Hidroelektrik Santral Etkileri Uzman Raporu: Bahal Vadisi

HİDROELEKTRİK SANTRAL
ETKİLERİ UZMAN RAPORU:

BARHAL VADİSİ
Çağrı B. MULUK, Ayşe TURAK, Deniz YILMAZ, Uğur ZEYDANLI, C.Can BİLGİN
KASIM 2009
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
KAÇKAR DAĞLARI SÜRDÜRÜLEBİLİR ORMAN KULLANIMI

VE KORUMA PROJESİ
HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU:

BARHAL VADİSİ
HAZIRLAYAN
KASIM 2009
İÇİNDEKİLER
Özet .....................................................................................................................................5
1. Giriş .................................................................................................................................6
2. Amaç ...............................................................................................................................9
3. Yöntem ve Materyal ......................................................................................................10
4. Alan Hakkında Bilgi......................................................................................................10
4.1. Coğrafi Konum...........................................................................................................10
4.2. Biyocoğrafik Özellikleri .............................................................................................13
4.3. Biyolojik Çeşitlilik Önemi ve Koruma Önceliği ......................................................145
4.4. Flora............................................................................................................................17
4.5. Fauna ..........................................................................................................................19
4.6. Dereler ........................................................................................................................23
5. H.E.S.’lerin genel özellikleri ve proje alanında planlanan H.E.S.’lere ilişkin bilgiler..28
5.1. Hidroelektrik Santraller ..............................................................................................28
5.2. Planlanan H.E.S. ve Barajlara ait teknik ve idari bilgiler...........................................28
5.3 İnşaat unsurları ..........................................................................................................242
6. H.E.S. Planlama süreci ve proje alanında sürecin işleyişi.............................................44
6.1 H.E.S. lisans alma ve ruhsatlandırma prosedürü .........................................................44
6.2 Projelerde Gözardı Edilen Unsurlar ............................................................................46
6.3 Çevre Etki Değerlendirmesi Durumu ..........................................................................46
6.4 Ulusal yasal ve yönetsel düzenlemelerle çatışmalar....................................................48
6.5 Uluslararası düzenlemelerle çatışmalar .......................................................................49
7. H.E.S.lerin Bilinen Etkileri ve Proje Alanında Durum .................................................50
7.1. Genel Etkiler...............................................................................................................50
7.2. Yeraltı sularına etkileri ...............................................................................................57
7.3. Flora ve faunaya olan etkileri .....................................................................................57
7.4 Ormanlara etkileri........................................................................................................59
7.5. Sosyal ve ekonomik etkileri .......................................................................................60
8. Planlanan projelerin yapılması durumunda dikkat edilmesi gereken faktörler, alınması
önerilen tedbirler ...............................................................................................................65
8.1 Çevresel akım nedir?................................................................................................... 65
8.2 Bırakılması gereken cansuyu miktarları ..................................................................... 69
8.3 Balık geçitleri.............................................................................................................. 70
8.4 Yaban hayatı hareketlerine etkileri ............................................................................. 70
8.5 Bitki örtüsü üzerindeki etkiler..................................................................................... 70
8.6 Tarım........................................................................................................................... 71
9. Sonuç ve Öneriler ......................................................................................................... 72
Sorunlar............................................................................................................................. 74
Öneriler ............................................................................................................................. 77
EKLER.............................................................................................................................. 83
Ek-1................................................................................................................................... 84
Yusufeli ve Altıparmak’ta planlana HES’lerin inşaası sonucunda orman değerinde ortaya
çıkması beklenen kayıplar
Ek-2................................................................................................................................... 89
Bir H.E.S. Projesi Örneği – Bozkuş Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali Projesi
Ek-3................................................................................................................................... 90
Rapor Sunumu
HARİTALAR:
Harita 1 Kaçkar dağları sürdürülebilir orman kullanımı ve doğa koruma projesi

alanı
alanı yükseklik haritası
alanı havzalar ve dağ silsileleri
Harita 4 Dünyanın 25 sıcak noktası
Harita 5 Aşağı Kafkaslar Boşluk Analizi Öncelikli Biyolojik Çeşitlilik Alanları
Harita 6 Altıparmak ve Yusufeli için tür zenginliği
alanı akarsular
alanında yapılması planlanan Baraj ve HES’ler
alanında yapılması planlanan HES’ler
Harita 10 Altıparmak Vadisi HES 1
Harita 14 Bıçakçılar Vadisi HES
Harita 15 Hüngemenk Vadisi HES 1
Harita 16 Hüngemenk Vadisi HES 2
Harita 17 Küplüce HES
Harita 18 Yusufeli ve Altıparmakta halihazırda kullanılan turizm rotaları
TABLOLAR:
Tablo 1 Kafkasya bölgesinin biyolojik önemini gösteren küresel

araştırmalar
Tablo 2 Alandaki endemik bitki türleri ve tehdit kategorileri
Tablo 3 Proje alanında bulunan akarsu sistemlerine ait bilgiler
Tablo 4 Proje alanında yapılması planlanan HES’lere ilişkin bilgiler
Tablo 5 Alanda Yapılması Planlanan HES inşaat unsurları ve gerekli
alanlar
Tablo 6 Planlanan HES’ler için eğim grupları
Tablo 7 Yusufeli’nde yapılması planlanan baraj rezervuar alan eğim
grupları
Tablo 8 HES yapımından etkilenecek olan dereler
Tablo 9 Tennant yöntemine göre belirlenen minimum akışlar
Özet
Son yıllarda ülkemizin hidrolik enerji
Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı
potansiyelini kullanarak elektrik üretimi
ve Korunması projesi alanında da birçok
yoğunluk kazanmıştır. Elektrik üretimi
hidroelektrik santral projesi mevcuttur.
amaçlı Su Kullanım Hakkı Anlaşmaları
Bu çalışmada bu projeler genel anlamıyla
ile özel firmalara bu hak verilmesi
değerlendirilerek, alanın doğasına ve
sonucunda birçok firma, ülkemizdeki
insan yaşantısına nasıl etkileri olabileceği
farklı bakir akarsular üzerinde elektrik
araştırılmıştır. Alan özelinde bu projeler
üretimi için lisans almışlardır.
temelinde sorunlar saptanarak çözüm
Hidroelektrik santraller, işletim sırasında
önerileri geliştirilmiştir.
emisyon üretmemeleri nedeniyle çevre
dostu olarak bilinirler. Ancak,
hidroelektrik santraller yapıldıkları
alanlara bağlı olarak yapım aşamasında
ve işletim sırasında doğaya ve insan
faaliyetlerine zarar verebilirler. Kaçkar
5
1. Giriş
su kütleleri olarak, tamamen fayda
Uygarlığımızın tarihi kaçınılmaz bir sağlayıcı bir şekilde yaklaşılmıştır.
şekilde nehirlere bağlıdır. Dünyanın bir Günümüzde artan nüfus ve yaşam
çok eski uygarlığı büyük nehirler biçimindeki değişimler su kaynakları ve
yakınlarında doğmuş ve gelişmişlerdir. havzaları üstünde büyük baskılar
Günümüzün büyük şehirlerinin bile oluşturmuş, sonuç olarak akarsuların
sadece birkaç tanesi nehir kıyılarında çoğu insan kullanımı amaçlı bir şekilde
değildir. Zamanla, insan toplulukları değişime uğratılmış sadece çok az akarsu
yakınlarında bulunan su kaynakları ile doğal halinde kalmıştır.
vazgeçilemez bağlar oluşturmuşlardır
(içme suyu, tarımsal su, balıkçılık vs.). Akarsular ve çevreleri beş ana bileşenin
etkileşimini gerektiren karmaşık
Ne var ki, nehirlerin uygarlığın/insanların ekosistemlerdir:
gelişmesindeki önemi kirlilik, bozulma • Fiziksel habitat,
ve aşırı kullanımı da beraberinde • Akış rejimi,
getirmiştir. Uzunca bir süre dünya • Sistemin enerjisi veya besin miktarı,
nehirlerine tarım için su alınacak kaynak, • Biyolojik etkileşimler,
ulaşım için kanallaştırılabilecek alan ya • Su kalitesi
da enerji hasat etmek için dizginlenecek
Tüm bu bileşenler alandaki doğal yapının Ayrıca karar verme aşamasında 7

getirdiği tüm unsur ve oluşumların stratejik öncelikten oluşan yeni bir
dengeli, bütünleşik ve uyum sağlamış çerçeve geliştirmiştir;
biyolojik sistemlerin sağlanması ve
desteği ile biyolojik veya ekosistem 1- halkın onayının alınması,
bütünlüğünün devamlılığını sağlarlar. Bu 2- geniş ve ayrıntılı tercih analizi,
bileşenlerden bir tanesinde meydana 3- mevcut barajların değerlendirilmesi,
gelebilecek değişiklik tüm yapıyı 4- akarsu ve sağladığı geçim
etkileyecektir (Karr, 1998). olanaklarının korunması,
5- farklı ilgi gruplarının tanınması,
İnsanlık, tarihi boyunca akarsuların 6- kurallara uyulmasının sağlanması,
etrafında yaşayarak sunduğu 7- akarsuların barış, gelişme ve
olanaklardan yararlanmıştır. Günümüzde güvenlik için kullanılması.
bunlardan bir tanesi de akarsuların
enerjilerinden yararlanarak elektrik Komisyon, ayrıca beş elementten oluşan
üretmektir. Bu genel olarak akarsuların bir karar verme süreci geliştirmiştir:
önlerine barajlar konulup dizginlenmesi İhtiyaç analizi, farklı alternatiflerin
veya akarsu yatağındaki suyu yatağından değerlendirilmesi, proje hazırlanması,
alarak belli bir kot farkına kadar taşıyıp proje uygulanması ve proje işletilmesi.
düşürerek türbinleri döndürmek sureti ile
elektrik üretmektir. Dünya Barajlar Bu olgular her ne kadar büyük barajlar
Komisyonu bulgularına göre barajların için geliştirilmiş olsa da aslında konumuz
insanlığın gelişiminde önemli katkıları olan nehir tipi hidroelektrik santrallerin
olmuşsa da, birçok durumda özellikle geliştirilmesinde de uygulanabilir.
sosyal ve çevresel açıdan kabul edilemez
veya sıklıkla gerekli olmayan bedeller Henüz kalkınmakta olan ve buna bağlı
ödenmiştir. problemlerini tam olarak çözememiş
ülkemizde çağdaş yaşantının koşullarının
Komisyon, su ve enerji konularındaki devam edebilmesi ve sanayinin artan
karar verme aşamasında barajların çok enerji ihtiyacının sağlanabilmesi önemli
fazla olan sosyal ve çevresel bir sorundur. Ülkemiz enerji konusunda
maliyetlerinden kaçınılması için beş çoğunlukla dışa bağımlıdır. Özellikle,
temel değer belirlemiştir: elektrik enerjisinde bu dışa bağımlılığın
azaltılarak ülkenin gelecek ihtiyaçları da
1. Adalet, göz önünde bulundurularak yerel ve
2. Sürdürülebilirlik, yenilenebilir kaynaklara yönelinmesi bir
3. Verimlilik, zorunluluktur.
4. Katılımcı karar verme
5. Sorumluluk. Bu doğrultuda, Elektrik Enerjisi Piyasası
7
ve Arz Güvenliği Strateji Belgesinde 1 H.E.S. yapmak üzere Devlet Su İşleri

2023 yılına kadar teknik ve ekonomik Genel Müdürlüğü’ne (DSİ) toplam
olarak değerlendirilebilecek hidroelektrik 18.767 MW gücünde 1428 adet H.E.S.
potansiyelimizin tamamının elektrik başvurusu yapılmış, 11.292 MW
enerjisi üretiminde kullanılması gücündeki 366 adet projeye Enerji
sağlanacaktır denmektedir. Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK)
tarafından lisans verilmiştir.
2008 yılında elektrik tüketimimiz bir
önceki yıla göre % 4.2 artarak 198.0 Hidroelektrik enerji üretiminin doğal,
milyar kWh, elektrik üretimimiz ise bir tarihi ve kültürel varlıklar ve sosyo-eko-
önceki yıla göre % 3.5 artarak 198.2 nomik çevre üzerinde (boyutları projeden
milyar kWh olarak gerçekleşmiştir 2. Bu projeye değişen) bir çok etkisi mevcuttur.
ihtiyaç yılda ortalama % 7 (düşük Barajlı projelerde etki çoğunlukla su
senaryoya göre % 6,3) oranında altında kalan taşınmazlar ve yöre
artmaktadır. 2008 yılında ülkemiz halkının yeniden iskânı, orman varlığının
elektrik enerjisinin % 16.77’si yok olması, nadir ve nesli tehlikedeki
hidroelektrik santrallerinden (H.E.S.) bitki ve hayvan türleri konularında ortaya
sağlanmıştır. Bu oranın artırılması ve çıkmaktadır. Buna ek olarak, tesislerin
ülkenin hidroelektrik potansiyelinin yer seçiminde titiz davranılmaması
kullanılması Türkiye’nin önceliklerinden çevresel açıdan hassas yörelerde birçok
biri olarak gösterilmektedir. Bu projenin iptalini gündeme
kapsamda özel sektöre akarsularımız getirebilmektedir. Ayrıca, karşılaşılan en
kiralanarak H.E.S. yapma ve işletme büyük sorunlardan biri de uzun tünel al-
imkanı sağlanmıştır. ternatifleri ve baraj yapısından santrale
kadar olan nehir kesitine yeterli miktarda
Özellikle Yenilenebilir Enerji ile ilgili su bırakılmamasıdır 3.
Kanun’da alım garantisi ve bazı
destekleme mekanizmaları yer almıştır. Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman
Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanun’da Kullanımı ve Korunması Projesi alanında
ve “Elektrik Piyasasında Üretim toplam 30 adet H.E.S. projesi
Faaliyetlerinde Bulunmak Üzere Su bulunmaktadır. Proje sayıları farklı
Kullanım Hakkı Anlaşması görünebilir çünkü tek bir proje isminin
İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar altında birden çok H.E.S. projesi
Hakkındaki Yönetmelik” çerçevesinde de olabilmektedir. Bunlardan 1 tanesi
(Esendal H.E.S.) işletimde, 9 tanesinin
Su Kullanım Hakkı Anlaşması
1 tamamlanmış, 2 tanesi Su Kullanım
http://www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar/Arz_Guve Hakkı Anlaşması Taslağı, 12 tanesi
nligi_Strateji_Belgesi.pdf
2
Elektrik Üretin Anonim Şireketi, 2008 Yılı Elektrik
Üretimi Sektör Raporu
3
http://www.euas.gov.tr/_EUAS/Images/Birimler/apk/ TMMOB (Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği),
EUAS-Sektor_Raporu2008.pdf Su Raporu, 2009
fizibilite, 6 tanesi ön rapor verilmesidir. Bu nedenle H.E.S.

aşamasındadır. Projelerin toplan kurulu projelerinin tesisi söz konusu olduğunda
gücü 311,22 MW olup yıllık ortalama sosyal ve teknik anlamda doğan
üretimi 1045,50 GWh olması sorunlarla Valilik ve ilgili idareler
planlanmaktadır. Türkiye’nin 2008 yılı çözümü imkânsız problemlerle
toplam elektrik enerji üretimine göre karşılaşmaktadır. Ayrıca, projelerin
proje alanında üretilecek elektrik enerjisi hazırlanma aşamasında halk ve yerel
miktarı ülkemiz elektrik enerjisinin % kurumların bilgilendirilmeden,
0.5’ini karşılamış olacaktır. projelerden etkilenecek doğal, sosyal ve
kültürel yaşam yeterince araştırılmadan
Bu projelerden 8 tanesinin (Cala H.E.S., Su Kullanım Hakkı Anlaşmalarının
Bozkuş Reg. ve H.E.S., Demirdöven imzalanması da önemli bir sorundur.
H.E.S., Pınar Reg. ve H.E.S.ve Damla 1-
2-3-4 Reg. ve H.E.S.) Çevre Etki Alanı etkileyecek olan diğer bir
Değerlendirme çalışmaları devam hidroelektrik projesi de, yapılması
etmektedir. İşletimde olan Esendal planlanmakta olan Yusufeli Barajı ve
H.E.S. 1980 yılında Köy Hizmetleri hidroelektrik santralidir. Bu projenin
tarafından yapılarak üretime geçmiştir. gerçekleşmesi ile şimdiki Yususfeli İlçesi
Planlanan H.E.S.’lerin harita üzerinde de dahil olmak üzere 17 köy kısmen veya
gösterimi için Ek-1’e bakınız. tamamen sular altında kalacaktır.
Proje alanında planlanan H.E.S. Bu raporda, proje alanındaki mevcut su

projelerine bakıldığında; % 70 civarında potansiyelinin elektrik enerjisine
eğimli, 1000 m’yi aşan derinliklere sahip dönüştürülmesi amacıyla planlanan farklı
vadilerde (Altıparmak, Dokumacılar- aşamalardaki H.E.S. projeleri bir bütün
Yüncüler, Tekkale) akmakta olan olarak irdelenmeye çalışılacaktır.
derelerdeki elektrik enerjisine
dönüştürülebilecek suların tamamına
yakını, kanal yada tünellere alınmak
suretiyle nehir tipi H.E.S. santralleri 2. Amaç
kurulması şeklinde planlanmıştır. Bu
planlamada projelerin yöredeki çevreye, Bu çalışmada amaç Kaçkar Dağları
sosyo-ekonomik ve kültürel yapıya Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve
olabilecek etkileri ne yazık ki yeterince Koruma Projesi alanındaki akarsular
değerlendirilmemiştir. üzerinde yapılması planlanan
hidroelektrik santral projelerinin (H.E.S.)
H.E.S. projelerindeki en büyük proje alanı üzerinde olabilecek etkilerinin
sorunlardan bir tanesi, E.P.D.K Lisans ve bu etkilerin azaltılmasına yönelik
Başvurusu yapılan nehir ve dereler için, alınabilecek önlemlerin
Artvin Valiliği ilgili ve bağlı kuruluş değerlendirilmesidir.
görüşleri alınmadan lisanslar
9
Dosyasına ve Damla 1,2,3,4

3. Yöntem ve Regülatörleri, H.E.S., Beton Santrali ve
Konkasör Tesisi Projesi Ç.E.D. raporuna
Materyal ulaşılabilmiştir. Rapordaki
değerlendirmeler bu dokümanlara ve
Proje bölgesinde yapılması planlanan başka H.E.S. projelerinin analizlerine
H.E.S. projeleri ile ilgili mevcut bilgiler dayandırılmıştır.
ve bu projelerin alana olabilecek etkileri
ile ilgili bilgiler literatür taraması, ve
proje uzmanları ile görüşmelerle
toplanmıştır. Proje ekibi 2006 yılından
4. Alan Hakkında
beri bölgenin florası, faunası,
ekosistemleri ile ilgili araştırmalar
Bilgi
yapmakta ve veri toplamaktadır.
Ayrıca, 14-17 Temmuz 2009 tarihleri

4.1. Coğrafi Konum
arasında proje bölgesine gidilerek, H.E.S.
Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman
alanları görülmüş, yerel kişi ve
Kullanımı ve Koruma Proje bölgesi
kurumlarla görüşülerek bilgi
1.800 km2’lik bir alanı kaplamaktadır.
toplanmıştır.
Artvin İli Merkez İlçe ile Yusufeli İlçesi
sınırlarındaki proje alanı iklimsel ve
Diğer bir önemli veri kaynağı da CBS
ekolojik yapısı ile çok önemli bir bölge
(Coğrafi Bilgi Sistemleri) katmanları
durumundadır. Çoruh nehri, Karadeniz
olmuştur. Sayısal yükseklik modeli başta
bölgesinde Akdeniz ikliminin hakim
olmak üzere, bitki örtüsü, ormanlar,
olduğu biyolojik çeşitlilik açısından
dereler, yollar, eğim, havzalar ile ilgili
oldukça ilginç bir bölgedir. Kaçkar
katmanlar kullanılarak çeşitli analizler
Dağları’nın güney yamaçları, Çoruh
yapılmıştır. Bu analizlerin sonucunda
Vadisi, Barhal Vadisi ve Hatila Vadisi
ortaya çıkan haritalar raporda
alanı karakteriz eden temel coğrafi
sunulmuştur.
oluşumlardır.
Bölgede planlanan tüm H.E.S.
projelerinin Proje Tanıtım Dosyaları,
fizibilite raporları veya Çevre Etki
Değerlendirmesi (Ç.E.D.) raporlarının
hepsine ulaşılamamıştır. Projeler
hakkında elde edilebilen bilgiler H.E.S.
projelerinin listelendiği tabloda
verilmiştir (sayfa 32, 33 ve 34).
Planlanan projelerden sadece Bozkuş
Regülatörü ve H.E.S. Projesi Tanıtım
11
13
Avrupa-Sibirya, Orta Asya ve Akdeniz.

Bitki coğrafyası açısından bakıldığında
da benzer bir durum söz konusudur.
Avrupa Sibirya ve İran-Turan gibi iki ana
bitki coğrafyası bölgesi Kafkasya
Dağları’nda kesişmektedir.
Kafkasya Ekolojik Bölgesi’nin güneybatı

koridorunda yer alan Barhal Vadisi’nin
temel özelliklerini denizden gelen nemli
havayı kesen yüksek Kaçkar Dağları
silsilesi belirlemektedir. Silsilenin kuzey
tarafında kalan yamaçlar ve vadiler çok
daha nemli karışık yaprak döken
ormanlara ev sahipliği yaparken güney
taraftaki Barhal Vadisi ve sırtları daha
kurak, iğne yapraklı ormanlardan
oluşmaktadır. Derin Çoruh Vadisi’nin
4.2. Biyocoğrafik etkisiyle de daha kurak hale gelen iklim
Özellikleri buradaki orman örtüsünün daha hassas ve
kırılgan olmasının da temel sebebidir.
Kafkas Bölgesi dünyada üçüncü
zamandan bugüne aktarılmış, sıcak-
ılıman iklime uyum sağlamış yaprak
döken ormanların, herhangi bir kesinti
olmaksızın var olduğu tek bölgedir.
Soğuk periyotlar süresince yaşanan
buzullaşma ılıman kuşak ormanlarını
etkisine alırken Kafkas Dağları
buzulların daha güneye geçmesine engel
olarak burada bir sığınak oluşmasını
sağlamıştır. Bu da Kafkasya Ekolojik
Bölgesi’nin sahip olduğu zenginliğin ve
etrafındaki sistemlerden farklılığının
temel sebebidir.
Bölgenin biyocoğrafik açıdan diğer bir

önemli özelliği geçiş bölgesi özelliği
taşımasıdır. Batı Palearktik Hayvan
Coğrafyası Bölgesi’nin üç ana alt-bölgesi
Kafkasya Dağları’nda buluşmaktadır:
Biyocoğrafik açıdan değinilmesi gereken 4.3. Biyolojik Çeşitlilik

diğer bir önemli nokta da Kafkasya Dağ
silsilesinin sağladığı buzul sığınağının en
Önemi ve Koruma
güzel örneğinin Barhal Vadisi’nde Önceliği
bulunmasıdır. Bu vadinin aşağı
kesimlerinde Akdeniz çalılıkları ve Kafkasya Ekolojik Bölgesi küresel
zeytinlerden oluşan bir bitki örtüsü ölçekte yapılan birçok bilimsel çalışmaya
bulunmaktadır. Derin Çoruh Vadisi’nin göre dünyanın biyolojik çeşitlilik
sağladığı mikroklima ile bu alanda açısından önemli ve koruma açısından da
Akdeniz iklim tipi ve buna uygun bir öncelikli alanlarından biri olarak ortaya
bitki örtüsü yaşamına devam çıkmaktadır:
edebilmiştir. Bu kalıntı ekosistem bütün
Kafkasya Ekolojik Bölgesinde sadece
Çoruh ve Barhal Vadisi’nde
bulunmaktadır.
Tablo 1: Kafkasya bölgesinin biyolojik önemini gösteren küresel araştırmalar

Kurum Çalışmanın Yılı Açıklama Kaynakça
Adı
Conservation 25 Global 2000 Dünyanın biyolojik çeşitlilik açısından ön Myers 1991,
International Hotspots plana çıkan ve korumada öncelikli yerlerini Myers ve ark.
tür zenginliği, endemizm oranı ve tehditlere 2000
göre belirleyen bir çalışmadır.
Conservation 35 Global 2003 Yukarıda bahsedilen çalışmanın biraz daha Mittermeier ve
International Hotspots genişletilmiş halidir. ark. 2003,
Myers 2003
WWF US Global 200 2002 Ekolojik bölgeleri temel alarak dünyanın Olson, D.M.
Ecoregions biyolojik çeşitlilik açısından önemli ve and E.
tehdit altında olan 200 ekolojik bölgesini Dinerstein.
belirleyen bir çalışmadır. 2002.
WWF Large Large 2006 Kafkasya gibi hayvan coğrafyası için küçük WWF 2006
Herbivore Herbivore sayılabilecek bir alanda 11 büyük otçul ve
Inititiative Hotspot beş büyük etçilin bulunmasını temel alarak
alanı bu açıdan sıcak nokta ilan etmiştir.
WWF ve Dünyanın 1994 Endemizm oranlarına ve sayılarına göre Boulos ve ark.
IUCN bitki dünyanın bitki endemizm merkezleri tespit 1994
endemizm edilmeye çalışılmıştır.
merkezleri
15
Harita 4: Dünyanın 25 sıcak noktası (Myers ve ark. 2000)

Vadisi yarattıkları sıcak mikroklima
Doğu Karadeniz Bölgesi de bu küresel etkisi ile bu alanın bitki örtüsünün
sıcak noktanın güney batısında yer korunmasını sağlamıştır. Bu yüzden de
almaktadır ve Batı Aşağı Kafkaslar bugün bu bölgede Akdeniz’e ait türlerden
olarak anılmaktadır. Bu bölge oluşan bir bitki örtüsü ve ekosistem
bozulmamış orman örtüsü, görmekteyiz. Bu özelliğin getirdiği
doğal yaşlı ormanları, zengin yaban zenginlik Aşağı Kafkaslar Boşluk
hayatı, ana kuş göç yollarından biri Analizi çalışmasında da çok net bir
üzerinde olması, yüksek bitki endemizm şekilde ortaya çıkmıştır. Bu çalışma
oranıyla biyolojik çeşitlilik açısından ön kapsamında Kars, Ardahan, Artvin ve
plana çıkmaktadır. Erzurum’u kaplayan 2.5 milyon hektarlık
bir alanda koruma önceliklendirmesi
Ayrıca Çoruh Vadisi ve Barhal sahip yapılmıştır. Yapılan bu çalışma
olduğu Akdeniz Kalıntı Ekosistemi ile sonucunda seçilen 21 tane alanla
bütün Kafkasya Ekolojik Bölgesi bölgenin biyolojik çeşitliliğinin
içerisinde bir eşi daha bulunmayan bir %89’unun korunabileceği ortaya
özellik göstermektedir. Buzul çıkmıştır. Bu 21 alanın 7 tanesi Barhal
dönemlerinde yaşanan soğuma sırasında Havzası ve civarındadır (bkz Harita 5)
buzulların güneye hareket etmesiyle
buradaki bitki örtüsü de değişip daha
soğuk kuşakların orman örtüsü alanda
hakim olmuştur. Ancak Çoruh ve Barhal
Harita 5: Aşağı Kafkaslar Boşluk Analizi Öncelikli Biyolojik Çeşitlilik Alanları
4.4. Flora
Alan Avrupa-Sibirya bitki coğrafya

bölgesinin Kolşik alt-bölgesinde yer
almaktadır. Özellikle alpin çayırlar ve
endemik bitkilerin fazlalığı ile dikkat
çekicidir. Bunun yanı sıra Barhal Vadisi
tabanında Akdeniz’e özgü birçok otsu ve
çalı türü bulunmaktadır. Tipik birer
Akdeniz elementi olan Arbutus
andrachne, Juniperus foettidisimma,
Olea europea ve Cotinus coggyera
alanda görülebilen türlerdir.
17
Bölgede varolan bitki türlerinden 30

tanesi küresel olarak tehdit altında, 28
tanesi Türkiye’ye endemik ve 19 tanesi
sadece Artvin yöresinde görülmektedir.
Tablo 2: Alandaki endemik bitki türleri ve tehdit kategorileri

Bitki Türü Adı Tehdit Kategorisi
Dianthus andronakii DD
Centaurea woronowii EN
Centaurea leptophylla CR
Acer cappadocicum var. stenocarpum VU
Rhododendron smirnovii VU
Rhododendron ungernii VU
Silene scythicina EN
Heracleum sphondylium artvinense CR
Betula browicziana CR
Helichrysum artvinense EN
Onosma circinnatum EN
Centaurea hedgei VU
Centaurea woronowii
Betula medwediewi VU
Cynoglossum holosericeum VU
Bupleurum schistosum VU
Acer divergens var. divergens EN
Lilium kesselringianum VU
Brunnera macrophylla VU
Centaurea aggregata albida VU
Salix caucasica VU
Silene scythicina
4.5. Fauna
Bölge faunası çok önemli hayvan
türlerini içermektedir: Bozayı, Leopar,
Vaşak, Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi,
Karaca, Su Samuru gibi tehlike altındaki
memeliler; Dağ Horozu, Urkeklik, Yeşil
Çıvgın gibi nadir kuşlar; endemik Hopa
Engereği, çeşitli balık türlerinin yanı sıra
Kırmız Benekli Alabalık, Kafkas Arısı
gibi ekonomik önemi çok büyük olan
türler ve çok sayıda kelebek türü
yaşamını bu bölgede sürdürmektedir.
Bölge aynı zamanda her yıl üzerinden
geçen onbinlerce süzülen göçmen kuş
Alandaki en sayesinde dünyanın sayılı
yaygın orman darboğazlarından birini oluşturur.
Alanın bitki zenginliği açısından diğer bir
tipi Sarıçam- önemli özelliği de sahip olduğu bitki
Ladin Proje kapsamında yürütülmüş olan
örtüsü tipi zenginliğidir. Barhal Vadisi
ormanlarıdır herpetofauna araştırmasında bölgede
tabanından yükseklere doğru
toplam 22 amfibi ve sürüngen türü
görülebilecek formasyonlar aşağıdaki
yürütülen arazi çalışmaları sonucunda
gibidir:
saptanmıştır. IUCN (International Union
for Conservation of Nature – Dünya
• Dere Vejetasyonu
Doğayı Koruma Birliği) verilerine göre,
• Karışık Akdeniz Çalılıkları
araştırma bölgesinde bulunduğu saptanan
• Gürgen-Meşe Çalılığı
amfibi ve sürüngen türlerinden Kafkas
• Meşe-Ardıç Çalılıkları
Semenderi (Mertensiella caucasica)
• Gürgen, Meşe, Ardıç, Ladin, Sarıçam
Zarar Görebilir (Vulnerable) kategorisine
Ormanları
dahil edilirken, diğer tüm kurbağa türleri
• Ladin, Sarıçam ormanları
ile birlikte bir su yılanı türü olan Natrix
• Ardıç Seyrek Ormanları
natrix ise Düşük Riskli (Least Concern)
• Alpin Çayırlar
kategorisi altında sınıflandırılmıştır.
Araştırma sahasında olması muhtemel
sürüngen ve amfibi türlerinin % 34.8’i
IUCN verilerine göre koruma altına
alınması gereken türler konumundadır.
Bunlardan, Kafkas Semenderi bölgede
daha çok yavaş akan ve fazla derin
19
olmayan sulak alanlarda yayılış yapmaktadır. Çalışma bölgesinde dünya

göstermektedir. Bu sulak alanların çapında nesli tehlike altında olan Apollo
kuruma tehlikesinin ortadan kaldırılması (Parnassius apollo), Korubeni
ve yapılaşmanın engellenmesi türün Kelebekleri (Glaucopsyche alcon,
korunması için önemlidir 4. Glaucopsyche arion) hala büyük
populasyonlar halinde
bulunabilmektedir. Bölgede aynı
zamanda Hazer Piri Reisi (Satyrus
parthicus) gibi nadir türler bulunduğu
gibi (ki bu tür bu bölgede ilk defa
kaydedilmiştir), sadece Kafkas iklim
kuşağında yaşayan Kafkas Menekşe
Kelebeği (Boloria caucasica) gibi türler
de yaygın şekilde gözlemlenebilmektedir.
Bölgenin önemli herpetofauna türlerinden biri de

Kafkas Semenderi’dir (CaucasianSalaman)
Proje kapsamında yürütülen kelebek

araştırması çalışmasında alanın
olağanüstü bir kelebek çeşitliliğine sahip
olduğu görülmüştür. Proje kapsamında
gerçekleştirilen çalışmalarda 210 tür
kelebek kaydedilmiştir. İngiltere’de 55,
tüm Avrupa kıtasında 500 ve tüm
Türkiye’de 364 tür olduğu düşünülürse
210’a yaklaşan tür çeşitliliği ile Kaçkar
proje bölgesinin kelebekler açısından ne
kadar zengin olduğu anlaşılır. Yusufeli
Bölgesi 201 kelebek türü ile 28 Avrupa
ülkesinin kelebek türü sayısından daha
çok kelebek türüne sahiptir. Bölge çok
önemli olan bazı türlere de ev sahipliği
Kelebek zenginliği ile dikkat çeken alanda Apollo

4 Korubeni Kelebeği, Hazer Piri Reisi, Kafkas Menekşe
Herpetofauna Raporu
alandaki akarsularda yaşayan balık türleri

Proje bölgesindeki akarsularda yaşayan ile ilgili bilimsel bir çalışmaya
en önemli balık türü halk arasında ulaşılamadığından bu türün tam teşhisi ve
kırmızı benekli alabalık, dağ alabalığı, diğer balık türleri hakkında gerçekçi bilgi
dağalası veya dere alası olarak da mevcut değildir. Bölgedeki akarsularda
adlandırılan alabalık türüdür. Ne yazık ki alabalık avlanması yasaktır.
21
Zemovan Çayı, Hevek Deresi, Kışla

4.6. Dereler Deresi, Bıçakçılar Deresi, Hatila Deresi
ve Başhatila Deresi’dir. Proje alanında
Proje sahası içerisindeki başlıca akarsu bulunan başlıca akarsular Harita 7’de
sistemleri Çoruh Nehri, Barhal Çayı, gösterilmektedir.
Çoruh Nehri Barhal Çayı
Zemovan Çayı Hatila Deresi
23
Tablo 3- Proje alanında bulunan akarsu sistemlerine ait bilgiler.

PROJE SAHASI
AKARSU
SAHA İÇERİSİNDE BESLENDİĞİ KOLLAR İÇERİSİNDEKİ
ADI
UZUNLUK
Çoruh Nehri Barhal Çayı, Hüngemenk Deresi, Öküzdağı Deresi, üzümbağı 52670 m
Deresi,
Barhal Çayı Demirkelam Deresi, Bıçakçılar Deresi, Küyon Deresi, Lokar 37855 m
Deresi, Omelt Deresi, Paşa Deresi, Erisman Deresi, Büyük
Dere, Değirmen Dere, Layethev Deresi,
Hatilla Deresi Cala Deresi, Saçıdibi Deresi, Fındıklı Deresi, Basil Deresi, 16987 m
Kapuğun Deresi, Zuvaro Deresi, Başhatilla Deresi, Gavul
Deresi, Çağla Deresi,
Zemovan Çayı Kışla Deresi, Mikolis Deresi, Aşut Deresi, Ahlanti Deresi, Sulu 14440 m
Dere, Alikolat Deresi, Harat Deresi, Kıbleneknet Deresi, Berat
Deresi
Öküzdağı Deresi Çevreli Deresi, 13974 m
Hevek deresi Tangoloz Deresi, Ovid Deresi 10779 m
Bıçakçılar Deresi Yağmurçay Deresi, Özgüven Deresi, Sadıkan Deresi 10674 m
Yüncüler Deresi Lantat Deresi, Dargit Deresi, Yaşeli Deresi, 9974 m
Hüngemenk Deresi Dokumacılar Deresi, Pınarboyun Deresi, 8166 m
Kışla Deresi Büyükdüz, Onbulut, Kaleduran,İncir, Purça ve Kanlı Dereleri 8135 m
Büyükçay Karmovit Deresi, Pişavit Deresi, Gogoyit Deresi, Pakin Deresi 7204 m
Başhatilla Deresi Göle Deresi, Telrud Deresi, Öküzdamı Deresi, 4489 m
Proje alanında üstünde H.E.S. projeleri

bulunmakta olan dört ana akarsu sistemi
mevcuttur; Altıparmak (Barhal) çayı,
Tekkale çayı, Dokumacılar-Yüncüler,
Hatila deresi. Bunlardan sadece Hatila
deresi Milli Park statüsü kapsamındadır
ve şimdilik üzerinde yapılması planlanan
H.E.S. projesi yoktur.
25
5. H.E.S.’lerin genel
özellikleri ve proje
alanında planlanan
H.E.S.’lere ilişkin
bilgiler
5.1. Hidroelektrik
Santraller
5.2. Planlanan H.E.S. ve
Hidroelektrik santraller kabaca suyun
Barajlara ait teknik ve
belli bir kottan düşürülüp türbinleri
döndürmesi yolu ile elektrik üretirler idari bilgiler
(Bakınız Ek-2). Hidroelektrik santrallerin
doğaya en az zarar veren enerji üretim Proje alanında toplam 30 adet H.E.S.
yöntemlerinden biri olduğu projesi bulunmaktadır. Bu projelerden 1
varsayılmaktadır. İşletilmesi aşamasında tanesi (Esendal H.E.S.) işletimde, 9
herhangi bir zehirli atık oluşmamakla tanesinin Su Kullanım Hakkı Anlaşması
birlikte enerji için kullanılan su tekrar tamamlanmış, 2 tanesi Su Kullanım
yatağına bırakılmaktadır. Ne varki, Hakkı Anlaşması Taslağı hazırlanması,
hidroelektrik santraller doğaya verdikleri 12 tanesi fizibilite, 6 tanesi ön rapor
zararlar açısından bu kadar masum aşamasındadır. Projelerin toplan kurulu
değildirler. Öncelikle inşaat aşamasında, gücü 311,22 MW olup yıllık ortlama
bulundukları alana göre, çok büyük üretimi 1045,50 GWh olması
çevresel etkileri olabilmektedir. Su alma planlanmaktadır. Bu projelerin yaklaşık
yapıları olan regülatörler küçük birer yatırım maliyeti 659,773,127.06 TL’dir.
baraj gibi davranarak akarsuların Bu projelerden Cala H.E.S., Bozkuş Reg.
bütünlüklerini bozmaktadır. Su alma ve H.E.S., Demirdöven H.E.S., Pınar
yapıları ile suyun yeniden akarsuya Reg. ve H.E.S.ve Damla 1-2-3-4 Reg. ve
verildiği alan arasında suyun çok büyük H.E.S. projeleri Ç.E.D. süreci
miktarını alarak akarsuyun doğal akımını aşamasındadır. İşletimde olan Esendal
değiştirmektedirler. İlerleyen bölümlerde H.E.S. 1980 yılında Köy hizmetleri
bu etkiler detaylandırılacaktır. tarafından yapılarak üretime geçmiştir.
27
Alanı etkileyecek diğer bir proje olan

Yusufeli Barajı ve H.E.S. ise Çoruh
Nehri üzerinde yapılması planlanan 10
projeden biridir. Bu proje, 1982 yılında
hazırlanan Çoruh Nehri Hidroelektrik
Gelişme Planı kapsamında tasarlanmıştır.
Yusufeli Barajı ve HES,
tamamlandığında temelden 270 m
yüksekliği ile dünyanın en yüksek kaya
dolgu barajlarından biri olacaktır. Tesisin
Türkiye enerji üretimine 540 MW’lik (3
x 180 MW) kurulu güç ile katkıda
bulunması beklenmektedir. Yüksek
kurulu gücü ve yıllık elektrik üretimi
(1,705 GWh/yıl) ile ülkemiz yıllık enerji
ihtiyacının % 0.6’sını karşılaması
beklenmektedir 5. Yusufeli Barajı,
Yusufeli ilçesi ile birlikte 17 köyü
kısmen veya tamamen sular altında
bırakacaktır.
Alanda planlanan H.E.S. projeleri Tablo

4’te verilmiştir
http://www.dsi.gov.tr/yusufeli_projesi.pdf
PROJE ALANINDA YAPILMASI PLANLANAN HİDROELEKTRİK SANTRAL PROJELERİ
SKHA - SKHAT
Kurulu Güç Ort.Üretim
Sıra PROJE İSMİ PROJE YERİ Durumu Projeyi Yapan
No MW GWh
1 ESENDAL HES ARCIVAN DERE 0.30 1.00 İşletmede Köy Hizmetleri
DAMLA I-II-
ERARI ELEKTRMEKANİK
III-IV REG. BARHAL ÇAYI 51.40 182.31 SKHA
MÜŞ.ENRJ.SAN.TİC.
2 HES
KIŞLA REG.
3 SKHA EKİN ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
HES KIŞLA DERE 11.17 38.32
İKİZKAVAK
4 BARHAL ÇAYI 22.37 82.18 SKHAT HAS ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
REG. HES
BOZKUŞ REG.
5 BIÇAKÇILAR DERE SKHA VENÜS ENERJİ ELK. ÜRT. LTD. ŞTİ
HES 4.50 14.17
DEMİRDÖVEN
6 BARHAL ÇAYI SKHA
HES 9.16 33.35 EKİN ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
PINAR REG.
7 BIÇAKÇILAR DERE SKHA EKİN ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
HES 13.57 50.51
ÖĞDEM REG.
8 ARCIVAN DERE SKHAT
HES 18.00 47.75 3M ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
9 CALA HES HÜNGAMEK DERE 13.102 51.597 SKHA DOĞAL ELEKTRİK ÜRETİM TİC. SAN. A.Ş.
TOPLAM 143.58 501.19
SKHA: Su Kullanım Hakkı Anlaşması
SKHAT: Su Kullanım Hakkı Anlaşması Taslağı
Tablo 4: Proje alanında yapılması planlanan HES’lere ilişkin bilgiler
29
FİZİBİLİTE AŞAMASINDA OLANLAR
Kurulu Güç Ort.Üretim
Sıra PROJE İSMİ PROJE YERİ Durumu Projeyi Yapan
No MW GWh
10 ALTIPARMAK REG. BARHAL ÇAYI 70.00 218.09 Fizibilite ANC ENERJİ ÜRETİM VE TİC. A.Ş.
11 TEKKALE I-II HES GÜNGÖRMEZ DERE 17.480 61.380 Fizibilite ANADOLU ELEKTRİK ÜRETİM TİC. SAN. LTD
12 ÇAĞLAR REG. HES HÜNGAMEK DERE 9.73 34.24 Fizibilite DOĞAL ELEKTRİK ÜRETİM TİC. SAN. A.Ş..
KAYABAŞI ENERJİ ÜRT. SAN. VE TİC. A. Ş.
13 KAYABAŞI REG HES BARHAL ÇAYI MEMBASI 2.50 9.37 Fizibilite GEVAŞ ENERJİ ELEKT. ÜRT. LTD. ŞTİ.
DÜNYA ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
ARMAHES MÜHENDİSLİK MÜŞ. ENERJİ SAN. TİC. LTD.
İ
GÜMÜŞHANE DOĞALGAZ ENJ. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ
14 DİLEK REG HES BARHAL DERE 4.74 14.34 Fizibilite
NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A. Ş.
TUNASOYU ELEKTRİK ÜRETİM SANAYİ VE TİC.
15 SARIGÖL REG. HES DEREİÇİ DERE 7.20 25.67 Fizibilite SARIGÖL ELEKTRİK ÜRETİM SAN. VE TİC.LTD.
MERHAS ENERJİ ELEKT. ÜRT. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.
ÇAKOĞLU YAPI İNŞ. VE TİC. A.Ş.
16 MERHAS REG HES BARHAL ÇAYI MEMBASI 5.42 20.95 Fizibilite
ERARI ELEKTROMEKANİK ENERJİ SAN. VE TİC. LTD.
İ
NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
17 BEŞKAVAK REG. DARGİT(HÜNGA.) DERE 4.60 13.77 Fizibilite BORÇKA ELK. ÜRT. LTD. ŞTİ.
18 ALİKOLAT REG. HES ALİKOLAT DERE 4.10 12.60 Fizibilite NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
19 DURAK REG. HES YAĞMURÇAY DERE 1.84 7.76 Fizibilite ALINPINAR ELEK. ÜRETİM SAN. VE TİC. A.Ş.
HİDRO LİDER ENERJİ ELEKT. ÜRT. VE TİC. LTD. ŞTİ.
20 SELVİ HES GÜNGÖRMEZ DERE 5.034 14.682 Fizibilite AKIM ENERJİ ÜRT. LTD. ŞTİ.
ZAG ENERJİ ÜRETİM A.Ş.
TOPLAM 132.64 432.85

ÖN RAPOR AŞAMASINDA OLANLAR
Sıra PROJE İSMİ PROJE YERİ Kurulu Güç Ort.Üretim Durumu Projeyi Yapan
No
MW GWh
21 ARALIK I-II REG. HES BARHAL ÇAYI 1.10 3.40 Ön Rapor DOSTLAR ENERJİ ÜRT. DAĞ. MÜH. İNŞ.
TİC. LTD. ŞTİ.
22 BALCILI HES BARHAL ÇAYI- 6.80 20.00 Ön Rapor ALINPINAR ELEKTRİK ÜRT. SAN. VE TİC.
BIÇAKÇILAR DERE A. Ş.
ÖZGÜVEN ENERJİ ÜRETİM LTD. ŞTİ.
23 ÖZGÜVEN HES BIÇAKÇILAR- 9.70 27.00 Ön Rapor ÖZGÜVEN ENERJİ ÜRETİM LTD. ŞTİ.
ÖZGÜVEN DERESİ
HİTİT SAN. İNŞ. VE TİC. LTD. ŞTİ.
ALINPINAR ELEK. ÜRETİM SAN. VE TİC.
A.Ş.
24 BÜYÜKBAYIR REG. BIÇAKÇILAR 8.20 33.06 Ön Rapor ALINPINAR ELEK. ÜRETİM SAN. VE TİC.
HES (SADIKAN) DERE A.Ş.
ÖZGÜVEN ENERJİ ÜRETİM LTD. ŞTİ.
DEM ENERJİ SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.
25 KIŞLADERE REG. HES KIŞLA DERE 9.20 28.00 Ön Rapor NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A. Ş.
TOPLAM 35.00 111.46
31
Harita 9-17: Altıparmak ve Yusufeli’de yapılması planlanan HES’ler (A3)

33
35
37
39
gösterilmektedir. Ancak inşaat sırasında

çıkan hafriyatın bertarafı ve nasıl
taşınacağı sorun olabilmektedir. Özellikle
eğimli yamaçlarda su iletim hatlarının
yapımları sırasında ortaya çıkan
hafriyatın dere yatağına dökülmesi ile
arada kalan vejetasyonun zarar görmesi
ve dere yatağının yapısının bozulması
etkileri de olabilmektedir. İşletme
aşamasındaki etkisi ise üzerinde
kurulduğu dere yatağında suyun
kullanılması neticesinde regülatör ve
H.E.S. yapıları arasındaki bölümlerinde
suyun azalmasıdır.
Nehir tipi H.E.S.’ler suyu doğrudan

nehirden almakla birlikte, çoğu zaman
farklı büyüklükte su toplama yapılarına
ihtiyaç duyarlar. Regülatör yapımı ile
meydana gelecek ilk çevresel etki akarsu
sisteminin durgun su ortamına
5.3 İnşaat unsurları dönüşmesidir. Örneğin, Altıparmak Reg.
ve H.E.S. projesi için planlanan su
Bir hidroelektrik santral projesi, su alma toplama yapısı talveg yüksekliği 138 m
yapısı (regülatör), su iletim hattı, olan ince kemer barajı içermektedir 6
yükleme havuzu, cebri boru ve (EİE).
santral’den oluşmaktadır (Bakınız Ek-2).
Ayrıca inşaa sırasında beton santrali, Bir H.E.S. projesi örneği için Ek-2’ye
konkasör tesisi (taş kırma tesisi), depo bakınız.
sahası, şantiye gibi yapıları da
gerektirmektedir. Konkasör tesislerinde Proje alanı için planlanan HES’lere
genelde arazi hazırlama çalışmaları ilişkin ayrıntılı bilgiler elde
sırasında oluşacak hafriyatın edilememiştir. Aşağıdaki tabloda bu her
kullanılacağı belirtilmektedir. Regülatör parça tesis için gerekli minimum alanlar
ve H.E.S. projelerinin ömürleri yaklaşık kullanılarak, beklenebilecek minimum
50 yıl olarak öngörülmektedir. alansal tahribat ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
Hidroelektrik üretim projelerinin inşaat
aşamasındaki en önemli etkileri; toz,
gürültü, trafik v.b. olarak 6
http://www.eie.gov.tr/HES/index.aspx
41
Tablo 5: Alanda Yapılması Planlanan HES inşaat unsurları ve gerekli alanlar

HES tesisleri için gerekli minimum 27 adet HES tesislerinin uzunlukları
alanlar.
İletim Hattı için ≈ 30m ≈ 105905,9 m
Cebri Boru ≈ 20m ≈ 12828,5 m
Yükleme Havuzu ≈ 40m çap ≈ 1500m2 27 adet
Su Alma Tesisi ≈ 40 m çap ≈ 1500m2 27 adet
Santral Binası ≈ 1000m2
piyasasında Üretim Faaliyetinde

Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı
Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul
ve Esaslar Hakkında Yönetmelik”,
• 6831 sayılı Orman Kanunu’nun 17.
maddesi,
• 22.03.2007 tarihli resmi gazetede
yayımlanarak yürürlüğe giren Orman
Arazilerinin Tahsisine Dair
Yönetmelik,
yayımlanarak yürürlüğe giren Çevre
Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği,
• 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi
Kullanımı Kanunu,
• 4342 sayılı Mera Kanunu,
• 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu,
6. H.E.S. Planlama • 3194 sayılı İmar Kanunu.
süreci ve proje 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu

hükümleri gereği enerji üretim
alanında sürecin tesislerinin yapımı tamamen özel sektöre
verilmiştir. H.E.S. projesi yapabilmek
işleyişi için gerekli olan elektrik üretim lisansı ve
Su Kullanım Hakkı Anlaşmaları esasları,
“Elektrik Piyasasında Üretim
6.1 H.E.S. lisans alma ve Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su
ruhsatlandırma prosedürü Kullanım Hakkı Anlaşması
İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar
Projesi kesinleşen H.E.S. ve
Hakkında Yönetmelik” ile belirlenmiştir.
Regülatörlerinin lisansı, Su Kullanım
Bu Yönetmeliğin amacı, 4628 sayılı
Hakkı Anlaşması, kati proje yapımı,
Elektrik Piyasası Kanunu hükümleri
tesisi, tahsisi, imar planı ve inşaat ruhsatı
çerçevesinde halen piyasada faaliyet
aşağıdaki kanun ve yönetmelikler
gösteren veya gösterecek tüzel kişiler
çerçevesinde gerçekleştirilmektedir;
tarafından hidroelektrik enerji üretim
tesisleri kurulması ve işletilmesine ilişkin
• 5627 ve 5784 Sayılı Kanunla değişik
üretim, otoprodüktör, otoprodüktör grubu
5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kanunu
lisansları için DSİ ve tüzel kişiler
arasında düzenlenecek Su Kullanım
yayımlanarak yürürlüğe giren “Elektrik
Hakkı Anlaşması imzalanması
43
işlemlerinde uygulanacak usul ve esasları önce yönetmelikte belirlenen formatta bir

belirlemektir. ön rapor ile DSİ’ye müracaat edilir.
Projenin uygun görülmesi halinde
Bu yönetmeliğe göre; firmadan fizibilite raporu hazırlaması
istenir. Daha sonra bu fizibilite raporları
Lisans: Bir tüzel kişinin piyasada değerlendirilip, birden fazla başvuru
(elektrik üretimi) faaliyet gösterebilmesi durumunda yönetmelikte belirlenen
için EPDK'dan almak zorunda olduğu usuller doğrultusunda bir firma elektrik
yetki belgesini, üretimi lisansı ve Su Kullanım Hakkı
Anlaşması imzalamaya hak kazanır.
Su Kullanım Hakkı Anlaşması:
Hidroelektrik enerji üretim tesislerinin su Daha sonra, önce proje tanıtım dosyaları
kullanımına ilişkin işletme esaslarını ve ilgili yerel kurumlara gönderilerek, ilgi
DSİ'ye ödenecek bedellerin ödeme alanlarına göre bilgi ve görüşler istenir.
şeklini belirleyen yazılı hükümlere ve Örneğin, projenin yapılacağı alanın
şartlara göre DSİ ile şirket arasında kullanım durumu, alanda tarım arazisi
akdedilen anlaşmayı, ifade etmektedir. var mı, arazi vasıfları, mülkiyet
durumları, cansuyu durumu, projede
Bu yönetmelik kapsamında, DSİ ve EİE tarımsal sulama durumu ele alınmış mı
(Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel gibi konular kontrol edilip Çevre ve
Müdürlüğü) tarafından geliştirilen H.E.S. Orman Bakanlığı’na görüş bildirilir.
proje listeleri DSİ internet sayfasında Daha sonra düzeltmeler yapılmış bir
yayımlanır ve ilgili kurumlara da durumda dosya kontrol için kurumlara
gönderilir. Listelerde; projelerin yeniden gönderilip onaylandıktan sonra
durumları ve projelere ilişkin başvuru, Çevre Etki Değerlendirme süreci
fizibilite teslimi, Su Kullanım Hakkı başlamaktadır. Daha sonraki aşamalarda
Anlaşması hakkındaki bilgiler gibi işlem firmalar farklı kurumlara proje yapılacak
safhaları yer alır. Tüzel kişiler tarafından arazinin vasfına göre kullanım izinleri,
da geliştirilecek projeler için de müracaat gerekli yerlerde kamulaştırmalar için
edilebilir 7. başvurup gerekli izinleri aldıktan sonra
inşaata başlayabilmek için yapı ruhsatını
Yönetmelikte belirtilen süreçler almaktadır.
doğrultusunda DSİ veya EİE tarafında
geliştirilip listelenmiş ve başvuruya açık Bu yapılan işlemlerden sonra imar
olan projelere şirketler fizibilite raporları planında o maksat için tahsis edilmiş yapı
hazırlayarak başvururlar. Tüzel kişiler için mimari, statik, tesisat ve her türlü
tarafından geliştirilen projeler için ilk fenni mesul projeleri fen ve sağlık
kurallarına göre incelenip Yapı Ruhsatı
düzenlenir. H.E.S. projesi ruhsat ve
7 eklerine uygun bir şekilde inşa edilip
http://www.dsi.gov.tr/ska/ska.htm
şebekeye bağlanacağı yere kadar ki

bölümde yaratacağı doğa tahribatı çok
yüksek düzeydedir. Yüksek gerilim
hatları çoğunlukla dar vadilerden
yerleşim alanlarının üzerinden geçmek
zorunda kalıp insan sağlığına olumsuz
etkileri olabilecektir.
Projelerin inşaatı sırasında, özellikle su

iletim kanallarının yapımı için, ulaşım
yolları yapılması gerekecektir. Bu
yolların yapımı sırasında doğal yaşama
zarar verilecek ve birçok ağacın
kesilmesi gerekecektir. Ancak bu yolların
ve yolardaki trafiğin doğal yaşam olan
inşaatı bittikten sonra da yine İl Özel olumsuz etkilerine de değinilmemektedir.
İdaresince Yapı Kullanma İzin Belgesi
verilir. Yukarıda belirtilen hukuki
işlemler gerçekleştirilmeden inşaat 6.3 Çevre Etki
faaliyetlerinin devam etmesi mümkün
değildir. Bu nedenle 3194 sayılı İmar
Değerlendirmesi Durumu
Kanunu ve yönetmelikleri gereğince
ruhsat alınmadan başlayan inşaatların Çevre Etki Değerlendirme Yönetmeliğine
durdurulması ve bu inşaatların yapı göre daha önce kurulu gücü 50 MW ve
ruhsatlarının alınmasının ardından devam daha üzeri olan nehir tipi santraller
ettirilmesi gerekmektedir. Ç.E.D. yönetmeliğinin EK-I listesinde,
kurulu gücü 10 MW ve üzeri olan nehir
tipi santraller EK-II listesinde sayılırken,
kurulu gücü 10 MW küçük olan H.E.S.
6.2 Projelerde Gözardı
projeleri Ç.E.D. sürecinden muaf
Edilen Unsurlar tutulmuştur. 17 Temmuz 2008 tarih ve
26939 Sayılı Resmi Gazetede
H.E.S. projelerindeki önemli sorunlardan yayımlanarak yürürlüğe giren yeni
birisi üretilen enerjinin nakledilmesi için Ç.E.D. Yönetmeliği ile bu durum 0,5-25
gerekecek olan enerji iletim hatlarının MW’ın arası H.E.S. projeleri EK-II
H.E.S. projelerine dahil edilmemesidir. kapsamına alınmıştır. EK-II projeleri ön
İletim hatlarının maliyetinin yanı sıra Ç.E.D.’e tabiidir, halkın katılımı ve
nereden geçeceği, geçtiği alanda bilgilendirilmesi süreçleri
yaratacağı orman tahribatı projelerde yer gerektirmemektedir. Ancak bu tarihten
almamaktadır. Oysa bu hatların ulusal daha önce kabul edilen projeler eski
45
yönetmeliğe tabii olup Ç.E.D. sürecinden

muaf kalmaktadırlar.
Artvin İlinde H.E.S. projelerinin

yoğunluğundan dolayı bu projelerin
H.E.S. süreçleri doğrudan Çevre ve
Orman Bakanlığı tarafından
yürütülmektedir.
Ç.E.D. Yönetmeliğinin 6. maddesi gereği

öncelikle Ç.E.D. süreci tamamlanması
gerekirken Su Kullanım Hakkı
Anlaşması yapılıp, EPDK tarafından iradesini etkileyebilecek bir unsur
elektrik üretim lisansı verildikten sonra olmaktadır. Bu durumda H.E.S. inşaatı
Ç.E.D. sürecinin başlatılması bir tezattır. tamamlandıktan sonra iletim hatlarına
Oysa, Su Kullanım Hakkı Anlaşması dair alınacak Ç.E.D. raporları güvenilir
yapıldıktan ve yatırımcı belirlendikten olmayacak olup elektrik iletim hatlarının
sonra Ç.E.D. sürecinin başlaması, işlem H.E.S.’lerle aynı projeler içerisinde
sonucuna göre elektrik üretim izninin entegre bir tesis olarak
verilmesi daha doğru bir yöntemken; değerlendirilmemiş olması bir eksikliktir.
Çevre ve Orman Bakanlığı, Ç.E.D.
değerlendirmesini sürecin en sonuna, ÇED raporları sadece dosyada olması
yatırımcının çeşitli giderler ve masraflar gereken bir doküman olarak
yapmasından sonrasına bırakmakta, değerlendirilmemeli, tüm hidroelektrik
Ç.E.D. süreci adeta EPDK işleminin santraller için gerçek anlamıyla
onayı şeklinde olmaktadır (Salman & uygulanmalıdır. Ayrıca, kurulu gücüne
Küçük 2006). bakılmaksızın ve bir havzada yapılması
planlanan tüm H.E.S. projeleri için
H.E.S. projelerinin ayrılmaz bir parçası bütünsel ÇED istenmelidir 8.
olan elektrik iletim hatlarının H.E.S.
projelerine dair Ç.E.D. raporlarına dahil
edilmemesi çok ciddi bir eksikliktir.
İletim hatları H.E.S. projelerinin entegre
bir parçasıdır. Santral inşaatı bittikten
sonra elektrik iletim hattına Ç.E.D. oluru
verilmemesi olasılık dahilinde olduğuna
göre, onca yatırımın heba edilmesi söz
konusu olacağına göre elektrik iletim
hatlarına sonradan Ç.E.D. alınması kamu
8
Hidroelektrik Santrallerin yapımı ile ilgili İnşaat
Mühendisleri Odası Görüşü, TMH-454-2009/2
kentsel alanda arazinin ve doğal

kaynakların en uygun şekilde
kullanılması ve korunması; su, toprak ve
hava kirlenmesinin önlenmesi; ülkenin
bitki ve hayvan varlığı ile doğal ve
tarihsel zenginliklerinin korunarak
bugünkü ve gelecek kuşakların sağlık,
uygarlık ve yaşam düzeyinin
geliştirilmesi ve güvence altına alınması
için yapılacak düzenlemeleri ve alınacak
önlemleri, ekonomik ve sosyal kalkınma
hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuki
ve teknik esaslara göre düzenlemek
olduğu belirtilmiştir.
Çevre ve Orman Bakanlığı’nın Kuruluş

Kanunun 9. maddesi ‘k’ bendi gereğince,
Çevre ve Orman Bakanlığı, su
kaynaklarını korumak ve kullanma
planları yapmak için bütüncül havza
planlaması yapmakla görevlendirilmiştir.
6.4 Ulusal yasal ve Ne proje bölgesinde, ne de ülkemizin
yönetsel düzenlemelerle başka havzalarında böyle bir plan henüz
çatışmalar yoktur. Havza planlamaları yapılmadan,
bölgenin kaynak değerlerinin neler
2709 sayılı Türkiye Cumhuriyeti olduğunun tümü ile tespiti ve bu
Anayasasının 17. maddesinde, herkesin, kaynakların nasıl değerlendirilmesi
yaşama, maddi ve manevi varlığını halinde üstün kamu yararının oluşacağı
koruma ve geliştirme hakkına sahip plana bağlanmadan, sadece elektrik
olduğu, 56. maddesinde herkesin, sağlıklı üretimi açısından hazırlanmış H.E.S.
ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına projelerinin yapılmış olması Bakanlığın
sahip olduğu, çevreyi geliştirmek, çevre kuruluş kanunu ile çelişmektedir.
sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini
önlemenin Devletin ve vatandaşların Çevre ve Orman Bakanlığımızın 2007
ödevi olduğu belirlenmiştir. yılında yayınlanan Çevre Durum
Raporunda belirlenen “Türkiye Çevre
Ayrıca 2872 sayılı Çevre Kanunun 1. Politikasının ana hedefi, sürdürülebilir
maddesinde Kanunun amacının, bütün kalkınma ile birlikte çevrenin korunması
vatandaşların ortak varlığı olan çevrenin ve geliştirilmesi; Çevre politikasının ana
korunması, iyileştirilmesi; kırsal ve stratejisi, doğal kaynakların yönetimi,
47
insan sağlığı ve doğal dengenin gelişmeler çevre koruma amaçlı mevcut

korunması şartıyla sürdürülebilir bir AB çevresel standartlarına ulaşmayı
kalkınma sağlanması ve gelecek nesiller engellememelidir. Buna ek olarak, SÇD
için doğal fiziksel ve sosyal bir çevrenin ile ilişkili önemli bir direktif olan Habitat
bırakılması olarak belirlenmiştir”. Ne var Direktifi (92/43/EEC) üye ülkelerin
ki, planlanan H.E.S. projeleri proje doğal habitatların bozulmasını
alanında doğal dengeyi bozup, bütüncül engellemesini ve belirlenmiş alanlarda
olarak sürdürülebilirliği (Natura 2000 alanları) yaşayan türlerin
etkileyebileceklerdir. rahatsız edilmemelerini, yani bu alanlara
zarar verici yapısal gelişmelerden
korunmasını gerektirmektedir.
6.5 Uluslararası
Avrupa’nun Yaban Hayatı ve Yaşam
düzenlemelerle çatışmalar Ortamlarının Koruma Sözleşmesi-Bern
Sözleşmesi, CITES Sözleşmesi (Nesli
Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne katılım Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve
sürecinde Birliğin her konudaki Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine
mevzuatlarını uygulaması ve kendine İlişkin Sözleşme) gibi ulusal ve
adapte etmesi gerekmektedir. Bu uluslararası sözleşmelerle koruma altında
mevzuatlardan bir taneside su olan çeşitli yabani hayata dair (su
yönetiminde genel bir şemsiye samuru, kurt, çakal, ayı, çengel boynuzlu
yönetmelik niteliğinde olan Su Çerçeve dağ keçisi) yaşam alanlarının söz konusu
Direktifi (SÇD-2000/60/EC)’dir. SÇD, H.E.S. inşaa tesisleri nedeni ile rahatsız
nehir havzaları ölçeğinde havza yönetim edilmesi sonucu söz konusu türlerin
planları yapılarak tüm su kütlelerinin ortamdan uzaklaşması veya türlerin
kalite ve miktar açısından mümkün azalmasına neden olunduğundan,
olduğunca doğal/bozulmamış duruma uluslararası hukuka aykırılık meydana
getirilmesini gerektirmektedir. getirebileceltir. Açılacak yollar,
patlatılacak dinamitler, gece gündüz iş
Su Çerçeve Direktifi havza bazında makinalarından kaynaklanacak gürültü
yönetim planlamaları yapıp varolan sucul gibi nedenlerle bu türler yaşam ve
ekosistemlerin kalite ve miktarlarının iyi beslenme alanlarından uzaklaşmak
duruma getirilmesini gerektirmektedir. zorunda kalabilecektir.
Ancak, SÇD bazı durumlarda yeni su
yapılarının inşaasına izin vermektedir
(Madde 32). Ancak bu izin bazı katı
şartlarla sağlanmaktadır: olumsuz
etkilerin azaltılması için tüm önlemler
alınmalı; bu gereklilikler kamu yararına
olmalı (örneğin, taşkın kontrolü); yeni
7. H.E.S.lerin
Bilinen Etkileri ve
Proje Alanında
Durum
7.1 Genel Etkiler

makinalarından çıkan gürültülerin yaban
hayatı üstünde son derece olumsuz
İnşaat aşamasındaki çevresel etkiler
etkileri olacağı tahmin edilebilir.
genel olarak gürültü, toz, hava kirliliği,
hafriyat ve inşaat atıkları, erozyon,
Proje alanındaki arazi yapısı genellikle
işçilerden kaynaklı atıklar ve inşaat için
dik ve derin vadilerden oluşmaktadır. Bu
açılacak yollar olarak özetlenebilir.
alanlarda kanal, yol ve elektrik iletim
Projelerin yapılacağı alanların doğal
hatları yapımı sırasında arazinin
alanların kalbinde yer aldığı göz önünde
eğiminden dolayı etki çok büyük olacak,
bulundurulursa, inşaat aşamasında
çok fazla hafriyat oluşması, vadi tabanına
dinamit patlatılmasının ve inşaat
ve akarsu yatağına zarar verecektir.
49
Tablo 6: Planlanan HES’ler için eğim grupları

İLETİM KANALLARI VE CEBRİ BORU TESİS ALANLARININ EĞİM DURUMU
DEGER ALAN HA %
% 0-8 1,4 0,5
% 8-16 2,1 0,8
% 16-32 6,9 2,5
% 32-60 69,2 24,8
% 60-100 161,8 58,1
% 100-ve üzeri 37,2 13,4
TOPLAM 278,6 100
Tablo 7: Yusufeli’nde yapılması planlanan baraj rezervuar alan eğim grupları

Sınıflama Yusufeli Ha Baraj Rezervuar Alanı Ha
0-8% 4053,7 675,5
8-16% 5009,2 325,5
16-32% 23616,8 519,6
32-60% 88501,6 856,4
60-100% 95062,6 856,4
>100% 15474,7 343,9
TOPLAM 231718,6 3577,3
Projelerin inşaat aşamalarında, özellikle çıkarılan çok miktardaki toprak-taş

tüneller ve kanalların, yapımları sırasında malzemesinin dere yataklarına
çok büyük miktarda hafriyat açığa doldurulduğu, özellikle Karadeniz de
çıkacaktır. Proje tanıtım dosyalarında yapılan birçok HES projesinde
bunların inşaat dolgu malzemesi olarak gözlemlenmiştir. Proje sahasında HES
kullanılacağı belirtilmektedir. Ancak yapılması planlanan dere yataklarının
çıkacak malzemenin çokluğu göz önünde darlığı ve eğimli arazilerde yapılacak
bulundurulduğunda ve proje alanının kazı çalışmalarındaki kazı malzemesin
oldukça dik vadilerden ve orman çokluğu dikkate alınırsa, benzer bir
alanlarından oluştuğu düşünülür ise, durumla karşılaşılması kaçınılmaz
artacak hafriyatın nasıl ve nerede olacaktır.
depolanacağının önemli bir sorun teşkil İnşaat aşamasında kaldırılan bitki örtüsü,
edeceği görülmektedir. HES yapımında sıyrılan üst toprak ve eğim nedeniyle
erozyon derecesinde artış olacaktır. Proje Suyun toplama kanalları yolu ile su
alanında yüzey toprağı sığ olup genellikle iletim hatlarına transferi ile birlikte su
0,5 metreyi geçmemektedir. Bu durum alma noktasının mansabında su hızı, su
özellikle bölgenin dik ve eğimli yapısı derinliği ve ıslak çevrede meydana
düşünüldüğünde erozyon ve toprak gelebilecek değişiklikler sucul ekosistem
kayması riskini artıracaktır. Bu nedenle açısından çok önemlidir. Hidrobiyolojik
inşaat çalışmalarının ardından, yüksek parametrelerdeki en küçük değişiklik,
eğimli, erozyon ve toprak kayması sucul canlıların yaşam koşullarını büyük
potansiyelinin olduğu alanlarda gerekli oranda etkiler. Yapılan çeşitli
önleyici tedbirler alınmalı ve bu alanlar araştırmalar sucul canlıların su hızı
ortam uygun bir şekilde yeniden konusunda seçici davrandıklarını
bitkilendirilmelidir. göstermektedir. Araştırmalar, su miktarı
ve zamanlamasının akarsu
Ayrıca can suyu adıyla bırakılan az ekosistemlerinde canlı gruplarının
miktardaki su, dere boyunca yayılmış dağılımını kontrol eden en önemli
olan ve kuvvetli yağışlarda suyun önünde faktörlerden bir tanesi olduğunu
bir set gibi duran bitki örtüsünün göstermektedir (Power et al. 1995, Resh
yaşaması için yeterli olmayacak ve et al. 1988).
kuruma sonucu bu örtü ortadan
kalkacaktır. Hafriyatla daraltılmış ve Benzer araştırmalarda, akarsu tabanında
üzerinden örtüsü uzaklaştırılmış dere yaşayan (bentik) omurgasızların su hızı,
yatakları, özellikle bahar aylarında sellere su derinliği ve taban kayması gibi
karşı korumasız kalacaktır. hidrolik parametrelerindeki
değişimlerden etkilendikleri
Farklı büyüklükteki su toplama yapıları gözlemlenmiştir.
(regülatörler) nehir üstüne oturtulmuş bir
baraj etkisi yaratacaktır. Büyük barajlara Su hızı, askıdaki katı maddelerin
oranla su altında kalacak alan fazla boyutunu ve konsatrasyonunu da
büyük olmasa da, bu havuzlar akarsuyun etkilemektedir. Akarsu tabanının
bütünlüğünü bozacak, peyzajda şekillenmesinde su hızının yine büyük
değişikliklere sebep olacaktır. Ayrıca önemi vardır. Sucul ekosistem için
akarsuyun doğal akışı ve akış miktarı önemli olan çözünmüş gazların (O2 ve
engellendiğinden, suyun taşıdığı oksijen CO2) ve besin maddelerinin transferinde
miktarı ile kimyasal yapısında da su hızı önemlidir. Su hızı, ayrıca bazı
değişiklikler orataya çıkacaktır. Bu sucul türlerin solunum ve üreme
durum, ortamdaki canlıları, özellikle faaliyetlerini de etkilemektedir (Allan et
ortam değişikliklerine çok hassas olan al. 1993).
alabalıkları olumsuz yönde
etkileyebilecektir. Sonuç olarak; su hızı, derinliği,
zamanlaması ve miktarındaki
51
değişiklikler bir bütün olarak sucul etkileyecektir. Su miktarının azalması ile,

ekosistemin yaşam koşullarını suya bağlı olan tüm yaşam formları,
belirlemektedir. Bu parametrelerdeki en suyun etrafında yarattığı iklim ve neme
küçük değişiklik sucul canlıların yaşam bağlı olan canlılar, suyun etkileşim içinde
koşullarını etkileyecektir (Poff et al. bulunduğu yeraltı su durumu ve bu
1997). sulardan yaralanan insanlar ve insan
faaliyetleri etkilenecektir.
Ayrıca, regülatörler balıkların geçişlerini
de engelleyeceklerdir. Ne proje tanıtım Su toplama yapılarından, elektrik
dosyalarında ne de Ç.E.D. raporlarında üretilecek olan santrallere suyu taşıyacak
balık geçitleri, tipleri ve nasıl olan iletim hatları açık kanal, kapalı boru
yapılacakları, bu geçitlerden ne kadar ve veya tünel şeklinde yapılmaktadır. Açık
ne zaman su bırakılacağı gibi konulara iletim kanalları genel olarak yaklaşık 2 m
yeterince değinilmemektedir. Oysa ki derinlikte ve 2 m genişlikte
yapılacak balık geçitlerinin özelliklerinin, yapılmaktadırlar. Proje alanında yaşayan
ortamda yaşayan balıkların cinslerine ve hayvanların bu kanalları aşarak
davranış özelliklerine göre belirlenmesi geçebilmesi mümkün değildir. Bu
gerekmektedir. nedenle kanallar, habitat bölünmesine de
sebep olacaklardır.
Akarsuların taban yapısı da sucul
organizmalar için çok önemlidir. Su H.E.S. projelerinin inşaa edileceği su
tabanı canlılar için beslenme, saklanma kaynaklarından alınıp, elektrik
ve yumurtlama için uygun koşullar üretiminden sonra bırakılacak olan suda
sağlamaktadır. Akarsu yatağının kumlu, ve kaynakta bırakılan cansuyunda ortaya
çakıllı veya taşlı olması, burada yaşayan çıkacak olan biyolojik, fiziksel ve
türlerin hem özelliklerini hem de kimyasal değişimler sucul ekosistem
yoğunluklarını belirleyen faktörlerdendir. açısından son derece önemlidir. Su
Özellikle alabalıkların beslenmesinde ve sıcaklığı veya oksijen miktarındaki küçük
üremelerinde, taban yapısı ve su derinliği değişimler sucul yaşamı ciddi şekilde
çok önemlidir. Akarsuyun hızı, debisi ve etkilemektedir.
derinliğinde meydana gelecek
değişiklikler ise, taban yapısını doğrudan
Yusufeli ve Altıparmak’ta planlanan
etkileyecek değişiklikler olacaktır.
HES projeleri ile, kaynak derelerle
birlikte toplam 233 km uzunluğunda dere
Su toplama yapılarından elektrik üretimi
etkilenecektir. İki yanındaki alanlar ve
amacıyla su alınması sonucunda
taşkın alanlarıyla birlikte, 1748 Ha dere
akarsulardaki su miktarlarının azalması,
yatağı, su rejimindeki değişiklikler
doğal olarak akarsuyun etrafını ve ona
nedeniyle etki altında olacaktır
bağlı olan yaşamı da doğrudan
Tablo 8: HES yapımından etkilenecek olan dereler
HES KODU KULLANIM Toplam %
KAYNAK DERE 9 7831,7 67,8

1 KİRALIK 3722,7 32,2
TOPLAM DERE 11554,4 100,0
KAYNAK DERE 4634,0 81,0
2 KİRALIK 1090,1 19,0
3 KİRALIK 1220,8 33,1
KİRALIK 9132,3 46,1
4
Yan KİRALIK 10 2635,4 13,3
5 KİRALIK 1158,4 44,0
KİRALIK 3517,7 100,0
6
7 KİRALIK 2079,5 64,1
KİRALIK 3487,7 91,8
8 Yan KİRALIK 312,4 8,2
9 BOŞ 5422,4 57,8
KİRALIK 3955,9 42,2
9
Kaynak dere: Hes’ i besleyecek ana dere
10
Yan Kiralık: Hes iletim kanalı üzerinde suyu hes’e ilave edilecek sulu dere
53
BOŞ 1053,7 10,2
10 KİRALIK 4441,3 43,1
Yan KİRALIK 2598,3 25,2
KİRALIK 4464,6 100,0
11
BOŞ 1953,5 12,2
12
KİRALIK 6536,2 40,9
BOŞ 598,6 8,2
13 KİRALIK 6737,3 91,8
BOŞ 374,8 5,1
14 KİRALIK 3453,9 46,9
KİRALIK 5079,6 43,4
15
BOŞ 215,4 1,8
16
KİRALIK 3839,2 32,7
17 KİRALIK 14992,5 49,2
18 KAYNAK DERE 7340,7 54,8
KİRALIK 6048,1 45,2
19 KİRALIK 5231,4 66,9
20 KİRALIK 2183,0 35,2
BOŞ 2979,7 28,2
21 KİRALIK 7574,7 71,8
22 KİRALIK 3089,6 37,3
BOŞ 1900,2 21,4
23 KİRALIK 6974,2 78,6
BOŞ 1329,8 21,8
24 KİRALIK 4784,0 78,2
BOŞ 2360,4 26,4
25 KİRALIK 6589,4 73,6
TOPLAM DEĞERLER m
KİRALIK 130247,1 55,9
BOŞ 18188,9 7,8
TOPLAM 232913,6 100
55
Yusufeli ve Altıparmak için HES dere paylaşımı
Kiralık
Boş
Kaynak Dere
ormanları” ile vadi tabanlarında yer alan

ormanlar da etkilenecektir.
7.2 Yeraltı sularına etkileri

Alanda genel olarak taban suyu seviyesi
yüzeye yakındır ve yüzey suyu ile
etkileşim içindedir. Yüzey suyu miktar
ve akımında olabilecek değişiklikler
taban suyu seviyesini ve durumunu da
değiştirebilecektir. Bu durum, akarsu
yatağı etrafındaki nemlilik oranını da Projelerin en fazla
etkileyerek ortamdaki bitki örtüsü etki yapacağı bitki
üzerinde ve bu örtüye bağlı diğer örtüsü tiplerinden
yaşamlar üzerinde olumsuz etkiler biri olan dere boyu
doğuracaktır. Ayrıca bölgede akarsu galeri ormanları
kenarlarında varolan meyve bahçeleri ile
bu bahçelerden yararlanan diğer canlılar
da bu durumdan etkileneceklerdir.
7.3 Flora ve faunaya olan
Akarsu kenarlarında yaşayan birçok bitki etkileri
türü, akarsuyun beslediği taban suyundan
yararlanmaktadırlar. Su miktarındaki Planlanan H.E.S.’lerin inşaası
azalma taban suyu seviyesini ve miktarını aşamasında ve inşaat çalışmalarının
da değiştireceğinden, bu değişime bağlı sonlanmasının ardından faaliyet
olarak başta akarsu boyunda yer alan aşamasında, yanızca sucul bitki ve
kızılağaç ve söğüt ağırlıklı “galeri hayvanlar değil, bölgede yaşayan pek çok
ormanları” ile vadi tabanlarında yer alan diğer canlı da olumsuz yönde
ormanları da etkileyecektir. etkilenecektir.
İnşaat aşamasında hafriyatın dere

yataklarına dökülmesi sonucunda,
bulanıklık ve yumurtlama alanlarının
fiziksel olarak tahribatı söz konusu
olacaktır. Ayrıca su miktarı, kalitesi,
çözünmüş oksijen miktarı, ısısı, sediman
oranı ve akış hızında oluşacak
değişiklikler, balıkların üreme alanlarını
ve yumurtaların canlılığını etkileyecektir.
H.E.S.’ler bölgede yayılış gösteren

amfibi ve sürüngen habitatlarını tahrip
edeceği gibi bölgenin iklimini de önemli
ölçüde değiştirebilecektir. Araştırma
sahasında olması muhtemel sürüngen ve
amfibi türlerinin %34.8’i IUCN
Alandaki dereler Proje alanındaki akarsularda yaşayan verilerine göre koruma altına alınması
temiz ve bol oksijen
taşıyan derelerdir
balık türleri ile ilgili kesin bir bilimsel gereken türler konumundadır. Bunlardan
çalışma henüz yoktur. Ancak, bölgede Kafkas Semenderi (Mertensiella
yaşayan en önemli balık türünün kırmızı caucasica), Darevskia mixta, Boynuzlu
benekli alabalık olduğu belirtilmektedir. engrek (Vipera ammodytes) öncelikli
Burada yaşayan balık türleri, göç edip olarak koruma altına alınması gereken 3
etmedikleri, akarsu ve çevresi ile türdür. Kafkas Semenderi bölgede, daha
etkileşimleri gibi konularda yeterli bilgi çok yavaş akan ve fazla derin olmayan
bulunmamaktadır. H.E.S. projeleri ile derelerde yayılış göstermektedir. Bu
akarsu yataklarındaki suyun yok denecek derelerin kuruma tehlikesinin ortadan
derecede azalması, su toplama kaldırılması ve yapılaşmanın
regülatörleri ile akarsu bütünlüğünün engellenmesi türün korunması için
bozulması ve su kalite değerlerinin önemlidir. Boynuzlu engerekler ise
değişmesi, şüphesiz ki balık türlerinin ormanlık alanlardaki yol açma
yaşamını ve üremelerini olumsuz yönde çalışmalarından olumsuz
etkileyecektir. etkilenebilecektir (Proje Herpetofauna
Araştırması Raporu).
Bilindiği üzere alabalık türleri çok temiz
ve bol oksijenli sularda
yaşayabilmektedirler. Bu nedenle, su
sıcaklığı, kalite parametreleri ve
çözünmüş oksijen değerlerindeki
değişimler son derece ciddi sonuçlar
doğurabilecektir.
Alandaki önemli herpetofauna

türlerinden biri olan
Darevskia mixta
57
İnşaat aşamasında oluşacak patlatmalar 7.4 Ormanlara etkileri

ve araç trafiğinden kaynaklanan gürültü,
büyük memeli hayvanlar için bir stres HES tesislerine ilişkin olarak yapılan
unsuru olacak ve özellikle gebelik değerlendirmeler sonucunda, 72.1 Ha
dönemlerinde olumsuz etkileri verimli, 140,1 Ha bozuk orman alanı
görülebilecektir. Alanda yapılan yaban kaybı ortaya çıkması beklenmektedir
keçisi, ÇBDK ve zaman zaman bozayı (bkz Ek 1.) Bu tesislerin inşası
trofe avcılığı yöreye gelir ve ülkeye sonrasında, amenajman planı meşcere
döviz getiren bir uygulamadır. Ancak hacim-artım değerlerine göre, toplamda
planlanan HES’ler, inşaat ve işletme alandan yaklaşık 14587 metreküp olmak
aşamalarında bu faaliyeti ve elde edilen üzere 46216 adet orman ağacı
geliri baltalayacaktır. Ayrıca, inşaat kesilecektir. Burada bilinmesi gereken en
aşamasında yüksek yerlerde verilen önemli konu, yapılması planlanan
rahatsızlık, işletim aşamasında su ve H.E.S.’lerin, eğimin çok yüksek olduğu,
besin kaynaklarının azalması, bölgede tamamen koruma fonksiyonlu orman
yaşayan ayıları doğrudan etkileyecektir. alanlarına inşa edilecek olmasıdır. Bu
Bunun sonucunda ayıların, öncesine alanda oluşacak tahribat, sel ve toprak
kıyasla daha fazla aşağılara inme ve kaymasına karşı koruma işlevi gören
insanlarla karşılaşma olasılıkları ormanların ortadan kalkmasına neden
artacaktır. Halihazırda, bölgede ayıların olacaktır. Ayrıca bu tür alanlarda, arazi
insan yaşam alanlarına inmesi ve zarar yapısı nedeniyle ormanın yenilenme
vermesi büyük sorunlar yaratmaktadır. olanağı yok denecek kadar az olup,
ortaya çıkan toprak kaymması nedeniyle
Bölgede yaşayan birçok endemik türün tahribatın yıllar içinde aşağıya ve
akarsular ile ilişkileri tanımlanmamış yukarıya doğru büyümesi sözkonusudur.
durumdadır. Ancak, bu türlerin proje Aşırı dik
Orman alanlarında ortaya çıkması
alanı içindeki yayılışları, akarsu yamaçlarda,
beklenen hacimsel, sayısal kayıpların
sistemleriyle yakndan ilişkili doğru olmayan
meşcere tiplerine göre dağılımı Ek.1’de
görünmektedir. Dolayısıyla bu türlerin tekniklerle
verilmiştir.
korunabilmesi için H.E.S. projelerinden yapılan
nasıl etkilenebileceklerinin bilimsel yolların
olarak ortaya konulması, ayrıntılı alandaki doğal
çalımalar gerektirmektedir. yapıya ve

biyolojik
çeşitliliğe
etkileri
Yusufeli ve Altıparmak için HES'ler sonucunda
oldukça uzun
oluşacak alan kaybı oranları
vadelidir
Verimli Orman
Bozuk Orman
Açıklık Alan
7.5 Sosyal ve ekonomik

etkileri
H.E.S. projelerinin sosyal ve ekonomik
etkileri çok yönlü olmakla birlikte, en kolay
değerlendirilebilen etkiler, istihdama katkı,
ticari yaşama katkı, tarımsal faaliyetler
üzerindeki etkiler, turizm faaliyetleri
üzerindeki etkiler ve orman bütçesi
üzerindeki etkiler gibi başlıklar altında
tartışılabilir. Sel ve toprak kaymaları, karbon
döngüsü, doğal yaşam ve ekosistem olarak yöre ekonomisini Tarım arazileri
döngüleri bağlamlarındaki daha dolaylı güçlendireceği, yöredeki göçü alanda doğal bitki
etkilerin ise, niceliksel olarak ölçülmeleri azaltacak ve rehaf düzeyini örtüsü ile iç içe
daha zor olmakla birlikte, ciddi sosyal ve yükselteceği söylenmektedir. geçmiş eğimli
ekonomik sonuçları olacağı açıktır. arazilerde
H.E.S. projelerinde, arazinin bulunmaktadır.
Projelerin inşaat çalışmalarında büyük açılması ve inşaat aşamasında
istihdam yaratılacağı söylenmektedir. ortalama 50-60 kişi çalışmaktadır. İşletme
Hidroelektrik santrallerin işletmeye aşamasında ise ortalama 8-10 kişi
geçmesini takiben de yine bu tesislerde çalışmaktadır. Ne var ki, inşaat ve işletme
personel çalıştırılacak olup, inşaat ve işletme aşaması çoğunlukla teknik ve kalifiye
döneminde çalışacak olan personelin personel gerektirmektedir. Bu personel daha
öncelikle yöreden karşılanacağı önce bu projelerde yer almış personel olup
belirtilmektedir. Bu durumun yöredeki çoğunlukla dışarıdan gelecektir. Proje inşaat
işsizliği ve göçü azaltıcı etki göstereceği aşamasında ve işletim aşamasında bu
öngörülmektedir. Yapılacak olan tesislerin projelerde çok az miktarda yerel personel,
inşaası ve işletilmesi aşamasında çalışacak teknik ve bilgi gerektirmeyen pozisyonlarda
olan personelden kaynaklı ihtiyaçların yer alabilecektir.
yöreden karşılanacak olmasının da, bölgede
faaliyet gösteren esnafın ekonomik Proje alanındaki tarım yapılan alanlar
durumlarında iyileşmeye neden olacağı yüksek eğimli olup, çoğunlukla marjinal
belirtilmektedir. Bu nedenlerle yapılacak tarım arazisi sınıfındadır. Alanda büyük
olan tesislerin doğrudan veya dolaylı ölçekli ekonomik getiri anlamında tarımsal
faaliyetlerin yapılması güçtür. Ancak dere
yataklarındaki yerleşim yerleri civarlarında
59
halkın kendi geçimlerini sağlamak, ve az turizmi potansiyeli oldukça yüksektir.

oranda ekonomik kazanç için, tarım H.E.S. projelerinin, özellikle inşaat
yapılmaktadır. Bu tarım alanlarını, aşamaları turizm faaliyetlerini önemli
yakındaki akarsulardan kendi imkanları ile derecede etkileyecektir. Yörede varolan
aldıkları su ile sulamaktadırlar. Yine de bu tüm turizm rotalarına ulaşım, H.E.S.
alanlar halkın geleneksel yaşamı, geçimi ve projelerinin planlandığı alanlardan
geleceğinin sağlanması açısında çok sağlanmaktadır (bkz Harita 18).
önemlidir. H.E.S.’lerin yapım süreçlerinde inşaat,
iletim hattı, beton santralleri ve konkasör
H.E.S. projelerinin hayata geçip tesislerinden kaynaklı toz, gürültü, görsel
akarsulardan su almaya başlanması ile kirlilik ve artan trafik büyük bir sorun
birlikte dere yataklarında su büyük olacaktır. İnşaat yapmaya uygun
oranda azalacaktır. Bu azalan suyun mevsimin turizm sezonu ile aynı zamana
doğaya mı, sulama olan yerlerde denk gelmesi ile inşaat süreleri bölge
sulamaya mı, ya da başka hangi turizmi açısından neredeyse ölü dönemler
kullanımlar için yeterli olup olmayacağı olabilecektir. Yörenin peyzaj değeri ve
büyük sorun olacaktır. Dahası, bu akarsuların niteliksel ve niceliksel
akarsulardan sulama amaçlı geleneksel özellikleri ile doğrudan bağlantılı olan
olarak yararlanan halk yüksek kotlardan turizm potansiyeli, inşaatların
kendi imkanları ile açık kanallar ile tamamlanmasından sonra da bu
bahçelerine su getirmektedirler. Su özelliklerde oluşacak bozulmalardan
seviyesinin azalması ile bu su kanalları olumsuz yönde etkilenecektir. Tüm bu
işlevsiz duruma düşebilecektir. faktörler, varolan turizm gelirlerini büyük
oranda azaltacak ve yörenin, gelecekte
Proje bölgesinde bir ticari alabalık üretim artması beklenen turizm potansiyelini
çiftliği bulunmaktadır ve bölge bu tür ortadan kaldıracaktır.
girişimler için çok uygundur. Varolan
alabalık çitlikleri sularını doğrudan
akarsulardan almaktadırlar. Su
miktarında ve kalitesinde olabilecek
değişiklikler bu tür girişimleri doğrudan
etkileyecek ve ekonomik kayba sebep
olacaktır. H.E.S. projelerinin
gerçekleşmesi bu potansiyeli doğrudan
etkileyebilecektir.
Proje alanında çok yoğun olmasa da

gelişmekte olan bir turizm sektörü
mevcuttur ve alanın eko-turizm/doğa
Harita 18: Yusufeli ve Altıparmakta halihazırda kullanılan turizm rotaları
61
çapında önemli olan bu alanın gelecek

kuşaklara da bir bütün olarak aktarılması
sağlanabilecektir.
Genel olarak son derece olumsuz bir

tablo çizen bu etkilerin yanı sıra, tüm
dünyada edinilen deneyimler ışığında,
H.E.S.’lerin, daha dolaylı ama belki de
çok daha önemli sosyal ve ekonomik
etkileri olduğu söylenebilir.
Mikroklimadaki değişim, sel ve toprak
kayması risklerinin artması, karbon
döngüsünün farklılaşması, bu tür etkilere
ortam hazırlayan etkenlerden yalnızca bir
kaç tanesidir.
Projelerin toplan kurulu gücü 311,22

MW olup yıllık ortalama üretimi 1045,50
GWh olması planlanmaktadır. 2008 yılı
elektrik enerji ihtiyacına göre proje
alanında üretilecek elektrik enerjisi
miktarı ülkemiz elektrik enerjisinin %
0.5’ini karşılamış olacaktır. Yıllık
üretime olacak bu oranda bir katkının,
gerçekten alanın bütünlüğünün
bozulmasına ve bölgedeki diğer kullanım
alanlarına vereceği geri dönülmez
zararlara değip değmeyeceği
değerlendirilmelidir. Halihazırda
gelişmekte olan eko-turizm sektörüne
yapılabilecek olan ve bir H.E.S. projesine
kıyasla çok küçük meblağlar tutacak olan
yatırımların, ülke ekonomisine ve yerel
ekonomiye daha büyük katkı sağlama
olanağı yüksektir. Yatırımların bu yöne Turizm alanın
önemli ekonomik
kaydırılmasıyla, yalnız daha verimli bir
etkinliklerinden
geri dönüş sağlanmakla kalımayıp, dünya biridir
8. Planlanan projelerin Diğer bir deyişle; bir ekosistemde,

arzulanan ekosistem durumu ve diğer
yapılması durumunda sosyal ve ekonomik su kullanımları
arasında kabul edilebilir bir denge
dikkat edilmesi gereken sağlanabilmesi için çevresel, sosyal ve
faktörler, alınması ekonomik değerlendirme sürecinden
önerilen tedbirler sonra, sistemin arzulanan durumda
kalabilmesi için gerekli olan suyun
sağlanmasıdır.
8.1 Çevresel akım nedir? Yüzey suları ve yeraltı suları
etkileşiminin ve bu etkileşime bağlı
(Bu bilgiler IUCN “FLOW” kitapçığında habitat ve akarsu yatağı morfoloji
derlenmiştir) değişimleri, su kalitesi, besin ve sediman
Çevresel akım, aşırı kullanım ve akış döngülerinin sağlanabilmesi için gerekli
rejim yönetiminin uygulandığı akış rejimlerinin belirlenmesi çok
akarsularda ve bağlantılı yeraltı su ayrıntılı çalışmaları gerektirir.
sistemlerinde ekosistem sağlığının ve bu
alanların sağladığı faydaların Günümüzde artık, çevresel akımların
sürdürülebilmesi için yeterli miktarda belirlenmesi ve sağlanmasında sosyo-
suyun sisteme bırakılmasıdır. ekonomik, rekreasyonel ve kültürel miras
unsurlarının da gözönüne alınması
yaklaşımı benimsenmektedir. Bu
63
yaklaşımda amaç, tüm su kullanımları Günümüzde çevresel akımların

için makul fayda sağlamak ve sistemin belirlenmesi yaklaşımları ise daha
sağlıklı devamlılığını korumaktır. bütüncül ve geniş bir bakış açısını
gerektirmektedir. Bu çalışmalarda
Çevresel akımları, akım rejimleri ve su ekoloji, hidrobiyoloji ve sürdürülebilir su
kullanım (çekim) politikaları yönetimi konularının farklı alanlarında
belirlenirken içine düşülen en büyük çalışmalarda bulunan fizik, doğa ve
yanlışlardan bir tanesi, ortalama akım sosyal bilimler disiplinlerinden
değerlerinin yeterli olduğu görüşüdür. araştırmacıların birlikte çalışmasını
Gerçekte ortalama deşarjlar, doğal gerekmektedir. Bu yaklaşım, akıma
akımların belirlenmesi için duyarlı olan tüm türler (örneğin,
kullanılabilecek en yanlış unsurdur. omurgasızlar, bitkiler ve hayvanlar) ile,
Akış miktarı, kalitesi, zamanlaması ve hidrolojik rejimin her bir unsurunu
süresi sağlıklı akarsular için daha önemli (örneğin taşkın, kuraklık, su kalitesini)
unsurlardır. birlikte içermektedir. Buradaki temel
amaç, akımların doğal değişkenliğinin
korunabilmesidir/sağlanabilmesidir.
Kavram ve metotlar:
Çevresel akımların belirlenmesinde
1970 sonlarında başlayan ilk çevresel kullanılabilecek tek ve en iyi bir
akışların belirlenmesi çalışmalarında yöntem/yaklaşım veya çerçeve yoktur.
ılıman iklimlerdeki ortalama akımlar Günümüzde çevresel akımların
temel alınmıştır. Bu çalışmalarda belirlenmesi için birçok farklı yöntem
rekreasyonel balıkçılığın mevcuttur. Fonksiyonel analizler ve
sürdürülebilmesi amacı ile, özellikle habitat modellemeleri, etki
Kuzey Amerika, Kuzey Avrupa ve değerlendirmesinde ve akımların
Kanada’da somon türleri için belirlenmesinde en çok kullanılan
gerçekleştirilmiştir. Sonuç olarak, yöntemlerdir. Veri ve kaynakların
çevresel akışlar bu türlerin yaşayabilmesi yeterliliğine, akarsuyun ekolojisine ve
için kritik düzeyde habitat sağlanmasına farklı kullanım amaçlarına göre farklı
(sediman taşınması, akım hızı, ve nehir yöntemler seçilebilir. Yöntem ne olursa
derinliği de dahil) yönelik olmuştur. Bu olsun, unutulmaması gereken önemli
yaklaşımın savunusu, bu türlerin akım kural, suyu az ve sığ olan akarsuların
değişimlerine çok hassas oldukları ve en hassas akarsu habitatları
akışın bu türlerin yaşaması için yeterli olduklarıdır.
düzeyde olması durumunda ekosistemin
diğer kısımları için de yeterli olacağı Genel olarak bütüncül yaklaşımlar,
görüşüdür. uzman ekiplerinin ve ilgi gruplarının
katılımı ile birlikte, sistemden etkilenen
tüm unsurları ve bilimsel kaygıları
kapsayabilmektedir. Bütüncül yaklaşımın Kuzey Amerika’nın orta batısında

avantajı, tüm hidrolojik-ekolojik–ilgi yüzlerce nehirde sağlıklı nehir sisteminin
gruplarını kapsamasıdır. Dezavantajı ise korunması için gerekli minimum
gerekli verilerin toplanmasının pahalı ve akışların değerlendirilip kalibre edilmesi
zaman alıcı olmasıdır. yoluyla bulunan bir indis sistemine
dayanır. Bu değerlendirmeler sırasında,
balıkların farklı habitatlarda yaşamlarını
Doğru yöntemi seçmek? sürdürebilmeleri için gerekli olan yıllık
ortalamaların oranları belirlenmiştir. Bu
Çevresel akımların belirlenmesinde metodun öngördüğü temel yaklaşım
birçok yöntem, yaklaşım ve çerçeve başka yerlerde de kullanılabilir, ancak
mevcuttur. Bu durumda özel bir durum indisler bölgesel olarak yeniden
için hangi metodoloji daha uygun belirlenmelidir. Ayrıca, doğal akım
olacaktır? Bugüne kadar yöntem değişkenliği nedeniyle, pek çok akarsu
geliştirme süreci uygulanmayan bir için yıllık ortalamalar temelindeki
ülkede nasıl bir süreç izlenmelidir? oranlamaların sakıncaları olduğu
Maalesef bu sorular için tek bir yanıt urtaya çıkmıştır.
yoktur. Uygun bir metodun belirlenmesi,
temelde mevcut verilere ve pek çok Tennant Metoduna (1976) göre balıklar,
başka koşula bağlıdır. doğal yaşam ve çevre için akarsularda
belirlenen minimum akışlar Tablo 8’de
Uygulanabilecek yöntemlerden bir tanesi verilmiştir:
Tennant Metodudur (1976). Bu metot,
Tablo 9: Tennant yöntemine göre belirlenen minimum akışlar

% akım miktarları % yıllık ortalama akış
Kuru sezon Yağışlı sezon
Bol ve azami Yıllık ortalamanın %200 oranı
Uygun aralık Yıllık ortalamanın %60-%100 aralığı
Mükemmel %40 %60
Çok iyi %30 %50
İyi %20 %40
Az yada zarar verici %10 %30
Zayıf-asgari %10 %10
Ciddi hasar Yıllık ortalamanın %0 - %10 aralığı
65
8.2 Bırakılması gereken

Yine Hemşin Deresi üzerinde yapılması
cansuyu miktarları planlanan H.E.S. projeleri için “Ç.E.D.
Gerekli Değildir” kararının iptali için
Proje alanında planlanan H.E.S. projeleri açılan davada hazırlanan bilirkişi
tüm yan kolları kapsayıp, birbirinin raporunda cansuyunun belirlenmesi ile
peşisıra geldiğinden, akarsu boyunca ilgili olarak farklı ülkelerde farklı
normal akış engellenmiş olacaktır. Bu yöntemler uygulanmış olsa da, bu
nedenle çevresel akışın sağlanabilmesi yöntemlerin bölgeye uygulanmasının ne
için bırakılacak suyun belirlenmesi çok bilimsel ne de mantıksal açıdan kabul
önemlidir. edilir olmadığı, çünkü cansuyunun
belirlenmesinin akarsuyun bulunduğu
Türkiye’deki H.E.S. projelerinde, bölgenin topoğrafik ve iklimsel
bırakılacak cansuyu miktarlarının özellikleriyle, ayrıca balık türleriyle ve
belirlenmesine yönelik hiçbir bilimsel bu türlerin ekolojik özellikleriyle
çalışma yapılmamıştır. Bazı projelerde yakından ilgili olduğu belirtilmiştir.
yukarıda anlatılan Tennant metodu
kullanıldığı göze çarpmaktadır. Ancak bu Yine aynı raporda, Doğu Karadeniz
yötemde belirtilen “zayıf-asgari” oranlar bölgesinde 10 farklı akarsuda belirlenen
kullanılmaktadır. Tennant Metodu’na 40 istasyonda, alabalıkların
göre; “ortalama yıllık su akış debisinin yaşayabildikleri, üreyebildikleri ve stok
%50’sinin Nisan-Eylül arasında, oluşturdukları su miktarı ve derinliği
%30’unun Ekim-Mart ayları arasında üzerine yapılan bir araştırma sonucunda;
bırakıldığı zaman habitatın çok iyi bir en yoğun alabalık stokunun, sıcaklık,
şekilde korunacağı” belirtilmektedir. çözünmüş oksijen ve besin yönünden
Tennant’ın önerisi, gözlem yapılan zengin, en az 20 cm derinliğe ve 200-
nehir ekosistemleri için uygun bir 1000 litre debiye sahip akarsularda
yaklaşım olabilir, ancak diğer nehir saptandığı belirtilmiştir.
sistemleri için bu metod kullanılırken
uygunluğu doğrulanmalıdır. Tennant Bırakılması gereken su miktarına ilişkin
formülünün geliştirildiği coğrafya, ABD olarak diğer önemli noktalarsa; su
orta-batısında (Midwest) yer almaktadır miktarının akarsuyun kendi kendini
ve yöntem düz ve hafif eğimli alanlarda temizleyebilmesi (çürümüş, toksik
yaz (muson tipi) yağışlarının baskın maddelerin birikmemesini önlemesi) ve
olduğu bir coğrafyada geliştirilmiştir. canlı yaşam için çok önemli olan ince
Proje bölgesinde ise, kış yağışlarının kumların akarsu yatağına depolanmasını
ağırlıklı olduğu, son derece sarp bir yapı engellemesi için yeterli olmasıdır.
hakimdir, dolayısıyla formülün
geçerliliği son derece tartışmalıdır.
Bırakılması planlanan cansuyu ile 8.4 Yaban hayatı

çevredeki tarım ve bahçe arazilerinin
sulanmasının sağlanması, halkın içme ve
hareketlerine etkileri
farklı kullanımları, alabalık çiftlikleri ile
doğal yaşamın sağlıklı yaşamasının Açık kanal biçiminde yapılacak su iletim
mümkün olması beklenmektedir. Bu hatları, hayvan geçişlerini etkileyerek
nedenle cansuyu miktarı belirlenirken habitat bölünmesine yol açacak en
tüm bu unsurlar gözönünde önemli yapılardır. Genellikle 2 m derinlik
bulundurulmalıdır. ve 2 m genişliğe sahip olan bu kanallar,
geçişleri olanaksız kılmaktadır.
8.3 Balık geçitleri Bu nedenle H.E.S. projelerinde açık

kanal tipi su iletim hatları kesinlikle
yapılmamalıdır. Bunun yerine tünel tipi
Su alma yapıları (regülatörler) nehrin
veya en azından toprağın 1 metre
bütünlüğünü bozarak balıkların
altından geçecek kapalı borular tercih
geçişlerini etkileyecektir. Bu olumsuz
edilmelidir.
etkilerin bir ölçüde ortadan
kaldırılabilmesi için, her mevsimde balık
geçişlerinin devamlılığını
sağlayabilecek özelliklerde (derinlik,
8.5 Bitki örtüsü
genişlik, debi) balık geçitleri üzerindeki etkiler
yapılmalıdır.
İnşaat yapılan tüm alanlarda toprak
Proje alanındaki akarsularda yaşayan yüzeyi sıyrılacağından, arazide çok
balık türleri için detaylı bir bilimsel büyük tahribat oluşacak ve erozyona
araştırma yapılmadığından, burada maruz kalacaktır. Ayrıca, bölgede verimli
yaşayan alabalık türünün göçmen tipte toprak derinliğinin en fazla 0,5 metre
olup olmadığı kesin olarak olması nedeniyle, bu toprağın bir kez
bilinmemektedir. Bu nedenle, öncelikle kaybedilmesi geri dönülmesi olanaksız
yöreyi tanıyan bilim adamları tarafından sonuçlar doğuracaktır. Bu nedenle,
burada yaşayan balık türleri ve davranış sıyrılan verimli topraklar muhafaza
yapıları araştırılmalıdır. Daha sonra bu edilerek yeniden yerine konulmalıdır.
araştırmalar sonucunda belirlenecek İnşaatın tamamlanmasının hemen
uygun balık geçitleri projelere dahil ardından da bu alanlarda erozyona karşı
edilmelidir. önlemler alınmalı ve uygun bitki örtüsü
ile yeniden donatılmalıdır.
Yöre, endemik bitki türleri ve özel

vejetasyon yapıları açısından oldukça
67
zengindir. Bu türlerin ve yapıların

akarsularla ilişkileri bilimsel olarak 8.6 Tarım
belirlenmeli ve H.E.S. projelerinden Tarımsal faaliyetler ve diğer insan
minimum oranda etkilenmelerini kullanımları için bölgede akarsulardan
sağlayacak önlemler, projelerin inşaat ve hangi miktarda su alındığı ve ne kadar
işletim aşamalarına dahil edilmelidir. alanın sulandığı konusunda tespit
yapılmalıdır. H.E.S.’lerin yapılacağı
dereler ve yan kollar üzerinde yapılan
sulama faaliyetlerinin kaç noktadan
olduğunun ve herbirinden ne kadar su
alındığının, alınan su miktarının
mevsimlere dağılımının ve ne şekilde
olduğunun tespit ve ölçümü yapılmalıdır.
Ayrıca, alanda ileride olması beklenen su
gereksinimlerinin de belirlenmesi
gerekmektedir. Bırakılacak su
miktarlarının belirlenmesinde bu
kullanımlar da göz önünde
bulundurulmalıdır.
Bakanlığı ile özel şirketler arasında

9. Sonuç ve imzalanan sözleşmelerin tamamına
“Gizlilik” yönünde hükümler konulmuş
Öneriler olması nedeniyle, kamu aleyhine yapılan
düzenlemelerin ilgili kurum ve kuruluşlar
Günümüzde artan enerji talebi ve ile kamuoyu tarafından öğrenilmesi
ülkemizin enerjide dışa bağımlılığı bir imkanının ortadan kalktığı belirtilmiştir.
gerçektir. Artan bu talebin karşılanması Aynı rapor, YİD modeliyle yapılan 24 ve
ve dışa bağımlılığın azaltılması için son Yİ modeliyle yapılan 5 santral olmak
yıllarda ülkemizde hidroelektrik enejisine üzere 29 santralin (termik yada hidrolik
büyük bir yönelim vardır. Hidrolik ayrımı yapılmamış) 4 yıl içerisinde 2.3
enerjiden en verimli şekilde yararlanmak, milyar ABD Doları kamu zararı
enerjide dışa bağımlılığı azaltacağı gibi oluşturduğu belirtmektedir 12.
temiz enerji kaynaklarının harekete
geçirilmesi bakımından da önemlidir. H.E.S.’lerin kuruluş maliyetlerinin diğer
Ancak, "4628 sayılı Elektrik Piyasası elektrik üretim santrali çeşitlerine göre
Kanunu" ile bu Kanuna istinaden daha düşük olması ve ortalama kullanım
çıkarılan "Elektrik Piyasası Lisans ömürlerinin daha uzun olması gibi
Yönetmeliği" ve "Su Kullanım Hakkı nedenlerle bu santrallerin daha ekonomik
Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve oldukları ve diğer santrallerin tersine sera
Esaslar Hakkında Yönetmelik"le birlikte gazı salınımına sebebiyet vermemeleri
H.E.S. uygulamaları çok farklı boyutlara nedeniyle daha çevreci oldukları, öz
ulaşmış durumdadır. Gıda şirketlerinden kaynaklarımızdan olan ve ülkemizde bol
medikal şirketlere, hatta spor kulüplerine bulunan su gücüne dayandığından
kadar ehil olmayan çok sayıda tüzel elektrik üretiminde dışa bağımlılığı
kişiliğin H.E.S. kurmaya kalkışmasıyla azaltması ve böylece ulusal kalkınmanın
sonuçlanmıştır. (Trabzonspor’un Bordo sağlıklı bir şekilde sürdürülebilmesine
Mavi Enerji şirketi ile 20 MW’lık olanak sağlamaları nedeniyle stratejik
Uzungöl 1 Reg. ve H.E.S. ihalesine yönden ülkemiz için daha elverişli
katılması buna bir örnektir.) 11 oldukları söylenmektedir.
Sayıştay tarafından hazırlanan Yap-İşlet- Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman

Devret (YİD) ve Yap-İşlet (Yİ) modeli Kullanımı ve Koruma Projesi alanında 30
kapsamında, enerji projelerine ilişkin adet H.E.S. planlanmaktadır. Alan, ayrıca
olarak hazırlatılan raporda (Enerji yapılması planlanan Yusufeli Barajından
Raporu), Enerji ve Tabii Kaynaklar da etkilenmektedir. Bu H.E.S.
12
Sayıştay Enerji Raporu, 2004,
11 http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=48
Enerjide H.E.S. Oyunları, elektrik Mühendisliği,
435. Sayı, Ocak 2009
69
projelerinin gerçekleşmesi ile alanda planlandığı bölgelerde bütüncül havza

doğal halinde akan hiçbir akarsu planlamaları yapılmalı ve havzalardaki
kalmayacaktır. değişik değer ve kullanım unsurları
belirlenmelidir.
Nehir tipi H.E.S.’lerin, akarsulardan suyu
alıp daha aşağı kotlarda elektrik Lisans ve Ç.E.D. sürecinde herbir proje
üretiminden sonra yeniden akarsu kendi etkisi için değerlendirilmektedir.
yatağına bıraktıkları için doğaya zarar Ancak alanda yapılacak proje sayısı göz
vermedikleri gibi bir görüş yaygındır. Ne önünde bulundurulduğunda projelerin
var ki H.E.S.’lerin su alma yapıları toplam etkilerinin çok büyük olacağı
(regülatörler) küçük birer baraj etkisi kesindir. Bu nedenle havza bazında,
yaratarak akarsuyun bütünlüğünü herbir projenin dahil edildiği bütüncül bir
bozmaktadırlar. çevresel etki değerlendirmesi ve havza
bazında bütüncül su kullanımı planlaması
Ayrıca, peş peşe sıralanan H.E.S. yapılmalıdır. Eğer böyle yapılmaz ve
projeleri (Bakınız Harita 8 ve Ek-1), suyu zararlar minimuma indirilmez ise sonuç
bir yerden alıp başka bir yerden yeniden felaket olabilir.
akarsuya bırakacak, ancak bu noktada su
başka bir H.E.S. için yeniden alınarak Tüm canlıların ana besini olan su bir
daha aşağıda yatağına bırakılacak ve bu yaşam kaynağı olarak değil bir enerji
durum böyle devam edecektir. kaynağı ve para kazanma aracı olarak
Akarsulardan su aldıkları nokta ile suyu görülmemeli, ülkemizin ve dünyanın
yeniden verdikleri nokta arasında, önemli ekolojik bölgeleri arasında
bırakılacak suyun miktarı ve zamanına sayılan proje alanı sadece su potansiyeli
bağlı olarak, akarsu ekosistemine ve buna açısından değerlendirilmemelidir.
bağlı olan çevreye büyük zarar Yörenin kalkınmada öncelikli hedefi
verilecektir. olabilecek olan turizm/ekoturizm, onlarca
H.E.S. projesi ile şantiye alanına dönecek
Su havzalarında yer alan toprak ve su vadiler, yerel halkın geleceğe dönük tüm
kaynakları ile orman, mera gibi ümit ve planlamalarını tehdit etmektedir.
ekosistemler arasında karşılıklı dinamik
ilişkiler bulunmaktadır. Farklı sektörlerin Proje alanının uluslararası öneme sahip
ve kaynak kullanıcılarının bir arada olan doğal zenginliği ve hassas yapısının
düşünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun korunması çok önemlidir. Üç farklı tip
vadeli değerlendirildiği, havza içindeki bitki coğrafyasının çakıştığı, bütün
bir alana yapılan müdahalenin yarattığı canlılar için buz devirlerinde sığınak,
olumlu ve olumsuz etkilerin izlendiği en tarihi jeolojik değişim çağlarında geçiş
uygun ölçekli korumacılık, hidrolojik yolu olmuş olan bu vadiler; ne yazık ki,
sınırlara dayalı havza planlaması ile hidroelektrik santrallerine ilişkin mevcut
olacaktır. Öncelikle H.E.S. projelerinin
uygulamalar sonucunda çok ciddi bir halkın koşulları gözetilmeden atılacak bir
tehdit altındadır. adım veya onların ekonomik ve sosyolojik
yaşam biçimlerinin etkileneceği bir
Proje kapsamında gerçekleştirilen Sosyo- uygulama daha olumsuz sonuçları da
Ekonomik Alan Analizinde proje getirebilecektir. Nitekim alanda
bölgesinde yaşayan halkın (istisnalar yapılması düşünülen barajlar silsilesi
hariç) doğal kaynakları sahiplendiği, yerel halkta kırgınlık, belirsizlik ve
bunları korumak yönünde istekte tepkiler uyandırmıştır.... Bunlardan
bulunduğu görülmüştür. Yine aynı hareketle bütün uygulamalarda,
çalışmada, bölgede yaşayan insanlar için politikalarda, yatırımlarda yerel halkın
şunlar belirtilmiştir; “Yerel halk önceliklerinin de göz önünde tutulması ve
Kaçkarların korunması gerektiğinin, aksi süreçlerin aktif birer aktörü yapılması
durumunda birçok bitki ve hayvan korumacı ve sürdürülebilir önlemleri
türünün azalacağının da farkındadır. daha etkin kılabilecektir”.
Sorunun çözümü sürdürülebilir kullanım
ve koruma yaklaşımının hayata Proje alanında yapılması planlanan
geçirilmesindedir. Korumaya yönelik regülatör ve H.E.S. projelerinden
girişimlerde mutlaka yerel halkın da kaynaklı sorunlar ve çözüm önerileri
görüşleri, düşünceleri, aktif katkıları aşağıda özetlenmiştir:
alınmak durumundadır. Çünkü yerel
Sorunlar
1. E.P.D.K’ya Lisans Başvurusu yapılan 3. Hakkı Anlaşması yapılırken bırakılacak
akarsularda, yerel kurum ve kuruluşların cansuyu, sulama suyu, içme suyu ve
görüşleri alınmadan lisanslar balık üretim çiftliklerinin ihtiyaç
verilmektedir. Bu nedenle H.E.S. duydukları kullanım suyu konusu
projelerinin tesisi söz konusu netleştirilmemiştir.
olduğunda, sosyal ve teknik anlamda
sorunlar doğmakta ve ilgili yerel idareler 4. Fauna ve flora zarar görecektir. H.E.S.
çözümü imkânsız problemlerle inşaatı sebebi ile bir çok nadir ve tehdit
karşılaşmaktadır. altındaki türü barındıran yaşam
ortamları ya yok olacaktır ya da
2. Bölgedeki bütün H.E.S. projeleri için en kaliteleri bozulacaktır. Bu nedenle de
kritik konu; suyun ne kadarının Kara Avcılığı Kanunu, Bern Sözleşmesi,
kullanılacağı, vadide sucul yaşamın ve CITES Sözleşmesi gibi iç ve uluslararası
diğer ekosistemlerin devamını sözleşmelerle koruma altında olan
sağlayacak cansuyunun miktarı ve öncelikli türler de ya doğrudan ya da
bunun bırakılmasıdır. Su Kullanım yaşam ortamları bozulduğu için bu
71
süreçten etkilenecektir. Söz konusu yüksek düzeydedir. Yine yüksek gerilim

türlerin ortamdan uzaklaşması veya hatları, dar vadilerde yerleşim
azalmasıyla gerek iç hukuka gerekse alanlarının üzerinden geçmek zorunda
uluslararası hukuka aykırılık meydana kalabileceğinden bunun insan sağlığına
gelecektir. olumsuz etkileri olacaktır.
8. Yapılan yollar ile yabani hayvanların

çiftleşme, beslenme ve göç yolları tahrip
edilecektir.
9. İşletme sırasında doğacak sorunların

denetiminde görevlendirilen birimler net
olarak ifade edilmediği için yapılan
faaliyetlerin denetimi zor olacaktır.
10. Debi değerleri ve derelerden alınacak

olan su miktarı net olarak
belirlenmediğinden bırakılacak can
suyunun yeterliliğin takip edilmesi
mümkün değildir.
Çoruh Nehri 5. Tünel tipi su iletim hattı olan H.E.S. 11. Yerel halkın kendi ihtiyaçları için
üzerinde projeleri çevreye daha az zarar yaptığı tarımsal faaliyetler detaylı ve
yapılan verecektir. Kanal tipi H.E.S.’lerde ise gerçekçi olarak hesaba katılmamaktadır.
barajların zarar projenin kapsadığı bütün alanlarda
çevresel ve olmaktadır. 12. Alabalık üretim çiftlikleri kısmen ya da
sosyal etkileri tamamen zarar görecektir.
son derece 6. Yapılmakta olan tüm H.E.S. projelerinin
yüksektir. arazi yüzeyindeki tahribi büyük 13. Bölgede kadastro çalışmalarının henüz
Bunların olacaktır. tamamlanmamış olması nedeniyle
azaltılması ve mülkiyet değerlendirilmesi sağlıklı bir
yönetimi ile 7. Enerji iletim hatları projelerden ayrı şekilde yapılamadığından, gerek
ilgili yapılan olarak, projeler bittikten sonra gündeme vatandaşlar ve gerekse Devlet mağdur
çalışmalar ve gelecektir. İletim hatlarının nereden olacaktır.
alınan geçeceği, geçtiği alanda yaratacağı
tedbirlerin ne orman tahribatı projelerde yer 14. Planlanmış olan proje kullanım
kadar etkili almamaktadır. Oysa bu hatların ulusal alanlarında kültürel dokularda muhtemel
olduğu şebekeye bağlanacağı yere kadarki zararlar söz konusudur.
zamanla daha bölümde yaratacağı orman tahribatı çok
da iyi
anlaşılacaktır.
15. E.P.D.K Yatırımcı kuruluşlara inşaat orman izinlerinin bir kısmının verildiği
süresi olarak en fazla 40 ay gibi kısa bir ve yatırım güzergâhında bulunan
süre vermektedir. Bu süre Ç.E.D. ağaçların kesildiği ancak mahkeme
belgesi, İmar Planı, Mülkiyet konuları kararı ile inşaatın durdurulması (sonucu
(Orman-Hazine tahsisleri ve şahıs belirsiz bir durum olması) nedeniyle
arazileri satışı yada kiralanması), inşaat gerek yatırımcı ve gerekse Orman
ruhsatı gibi izinlerin alınmasına İdaresi zor durumda kalmaktadır.
yetmemektedir. Ayrıca H.E.S.
Projelerinin 1000 metre rakım ve 19. İnşaat esnasında çıkan hafriyatın
üzerinde olduğu hesap edilecek olursa, depolanacağı alan bulunamamakta, bu
yıllık inşaat süresinin kısalığı hafriyat alanına ormandan izin
yatırımcıyı çıkmaza sürüklemektedir. verilememekte 1000 m rakım ve üstü
Bu nedenlerden ötürü yatırımcı inşaat alanlarda özel mülkiyete konu sahalar az
sırasında çevreye olabilecek zararlara olması nedeniyle hafriyat yamaçtan
yeterince dikkat etmeyebilecektir. atılmaktadır.
16. 5346 Sayılı kanun 2012 yılına kadar 20. Ç.E.D. Belgesinin alınması, kati
bitirilecek olan tesislere büyük teşvikler projenin hazırlanması ve İmar Planına
vermekte olduğundan, izin süreçlerinin esas teşkil edecek avam projesinin
bile bu zaman aralığında hazırlanması için sondaj sahası
yetiştirilememesinden ötürü yatırımcı (Yükleme Havuzu, Santral binası alanı
kuruluşlar büyük sıkıntılar ve Regülâtör Sahaları) ve sondaj ulaşım
yaşamaktadırlar. Bu durumda inşaat yollarına Orman İdaresi tarafından izin
aşamaları aceleye getirilmektedir. verilmesi gerekmektedir. Bu izinler
verildikten sonra Orman İdaresi
17. H.E.S. lisanslarını 17 Temmuz 2008 Güzergahta bulunan ağaçları kesmekte,
tarihinden önce almış olan 10 MW yatırımcı kuruluş yol inşaatı
altındaki projeler, daha önceki Ç.E.D. yapmaktadır. Daha sonra imar planı
yönetmeliğine tabii olup bunlar için çıkmakta ve Ç.E.D. alınmaktadır. Bazı
Ç.E.D. istenmemektedir. Bölgedeki durumlarda imar planında ve Ç.E.D.
projelerin neredeyse tamamı 10 MW sürecinde sorun yaşandığında arazi
altındadır ve birçoğu bu tarihten önce yüzeyi gereksiz yere tahrip edilmektedir.
lisans almıştır.
21. Gerek cansuyunda gerekse elektrik
18. Ç.E.D. belgesi alınarak inşaata üretiminde kullanılan su kalitesinde
başlanmış olan bazı yatırımlarda olabilecek değişiklere yeterince
(örneğin Rize İdare Mahkemesi değinilmemektedir.
tarafından) yürütmenin durdurulması
kararı alınması nedeniyle büyük 22. Proje alanı jeolojik, topoğrafik, iklimsel
sorunlar yaşanmaktadır. Bu alanlarda özellikleriyle sel ve heyelan gibi
73
afetlere karşı son derece hassastır. Bitki dönüşmemeleri için küresel ısınma ve
örtüsünün değiştirilmesi, dik yamaçlarda kuraklık gibi unsurların da gözönünde
açılan arazi yolları, taş ocaklarında bulundurulması gereklidir.
yapılan patlatmaların yol açtığı
sarsıntılar gibi doğal yapıya zarar veren 28. Ç.E.D. çalışmalarında kullanılabilecek
işlemler, sel ve heyelan olgularında bilimsel çalışmalar, biyoçeşitlilik
ciddi artışa neden olacaktır. değerlendirmeleri ve ekolojik
değerlendirmeler ya yoktur ya da son
23. Projelerde binlerce ağaç yok derece sınırlıdır. Bu durum nedeniyle,
edilecektir. Projelerde kesilecek ağaç çevresel tahribat sonucunda oluşacak
miktarları için planlarda verilen değerler biyoçeşitlilik kaybının ve ekolojik
tartışmalı hesaplara dayanmaktadır. bozulmanın kısıtlı bir süre ve bütçeyle
yürütülecek Ç.E.D. çalışmaları
24. Bölgede; biyolojik, estetik ve rekreatif kapsamında değerlendirilmesi
zenginlikleriyle alternatif turizm olanaksızdır.
etkinliklerinin giderek daha yoğun bir
şekilde yaşanacağı görülmektedir.
H.E.S. lerle birlikte, canlı ve cansız tüm
varlıkları ile eşsiz bir peyzaja sahip olan
bölgenin yapısının bozulabileceği,
bölgenin hızla gelişen eko-turizm Öneriler
potansiyelinin olumsuz yönde 1. Proje yapılacak alanlarda bütüncül
etkilenebileceği göz ardı edilmiştir. havza planları yapılmalıdır. Bütüncül
havza planlamaları çeşitli meslek
25. E.P.D.K ve DSİ Genel Müdürlüğü disiplinleri ve sektör temsilcileri, yerel
gerekli izinleri verirken projeden yönetimler ve sivil toplum örgütlerini
etkilenecek halkın görüşleri içine alarak oluşturulmalıdır. Bütüncül
sorulmamıştır. havza planlamaları yapılmadan
vadilerde yatırıma izin verilmemeli,
26. Yıllık elektrik üretimine yaklaşık % 0,5 ekolojik değeri yüksek olan bölgeler
katkı için bu kadar önemli bir doğal gelecek kuşakların da yararlanmasına
alanın zarara uğratılmasına değip olanak tanıyacak şekilde planlanmalıdır.
değmeyeceği çok tartışmalıdır. Alanın
eko-turizm ve diğer potansiyelleri, çok 2. H.E.S. projelerinin çevresel etkileri
daha az bir yatırım ile ülke ekonomisine değerlendirilirken aynı akarsu üstünde
çok daha büyük katkı sağlayabilecektir. yapılması planlanan projelerin
bütüncül etkileri göz önünde
27. Projeler hazırlanırken geçmiş yıllara ait bulundurularak bir değerlendirme
su akım verileri kullanılmaktadır. yapılmalıdır.
Ancak, projelerin ileride ölü yatırıma
3. H.E.S. etkilerinin minimize edilmesi 8. Proje Tanıtım Dosyaları ve Ç.E.D.

veya doğal ortamın korunması ancak çalışmaları ölçüme dayalı yapılmalı ve
etkili denetim ve izleme çalışmalarıyla uygulanabilir tedbirler konulmalıdır.
mümkün olacaktır. Yasa
uygulayıcılarının ve sivil toplumun 9. İzin ve Ç.E.D. süreçleri tamalanıp
proje başlangıcından işletme sonuçlar yerel halk tarafından de
döneminin sonuna kadar denetim ve onaylanmadan H.E.S. ile ilgili hiç bir
izleme sürecinde yer alması kesim veya inşaat çalışmasına
gereklidir, bunun için gerekli başlanmamalıdır.
düzenlemeler yapılmalıdır.
10. Ç.E.D. çalışmalarına dayanak
4. Projeler hazırlanırken yerel halk oluşturacak kapsamlı bilimsel
bilgilendirilerek görüşleri alınmalıdır. çalışmaların yokluğu durumunda, ya bu
çalışmaların yapılması beklenmeli veya
5. Akarsu yatağına bırakılacak suyun Ç.E.D. kapsamında yürütülmeleri
belirlenmesinde ulusal bir yöntem sağlanmalıdır.
belirlenmelidir. Bu yöntem belirlenirken
her akarsuyun kendi karakteristikleri 11. H.E.S. projeleri mümkünse tünel tipi
göz önünde bulundurulmalı ve bilimsel olarak projelendirilmeli tünel tipi H.E.S.
çalışmalara dayandırılmalıdır. santrali yapmak mümkün olmuyorsa
Cansuyunun bırakılmasını ve açık kanal ile tesis inşasından ve
zamanlamasını hangi kurumun kontrol işletilmesinden kaçınılmalıdır.
edeceği ve yaptırım mekanizmaları
netleştirilmelidir. İlgili kurum ve bağlı 12. Türkiyenin enerji ihtiyacı
taşra teşkilatı yönetmelik ile projeksiyonları incelenmeli ve
yetkilendirilerek görevlendirilmelidir. gerçekliği irdelenmelidir.
6. E.P.D.K ve DSİ Genel Müdürlüğü 13. H.E.S. projesi yapılacak derelerde su

gerekli izinleri vermeden mutlaka ilgili tespiti yapılmalı, halkın mevsimsel su
yerel kurum ve kuruluşlara bilgi vermeli kullanım miktarı belirlenmelidir. Bu
ve ilgili Kurumlardan görüş istemelidir. oranlar proje dosyalarında bırakılması
Yerel kurumların vereceği görüşe göre planlanan cansuyu miktarları ile
hareket edilmelidir. karşılaştırılıp, ekosistem ihtiyaçları da
dahil edilip yeterliliği sorgulanmalıdır.
7. Bütün H.E.S. projeleri Ç.E.D.
kapsamında değerlendirmeye alınmalı, 14. H.E.S. projelerinden etkilenebilecek
aynı dere üstündeki H.E.S. projelerinin olan eserler belirlenerek Eski Eserler ve
bütüncül etkileri değerlendirilmelidir. Anıtlar Yüksek Kuruluna bildirilmeli ve
korunması için gerekli önlemler
alınmalıdır.
75
“Hidroelektrik enerji üretim tesislerinin

15. Regülatörlerden balık geçişlerinin fizibilite raporu kapsamında olabilecek
devam edebilmesi için akarsularda yetersiz etüt ve değerlendirmelerden
yaşayan balıklara ve davranışlarına dolayı ileriki safhalarda hidrolojik,
uygun özelliklerde balık geçitleri jeolojik, teknik, çevresel, sosyal ve
yapılmalıdır. ekonomik yönden oluşabilecek her türlü
olumsuz sonuçtan ve inşa edilecek
16. Projelerin oluşturulması aşamasında su tesisler ve yerleri ile ilgili olarak
akımları değerlendirilirken küresel olumsuz bir durumun ortaya çıkması
ısınma ve kuraklık etkileri de göz halinde yalnızca şirket sorumludur”
önünde bulundurulmalıdır.
ifadeleri gereğince H.E.S. inşaatları
17. Söz konusu işler kapsamında DSİ ve kapsamında ilgili firmalarca her türlü
şirketler tarafından karşılıklı imzalanmış önlem zamanında alınmalı ve denetimi
olan Su Kullanımı Hakkı Anlaşmasında ilgili Kurumlar tarafından takip
şirket yükümlülükleri başlığı altında edilmelidir.
belirtildiği şekilde:
Kaynakça Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz

Güvenliği Strateji Belgesi
http://www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporla
r/Arz_Guvenligi_Strateji_Belgesi.pdf
Allan JD, Flecker AS. 1993. Biodiversity Elektrik Üretin Anonim Şireketi, 2008
conservation in running waters. Yılı Elektrik Üretimi Sektör Raporu
BioScience 43: 32-43. http://www.euas.gov.tr/_EUAS/Images/B
irimler/apk/EUAS-
Avrupa Komisyonu, Su Çerçeve Direktifi Sektor_Raporu2008.pdf
(2000/60/EC),
http://ec.europa.eu/environment/water/wa Elektrik İşleri Etüd İdaresi, Hidroelektrik
ter-framework/index_en.html Enerji Potansiyel Atlası
http://www.eie.gov.tr/HES/index.aspx
Avrupa Komisyonu, Habitat Direktifi
(92/43/EEC) Herpetofauna Araştırma Raporu (2008),
http://ec.europa.eu/environment/nature/le Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman
gislation/habitatsdirective/index_en.htm Kullanımı ve Korunması Projesi
Avrupa’nun Yaban Hayatı ve Yaşam Karr, JR. 1998. Rivers as sentinels:

Ortamlarının Koruma Sözleşmesi-Bern using the biology of rivers to guide
Sözleşmesi landscape management. Pages 502-528
http://www.milliparklar.gov.tr/hukuk/soz in RJ Naiman, RE Bilby (eds.), River
lesme/berns/bern.pdf Ecology and Management: Lessons
from the Pacific Coastal Ecosystems.
Botanik Araştırma Raporu (2008), Springer, New York.
Kullanımı ve Korunması Projesi Kelebek Araştırma Raporu (2008),
Boulos L., A.G. Miller, R.R. Mill. 1994. Kullanımı ve Korunması Projesi
South West Asia and the Middle East. In
Davis, S.D., V.H. Heywood, A.C. Mittermeier, R.A., Robles Gil, P.,
Hamilton. (eds), Centers of Plant Hoffmann, M., Pilgrim, J., Brooks, T.,
Diversity. Information Press, Oxford. Mittermeier, C.G., Lamoreux, J., and da
Pp.293-349. Fonseca, G.A.B. 2004. Hotspots
Revisited. Mexico: CEMEX.
Dünya Barajlar Komisyonu -“Dams and
Development: A new framework for Myers, N. 1991. The biodiversity
decision making”. www.dams.org challenge: expanded hotspots analysis.
Environmentalist, 10:243-256.
77
1988. The role of disturbance in stream

ecology. Journal of the North American
Myers, N., Mittermeier, R.A.,
Benthological Society 7: 433-455.
Mittermeier, C.G., Da Fonesca, G.A.B. &
Kent, J. 2000. Biodiversity hotspots for
Salman B., Küçük H. (2006), Piyasa
conservation priorities Nature 403: 853-
Mantığının Çözülüşü, EMO Elektrik
858.
Mühendisliği Dergisi, Temmuz 2006,
sayfa 43-45
Myers, N. 2003. Biodiversity hotspots
revisited. BioScience 53: 916–917.
Sayıştay Enerji Raporu, 2004,

Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan Ve http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.a
Bitki Türlerinin Uluslararasi Ticaretine sp?id=48
İlişkin Sözleşme (Cites Sözleşmesi)
http://www.cites.org/ Sosyo-Ekonomi Analiz Rapor (2008),
Olson, D.M. and E. Dinerstein. 2002. Kullanımı ve Korunması Projesi
The Global 200: priority ecoregions for
global conservation. Annals of the Tennant, DL. 1976. In-Stream Flow
Missouri Botanical Garden, 89: 199-224. Regimes for Fish, Wildlife, Recreation
and Related Environmental resources in
Poff LN, Allan D, Bain MB, Karr JR., Fisheries 1 6-10
Prestaggard KL., Richter BD., Sparks
RE., Stromberg JC., 1997. The natural TMMOB Su Raporu, Küresel Su
flow regime: a paradigm for river Politikaları ve Türkiye, Mart 2009.
conservation and restoration. BioScience
47: 769-784 WWF & IUCN (1994). Centres of Plant
Diversity. A Guide and Strategy
Powe ME, Sun A, Parker M, Dietrich for their Conservation. Volume I Ð
WE, Wotton JT, 1995. Hyraulic food- Europe, Africa, South West
chain models: an approach to the study of Asia and the Middle East. Cambridge,
web dynamics in large rivers. BioScience UK: IUCN Publications Unit.
45: 159-167.
WWF. 2006. An Ecoregional
Resh VH, Brown AV, Covich AP, Gurtz Conservation Plan for the Caucasus.
ME, Li HW, Minshall GW, Reice SR,
Shreldon AL, Wallace JB, Wissmar R.
Zazanashvili, N., Sanadiradze, G. & Earth’s Biologically Richest and Most

Bukhnikashvili, A. 1999. Caucasus. In Endangered Terrestrial Ecoregions.
R.A. Mittermeier, N. Myers & C. Mexico City: CEMEX and Conservation
Goettsch Mittermeier. (Eds.), Hotspots – International. ISBN: 9686397582
79
EKLER
Ek-1
Yusufeli ve Altıparmak’ta planlana HES’lerin
inşaası sonucunda orman değerinde ortaya çıkması
beklenen kayıplar
ALTIPARMAK HES YUSUFELİ HES
2
MESCERE Toplam m MESCERE Toplam m2
İs İskan Sahası 7173,3 İs İSKAN SAHASI 5981,4
Çsbc1 SARIÇAM 38102,7 Çscd1 SARIÇAM 14927,7
Çsbc2 SARIÇAM 11893,4 ÇsGcd1 SARIÇAM-GÖKNAR 13893,0
Çscd2 SARIÇAM 38670,8 ÇsGcd2 SARIÇAM-GÖKNAR 5273,3
Çscd3 SARIÇAM 6347,7 ÇsLbc2 SARIÇAM-LADİN 9722,5
ÇsGbc1 SARIÇAM-GÖKNAR 9050,1 ÇsLcd1 SARIÇAM-LADİN 31615,8
ÇsGbc2 SARIÇAM-GÖKNAR 1516,4 ÇsLcd2 SARIÇAM-LADİN 9899,9
ÇsGbc3 SARIÇAM-GÖKNAR 20973,8 BÇs BOZUK SARIÇAM 24414,9
ÇsGcd1 SARIÇAM-GÖKNAR 26873,8 BDy BOZUK YAPRAKLI 335317,1
ÇsGcd2 SARIÇAM-GÖKNAR 16690,9 BDy-T BOZUK YAPRAKLI 186811,8
ÇsLbc2 SARIÇAM-LADİN 12207,7 BG BOZUK GÖKNAR 3469,0
ÇsLcd1 SARIÇAM-LADİN 21256,3 BL BOZUK LADİN 10798,7
ÇsLcd2 SARIÇAM-LADİN 117,2 DVa DERE VEJETASYONU 3546,6
BÇs BOZUK SARIÇAM 128375,8 Erozyon Kontrol 14900,3
BDy BOZUK YAPRAKLI 387493,6 GLbc3 GÖKNAR-LADİN 1415,2
BG BOZUK GÖKNAR 74855,2 LÇsbc3 LADİN-SARIÇAM 6248,6
BL BOZUK LADİN 251592,3 Lbc1 LADİN 4985,1
GÇsbc2 GÖKNAR-SARIÇAM 3977,6 Lbc2 LADİN 16385,2
GÇsbc3 GÖKNAR-SARIÇAM 18984,2 Lcd1 LADİN 4223,1
GÇscd2 GÖKNAR-SARIÇAM 4579,1 LGbc3 LADİN-GÖKNAR 362,8
GÇscd3 GÖKNAR-SARIÇAM 22634,6 LGcd3 LADİN-GÖKNAR 78443,1
81
Gbc1 GÖKNAR 26887,1 OT ORMAN TOPRAĞI 62506,4
ORMAN TOPRAĞI-
GÖKNAR
Gbc3 54245,5 OT-E EROZYON 44796,3
ORMAN TOPRAĞI-
GÖKNAR
Gcd2 7315,2 OT-T TAŞLIK 148357,0
GLbc3 GÖKNAR-LADİN 10523,2 Z ZİRAAT 97591,8
GLcd1 GÖKNAR-LADİN 2276,1 Genel Toplam 1135886,5
GLcd2 GÖKNAR-LADİN 30688,9
Kna KAYIN 21393,9
LÇsbc2 LADİN-SARIÇAM 10747,0 Verimli Orman 200941,7 m2
LÇscd2 LADİN-SARIÇAM 12073,3 Bozuk Orman 560811,4 m2
Lbc1 LADİN 16642,3 Açıklık Alan 374133,2 m2
Lbc2 LADİN 20536,0
Lbc3 LADİN 7872,3
Lcd1 LADİN 2452,6
Lcd2 LADİN 30529,7
LADİN-GÖKNAR-
LGÇscd2 SARIÇAM 259,9
LGcd1 LADİN-GÖKNAR 2847,5
LGcd2 LADİN-GÖKNAR 13870,2
OT ORMAN TOPRAĞI 17084,0
ORMAN TOPRAĞI-
OT-T TAŞLIK ALAN 148419,0
Z ZİRAAT 109155,3
Genel 1649185,4
Toplam m2
Verimli
Orman 525036,8 m2
Bozuk
Orman 842316,9 m2
Açıklık
Alan 281831,6 m2
HESLERİN ORMANLIK ALANLAR ÜZERİNDEKİ HACİMSEL ETKİLERİ

ALTIPARMAK HEKTARDAKİ TOPLAM
1.30 m Toplam
Meşcere Toplam
Ağaç Türü deki Kapalılık Alan Ha M3 Adet Hacim
Tipi Adet
çapı cm M3
Çsbc1 Sarıçam 8-36 %11-40 3,81027 98,542 362 375,5 1379
Çsbc2 Sarıçam 8-36 %41-70 1,18934 120,739 629 143,6 748
Çscd2 Sarıçam 20-60 %41-70 3,86708 186,633 396 721,7 1531
Çscd3 Sarıçam 20-60 %71-100 0,63477 349,505 485 221,9 308
ÇsGbc1 Sarıçam-Göknar 8-36 %11-40 0,90501 82,125 298 74,3 270
ÇsGcd1 Sarıçam-Göknar 20-60 %11-40 2,68738 189,862 240 510,2 645
ÇsLbc2 Sarıçam-Ladin 8-36 %41-70 1,22077 152,146 596 185,7 728
ÇsLcd1 Sarıçam-Ladin 20-60 %11-40 2,12563 177,618 362 377,6 769
GÇsbc2 Göknar-Sarıçam 8-36 %41-70 0,39776 225,376 952 89,6 379
GÇsbc3 Göknar-Sarıçam 8-36 %71-100 1,89842 236,969 1332 449,9 2529
GÇscd2 Göknar-Sarıçam 20-60 %41-70 0,45791 233,385 364 106,9 167
GÇscd3 Göknar-Sarıçam 20-60 %71-100 2,26346 333,651 678 755,2 1535
Gbc1 Göknar 8-36 %11-40 2,68871 108,690 607 292,2 1632
Gbc3 Göknar 8-36 %71-100 5,42455 225,581 1356 1223,7 7356
Gcd2 Göknar 20-60 %41-70 0,73152 249,825 564 182,8 413
GLbc3 Göknar-Ladin 8-36 %71-100 1,05232 171,730 805 180,7 847
GLcd1 Göknar-Ladin 20-60 %11-40 0,22761 166,385 715 37,9 163
83
GLcd2 Göknar-Ladin 20-60 %41-70 3,06889 280,621 712 861,2 2185
LÇsbc2 Ladin-Sarıçam 8-36 %41-70 1,0747 176,823 702 190,0 754
LÇscd2 Ladin-Sarıçam 20-60 %41-70 1,20733 190,355 783 229,8 945
Lbc1 Ladin 8-36 %11-40 1,66423 66,876 399 111,3 664
Lbc2 Ladin 8-36 %41-70 2,0536 159,276 447 327,1 918
Lbc3 Ladin 8-36 %71-100 0,78723 215,699 886 169,8 697
Lcd1 Ladin 20-60 %11-40 0,24526 181,860 506 44,6 124
Lcd2 Ladin 20-60 %41-70 3,05297 233,997 552 714,4 1685
Ladin-Göknar-
LGÇscd2 20-60 %41-70 0,02599 258,656 710 6,7 18
Sarıçam
LGcd1 Ladin-Göknar 20-60 %11-40 0,28475 184,566 407 52,6 116
BÇs Bozuk Sarıçam %0-10 12,83758 6,000 8 77,0 103
BDy Bozuk Yapraklı %0-10 38,74936 3,000 15 116,2 581
BG Bozuk Göknar %0-10 7,48552 6,000 8 44,9 60
BL Bozuk Ladin %0-10 25,15923 6,000 8 151,0 201
Kna Kayın 0-8 %11-40 2,13939 2,000 15 4,3 32
10192,5 34332
HESLERİN ORMANLIK ALANLAR ÜZERİNDEKİ HACİMSEL ETKİLERİ
YUSUFELİ HEKTARDAKİ TOPLAM
1.30 m
Meşcer Kapalıl Toplam
Ağaç Türü deki çapı Alan Ha M3 Adet Toplam Adet
e Tipi ık Hacim M3
cm
Çscd1 Sarıçam 20-60 %11-40 1,5 184,395 324 275,3 484
ÇsLbc2 Sarıçam-Ladin 8-36 %41-70 1,0 130,22 600 126,6 583
GLbc3 Göknar-Ladin 8-36 %71-100 0,1 202,011 942 28,6 133
LÇsbc3 Ladin-Sarıçam 8-36 %71-100 0,6 193,401 916 120,8 572
Lbc1 Ladin 8-36 %11-40 0,5 40,213 348 20,0 173
Lbc2 Ladin 8-36 %41-70 1,6 117,75 1000 192,9 1639
Lcd1 Ladin 20-60 %11-40 0,4 137,956 507 58,3 214
LGbc3 Ladin-Göknar 8-36 %71-100 0,0 230,997 1018 8,4 37
BÇs Bozuk Sarıçam %0-10 2,4 6 8 14,6 20
BDy Bozuk Yapraklı %0-10 33,5 3 15 100,6 503
BDy-T Bozuk Yapraklı %0-10 18,7 2 10 37,4 187
BG Bozuk Göknar %0-10 0,3 6 8 2,1 3
BL Bozuk Ladin %0-10 1,1 6 8 6,5 9
Dere
DVa 0-8 %10-40 0,4 2 15 0,7 5
Vejetasyonu
4395,7 11878
85
Ek-2
Bir H.E.S. Projesi Örneği – Bozkuş Regülatörü ve
Hidroelektrik Santrali Projesi
Ek-3
Rapor Sunumu
87
HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU:
BARHAL VADİSİ
HAZIRLAYAN:

Hidroelektrik Santral Etkileri Uzman Raporu: Bahal Vadisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hidroelektrik Santral Etkileri Uzman Raporu: Bahal Vadisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HİDROELEKTRİK SANTRAL

ETKİLERİ UZMAN RAPORU:

KAÇKAR DAĞLARI SÜRDÜRÜLEBİLİR ORMAN KULLANIMI

HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU:

Harita 1 Kaçkar dağları sürdürülebilir orman kullanımı ve doğa koruma projesi

Tablo 1 Kafkasya bölgesinin biyolojik önemini gösteren küresel

Tüm bu bileşenler alandaki doğal yapının Ayrıca karar verme aşamasında 7

ve Arz Güvenliği Strateji Belgesinde 1 H.E.S. yapmak üzere Devlet Su İşleri

fizibilite, 6 tanesi ön rapor verilmesidir. Bu nedenle H.E.S.

Proje alanında planlanan H.E.S. Bu raporda, proje alanındaki mevcut su

Dosyasına ve Damla 1,2,3,4

Ayrıca, 14-17 Temmuz 2009 tarihleri

Avrupa-Sibirya, Orta Asya ve Akdeniz.

Kafkasya Ekolojik Bölgesi’nin güneybatı

Bölgenin biyocoğrafik açıdan diğer bir

Biyocoğrafik açıdan değinilmesi gereken 4.3. Biyolojik Çeşitlilik

Tablo 1: Kafkasya bölgesinin biyolojik önemini gösteren küresel araştırmalar

Harita 4: Dünyanın 25 sıcak noktası (Myers ve ark. 2000)

Harita 5: Aşağı Kafkaslar Boşluk Analizi Öncelikli Biyolojik Çeşitlilik Alanları

Alan Avrupa-Sibirya bitki coğrafya

Bölgede varolan bitki türlerinden 30

Tablo 2: Alandaki endemik bitki türleri ve tehdit kategorileri

olmayan sulak alanlarda yayılış yapmaktadır. Çalışma bölgesinde dünya

Bölgenin önemli herpetofauna türlerinden biri de

Proje kapsamında yürütülen kelebek

Kelebek zenginliği ile dikkat çeken alanda Apollo

alandaki akarsularda yaşayan balık türleri

Zemovan Çayı, Hevek Deresi, Kışla

Çoruh Nehri Barhal Çayı

Zemovan Çayı Hatila Deresi

Tablo 3- Proje alanında bulunan akarsu sistemlerine ait bilgiler.

Proje alanında üstünde H.E.S. projeleri

Alanı etkileyecek diğer bir proje olan

Alanda planlanan H.E.S. projeleri Tablo

TOPLAM 132.64 432.85

ÖN RAPOR AŞAMASINDA OLANLAR

Harita 9-17: Altıparmak ve Yusufeli’de yapılması planlanan HES’ler (A3)

gösterilmektedir. Ancak inşaat sırasında

Nehir tipi H.E.S.’ler suyu doğrudan

Tablo 5: Alanda Yapılması Planlanan HES inşaat unsurları ve gerekli alanlar

piyasasında Üretim Faaliyetinde

6. H.E.S. Planlama • 3194 sayılı İmar Kanunu.

süreci ve proje 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu

işlemlerinde uygulanacak usul ve esasları önce yönetmelikte belirlenen formatta bir

şebekeye bağlanacağı yere kadar ki

Projelerin inşaatı sırasında, özellikle su

yönetmeliğe tabii olup Ç.E.D. sürecinden

Artvin İlinde H.E.S. projelerinin

Ç.E.D. Yönetmeliğinin 6. maddesi gereği

kentsel alanda arazinin ve doğal

Çevre ve Orman Bakanlığı’nın Kuruluş

insan sağlığı ve doğal dengenin gelişmeler çevre koruma amaçlı mevcut

7.1 Genel Etkiler

Tablo 6: Planlanan HES’ler için eğim grupları

Tablo 7: Yusufeli’nde yapılması planlanan baraj rezervuar alan eğim grupları

Projelerin inşaat aşamalarında, özellikle çıkarılan çok miktardaki toprak-taş

değişiklikler bir bütün olarak sucul etkileyecektir. Su miktarının azalması ile,

HES KODU KULLANIM Toplam %

KAYNAK DERE 9 7831,7 67,8

Yusufeli ve Altıparmak için HES dere paylaşımı

ormanları” ile vadi tabanlarında yer alan

7.2 Yeraltı sularına etkileri

İnşaat aşamasında hafriyatın dere

H.E.S.’ler bölgede yayılış gösteren