zelkitapgrubu

>
H
2
x

MATRIX

MATRIX
Sapknln iki Yz

S L A V O J Z IZ E K
eviren: Bahadr Turan

ENCORE

ngilizce Orijinali
Matrix, or the Two Sides of Perversion Slavoj Zizek
Trke eviri Encore 2009
kinci Bask ubat 2014
Bu evirinin yayn haklan Encore Yaymlarna aittir.
Encore Yaynlar
Tekrar Yaynclk Biliim ve Tic. Ltd. ti.
Sertifika No: 29423
Zambak Sokak, No: 13/3 34435 Beyolu stanbul
iletiim@encorekitap.com
ISBN 978-605-85414-3-6
Kapak Tasarm: Ahmet Sevgi
Kapak Resmi: Matrix film karesi
Bask: Sena Ofset Ltd. ti Sertifika No: 12064
Litros Yolu 2. Mat. Sit. 4NB7-9-11 Topkap - stanbul

indekiler

nsz
Giri
Dnyann Sonuna Erimek
Gerekten Var Olan Byk teki
Byk teki Yoktur
Gereki Perdelemek
Freudcu Dokunu
Malebranche Hollywoodda
Temel Fantaziyi Sahnelemek
Geri Yklenen Devrimler
Notlar

vii
11
15
25
33
43
57
67
75
87
100

Bilinm eyen Bilinenler

nsz
Zizekin felsefe, politika, film ve dier popler sanat
zerine ayrntl Lacanc analizleri ilk kitab deolojinin Yce Nesnesinde balayarak tm kitaplarna
yaylr. Judith Butler Slavoj iin Lacan ve Hegel
tartm ak adeta nefes alm aktr der. zgn bir ara
olarak grd Lacanc psikanalizi kullanarak farkl
alanlara m dahaleleri sylenenleri tekrar etm ekten
ya da eletirmekten, hatta yeni bir eyler bile syle
mekten te farkl bir boyutla ilikilenir ve bu da bizi
zam an zam an rahatsz eder. Zam an zam an ise
sylediklerinin tam da kendi dncelerimiz oldu
unu dnr ve dorudan birer Zizeki olur karz.
te bu tuzak dnyada Zizek takipilerinin saysn
durmakszn artrsa da Zizek! adl filmde kendisi en
byk endiem nem siz biri olm ak deil kabul
grm ektir der.
Zizekin Encore iin setii felsefi/politik m etinler
den oluan T in K em iktir ve popler kltr
metinlerini ieren Bilinm eyen Bilinenler serisi ite
bu farkl boyuta, kabul grmemi inanlarm zn

hatta toplumsal deerlerimizin tem elini oluturan

ama yine de grmezlikten geldiimiz, farknda olm a
dmz alanlara odaklanyor. H egelin T in K em ik
tir form lndeki kafatas kem ii Zizeke gre
znedeki temsillenemez bir imknszl, bir boluu
iaret eder. O nun D onald Rumsfeld analizinde ileri
srd bildiim izi bilm ediklerim iz ek nerm esi
R um sfeldin Irakta yaplan ikenceleri bildiini
bilm em esine, yani L a ca n m syledii kendini
bilmeyen bilgi ye ilikindir:
2003te Rum sfeld biraz am atrce, bilinen ve bilin
m eyen arasndaki iliki hakkn da felsefe yapm aya
giriti: Bilinen bilinenler vardr. Bunlar bildiimizi
bildiimiz eylerdir. Bilm en bilinm eyenler vardr. Yani,
baz eyler vardr ki bilm ediimizi biliriz. Fakat bilin
meyen bilinm eyenler de vardr. Bunlar baz eyler ki
bilm ediim izi bilm eyiz. O n u n eklem eyi unuttuu
nem li bir drdnc tanm var: bilinm eyen bilinen
ler, bildiimizi bilmediimiz eyler ki bu tam anlam y
la Freudcu bilinddtr...

Bu m etin ilk olarak 28 Ekim 1999 tarihinde,

M atrixin devam film leri henz ortad a yokken,
Karlsruhede yaplan inside the M atrix" sempozyu
m unda sunulmutur. Elinizdeki kitap, devam film
lerinin ardndan eitli deiiklikleri ieren, geni
letilmi bir versiyondur.
ENCORE YAYINLARI

MATRIX
Sapknln ki Yz

Matrixi Slovenyada bir sinemada seyrederken, filmin

ideal seyircisinin -yani bir budalann- yannda otur
mak gibi bir daha ele gemez bir frsata sahip oldum.
Sam da oturan, yirmili yalarnn sonunda bir adam
filme kendini kaptrm, A m an Tanrm , vay be,
demek ki gereklik mereklik yok! . . . gibi yksek sesli
nidalarla seyircileri habire rahatsz ediyordu. O kl krk
yaran felsefi ya da psikanalitik kavramsal ayrmlar
filmle badatran szde-sofistike entelektel okumalardansa bylesi naif kaptrmalar hi dnmeden ter
cih ederim.
Yine de Matrixm bu entelektel cazibesini anlamak
zor deildir: Evrensel bir tannma srecini tetikleyerek
bir tr Rorschach testi ilevi gren filmlerden biri deil
mi M atrix1 Bu tannma sreci, nereden bakarsanz
bakn, gzlerini dikmi srekli size bakyor grnen u
mehur Tanr resmindeki gibidir - her ynelim pratik
olarak onun iinde kendinin farkna varr. Lacanc
dostlarmn bana sylediine gre senaryoyu kaleme

ki Yz
Sapknln

alanlar kesin Lacan okumu olmal; Frankfurt Okulu

yandalar, Kulturirdustrienin cisimlemi halini, Ser
mayenin dorudan doruya bizim i yaantmz sm
rp enerji kayna olarak kullanarak kendine mal eden
yabanclaan-somutlaan toplumsal Tzn gryorlar
M atrixte; New Age taraftarlar ise dnyamzn World
Wide Web iinde nasl ete kemie brnm bir kre
sel Zihnin yaratt seraptan ibaret olduuna ilikin
speklasyonlarn kaynan gryorlar. Bu silsile Pla
to n u n Devletine kadar uzar gider: M atrix tam da
P latonun maara dzenini (esir haldeki sradan insan
lar, oturduklar yere akl vaziyettedirler ve gereklik
diye tav olduklar eyin glge gsterisini izlemek zorunV

m
II

w .4

W .

fi

X
\

'

--

<*

I
- *

f-

; -

^ Ar i V / p y :

: i

'

.
5*

M atrix

dadrlar) tekrar etmiyor mu? nemli ayrm, bazlarnn

maara belasndan kurtararak kendisini Dnya yzeyine atar atmaz orada bulduu eyin Gne nlar, yani
en yksek yi tarafndan aydnlatlan parlak bir yzey
deil gerein ssz l olmasnda yatyor elbette.
Buradaki anahtar kartlk, Frankfurt Okulu ile Lacan
arasndaki kartlktr: Kltr ve znellii smren
Serm aye m etaforu iinde tarihselletirm eli miyiz
M atrixi, yoksa o bir simgesel dzenin kendisinin
somutlamas mdr? Peki, tam da bu kartlk seene
inde bir yanllk varsa? Ya simgesel dzenin kendisi nin o sanal karakteri, tam da tarihselliin bir kou
luysa?

Dnyann Sonuna Erim ek

Gdm ve kontrol altnda olan yapay bir evrende

yaayan kahraman fikri pek de orijinal deil phesiz,
Matrix sanal gereklii iin iine sokarak onu sadece
radikal hale getiriyor. Buradaki can alc nokta, ikonakrclk sorunsal bakmndan S G nin [Sanal Gerek
lik] radikal belirsizliidir. Bir taraftan, duyusal deneyi
mimizin zenginliinin -harfleri dahi bir kenara braka
lm - 0 ve 1 gibi, iletilen ve iletilmeyen elektrik sinyal
leri gibi asgari dijital serilere radikal bir ekilde indir
gendiini gsterir S G . Dier taraftan, bu dijital maki
ne, gerek bir gereklikten ayrt edilemez olma eili
m indeki

simle

edilm i

gereklik

deneyimini

dourur, ki bu eilimin sonu gerek gereklik kavra

mnn altnn oyulmasndan baka bir yere kmyordur
- dolaysyla S G , imgelerin batan karc gcnn en
radikal iddias anlam na da gelir.
En u Am erikan paranoyak fantazisi, sessiz sakin
kk bir Kaliforniya ehrinde, tketime dayal bir
cennette yaarken birdenbire yaad dnyann bir

ki Yz

aldatmacadan, onu gerek dnyada yaadna ikna

Sapknln

insanlarn da devasa bir ovda roln iyi yapan aktr

etmek iin sahneye koyulan bir oyundan, etrafndaki

ler ve figranlardan te bir ey olmadndan kukulanmaya balayan birini konu almyor mu? Bunun en
yakn rnei, Jim Carreynin, yirmi drt saat aralksz
sren bir televizyon ovunun kahram an olduu
gereini yava yava kefeden bir kasaba satcsn
oynad Peter W eir imzal Truman ovdur (1998):
Kahramann yaad yer, kameralarn devaml onu
takip ettii usuz bucaksz bir stdyo setine kurulmu
tur. Sloterdijkin atmosferi, ehri btnyle kaplayan
ve tecrit eden usuz bucaksz bir metal atmosfer olarak
burada tastamam gerek
bir karlk bulur. Bu son
Trum an ov denem esi,
kapal bir evrenin ideolo
jik zincirlerinin kendi d
na doru -k i bu dar,
ideolojik bir ieriden g
rnr durumda deildir
krlmasnn zgrletirici
deneyimini harekete gei

riyor gibi grlebilir. Peki, ya filmin, kahramann zin

cirleri krmasyla akabinde gerek akna kavumasn
dan -nk buna ikna ediliyoruzdur- (bylelikle bir
ift yaratma kuralyla kar karya geliriz yine!) ibaret
olan u apak mutlu sonu (unutmayalm ki dnya
nn drt bir yannda, ovun son dakikalarn izleyen
milyonlar tarafndan alklanmtr) halis muhlis bir
ideolojiyse? Ya ideoloji, sonlu evrenin kapallnn
dnda, gei yaplabilecek hakiki bir gereklik var
dr inancnn ta kendisinde yatyorsa?
Bu anlayn selefleri arasndan Phillip K. Dickin
andan km Zaman'm (1959) anmaya deer; kah
ram an, 50 lerin sonunda kk sessiz sakin bir
Kaliforniya ehrinde kendi halinde gndelik bir hayat
srerken yava yava btn bir kasabann onun duru
mu anlamamas iin sahnelenmi bir dzmeceden iba
ret olduunu kefetmeye balar... rndan km
Zaman ve T ruman ovdaki asl deneyim, tketime
dayal ileri kapitalist bir Kaliforniya cennetinin, tam da
o hiper-gereklii iinde bir bakma gerek olmamas,
tzsz ve maddi ataletten yoksun olmasdr. Sonuta,
Hollywoodun gerek yaamn maddeciliinin arl
ndan ve ataletinden yoksun olan bir benzerini sahne

iki Yz

ye tamas demek deildir bu sadece - tketime daya-

Sapknln

aktr ve figran gibi davranan komularmzla birlik-

l ileri kapitalist toplumda, gerek hayatta sahne

te, gerek toplumsal yaamm kendisi de sahnelenen bir
dzmecenin zelliklerini kazamyordur adeta. Tinsellikten
arndrlm kapitalist faydac evrenin nihai hakikati,
gerek hayatm kendisinin maddiletirmeden arnd
rlmasdr, hayali bir ova evrilmesidir.
Bilim-kurgu alanndan, bir kavmin mensuplarnn
orman sklnda bir bitki rtsyle geminin kalann
dan tecrit edilmi olarak dev bir yldz gemisindeki
tnelin kapal dnyasna brakld, bu mensuplarn
bunun dnda bir dnyann varlndan bihaber
olduu

Brian

A ld issin

Yldz Gemisini de kaydet

mek icap eder. D aha eski
ve n a if selefler arasndan
da, D Dayde yaplan Normandiya karmasyla ilgili
her plandan haberdar olan
bir A m erikan subaynn
(James G am er) Alm anlar
tarafndan karmadan bir

gn nce tesadfen esir alnmasn konu alan, 60larn

ilk yllarndan George Seaton imzal 36 Saat filmini
zikretmek gerek. Patlamann etkisiyle uuru kapal bir
vaziyette esir alndndan, A lm anlar onun iin kk
bir Amerikan askeri hastanesinin tpatp aynsn ar
abuk ina ederek onu 1950de yaadna, sava
Am erikann kazandna ve alt yldr hafzasn kay
betmi olarak yaadna ikna etmeye alrlar - bura
daki fikir, Amerikan subaynn Alm anlarn hazrlk
yapmas iin karma planlaryla ilgili her eyi anlata
cak olmasndan ibarettir; tabii ok gemeden bu zen
le ina edilen binada atlaklar ortaya kar... (Bizzat
Lenin hayatnn son iki senesini neredeyse buna ben
zer bir durumda, denetim altndaki bir ortamda geir
medi mi? Stalin, Yolda Lenin dinlenmeli ve gereksiz
provokasyonlarla telalandrlmamal yollu bir gerek
eyle, Pravdann, devam eden siyasi mcadelelerle
ilgili Lenini bilgilendirecek haberlerin tamamnn
sansrlendii, ona zel olarak hazrlanan bir nshasn
bastryordu bu srede; bunlardan artk haberdarz.)
Arkada yatan, modern ncesi dneme ait olan
dnyann sonuna varmak anlaydr phesiz: akn
aylaklar, gkyznn, zerine yldzlarn izildii bir

ki Yz

yzeyden ibaret olan ekranna/perdesine yaklap onu

Sapknln

Truman ovun sonunda olup biten de aynen budur.

delerek tesine geiyordur o mehur gravrlerde Filmin, Trum anm mavi gkyznden ibaret olan
ufkun boyal olduu duvara ilitirilmi haldeki merdi
venlere karak kapy at u son sahnesinin bariz bir
Magrittevari dokunua sahip olmas artc deil: Bu
ayn duyarllk gnmzde bir intikam zerinden geri
gelmiyor mu? Sonsuz ufkun dpedz yapay geri-yanstm alarla stne stlk engellendii Syberbergin
Parsifali gibi eserler, o Kartezyen sonsuz perspektifin
zamannn sona ermekte olduuna ve yenilenmi bir
tr ortaa perspektif-ncesi evrenine geri dnyor
olduumuza iaret etmiyor mu? Fred Jameson, Raymond Chandlerin baz romanlaryla Hitchcockun
kimi

film lerinde

ayn

fenom ene

aka

dikkat

ekmiti: Farewell, My Lovelyde Pasifik Okyanusunun

kys bir nevi dnyann sonu/snr ilevi grr, tede
bilinmeyen bir uurum vardr; bu uurum, Rashmore
da tepelerinin nnde boylu boyunca uzanan, EvaMarie Saint ve Cary G rant kendilerini kovalayanlar
dan kaarken heykelin zirvesine ular ulamaz Cary
G rantin Eva-Marie Sain ti tam dmek zereyken

yakaland o usuz bucaksz vadiyi andrr*; bu diziye

bir de, Vietnam/Kamboya snrndaki bir kprde
geen, kprnn devamnn bildiimiz evrenin d
olarak deneyimlendii Apocalypse Nowm o mehur
sava sahnesini de ekleyesi geliyor insann. Bir de dn
yamzn sonsuz uzay iinde yzen bir gezegen deil,
ortasnda gnein yer ald, hi bitmeyen, yekpare,
sonsuz bir buz ktlesi iindeki dairesel bir boluktan,
delikten ibaret olduu fikrinin en sevilen szde-bilimsel Nazi fantazilerinden biri olduunu anmadan ge
mek olur mu (baz raporlara gre, Am erikay gzetle
mek iin Sylt adalarna birka teleskop koymay bile
dnmlerdir) ?

* North by Northest (1959) (.n.).

 G erekten V ar O lan B yk teki

O halde Matrix nedir? Basite sylersek, Lacanc

byk tekidir, sanal simgesel dzendir, gereklii
bizim iin ekillendiren adr. Byk tekinin bu
yn, znenin simgesel dzen iindeki o asli yabancLamasyla ilgilidir: Byk teki ipleri eker, zne
konumaz, simgesel yap tarafndan konuturuluyordur. Ksacas, zne kendi eylemlerinin etkilerine asla
tamamen hkmedemeyecei, dier deyile kendi etkin
liinin nihai sonucu, umduu ya da ngrd ey
bakmndan daima baka trl geliecei iin, bu byk
teki toplumsal Tzn ad olur. Gelgelelim Lacanm,
11. Seminerin kilit blmlerinde, yabanclamann
yerine geen ve bir anlamda onun kontrpuan niteli
indeki kopuun ileyiini betimleme gayreti iinde
olduunu belirtmek byk nem arz eder: Byk te
kideki yabanclamann yerine byk tekiden kopu
geer. zne, byk tekinin, kendi iinde nasl tutar
sz, tamamyla sanal, yasakl, eyden yoksun olduu
na dikkat eder etmez kopu meydana gelir - tecinin

ki Yz

bu eksikliini doldurma giriimidir fantazi, znenin

Sapknln

(yeniden) salamaktr. Bu sebepten trdr ki fanta-

deil; bir dier deyile, byk tekinin tutarlln

ziyle paranoya hep i iedir: Paranoya, en temelde, bir
O tekinin O tekisine, dpedz ortada olan toplumsal
dokunun tekisinin ardnda sakl durup toplumsal
hayatn nceden kestirilemeyen etkileri (olarak bize
grnen eyi) programlayan ve dolaysyla onun tutar
lln garanti eden bir dier tekiye duyulan inan
tr: Piyasa kaosunun, ahlaki erozyonun, vb. altnda
Yahudi senaryosunun maksatl stratejisi yatar... Bu
paranoyak durum, gndelik hayatlarmzdaki dijitallemeyle birlikte itici bir g daha kazand gnmzde:
Btn bir (toplumsal) varoluumuz, bilgisayar ann
byk tekisi iinde gitgide dsallap-maddiletiinde, dijital kimliimizi silip bylelikle bizi toplum
sal varoluumuzdan yoksun brakacak, silik tiplere d
ntrecek art niyetli bir programcy hayal etmek hi
de zor deil.
A yn

paranoyak

kaydrm ann

izinden

giden

Macrixin iddias ise, bu byk O tekinin gerekte var

olan Dev Bilgisayarda dsallamasndan ibarettir. Bir
M atrix vardr -olm as gerekir- nk eyler derli toplu

deildir, frsatlar karlyordur, bir eyler hep yanl

ilerliyordur, yani filmde, vaziyet byledir nk bir
M atrix var ve arkasndaki hakiki gereklii saklyor
trnden bir fikir hakimdir. Dolaysyla, filmle ilgili
sorun, onun yeterince lgn oJmamosndadr, nk
olaan gerekliimizin arkasnda Matrix tarafndan
desteklenen baka bir gerek gereklik varsayyordur
film. A ncak, ok tehlikeli bir yanlgya dmeyelim:
Var olan her ey Matrix tarafndan ina edilmitir,
nihai gereklik yoktur, sadece kendi aralarnda birbirine ayna grevi gren sanal gerekliklerin sonsuz dizisi
vardr, trndeki bir kart kavray da ideolojiden
baka bir ey deildir. (Matrijcin devam filmlerinde,
gerein lu nn (bir dier) matrix tarafndan mey
dana getirildiini greceizdir muhtemelen.) Gereklik
lerin okluu, sanal evrenlerin okluundan ok daha
ykc olurdu - kimi doktorlarn yakn zamandaki ileri
akseleratr deneylerinde grd paradoksal tehlikele
ri tekrar retecek bir eydir bu. Gayet iyi biliniyor,
bilim insanlar artk ok ar atomlarn ekirdeklerini
neredeyse k hznda arptrabilecek akseleratr
yapmaya alyorlar. Buradaki fikir, bylesi bir patla
m ann bir yandan atom ekirdeini atomlarn bileen

ki Yz
Sapknln

leri olan proton ve ntronlara paralarken, dier yan

dan bu proton ve ntronlarn kendilerini de basz
kuark ve gluon paracklarndan oluan bir plazma,
yani bir tr enerji orbas kararak un ufak edece
inden ibarettir maddenin yap talar olan bu para
cklar, bu haldeyken hibir zaman incelenememiti,
nk bu hal sadece Byk Patlamadan sonra ksa bir
sreliine meydana gelmiti. N e var ki, bu beklenti
kabus gibi bir senaryonun nn aar: Ya bu makine
nin baars bir kyamet makinesi, aman vermeyen bir
mecburiyetle kendi etrafndaki sradan maddeleri yok
edip bylece bildiimiz dnyay ortadan kaldracak
dnya-tc bir canavar yaratrsa? Bunun ironisi u
ki, dnyann bu ekildeki bir akbeti, yani evrenin par
alanmas, test edilen teorinin doru olduunun rtlemez nihai bir kant anlamna gelecektir; zira mad
denin tamamn kara deliin iine alp yeni bir evren
meydana getirecek, yani Byk Patlama senaryosunu
batan sona yeniden yazacaktr.
Demek ki paradoks, iki versiyonun da - ( 1 ) bir
S G den dierine serbeste szlen bir zne, her bir ger
ekliin kandrmacadan ibaret olduunun farknda
olan tam bir hayalet; (2) M atrixin arkasnda gerek bir

gerekliin olduuna ilikin paranoyak varsaym yanl olmasndadr: Bunlarn her ikisi de Gereki
skalar. Film, San al Gereklik simlasyonunun arka
snda bir Gerek vardr srarnda haksz deildir nk Morpheus N eo ya viraneye dnm ikago
panoramasn gsterir gstermez u laf yaptracaktr:
Gerein lne ho geldin. Ancak, Gerek, sanal
simlasyonun arkasndaki hakiki gereklik deil ger
eklii tamamlanmam/tutarsz yapan o boluktur ve
her simgesel M atrixin vazifesi bu tutarszl rtmektir
- bu rty rtmenin yollarndan biri, bildiimiz
tamamlanmam/tutarsz gerekliin arkasnda baka
bir gereklik, ona damgasn vuran u imkanszlk k
maznn olmad bir gereklik vardr iddiasnda bulun
maktan geer.

 Byk teki yokt

Byk teki, zgrce mzakere edildikten sonra

varlabilecek saduyu alanna da karlk gelir ayrca;
bunun felsefedeki son mehur versiyonu, Habermasn
dzenleyici mutabakat idealine sahip iletiimsel ce
maatidir. te bugn gitgide paralanyor olan bu
byk tekidir. A rtk elimizde kalan, tam bir radikal
yarktr: Bir taraftan, uzmanlarn ve bilim insanlarnn
tarafszlatrlm dili, herkesin kulland ortak dile
artk evrilemiyordur, fakat sanatsal ve popler hayal
gcmz ekillendiren ama kimsenin gerekte anla
mad fetilemi formller olarak (Kara Delik, Byk
Patlama, Superstrings, Kuantum Osilasyonu) bu ortak
dilin iinde yer almasn bilir. Gerek doa bilimlerin
deki, gerekse iktisat ve dier bilimlerdeki uzman jargo
nu, onu kullanarak gerekte bir tartmaya giremeye
ceiniz, e zamanl olarak ortak deneyimimize evrile
meyen tarafsz bir kavray gibi sunulur. Ksacas, bilim
sel kavray ile saduyu arasnda kapanamayan bir
boluk vardr, hatta tam da bu boluk, bilim insanlar-

ki Yz

n bilme ykmll olan znelerden popler klt-

Sapknln

tarafszla sk skya riayet edildiinde ise, kltrel

figrlere terfi ettirir (Stephen Hawking fenomeni). Bu

meseleler iinde birbirine evrilemeyen hayat tarzlar
nn okluuyla yz yze buluveriyoruzdur kendimizi.
Ayrm, tam olarak sibermekan fenomeninde aklana
caktr. Sibermekann hepimizi Kresel Kyde bir araya
getirmesi bekleniyordu; ne var ki fiilen yaanmakta
olan, tutarsz ve tamamlanmam evrenlere ait bir
mesaj yamuruna tutuluyor olmamzdan baka bir ey
deildir - Kresel Kyn, yani byk tekinin yerine,
aralarndan seme ansmzn olduu kabileyle ilgili
tikel zdelemeler, yani kk tekiler ynn elde
ederiz. Bir yanlgya dmeyelim: Lacan burada bilimi
keyfi anlatlardan birine, en nihayetinde Siyaseten
doru mitlerle eit bir zeminde, vb. greceletirmekten
ok uzaktr: Bilim, Gereke dokunur", onun bilgisi
Gerek iindeki bilgidir - buradaki amaz, bilimsel
bilgi simgesel byk teki gibi hizmet veremez,
eklindeki bir olguya dayanyordur sadece. M odem
bilim ile saduyuya dayal Aristotelesi felsefi ontoloji
arasndaki ak burada kapatlamamaktadr: Bu ak
G alileoyla oktan su yzne kmtr ve temsil edile

bilir gereklik deneyimimize hi de yeniden evrileme

mesine ramen, ileyen kurallardan/yasalardan bahset
tiimiz kuantum fiziinde ise u noktaya tanmtr.
Risk toplumu teorisinin ve onun kresel dnmselliinin, bugn geldiimiz noktada, temel sorularn
eninde sonunda uzmanlarn tarafsz bilgisine atfla
zlebileceini ngerektiren o klasik evrenselci
Aydnlanma ideolojisinin nasl zt kutbunda yer ald
mza ynelik vurgusu yerindedir: Belli bir yeni rnn
(szgelimi, genetii deitirilmi sebzeler) evreyi ilgi
lendiren sonularyla ilgili birbirine zt grlerle kar
karya kaldmzda, bo yere bir uzman gr arar
dururuz. Kald ki, mesele sadece bilim in byk
kurululara ve devlet kurumlarma mali olarak baml
olmasnn getirdii kirlenme nedeniyle asl konularn
bulank olmas meselesi deildir - bu konularn iin
deyken bile, bilim cevab ortaya koyamaz. evrebi
limciler on be yl nce ormanlarmzn yok olacan
sylyorlard - artk aalarn gereinden ok artm
olmas bir sorun... Bu risk toplumu teorisinin boyunu
aan yer, bizi, yani sradan zneleri iine soktuu irras
yonel durumdur: Bir karar verme durumunda olmad
mzn, vereceimiz kararn keyfi olacann gayet de

ki Yz

farknda olmamza ramen defalarca karar vermek

Sapknln

tm grlerin demokratik biimde kozlarn pay

zorunda braklrz. Ulrich Beck ve takipileri burada

lamas ve uzlamaya varlmasna gnderme yapar; ne
var ki, deim eden kalm a ikilem ini zmez bu:
ounluun katlm gsterdii demokratik bir tar
tma, ounluktaki bilisel cehalet deimeden kald
srece niin daha iyi bir sonuca gtrmek zorunda
olsun ki? Bu nedenle, ounluun siyasal olarak yarat
t hayal krkl anlalabilir bir eydir: ounluk
karar vermeye arlr, oysa bununla birlikte, fiilen
karar verme, yani tarafsz olarak avantajlar ve dez
avantajlar tartma durumunda olmadnn mesajn da
alr. Komplo teorilerine bavurmak bu amazdan k
mann vahim bir yoludur, Fred Jam esonn deyiiyle
asgari bir bilisel haritay yeniden elde etme abas
dr.
Jodi D ean1, resm (ciddi, akademik olarak kurum
sallam) bilim ile uydurma-bilim olarak adlandrlan,
ufolojiden tutun piramitlerin srlarn zmek isteyen
lere kadar uzanan u usuz bucaksz alan arasndaki
dilsizler diyalogunda net bir ekilde gze arpan tuhaf
bir fenomene dikkat ekmiti: Resm bilim insanlar

kibirli dogmatik bir tavr taknrken, uydurma-bilim

insanlarnn yaygn nyarglarn bulunmad argmantasyon ve olgulara bavurmasndan etkilenmemek
mmkn deildir. Kurumsal bilim insanlar bilimsel
Kurumun byk tekisinin otoritesi

zerinden

konuur eklinde olacaktr phesiz buradaki yant;

ancak, sorun, bu bilimsel byk O tekinin uzlama
dayal bir simgesel kurgu olarak defalarca, su gtrr
yeri olmayacak ekilde ifa edilmi olmasnda yatar.
Dolaysyla komplo teorileriyle kar karya kald
mzda, Henry Jam esin Yrek Burgusunun doru bir
okumasyla tam bir paralellik iinde yola devam etmeliyizdir: N e hayaletlerin varln (anlatsal) gerek
liin bir paras olarak kabul etmeli, ne de onlar szdeFreudcu bir yoldan kadn kahramann o histerik cinsel
baarszlklarnn yansmasma indirgemeliyiz. Komp
lo teorileri tabii ki olgu olarak kabul edilmemelidir fakat modern kitle histerisinin bir fenomeni haline de
getirilm em elidir. Byle bir kavray, hl byk
teki ye, mterek toplumsal gerekliin normal
anlay modeline bel balyordur ve bu nedenledir ki
bugn tam da bu gereklik anlaynn nasl altnn
oyulduunu dnmez. Sorun ufologlarn ve komplo

ki Yz
Sapknln

teorisyenlerinin (toplumsal) gereklie tenezzl etm e

mek gibi paranoyak bir tutum almalarnda deildir,
sorun bizzat bu gerekliin paranoyaklamasndadr.
Gncel deneyim, gereklik duygumuzun ve gereklik
karsndaki allagelmi tutumumuzun nasl simgesel
bir kurmacaya dayandna kulak vermek zorunda
kaldmz durumlarla tekrar tekrar kar karya brakr
bizi; rnein, normal ve kabul gren hakikat diye adde
dilen eyin, belirli bir toplumdaki anlam ufkunun ne
olduunu belirleyen byk teki, gerek iindeki
bilimsel bilgi tarafndan aklanan olgulara asla
dorudan dayanmaz. Modern bilimin henz Efendisylemi mertebesinde olmad geleneksel bir toplum
alalm: Onun simgesel alan iinde, biri kalkp modern
bilimin nermelerini savunursa ayet, deli olarak
grlp defedilecektir -stelik can alc nokta u ki
onun gerekte deli olmadn, onu bu konuma
drenin olsa olsa dar kafal cahil toplum olduunu
zikretmek de yetmez-, deli muamelesi grmek, toplum
sal byk tekiden dlanmak, fiilen deli olmakla
ayndr bir bakma. Delinin kendi halsnasyon tasar
lar iinde tutsak oluu nedeniyle, eyleri onlarn ger
ekte olduu halleriyle alglayamamas anlamnda,

delilik, olgulara dorudan gnderime dayanan bir

niteleme deildir, yalnzca bireyin byk tekiyle
ilikilenme ekliyle ilgili bir eydir. Lacan, genelde bu
paradoksun kart tarafna vurgu yapar: Deli, sadece
kendini kral sanan bir dilenci deildir, kendini kral
sanan bir kraldr da o , yani delilik Simgesel ile Gerek
arasndaki mesafenin ortadan kalkmasna, simgesel
buyrukla dolaymsz bir zdelemeye karlk gelir; ya
da, onun bir dier rnek cmlesini alacak olursak, bir
koca hastalk derecesinde kskan olup karsnn baka
adamlarla yatt fikrini taknt haline getirdiinde,
onun bu taknts hastalkl bir zellik olarak kalacak
tr, hakl olduu ispatlansa, kars fiilen baka adamlar
la yatyor olsa bile. Byle paradokslardan karlacak
ders bellidir: Hastalk derecesinde kskanlk, yanl
olgulara varma meselesi deil bu olgularn znenin libidinal ekonomisine eklenmesi meselesidir. Gelgelelim,
ayn paradoksun bir bakma ters ynde de ilemesi
gerektii burada dile getirilmelidir: Toplum (sosyosimgesel alan, byk teki), yanld olgusal olarak
ispatlansa dahi makul ve normaPclir. (G e Lacan,
belki de bu adan kendini psikotik olarak adlandr
mt: Fiilen, kendi sylemini ne kadar byk te

ki Yz

k in in alanyla birletirme imkan bulamadysa, ancak

Sapknln

insann Kant bir tavrla, komplo teorisinin yanl-

o kadar psikotikti o.)

gsnn, saf akln yanl bir karmna, iki dzeyi bir
birine kartrmaya yle veya byle benzer olduunu
iddia edesi geliyor: Biimsel metodolojik duru olarak
(kabul grm bilimsel, toplumsal, vb. saduyunun)
phe(si) ve b phenin her eyi aklayan baka bir
kresel para-teori iinde pozitifletirilmesi.

G ereki Perdelemek

Matrix, baka bir bak asndan da, bizi Gerekten

ayran, gerein ln tahamml edilir klan bir
perde ilevi grr. N e var ki, Lacanc Gerekin kk
ten belirsizliini unutmamamz gereken yer ite buras
dr: Fantazinin perdesi tarafndan kuatlacak/mahremletirilecek/ehliletirilecek nihai bir gnderge deildir
Lacanc Gerek kald ki, her eyden nce, gnderge
algmz, dardaki gereklik algmz zaten daima ar
ptan bir engel olarak perdenin kendisidir Gerek.
Felsefi bir dille sylersek, Kant ile Hegel arasndaki
fark yatyordur burada: Kant iin Gerek, akn katego
rilerin perdesi sayesinde emalam olarak alglad
mz numenal alandr; Hegel iin ise, tersine, rnek
tekil edecek ekilde Fenomenolojisinin G iriinde
anlattna gre bu Kant aralk yanltr. Hegel bura
da terimi ne karr: Bir perde, Gerekle aramza
girdiinde, (grnt) perde(si)nin tesinde, Kendindeeye ynelik bir dnce retir, bylelikle grn ile
Kendinde-ey arasndaki boluk, zaten daima bize
ynelik bir boluktur. Demem o ki, perdeden kaynak

ki Yz
Sapknln

l arptmay eyden karrsak eer, eyin kendisini

kaybederiz (dinsel terimlerle sylersek, sann lm
demek, onda T anrm n lm demektir, sadece onun
insani bedeninin deil) bu nedenledir ki kendindeey, burada Hegelin izinden giden Lacan iin en niha
yetinde bir baktr, alglanan nesne deil. O halde,
Matrixe geri dnersek, M atrixin kendisi gereklik
algmz arptan bir Gerektir.
Levi-Straussun Yapsalc Antropoloji'snden, Great
Lakes kabilelerinden biri olan W innebagoda binalarn
mekansal yerleimini konu alan, rnek tekil edecek
bir analize bavurm ann burada yardm olabilir:
Kabile, yukardan olanlar ve aadan olanlar diye
iki altgruba (paralara) ayrlr; birinden bir kat par
asna ya da kumun zerine yaad yerin yerleim pla
nn (evlerin mekansal yerleimini) karmasn iste
diimizde, o kiinin bal olduu altgruba gre hayli
fakl iki cevap alrz. kisi de yerleim yerini bir daire
eklinde alglyordur; am a bir altgrup iin, bu dairenin
gbeinde evlerin yer ald baka bir daire vardr, by
lelikle elimizde ayn merkeze sahip iki daire bulunur,
oysa dier altgrup iin daire, net bir ara blmeyle ikiye
ayrlmtr. Dier deyile, ilk altgrubun yesi (buna

muhafazakar-korporatist diyelim) yerleim yerinin

plann, merkez tapm an evresinde az ok simetrik
bir ekilde yerlemi evlerden oluan bir halka biimin
de alglar, halbuki teki altgrubun mensubu (devrimci-antagonist ) kendi evini, grnmez bir snrla birbi
rinden ayrlm iki bamsz ev bei gibi alglyordun..
Levi-Straussun asl nem verdii nokta, toplumsal
m ekan algsnn gzlem cinin dahil olduu gruba
dayandn dile getiren u kltrel grecilie, bu rnek
zerinden aldanmamamz gerektiidir: Birbirine gre
li olan iki algya ayrlmann ta kendisi, bir deimeze
st kapal bir gnderimi ima eder - bu gnderim,
binalarn nesnel, edimsel yaps deildir, yerleim
yeri sakinlerinin simgeselletiremedii, hesabn vere
medii, iselletiremedii, itiraf edemedii bir travmatik ekirdek, kkl bir antagonizmadr; toplumsal
ilikilerde cemaati dengeleyerek cem aatin ahenkli bir
btn haline gelmesinin nne geen bir dengesizlik
tir. Yerleim plannn iki algs, bu travmatik antagonizmann stesinden gelmek ve dengeli bir simgesel
yapy zorla kabul ettirerek onun yaralarna merhem
olmak iin birbirini dlayp duran abalardan baka bir
ey ifade etmez. eylerin cinsel farkllklar asndan

ki Yz

yerlerini aynen koruduunu eklemeye gerek var m:

Sapknln

evlerin o iki grn gibidir? Bizim gelimi evreni

Erillik ve diilik, Levi-Strausscu yerleim yerindeki

mizin de ayn mantk tarafndan kuatld yanlsamasn bertaraf etmek iin, siyasal mekann Sol ve Sa
eklinde ayrlyor olmasn hatrlamak yeter de artar
bile: Bir Solcu ile Sac, tpk Levi-Strausscu yerleim
yerinin kart altgruplanmn o mensuplar gibi davra
nrlar; siyasal alann farkl blgelerinde yer almakla
kalmaz bunlar; her biri ayn siyasal alann dzenini
farkl ekilde alglar - bir Solcu, haliyle kkl bir antagonizma tarafndan yanlan bir alan olarak; bir Sac
ise, yabanc igalciler tarafndan dzeni bozulan bir
Cem aatin organik birlii olarak.
Gelgelelim, Levi-Staruss burada can alc bir nokta
nn daha zerinde durur: Mademki ayn yerleim yerin
de yaayan iki altgrup her eye ramen bir ve ayn kabi
leyi meydana getiriyor, o zaman bu aynlk simgesel
olarak da bir ekilde kaydedilmi olmaldr - eer kabi
lenin btn bir simgesel eklemlenmesi, tm toplumsal
kurumlan ntr deilse, nasl oluyor da kkl ve kurucu
bir antagonist yark tarafndan ar belirleniyor? LeviStraussun yaratc bir yoldan sfr-kurum diye adlan

drd eyle, u mehur manann -belli bir anlam

tamayan bo bir gsterenden ibarettir bu, nk
yokluuna kar sadece anlamn kendisinin varln
gsterir- bir nevi kurumsal muadiliyle yapyor bunu:
Pozitif, belirli bir ilevi olmayan zgl bir kurumdur bu
- sahip olduu tek ilev, kendi yokluuna, toplumsal'
ncesi kaosa kar, bir toplumsal kurum olarak varln
ve gerekliini iaret etmenin salt negatif ilevidir.
Kabilenin tm yelerinin kendilerini bu ekilde ayn
kabilenin yesi olarak deneyimlemesini salayan ey
bylesi bir sfr-kuruma yaplan gndermedir. yleyse,
bu sfr-kurum, en saf haldeki ideoloji, yani toplumsal
antagonizmamn yok edildii, toplumun tm bireylerinin kendilerini tanyabildii, ntr, herkesi kapsayan
bir mekan salamann ideolojik ilevinin dorudan
beden bulmas anlamna gelmez mi? H atta hegemonya
mcadelesi, tam olarak bu sfr-kurumun nasl ar
belirleneceinin, baz zel anlamlarla boyanacann
mcadelesi demek deil mi? Som ut bir rnek verelim:
M odem ulus kavram, dorudan aileye ya da geleneksel simgesel kalplara dayanan toplumsal balarn
zlmesiyle

birlikte -y an i

toplum sal kurumlar,

modernleme hamlesiyle birlikte doallatrlm gele

ki Yz

nee daha az dayanp da daha ok u szleme mese

Sapknln

bir sfr-kurum deil midir.2 Burada zel nem arz eden

lesi zerinden deneyimlendiinde- ortaya kan byle

ey, ulusal kimliin, en azndan asgari bir doallkla,
kan ve toprak zerinde ina edilmi bir aidiyet olarak
deneyimleniyor olmasdr, hatta bu itibarla, gerek
toplum sal kurumlara (devlet, m eslek ...)

ynelik

yapay aidiyete kardr ulusal kimlik: Modern-ncesi

kurumlar, doallatrlm simgesel yaplar olarak
(sorgulanamaz nitelikteki geleneklere dayanan kurum
lar olarak) iliyordu, ne zaman ki kurumlar toplumsal
yapnt olarak dnlmeye baland, onlar iin ntr,
ortak bir zemin vazifesi grecek doallatrlm bir
sfr-kurum ihtiyac patlak verdi.
H atta cinsel farkllk meselesine geri dnerek, sfrkurumun ayn mant belki de hem toplumun birliine,
hem de onun antagonist yarna uygulanmaldr trn
den bir varsaym ileri srme riskine giresim geliyor: Ya
cinsel farkllk eninde sonunda insanolunun toplumsal
yarnn -k i belli bir toplumsal farka iaret etmeden
nce, cinsel farklln kendisini iaret eden bir yarktr
b u - bir tr sfr-kurumuysa, doallatrlm asgari bir
sfr-farksa? O halde, hegemonya mcadelesi, bir kez

daha sfr-farkn baka zel toplumsal farklar tarafndan

nasl ar belirlendiinin mcadelesi anlamna gele
cektir. Bu arkaplan karnda, Lacann gsteren emas
nn genelde gz ard edilse de kayda deer olan bir zel
liini okumak gerekir: Lacan herkese kabul edilmi
Saussurec emay (izginin stnde arbre szc,
altnda bir aa resmi) izginin stnde yan yana iki
szcn - homme ve femme- altnda ise bir kap
nn tpatp ayn iki resminin bulunduu bir emayla
deitirir. Lacan gsterenin farkl zelliini vurgula
mak iin ilk olarak Saussuren tek elemandan oluan
emasn bir gsteren iftiy
le, kadn/erkek kartlyla,
cinsel farkllkla deitirir;
gel gr ki asl srpriz, imge
sel gnderge dzeyinde fark
bulunmamasmdadiT (erkek
ve kadnn gnmz tuva
letlerinin birounda bulu
nan u alelade iziminde
olduu gibi, cinsel farklln grafiksel bir dizini deildir
elde ettiimiz, ayn kapnn iki kere oaltlmasdr).
Cinsel farklln gerek niteliklere dayanan herhan

ki Yz

gi bir biyolojik kartl deil, iaret edilen nesnelere -

Sapknln

tanmsz bir X in Gereki dnda hibir eyin teka

gsterilenin imgesi tarafndan asla yakalanamayacak

bl etmedii katksz bir simgesel kartl iaret
ettiini daha ak sylemenin bir yolu var m?
Levi-Starussun rneine, yerleim yerinin o iki res
mine dnelim: Gerekin anamorfoz yoluyla nasl kes
kin bir ekilde araya girdii ite burada grlebilir.
Elimizde evvela evlerin fiili ve nesnel dzenlenii,
daha sonra bu dzenlerin iki ayr simgeselletirimi var
dr, bunlarn her ikisi de fiili dzenlenii anamorfik ola
rak bozmaktadr. Fakat gerek burada fiili dzenleme
deil kabile yelerinin fiili antagonizma grn ar
ptan toplumsal antagonizmanm travmatik ekirdei
dir. Dolaysyla Gerek, gereklik grmz arptl
d iin inkar edilen X tir. (Bu arada, bu aamal
dzen, Freudun rya yorumlarnn o aamal dze
nine tpatp benzer: Ryann gerek ekirdei, onun
grnr dokusuyla yer deitiren, bu dokuya evrilen
rtk dncesi deil, rtk dncenin tam da arp
tlmasyla kendini grnr dokuya kaydeden bilind
arzudur.)
Gnmzn sanat panoramas iin de ayns geer-

lidir: Bu panoramada, Gerek ncelikli olarak dksal

nesnelerin o ok edici kaba ihlalinin, paralanm
cesetlerin, bokun psrn kisvesi altnda geri gelmez
yle ya, bu nesneler olmas gereken yerin dndadr
fakat bunlarn olmas gereken yerin dnda bulunmas
iin, (bo) yerin mutlaka orada hazr olmas gerekir; bu
bo yer M aleviden balayarak minimalist sanat
tarafndan icra edilmitir. Orada, yksek modemizmin
kart iki ikonunun su ortakl durur - Kasimir Maleviin Beyaz Zemin zerine Siyah Karesi ve Marcel
Duchampm hazr nesneleri sanat eseri olarak sergile
mesi. M aleviin gndelik sradan nesneyi sanat eseri
mertebesine karmasnn altnda yatan kavray, sanat
eseri olmann nesnenin kendi doasnda olan bir zel
lik olmamasndan ibarettir; o nesneyi (daha dorusu

B e y a z Ze m in zerin e Siya h K a re

ki Yz
Sapknln

herhangi bir nesneyi) nceden ayrp onu belli bir yere

yerletirerek sanat eseri yapan bizzat sanatdr - sanat
eseri olmak niin meselesi deil nerede meselesidir.
Ve M aleviin minimalist yaklamnn ortaya koyduu
ey, bu yeri kendi doasna bal, yani onun alan iin
de kendini bulacak herhangi bir nesneyi sanat eserine
dntrmenin o ilk-byl zelliiyle birlikte bir bo
yer (ya da ereve) haline getirmektir - artmaktr. K
sacas, M alevi olmasayd Duchamp olmazd: A ncak
bir sanat etkinlii erevenin/yerin kendisinin btn
bir ieriini boaltarak arttktan sonra hazr nesne
srecine msamaha gsterilebilir. M aleviten nce bir
pisuvar, en kalburst galeride gsterilse dahi yalnzca
bir pisuvar olarak kalrd.
Bylelikle yerlerinin dnda duran dksal nesnele
rin ortaya kmas, nesnesiz yerin, yani bo erevenin
ta kendisinin bu doas iinde ortaya kmasyla sk
skya balantldr. Sonu olarak, Gerekin ada
sanatta boyutu bulunur, m gesel-Sim gesel-Gerek
lemesini Gerek iinde bir anlamda tekrar eder bu.
Gerek burada evvela anamorfik bir leke olarak, ger
ekliin o ak imgesinin anamorfik arpkl olarak
bulunur - yani nesnel gereklii znelletiren arp

tlm bir imge olarak, salt bir benzerlik olarak. Daha

sonra, bir bo yer olarak, hibir ekilde burada bulun
mayan bir yap, bir ina olarak bulunur Gerek, bu
ekilde deneyimlenir; fakat yalnzca gemie dnk
olarak ina edilebilir, bu ekilde nceden varsaylmaldr
- bu simgesel ina olarak Gerekir. Gerek, son olarak,
yerinin dnda olan mstehcen dksal Nesnedir,
G erekin ta kendisidir. Bu son Gerek arndrlrsa
eer, onun byleyici/cezbedici varl yapsal Gereki
maskeleyen bir feti ten ibaret olacaktr, aynen dksal
bir N esne olarak Yahudinin, toplumsal antagonizmann tahamml edilemez yapsal Gerekini rten
Gerekten ibaret olduu Nazilerin Yahudi dmanl
ndaki gibi. Gerekin bu boyutu, sradan gerek
lie doru bir mesafe almak iin biimden doar:
Kimisi bu gereklii anamorfik arptmaya havale eder;
kimisi onun iinde yer almayan bir nesneyi ona dahil
eder; kimisi de gerekliin btn bir ieriini (nesne
ler) eksiltir/siler, bylelikle elde kala kala bu nesnele
rin daha nce kaplad bo yer kalr.

Freudcu Dokunu

Matrocteki yanllk, en bariz bir ekilde, N eoyu O

olarak adlandrmasndan fark edilir belki de. Kimdir bu
O? Toplum sal ban iinde fiilen byle bir yer bulunur.
ncelikle A na-Gsterenin, simgesel otoritenin O su
vardr. Toplam a kamplarndan kurtulanlarn hatrala
rnda, toplumsal hayatn en rktc halinde dahi ken
dini kaybetmeyen, hayatta kalmak iin dier insanlar
egoistik bir aba gstermek zorunda brakan o katlanl
mas imkansz koullarn ortasnda irrasyonel bir
cmertlii ve asaleti mucizevi bir ekilde devam ettirip
yayan bir O dan bahsedilir srekli olarak - Lacanc
terimlerle, burada Ya de lUnn ilevinden bahsediyoruzdur: Burada bile, hayatta kalmann o saf stratejisi
erevesindeki ibirlii karsnda, doru dzgn bir
toplumsal ba tanmlayan asgari bir dayanmaya hiz
met etmi bir O vardr. Bu noktada iki zellik ok
nemlidir: ilki, bu kiiye her zaman o kii gzyle bakl
m olduudur (bu kiiden sadece bir tane vardr,
anlalmas zor bir mecburiyetin izinden gidercesine,

iki Yz

dayanmann aklanamaz mucizesinin bu fazlal

Sapknln

O nun dierleri iin fiilen yaptklarnn deil, onlar ara

sanki tek bir Kiide vcut bulmaldr); kincisi ise, bu

snda bizzat bulunmasnn nem taddr (ounlukla
hayatta kalmaya programl makinelere indirgenmi
olsalar bile, dierlerinin hayatta kalmalarn salayan
ey, insani asaleti devam ettiren bir O nun varlndan
haberdar olmalardr). Bir bakma glme efekti makinas gibi onur efekti makinas elde ederiz burada, teki
(O) benim onurumu benim iin, benim yerime korur,
yahut daha ak dile getirirsek, ben kendi onurumu
teki yoluyla korurum: Hayatta kalmann o etin m
cadelesine mecbur edilebilirim belki, ama kendi onuru
nu srdren bir O nun varln bilmek benim insanlk
la asgari bir balanty devam ettirmemi salar. Bu O
baarsz olduunda ya da sahte olduu ortaya karl
dnda, dier mahkmlar hayata tutunma isteklerini
kaybetm i ve yaayan llerden farksz M sl
manlara * dnmlerdir genelde paradoksal olarak,
onlarn srf hayatta kalma mcadelesindeki azimleri, bu
azmin istisnas tarafndan, yani bu seviyeye inmeyen bir

* M sl m an (n g . T h e M s lim ya d a T h e M u se lm a n ) to p la m a k a m p larn d a
b t n yasam e n erjisi k ay b o lm u c e se tv ari m ah k u m lar iin k u llan lr. G io rg io
A g a m b e n A uschuntzden A rta k a la n la r (1 9 9 9 ) ad l k ita b n d a a y rn tl o larak
in celer ( .n .).

O vard olgusu tarafndan srdrlm- tr; zira bu

istisna ortadan kalktnda bizzat hayatta kalma m ca
delesi de gcn kaybetmitir. Bu O nun yalnzca ger
ek zelliklerin tarafndan tanmlanmad (bu sevi
yede, ona benzeyen kiiler pekala olabilirdi hatta ve
hatta o baarsz deil de bir sahtekar olup yalnzca bu
rol oynuyor olabilirdi) anlamna gelir bu elbette:
Onun istisnai rol, daha ok bir aktarm rolyd, dier
deyile bakalar tarafndan oluturulan (nceden var
saylan) bir yeri kaplamt o.
Bu O , M atrixte ise, allmn aksine, gndelik ger
ekliimizin gerek deil kodlanm bir sanal evren
olduunu grmeye muktedir olan, bylelikle de kendi
fiini ondan ekebilen, onun kurallarn kendisi iin
kullanmaya hatta ihlal etmeye (havada umak, mermi
leri durdurm ak...) muktedir olan kiidir. Bu kiinin
gereklii sanallatrmas, bu O iin ok nemlidir:
Gereklik, kurallar askya alnabilecek ya da en azn
dan tekrar yazlabilecek yapay bir inadr - iinde,
O nun, Gerekin direncini askya alabileceine dair
tam bir paranoyak dnce yatar (Eer gerekten
karar verirsem kaln bir duvarn iinden geebili
rim ..., yani bunu gerekletirmek hususunda birou

ki Yz

muz iin sz konusu olan o imkanszlk, znenin irade

Sapknln

da, film bir kez daha yeterince ileri gitmez: N eonun O

sindeki bir noksana indirgeniyordur). Gelgelelim bura

kii olup olmayacana karar verecek olan kahinin
salonundaki o unutulmaz sahnede, srf dnceyle bir
ka bkerken grlen bir ocuk aknlk iindeki
N eoya, bunu yapabilmenin yolunun ka bkebileceime kendimi ikna etmekten deil, kendimi kan
olmadna inandrmaktan getiini syler... iyi gzel
de, peki bu kendime ne demeli? Bir soraki aama, ben
-yan i zne- yokum, eklindeki Budist nermesini
kabul etmek olmalyd, yle deil mi?
M atristeki yanll belirlemek konusunda daha
ok yol alabilmek iin, basit teknolojik imkanszl
fantazmatik yanllktan ayrmak gerekir: Zaman yol-

M a trix

culuu (belki) olanakszdr olanaksz olmasna ama,

ona ynelik fantazmatik senaryolar libidinal amazlar
aklad iin yine de dorudur. Nitekim, Matrixteki sorun, onun hilelerinin bilimsel naiflii deildir:
Telefon yoluyla gereklikten S G ye geme fikri bir
anlam ifade eder, zira btn ihtiyacmz olan bir aradr/deliktir, bunlarn yoluyla kalabilir. (Kimbilir
belki daha da iyi bir zm tuvalet olurdu: Biz sifonu
ektikten sonra dklarn kaybolduu yer, balangcn
hem dehete dren, hem de yce bir nitelie sahip
tesine, yani eylerin ortadan kaybolduu o ontolojikncesi Kaosa dair metaforlardan biri deil midir?
Dolaysyla, Gerek, gerekliimizin mekann bken
topolojik delik ya da burulmadr, bylelikle dklar
bizim gndelik gerekliimizin paras olmayan alter
natif bir boyutta kayboluyormu gibi alglanz/hayal
ederiz.) Sorun, daha radikal bir fantazmatik tutarszlk
tr ve Orpheus (N eonun O olduuna inanan, direni
grubunun Afrikal-Amerikal lideri) kafas hl allak
bullak vaziyette olan N eoya matrixin ne olduunu
aklamaya alr almaz daha bariz bir ekilde patlak
verecektir - Orpheus, sonu olarak bunu evrenin yap
sndaki bir yanlla balar:

ki Yz
Sapknln

Hayatn boyunca hissettin. Yanl giden bir eyler

vard, ne olduunu bilmiyordun ama oradayd, beyni
nin iinde dolap seni deli ediyordu. /.../ Matrix her
yerdir, etrafmz evreler, u an bu odann iinde bile.
/.../ Gerekleri grmeni engellemek iin gzlerinin
nne ekilen bir dnya bu.

M o rp h e u s (M atrix)

NEO: Ne gerei?
MORPHEUS: Bir kle olduun gereini, Neo. Sen de
herkes gibi bir kle dodun; dokunamadn, tadamadn ya da koklayamadn bir hapishanedesin. Beyni
nin ii bir hapishane.
Film burada n ihai tutarszlyla yz yze gelir:
Eksiklik/tutarszlk/engel deneyiminin, gereklik ola
rak deneyimlediimiz eyin sahte bir ey olduuna
tanklk ettii dnlmektedir - ne var ki, filmin

sonuna doru, bir Matrix ajan olan Sm ith farkl ve

daha ok Freudcu bir aklamayla kar karmza:
Biliyor musun ilk Matrix mkemmel bir insan dnya
s olmas iin tasarlanmt? Kimsenin ac ekmeyip
herkesin mutlu olaca bir yer. Bir felaket oldu. Kimse
program kabul etmedi. Neredeyse btn hasat kaybe
diliyordu. Bazlarnz bunun sebebini program dilinin
sizin dnyanz tanmlamaya yetecek gte olmad
eklinde yorumlad. Ama bana soracak olursan, bir tr
olarak insanolu kendi gereklerini ac ve eziyet stne
kurmay seiyor. Bu yzden mkemmel dnya ilkel
beyinlerinizin durmadan uyanmay denedii bir rya
halini alveriyor. Bu nedenle, Matrix bu ekilde yeni
den tasarland: Uygarlnzn en mkemmel hali.
Demek ki dnyamzn noksanl hem sanallnn, hem
de gerekliinin bir gstergesidir: A jan Sm ithin (onun
dierleri gibi insan olmadn, M atrixin -byk Otekin in - dorudan fiili bir cisimlemesi olduunu unut
mayalm) filmin evreninde analist figrnn yerine
getii sylenebilir: Ondan alnacak ders, baa klmaz
bir engel deneyiminin biz insanlarn bir eyleri gerek
lik olarak alglamas iin pozitif bir koul olduundan
ibarettir - gereklik en nihayetinde diren gsteren
eydir.

Malebranche Hollywoodda

Bir dier tutarszlk ise lmle ilgilidir: Sadece Matrix

tarafndan dzenlenen S G de len biri neden gerek
ten lyor? Film u gerici yant verir: N EO : Eer
M atrixte ldrlrsen, burada da lrsn /yani hem
S G de, hem de gerek hayatta/. M O RPH EU S: Zihin
olmadan beden yaayamaz. Verilen bu yantn, ger
ek bedeniniz ancak zihninizle, yani iine gmld
nz o zihinsel evrenle balantdayken hayatta kalr
(iler durumdadr) trnden bir mant vardr: yley
se, S G deyseniz ve orada ldrlrseniz, bu lm ayn
zamanda sizin gerek bedeninizi de etkiler... Apak
ortada olan kart zm de (gereklik iinde ldrl
dnde sadece gerekten lm olursun) gdk kalr.
Buradaki bityenii udur: zne M atrixin hkmettii
S G ye bsbtn gml mdr yoksa aslnda gelinen
noktann ne olduunu biliyor ya da bundan hi deilse
kukulanyor mudur? Cevap evet ise, o halde A dem in
henz yeryzne inmedii o masum arala basit bir
geri ekilme bizi SG iinde lmsz klacaktr, sonuta

ki Yz

S G ye bsbtn gmlmekten kendini oktan kurtar

Sapknln

rol edilen S G iinde meydana gelen kavgadan sa k

m olan N eo, A jan Sm ithle Matrix tarafndan kontmaldr (mermileri durdurabildii gibi, vcudunu delen
o hamlelerin gereklemesini de engelleyebilirdi).

Bu sebepten trdr ki sibermekanm hayatlarmz

nasl etkileyeceinin o radikal belirsizliinin akln
korumak ok nemlidir: Bu, teknolojinin kendisine
deil onun toplumsal olarak nasl kaydedildiine daya
nr. Siberm ekana gmlmek bedensel deneyimimizi
pekitirebilir (yeni ehvetler, daha ok organ olan
yeni beden, yeni cin sler...), fakat bu gmlme bir
taraftan da (fiili) bedenimizi onun zerindeki kontro

lmzden yoksun brakarak kelimenin tam anlamyla

almak amacyla sibermekan ileten u makineyi yne
ten kii iin imkanlarn kapsn aralar, bylece kimse
kendi bedeniyle kendisininmi gibi ilikilenemeyecektir artk. Burada ilhak* kavramnn o asli mulak
lyla6 kar karya kalnyor: Bu kavram ilk olarak bir
znenin dorudan, dolaymsz karar alma haklarnn
grnrde elinden alnmasnn sz konusu olduu bir
durum vastasyla bir jesti karlyordu; politik ilhakn
babas, fethedilen yerlerin krallarna grnrde bir
iktidar brakan N apoleondu, oysa onlar artk fiilen
bunu uygulayacak bir konumda deildi. Daha genel bir
dzeyden, kraln bu ekilde ilhaknn anayasal
monariyi tanmlad sylenebilir: Kral, bu yap iin
de, sadece biimsel sembolik bir son damgay vurma,
imza atma noktasna ve dolaysyla performatif gc,
ierii seilmi hkmet organlarnca belirlenen fer
manlarda gstermenin jestinden ibaret olan bir nokta
ya indirgenir. A yn durum, gerekli deiikliklerin
yaplmas kouluyla, gndelik hayatlarmzn srekli
olarak bilgisayarla donatlmas iin de geerli deil mi
bugn? yle ki, bu srada zne, ykseli kisvesi altnda,
* l h a k (M ediatization): B u terim bir yeri o ra n n h k m d arn n kim i g lerin i
ta n y a ra k ilh ak etm e, eg em en lik a ltn a a lm a a n la m n a g elir ( .n .).

ki Yz

fazlasyla ilhak edilip gc fark ettirilmeyerek elin

Sapknln

tronik medya a iinde kapana ksldnda), e

den alnmaktadr. Bedenimiz ilhak edildiinde (elek

zamanl olarak radikal bir proleterleme tehlikesine
maruz kalr: zne potansiyel olarak saf bir $ haline
getirilmitir, nk kiisel deneyimim bile bir mekanik
teki tarafndan alnabilir, iletilebilir, dzenlenebi
lir. Radikal sanallatrma ihtimalinin, bilgisayara, tam
da Malebranch okazyonalizmdeki T anrnn pozisyo
nuna benzer bir pozisyonu nasl bahettiini bir kez
daha grebilirsiniz: nk bilgisayar, aklm ile (sanal
gereklikte) kollarmn hareketi (olarak deneyimlediim ey) arasndaki ilikileri dzenler, aklm ile
bedensel z-deneyimim arasndaki koordinasyonu
bozup bir cinnet halini devreye sokarak Kt bir Tanr
gibi hareket etmeye balayan bir bilgisayar kolaylkla
hayal edilebilir - aklmdan geen kolunu kaldr sinyali
(sanal) gereklikte askya alndnda ya da bu sinyal
etkisizletirildiinde, bedenin bana ait olan en temel
deneyiminin alt oyulmu olur... Bu yzden, sibermekan yle grnyor ki Freudun, hatralarn analiz
ettii A lm an yarg Schreberin zenle tasarlad o
paranoyak fantaziyi fiilen geree dntryordur7:

Kablolarla rl evren, Schreberin kutsal nlarla

-yle ki Tanr insan zihnini bunlar yoluyla dorudan
kontrol etm ektedir- ilgili halsinasyonunu somutla
trd kadaryla psikotiktir. Bir baka deyile, byk
O tekinin bilgisayar iinde dsallatrlmas, kablolarla
rl evrenin o ikin paranoyak boyutunu aklamyor
mu? Yahut, baka bir ekilde daha ifade edelim:
Siberm ekan iinde bir bilgisayara bilin ykleyebilme
yeteneinin en sonunda insanlar bedenlerinden kur
tarmas bir basmakalptr - ama bu, makineleri de onla
ra" bal yaayan insanlardan kurtaracaktr...

Temel Fantaziyi Sahnelemek

Son tutarszlk ise, N eonun son sahnede ortaya att

u insanln kurtuluunun mulak konumuyla ilgilidir:
N eonun mdahalesi sonucu M atrixte sistem hatas"
meydana gelir; bunun yan sra N eo, hl tutsak olan
insanlara, kendilerini M atrixin balarndan nasl kurtarmas gerektiini gsterecek bir Kurtarc olarak
hitap eder - fizik kurallarn ihlal edebilecek, metalleri
bkebilecek, havada .uabileceklerdir... A ncak, sorun
u ki, tm bu mucizeler M atrixin destekledii S G
iinde kalp onun kurallarna boyun ediimiz ya da
onlar deitirdiimiz mddete olanakldr: Bizim
gerek konumumuz ise hl M atrixin klelerinin
konum undadr,

kafamzn

iindeki hapishanenin

kurallarn deitirmek iin ekstra bir g elde ediyoruzdur adeta - peki, M atrixten topyekn karak,
mahvedilmi dnyann stnde yaayan zavall yaratklardan farksz olduumuz u gerek gereklie girme
ye ne oldu?
A dom ocu bir adan, bu tutarszlklarn8 filmin kri-

tik nn oluturduunun iddia edilmesi gerekir: Bunlar

ileri-kapitalist toplumsal deneyimimizin antagonizmalarna, gereklik ile ac (haz-ilkesinin o saltanatn
alaa eden ey olarak gereklik) gibi, zgrlk ile sistem (zgrlk ancak onun datm nn tam am en
engellendii sistem iinde mmkndr) gibi ontolojik
iftleri ilgilendiren antagonizmalara iaret eder. Yine
de filmin esas gc, her eye ramen farkl bir dzeyde
aranmaldr. Seneler evvel Zardoz veya Logans Run
gibi bilim-kurgu filmleri serileri gnmzdeki postmodem kmaz tahmin ediyordu: Gzden uzak bir alanda,
vasatn altnda bir hayat sren izole bir grup, maddesel
olarak rmenin gerek dnyasn yaamak iin can
atar. topya, postmodemizme kadar, tarihsel zamann
gereinden zamansz bir Otekilike kama abasndan
ibaretti. Zamand topyay gndelik ideolojik deneyim olarak yaadmz bu zamanda, tarihin sonu ve
gemiin dijitallemi hafza iinde hi fire vermeden
kullanlabilir olmasnn postm odem kesiimiyle birlikte topya, Tarihin ta kendisinin Gerekinin, hafza
nn, gerek gemiin izlerinin, kapal kubbeden ham
gerekliin kokusuna ve rmlne kama teeb
bsnn arzusu haline geldi. Matrix topyay kartop-

ya ile bir araya getirerek bu gidiata son bir kaydrma

ekler: Bu yaadmz gereklik, yani Matrix tarafndan
sahneye koyulan zamand topya, M atrixe enerji
salayan canl pillerin edilgen durumuna fiilen debi
leceimiz bir ekilde konumlanmtr.
Dolaysyla filmin yegane etkisi, yle pek de ana fik
rinde (gereklik olarak deneyimlediimiz ey M atrix
tarafndan, her birimizin akim a dorudan bal olan
dev bilgisayar tarafndan oluturulan yapay bir sanal
gerekliktir) deil, M atrixe enerji (elektrik) yaratmak
iin suyla dolu tplerde canl tutularak klastrofobik bir
hayat sren milyonlarca insan ilgilendiren ana imgesindedir. Bylelikle, (baz)
insanlar, iine gmld
M atrixin gdmndeki o
sanal gereklikten kafasn
kaldrdnda, bu uyan
ma dsal gerekliin geni
uzamna alma demek de
ildir, her birimizin doum
ncesindeki svya gml
m bir vaziyette, fiilen sa
dece fetsvari bir organiz

ki Yz
Sapknln

madan ibaret olduumuz bu kapanmn o dehet verici

ilk farkndal yaamas demektir. Bu mutlak edilgenlik, bilinli yaammz etkin, kendini-koyutlayan
zneler olarak devam ettiren, menedilmi fantazidir
en u sapkn fantazisidir bu, tpk piller gibi yaam-tzmzn emilerek ekildii, nihai olarak tekinin
(M atrixin) jouissanceinin arac olduumuz dncesi
dir. Bu dzenin asli libidinal gizemi ite orada yatar:
Matrix neden insan enerjisine ihtiya duyar? Sadece
enerjiyle alakal bir yant tabii ki anlamsz olur: Says
milyonlarla llen insan niteleri iin koordine edil
mi sanal gerekliin son derece karmak bir dzenle
mesini gerektirmeyecek, daha gvenilir olan baka bir
enerji kayna bulabilirdi Matrix (burada bir dier
tutarszlk ortaya kar: Matrix neden her bir bireyi,
onlarn kendi tekbenci yapay evrenine gark etmiyor?
Btn bir insanlk tek ve ayn sanal evrende yaasn
diye ileri programlarn koordinasyonuyla zorlatrmak
da niye?). Tek tutarl yant udur: Matrix insan jouissanceyla beslenir - dolaysyla burada da, byk O te
k inin kendisi anonim bir m akine olm ann ok
uzandadr ve srekli jouissance akna ihtiya duyar
eklindeki temel Lacanc teze dneriz. Filmde sunulan

eyleri u ekilde tersine evirmemiz gerekiyor: Filmin,

doru konumumuzu bulmamzn sahnesi olarak betimledii ey, bizi var eden temel fantazinin ta kendisidir,
fiilen filmin tam kar kutbundadr.
Sapknlk ile sibermekan arasnda yakn iliki kur
mak bugn ok yaygndr. Allagelmi bak asna
gre, sapknlk senaryosu kastrasyonun reddini temsil
eder; peki sibermekan ayn zamanda Gerekin ataleti
tarafndan skntlarndan kurtarlm, yalnzca kendi
sine uygulad kurallarca snrlanm bir evren demek
deil midir? Matrixteki Sanal Gereklikle de ayns
olmuyor mu? inde yaadmz gereklik o deitirilememe zelliini kaybediyor, (M atrix tarafndan
dayatlan) keyfi kurallarn alan haline geliyor, kiinin
yeterli bir azmi varsa ayet bu kurallar ihlal edebili
yor. .. A ncak, Lacana gre, bu allagelmi kavrayn
dikkate almad ey, teki ile sapknln jouissance
arasndaki o esiz ilikidir. Burada tam olarak ne denil
mek isteniyor? Pierre Flourensn, anestezinin sadece
hafzamzn sinir alar zerinde ilediine dair iddiala
rn hatrlayn: Kendimizi canl canl keserek, bilme
den kendi kendimizin en ala kurban oluyoruzdur. Peki
bunu, edilgenletirmeye, dnyaya dair olan etkin

ki Yz

mdahalemizin bedelini dediimiz u teki Sahneye

Sapknln

yamaz myz? Bu fantazmatik destek olmadan, failin

ynelik drt drtlk bir fantazi senaryosu gibi de okubtnyle teki tarafndan ynlendirildii bu teki
Sahne olmadan zgr ve etkin bir failden bahsedile
mez.9 Bir sado-mazoist bu acy Varlka bir eriim yolu
olarak seve seve stlenecektir.
Matrixin doru kavray ite orada, sapknln iki
tarafn birbirine yakn tutmasnda durur - bir yandan,
gerekliin ihlal edilebilir keyfi kurallarca dzenlenen
bir sanal alana indirgenmesi; buna karlk, znenin
mutlak biimde arasallatrlm bir edilgenlie indir
genmesi, ki o serbestliin rtk hakikatidir bu. Ve
M atrix lemesinin sonraki blmlerinde kalitenin
azalmasnn nihai kant, merkez tarafn atl braklmasndadr: Gerek bir devrim, insanlarn ve M atrixin ta
kendisinin jouissancela ve onun temellk edilmesiyle
ilikilenme biimindeki bir deiim olurdu. Peki jouissance gizlemeyi reddederek M atrixi sabote edenlere
ne dersiniz?
Her akll ve kltrl insan, talyan sinemasnn ger
ek grkemi ve tarihsel mirasnn, onun dnya tarihi
bakmndan 20.yy Avrupa kltrne ve kresel klt-

re katksnn, neo-Realizmde ya da yalnzca dejenere

entelekteller iin mnasip olan bir dier orijinallikte
deil esiz trde yattn bilir: kovboy filmleri,
70lerden erotik komediler ve - kukusuz hepsinin te
sinde peplum tarihsel filmler (Herkl M acistaya
kar, vb.)- kinci trn muazzam baarlarndan biri,
yle aman aman itici bir kabal olmayan Conviere far
bene lamoredir (1974, ynetmenliini Pasquale Festa
Cam panile yapmtr); filmin temel ncl, yakn bir
gelecekte dnyann enerjisiz kalmas zerine, gen par
lak birtalyan bilim

insan olan Doktor N obilein,

W ilhelm R eichihatrlayp cinsel eylem srasnda

insan bedeninden olduka fazla miktarda enerji yayl
dn kefetmesinden iba
rettir elerin birbirine ak
olmamas kaydyla. Sonuta
insanln bekas yararna,
tutumunu deitirmeye ikna
edilir Kilise: A k gnahtr,
eer seks ak olmadan yap
lrsa mbahtr. Rahibine iti
rafta

bulunan

insanlarla

karlarz: Pimanm peder,

ki Yz

gnah iledim, karma ak oldum ! iftlerin, enerji

Sapknln

nan bir gzetmenin kontrol altnda toplu salonlarda

yaratmak iin, haftada iki kere, onlara uyarlarda bulu

sevimesi emredilir - ikinci sradaki ift sola kay,
abuk o l! ... Matrixle benzerliinin gze arpmamas
mmkn deil. Her iki filmin doruluu u ki, siyaset,
jouissarce tevik etme, kontrol etme ve dzenleme
(krtaj, gay evlilikleri, boanm alar...) yollaryla alaka
l olarak, gnmzn ileri kapitalizminde, gitgide jouissancen siyaseti olmaktadr.

Geri Yklenen Devrimler

Matrix Reloaded. nceki blmn tutarszlklarnn ste

sinden gelmek iin bir dizi yollar nerir, daha ziyade
oyun oynar. Fakat byle yaparak, kendinden kaynakla
nan yeni tutarszlklara bulaacaktr. Filmin sonu hem
anlatsal olarak, hem de altnda yatan evren tahayyl
bakmndan ucu ak ve belirsizdir. Serinin ilk filmine,
bu blmn temelini oluturan, M atrixten sade ve
anlalr bir ekilde kurtulmann o ideolojisini sorunlu
klacak ilave zorluklarn ve phelerin arlkta olduu
bir ton hakimdir. Yeralt ehri Zionda insanlarn
cem aat olarak kendinden geercesine coma riteli,
kktendinci toplantlar hatrlatmyor desek yalan
olur. pheler iki kahin figr zerinde odaklanr:
Morpheusun ngrleri doru mu yoksa acmaszca
kendi halsinasyonlarn dayatan paranoyak bir lgn
m o? Kald ki, N eo gelecei ngren bir kadna, yani
Kahine gvenip gvenemeyeceini de bilmiyordur:
Kahin bunun yan sra kehanetleriyle N eoyu yanlt
yor olabilir mi? Serin in ikinci film inde kendini

ki Yz

oaltarak

Sapknln

yok

edilm ekten

kurtulm aya

alan,

gelen A jan Sm ithe kar M atrixin iyi tarafnn bir

M atrixin bir fazlal, cinnet geirmi bir virs haline

temsilcisi midir Kahin? Peki, M atrixin Tasarmcsnn,
program yazarnn, Yaratcsnn o gizemli aklamala
rna ne demeli? A slnda M atrixin gelitirilmi altnc
versiyonunda yaad konusunda bilgilendiriyordur o
N eoyu: Her birinde bir kurtarc figr ortaya km,
fakat bu kurtarc figrn insanl kurtarma teebbs
byk apl bir ykmla noktalanmtr. Bu durumda,
N eo nun drt ba mamur bir olay olm ann ok
uzandaki o ba kaldr, Dzenin bozulup irca edildii
daha geni bir dngnn parasndan m ibarettir?
Matrix Reloadedm sonuna
kadar, her ey kuku iin
de braklmtr: Mesele
yalnzca kimi devrimlerin
M atrix karsnda syle
diklerini yerine getirebil
mesi ya da getirememesi
veyahut onlarn kanl bir
ykm sefahati iinde bit
mek zorunda olmas ya da

olmamas meselesi deildir, bunlarn ayn zamanda

Matrix tarafndan hesap edilip edilmedii hatta tasar
lanp tasarlanmad meselesidir. zm, her eye
ramen ak szl olan bu ba kaldr riske atmak,
M atrixin iinde kalp yerel direni oyunlar oynama
y kabullenmekte mi, hatta ve hatta M atrixteki iyi
glerle smf-st bir birlik oluturmakta m yatar?
Buras M atrix Reloadedm bir bilisel harita fiyasko
suyla noktaland yerdir, ki bugn S o lun perian hali
ni ve Sistem karsndaki mcadelesini fevkalade yan
str.
Bu sylenenleri tamamlayc nitelikte bir kaydrma
da filmin sonunda, N eo, insanlara saldran o ahtapotvari kt makineleri sadece elini kaldrarak sihirli bir
ekilde durdurduunda gelir - iyi gzel de, harikalar
yaratabildii, zaman dondurabildii, yer ekimi yasala
rna kar gelebildii, vb. M atrixde deil de gerein
l nde bunu nasl oldu da baarabildi? Bu aklana
mayan tutarszlk, var olan her ey Matrix tarafndan
oluturulmutur, nihai gereklik yoktur yollu zme
delalet eder mi? Her ne kadar var olan her eyin kendi
iinde birbirine yansyan sanal gerekliklerin sonsuz
dizisinden ibaret olduunu ilan ederek karklklardan

ki Yz

syrlmann basit bir yolunu bulan postm odem cin

Sapknln

tarafndan meydana getirilen evren arasndaki dz ve

likler reddedilecekse de, gerek gereklik ile Matrix

basit blnmenin bu karmakl iinde doru bir kav
ray yok deil: Mcadele gerek gereklikte olsa
dahi kilit neme sahip kavga M atrixte kazanlacaktr,
onun sanal kurgusal evrenine (yeniden) dahil olunma
s gereklilii de buradan gelir. Mcadele sadece ve
sadece

gerein

insanolunun

geri

lnde
kalanlarn

olsayd
kt

ayet,

bu,

m akinelerle

arpt baka bir skc kartopya olurdu.

Bunu, gzelim bir Marksist ikili olan altyap/styap
kilisi zerinden aklayalm: Bir yanda gerekte var
olan nesnel maddeci sosyo-ekonomik srecin olduu,
karsnda ise doru siyasal-ideolojik srecin yer ald
o indirgenemez ikilik gz nne alnmak zorundadr.
Ya siyasal alan, kendiliinden verimsiz, bir glge
tiyatrosundan ibaret olup buna ramen gereklii
dntrme iinde de byk nem arz ediyorsa?
Nitekim, ekonomi gerek taraf, siyaset glge tiyatrosu
olmasna ramen, esas kavga siyaset ve ideoloji iinde
yaplacaktr. 1980lerin son yllarndaki Kom nist
gcn paralanmasn ele alalm: Devlet gcnn

Komnistler tarafndan fiilen kaybedilmi olmas esas

olay oluturmasna ramen, can alc krlma farkl bir
dzeyde -Kom nistler eklen hl iktidarda olmasna
ramen, insanlarn birden korkularn kaybedip gelen
tehlikeyi artk takmad o sihirli anlarda- patlak
vermiti; bylelikle, gerek kavga polisle sryor olsa
dahi, insanlar unu bir ekilde biliyordu ki oyun
bitm iti ... Matrix Reloaded bal bu nedenle gayet
uygundur: Serinin ilk filminde nasl ki iplerden kurtulmak iin M atrixten dar kma gds basknsa,
ikinci film, savan Matrix iinde kazanlmas gerekti
inin, yani ona geri dnlmesi gerektiinin altn izer.
Bylelikle, Wachowski kardeler M atrix Reloadedda
bahisi bilinli olarak artrarak kurtulu srecinin tm
zorluklar ve karmaasyla bizi kar karya brakmlar
dr. Bu ekilde, kendilerini zor bir duruma soktular: Bir
bakma imkansz bir grevle yz yzedirler artk. Eer
M atrix Revolutions baarl olsayd, gnmzn devrim
ci siyasetinin ikilemlerine uygun bir cevap; S o lun
umutsuzca baknp durduu, siyasal hareket iin ayrn
tl bir plan sunard. O halde, onun acnas baarszl
hi de garip deildir - hatta bu baarszlk basit bir
Marksist analiz iin iyi bir rnek tekil eder: Daha

ki Yz
S ap k n ln

temel bir toplumsal baarszla iaret eden anlatsal

baarszlk, iyi bir hikaye oluturmann imkanszl.
Bu baarszln ilk iareti seyircilerle aradaki akdin
bozulmasdr. Matrixin (ilk film) ontolojik ncl apa
k gereki bir ncldr: Bir gerek gereklik, bir de
tamamyla gereklik iinde olan biten zerinden ak
lanabilen M atrixin sanal evreni vardr. M atrix
Revolutions bu kurallar bozar: N eo ve Sm ithin o
sihirli gleri gerek gerekliin kendisine de yay
lacaktr (N eo orada da mermileri durdurabilecektir,
vb.). Bu, bir dizi karmak ipucundan sonra katilin
sihirli glere sahip olduu, suu gerekliimizin yasa
larn bozarak ileyebilmitir trnden bir zmn
nerildii bir dedektif ro
m anna benzemiyor mu?
Okur kendini kandrlm
hissedecektir - aynen bilgi
nin deil inancn tonunun
baskn ton olduu M atrix
Revofutonsdaki gibi.
Gelgelelim, bu yeni uzam
da dahi tutarszlklar bulu
nur. Filmin son sahnesinde,

anlamaya varan iftin -K ah in (kadn) ve Tasarmc

(erkek)- karlamas, M atrixin sanal gereklii iinde
vuku bulur - neden? Onlarn her ikisi de Bilgisayar
programndan ibarettir ve sanal arayzey burada sadece insan bakma aktr - bilgisayarlar sanal imgesel
ekran yoluyla iletiim kurmaz, onlar dorudan doruya
dijital bitleri deitirir... O zaman, hangi bak iin bu
sahne hazrlanmtr? Burada, film hile yapyordur ve
imgesel mantk tarafndan devralnr.
nc hata ise daha ok anlatsal bir hatadr: ne
rilen zmn basitlii. eyler gerekten aklanm
yordu^ o kadar ki en son zm daha ok Byk sken
derin zemeyip klc ile kestii dmdeki o mehur
kl hamlesine benzemektedir. Bu, M atrix Reloaded'
daki Revolutionsda aklanmadan braklan bir yn
ilgi ekici belirsiz ipucu (tehlikeli bir paranoyak olarak
M orpheus, Zion

ehrinin

sekin yneticilerinin

yozlamas, vb.) asndan zellikle zc olmutur.

Revolutionsm ilgi ekici olan tek yeni taraf da
-M atrixe ve gereklie deil aradnyaya odaklanm agelimeden kalmtr.
Btn bir Matrix serisindeki anahtar zellik, gitgide
artan, Sm ithi esas negatif kahraman, evrene ynelik

ki Yz

bir tehdit, N eonun bir nevi negatifi olma noktasna

Sapknln

bir tr alegorisidir: ldrm, otonomlam, M atrixi

karma ihtiyacdr. Sm ith aslen kimdir? Faist glerin

tehdit eden kt bir programdr. Nitekim, filmden
karlacak ders en iyi ihtimalle faist kart mcadele
den ibarettir: ileri kontrol altnda tutmak iin
Sermaye kanalyla (insanlar kontrol altnda tutmak
iin Matrix kanalyla^ Faistin kalkndrd zalim hay
dutlar kontrolden kar, ve tpk liberal sermayenin bir
zamanlar Faizmi defetmek iin Komnistlerin, yani
can dmannn desteini salamak zorunda kald
durumdaki gibi Matrix de bunlar ezmek iin insanla
rn desteini salamak zorunda kalr... (sraili bug
nn siyasal perspektifinden, A rafat ve FKO y yok
edecek olmasnn ncesinde, onlarla, FK O nn kont
rolden km vaziyette olan Ham as yok etmesi arty
la atekes imzalarken hayal etmek daha uygun bir
model olurdu belki d e ...) N e var ki, Revolutions bu
Faist kart mant potansiyel olarak Faist olan
bileenlerle arptr: Her ne kadar (kadn) Kahin ve
(erkek) Tasarmc bir programdan ibaret olsalar da
onlar arasndaki fark cinselletirilmitir; dolaysyla fil
min sonu, diil ve eril ilkeler arasndaki bir denge

mant iinde kaydedilir.

M atrix Reloadedm sonunda, bizzat gereklikte bir
mucize meydana geldii srada, darya alan yalnzca
iki yol bulunur: ya postm odem gnostisizm ya da
Hristiyanlk. Bir baka deyile, ya nc blmde
gerek gereklikin, orada nihai bir gerek gereklik
olmayaca iin matrixin yaratt baka bir grntden te bir ey olmadn reneceizdir, ya da ilahi
byye

kaplacazdr.

G elgelelim ,

N eo

M atrix

Revolutionsda gerekten de bir sa figr haline geliyor

mudur acaba? yle grnebilir: Sm ithle dellosunun
sonunda (baka bir) Sm ithe dnr, bylelikle o
ldnde Sm ith (yani tm Smithler) de lecektir...
A ncak, daha yakn bir grnt, kilit nemdeki bir fark
grnr klmaktadr: Sm ith ilk-Yahudi figrdr, fare
gibi oalan, zincirini kopararak nsanlar ile MatrixMakinelerinin uyumuna zarar veren iren bir davetsiz
misafirdir, yle ki onun yok oluu (geici) bir snf
atekesini kolaylatrr. te dengesizlik ve atma geti
ren bu Yahudi davetsiz misafirdir N eoyla birlikte len;
sann iinde ise, tersine, Tanr insan olur, bylece
sann lmyle birlikte, (akn) Tanrnn ta kendisi olan
bu insan (ecce homo) da lr. Matrix lemesinin doru

ki Yz

Christolojik versiyonu bu nedenle radikal olarak

Sapknln

getirilm i

farkl bir senaryo gerektirmektedir: N eo, insan haline

bir

M atrix

program,

yani

M atrixin

dorudan doruya insanda beden bulmu hali olmaly

d, bylelikle o lr lmez Matrix de kendi kendini yok
etmi olurdu.
En son anlamadaki hicvin gze apmamas mm
kn deil: T asarm c, K ah in e hem m akinelerin
M atrixin dndaki insanlarla artk savamayacann,
hem de M atrixten kurtulmak isteyen insanlarn bunu
yapmasna da izin verileceinin szn verir - nasl
oluyor da onlara seenek sunuluyor? Sonuta, hibir
ey gerekten zlmemitir: Matrix vardr ve insanla
r kullanmaya devam ediyordur, baka bir Sm ithin
hortlamama garantisi yoktur; insanlarn ou klelik
lerine devam edecektir. Bu amaza yol aan ey,
M atrixin tipik bir ideolojik ksa devre iinde ifte ale
gori ilevi grmesidir: Sermaye (bizden enerji emen
makineler) ve teki (yani simgesel dzenin kendisi)
iin.
Kimbilir belki de bununla birlikte, Matrise serisinin
sonucunun bu baarszlnda lml bir mesaj yatar, ve
bu mesaj Revolutionsn iadeiitibar iin (en azndan

ksmen) tek yol olacaktr: Bugn ufukta nihai bir

zm grnmyor; Sermayenin kalcl sz konusu,
umut edebileceimiz yegane ey geici bir atekes.
Bundan daha fenas, bu amazn, okluun baarl
isyanna ynelik gya Deleuzc bir kutlama anlamna
gelmesi olurdu phesiz.

N o tla r

N o tla r

1 Orijinal senaryoyu (internette mevcut) filmle mukaye

se ederseniz, ynetmenlerin (Wachowski kardeler;
stelik senaryoyu kaleme alanlar da onlardr) hemen
kendini belli eden^o szde entelektel gnderimleri
karma hususunda yeterince zeki davrandn grebi
lirsiniz, u karmada olduu gibi: unlara bak.
Otomatlar. Ne yaptklarn yahut niin yaptklarn
dnme. Bilgisayarlar onlara ne yaplmas gerektiini
syler, onlar yapar. Ktln olaanl. Arendte
yaplan bu fiyakal gnderim meselenin esasn bsb
tn karyor: Soykrmn cellatlaryla mukayese edilir
se, Matrixin S G sine kendini kaptran insanlar tama
myla farkl, neredeyse taban tabana zt bir yerde yer
alr. Bir dier zekice hareket ise, Matrixin kontroln
den kurtulma yolu olarak Douya zg zihin boaltma
tekniklerine yaplan tm o bariz gnderimlerin kar
tlmas olmu: Hrstan kurtulmay renmelisin.
Hibir eye aldrmamalsm. Zihnini zgr brakman
iin kendi iini boaltmalsm.
2 Truman o/da kahramann ynlendirilmi dnyasn

ieriden grp oradan kmasn kolaylatran eyin

babasnn nceden kestirilemeyen mdahalesi olmas
da yine can alc bir noktadr - filmde iki baba figr
bulunur, mevcut simgesel-biyolojik baba ve Ed
Harrisin oynad, kahramann hayatnn tm iplerini
elinde tutup kapal evrede onu koruyan kollayan TV
ovunun ynetmeni, paranoyak gerek baba.
3 Burada arkam geni lde ona dayyorum: Bkz. Jodi
Dean, Aliens in America. Conspiracy Cultures from
Outerspace co Cyberspace, Ithaca ve Londra: Comell
University Press, 1998.
4 Claude Levi-Strauss, Do Dual Organizations Exist?,
Yapsalc Antropoloji iinde, New York: Basic Books
1963, 131-63; izimler 133 ve 134- sayfadadr.
^ Bkz. Rastko Mocnik, Das Subject, der unterstellt wilt
zu glauben und die Nation als eine Null-Institution,
(nan Atfedilen zne ve Tarafsz bir Kurum Olarak
Ulus) Denk'Prozesse nach Althusser iinde, H. Boke
(ed.), Hamburg: Argument Verlag, 1994.
^ Bu mulaklkla ilgili olarak, bkz. Paul Virilio, The Art of
the Motor, Minneapolis: Minnesota University Press,
1995.
^ Sibermekan ile Schreberin psikotik evreni arasndaki

N o tla r

balantya dair fikri Wendy Chun (Princeton) verdi.

Bir dier ilgili tutarszlk da Matrix tarafndan ynlendi
rilen evrendeki zneleraraslm konumuyla ilgilidir:
Bireylerin tm ayn sanal gereklii mi paylamakta
dr? Neden? Neden her birine tercih ettii dmesin?
9 Hegelin yapt, bu fanteziyi, onun zgrln o ontolojik ncesi boluunu doldurma, yani znenin positif
bir numenal dzen iine koyulduu pozitif Sahneyi
yeniden oluturma ilevini gstererek katetmektir.
Bir dier deyile, Hegel iin Kantm gr anlamsz ve
tutarszdr, nk gizliden gizliye ontolojik olarak bt
nyle kurulmu vaziyetteki ilahi btnl, yani yalnz
ca bir Tz olarak dnlp zne olarak dnlmeden
bir dnyadr bu, yeniden iin iine sokmaktadr.

N o tla r

IAatrix'\ Slovenyada bir sinemada seyrederken,

I V /film in ideal seyircisinin -yani bir budalannyannda oturmak gibi bir daha ele gemez bir frsata
sahip oldum. Samda oturan, yirmili yalarnn so
nunda bir adam filme kendini kaptrm, Aman Tan
rm, vay be, demek ki gereklik mereklik yok!...
gibi yksek sesli nidalarla seyircileri habire rahatsz
ediyordu. O kl krk yaran felsefi ya da psikanalitik
kavramsal ayrmlar filmle badatran szde-sofistike entelektel okumalardansa bylesi naif kaptr
malar hi dnmeden tercih ederim.
Slavoj Zizek

j 2izek dom utur, kitaplar ya zyor ve lecektir.

IS B N 9 7 8 -6 0 5 -8 5 4 1 4 -3 -6

786058 541436