Professional Documents
Culture Documents
Çağrı B. MULUK, Ayşe TURAK, Deniz YILMAZ, Uğur ZEYDANLI, C.Can BİLGİN
KASIM 2009
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
HAZIRLAYAN
Çağrı B. MULUK, Ayşe TURAK, Deniz YILMAZ, Uğur ZEYDANLI, C.Can BİLGİN
KASIM 2009
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
İÇİNDEKİLER
Özet .....................................................................................................................................5
1. Giriş .................................................................................................................................6
2. Amaç ...............................................................................................................................9
3. Yöntem ve Materyal ......................................................................................................10
4. Alan Hakkında Bilgi......................................................................................................10
4.1. Coğrafi Konum...........................................................................................................10
4.2. Biyocoğrafik Özellikleri .............................................................................................13
4.3. Biyolojik Çeşitlilik Önemi ve Koruma Önceliği ......................................................145
4.4. Flora............................................................................................................................17
4.5. Fauna ..........................................................................................................................19
4.6. Dereler ........................................................................................................................23
5. H.E.S.’lerin genel özellikleri ve proje alanında planlanan H.E.S.’lere ilişkin bilgiler..28
5.1. Hidroelektrik Santraller ..............................................................................................28
5.2. Planlanan H.E.S. ve Barajlara ait teknik ve idari bilgiler...........................................28
5.3 İnşaat unsurları ..........................................................................................................242
6. H.E.S. Planlama süreci ve proje alanında sürecin işleyişi.............................................44
6.1 H.E.S. lisans alma ve ruhsatlandırma prosedürü .........................................................44
6.2 Projelerde Gözardı Edilen Unsurlar ............................................................................46
6.3 Çevre Etki Değerlendirmesi Durumu ..........................................................................46
6.4 Ulusal yasal ve yönetsel düzenlemelerle çatışmalar....................................................48
6.5 Uluslararası düzenlemelerle çatışmalar .......................................................................49
7. H.E.S.lerin Bilinen Etkileri ve Proje Alanında Durum .................................................50
7.1. Genel Etkiler...............................................................................................................50
7.2. Yeraltı sularına etkileri ...............................................................................................57
7.3. Flora ve faunaya olan etkileri .....................................................................................57
7.4 Ormanlara etkileri........................................................................................................59
7.5. Sosyal ve ekonomik etkileri .......................................................................................60
8. Planlanan projelerin yapılması durumunda dikkat edilmesi gereken faktörler, alınması
önerilen tedbirler ...............................................................................................................65
8.1 Çevresel akım nedir?................................................................................................... 65
8.2 Bırakılması gereken cansuyu miktarları ..................................................................... 69
8.3 Balık geçitleri.............................................................................................................. 70
8.4 Yaban hayatı hareketlerine etkileri ............................................................................. 70
8.5 Bitki örtüsü üzerindeki etkiler..................................................................................... 70
8.6 Tarım........................................................................................................................... 71
9. Sonuç ve Öneriler ......................................................................................................... 72
Sorunlar............................................................................................................................. 74
Öneriler ............................................................................................................................. 77
EKLER.............................................................................................................................. 83
Ek-1................................................................................................................................... 84
Yusufeli ve Altıparmak’ta planlana HES’lerin inşaası sonucunda orman değerinde ortaya
çıkması beklenen kayıplar
Ek-2................................................................................................................................... 89
Bir H.E.S. Projesi Örneği – Bozkuş Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali Projesi
Ek-3................................................................................................................................... 90
Rapor Sunumu
HARİTALAR:
Özet
Son yıllarda ülkemizin hidrolik enerji
Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı
potansiyelini kullanarak elektrik üretimi
ve Korunması projesi alanında da birçok
yoğunluk kazanmıştır. Elektrik üretimi
hidroelektrik santral projesi mevcuttur.
amaçlı Su Kullanım Hakkı Anlaşmaları
Bu çalışmada bu projeler genel anlamıyla
ile özel firmalara bu hak verilmesi
değerlendirilerek, alanın doğasına ve
sonucunda birçok firma, ülkemizdeki
insan yaşantısına nasıl etkileri olabileceği
farklı bakir akarsular üzerinde elektrik
araştırılmıştır. Alan özelinde bu projeler
üretimi için lisans almışlardır.
temelinde sorunlar saptanarak çözüm
Hidroelektrik santraller, işletim sırasında
önerileri geliştirilmiştir.
emisyon üretmemeleri nedeniyle çevre
dostu olarak bilinirler. Ancak,
hidroelektrik santraller yapıldıkları
alanlara bağlı olarak yapım aşamasında
ve işletim sırasında doğaya ve insan
faaliyetlerine zarar verebilirler. Kaçkar
5
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
1. Giriş
su kütleleri olarak, tamamen fayda
Uygarlığımızın tarihi kaçınılmaz bir sağlayıcı bir şekilde yaklaşılmıştır.
şekilde nehirlere bağlıdır. Dünyanın bir Günümüzde artan nüfus ve yaşam
çok eski uygarlığı büyük nehirler biçimindeki değişimler su kaynakları ve
yakınlarında doğmuş ve gelişmişlerdir. havzaları üstünde büyük baskılar
Günümüzün büyük şehirlerinin bile oluşturmuş, sonuç olarak akarsuların
sadece birkaç tanesi nehir kıyılarında çoğu insan kullanımı amaçlı bir şekilde
değildir. Zamanla, insan toplulukları değişime uğratılmış sadece çok az akarsu
yakınlarında bulunan su kaynakları ile doğal halinde kalmıştır.
vazgeçilemez bağlar oluşturmuşlardır
(içme suyu, tarımsal su, balıkçılık vs.). Akarsular ve çevreleri beş ana bileşenin
etkileşimini gerektiren karmaşık
Ne var ki, nehirlerin uygarlığın/insanların ekosistemlerdir:
gelişmesindeki önemi kirlilik, bozulma • Fiziksel habitat,
ve aşırı kullanımı da beraberinde • Akış rejimi,
getirmiştir. Uzunca bir süre dünya • Sistemin enerjisi veya besin miktarı,
nehirlerine tarım için su alınacak kaynak, • Biyolojik etkileşimler,
ulaşım için kanallaştırılabilecek alan ya • Su kalitesi
da enerji hasat etmek için dizginlenecek
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
7
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
9
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
11
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
13
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
15
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
4.4. Flora
17
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
Silene scythicina
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
4.5. Fauna
Bölge faunası çok önemli hayvan
türlerini içermektedir: Bozayı, Leopar,
Vaşak, Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi,
Karaca, Su Samuru gibi tehlike altındaki
memeliler; Dağ Horozu, Urkeklik, Yeşil
Çıvgın gibi nadir kuşlar; endemik Hopa
Engereği, çeşitli balık türlerinin yanı sıra
Kırmız Benekli Alabalık, Kafkas Arısı
gibi ekonomik önemi çok büyük olan
türler ve çok sayıda kelebek türü
yaşamını bu bölgede sürdürmektedir.
Bölge aynı zamanda her yıl üzerinden
geçen onbinlerce süzülen göçmen kuş
Alandaki en sayesinde dünyanın sayılı
yaygın orman darboğazlarından birini oluşturur.
Alanın bitki zenginliği açısından diğer bir
tipi Sarıçam- önemli özelliği de sahip olduğu bitki
Ladin Proje kapsamında yürütülmüş olan
örtüsü tipi zenginliğidir. Barhal Vadisi
ormanlarıdır herpetofauna araştırmasında bölgede
tabanından yükseklere doğru
toplam 22 amfibi ve sürüngen türü
görülebilecek formasyonlar aşağıdaki
yürütülen arazi çalışmaları sonucunda
gibidir:
saptanmıştır. IUCN (International Union
for Conservation of Nature – Dünya
• Dere Vejetasyonu
Doğayı Koruma Birliği) verilerine göre,
• Karışık Akdeniz Çalılıkları
araştırma bölgesinde bulunduğu saptanan
• Gürgen-Meşe Çalılığı
amfibi ve sürüngen türlerinden Kafkas
• Meşe-Ardıç Çalılıkları
Semenderi (Mertensiella caucasica)
• Gürgen, Meşe, Ardıç, Ladin, Sarıçam
Zarar Görebilir (Vulnerable) kategorisine
Ormanları
dahil edilirken, diğer tüm kurbağa türleri
• Ladin, Sarıçam ormanları
ile birlikte bir su yılanı türü olan Natrix
• Ardıç Seyrek Ormanları
natrix ise Düşük Riskli (Least Concern)
• Alpin Çayırlar
kategorisi altında sınıflandırılmıştır.
Araştırma sahasında olması muhtemel
sürüngen ve amfibi türlerinin % 34.8’i
IUCN verilerine göre koruma altına
alınması gereken türler konumundadır.
Bunlardan, Kafkas Semenderi bölgede
daha çok yavaş akan ve fazla derin
19
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
21
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
23
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
25
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
5. H.E.S.’lerin genel
özellikleri ve proje
alanında planlanan
H.E.S.’lere ilişkin
bilgiler
5.1. Hidroelektrik
Santraller
5.2. Planlanan H.E.S. ve
Hidroelektrik santraller kabaca suyun
Barajlara ait teknik ve
belli bir kottan düşürülüp türbinleri
döndürmesi yolu ile elektrik üretirler idari bilgiler
(Bakınız Ek-2). Hidroelektrik santrallerin
doğaya en az zarar veren enerji üretim Proje alanında toplam 30 adet H.E.S.
yöntemlerinden biri olduğu projesi bulunmaktadır. Bu projelerden 1
varsayılmaktadır. İşletilmesi aşamasında tanesi (Esendal H.E.S.) işletimde, 9
herhangi bir zehirli atık oluşmamakla tanesinin Su Kullanım Hakkı Anlaşması
birlikte enerji için kullanılan su tekrar tamamlanmış, 2 tanesi Su Kullanım
yatağına bırakılmaktadır. Ne varki, Hakkı Anlaşması Taslağı hazırlanması,
hidroelektrik santraller doğaya verdikleri 12 tanesi fizibilite, 6 tanesi ön rapor
zararlar açısından bu kadar masum aşamasındadır. Projelerin toplan kurulu
değildirler. Öncelikle inşaat aşamasında, gücü 311,22 MW olup yıllık ortlama
bulundukları alana göre, çok büyük üretimi 1045,50 GWh olması
çevresel etkileri olabilmektedir. Su alma planlanmaktadır. Bu projelerin yaklaşık
yapıları olan regülatörler küçük birer yatırım maliyeti 659,773,127.06 TL’dir.
baraj gibi davranarak akarsuların Bu projelerden Cala H.E.S., Bozkuş Reg.
bütünlüklerini bozmaktadır. Su alma ve H.E.S., Demirdöven H.E.S., Pınar
yapıları ile suyun yeniden akarsuya Reg. ve H.E.S.ve Damla 1-2-3-4 Reg. ve
verildiği alan arasında suyun çok büyük H.E.S. projeleri Ç.E.D. süreci
miktarını alarak akarsuyun doğal akımını aşamasındadır. İşletimde olan Esendal
değiştirmektedirler. İlerleyen bölümlerde H.E.S. 1980 yılında Köy hizmetleri
bu etkiler detaylandırılacaktır. tarafından yapılarak üretime geçmiştir.
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
27
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
http://www.dsi.gov.tr/yusufeli_projesi.pdf
PROJE ALANINDA YAPILMASI PLANLANAN HİDROELEKTRİK SANTRAL PROJELERİ
SKHA - SKHAT
Kurulu Güç Ort.Üretim
Sıra PROJE İSMİ PROJE YERİ Durumu Projeyi Yapan
No MW GWh
1 ESENDAL HES ARCIVAN DERE 0.30 1.00 İşletmede Köy Hizmetleri
DAMLA I-II-
ERARI ELEKTRMEKANİK
III-IV REG. BARHAL ÇAYI 51.40 182.31 SKHA
MÜŞ.ENRJ.SAN.TİC.
2 HES
KIŞLA REG.
3 SKHA EKİN ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
HES KIŞLA DERE 11.17 38.32
İKİZKAVAK
4 BARHAL ÇAYI 22.37 82.18 SKHAT HAS ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
REG. HES
BOZKUŞ REG.
5 BIÇAKÇILAR DERE SKHA VENÜS ENERJİ ELK. ÜRT. LTD. ŞTİ
HES 4.50 14.17
DEMİRDÖVEN
6 BARHAL ÇAYI SKHA
HES 9.16 33.35 EKİN ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
PINAR REG.
7 BIÇAKÇILAR DERE SKHA EKİN ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
HES 13.57 50.51
ÖĞDEM REG.
8 ARCIVAN DERE SKHAT
HES 18.00 47.75 3M ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
9 CALA HES HÜNGAMEK DERE 13.102 51.597 SKHA DOĞAL ELEKTRİK ÜRETİM TİC. SAN. A.Ş.
TOPLAM 143.58 501.19
SKHA: Su Kullanım Hakkı Anlaşması
SKHAT: Su Kullanım Hakkı Anlaşması Taslağı
Tablo 4: Proje alanında yapılması planlanan HES’lere ilişkin bilgiler
29
PROJE ALANINDA YAPILMASI PLANLANAN HİDROELEKTRİK SANTRAL PROJELERİ
FİZİBİLİTE AŞAMASINDA OLANLAR
Kurulu Güç Ort.Üretim
Sıra PROJE İSMİ PROJE YERİ Durumu Projeyi Yapan
No MW GWh
10 ALTIPARMAK REG. BARHAL ÇAYI 70.00 218.09 Fizibilite ANC ENERJİ ÜRETİM VE TİC. A.Ş.
11 TEKKALE I-II HES GÜNGÖRMEZ DERE 17.480 61.380 Fizibilite ANADOLU ELEKTRİK ÜRETİM TİC. SAN. LTD
12 ÇAĞLAR REG. HES HÜNGAMEK DERE 9.73 34.24 Fizibilite DOĞAL ELEKTRİK ÜRETİM TİC. SAN. A.Ş..
KAYABAŞI ENERJİ ÜRT. SAN. VE TİC. A. Ş.
13 KAYABAŞI REG HES BARHAL ÇAYI MEMBASI 2.50 9.37 Fizibilite GEVAŞ ENERJİ ELEKT. ÜRT. LTD. ŞTİ.
DÜNYA ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM LTD.ŞTİ.
ARMAHES MÜHENDİSLİK MÜŞ. ENERJİ SAN. TİC. LTD.
İ
GÜMÜŞHANE DOĞALGAZ ENJ. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ
14 DİLEK REG HES BARHAL DERE 4.74 14.34 Fizibilite
NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A. Ş.
TUNASOYU ELEKTRİK ÜRETİM SANAYİ VE TİC.
15 SARIGÖL REG. HES DEREİÇİ DERE 7.20 25.67 Fizibilite SARIGÖL ELEKTRİK ÜRETİM SAN. VE TİC.LTD.
MERHAS ENERJİ ELEKT. ÜRT. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.
ÇAKOĞLU YAPI İNŞ. VE TİC. A.Ş.
16 MERHAS REG HES BARHAL ÇAYI MEMBASI 5.42 20.95 Fizibilite
ERARI ELEKTROMEKANİK ENERJİ SAN. VE TİC. LTD.
İ
NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
17 BEŞKAVAK REG. DARGİT(HÜNGA.) DERE 4.60 13.77 Fizibilite BORÇKA ELK. ÜRT. LTD. ŞTİ.
18 ALİKOLAT REG. HES ALİKOLAT DERE 4.10 12.60 Fizibilite NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.
19 DURAK REG. HES YAĞMURÇAY DERE 1.84 7.76 Fizibilite ALINPINAR ELEK. ÜRETİM SAN. VE TİC. A.Ş.
HİDRO LİDER ENERJİ ELEKT. ÜRT. VE TİC. LTD. ŞTİ.
20 SELVİ HES GÜNGÖRMEZ DERE 5.034 14.682 Fizibilite AKIM ENERJİ ÜRT. LTD. ŞTİ.
ZAG ENERJİ ÜRETİM A.Ş.
Sıra PROJE İSMİ PROJE YERİ Kurulu Güç Ort.Üretim Durumu Projeyi Yapan
No
MW GWh
21 ARALIK I-II REG. HES BARHAL ÇAYI 1.10 3.40 Ön Rapor DOSTLAR ENERJİ ÜRT. DAĞ. MÜH. İNŞ.
TİC. LTD. ŞTİ.
22 BALCILI HES BARHAL ÇAYI- 6.80 20.00 Ön Rapor ALINPINAR ELEKTRİK ÜRT. SAN. VE TİC.
BIÇAKÇILAR DERE A. Ş.
ÖZGÜVEN ENERJİ ÜRETİM LTD. ŞTİ.
23 ÖZGÜVEN HES BIÇAKÇILAR- 9.70 27.00 Ön Rapor ÖZGÜVEN ENERJİ ÜRETİM LTD. ŞTİ.
ÖZGÜVEN DERESİ
HİTİT SAN. İNŞ. VE TİC. LTD. ŞTİ.
ALINPINAR ELEK. ÜRETİM SAN. VE TİC.
A.Ş.
24 BÜYÜKBAYIR REG. BIÇAKÇILAR 8.20 33.06 Ön Rapor ALINPINAR ELEK. ÜRETİM SAN. VE TİC.
HES (SADIKAN) DERE A.Ş.
ÖZGÜVEN ENERJİ ÜRETİM LTD. ŞTİ.
DEM ENERJİ SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.
25 KIŞLADERE REG. HES KIŞLA DERE 9.20 28.00 Ön Rapor NET ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A. Ş.
TOPLAM 35.00 111.46
31
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
33
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
35
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
37
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
39
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
41
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
43
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
45
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
47
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
7. H.E.S.lerin
Bilinen Etkileri ve
Proje Alanında
Durum
49
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
erozyon derecesinde artış olacaktır. Proje Suyun toplama kanalları yolu ile su
alanında yüzey toprağı sığ olup genellikle iletim hatlarına transferi ile birlikte su
0,5 metreyi geçmemektedir. Bu durum alma noktasının mansabında su hızı, su
özellikle bölgenin dik ve eğimli yapısı derinliği ve ıslak çevrede meydana
düşünüldüğünde erozyon ve toprak gelebilecek değişiklikler sucul ekosistem
kayması riskini artıracaktır. Bu nedenle açısından çok önemlidir. Hidrobiyolojik
inşaat çalışmalarının ardından, yüksek parametrelerdeki en küçük değişiklik,
eğimli, erozyon ve toprak kayması sucul canlıların yaşam koşullarını büyük
potansiyelinin olduğu alanlarda gerekli oranda etkiler. Yapılan çeşitli
önleyici tedbirler alınmalı ve bu alanlar araştırmalar sucul canlıların su hızı
ortam uygun bir şekilde yeniden konusunda seçici davrandıklarını
bitkilendirilmelidir. göstermektedir. Araştırmalar, su miktarı
ve zamanlamasının akarsu
Ayrıca can suyu adıyla bırakılan az ekosistemlerinde canlı gruplarının
miktardaki su, dere boyunca yayılmış dağılımını kontrol eden en önemli
olan ve kuvvetli yağışlarda suyun önünde faktörlerden bir tanesi olduğunu
bir set gibi duran bitki örtüsünün göstermektedir (Power et al. 1995, Resh
yaşaması için yeterli olmayacak ve et al. 1988).
kuruma sonucu bu örtü ortadan
kalkacaktır. Hafriyatla daraltılmış ve Benzer araştırmalarda, akarsu tabanında
üzerinden örtüsü uzaklaştırılmış dere yaşayan (bentik) omurgasızların su hızı,
yatakları, özellikle bahar aylarında sellere su derinliği ve taban kayması gibi
karşı korumasız kalacaktır. hidrolik parametrelerindeki
değişimlerden etkilendikleri
Farklı büyüklükteki su toplama yapıları gözlemlenmiştir.
(regülatörler) nehir üstüne oturtulmuş bir
baraj etkisi yaratacaktır. Büyük barajlara Su hızı, askıdaki katı maddelerin
oranla su altında kalacak alan fazla boyutunu ve konsatrasyonunu da
büyük olmasa da, bu havuzlar akarsuyun etkilemektedir. Akarsu tabanının
bütünlüğünü bozacak, peyzajda şekillenmesinde su hızının yine büyük
değişikliklere sebep olacaktır. Ayrıca önemi vardır. Sucul ekosistem için
akarsuyun doğal akışı ve akış miktarı önemli olan çözünmüş gazların (O2 ve
engellendiğinden, suyun taşıdığı oksijen CO2) ve besin maddelerinin transferinde
miktarı ile kimyasal yapısında da su hızı önemlidir. Su hızı, ayrıca bazı
değişiklikler orataya çıkacaktır. Bu sucul türlerin solunum ve üreme
durum, ortamdaki canlıları, özellikle faaliyetlerini de etkilemektedir (Allan et
ortam değişikliklerine çok hassas olan al. 1993).
alabalıkları olumsuz yönde
etkileyebilecektir. Sonuç olarak; su hızı, derinliği,
zamanlaması ve miktarındaki
51
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
9
Kaynak dere: Hes’ i besleyecek ana dere
10
Yan Kiralık: Hes iletim kanalı üzerinde suyu hes’e ilave edilecek sulu dere
53
TOPLAM DERE 9378,3 100,0
BOŞ 1053,7 10,2
KAYNAK DERE 2220,6 21,5
10 KİRALIK 4441,3 43,1
Yan KİRALIK 2598,3 25,2
TOPLAM DERE 10314,1 100,0
KİRALIK 4464,6 100,0
11
TOPLAM DERE 4464,6 100,0
BOŞ 1953,5 12,2
KAYNAK DERE 7502,3 46,9
12
KİRALIK 6536,2 40,9
TOPLAM DERE 15992,1 100,0
BOŞ 598,6 8,2
13 KİRALIK 6737,3 91,8
TOPLAM DERE 7336,0 100,0
BOŞ 374,8 5,1
KAYNAK DERE 1823,0 24,7
14 KİRALIK 3453,9 46,9
Yan KİRALIK 1713,9 23,3
TOPLAM DERE 7365,7 100,0
KAYNAK DERE 5010,5 42,9
KİRALIK 5079,6 43,4
15
Yan KİRALIK 1601,7 13,7
TOPLAM DERE 11691,8 100,0
BOŞ 215,4 1,8
KAYNAK DERE 7699,9 65,5
16
KİRALIK 3839,2 32,7
TOPLAM DERE 11754,5 100,0
KAYNAK DERE 15489,0 50,8
17 KİRALIK 14992,5 49,2
TOPLAM DERE 30481,6 100,0
18 KAYNAK DERE 7340,7 54,8
KİRALIK 6048,1 45,2
TOPLAM DERE 13388,8 100,0
KAYNAK DERE 2592,1 33,1
19 KİRALIK 5231,4 66,9
TOPLAM DERE 7823,6 100,0
KAYNAK DERE 4017,4 64,8
20 KİRALIK 2183,0 35,2
TOPLAM DERE 6200,5 100,0
BOŞ 2979,7 28,2
21 KİRALIK 7574,7 71,8
TOPLAM DERE 10554,5 100,0
KAYNAK DERE 5183,1 62,7
22 KİRALIK 3089,6 37,3
TOPLAM DERE 8272,7 100,0
BOŞ 1900,2 21,4
23 KİRALIK 6974,2 78,6
TOPLAM DERE 8874,4 100,0
BOŞ 1329,8 21,8
24 KİRALIK 4784,0 78,2
TOPLAM DERE 6113,8 100,0
BOŞ 2360,4 26,4
25 KİRALIK 6589,4 73,6
TOPLAM DERE 8949,8 100,0
TOPLAM DEĞERLER m
KİRALIK 130247,1 55,9
BOŞ 18188,9 7,8
KAYNAK DERE 84477,6 36,3
TOPLAM 232913,6 100
55
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
Kiralık
Boş
Kaynak Dere
Verimli Orman
Bozuk Orman
Açıklık Alan
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
59
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
61
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
63
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
65
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
67
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
12
Sayıştay Enerji Raporu, 2004,
11 http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=48
Enerjide H.E.S. Oyunları, elektrik Mühendisliği,
435. Sayı, Ocak 2009
69
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
uygulamalar sonucunda çok ciddi bir halkın koşulları gözetilmeden atılacak bir
tehdit altındadır. adım veya onların ekonomik ve sosyolojik
yaşam biçimlerinin etkileneceği bir
Proje kapsamında gerçekleştirilen Sosyo- uygulama daha olumsuz sonuçları da
Ekonomik Alan Analizinde proje getirebilecektir. Nitekim alanda
bölgesinde yaşayan halkın (istisnalar yapılması düşünülen barajlar silsilesi
hariç) doğal kaynakları sahiplendiği, yerel halkta kırgınlık, belirsizlik ve
bunları korumak yönünde istekte tepkiler uyandırmıştır.... Bunlardan
bulunduğu görülmüştür. Yine aynı hareketle bütün uygulamalarda,
çalışmada, bölgede yaşayan insanlar için politikalarda, yatırımlarda yerel halkın
şunlar belirtilmiştir; “Yerel halk önceliklerinin de göz önünde tutulması ve
Kaçkarların korunması gerektiğinin, aksi süreçlerin aktif birer aktörü yapılması
durumunda birçok bitki ve hayvan korumacı ve sürdürülebilir önlemleri
türünün azalacağının da farkındadır. daha etkin kılabilecektir”.
Sorunun çözümü sürdürülebilir kullanım
ve koruma yaklaşımının hayata Proje alanında yapılması planlanan
geçirilmesindedir. Korumaya yönelik regülatör ve H.E.S. projelerinden
girişimlerde mutlaka yerel halkın da kaynaklı sorunlar ve çözüm önerileri
görüşleri, düşünceleri, aktif katkıları aşağıda özetlenmiştir:
alınmak durumundadır. Çünkü yerel
Sorunlar
1. E.P.D.K’ya Lisans Başvurusu yapılan 3. Hakkı Anlaşması yapılırken bırakılacak
akarsularda, yerel kurum ve kuruluşların cansuyu, sulama suyu, içme suyu ve
görüşleri alınmadan lisanslar balık üretim çiftliklerinin ihtiyaç
verilmektedir. Bu nedenle H.E.S. duydukları kullanım suyu konusu
projelerinin tesisi söz konusu netleştirilmemiştir.
olduğunda, sosyal ve teknik anlamda
sorunlar doğmakta ve ilgili yerel idareler 4. Fauna ve flora zarar görecektir. H.E.S.
çözümü imkânsız problemlerle inşaatı sebebi ile bir çok nadir ve tehdit
karşılaşmaktadır. altındaki türü barındıran yaşam
ortamları ya yok olacaktır ya da
2. Bölgedeki bütün H.E.S. projeleri için en kaliteleri bozulacaktır. Bu nedenle de
kritik konu; suyun ne kadarının Kara Avcılığı Kanunu, Bern Sözleşmesi,
kullanılacağı, vadide sucul yaşamın ve CITES Sözleşmesi gibi iç ve uluslararası
diğer ekosistemlerin devamını sözleşmelerle koruma altında olan
sağlayacak cansuyunun miktarı ve öncelikli türler de ya doğrudan ya da
bunun bırakılmasıdır. Su Kullanım yaşam ortamları bozulduğu için bu
71
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
Çoruh Nehri 5. Tünel tipi su iletim hattı olan H.E.S. 11. Yerel halkın kendi ihtiyaçları için
üzerinde projeleri çevreye daha az zarar yaptığı tarımsal faaliyetler detaylı ve
yapılan verecektir. Kanal tipi H.E.S.’lerde ise gerçekçi olarak hesaba katılmamaktadır.
barajların zarar projenin kapsadığı bütün alanlarda
çevresel ve olmaktadır. 12. Alabalık üretim çiftlikleri kısmen ya da
sosyal etkileri tamamen zarar görecektir.
son derece 6. Yapılmakta olan tüm H.E.S. projelerinin
yüksektir. arazi yüzeyindeki tahribi büyük 13. Bölgede kadastro çalışmalarının henüz
Bunların olacaktır. tamamlanmamış olması nedeniyle
azaltılması ve mülkiyet değerlendirilmesi sağlıklı bir
yönetimi ile 7. Enerji iletim hatları projelerden ayrı şekilde yapılamadığından, gerek
ilgili yapılan olarak, projeler bittikten sonra gündeme vatandaşlar ve gerekse Devlet mağdur
çalışmalar ve gelecektir. İletim hatlarının nereden olacaktır.
alınan geçeceği, geçtiği alanda yaratacağı
tedbirlerin ne orman tahribatı projelerde yer 14. Planlanmış olan proje kullanım
kadar etkili almamaktadır. Oysa bu hatların ulusal alanlarında kültürel dokularda muhtemel
olduğu şebekeye bağlanacağı yere kadarki zararlar söz konusudur.
zamanla daha bölümde yaratacağı orman tahribatı çok
da iyi
anlaşılacaktır.
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
15. E.P.D.K Yatırımcı kuruluşlara inşaat orman izinlerinin bir kısmının verildiği
süresi olarak en fazla 40 ay gibi kısa bir ve yatırım güzergâhında bulunan
süre vermektedir. Bu süre Ç.E.D. ağaçların kesildiği ancak mahkeme
belgesi, İmar Planı, Mülkiyet konuları kararı ile inşaatın durdurulması (sonucu
(Orman-Hazine tahsisleri ve şahıs belirsiz bir durum olması) nedeniyle
arazileri satışı yada kiralanması), inşaat gerek yatırımcı ve gerekse Orman
ruhsatı gibi izinlerin alınmasına İdaresi zor durumda kalmaktadır.
yetmemektedir. Ayrıca H.E.S.
Projelerinin 1000 metre rakım ve 19. İnşaat esnasında çıkan hafriyatın
üzerinde olduğu hesap edilecek olursa, depolanacağı alan bulunamamakta, bu
yıllık inşaat süresinin kısalığı hafriyat alanına ormandan izin
yatırımcıyı çıkmaza sürüklemektedir. verilememekte 1000 m rakım ve üstü
Bu nedenlerden ötürü yatırımcı inşaat alanlarda özel mülkiyete konu sahalar az
sırasında çevreye olabilecek zararlara olması nedeniyle hafriyat yamaçtan
yeterince dikkat etmeyebilecektir. atılmaktadır.
16. 5346 Sayılı kanun 2012 yılına kadar 20. Ç.E.D. Belgesinin alınması, kati
bitirilecek olan tesislere büyük teşvikler projenin hazırlanması ve İmar Planına
vermekte olduğundan, izin süreçlerinin esas teşkil edecek avam projesinin
bile bu zaman aralığında hazırlanması için sondaj sahası
yetiştirilememesinden ötürü yatırımcı (Yükleme Havuzu, Santral binası alanı
kuruluşlar büyük sıkıntılar ve Regülâtör Sahaları) ve sondaj ulaşım
yaşamaktadırlar. Bu durumda inşaat yollarına Orman İdaresi tarafından izin
aşamaları aceleye getirilmektedir. verilmesi gerekmektedir. Bu izinler
verildikten sonra Orman İdaresi
17. H.E.S. lisanslarını 17 Temmuz 2008 Güzergahta bulunan ağaçları kesmekte,
tarihinden önce almış olan 10 MW yatırımcı kuruluş yol inşaatı
altındaki projeler, daha önceki Ç.E.D. yapmaktadır. Daha sonra imar planı
yönetmeliğine tabii olup bunlar için çıkmakta ve Ç.E.D. alınmaktadır. Bazı
Ç.E.D. istenmemektedir. Bölgedeki durumlarda imar planında ve Ç.E.D.
projelerin neredeyse tamamı 10 MW sürecinde sorun yaşandığında arazi
altındadır ve birçoğu bu tarihten önce yüzeyi gereksiz yere tahrip edilmektedir.
lisans almıştır.
21. Gerek cansuyunda gerekse elektrik
18. Ç.E.D. belgesi alınarak inşaata üretiminde kullanılan su kalitesinde
başlanmış olan bazı yatırımlarda olabilecek değişiklere yeterince
(örneğin Rize İdare Mahkemesi değinilmemektedir.
tarafından) yürütmenin durdurulması
kararı alınması nedeniyle büyük 22. Proje alanı jeolojik, topoğrafik, iklimsel
sorunlar yaşanmaktadır. Bu alanlarda özellikleriyle sel ve heyelan gibi
73
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
afetlere karşı son derece hassastır. Bitki dönüşmemeleri için küresel ısınma ve
örtüsünün değiştirilmesi, dik yamaçlarda kuraklık gibi unsurların da gözönünde
açılan arazi yolları, taş ocaklarında bulundurulması gereklidir.
yapılan patlatmaların yol açtığı
sarsıntılar gibi doğal yapıya zarar veren 28. Ç.E.D. çalışmalarında kullanılabilecek
işlemler, sel ve heyelan olgularında bilimsel çalışmalar, biyoçeşitlilik
ciddi artışa neden olacaktır. değerlendirmeleri ve ekolojik
değerlendirmeler ya yoktur ya da son
23. Projelerde binlerce ağaç yok derece sınırlıdır. Bu durum nedeniyle,
edilecektir. Projelerde kesilecek ağaç çevresel tahribat sonucunda oluşacak
miktarları için planlarda verilen değerler biyoçeşitlilik kaybının ve ekolojik
tartışmalı hesaplara dayanmaktadır. bozulmanın kısıtlı bir süre ve bütçeyle
yürütülecek Ç.E.D. çalışmaları
24. Bölgede; biyolojik, estetik ve rekreatif kapsamında değerlendirilmesi
zenginlikleriyle alternatif turizm olanaksızdır.
etkinliklerinin giderek daha yoğun bir
şekilde yaşanacağı görülmektedir.
H.E.S. lerle birlikte, canlı ve cansız tüm
varlıkları ile eşsiz bir peyzaja sahip olan
bölgenin yapısının bozulabileceği,
bölgenin hızla gelişen eko-turizm Öneriler
potansiyelinin olumsuz yönde 1. Proje yapılacak alanlarda bütüncül
etkilenebileceği göz ardı edilmiştir. havza planları yapılmalıdır. Bütüncül
havza planlamaları çeşitli meslek
25. E.P.D.K ve DSİ Genel Müdürlüğü disiplinleri ve sektör temsilcileri, yerel
gerekli izinleri verirken projeden yönetimler ve sivil toplum örgütlerini
etkilenecek halkın görüşleri içine alarak oluşturulmalıdır. Bütüncül
sorulmamıştır. havza planlamaları yapılmadan
vadilerde yatırıma izin verilmemeli,
26. Yıllık elektrik üretimine yaklaşık % 0,5 ekolojik değeri yüksek olan bölgeler
katkı için bu kadar önemli bir doğal gelecek kuşakların da yararlanmasına
alanın zarara uğratılmasına değip olanak tanıyacak şekilde planlanmalıdır.
değmeyeceği çok tartışmalıdır. Alanın
eko-turizm ve diğer potansiyelleri, çok 2. H.E.S. projelerinin çevresel etkileri
daha az bir yatırım ile ülke ekonomisine değerlendirilirken aynı akarsu üstünde
çok daha büyük katkı sağlayabilecektir. yapılması planlanan projelerin
bütüncül etkileri göz önünde
27. Projeler hazırlanırken geçmiş yıllara ait bulundurularak bir değerlendirme
su akım verileri kullanılmaktadır. yapılmalıdır.
Ancak, projelerin ileride ölü yatırıma
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
75
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
Allan JD, Flecker AS. 1993. Biodiversity Elektrik Üretin Anonim Şireketi, 2008
conservation in running waters. Yılı Elektrik Üretimi Sektör Raporu
BioScience 43: 32-43. http://www.euas.gov.tr/_EUAS/Images/B
irimler/apk/EUAS-
Avrupa Komisyonu, Su Çerçeve Direktifi Sektor_Raporu2008.pdf
(2000/60/EC),
http://ec.europa.eu/environment/water/wa Elektrik İşleri Etüd İdaresi, Hidroelektrik
ter-framework/index_en.html Enerji Potansiyel Atlası
http://www.eie.gov.tr/HES/index.aspx
Avrupa Komisyonu, Habitat Direktifi
(92/43/EEC) Herpetofauna Araştırma Raporu (2008),
http://ec.europa.eu/environment/nature/le Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman
gislation/habitatsdirective/index_en.htm Kullanımı ve Korunması Projesi
77
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
79
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
EKLER
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
Ek-1
Yusufeli ve Altıparmak’ta planlana HES’lerin
inşaası sonucunda orman değerinde ortaya çıkması
beklenen kayıplar
ALTIPARMAK HES YUSUFELİ HES
2
MESCERE Toplam m MESCERE Toplam m2
İs İskan Sahası 7173,3 İs İSKAN SAHASI 5981,4
Çsbc1 SARIÇAM 38102,7 Çscd1 SARIÇAM 14927,7
Çsbc2 SARIÇAM 11893,4 ÇsGcd1 SARIÇAM-GÖKNAR 13893,0
Çscd2 SARIÇAM 38670,8 ÇsGcd2 SARIÇAM-GÖKNAR 5273,3
Çscd3 SARIÇAM 6347,7 ÇsLbc2 SARIÇAM-LADİN 9722,5
ÇsGbc1 SARIÇAM-GÖKNAR 9050,1 ÇsLcd1 SARIÇAM-LADİN 31615,8
ÇsGbc2 SARIÇAM-GÖKNAR 1516,4 ÇsLcd2 SARIÇAM-LADİN 9899,9
ÇsGbc3 SARIÇAM-GÖKNAR 20973,8 BÇs BOZUK SARIÇAM 24414,9
ÇsGcd1 SARIÇAM-GÖKNAR 26873,8 BDy BOZUK YAPRAKLI 335317,1
ÇsGcd2 SARIÇAM-GÖKNAR 16690,9 BDy-T BOZUK YAPRAKLI 186811,8
ÇsLbc2 SARIÇAM-LADİN 12207,7 BG BOZUK GÖKNAR 3469,0
ÇsLcd1 SARIÇAM-LADİN 21256,3 BL BOZUK LADİN 10798,7
ÇsLcd2 SARIÇAM-LADİN 117,2 DVa DERE VEJETASYONU 3546,6
BÇs BOZUK SARIÇAM 128375,8 Erozyon Kontrol 14900,3
BDy BOZUK YAPRAKLI 387493,6 GLbc3 GÖKNAR-LADİN 1415,2
BG BOZUK GÖKNAR 74855,2 LÇsbc3 LADİN-SARIÇAM 6248,6
BL BOZUK LADİN 251592,3 Lbc1 LADİN 4985,1
GÇsbc2 GÖKNAR-SARIÇAM 3977,6 Lbc2 LADİN 16385,2
GÇsbc3 GÖKNAR-SARIÇAM 18984,2 Lcd1 LADİN 4223,1
GÇscd2 GÖKNAR-SARIÇAM 4579,1 LGbc3 LADİN-GÖKNAR 362,8
GÇscd3 GÖKNAR-SARIÇAM 22634,6 LGcd3 LADİN-GÖKNAR 78443,1
81
Gbc1 GÖKNAR 26887,1 OT ORMAN TOPRAĞI 62506,4
ORMAN TOPRAĞI-
GÖKNAR
Gbc3 54245,5 OT-E EROZYON 44796,3
ORMAN TOPRAĞI-
GÖKNAR
Gcd2 7315,2 OT-T TAŞLIK 148357,0
GLbc3 GÖKNAR-LADİN 10523,2 Z ZİRAAT 97591,8
GLcd1 GÖKNAR-LADİN 2276,1 Genel Toplam 1135886,5
GLcd2 GÖKNAR-LADİN 30688,9
Kna KAYIN 21393,9
LÇsbc2 LADİN-SARIÇAM 10747,0 Verimli Orman 200941,7 m2
LÇscd2 LADİN-SARIÇAM 12073,3 Bozuk Orman 560811,4 m2
Lbc1 LADİN 16642,3 Açıklık Alan 374133,2 m2
Lbc2 LADİN 20536,0
Lbc3 LADİN 7872,3
Lcd1 LADİN 2452,6
Lcd2 LADİN 30529,7
LADİN-GÖKNAR-
LGÇscd2 SARIÇAM 259,9
LGcd1 LADİN-GÖKNAR 2847,5
LGcd2 LADİN-GÖKNAR 13870,2
OT ORMAN TOPRAĞI 17084,0
ORMAN TOPRAĞI-
OT-T TAŞLIK ALAN 148419,0
Z ZİRAAT 109155,3
Genel 1649185,4
Toplam m2
Verimli
Orman 525036,8 m2
Bozuk
Orman 842316,9 m2
Açıklık
Alan 281831,6 m2
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
83
GLcd2 Göknar-Ladin 20-60 %41-70 3,06889 280,621 712 861,2 2185
LÇsbc2 Ladin-Sarıçam 8-36 %41-70 1,0747 176,823 702 190,0 754
LÇscd2 Ladin-Sarıçam 20-60 %41-70 1,20733 190,355 783 229,8 945
Lbc1 Ladin 8-36 %11-40 1,66423 66,876 399 111,3 664
Lbc2 Ladin 8-36 %41-70 2,0536 159,276 447 327,1 918
Lbc3 Ladin 8-36 %71-100 0,78723 215,699 886 169,8 697
Lcd1 Ladin 20-60 %11-40 0,24526 181,860 506 44,6 124
Lcd2 Ladin 20-60 %41-70 3,05297 233,997 552 714,4 1685
Ladin-Göknar-
LGÇscd2 20-60 %41-70 0,02599 258,656 710 6,7 18
Sarıçam
LGcd1 Ladin-Göknar 20-60 %11-40 0,28475 184,566 407 52,6 116
LGcd2 Ladin-Göknar 20-60 %41-70 1,38702 239,386 451 332,0 626
BÇs Bozuk Sarıçam %0-10 12,83758 6,000 8 77,0 103
BDy Bozuk Yapraklı %0-10 38,74936 3,000 15 116,2 581
BG Bozuk Göknar %0-10 7,48552 6,000 8 44,9 60
BL Bozuk Ladin %0-10 25,15923 6,000 8 151,0 201
Kna Kayın 0-8 %11-40 2,13939 2,000 15 4,3 32
10192,5 34332
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
1.30 m
Meşcer Kapalıl Toplam
Ağaç Türü deki çapı Alan Ha M3 Adet Toplam Adet
e Tipi ık Hacim M3
cm
Dere
DVa 0-8 %10-40 0,4 2 15 0,7 5
Vejetasyonu
4395,7 11878
85
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
Ek-2
Bir H.E.S. Projesi Örneği – Bozkuş Regülatörü ve
Hidroelektrik Santrali Projesi
BARHAL VADİSİ HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU
Ek-3
Rapor Sunumu
87
HİDROELEKTRİK SANTRAL ETKİLERİ UZMAN RAPORU:
BARHAL VADİSİ
HAZIRLAYAN:
Çağrı B. MULUK, Ayşe TURAK, Deniz YILMAZ, Uğur ZEYDANLI, C.Can BİLGİN