ruhunun daycs kimi tanmlayrd. Ona gr eyx
mtlq itat etmk Tanrnn mrlrin tslim olmaq
anlamn dayr. Msum v pak olan eyxin mrlri
vacibdir. Btn varlq eyxin qutsal iradsinin
dorultusunda hrkt edir. Bu zdn d eyx xalqa v
varla mtlq hakimlik haqqna sahibdir. Bu tlimlri il
Bdrddin bktai triqtini yeni mrhly svq etmkd
idi. slami mtnlri batini yntml aqlayaraq eyx tslim
olma dinin mrkzi nqtsi kimi izah edirdi. Batini
aqlama yntmin dayanaraq namaz, oru, hcc kimi
ibadtlri lazmsz hesab edirdi. Bdrddinin bu kild
aqlamasna sbb olan bir d trklrin toplumsal toxular
olmudur. Kri hyat srn Anadolu trkmnlri n
dinin ibadt ynlrinin anlam yox idi. Kri hyatda n
mscid olurdu, n d namaz qlamaa ehtiyac var idi. Tk
nmli olan li sevgisi, eyxin mrlrin mtlq
tslimlik v din yolunda cihad idi. Bktai-i syan
olan Bdrddin hrktin xristianlar da qatlmd.
Xristianlarn amac Bdrddin vasitsi il Osmanln
devirmk idi. Osmanl xristian aillrini dadb ocuqlarn
devirirdi. Xristianlar da Osmanlnn devrilmsi n
Bdrddin syanna mid balamdlar. Osmanllarn
xristian yurdlarna saldrb yamalamalar xristian halini
Bdrddin syanlarna qatlmaa svq edirdi. Bdrddin
syan ylsin genilmidi ki, htta keilr v yhudi din
adamlar da bu syana qatlmdlar.21
21
smayl Haqquzun, Osmanl tarixi evirn rc

Nobxt, birinci cild, s. 409-411.
83
www.BayBak.com
01/06/2012
Bdrddinin mridlri ona ylsin inanrdlar ki, onun

lmdiyini v yenidn dirilib yeni syana ndrlik
edcyini dnrdlr. Bdrddinin mridlri tqiblr
mruz qalaraq ldrldlr. oxlar da kri xalq iin
kilrk z tbliatlarna davam edib v xalq inandrmaa
alrdlar ki, eyx Bdrddinin lmmidir v yenidn
glib qiyam edck. Bu syanlarn basdrlmas v
mridlrin ldrlmsi snni-lvi arasnda kkl
dmnlik duyqusu yaratd. Btn Osmanl torpaqlarnda
Bdrddin mridlri tqib altnda olduqlarndan inanclarn
gizlin saxlayaraq tqiyy edirdilr. Tqiyynin (mzhbi
gizliliyin) lvi-bkta v i inancnda Anadolu ortamnda
ortaya x bylc olmudur. Tqiyy hr tr yalan
danmaq v frldaqlq n brat qazandrma yntmidir.
kizllk olaraq bunu ktl dilind tanmlamaq
mmkndr. Aqressiv v intiqam duyqularn ilrind
dayan Anadolu bktailri sbirsizlikl eyx Bdrddinin
geri dnmsini bklyirdilr. Anadolu trkmnlrinin bu
bklyilri 27 il srd. 27 ildn sonra eyx Cneyd
Bdrddini iddialarla ortaya xd. Qurtarc bklyn
trkmnlr mjdlnn qurtarcnn gldiyini dnrk
Cneyd z tutdular.
84
www.BayBak.com
01/06/2012
eyx Cneyd Anadoluda

Cneyd rdbil xanigahnda iqtidara glm
mcadilsind yenildikdn sonra yanndak byk dst
mridlri il Anadoluya getdi. Yanndak mridlr mir
Teymurun eyx liy balad sirlrdn olumaqda idi.
Cneyd Osmanl sultanna bir mktub yazaraq ondan z
mridlri il yerlmk n torpaq sahlri ricasnda
bulundu.22 eyx Sfi xanigahnn xbrlri Osmanl
saraynda da dolamaqda idi. Bu zdn Osmanl Sultan ona
mrhmtd bulunaraq istyin olumlu cavab verdi. Cneyd
mridlri il bir yerd bir sr Sultann balad
tarlalarda yaad. Bu zaman eyx Bdrddinin mridlri
arasnda Tbrizdn glmi v mridlri trkmnlr olan bir
eyx haqda xbrlr dolamaa balamd. Azrbaycan v
Tbriz sznn Anadoluda mnvi tsiri var idi. Tqribn
200 il nc d Tbrizdn msi-Tbriz adnda bir arif
Anadoluya, Konyaya varm v byk mnvi tsir
gstrmidi. yl ki, msilrin tsvvfi faliytlri o
zaman da Anadoluda srmkd idi. eyx Bdrddinin varis
xliflri Cneydl tan olub dnclrini yrnmk n
22

85
www.BayBak.com
01/06/2012
ziyartin getdilr. Cneyd bu grlrd eyx Bdrddin

varislrinin imkanlarn dendi v Anadoluda byk, ancaq
lidersiz bir ktlnin var olduunu sezdi. Cneyd bu
sezgisindn sonra bu ktly ndrlik etmk fikrin dd
v mzhb dyimsi d bu zdn gerkldi. Atalarnn
afei mzhbli olmasna baxmayaraq, o, Anadoludak sosial
psikolojiy uyum salayaraq onlarn inancnn ndri
olma hdfldi. Cneydin snni mzhbindn i
mzhbin keiinin macras bu kild olmudur. eyx
Bdrddinin lmndn 27 il keirdi. Bu sr iind
bktailrin zrind anlaa bilcklri etkili bir lider ortaya
xmadndan
rgtln
bilmmidilr.
Anadolu
trkmnlrinc Cneyd Bdrddinin yerini ala bilck
rhbr durumunda grnrd. Cneyd Bdrddinin
mridlrinin imkanlarn bildikdn sonra xyallarn
gerkldir bilcyini dnd. Bu zdn onun n
mzhb dyidirmk tin olmad. Zaman itirmdn
Bdrddinin mridlrini zn clb etmy balad.
Bdrddinin d mridlri Cneydin tbliatn Anadoluda
yaymaa baladlar. eyx Bdrddinin mridlri
Osmanlnn tqibind olduqlarndan Cneyd Osmanl il
qar-qarya gldi. Bu zdn d Konyaya getmk qrarna
glir. Konyada snni fqihlrin etiraz il qarlad. Oran
trk edib Anadolunun gneyin getdi. Orada Varsaq
trkmnlri yaamaqda idi.23 Burada yerln Cneyd bir
ox eyx Bdrddin mridlri qatld. Anadoluya yerlmi
olan Cneyd ondan olunan istiqbal zrin kndi mqsdi
23

86
www.BayBak.com
01/06/2012
n mid etdiyindn daha ox lverili zmin bulmudu.24

Ancaq blli olmayan sbblr zndn buran da trk edib
skndruna yerlir. skndrun v Antakiya hli-hq
(linin Tanr olduuna inanan) isinin yaad blg idi.
Xristianlqdan slama girn bu hrlrin halisi mslman
olduqdan sonra sann yerin lini qoymudular. sa
Allahn oluydusa, li Allahn z idi. Bu inancn sasn
ilk qoyan bni-Sba olmudur. bni- Sba butalibolu li
zamannda bir ox olaylara qarm. liy ar drcd
zlliklr tanm. linin Allah olduunu ilk sylyn bniSbann olduunu yazrlar. li insan deyil Allahdr
sylmi. Bunun zrin li onun bir ox yandalarn
atd yaxm. Ancaq bni-Sbann ordunun iind
yandalar ox olduundan li bni-Sban yaxmaq yerin
Sasanilrin ski bakndi Mdain srgn etmidi.25 Bu
zaman bni-Sba Grdnzm li Allahdr, Allah da
sulularn yaxlacan sylmi. Allah olmasayd Allah
kimi cza dnmzdi sylmlri il Mdaind tbliatna
davam etmi. liullahilik bu kild ortaya xmdr.
Misird qurulub Mdaind glin bu inan iliyin
altyapsn oludurar.26 Daha sonra dyiik firqlr ayrlan
bu inana gr mamlar msum (xtasz) peyqmbr
xtasz deyildir.27 22 firqy ayrlan bu inann n bilinn
firqsi smailiy olmudur. sasn Hsn Sbbah ad il
tarix n salm smailiylik d z fikri hyatn qismn
Anadoluya damd. Hlaku Xann lmut qalasn
24
Faruk Smer Safevi devletinin kuruluu ve gelmesinde

Anadolu Trklerinin rol
25
Mehmet Krknc Alevilik nedir TRDAV YAYIM
1995, s. 31.
26
Eyni qaynaq, s. 35.
27
Eyni qaynaq, s. 35.
87
www.BayBak.com
01/06/2012
devirmsindn sonra smaililiyin tkilat olaraq hyat

ortadan qaldrlmd. Fikri olaraq qismn Anadoluya
danan smaililik bir d Gilann ormanlqlarnda etiqadi
hyatn srdrmkd idi. smaililik xvan-s Sfa
yrtilrinin drin tsiri altnda idi. xvan-s Sfada fars
milliytiliyi aqca ortaya qoyulmudu. Fars soylu olmaq
xvan-s Sfa yrtilrinin ilklrindn biri idi.28
mumiytl trklr slam rblrdn daha ox farslardan
yrnmidir. Bu zdn d namaz, dstmaz, abdst,
oru kimi islami szlr fars dilindn trk dilin kemidir.
slamiyti farslardan yrnmnin etkisi btn mzhblrd
v triqtlrd az-ox olmudur. Bdrddinin inanc
sistemind bu tarixi glimlr sistemlib Cneyd devr
edilmidi. Bu bilgilrl v bu tarixi mirasla Cneyd
Anadoluda z dlrinin arxasnca qomaq istmidi.
skndrunda bir xanigah dzldib mridlrini artrmaa
balad. Mridlrini kri trkmnlrin arasna gndrib
yanda bulmaa ald. Ayrca, trkmnlrdn gln
nzrlr xanigahn iqtisad imkanlarn gclndirirdi. Ancaq
am ritilri ondan Hlb mirin ikayt etdilr. Bunun
zrin v Hlb mirinin basqsn hiss etdiyindn
skndrunu trk etmk zorunda qald. Anadoluda yaad
skkiz il mddtinc bktailiyin onun n bir frst
olduunu anlamd. ski snni mzhbini tam olaraq
buraxm v i ibadt trzin kemidi. O, bktailrin bir
tk ndrin dnmd. zn sultan-ul mayix, yni
eyxlrin sultan lqbini taxd. Bu o demk idi ki, o,
Anadolu trkmnlrinin dini-siyasi ndrliyini tam olaraq
28

88
www.BayBak.com
01/06/2012
z zrin almaq istmidir. Bdrddinin btn xliflri

onu rhbr kimi qbul etmidilr. Cneyd kndi soyunun
yeddinci imama bal olduunu israrla Anadolu bktai
trkmnlrin sylyirdi. Bu, onun trfdar toplamasna ox
yardm olmaqda idi. mam soyundan olduu n ona
zl sayq gstrilirdi.29 Onun imam soyundan olmas
hrufilikd, liullahilikd yayqn olan hilul inan il
uyqun glirdi. Yni qutsal ruhun bdndn bdn keii.
Bu inanc trkmnlr arasnda ylsin gcl olmudur ki,
yaraql grkmi v karzimas il zhur iddiasnda bulunan
ah smayla btn mallarn v canlarn fda edcklrdi.
1453-c ild stanbulu fth edn Sultan Mhmmd
Fateh Dou Avropada irlilmkd idi. Trabzonu Osmanl
razisin qatmaq n sava hazrlqlar gedirdi. Ziflmi
durumda olan Trabzon dvltin Cneyd d saldrlar
dznlyrk evr knd v qsblrini talayb bolca
qnimt ld etdi. Bu zaman Osmanl sultan Uzun Hsnin
aracl il Trabzon dvlti il bar yapd. Cneyd v
mridlri d Canqdan uzaqladrld.30 Cneydin Trabzona
saldrmas Uzun Hsnin diqqtini kr.31 Uzun Hsn,
bayndrl boyunun bas idi. Moollarn qalxnmas il
onlar Anadoluya glmidilr. mir Teymur Anadoluya
saldrdnda onunla ibirliyi etmidilr. Bu zdn d
Teymur onlar dllndirmi v rqi Anadolunun bir
blmn onlara vermidi. mir Teymura tabe olan
29

30
Eyni qaynaq.
31
Eyni qaynaq.
89
www.BayBak.com
01/06/2012
Diyarbkir mrkzli bir dvlt qurmudular.* Osmanl

trfindn thdid ediln Trabzon padah Uzun Hsnl
ittifaqa girib Qz Despninan uzun Hsn vermidi. Bu
ittifaq bir srliyin Osmanl qarsnda Trabzonun
gvnliyini salaya bildi. Sultan Fateh Uzun Hsnin araya
girmsi il bar keici olaraq qbul edib Trabzonun fthini
ertldi. Ancaq bu bar uzun srmdi v 1461-ci ild
Sultan Mhmmd Fateh Trabzonu fth etdi.
eyx Cneyd Canqdan dlandqdan sonra mridlri
il bir yerd Diyarbkir yola dd. oxsayl mrid
trfdarlarndan dolay uzun Hsn Cneydi nmsmy
balamd. 1456-c ildn 1459-cu ildk Cneyd, o vaxt
hl az tannan Diyarbkir hakimi Aqoyunlu Uzun
Hsnin yannda olmudu. Uzun Hsn z dmni
Cahanahla mbarizd Sfvi eyxlrinin kmyini tmin
etmk arzusu il z bacsn eyx Cneyd r verdi.32
Cneyd, Bayndrl dvltinin bas Uzun Hsnin bacs
Xdic Byiml 1458-ci ild evlndikdn sonra daha da
gclnmi oldu.33 Arxasnda Bayndrl dvltinin dstyini
d hiss edn Cneyd mridlrini Anadolunun dyiik
yerlrin gndrir v trkmn ellrini ona qatlmaa
Bayndrllar zrin ayrntl bilgi n bu qaynaqlar

oxuna
bilr:
http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi10/toksoyahmet.p
df
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1175398130_toks
oyahmet1300.pdf
32
Oqtay fndiyev Azrbaycan Sfvi Dvlti, rqQrb, Bak -2007, s. 42.
33
rf Xan Bitlisi rfnam 2-ci cild s. 133. astir
90
www.BayBak.com
01/06/2012
arrd.34 Uzun Hsn bu yolda Cneyd mane olmur,

htta mridlr toplamas n yardm da edirdi. nk
Osmanl v Qaraqoyunlu il savalarnda Cneydin
toplad mridlri sgr kimi qullanacan dnrd.
Uzun Hsnin Osmanlya qar olan nifrti Cneydin iin
yaramaqda idi. Cneyd rkzlrl savamaq v cihada
getmk n Uzun Hsndn izn istdi. rkzlr
Qaradnizin dousunda Grclrl qonuu olan xristian
xalq idi. rkzlr yaraql, adrili olduqlarndan rkz
kllrin dyri ox yksk idi. Qzlarnn mtrilri ox
idi. Bu zdn d slam tarixind rkz kllr v knizlr
haqqnda bol bilgi v dbiyat var. Mslmanlar rkz
kllr v knizlr sataraq bol para qazanrdlar. Cneyd
rdbild ddlrinin mzarn ziyart etmk bhansi il
mridlri il bir yerd yola db Azrbaycana v ordan da
irana girdi. irvandan Dastana keib rkzlr
saldrmaq istyirdi. irvan, irvanahlar trfindn
yntiln kiik bir lk idi. irvanah bu dnm
Qaraqoyunlu Cahan ahn mttfiqidir. Cahan ah v Uzun
Hsn Ermnistana sahib olmaq n anlaa bilmirdilr.
Aralarnda byk kdurt var idi. Uzun Hsn, Cneydi
Qaraqoyuluya qar qullanmaq istyirdi. Cneyd irvana
vardnda irvanah, Cneydi durdurmaq n Cahan
ahdan yardm istdi. Qaraqoyunlu ordusu irvanahn
yardmna getdi. 1460-c ilin payznda Cneyd
Tbrsranda Qaraqoyunlu v irvanahn ortaq ordusu il
savaa girdi. Cneyd bu savada ld v mridlri frari
oldu.
34

91
www.BayBak.com
01/06/2012
eyx Heydr dnmi

Cneydin Xdic Byimdn olan iki yanda Heydr
adnda bir olu var idi. Heydr anas il bir yerd Uzun
Hsnin saraynda yaamaqda idi. Uzun Hsn Cneydin
mridlrini z trafnda saxlaya bilmk n Heydrin eyx
v varis kimi tandlmasn istyir, mridlri Heydr
tapnmaa tviq edirdi. ki yal ocuun mridlrin
rhbri kimi tannmasnda ri saqnca v ngl d yox idi.
nk Quranda sa v Yhyann doduqlar gndn
peyqmbr olduqlar sylnilmidir.35 sna-ri i
inannda da imam doduu gndn imamdr. 12-ci imam
da tam ocuqluunda 4 yanda qeyb kilmidi! Yni
Heydrin imam kimi qbul edilmsind i riti
baxmndan he bir ngl yox idi. 9-cu imam 7 v 10-cu
imam 5 yanda atalarnn imamlq varisliyin rmidilr.
Yetikin bir triqt piri ortada olmad n bu ocuq
Uzun Hsnin siyasi amaclarna xidmt edckdi. zllikl
onun Uzun Hsn soyundan olmas geni mridlr ktlsi
arasnda bayndrl ailsin mnvi stnlk qazandrrd.
Uzun Hsn bu ocua qutsallq yklmkl Anadoludak
geni Cneyd mrdilri ktlsindn hrbi, siyasi amaclar
yolunda istifad ed bilrdi. Byl d oldu. Uzun Hsn
35
Quran 19-cu sur 12-ci ayt.
92
www.BayBak.com
01/06/2012
Cahan ahla girdiyi savada Cenyd mridlrini qulland. Bu

savada Uzun Hsn uur qazandran da Cneyd v artq
Heydr mridlrinin inancl savalar oldu. 1467-ci ild
Uzun Hsn, Cahan ahla savaa girr. Bu savada
Heydrin mridlri Uzun Hsn hrbi dstk verir v
eyxlrinin cn almaq n Qaraqoyunluya qar
savaarlar. Cahan ah yenilib ldrlr. Onun lm il d
Qaraqoyunlu dvlti tarix shnsindn silinr. Tbriz
mrkzli Qaraqoyunlu lksi bayndrl dvltinin idarsin
ker. Bir il sonra Uzun Hsn bakndini Diyarbkirdn
Tbriz dayar. Bu zaman Xorasanda Teymur soyundan
olan busidin dvlti hakimdir. busidin bakndi
Heratdr. busid Uzun Hsn qar sava balatd. Ancaq
Muan ovalnda yenilib ldrld. busidin lmndn
sonra Sultan Bayqara Xorasana ordu yrdb oran l
keirdi v bakndini Herata dad. Bayqara Xorasanda ilk
zeydi isi hkmdar idi. O, Mtzil mzhbindn etkilnn
Zeydi i mzhbin mnsub idi. Ancaq zeydiyy mzhbi
hnfi snni mzhbin daha yaxn idi, nk zeydiyy
fiqhd Hnfi mzhbin tabe idi. Bu baxmdan isna-ri
(12 imaml) i mzhbi il uyumlu deyildilr.
Zeydiyy isna-ri inin ilk drd imamn qbul edir,
qalanlarn qbul etmirdi. Zeydiyyy gr imamt
drdnc imam Zeynlabidindn sonra onun olu Zeyd
kemidir, Baqir kemmidir. Zeyd hm qardan, hm
d atasn mvi zlm qarsnda susmaqla ittiham edirdi.
z is, qiyam edrk savada hid oldu.36 Ancaq daha
sonrak dnmlrd Zeydiyy snkmd. sna-ri Zeyd
soyundan imamn olmad v Zeydin znn d imam
36
Mhmmd ibni- bdulkrim hristani lmell vl

nhl 1-ci cild, s. 251.
93
www.BayBak.com
01/06/2012
olmadn sylr. Cfr Sadiq gr imam olunmaz, imam

doularm. Cfr Sadiq demi: Kim imam olmaz v haqsz
yer imamlq iddiasnda bulunarsa li soyundan olsa bil,
yen d kafirdir.37 Btn bu tarixi sndlr v imam kimliyi
il bal aqlamalar Sfvi eyxlrinin iqtidara drmanlar
n yollarn amaqda idi. inin btn triqtlrind li
il bal insantsi zlliklr sz qonusu idi. rnyin linin
anadan olmas il bal fsanlr uydurulmudur. li
Kbd dnyaya glmi. Anas doum yaparkn Kbnin
divarna dayanm. Divar yarlm v qadn Kbnin iin
girmi. Bylc li Kbnin iind dnyaya glmi! Bunu
demk olar ki, btn i qaynaql triqtlr qbul edr. Bu
fsan il bal bir ne sual: Hz. Mhmmd Kbd
dnyaya glmmi. Bu, Hz. Mhmmd n bir
ksiklikmi? Btn yer z v varlq Allahn yaratdqlar
deyilmi? Kbd dnyaya glmnin n stnly ola bilr?
Kb divarnn yarlaraq qadnn Kbnin iin keib
doum yapmasn kim grm? nk qadn doum
yaparkn ar sanclardan bana nlr gldiyini bil,
bilmz. Byl bir olay gerklmis, ndn linin anas
oluna Allah kimi baxmam? Ndn linin atas v
qbilsi Ona tapnmamlar? linin atas slam da qbul
etmdn ld, yni li slind mslman olu deyildir.
Byl bir olay gerklsydi, btn rb qbillri liy
Tanr kimi tapnmazdlarm? Byl bir doum haqqnda
ndn sadc aznlqda olan i cmaatnn bilgisi var v
digr rb v slam dnyasnn bilgisi yoxdur? Byl bir
olay olsayd v gerkdn d Kbnin srt hrlm
dalarnn aralanb linin Kbnin iind doumu doru
olsayd, Hz. Mhmmd bu haqda he olmazsa bir tk
37
suli-kafi, bab 141, 1-4 hdislr.
94
www.BayBak.com
01/06/2012
cml sylmzmi idi? nsanlarn harda domas onlarn

mnvi stnlklri n bir zllik ola bilrmi? li
dnyaya gldiyind hl slam yox idi v Kb d btlrin
barnd yer idi. Yni Kb btxan idi. Kbnin
mslmanlar n dyri slamdan sonra ortaya xmdr.
Btxand dnyaya glmk, slind sevimsiz bir durumdur.
Btxand dnyaya glmnin n kimi stnlklri ola bilr?
rlid sfvizd trklrin Sfvi dvlti qurulduqdan
sonra bu kimi fsan v yalanlarla allarnn qaranla nec
gmldy haqda ayrntl bilgi sunulacaqdr.*
Uzun Hsn Tbriz yerldikdn sonra eyx
Cneydin misi eyx Cfri yanna ard. rdbil
xanigahnn risliyi Cahan ah dnmindn bri eyx
Cfrin lind idi. Uzun Hsn xanigahn risliyini v mal
varln ondan alaraq eyx Heydr tslim etdi. eyx
Heydri rdbil gndrib xanigahn risiliyin keirdi. Bu
zamandan sonra eyx Cfr v onun soyundan he bir xbr
olmamdr. Bana nlr gldiyi bilinmmkddir. Byk
olaslqla onu v ailsini Heydrin mridlri eyxlrinin
intiqamn almaq n qtl etmilr. nk bu aildn biri
diri qalsayd sonrak dnmlrd lknin bir yerindn ba
xarmalydlar. Bu dnmdn sonra Azrbaycandan Sfvi
mzhbin
qatlanlara
rastlanlmamdr.
Heydrin
mridlri sasn Anadoludan glmi olan bktai, i
ktldir. nk skidn rdbil Sfvi xanigah
Azrbaycanda snni triqtin tmsilisi idi.
Azrbaycan Cumhuriytinin dvlt TV kanalnda rb

dilini biln v dini bilgisi olan bir professor srkli tarixi
sasn olmayan bu fsanni din bilgisi adna xalqa tbli
edirdi. Bu, rani v ubi slam bilgisindn baqa bir ey
deyildir.
95
www.BayBak.com
01/06/2012
eyx Heydr ocuqluundan atasnn mridlri

trfindn eyitilmidi. Bu mridlr daha skidn eyx
Bdrddinin xliflri olmudular. Btn sava tekniklri
Heydr yrdilmidi. Uzun Hsn yardmlarndan dolay
eyx Heydrin mridlri ox imkanlara qovudular. Uzun
Hsn onlara hr tr azadlq vermidi. Htta rdbild silah
rtim mrkzi d tsis etmidilr. Bylc rdbil
xanigah dvlt iind dvlt durumuna glmidi. rdbil
xanigahnn 20-dn artq kndi var idi. Bunlar moollar
hdiy etmidi. Kndlilrin mklrinin nticsi xanigahda
toplard. eyx Heydr v mridlri ar drcd
tqiyyd bulunduqlarndan dolay inanclarn evrdn
gizltmkd idilr. rdbil v Azrbaycan Heydrin
ddlrinin yolunda olduunu sanrd. Uzun Hsn bil,
Heydrin inancndan xbrsiz idi. Uzun Hsn d Heydrin
ddlrinin yolunda yrdyn sanrd. Heydr olqun
yana uladnda Uzun Hsn qz Almah onunla
evlndirdi. Bu evlilik Heydrin pozisionunu ahn krkni
kimi daha da mhkmlndirirdi. Bu zaman Tbrizd
yaam olan Fzlullah Ruzbehan Xonci, Heydrin
rdbildki faliytlri il bal yazr: Daha ox zamann
silah rtimi il keirmkddir. Sava silahlar dzltmkd
v qullanmaqda bnzri yoxdur. Ne min sng, qlc,
dmir papaq v qalxan dzltdiklrini eitmim.
Mridlrini d silah rtimi n tviq etmkddir.38
1478-ci ild Uzun Hsn ld. Varislik urunda
oullar Xlil, Maqsud v Yaqub arasnda sava balad.
iraz hakimi olan Xlil ordusuyla Tbrizi l keirib qarda
Maqsudu yaxalayb ldrd. Maqsudun anas Despina idi.
38
Fzlullah Xonci, Alm arayi mini, 147, redakt:

Mnuehr Parsadust.
96
www.BayBak.com
01/06/2012
Yaquba da Diyarbkir valiliyini verdi. Alt ay sonra Yaqub

Tbriz ordu yrtd. Qarda Xlili ldrb z lknin
ah oldu. Sultan Yaqub yax eyitim alm ahzad idi.
dbiyata, snt meylli biri idi.39 Abdulrhman Cami kimi
dnmin nl airlri Yaqub ah n mdhiylr
yazmlar. Dini qurallar ar drc uyqulayrm. O,
Tbrizd car kdirmidi ki, arab inlrin boazna qaynar
qurun tklckdir.40 Yaqub bardan yana ah idi. evr
lklrl, zllikl Osmanl il yax mnasibtlr qurmaq
istyirdi. Bu zaman Osmanlda Sultan Fatehin olu kinci
Bayzid iqtidarda idi. kinci Bayzid atasnn trsin olaraq
he bir fatehlik xyal damamaqda idi. ki dvlt arasnda
glin qarlql ilikilr nticsind Tbrizd byk ticari
irlilmlr ortaya xmd. Tbriz rn mallar stanbula
v ordan da Avropaya danmaqda idi. Yaqub Bayndr
dnmind Azrbaycan byk iqtisadi qalxnmalara shn
olmudu. Sultan Yaqub dnmind xanigahlara deyil,
mdrslr nm verildiyindn xanigahlarn durumu
skidn olduu kimi deyildi. Dvlt xanigahlar deyil,
mdrslri savunurdu. Bu zdn rdbil xanigah da
Yaqub
Bayndrn
mdrsldirm
politikasndan
etkilnmidi. Yamalama yoluyla qniymt qazanan eyx
Heydr v mridlri Sultan Yaqubun barcl siyastini
sevmz olmudular. Mdrs v xanigah savanda rdbil
xanigah bir ox imkanlarn mdrsnin qarsnda itirdi.
zllikl dvlt bu kild istmkd idi. Bu da getdikc
Heydrin nfuzuna zrr vermkd idi. 1480-ci ild nec
olursa olsun mdrsnin qarsnda rdbil xanigahn
qorumaq qrarna gldi. Bu amac n eyx Bdrddinin
39
40
Hsn Urmulu, hsn-ut tvarix.

Alm arayi mini, 215, redakt: Mnuehr Parsadust.
97
www.BayBak.com
01/06/2012
mcadil yntmlrini canlandrmaq istdi. Bu zdn

mridlrin 12 zolaqdan oluan qrmz buyal ke papaq
geymlrin mr etdi. Bu zaman Anadoluda Bdrddinin
btn mridlri eyx Heydrin ndrliyini qbul etmi
durumdaydlar. Onlar Anadoluda eyx Heydrin qzlbalq
grlrini tbli edirdilr. Anadoluda btn mrid
trkmnlr qzlba olmaa, 12 zolaql qrmz ke papaq
geymy baladlar. Azrbaycan snni olduundan bu
geyim qbul edilmirdi. eyx Heydr Anadoluya gizlin bir
ftva yollad. Bu ftvaya gr btn snnilr kafir saylr v
qtllri vacib idi. Mdrs il mcadilnin yntmi kimi
Heydr bu metodu dnmd. Heydrin bu ftvas yeni
deyildi. Daha ski dnmlrd ubiy, ismailiy kimi i
mzhblri bu kild dnm v teror sdirmidilr.
Heydrin Anadoluya gndrdiyi bu gndrisin gr snni
ldrmk ri vacibatdandr v snnilrin qadnlar qzlar
halaldr, mallar qsb edil bilr. Heydr d Bdrddin kimi
namaz, oru v hcc kimi dini mrasimlri yasaqlad.
Bundan sonra qzlba olaraq tarix girn Heydrin
mridlri dznli silahl savalar halna gldilr. sasn
snni olan irvan, Dastan v Gney Qafqaz cihad
savalar il yamalayb yaxdlar. Snnilr kafir
sayldndan onlara qar sava da cihad saylacaqd.
Qzlbalar rdbil kndlrind d yamalamalara
baladlar. Fzlullah Xonci qzlbalarn rdbildki
yamalamalarn
yazmdr:
Heydr
rdbildki
mxaliflrin zrr vermk n hr vasitdn yararlanr.
Kpklri yalayb gecyars yaxaraq mxaliflrinin
mhlllrin gndrir. Can yanan kpk soxulmaa yer
axtarr v adamlarn evin soxulur. Mxaliflrin evi tutuub
98
www.BayBak.com
01/06/2012
yanr. rdbild bir ox evlrin bu kild yandn

deyirlr.41
Bdrddinl balayb eyx Heydrl qzlbalq olaraq
tarix girn sufilik hrkti aqressivliyi, saldrqanl zn
yntm olaraq semidi. Daha ncki sufilik hrktlrind
adam ldrmk yasaqlanmdr.* Tsvvf sosial baxmdan
mrhlni irmidir: 1- Prhiz v ya qhr tsvvf. 2Eq v ya bar tsvvf. 3- Saldr v ya sava tsvvf.
Prhiz tsvvf v ya zhd mvilr dnmind
killnmy balamd. lk drd xlifnin sad hyat
biimlri, yerini saray ehtiamna buraxdnda Bizans
tqlid edrk yeni dnm keilmidi. Xilaftin xzinsini
doldurmaq n iqtisadi yamalamalar ba qaldrm,
yoxsullar zrin olmazn zlmlr edilmi v kllik
yayqnlamd. Bu sosial ortamda bir qism mslmanlar
prhiz v zhd metodunu n xarmlar. Bu saray
hyatndan, zlm dncsindn uzaqlamaq n ox
eylrdn knll olaraq imtina etmidilr. mvi dvlt
dncsi il hr trl mkdal ortadan qaldrmdlar.
41
Fzlullah Xonci, Alm arayi mini, 148, redakt:

Mnuehr Parsadust.
*
rnyin bulsid bulxeyirin bu drdly sufiliyin zbr
dnyagr kimi bilinmkddir:
Gl-gl, kim olursan gl, he durma saqn, gl-gl!
Sn kafr u gbrisn, gl-gl, yen gl, yksl!
He kims bu drgahdan, ksmz, ksmz olsun
Qrmsan gr tvb, gl- gl yen gl, gl-gl
Farscac:
Gbr- Gavur

evirn: G.G
99
www.BayBak.com
01/06/2012
Bunlar nosak v ya zahidlr olmular. Dvltin zlm

irn dnyagrn, xalqn zlm qbul edn
dnyagrn etiraz n yalnzla kilirdilr, onlarn
dnya dznini dyidirmk kimi amaclar olmam, sadc
z nfslrini bu irkablardan tmiz saxlamaa almlar.
Dyiimi Tanrya hval edrk sosial hyatdan
uzaqlamlar. Bu zdn d xalqdan v xaqandan uzaq
durmular. Sfvilr dnmind tsvvf saldr v sava
yolunu semidir. Sfvi dvltinin ilk qurulu illrind
ordunun vurucu qolunu tkil ednlr sufilr idi. Saldr v
sava tsvvf tarixd bnzri olmayan yrtcla, htta
adam ti yem sviysin qdr aa dmdr. Eq v
bar tsvvf is, sosial v tarixi bir mission da
stlnmidir. N saldrm, n d bir knc kilib yalnzca
yaama dnmd. Eq v bar tsvvf toplumu
dyidirmyi d z hdfi semidi. z nfsini tmizldikc
topluma yararl olma dncsini damlar. Yeni xlaqi
dyrlr icab etmilr. Bu yeni xlaqi dyrlri d z
fdakarlqlar hesabna icad ed bilmilr.42
Heydr, Sultan Yaqubun bibisi olu v bacsnn ri
idi. Bu zdn Sultan onun bzi davranlarna gz yumurdu.
Durum ktldiyind Heydrin anas Tbriz gedib qarda
olunu sakitldirirdi. Sultan bibisin olan sayqsndan
dolay Heydrin bzi xtalarn balamd. Bir kr
qzlbalarn saldrsndan bezmi olan Azrbaycan
halisinin asaqqallar Tbriz gedib Sultana ikayt etdilr.
Sultan Yaqub, Heydri Tbriz arr. Atas kimi tqiyni
z triqtinin sas sayan Heydr khn drvi paltar geyib
bir dst drvi mridlri il Tbriz gedir. Sultann
42
Nasirddin Sahibzzmani nc xtt, 1973- Tehran,

s. 319-322.
100
www.BayBak.com
01/06/2012
hzurunda Qurana and iir ki, onun mridlri bel i

etmmilr, bundan sonra da etmycklr. Btn bu
ayilri onun dmnlri olan mdrs fqihlri yaymlar.
Ancaq rkzlr qar sava Allahn cihad mri olaraq
Sultana anlatd v kafirlr qar mridlrinin savamasn
nly bilmycyini syldi. Sultan Yaqub onu bu cihad
eylmindn d yasaqlad. Artq onun mridlrinin
rkzlr qar cihad savalarna qatlmayacaqlarna dair
Heydr Qurana and iir. rdbild, yalnz xanigahda
ibadtl mul olacan sylyir. rdbil dndkdn bir
sr sonra anasn Sultan Yaqubun yanna gndrdi. Kafir
rkzlrl savamaq n Sultandan izn istdi. Xanigahn
maddi durumunun yax olmadn anasnn Sultana
sylmsini istdi. rkz gnclrini sir yaxalayaraq satb
glir qayna dznlmk istyirdi. Sultan Yaqub, Heydrin
anasnn bu istyin olumlu cavab verms d, onun cihad
savana etiraz da etmdi. Heydrin sas amac rkzlrl
savamaq deyildi. Heydr daha gcl pozisionda olduunu
grrd. Anadoluda vurucu mridlri var idi. rkzlri
bhan edrk irvana saldrb atasnn cn almaq
istyirdi. Heydr 1488-ci ild bir dst mridlri il
rdbildn xb Kr aynn knarnda dinclmk ad il
yola dd. Mcahid savalarnn onun yanna glmlri
n Anadoluya xbr gndrdi. ki ay iind alt mindn
artq sava qzlba onun trafna toplad. Yayn
ortalarnda Heydr Kr ayndan kerk halisi snni olan
Brdy saldrd, zllikl btn din adamlarn ldrd.
Daha sonra amaxya saldrd. irvanah bu savada yenilib
frar etdi. Heydr irvann bakndi amaxya girdi.
amaxda btn mdrs yrncilri v yrtmnlrini
101
www.BayBak.com
01/06/2012
ldrb hri yaxd. irvanah Frrux Ysar bu

mlubiytdn sonra Glstan* qalasna snaraq Sultan
Yaqubdan yardm istdi. Sultan Yaqub gecikmdn irvana
bir ordu gndrdi. Tbrizdn gedn ordu Tbrsranda
(Cneydin ldy yerd) irvanahlarn ordusuna qovudu.
Qzlbalarn Sultan Yaqubla irvanahlarn birlik
ordular il sava balad. Qzlbalar nc birlik ordulara
byk zrr verdilr. Savan tam ortasnda Heydr oxlanb
ld.43 Basz qalan qzlbalar frar etmy balayrlar.
Sultan Yaqubun ordusunun bas eyx Heydrin ban
ksib Tbriz apard. Frari qzlbalar da Anadoluya geri
dnmk zorunda qaldlar. eyx Heydr irvan halisin ox
zrr vermidi. irvan halisi d Heydri Sultan Yaqubun
adam bildiklrindn bayndrl ah sas sorumlu olaraq
grrdlr. Sultan Yaqub, irvan halisinin bu
gvnsizliyini ortadan qaldrmaq n Heydrin ksik
bann Tbrizd doladrlmasna mr verdi. Daha sonra hr
ksin grmsi n ksik ba hrin ortasnda bir diry
taxdlar. Bu olaydan sonra Sultan Yaqubun mri zrin
rdbil xanigah qapatld. Sultan Yaqubun gey bacs olan
eyx Heydrin qadn Almah olu il bir yerd (li,
brahim, smayl) Tbriz aparldlar. Tbrizdn d irazn
stxr qalasna srgn edildilr.44
1813-c ild Rusiya-ran arasnda imzalana Glstan

anlamas burda imzalanmdr.
43
rf Xan Bitlisi rfnam satir yaynlar Tehran, 2ci cild, s. 133.
44
rf Xan Bitlisi rfnam 2-ci cild, s. 133-134.
102
www.BayBak.com
01/06/2012
ah smayl
1491-ci ild Tbrizi sarm olan vba xstliyi bir
oxlarnn, o cmldn Sultan Yaqubun da cann ald.
Yaqubun lmndn sonra varislik sava balad. Dvlt
z sabitliyini itirdi. nc Sultan Yaqubun byk olu
Baysonqur taxta xd. Ona qar syan edn Msih Mirz
Bayndr ldrld. Yaqubun qarda olu Mahmud Mirz
Hmdandak savada ldrld. Mardin hakimi olan
Sleyman by Bayndr Baysonquru yenib Tbrizd zn
Azrbaycann ah duyurdu. Uzun Hsnin nvsi Rstm
by d sltnt iddiasnda idi. Sleyman by onunla da
savaa girdi, ancaq yenildi v ldrld. Bu arada irvana
qam olan Baysonqur zn toparlayb yenidn Tbriz
saldrd. Ancaq Rstm by qarsnda yenilib yen d frar
etdi. 1493-c ild Rstm by Tbrizd zn
Azrbaycann ah olaraq duyurdu. Sltnt iddiasnda
bulunan baqa Bayndr soylular da var idi. Daha nc
Msih Mirzni savunan Uzun Hsnin nvsi hmd by
Osmanlya frar edrk orda zn toparlamaa ald.
Baysonqurun qarda Murad by iravana qab qardana
qovuub Tbriz saldrmaq n hazrlq iin baladlar.
103
www.BayBak.com
01/06/2012
Uzun Hsnin nvlri Mhmmd by v lvnd bylr d

Bayndrllarn bir blmnn dstyi il sltnt
iddiasndaydlar. Btn Azrbaycanda sabitsiz bir durum
var idi, xalq gvnsizlik iind idi. Bu i savalar
iqtisadiyat krtdi, tarm brbad duruma dd. Ticart
hyat axsad. Hr iqtidar iddiasnn xalqdan aldqlar ar
vergilr dzlmz durum yaratmd. Gndn gn xalq
yoxsullard. n nmlisi is, bu i savalarla ziflyn
Azrbaycana qzlbalarn geri dnmlri n imkan
yarand. Rstm by eyx Heydrin mridlrinin
imkanlarn rqiblrin qar qullana bilmk n Sultan
Yaqub zamannda stxrqalaya srgn ediln Heydr
ailsinin Tbriz geri dnmlrini istdi. Qzlbalar
Azrbaycana kib gclrindn yararlanmalar n
Heydrin olu eyx lini rdbil xanigahnn bana
gtirdi. Anadoluda danq kild yaayan qzlbalar eyx
Heydr ailsinin azadlq xbrini duyar-duymaz rdbil
axn etdilr. Rstm by qzlbalar rqiblrin qar
qulland. eyx lini qzlba ordusuyla bir yerd
Baysonqurla savamaq n irvana gndrdi. Baysonqur
yenilib ldrld. Qzlbalarn bu uuru Rstm byin lini
brkitdi, bu zdn onlarn rdbild srbst davranmalarna
izn verdi. Azrbaycann yerli mdniytini anlamayan
qzlbalar xalq talamaqda srbst buraxlmdlar.
Yeycklrini tmin etmk n tk yol yerli xalqa
saldrmaq, mallarn yamalamaq idi. zllikl snni xalqn
mallar onlar n halal edilmidi. Azrbaycana srf
savamaq n gln qzlbalar yerli mdniyti mhv
etmsydilr zlrin yer ed bilmzdilr. Azrbaycann
yz illr boyunca killnmi olan yaam biimin yabanc
idilr. Yerli mdniytin killnmsind mklri
kemmidi. Anadolunun bozqrlarndak aqressivlik,
104
www.BayBak.com
01/06/2012
damalarnda qaynamaqda idi. Bunun zrin bir d cihad

aqressivliyi klndiyi n hr tr cinayt l atmaa hazr
durumdaydlar. Mridlrinin tk mri bunun n yetrli
idi. Qzlbalarn yamalama saldrlarnn hddi amd.
Bu zdn d onlarn Azrbaycana yerlmsin izn vern
Rstm by qarlarnda durmal idi, yoxsa xalq bezmidi.
Rstm by li v qardalarn Tbriz aparb kontrol
altnda tutdu. Ancaq 1493-c ild bir ne qzlba li v
iki qardan ourlayb Tbrizdn qardlar. Rstm by
onlar yaxalamaq n arxalarnca ordu grvlndirdi.
rdbilin yaxnlnda olan amsbi adnda bir kndd
qarladlar. 300 nfrdn ibart olan qzlbalar li v
qardalarn vermmk n savadlar. Bir ne adam
ldrdlr. Savan davamnda linin ldrldyn
yazrlar. Bitlisi v skndr by Trkmn linin bu savada
ldrldyn yazmlar.45 Eitdiklrini yazmlar. Ancaq
linin bu savada sirli lm izah edilmmidir. O zaman
Sfvi soyunun tannm adlarndan biri olan eyx linin
lm haqqnda ayrntl bilgi verilmmidir. rfxan
Bitlisi linin bu savada ldyn bir tk cml il yazar.
brahim v smayl qzlbalar rdbil aparb gvnli
yerd gizltdilr. Ancaq arxalarnca ordu olduu n iki
qarda aparb Rtd gizltdilr. ki qarda Rtd yal bir
qadnn evind qaldlar, daha sonra Ncm adnda qzl
bir sntkarn evind gizlndilr. Daha sonra Lahicana
yerldilr v smayl Lahicann zeydi i hakimi Karkya
Mirz liy46 taprdlar. Bu adamn eyx Zahid Gilani
xanigahnn mridlrindn olduunu yazrlar. eyx Sfi
nvlri hm d eyx Zahid Gilaninin qz nvlri saylrd.
45
46
Bitlisi rfnam 2-ci cild s. 134.

Bitlisi rfnam 2-ci cild s. 134.
105
www.BayBak.com
01/06/2012
Gilani xanigahna ballndan dolay bunlara sahib xm

ola bilr. Ya da tarix n bilinmz olaraq qalan bir n plan
da sz qonusu ola bilr. Ya da tarix n bilinmz olan bir
n plan da ola bilr. nk bir dvltin axtard ocuqlara
sahib xmaq v bu zdn bir dvltl qar-qarya glmk
n plansz olamaz. Karkyann da qzlbalar z amaclar
yolunda qullanma kimi bir plan ndn olmasn ki? Sfvi
tarixinin n qaranlq blm d burasdr. Bundan sonra
smayln byk qarda brahimdn xbr xmamdr.
skndr by Trkmn onun rdbil geri dndyn
yazar. Ancaq geri dnms, onun hyat nec olmu? Ona
qzlbalarn v rdbil xanigahnn mnasibti nec
olmudur? Bu haqda he bir bilgi yoxdur. Nec yaayb
ldy tamamn tarixin sirlri iind. n ox bh oyadan
da bu blmdr. eyx Heydr soyundan olan brahim Mirz
kimsnin diqqtini kmmidir. Bitlisi, brahimi smayln
byk qarda olaraq yazar. Ndn byk qardaa diqqt
edilmmidir? skndr by Trkmn, eyx linin lmdn
nc bandak slal tacn xarb smayln bana
keirdiyini sylr v ah smayl vlihd v qaimmqam
elan edr.47 smayln varis seilmsi v brahimin yoxa
xmasnn tk sbbi bumu? brahimdn xbr
xmamdr. Ancaq yoxa xan sadc brahim deyildir.
hsn-t tvarixin yazar Hsn Rumlu brahimdn baqa
drd qardann daha smayln yannda olduunu yazar.
Byk olaslqla smayln bu drd qarda Heydrin digr
qadnndan olmular. Burada tqib ediln, sadc smayl
deyildi. Blk d bu ail yaxalansayd ox kiik yada
olduundan dolay smaylla ilri olmazd, ancaq daha
47
Iskndrby Trkmn tarixi-Almaraye- Abbasi,

tcm edn ahin Fazil, rq-Qrb Bak 2010, s 77.
106
www.BayBak.com
01/06/2012
yallar ldr bilrdilr. Heydrin btn ocuqlar

aranrd. Ancaq tarixi ylsin quradrmlar ki, sanki bir
ann iind hr ks qeyblrdn xbr glmi v Heydr
ailsinin iindn, ancaq smayln glckd ah olaca
duyurulmu! Btn bunlar ortadak bir sirrin gizlnmsi v
ifa edilmmsi n deyilmi? Hsn Rumlunun hsn-t
tvarix srinin ikinci cildinin 907-ci shifsind smayln
digr drd qardalar haqqnda verdiyi bilgini olduu kimi
yazalm: Bu sfrd smayln digr drd qarda Seyid
Hsn Mirz, Seyid Sleyman Mirz, Seyid Davud mirz,
Seyid Mahmud Mirz yanndaydlar. Bzilri qardalarnn
Rtd ona qatldqlarn yazarlar. Bzilri is, bu drd
qardan bir yerd ikli adlanan Adada smayla qatlb
Rt yollandqlarn sylrlr. Bu yoluluqda onlarn
yannda olay anladacaq kims olmamdr. Ancaq doru
olan budur ki, smayl qardalar il bir yerd Rtd
Amscid gldilr.* Daha sonra n bu drd qardadan, n
d brahimdn sla xbr xmamdr. Hr bir Sfvi soyu
haqqnda ayrntl bilgi varkn, smayln be qarda il
bal he bir bilgi yoxdur. Byl bir sual ortaya xr:
cba, daha sonra ah smayl olaraq tarix girn adam
gerkdn Heydrin olu olan smaylm, yoxsa bir
baqasn mehdi bklyn qzlbalara sunmular? Sfvi
tarixinin bu gizlin qat byl bir bh oyandrr. cba,
onlarn altsn da yox edib baqa bir adamm tarix ah
smayl adna soxmular? Ndn smayln qardalar
*
hsn-t tvarix, 2-ci cild, Hazrlayan bdlhseyn

Nvai, satir yaynlar, s. 907.
907
107
www.BayBak.com
01/06/2012
haqqnda tarixd bilgi yoxdur? Qardalarn bana n

glmis, bu tqribn alt illik Gilan hyatnda glmidir.
nk daha sonra smayla aid ediln eirlrd ox yerd
Heydr oluyam** ifadsin rastlanlacaqdr. Anlalan
odur ki, o zaman da smayln Heydr olu olub olmadna
bh var imi. Bu bhdn sonra daha sonrak ah
smayln Heydrin olu olduunu var sayaraq bu macraya
davam edlim.
smayl 1487-ci ild rdbild dnyaya glmidi.
Anas Uzun Hsnin qz Almah xanmdr. Nnsi
Trabzon imperatorunun qz Despinadr. Despina mrnn
sonuna qdr xristian qalm, qz Martan (Almah) da
xristian ruhunda bytmd. Diyarbkir glin gldiyind
yannda dini frizlrini yapmaqda yardm olacaq kei d
gtirmidi. Diyarbkird bir kils tsis etmi, hr bazar gn
orada ibadt edirdi. Baknd Tbriz dandqdan sonra da
Despina Tbrizd bir kils yapdrar. O zaman daha ox
ermni nfusu olan rzincanda da iki kils tsis etdi. Uzun
Hsn d Azrbaycann Tbriz, bhr v Trcan
hrlrind birr cami yapdrd.48 Despinann ilk
**
ah smayln eirlrind atasnn Heydr olduu

vurqulanan bir ox bndlr var. Onlardan bir nesi:
1-Mnm sultan Xtai Heydr olu,
Mnim yolumda ovalar grkdir.
2-Mnm bunda Xtai Heydr olu,
u Ismayl kimi qurban gldim.
3-Xtaiym zm ah Heydr olu,
Bu mehri grmsn sn dan iind!
4-Sfi nsli Cneydi-Heydr olu,
liyyl-Murtzaidir Xtai.
48
Valter Hins s. randa Milli Dvltin tkili 142-143.
108
www.BayBak.com
01/06/2012
dourduu ocuq olan idi. Maqsud adndak ilk beiyini

glckd lknin padah etmyi planlamd. smayln
anas Marta (Almah) ocuq yalarnda olduunda snni
Osmanllar onun ana yurdu Trabzonu ial etmidilr. Daha
sonra qarda Maqsudu Xlil v Yaqub ahzadlr
ldrmdlr. Daha sonra Sultan Yaqub rini ldrm
ksik ban Tbrizd doladrm v onu da ocuqlar il bir
yerd iraza srgn etmidi. Byk olu li, Rstm by
Bayndrl trfindn ldrlmd. Olu il bir yerd
Lahicanda gizlnmk zorunda qalmd. Btn bu olaylar
onda snnilr qar drin nifrt duyqusu oludurmudu.
Hm Osmanl, hm d Bayndrl onun dmni v rinin
mridlri olan qzlbalar onun dostlar saylrd. Tk midi
qzlbalarn imkanlarna dayanaraq ailsinin intiqamn
almaq idi. Bu ruh hal il smayl trbiy edirdi. smayl
Heydrin yeddi sekin xlifsi Lahicana qarb Karkyann
evind gizltdilr. Karkya hm Gilani xanigahna mnsub
idi, hm d Rstm by Bayndrla aras yax deyildi.
Karkya i olduundan zlrini i olaraq tandan
qzlbalara yax davrand. Qzlbalq v zeydi isi
arasnda ortaq bir ey yox idi. Ancaq qzlbalarn tqiysi
bu frqin ortaya xmasn nlmkd idi. Bu zdn d
Karkya onlar i olaraq qbul etmidi. n nmlisi is,
smayln burada lvi-bktai deyil, bir i olaraq
eyitilmsi plan idi. smayl burdak eyitimi sonucunda daha
sonra lvi-qzlbalar da aldadacaqd, onlar ubiynin
siyas amaclar yolunda qullanacaqd. nk qzlbalq v
i bir-birini qbul etmzlr. lvi-i arasnda byk frq
vardr. Qayqusuz Abdal kimi lvi ozanlar iy qar
eirlr yazmlar. smayl is, lviliyi deyil, ubiy isini
lkd ttbiq etmidir.
109
www.BayBak.com
01/06/2012
smayl ta ocuqluqdan qzlba mridlr ah

adlandrrd. Bdrddin sonras onlar z eyxlrin ah v
sultan deyirdilr. Bu lqblrin o zamanlar siyasi anlam
yox idi. ah lqbi bu dnmd bzi sufi cryanlarna
mxsusdur. ah Nemtulla Vli kimi air sufilr d bu
lqb taxlmd. inin 8-ci imamna da ah lqbi
taxlm
v
ahi-qriban
olaraq
nitlnmidir.
butalibolu liy d ah lqbi taxlm v ona ahivilayt demilr.
ah smayl Lahicana aparan yeddi qzlba bunlar
olmular:
1amlu Hseyn by Ll- smayln mnvi
atas v sava fnlrini yrdn eyitmni.
2Xadim by- Cneydin v Heydrin zl
xlifsi.
3Qara Piri Qacar- Mcahid qzlbalarn
komutan.
4Rstm by Qaramanl
5Bayram by Qaramanl
6bdlli by Dd- eyx Heydrin zl
eyitmni.
7lyas by Ayqutolu
Bunlar mumn Anadolu trkmnlri olmu. Aillri
Azrbaycanda olmamd. Karkya saraynn bir blmn
bunlara
buraxd.
Heydr
oullarnn
Lahicanda
yerlmsinin xbrini alan Rstm by onlar geri almaq
n elilr gndrdi. Karkya smayl bir sbd qoyub
aacdan sallad. And idi ki, onlarn aya bu trflr
dymmidir. Bylc smayl thlkdn cann qurtard.49
49
hsn- t tvarix 9.
110
www.BayBak.com
01/06/2012
smayln digr qardalarndan yen d xbr yoxdur.

Ndns axtarlan, ancaq v yalnzca smayldr!
Azrbaycanda iqtidar savalar balad n smayl
azadlna qovudu. smayl yetidirn yeddi xlifnin ad
ixtisas hli idi. Anadoluda ah smayl n mridlr
toplama ilrini d srdrmkdydilr. smayl glcyin
hrbi, fikri v siyasi ndri kimi hazrlamaqdaydlar.
smayln thsili n Molla ms adnda bir yrtmn
tapdlar. skndr by Trkmn ah smayln ocuqluu
haqda yazr: O zaman smayln ya yeddi d deyildi.
Ancaq ox istedadl idi. Siftind ahlq iqtidar parlayrd.
Onu trbiy edn mllimlri d smayln varlndak
istedad grr v ona qeyblrdn yardm edildiyini
dnrdlr.50 smayl qzlbalarn Allah durumuna
glmidi. Qzlbalar ona tapnrdlar. Gizlinc Anadoludan
onun ziyartin urayan qzlbalar nzrlrini v
hdiylrini ona sunurdular. Qzlbalarn bu kild
davranmas ocuq yada olan smaylda Tanr olma
dncsini oyandrd. smayl z d inanrd ki, ona
gylrdn yardm edilmkddir. Atalarnn kafir snnilr
trfindn ldrldy dncsini hm anas, hm d
ixtisas hli onun ruhuna kmidilr. Krbla olaynda da
snnilrin! imam Hseyn nec ac kdirdiklrini ocua
ayrntl olaraq anlatmdlar. smayl ocuqkn bu qrara
glmidi ki, btn snnilr tarix boyu peyqmbrin,
imamlarn v onun z atalarnn dmnlri olmudur. Daha
sonra onun bu dncsi ona aid edildiyi sylnn eirlrd
aqca grnckdi. li soyu il uraanlarn sonunun tin
olacan yazacaq v htta Slim yazd bir mktubunda
50
skndrby Trkmn tarixe-almarayemirkbir yayn Tehran 1972, s. 25.
abbasi,
111
www.BayBak.com
01/06/2012
bunu aqca dil gtirckdi. Snni Osmanln li

dmnliyi yapmaqla sulayaraq onun dalmasn yazacaq.
Qutsal soya dayand n yenilmz olduuna z d iman
gtirmidi.
Onunla
uraacaq
olanlarn
yenilib
*
czalanacana inanmd. Snni onun xyalnda qorxunc
bir yaradl xatrladr. Mhv edilmsi grkn qorxunc
yaradl. Snnilrin paltarlarnn altnda quyruqlarnn
olduuna da inandrlmd.** ocuqluundan etibarn
ldrmyi mq etmy balam. ocuqluqda rdklri,
qazlar, toyuqlar oxlayb ldrrk ox atma mq edirdi.
Ancaq ldrdy rdklrin, qazlarn v toyuqlarn
qarln dyirdi.51 Yeniyetmliyinin ilk vaxtnda bzn
ov ylncsi il mul olub, Simam, kuru v o vilaytin
mnzrli yerlrini gzrdi. Hmi dnyan idar etmk
arzusu onun ryind yaayr, z himmtinin yksklrd
uan ahinini mmlkt quzununu ikar etmk mqsdi il
uururdu.52 Qzlbalar ona krbla v Cneydl Heydr
haqqnda mrsiy sylyib alar, snnilr lnt
gndrirdilr. Snnilrdn intiqam almaq n Allahn
yardmn bklyirdilr. Qzlbalarn bu davranlar
smayl snnilrdn intiqam almaa hvslndirirdi.
*
ah smayln Slim yazd son mktubunda bu gr

yansdan farsca bir eiri bu kilddir:
Bs tcrb krdim dr in deyiri-mkafat
Ba ali-li hr ke dr oftad br oftad
Trcmsi beldir: Bu mkafat dnyasnda ox tcrb
etdik bunu ki, li soyu il kim uradysa czaland.
**
Sfvilrdn qalan iki miras bu gn d rann i
kndlrind yayqndr:1- Ayinin xlaqsz olduu. 2Snnilrin quyruqlu olmalar.
51
Cvahir ul xbar, Budaq Qzvini
52
tcm edn ahin Fazil, rq-Qrb Bak 2010 s. 65-66.
112
www.BayBak.com
01/06/2012
Geclr anasndan v gndzlr qzlbalardan eitdiyi

snni dmnliyi il bal nallar ocuun ruhunu nifrt v
intiqam duyqusu il doldururdu. smayl bydkc
yaraql grn v iradsi il qzlbalar midlndirirdi.
Qzlbalar onu canl Allah kimi grrdlr. smayln
yannda olan yeddi ixtisas hli qzlbalarn daha ncdn
savalq tcrblri d olduundan ona savan btn
tekniklrini yrdirdilr. Ovulua xd anlarda bil,
cahangalq xyallarndan vaz kemirdi.53
smayln hazrlad bu dnmd Azrbaycanda
bayndrllarn iqtidar savalar davam edirdi. Yenilrk
Osmanlya qaan hmd by Bayndr ordu dznlyib
Azrbaycana saldrd. Rstm byin ordusunun bir qismi d
hmd by qatldndan Araz aynn knarnda ba
vern savada Rstm by yenilib ldrld. hmd by
Tbrizd zn ah elan etdi. Rstm by ihant
ednlrdn biri yyb Sultan idi. hmd by ona verdiyi
sz yerin gtirmdiyi n yyb iraza gedib Qasm
byl bir yerd hmd aha qar sava ad. sfahan
yaxnlnda ba vern savada hmd by ldrld. Onlar
Murad byi Tbriz dvt etdilr ki, irvandan Tbriz
glib dvlt sahib xsn. Murad by Tbriz glrkn
yaxalanb zindana atld. Bu zaman Mhmmdi by qiyam
edib Tbrizi alaraq zn ah elan etdi. lvnd by d
zn Diyarbkird ah elan etdi. lvnd by Mhmmdi
byi yenrk zn Azrbaycann ah duyurdu.
Mhmmdi by sfahana geri kildi. yyb zn
sfahann hakimi sand n ona qar sava ad. Bu
53
Cahangayi xaqan, Iskndrby Trkmn tarixiAlmaraye- Abbasi, tcm edn ahin Fazil, rq-Qrb
Bak 2010 s. 80.
113
www.BayBak.com
01/06/2012
savada yyb ld. Zindanda olan Murad by qaaraq

iraz alb orda zn ah elan etdi. Mhmmdi byi
ldrb Tbriz ynldi. Bu savalar bayndrllar
krtmidi. Murad byl lvnd by savaa girmdn nc
bayndrl asaqqallar bar n araya girdilr. Balanan
mzakird bhrd bir anlama imzaland. Bu anlamaya
gr Tbriz mrkzli Muan, Aran, Azrbaycan v
Diyarbkir lvnd by buraxld. iraz mrkzli raq
torpaqlar da Murad by buraxld. Qzlzn ay bu iki
lknin snr tyin edildi.54
54
Hbib-s seyr 446.
114
www.BayBak.com
01/06/2012
ubiy
637-ci ild mslman rblrl Sasani ordular arasnda
Qadisiyy sava balad. Bu sava 3-4 gn davam etdi.
Savan son gnnd qorxunc klk sib qum frtnasn
Sasani ordularna doru apard. rblr bunu Tanr yardm
olaraq anlayb daha da hvslndilr. Sasani ordularnn
banda Rstm Frruxzad adnda bir komutan durmaqda
idi. Bu savada Sasani ordular yenildi. Rstmin yenilg
xbrini duyan ah baknd Tisfundan Zaqros dalarna
frar etdi. Bakndin rblr tslimi il bal bir anlama
olmadndan hr yamaland, hali ldrld. Diri
qalanlar da kl bazarlarna aparld. rblr lknin
ilrin doru irlildilr. Hmdann gneyind
Nihavndd son sava balad. Nihavnd savanda da
Sasani komutan Firuzan ldrld. Sasani ah srkli
qamaqda idi. nk vardqlar yerlr rb ordular
trfindn ial edilirdi. Ordularn itirmi v yalnz qalan
Yzdgrd bir dyrmanya snar. Dyrman onun
zrindki cvahirlri ld etmk n yatd yerd Sasani
115
www.BayBak.com
01/06/2012
ahn ldrr. 651-ci ild Sasanilrin son padah Yzdgrd

d ldkdn sonra Sasani dvltinin hyatna son verildi.
Sasani imperatorluunda islamlama balad. Ancaq bu
yenilgnin tsirini farslar unutmaq istmdilr.1 rb
saldrs il v Sasani yenilgsi il bhran keirn fars
kimliyi yeni bir kimlik aray iin girdi. mvilrin
sonlarna doru fars milli kimliyi mrkzli milli slam
oludurma abalar balad.2 Bu hrktin amac rblr
qar toplumda antipati oludurmaq idi. slam da z
xarlarna gr aqlayrdlar. rbsiz fars slamndan
yanaydlar. Bu hrkt zn ubiy olaraq
tanmlayrd. ubiy deyilinc rblrin fth etdiklri
yerlrd hquqi, siyasi thkkm v stnlklrin qar
xan bir axm v mnsublarn ifad edr.3 ubiy
mvilrin devrilmsind byk rol oynadlar. Onlar
zlrini rblrdn stn bilirdilr. rblrin rb
olmayanlara mvali (ikinci drcli insan) mamilsin qar
farslarda ortaya xan bir antitez idi. Mvaliy, rb nsrn
siyasi v hquqi thkkm mvilr devrind son hddin
vard. rb olmayan mslmanlar slamn dini v sosial
eitlik prinsipin rmn, sla rblrl msavi saymrlar,
onlarn klsi qbul edilirdilr.4 mvilr rblik ynndn
son drc tssb iin girdiklrindn mvaliy kt v
hqart dolu nzrlrl baxdlar.5 mvilrin yxlmasna
1
Petroevski randa slam Farscaya evirn Krim

Kavrz, Pyam yaynlar, Tehran 1363 (h.) s. 41, 42, 43.
2
gnac Goldziher randa slam
3
Barthold, w, slam Medeniyeti Tarihi Ankara, 1963 s.
99.
4
Eyni qaynaq.
5
De Lacy Oleary slam Dncesi ve tarihteki yeri
eviren Hseyn Yurdaydn-yaar Kutluay, lahiyat Fak.
Yaynlar, Ankara 1971 s. 48.
116
www.BayBak.com
01/06/2012
ndn olan bu politika nec oldusa Abbasilr dnmind d

davam etdi. Htta 753-775 illri arasnda hkm srn xlif
Mnsur zamanndan etibarn farslar stnlk iddialarna
baladlar. ubiy ad veriln rb leyhdar bir firq
qurdular. Bu firq mnsublar rb olmayan mslmanlarn
rblr eit olduuna deyil, ksin rblrin farslar,
suriylilrl mqayis edildiyi zaman hr baxmdan geri v
ilkl bir irq olduuna qane bulunurlard. Bu hrkt Mmun
devrind (813-833) byk bir sosio-politik axm nitliyini
qazanaraq siyasi hyatda etkisini gstrdi.6 ubiy
gclndikc rblr d stnlklrini bilinc planna
damaa alrdlar. Bu dnc savalar dillrin
stnlyn kdi. rblr Allah Quran rbc
endirdiyindn n stn dil rbcdir deyirdilr. Farslar
deyirdilr Allah qzqn olduu zaman Quran rbc
endirmi, ona gr Allahn qzbli aytlri Qurandadr.
Ancaq Allah daha mrhmtli olduu zaman farsca
qonumu. Bu anlamda ubiy bir hdis d uydurdu7 Buna
qarlq da rblr peyqmbrin cnntin dili rbc
olacaqm kimi hdislr syldiyini deyrdilr.8 Peyqmbr
rin trafndak mlklr farsca qonuurlar9 demidir.
rbi sevmkl ilgili yzlrc hdis uyduruldu.
6
Barthold, w, slam Medeniyeti Tarihi Ankara, 1963 s99,

De Lacy Oleary slam Dncesi ve tarihteki yeri s.
69-70.
7
lbnu'I-Cevzi, Ebu'I-Perec Abdurrahman, Ki<bu'IMevdO'1it,. Medine, 1386/1968, n, 11 1; Ali Bindi,
Muha.nrned Tahir e1-Feteni, Tezkiretu'l-MevdO'at, Beyrut
(tarihsiz), s. 113.
8
Zehebi, emsuddin Ebu AbdiJlah, Mizanu'I-I'tidal fi
Nakd'r-Rica!, 1382/1963, III, 51.
9
Makdisi, Ebu'IFadl Muhammed Tahir b. Muhammed,
Tezkretu'I-Mevdf'at 1323, birnci . ab, s..32.
117
www.BayBak.com
01/06/2012
sbbdn rbi sevin! Mn rbm, Quran rbcdir,

cnntin dili rbc olacaq.10 Bu kild qarlql olaraq
yzlrc hdis uydurdular. stnlklrini isbat etmk n
bu saxta hdislri ktly atdrrdlar. Bu haqda ayrntl
inclm ranl aradrma tarixi Nasir Purpirara aiddir. O
qaynaqlara ba vurmaq yax olar. afeinin rb olmas v
Hnfinin rb olmamas da dartmalara qonu oldu.
Hnfinin rb olmamasn ubiy tqdir edirdi.11 ubiy
Qurandan bir ayt dayanaraq rblrin kafir v mnafiq
olduqlarn,
mslman
olmadqlarn
v
ola
bilmycklrini yazrd. Qurann 9-cu sursinin 97-ci
aytind rblr kafir v mnafiqdir deyilmkddir. Bu
ayt ubiynin lind bayraq edilmi, kafir v mnafiq
olan rblrin peyqmbrin v Allahn dmni olduqlarn
savunurdu. ubiy rblr qar savan gclndirmk
n zncilri d yanna almaa alrd. nk zncilr d
rblr trfindn aalanr v mslman olmalar
nmsnmirdi. ubiynin hdisind Kim hbli bir
erkk v ya qadn evin soxarsa, Allah da onun evin
brkt soxar12 rb is, zncinin aalanmas il ilgili
hdislr uydururdu. Hm ubiynin, hm d rblrin
10
bnu'l-Cevzi, Kitabu'I-MevdiUIt, ll, 41; Seyyid Dervi,

Esna'I-MetaJib, s. 21; Suyuli, elllUi'[Masnu'a
fi'jEhadlsi'I-MevdGa, Msr, 1,442; Zehebi, Mizanu'I-I'lidal,
III, 103; Elbani, Nasrud din, Silsilelu'I-Ehildlsi'dDaifeli'L-Mevdu'a, 1384, cil!. 1, cz. 2,s. 56-59;
Mstekmzade Sadettin, Asflru'l-Ehab Li Hubbl'I-Arab.
SJeyaniye Kphane;i Pertey Ksm, numara. 614
(Trke yazma), erk. 250.
11
Ahmed Emin, Duha'I-slaD, I, 77.
12
Ali Hindi, Te:kiretu'I-MevdC'iit, s. 13; bn Arrak,
Tenzhu'-eria., II, 37; Ac1uni, smal' b, Muhammed,
Kefu'i-Hafa. ve Mu:lu'l-I1bas, Beyrut 1351, II, 224.
118
www.BayBak.com
01/06/2012
uydurduu bu hdislr gnmz qdr z varln v

etkisini srdrmkddir. Ortalqda gah rb, gah da fars
kimi mslman olmaq istyn trklr is, hr iki trfdn
smrlmdr. Farslarn oludurduqlar ubiy hrkti
iki ynd davam edirdi. ubun (blrin) v qbillrin
Quranda brabrliyi vurqulanrd,13 bu mrhl ubiy
hyatnda hli-tsviy (msavat hli) adlanr. Ancaq daha
sonra ubiyilik balar. kinci dst rb irqiliyin qar
ar fars irqiliyi oludurdu. cmin rb stn olduuna
inandlar. Daha sonrak dnmlrd hli-tsviyd
ubiynin iind yer ald. ubiy z inkiaf srsinc
kltrl v dbi cryanlar oludurdu. ubiy sz aqca
rb dmnliyi ardran bir qavrama dnd.14
ubiynin dini yorumlar mtlq rb dmnliyi zrin
qurulmudur. ubiyy gr rblr n aa milltdir.
ubiy rb kltrn qar ski Sasani mdniytini
canlandrmaa balad. Maninin tlimlrini gndm
gtirdi. Bir sr saxta qaynaqlar da oludurdu.
Aradrmaclar isbat edirlr ki, tarixd bni-Ndim adnda
xs olmam. Bunu ubiy uydurmu v bni-Ndim
adna lfihrist kimi srlr yazmlar. lfihrist ski
Sasani mdniytini canladrma kitablardr. Ayrca
ahnamni ubiy nc nsr halnda yazm. Nzm
dnmsi n Dqiqini i almlar. Dqiqi bir Qznvi
trk sgri trfindn ldrldkdn sonra Firdovsini
tapmlar. ubiy trfindn hazrlanan nsr sri Firdovsi
trfindn nzm kilmidir.Buna qarlq Samani dvlti
il ilikid bulunan ubiy Firdovsini dllndirirdi. Lakin
13
49-cu sur 13-c ayt.

188. 51 1353
14
119
www.BayBak.com
01/06/2012
Samani dvltinin devrilmsi v Sultan Mahmud trfindn

ubiy rgt faliytinin durdurlmas ahnamnin
yazlma iind axsaqlq oludurar.15 ubiynin fikri v
tkilati hyat sonraki dnmlrd davam etmidir.
ubiy bir mzhbdn ibart olmamdr. Btn
mzhblrd fars-irani kimliyini altdan-altdan, ya da aqca
yrtmdr. smailiy n nmli ubiy hrkti
olmudur. Aqca fars milliytiliyi etmilr. ubiynin
amac ski Sasani corafiyasn iind barndracaq olan bir
dvlt qurmaq idi. n aq flsfi etkinliklri ixvan-s
sfa cryannda olmudur. xvan-s Sfa z risallrind
fars irqinin stn olduunu savunmudur.16 ubiynin
oludurduu zngin estetik v dini dbiyat fars olmayan bir
ox fikir adamlarn da z etkisi altna almdr. bni-Xldun
uluslar iqtisadi qaynaqlarna v almalarna gr
siniflndirir. hr hyatn birinci srada yerldirir v
bunu iranllara, daha dorusu farslara mxsus bilir. Sonra
tarmla uraan milltlr glir ki, kiik uyqun yerlrd
splnmilr. Daha sonra heyvanlqla uraan uluslar
glir. Brbrlr, trklr, trkmnlr kimi. Dvcilikl
uraan uluslar n sonda glir rblr v krdlr kimi.17
Ayrca, dvlt iindn ba xarmayan millt varsa, o da
15

229-145 138
Mvzunun zti burada verilmidir. stklilr Purpirarn
kitablarn oxuya bilrlr.
16
17
120
www.BayBak.com
01/06/2012
rblrdir.18 Batiniy aqlamalar ubiynin fikri

faliytlrinin rn olmudur. smaililr d zlrini
batiniy adlandrrd. smaili hrkti ubiynin silahl
rgt idi. Mxaliflrini terorla ortadan qaldrrd. Hm
silahl hrkti idi, hm d fikri hrkti. smailiyni
moollar rgt olaraq tarixdn silrlr v lmut qalas l
keirildikdn sonra qaladak kitablar yandralar.
lmut qalasnn ialndan sonra Cveyni Hlak
Xann hzuruna varb qaladak kitablara baxmas n izn
istyir. Hlak Xan mr verdi ki, laddin qalaya getsin v
Hsn Sbbahdan bri 170 il iind birikn ordak xzinni
v kitablar kontrol etsin. aha uyqun olanlar gtirilsin,
qalanlar da yaxlsn. laddin qalaya gedir v ncuma
(uzaybilimin) aid olan kitablar ayrb gtirir v qalanlar
da yaxlr. Bu kitablarn iind bir d Hsn Sbbah
haqqnda yazlm sr vard. Bu srin zti
Cahangann 3-c cildind verilmidir. Ridddin
Fzlullah da l tvarix dr tarixi- smailiy-i lmut
(lmut smailiysinin tarixi) kitabnda vermidir.19
smailiy hrkti moollar trfindn silindikdn sonra da
ubiynin fikri cryanlar v siyasi ideal Gilann
ormanlqlarnda davam etmidir. 15-ci srd Gilan hakimi
olan Karkiya zn Sasani soyuna mnsub bilmkddir. Bu,
ubiynin ortaya qoyduu tarix anlay v siyasi ideal idi.
ah smayln yrtmni olan msddin Lahici d bir
ubiyi. ah smayl ubiy ilklrinin barnd
ortamda yetimidir. Daha sonrak ah smayl ttbiqat
tamamn ubiynin ideallar dorultusunda olacaq v ran
18
Eyni qaynaq s. 739.

laddin tamlik Cuveyni Tarixi-cahangayi
Cveyni 2006 Tehran dnya-i kitab, s. 43-44.
19
121
www.BayBak.com
01/06/2012
adl bir lk tsis edilckdi. Modern ubiy Phlvi

dnmind Sfvi v Sasani arasndak 900 illik zaman
boluunu siyasi ftrt olaraq tanmlar. Yni iki zaman
arasndak boluq. Modern ubi-Sfvi dvltinin
quruluunu ftrt dnminin qapan olaraq nitlr v
Sfviliyi Sasaniliyin dirilii olaraq dyrlndirr. ran
slam Cmhuriytinin ideoloqlar da zlrini modern
sfviyy kimliyi il tanmlarlar.
Bir az da ah smayln yetidiyi ortama diqqt edlim.
Onun mllimi kim olmu, o ortam nec ortamm? Bu
haqda ayrntl bilgi ld etmk tin idir. nk tarixd
gizlin hdflr n ediln ilr adtn arxalarnca iz
buraxmazlar. smayl kimi tarixi bir dvlt adamnn
mllimi olan msddin Lahici haqqnda ndn ayrntl
bilgi yoxdur? Ya da ndn bu ortamda smayldan daha
byk olan qarda brahim v ya digrlri zrin
durulmam da smayl zrin fikri v maddi srmay
yatrlm, onu Allah olaraq grmlr? eyx Heydrin olu
brahim v digrlri nec oldu, ndn onlardan xbr yox?
Onlarn haqqnda ndn bilgi yox? lmlri v hyatlar
haqda ndn tarix susqundur? Onlarn hans ksik ynlri
varm? Qanuna uyqunluq kimi varislik brahimin
olmurdumu? nk brahim yaca daha byk v qardalar
eyx li ldrldkdn sonra varislik z-zn ona devr
edilmli idi, ya da digr byk qardalara. skndr by
Trkmn kimi sfvilrin rsmi tarixilri onu drvi sift
kimi tanmlayaraq bu sirr toxunmaqdan oxucunu
uzaqladrmaq istmilr. Soylu bir ailnin digr
ocuqlarndan xbr yoxdur. Ndn Sfvi soyundan
smayldan baqa kims qalmamdr? Btn bunlar
cavabsz suallardr. Bu suallar cavabn taparsa, o dnmin
gizlin qatlar da aydnla qovuar.
122
www.BayBak.com
01/06/2012
15-ci srin sonu v 16-c srin vvllrind Gilan iki

xanidan trfindn yntilirdi. Fomn daha sonra Rt
mrkzli Biyps xanl snni mzhb idi. Lahican
Mrkzli Biypi xanl i idi. Lahican hakimi olan
Karkiya zn Sasani soyundan bilmkd idi v byk ran
tsisetm xyallar il yaayrd.
smayln yrtmnliyini etmi msddin Mhmmd
Gilani haqqnda qaynaqlarda az bilgi var. Ancaq smayln
mzhbi trbiysind v onun bir i olmasnda
msddinin byk rolu olmudur. Ona Lahici v Gilani d
deyilmidir. Alt il smayln yrtmnliyini etmi,
smayln bilincini bu adam killndirmidi. Bu zdn d
bu adamn tarixd sirli v gizli qalmas ox suallar dourur.
Kimmi bu adam? O dnm ubiynin ideolojik
tmsilisimi? nk Sfviliyin qurumsallamasnda bu
adamn byk rolu olmu. ah smayln oullarn da
eyitmidir. Tarix kitablarnda bir ne yerd Lahici
haqqnda czi bilgi verilmidir.
smayl Gilanda olduunda msddin Lahicidn
rbc v farsca yrnir.20 Lahici smayla, yalnzca din
drslri, farsca v rbc yrtmmi, dvlt qurallarn da
yrtmidir. Bu yrtimdn amac n olmudur? Bir ocuu
ndn dvlt adam kimi eyitmk grkirdi? smayl taxta
xdqdan sonra msddin Lahici imperatorluun din
ilrindn sorumlu xs v babaxan olur. ah smayl
iqtidara gldikdn sonra msddin Lahicini babaxanlq
grvin gtirir.21 Bir klm Trk bilmyn Lahici ny
gvnrk trk hrind dvlt vzifsind alma
stlnmidir? il bu grvi tk bana yrtdkdn sonra
20
21
Zbdt ul tvarix s. 48, Cahangayi xaqan s. 64.

Tkmilt l xbar s 40.
123
www.BayBak.com
01/06/2012
Mhmmd Kaani il babaxanlq grvini birlikd

yrdrlr.22 msddin Lahici Mhmmd Kaani il bir
yerd Osmanl elisini qarlayrlar.23 Mhmmd Lahici
haqqnda son bilgi onun ah smaylla bir sfrd brabr
olmasdr.24 Sam Mirznin tzkirsind onun haqqnda
yarm yarpaq bilgi var. Daha sonrak tzkirlrd veriln
bilgilr Sam Mirznin Thfeyi-Sam srindn alnmdr.
Sam Mirz srind Mhmmd Lahicidn bu mzmunda
bir eir d vermidir: Gnclik getdi snin yolunda, artq
yalanmam mn, sonsuz blalarla arxada olmuam25
msddin Lahici 90 ildn artq yaam v gzl eirlr
yazmdr.26 90 il yaam bir xsiyt, ah smayln
dnclrinin, siyasi v mzhbi grlrinin gerk
memar haqqnda ancaq bu qdr bilgi var!
Bunlarin dnda bu gizmli adam haqqnda bilgi
yoxdur. Prd arxasnn gizlin qhrmanlar ortaya xmr.
Azrbaycanda, irazda, sfahanda bu qdr i savalarn
olmas istr istmz farslar da rahatsz edir, gvnsizlik
ortam oludururdu. Bu durumu ortadan qaldrmaq n
onlar sadc seyirci qalmamlar. Onlarn da planlar olmu.
Sfviliyin iqtidara glmsi v rann btnlyn tmin
edrk ski Sasan ehtiamn brqrar etmk farslarn
altdan-altdan yrdln planlar idi. ndiki ran ubiy
zehniyti il Sfvilr tsis etmilr. Fars amili tarixi bir
hdf damaqda idi. Bu hdfi 9-cu srin vvllrindn
etibarn ubiy blg tarixi n blli etmidi. Digr
22
Xlast l tvarix 1-ci cild s. 84. , Xuldi-brin s. 125.

Cahangayi xaqan s. 225.
24
Eyni qaynaq s. 363.
25

26
-3000 542 9
23
124
www.BayBak.com
01/06/2012
trfdn Bayndrllarn bir-birini paralamas blgni

rahatsz edir, hyat yaanlacaq durumdan xarrd. Ortam
ubiynin hdflrinin trk gc il gerklmsin ox
uyqun idi v yl d oldu. ubiy tarixi hdfin Sfviy
ad il qovumu oldu. Sfvilrdn sonrak tarixi src qsa
Nadir ah dnmi istisna olmaqla ubiynin blli etdiyi
hdf gr yrmdr. Sfvilrin arxasnca gln
Qacarlar da ubiynin ad yolda fdakarlq gstrmilr.
Aamhmmd Xan, Qacar dvltini qurduqdan sonra
rdbildn ah smayln qlcn Tehrana aparb belin
taxd.27 Sfvi isi timsalnda ubiy xidmtisi olacan
gstrirdi. Blk trklr ubiynin oyununa nec
gldiklrinin bilincind olmamlar. nk trklyn
znmxsun din anlay olmamdr. Bu olmay hm
Slcuqluda, hm Osmanlda trkly idn-i
gmirmidi. ubiynin ad iz iqtidara glmk n
qolaylq saladndan iqtidar hirsi adna olsa da, bu yolda
yrmy tslim olmular. Sonu olaraq bu gn ubiynin
tarixi ideal sasnda gerkln v ran adlanan geni
blgd trk dili, trk kimliyi tarixdn silinmk zrdir.
ubiynin d amac bu idi: Trksz v rbsiz bir fars
lksi qurmaq. ndi bu qsa haiydn sonra yen d
dnlim ah smayln rhi-halna.
27
Sid Nfisi, ran ictimai v siyasi tarixi, 1-ci cild, s. 510.
125
www.BayBak.com
01/06/2012
smayln meydana xmas

1499-cu ilin Avqust aynda 13 yal olu smayl
Lahicandan rdbil yola dd. Onun yannda yeddi
nfrdn ibart n yaxn xslr var idi; Hseyn by Ll
amlu, bdlli by Dd (Dd by), Xadim by Xlfa,
Rstm by Qaramanl, Bayram by Qaramanl, lyas by
Autolu v Qarapiri by Qacar.1* Onlar Almah xanm
eyx Sfi zaviysin gndrdilr. zlri is, ay Xalxalda
v evrsi Tarmda** qaldlar. Anadoluya ah smayln
1
Oqtay fndiyev Azrbaycan Sfvilr dvlti rqQrb yayn Bak -2007, s. 45.
*
Bu yeddi nfr hli-ixtisas olaraq bilinir.
**
Tarm indi Zngana bal blgdir. Burann kin n
ox uyqun torpa olduu n tarm adlanm. Tarm, yni
126
www.BayBak.com
01/06/2012
zhur etdiyi xbrini uladrdlar. Anadoludan Azrbaycana

qzlba axnlar balad. Artq yannda 1500 qzlba
sava var idi.2 smayl rdbil ddlrinin trbsini
ziyart getdiyind yannda 3000 qzlba vard. Bir ne
gn rdbild qaldlar. rdbil hakimi onlara hrdn
xmalar n xbrdarlq etdi. Qzlbalar Tal
mntqsin kilib rcivan kndind yerldilr.3
Xbr yayld ki, eyxolu ah smayl zhur etmi v
cahangalq etmk istyir. amdan, Diyarbkirdn v
Sivasdan drd min sava qzlba ah smayla qatldlar.4
Sufilrin hrkti bu zaman eyxlri il bir yerd triqt
syahtini anmsatd n Azrbaycan hakimlrini
bhlndirmirdi. Vardqlar yerlrd, htta onlara drvilr
olaraq nzrlr d verilirdi. Yaz fslind qzlbalar
Muandan Gly** vardlar. Gl knarnda Anadoludan
axn edn qzlbalar yen d aha qatldlar. 1500-c ilin
yay fslind rzincanda ahn ordusunun say yeddi min
nfr olmudu. Bu arada Anadoludan qzlba axnlar
durmadan davam edirdi. Qzlba ordusunu tkil edn
sasn doqquz boydan ibart idi:
1amdan gln amlu Trkmn boyu.
kinilik. Tarm szn farscaya gr aqlamaq doru
deyildir.
2
Eyni qaynaq. S. 46.
3
Tarixi-Alm Arayi Abbasi . 192-193.
4
Rzt-s sfa 10, 10
**
Gnmzd bu gl Gy olaraq bilinir. ski
qaynaqlarda gl yazlmdr. zllikl Qacar
qaynaqlarnda gl yazlmdr. Anlalan gl tlffz
daha dorudur. Gl, yni kiik gl. Xzrin, Vann v
Urmu glnn yannda ancaq gl tlffz edilmsi daha
mntiqli grnr. Ayrntl bilgi n baxn: min
Pakrvan Abbas Mirz v Azrbaycan evirn Gntay
Cavanir, Qanun Nriyat Bak- 2007.
127
www.BayBak.com
01/06/2012
2Gney Anadoludan gln Tkli Trkmn

boyu.
3Dou Anadoludan Qacar boyu.
4Rumlular. Bunlar mir Teymur eyx liy
balamd. eyx Cneydin yannda yenidn Anadoluya
getmidilr. Onlar v onlarn trmlri.
5Konya v Kilikiydn Qaramanl boyu.
6Adniz Quzeyindn Varsaq boyu.
7Frat tsindn Zlqdr boyu.
8Dou Anadoludan Ustaclu boyu.
9Dou Anadoludan Bayat boyu.
Ayrca, Tal sufilr d ah ordusuna qatlmd.
Qzlbalardan frqlnmk n bunlara Tali sufilr
deyirdilr. far boyundan da orduya qatlmdlar.
Yol xritsini blli etmk n ixtisas hlinin qatlm v
ahn bal il payzda rzincanda qurultay keirildi. lk
saldrnn Grcstana, yoxsa rvana olaca zrin
shbtlr oldu. Azrbaycann snni yerlim yerlrin
saldrdan yana olanlar arlqda idi. O gn anlaa
bilmdiklri n yol xritsinin blirlnmsini eyxolu
smayl Vliullaha gylrdn glck qeybi yardma
buraxdlar. Gec ah smayla glck olan vhy sabah
qzlbalarn yol xritsini blli edckdi. ah, ddlri v
imamlarla gec mslhtlib nticni qzlbalara
sylycyini duyurdu. irvanahdan ddlrinin intiqamn
almasn uzun zaman idi dnmkd idi. Yuxusunda
irvana saldrdn grd. Qzlbalar bunu Allahn vhyi
olaraq dyrlndirdilr. Qzlbalar irvana doru yola
ddlr. Qzlbalarn gldiyini xbr alan amax halisi
hri boaldb dalara kilib gvnli yerd gizlnmidilr.
Qzlbalar amaxya girib hrd qalan n vardsa
yamaladlar. irvanah Ysar bu zaman Glstana yaxn
128
www.BayBak.com
01/06/2012
bir yerd idi. Bundan xbr tutan qzlbalar onu yaxalamaq

istdilr. irvanah qzlbalarn gldiklrini yrnib
Glstana kildi. Bir ox qzlba irvanah ordusunun
oxuular trfindn ldrld. irvanah, ordusuna saldr
mri verdi. 1500-c ilin sonunda Glstan qalas
yaxnlnda Cbani adl yerd smaylla Frrux Ysar
arasnda dy balad.5 Ancaq qzlbalar qlc savanda
daha baarl olduqlarndan Vliullahn mri zrin
qhrmanca savardlar. irvanah bu savada ldrld.
irvanahn csdini ahn mri zrin yaxdlar.
Qzlbalar ld etdiklri qniymtlri gtrb evlrin geri
dnmsinlr dey, ah btn qniymtlrin aya atlmasn
istdi. Bel all bir fikiri ah z dnm, yoxsa ixtisas
hlimi tklif etmilr blli deyil. Qzlbalardan biri daha
sonra bu kild sylmidi: eyxolu ah snnilrin
mallarnn ncis olduunu sylyib hamsn suya atmamz
istdi. Sufilr, htta snnilrin at-qatrlarn da suya atdlar.
irvanahn xzinsindn bir uval cvahir tapmdm.
uvaln az iki trfdn mhrlnmidi. ind cvahir
olduuna min idim. Ne kr dndm ki, cvahiratn
suya atlmas doru deyil. Ancaq mridi-kamilimizin
mrin tabe olmaq zorunda idim. Cvahirat uvaln aya
atdm.6 trafndaklarla frar etmi irvanahn olunu
tqib etmk n ah bir dst qzlba grvlndirdi.
Ancaq irvanahn olu gmi il Gilana qamd.7
irvanahn ldrlmsi il irvan btnyl qzlbalar
trfindn ial edildi. irvanahn xzinsi Bak qalasnda
5
Oqtay fndiyev Azrbaycan Sfilr Dvlti rqQrb Bak- 2007 s. 48.

6
Xlast t tvarix 61-62. .61-62
7
Oqtay fndiyev Azrbaycan Sfilr Dvlti rqQrb Bak- 2007 s. 50.
129
www.BayBak.com
01/06/2012
barnmaqda idi. 1501-ci il yazn vvlind ah znn

balca qvvlri il Mahmudabaddan Bakya hrkt etdi.8
Baknn ial il bol qniymt ld etdi v ah bu
qniymtlri
mbah
olaraq
duyurdu.
irvanah
qalqlarndan blgni tam olaraq tmizlmk n irvan
saraylarn yaxb yox etdilr. irvan balarn yaxb kl
evirdilr. Yzillrin mdniyti hr hyat grmmmi
qzlbalar trfindn mhv edilirdi. Sfvi nfsi blgni
yandrb yaxdqdan sonra baqa bir dnm balayacaq,
tdricn btn lk Sfvi qaranlna brnckdi. Ancaq
irvanah qalqlar yox olmad. nk daha ncdn
onlarn byk qismi dalara kilmidi. smayl baqa
yerlrd savalarla uradnda iranah varislri
toparlanacaqlard. Bu, irlid anlatlacaqdr. Bu zaman
Uzun Hsn v Sultan Yaqub dnmind dvlt katibliyi
etmi, daha sonra iqtidar savalarna qatlb yenildiyi n
lvnd by Bayndrdan intiqam almaq frstini axtaran
Bayndr soylu tbrizli mir msddin Zkriyya Keci,
smayla tslim oldu. smayl bu adam hrmtl qarlad.
smayl Glstana saldrmaq istyirdi. Keci, Tbriz
haqqnda ona bilgi verib v Tbriz saldraraq lvnd byin
iini bitirib Bayndrllarn sltntin son vermsini
mslht grd.
Eyni qaynaq.
130
www.BayBak.com
01/06/2012
Tbrizin ial
lvnd by, Murad byl anlaaraq Azrbaycann v
Diyarbkirin ah olmudu. Qzlbalarn irvandak qlb
xbrini duyduunda onlarla savamaq n Naxcvana
getdi. Qzlbalar lvnd byi qafil yaxalamaq n srtl
Naxcvana yola ddlr. rur dzlynd 1501-ci ilin
ortalarnda smaylla lvnd arasnda hlledici sava ba
verdi.9 lvnd by yenilib rzincana geri kildi. Bu
zfrdn sonra qzlbalar Tbriz yola ddlr. Tbrizin
qzlbalara tslim olmasnda Zkriyya Kecinin byk
rolu oldu. O, Bayndrllar dvltind yksk vziflrd
ald n Tbriz halisi trfindn tannan sima idi.
hrin nd gln isimlri il shbtlib v smayln
nmli bir soydan gldiyini, Azrbaycan bayndrl
xaosundan qurtamaq istdiyini syldi. Yalnz smayln
Azrbaycana gvnlik gtir bilcyini tbrizlillr
aqlayb onlar inandrd. Qzlbalar haqqnda bilgilri
olmayan tbrizlilr bayndrllarn i savalarndan
9
Eyni qaynaq s. 53.
131
www.BayBak.com
01/06/2012
bezmidilr. Bildiklri sadc onlarn banda Sfiyddin

soyundan birinin durmas idi. Daha sonra balarna glck
blalar dnmyrk he bir rt qoymadan knll
olaraq hrlrini qzlbalara tslim etdilr. Artq ubiy
z amacna atmd. Azrbaycann bakndi ubiy
zehniytinin ialna uramd. Dillri trk olmayan
ubiy rahat bir kild Tbrizd yerlrk daha sonrak
planlarn ttbiq ed bilrdi. Bu zdn d smayl srf bu
amac n yetidirmi olan ubiynin nmayndlri
Tbriz axn edrk dvlt vziflri tutmaa baladlar.
Trk qzlbalar dvltd sadc sava gc olaraq
ubiynin hdflri yolunda savaacaq v fars ubiy is,
lin qlc almadan dvltin yksk vziflrind
yerlckdi. Tarixin axnn frqind olmayan trk
qzlbalar farslarn tarixi hdflri yolunda canfianlq
edckdilr. Tbriz yerln ubiynin ilk nmayndsi
Gilanda bu i n smayl hazrlam olan fars soylu
msddin Lahici idi. msddin Lahici z yandalar v
yardmlar il bir yerd 13 yal smayl adlanan ocuun
bundan sonrak yol xritsini ayrntl biimd yazacaq v
Azrbaycann nec ildirilmsi planlarn izrk
Firdovsidn o zamana qdr haqqnda fsanlrd danlan
ran adl lkni tsis edck v trk Azrbaycan lksini
ranildirckdilr.
smayl Tbriz girdikdn sonra birbaa Cnnt
Sltnt Sarayna getdi. Bu saray Qaraqoyunlular
zamannda tsis edilmi, Uzun Hsn v Sultan Yaqub
zamannda da daha mhtm artrmalar olmudu. Tqribn
14 yanda olan smayl burada bana ahlq tac qoydu.
Bana tacqoyma mrasimind 12 cmldn ibart bir mtn
oxudu. Bu mtni 14 yanda ocuun yaza bilmycyi
bllidir. 14 yanda ocuun bu qdr tarix bilgisi ola
132
www.BayBak.com
01/06/2012
bilmzdi. Gilanda smayln mllimi olmu, Tbriz ial

edilr-edilmz smayln yanna qomu olan msddin
Lahici bu mtni yaza bilrdi. nk bu 12 cmldn ibart
olan mtn ubiynin ideallarn ks etdirn manifestdir. 12
rqminin qzlbalar yannda nmi olmudur. 12 imam, 12
zolaql qzl papaqlar kimi. Ancaq bu mtndki 12
cmlnin bu rqmlrl he bir laqsi yoxdur. Bu 12 cml
ubiynin tarixi amacn gerkldirn snddir. N idi o
tarixi amac? Zaman ax iind trksz v rbsiz ran
lksi oludurmaq, zllikl trklri fars lklri yolunda
qullanmaq v yox etmk. Bu 12 cmly baxalm:
1.Mn bu gn yer endim. 2. Srvr v ahnah mnm. 3.
min ol ki, Heydrin olu mnm. 4. Mnm Firidun. 5.
Mnm Xosrov. 6. Mnm Cmid. 7. Mnm Zhhak. 8.
Mnm Zalolu Rstm 9. Mnm skndr. 10. nl-hq
sirri mnim barmda gizlidir. 11. nk mnm mtlq
hqiqt. 12. Hqiqt mnim sona atdrdm ilrdir.10 Bu
qayna Londan muzeyindn alaraq bu drgilrd
verdiklrini iddia etmilr. Bu drgilri xaran da modern
ubiy cryandr. Qaynan doruluuna bh edil
bilr. Ancaq daha sonrak tarixi src v indiki durum bu
mtndki dnclrin gerklmsindn baqa bir ey
olmamdr. Ayrca, bu qaynaq yanl is, bana tac
qoyduunda nlr sylmidir? Tacqoyma mrasimind
10
Ettelaate Eqtesadi-siyasi, 1378-ci il, say 147-148, s. 23

v Ettelaate Eqtesadi-siyasi 1385-ci il 225-226 say .
23 147-148 1378 -
225-226 1385
-3 -2 .1
-7 -6 -5 . -4
-10 -9 -8
-12 -11
.
133
www.BayBak.com
01/06/2012
ahn syldiyi szlr nlr olmudur? Btn Sfvi

dnmind avam qzlba ktlsin v Azrbaycan
trklrin Sasani tarixi idealiz edilrk tqdim edilmi,
ahnamdki mitolojik tarix gerklik kimi sunulmudur.
msddin Lahicinin bu zaman Tbrizd olmas bu mtni
onun hazrladna dlalt etmzmi? Sfvilrin zn
imam soyuna mnsub bilmlri d bir ubiy dncsidir.
nk slam irqi bir din deyildir. rqiliyi i v ubiy
slam kltrn gtirmidir. Sfviy-ubiy Quranda
ken 108-ci kvsr sursinin butalibolu li v onun
soyuna xitab etdiyini sylr. Ancaq hans qaynaa gr?
Bu, sadc bir irqi aqlamadr. nk peyqmbrin
mnvi v inanc soyu ola bilr. slamiyti idn qbul etmi
v onun ilklrin gr yaayan hr bir mslman bu inanc
v dnc soyuna mnsubdur. Kvsr bu anlamda olsa
grk. nk yalnz bu anlamda irqilik anlam damaz.
Zatn srf peyqmbrin bioloji anlamda soyu olmaz
dncsindn dolay Hz. bubkir Fdki Hz. Fatimy
buraxmamd. Hr bir mslman peyqmberin inancsal
soyuna mnsubdur. mam soyuna mnsub olmayan gerk
mslmanlarn suu ndir ki, stn islam xlaqndan
brxurdar ola bilmsin? Daha irlid bunu anladacaam.
mam soyuna mnsub olmann slamda he bir nmi
yoxdur. Sfviytl ial ediln Azrbaycan sadc
ilmkl qalmam, hm d srtli kild z dilindn,
kimliyindn uzaqlamdr. Azrbaycan Cmhuriytind
smayln trk dilini dvlt dili elan etdiyi fsansi d
uydurma yalandan baqa bir ey deyildir. yl olmusa,
ndn btn tarix kitablar farsca yazlm?
Ta ski alardan bri bir hr z tslim olduunda
oraya girn fateh qtl trtmzdi. Tbrizin o zamank
halisini tarixilr mumn 200 min nfrdn artq
134
www.BayBak.com
01/06/2012
yazmlar. Anonim tarixinin yazdna gr 16-ci srin

vvllrind
halisinin
say
300
min
atan
Tbrizd11 200-300 min arasnda halisi olan Tbriz
yeddiminlik qzlba ordusu qarsnda zn savunacaq v
htta qar trfi yen bilck n az 50 minlik ordu
dznly bilrdi. Tbriz halisi sadc gvnlik istyirdi.
hrd ticart hyat gvnlik tlb edr. Tbrizin ah
smayla dirnmmsinin sas sbbi gcl bir dvlt
adamnn hrd gvnlik yarada bilcyi ehtiyac idi.
Onlar bilirdilr v duymudular ki, knll tslim olan
hrlrd hr girn fateh qtl trtmz. smayln da bu
kild davranacan sanmdlar. llr boyu i savadan
bxm olan Tbrizd ticart hyatn v iqtisadiyat
gvnsizlik sarmd. Tbrizlilr smayla yardm edrk bu
gvnliyi brqrar etmk fikrindydilr. Allarna
glmzdi ki, smayl hr girdikdn sonra onlarn
mzhblrinin dyimsin mr verck v mzhblrini
dyimynlri dst-dst qtl edckdi. Tbriz tarixind
ktllri inancndan v mzhbindn dolay qtl edn bir
dvlt yntimi olmamd. ah smayln snnilri qlcdan
keirmsi tarixin ilk tcrbsi idi. Azrbaycan z tarixind
ilk df byl bir cani v qatill rastlanmaqda idi. Tbriz,
Bak, amax, Zngan, Xoy, Urmu, Maraa v Mrnd kimi
Azrbaycan hrlri snni mzhbindydilr. Qismn d
zeydiyy mzhbind. Sfvilr qdr Azrbaycanda he
bir dvlt toplumun inanc il uramamd. Slcuqlardan
Sfvilr qdr Azrbaycanda demk olar ki, mzhb
zgrly olmudur. ah smayln snnilr qar illr
boyu iind dad nifrt tbrizlilrin banda
11
Oqtay fndiyev Azrbaycan Sfilr Dvlti rqQrb Bak- 2007 s.59.
135
www.BayBak.com
01/06/2012
atlayacaqd. Tbrizin ialnda smayla yardm olmu

Zkriyya Keci nec bir ihant etdiyinin bilincin
varmd. Tbriz ubi planlar lind sir qalmd.
stdiklri cinaytlri trdckdilr.
Zkriyya Keci ah smayla ildirm
siyastindn vaz kemsini tklif etdi. Tbriz halisi i
padah istmz dedi.12 Ancaq snnilri thlkli yaradl,
quyruqlu mxluqlar sayan ah smayl hm atalarnn
intiqamn almaq, hm d ubiynin ona verdiyi grvi
yerin yetirmk fikrind idi. Xalq haq dini!n gtirmk
istyirdi. zn mtlq haq sandndan Tbriz hlini d bu
haqla tan etmk istyirdi. Ayrca, Krbla hidlrinin d
intiqamn snnilrdn almaq fikrind idi. Tbriz hli snni
olduundan onlar liolu Hseynin qatili kimi grrd.
zrin Tanr trfindn bir mission qoyulduunu
dnrd. O mission da snnilri yer zndn silmk idi.
O, qeyb klidiyi sylnn 12-ci imam haqqnda bolca
fsanlr eitmidi. Eitmidi ki, 12-ci imam zhur
etdiyind ilk mslman xlifsinin v daha sonrak
xliflrin mzarn ab onlar diriltdikdn sonra
czalandracaq. Daha sonra slam dmni olan
peyqmbrin ei Ayini mzardan xarb v ndn li il
savad n onu yarqlayb yaxacaq. Btn snnilrin
mzarn skb yenidn atd yaxacaq.* slam tarixind n
liberal mzhbin banisi olan buhnifnin mzarn skb
v mzarnn stnd tualet yapdrmas da bu inancna gr
12
Alm Arayi Sfvi 64. 64

Mehdinin zhuru il bal Mclisinin Bhar-ul nvar
kitabnn Mehdiyi moud blmn mracit edil bilr.
Orada Mehdi gldiyini nec qanlar axdaca, snnilri
nec qtl edcyi haqda ayrntl fantastik bilgi verilmidir.
Mn sadc czi bir qismin iar etdim.
*
136
www.BayBak.com
01/06/2012
olacaqd. 12-ci imamn zhuru zaman ba vercklr

btn varl il inanan smayl onun kimi davranmaq
istyir, snnilri onun kimi qtl etmk istyirdi. zn
mslman sayan ubi-Sfvi, peyqbrin namusu olan Hz.
Ayini xlaqsz qadn olmaqla sulayr. N var ki, Hz.
Ayi v Hz. li arasnda sava olmudur. Bu savada
kimin haql olduunu tk biln Allahdr. Hm Hz. li, hm
d Hz. Ayi slamn byklri. Hz. Ayi olmasayd
gnmzdki Quran da olmayacaqd. ski mdniyt
mrkzi olan Tbriz bir dlinin lind sir olmudu. Bu
zdn Tbriz halisinin dinlrin qaramamasn tklif edn
adama ah smayl bu cavab verir:
Mni bu i n gndrmilr. Byk Tanr v msum
imamlar mnimldir. Mn kimsdn qorxmuram. Riyyt
syldiklrimi qbul etmzs, Tanrnn yardm il hamsn
qlcdan keirrm.13 O, ocuqluq xyallarna qarm olan
nifrt v kinl ylsin i-i girmidi ki, tarixi v sosial
gerklri anlamaq istmirdi, anlaya bilmzdi. Bir mri
n cann fda edck Anadolu bozqrlarndan glmi
qzlbalarn
qeydsiz-rtsiz
itatlri
onun
csur
davranmasna sbb olurdu. Onun baxnda dnya xeyirr, aydnlq-qaranlqdan ibart idi. Xeyir v aydnlq trfi
i v rl qaranlq trfi snni idi. Xeyir v aydnlq r v
qaranln kkn qazmal idi. Btn bu czalar da
Tbrizin snni trklri dmli idi. Sanki Krbla olaynda
snni Tbrizlilr d itirak etmidilr. Oysa ki, Krbla
olaynda snni-i ayrm hl yox idi. N liolu Hseyn
i idi, n d Yzid snni idi. Bu mzhblr ox sonralar
ortaya xd. rbistann tarixi v sosial gerkliyind ba
vermi bir savan czasn indi Tbriz halisi dmli idi.
13
Eyni qaynaq.
137
www.BayBak.com
01/06/2012
smayl bu dnmd yl bir yadadr ki, onun aln iki

amil ynlndirmkddir: 1- ocuq fantaziyalar 2- ubiy
bilglri v bilgilri. Bdrddindn balayb smaylda
iqtidara yksln hilululuq, yni ruhun bdndn bdn
kem gr ubiynin lin bir frst kimi dmd.
smaylda 12 imamm ruhu mrkzlmi v vliullah
olmudu.
Qzlbalarn Tbrizi ial etdiyi gnn ertsi cm
gn idi. Cm gn ah smayl Cami mscidin gldi.
Camid bulunan hr iki snni arasnda bir li qlcl
qzlban hazr durmasn istdi. ah smayl snni
mzhbinin mnsux (batil) olduunu duyurdu. Camidki
qalabaln aqnlqdan nfslri tutulmudu. Sonra
bubkir, mr, Osmana v Ayiy lnt sylmyib
sssiz qalanlarn balarnn hmn vurulmasna mr verdi.
Minbr xb orada bulunan qalabala dedi: Snnilrdn
tbrra edin (uzaqlan)., bubkir, mr v Osmana
lnt sylyin! Orada llrind qlc duran qzlbalar ox
lnt, daha ox lnt! dey bardlar. Xalq etiraz etdi v
axnama qopdu. ah yenidn yksk ssl Kim bu szlri
sylms ldrlckdir dedi.14 Tbriz halisi aqn
qalmd. Bir mslman nec ola bilr peyqmbrin n
yaxn shablrin, peyqmbrin n ox sevdiyi ein lnt
sylr olsun, dey qara-qara dnrdlr. smayl is, n
shabilrin kimliyini, n d slam tarixini bilirdi, n d
peyqmbri doru-drst tanyrd. Onlarn inancna gr
imamlq grvi peyqmbrlik mqamndan stn idi.
Sadc 12-ci imam kimi davranmaq ona yrdilmidi.
bubkirin, mrin, Osmann v Ayinin mslman
olmadqlar, li dmnlri olduqlar ocuun ruhuna v
14
Eyni qaynaq.
138
www.BayBak.com
01/06/2012
uruna doldurulmudu. Peyqmbr dmni olan onlar

linin iqtidar haqqn yemi v zlri iqtidara glrk
busfyan dini olan snniliyi yaymlar. mr linin evin
saldrm v peyqmbrin qz Fatimni yaralayaq
qarnndak Mhsn! adl ocuun dmsin sbb
olmudur. Mhsn bylc mr trfindn hid
edilmidir. Bu olaydan bir ne gn sonra da Fatim z
hid olmudur.* ah smayln slamla ilgili btn
bildiklri bu fsanlrdn ty kemirdi. Bu bildiklrini
zbrlmidi. Bunlar ona zbrltilmidi. Bu zbr
bildiklrinin dnda onun n slam anlay yox idi. ndi
li v Fatimnin, Mhsnn (!) v Krblada hid
olanlarn intiqamn Azrbaycan trklrindn almann
zaman glmidi v Tbriz halisi qtl edilmli idi. Tbriz
halisi etdiklri sulardan dolay ya tvb etmli, ya da
qtl edilmli idi. ah smayl camid bu soyqrm
gerkldirirkn onu bu amac n hazrlam olan
mllimi msi-Lahici v digr Gilandan gln axn glr
zlri il olayn seyircisi idilr.
Camidki hali trkni gilk lhcsi il danan v
lind qlc tutan smayl adnda bu yabanc ocuun
bubkir, mr v Osmana lnt sylyin! bartsn
yenidn duydular. Xalq iki qorxu arasnda sxb qalmd.
Bir trfdn slam byklrin lnt sylslr Allahdan
qorxurdular, digr trfdn d llrind qlc dayanm
ldrmy hazr olan qzlbalardan. oxlar bu szlri
duymamaq n barmaqlar il qulaqlarn txadlar. hrin
*
mr bu saldrlarn edrkn li harda imi v ailsini

niy savunmurmu blli deyil. mrin Hz. li v Hz.
Fatimnin qz olan mklsml evli olduunu da
unutmular. Sadc bir nifrt ideolojisi oludurmaq
grkirmi tarixi gerklr uymayan.
139
www.BayBak.com
01/06/2012
slam alimlrindn bir nesi camidn xmaq istdilr.

Ancaq minbrd lind qlc oturmu ah bu df daha
yksk ssl Tbrra edin! dedi.15 Kims tbrra etmdiyi
n ah camid olanlarn hamsnn balarnn ksilmsin
mr verdi. Tbriz camisi byk bir qtlgaha dnd.
Kims qzlbalarn lindn sa qurtulmad.
Bunun zrin qzlbalar tbrizlilrin mallarna v
namuslarna tcavz etmk n srbst buraxldlar.
hrin btn din adamlar, mzzinlri, mllimlri v
pinamazlar tutuqlandlar. Onlardan xliflr lnt
sylmlri istndi. Axirtdn qorxan Tbriz trklri bunu
etmdiklri n ldrldlr. Evlri yaxld, qadnlarna,
qzlarna tcavz edildi. Azrbaycan snnilrin murdar v
iyrnc varlqlarndan tmizlndi.16 Sfvi rsmi
tarixilrinin murdar v iyrnc varlqlar olaraq
tanmladqlar qtl ediln bu insanlar Azrbaycann din
alimlri v snni inancl insanlar idi. Qzlbalar Tbrizin
klrind llrind balta dolar xliflr lnt
gndrirdilr. Evdn dar xb daha ox lnt
sylmynlrin evlrin girib ailni qtl edib qzlara
tcavz edirdilr. Anadolunun bozqrlarndan glmi
aqressiv ktl mdniyt v ticart mrkzi olan Tbrizi
mhv edirdi. Snnilrin dyri sadc kpk qdr olduu
n onlarn kpklrini d ldrrdlr. Tbriz he bir
zaman bel bir dhtl qarlamamd. hrin nd
gln adlar baqa lklr qamaq n yol axtarrdlar.17
15
Eyni qaynaq 15.

mir Mahmud Xandmir Tarixi-ah smayl v ah
Thmasib 66.
17
Venizlilrin sfrnamsi, trcm Mnuehr miri
Xarzmi nriyat Tehran 1349)
1349
16
140
www.BayBak.com
01/06/2012
Tbriz snni alimlrindn oxu aillrini d gtrb

hrdn qadlar.18 Bu arada hrin lotular v avaralar da
qzlbalara qatlb qlcla quanaraq qadnlara tcavz
etmy, snnilri yamalamaa baladlar. Qzlbalarla bir
yerd tbrrayan adnda bir tkilat qurdular. Tbrra
rb dilind uzaqlamaq v tvlla yaxnlamaq, sevmk
demkdir. inin iki tml qavram tvlla v
tbrradr. Tvlla, yni hli-beyti sevmk v tbrra,
yni hli-beyti sevmynlrdn uzaqlamaq. slind n
Quranda, n d hdislrd hli-beytdn mqsdin li v
onun evladlarnn olduu deyilmmidir. hli-beyt, yni
evin hli. linin z evi var idi. hli-beyt gerk anlamda
Hz. Mhmmdin qadnlarndan ibart olmudur. hlibeytin li v onun evladlar olmas bir ubiy
uyduruudur. iy gr snnilr hli-beyti sevmdiklri
n onlardan uzaqlamaq v frst olursa, onlar qtl
etmk lazmdr. Ancaq snnilrin hli-beyti sevmdiklri il
bal he bir blg yoxdur. Krbla olayndan dolay
snnilr mmnun olmamlar. O bir iqtidar sava olmu.
slam tarixindki ac hadisdir. Oluumunda da snnilrin
rolu olmam. Fars dilind bir d tbr sz var. Fars
dilindki tbr balta anlamndadr. Tbr sz tbrra
szn yaxn szdr. Tbrizd qurulan tbrrayan
tkilatnn iki anlam var idi. Snni inanc olanlar qtl
etmk v bir d tbr qullanaraq qtl etmk. Bu zdn d
tbrrayan tkilatnn qatillri llrind tbr (balta)
hrd dolar v xliflr lnt gndrilmsini
istyirdilr. Ssi xmayan, ya da yava sylynin ba
tbrrayan tbrlri (baltalar) il vurulurdu. Tbrrayan
tkilatn yax anlaya bilmmiz n randa Xumeynidn
18
Hbib- l Seyr Qiyasddin Xandmir 468.
141
www.BayBak.com
01/06/2012
sonra qurulmu olan Sipah Silahl rgt gz nnd

bulunmaldr. Xumeyni, ah smayln kopisi olduu kimi
sipah tkilat da tbrrayan tkilatnn kopisi
olmudur. Tbrrayan tkilatnn Tbrizd qtl etdiklri
insanlar haqqnda tarixd bilgilr var: Bir ne gn iind
Tbrizd 20 min hali ldrld. ah smayln Tbrizd
trtdiyi cinayt br tarixi tanq olmamdr. Blk ah
smayl Neronla qiyaslamaq olar.19 ah smayln trtdiyi
qtllrin xbri Avropaya da gedib atmd.
ah smayln anas Almah bgm Bayndrl soyuna
mnsub olan xanm idi. Uzun Hsnin qz idi. Tbrizd qtl
ediln Bayndrllar onun qan qohumlar idi. Qardalar,
qardalarnn uaqlar, baclar, milri idi. Bu qtli
durdurmaq n ah smayln anasndan yardm istnilmi
olmal ki, Almah bgm oluna qar xr. smayl
Tbrizd Bayndrl soyqrm trtmkdn saqndrr. Adam
ldrmkdn lzzt alan ah smayl anasn da onun
mrin qar gldiyi n ldrr.19-2
Qzlbalar ox qsa zaman iind Tbrizin btn tarixi
memarlqlarn snni rn olduundan skb yox etdilr.
Sfvi ncsi Tbriz memarlndan rk qalasndan v
Gymsciddn baqa he bir ey qalmad. Bunlarn
qalmalarnn sbbini irlid anladacaam. Drd xlifnin
adlar yazl olan camilri v baqa yerlri skdlr. Snni
bayndrllardan qalan btn memarlq miraslarn skdlr.
Snnilrin qutsal yerlrind at-ek balayb tvly
dndrdlr. Qbristanlqlarda dalar zrin xlif adlar
yazlan
mzarlar
skdlr.
Bayndrllarn
v
19
310-409 Venizlilr sfrnamsi 310-409.

Reha amurolu, smail, Everestyaynlar, 10-cu
basm 2007-stanbul, 237-244.
19-2
142
www.BayBak.com
01/06/2012
Qaraqoyunlularn mzarlarn tamam skdlr. Tbrizdn

sonra sra baqa hrlr glirdi. Btnyl snni olan
rdbil halisi il d Tbrizdki kimi davrandlar. rdbilin
fqihlrini, din mllimlrini, mzzinlrini yaxalayb
ldrdlr, qadnlarna v qzlarna tcavz etdilr. ah
smayl haliy mr verdi ki, evlrinin iin krm-tzk
doldursunlar. Tbrrayan rdbilin klrind dolar v
bubkir, mr, Osmana lnt dey barrdlar. Hans
evdn ss xmrdsa, ev qalanm olan odun yaxlrd, ev
yanb kl dnrd. Evlrin iind ocuqlar da yanb
yaxlrdlar.20 Bir il iind Azrbaycan Xandmirin dediyi
kimi murdar v iyrnc adamlardan tmizlndi.
ldrlmynlr d qab baqa lklr yerldilr.21
Tbrizin qzlbalar trfindn ial edilm xbri
Anadoluda ldrm srti il yaylm v trkmn
qzlbalarda ruh ykskliyi yaratmd. Anadoludan
Azrbaycana qzlba axnlar balamd. z yurdlarn trk
edib Azrbaycana axan qzlba trkmnlr maldavarlarn dyrin-dymz satr, ya da qzlba ordusuna
balayrdlar. Osmanlnn basqlarndan v ar
vergilrindn bezmi olan lvilr bir qurtulu yolunun
aldn sanmdlar. lvi ozanlar Aln qaplar aha
gedlim dey courdular.* Osmanl tarixisi Kamal
20
Alm Arayi Sfvi 54.

.468 Hbib- ul Seyr 468.
*
Pir Sultan Abdaln bir ox eir paralar 16-c sr
Anadoludak qar v pozuq durumun gstricisidir. Bu
drdlklr baxalm:
21
Bu il bu dalarn qar rimz

sr badi-sba, yel pozuq-pozuq
Trkmn qalxb yaylana yrmz
Yxlm irt el pozuq-pozuq
143
www.BayBak.com
01/06/2012
Paazad Anadolu qzlba trklrinin Azrbaycana axn

bu misralarla anladar:
Trklr trk etdilr diyarlarn
Yox bahaya satdlar davarlarn22
Yen Sadtdin Hoca dey bir baqa Osmanl yazar
smayln taxta xmasn v alsz trklri zn mrid
etmsini bu kild anladar:
Bana tac ald xd o plid
Etdi biidrak trak mrid.23
Bu zaman qzlbalarn yamalad qniymtlri
almaq n Tbrizd bulunan Venizli bir tacir xatirlrind
yazr:
Tbrizd olduumda Anadoludan knll olaraq ah
smayln buyuruu altna v onun bayrann altna ken
axnlar grdm. zllikl Anadoludan, Qaramandan
axnlar glirdi. smayl da onlara inaytd bulunur, vzif v
Qzlrmaq kimi aladm axdm

l vurdum kksmn bndini yxdm
Gl zl crnin bana xdm
Girdim baxasna gl pozuq-pozuq
lim tutmaz gllrini drmy
Dilim tutmaz xst hln sormaya
Drd cavabn mnsn vermy
Sazm dzn tutmaz tel pozuq-pozuq.
Pir Sultan'm yaratldm qul dey
Zlim paa linden mi l dey
Dostum mni smarlam gl dey
Gedcym amma yol pozuq-pozuq.
22
Faruk Smer Safevi devletinin kuruluu ve gelmesinde
Anadolu Trklerinin rol
23
Eyni qaynaq.
144
www.BayBak.com
01/06/2012
mqam verirdi.24 Qzlbalarn say artdqca Azrbaycan

trklrinin qara gn d artrd. Azrbaycana atan hr
qzlba snni ldrb eyxlrinin intiqamn alrd. slind
is, intiqam ad altnda xalqn mallarna sahiblnirdilr.
Venizlilrin anlatdqlarna gr Tbriz, rdbil v Zngan
kimi Azrbaycann byk hrlri qanl gnlr keirir xalq
qtl edilir, aclq v sfaltdn yox olurdu. Yerli halinin
qzlar v qadnlar fahiliy zorlanrd. Yaraql snni
cavan olanlarla seks yapr onlara cinsi tcavz edirdilr.
Gnmzd ran slam zindanlarnda olanlara ediln cinsi
tcavz Sfvi kltrnn miras olsa grk. ah smayl
mr etdi ki, Tbrizin n yaraql v gzl gnc
olanlarndan 12 olan gtirsinlr. Sarayda ah onlarla seks
yapd. Sonra onlara tcavz edilmsi n qzlbalara
buraxd.25 Btn bu yntmlr snniliyi aalamaq n
idi.
Bu
yolla
Azrbaycan
halisi
aalanm
mzhblrindn asanca qopa bilrdilr. Bir trfdn qtl,
digr trfdn aalama. Bunlarn hesabna Azrbaycan
Qaraqoyunlu v Bayndrl trk kltr v kimliyindn
tamamn qoparaq ran ubiy kimliyinin bir paras
olacaqd.
Nec bir tuzaa ddklrinin bilincind olmayan
qzlbalar ah urunda fdakarlqlarna davam edirdi. ah
smayl Tbrizi ial edr-etmz lkd farslaama balad.
Farslarn dvltin hssas vziflrin yerldirilm srci
davam etdi. ah smayl iqtidara dayan sasn yeddi
kiidn ibart olan xtisas qurulu idi. Buna trk dilind
Lalalq deyilirdi. Lalalq trk bylrinin yntim qurulu
idi. ah smayl bana tac qoyduqdan sonra Lalalq
24
25
.423 Venizlilrin sfrnamsi 413.

Eyni qaynaq.
145
www.BayBak.com
01/06/2012
qurulunu qaldrd. Yerin Vkili-nfsi-hmayun gtirdi.

Bu ifad istr-istmz biz 20-ci srd Phlvilrin siyasi
qavramlarn xatrladr.
ah smayl dvltin quruluundan alt il sonra 1508-ci
ild Hseyn by amlunu bu grvdn ald v yerin bir
fars oturtdu.26 Bu grv ah smayln hm padah olaraq
siyasal iqtidarnn, hm d mridi-kamil olaraq inancsal
iqtidarnn vkillik qurumu idi. Bu qurum bir srliyin hm
d babaxanlq grvini yapd. Vkil, ah smayln alter
egosu, yni ikinci kiiliyi idi. Bu qurumun yaradlmas,
ah smayl nzdind, teokratik yntim biimi il siyasal
brokrasi arasndak boluu qapatan krp idi.27 Bu tarixdn
etibarn Fars nsr ortaya girmi, quruluunda he bir
qatqlar olmayan aristokratik aillr, ortodoks i aracl
il glnksl rollarn oynamaa balamlar. Yntim
qatlacaqlar v sonra kndi inanc, dil, kltr v denyimlri
il dvlti l keirckdilr.28 Qzlba bylrin etkisini
azaltmaa ynlik ah smayln bu davran bir ran
dvlti yaratmaya ynln ilk blirti idi. 29 qtidardan
uzaqlamalarn grn qzlbalar buna etirazlarn ahn
tyin etdiyi elbaylar (valilri) teror edrk ortaya qoyarlar.
1508-1524 illri arasnda be Fars, ah vkili bir-birini
izldi. ah smayl, ah vkilini qzlba ordusunun ba
komutan mir-ul mrann (mirlrin miri) slahiytin
eit qlmd. ah smayln bu davranna etiraz olaraq be
26
Ankara Hseyin Gazi Dernei YOL dergisi say 19

smail Kaygusuz Aleviliin Kzlba Siyasi Hareketi ve
ah smail Ankara.
27
Eyni qaynaq.
28
Eyni qaynaq.
29
Eyni qaynaq.
146
www.BayBak.com
01/06/2012
vkildn n qzlbalar ldrdlr.30 1508-ci ildn sonra

qzlbalar nec bir tuzaa ddklrini hiss etmy
balamdlar. Balarna dillrini bilmdiklri farslarn
kecyini allarndan keirmmidilr. Bu zdn d 1508ci ildn sonra Anadolu qzlbalar artq ah smayla sgr
vermz.
ah smayl 1509-cu il Yldzda toplantsndan sonra
kndisin sgr vermyn Anadolu qzlbalarn z st
buraxmd. 1511-ci ild bozquna urayan ahqulu
trfdarlarn Sfvilr snarkn, karvanlara basqn
yapmlar bhansi il ldrtmd.31
ubiynin qzlba trklri ah smayl vasitsi il
nec qulland aqca grlmkddir. Aradrmalarmzn
davamnda ah smayln bir ubiy mmuru grvini
yapdn grcyik. Burada bir az daha ubiynin kimliyi
zrin dnmk mvzunun anlalmasna yardm ola
bilr. z d modern bir ubi olan v ran slam
Devriminin gerk ideolqu saylan li riti ubiyni bu
kild anladar:
1Sasani dvltini devirn mr ubiy
fsansind li il qar-qarya gtirilir. li gerk slamn
tmsilcisi, mr is blis slamnn tmsilcisidir. li vlr,
mr mhkum edilir.
2Sasanilrin devrilmsind i etknlri gz
nnd bulundurmazlar, bir impratorluun ykslii v
k yasalarna diqqt etmzlr. Sasanilrin devriliind
btn sular mr yklrlr.
30
31
Eyni qaynaq.
Eyni qaynaq.
147
www.BayBak.com
01/06/2012
3Sasani sltnti il mxalif olan imamt deyil,

xilaftdir. Bu zdn d sltnt v imamt arasnda
uyqunluq var.
4mr snniliyi sasanliyin dmni v li iliyi
sasaniliyin dostudur.
5mrin Sasanilri mlub etmsi il slam
Sasani lksin girmmidir. slam Hz. Fatimnin Sasani
qz hrbanunun yuxusuna girmsi il Sasani lksin
girmidir. Hl Sasanilr devrilmdn nc linin qadn
Fatim Mdain saraynda Yzdgrdin qz hrbanunun
yuxusuna girmi, onu slama dvt etmi v slamn
qurallarn yuxuda ona yrtmidir.
6mr trfindn yenilib tarixdn dlanan
Sasanilrin son padah Yzdgrd fsanvi kild
peyqmbr trfindn tarix geri gtirilir v peyqmbrin
hli-beytin daxil edilir.
7ubiynin bubkirdn daha ox mr nifrt
etmsinin d sbbi budur. Sasanilri devirn bubkir
deyil, mrdir. ubiynin bubkiri sevmmsi, sadc
Fdkl baldr.* bubkir Fdki qsb etmi, mr
Sasanilri. Ancaq Fdk olay rb tarixin aid olduundan
ubiyni bir o qdr d ilgilndirmmidir.
8Sasanilrin tk yadigar olan Yzdigrdin qz
yuxuda Hz. Fatimnin dvti v yardm il mslman olur.
Mslman olduqdan sonra yen d yuxuda Fatim onu olu
*
Fdk peyqmbrin kndi qz Fatimy verdiyi bir

ba olmu. Peyqmbrin vfatndan sonra bubkir
peyqmbrin miras olmaz sylyib bu ba
Fatimdn almd. slam alimlri d peyqmbrin
miras olmaz fikri zrind anlamlar. Hz. linin
znn d bu duruma etiraz etdiyi bilinmmkddir.
148
www.BayBak.com
01/06/2012
Hsnl deyil, Hseynl evlndirmk istyir. sir olaraq

hrbanu Mdiny aparldnda Mdinnin btn
cavanlar iindn Hseyni seir, htta Hseyndn daha
yaraql olduu sylnn Hsn d knl vermir. nk
yuxuda Fatim onu olu Hseyn istyibmi! nk
imamlq Hsn soyundan deyil, Hseyn soyundan davam
etmidir. Bylc imamlq Sasani v peyqmbr soyu
arasnda paylalr. mamlq bir trfdn peyqmbr soyuna
dayanr, bir baqa trfdn d fars soyuna.
9mamln imam Sccad (4-c imam) trfindn
12-ci imama qdr davam etmsi Sasani sltntinin
bdiyt qdr, ya da Mehdi gln qdr davam etmsi
anlamndadr. nk Mehdinin qannda Sasni qan var.
Onun da glib glmycyi, ya da n zaman glcyi blli
olmad n Sasani sltnti qeyb dnyasnda davam
edck. Bu dnyada yaayan i hli o sltntin
gerklmsi yolunda almal, nk bu, Mehdinin d
dilyidir.
10hli-beytin btn xlaqi v stn zlliklri
peyqbr v Sasani soyundan qaynaqlanr.
11Allah qatndan qaynaqlanan peyqmbr bu
yolla huramzda-Sasani il birlmi olur. mamlarn
bdiyt qdr davam edck iqtidarnda Sasaniliyin
iqtidar da bu inancda bdildirilir.
12Hm linin mr trfindn haqq yeyilmi v
xilaft iqtidarndan uzaqladrlmdr, hm d Sasani
dvlti mr trfindn devrilmidir. mr hm liy zlm
etmidir, hm d Sasanilr. mr qar v dolaysyla
mrciliy qar lilik v Sasanilik birlmi olur. Bu
birlm duyqusu Mehdinin varlnda davam edir. Mehdi
zhur etdiyind hm ddsi linin, hm d Sasanilrin
intiqamn mrdn v mrcilrdn alacaqdr. mri
149
www.BayBak.com
01/06/2012
dirildib mhakim edrk yenidn yaxacaq, mrcilri d,

yni snnilri d qlcdan keirck.32
Anlald kimi Sasanilri devirn mr deyil, li
olsayd ubiynin tarixd icad etdiyi nifrt mr qar
deyil, liy qar ynlckdi. liy qar ynltilmi olan
sevgi d mr, ya da bir baqasna ynlckdi.
ubiynin 16-c srd blirgin xsiyti ah smayldr.
ubiy
Azrbaycandak
soyqrm
z
ilklri
dorultusunda tarixi bilinci olmayan trk-qzlbalar
qullanaraq gerkldirmidi. Siyasi sfviyt birinci olaraq
trk dil birliyini, tarix birliyini v sonra da slam birliyini
paralamd. Sfvi ncsi he bir trk-slam dvlti
insanlarn v ktllrin dinini, mzhbini sorqulamamd.
Trkstan v Anadolu arasnda mslman trklrin glgetlri n he bir ngl yox idi. Sfvilr buna ngl
trtdilr. i olanlardan 12 imam adna 12 il vergi
almayacaqlarn bir qural olaraq duyurdular. 600 illik doal
trk birliyi ortadan qaldrld. Trk pozulmaa v
farslamaa balad. Islamda btn insanlar bada
peyqmbr olmaqla Allahn qulu ikn ubiy Sfviysi
bir d 12 imam qulu dey slam inancna irk qatd.
nsanlar insanlarn qulu halna gtirn inanc
yayqnladrdlar. linin, Hsnin, Hseynin qullar olaraq
liqulu, hsnqulu, hseynqulu kimi insan lyaqtini v
xsiytini aalayan adlar yayqnlad. Kllik ocuun
doduu ilk gndn qulana oxundu. Kimliklrini
bilmdiklri adamlarn qullar olacaqdlar. slam
tlimlrind is, bu, aqca irk saylmaqdadr.
Mhmmdin bil, qulu dey slamda bir ilk yoxdur.
32
li riti lvi isi v Sfvi isi

150
www.BayBak.com
01/06/2012
nk Hz. Mhmmd z d Tanrnn quludur v qula qul

olunmaz.
Daha sonra mdrsln ubiy-i fiqhi aura
hadissi il bal da bir sr yalanlar uydurdu. li il daha
ncki xliflrin dmn olduqlarn isbatlamaq n aura
olayn da thrif etdilr. Bu thrif gnmz qdr davam
etmkddir. Aura gn butalibolu linin, Hsnin v
Hseynin ldrln evladlarnn adn xalqdan gizldilr.
Sadc linin iki hid olunun adn zbrltdilr. Hseyn
v Abbas dnda hid edilnlrin adlarn xalqa sylmz
oldular. Bir d Hsnin olu Qasim v Hseynin olu
kbr v sr haqqnda mrsiylr sylndi. nk
sylsydilr onlarn yalanlar aqca ifa olard. li v
Hsn nec daha ncki xliflrl dmnmilr ki,
oullarnn adlarn bubkir, mr, Osman qoymular?
Hans insan dmninin adn z evladna ad olaraq ser?
Krblada linin ldrln oullar arasnda bu adlar var:
Hseyn, Osman, bubkir, mr, Cfr, Abbas, Abdulla.
Ayrca, Hsnin d bubkir adnda bir olu Krbla
olaynda ldrlr. Htta Krblada hid edilnlrin
arasnda iki yzid ad da var: Yzid ibni Sbit v Yzid
ibni Mfl. ah smayl trbiy edib yetidirn ubiy
n bu tarixi gerklr lazm deyildi. Lazm olan smayl
adnda karizmatik bir gnc vasitsi il fars-i irqiliyinin
Azrbaycanda kk salmas idi. Tarixi gerklrin bilinmsi
onlarn btn yalanlarn ifa ed bilrdi. Yzid lnt,
mr lnt kimi sylmlrd hans Yzid v hans
mrr lnt? sorusu ortaya xmasn dey, bu adlarn li
soyundan olduunu xalqa aqlamadlar. Hl d
mhrrmlik trnlrind aqlamazlar. Sanki linin bu
adlarda evladlar v nvlri yoxmu! Bylc nifrt v kin
ah smayl trfindn bayndrl trk yurdunda ylsin
151
www.BayBak.com
01/06/2012
kk salacaqd ki, daha sonrak dnmlrd kks nifrt v

kinl dolub daan xst bireylr v dolaysyla dncsini
bilim, slama v hqiqt qapataraq fars i-irqiliyinin
lind oyuncaq olan bir toplum yetickdi. ah smayl
dnmind yasaqlanan dbi qaynaqlardan biri d Mvlana
Clalddin Ruminin srlri olmudur. ki sbb zndn
Mvlanann srlri yasaqlanmdr: 1- Snni olduu n.
2- Msnvisind qllati-inin aura gnndki
mllrini tnqid etdiyi n. Mvlana Msnvinin 6-c
dftrind bir hekay anladar. Bir air aura gn
Antakiyadan kerkn insanlarn srlr klind alaybstqadqlarn grr. Kimin ldyn sorduunda ona
liolu Hseynin bu gn ldrldyn sylrlr. air
aaraq onlara bu ki, ox uzun zaman ncnin olaydr, siz
indimi eitmisiniz? sylr v deyr: Siz Hseyn
alamayn, z halnza alayn. Hseyn alanas biri
olmamdr. z inanc yolunda bdn zindanndan
qurtulmudur. Drin chalt yuxusundasnz, oyann!**
**
152
www.BayBak.com
01/06/2012
Sfvi dvltinin ttbiqat

ah smayl Tbrizi al etdikdn sonra zn ran
ah olaraq duyurdu. O, ocuqluq illrini stxr qalasnda v
Karkiya saraynda drd divar arasnda keirmi, Tbrizin
ialndan nc tqribn bir il d qzlbalar arasnda
olmudu. Yeddi yandan 14 ya arasna qdr Gilanda
olmu geni irtibat evrsi olmamd. Gilanda olduu
mddtc digr qardalar haqda bilgi verilmmidir.
153
www.BayBak.com
01/06/2012
skndr by Trkmn brahimin rdbil geri dndyn

yazr. rdbild yl mhur bir soydan olan ocuq mchul
yaaya bilmzdi. Onlar axtardaydlarsa, brahim yaxalanb
sorqulanmal idi. Yoxsa ndn yalnzca bir tk yeddi
yanda smayl adl ocuq axtarlmal idi?
Yzlrc kilometr uzaqlqdan, Anadoludan smayln
ayan, tyini pmk n qzlbalar ziyartin glirdi.
Qzlbalar bu ziyarti Mkky getmy brabr bilir, hcc
adlandrrdlar. smayl qzlbalarn onu bu kild
qutsamalarn grdkc istr-istmz ocuqluq dnyasnda
frqli dnclr yaradr v gerkddn d zn yenilmz
sanrd. nk ruhunda imamlarn ruhunun barndna
inanlrd. Onu ziyart edn minlrc qzlba ktlsi
smayln zn bu kild grmsini istyirdi. O da bu
istklr olumlu cavab verdi v qzlbalarn yenilmz
vliullah, bklnn mehdi sand zn. Allahn yer znd
tk vlisi olduuna inand, inandrld. irvandak ilk
qlbsi bu inanc onda daha da gclndirdi. Byl bir
inancla Tbrizd bana tac qoyub Tanr dvltini, yni
Sfvi dvltini qurdu. Tbrizdki ilk qonumasnda v
trk-snni soyqrm mrini verdiyind gylr trfindn
grvlndirildiyini deyir v msum imamlarn onun
yardms olduunu sylyirdi. msddin Lahici v digr
prd arxasndak ubiy uzmanlarnn yardm il ah
smayl sltntin tkilatn qurmaa balad. Hseyn by
Ll ahn vkili tyin edildi v qzlbalarn genl qurmay
baqan olaraq Vkili-nfsi- Hmayun tkilatnn bana
keirildi. mir-l mra (mirlrin miri) adland. Hseyn
by Lly ata da deyilirdi. Onu ahn mnvi atas
sayrdlar. Hseyn by Ll hrbi ilrd qrar verck olan
ilk kii oldu. Qzlbalarn yamaladqlar mallarn qeyd
alnmas n dftr ilrin baxacaq nmli biri lazm idi.
154
www.BayBak.com
01/06/2012
Qzlbalarn yazb-oxumalar yox idi. Bayndrl dvltind

katiblik etmi v smayln Tbrizi ial etmsin yardm
olmu Zkriyya Keci Vziri-divani-la lqbi il bu i
n tyin edildi. Yarqnn bana is, Molla msddin
Lahici gtirildi.33 Btn hquq dzni msddin Lahici
trfindn ubiy-i qurallarna gr dznlnck v
zaman ax iind mollalq adnda slam tarixind
bnzri olmayan bir institut qurulacaqd. ubiy arxasnca
iz buraxmad kimi, Molla msddin Lahicinin d
haqqnda nmli bilgi Sfviy tarixind verilmmidir. ah
smayln yetidiricisi, Sfvi dvltinin prd arxasndak
amillrdn biri olan msddin Lahici. Byk bir dvltin
ba yarqc olan bir adamn tarixd bel gizlin qalmas ox
maraqldr. Onun haqqnda veriln bilgi daha nc
anlatdqlarmn dnda deyildir. smayln mllimi olmu,
Gilanda onu eyitmidi. Sfvi dvlti qurulduu zaman
bayndrllardan qalan yarq dznini, hquq sistemini
tamamn rdd etdilr v yeni hquq dzni n bir tk
kitablar da yox idi. O dnmlrd hquq dzni rit
sasnda idi. Snni fiqhini Sfviy qbul etmdiyi n
yeni hquq dzni oludurulmal idi. Yni i fiqhini tkil
etmli idilr. i fiqhini bilck tk adam Azrbaycanda
yox idi. Bunun oluumu n d zaman lazm idi.
msddin Lahici v prd arxas digrubiy adamlarnn
planlamalar zrin qllati-inin yuvas olan Lbnandan
dst-dst i fqihlr Tbriz dvt edilckdi. nc
btn hquq dzni msddin Lahiciy buraxlmd.
Molla msddin tbrrayan teror tkilatnn fikir ddsi
olaraq bilinir. Tbrrayan tbrlri (baltalar) il Tbriz
halisini fars Molla msddinin buyuruqlar zrin
33
hsn- t tvarix 12-61. /12-61
155
www.BayBak.com
01/06/2012
ldrrdlr. ubiy Firdovsinin ahnamd yazd

sifarii yerin gtirmkd idi. Firdovsi trkn qann
tkmk, trk ldrmkdn daha zvql bir ey olamaz,
trkn soyu ksilmlidir yazmd.34 Tbrizd d trkn
soyunu ksmy balamdlar. ski bir ubiy sifarii idi.
ubiynin ski fikir ndrlrindn olan Firdovsinin
buyuruqlarn 16-c srd fars zehniyti sfviy ad il
formoliz
etmidi.
Ttbiqats
is,
Anadolunun
bozqrlarndan gln adlarn bil yaza bilmyn kri
trklr idi. San-solunu, glcyini anlamayan v bir batil
inancn banaz (fanatiyi) olan qzlba trklr. Yeni
dvltin hquq dzninin oludurulmas tamamn Molla
msddin Lahiciy buraxlm. Bir tk cml trk
bilmyn, tmiz fars olduunu savunan, Sasani kimliyin
ball il vnn bir kii. msddin Lahici, Sasani
kimliyin mnsubiytindn dolay qrur duyan Gilan
Karkiya kiik dvltindn Tbriz glib yerlmidi. ah
smayln btn psikolojisini bilmkddir, nk Gilanda
onun mllimi olmu, onun ruhunun memar olmudu. ah
34
Firdovsi ahnam

156
www.BayBak.com
01/06/2012
smayln alndak btn bilgilri msddin onun qafasna

doldurmudu. Gilanda alt illik mllimliyi srasnda ah
smayln beynini sir alan Lahici indi is, btn
Azrbaycan sir almaqdadr. Hm ah smayl adl bir
ocuu arxada idar etmkddir, hm d Azrbaycann
tarixi
trklk
balarn
skmk
n
planlar
hazrlamaqdadr. Bu ttbiqatnda o, bir tk adam deyildir.
Prd arxasnda fars evrsi il bir yerd ml etmkddir.
Bu ttbiqat nticsind Azrbaycan trk kimliyindn v trk
dnyasndan qoparlaraq fars inancnn v fars ubiy
kimliyinin iind hbs edilckdi. Saxta v xyal
nuirvan Sasani daltinin nostaljisi il yaayan ubiy
Tbrizd yuvalanmaa balamd. Bu planlar zrin ox
qsa srd qzlbalar da etkisiz hala gtirck, trk!
deyrk aalayb dvlt dznindn uzaqladracaqdlar.
Sfvi dvltinin qurulduu andan etibarn trk sznn ii
boaldlacaq v bu etnik qavramn v ii aalq duyqularla
doldurulacaqd. Bu src knll asimilasionun sasn
qoyacaqd. yl ki, son 500 il zaman iind, yalnz
sfvizd trklr hzla asimil edilckdir.
ah smayln ilk illri il bal tarix kitablar onun
Azrbaycanda soyqrm trtmsindn baqa bilgi
vermmkddir. Snnilri btn ocuqlar il bir yerd
qtletm kimi bilgilr tarix kitablarnda boldur. Tarixi
verilr din v mzhb mvzusunda Molla msddinin
Sfviyd birinci xs olduunu gstrir. Birinci gvnilir
xs olmasnn sbbi ah smayln ocuqluq xatirlrin
dayanmaqda idi. nk Gilandak gizlin hyatnda ondan
drs almd. Bu arada, zllikl Sfvi dvltinin
qurulmas il Anadoludan axnlar davam etmkd idi.
157
www.BayBak.com
01/06/2012
skndr by Trkmn 72 trk qbilsinin axnndan bhs

edr.35
Azrbaycan
hrlrindki
ildirm
v
ubiyldirm qorxunc ldrmlrl byk uurla davam
edirdi. Azrbaycan qsa srd bir trfdn qtllr sonucu
olaraq, digr trfdn d lkni trketmlrin nticsi kimi
snni kimliyindn v tarixi hyat trzindn ayrlaraq
iranilirdi. ah smayl v qzlbalar sevsk d, sevmsk
o, bizim tariximizdir. Ancaq son 500 il iind Sfvi plan
olaraq trk dilinin farsiz edilmsi v trklyn doal
varlndan boaldlmas sz qonusudur. ah smayl aan
crda irlilyn tarix srkli fars kimliyini inkiaf
etdirmidir. Sonuc olaraq bu tarixin iindn modern fars
dvlti domudur. ran slam Cmhuriyti Sfviliyin
modern variantdr. Tarixi olaylar sbbin v nticsin
gr aradrmaq grkir. Sfviyt ntic olaraq fars dvlti
dourmudur. He bir ntic sbbinin dnda ortaya
xmaz. Sbbi bilmmk nticnin sbbsiz olmas
anlamnda deyildir. Sbb-ntic arasndak dialektik
balarn inclnmsi il tarixi gerklrin aqlanmas
elmiliy daha yaxn ola bilr. Bu, zllikl bni-Xldun
trfindn ortaya qoyulmu bir aradrma yntmidir. Yni
tarix, sadc rvaytlrdn, nallardan ibart deyildir.
Onun rnlri var. Tarix, yalnz sbb olmad kimi,
sadc ntic d deyildir. Bir btndr. Bunlar bir btnlk
balamnda aradrmaqda yarar var. Osmanlnn nticsi
modern trk dvlti v sfviliyin nticsi modern fars
dvlti olmudur. Bu verilr nyi gstrmkddir? Bu
verilr gstrir ki, slam sonras byk Asiya v Orta Dou
35
.1084 -1087 Alm arayi-Abbasi 10841087.
158
www.BayBak.com
01/06/2012
tarixi trk-slam dorultusunda irlilrkn, Sfviytl bu

blgnin byk qismi fars-i-ubi irqiliyi istiqamtin
svq edilmidir. nk yalnz sfviytin nfsi toxunan
indiki ran blgsi trklrin lindn xm farslara tslim
edilmidir. ndiki Azrbaycan cmhuriytinin trk dilli bir
dvlt dnmsi d tamamn tsadfn nticsidir. Tarixi
qanuna uyqunluun mhsulu deyildir. Yni Trkmnay
andlamas il daha sonra Azrbaycan adlanacaq olan o
blg sfviytin tarixi mhitindn ayrlmasa idi, indi ora
da Tbriz v digr hrlr kimi farsiz edilmi olacaqdr.
Orda milli dvltin tkili sfvi tarixi mhitindn rus gc
hesabna qopmann nticsidir. Gney Azrbaycann da
qurtuluu byl bir qopula mmkn olacaqdr. nk
Sfvi tarixi mhiti fars zehniyti il srtc donatlmdr.
Yoxsa Baknn Tbrizdn nyi artqdr ki, Bak z dilind
yazb oxudu, ancaq Tbriz son yz ild fars milliytiliyinin
teorilrini hm yazsn, hm d ttbiq etsin. Bu gnk farsran dvlti tam olaraq sfvilrdn balayan srcin
rndr. Hr qopu yeni frqli oluum salar. Sfviytl
Azrbaycan eldgizlr, slcuqlular, bayndrllar kimi
mhtm trk kemiindn qoparldndan farslama
mcras iin soxuldu. Trkmnay andlamas il
Azrbaycan Cmhuriyti Sfvi tarixi mhitindn
qopduundan trkldi. Sfvizd mhitd trklk uru
domaz, doamaz. O sistem fars-ubiy-i irqiliyi il
srt bir kild toxunulmudur. 1930-lara qdr Azrbaycan
Cmhuriyti blgsind d yazma v dnc dili farsca
idi. Rus kolonizasionu fars dilini ordan dlar oldu. Sfvi
flaktini baqa bir flakt ortadan qaldrd. M. .
Rsulzad ruslar xeyir vern dmn adlandrar.*
*
Rsulzad Azrbaycan Cmhuriyti kitabnda bu
159
www.BayBak.com
01/06/2012
Yeni savalar
1502-ci ilin qnda lvnd by Bayndrn rzincanda
dznli bir ordu il Tbriz saldrmaq istdiyi xbri gldi.
ah, qzlba ordusunun banda rzincana yola dd.
durumu farsca bu misra eirl nitlr:
dov vd sbbi-xeyr gr xuda xahd- Tanr istrs
dmn xeyrlr sbb olar, ruslar kimi.
160
www.BayBak.com
01/06/2012
lvnd by ya qzlba qarsnda dirn bilmdi, ya da

Tbriz girmk planndan dolay rzincan trk edib
Naxcvana yolland. Qzlbalar rzincana vardqlarnda
lvnd by Naxcvandan Tbriz girdi. Tbriz halisi ski
mutlu gnlr, dvltin insanlarn inancna mdaxil
etmdiyi gnlr geri dndklrini sevincl qutladlar.
Ancaq onlarn sevinci uzun srmyckdi. Qzlbalar
Tbriz geri dndlr. lvnd by Tbrizin dnda onlar
qarlad v sava balad. lvnd by bu df d yenilib
Hmdana, ordan da Badada qad. Sonra da Diyarbkir
v rzincana geri dnd v bir ildn sonra rzincanda ld.
Qzlbalar tkrar Tbriz girdiklrind Tbriz halisini
lvnd byi sevincl qarladqlarndan dolay srt kild
czalandlar. Evlri yenidn atd yaxdlar.
Bu zaman irazda bulunan Murad Bayndr ordusuyla
Azrbaycana trf hrkt balam v Hmdanda otraq
salmd. 1503-c ild Murad Bayndr smayln tabelik
istmsini rdd etmidi. smayl 12 minlik qounla
Tbrizdn savamaq n yola xd. Qzlzn ayn keib
Hmdana doru yrd.1 Muradn 70 minlik ordusuyla
1503-c ild sava balad.2 Murad Bayndr yenilib iraza
geri dnd. Hmdan v evrsi qzlbalarn kontroluna
kedi. Qzlbalar sfahana doru hrkt etdilr. Qsa srd
sfahan l keirdilr. sfahan ta slcuqlardan bri nmli
siyasi mrkzlrdn biri idi v halisi snni mzhbind idi.
sfahanda snni mdniyt miras n vardsa, hamsn yox
etdilr. Bu yox edilnlr Slcuqlardan qalan miras idi.
Sfviyt bayndrl trk dvltini bu yerlrdn d silib fars
glcyin buraxd. Tbrizd uyqulanan ar ildirm
1
2
hsn-t tvarix s. 330

Eyni qanyaq.
161
www.BayBak.com
01/06/2012
politikas qanl bir klid sfahanda da davam etdi. smayl

Anadoludan yenic glmi Durmu Xan adnda gnc bir
qzlba sfahann elbay (vals) tyin etdi. 1504-c ild
Murad Bayndrn btn lksi qzlbalar trfindn l
keirildi.3 Artq qzlbalarn nnd he bir ngl
qalmadndan krfz qdr irlildilr. Murad Bayndrn
yenilgsi blg hakimlrinin smayla knll tslim
olmalarna sbb oldu. smayla hdiy gndrib yannda
olduqlarn duyururdular. Qzlbalarn nfslri toxunduu
yerd qanl kild ildirm v ya ntic etibar il
ubiyldirm davam edirdi.
Slcuqlar dnmindn balayaraq bu blglrd trklr
mskunlamaa balamdlar. Moollarn glii il blgd
trk nfusu daha da artmd. Bayndrllar dnmind
trklr bu blgnin gerk sahiblri olmudu. Sfvilrdn
ncki dvltlrin xalqn inanc il he bir ilri
olmadndan trklrin blgdki varlqlar say baxmndan
stnlk tkil edirdi. Sfvilrin ildirmsi v inin d
dilinin v dbiyatnn farsca olmas sbbi il bu
blglrd yaayan trklrin hzl bir kild farslamalar
balad. Tarixi sosial toxu (bk) Sfvilrin mzhbi
mliyatlar nticsind pozulmu v trklr kklrindn
qoparlaraq ubiynin Sfvi saldrs qarsnda
savunmasz buraxlmd. 1979-cu ild ran slam Devrimi
il yenidn ba qaldran Sfvilik blgd son nfslrini
vermkd olan trklri tarixdn silm qrarln ortaya
qoymudur. Firuzkuh, sfahan v evrsindki trklr hzl
bir kild farslamaa tslim edildilr. Modern eyitim v
teknolojik imkanlar lind bulunduran modern sfvilik bu
yoxetm mliyatn hzlandrmd.
3
Eyni qaynaq s. 331.
162
www.BayBak.com
01/06/2012
Qzlbalar iraz v evrsindki sorunu zdkdn

sonra Quma v Kaana trf yola ddlr. Qum v
evrsind rblrin imperatorluqlar zaman rblr
yerldirilmidi. 8-ci srdn balayaraq rblrin bu
evrlrd mskunlamas olmudu. Krbla olayndan
sonra sxdrllan rblr qaaraq bu qumsal blgd
yerlmi, daha sonra i mzhbi qurumsalladqdan sonra
bu mzhbd bulunmulard. Srkli snni iqtidarlar
trfindn aalanan bu qumsal blgnin rblri onlara
qar tarixi bir kin bslmkd idilr. Qzlbalarn tarix
x onlar n gydndm frst idi. Yaqut Hmvi
Qumun bir rb hri olduunu yazar. Yaqut Hmvi bir
hekayd Qumla bal anladar: Bir gn snni mzhbindn
bir hakim Quma gndrdilr. Hakim, qumlularn bubkir,
mr v Osman adna hssas olduqlarn duymudu. Orada
kims ocuqlarna bu adlar vermzmi. Bir gn hrin
hakimi asaqqallar toplayb mn bubkir adnda bir
adam gtirmlisiniz, yoxsa sizi incidcym deyir. Onlar
gn mhlt istyirlr. gndn sonra st-ba yrtqprtq, ox irkin bir adam gtirirlr hakimin yanna.
Blgnin n irkin mxluqu kimi. Bu adam da atas gtirib
hr buraxb gedibmi. Hakim sinirlnib onlara deyir ki,
bunu mni l salmaq nm gtirmisiniz? Qumun
zarafatcl asaqqallarndan biri deyir: Ey mir, biz n
istrsn et, ancaq bilmi olun ki, bu blgnin havas eldir
ki, ad bubkir, mr v Osman olan bu gn salr.
mir onun bu sz zrin glmy balayr v halini
rahat buraxr.4 Qum v Kaan halisi Qllati-i (ar i)
mzhbin aid idilr. 12 imamn peyqmbr kimi msum
4
Yaqut Hmvi, Mocm-l Bldan (lklr szly) 4:

397-399. 397-399: 4
163
www.BayBak.com
01/06/2012
olduuna v mczlr gstrmi olduqlarna inanrdlar.*

Sfvi mlliflr Qum ilrinin skkiz yz il tqiy
yapdqlarn yazmaqdadrlar.5 Byk olaslqla bu,
Sfvilrin uydurmalardr. nk ilr qar daha ski
dnmlrd
dvltl
ilri
olmadqlar
src
toxunulmamd. Yalnz sorun xardqlarnda onlara qar
srt ttbiqat uyqulanmdr. Bu tr yazmalar snni qart
duyqular alovlandrmaq n olmudur. Kaan halisi d
Qum kimi qllati-i mzhbin aid idi. Asar-ul blad
srind Kaan halisi haqqnda yazlr: Mn grmm ki,
Kaan halisi hr gn Mehdinin zhurunu bklmkddir.
Bununla da yetinmyib qlclar il atlara minrk hrdn
uzaqlar v Mehdini qarlamaa gedirlr. Sanki Mehdinin
glmk zr olduunu onlara xbr vermilr kimi
davranrlar. Gn batdnda ox qmli grntlri il geri
dnb v tssfl bu gn d glmdi deyirdilr.6
Mvlana Clalddin Rumi d Kaan Qllati-isi haqda
bir hekay anladar: Adn mr is, Kaanda rkidn
*
Peyqmbr is, he bir mcz gstrmmidi. Mn d

sizin kimi insanam, Mnim mczm bu kitabdr
sylmidi. amzda Mhmmd Mcthid bistri
modern hermenevtik verilrindn yola xaraq Quran
zrin yeni aqlamalar gtirmidir. Onun Varln
peyqmbran oxunuu adnda kitabn trk dilin
trcm etmim. bistri imamlarn msumluunu qbul
etmyrk bu sual sorar: mamlar msum is, ndn z
dualarnda Tanrdan fv dilmilr. Demk onlarn
zlrinin bildiklri v kimsnin bilmdiyi, ancaq Allahn
bildiyi xtalar v gnahlar olmu ki, Allahdan fv
dilmilr. Susuz v xtasz adam durub durduu yerd
ndn fv dilsin v hans xtalarnn balanmasn
dilmlidir? Konkret sular olduu n onun fvini
Allahdan dilmilr.
5
Xlast-t tvarixi- Qumi 80.
6
Asar-ul blad, Qzvini Kaan blm.
164
www.BayBak.com
01/06/2012
rk satn ala bilmzsn. Birinci rki mtrinin adnn

mr olduunu duyduunda ikinci dkanya hval edr, o
da digrin v belc davam edr v adam rk ala bilmz.
Ancaq adn li is, paran olmasa da rk verlr.7 Sfvi
ncsi Azrbaycanda insanlarn adnn mr, ya da li
olmas kimsni ilgilndirmzdi. Sfvilrdn sonra
Azrbaycan da kaanlad. ndi d rdbild, ya Tbrizd
ad mr, ya da Osman olan adam yaaya bilmz. Girib
evind ldrrlr. Dil zrin qorxunc uyqulama balatld.
Bu tarixi psikolojini gz nnd bulunduraraq Qum v
Kaan hlinin qzlbalarn gliindn sevinmlri doal idi.
ah smayln istiqbalna xb sevincl qzlba ordusunu
qarladlar. Kaann byk mollasnn ad Qazi Mhmmd
idi. ah smayl bu adamdan o qdr xoland ki, dini
ilrdn sorumlu olan msddin Lahici kimi gvnilir bir
adamnn olmasna baxmayaraq onu da bu qurumun bana
gtirdi. Dini ilrin sorumluluu bellikll iki adama
taprld msddin Lahici v Mhmmd Qazi Kaani.
Mhmmd Kaani o gndn etibarn, smayln yannda
Tbrra tkilatnn sorumluluunu yrtmkd idi. Qsa
srd bu adam yamalar yoluyla byk bir feodala
dnd. Daha sonra Mhmmd Kaani rqiblrinin
tuzana dck v ah smayl trfindn ldrlckdi.8
Mvlana Clalddin Rumi Msnvi 6-ci dftr.

......................................

.
8
hsn-t tvarix 1349-cu il (h.), s. 146, Alm arayi
Sfvi 1363-c il s. 305.
165
www.BayBak.com
01/06/2012
ah smayl irazdan ayrldnda qzlbalardan bir dstni

Simnan v Firuzkuhu l keirmy gndrdi. Bu blgnin
halisi Deylmiyan (Bveyhlilr) dnmind (932-1055)
mslman olmudular. Mtzil mzhbin yaxn zeydi
mzhbind idilr. Cfri mzhbini v qzlbal ksin
olaraq qbul etmirdilr. Firuzkuh v Simnann hakimi
Hseyn Kiya lavi idi. lavi zn Sasani soyuna
mnsub bilirdi.9 lavi tslim olmayb qzlbalar mlub
etdi. ah smayl z lavini yenmk n Firuzkuha
hrkt etdi. ocuqdan yalya qdr btn insanlar
qlcdan keirdi.10 Blgd zeydiy mzhbi tamamn yox
edildi. lavi Osta qalasna snb burada qzlbalara
qar dirndi. ah smayl qalan quatb Qalaya gedn suyu
durdurdu. ah smayl bir ne gn rzind baqa
istiqamtd arx qazdrb, ayn suyunu oraya ynltdi.11
lavi 45 gn dirnidn sonra susuzluqdan tslim oldu.
ah halinin qtlin frman verdi. Hsn Rumlu yazr: Osta
halisi btnyl lm rbti nu etdilr.12 skndr by
Trkmn yazr: Bir dst qlm hlindn savay, o tayfadan
he ks xilas olmad.13 Cahangayi xaqan kitabnn
mllifi lnlrin sayn on min olaraq yazar.14 Kiya
lavini dmir qfs saldlar. O, qfsd iknc altnda
ldrld. Sonra ahn mri zrin onun csdini iind
.16 Tarixi-Rvzt-l sfa, s. 16.

.476 Hbib-l seyr 476.
11
skndr by Trkmn Tarixe-Almaraye-Abbasi,
evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, s. 74.
12
hsn-t tvarix s. 79.
13
14
Cahangayi Xaqan s. 209.
10
166
www.BayBak.com
01/06/2012
bulunduu taxta qfsl bir yerd yaxdlar.15 Kiya lavinin

ocuqlarn v qadnn diri-diri gzlri nnd yaxdlar.
Kiyan ahn mri zrin soyundurub drisindn blli
yerlri soydular. Sonra da yarasna ir srdlr. Onu bir
qfs hbs edib qfsin iini qarqalar v bcklrl
doldurdular. Bir ne gn lavi bu kild qald. Sonra
yaralar irnldi. knclrdn qurtulmaq n ban
qfsin srt taxtasna vurub intihar etmk istdi. Bunu grn
gztilr onun intihar etmsini nldilr. Ancaq
boynundan damar qrlm v qan fqrrd. Qsa sr sonra
ld, ldkdn sonra csdi yaxld.16 Osta qalas
ddkdn sonra burada Bayndrl soyundan olan Murad
by Cahanahlu adnda bir kii var idi. Bayndrllarn
iqtidar sava olduunda qab laviy snmd v
smaylla da he bir dmnliyi yox idi. Sadc snni v
bayndrl soyundan olduu n ah smayl mr verdi ki,
onu kabab etsinlr. Sonra qzlbalar onun tini yedilr.17
Murad by Cahanahlu qzb odunda yandrld, intiqam
alan dylr onun tini yedilr.18 Sfvi devrinin
tarixilrin gr bu, qzbalarn ilk leyemlri olmudur.
ah smayln mri zrin egin adnda adamyeyn
dstlr tkil edilmidi. eginlr snnilrin nc
qulaqlarn, sonra burunlarn, daha sonra bdnlrinin
15

evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, s. 74-75. v
Tarixi-Rvzt-l sfa 16. /16
16
Xlast-t tvarix 224-245.
17
rf Xan Bitlisi rfnam 2- ci cild, satir yayn
Tehran -1999, s. 136.
18
evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, s. 74, rf
Xan Bitlisi rfnam 2- ci cild, satir yayn Tehran 1999, s.136.
167
www.BayBak.com
01/06/2012
baqa yerlrini yeyirdilr.19 egin sz iyyeynnin asan

tlffz klidir. Mhkumlarn tlrini biirmdn iy
yeyirmilr. Qzlbalarn Yzd hrin saldrsn
Mhmmd Krr nldi v bir ox qzlba qtl edildi. Bu
xbri duyan ah Yzd yola dd. Savada Mhmmd
Krr yenilib yaxaland. Onun lavi kimi drsini soyaraq
bir qfs quyub qarqalara buraxdlar. Ancaq lavi kimi
intihar etmsin dey ox diqqt etdilr.20
ah smayln Yzdd olduu zaman Sultan
Bayqarann elisi ahn hzuruna glib qlblrindn
dolay Bayqarann tbriklrini v hdiylrini ah smayla
sundu. Sultan Bayqara mktubunda ah smayla zyl eit
status tanmd. zn ondan aa grmmi brabr
grm v ona dnya mslmanlarnn miri dey xitab
etmmidi. Onun Mtlq vilaytin iar etmmidi. Batil
snni mzhbindn tbrra etmmi, bubkir, mr,
Osmana, Ayiy kt szlr yazmamd. Onun
mktubunda rqin v Qrbin xaqan thrir
edilmmidi.21 Bu mktub ahn xouna glmmidi.
Yzddn Tbs saldrd.22 ah smayl bundan dolay
sinirlnib v Sultan Bayqaran czalandrmaq n ordunun
Xorasana doru yola xmasn istdi. Tbs Bayqara
lksinin Qrbdki son snr hri idi. smayl 1506-ci ilin
qnda Tbs atd. Tbsd yeddi-skkiz min adam
ldrdkdn sonra byk v cahanga ahn qzbi
snd.23 hrd sakin olan caataylarn byk hisssi lm
19
Dehxuda szly.
hsn-t tvarix 84.
21
Eyni qaynaq.
22
23
Cahangayi Xaqan 220.
20
168
www.BayBak.com
01/06/2012
qlcndan keirildi. Nhayt, oxlu qan tkldkdn sonra

ah smayln qiyamt alovuna bnzr qzb odu bir az
snd.24 ah smayl gcn Sultan Bayqaraya gstrmk
n Tbs halisini qtl etdi. ah smayla Sultan Bayqara
sayqsz bir mktub yazmamd. Sadc onu z sultan v
mslmanlarn miri olaraq adlandrmamd. Srf bu zdn
smayl ondan intiqam almaq istmidi. Sultan Bayqara bu
arada xst idi. ki ay sonra da ld v lksi zbk ahnn
kontroluna kedi. smayl sfahana geri dnd. Daha ncki
sfahana saldrsnda hrdn qab v sonra geri dnnlri
hrin meydannda toplad. Hamsnn maln yamalayb
zlrini ldrd. Sonra onun ordusuyla qfsd danan
Mhmmd Krrnin gtirilmsini istdi. hrin
meydannda byk bir at yaxdlar. Mhmmd Krrnin
gzlri nnd btn ailsini diri-diri yaxdlar. Sonra da
Mhmmd Krrnin zn qfsi il bir yerd yava yava
kabab etdilr.25 ah smayln atas Heydr Tbrsranda
ldrlmd. ah smayl bir tabur (batalyon) qzlba
Tbrsrana gndrdi. Tbrsrann halisi qtl edildi.26
Tbrsran halisinin Heydrin lmnd he bir sular
yox idi. Tk sular snni olmalar idi. mir Ncmddin
Rtinin vsatti zrin Rt halisin toxunulmamd.
ox ilgin olan budur ki, smayl qoruyub shny xaran
Karkiya ailsindn v slalsindn daha xbr olmamdr.
Bu mir Ncmddin Rti daha sonra Sfvi dvltind
Vkili nfsi hmayun tkilatnn baqan olacaq v
lkd farsladrma srci baladacaqd. Bunun sonucu
24

25
225-226 480-482/3 Hbib-l
seyr 3/480-482, Cahangayi Xaqan 225-226.
26
hsn-l tvarix 31, Xlast-l tvarix 88.
169
www.BayBak.com
01/06/2012
olaraq da qzlbalar trfindn teror edilckdi. ah smayl

drd qzlba taburunu Krdistan almaq n gndrdi.
Qzlbalarn dalarda savaacaq tcrblri olmadqlar
n oxlu tlfat verdilr. Taburlardan ikisinin
komutanlar da ld. Yenilrk ah smayln yanna geri
dndlr.27 Bundan sonra ah smayl he vaxt Krdistana
saldrmad. Bir ne kr mktub yazaraq onlar mnsux
mzhblrindn haq mzhbi!n dvt etdi, buna da
krdlr nm vermdilr. Krdlrin ilmmlrinin d
sbbi bu olmudur. Bu gn d randa krdlrin
farslamamalarnn sas sbbi onlarn Sfvi nfsi il
zhrlnmmlri olmudur. Snni qalmalar onlarn krd
kimliklrinin qoruyucusu olmu, z tarixi kklrindn
sfviz ediln trklr kimi qopmamdlar. Ancaq
qzlbalardan qorxmalar onlar Osmanl il birlmy
svq etdi.
Murad by Bayndr irazdan qab Badada getmidi.
raqn hakimi daha nc Murad by tabe olan Barq by
Pornak idi. Pornak bu vzify Sultan Murad tyin etmidi.
Murad Bayndrn yenilmsindn sonra Barq Pornak
bamsz dvlt olmaq istmi v bayndrllardan
qurtulmaq istmidi. Bu zdn Murad by Bayndr
Badada getdiyind ona etinasz qald. Sultan Murad
Hlb gedib Mmluklardan yardm dildi, ancaq cavab ala
bilmdi. Ordan da trk dulqdir boyundan olan laddvl
Zlqdr snmd. Zlqdrin Osmanl v Mmluklar
arasnda kiik dvlti var idi. Burada Sultan Murad onun
qz il evlnmi v Zlqdr ona yardm edcyini
27
hsn-t tvarix 90.
170
www.BayBak.com
01/06/2012
sylmidi.28 Ancaq ortaya xan olaylar onun Murad by

Bayndra yardm etmsini nlmidi. ah smayl Murad
Bayndr yaxalamaq n stanbula xbr vermdn iznsiz
Osmanl torpana girdi. Osmanlnn gcndn kindiyi
n qzlbalardan Anadoluda yamalama yapmamalarn
istmidi. Ancaq bunu anlamamd ki, bu qdr ordu il
Osmanl torpana girmsi z-zn savaa sbbiyt ver
bilr. ah smayln ans gtirmidi ki, bu zaman daha ox
bardan yana olan kinci Bayzid kimi padah i banda
idi. Bu xbri duyan Bayzid Anadoluya bir tabur ordu
gndrdi v smayla da eli gndrib bunun sbbini
sormaqla yetindi. Xtasn anlam olan smayl kinci
Sultan Bayzid farsca ox hlim v dostca bir mktub
yazd. Padah mnim atam hkmnddir v mn onun
lksin gz dikmmim.29 smayln amacnn
laddvly saldrmaq olduunu duyan Bayzid bu olaya
gz yumdu. Orada laddvlnin ortadan qaldrlmas
Osmanlnn da yararna idi. laddvl, Osmanl
razisindn smayln saldracan alna gtirmmidi.
Yenilib dal blgy qad. smayl Bostana girib hri
yamalad. Mara hlini snni olduqlarndan dolay qtl
etdi. Daha sonra Bitlis saldrb oran l keirdi.
rzincanda Sfvi idarsini brqrar edib iqtidarn
Xanmmmd Ustacluya buraxd. Bu savan ayrntlar
ahin Fazilin trcm etdiyi skndr by Trkmnin
srind anlatlmdr.
ah smayl 1508-ci ilin yaynda Barq by Pornaka
qzlba papa v qay hdiy gndrrk onu tabe
28

29
smayl Haqquzun 2-ci cild, s. 245 (farsca trcm.)
171
www.BayBak.com
01/06/2012
olmaa dvt etdi.30 Barq by itati qbul edib aha tabe

oldu. ahn gndrdiyi qzlba papa bana qoyub
qzlbalar kimi oldu. Bundan baqa arsi qalmamd.
Qarlql olaraq Tbriz bolluca hdiylr gndrdi. Bunun
zrin ah onu Tbriz dvt etdi. Bundan nn
(ndilnn) Barq ahn onu i etmk istdiyini dnb
Tbriz getmdi v Badad savunmaa hazrland. smayl
payzda raa saldrd. Tam bu saldr srasnda Barq byin
ordusunda qiyam ba qaldrd. smayln da saldr xbrini
duyan barq ailsi il bir yerd frar edib Misir
Mmluklarna snd. Badad halisi i v snni olaraq
knllc smayla tslim oldu. Badad ial edildikdn
sonra Badadn snnilrini qtl etmy baladlar. Barqn
btn soyunu qtl etdilr. smayln mri zrin snni
fqihlri yaxaladlar. Snnilikd qalmaqda israrl olanlar
ldrb aillrini qzlbalara buraxd. Qzlbalar Badadda
o qdr adam ldrdlr ki, ah smayln mddahlarnn
yazdna gr Fratn suyu qan rngin dnd.30-2
Badadda bir ox snni memarlq abidlrini yox etdilr.
Bu memarlq abidlrindn biri d Hnfi mzhbinin
qurucusu olan buhnifnin mzarnn stndki yapm idi.
Bu mzar bir msciddn v ona bitiik bir d mdrsdn
ibart idi. buhnifnin mzar stndki mdrsni v
mscidi Slcuqlar yapdrmdlar. ah smayln mri
zrin mdrs v mscidi yerlbir etdilr. buhnifnin
d mzarna bir dlik adlar. buhnifnin smklrini
xarb onun yerin bir kpk basdrdlar. Sonra
buhnifnin mzarnn stnd bir tualet dzltdilr.
30

30-2
Xandmir 499, hsn-l tvarix 103, Lobb-ul tvarix
249.
172
www.BayBak.com
01/06/2012
Badadn klrind qzlbalar car kdilr ki, kim bu

tualet gedib hactini brtrf ets, ona 25 Tbriz dinar
verilckdir.31 Bu zaman Qumlu bir air smayln yannda
idi. Bu airin yazd bir beyt eiri tualetin divarna yazdlar.
eir bu mzmunda idi: i buhnifnin mzarna sd,
inin sd mzara snni scd etdi. inin sd yer
snninin scdgah oldu.32
Bu zaman smayl 22 yandadr v lksinin
snrlarini gndn gn geniltmk zrdir. Qsa srdki
uurlar artq qzlbalarn tsvvrnd onu Allahn z
kimi tsvir etmidi. Onun yenilcyin inanmrdlar. Allahn
ruhu olan bu adam snnilri tarixdn silmk v linin,
Hseynin intiqamn onlardan almaq n gndrilmidi.
Bu kild inanrdlar. i hli qzlbalar Allahn adn
tam olaraq unutmu, yalnz smayln adn zikr edirlr. Biri
qaranlqda atdan yxlsa, Allahdan deyil smayldan yardm
dilyir. Mslmanlar Laila illllah, Muhmmd
rsulullah deyirlr. i qzlbalar is Lailah illllah,
smayl vliullah sylyirlr.33 smayl qzlbalar n
hm Allah, hm peyqmbr, hm d triqt eyxidir.34
Qzlba ozanlar eirlr yazb Xtai adna yaymlayrdlar.
Onu linin qlc zlfqar adlandrr, eirl smayl
kimliyini tbli edirlr. Daha sonra btn bu anonim
airlrin, xtailrin yazd eirlrin hams ah smayl
31
Alm arayi Sfvi 477/ 477

/99 .
Sfviy dnmi sndlr v mktublar, hazrlayan A.
Sabityan, s. 99.

33
386 Vezinlilr sfrnamsi 386.
34
Eyni qaynaq.
32
173
www.BayBak.com
01/06/2012
adna tarix keirilckdi. Bu haqda irlid ayrntl bilgi

verilck. Burda is, qzlba ozanlarn smayl kimliyini
nec anladqlarndan bir rnk gtirmk istyirm:
Ta klamullahi-natiq hccti-tnzildir
llml smai-hsnn surti-tvildir
Lkri- rvah bu sz qvvyi-thsildir
Kim linin Zlfqar ah smaildir.
*
Mtl-i hcci imamtdn doub xuridi-zt
rs-i nuri tclli oldu xlqi-kainat
arr flaku, cramu, cmadatu nbat
Kim linin zlfqar ah smaildir.
*
Getdi r stnd rhman surtin, ruh-ul min
Lvhi-mhfuzi ilahi oldu Qurani-mbin
Zahiri eyn-l yqindir, batini hqq-l yqin
Kim linin zlfqar ah smaildir.
*
n Xtaidir klamullahi-natiq akri
Oldu Heydr qullarnn kmtrindn kmtri
Ps hidayt kim ona oldu bu ismin rhbri
Kim linin zlfqar ah smaildir.35
ah smayl buhnifnin mzarna bel sayqsz
davranmaa zorlayan inanc n idi? Hnfi Mzhbi
slamiytd n liberal mzhbdir. buhnify gr YzidHseyn qardurmas mslmanlarn bdiyn davam edn
sorunu olmamaldr. Bunu tarixi rtlrin gr
dyrlndirmk grkir. Bu zdn d buhnif Allah
Yzid lnt eylsin! sylmyi caiz bilmmidir.
35
ah smayl Svfi Klliyat hazlayan

smaylzad lhda nriyat Tehran 1380 (h.c)
Rsul
174
www.BayBak.com
01/06/2012
buhnifnin bu fikrini mam Mhmmd Qzzali Kimyai sadt srind daha da geni aqlar. Qzzali dilin 20
aftini sayar. Bdnin n aktiv zv dil olduundan n ox
zrrlr d dildn glr. Qzzali, yalan, sancma, kt szlr
sylm, qiybt, qarayaxma kimi zlliklri sayar v sonra
da bu lnt mslsi zrind durar. Qzzali Yzid
lnt! sylmnin doru olmadn izah edr. nk
gerkdn d biz Yzidin sulu olduunu bilmirik. Onu
biln Allahdr v sulu is, czasn Allah vermlidir,
Allah Yzid lnt eylsin! demkl Yzid czalanmaz.
Zatn bizim czalandrma imkanmz da yoxdur. Ayrca,
slamda mslmanlardan Allah lnt eylsin kimi bir
sylnim istnmmidir. Bu zdn d o dnyada Allah
Yzid lnt eylsin demdiyimiz n yaxamzdan
yapmazlar. nk bel bir istk olmamdr. Ancaq Yzid
sulu deyils v biz Allah Yzid lnt eylsin! deyiriks,
o dnyada adamn yaxasndan yaparlar ki, ndn
bilmdiyin i burnunu soxmusan?36 Sfvilrdn biz
miras qalan srlr klind camilrd toplab mlrk
Allah Yzid v onun dd-babasna lnt eylsin!
sylmk olmudur.* ah smayln uurub datd
36
mam Mhmmd Qzzali Kimyai-sadt 2-ci ild,

Elmi frhngi intiarat irkti 9-cu yaym Tehran 1380
(2002)- Tehran s. 67.
*
Kndimizd kiik bir mscid var idi. 10 gn mhrrmlik
gnlrind qonu knddn bir molla glib mrsiy sylyib
insanlar aladard. 1-2 saat arasnda Krbla macralarn
anladar v hr cmlsinin bitimind gzlrini onun azna
dikmi knd halisindn yksk ssl mr lnt!,
Osmana lnt, Maviyy lnt, Yzid lnt, pis
Ayiy lnt sylmsini istrdi. Xor klind hali bunu
tkrar edrdi. ocuqluq alarmzda bu, xoumuza glrdi.
Bilmirdik ki, ocuqluq gnlrimizdn bizi xst v nifrt
dolu insanlar olaraq trbiy edirlr. ran slam nqilab
175
www.BayBak.com
01/06/2012
buhnifnin mzarn Sultan Sleyman Badad aldnda

yenidn onarb ski durumuna qovuduracaqd.
ah smayl raq aldqdan sonra Krblaya ziyart
gedr. Krblada Hseynl bir yerd hid olmu Hrrn
mzarn aar. Grr ki, Hseynin Hrrn yarasna tpdiyi
dsmal yerindc durmaqdadr! Dsmal xardnda qan
axmaa balar! Sonra dsmal n qdr yerin qoysa da, qan
durmaq bilmz! smayl xta etdiyini anlayb txllsn
Xtai qoyar! Btn bunlar ah smayl tanrladrmaq
n uydurulmu yalanlardan baqa bir ey deyildir. ranraq savanda xalqn gnclrini anlamsz bir savada dstdst lm gndrn v modern sfvilik olaraq diriln
xumeynizm bu yalanlar qullanmaqda v radio-tv-lrd
smayln bu yalan macrasn anlatmaqda idi. nsan alnn
soru sormasn yasaqlayacaq kild sunulan yalanlar. Hrr
sanki, sadc kiik bir baqla yaralanm ki, o yaraya da
Hseyin dsmaln qoymu. O savada insanlar paramnifrt duyqularn daha da drinldirdi. Krbla
hadissinin siyasi trfini bir yana buraxb, onu haqlahaqszln sava kimi tqdim etdilr. Oysa ki, Krbla
olaynda hr iki trf mslman idi. Sfviytl
Azrbaycan ial edn bu irkinlik v nifrt duyqular
verimsiz v farsiz edilmi insanlar srs oludurdu. Hz.
Hseyn v Hz. Yzid hr ikisi mslman olmular. Htta
Hseynin olu Sccad Yzid biyt etmi, lindn
pmd. rb tarixi-siyasi qoullarnda olumu bir olay
Sfvilrdn sonra arptlaraq bizim insanlarn gndlik
hyatn ial etdi. ah smayln qatilliyi, adam ti yemsi
bir yana dursun, btn bir tarixi, sfvi qaranlna gmb
v slamiytin ilklrindn uzaqladrmas byk sorunlar
oludurmudur. Bu sorunlar zlmdikc d toplumsal
psikolojinin ulusal oyana yatqnlnda ciddi sorunlar
oluacaq. Aydnlanma v aydnlatma bu anlamda ah
smayln qaranla gmdy trk tarixin qtutma
anlamnda olsa grk.
176
www.BayBak.com
01/06/2012
para doradlar. Hseynin ban ksdilr. Hrr doramdoram doradlar. Ayrca, smayl ndn Hrrn qbrini
amal idi? Buna bir yetkisi varm idi? Bu, yalandan v
uyduruqdan baqa bir ey olmamdr. 900 ildn sonra
torpan altnda qanm qalar? Tamam ryb torpaa
qarar. Anlalan odur ki, smayl Hrrn qbrini d
amamdr. nk 900 ildn sonra Hrrn qbrinin harda
olduunu nec tapmaq olard? Ya da yenic lm birinin
qbrini Hrrn mzardr dey amlar ki, qzlbalarda
snni dmnliyini daha da drinldirsinlr. Sadc o
zaman v sonrak modern sfviy dnmind bu yalan,
ktlni aldatmaq n grkli olmudur. ah smayla aid
olub olmad blli olmayan bu yalan hekayni anladan
qzl baxalm:
Ey mslmanlar, sir-i zlfi yarm dorusu,
Bir sitmkarn lindn biqrarm dorusu.
Derdim ol dilbr yannda etibarm var mnim,
Yoxladm etdim yqin, bietibarm dorusu.
ah Xtai gt xd, ad Hrrn qbrini,
Bar ilahi fv ql, kim tvb karm dorusu.37**
37
ah smayl Svfi Klliyat hazlayan Rsul

smaylzad lhda nriyat Tehran 1380 (h.c)
**
Xtaiy aid olunan bu eir bayndrl mdniytinin
nmli airlrindn biri olan Kivrinin bir qzlinin vzn
v biim olaraq sanki kopiyasdr. Kivri Bayndrl
dnminin airi olmu. Baxalm bu qzlin:
Ey pri, snsiz prian ruzigarm dorusu
Sn gedndn brl bisbr qrarm dorusu
Yz qmim vardr vli bir qmgsarm yuxdurur
Bidil bidilbr biqmgsarm dorusu
Xalq der kim, Kivri bir aiqi-mhrum irr
Hr n kim derlr bana, yz anca varm dorusu.
177
www.BayBak.com
01/06/2012
ah
smayln
farsca
v
trk
eirlri
qarladrldnda nmli bir gerk ortaya xr. Farsca
eirlrd i, trk eirlrd lvi dnyagr hakimdir.
Trk eirlrd Anadolu lviliyinin duyqular yansmaqda
ikn, farsca eirlrd ran i zehniyti daha arlq tkil
etmkddir. Sanki bunlar eyni adam yazmamdr. Ayrca,
smayln dil bilinci killndiyi zaman tam olaraq farsgilk mhitind yaamdr. Eytimini farsca alm, trknin
incliklri yayqn olan ortamda bymmidir. O zaman Bu
eirlri nec yaza bilmidir? Trk dilinin drinliyini
bilmyn trk nec eir yaza bilr? eirin ski alarda
siyastl drin ilikisi olmudur. Petroeviski yazr ki, Orta
alarda gnmz media ilrini eir z zrin
gtrmd. qtidarlarn mdhi eirl edilir v eirl ahlar
xalq iind byni (sempati) toplayrdlar. Bu adan
baxdmzda smayln tanrln tbli etmk n ona
tapnan ozanlar Anadolunun coqulu lvi-bktailrini
daha da codurmaq n Xtai adna eir yazm ola
bilrlr. nk bu eirlr ideoloji xarakterlidir. smayln
timsalnda qzlbalq ideolojisini tbli etmkddir. mr
savalarda ken ah smayln, zllikl iqtidara gldiyi ilk
illrd bu qdr eir yaza bilcyi mmkn deyildir. lk
illrd yazlan eirlrin amac Sfvi dvltinin qurulmasn
gerkldirmk n tbliatdan baqa bir ey olmamdr.
Xtai lqbi il Anadoluda eir yazan bir ox lvibktai ozanlar olmudur. rene Mlikoff yazr: Xtai
nsxlri ox abuq kopyalar yapld n pozuldu. Ona
aid olmayan eirlr iin qatld. Digr trfdn daha ox
ar dini fikirlri dayan eirlri yazmalardan xarld. Bu
ndnl Anadolu bktai v lvilri arasnda eirlrin daha
178
www.BayBak.com
01/06/2012
ox qard grlmkddir.38 Fuad Kprl yazr: Xtai,

btn tzkirlrin rvaytin gr ah smayl Sfvinin
txllsdr. Buna baxb da btn Xtai txllsl
srlrin ah smayla aid olduu dnlmmlidir. Klasik
airlrimiz arasnda nasl eyni txlls dayan mxtlif
adamlar mvcud is, bu tky airlri arasnda eyni duruma
tsadf olunur. zllikl Bktailrd, tarixi vsiqlrin
ksikliyindn dolay, bu kimi msllri qti surtd hll
etmk mmkn deyildir.39 Ziya Grl yazr: ah Xtai
txllsl bu deyiin sil Xtainin, ah smayl Xtainin
olamayaca v bu txlls bu biimd qullanan baqa bir
kims bulunduu ap-aq ortaya xm bulunmaqdadr. Bu
da Xtai txllsnn bir nvan bir sift klmk yolu il
prvaszca rnklrindn biri olmaqdadr.40 Xtai
divanndak eirlrin hpsi ruzla yazlm. Kndindn
ncki Azri airlrinin d ruzla yazdqlar diqqt alnrsa,
ah smayl Sfvinin onlar izlmsi doru grlmlidir.
Bu baxmdan qoma trzindki nfslr istr Sultan Xtai
olsun istr ah Xtai olsun he biri smayl Xtainin
olamaz. Dil v anlatm ynndn baqa Azri airlrin d
mal edilmz. Bunlarn gerk sahiblri 16-20-ci sr
arasnda Anadolu xtailridir. Qul Xtai, Can Xtai,
Drdmnd Xtai, Drvi Xtai, Sultan Xtai taprmal
nfslr n ox Toqat, Sivas, Yozqat, orum, Malatya,
Elaz v Tunceli yrsind dznlnn cnklrd yer
almaqdadr. Bu airlrin d o evrlrd yaamas icab edr.
zllikll lvi kylrind yaplacaq aradrmalar qonuya
38
brahim Arslanolu ah smail Hatayi (Divan,

Dehname, Nasihatname ve Anadolu hatayileri) DER
YAYINLARI stanbul-1992 s. 334.
39
Eyni qaynaq s. 333-334.
40
Eyni qaynaq s. 334-335.
179
www.BayBak.com
01/06/2012
aqlq gtirckdir. ah smayl Xtai hm pir, hm d bir

mriddir. Onun baqa bir pir xitabn eir yazmas
dnlmz. 336 Anadolu Xtailri blmnd 219 heca,
23 qzl olmaq zr 242 eir yer almaqdadr.41
Anlald kimi Xtai ad il eir yazan bir tk kii
olmam, baqalar da olmu v amac is, qzlbalq
fikirlrini bu yolla tbli etmk olmudur. Bu eirlrin
estetik drinliyi d olmamdr. Htta 19-cu srin lsgr,
Al, nlik kimi ozanlarnn da qomalar eiriyt
baxmndan xtailrin yazdqlarndan daha anlaml v
etkilyici olmudur. Anadoluda z tarixi yerini bulmam
lvi ktlsini coduraraq siyasi sfrbrliy hazrlamaq
n tbliat irikli arlardr. Geni bri mzmundan
yoxsundur. Qapal bir inanc sisteminin sirlrini anlatan
siyasi arlar btndr. Srf siyasi hycana xidmt
etdiyindn bu eirlrin bir ox xtaiy aid olmas doaldr.
Xtailrin ortaq siyasi almalarnn rndr. Srf siyasi
bir ideolojinin mnzum olaraq byanatdr. Eyni dnmd
yazb yaratm Fzulid var. Fzuli adna eir yazmaq
mmkn olamazd. Bunun n flsfi drinlik, eirl
dncnin, musiqinin v varln snt duyumunda
btnlmsi grkir. Ancaq xtailrd bu imkan
olmamd. nk xtailrin yazd eir deyil, nzmdir,
ardr.
ah smayln olu Sam Mirz Thf-i Sam adl
srind atasna aid olan farsca bir beyt rnk eir
vermidir.* Orta alarda v indi d byk bir
imperatorluun banda duran adam eir yazas olsayd,
onun eirin onlarca tqdirlr, tviqlr, mdhlr v
41
*
Eyni qaynaq s. 337.

Bu qonu zrin Salman Mmtaz da deyinmidir.
180
www.BayBak.com
01/06/2012
yaltaqlanmalar yazlard. Hm d imperatorun yazd dild.

ah smayl bu qdr trk eir yazm, ancaq evrsindki
mddahlar v yaltaqlar, vzify gz dikmi olanlar,
ndns onun yazd trk eirlri tfsir etmmi,
haqqnda onlarca deyil, yzlrc kitab yazmamlar. ah
smayl yazm v evrsindki tzkir yazanlar, htta olu
da buna iar etmmi! skndr by Trkmn z srind
sadc ah smayln Xtai txlls il eir yazdna
kiik bir iar edr: eir yazmaqda o hzrtin yksk
yetnyi vard. Ancaq trk eir yazmaa meyli daha
oxdu. Txlls Xtai idi.** ah smayln bu eirlri
zbr syldiyi v Anadoludan axn edn qzlbalar
codurmaq istdiyi ola bilr v olmudur. Ancaq bu, onun
zbr syldiyi eirlrin kndisin aid olduu anlamna
glmz. ah smayldan ox nclr Anadoluda bu tr eir
yazmalar yayqn idi. Bu eir tr v dnyagrnn
Azrbaycanda kklri olmamd, btnyl Anadolu lvibktailrinin dnyagrdr. Bu dnyagrnn
doruluu v ya yanll sz qonusu deyildir. Sfvilik iki
sas zrind qurulmudur: 1- ranlq. 2- iilik. Hr
ikisi d fars kimliyinin tmllnmsin xidmt etmidir.
Sfvilikd lvi-bktailiyin siyasi srkliliyi olmamdr.
Sfviyt bir ubiy zehniytidir. Bu zdn d
Azrbaycan-trk kimiliyi hr trfdn sxdrlmdr.
Kitabi-Dd Qorqudda vln bayndrl trk kimliyi yox
edilrk zrin i-fars kimliyi tsis edilmidir.
Azrbaycan tarixind n milli zlliklr dayan
bayndrllar dvlti olmudur. Kitabi-Dd Qorqud da
bayndrl varlnn rndr. sr Xanlar xan Bayndr
**

181
www.BayBak.com
01/06/2012
xan... ifadsi il balar. Qaraqoyunlu v Bayndrl kltr

uzantsnn rn olan Hqiqi, Kivri, Hbibi, Fzuli kimi
airlr Sfvilr dnmind, daha sonrak dnmlrd d
yetimdi, yetimzdi. nk Cneydl sapdrlaraq
siyast arac ediln sfvilik Azrbaycanda soyu olmayan
kksz bir ideoloji idi.
Trkstan saldrlar
Sod, Xarzm v Grgan ahby Xan lqbi il
tannan zbk miri Mhmmd Xann lind idi.
Qzlbalar ahby Xan szn doruca tlffz ed
bilmdiklri n eybk tlffz etmilr. Bir d onlar
ah lqbini mridlri smayla xas bilirdilr. Bayqarann
lmndn sonra oullar anlaamadndan onun da lksi
eybk Xann idarsin kemidi. Frqanni d
Babrllrdn alaraq lksinin snrlarn geniltmidi. O,
ah smayl zlmndn qaan alimlri z yanna alrd.
Qzlbalarn thdid oludurduqlarn hiss edib, byk bir
savaa girmk istdi. ah smayla yazd bir mktubda
ona sava elan etdi, ah smayl is, ona cavab olaraq yazd
ki, linin qulu olmayan adam dnyan tutsa, yen d adam
saylmaz. smayln elilri eybaninin (eybkin) hzuruna
vardqlarnda onlardan sorduu ilk soru bu olmu ki, ndn
smayl yeni mzhb gtirmi v peyqmbrin n yaxn
182
www.BayBak.com
01/06/2012
yavrlrini aalamaqdadr? Elilr d ona demilr ki, O,

Xorasan aha tslim edrs, ah smayl aytsini (Sod
v Xarzm) eybk Xana buraxmaa razdr. Ayrca,
smayl, eybk Xana yazd mktubda iddia etmidi ki,
Mrym sursind ken 54-c ayt onun haqllna iar
etmkddir.***.42 eybk Xan elilri cavabsz buraxb ah
smayla srt bir mktub yazaraq onu smayl daru
adlandrd. Burada bu ifad t risi anlamndadr. Ayrca,
Mkk v Mdinni ziyart etmk istdiyini v yolda
smayln ona qolaylq salamas grkdiyini d yazd.
Harda qarlaacaqlarn sordu.43 smayl Daru mrim
tabe olmazsa, savaa hazr olmaldr v savan yerini d
z tyin etmlidir. ah smayl da qarlama yerini
Mhd olaraq yazd. 8-ci imamn mzarn novruz
bayramndan sonra ziyart etmk istdiyini bildirdi.44 1510ci ild ah smayl Simnandan kerk Xorasan vilaytin
girdi.45 eybk Xan da byk saldrya hazrland. Ancaq o,
savaa yollanmaq istrkn Qpaq lnn ah Mool
Qaim Sultan Xarzm saldrd. eybk Xan bu thlkni
durdurmaq n onunla savaa yolland. eybk Xan, Qaim
Sultanla savaarkn Orta Xorasanda Hezar qbillri
qiyam etdilr.46 eybk Xan ordusunun bir blmn d
Hezar qiyamn sndrmk n gndrdi. eybk Xan
Qaim Sultanla savanda yenilib Mrv kildi v Xarzm
***
Bu aytlrd deyilir: V smayl xatrla. O, gndriln

peyqmbr idi.
42
Mntxb-l tvarix, s. 412.
43
44
Eyni qaynaq.
45
Eyni qaynaq.
46
Eyni qaynaq.
183
www.BayBak.com
01/06/2012
Mool dvltin qald. Hezarlrin yaad yer d dalq

olduundan eybk Xan ox tlfat verdi. Bu yenilglr
onun ordusunda ruh dgnly yaratm v savalq
gcn azaltmd. eybk Xann yenilg xbrlrini alan
ah smayl novruz bayramndan sonra btn gc il
Mhd saldrd. Rey, Daman v strabad l keirib
Mhd doru irlildi. O zaman Mhdin halisi hnfi
mzhbind idi. 8-ci imamn orda uyumas zndn
Mhdd qtl olmamd. ah smayl Srxsi d alb
Mrvi quatd. Hezar savandan yorun dnn eybk
Xan Mrvd mhkmlndi. Smrqnd v Buxaraya mmur
gndrrk oradak ordular yardma ard. Qzlbalar
Mrv qalasnda onu mhasir etdilr. Qalann alnmasnn
mmkn olmayacan dnn qzlba komutanlar hiyl
iltdilr. Onlar eybk Xan qaladan xarb dz yerd
savamaq istyirdilr. ah smayl eybk xana mktub
yazb bar nrdi v dedi ki, Azrbaycanda sorunlar ortaya
xm geri dnmliyik. Yazmd ki, bizim buraya
gliimizi sn zn istmidin. Biz gldik, ancaq sn szn
tutmadn v qalaya sndn.47 smayl mktubuna cavab
bklmdn zahirn Tbriz trf ordusuyla yola dd.
Mrv yaxn olan Mahmudabad adnda bir kndd durdular.
Bu arada 300 kiilik qzlbaa ah dedi ki, Mrv yaxn
yerd bklyin eybk Xan qaladan xb Siz saldrsa,
Mahmudabada trf qan. gn sonra Mrvin yaxnnda
grnnn
qzlbalara
saldrdlar.
Qzlbalar
Mahmudabada qdr qadlar v Mahmudabad da eybk
Xan ah smaylla qarlad. eybk Xann yannda az
ordusu var idi, savamaqdan baqa arsi qalmamd.
47

Tehran -1999, s. 147.
184
www.BayBak.com
01/06/2012
Btn csarti il ah smaylla savaa balad. Savan

birinci mrhlsind bir ox qzlba ldrdlr. ah smayl
adti zrin sava zaman sava meydanndan uzaqda
ylnmkl mul olurdu. Qzlbalar yenilmk zr ikn
ah sava meydanna kdilr. smayln glii il
qzlbalar ruhlandlar. Qzlbalar gylrdn vhy alan
pirlrinin meydana girmsi il qlby olan inanclar
mhkmlndi, nk smayl vliullah yenilmz idi v he
bir savada yenilmmidi. Savan ikinci mrhlsind
eybk Xan yenildi. 500 savas il bir dry qad.
Qzlbalar bu xmazda onlar quatdlar. Hamsn
ldrb, eybk Xann da csdini bulub ban ksrk
aha apardlar. ah mr verdi ki, eybk Xann csdini d
gtirsinlr. Qzlbalara eybk Xann tini yemlrin mr
verdi: Padah kinini sndrmk n eybk Xann
csdin zlfqar zrbsi vurdu. Qarnn skd. llrini
ksdi. Sonra dedi: Kim mnim bam sevirs, dmnimin
tini yesin. Qzlbalar pirlrinin mrini yerin yetirmk
n bir-biri il yarrdlar. eybk Xann csdinin tini
yemk n bir-birinin lindn qaprdlar. Htta bir-birin
qar qlc kmkd idilr. Ac qurdlar lei nec yeyrs,
eybk Xann leini o kild yedilr.48
rfxan Bitlisi bu savada eybk Xann i vziri
Xac mahmud Sarinin ihant etdiyini yazm. Bu
ihantdn sonra Sari Sfvi dvlltind byk vzif
tutmudur49 eybk Xann bann drisini soydurdu.
Kllsini tmizltdi v sarayda bu kll il arab irdi.
eybk xann bir lini ksib Babr aha gndrdi.
48
Cahangayi Xaqan 380-381, hsn-t tvarix 84.

Tehran -1999, s. 148.
49
185
www.BayBak.com
01/06/2012
Mktubda da yazd ki, eybk xan snin lini

Smrqnddn ksmidi, indi mn onun ksik lini sn
gndrirm. Baqa lini d lndhr bir qzlbaa verib
Sarid Mazndran miri mir Rstm Ruzfzuna
gndrib v mktubda yazd ki, sn mn tabe olmayan
eybk Xana sndn. ndi mn onun lini sn
gndrirm. eybk Xann bann drisini samanla
dolduraraq Orta Xorasandak zfrinin ayrntlarn anladan
bir mktubla Osmanl padah kinci Bayzid gndrdi.50
Mrvdn sonra sra Herata glmidi. Sultan busid
Teymuri, Sultan Bayqaradan sonra Herat zn baknd
semidi. Herat Xorasann n qalabalq hri idi. hrin
mdrssind llam Tftazani adnda nl bir alim var idi.
Bu mdrsd Osmanldan, Hindistandan v Trkstandan
bir ox yrnci thsil alrd. Ayrca, hrd liir Nvai
adna byk bir kitabxana mvcud idi. Bu kitabxanann on
minlrc kitab var idi. Heratn halisi Hnfi snni
mzhbind idilr. Orucluq ay idi. halini Heratn
Camisin ardlar. Camid Heratn ba yarqcndan i
olmasn v minbr xb tbrra etmsini, bubkiri,
mri, Osman v Ayini aalamasn istdilr. Bunu
qbul etmyn fqih ordaca ldrld. kinci bir fqih d
qbul etmdiyi n onun da ban ksdilr. Daha sonra
camid olan btn halini snni olduqlar n qtl etdilr.
Bir ne hr byklrini d ahn znn qrar vermsi
n ldrmyib saxladlar.51 llam Tftazani o zaman
slam dnyasnn n byk v n nl alimi idi. 70 yan
zrind idi. Tftazani 30 il Heratn ba yrtmnliyini
50

evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, s. 100
51
Alm Arayi Sfvi 346, Cahangayi Xaqan 389, mir
Xandmir 72-73.
186
www.BayBak.com
01/06/2012
etmidi.52 O zaman Herat alimlrinin yazm olduqlar v

Heratn dnda yaymlanm olan kitablar gnmzd d
islamnaslq elminin ana qaynaqlarndan saylmaqdadr.
smayln mri zrin haqq mzhbini qbul etmdiyi
n Tftazanini ldrb param-para etdilr. Tftazani
oruc idi. Onu ahn yanna gtirdilr. Ismayl ondan batil
mzhbdn vaz kemsini istdi. O is, qbul etmdi.
Tftazaninin ban ksib, csdini yaxdlar.53 Bu arada
ikili qzlbalarn n kimi xta etdiklri olmusa, ya da
yamalanm qniymtlr zrin anlaamamlarsa, ah
Heratda iki imyi durdurur. Htta bir ne qzlba qlca
taxb ldrr.54 ah smayl drd ay Heratda qald. Heratda
tannm adamlardan, yalnz ikisi diri qald. Biri rssam
Behzad idi, digri d Tftazaninin yrncisi v Hnfi
fiqhindn drs vern Mirqiyasddin idi. Mirqiyasddin and
idi ki, i idi v sadc tqiy edib hyatn davam
etmidir. eybk Xann kllsini Heratn zrgrlrin
taprb yax qdh dzltmlrini istdi. Herat v Mrvin
valiliyini Hseyn by Lly, Blx v Dou Xorasan
Bayram by Qaramana buraxb ordan ayrld.
Mirqiyasddini d Xorasanda dini ilrdn sorumlu etdi.55
1501-ci ild ah smayl Tbrizi ial edib Sfvi dvltini
qurduunda liir Nvai vfat etmidi. Anlalan budur ki,
liir Nvai d hyatda olsaym Tftazani kimi Heratda
ldrlckmi. mir Teymurun trk dilin verdiyi nm
dolaysyla Trkstanda trk yazma glnyi gclnmi
v davamnda trknin dnc dili olma imkanlarn
aqlayan liir Nvai kimi dil bilimcilr yetimidi. ah
52
hsn-t tvarix 124.

Bhram ubin, randa i v siyast 2-ci cild, s. 35.
54
mir Mahmud Xandmir 72.
55
hsn-t tvarix 125.
53
187
www.BayBak.com
01/06/2012
smayln Xorasan v Trkstan ialndan sonra trk

yazma glnyi d sndrld. Bir ox srlr yaxlb yox
edildi.
eybk Xann lmndn sonra Kabilda yerlmi
olan Zhirddin Babr Soda saldrb Smrqndi ial etdi.
Babr Teymurun nvlrindn idi. Babr air idi. liir
Nvai Mcalis-un nfayis (nfslrin mclisi) adl tzkir
srind onun eirlrindn rnklr vermidir. eybk Xan
ldkdn sonra ortaya xm boluqdan yararlanaraq
Smrqnd v Frqany saldrd. zbklrin yardm il
eybk Xann qarda olu Ubeydullah taxta xd. O,
Babr qar sava ad. Babrl ah smayln
mnasibtlri yax idi. Bu da trkstanllarn onu
sevmmsin sbb olmudu, nk ah smayln trtdiyi
cinaytlr bu tezlikd unudula bilmzdi. Babr, Ubeydullah
il savada yenilib Blxin yannda Hisar adman adl
qalaya kildi. Orada qzlbalardan yardm dilyind
bulundu. smayl, mir Ncm-Sani komutanlnda bir ordu
gndrdi v Hseyn by Ll il Bayram by Qaramana bu
orduya qatlmalarna mr verdi. Qzlbalar Babrl bir
yerd Buxarann yannda olan Xraz qalasn quatdlar.
Babrn yardmna getslr d siyasi xlaq ayaq altna
ataraq, Babr sormadan tslim olan Xraz hakimini srf
snni olduundan dolay ldrdlr. Btn ona tabe olanlar
qlcdan keirdilr. mir Ncm, Xraz hlinin qtlin ftva
verdi. Xrazda 15 min nfr adam ldrdlr. oluqocuunu gtrb camilr snanlar var idi. Btn camilri
iindkilrl bir yerd yaxdlar.56 Camiy yanlar
seyyid olduqlarn iddia edirdilr. Ancaq Ncmi-Sani
56
Alm Arayi Sfvi 371-372, Cahangayi Xaqan 430432, hsn-t tvarix 131.
188
www.BayBak.com
01/06/2012
snnidn seyyid olmaz dey qtld israr edirdi. Babrah

qtllr etiraz edirdi. Onun etiraz qbul edilmdiyi n
aralarnda davt balad.57 Babr ah qzlbalardan
istdiyi yardmdan dolay peman olmudu. Bu zdn
qzlbalarn Sodda irlilmlrini durdurmaq istdi. Babr
Ncmi-Saninin cdvana doru saldrmasn durdurmaq
istdi. Ancaq Smrqnd gedib orann da halisini qtl
edcyini sylyn Ncmi-Sani Babr ahn uyarsn
dinlmz oldu. cdvan qalasn quatd. cdvan
qzlbalarn saldrs qarsnda dirndi v Ubeydullah
Xandan da yardm istdilr. Ubeydullah Xan cdvana
saldrmaq n Babr ahla anlad. Qzlbalarn
cinaytlrindn bezmi olan Babr ah Ncmi-Sanini
buraxb getdi. Mirqiyasddin d qzlbalarn Xraz v
Qrid seyyid qtl etmlrini qbul ed bilmmi
qzlbalar buraxb Babr aha qatld. 1512-ci ild ba
vern savada Qzlbalar yenildilr. Hseyn by Ll ld
qalan ordusuyla Herata frar etdi, Bayram by ldrld.
Ncmi-Sani yaxaland. Ubeydullahn mri zrin NcmiSaninin ban ksdilr.58 Bu qlb zrin Ubeydullah
Blx v btn Xorasana hakim oldu. Herat l keirmk
n zbklri birldirdi. zbk ordular Herata girmdn
Hseyn by Ll frar edib sfahanda yenilg xbrini aha
atdrd. Herat halisi hrd bulunan tbrrayan
tkilatnn mnsublarn yaxalayb ldrdlr. Bu zfr
zndn Ubeydullah Xan Mhd glib 8-ci imamn
qbrini ziyart etdi. Q kedikdn sonra ah smayl
yenidn Xorasana saldrya kedi. Ancaq nc novruz
57

evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, s 104.
58
Eni qaynaq s. 104-105.
189
www.BayBak.com
01/06/2012
qutlamalarna qatld. Ubeydullah Mhdi bakndi olaraq

semidi. Ordusunun byk blm Herat v Mrvd
olduundan qzlbalar Mhd girdiklrind o,
mavrannhr getdi. Mhd hli Ubeydullaha dstk
verdiklrindn dolay qtl edildilr. ah smayl zbklri
yenib Herata girdi. Tbrrayann qannn intiqamn almaq
n hrd qadn-kii, ocuq-yal demdn hr ksi qtl
etdi. Minlrc evi v tarlalar yaxd. Heratdan sonra Bais
girdi. Orda da Tbrrayan qtl edilmidi. Buna qarlq
olaraq minlrc insan Badisd qtl edildi. ind alovlanan
nifrtini bu qtllrl sndrdkdn sonra Herat v Mrvi,
Zeynal by amlunun valiliyin buraxb geri dnd.59 Bu
savadan sonra Sod, Frqan v Grgan Ubeydullahn
lind qald. Qzlbalarn lindn canlarn qaaraq
qurtarm olan bir ox snni bilim adamlar v dindarlar
Ubeydullahn lksin sndlar. Bunlarn n nllrindn
biri Fzlullah Ruzbehan Xonci olmudur. Xonci Sluk-ul
Mluk v Mehmannam-i Buxara adl srlrini yazb
Ubeydullaha hsr etmidi.
ah smayln trtdiyi btn bu cinaytlr Trkstan
v Azrbaycan arasnda izlri silinmyck nifrt v kin
toxumu kirdi. Azrbaycan Trkstann v Anadolunun
ortaq tarixi mdniytindn qoparlb dar bir tarixi mkana
sxdrlaraq fars dili, fars kimiliyi qarsnda savunmasz
buraxlrd. ah smayln ttbiqatnn mrkzi Azrbaycan
olduundan, Azrbaycan lksi ldrm srti il z
soyundan, dilindn, kimliyindn v ortaq trk-slam
tarixindn ayrlb ubiynin grvli mmuru olan ah
smayln txribatna meydan olurdu. Daha sonra ubi ah
smayl txribatnn nticlrini yozlaaraq farscalaan v
59
Eni qaynaq s. 105.
190
www.BayBak.com
01/06/2012
trklrdn balarn qoparan dilimizin yazqsnda

grcyik. lkmizd ski mdniyti, memarlq
abidlrini mhv edn ubi ah smayldan bir tk mdni
miras qalmamdr. ubi Sfvilrl eyni zamanda
Azrbaycan trkly tarixin qaranlna gmld. lk
doldu imamzadalarla. slamn kitab, peyqmbri bir yana
buraxlb imamzadalara tapnld. Hr kndd, hr hrd
onlarca imamzada mzarlar tsis edilib ziyart ald.
Tbrizin tarixi pozisionu dyidi. Trk mdniytinin beiyi
olan Tbrizin evrsini imamzada mzarlar il doldurdular.
Tbriz bitiik tplrin adlarn dyidirib vnli (xalq
aznda Eyi-li (Eynal) v Zeni-li (Zeynal) qoydular.
Quma yaxnladmda hr yanda kiik mscidlr v st
yaxca yaplm qbirlr grrdm. Bu qbirlr linin
trmlrinin mzarlardr. Iranllar bunlara imamzada
deyirlr. sann hvarilri kimi. rann (Sfvilrdn nc
Azrbaycan adlanrd) hr trfind imamzadalar var.
Onlarn hamsna mqdds mzarlar kimi baxrlar. Qum v
evrsind 400-dn artq imamzada var.60 Sadc xalq
qlcdan keirmmi, iqtidar uruna z aillrini d qlcdan
keirn Sfvi soylarnn da mzarlar smayldan ah
Abbasa qdr imamzadalar crgsin qatld. nk zlrini
imam soyundan bilmkd idilr. Ancaq ndns eyx
Heydrin olu brahimdn v smayln digr drd
qardandan xbr xmamdr. Onlarn bana bana nlr
gldi?
Tbrizd Eynal v Zeynal imamzadlri: Bu mzar
Sorxabn n yksk yerinddir. Bu mzarlardaklar li
oullar vnli v Zeynli olaraq bilinir. Bel inanlr.
60
qbal Ymayi, Sfrnam ardon, s. 519 (Nasir

Purpirarn Sfvilr kitabndan alnt.)
191
www.BayBak.com
01/06/2012
Ancaq mtbr qaynaqlar linin bu adda oullarnn

olmadn yazr. Byk olaslqla bunlarn he birisinin
gerk almd varlqlar olamdr.61
ubi Sfvilrin mnvi miras Azrbaycan n bunlar
olmudur. Trk dilinin farsca qarsnda savunmasz
buraxlma mliyat sfvilrl balamdr. Humbolt
dillrdki glimni blm ayrar: 1- Dillrin orqanik
yapsnn (strukturunun) ilk, ancaq tam olaraq olumas,
biimlnmsi. 2- Dillrin yenidn duraan duruma kemsi
n yabanc qarmlarla dyimlri. 3- Dillrin baqa
dillr qar ddan snrlar blli edildikdn v yaplar bir
btn olaraq dyimz bir biimd yerldikdn sonra idn
v incdn incy glimlr.62 Sfvi dvlti
Azrbaycanda yerldikdn sonra trk dilinin yabanc
dillr qar yzillr boyunca oludurduu snr ortadan
qaldrld. Fars dili trk dilinin mrkzi nqtsini hdf ald.
Yz illr boyunca milltin bana dydrrk axsey-vaxsey
mrasimlrind farscann dil bilgisin gr hazrlanm
dbiyatla dilin zyini skdlr. Fars dilindn trky
devrik cmllr v mi sual ki olmayan sual sorma kli
kedi. Sfvi saldrs qarsnda dilin snrlar ortadan
qaldrldndan dolay trknin doal quruluu dyidi.
Sfvi ttbiqat nticsind farsiz olmu bir trk ortaya
xd. Fars dilindki danq v cml kli trky ttbiq
edildi. Sfvi nfsi toxunan yerlrd bayndrl Dd
Qorqud dilinin yerin devrik bir dil yerldirildi. Trknin
61
ran slam Tarixind Binalarn Ensiklopediyas, Mzar

binalar, s. 197.
.197
62
Bedia Akarsu Dil-kltr balants nklap yaynlar 3c yayn 1998- stanbul, s. 70.
192
www.BayBak.com
01/06/2012
qurtulu yolu sfvilik blasndan qurtularaq Dd Qorqud

dnyasna dnmsidir.
aldran Savana doru

ubiy planlar zrin iqtidar l keirn v
Azrbaycanda bayndrl trk uyqarlnn kkn qazan
ah smayln zfrlri Anadolu qzlbalarn codurmaqda
idi. Uzun illr mhrumiytd yaam, kri hyatdan
yerlik hyata kemmi olan trkmnlr ubi smayln
lind Azrbaycan trklrini tarixdn silmk n bir frst
idi. Dini baxmdan aydnlanmam, ubiynin gizlin
planlarndan xbrsiz olaraq qzlbalaan Anadolu lvi
trkmnlri sfviliyin ykslii il daha da comudu. Bu
df Osmanlya qar baqaldrma csartini hiss etmy
balamdlar. Osmanlnn quruluundan bri lvi-bktai
inancl trklr tam zgrc yaam, insanlar inancndan
dolay ldrlmmidi. lvilr srbstc yaamlar.
Osmanlnn v Trkstan dvltlrinin xalqlarn inanclar
il ilri olmamd. ubiy-Sfvi dvltinin quruluuna
qdr Osmanlda lvilr toxunulmamd. Zatn Osmanl
193
www.BayBak.com
01/06/2012
dvltinin quruluunda onlarn da etkisi olmudur.

Qzlbalq toplumun tarixi toxusunu dyidirmy
balamd. Qzlbalq ideolojisi eyx Heydr trfindn
sapdrlm, siyast arac edilmi lvilik-bktailik idi.
Daha sonra da baknd sfahana dandqdan sonra
Anadoludan glmi qzlba trkmnlr dalara, kndlr
yerldirilrk nc ahsevnldirildilr, sonra da tarixdn
silinib yox oldular. Ancaq fars-ubi dvltini qurub sonra
yox oldular.
Sfvilr ncsi Anadoludak ba qaldrlar tamam
baqa mehvrd idi. qtidar uruna savalar btn tarixi
dnmlrd olmudur. ubiy-Sfvi sonras Anadoludak
qzlbalarn txribat, slind ubiynin Osmanln da
devirib oran da Sasani xyallarna qatmaq istmsi idi.
ubiy mmuru ah smayln amac trklri sadc
Azrbaycanda deyil, Anadoluda da fars kimliyin, fars
dnc trzin tabe etmk olmudu. ranlqilik
zrind qurulan Sfvi dvltinin tml amac bu
olmudur. Sonrak tarixi src bu geryi aqlamdr.
iliyi qbul etmyn qzlbalar iliyin qurumsallamas
yolunda savadlar. Yalnz Sfvi dvltinin quruluundan
sonra trk dili z mehvrindn qaymdr. Dilin cml
quruluu, sz trkibi v genl yaps hzl bir kild
farslamaya z tutmudur. Trk dilind nsr tcrbsi
olmam, eird d nvh v mrsiy yuvalanmdr. Bu da
dilin z tarixi xatirlrindn qopuunun sasn qoymu,
toplumun zehni anlar sapdrlmdr. Azrbaycanda
bayndrl trk uyqarlnn rn olan Kitabi-Dd Qorqud
v onun oludurduu mdniyt v dnyagr Sfviy
trfindn tam olaraq sklb atlmdr. Adlarn qayna
194
www.BayBak.com
01/06/2012
Dd Qorqud kitab olmaqdan xb ahnam qaynaql

olmaa qaydrlmdr.
li donunda, Hac Bkta donunda ah smayln
ortaya xarl lvi-bktailri ox etkildi. Qzlbalq
toplumsal bilinci ah smaylla birlikd siyasi bilinc
dndrlmd.1 ah smayln vd etdiyi xyallarla
qzlbalq qanl siyasi hrktin ncllyn stlnck,
ancaq bu src iind Azrbaycan tarixi srkliliyindn
qoparlacaqd. ah smayln Xorasan v Azrbaycan
zfrlri zndn moral bulan Anadolu qzlbalar
Osmanlya qar baqaldr yollarn aramaqdaydlar. Gcl
bir thlkni hiss edn Osmanl nlm almaq zorunda
qalmd. nk Tbrizd, rdbild, irvanda ldrln
snni mslman trklrin xbri Osmanlya ular v istristmz zlrini slam Dnyasnn ndr dvlti hiss
etdiklrindn ldrln mslman trklrl bal
sorumluluq duyqusu yaamaqdaydlar. bhsiz ki,
onlardak sorumluluq duyqusu ldrlnlrin trk olduqlar
zndn deyil, snni mslman olduqlar zndn idi.
nk Osmanlda trklk bilinci domamd. Sfvi
dvltinin quruluu v Anadoluda qzlbalarn comas il
Osmanlnn da qzlbalara qar nlm almas balayr.
1502-ci ild Balkanlardan Anadoluya srgn ediln
lvilrin zlrin da kmilr, damalamdlar.2
Osmanl dvlti Anadoluda qzlba ayaqlanmalarna qar
cza dznklri glidirs d, ah smayln rdbild,
1
Ankara Hseyin Gazi Dernei

Aleviliin kzlba siyasi hareketi ve
2
Ankara Hseyin Gazi Dernei
Aleviliin kzlba siyasi hareketi ve
smail Kaygusuz
ah smail, YOL
smail Kaygusuz
ah smail, YOL
195
www.BayBak.com
01/06/2012
irvanda, kid, Tbrizd gerkldirdiyi toplu soyqrm

hadissin l atmamd.
Sultan Mhmmd Fatehin lmndn sonra 1481-ci
ild kinci Bayzid taxta xmd. Qarda Cml arasnda
olan sltnt savan ortadan qaldrb dvltin bana
kemidi. eird dni txllsn qullanrd. Arif tbitli
bir hkmdar idi. Onun zamannda bir ox nmli kitab
ariflr v alimlr trfindn yazlmdr. llam Dvani
Vacib-ul vcudun isbat v bdulrhman Cami Silsiltl zhb kitabn Onun dstyi il yazmlar. Bayzidin
smayl trfindn ldrln Tftazani il d yazmalar
olmudu. Osmanl saraynda bir ox fqihlr Tftazaninin
mdrssind drs almdlar. smayl Haqq uzun Osmanl
tarixi kitabnda Venizli syyahlarn Bayzid haqqnda
yazd xatirlr yer vermi.
Ksinlikl arab imz. Az yemk yeyr. Dini vacibat
unutmaz. oxlu sdq verr. Flsfdn anlad n
qrurlu grnr. Hddindn artq ncum (kosmos) elmi il
maraqlanr.3
Qzlbalar snnilri v snni alimlri qtl etdiklrind
bir ox alim Bayzid urayb yardm tlbind bulundular.
ah smayln trtdiyi qtllrdn zgn olan Misir
Mmluk sultan da Bayzidi nlm almaa tviq etdi. Bu
mvzu il ilgili Mmluk sultan il Bayzid arasndak
yazmalar Mnat-s slatind (Sultanlarn mktublar)
verilmidir. Bu mktublarn birind Misir sultan yazr ki,
ah smayln trtdiyi fitnni ortadan qaldrmaq n hr
bir mslman sorumluluq damaldr. Bayzid cavab
mktubda yazr ki, biz hr namaz qldmzda blalar
slam Dnyasndan uzaqladrmas n Allaha yalvarrq.
3
smayl Haqquzun 2-ci cild s. 264. (Farsca trcm)
196
www.BayBak.com
01/06/2012
lahi iradnin gerklmsi yolunda Tanrnn bizlr

yardm olmasn dilyirik.4 Bayzid dostca yazmalarla
smayl bu mllrindn saqndrmaq istdi. Mktublarnda
onu nsiht edrk Dyrli evlad dey xitab edr v
halini qtl etmkdn, hrlri yamalayb yaxmaqdan vaz
kemsini istr. Ancaq Bayzidin bu mktublar etkili
olmad. smayl yazd cavab mktublarda ld etdiyi
qlblrdn danr v bu qlblrindn dolay
Bayziddn tbrik bkldiyini sylyirdi.5 Bayzidin bu
giriimlri sonucsuz qald. Bir df Bayzidin elilri
smayla mktub gtirdiyind ah sfahanda idi. sfahanda
hrin snni mzhbli tutuqlularnn meydana gtirilmsini
istdi. Osmanl heytinin gzlri nnd ah tanrsal
qdrtini gstrmk n onlar btn ail zvlri v
ocuqlar il bir yerd atd yaxdrd. Osmanl heyti qorxu
iind z lklrin geri dnd.6 ah smayl Osmanl il
nzaktli siyasi mnasibt qurmaq yerin Anadoluya
mridlrini gndrir v ordak lvilri hm dvlt qar
thrik edir, hm d sgr toplayrd. ah smayln sltnt
xndan 1512-ci il qdr on minlrc ail Azrbaycana
km, evladlarn qzlba ordusuna vermidilr. ah
smayln Azrbaycanda gvncyi xalq olmad n
Anadoludan daha ox insanlarn glmsini istyirdi.
Anadolunun bozqrlarndan gln kri aillr hm
Azrbaycann tarixi-toplumsal toxusunu dyidirirlr, hm
d bayndrl snni-trk mdniytinin tamamn
yxlmasna yardm olurdular. Sfvilr zndn
4
Feridun by, Mnat-s slatin361-364.

361-364
5
Bayzid v smayln qarlql mktublar Feridun by,
Mnat-s slatin
6
Qiyasddin Xandmir 481, Cahangayi xaqan 226.
197
www.BayBak.com
01/06/2012
bayndrl mdniytindn Azrbaycanda iz qalmad.

Bayzid Anadolu halisinin Azrbaycana axn durdurmaq
istdi. Bir ox lvi aillr Dou Avropaya v Yunanistana
srgn edildi. Bunu duyan smayl Bayzid bir mktub
yazaraq bu iindn vaz kemsini istdi. Anadolunun
Azrbaycanla geni bozqr v dalq snr blgsi var idi.
Bayzid bu yollarn kontrol edilmycyini grrd. Bu
zdn
d
Azrbaycana
olan
qzlba
axnnn
durdurlmasnn mmkn olmayacan sezdiyind ah
smayla cavab mktubunda Dou Avropaya dadqlar
lvilrin Osmanl ordusunda xidmt alnacaqlarn yazd.
Bayzid smaylla yaxn diplomatik iliki qurmaq ists d,
smayl onu dinsiz snni adlandrb nmsmirdi. Onun
eybk Xan zrin qlbsi Osmanl il ilikilrini grdi.
eybk Xandan sonra Osmanlnn srasdr xyalna
qaplmd. Gcn Bayzid gstrmk n eybk
Xann bann drisin saman tprk stanbula gndrmi
v yazmd: Duydum ki, snin mclisind eybk Xann
bann ox haval olduu sylntilri dolarm. ndi onun
bandak havalar boaldlb v ii samanla doldurularaq
xidmtiniz gndrilmkddir.7 Bayzid byk bir dvltin
banda durmasna v byk ordularna rmn ox
nzaktl davranrd. Ancaq smayln ksik ba ona
gndrmsi Bayzidi ildn xard. i samanla dolmu
ksik ba gtirnlr Anadolu insanlar idi. Onlar z
yurddalar olub v yabanc il ibirliyi etdiklrindn dolay
tutuqladb zindana atdrd. smayla yd dolu bir mktub
yazd. O, smayl dvlt ilrind tcrbsiz davranmaqla
uyarm v ldrdklri susuz mslmanlardan dolay
Allahn czasndan qorxmasn istmi v yerinin
7
Cahangayi Xaqan 380.
198
www.BayBak.com
01/06/2012
chnnmin bdi ati olacan yazmd. Bu dncsini

d Qurandan bir ayt dayandrmd ki, Bir mmini
ldrnin yeri chnnmdir v bdiyn orda qalacaqdr.*
srar v ydl smayldan qtl trtmkdn vaz kemsini
istmidi. Xorasan zfrindn srxo olan smayl
Osmanlnn varlna dzmz olmudu. Anadoludak
xliflrinin daha aktiv olmalarn istdi. zllikl xlifsi
ahquludan Osmanln devirmsi n saldrya kemsini
istdi. ahqulu Anadolu bktailrinin nmli adlarndan
biri idi. O, Anadoludak on minlrc mridlri hesabna
Osmanln devircyini sanmd. Osmanln devirib, orada
da qtllr trdrk haqq mzhbini Anadoluda da
Azrbaycan olduu kimi yayqnladrmaq istyirdilr.
Snnilrin qtl edilmsi vacib idi. nk i-ubiy
inancnda Mehdi gldiyind saysz snni ldrcyi
vurqulanmaqda idi. smayl zn Mehdi hesab etdiyindn
Osmanln da devirib ordak snnilri qtl etmyi ilahi
grv olaraq grrd. Osmanl dvlti ordusunun byk bir
blm bktailrdn olumaqda idi. smayl Anadoludak
v Osmanl ordusundak casuslar vasitsi il Osmanl
ordusundak vurucu gc zrin hesablamalar etmidi.
Orduda n qdr i v bktai olduu il bal bilgilr ld
etmidi. Bu bilgilrin gvnrk Osmanln yencyin
min idi. Btn dnya snnilrinin mhvolma zamannn
gldiyini dlyirdi. Bu i n gylrin ona yardm
etdiyin inanrd.
Bayzidin Skkiz olundan drd hyatda idi. Oullar
Anadolunun mxtlif yerlrind hkumt edirdilr. Byk
olu ahnah Konya hakimi idi. kinci olu hmd
Amasiya hakimi idi. Qorqud Manisa hakimi idi. n kiik
*
4-c sur, ayt-93.
199
www.BayBak.com
01/06/2012
olu Slim is, Trabzon hakimi idi. Bayzidin kiik olu

Slimd daha ciddi dvlt adaml xarakteri var idi v daha
ox babas Sultan Fateh bnzmkd idi. Bayzid, olu
hmdi caniin semk fikrind idi. Qorqudun hakim
olduu Manisa stanbula yaxn olduundan Bayzid onu
qarda hmd sltnt xdnda baknd saldrmasn
dey daha uzaq yer, Antalyaya hakim gndrdi. Bundan
zgn olan Qorqud hcc ziyartini bhan edrk bir gmi
il Misir getdi. Ne aydan sonra Bayzid olu Qorqudun
knln l alaraq qsa sr sonra onu Manisaya geri
gtirmk rti il Antaliyaya gndrdi. Bayzid bavzirin
d razln ld edrk rsmn olu hmdi vlihd olaraq
duyurdu. Bundan rahatsz olan Slim ordusuyla stanbula
trf hrkt etdi. Bu srada ahnah xstlnib ld.
Qorqud Manisaya geri dnd. hmd d vlihdlik
hkmn atasndan almaq n Amasiyadan stanbula yola
dd. hmd stanbula varmadan Bayzid byk bir
ordunun banda Slimi durdurmaq n yola db onunla
mzakiry balad. Mzakir bel sonucland ki, Bayzid
yaad src kimsni vlihd duyurmasn. Slim bu
anlamaya gvnmdi. hmdin d stanbula doru hrkt
etdiyi xbrini duyduundan geri dnmdi. Bayzid
dirny getdi v hmd stanbula atar-atmaz vlihdlik
hkmn ona gndrdi. Bunu duyan Slim ordusuyla
atasna saldrmaq n yola dd. Bayzid d ordusyla
olu Slim qar savaa girdi. Savada Slim yenilib geri
kildi.8 stanbulda ordu komutanlar hmd qar
ayaqlandlar. Yeniri komutanlar Slimdn yanaydlar.
Qarqaa bir sr bu kild davam etdi v sonunda Bayzid
ordunun istyin tslim olaraq Osmanl hkmranln
8
rf Xan Bitlisi rfnam 2-ci cild s. 150.
200
www.BayBak.com
01/06/2012
Slim buraxd. 1512-ci ilin nisan aynda Slim taxta xd.

Slim taxta xdnda 45 yanda idi. Bayzid is,
xstlikdn lmd.9 Bzi tarixilr Slimin z atasna
zhr iirdib ldrtdyn yazarlar. Ancaq bu sylntinin
doru olmama ehtimal daha ykskdir, nk zatn
Bayzid xst idi lmk zr idi v Slim d artq taxta
xmd.
Bayzid dnmindn balayaraq smayln xliflri
Anadoluda txribatla mul idilr. Qzlbalarn
Azrbaycana kmlri n imkanlar salayr v dvlt
qar ba qaldrlar dznlyirdilr. smayln xliflrindn
biri v rzincan hakimi olan Nurli bu hrktlr rhbrlik
edirdi. rzincan Trabzonla snr idi v Nurlinin bu
txribat Trabzon hakimi Slimi sinirlndirmidi. Slim
rzincana saldrd. Nurli frar etdi v blg qzlbalarnn
tkilatlar dald. Ancaq Bayzid byk sava xmasn
dey, Slimin geri kilmsini istmidi.10 Slim hl
Trabzonda ikn Nurlini yenmsi zndn Nurli Slim
qar drin nifrt bslyirdi.
Hsn Xlif adl bir baqas Antalyada bir kndd
bkta xanigahnn eyxi idi, zn eyx Heydrin v
smayl vliullahn mridi sayrd. Kndin yannda bir
maarada sufilr trni keirrdilr. Bu maara sirr evi v
smayl mridlrinin toplant yeri saylrd. Buraya toplanan
mridlr Anadolu bktailrinin Azrbaycana axlarn
rgtlndirirdilr. Hsn Xlifnin zahiri zahidliyi
Bayzidin diqqtini kmi v Bayzid ona dvlt
budcsindn yardm edilmsini qrarladrmd. Hsn
9
smayl Haqquzun Osmanl tarixi 2-ci cild, Slimin taxta

x, farsca trcmsi s. 151.
10
Eyni qaynaq s. 279.
201
www.BayBak.com
01/06/2012
Xlifnin Qarabyq adnda bir olu var idi. Atas onu ah

smayln qulu olaraq grm v ona ahqulu lqbini
taxmd. Hsn Xlifnin lmndn sonra xanigahn
bana ahqulu kedi. Anadolu bktailrinin rhbri oldu.
ahqulu, Bayzid oullar arasnda iqtidar savandan
yararlanaraq Osmanl dvltin qar qiyam etdi. Camilri
yaxb snni qtlin baladlar. Antalyadan Manisaya
aparlmaqda olan Qorqudun xzinsini l keirib
mridlrin paylad. Daha sonra Ktahiyaya saldrd. Bir
osmanl taburu onun nn ksmk istdi. ahqulu Osmanl
ordusunu yenib komutanlar il bir yerd hamsn qtl etdi.
Ktahiyan quatb xalqdan tslim olmalarn ists d, xalq
tslim olmad. Ktahiyan ial ed bilmycyini grnc
Bursaya ynlmk istmidi. ahqulu qiyam Osmanl
dvlti n ox ciddi thlky dndyndn lknin
babaxan ordunun bana kerk ahquluya saldrd.
ahqulu geri kilrk Qaramana getdi. Onun stn gln
Konya hakimini yenib ldrd v hri yamalad. Vard
yerlri txrib edrk Sivasa ynldi. Babaxann
komutanlndak ordu Qeysri v Sivas arasnda ahqulunu
sxdrd. Byk sava balad. Osmanl ordusundan ox
sayda sgr ls d, ahqulu yenilib ldrld. Qzlbalar
frar edib Azrbaycana girdilr. rzincan yaxnlnda
Tbrizdn Anadoluya gedn bir ticart karvann
yamalayb tacirlri ldrdlr.
Bu zaman ah smayl Xorasanda idi. Frari
qzlbalar ah smayln yanna getmk istyirdilr. Bir
sr Azrbaycanda bkldilr. ah Xorasandan geri
dnrkn yenik qzlbalar Reyd ahn hzuruna vardlar.
ah smayl xliflrinin Osmanln yencklrini
dnmd. Onlarn yenilmiliyin ox sinirlnmidi.
Snnilrin qarsnda onlarn yenildiklrini duyduunda
202
www.BayBak.com
01/06/2012
qzblndi. Frari qzlbalarn nclrini ldrd v

qalanlarn da mirlri arasnda paylad.
ahqulunun yenilgsindn sonra ah smayl
rzincandak xlifsi Nurliy ayaqlanmas n xbr
gndrdi. Slimin qarda il iqtidar savann zirvsind
olduu bir zamanda bu qiyam gerkldi. Anadolu qzlba
boylarnda far, varsaq, qaraman, tkli, hmidli, bozoxlu
v torqut boylar bu geni miqyasl qiyama qatlmdlar. Bu
srada Slim taxta xd. Qarda hmd iki olu Murad v
Qasm Azrbaycana gndrib iqtidar Slimdn geri almaq
n smayldan yardm istdi. Bunun zrin smayl
Nurlidn Murad savunmasn istdi. Sultan Muradn
Osmanl sultan olaraq rsmiyt tannmasn syldi. ah
smayln dstyini qazanm olan Murad Anadoluya
dndkdn sonra zn sultan elan etdi. sa Xlif, ah
smayln mri zrin Murada qatld. smayl Haqquzun
bir Topqap blgsin dayanaraq yazr ki, bu zaman on
mindn ox adam sa Xlifnin trafna toplad. Murad
bana tac qoyub qzlbalar z ordusuna daxil etdi.
Amasiyada qsa srd 20 min sufi toplad. orum
bayarqcn ldrb hri yamaladlar.11 ah smayl
xliflrinin uur qazanacana min olduundan Sultan
Slim taxta xdnda ona n tbrik gndrdi, n d
sltntini rsmiyt tand. Onun Yerin Osmanl Sultan
kimi Murad rsmiyt tand. Anadolunun dousu doqquz
ay Muradn hakimiytind oldu. Sultan Slim Diyarbkir v
rzincan valilri Xan Mhmmd Ustaclu v Nurli
Xlifnin yardmlar olmadan Muradn ayaqda dura
bilmycyini bildiyindn onlardan dstklrini kmlrini
istdi. Osmanl razisind fitn salmamalar dorultusunda
11
smayl Haqquzun 2/267, 6-ci tk yaz.
203
www.BayBak.com
01/06/2012
onlar uyard. Onlar is, Sultan Slim aalayc mktublar

yazb onu savaa dvt etdilr. Htta bir kr onu
aalamaq n qadn paltar gndrdilr. Qsa zamanda
onu taxtdan endircklrini yazdlar.12 Ardndan Nurli
Xlif Toqat ial edib ah smayl adna xtb oxutdurdu.
Bu, aqca Osmanl torpaqlarn ial etmk anlamnda idi.
Toqat xalq ayaqlanb qzlbalar mlub edrk
uzaqladrdlar. Nurli Xlif bu kz daha byk bir ordu il
Toqata saldrd. Toqat savunmaa gln Osmanl ordusunu
yenib yzlrcsini ldrd. Toqat ial etdikdn sonra
dirnnlri qlcdan keirib, hri yamalayb rzincana
gerdi dndlr. Daha sonra drd min bktai svarini
aillri il bir yerd Azrbaycana gndrdilr.13 Sultan
Slim Nurli Xlifnin Anadoludak mliyatlarn ah
smayln Osmanlya sava amas kimi dyrlndirirdi.
Toqatn viran edillmsi ah smayln Sultan Slimi rsmn
savaa armas idi.
Qzlbalarn anadoludak ba qaldrlar Osmanl
dvltini nlm almaa zorlayrd. Onlar Osmanl uyruu
olmalarna baxmayaraq, baqa bir lk sultannn mrlri
zrin davranrdlar. Osmanl dvltinin tarixd qalmas
qzlbalar yenmkl mmkn olacaqd, yoxsa Osmanln
zifldn bu saldrlar arxasnca ah smaylla Avropa
gclrinin Osmanlya qar ortaq saldrlarna gtirib xara
bilrdi. Slimin qardalar hl iqtidar sevdasndan vaz
kemmi v sorun xarrdlar. Bu zdn Slim onlar
zrrsizldirmkl mul idi. Qarda Qorqudu Manisada
yendi. Bir maarada gizlnmi olan Qorqudu tapb
ldrdlr. hmd v oullarn da sorun olaraq ortadan
12
13
hsn-t tvarix, 139 v 142-143.

hsn-t tvarix 134-135, Cahangayi Xaqan 475.
204
www.BayBak.com
01/06/2012
qaldrmaq n planlar hazrlad. Ordu komutanlarndan

bzilrin dedi ki, znz hmdin yanls kimi gstrib
onu Bursaya dvt edin. Onlar bu kild davranb v
hmd gndrgd bulundular ki, stanbulun alnmasnda
ona yardm edcklr. hmd onlara inanb Malatiyadan
ordusuyla bir yerd Bursaya yolland. Yolda ona saldrb
yaxalayb ldrdlr. Arxasnca Osmanl ordusu Amasiyaya
axn etdi. Qasm Misir v Murad smayla snd.
Bu olaylar ah smayl, Ncmi-Sanini Ubeydullahla savaa
gndrdiyind olmudu. Bu savada Ncmi- Sani yenilib
ldrlmd. Bu zdn Slim, Murad v Qasm
qardalarna saldrdnda smayl onlara yardm gndr
bilck durumda deyildi. Murad rana frar etdiyind
smayl, Ncmi-Saninin intiqamn almaq n yenidn
Xorasan saldr rfsind idi. smayl Murada sz verdi ki,
itirdiyi mlk qarlnda onu parsn valisi edck. yl d
etdi. Ancaq ondan xolanmayan qzlbalar sfahan
yaxnlnda Murad boub ldrdlr.
Sultan Slim qzlbalarn fitnlrini bir dflik olaraq
sndrmk istmidi. O, z baqanlnda bir aradrma
kommissionu qurdu. Kommission blgd yaayan
qzlbalarn statistikasn dqiqldirmli idi. Blg
hkmdarlarndan bu kommissionla mkdalq etmlrini
istdi. Bu kommision blgdki 7-70 arasndak
qzlbalarn adlarn dftr yazmal idi. Statistika
blirlm srcind tqribn 40 min qzlba yaxaland.
Dirnn aktiv qzlba ldrld. ox nmli blm
Osmanlnn Avropa trfin krld. Blgnin ah
smayln nfuzundan boaldlmas qrarladrlmd.14
zllikl ranprst tarixilr Slimi qatil gstrmk n
14
smayl Haqquzun 2/277
205
www.BayBak.com
01/06/2012
bu 40 min adamn ldrldyn yazarlar. Ancaq 40 min

qzlban qtl edilmsi il ilgili he bir blg mvcud
deyildir.
randa v Azrbaycan cmhuriytind yersiz olaraq
Sultan Sliml ah smayl bir-biri il mqayis edirlr.
Sultan Slimin i dmni olduu kimi ah smayln da
snni dmni olduunu yazrlar. Ancaq tarixi gerklr
gz nnd bulundurulduunda bunun doru olmad
grnmmkddir. nk Sultan Slim v Slimdn nc
olanlar da i-lvi dmni olmamlar. Onlarn
ordularnn sas gc lvi ikn nec lvi dmni ola
bilrdilr? Sultan Slim trfindn yaxalanb ldrln,
srgn edilnlr dvltin gvnliyini thdid edirdilr.
Ancaq ah smayln flsfsi snni dmnliyi zrin idi.
Xorasanda, Tbrizd v digr yerlrd dvltin gvnliyini
thdid etmyn snnilr aillri il bir yerd dst-dst
tbrrayan trfindn qtl edilirdi. Osmanlda bir tk ocuq
ldrlmzkn, ah smayl snni ocuqlar da qtl edirdi.
Anadoluda snni-lvi dmnliyini ah smayl
drinldirmidi. Sultan Slimin istyi zrin snni eyxul
islamlar qzlbaln rddi dorultusunda ftva xardlar.
Bu, dvltin gvnliyini qorumaq amac il dini
imkanlardan yararlanmaq n idi. Qzlbalarn
Azrbaycanda on minlrc snni qtletm xbrlrini alan
stanbul dini qurumlar ndili idilr. Osmanlda ldrln
lvilr
lvi
dmnliyi
mntiqin
gr
ldrlmmidilr. Osmanl uyruunun yabanc bir dvltl
mkdalq edib dvlt qar savamas sz qonusu idi.
Bayndrl Azrbaycan dvltiliyi ah smayl trfindn
devrilmi v ran dvlti qurulmudu. Dvltin drin
qatlarnda yuvalanan fars nsrnn lin trklri bir-birin
qrdrmaq n bhan dmd. nanc v dnyagr
206
www.BayBak.com
01/06/2012
etibar il ubiy-fars tcrbsindn su in ah smayl bu

arada tarixi frst axtaran rani kimlik trfindn
qullanlmaqda idi. qli btnly yerind olmayan smayl
adnda bir ocua imamlarn ruhu kimi baxan qzlbalar
kndilri d bilincind olmadan irani kimliyin sava
kllri halna gtirilmidilr. Tarixi olaylarn nticsi tarixi
src iind ortaya xar. Qzlbalarn hesabna qurulan
ran dvlti daha sonra onlarn zn d iqtidardan tam
olaraq uzaqladrb dvlti fars irqin buraxacaqd.
ubiy-i-fars nsr trfindn qzlbaln qullanm
srsi dolduqdan v sasaniliyin yenidn dirilii
salandqdan sonra qzlbalar aalayaraq bir qismini
saxlularda (qarnizonlarda) sava altlri kimi saxlayacaq v
qalan qismini d, htta hrlr buraxmayaraq dalarda,
drlrd ahsevnldirckdilr.
Sultan Slimin ttbiqatna uymaq istmyn lvilr
dalara splndilr. smayln Xliflri d susdurulmudu.
Nurli smayldan ald mr zrin on minlrc lvini
da-dadan toparlayb rana kmlrin yardm etdi.
aldran Sava
ah smayln Osmanlnn i ilrin qarmas durmaq
bilmirdi. Sultan Slim bunu durdurmaq n savadan
baqa bir senk grmrd. O, Anadoluda qzlba
tmizlm iini smayla bildirmk n tutuqlu olan ah
207
www.BayBak.com
01/06/2012
smayln xliflrindn birini srbst buraxb bir mktubla

ah smayln yanna gndrdi v Get grdklrini
smayla anlat!15 dedi. Slim smayln bu msaj aldqdan
sonra onunla savaa gircyini dnmd. 1514-c il
qn sonlarna doru dirnd ordu komutanlar il bir
toplant dznldi. Bu toplantda uzunca qonuub ah
smayln thdid olduunu anlataraq Tbrizd v digr
hrlrd mslmanlar qtl etdiyini bildirdi. Ordu
komutanlarnn razlqlarn savamaq n ald v eyx-l
islamlardan da cihad ftvas xarmalarn istdi. Ayrca,
Ubeydullaha bir mktub yazaraq birlikd ah smayl
thlksini ortadan qaldrma nrdi.16 Ancaq Ubeydullah
bu zaman Xarzmd v Dou Xorasandak qiyamlar
basdrmaqla mul idi. Qzlbalara saldrmaa imkan
olmad n Sultan Slimin mktubuna olumlu cavab
ver bilmdi. Slim dirn toplantsndan gn sonra
stanbula yola dd. Bir ne gn sonra Tbriz trf
byk ordusuyla yolland. ah smayln baqa tutuqlu
xliflrindn biri olan Ql Xlify bir mktub verib
smayla gndrdi. Bu mktubda aqca sava elan edirdi.
Yazrd ki, slam Dnyasnn byk fqihlri snin v
mridlrinin mrtdliyi haqda ftva vermilr v qtliniz
vacibdir. Tbriz doru hrktd v fint atini
sndrmkd qrarl olduunu yazrd.17 smayl sfahanda
ovuluqla mulkn Slimin mktubunu ald. O, Slimin
sava elan etmsin inanmad. Mktubu gtirn Ql
Xlifnin d snnilr sir ddyndn v ona sava elan
edn mktub gtirdiyindn dolay ban ksdi. Mktuba
15
Eyni qaynaq.
Feridun by, Mnat-s slatin1 1-ci cild
17
smayl Haqquzu Osmanl tarixi 2-cild, s. 280.
16
208
www.BayBak.com
01/06/2012
tpki gstrmyib aldr etmdn ylnmsin davam etdi.

ah smayl savadan qorxan biri deyildi. Ancaq Slimin
mktubuna tpki gstrmmsinin sbbi blli deyil.
Slim Anadoluya girdikdn sonra 20 min kiilik ordu
Sivasa gndrdi v ah smayla ikinci srt mktubunu
yazd. Bu mktubda zn kafir ldrn adlandrmd.
ah smayl btn ktlklrin qayna olaraq grm v
edam olunmas grkdiyini yazmd.18 ah smayl bu
mktubu da ciddiy almayaraq z ylncsin davam
etmidi. Ancaq bu mktuba cavab yazd v Sultan Slimin
saldracana inanmadn bildirdi. Bu mktubda li
soyundan olduunu yazr v li soyu il trs dnin
qurtuluu olmayacan bir beyt eirll yazrd.*19 Sultan
Slim 140 min ordusuyla Sivasa atmd. Sivasda ordunu
iki qism ayrd. 40 minlik ordunu Dou Anadoluya
gndrdi. smayln Krdstan trfindn saldrma
olaslna qar orada bir savunma xtti oludurdu. 100
minlik ordu v 300 sava topuyla Tbriz trf yryn
davam etdi. Sultan Slim qadn paltar gndrn Nurli
Xlif v Xanmhmmd Ustaclu savaa girimdn
blgni trk edib Azrbaycana qadlar. smayln yanna
varb rzincann ddyn syldilr. ah smayldan
yen d xbr xmad n Slim bu kz daha srt bir
mktub yazb onu savaa dvt etdi: lk, sultanlar n
onlarn namusu kimi bir eydir. Hr sultan namusunu
18
Sultan Slimin ah smayla iki mktubun tam mtni,

Parsadust s. 812-823.
*
eirin Farscas bu beydir:

.
19
Sultan Slimin ah smayla iki mktubun tam mtni,
Parsadust s. 825-826.
209
www.BayBak.com
01/06/2012
qorumaqla grvlidir. Mnim sgrlrim snin lknd

irlilmkd ikn sndn bir xbr yoxdur. Snin kimi
namussuz birinin mrdlikdn danma haqq yoxdur. Snin
kimi birisi ahlq tacn atb bana lek rtmlidir.20
Slimin ordular Azrbaycanda irlils d, smayldan
xbr yox idi. smayln savaa bel duyarsz v laqeyd
yanamas Slimi daha da qzblndirirdi. Slim smayl
savaa kmk n bir plan dnd. Bayndrllardan
qalan eyx hmd adnda biri var idi. eyx hmdi
aldadc bir msajla smayln yanna gndrdi. eyx
hmd Tbrizin dnd Ucanda** ah smayla tslim
olmudu. Qzlbalarn Tbrizdki cinaytlrini grdkdn
sonra Osmanlya qab snmd. ah smayl onu
tanyrd. Osmanlya sndn bilmirdi. eyx hmd
Hmdann yaxnlnda smayla vard v ona dedi ki,
Slimin ordusunda bulunan i mirlrin oxu Slim ihant
edib ah smayla qatlmaq istyirlr. Ordunun sas
komutanlarnn bu xbri aha atdrmaq n onu
grvlndirdiklrini syldi. Sava balayaca durumda
ordu komutanlarnn ahn trfin kecklri xbrini
smayla atdrd. Sultan Slimin ah smayl sava
meydanna kmsi n plan ba tutmudu. smayl
hmn Azrbaycana trf hrkt mri verdi. 12 minlik
ordusuyla yola dd. Digr ordularn da ona qatlmas
n Xoyda bkldi.21 Uur qazanacana o qdr inanrd
ki, qadnlarn v cvahiratn da yannda gtirmidi.
Xanmhmmd Ustacluya Diyarbkir v Azrbaycanda
bulunan ordularnn da sava meydanna trf hrkt
20
smayl Haqquzun Osmanl tarixi 2-cild, s. 281-282.

Ucann adn Phlvilr zamannda dyidirib
Bostanabad qoymular.
21
Alm arayi Sfvi. 477.
**
210
www.BayBak.com
01/06/2012
etmlri mrini gndrdi.22 eyx hmd d Sultan Slimin

ordusundak i komutanlara savan aldranda olacan
sylmsini istdi. V dedi: Rum qeysri (sultan) mrd is,
glsin d onunla ylsin savam ki, dnya durduqca
haqqnda dansnlar.23 Btn qzlba ordular Xoyda ah
smayla qatldlar. Bir yerd aldrana yryb Sultan
Slimi bkldilr. 20 min nfrlik ordu aldranda savaa
hazr idi.24 23 avqust 1524-c ild aldran sava balad.
nc qzlbalar saldrdlar. Osmanl ordusunun tam
ortasna byk csartl saldrya kedilr. Slimin
ordusundan oxunu ldrb ordunun dznini qardrdlar.
Osmanl ordusunun tfngilri onlar geri pskrdb
oxunu ldrd. Qzlba mirlr bunun zrin ah
smayln sava meydanna girib qzlbalara moral
vermsini istdilr. Sava gedrkn ah smayl arxada
bildirin ovlamaqda idi.25 Sava qzdqdan sonra ah
smayl meydana girdi v Osmanlnn n gcl
savalarndan biri olan Malqoolu il qarlad. Xeyli
vurumalardan sonra ah smayl Malqoolunu ldrd.26
Savan ilk balanqcnda qzlbalar stnly l
keirmidilr. Osmanl ordusunun ortasna yb onlardan
ldrrk yenidn geri dnrdlr. ah smayln bu
savada gstrdiyi qhrmanlqlar bir ox kitablarda
yazmlar. O cmldn o bir ne df toplara saldrb v
toplarn zincirlrini qlcnn srt vuruu il qrmd.
Ordular bir-birin ox yaxnlamdlar. Artq top atlar il
22
Lobb-ol tvarix 225-256.

Alm arayi Sfvi. 477.
24
25
Eyni qaynaq.
26
Eyni qaynaq.
23
211
www.BayBak.com
01/06/2012
qzlbalar vurmaq mmkn idi. Top atlar bir ne

dqiq iind qzlbalarn dznini datd, yzlrcsini
ldrd. aldran sava bir ne saat davam etmidi. Shr
vaxtndan gnbatana qalm sava srmd. ah smayl v
qzlbalar inanlmaz qhrmanlq gstrslr d, Sultan
Slimin odlu silahlarla donatlm ordusunu yen
bilmdilr. Qzlba mirlr qanlarna qltan oldular.
lmn ksin olaraq hiss edn smayl bir uxurda
gizlnrk zn lmly vurdu ki, kims onu grmsin.
Diri qalan qzlbalar frar edib dalara qadlar. ah
smayln ordusu taland v qadnlarndan biri d sir dd.
Bu zaman far boyuna mnsub ah smayla bnzyn bir
qzlba ahn paltarna bnzr paltar geyinmidi.
Osmanllar onu ah smayl sanb yaxalayaraq Sultan
Slim apardlar. ah smayl yaxndan grmdiyi n
Sultan Slim d onun ah olduunu sanb atks mri
verdi. Bu qzlba bdi cnnt qovumaq n cann
mridi-kamilinin yolunda fda etdi. ah smayl
gecyarsna qdr zn uxurda lmly vurmudu.
Sultan Slim d yaxalanan saxta ah smayln
sorudurulmasna mr verdi. Ortalq sakitldikdn sonra
ah smayl uxurdan xb bir ne qzlbala bir yerd
atlarn Hmdana trf apdlar. Sultan Slimdn ylsin
qorxmudu ki, he bir yerd duraxsamadan atlarn srb
getdilr. Tbriz dnmy bil crt ed bilmdi. Slimin
glib Tbrizd onu yaxalayacandan qorxmudu.
Bakndini d sahibsiz buraxb Slimin tapa bilmycyi
bir yerd gizlndi. Ayrca, Tbriz halisi ondan intiqam
almaq n frst axtarrd. Tbriz dnsydi, yenilmi
smayl xalq param-para edrdi. Azrbaycann yerli
halisi iind smayln sevnlri yox idi, tk yavrlri
Anadoludan gln qzlbalar idi. Frari qzlbalardan da
212
www.BayBak.com
01/06/2012
kims Tbrizlilrin qorxusundan baknd geri dnmdi.

Blk d tarixd ilk kr idi ki, bir ah yenildikdn sonra
bakndini savunmaq yerin llrd gizlnmy qard.
ah smayln tarix girmsin imkan salayan Hseyn by
Ll v Xanmhmmd Ustaclu kimi csur savalar
aldranda ldlr.27
Azrbaycanda Bayndrl dvltini yenidn qurmaq
istyn Murad by Bayndr Zlqdr snmd. aldran
savanda smayln yenilgsi zrin Bayndrl dvltini
yenidn Tbrizd qurmaq fikrin dd. Diyarbkird
qzlbalara saldrb ordan Tbriz kemk istdi. Ancaq bu
savada ld. Blk diri qalsayd Sultan Slim onu yenidn
bayndrl dvltinin bana gtirib geri dnr v Sfvilik
d tarixdn silin bilrdi. Ancaq Muradn lmsi ubiynin
Azrbaycanda daha sonrak ttbiqat n meydan bo
buraxd. Sultan Slimin byl bir amac var idi. Bu zdn
Murad Bayndara bir mktub yazb Tbriz glmsini istdi.
Ancaq Murad by Bayndrn lm bu plan suya drd.
Bu arada Loristan halisi hl ilmmi, snni
mzhbind qalmdlar. Loristann hakimi olan Mlik
Rstm ilcyi n ah smayla sz vers d,
snnilikdn dnmmidi. Sliml gizlic ilikilri var idi.
aldran zfrindn sonra Slim Loristan hakimi Mlik
Rstm mktub yazaraq ondan qaan qzlbalara oralarda
yerlmlri n izn vermmsini istdi. Rastlandqlar
qzlbalar grdklri yerdc ldrmlrini istdi. nk
onlarn balar savada lmd v mminlr n
qzlba ldrmk vacib olmudur.28
27
28
Eyni qaynaq s. 109.

Feridun by, Mnat-s slatin s. 393.
213
www.BayBak.com
01/06/2012
Qzlbalarn yenilgsini v ah smayln ldrlm

xbrini duyan Tbriz halisi sevinc lqlar atmaa
balayaq bayram etdilr. Tbriz gnclri dirni dstlri
tkil edrk geclr Tbrrayan dstlrinin evin saldrb
onlar qtl etdilr. Sfvi tarixisi yazr: aldran savanda
ah smayln yenilmsinin xbri Tbriz atdnda
Tbriz quldurlar geclr qzlbalarn evin saldrmaa v
onlar qtl edib evlrini yaxmaa baladlar.29 Slim,
babaxan Hrskzad komutanlnda bir taburu Tbriz
gndrdi. Qzlbalarn bir qismi Tbrizlilr trfindn
ldrlm, digr qismi d Tbriz saxlusunda (qarnizonda)
savunma durumunda idi. Tbriz halisi trfindn
quatlmdlar. Tbriz halisi sevincl Hrskzadnin
istiqbalna qodu. Saxluda barnan qzlbalar ah smayln
lm xbrindn midsizliy db, Hrskzady tslim
oldular. Btn bu qzlbalar Anadoludan gln Osmanl
uyruqlular idi. Hrskzad onlar iki blm klind Sultan
Slim gndrdi. Sultan Slim vtn ihant zndn
hamsnn boynunu vurdu. aldran savandan iki hft
sonra Slim Tbriz urad. Tbriz halisi yollara xala
dyrk Sultan Slimi qarlad. O, Bayndrldan miras
qalan cnnt saraya daxil oldu. Sabahs cm gn idi.
Cm namazn qlmaq n Cami mscidin getdi. ah
smayl Tbrizi ial etdikdn sonra bu mscid snni miras
olduundan tvly dndrlmd. Hrskzad iki
hft iind oran yenidn namaz qlnr hala gtirmidi.
Bu mscidin bir qismi indi d Tbrizd qalr v Gymscid
olaraq bilinir. Slim Tbrizd uurulmu digr camilrin d
onarlmasna mr verdi. Tbrizlilr Sfvi ncsi ski mutlu
gnlrin geri dndyn sanmdlar. Slimin Bayndrl
29
Cahangadan alnt, Parsadust 596.
214
www.BayBak.com
01/06/2012
dvltini yenidn tarix gtirm istyi ba tutmad, nk

Murad Bayndrldan xbr xmad. Sultan Slim fxrl
Tbriz hrin gldis d, alt gndn artq qalmad30
Slim ah smayln btn xzinsini zyl stanbula
apard.
aldran sava blg tarixinin dnm nqtsi oldu.
aldran savandak Osmanlnn zfri v tarixi srcin
uzants Trkiy Cmhuriyti kimi milli trk dvlti
dorudu. Sfvilrin miras is, milli fars dvlti oldu.
aldranda Sultan Slim deyil, ah smayl uur qazansayd
bhsiz ki, tarixin ax v gnmzdki nticlr frqli
olacaqd. Yenilmi snni Osmanln tarixdn silmk n
ah smayl btn cinaytlr l atacaq, vard hrlrd
Tbrizd olduu kimi tbrrayan snni-trk soyqrmna
balayacaqd. Ayrca, ah smayla dstk vern Bat
gclri d Osmanlya saldracaq v trklri Anadoludan
skb ataraq stanbulu yenidn l keirckdilr. ki
trfdn trk soyqrm balayacaqd. Doudan ah smayl
snni-trk soyqrm yapacaq, Batdan da Bat gclri
stanbul yenilgsinin intiqamn alacaqd. Tarixin nticsi
is, gnmzd olduu kimi olmayacaqd. Anadolunun
drinliklrin qdr fars-ran dvlti olacaqd. smayl
ortaya atan ubiynin d amac bu idi. Bat trflr d
Qrb lklri sahib xacaq, Trabzonu, stanbulu trklrdn
geri alacaqdlar. Bu baxmdan v trk milltinin yazqs
asndan Sultan Slimin qlbsi v ah smayln
yenilmsi trk milltinin tarixd qalmasn tmin etmidir.
ah smayl thlksi trk tarixindn tam olaraq
qaldrlmasa da, qismn qaldrlmdr. nk ah smayln
30

215
www.BayBak.com
01/06/2012
tsis etdiyi dvlt daha sonrak dnmlrd ildirdiyi

trklri camilrd srlr klind aura trnlrind
aladaraq farsladracaq, tarixi hafizsini silck, yeni irani
kimlik ortaya qoyacaqd.
ah smayl trk asimilasionunun tmlini qoydu. Fars
dilinin cml quruluuna v sz trkibin gr yazlan
mrsiy v nvh dbiyat mtnlrind trk dili il sava
balad. Trk dilinin cml quruluu v sz trkibi
farsladrd. Sfvilrdn nc trk dbiyatnda yayqn
olan, ancaq fars dilind qarl olmayan btn szlr qtl
edilrk dildn xarld. ah smayl sadc insanlar qtl
etmdi, trk dilinin d tarixi src iind qtl edilmsin
meydan ad. Trk dilin girmi olan btn rb szlr
istisnasz olaraq ildikdn sonra fars dilinin fonetikasna
gr tlffz edilmy balad. O zamana qdr dilimizd
Hbibi, Kivri, Fzuli, Nsimi kimi airlrin
yaradclnda sxca qullanlan rdm, u, kndi,
nitlik, ulamaq, onarmaq, rmk, rimk kimi
yzlrc sz fars dilind qarl olmadndan trk
dilindn dland. Sfvilr qdr birinci xs zmir bn
olaraq yazlmaqda v sylnmkddir. nk trk dilind
zmir oxluq halna dndynd kk hrf dyimz.
Bn zmirindki b hrfi biz zmirind d
bulunmaqdadr. Nec ki, sn zmirindki s v o
zmirindki o kk hrflr siz v onlar zmirlrind d
qorunmaqdadr. Mn farsca v bn trkdir. Mn
trk olsayd, onun oxluq bildirn hal biz deyil, miz
olmal idi. Sfvi dvlti qurulduu ana qdr bu szlr
Hbibi, Kivri, Fzuli yaradclnda sxca qullanlm.
Ancaq sanki qara klk sib v kkl anlam olan bu szlri
sprb aparm. Bunlar 500 il tpsin dvrk alaan
xalqn fars dilin uyum salamasnn rndr.
216
www.BayBak.com
01/06/2012
ildirilmi trklrd trk dili zrind farsladrma

operasionu yapld. Fars dilind bir tk msdr lamti
olduu n, zllikl Tbrizdki Sfvi operasionu
nticsind mk msdr lamti dildn tamamn xarld.
Sadc maq qald. Bu, fars dilin uyum salama srci
idi. Bzi qaynaqlarda Qurann bayndrllar dnmind trk
dilin trcm edildiyini yazmlar. Ancaq snni trcmsi
olduundan sr yox edilmi. Sfvilr dnmind Qurann
bir cznn snnilr trfindn ourlandna inanlrd.
ndi d bu inanc var. Bu operasion ah smayldan
balayaraq gnmz qdr davam etmidir. yl oldu ki,
bu 500 illik zaman dilimind trk dili kor edildi. Trk dili
mnsur yazda dnc dili olma ansn itirdi. Bu da trk
dilinin Trkstandan v Anadoludan tcrid edilrk
farscann qarsnda savunmasz buraxlmasna ndn oldu.
iln blglrd trk dili fars dilinin klgsi altnda qald.
Anadoluda Osmanl rb zehniytinin basqs altnda qalan
trkmnlr byk midlrl Sfvi dvltinin quruluuna
qatqda
bulundular.
Osmanldak
aalanmalardan
bezmidilr. Osmanlda trklrin dikey anlamda sosial
statuslarn dyidirm imkanlar yox idi.31 Devirm
modeli istr-istmz trk olmayanlar n nmli haq v
zgrlklrin gndm glmsin yol amdr.32 Osmanl
devirm tarixilrindn biri olan li Mustafaya (15411600) gr trklrdn birinin toplumda ykslmsi, st
vziflri lin keirmsi doas gryi mmkn deyildi.
li Mustafaya gr Osmanlda yksk sgri vziflr
qatlmann yolu vard: 1- Mslman domam olma
31
Orhan Trkdoan Trk toplum yaps, Trk Dnyas

Aratrmalar vakf say 141.
32
Eyni qaynaq.
217
www.BayBak.com
01/06/2012
grkdirn devirm yolu. 2- sgri sinifdn birinin ocuu

olma. 3- slami eyitim srci.33 Dikey olaraq toplumsal
status dyidirm trklrin lindn alnmd.34 Aq
Paazady gr yenirilrin trklr baxas aalayc
nitlikd idi.35 Tarix li Mustafa nsxt-s slatin
srind Osmanl il trklk arasnda he bir ba qurmaz.
Osmanllar trk klmsini uyqarlamayan insan tipi kimi
anlayrdlar.36 Hr toplumda, zllikl rblrd v farslarda
qvm sbiysi son drc ykskdir. Osmanl n yazq ki,
qvm sbiysini geri plana etmi, klvari bir yntim
biimini lknin bana bla etmidi.37
t Osmanlda bu biim basqlar altnda inlyn
trkmnlr bir qurtulu aramaqda idi. Sfvi dvltinin
quruluunu qurtulu olaraq sanmdlar.
aldran sava sonrasnda

Sultan Slimin dnndn sonra lk artq sahibsiz
qalmd. nmli bir dvlt adam olsayd, Sfvilrin
hyatna son veril bilrdi. Qzlbalar Azrbaycan
trklrindn ylsin qorxurdular ki, hr yerd zlrini
tqib altnda hiss edirdilr. Slimin dnndn sonra
sltnt iddiasnda bulunan olmad. ah smayl Hmdann
Drgzin maarasnda gizlnmidi. Mridlrindn birini
xbr gtirmk n Tbriz gndrdi. Sultan Slimin geri
dndy xbrini alar-almaz lmdiyi, yaad il bal
33
Eyni qaynaq.
Eyni qaynaq.
35
Eyni qaynaq, s. 34.
36
Eyni qaynaq, s. 37.
37
Eyni qaynaq, s. 13.
34
218
www.BayBak.com
01/06/2012
xbr yaydrd. Dalara-drlr splnmi qzlbalardan

geri dnmlrini istdi. Qzlbalar nc bu xbr
inanmadlar, onlar ahn ldyn inanmdlar. ah
smayl Sultan Slimin Azrbaycana geri dnmycyindn
min olduqdan sonra gizlndiyi maaradan xb trafndak
mridlri il gizlinc Tbriz gldi. Yolda minlrc qzlba
onlara qatld. Tbriz halisi midsizliy uramd. Onlar
smayln ldyn sanb sevinmidilr. Qzlbalarn hri
trk etdiyi mddtd Tbriz hli ski mzhblrin geri
dnmdlr. Bu da smayla gr mrtdlik idi. smayl
snnilmi olan Tbriz halisindn yenidn intiqam almaq
fikrin dmd. ah smayln diri olduu xbri
dorulandqdan sonra qzlbalar tkrar Tbriz axn etdilr.
aldran sava sonrasnda ah smayl flkzd, arsiz v
midsiz duruma dmd. O, iind imamlarn ruhunu
dadna v yenilmz olduuna inanrd. Bu yenilg
smayln inancnn batil v yanl olduunu ifa etdi. Bu
zdn d smayln zn gvni qrldndan hyatn
yyala, olanbazla v ikiy adayacaqd. Bu dnmdn
sonra smayl tam olaraq dvlti farsladrma politikasn
izlmidi. ahn btn grvlrini stlnmi olan vkilinfsi hmayun (skidn lalalq qurulu idi) sfahan
farsndan olan Mirzah Hseyn adl birin verildi.
Mirzah aldran savanda ahn qadnlarndan birini
qarb bir yerd saxlam, ah smayl ortaya xdqdan
sonra qadn smayla gtirmidi. Bu zdn d ahn mtlq
gvnini qazanmd. Lalalq qurulunun ortadan qaldrlb
yerin vkili-nfsi hmayun qurulu yerldirildiyi gndn
etibarn Azrbaycanda dvlti farslara buraxma mliyat
balamd. Dvltin qurucusu olan qzlbalar bil, bu
qurumun banda duran farslar trfindn aalanrd. Fars
soylu Mrzah Hseyn sfahani dvltin btn yetkilrini
219
www.BayBak.com
01/06/2012
lind mrkzldirmkd idi. stdiyi fars kknlilri

dvltin
nmli
qurumlarnda
yerldirirdi.
O,
qrarvermd yetkili olan tk xs idi. Hr ks ona tabe
olmaq zorunda idi. Mirzah Hseyn sfahaninin xbri
olmadan kims dvlt ilrind srbst davrana bilmzdi.38
ah smayl aldran savandan sonra xsiyt
dyiikliyin uramd. aldran ncsi xsiyti il
ziddiytd olan bir xsiyt dnmd. znn
yenilmzliyin olan inancnn tam olaraq sarslmas
xsiytini tamam dyidirmidi. aldran savanda Sultan
Slim ona gstrdi ki, o, n Allahdr, n peyqmbr, n
imam, n d vliullah. Cannn qorxusundan bir uxurda
gizlnib zn lmly vuraraq ordusunu basz buraxan,
can qorxusunda olan v bakndini buraxb ortalqlarda
grnmz olan zavallnn biridir. Sultan Slimin zrbsi onu
ylsin sarstmd ki, tkrar onun geri dnmsindn
qorxurdu. Bu zdn d Sultan Slim acizan bir mktub
yazd.
ski dmnliklrin unudulmasn v dostca ilikilrin
qurulmasn rica etdi.39 Slim bu mktuba cavab yazmad.
Sadc mktubu gtirn qzlba ski Osmanl uyruu
olduundan lky ihant ad il tutuqladb hbs etdirdi.
smayl, rzincanda Nurli Xlifnin lm xbrini
duyduunda Shndin tklrind ylnc il mul idi.
Bu xbri ox da nmsmdi.40 nsanlarn gerk
kimliklri zfrlri zaman deyil, mlubiytlri zaman
ortaya xar. Daha ncki savalarda ah smayl zfrdn
zfr qoduunda znn yenilmzliyin v imamlarn
38
Hbib-l seyr 549.

smayl Haqquzun Osmanl tarixi 2-ci cild, s. 290.
40
Qiyasddin Xandmir 550.
39
220
www.BayBak.com
01/06/2012
qutsal ruhunu dadna inanmd. Bu inancna gr Sultan

Slimi d yencyini dnrd. aldran yenilgsi onun
inancnn tamamn batil olduunu isbatlad. nancnn batil
olduu ifa edildikdn sonra yenik v sfil bir duruma
dd. ski fatehlik duyqularndan sr qalmamd.
Tamamn snb getmidi o duyqular. Artq qzlbalara
zfr nmsi sylyn Tanr ruhu olduunu dil gtirmz
olmudu. Bu mlubiyt onun ruhunu gvnsizliy
gmmd. Sultan Slim Tbriz girdikdn sonra namaz
qld v dyr verdiyi hr yer artq qorunma altna alnd.
Sultan Slimin tkrar geri dnmsindn kinn ah
smayl artq Gymscidin yenidn tvly dnmsin izn
vermdi. Sultan Slimdn kinmsi bunu nldi.
Gymscidin ayaqda qalmasnn sbbi bu oldu.
Sultan Slimin Misiri fth etmsi

Sultan Slim stanbula dndkdn sonra eyx dris
Bitlisi baqanlnda Krd mirlr Osmanl sultannn
hzuruna varb yardm dilyind bulundular. Qzlbalardan
qorunmaq n Osmanl yntimin kemyi rica etdilr.
Bu xbri duyan ah smayl Qaraby Ustaclu v Durmu
Xan adl komutanlarn mzakir n Krd bylrinin
yanna gndrdi. Krdlr Osmanl ordusunun yardm il
savaa girdilr. Qaraby ldrld. Durmuxan frar etdi.
ah smayl bu xbri duyduunda qorxuya dd. Sultan
Slimin tkrar bu sava bhan edib geri dnmsindn
kinirdi. nk smayln savaacaq gc v ruh hal
qalmamd. smayln karizmasn aldran yenilgsi
yerlbir etmidi. Byk bir savaa qatlacaq inanc
221
www.BayBak.com
01/06/2012
qalmamd. skisindn frqli olaraq Slim sayq dolu bir

mktub yazb byk hdiylrl gndrdi. Mktubunda
Sultan Slimi Dinin bayraqdar, mslmanlarn
qoruyucusu, Tanrnn dostu olaraq xitab v bar lini
uzatmasn rica edirdi.41 Qzlba dvltini rsmiyt
tanmaq istmyn Sultan Slim daha ncki elilr kimi
smayln bu dfki elilrini d tutuqladb hbs etdirdi.
Ancaq Batya doru fthlr fikrind olduundan qzlbalara
qar yenidn sava amaq fikrind deyildi. ah smayln
yntimind olan Diyarbkir v rzincan Yavuz Slim z
torpaqlarna qataraq orada qzlbalara qar savunma xtti
oludurdu.
ah smayl yalnz bana Osmanlya bir ey ed
bilmycyini grdkdn sonra Avropadan yardm umma
fikrin dd. Xristian lklri il birlib Osmanlya qar
mttfiq cbh oludurma niyytini yazdqlar v aldqlar
mktublarda aqca grmk mmkndr. ah smayl
onlara, onlar da ah smayla Osmanlya birlikd saldrma
tklif edirdilr.42 Tacir adna bir ox venizli qzlba
lksind Osmanlya qar casusluq edirdi. Ndn Qrb
tarixilrinin ah smayl v qzlbalar bu qdr ym,
htta Sfvi dvltinin quruluunu milli ran dvltinin
tkili kimi adlandrmlar? Avropa Osmanlnn Qrb
doru yrn nlmk n ah smayl gydndm
frst kimi grrd. O zamank Avropann durumunu gz
nnd bulunduracaq olursaq, aldran savanda Osmanl
bu qdr itki verib mul olmasayd, daha sonra Osmanl
srkli olaraq arxasnda Sfvi dvltini bir thdid olaraq
41
smay Slim yazmalar Parsadust 832-835.

Nsrullah Flsfi Sfvi devrind rann d politikas
s. 288-293.
42
222
www.BayBak.com
01/06/2012
grmsydi, dnya tarixi tamam baqa v trklrin istyi

dorultuda yryckdi.
Sultan Slim ah smayl czalandrdqdan sonra am
v Misir ynldi. Bakndi Qahir olan Misiri Mmluklr
yntmkd idi. Mmluklar dvlti indiki Sudan, Misir,
Flstin, srail, Suriy, rdn v Livan irirdi. aldran
Savandan qsa sr sonraya qdr Osmanl-Mmluklar
ilikilri yax idi. Slim v Mmluk Sultan bir-birin
hrmtli mktublar yazr, bir-birlrini slamn qoruyucular
olaraq adlandrrd. Mmluk sultan mktubunda
stanbuldan ona gmi dzldn ustalar gndrmsini rica
etdi. Slim onun bu istyin olumlu cavab vermdi.
Xristianlarla savaa hazr olduundan bu ustalarn gmi
dzltm iind zn lazm olacan bildirdi.43 smayln
Sliml bar giriimlr nticsiz qalnca Mmluklar
sultanndan bara aracolma istyind bulundu. ah
smayln mktubunu alan Mmluk sultan Slim bir
mktub yazaraq smaylla barmasn rica etdi.44 Slim,
Mmluk Sultanna yazd ki, smaylla barmaq fikri
yoxdur. Sayq dolu mktubunda yazd ki, Sultan mnim
atam qonumundadr. Mnim ondan xeyir dualar
bklntilrim var. Ancaq ah smayl v mnim aramda
araclq etmzsniz, ox minntdar olaram.45
Bu zaman ortalqda nifaq xaran ilr dolard. ki
sultan arasnda sava xarmaq istynlr var idi. Slim
Gney Avropaya saldr hazrlqlarnda idi. stanbulda
Mmluk Sultannn ah smaylla birlib Osmanlya
saldrmaq istdiyi xbri dolard. Qahird d xbr
43
Mnat-s slatn 419-423.

Eyni qaynaq 423-424.
45
smayl Haqquzun 2-cild, s. 301.
44
223
www.BayBak.com
01/06/2012
yayld ki, Hlb miri Xeyir by Suryni Misirdn

ayrmaq n Sliml anlamdr. Mmluk sultan Xeyir
byi Hlb mirliyindn almaq istdi. Xeyir by Sultan
Slimdn Mmluk sultann bu iindn vaz keirmsini rica
etdi. Bu olay Mmluklar-Osmanl ilikilrini grmy
balad. Sultan Slim babaxan Sinan paa komutanlnda
40 minlik bir ordu Dou Anadoluya yollad v yenidn ah
smayla saldrmaq istdiyini duyurdu. Qahird Mmluk
sultanna bu ordunun Xeyir by yardma getdiyini
anlatdlar. Bu zaman Anadoluda bir ne Mmluk casusu
yaxaland. Onlar Mmluk sultan il ah smayln
Osmanlya qar birlik cbhsi oludurduqlarn syldilr.
Bu kild iki snni dvlt qar-qarya glirdi. Slimin 40
minlik ordusuna qarlq Mmluk sultan 50 minlik ordu il
Qahirdn ama hrkt etdi.46 Mmluk sultan Slim
mktub yazaraq bu ordunu Osmanl-Sfvi arasnda olas
sava durdurmaq n gndrdiyini bildirdi. Bu zaman
Slim, Mmluk sultanna cavab yazmaq yerin dvltin
gvnlik qurulunu toplayb Mmluk-Sfvi birliyinin
thlklrini anlatd. Osmanl fqihlrindn Misir qar
savamaq n izn ald. Xeyir by mktub yazaraq onun
yardmna glcyini bildirdi. Slim sava elan edn
mktublarn genld trk yazard. Mmluk sultanna srt
bir mktub yazaraq onun casuslarnn Anadoludak
txribatlarn anlatd v Mmlukla savaacan bildirdi.47
24 avqust 1516-c ild sava balad v Mmluk sultan
Qansu Qavri yenilrk frar edrkn yolda lmd.
Mmluk sultannn qarda olunun Qahirni savunmas da
46
ahiner, Atilla (2008). Sultan (I.) Selim (Yavuz),

Osmanl Tarihi, 107, Lacivert Yaynclk.
47
Rhimzad Sfvi ah smayln yaam v savalar s.
391-392.
224
www.BayBak.com
01/06/2012
uursuz oldu. Bu savada Sinan paa ldrls d, Sultan

Slim 4 fevral 1517-ci ild Qahiry girdi.48 Slim skkiz
ay Qahird qald. Daha sonra Misirin hakimliyini Xeyir
by buraxb Qahirnin xzinlrini v kitablarn gtrb
stanbula yola dd. Bu dnd yzlrc snti v bilim
adamlarn da zyl stanbula gtirdi. Abbasilrin son
xlifsi olaraq Misird bulunan lmtvkkili d stanbula
apard. Xilaft xlti, peyqmbrin saqqal, Xttabolu
mrin qlc da gtirdiklrinin iind idi. lmtvkkil
xilafti Slim devr etdi. O gndn sonra Slim xlif
oldu. Ondan sonra gln Osmanl sultanlar da xlif
adlandlar. Sultan Slim Batya saldr fikrindn vaz keib
ah smayl ortadan qaldraraq slam lklrini bir tk
xilaft ats altnda birldirmk istyirdi. dirnd bir
toplant dznlmk n yola dd. Ancaq yolda
xstlnib 22 sentyabr 1520-ci ild vfat etdi. aldran
savandan sonra ah smayl da artq l kimi bir hyat
yaam, ski hycanlar v cahangalq duyqular
snmd. lknin yntimini Mirzah Hseyn sfahaniy
taprm, z d ruhdan dm haln arab irk
unutmaa alrd. ah Thmasib saraynn tarixs Budaq
Qzvini yazr: aldran savandan sonra din xosrovu
lknin nmli sorunlarndan xbrsiz qalm, lk ilrini
vkillr v vzirlr buraxmd.49 hmd Qumi yazr:
Mirzah Hseyn sfahani ah smayl daha ox iki
imy v srxoluqla gn keirmy tviq edirdi. yl ki,
mrnn son on ilini bu kild keirdi. Changalq,
lklr
fth
etm
xyallarn
ziz
xatirindn
48
Sakaolu, N. (1999), Bu Mlkn Sultanlar. stanbul,

Olak Yaynlar s.123.
49
Budaq Qzvini Cvahir-ul xbardan nqln Parsadust
s. 617.
225
www.BayBak.com
01/06/2012
uzaqladrmd.50 aldran yenilgsi ah smayl ylsin

krtmidi ki, qanl dmni olan ldrdy irvanahn
olu eyxahla da dostluq ilikilri qurmaq istdi. nk
irvan Osmanlnn himaysi altnda idi. irvan hakimi il
dostluq ilikilri qurmaq n ba vkili Mirzah Hseyn
sfahani il dini ilrindn sorumlu Mircmalddin
Mhmmdi byk hdiylrl irvan ahn hzuruna
gndrdi. eyxahn xatirini ahn hd-peymanna
inandrdlar.51 Ayrca, ah smayl z qzn da onun olu
il evlndirmyi tklif etmidi. aldran savana qdr
snni ad eitdiyind lmn zruri sayan ah smayl indi
xanidan dmni olan irvanaha qzn gndrmk
istmidi. Ndn cba? nk Slimin bir daha saldrmas
qarsnda irvanda snacaq bir yer arama dnm
olamal idi. Sultan Slim Misiri fth etdikdn sonra
zfrlrini irn geni bir mktub irvanaha yazmd.
Mktubunda geri dnr-dnmz ah smayln iini
bitircyini d anlatmd. Bu glimlri izlyn ah
smayl tvazkaran bir mktub yazb Sultan Slimin
hzuruna gndrdi. Mktubunda Sultan Slimi vm v
Sizin istyiniz n olsa, mn onu yerin yetirmy
hazram52 sylmidi. ah smayln zn Sultan Slim
qarsnda bu qdr aalamasna baxmayaraq Sultan Slim
onun mktublarna cavab vermir, onu saymrd. Sliml
barmaq n hr yolu denmy alan smayl, htta
onun anasna da bir mktub yazd bilinmkddir. Slimin
lmndn v olu Sleymann taxta xmasndan sonra da
Osmanl qorxusu ah smayl trk etmmidi. ah smayl
50
hmd Qumi Xlast-t tvarix 154.

Qiyasddin Xandmir s. 557.
52
smayl Hakkuzun 2-ci cild, 316.
51
226
www.BayBak.com
01/06/2012
aldran savandan sonra Osmanlnn tkrar saldrsndan

qorunmaq n zn tlm-tlsik mttfiq axtarmaa balad.
Ona gr d Hormuz limann qarlqsz olaraq Portuqliyaya
buraxd. Portuqliya Sfvi ordusunu moderniz etmli idi.52-2
Gn kedik daha ox ikiy meyllnrk eybk Xann

banda arab imy davam edirdi. ox arab iib az
yemkyem byk ahn itahasn pozmu v yemk
qoxusu artq onu ziyt etmy balamd.53 Gndn gn
zifln ah smayl 1524-c ild ld. 1524-c ild qddar
rzgarn n qdim adtlrindn birin tabe olaraq, o
xosrovun v zman keyqubadnn hyat sona yetdi.54
ah Thmasib
23 may 1524-c ild Thmasib taxta xd.1 Thmasib
dnmi ubiynin Azrbaycan tam olaraq ialetm
srcidir. ah smayl zamanndan ksik qalanlar olu
Thmasib Lbnandan i eyxlrini Tbriz dolduraraq
Azrbaycann z kimliyindn qopuu yolunda yeni imkanlar
ortaya qoydu. Bu df tbrra tkilatn Lbnandan gln
mollalar srs yntckdilr. Thmasibin ildirm
politikas ar kild davam etdikc Azrbaycan bilim
adamlarndan boalrd. Onlar Osmanlya v Trkstanda
beydullah Xana snrdlar. 12 imam adna xalqa hr tr
52-2
Ettelaate Siyasi- Eqtesadi, say 286, il- 1390 (2011) q,

s. 130.
53
mir Xandmir 120.
54
tcm edn ahin Fazil, rq-Qrb Bak 2010 s. 110.
1
tcm edn ahin Fazil, rq-Qrb Bak- 2010 s. 112.
227
www.BayBak.com
01/06/2012
zlm edirdilr. Kimin bir az zngin olduunu bilsydilr

znginliyini lindn almaq n imamlarn saxta hdislrin
snrdlar. mamlardan biri hanssa tbrra tkilatnn
risinin yuxusuna girib v kimlrin zngin olduunu
sylyirdi. Bu, o demk idi ki, o adam ya qtl edilck, ya
da varn yoxunu onlara buraxacaq.
ah Thmasibin ilk illri zfrlrl kedi. zllikl
Ubeydullah xanann Xorasana saldrlarn nly bildi.
Thmasib Xorasanda zbklri yenib uzaqladrd.2 Sonra
da Vana saldrb oran ial etmk istdi. Tam bu srada
raqdan xbr gldi ki, qarda Sam Mirz ona qar ba
qaldrm. Van quatmasn buraxb qardan susdurmaq
n geri dnd.3 Sam Mirz olay yatdrld. Sam Mirz
ahn yannda xcaltindn ban aa salb gzlrindn
pemanlq ya axtmaa balad.4 ah smayln drd olu
olmudur: Thmasib, Bhram, lqas, Sam.5 Evladlarnn
ad biri istisna olmaqla ahnamdn xarlm adlar idi.
Thmasib Firdovsinin ahnam srind xyali rann
xyali ahlarndan biridir. Bhram yen d eyni srd
Sasani ahdr. Sam da ahnamd Rstmin babasdr.
smayl glckd Osmanldan intiqam almaq n olunun
birinin adn qsas alan anlamnda lqas qoymudu.
Thmasib irvanah dvltini tarixdn sildikdn sonra
qarda lqas orann hakimi tyin etdi. lqas qardana
qar ba qaldrd. Qanl savalardan sonra yenildi. Bu
qardurmalarn ayrntlarn burda anlatmaa grk
2

3
Eyni qaynaq 185.
4
tcm edn ahin Fazil, rq-Qrb Bak- 2010 s. 147.
5
Eyni qaynaq s. 111.
228
www.BayBak.com
01/06/2012
duymuram. Bununla yetinirm ki, lqas dyd yaraland.

Kiik dst il dalarda gizln bildi. zn amxaln
lksin atdrd. Ordan da stanbula yola dd.5-2 lqas
Thmasibi devirib z ah olmaq n Osmanlya
snmd.
Slimin lm il taxta xan Sultan Sleyman, ah
smaylla ilikilri normalladrb Batya uzanmaq istdi. Bu
zdn atas zamannda tutuqlu olan ah smayl elilrini
srbst buraxd. smayln lmndn sonra da Sultan
Sleyman diqqtini Avropaya ynltmidi. Ancaq 1529-cu
ild Sultan Slyman Viyanan quatdnda Thmasib
arxadan Osmanlya zrb vurdu.
Sultan Slyeman Avustriya sfrind ikn ah
Thmasib Naxcvan v Van l keirdi. Ayrca, qat
uyqulamalarla i hakimiytini d gcl bir kild tsis
etmi, blgy xlif adl casuslar gndrmidi.6 irvan
yenilgsindn sonra stanbula qam olan lqas Mirz,
Osmanl sultanna tlqin edirdi ki, Sultan Sleyman Tbrizi
l keirs, qzlbalar Osmanl trfin ker. Bu zdn
Sltan Sleyman Tbriz doru saldr planlad. Ancaq
Tbriz girdiyind qzlbalar onu qarlamadlar.7 Digr
trfdn bu zamanlar Beinci arl Osmanlya qar birlik
cbhsi oludurmaq n ne kr Thmasibl mzakiry
girdi.8 lqas Mirz sx-sx padah thrik etdi. 1533-c ild
5-2
Oqtay fndiyev Azrbaycan Sfvilr Dvlti rqQrb yayn Bak- 2007, s. 92

6
Eravc, Mustafa (2002). Safev Hanedan. Yeni Trkiye
Yaynclk.
7
8
Will Durant Mdniyt tarixi 6-ci cild, s. 566 Farsca
trcmsindn.
229
www.BayBak.com
01/06/2012
stanbulda anlama yapldlndan dolay Batda durumu

rahat grn Sleyman Azrbaycan zrin ikinci sfrin
xd. Bu snada Bosna valisi olan lma Xan, ran
xalqnn durumunu yax bildiyi n rzurum
bylrbyiliyin gtirilrk lqasa lala tyin edildi. lqas
v Sleymann ordular stanbuldan hrkt etdi. Bu
glimlrdn xbrdar olan Thmasib d ordusunu
toparlad.9 nc Van istyn Sleyman Tbriz girr. 15
Avqustda Vana gln Sleyman 24 Avqust 1548-ci ild
Van l keirr.10
Thmasib Qars qalasn l keirr11 v rzincana
qdr irlilr. Bu xbri Diyarbkird duyan Sultan
Sleyman vzir hmd Paan byk bir ordu il
Thmasibin zrin gndrr. lqas Mirzni d z istyi
zrin sfahana saldrmaa yollar. Thmasib geri kilrk
Qarabaa gedr.12 Bu savalar May 1555 Amasiya
andlamas il nticlnir.13 Osmanlnn Bsr krfzin
ulamasn salayan bu andlama 25 il bar n imkan
salad. Sonrak illrd ngilis casuslarnn yardm il
gclnn ah Abbas Tbrizi, Hmdan v Grcistan geri
alacaqd. Bluistan blgsi yoxsul yalt olduu n
qzlbalar oraya nm vermdiklrindn snni qaldlar.
Btn bu tarixi dnm inclndiyind Osmanlnn v
Sfvilrin z soylarna nm vermdiklrin tanq oluruq.
N Osmanldan, n d Sfvidn trk dilind bir tk kitab
9
Smer, Faruk (1992). Safevi Devletinin Kuruluu ve

Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol. TTK Yaynclk.
10
Oqtay fndiyev Azrbaycan Sfvilr Dvlti rqQrb yayn Bak- 2007, s. 95.
11
Eyni qaynaq.
12
Eyni qaynaq.
13
Eyni qaynaq s. 106.
230
www.BayBak.com
01/06/2012
miras qalmamdr. Sanki bu geni razid n Osmanl

dvlti olmu, n d Sfvi! Btn tarix kitablar farsca
yazlm. Osmanl v Sfvi, sanki zlrini fars dilli
gstrmk n yarmlar. Bir tk fars olmayan stanbulun
gbyind fars dili ylsin yrnilirdi ki, Osmanl
sultanlar bu dild divan yazrdlar. Ana dillri trk olan
iki dvlt arasndak andlamalar da fars dilind yazlb
imzalanm. 35 illik mir Teymur dnmi qdr Sfvi v
Osmanl tarixindn trk mnvi v dilsl miras
qalmamdr. mir Teymurun trky verdiyi nm
dolaysyla trkni vn liir Nvailr yetidi. OsmanlSfvi tarixi tam bir llk. Sanki burada trk qonuan
millt yaamam. Dvltdn asl olmayan xalq folkloru
olmasayd, burada trklkdn sr-lamt qalardm, cba?
Hr iki trf milli qrurdan yoxsun, Tanr yolundan sapm.
Quranda dillrin Tanr iradsinin rn olduu blirtilir. Bu
nec mslmanlq? 600 illik Osmanl dnmind 2200
airin ad dbiyat tarixind yer almdr. lrind 12
sultann v bir ox sultanzadlrin, o cmldn ahzad
Cmin d ad ker. Bunlarn sas yazdqlar dbiyat fars
dilind meydana glmidir.14 Byl qaranlq bir tarixin
rn olaraq gnmzd d kemil zehnlr aras ilikilr
qura bilmyn toplum gerkliyi ortaya xmdr. Millt,
yalnzca yaayanlar il var olan bir varlq deyildir. llri
il bir yerd tkkl edr. Ancaq lm olanlarn beyin
rnlri ana dild mtnlrk glcy intiqal etmirs, ski
il beyinlr aras ilikilr nec qurula bilr? Qurula bilmz.
Asiyann sahibi olan trklr baqa dillr aracl il ski
14
Will Dutant Mdniyt tarixi

(The Story of
Civilization) 6-c cild (Dini Reformlar), s. 801. (Farsca
trcnsi).
231
www.BayBak.com
01/06/2012
tarixlri il zehinlr aras ilikilr qurmaq zorundadr.

Blgnin n aznlq milltlrinin dillri olan ermnic,
grcc v farsca dolaysyla zkemiini inclmk
zorundadr. Almancan, ermnicni, grccni onlarn
klislri yksltdi. rbc v farscan da camilr qoruyub
glidirdi. Osmanlda snni v Sfvid i camilr
trknin nn txad, trknin qtl edildiyi mkanlara
dnd. Camiy toplaan adamlar eyxlrin minbrd
nlr sylr olduqlarn anlamaz oldular. Anlamadqlar
n onlara idraksz trklr deyildi. Adam ana dilind
olmayan nec anlaya bilr? Fars milliytiliyi 9-cu srdn
oyan srci yaad n indiki ran, Tacikistan v
fqanistan corafiyasnda camilr farscan yaatd, farscan
znginldirdi v slamiytin irfan il tandrd. Trk dili
llk qald, slam irfan il d tanmad. Dili
rbcldirmk, Osmanlcaladrmaq slam rfan il
tanmaq deyildir, bu, dili tarixdn silm plan idi. zllikl
Sfvi dvlti il fars dili imperatorluq dilin dnd. Fars
dili Sfviyni ylsin sir ald ki, qsa srd inin dili
farscaya dnd. Minillik trk-slam tarixindn bir tk fiqh
kitab, bilgi kitab, tarix v flsf kitab trk dilind miras
qalmaz oldu. Osmanl v Sfviyd bir tk Kaqarl, Yusif
Xas Hacib, liir Nvai kimi xsiyt yetimdi. Bu
dnsl yenilgnin sonucu olaraq fqanistanda,
Tacikistanda, zllikl d randa trklr fars ubiy
tarixinin xam material kimi qullanld. Modern dnmd
btn imkanlar trklrin lindn xd. Sfviy
corafiyasnda trk dilinin ii tamamn boaldld.
Bayndrl dnminin rn olan Dd Qorquddak
rmilik, rnlik, alplq, alprnlik qavramlar dilimizdn
xarld. Bu qavramlarn dilimizdn dlan il trk
bireylri kimliyini d itirrk fars dnyagrnn
232
www.BayBak.com
01/06/2012
srngnlrin dnd. Trklk, sadc Sfviy v

Osmanl trfindn xam mal kimi savalarda qullanlmad,
Xumeyni kimi fars i irqisi d trklri bu kild qulland.
Osmallar Tbriz girdikdn sonra baknd Thmasib
zamannda Qzvin dand. Qzvinin d dini yapsn
dyidirmliydilr. Tbrra mollalar Qzvind aqca
qtllr v snnilri aalamaa baladlar. Molla Heyrani
Qumi tbrra dstlrinin banda duran nmli adlardan
biri idi. Thmasib zamannda o, Qzvini ildirmkl
ykml idi. Bir ox eirlr tbrra tkilatn thrik etmk
n yazmd. Bu drdlk ona aiddir.15
Snnilr qoyundur, qurddur ilr
Taciklr v trklr fikrimi bilr.
Qzvin snnisin min kr nifrin
str yoxsul olsun, istrs zngin16
15
Xlast- t tvarix s. 375.

Eyni qaynaq: eviri Gntay

.
16
233
www.BayBak.com
01/06/2012
Mollalq qurumunun ortaya xmas.

slamn znd mollalq v ya ruhaniyt dey bir
qurum yoxdur, bir anlay da olmamdr. slamn tml
qaynaqlarnda bu qavram bir qurumun tmsilisi kimi
mvcud olmamdr. Mollalq v ruhaniyt qurumlar
Sfvilr
dnminin
rndr.
Sfvilr sonras
znmxsus
inkiaf
srcini
yaamdr.
slam
qaynaqlarnda ruhani ruh dnyasna aidiyt anlamnda
olmudur. Molla is, rbc dolu demkdir. Sfvilr
dnmindn balayaraq ruhani v daha sonra molla dini
kitablar oxuyan adama deyildi. Ruhani srf iy
mxsusdur. Baqa he bir slam mzhblrind olmamdr.
Sfvilrin quruluundan balayaraq inkiaf srsinc
Lbnandan axn edib gln i uzmanlar aytullahlq
qurumunu da glidirckdilr. Aytullah, yni Allahn
ayti v nian. slam flsfsind btn varlq zvlri
Allahn ayti demkdir. Ayt, yni fenomn. Hr bir insan
bir Allah aytidir. Gn, yer, ay, btn var olanlar Allah
aytidir, hr biri bir fenomndir. Btn bu fenomnlrin
arxasnda da tvhid durmaqdadr, yni Allahn birliyi. Var
olanlar bir olann aytlridir. Ancaq aytullahlq qurumu
slamiyti z inhisarna keirrk, yalnz zn Allahn
ayti olaraq gstrdi v qalanlar onlardan tqlid
etmlidirlr. Tqlid d iy mxsusdur, slamda tqlid
dey bir ey olmamdr v yoxdur. Tqlid slamiytin ana
ilklri il tam olaraq ziddiytd olan bir durumdur. Allah
hr ks z miqdarnca imkanlar vermidir.* Kims
*
23-c sur, 62-ci ayt.
234
www.BayBak.com
01/06/2012
baqasnn aln ynlndirmmlidir. Daha sonra iqtidar

paylaan aytullahlq qurumu dnmlrin siyasi
iqtidarlar il birlib bir yerd xalq yamalayacaqdlar.
Btn slam tarixind, yalnz bir kiiy hcct-l slam
lqbi taxlmdr. Bu lqb d he bir rsmi qurumu tmsil
etmmidir.
Slcuqlar
dnmind
Nizamiy
mdrslrinin yrtmni olan Qzzaliy bu lqb
verilmidi. Hcct-l slam, yni slamn hccti v dlili.
Qzzal slam dnyasnda yeni bir axm oludurduundan
dolay bu fxri lqb ona taxlmd. Peyqmbr
bil,aytullah deyilmmidir. Htta drd snni
mzhbinin qurucular olan byk xsiytlr (Hnbli,
Hnfi, Maliki, afei) d zlrin bel lqbin taxlmasna
izn vermmilr. Sfvilrdn sonra bu qurum lind byk
srmaylr barndrraraq z kadrlarn, yni aytullahlar
tlim edib milltin bana drd edck, insan dncsinin
nnd ngl olacaqd. Aytullahlq qurumu Sfvilrdn
sonra bir sinif halna gldi. Btn devrimlr v dyiimlr
rmn bu sinif zn tarixi src iind o qdr
gclndirib lind srmay bulundurdu ki, dyimk bir
yana dursun, hr gn bir az daha gclndilr. Snni
alimlrinin bir oxu bunu Allaha rik qomaq anlamnda
aqlarlar. ah smayln zamanndan Lbnan isi
Azrbaycana axn etmy balamd. Azrbaycan yabanc
v slamiytl ilikisi olmayan inanc trfindn ial
edildikc, bayndrl slam mdniytinin d kkn
ksirdilr. Ancaq Thmasib dnmind bu axn daha da
gclndi. Lbnandan gln i alimlr z lklrind
dyrsiz insanlar idilr. Onlar fiqh kitab olmayan lvilri
i teorisi il tarixdn silck v lvi-qzlbalarn qurduu
dvltin fiqh kitabn yazaraq hm lvi trklri Sfvi
dvltindn uzaqladrcaq, hm d Sfvi dvlti n
235
www.BayBak.com
01/06/2012
inin siyasi fiqhini oluduraraq dvlti l keirckdilr.

lvi-bktai triqtinin fiqh kitablar olamamd. lk df
olaraq siyasi tcrb yaamaqdayd. skidn d dvlt
yntimi il bal fiqh kitablar yazmamdlar. Fiqh, yni
slam hquq sistemi. Snni fiqhinin drd mzhbi qayna
olmudur. i fiqhi is, slam daha frqli alqlamdr. i
fiqhinin oluumunda ubiynin byk rolu olmudur. yl
ki, Sfvi dnmind yazlan fiqh kitablar farslar qutsar
biimd yazlmdr. Lbnandan gln i axn fiqh
grlrini teoriz etdikc Sfvi dvlti onun hzna gr
farslamaqda idi. O qdr hzla irlildilr ki, qsa srd
qzlbalq da ibtal edildi. Qzlbalar aalanaraq
ahsevnldirildilr. sfahan fiqh mktbi, snni mktbin
qar olqunlama srcini bitirdiyind artq qzlbalardan
sr-lamt qalmamd. Dvltin qurucularnn lindn
dvlt xarlm v qzlbalar kndlrd obanlqla mul
olmaa mhkum edilmidilr. Daha sonrak srcd ermnifars birliyi sfahanda iqtidar l keirck v Azrbaycan
hrlrind Sfvilrdn bir tk mdni miras qalmazkn
fars hrlri bada baknd sfahan olmaq zr hzla
abadladrlacaqd. Snni v i fiqhi zrin irlid bilgi
verilckdir.
Lbnann dalq blglri gnmzd olduu kimi
ski alarda da qllati-i, yni i ifratlarnn yuvas
idi. Ancaq onlar imperatorlua ykslm frstlrini he bir
zaman l keirmmidilr. Qzlba imperatorluu qurularqurulmaz Tbriz, daha sonra Qzvin v sfahana axn
etdilr. am, hnbli** mzhbinin fiqhi il yntilmidi.
**
Hnbli mzhbinin qurucusu Hnbl olmudur. Onun

Saleh adnda bir olu olmu. Saleh sfahanda bir il yarqc
olaraq alm. Bir gn mam Hnblin evind rk
biirmidilr. mam Hnbl Bu ryi hardan
236
www.BayBak.com
01/06/2012
Hnbli mzhbi snniliyin n ar ucunda ikn Hnfilik

lml ucundadr. Lbnan ar i trfdarlar da Hnbli
yntiminin altnda olmular. Slib yrlrind qllatii xristianlarla ibirliyi yapmaqla sulanb basq v
iknc altna alndlar. Bir ox tutuqlular edam edildi.
Hnbli fqihlr iraq flsfsinin qurucusu habddin
Shrvrdini i il ibirliyi yapmaqla sulayb lm
mhkum etdilr. Ancaq Shrvrdi n i idi, n d hnbli.
znmxsus slam alqlay var idi. Ona gr qaranln
a qar sevgisi vardr. Qaranlq a yaxnladqca
qaranlql azalar, a qovuduunda qaranlq yox olar.
Bu qonuda iraqiy filosofu Quran dlil olaraq
gstrmidir. Shrvrdid iraq, qli qlarn parlamas v
ax anlamndadr. Shrvrdinin iki nl sri olmudur:
Hikmt-l iraq (Iq hikmti) v Hyakil-un nur (Iq
heykllri). ri mzhbin gr Allah o dnyada
mminlrin gzn grn bilr. Mtzil mzhbin gr
Allah n o dnyada, n d bu dnyada grnr. Shrvrdi
deyirdi ki, mnvi tmizlnm il bu dnyada da Allah
grmk mmkndr. Ancaq bu gr maddi deyil, mnvi
yolla mmkn olur. Shrvrdi geryi q v qaranlq
tiplrin gr byl bulmudur:1- gr q z-zn varsa,
bu nur cvhridir. 2- gr q cismani olmayan qsa,
soyut (mcrrd) nur adn alr. 3- gr q z varlnn
gtirmisiniz? dey sormu. Ona sfahanda yarqc olaraq
alan olun Saleh gndrmi cavabn vermilr. mam
Hnbl O rk mzlumlarn istismarndan ld
edilmidir, halal deyildir, onu mnim evimdn
uzaqladrn! sylyir. ryi uzaqladrrlar. mam
Hnbl N etdiniz, ryi hara atdnz? sorduunda ona
ryi Dicl ayna atdq cavabn verirlr. mam Hnbl
mrnn sonuna qdr Dicl aynn balqlarndan yemir.
237
www.BayBak.com
01/06/2012
dnda baqa bir varlqdan asl is, rzidir. 4- Zlmt

(n yoxluu) z-zn varsa, buna qaranlq deyilr. 5Zlmt z varlnn dnda baqasna bal is, buna form
deyilr. Shrvrdiy gr bir varlq ya z haqda
xbrdardr, ya da deyildir. gr z haqda bilgi sahibi is,
qeyri-cismani qdr, Allahdr, ideyadr v insan ruhudur.
grbir ey z-zn vaqif olmaq n zndn baqa bir
ey mhtac is, rzi qdr. raq flsfsinin byk
dnr Shrvrdiy gr kf v sezgi yolu il ilahi
gerklr rimk tk yoldur. Kf v sezgi il gerklr
ulaanlar is, ancaq nfslrini v knllrini yaxca
tmizlmi sekin kimslrdir. raq flsfsin gr zaman
hrktin miqdardr. Zamann balanqc v sonu yoxdur.
nk zaman n balanqc dndymzd bu
balanqcdan nc iind zaman olmayan bir zamann
varln qbul etmk grkir. Bu dnc is,, ziddiytlidir.
nk nclik zamanla ilgilidir. O halda zaman hm
zlidir, hm d bdidir. ndiki ana gr, nclik v
sonralq etibaridir. Bdnin arzular ilahi gerklr
ulama
ngllrr.
nsan
bdn
qaranlndan
qurtulmaldr.Bunun n bir yandan riyazt, digr yandan
ibadt nm verilmlidir. Allahda baqi olmaq istynlr
oruclarna v namazlarna diqqt etmlidirlr. Mnvi yola
girnlr az yeyr, az qonuar, az yatar. Shrvrdi vhdtivcuda qar idi. nk ona gr birlm v ayrlma cism
zlliyidir v Tanr cism deyil. Fna hal mnvi zvq olsa
da ittihad (birlm) saylmaz. Hrktin qayna qdr.
Varlqlarna iraqlarn glmsi il flklrin hrkti davam
edr. Thriklr iraqlar hazrlar. raqlar da hrkt sbb
olar. Shrvrdi n bir klamc, n d bir fqihdir. O, Yunan
v rq dncsini iraqilikd birldirn bir filosofdur.
Onun flsfsind islamiytin v slam tsvvfnn geni
238
www.BayBak.com
01/06/2012
etkisi vardr. Tslsl, hr sbb n sonsuz drcd

sbblr aramaqdrsa, bu, bizi xmaza soxar. Ntic olaraq
Tanrnn, vacib-ul vcudun varln qbul etmk grkir.
hat edn cisiml hat ediln cismin tmas etdiklri
izey (i sth) mkandr. Bylc mkan varln zn
aqlad yer kimi ortaya xar.17 raq flsfsinin
qurucusu ski Yunan flsfsin ox dyr verirdi. Hm
Farabi, hm bni-Sina, hm Shrvrdi, slind Mtzil
mzhbinin ussalladrma (rasionaliz etm) srcind
rbcy trcm etdiklri Yunan flsfsinin tsiri
nticsind yetimidilr. Azrbaycann Zngan hrind
dnyaya glib Maraada thsil alan Shrvrdi lm
mhkum edildiyind lm klinin semsini zn
buraxrlar. Shrvrdi rica edir ki, onu aclqdan ldrsnlr.
Mdsi tam boaldnda iinin Tanr il dolacana
inanrd. Shrvrdinin dnyagr sezgiilik zrind idi.
Hnbli mzhbin mnsub olan Slahddin yyubi qllatiini ox basq altnda tutduundan, i hli Slahddin
yyubiy eytan deyirdilr. Moollarn ama saldrsnda
hnbli fqihlri xalq Moollara qar tkilatlandrrkn
iy qar yen d basq uyquladlar. inin Moollarla
ibirliyi yapmasndan kinirdilr. i zrin Hnbli
fqihlrin basqs zndn ilr Lbnann dalarnda
yaamaq zorunda qalmdlar.
Mmluklar dnmind d i-snni qardurmalar
davam etmidi.
Siyasi iqtidar hnblilrdn yana
olduundan ilri incidib ldrmlri n imkanlar var
idi. Tbrra fikrini aqca sylyn i drhal ldrlr, bir
17
Prof. Dr. brahim Agah ubuku Trk-slam Dncesi

Hakknda Aratrmalar Kltr bakanl yaynlar, s 176177.
239
www.BayBak.com
01/06/2012
ox hallarda da yaxlrd.18 Mmluklar Maliki olduundan

kims il ar davranmazdlar, ancaq hnblilr baqa
inanlara ar drcd srt davranardlar. Mmluklar
dnmind Lbnann dalarna snm ilr z teorilrini
zd olmasa da, arxada oludurmaa alm v snni
qart teorilrinin hyata kemsi n uyqun tarixi ortam
axtarrdlar. am lksi Osmanl trfindn ial edildikdn
sonra da i qllatnn qorxular ortadan qalxmad. Sfvi
dvltinin quruluu v dvltin kndisinin onlar rana
dvt etmsi zrin i qllat n gydndm frst
ortaya xd. Sfvi ncsi Azrbaycanda i fiqhin rast
glmirik. Sfvilr ncsi tarix baxdmzda i fqihlrin
iind bir tk trk adna rast glmirik. Qum hrindki i
is, Ymn lksinin rb qbillri idi. Slcuq-trk
imperatorluu dnmind Nizamiy mdrssi snni
grn gr kadr yetidirirdi. Farabi, bni-Sina kimi trk
kknli slam alimlri i inan klini qbul etmmilr.
Hsn Rumlu Sfvi dvltinin tkili zaman inin tlif
etdiyi bir tk kitabn bil, olmadn sylyir. lkd i
dbiyat il tan olan xalq yox idi.
O zaman haq mzhbi! olan i mzhbi il bal
toplumun bilgisi yox idi. nk imamiy kitablar haqqnda
he bir bilgi mvcud deyildi. Ancaq gn kedikc i
mzhbinin gni parlar oldu v isna-ri mzhbin
keildi.19 Bunun anlam budur ki, sas Anadoluda
Bdrddin trfindn qoyulmu olan bu mzhb hm
Qaraqoyunlu, hm d Bayndrl dnmind Azrbaycanda
tannm bir cryan olmamdr. Lbnandan Thmasib
18
bni- Kesir, lbidayt v lnhayt, 7-ci cild 676 v 740741.

19
Hsn Rumlu hsn-t tvarix 12-ci cild, s. 61
240
www.BayBak.com
01/06/2012
dnmind Azrbaycana axn edn i qllatnn ideoloqlar

inanlmaz yksk glirlri il i mzhbini teoriz etmk
n qzlbalar arasnda yerldirilrk, onlar hm
iqtidardan uzaqladracaq, hm d trk qzlbal tarixdn
silrk fars-ubi mzhbinin saslarn srt bir klild
toplumun tarixin mxlayaraq, Azrbaycan ran i
kimliyinin iind yox edrk, Bayndrl mdniytinin izini
tarixdn tam olaraq silckdilr. Trklrdn alnan xums,
sdq, nzir v zkat kimi i sulu vergilndirm yolu il
tarixd ruhani-molla adnda feodal bir sinif dodu. Bu
sinifin gc il siyasi iqtidarlar da hesablamaq zorunda
qald. Bu feodal molla-ruhani sinifinin sas gliri yoxsul
milltdn tmin olunurdu. Tbrra qlcllar qoyun srs
kimi xalq camilr doldururdu. Minbrdki molla Krbla
hvalatn anladb xalq alamaa zorlayrd. Xalq
aladaraq cebini boaldrdlar. Bu baxmdan indiki
Azrbaycanla 500 il ncki Azrbaycanda he bir glim
olmamdr. Sadc srln xalq daha ox ruhanilrin
zlmn mruz qalmdr. 500 illik zaman iind hr il zl
diqqtl dznlnn mhrrmlik trnlri srasnda
aqressivln ktl tarixi gerklrin bilincind olmadan
zn qar da srt kild davranmaa balad. slamiytl
ilgisi olmayan bayarmaq, sin v zincir vuramaq kimi
trnlri Sfviy xalqn tarixin miras buraxd. Zaman
kedikc tcrb qazanan alatc din adamlar llrindki
inanlmaz srmayy gvnrk mollalq qurumunu tkil
etdilr. hrlrd molla yetidirm qurumlar, kurslar tsis
edildi. Zhmt kmdn xalqa yalanlar v mrsiylr
sylyrk srmay qazanma qurumu idi bu. daltdn
yana olan Hz. Mhmmdin dini bir ovu yya, feodal
molla lind oyuncaa dnd. Din, sadc camilrd qoyun
srs kimi toplab alama sviysin endirgndi.
241
www.BayBak.com
01/06/2012
Lbnandan gln mollalar grlrini qurumsalladrmaq

n ilk vaxtlarda qzlbalarn qlclarna ehtiyaclar var
idi. Onlarn ftvalarn qzlba qlc hyata keirirdi. lk
baqa inanclardan tam olaraq bu ftvalar zrin qzlba
qlc il tmizlnmli idi. Tmizlik tamamlandqdan sonra
sra qzlbalarn zn gldi. Dvltin qurucusu olan
qzlbalar trk adlandrlaraq tam olaraq iqtidardan
uzaqladrldlar. Yalnz sava zaman qzlbalarn knln
oxayb savaa, slam yolunda cihada gndrib
ldrtrdlr.
Lbnandan gln dstnin banda n nllrindn biri
eyx Krki idi. Krkini ah smayl z Tbriz gtirtdi.
ah smayln lmndn sonra Thmasibin yannda byk
sayqs olan Krki lknin dini ilrdn sorumlu olan
qurumun bana kedi. Bir szl lknin gerk padah o
oldu. Btn molla rqiblrini amanszca ortadan qaldran
Krki zn xatm-ul mcthidin lqbini taxd. Yni
mcthidlrin sonu. Xatm-ul nbiya peyqmbrliyin sonu
olduu kimi o da mcthidliyin son bulduunu duyurdu.
Sfvi dvltinin dini qurumunun bana kemk n bu
yabanc mollalar bir-birin tuzaq qurur, bir-birini sradan
xarb ya lm, ya da srgn gndrirdilr. Bunu
skndr by Trkmnin kitabndan anladalm:
mir Qvamddin Hseynin vfatndan sonra
lmalar llamsi mir Qiyasddin Mnsur irazi, mir
Neymtullah Helli il birlikd sdart rik oldular. Mir
Neymtullah xatml-mcthedin (Krki) li bdlla il
dmniliyin v xatml-mcthedinin dmni olan
eyx brahim Qtifi il dostluuna gr sdart vzifsindn
xarld v Helly getdi. llamtl-lma bundan sonra
sdrliyi tk idar etmy balad. Amma onunla xatmlmcthedinin aras pozuldu. Mir onu dinsizlikd, o is
242
www.BayBak.com
01/06/2012
mirzni etinaszlqda tqsirlndirdi. Bir gn ahn

hzurunda onlarn arasnda elmi bir mbahis dd v
savala nticlndi. Hmin sava get-ged mhkm sy
evrildi. Hzrt ah xatml-mcthidinin (Krkinin)
trfini tutdu v mirz sdartdn azad edildi. O, hmin bir
ne gnd icaz almadan iraza getdi. Sdart mnsbi is
mcthid Mir Mizzddin Mhmmd sfahaniy verildi.20
Krki lknin sas sz sahibi olaraq istdiyi adam dini
qurumun bana, digr baxanla v ordu komutanlna
gtirmkd mnvi slahiyt sahibi olmudu. ah smayl
ortaya xd andan qzlbalar qeyb kilmi olan 12-ci
imamn naibliyi haqqnda he bir ey bilmirdilr. Naib-ul
imam, yni imamn xlifsi, qeyb kilmi imamn ilrini
bu dnyada yrdn adam. Qzlbalarn bu haqda bilgisi
yox idi. Onlar smayla vliullah kimi inanb trafna
toplamdlar. Ancaq indi Krki qzlbalar bir d naibul imamlq qurumu il tan edirdi. Yni qeyb kilmi
olan imamn vkili il tan etmkd idi. Krki zn naibul imam olaraq tqdim etdi. O gndn bri d bu ifad
qullanlmaa baland. Xumeyni d zn naib-ul imam
adlandrrd. Gnc v cahil Thmasib n Krki zn
qeyb kilmi imamn nmayndsi kimi qbul etdirdikdn
sonra lknin gerk sahibi o v onun qurumu olmudu.
linin altnda alan eyxlr. Thmasib ox gnc idi. On
yanda sltnt xmd. Onu trbiy edn d bu dini
qurumlar idi. Thmasib bu dini qurumdan hm d
qorxmaqda idi. nk hm bu dnyann znginliyin sahib
olaraq feodallam, hm d o dnyann sahiblri
olmudular.
20

evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, s.272.
243
www.BayBak.com
01/06/2012
eyx Krki v Lbnandan gln evrsi yeniyetm

Thmasib v qzlbalara anlatdlar ki, gerk sltnt
qeyblr kilmi olan imam Mehdinindir. Padah z
sltntinin mruiytini Mehdi gln qdr ondan
almaldr. Krkinin yrtilrin gr Mehdidn mruiyt
alnmazsa, o sltnt batil saylar. Krki v evrsi bu
inanc qzlbalara v yeniyetm Thmasib qbul etdirdi.
ah smayl is, Mehdinin z idi. Byl inanlrd.
Thmasib sltntinin mruiytini birbaa Mehdidn ala
bilmdiyi n onun naibindn, yni vkilindn almal oldu.
Bu zdn d Sfviyt mruluq vern Mehdinin naiblri
idi. Bylc trk tarixind ilk kz olaraq sultan sltnt
mruiytini eyxdn alas oldu.* sas Thmasib Sfvi
*
1992-ci ild prezident seiln . Eliby lksinin sekular

anyasas olmasna, anayasaya and imsi grkmsin
rmn, bunun dnda bir d eyxin nnd yilrk onun
lindki
Quran
pd.
qtidarnn
mruluunu
(legetimliyini) xalqdan aldn yetrli bilmyib bir d
mollalq qurumundan legetimlik istr oldu. Bu, prezindetin
z lksind mollalq qurumunun yenidn dirilmsi n
imkan salamas idi. ran kimliyin Azrbaycan lksind
ba qaldrmasna tarixi dstkdn baqa bir anlam
damamdr. Laik anayasas olan bir lknin
cmhurbaqan Qurana and imz, ana yasaya and imsi
yetr. Milli siyastin Quran o lknin anayasasdr. Qurana
and ick olsa da, Quran lind tutan adamn mollalq
paltar geyinmsin grk olmamal idi. lknin milli-dini
dyrlrinin tmsilisi olan asaqqal bir kii, ya da
abirk qadn da Quran mclisin krssn xara bilrdi.
nk slamda mollalq adnda bir qurum v bu paltar
olmamdr. Azrbaycanda Sfviyt v ran molla
kimliyi bu kild yasallamdr. slam tarixind, yalnz
Slcuqlar dnmind bir tk adama, Qzzaliy fxir hcctl islamlq ad verilmidir. Onun da yasal bir yn
olmamdr. slamda sla ruhaniyt adnda bir qurum
olmamdr. Eliby yanl bir glnyin sasn qoymu v
244
www.BayBak.com
01/06/2012
trfindn qoyulan bu src gnmz qdr davam

etmidir. Byl bir inanc killndi ki, imamn vkili olan
mrcin razl olmadan sltnt mru v halal saylmaz.
Bu, 20-ci srd Xumeyninin vilayti-fqih olaraq
tanmlayb dvltin yntim klin gtirdiyi anlayn ilkin
ortaya x kli olmudur. Yni i riti btn
durumlarda siyasti z gztimi altnda saxlamal idi.
Qzlba dvlti bu kild mollalarla paylald. lk
zamanlarda Sfvi aristokrasisi drd mrhldn olumaqda
idi: Saray, ordu, mollalar, xalq. Daha sonrak dnmd
Saray v mollalar eyni statusa sahib oldular. Htta saray
mruiytini Mehdinin tmsilcisi olan mollalq qurumundan
aldndan dolay, mollalq qurumu birinci statusu yksldi.
Mollalq qurumu Mehdi adna xalqn malna, namusuna
hakim oldu. stdiklri zaman xolandqlar qadn rlrin
haram ed bilirdilr v ri qadna yaxnlasayd zina adna
ldrlrd. Bunun rnklrin gnmz Xumeyni
sfviliyind d tanq olmaqdayq. Bu irkin mllrin
brat qazandrmaq n peyqmbrin z oulluu olan
Zeydin qadn Zeynbdn xolandqdan sonra onu
boatdrb v Zeynbl evlnmsini rnk gstrrlr. slam
dininin qurucusu byl etmis, slamn qoruyucular da
byl etmlidir grn yayqnladrmlar. Quranda
szlri dinlyib v n yaxsn serk onu qbul ednlr
Tanr trfindn hidayt rmi olanlardr, bunlar all
adamlardr21
sylnmkddir.
slam
tarixind
qurumsallaan mollalq qurumu qurann bu hkmn qar
xaraq zlrini naib-ul imam sandqlarndan dolay xalqa
cmhurbaqanlarn
ruhaniyt
mhkum
soxmudur.
21
Quran 39-cu sur (Zmr sursi) 18-ci ayt.
duruma
245
www.BayBak.com
01/06/2012
dinldikdn sonra sem v aln qullanma haqqn

tanmamdr. Onlarn dediklrin ml edilmli idi. Tqlid
kltr bu kild oludu. Xalq tqlid zorlamlar, tqlid
etmynlr d tbrrayan trfindn ba ksilmidir. i
ubiy kllr yetidirmk n qzlba gcn
qullanmdr. Qzlbalar mollalarn dillrini bilmdiklri
n nlrin olub bitdiyindn xbrsiz qalmdlar. nk
qzlbalarn farscas yox idi. Gnmzd yayqn olan
mirz* sz d qzlba mirasdr. Qzlbalar fars dilini
bilib dftrdar ilynlr v ya din bilgisi olanlara mirz
deyirdilr. Mirz sznn iki anlam olmudur. Mir v
zad szlrinin birlrk oludurduqlar mirz seyd
soyundan olma mnasndadr. Mir, yni seyid, yni
peyqmbr soyundan! Mirzad asanladrlaraq mirz
olmudur. Peyqmbrin olu olmazkn soyunu ona
balayan bir sr adam ortaya xd Sfvilrdn
gnmz. Olu olsayd nlr olard? Olu olsayd, slam
yox olard v gnmz isind olduu kimi slam tam
olaraq irqi bir din dnrdi. Peyqmbrin soyu olmaz.
Peyqmbr soyundan olmann he bir stnly yoxdur v
he bir imamn hyat mslmanlar n rnk olamaz.
mam Hseynin olu Zeynlabidin Yzid bit etdi. mam
Rza da Abbasilrin Xorasandak vlihdi idi. Allah
peyqmbr vhy gndrmi v vhyin rn olan Quran
mslmanlarn hidayt kitabdr, peyqmbrin soyu deyil.
Mirz sznn ikinci anlam mir v zaddn
trmidir. mirzad asanlaaraq mirz tlffz
edilmidir, yni mir v hkmdar soyundan olan. simdn
sonra gldiyind ahzad anlamnda olmudur: smayl
*
Azrbaycanda dilin ahng qanununa uyqunladrlaraq

mirz tlffz edirlr, ancaq szn kk Mirzadr.
246
www.BayBak.com
01/06/2012
Mirz kimi. simdn nc gldiyind seyid anlamnda

qullanlmdr. Qzlbalar rani kimliyin memarl il
mul olan iki mirz anlaynn lind asanca qullanlan
vasity dnmdlr. nk dillrini bilmir v onlarn
nlr planladqlarndan xbrsiz idilr. Kor bir inann
banaz savalarydlar yalnz. Qzlbalar, sadc
dnmdn v sormadan tqlid etmliydilr. Onlar
savalarda qullanlan materiala dndrlmdlr. Yeni
mollalq qurumu dncni qapatr, yasaqlayr v mtlq
tqlid kltrn dvltin zici gc il lkd
yayqnladrrd. Dncsi qapatlm srlrin bir
mollann mri il bayarmalar, sin vurmalar, srlr
biimind alamalar v ndn aladqlarn sormamalar
normal olacaqd. ubiy riti zrin tsis ediln Sfvi
dvltinin onun qurucusu olan qzlbalarn lindn bu
qdr asanca xmasnn macras budur.
Sfvilrl Avropann ilikisi ox yax idi.
Rzxanlqdan sorumlu Sfvi vziri Dou Avropa
lklrin gndrilir. Onlarn dini mrasimlrin qatlb
inclmlrd bulunur. Hvarilr v xristianlq tarixind
hid olanlarla ilgili keiriln yas trnlrini olduu kimi
gtirib i yas mrasimlrind ttbiq edirlr. Camilrd
kollektiv nvh trnlri, aura bihiliyi, oyunlar v
alamalar kimi trnlr tamamn xristianlardan
alnmdr.22 i-fars riti zrin qurulan Sfvilrin
dvlt budcsi Krki kimi naib-ul imamlarn lind idi.
stdiklri hkm xarb, istdiklri frqli mzhbi
dncni yerindc boa bilirdilr. Bu qorxunc ttbiqat
zndn Sfvilrdn nc halisinin tam ksriyti snni
22
li riti lvi isi v Sfvi isi s. 20.
247
www.BayBak.com
01/06/2012
olan Azrbaycanda bir tk snni qalmad, hamsnn kkn

qazdlar. nk snni tlimlri i ritinin naib-ul
imamlq qurumu v dini anlay il ziddiytd idi.
Bylc Azrbaycann z soyundan v tarixi anlarndan
qoparlaraq baqa bir istiqamt ynlndirilmsi baar il
gerkldi.
Milltlr mzhb v din dyiimin girdiklrind
onlarn kollektiv v tarixi bilincalt byk zrb alr. Millt
ski ulusal xatirlrindn qopmaq zorunda qalr. Sfviubiy ttbiqat nticsind Azrbaycan trklynn ortaq
ski trklk xatirlrindn qopmas hzland. Sfvilrdn
ncki kollektiv bilincalt silindi. Sfvilr ncsi ortaq
tarixi bilinaltnda hans xatirlr var idi? Bayndrl
mdniytinin anlar, Slcuqlu yaylmcl, Dd Qorqud
dastanlar. Bayndr, qorqud, qazan, lvnd,
gyxan, dnizxan, ayxan kimi anlaml adlar msxr
edildi v yerin framrz, frrux, sam, qismt,
qnimt, ntiq, "zqif", "sfih", "zabit" kimi glnc
adlar yerldirildi. nk artq Azrbaycan trkly z
milli kkndn qoparlm v fars milliytiliyinin hdfi
yolunda hrkt keirilmidi. Bu gn randa iki milyon
civarnda olan, ancaq mzhbini dyidirmyn Xorasan
trkmnlri z ski tarixi anlarndan qopmadqlar n
asimil olmurlar. Ancaq Azrbaycan trkly asimilasion
yoluna qoyulmu. ox qolayca farslar. Farslamasnda
ngl yoxdur. Trkmnlrin farslamasn nlyn frqli
inanc amili var.
Krki i fiqhini dvltin omurqas halna gtirdikdn
sonra xanigahlara qar sava ad. Sfvi dvltini quran
rdbil xanigah idi. Btn xanigahlar qapatld. Mal
varlqlarna l qoyuldu v i mdrssinin hesabna
248
www.BayBak.com
01/06/2012
keirildi.
Xanigahlar
ibtal
edib
hseyniyy
dndrdlr. Xanigahlarda smaznlik, sufi davranlar
da yasaqland v hr ey hseyniylr devr edildi. ah
smayln
zamannda
hseyniylr
rast
glinmmkddir. Bu dnmd xanigahlar aktivdir.
Hseyniy Phlvilr dnmin qdr snni dmnliyini
brkidirn mrkzlr idi. Burada alarlar, Hseyni
xatrlayb v onu ldrn snni!lr lntlr yadrr
sonra da coaraq sin v zincir vurur, ba yarrdlar.
Xanigahlarn hseyniyy dnm macras da
qzlbaln tarixdn dlanmasna yol ard.
Krki Bayndrllardan v Qaraqoyunlulardan qalan
cami memarln ortadan qaldrmaq fikrin dd. Bir ftva
xard ki, snnilr mslman olmadqlar n qibly
nm vermmilr v camilrin qiblsi yanldr. Btn
camilr sklmlidir. Ancaq Krkinin bzi ftvalar
mxaliflrinin v rqiblrinin etirazlar il qarlard. Onu
yeni mzhb gtirmkd suladlar v onu mzhb
ixtiras adlandrdlar.23 Krkinin mlub edib
Qzvindn uzaqladrd rqiblri deyirdi: Qiblni blli
etmk fqihlrin ii deyil, mhndislrin iidir.24 Krki is,
deyirdi ki, mn naib-ul imamam. mam Mehdi bu bilgilri
mn verir v bu bilgilrin qayna haqdr. Krkinin bu
szlrindn qorxan ah Thmasib d onun trfini
saxlayrd v lkd txribatlar davam edirdi. Qzlbalarn
tk dmnlri snni idi. Ona gr d zeydiy, ismailiy
kimi digr i mzhblrin toxunmazdlar. Ancaq Krki
v evrsi imperatorluqda bulunan btn zeydiy v
ismailiylrin cfri i mzhbin kemlri n ftva
23
24
Mhmmdrza Hkimi, Tarix-ul lma s. 408.

Riyaz-l lma, 3-c cild s. 453.
249
www.BayBak.com
01/06/2012
xard. ox qsa srd imperatorluqda onlardan srlamt qalmad. Sfvi dvlti isna-ri i zrind
qurulma srcini tamamlad. Yni isna-ri mzhbi iind
btnyl rani kimliy tslim edildi. Krki ttbiqatnda
srbst olsun dey ahdan onun ttbiqatn tyid edck bir
mr xarmasn istdi. ahn bu ynd bir mri qzlbalar
arasnda v lkd yayld:
Kim Xatm-ul mcthid, seyidlr elminin v naib-ul
imamn varisi olan eyx Krkinin buyuruqlarna tslim
olmazsa, mrtddir v czalanmaldr.25 Krki ahn bu
hkmn ld etdikdn sonra z ii devrimlrin davam
edck v rqiblri olmayacaqd. Bu frman xdqdan
sonra rqiblr ya susmaq, ya da frar etmk zorunda
qalacaqdlar. Camilrd, mscidlrd dini tbliata
gndrilnlr artq qzlbalarn kontrolundan xm v
lknin dini ilrini lind bulunduran Krkinin kontroluna
kemidir. Xanigahlarn yerin yeni mscidlr yaplr v
yeni i verilri tbli edilirdi. Krki tam yeni kadrlar il
dvlti l keirmi v zndn nckilri uzaqladrmd.
ski xatirlri olmayan kadr yetidirmk n yeni yntm
glidirildi.
Ata-analarn
tbrrayan
dstlrinin
ldrdklri balaca uaqlar yetimxanaya alb onlar hm i
trbiy edirlr, hm d olqunladqlarnda bir kadr olaraq
tbliat n lknin dyiik yerlrin gndrirdilr.
skndr by Trkmn bu olay anlatmdr: i
lklrind, xsusil Mhdd, Sbzvarda, Astarabadda,
Qumda, Kaanda, Yzdd, Tbrizd v rdbild ah qrx
nfr yetim qza v olana libas verir, ehtiyaclarn tmin
edirdi. Onlar i mzhb mllimlr v mli saleh
xidmtilr vasitsi il trbiylndirir v hddi-blua
25
Mhmmdrza Hkimi Tarix-ul lma s. 408.
250
www.BayBak.com
01/06/2012
atanlar bir-biri il evlndirirdi.26 Kadrlar trbiy olduqdan

sonra onlarn kiminl evlnmlrin d skndr byin
anlatdna gr dvltin dini qurumu qrar vermli imi.
nk dvlt onlar blli amaclar n trbiy edib
yetidirmidi v dvltin dini politikasnn xidmtind
olmal idilr. li bombo Lbnandan Qzvin gln Krki
ldynd var-dvlti ahnkna brabr idi. Krkinin
lmndn sonra zn seyyid olaraq tandan Krkinin qz
nvsi Mirseyid Hseyn Cblamil i bana gldi.
Mirseyid Hseyn Cblamil xatm-ul mcthidin
(Krkinin) qz nvsidir. ah zamannda (ah smayl)
Lbnandan glib, bir mddtd rdbild tdrisl, eyx-ul
islamlq v ri ilrin hlli il mul oldu. Sonra ali
drgaha glrk mcthidlik iddiasnda oldu. ahn
diqqtini zn clb etdi.27
Krki v varislrinin ah Thmasibin 52 illik uzun
srli sltnti zamannda trtib v ttbiq etdiklri teorilri
toplumda yeni bir qatman, yeni bir nsl oludurdu. zlri
n intizaml bir sistem qurmu olan eyxlr insanlarn
ruhunu dyidirmk v onlardan dnmyn itatkar
mxluqlar oludurmaq n btn yntmlri dendilr.
Dvltin iind drin bir dvlt qurmu, gerk sz
sahiblri zlri olmudu. Sfviy dvltindki dini
yaplanma btnyl Sasani dvltinin dini qurumlarna
uyqun olduundan, bir ox orientalistlr Sfvi dvltini bu
baxmdan
ran-Sasani
kimliyinin
dirilii
kimi
dyrlndirmilr. Fars tarixilri d Sfvi dvltinin
quruluunu ran tarixind istisna dnm kimi dyrlndirir
26

evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, s. 242-243.
27
Eyni qaynaq s. 274.
251
www.BayBak.com
01/06/2012
v rann btnlyn quran ideolojinin bu dnmd

killndiyini vurqularlar. Sfvi dvltind i kimliyi il
rani kimlik bir-birin ylsin toxundu ki, trk v rb
kimi baqa yan amillr tamamn iqtidarszladrld, yox
edildi. Azrbaycan trklri Sfvilr dnmindn
devirilrk
ubi-rani
kimliyin
kor
fdailrin
dndrldlr. Sadc 19-cu srin ortalarndan modern
rani kimliyinin flsfsini yazmadlar. 1979-cu ild randa
inqilab olduunda ortaya xan boluq zndn Xorasan
trkmnlri milli haqlarn istr oldular. Xumeyninin istyi
zrin Tbrizin nqilab Ordusu gedib Xorasan
trkmnlrini boub, ndrlrini d qtl etdi. ran-raq
savanda ortada qullanlan v ran btnlyn
qovuduran yen d Sfvilr zamanndan balayaraq
deviriln Azrbaycan trklri oldu. Bu baxmdan sfvilik
sasaniliyin dirilii kimi grl bilr. nk Sasani saya
slama yorum gtirildi. Kitablar, dnc ndrlri v
vizionlar olmayan qzlbalar bu klid ran
milliytiliyin yem oldular. Tarixd bir xbr olaraq,
sadc adlar miras qalm. mklrinin mhsulu kimi z
soylarna he bir ey miras qalmam. Bayndr-Dd
Qorqud mdniytini Tbrizd devirib yox etdilr, lkni d
farslara buraxb tarixin qaranlqlarnda itib batdlar.
Qzlbalarn bu qdr yksli hycanlarna rmn,
kitabsz, dilsiz v vizionsuz olduqlarndan nec d qolayca
tarixdn dlanmalar ox ibrtverici bir rnkdir.
Krki tvlla-tbrra qavramlarn da drinldirdi.
Bu haqda Nfhat-ul lahut fi ln-ul cebti vl taut* (Cebt
v tautun lntlnmsind ilahi qoxularadl bir kitab da
yazd. Krkiy gr cnnt getmk n cebt v tauta
*
252
www.BayBak.com
01/06/2012
srkli lnt gndrmk grkir. Cebt v taut Quran

dilind Mkkdki btlr olaraq bilnir. Krki is,
bubkiri cebt v mri taut adlandrr. Krki bu
srind bubkir v mrin mnafiq olduunu deyir.
Onlar Krkiy gr peyqmbrdn sonra slam paralayb
snni mzhbin kmk n mslman olmular.
Snnilr d bunlar peyqmbrin yavri qbul etdiklri n
kafir v dinsizdilr. Quranda ken cihad hkmnn d
snnilr qar sava olduunu aqlad. Bu srind ah
smaylla ah Thmasibi d yeddinci imam Musa Kazimin
soyundan olduqlarn yazr v onlara qeyblrdn brkt v
yardm gldiyini savunur. Namaz bitdikdn sonra bubkir
v mr lnt gndrmnin gzlliklrini anladr.
Gnmz qdr davam edn bu nn aura ziyarti
adlanr. Hr namaz sonras, zllikl aura namazlarnda
bubkir, mr, Osmana, Ayiy, Maviyy, Yzid
lnt gndrilmzs, i hlinin namaz qbul edilmz.
Cfr Sadiqin d namaz sonras onlar lntldiyini sylyir.
bubkir v mrdn tbrra etmynin chnnm atind
yanacan yazr. Onlardan tbrra etmk hr mslman
n vacibdir. Qiyamtd lnt gndrmynlr Allaha
cavab vermli olacaqlar. bubkirin peyqmbr maddi
yardm etdiyini sylyirlr. Bu, aq yalandr. Peyqmbr
hicrt etdiyind (Mkkdn Mdiny getdiyind) bubkir
ona dvsini para il satd. Btprst olan bubkir nec
peyqmbrin dostu ola bilrdi? Peyqmbr Tanr dmni
olan bubkirl dostluq etmzdi. li is, he bir zaman
btprstik etmmidi v Allah onu peyqmbrin caniini
etmidi. bubkir zalim v mlun idi, snnilr d onun
arxasnca getdiklrindn zalim v mlundurlar.28 Daha
28

7-36

253
www.BayBak.com
01/06/2012
sonra Ayi haqqnda yazr. Snnilr gr Ayi z

ictihadna gr davranm. Ayinin z ictihadna gr
davrand iddialarn ktlyir. Snnilrin bu iddias
batildir. nk Ayi liy qar savad n mlun idi.
Bir halda ki, Ayi peyqmbrin liy sninl savaan kim
olursa olusn mnim d dmnimdir syldiyini bilirdi.
Daha sonra imamn seilmsin qar xr. nk Krkiy
gr imam seilmz, Tanr trfindn tyin edilr. Sqif-i
Bnisadidd bubkirin seildiyini eytan ii sayr. nk
linin ei v peyqmbrin qz Fatim bu seimi qbul
etmmidi. Krki daha sonra Tlh v Zbeyr mslsin
keir v onlarn da kafir v mrtd olduqlarn yazr v lnt
edilmlrind xeyirlr olduunu savunur.29 Uzun-uzun
fsanlr anladr ki, inin tk dmni snnidir v baqas
deyildir. Krkinin sistemldirdiyi bu grlr axundlar
v mollalar trfindn zbrlnrk knd mscidlrind
bil, haliy syltilckdi. Gnmzd bu tbliat hl d
davam edir v mhrrmlik trnlrind, bubkir,
mr, Ayiy camilrd bir azla lnt gndrirlr. Bu,
500 illik uzun bir zaman iind alqanlq halna glmidir,
trk edilmsi tin msldir. nsanlarn ruhuna kilmi
sfvi nifrt teorisi qolaylqla ortadan qaldrlamaz.
Bu tarixin sonucu is, bizik. Biz trklr. Daha dorusu
skidn trk olub v sfviytl trkszln, nifrt
teorisinin zindannda hbs edilrk farslaan biz trklr.
Zaman kedikc Krkinin teorilri rani kimlikdn yana
olanlar trfindn daha da frqli kild tfsir edildi.
zrin bolca dbiyat yapld. Bir sr sonra fars dilinin
uzmanlar olan trklr zlri d bu trk dmnlri qatarna
qatlaraq zlrin qar bilgilr rtmy baladlar. Ndn?
29
Eyni qaynaq 71-99.
254
www.BayBak.com
01/06/2012
nk i-ubiy inanc toplumun yaam biimin

dnm d o zdn. Toplumlarn mdniytlri blli ortaq
inanc odaql olaraq killnr. Bu inanc is, fars kimliyi il
zdeldiyindn ona brk-brk sarldqca bir o qdr d
trkszlm v farslama gerkliyi ortaya xmdr. Bir
toplumun siyasi v iqtisadi orqanizasionu krs, onun
mdniyti yaralanar, ancaq kmz. Bir toplumun inanc
krs, onun mdniyti yox olar, nk mdniytin orta
diryi inancdr.30 Bu gn randa trklrin dilsizlmsi,
dncsini v dilini itirmsinin sbbi Dd Qorqud kimi
kitabn ortaya xmasna imkan salayan Bayndrl
mdniytinin inancndan qopmas v ubiy inancnn
iind ruhunu hbs etmsidir. Bir toplum z fitrtini buraxb
yabanc v zg bir fitrti yaamaa baladnda zaman
ax iind tarixdn silinib yox olar. Qzlbalq v sfvilik
yabanc bir fitrt olduundan ona uyum salamaq farslama
il bnzr anlam damdr.
Thmasibin lmndn sonra qanl iqtidar sava
balad. kinci smayl, Thmasibdn sonra taxta xd.
kinci smayl doas etibar il barcl adam idi. lkd
snni ldrmnin qarsn almaq istdi. Bu zdn
tbrrayann klrd bir daha bubkir, mr,,
Osmana, Ayiy lnt gndrmlrini yasaqlad. Ancaq
onun bu istyi qzlbalarn v mollalarn etiraz il
qarlad v 15 aydan artq iqtidarda qala bilmdi. smayl
Mirznin yemyin zhr qardrmdlar. Bu zhrdn
ld.31 ox mrkkb bir fitn il ldrld v kor olu
30
Ylmaz zakpnar Kltr v mdniyet anlaylar ve

yeni bir medeniyet teorisi tken yaynlar 1999.
31
evirn ahin Fazil, rq-Qrb Bak-2010, smayl
255
www.BayBak.com
01/06/2012
Mhmmd iqtidara gtirildi. Sfvi xanidanndan hr ksi

ldrdlr v yalnz bu kor Mhmmd diri qald, onu taxta
xardlar. Mollalq qurumu ylsin gclnmidi ki, onun
istyin qar gln ah da ortadan qaldrlrd. Kor padahn
da edcyi bir i yox idi. Mqvva kimi taxtda oturmu v
btn slahiytlri buraxmd dini quruma. Daha sonra ah
Abbas btn qardalarn ldrb iqtidar l keirdi. ah
Abbasn xobxtliyi onda idi ki, ngiltr dnyann super
dvlti kimi ortaya xmd. ngiltr Osmanlnn arxasnda
gcl bir dvltin olmasndan yana idi. ngiltrnin dstyi
il Sfvi dvlti gclnmy v Osmanlya qar savalara
hazrlanmaa balayacaqd. Tbriz v Hmdan kimi
hrlri Osmanldan geri alacaq v Tbriz ran Sfvisinin
ialnda qalacaqd. ah Abbas dnmind ngilis
casuslarn Sfvi saraynda srbst doladqlar haqda bir
sr bilgilr vardr. Ancaq bu qonunu burda durdurub v
kinci ah smayln tbrra dstlrini ibtaletm giriimi
zrind bir az duralm. skndr by Trkmn bu haqda
yazr: smayl Mirz klrd tbrralarn bubkir,
mr v Ayiy lnt gndrmsini yasaqlayr. Bunun
zrin mollalar v qzlbalar arasnda ahn snni olduu
sz-shbti dolar. ah smayl Mirz vz mclisin on iki
qori gndrdi ki, tbrra dilini aan hr ksi
czalandrsnlar. Bir cm axam vz mclisi quruldu
mclisin sonunda Drvi Qnbr Tbrrayi bu beyti oxudu:
li v soyuna salavat gndr,
li dmnin daim lntlr!
Mirz Mxdum bu kinayy dzd, amma ox
kemdi ki, qorilr Drvi Qnbri el ktkldilr ki, ba
Mirznin lmn ayrntl bilgisi bu shiflrd: 385, 386,
387, 388.
256
www.BayBak.com
01/06/2012
bir ne yerdn yarld. Bu mslni bildiklri zaman

ilrin gzlrindn hsrt yalar axmaa balad. Bu
hadisdn sonra smayl Mirznin snniliyi bard camaatn
gman daha da oxald, araya gizli danq dd, bu
msldn qzlba qidsi zrr dar oldu, amma he
kimd bu bard danmaq curti yox idi. Btn
lmalardan bdgman olan smayl Mirz Mir Seyid
Hseyn Mcthid, Mir Seyid li Xtib v ilikd v
tbrrada stn olan btn astrabadllara baqalarndan daha
ox iltifatszlq gstrdi v onlarn bzisini ordudan xard.
O, Mir Seyid Hseynin btn elmi kitablarnn bir ev
toplanb mhrlnmsi mrini verdi. Onu yaad
mnzildn xarb, evini msadir etdilr. smayl Mirz
buyurdu ki, mrlri boyu "r-i mbirni"
(peyqmbr trfindn cnntl mjdlnn on kii)
lntlmyn islam hlin myyn mbl pul nzir olsun.
Mirz Mxdum rifi o adamlar myyn etmy balad.
Tamahkar adamlarn oxu zlrinin snni olduqlarn
bildirdis d, qbul edilmdi. Btn mrlri boyu
shablr qar zlrinn lnt azlarn amayan bir dst
Qzvin camaat adlarn yazdrd. Qdim zamanlardan bri
afei mzhbindn olan bir dst qzvinlini Mirz Mxdum
tsdiq etdi v onlara iki yz tmn qdr pul verdi. Amma,
hmin mbl pul skndr anl nvvabn hakimiyyti
vaxt onlardan geri alnd v onlarn etibar kislrind
snnilik bdnamlndan baqa he n qalmad. Xlas,
smayl Mirznin snnilr rbti bard trk v tacik
camaat arasnda fikir yarand, amma onun qorxusundan he
ks bu haqda bir sz demy crt etmdi. Cnntmkan
ahn hakimiyyti vaxt tbrra xsusunda sz danan v
indi d z szlrindn dnmyn bzi lmalar sakitc
dayandlar, etibardan ddlr, onlarn xidmtlri qadaan
257
www.BayBak.com
01/06/2012
edildi v ar olmadan saraya glmk hququndan

mhrum oldular... Amma, qzlba mir v yanlar shbtin
bel aparlmas il qtiyyn razlamrdlar. Bir gn is
onun mclisind dedilr ki, mscidlrd eir demk v
divarlara eir yazmaq haramdr, Qzvin mscidinin
divarlarsa, camaatn yazd eirlrl doludur. smayl
Mirz hmi ilik trfdar olan Mir Zeynalabdin
Mhtsib Kaiy mscidlr gedib, divarlardan eirlri
pozmaq mrini verdi. O da, gedrk, smayl Mirzy xo
glsin dey, li v msum imamlar bard yazlm
mdhiyylri d pozdurdu. Bu i bzi adamlarn xouna
glmdi, trklr arasnda sz-shbt yarand. Bzi mirlr
v yanlar "Bai-Sadtabad" saraynda yb bel
dedilr: "Camaat ahn doma olu v eyx Sfi v li ibn
bu-Talib frzndi olan mridimizin v vlinemtimizin
mzhbi bard qrib shbtlr danr v onu ahn
dmnlri il dostluqda gnahlandrrlar. Bu, tin ki, bel
olsun. Bilmirm ki, bel sz-shbt sbb ndir? Camaatn
bel danna sbb n olmudur? Bizim sdaqtimiz v
sufiliyimiz mklata dar olmudur. Bu mklatn hll
olunmas n ahn yanna getmy crtimiz yoxdur.
Bzi asaqqallar v all adamlar deyirlr ki, bel shbtlr
qzlba etiqad il dzgn glmir v bu aily qar kfrdr.
Niy biz bu xsusda olan ehtimallara inanaq? Yox, gr ah
trfindn bzi msllr ortaya xm v boboaz
adamlarn tnsin sbb olmusa, bunun z d sassz
deyildir. Bu xsusda he danmamaq mslhtdir, nki
padahn hzurunda bu haqda shbt etmk biz bndlr
trfindn dbsizlikdir. Ayrca, kimin hddi vardr ki, bu
bard ondan bir sz sorua bilsin?32 Daha sonra ah
32
Eyni qaynaq s. 378, 379.
258
www.BayBak.com
01/06/2012
haqqnda sz-shbt byyr v sonunda ahn ldrlmsi

il nticlnir. Anlalan budur ki, tbrralar o qdr
gclnmidilr ki, dvltin bas bil, onlara bata
bilmmi.
Tbrralar byllikl tarixdn silinmdilr. Gndn
gn gclndilr. Gnmzd d camilrd onlarn lnt
yadrmalar davam etmkddir. hmd Ksrvi Mrut
hrkti zamannda da onlarn aktiv olduqlarn
yazmaqdadr: Sfvilr zamanndan Tbrizd mvcud olan
tbrra drvilr mrut zamanlarnda da aktiv idilr.
Bunlara hm d lnti deyilir. Lntilr, zllikl
mhrrm aynda slamn ilk alarndak peyqmbrin
yaxn yandalarna yksk ssl lnt gndrirlr.33
ah Abbas dnmind Lbnandan molla axn nisbtn
dursa da, ah Abbasn lmndn sonra yeni axnlar
balad. Ancaq xrafat yuvalanmd v ah Abbas z d
bunlardan biri idi. Mhtam Kaani ah Abbasn zl
airlrindn biri olmu. ahn sfrlrind yannda bulunur
v onu farsca yazd eirlrl mdh edirdi. Bir gn ah
Abbasa yazd mdhiysini oxuyur. ah sblir v deyir:
Ndn mni klbli (linin kpyi) dey vsf
etmmisn? Mn li qapsnn kpyiym. Bir daha mni
klbli olaraq mdh etmsn azn qaynar qurunla
doldurram. Kaani cavab verir ki: Mn bir airm. Frq
etmz, Siz kimi istsniz onu mdh edrm.34
Bu molla axnnn iind Molla Mhmmd Baqir
Mclisi d var. Bhar-ul nvar, Haqq-ul yqin v
Helyt-l mttqin kitablarnn yazar Krkinin
xraflri zrin baqa xraflr artracaq v bu
33
34
hmd Ksrvi, Tarixi-mrut, s. 131.

li riti lvi isi v sfvi isi s. 17.
259
www.BayBak.com
01/06/2012
xraflrindn dolay da dvlt trfindn dllnckdi.

110 cilddn ibart olan Bhar-ul nvarn bir tk cildi bir
millti tarixin qaranlna gmmy yetrlidir. Zatn tarixin
qaranlna gmlmzn d ndni bu xraflr oldu.
slamiyti z ana qaynandan ayrb irqi bir tfsir tabe
etdilr. Molla Mhmmd Baqir Mclisinin slam
anlayna baxalm:
nc siratn (yolun) doru olduuna inanmalsnz. O da
chnnmd bir krpdr ki, btn yaranmlar qiyamt
gnnd onun stndn kecklr. Onu sirat krps
olaraq aqlayrlar. Qldan inc, qlcdan ksrli v atdn
yaxcdr. Mmin olanlar ldrm hz il bu krpnn
stndn keib cnnt gircklr. Sulularn ayaqlar
titryck chnnm dcklr. Chnnmin yeddi qat
var. 1-Chnnm. 2- Sir. 3- Sqr. 4- Chim. 5- Lza. 6Htmm. 7- Haviy. Chnnmin ikisi isti hmim v
qtran, yemyi d zqqumdur. sti hmim irk v irindn
ibartdir. Bu, el bir ikidir ki, ondan birc damla dniz
drs, dniz suyundan in btn canllar mhv olar.
Chnnmd iind 70 min ev olan bir zrr var. Hr evin
d iind 70 min otaq. Hr otaqda 70 min fi lan. Hr
finin qarnnda 70 min zhrli saxs qab var. Chnnmin
atinin hrarti 70 drc bu dnyann atindn artqdr.
Ayrca, chnnmin 40 buca var. Hr bucaqda 40 lan var.
Hr lann qarnnda 330 qrb var. Hr qrbin aznda 330
zhrli di var. Chnnmd drin bir quyu var. Bu
quyunun qapa kildiyind at pskrr. Sud adnda
misdn bir da var. Bu dan iind qaynar misdn oluan
bir axar ay var. Chnnm hli bu dan iindki qaynar
misd yanmaqdan zab kcklr. Chnnm hlinin
260
www.BayBak.com
01/06/2012
ayaqlarnda atdn buxov var. Bu buxovun hrartindn

balarnn ii qaynayr.35
16-c srd Avropa Orta a qaranlndan ayrlb
aydnlanma rnesansna girdiyi bir zamanda bizim almz
bu kimi xraflrl qaranla gmmlr, Dou Orta
ann qorxunc qaranlna. Bu qaranlqda dorunu
grmk olmaz. 16-ci srd insan alnn nndki ngllr
Qrbd qaldrlmaa balarkn, bizd insan alnn hbs
edilmsin frman verilmidir.
Osmanl dvltinin gtirdiyi snni riti qbul etmyn
lvi trkmnlr dvltldikdn sonra i ritini
mnimsyn
Sfvilr
trfindn
d
dlanaraq
yalnzladlar. Yoxlua trk edildilr. Varlqlar bil, tarixd
qalmaz oldu.
Sfvilrin sonu
Sfvi dvlti byk bir hycanla v lvilrin byk
midlri il qurulmudu. lvilr snni v i ritin
35
Mhmmd Baqir Mclisi Hqq-l yqin, M. F.

Axundov Mktubati-Klamlddvl s. 27.
261
www.BayBak.com
01/06/2012
dayanmayan bir dvlt qurmaq istmidilr. Ancaq dvltin

hquq dznini v ilklrini oluduracaq kitablar yox idi.
Yalnz saz alb eir sylmkl d dvlt idar olmaz. Yan
trfdn kitab v hquq ilklri olan birilri glib dvlti
qapar. Faruq Smr kimi bzi tarixilr Sfvi dvltinin
qurucu bann rdbild v vurucu qollarnn Anadoluda
olduunu savunarlar. Ancaq tarixi gerklr bunun trsini
gstrir. Sfvi dvltinin hm qurucu ba v hm d
vurucu gvdsi hr ikisi d Anadoluda idi. Sfvi dvltinin
qurulu klini tsvir edn eyx Bdrddin olmudur.
Bdrddindn 27 il sonra Anadolaya gedn eyx Cneyd
sadc Bdrddinin kitablarndak aqlamalara uyum
salam, n o, n d Heydr v smayl zlrindn bir
aqlama kitab miras buraxmamlar. Sfviyni quran da
Bdrddinin yrtilrin uyum salam lvilr olmudur.
Azrbaycan is, aqca Sfvilr dirnmi, ancaq
Bayndrl dvltindki i savalar v gcl bir liderin
Bayndrllar iindn xa bilmmsi dvlt boluu
yaratm. Bu boluqdan smayl kimi kimliyi blli olmayan
karizmatik bir gnc yararlanaraq Sfvi dvltinin
quruluuna girimi. Daha sonra Anadoludan Azrbaycana
axn edn Anadolu qzlbalar.
Sfvilr hzla balayb, hzla da yox oldular.
Qzlbalar zlrindn he bir miras buraxmadan tarixdn
kildilr, hm d ox acverici kild kildidlr.
Qurduqlar dvlti ranladraraq kildilr. Trkstan v
Anadolu arasnda ideolojik bir snr oluduraraq tarixdn
kildilr. Azbaycan trklrini rani kimliy tslim edrk
kildilr. Tarixd bel bir rnk olmamdr. Min
fdakarlqla dvlti qurub baqa etnosa buraxmaq rnyi,
yalnz qzlbalara zgdr. Sfvilrdn miras qalan sadc
yas v alama, axsey-vaxsey trnlri oldu. Bir da dan
262
www.BayBak.com
01/06/2012
stn qoyub yapdqlar bir ey olmad. Bayndrldan v

skilrdn n qdr memarlq abidlri vardsa, hamsn
yox etdilr. Sanki Azrbaycan yox etmkl grvlnmi bir
hrkt imi. lkni imamzada mzarlar il doldurub yoxa
xdlar.
Sfvilrin bitiindn sonra Nadir ah iqtidara glmidir.
farlarda Sfvi glnyinin trsin olaraq ah sz
isimdn nc deyil, isimdn sonra glmidir. ah sznn
isimdn nc glmsi fars dilinin trkibi v isimdn sonra
glmsi trk dilinin cml yapsdr. Nadir ah iqtidara
gldikdn sonra trk-slam Birliyi qurmaq yolunda bir ilr
grmk istr. Bu yolda Osmanldan yardm bklr.
Nadir ah, Osmanl hkmdar Birinci Mahmuda gndrdiyi
mktublarda Osmanl v znn trkmn qvmnn n
byk ailsi olmasndan yazar v tez-tez qvmi
qohumluqdan bhs edr. Osmanl divanndan alnan
mktublarda Nadirin duyqularna laqeydlik vardr.36
Osmanl da zn trk demkdn hrkmkd idi. Sfvilik
ubiynin saxta hdislrin uyub tarixdn silindiyi kimi
Osmanl da mvilrin saxta hdislrini doru olaraq qbul
etdiyindn trk dilin ehtiyac duymamaqda idi. mvilrin
saxta hdislrind cnntin dilinin rbc olaca
vurqulanrd. mvi-rb irqiliyinin uyduruq hdislri
qarsnda Osmanl tslim olmudu. Cnntin dili rbc
olacaqsa, ndn bu dnyann da dilini rbc etmylim
dncsi saxta Osmanlca dili dourdu. Birdn-bir rb
dilin kemk mmkn deyils, o zaman yava-yava
keilmli idi. Osmanlca deyiln v he bir dilbilgisin tabe
olmayan saxta dil, saxtakarln v mvi-rb irqiliyinin
oyunbazlndan baqa bir ey deyildi. Doru olmayan
36
Faruq Smr Ouzlar Bak-Yaz nriyat 1992.
263
www.BayBak.com
01/06/2012
tarixdn silinir,tarix z saxtakarl qbul etmir. 600 il

tarix qarsnda ox da uzun bir zaman deyil. Ancaq gl gr
ki, Osmanln da tarix z mzarlna srkldiyind bu 600
ildn he bir ey miras qalmad. N bir Hafiz, n bir ttar,
n bir Mvlana. He bir ey. Qara rzgar kimi sib
kemilr.
Cnntin dilinin rbc oluu kimi nmli bir qonunu
Tanr aqca Quranda ndn duyurmamdr? bni-rbi
deyirdi ki, peyqmbr z dnminin tibbi, fiziki, kimyvi
bilgilri haqda he bir bilgisi yox idi. Buna gr d bnirbini tkfir edn, kafir sayan olmad. Quranda aqca
sylnir ki, Sndn ruh haqqnda sorarlar. De ki, ruh
Tanrnn bilcyi idir. Siz bu haqda ox az bilgi
verilmidir.* Cnnt-chnnm lmdn sonra is, ruhlar
dnyasna aid is, bu haqda Qurann mhkm aytlri
ortada ikn peyqmbr Qurana trs olan szlri nec
syly bilrdi? Cnntin dilinin rbc olacan nec
syly bilrdi? O zaman chnnmin dili hans dil olacaq?
Yoxsa chnnmd dil lazm olmayacaq? Cnntin dilinin
rbc olacan sylmis, chnnmd hans dilin
olacan
ndn
sylmmi?
slind
sulular
sorqulanacaqsa, dil chnnmd lazm olar, cnntd deyil.
Gnahlarna insanlar cavab vermlidirlrs, bunu bir dild
anlatmaldrlar. Yoxsa cnnt gednlr dil lazm deyil,
sorulara da cavab yox, hr ey Tanr qatndan bilinmkd.
Kek bu Osmanlda al olsayd v chnnmin dili
trk olacaq dey bir hdis uydursayd. rblr daxil
btn mslmanlar trk dilini yrnrdilr. nk
mslmanlarn oxunun yerinin chnnm olaca blli. N
kitab oxuyan var, n elml uraan var. Tanrnn verdiyi
*
Quran 17-ci sur, 85-ci ayt.
264
www.BayBak.com
01/06/2012
al imkanlarn qullanan yoxdur. Allah o dnyada

sormazm ki, bu al ndn o dnyada dnsl almalara
adamayaraq geri gtirdin? Ancaq n etmk olar ki, insan bir
yanla da inandnda ondan vaz kemsi tin idir.
Osmanl bu batil iman gtirmidi. Batil inanclar hm
Osmanlnn, hm d Sfvinin soyunu qurutdu. Sfvi
ubiy batilin, Osmanl da mvi irqiliyinin uyduruq
hdislrin iman gtirmidilr. Btn dillr Tanr iradsinin
rn deyilmi? Ndn Tanrnn yaratd trk dili xor
grlmdr? Bu, Tanr iradsin qar aqca savamaqdan
baqa bir ey deyildir v Tanr da onlar tarixdn ylsin
sildi ki, he bir izlri qalmad. Tanr iradsin qar
xdqlarndan dolay o dnyada chnnm atind yaxlb
yaxlmadqlarn bilmirik. Hr eyi biln Allahdr. Ancaq
sulular czalanmal. Osmanl da Sfvi kimi tarixdn
silindi. He bir iz buraxmadan tarixdn yox oldular. Qalan
izlrinin dilini onun varislri bilmmkddir v he bir
zaman da bilmycklr. O saxta dili bilmy grk
qalmamd. Ayrca, o saxta dild rb-mvi v Osmanl
devirmlrinin xst xyallarndan baqa he bir ey
yoxdur. slind Sfvi dvltinin quruluu v
Azrbaycanda trklyn rani kimliy tslim ediliinin ana
sbbi Osmanlnn z soyunu sevmmsi idi. Osmanlnn bu
soy sevmzliyi zndn mir Teymur da Anadoluya
saldrdnda Anadolu byliklri Teymurdan yana oldular,
nk mir Teymurda milli rf v qrur hissi var idi.
Osmanlnn dilini Anadolu trkmnlri anlamrd. Dilini
anlayaca bir dvlt ehtiyac duymudu. Banda
devirmlr durmayan v devirm katiblrin qulland
saxta bir dil olmayan dvlt dznin trkmnlrin
bilincaltnda bir ehtiyac var idi. Olaylarn ortaya x
qayna bu ehtiyac idi. Ancaq Osmanl saraynda mvi
265
www.BayBak.com
01/06/2012
irqilyinin uydurduu hdislr yuvalanmdsa, Sfvilri d

700 yz illik tcrbsi olan ubiy l keirdi. Anadoluda
hr etnos z haqqn istrkn trklr qar nifrt duyqusu
sasnda teorilr rtdilr. Mslman rblr bil, trklri
sevmz oldular. Bu olaylar Osmanlda trklk bilincinin
douuna gtirib xaracaqd. Ancaq Sfviyd bu ehtimal
da olmadndan sonuc frqli oldu.
Nadir ahn giriimlrin iar etmidik. Nadir ah
Osmanldan yardm glmdiyini grb tk bana bu ii
zmy giridi. slam Dnyasnn snni v i alimlrini
dvt etdi. Onlar n hr trl rahatlq v qolayl salad.
mr verdi ki, oturub dartsnlar v vardqlar sonucu ona
bildirsinlr. gr i slam kknli is, onu beinci mzhb
olaraq duyuralm, yox deyildirs, ortadan qaldralm. i v
snni alimlr dartdlar. Bu dartmalar Hcuci-qtiyy
ad il kitabladrld. i alimlrinin sylyck sz
qalmamd. Sonucu Nadir aha bildirirlr v Nadir bu elmi
dartmaya dayanaraq Frmani-ahi adnda lksind bir
genlg yaymlad. Bu genlgd bubkiri, mri,
Osman, Ayini svmk yasaqlanr v ah smail ktlrin
kts olaraq duyurulurdu. Bu genlgni olduu kimi burda
verlim:
Frmani-ahi
nc Allah talaya snram. Biliniz ki, ah smayl
Sfvi, 1501-ci ild zhur etdi. Cahil xalqdan bir qismini
yanna toplad. Bu alaq dnyan v nfsinin istklrini l
keirmk n mslmanlar arasna fitn v fsad soxdu.
shabi kirami symyi, iliyi ortaya xard. Bylc
mslmanlar arasna byk bir dmanlq soxdu.
266
www.BayBak.com
01/06/2012
Mnafqlik v dmnlik bayraqlarnn almasna sbb

oldu. yl oldu ki, kafirlr, rahat v qorxusuz yaayr,
mslmanlar is, bir-birlrini yeyir. Bir-birlrinin qanlarn,
namuslarn tlf edir. t bunun n, Muan
meydanndak toplantda, byk-kiik hpiniz, mni ah
yapmaq istdiyiniz zaman bu istyinizi qbul edrsm, siz
d, ah smayl zamanndan bri, lkmizd yerlmi olan
pozuq inanlardan v bo szlrdn vaz kecyinizi
bildirmidiniz. Qiymtli ddlrinizin mzhbi olan v
mbark adtlrimiz olan, drd xlifnin haqq v doru
olduuna qlb il inanacanz v dil il d sylycyinizi,
bunlar symkdn, ktlmkdn saqnacanz v
drdn d sevcyinizi sylmidiniz. It bu xeyirli ii
qvvtlndirmk n seilmi alimlrdn, dinin bal
yksk zatlardan sorudurdum. Hpsi dedi ki,
Peyqmbrimizin haqq yoluna ard gndn bri,
shabe-i raidin olan drd xlifnin hr biri, dini-mbinin
yaylmas n canlarn v mallarn fda etdilr. Bu
uurda oluq-ocuqlarndan, mi v daylarndan ayrldlar.
Hr sz, iftiraya, oxa qatlandlar. Bundan dolay,
Rsulullah fndimizin xsusi shbtlri il rflndilr.
Bylc (mhacirlrdn v nsarlardan, ilri olanlar)
malindki ayti-krim il mdh v snaya qovudular.
Yaxlarn fndisi vfat etdikdn sonra mmtin ilrini
grn, shabi-kiramn byklrinin szbirliyi il xilaft
gldilr. Birinci xlif maara arxada bubkr Sddk
oldu. Bundan sonra xlifnin tyini v shabi-kiramn
qbul etmsi il mr Faruq oldu. Ondan sonra alt kii
arasndan szbirliyi il Osman ibni-ffan oldu. Daha sonra
Allahn aslan, arayanlarn aranlan, alacaq eylrin
xzinsi li ibni butalib xlif oldu. Bu drt xlifdn hr
biri kndi xilaftlri zamannda bir-birilri il uyqun, hr
267
www.BayBak.com
01/06/2012
trl ayrlq lksindn tmiz idi. Qardalq v birlik zr

idilr. Hr biri slam mmlktlrini irkdn v mriklrin
kinindn qorudular. Bu drd xlifdn sonra mslimanlar
iman v etiqadda birlik idi. Hr n qdr zaman v srlr
kemsi il islam alimlrinin oru, hc, zkat v baqa
yaplacaq ilrd ayrlqlar oldusa da, fqt inanlacaq
eylrd v Rsulullah v onun shabn sevmkd v
hpsini xalis olaraq tanmaqda he bir qsur, ksiklik v
pozuqluq olmad. ah smayln ortaya xmasna qdr
btn slam mmlktlri byl saf v tmiz idi. Sizlr
slim alnzla v tmiz qlblrinizin irad il sonradan
xarlan shab-kiram symk v i olmaq yolunu ox
kr buraxdnz. Dini-islam saraynn drd tml diryi
olan drt xlifnin sevgisi il qlblrinizi ssldiniz. Bunun
n mn d bu sz verdiyimiz be qrarmz gylr kimi
yksk, qaralarn v dnizlrin xaqan, hrmeynirifeynin xidmtisi, yer znn ikinci Zlqrneyni, byk
slam padah, qardamz, Rum mmlktlrinin sultanna
bildirmyi sz verirm. Bu ii arzumuza uyqun olaraq
bitirlim. Bu yazdqlarmz Allah talann yardm il abuq
meydana xsn! imdi bu xeyirli ii qvvtlndirmk n
Mollaba li kbr v baqa yksk alimlrimiz bir
tzkir yazdlar. Bylc btn bh prdlrini yrtdlar.
Yaxca anlald ki, btn bu iftiralar, bidtlr v ayrlqlar,
ah smayln xard fitnlrdn domudur. Yoxsa
ondan ncki zamanlarn hi birind v slamn
balanqcnda btn mslmanlarn imanlar, dnclri
tk bir yolda idi. Bunun n Allah talann yardm il v
Onun qlblrimiz sunmas il bu rfli v yksk qrar
alm bulunuruq. slamiyytin balancndan ta ah
smayln xmasna qdr btn mslmanlar, xlfayiraidini haqq, doru xlif bilirdi. Hr birini haql olaraq
268
www.BayBak.com
01/06/2012
xlif oldu bilirlrdi. Bunlar symkdn, ktlmkdn

kinirlrdi. Xtib fndilr v byk vaizlr minbrlrd
v drslrd bu xliflrin yaxlqlarn, gzl hallarn,
stnlklrini sylrlrdi. Mbark ismlrini sylrkn v
yazarlarkn ehtiramla yad edilrdi. Drin alim v stnlrin
z (Mirz Mhmmd li) hzrtlrin mr eyldim ki, bu
Frmani ahimizi btn lk hrlrin yaysnlar. Milltim
d eitsin v qbul eylsin. Buna uymamaq, qar glmk,
Allah talann zabna v ahnahn qzbin sbb
olacaqdr. Byl billr.36
Ancaq n Sfvilrdn, n d Nadir ahdan v n d
digrlrindn glck nsillr n he bir maddi srmay
miras qalmamdr. Savalar v yamalarla dvlt budcsi
doldurulmu v trklr srmay rtimi qonusunda he bir
tcrby sahib olamamlar. nk srmay rtimi
baqalarna buraxlm v trklr, yalnzca sava makinas
kimi qullanlmlar. Sava teknolojisi glidikdn sonra da
trklrin qlc savamalarna ehtiyac qalmam, lind he
bir srmay olmadan yazqszla trk edilmilr.
Gnmzd d lind srmay olan trklr srmay
qazanm srcind asimil olmular. nk srmaynin
qazanm dili trk olmam, trky ehtiyac bil
duyulmamd. Ona gr d qurduumuz byk dvltlrin
rtim etkni ya olmad, ya da trklr orda yer almadlar.
Modern tarix girdiyimizd llrimiz bombo idi. N
limizd bir ey var idi, n d dilimizd. sart tslim
olmann iki qoullar mvcud idi. N beyin tcrbsi vard,
n ticari v iqtisadi tcrb. Hzl asimilasionun sbbi d
bu olmudur. Dirnck maddi-mnvi gcmz
36
Hcuci-Qtiyy- Hak sznn vesikalar

Kitabevi, stanbul-2008, s. 42-43-44.
Hakikat
269
www.BayBak.com
01/06/2012
olmamdr. Trk yazanlar da adam yerin qoyulmam.

Fzuli trk dilini yksltm zrurtini anlamd. Osmanl
rvtxorlar doqquz aasn da vermdilr. O da Sultan
Sleymana gzl trk d ikaytnam adnda bir
mktub yazd. Mktubuna cavab glmdi. Ehtiyac iind
elns d trk yazmaqdan vaz kemdi.
Son sz
Atalar doru sylmilr: Niyyt hara, mnzil ora.
He bir millt yz illr boyu barnda dad niytin dna
xa bilmir. Blk istisnalar ola bilr. rnyin bugnk
Azrbaycan
Cmhuriyti
Rus
kolonizasionunun
mhsuludur. Ora da ran trkibind qalsayd bugn Baknn
halisi Tehrandak kimi Fars dilli olacaqd. Toplumlar
millt yapan onlarn tarixi v corafiyasi deyildir. Bunlar
yan etknlrdir. Toplumlar millt yapan onlarn
niytlridir. Hr ks kdiyini bir. Modern trk ulusuluu
tarixin qaranlnda qalb elnmmlidir. Bunlar bilgi
olaraq bilmnin zrri yoxdur. ada trk ulusuluu
toplumun btn qatmanlarn iin alacaq yeni bir niyt,
yeni bir amac blirlyrk buna gr dnsl rnlrini
gerkldirmlidir. Bu yeni amaca doru hrktin bir tk
dili olmaldr: Trk. Trklri dyiik azlarna gr
270
www.BayBak.com
01/06/2012
frqli adlarla sslndirmk trk ulusunun modern niyti il

balamaz. Bu, trk dilinin v trk ulusunun tarixdn
silinmsin xidmt edr. Dilimiz trkdir. Btn
varlmzn, duyqusal v dnsl amaclarmzn yansy
yeri trk dili olmaldr. Atatrkn trk dilini Osmanl v
Osmanlca sartindn qurtarma abas yax sonuc vermi,
Anadoluda trk dili z yaps zrind glim v
evrnsllm
srci
yaamdr.
Szdaarc
genilmidir. Bu, kndiliyindn bizim n bir frstdir.
Trkiyd dilin tcrblri gz nnd bulunaraq hzl
biimd tk trky doru hrkt edilmlidir. Bunu
baarmaq tin i deyildir, ox asandr. Yetr ki, bunu
ulusal namus v milli heysiyt kimi alqlayalm. Hans dild
oxumamza baxmayaraq anlatm, anlatm v iltiim
dilimiz trk olmaldr. slamiyt d bunu deyir. Allah
insanl frqli qvmlr biimind yaratdn aqca sylr.
Qvm blirlyn ana zllik onun dilidir. Dilini itirib
baqa milltin dilind dnn adam etnik kimliyini d
itirmi olur. Bu da Tanr iradsin qar davranmaqdr.
Sfviy dnmindn balayaraq toplumsal inancda
yayqnlaan tbrra, tvlla, tqiy kimi qavramlar v
bu qavramlarn kltrl rnlri trkn modern niytind
yer
alamaz.
Bu
qavramlar
nifrti,
dmnliyi
ardrmaqdadr. Evrnsl insan haq v zgrlklrin
qardr. Bu qavramlar v bu inanc yalan, fitnkar, riyakar
insanlar trbiy etmkddir. Bu da toplumsal psikolojinin
xstlnmsin olanaq salamaqdadr. Bu qavramlarn
kerli olmas n lkd zlm, fsad, diktatorluq
olmaldr. Qorxu hakim olmaldr ki, insan tqiyy
srklnsin. Bu qavramlar qorxu v cinayt zrind
qurulmudur. Kitabmn ax iind bu qorxunun nec
killnmsinin ayrntlarn anlatdm. Modern Sfviy
271
www.BayBak.com
01/06/2012
olaraq gnmzd hakim olan Xumeynizm qorxu stnd

qorulmudur. Bu, onun tbrra v tvlla anlayndan
qaynaqlanr. Tvlla v tbrra qavramlar z etibarn
tarixd qoruduqca ah smayl v Xumeyni kimi qatillr
uyqun frstlrd ortaya xacaqdr. slamda irqilik
yoxdur, tvlla v tbrra is, aqca irqilikdir. Allah Hz.
Mhmmd oul versydi v o oullarndan da evladlar
trsydi, tbrra v tvlla irqiliyi daha geni boyutlara
ulaa bilrdi. Peyqmbrin soyu olmaz, olamaz.
Peyqmbrin vhy dayanan yrtilri olar v nmli olan
da budur. Yoxsa hammz adm soyundanz. Mvlana
demi, gzl demi v biz d Mvlanann bu deyii il
bitirlim:
lk zldn varla srpilmiiz.*
08.03.2012
Farscadan eviri: Gntay. eirin tam trcmsinin burda

verilmsi yax olar:
Sylr olmular rnlr ol nfs
Gylrin sonsuzluundandr bu ss
Ol flklr seyrinindir kim bu saz
Sylr olmu byl tnburla boaz
Ilk zldn varla srpilmiiz.
Byldir sazlardak ol inlyi,
Anladar bir ox anmlar, dinlyi
ik*l rtms bizi torpaq v su
Kksmzd var zllik duyqusu
Ol zl gndn olan sslr glir
Musiqi klind bizd ykslir.
ik-Baqurd Trksind bh demkdir.
272
www.BayBak.com
01/06/2012
Qaynaqlar
123456789101112-
Oqtay fndiyev, Azrbaycan Sfvilr

dvlti
skndr by Trkmn, Tarixe-AlmarayeAbbasi
Hsn Rumlu, hsn-t Tvarix
Sid Nfisi, ran ictimai tarixi
Qiyasddin Xandmir, Hbib-s seyr
smail Mutlu, Tarihte ve Gnmzde
Caferilik
brahim mini, Ftuhati-ahi
nayt, Masir slamda siyasi dnc
Mahmud Xandmir, Zili-tarixi hbib-s
seyir,
Qzvini, Lobb-ul tvarix
Mthhri, slami elmlrl tanlq
Taha Hseyn, li v oullar
273
www.BayBak.com
13141516171819202122232425262728293031323334353637383940-
01/06/2012
Cahangayi xaqan mllifi blli deyil.

hmd Qffari, Tarixi-cahanara
bdi by Nvidi, Tkmilt-l xbar
Budaq Qzvini, Cvahir-ul xbar
Hilmi Ziya lkn, slam Dncsi
Venizlilrin sfrnamsi
Feridun by, Mnati-slatin
Mirz bdulla sfahani fnid, Riyaz-ul
lma
hmd Qumi, Xlast-t tvarix
Walter Hins, randa milli dvltin quruluu
Faruq Smr, Ouzlar
Faruq Smr, Sfvi dvltinin quruluunda
Anadolu trklrinin rolu
Hucuc-i Qtiy Trkiy Diyant Vaqfnn
yaynlar.
M. F. Axundov, Mktubati-kmalddvl
li riti, lvi v Sfvi isi
smayl Haqquzun, Osmanl tarixi
rf Xan Bitlisi, rfnam
Mntxb-l tvarix
Lyotar Frans, Fenomenoloji
Gadamer, Hqiqt v yntm
Babk hmdi, Heidegger v kkl sorular
Cemil Meri, Sosiloji notlar
Ankara Hsen Qazi Derneyi Yol dergisi
Trk Yurdu dergileri
Quran-krim
nal Nalbantolu, Martin Heidegger v
modern a
Will Dunrant, Mdniyt tarixi
Hak sznn vesikalar.
274
www.BayBak.com
4142434445464748495051525354555657585960616263646566-
01/06/2012
Karl Yaspers, Tarixin balanqc v sonu

Ettelaate siyasi-iqtisadi drgilri
L. N. Gumilev, Kavimlerin treyii ve yer
yzndeki yaam blgeleri
Karl Jaspers , Felsef ndir?
bulfzal Beyhqi, Beyhqi tarixi
Mvlana Clalddin Rumi, Msnvi
Fzuli, Divan
Nsimi, seilmi srlri
Nasirddin Sahibzzmani, nc xtt
Tarixi-Cuveyni
Michel Baliyev, eyh Bedreddin
rine Melikoff, Uyur idik uyardlar
Emre Kongar, Tarihimizle yzlemek
smayl Haqquzun, Osmanl tarixi
Mehmet Krknc, lvilik ndir?
Hna lfaxuri-Xlil lcr, slam
dnyasnda flsf tarixi
Mhmmd ibni- bdulkrim hristani,
lmell vl nhl
suli-kafi
Petroevski, randa slam
Ylmaz zakpnar, Kltr ve medeniyet
anlaylar ve yeni bir medeniyet teorisi
Barthold, slam medeniyeti tarihi
De Lacy Oleary, slam Dncesi ve
tarihteki yeri
Bedia Akarsu, Dil-kltr balants
Nasir Purpirar, Kemi krp, slamn
douu 1
Orhan Trkdoan, Trk toplum yaps
Reha amurolu, smail.
275
www.BayBak.com
6768697071-
01/06/2012
Farabi, deal devlet.

hmd Ksrvi, Mrut tarixi
Hilmi Ziya lken, Uyan devirlerinde
tercmenin rol
Fatim Mernisi, Prdlr arxasnda
gizldiln tarix
Baqa yan qaynaqlardan da istifad
edilmidir.
276

GuntayGencalp Sefeviler PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GuntayGencalp Sefeviler PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.BayBak.

Gntay Gncalp (Cavanir)

Quran 39-cu sur (Zumr) 9-cu ayt.

Mollalq qurumunun ortaya xmas

bir dnmin sartind bulunar. Douda v batdak orta

Cmil Meri bir ne srind, zllikl Sosyoloji

tarixi yenidn qurmaq deyildir. Iq aydnladar,

Eyni qaynaq s. 25.

inclmy almam. Bu yntm kndiliyindn tnqidi

Ylmaz zakpnar nsan dncsinin boyutlar tken

bir inanc durmudu. ingiz Xan aznlqda olan Moollara

Trk yurdu dergisi say 134 Ylmaz zakpnar

3- Dnclrin dnm tarixi. Douda tarixi srcd

Karl Yaspers Tarixin balanqc v sonu Farscaya

yanamaq grkir.9 Elmin oluduu tarixi ortamlarn

Will Duran Mdniyt tarixi giri kitab.

olmayan anlamsz v anlamszladrc yabanc szlr

olaraq gerkln tarix arasnda frq vardr. Tarix kemii

Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s.560.

olaraq glir v tcrbnin zlliklrini znd ks etdirr.

durumdur15 deyir. Tarix zrin yanam biimi il indiki

Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s. 652.

sfvizd trklr bu gn, htta ana dilind yazb-oxuma

hmd Ksrvi Mrut tarixi, s. 14.

qopmu v zmrlr dnda qalmdr.18 Milli bilincaltnn

Eyni qaynaq s. 69.

nifrt ortamnda doruluun n olduu blli olmaz. nk

oxsa, o lk dnc baxmndan bir o qdr geriddir.

Cemil Meri Sosyoloji notlar letiim yaynlar , 5- ci

Ancaq tarixd he bir fateh knll olaraq tslim olan

oxucu cavab vermlidir. Trklyn v slamiytin

gerkldirmidi. slamiytdn nc bylsin bir

ortaya mzhbi bir snr qoyulmu v Anadolu-Mrkzi

tmsil edn corafi mkan idi. ndiki Xorasan qismn

bulfzl Beyhqi, Beyhqi tarixi, (Zryab yayn evi,

Bunlar slamda irk saylsa da, corafi srtliklr, quraqlqlar

Aye rmi Bir rgt kltr rnyi olaraq Trk milli

mrlrin mtlq anlamda tabe olan kllr idilr. Bylc

haqqn iradsi il xalqn iradsinin birlmsidir. Onun n

Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar

Ayi il olan savalar ox qanl olmudu. Hz. Ayi

Hilmi Ziya lken Uyan devirlerinde tercmenin rol

toplumunda din v hkmt arasnda blli bir snr

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf

Onlar hm siyasi, hm d xlaqi liderlr idilr. mvilrin

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf

gstrmnin sorunu, yalnzca hdislrin saxta olub

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf

klmsinin sil mnas bilgi v elm demkdir.7 Dini qavram

Hilmi Ziya lkn, slam Dncsi lken yaynlar

alnmas grkn qonu da budur. Elmin susduu,

hli-snnt fiqhind balca iki byk mktb var:

Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar

gnah ilmi olan mslman artq dindn xmdr v

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf

dnr. O zaman hkmtin Qurey xanidanna mxsus

lmill vl nhl, 1-ci cild, s. 147.

aqca savunmaldr. Arc Xvaricin tam qarsnda baqa

Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar

bilr. nsann yax v pisi sez bilmsi n z aln

Mthhri, slami elmlrl tanlq, s. 157-159.

Mtzil mzhbini Bsrd qurmudur. 20 Klam elminin

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf