zelkitapgrubu

FRANS DE WAAL

iimizdeki
Maymun
BiZ NEDEN BiZiZ?
1948 dogumlu Hallandal psikolog, primatolog, etolog. 1975'te
Arnhem Hayvanat Bahesi'nde dnyann en byk empanze ko
lonisi zerine alt yllk bir proje balatt; bu proje pek ok bilimsel
makale ve Chimpanzee Politics (empanze Siyaseti) adl bir kitap
la sonuland. 1981'de Wisconsin Ulusal Primat Aratrma Merke
zi'nin davetini kabul ederek ABD'ye tand; burada maymunlarn
uzlamac davranlar zerine deneysel ve gzlemsel aratrmalar
yrtt . 1989 tarihli Peacemaking Among Primates (Primatlarda
Arabuluculuk) adl kitabyla Los Angeles Times kitap dln ald.
1980'1erin ortalarnda Yerkes Ulusal Primat Aratrma Merkezi'n
deki empanzeler ve San Diego Hayvanat Bahesi'ndeki bonobo
larla almaya balad. Aratrmalarnda primatiarda yemek payla
m, toplumsal ilikiler ve sorun zme yntemlerinin yan sra in
san toplumunda ahlak ve adaletin kkenieri gibi konulara odakla
nan de Waal, 1991'den beri almalarn Atlanta'daki Emory ni
versitesi'nin psikoloji blmnde ve YerkesAratrma Merkezi'nde
srdryor.

Metis Yaynlar
Ipek Sokak 5, 34433 Beyolu, Istanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www. metiskitap .com

Iimizdeki Maymun
Biz Neden Biziz?
Frans De Waal
Orijinal Basm: Our lnner Ape
A Leading Primatologist Explains
Why We Are Who We Are
Riverhead Books, Penguin Group (USA), 2005

Frans de Waal. 2006

T rke Yaym Haklar Metis Yaynlar, 2007
Trke eviri Eser Asl Bien, 2008
Birinci Basm: Eyll 2008
Yayma Hazrlayan: zde Duygu Grkan
Kapak Kolaj: Emine Bora
Dizgi ve Bask Oneesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203
Topkap, Istanbul Tel: 212 5678003

ISBN-13: 978-975-342-687-9

FRANS

DE WAAL

icimizdeki
Maymun
-

BiZ NEDEN BiZiZ?

eviren:
Asl Bien

metis

Ak1m Cattie iin

iindekiler
Teekkr

Ailedeki Maymunlar
insan Janus Kafas

15
19

Bir ismin Nesi Var?

Ana Kuzusu

13

22

Medeniyet Cilas
eytani Yzmz

29
32

Gizli Kalm Maymun

3B

Maymunlar zmiemek

43

iktidar - Kanmzdaki Machiavelli

Bire Kar iki

50

Krslerdeki Erkekler
ilkel Bir Eilim

53

5B

Yerlere Kapanmak
Kz Gc

62

6B

G Zayflktr

74

Maymunlarn Magna Carta's

Tecrbeli Devlet Adam
Maymunun Gerisi

49

7B

B3

B5

Cinsellik - Kama Sutra Primatlar

Penis Kskanl

B9

Bi Bonobolar 96
Hanmlar ve Yosmalar
Sekaret Kemerleri

1 07

Yce Dlleyici
Gen Bakire

113
1 1B

ehvetin Cazibesi

122

1 03

BB

iddet - Savatan Bara

Maymunlar Gezegeni

1 21

1 28

Dmanndan Nefret Et 133

Snrda Kaynamalar

136
1 44
Kz Fsldamas 1 47
Arabulucular 1 53
Gnah Keisi 1 57
Bu Kalabalk Dnya 160
Bara ans Tan

iyilik - Ahlaki Hassasiyeti Olan Bedenler

165

Bir Hayvan Ne Kadar Empati Gsterebilir? 169

Kendini Bakasnn Yerine Koymak

174

Spock'n Dnyas

181
Cmertlik Karldr 185
Sonsuz Minnettarlk 1 93
Hak Gemesin 198
Cemiyetin Deeri

201

iki Kutuplu Maymun - Denge Kurmaya Dair

Otistiin Gerille Tanmas
Ehlilemi elikiler
Daima Gen

219

223

Bir ideoloji Esintisi

227

iimizdeki Hangi Maymun?

Kaynaka
Dizin

255

217

237

234

215

Teekkr

Bu kitabn insan olsun olmasn yle ok primata teekkr borcu var

ki hepsinin birden adn zikredebilmek imkansz. Asl fikir Doug
Abrams'la yaptmz bir konuma srasnda dodu. O sralarda bir
mrlk primat uzmanlm insan davranianna tatbik etme niye
tindeydim, Doug da bonobolann imdiye kadar kendilerine gste
rilen i lgiden daha fazlasn hak ettiklerini dnyordu. Bu iki d
nce birbiriyle kaynaarak, dorudan insan, empanze ve bonobo
davranlarn k yaslayan bir kitaba dnt. imizdeki Maymun,
trmzn doadaki yerine, nceki kitaplanndan ok daha fazla
deiniyor.
Riverhead editr Jake Morrissey, Doug Abrams, Wendy Cari
ton ve eim Catherine Marin'in yazdklarm konusundaki fikirlerin
den ok faydalandm. Ajansm Michelle Tessler'a kitab bu kadar
iyi ellere teslim ettii iin teekkr ediyorum.
Meslee yeni atldm srada, Hollanda' da, danmanm Jan van
Hoofftan ve onun kardei, Arnhem Hayvanat Bahesi'nin mdr
Anton van Hoofftan ok destek almtm. Beni Atiantik'in bu ky
sna eken Robert Goy'a minnettarm. ABD'de yle ok meslekta,
teknisyen ve renci benimle birlikte alt ki, isimlerini sayama
yacam ama almalarm esnasnda yaptklar yardmlardan ve
atklar yeni tartmalardan tr hepsine teekkr bir bor bili
rim. Son olarak da trl yardmlar iin Alex-andre Arribas, Mari
etta Dindo, M ichael Hammond, Milton Harris, Emst Mayr, Tashi
sada Nishida ve Amy Parish'e, ayrca gsterdii sevgi ve verdii
destek iin Catherine'e sonsuz teekkrler.

Ailedeki Maymunlar

Maymunu ormandan karabilirsiniz, ama orman maymunun iin

den karamazsnz.
Bu bizim gibi iki ayakl maymunlar iin de geerlidir. Atalar
mzn aatan aaca attad zamanlardan beri kk gruplar halin
de yaamak bizim iin bir sapiant halini almtr. Televizyonda g
slerini yumruklayan siyasetilere, gmlek deitirir gibi sevgili
deitiren dizi yldzlanna, kimin gidip kimin kalacana karar veri
len reality ovlara doymak bilmeyiz. Maymun kardelerimiz de g
ve cinsellii bizim kadar ciddiye almasalar btn bu primat davra
nlaryla dalga gemek kolay olurdu.
Onlarla g ve cinsellikten daha fazlasn paylayoruz geri.
Ortaklk duygusu ve empati de ayn lde nemli olduklar halde
biyolojik mirasmzn bir paras olarak nadiren dile getiri lirler. Ken
dimizde beenmediimiz eyler iin doay sulamay, beendii
miz eyler iin onu takdir etmeye yeleriz. Katharine Hepbum'n
Afrika Kraliesi'ndeki mehur sz gibi, "Doa, Bay Allnut, bu dn
yada amamz gereken eydir. ''
Bu kanaat halen varln srdryor. nsan doas hakknda asr
lardr yazlm milyonlarca sayfa arasnda u son otuz yldr yaz
lanlar kadar kasveliisi -ve hatals- yok. Bencil genlerimiz olduu
nu duyuyoruz, insan iyil ii denen eyin sahte olduunu ve sadece
bakalarn etkilemek iin ahlakl davrandmz. yi de insanlar
kendi karlanndan baka bir ey dnmyorsa, neden bir gnlk
bebek bir baka bebein aladn iittiinde alamaya balar?
Empati byle balar. Pek incelik li deil belki ama yeni domu be
bein kimseyi etki lerneye almadna emin olabiliriz. Bizi ba-

14

IIMIZDEKI MAYMUN

kalarna yaknlatran ve hayatn ileri dnemlerinde onlara zen

gsternemizi salayan igdlerle doarz.
Bu igdlerin ne kadar yal olduu maymun akrabalarmzn
davranlarndan da bellidir. Genetik olarak bize empanze kadar
yakn olduu halde pek az tannan bonobo hakikaten dikkate deer
bir trdr. Kuni adnda bir bonobo, Byk Britanya'da Twycross
Hayvana! Bahesi'ndeki blmesinin camna bir srcn arpt
n grdnde onun yardmna komu. Sersemiemi kuu alp usul
ca ayaklarnn zerine koymu. Ku kprdamaynca tutup dikkatle
havaya atm, ama hayvan sadece rpnm. Sonra src eline
alan Kuni en yksek aacn tepesine trmanm, iki eli kuu tutmak
iin serbest kalsn diye bacaklarn skca aacn gvdesine dolam.
itinayla kuun kanatlarn am, iki kanad da ularndan parmak
laryla tutup germi ve kuu kk bir oyuncak uak gibi blmesi
nin camlar zerinden dan gndermi. Ama ku zgrle kavu
amadan alan evreleyen hendee dm. Kuni aa inip uzun
mddet kuun banda nbet tutmu, onu merakl bir gen bonobo
dan korumu. Akama kadar kendini biraz topariayan ku emniyet
le uup gitmi.
Kuni'nin bu ku iin yaptklar, baka bir maymuna yardm et
mek iin yapabileceklerine hi benzemiyor. Kat snrlarla belirlen
mi bir davran ablonunu takip etmek yerine yardmn trn ken
dinden ok farkl bir hayvann zel durumuna gre ayarlayabilmi.
Alannn zerinden geen kulardan, ne tr bir yardm gerektiine
dair bir fikir edinmi olmal . Empatinin bu trls hayvanlarda pek
duyulmu ey deildir, nk bakasnn koullarn tahmin etme
becerisine dayaldr. nc iktisat Adam Smith, iki asr nce bize
empatinin en kalc tanmn "hayalinde acy ekenle yer deitir
mek" olarak verdiinde (bir maymun tarafndan yaplmasa bile) Ku
ni'ninki gibi eylemleri dnyordu herhalde.
Empatinin primat mirasmzn bir paras olmas ihtimali bizi
memnun etmeli, ama doamz sahiplenmek gibi bir huyumuz yok
tur. nsanlar "soykrm" yaptnda onlara "hayvan" deriz. Fakirle
re yardm ettiklerinde " insan" diye veriz. Olumlu davran kendi
mize mal etmeyi severiz. nsan tarafndan yaplmam bir insanln
mmkn olduuna toplumun uyanmas, bir maymunun bizim tr
mzden birini kurtarmasyla oldu. 16 Austos 1 996'da Binti Jua

AILEDEKI MAYMUNLAR

15

adnda, sekiz yanda bir dii goril, Chicago Brookfield Hayvanat

Bahesi'nin primat blmne den yandaki bir olana yardm
etti. Annda tepki veren Binti olan kucana alp emniyetli bir ye
re gtrd. B ir derenin iindeki kte oturup ocuu kucanda
sallad ve bekleyen hayvanat bahesi grevlilerine gtrmeden n
ce usulca bir-iki kere srtna vurdu. Bu basit duygudalk eylemi fil
me alnp btn dnyada gsterildi, pek ok kiinin kalbini fethetti
ve B inti kahraman ilan edildi. ABD tarihinde ilk olarak bir maymun
siyasi liderlerin konumalarnda yer ald ve bir efkat modeli olarak
gsterildi.

Insan Janus Kafas

B inti'nin davrannn insanlar arasnda bu kadar aknlk u yandr
mas, hayvanlarn medyada nasl gsterildiine dair nemli ipula
r sunuyor. Aslnda hi de olaand bir ey yapmamt, en azn
dan bir maymunun kendi trnden bir ocua yapmayaca bir ey
deildi. Son zamanlarda doa belgeselleri kana susam hayvanlar
(ya da onlarla greip yenen mao adamlar) zerinde odaklanadur
sun, doayla bamzn aslnda ne kadar derin ve engin olduunu
anlatmak hayati bir nem kazand . B u kitap primat davranlaryla
bizim davranlarmiz arasndaki byleyici ve rktc benzerlik
leri incelemek zere yazld, iyi, kt ve irkine eit mesafeden.
i nceleyebilecek iki yakn primat akrabamz olmas bizim iin
byk nimet, hem bunlar geceyle gndz kadar birbirlerinden fark
llar. B irisi fkesini zaptetmekle ilgili sorunlar yaayan hrsl, hain
grnml bir karakter. Dieri zgr ruhlu bir hayat tarznn eit
liki yanda . B ilimin on yedinci yzyldan beri tand empanze
yi duymayan yoktur. Hiyerarik ve cinai davranlan insaniann "l
dren maymunlar" olduuna dair yaygn gre kaynaklk etmitir.
Bakalarn yenerek gc ele geirmek ve ebediyen savamak bi
zim biyolojik kaderimiz, der baz biliminsanlar. empanzeler ara
snda yle ok kanl vakaya ahitl ik ettim ki ykc bir damarlar ol
duuna katlyorum. Ama henz geen yzyl kefedilen dier yakn
akrabamz bonoboyu gzard etmemeliyiz. Bonobolar salkl bir
cinsel itah olan gailesiz tipler. Doalar gerei bar l olduklarn
dan, tmyle kana susam bir soydan geldiimizi yalanlyorlar.

16

IIMIZDEKI MAYMUN

Bonobolarn birbirlerinin ihtiyalaryla arzularn anlamalarn

ve bunlara kavumak iin birbirlerine yardm etmelerini salayan
ey empati. Linda adndaki bonobonun iki yandaki kz dudakla
rn bzp annesine mzldandnda, meme emmek istediini anla
tyordu. Ama bu bebek San Diego Hayvanat Bahesi'nin kreinde
tutulmu ve Linda'nn st kesitdikten ok sonra gruba geri brakl
mt. Yine de annesi ne istediini anlad ve emeye gidip azn
iyice suyla doldurdu. Sonra kznn nne oturup dudaklarn bze
rek uzatt, bebek suyu iebilsin diye. Linda kznn arzusu yerine
gelene kadar tam kere emeye gidip geldi.
Bylesi davranlara baylrz - bunlar bal bana bir empati
meidir. Ama bakalarn anlama yeteneimiz onlar bile bile in
citmeyi de mmkn k lar. Duygudalk da, zalimlik de insann dav
rannn bakasn nasl etkileyeceini tahmin etme melekesinden
kaynaklanr. Kpekbalklar gibi kk beyinli hayvanlar elbette
bakalarna zarar verirler, ama bunu onlarn ne hissettiine dair en
ufak bir fikirleri olmadan yaparlar. Halbuki maymunlarn beyinleri
bizimkinin te biri kadardr, bu da onlar zalimlik iin yeterince
karmak klar. Olan ocuklarnn gldeki rdeklere ta atmas gi
bi maymunlar da bazen elence olsun diye can yakar. Oyun oyna
yan kk laboratuvar empanzeleri bir itin ardndaki tavuklar,
ekmek krns atarak yanlarna ekiyorlard. Kolay aldanan tavuk
lar ne zaman yaklasa, empanzeler onlara ya sopayla vuruyor ya
da sivri bir tel batryordu. Tavuklarn aptallktan uyum saladkla
r bu Tantalos oyunu (tabii onlar iin oyun filan dei ldi) empanze
ler tarafndan, skntlarn datmak iin icat edilmiti. Hatta oyu
nu yle mkemmelletirmilerdi ki, bir maymun yemi atarken di
eri tetiki oluyordu.
Maymunlar bize o kadar benzer ki " antropoid" diye bilinirler,
bu terim "insans" kelimesinin Latincesinden tremitir. B irbirine
taban tabana zt toplum yaps olan iki yakn akrabaya sahip olmak
olaanst eitici bir ey. Gce susam, barbar empanze, bar a
, erotik bonoboy la kar karya - bir nevi Dr. Jekyll ve Bay Hyde
durumu. Bizim doamz bu ikisinin sorunlu evliliidir. Karanlk ya
nmz ac verecek lde aikardr: Sadece yirminci yzylda tah
minen 160 mi lyon insan sava, soykrm ve siyasi bask yznden
hayatn kaybetmitir - hepsi de insann vahet kapasitesi yzn-

AILEDEKI MAYMUNLAR

17

den. B u akl almaz rakamlardan daha fenas insan zalimliinin da

ha ahsi ifadeleridir; mesela 1 998'de kk bir Teksas kasabasnda
beyaz adamn, krk dokuz yanda bir siyah arabalarna almas
vakas. Adam evine brakmak yerine ssz bir yere gtrp dvm
ler, sonra bir ipte kamyonete balayp asfalt yol zerinde kilomet
relerce srklemiler, ban ve sa kolunu kopartmlard.
Bakalarnn neler hissettiini tahmin edebilme becerimize ra
men ya da belki tam da bu yzden sergiteyebi I iyoruz bylesi hun
harlklar. te yandan bu becerimiz olumlu bir tavrla birletiinde,
bizi a insanlara yiyecek gndermeye, hi tanmadmz insanlar
kurtarmak iin kahramanca gayret gstermeye (mesela deprem ya
da yangnlarda), birisi hznl bir hikaye anlattnda alamaya,
komumuzun ocuu kaybolduunda arayanlar arasna katlmaya
sevkediyor. Hem zalim hem de merhametli taraflarmzla, dnyada
bir Janus kafas gibi duruyoruz, iki yzmz de farkl ynlere bak
yor. Bu bazen kafamiZI yle kartryor ki ne olduumuza dair a
r basitletirici genellemeler yapabiliyoruz. Ya "yaradln kral"
olduumuzu iddia ediyor ya da kendimizi yegane gerek zalimler
olarak resmediyoruz.
Neden her ikisi de olduumuzu kabul etmiyoruz? T rrozn
bu iki yz, yaayan en yakn iki akrabanzia rtyor. empan
ze insan doasnn vahi ynn o kadar iyi sergiliyor ki pek az bi
liminsan dier yn hakknda bir eyler yazyor. Ama biz ayn za
manda, birbirine gereksinim duyan, fazlasyla sosyal mahluklanz ve
akl banda, mutlu hayatlar srdrebilmek iin baka insanlarla et
kileime ihtiya duyuyoruz. lm cezasndan sonra bize verilebi
Iecek en byk ceza tek bana bir yere kapatlmak. Vcutlarmz
ve zihinlerimiz yalnz bir hayata gre tasarlanmam. nsanlar ara
snda olmaynca ruhen kntye uruyoruz ve salmz bozulu
yor. Ksa sre nce yaplan bir tbbi aratrmada, soukalgnl ve
grip virslerine maruz braklan salkl gnlllerden, etrafnda ar
kada ve ailesi olmayanlarn daha kolay hastaland grld.
Bu balant kurma ihtiyac kadnlar tarafndan doal olarak an
lalyor. Memelilerde anne bakm, emzirmeden ayrlamaz. Meme
li evriminin 180 milyon yl boyunca, yavrularnn ihtiyalarna ce
vap veren dii ler, souk ve mesafeli olanlardan daha fazla oalm
tr. Yavrularn besleyen, temizleyen, tayan, rahatlatan ve savunan

18

IIMIZDEKI MAYMUN

annelerle dolu uzun bir silsileden geldiimiz iin insanlarda empa

ti konusunda cinsiyetler arasnda farklar olmasna amamalyz.
B u farklar sosyallemeden ok daha nce kendini gsterir: Empati
nin ilk iareti -baka bir bebek alarlnda alamak- kz bebekler
de erkeklere gre daha yaygndr. Hayatn ileriki dnemlerinde de
empati, kadnlarda erkeklere oranla daha gelimitir. Bu, erkeklerin
empatiden nasibini almad ya da bakalanyla balant kurma ih
tiyac rluymad anlamna gelmez ama, bunu erkeklerden ziyade
kadnlarda ararlar. B ir kadnla, evlilik gibi uzun bir iliki, bir erke
in yaamn uzatmas iin en etkili yoldur. Bu tablonun teki y
zndeyse otizm -bakalanyla balant kurmamz engelleyen bir
empati bozukluu- vardr ve erkeklerde kadnlara oranla drt kat
fazladr.
Empatik bonobolar sklkla kendilerini bakasnn yerine koyar
lar. Atlanta'daki Georgia State niversitesi Dil Aratrma Merkezi'
nde, Kanzi adnda bir bonobo insanlarla iletiim kurmak zere ei
tildi. Bonobolarn en nl simalarndan biri oldu, konuulan ngi
lizceyi anlamaktaki byk baarsyla tannd . Maymun dostlarnn
ayn eitimi alnarln fark eden Kanzi, zaman zaman retmen ro
lne de soyunuyor. Bir keresinde, kk kz kardei Tamuli'ye bir
aratrmac basit szel komutlara cevap vermeyi retmeye alr
ken onun yannda oturuyormu; eitimsiz bonobo cevap vermemi.
Aratrmac Tamuli'ye hitap ederken, Kanzi hareketlerle onun sz
lerini anlatmaya balam. Tamuli'den Kanzi'yi trnar etmesi isten
diinde, Kanzi onun elini tutup enesiyle gsnn arasna sktr
m. Bu duruu bozmayan Kanzi, gzlemcilerin yorumuna gre so
ru sorareasma Tarnuh'nin gzlerine bakm. Kanzi hareketi tekrar et
tiinde, gen dii ne yapacan bilemiyormu gibi parmaklarn
onun gsne koymu.
Kanzi komutlarn kendisine mi yoksa bakasna m verildiini
gayet iyi anlyor. Tamuli'ye verilen bir komutu kendisi uygulamaya
kalkmam - onun anlamasn salamaya uram. Kanzi'nin
kz kardeinin bilgi eksikliine kar hassasiyeti ve ona retirken
taknd yumuak tavr, bildiimiz kadaryla sadece insanlarda ve
maymunlarda grlen bir empati seviyesine iaret ediyor.

AILEDEKI MAYMUNLAR

19

B i r Ismin Nesi Var?

1978'de, ilk olarak bir Hollanda hayvana! bahesinde yakndan gr
mtm bonobolar. Kafeslerinin zerindeki levhada "pigme em
panzeler" yazyor, daha iyi tannan kuzenlerinin kk bir tr ol
duklar ima edil iyordu. Ama hibir ey hakikatten bu kadar uzak
olamaz.
Fiziksel adan bir Concorde bir Boeing 747'den ne kadar fark
lysa, bir bonobo da bir empanzeden o kadar farkldr. empanze
ler bile bonobonun gze daha ho grndn kabul ederdi her
halde. Bonobonun vcudu zarif ve ince, elleri piyanist elleri gibi,
ba da grece kktr. empanzeye gre daha yass, ak bir y
z ve yksek bir aln vardr. Bonobonun yz siyah, dudaktan pem
be, kulaklar kk, burun delikleri genitir. Diilerinin memeleri
vardr; bizim trmz kadar belirgin olmasa da dz gst dier
maymuntarla kyaslandnda epey belirgindir. En bariz zellii de
alameti farikas olan sa biimidir: muntazaman ortadan ayrlm,
uzun siyah salar.
ki maymun arasndaki en byk fark vcut oranlardr. em
panzeterin byk kafalar, kaln boyunlan ve geni omuzlar vardr
- her gn jimnastik salonunda alyormu gibi grnrler. Bono
bolarn daha enielektel bir grnm vardr, vcutlannn st ks
m zayf, omuzlar dar, boyunlar incedir. Arlklarnn byk b
lm, empanzeterinkinden daha uzun olan hacaklarnda toplan
mtr. Bunun sonucunda el eklemleri zerinde, drt ayak yrdk
lerinde empanzenin vcudu gl omuzlarndan aa doru eim
li durur, bonobanunsa yksek kalas sebebiyle gvdesi hayli yatay
durur. Ayakta durduklarnda ya da dik yrdklerinde, bonobo sr
tn empanzeden daha fazla dzletirir, bu da duruunu tekinsiz bir
biimde insana benzetir. Bu sebeple bonobolar "Lucy"ye, A ustra
lopithecus atamza benzetilmitir.
Bonobo bilimin kefettii son memelilerdendir. Keif 1 929'da,
balta girmemi bir Afrika habilatnda deil, Belika'nn bir smr
ge mzesinde, kk bir empanzeye ait olduu sanlan kafatasnn
incelenmesi sonucu vuku bulmutur. Olgunlua erimemi hayvan
larda kafatas kemiklerinin birlet ii yerlerde boluklar olur. Bu ka-

20

IIMIZDEKI MAYMUN

fatasnda boluk yoktu. Bunun allmadk lde kk bir empan

zeye ait olduu sonucuna v aran Alman anatomst Ernst Schwarz,
yeni bir alttr bulduunu ilan etti. ok gemeden anatomik farkl
lklar, bonoboyu tmyle yeni bir tr mertebesine ykseltecek ka
dar nemli bulundu: Pan paniscus.
Berlin'de Schwarz'n rencisi olan bir biyolog, bana meslek
talarnn onunla nasl dalga getiklerini anlatmt. Schwarz sade
ce iki empanze tr deil, de fil tr olduunu iddia etmiti. Her
kes birincinin sadece bir, ikincininse iki tr olduunu biliyordu.
Der Schwarz iin rettikleri espiri "her eyi fazla fazla" bildiiydi.
Sonuta Schwarz'n hakl olduu ortaya kt. Afrika orman tilinin
ayr bir tr olduu ksa sre nce doruland ve Schwarz bonobo
nun resmi kaif olarak kabul edildi - biliminsanlar byle bir onur
iin can atar.
Bonobonun cins adn, insan gvdeli, kei bacakl, kulakl ve
boynuzlu Yunan orman tanrs Pan'dan almas ok isabetli olmu
tur. Oyuncul, hovarda Pan, oban (pan) fltn alarak su perile
riyle zevkusefa etmekten holanr. empanze de ayn cinse men
suptur. Bonobo'nun tr ad, paniscus, "ufak" anlamna gelir, em
panzenin tr ad olan trog/odytes ise "maarada yaayan" demektir.
Bonoboya kk kei ilah, empanzeye de maara kei ilah isim
lerinin taklnas ilgintir.
"Bonobo" ad, Kongo Nehri zerinde bir kasaba olan "Bolobo"
dan gemiye yklenen sanda kasabann adnn yanl yazlmasyla
ortaya km olsa gerek (geri artk ortadan kalkm bir Bantu di
linde "bonobo"nun "ata" anlamna geldiini de duydum). Her hal
karda bu ismin, hayvann doasna uygun mutlu bir tns var. Pri
mataloglar bazen akatarken bunu bir fil olarak kullanr, "Bu ge
ce bonobolayacaz," derler, neyi kastettikleri birazdan akla ka
vuacak. Franszlar bonobolara "Sol Yakann empanzeleri " der
-alternatif bir hayat tarznn imgelerini akla getiren bir isim- zira,
bonobolar aslnda batya akan Kongo Nehri'nin gney kysnda ya
arlar. Yer yer on be kilometre genilie varan bu muazzam nehir,
bonobolar kuzeydeki empanze ve gorillerden kesin olarak ayrr.
Eskiden kullan lan "pigme empanze" adna ramen empanzeler
den ok da kk deillerdir. Ortalama yetikin erkek bonobo krk
kilo, ortalama dii otuz alt kilodur.

AILEDEKI MAYMUNLAR

21

Bonobolar i l k seyretmeye baladmda bana arpc gelen ok

duyarl grnmeleriydi. Ayn zamanda beni hayrete dren baz
alkanlklarn kefetmitim. Bir karton kutu yznden kan k
k bir kavgaya ahit olmutum; bir erkekle dii birbirilerini kova
lam, itiip kakm, sonra aniden kavga bitmi ve sevineye ba
lamlard ! Daha nce gzlemlediim empanzeler kavgadan cin
sellie asla bu kadar kolay geemezlerdi. B u bonobo davrannn
anormal olduunu ya da bu ani duygu deiimini aklayan bir ay
nnty kardm dnmtm. Sonradan grdm eyin, bu Ka
ma Sutra primatlar iin gayet normal olduu ortaya kt.
Bunu ok sonra, San Diego Hayvanat Bahesi'nde bonobolar
zerinde almaya baladmda rendim. Seneler iinde, vahi
bonobolar zerine Afrika'dan azar azar bilgiler szlp bu gizemli
kuzenimize dair bilgilerimize eklendi. Bonobolar, Kongo Demok
ratik Cumhuriyeti'nde (eski Zaire) hemen hemen ngiltere bykl
nde, grece kk bir alanda, sk ve nemli bataklk orrnann yerli
sidir. Irgatlarn ekerkam braktklar bir akla geldiklerinde
alana nce erkekler girer. Diiler gelmeden paylarn kapabilmek
iin aceleyle avu avu kam toplarlar. Diiler geldiinde herkes
arasnda bol bol cinsellik yaanr ve yiyecein en iyi ksm yaa b
yk hanmaalar tarafndan alnr. Ayn ey, mutlaka yal bir dii
tarafndan ynetilen hayvanat bahesi topluluklar iin de geerli.
Erkek ve diiterin cssece birbirlerinden insanlar kadar farkl oldu
u, ortalama dii bonobonun arlnn erkek bonobonun %85'i ol
duu dnlrse artc bir durum. stne stlk erkek bonobo
larda, diilerde olmayan keskin kpekdileri v ardr.
Peki diiler denetimi nasl ellerinde tutar? Cevap dayanma.
San Diego Hayvanat Bahesi'ndeki erkek bir bonobo olan Vemon'u
ele alalm, ei ve arkada olan Loretta adnda tek bir diinin bulun
duu kk bir grubu ynetiyordu. Grdklerim arasnda bir erke
in ynettii tek bonobo grubu buydu. O srada bunun normal ol
duunu dnmtm: Ne de olsa erkek egemenlii ou memeli
nin tipik zelliidir. Ama Loretta grece genti ve tek diiydi. kin
ci bir dii gruba dahil olur olmaz g dengesi deiti.
Loretta'yla dier dii karlatklarnda ilk yaptklar ey cinsel
il ikiye girrnek oldu. Bu harekete uzmanlar genito-genital (ya da
GG) srtnme diyorlar, ama ben daha renkli bir isimle anldn da

22

IIMIZDEKI MAYMUN

duydum: "hoka-hoka" . Diilerden biri kollanyla bacak larn dieri

ne sard ve bir bebek bonobonun annesinin kamna yapt gibi
dierine san ld . Yz yze durarak vulva ve klitorislerini, hzl bir ri
timle birbirine srttler. Bu arada yzlerinde beliren srt ve yk
sek sesli lklar, maymunlarn cinsel hazz bildiine dair pek p
he brakmyordu.
Loretta'yla yeni dii arkada arasndaki cinsellik gittike fazla
lat ve Vernon'un hkmnn sonunu getirdi. Aylar sonra yemek sa
atindeki tipik manzara diiterin cinsel il ikide bulunmas, sonra bir
likte btn yiyecee el koymas eklindeydi. Vernon'un biraz yemek
almasnn tek yolu elini uzatp dilenmesiydi. Bu davran diiterin
yiyeceklerin denetimini elde bulundurduu vahi bonobolar arasn
da da ok yaygndr.
Erkek merkezli empanzeyle kyaslandnda, dii merkezli, ero
tik ve bar bonobo insanln atalar zerinde dnrken bize
yeni bir bak as sunar. Bonobo davrannn, dedelerimizin, ka
dnlar salarndan srkleyen sakall maara adamlar eklindeki
yaygn imgesiyle hi alakas yoktur. Durumun ille de bunun tam
aksi olmas gerekmez, ama neyi bilip neyi bilmediimiz konusunu
akl a kavuturmak faydal olacaktr. Davran fosi llemez. Bu
yzden de insann tarihncesine dair yorumlarmz genelde dier
primatlar hakknda bildiklerimiz zerine temellendirilmitir. Dav
ranlar, bize atalarmzn gemiteki olas davran yelpazesi ko
nusunda fikir verir. Bonobolar rendike bu yelpaze de gen iliyor.

Ana Kuzusu
Ksa sre nce, emektar maymun bakc s iki eski dostum Gale Fo
tand ve Mike Hammond'la San Diego Hayvanat Bahesi'nde tipik
bir gn geirdim. Herkesin yapaca i deildir bu. insanlarla ili
kilerimizde kullandmz duygusal hazneden beslenmeden may
munlarn ihtiya ve tepkileriyle baa kmak imkanszdr. Maymun
lar ciddiye almayan bakclar onlarla asla anlaamaz, ar ciddiye
alanlar da her maymun grubunda bolca rastlanan hile, kkrtma ve
duygusal antaj ana der.
Halktan uzak bir alanda, bir trabzan zerinden eilmi geni,
imenlik bir alana bakyorduk. Havada gorillere has keskin bir ko-

AI LEDEKI MAYMUNLAR

23

ku vard. Sabahn erken saatlerinde Gale, kendi bytt be ya

ndaki dii Azizi'yi alana brakmt . Duvara dayanm heybelli bir
erkek olan Paul Donn adndaki yeni erkekle ayn grupta bulmutu
kendini Azizi. Paul Donn ara sra alann etrafnda gsne vurarak
dolayor, denetimi altndaki, daha dorusu denetimi altnda olma
sn istedii diileri etkilerneye alyordu. Dii goriller, zellikle
yal olanlar ona pabu brakma eili minde deildi: Bazen grup ha
linde onu kovalyorlard, Gale'in demesi "hizaya sokmak" iin. Ama
biz baktmz srada Paul Donn sakindi ve Azizi'nin ar ar ona
yaklatn grdk. Erkek bunun farknda deilmi gibi davran
yor, usul gerei ayak pannaklarn inceliyor, gergin goril kza hi
bakmyordu. Azizi ona ne zaman biraz daha yaklasa, ban kald
rp babal Gale'e bakyordu. Gzlerini onun gzlerine dikiyordu.
Gale ban sallayarak, "Git yanna, korkma" tr eyler sylyor
du. Sylemesi kolay: Paul Donn Azizi'nin arlnn yaklak be
kat arlktayd, safi ada le. Ama Azizi kar koyamad bir ekime
kaplmt.
Bu goriller zekalanyla nldr. Goriller normalde alet kullan
muz: Vahi hayatta hi kullanmaz. Ama hayvanat bahesindeki
goril incir aalarnn lezzetli yapraklarn toplamann yeni bir yo
lunu bulmutu. Elektrikli bir tel aalara kmalarna engel oluyor
du, ama yerdeki dallardan birini alp iki ayaklar zerinde kalkyor
ve dal aaca savurarak bu engeli ayorlard . Dal aa dtnde
genelde zerinde bir-iki yaprak oluyordu. Diilerden birinin uzun bir
dal ikiye blp daha kullanl bir hale getirdii grlmt - go
rillerin aletlerini ekillendirebildiini gstermesi bakmndan
nemli bir adnd bu.
O gn ayn elektrikli tel yznden bir olay cereyan etti. Bu tr
sahneler hemen eler gzm. Olgun diilerden biri, arplmadan
telin altndan uzanp orada byyen otlar yemeyi renmiti. He
men yannda oturan yeni diinin biraz nce ilk kez arpldn sy
ledi Gale. Onun iin tatsz bir tecrbeydi; barmasna ve elini hzl
hzl sallamasna sebep olmutu. Yeni dii dieriyle arkada olmu
tu ve imdi oturmu ona bu kadar ac veren eyi yapn seyrediyor
du. Arkadann elini telin altna uzattn grr grmez arkasna
geip onu ekmeye balad . Kolunu vcuduna dolayp onu elektrik
li itten uzaklatrmaya alt . Ama ihtiyar olan yerinden kmlda-

24

IIMIZDEKI MAYMUN

mad, uzanmaya devam etti. Bir sre sonra yeni dii tekrar oturup
onu dikkatle seyretmeye balad . Kollaryla sk sk kendini kucak
lamt. tekinin arpldnda duyaca ac yznden kendini tes
kin ediyor gibiydi. " H ayalinde yer deitirmekti" bu gerekten de.
empanze ve bonobolar gibi goriller de byk maymunlar ola
rak tannr. Sadece drt byk maymun tr vardr, drdncs de
orangutandr. Maymunlar byk ve kuyruksuz primatlardr. Bu iki
zellik, Hominoid diye bilinen insan ve maymun ailesini ebekler
den ayrr. Maymunlar asla ebeklerle kartrlmamaldr (bir may
mun uzmanna ebeklerini ok sevdiinizi sylemekten daha byk
hakaret olamaz! ) , "primat" ise bizi de iine alan daha kapsaml bir
sfattr. Maymunlar arasnda en yakn akrabalarmz empanze ve
bonobolardr, her ikisinin de yaknlk derecesi ayndr. Yine de bu
durum, primataloglar hangisinin en iyi insan atas modeli olduu
nu hararetle tartmaktan alkoymaz. Hepimiz tek bir atadan geli
yoruz ve trlerden biri onun zell iklerini dierinden daha fazla mu
hafaza etmi, bylece insan evrimi asndan daha byk bir nem
kazanm olabilir. Ama bunun hangisi olduunu tespit etmek u an
da imkansz. Beklenecei zre empanze uzmanlar oylarn em
panzeden, bonobo uzmanlar da bonobodan yana kullanr genelde.
Goriller, bizim evrim dalndan, empanze ve bonobolara naza
ran biraz daha nce ayrldndan, gorile daha ok benzeyen may
munun zgn tip kabul edilmeyi hak ettii sylenir. yi de gorille
rin son ortak atamza benzediini kim sylyor? Onlarn da dei
rnek iin bol bol zaman vard - yedi milyon yldan fazla. Bizim
asl aradmz bu sre zarfnda en az deien maymun. nde gelen
vahi bonobo uzman Takayoshi Kano, bonobolar nemli orman hi
terk etmedii iin -halbuki empanzeler ksmen, bizim atalarmz
sa tmyle terk etmitir- muhtemelen daha az deiim basksna
maruz kaldklarn; bu yzden de hepimizin atas olan orman may
mununa daha ok benziyor olabileceklerini savunur. Amerikal
anatomis Harold Coolidge bonobolarn "empanzeyle insann ortak
atasna, yaayan empanzelerden daha yakn olabilecei" yoru
munda bulunmutur.
Bonobolarn aa zerinde yaamaya uyum saladklar, insan
lara gre biraz tuhaf olan vcut kullanma ekillerinden de gayet iyi
anlalr. Ayaklar el ilevi grr. Baz eyleri ayaklaryla tutar, ile-

25

AILEDEKI MAYMUNLAR
empanze

Bonobo insan

Goril

Orangutan

V
Pan

insanlarla drt byk maymunun, DNA kyaslamalar zerine kurulmu kken aac. Rakam
lar trlerin ka milyon yl nce ayrldn gsteriyor. empanzelerle bonobolar tek bir cins
tekil ediyor: Pan. insan soyu Pan atasndan 5,5 milyon yl nce ayrlmtr. Baz biliminsanla
r, insanlar, empanzeler ve bonobolarn tek bir cins oluturacak kadar yakn olduunu d
nr: Homo. Bonobolaris empanzeler, bizden ayrldktan sonra, yani yaklak

2,5 milyon yl

nce birbirlerinden ayrldklar iin ikisi de bize ayn yaknlktadr. Goril daha nce ayrlmtr,
bu yzden de -Asya'daki tek byk maymun olan orangutan gibi- bize daha uzaktr.

tiim esnasnda ayaklaryla jestler yapar, ilgi ekmek iin ayaklar

n rparlar. Maymunlara bazen quadrupedal (drt ayakl) denir ama
bonobolara quadrumanua/ (drt elli) dense yeridir. Jimnastik bece
rileri dier maymunlann hepsinden daha fazla gelimitir; zplar,
daldan data i terler, inanlmaz bir eviktikle aa tepesinde hareket
ederler. Geri lmi ipte, yerde yrr gibi rahata iki ayak zerinde
yrrler. Bu akrobatik yetenekler, ksmen bile ormandan kmak

26

IIMIZDEKI MAYMUN

zorunda kalmam, dolaysyla aa zerindeki hayat tarzndan dn

vermemi maymunlar iin gayet kullanldr. Bonobolarn em
panzelerden daha aa l olduklar, vahi ortamda bir biliminsan
n ilk kez grdklerinde verdikleri tepkilerden de anlalr: empan
zeler zerinde durduklar aatan yere atlayp koarak kaar; bono
bolarsa aatan aaca kaar ve ancak iyice uzaklatklarnda yere
inerler.
Hangi maymunun son ortak atamza en ok benzedii tartma
s bir sre daha devam edecek sanrm, ama imdilik empanzeler
le bonobolarn insan evrimi asndan ayn lde nemli olduu
nu sylemekle yetinelim. Goril, hem o ikisinden hem de bizden
muazzam cinsel dimorfizmiyle (diilerle erkekler arasndaki csse
farkyla) ve ona eli k eden sosyal sistemle (tek bir erkein diiler
den oluan bir haremi tekelinde bulundurmasyla) ayrlr. Fazla ka
rk la mahat vermemek iin, bonobolar, empanzeler ve bizim
aramzdaki benzerliklerle farkllklar incelerken gorillerden sade
ce zaman zaman sz edeceim.
Azizi ve Paul Donn arasnda ne olacan grmek iin fazla bek
lemedik. Kukusuz aralarnda temas kurulacakt ama saatler, hatta
gnler srebilirdi bu. Bakclar bunun Azizi'nin tavrlarn e bediyen
deitireceinin farkndayd: Gale'in biberonla besledii ve iyice
artaana kadar srtnda tad, baml , kk goril olmayacakt
artk. Yeni kaderi bu grup iinde yaamak, kendi trnden byk bir
erkein yaknnda olmak ve belki kendi yavrularn yetitirmekti.
Bonobolara yaklatmzda Loretta tiz barlarla beni selam
lad. Bu hayvanat bahesinde aratrma yaptm zamanlar nere
deyse yirmi yl geride kald halde beni hala tanyor: Tanma kal
cdr. Hayatn n belli bir dneminde her gn grdm bir yz
unutabileceimi sanmyorum, Loretta neden unutsun ki? Barla
r da bana zeldi. Bonobo barlar ok kendine hastr: empan
zelerle bonobolar ayrmann en kolay yolu onlar dinlemektir. em

panzenin pes huu -huu sesi bonoboda yoktur. Bonobolarn sesleri

yle tizdir ki (daha ziyade hii-hii gibi) Mnih'teki Hellabrunn Hay
vanal Bahesi'ne ilk bonobolar geldiinde mdr onlar neredeyse
geri gnderecekmi. Bolobo'dan gelen kafeslerin rtsn ap bak
madndan duyduu seslerin maymunlardan geldiine inanamam.
Loretta tepetaktak bacaklarnn arasndan bakp, davetkarca eli-

AI LEDEKI MAYMUNLAR

27

ni sallayarak, iirdii cinsel organlarn gsteriyor bana. Ona el sal

larken darda gremed iim bir erkei soruyorum Mike'a. Mike
beni geceyi geirdikleri blme gtryor. Erkek ieride oturuyor,
yannda da ona elik eden gen bir dii var. M ike ne zaman benim
le konusa dii bariz bir biimde sinirleniyor. B u yabancnn bura
da ii ne, Mike neden ona her zamanki ilgiyi gstermiyor? Parmak
lklarn arasndan beni yakalamaya alyor. Erkek uzakta duruyor
ama nce srtn, sonra gbeini okasn diye Mike'a uzatyor, bu
srada -bu koullar altnda btn erkek bonobolarn olaca ekil
de- heybetli bir ereksiyon halinde. Hem erkek hem de dii bonobo
lar iin cinsellikle efkati ayran bir snr yok.
Bu erkek, dk mevkide olduundan bonobo grubundan ayr tu
tulmas gerekiyor. Olgunlua eritii halde kendini dii grubundan
koruyamyor. Hayvana! bahelerinde diiterin erkeklere kar d
manl byyen bir sorun. Gemite hayvana! bahesi cemiyeti er
kek bonobolar dar gndermekle byk hata etmi. reme ama
cyla baka hayvanat bahelerine daima erkekleri gndermiler. o
u hayvan iin sorun yaratmayan bu uygulama erkek bonobolar iin
tam bir felaket. Doada, iine doduklar grubu ergenlikte terk eden
dii bonobolar g eder. Erkekler olduklar yerde kalp, annelerinin
korumasndan faydalanr. Annesi etkili olan erkekler hiyeraride yu
kar trmanr ve yiyecek yaknna gelmelerine gz yumulur. Hayva
nal baheleri bu rnee uymalar gerektiini nice zorluktan sonra
rendi. Maalesef szn ettiim erkek de dardan getirilmi. Ana
kuzusu olan erkekler en rahat iine doduklar grupta yaayabiliyor.
Yani saldrganlk bonobolar arasnda da eksik deil. Diiler sal
drdnda iler irkinleiyor. Haykran bir kol ve bacak topundan
daima erkek yaral kyor. Bonobolarn genelde ok iyi uzlatr
maclar olmas boa deil : Kavgadan muaf deiller. Bonobonun ca
zip bir sosyal uyum rnei sunmasnn sebebi altta yatan gerilimle
rin grnr olmas. Bu paradoks bizim iin de geerli. Bir geminin
salam olup olmad nasl frtnada anlalrsa, bir ilikiye de an
cak zaman zaman kan atmalar aabiliyorsa tam anlamyla g
venebiliriz.
Bonobolar arasnda birka cinsel temasa daha ahit olduktan
sonra Mike, yerel bir biliminsannn, bonobolarn hayvana! bahe
lerinde nadiren cinsel ilikide bulunduu, ylda iki- kereyi ge-

28

IIMIZDEKI MAYMUN

medii iddiasn dile getirmeden edemedi. Bonobolar cinsel hret

Ierini hak etmiyor olabilirler miydi? Tekrar insanlarn arasna kar
tmzda, bugn sadece iki saat iinde alt cinsel temas tespit etti
imize gre, iki yla bedel gzlem yaptmz syleyerek akala
tk. B ir an Gale'le Mike'n zerlerinde niforma olduunu unutmu
um, etrafmzda herkesin konutuklarmza kulak kabartt mana
sma geliyordu bu. Belki biraz fazla yksek sesle, eskiden yaptm
bir almayla bbrlendim: "Ben buradayken bir tek kta yedi
yz cinsel temas saymtm. " Yaknmzda duran bir adam kk
kzn kolundan tuttuu gibi hzla uzaklat.
Bazen bonobo cinsellii belli belirsizdir. Bir dal n zerinde gen
bir dii, yolunu kapatan kendinden kk bir erkein yanndan ge
meye alr. Erkek yoldan ekitmeyi beceremez -belki dmekten
korkuyordur- bunun zerine dii dilerini, erkein dal tutan eline
geirir, bylece iler iyice sarpa sarar. Ama sonra g kullanmak
yerine dnp klitorisini erkein koluna srter. kisi de olgunlua
erimemitir ama bonobolarn atmalan giderme yntemi budur,
daha kklkten renilen bir taktik. Bu temasn ardndan dii s
kunetle erkein zerinden geer ve daln zerinde yoluna devam
eder.
San Diego'dan eve dnerken empanzelerle aradaki ztlk bana
arpc geldi. Atlanta yaknlarnda, Yerkes Ulusal Primat Aratrma
Merkezi'nin arazi istasyonunda krk kadar empanzeyle, ak hava
da alyorum. Bu maymunlar uzun zamandr tanyorum ve ayr
karakterler olarak gryorum. Onlar da beni gayet iyi tanyor ve
her aratrmacnn hayalindeki iltifatta bulunuyor, yani bana mobil
ya muamelesi yapyorlar. itin yanna gidip, Rita'nn yandaki
kz Tara'ya merhaba diyorum, bir trmanma aletinin zerinde otu
ruyor. Rita bize yle bir baktktan sonra kendi annesini, Tara'nn
anneannesini trnar etmeyi srdryor. Gelen bir yabanc olsa, son
derece korumac olan Rita hemen atlayp kzn kapard. Bu alaka
eksikliinden eref duyuyorum.
ki numaral erkek olan Socko'nun dudanda derin, yeni bir ya
ra gryorum. Ancak bir baka erkek yapm olabilir bunu: Bjom,
alfa erkek. Bjom, Socko'dan daha ufak tefek ama son derece zeki,
asabi ve kt. ok pis dvyor ve bylece dier maymunlar de
netimi altnda tutuyor. Seneler iinde, Bjom'un dv tekniini sey-

AILEDEKI MAYMUNLAR

29

rede seyrede bu sonuca vardk; kurbanlarnda at yaralar da, g

bek ya da er bezi torbas gibi tuhaf yerlerde. Socko -iri, hantal mu
hallebi ocuu- onunla ak atamad iin bu kk diktatrn y
netiminde yaamak zorunda. Ama neyse ki Socko'nun geliimini ta
mamlamak zere olan erkek kardei onunla birlikte gezmekten ho
lanyor. Bu da yaknda Bjom'un bann belaya gireceini gsteriyor.
Biz burada Yerkes'te, erkek iktidar siyasetinin, asla bitmeyen
empanze toplumu hikayesinin tam gbeindeyiz. Genelde bu kav
galar diiler yznden kyor, bu da en yakn akrabalar m z arasn
daki temel farkn, birinin cinsel meseleleri gle zmesi, dieri
ninse g meselesini cinsellikle zmesi olduunu gsteriyor.

Medeniyet Ci las
Chicago'dan, Gney Carolina'daki Charleston'a giden uakta gaze
temi atmda gzme ilk alnan "Lili Kasrgas Charleston' Vu
racak" bal oldu. Lili byk bir kasrga olduundan endie veri
ci bir haberdi bu, hem bir sene nce Hgo'nun yaratt tahribat ha
la hafzalardan silinmemiti. Geri neticede Lili, Charleston' pas
geti, ben de kendimi sadece akademik bir frtna iinde buldum.
Katldm konferans, dnya bar ve bar insan ilikileri ze
rineydi. Primatlarn atma giderme yntemleri hakkndaki al
man sunmak iin oradaydm. nsanlarn neden baz alanlar cazip
bulduu zerine kafa yormak hep elenceli olmutur, hele bar ara
trmalar yapanlar arasndaki fevri tipleri grnce. Toplantda, nde
gelen iki bar savunucusu birbirlerine barmaya baladlar, birin
cisi Eskimolar'dan bahsedince ikincisi onu rk olmasa bile smr
geci bir tavr taknnakla sulad nk bu halka nuit denmesi ge
rekiyordu. Never in Anger ( fkeyle Kalkma) kitabnda yazanlara
baklrsa nuitler, uzaktan yakndan dmanl andran her trl
sz alveriini engellemek iin ar tedbirler almlar. Sesini yk
seltmenin cezas topluluktan atlmakm, iinde bulunduklar evre
dnldnde hayati tehdit oluturan bir ceza.
Toplantya katlanlardan bazlar kendini buzun zerinde bulur
du kutupta olsak. Batl olduumuzdan diklenmemek bizim harc
mz deil. Gazete manetlerini grr gibi oluyordum: "Bar Konfe
rans Yumruklamayla Bitti . " Koskoca adamlarn salondan ocuk-

30

IIMIZDEKI MAYMUN

lar gibi kapy arparak ktn grdm yegane akademik top

lant budur. Btn bu nmayiin ortasnda bazlar, yzlerinde de
rin biliminsan krklaryla, insanla maymun davrannn gerek
ten birbirine benzeyip benzemediini dnmeye cret edebilmiti.
te yandan, Hol landa'da bir grup akademisyenin kurduu Sal
drganlk Kulb'nn pek ok toplantsna katlmtm, hepsi de me
deni ve sakindi. O srada daha renci olduum halde, saldrganlk
ve iddeti konuan psikiyatrist, kriminolog, psikolog ve etologlara
katlnama izin veriliyordu. O zamanlar evrim hakkndaki grler
daima saldrganlk etrafnda dnerdi, trmzn szn etmeye de
ecek baka davran eilimleri yoktu sanki. Pitbull'lar tartrken
ana baln bu hayvanlarn oluturduu tehlike olmas gibi . nsan
Pitbull'dan ayran, trmzn dvrnek zere zel olarak retilmi
olmamasdr. enelerimizin uygulad basn pek zavalldr; ayr
ca yegane nemli zelliimiz bakalarn ldrrnek olsa beyinleri
mizin de bu kadar byk olmasna gerek kalmazd. Ama sava son
ras dnemde, insan saldrganl her tartmann merkezindeydi.
Gaz odalar. toplu katliamlar ve iradi ykmla Il. Dnya Sava
insan davrannn en kt rnekleriyle doluydu. Dahas, Bat dn
yas her ey yattktan sonra olan biteni alt alta yazdnda, Avru
pa'nn gbeinde aslen medeni insanlar tarafndan uygulanan vah
eti grmezden gelmek mmkn deildi. nsan hayvanla kyasla
nayan yok gibiydi. Hayvanlarda ketleme olmad syleniyordu.
Kltrleri yoktu. madem yle medeniyelin cilas altndan fkrp
insan terbiyesini bir kenara iten ey genetik yapmzia ilgili, hayva
ni bir ey olmalyd.
Benim taktm isimle bu "cila teorisi" sava sonras tartmala
rn hakim temas halini almt . imizin derinliklerinde biz insan
lar vahi ve ahlakszdk. Bir dizi popler kitap sava, iddet, hatta
sporla kendine k arayan zaptedilmez bir saldrganlk gdmz
olduunu savunarak bu konuyu ileyip duruyordu. Bir dier teori
de saldrganl mzn kendine has olduuydu, kendi trn ldren
yegane primatlar bizdik. Trmz gerekli ketlerneleri oluturacak
zaman bulamamt. Bunun sonucunda kurtlar ve aslanlar gibi "pro
fesyonel yrtclar" kadar bile kontrol altnda tutamyorduk sava
ma igdmz. Feci bir mizac m z vard ve onunla ba edecek ye
terli donanmmz yoktu.

AILEDEKi MAYMUNLAR

31

Genelde insann uygulad iddetin ve zelde Holokost'un bu

ekilde rasyonalize edilmeye balandn grrnek zor deil, dne
min nde gelen sesinin Almanca konumas da pek fayda getirrne
miti. Dnyaca nl Avusturyal balk ve kaz uzman Konrad Lo
renz de saldrganln genlerimizde olduunu hararetle savunuyor
du. ldrme insanln " Kabil damgas" hal ini almt.
Atiantik'in kar kysnda benzer bir gr Amerikal gazeteci
Robert Ardrey tarafndan savunuluyordu; Ardrey Australopithecus'
un avn diri diri yutan, uzuvlann birer birer ayrp, susuzluunu
lk kanla gideren bir etobur olduu tahminlerinden ilham almt.
Birka kafatas kemiinden bu sonuca atlamak epey canl bir hayal
gc gerektiriyordu, ama Ardrey katil maymun mitini bunun zeri
ne kurmutu. African Genesis te (Afrika'daki Kkenimiz) atamz,
doann hassas dengesini bozan, akl hastas bir avc olarak resmet
miti. Ardrey'nin demagoj i k szleri yleydi: "Ayaa kalkan may
munlardan doduk biz, yere den meleklerden deil, hem o may
munlar da silahl katillerdi. imdi neye aryoruz ki? Cinayetle
rimize, katliamlarmza, fzelerimize ve uyumayan dzenierimi
'

ze mi?"
nanmas zor ama popler biyolojinin bir sonraki dalgas bunun
da tesine gitmeyi baard. Ronald Reagan ve Margaret Thatcher'n
hrsn toplum iin, ekonomi iin ve hrs yapacak herhangi bir eyi
olanlar iin iyi olduunu vazettii sralarda biyologlar da bu gr
leri destekleyen kitaplar yaymlyordu. Richard Dawkins'in Gen
Bencildir'i, evrim kendini kollayan kolladna gre, bencilliin,
bizi aa eken bir kusurdan ziyade deiimin itici gc olarak g
rlmesi gerektiini retiyordu bize. Hrn maymunlar olabilirdik
ama yle olmamzn bir manas vard ve dnya bu sayede daha iyi
bir yer oluyordu.
Bu tr kitaplarn yan ltc dili -her eye kusur bulan igzarla
rn bo yere dikkatleri ekmeye alt gibi- kk bir sorun te
kil ediyordu. Baarl zellikler gelitiren genler nfus iinde yay
lr ve bylece yerleirler. Ama bunun iin kullanlan ''bencil" sfat
bir metafordan teye geemez. Bir tepeden aa yuvarlandka
zerine daha fazla kar toplayan kartopu da geliir ama biz genelde
kartoplarna bencil demeyiz. En u noktasna gtrldnde "her
ey bencillikten ibarettir" konumu kabus gibi bir dnya yaratr. Ya-

32

IIMIZDEKI MAYMUN

rattklar okun yazdklar eyin deerini artrdn gayet iyi bilen

bu yazarlar, bizi Hobbesu bir arenaya atarlar; bu arenada her ko
yun kendi bacandan as lr, insanlar sadece birbirlerini kandrmak
iin cmertlik yapar. Sevgi diye bir ey duyulmamtr, duyguda
lk yoktur, iyilik de sadece yan lsamadr. O zamanlarn en mehur
sz biyolog Michael Ghiselin'e aittir ve her eyi anlatr: "Bir z
geciyi tnnaladn m bir iyakann kann aktrsn."
Neyse ki bu karanlk, sevimsiz yer sadece hayal rn; iinde
gldmz, aladmz, sevitiimiz, bebekleri ppladmz
gerek dnya, ona taban tabana zt. B u kurgunun yazarlar bunun
farknda ve bazen insanlarn iinde bulunduu durumun onlar yaz
d kadar kt olmadn itiraf ediyorlar. Gen Bencildir bunun iyi
bir rnei. Dawkins, genlerimizin bizim iin neyin iyi olduunu bil
diini, insan hayatta tutan aygtn her kk arkn genterin prog
ramladn anlatp durduktan sonra kitabnn ta en son cmlesinde
pekala btn o genleri pencereden atabileceimizi syler: "Dnya
da kendini tekrar tekrar reten bu bencillerin diktatrlne isyan
edecek tek bir tr varsa o da biziz."
Yirminci yzyln sonunda doay amamz gerektii vurgula
nyordu. Darwin'in bu ile hi alakas olmasa da bu grn rekla
m Darvinci diye yaplyordu. Darwin de benim gibi insanlmzn
dier hayvanlarla paylatmz sosyal igdler zerine temelien
diine inanrd. Bu gr, temel igdlerini aacak "tek tr" oldu
umuzu iddia etmekten ok daha iyimser belli ki. kinci gre ba
klrsa, insan terbiyesi incecik bir kabuktan ibaret - miras almaktan
ziyade icat ettiimiz bir ey. Ne zaman onurlu denemeyecek bir ey
yapsak, cila teorisyenleri bize altta yatan korkun ekirdei hatrla
tacak: "Aln size insan doas ! "

eytani Yzmz
Stanley Kubrick'in, 2001: Uzay Yolculuu filminin al sahnesin
de, sersemletici tek bir imgeyle iddetin iyi olduu gsteri lir. nsan
slar arasnda kan bir kavgada, birisi dierine bir zebra kemiiyle
vurur, silah zaferle havaya kaldrlr ve binlerce yl sonra dnyann
etrafn dolaan bir uzay gemisine dnr.

AILEDEKI MAYMUNLAR

33

Saldrganl ilerlemeyle bir tutmak "Afrika'dan Gelme" denen

tezin altnda yatar, bu tez bulunduumuz yere soyknmla geldii
mizi syler. Homo sapiens gruplan Afrika'dan g ettiklerinde, on
lara ok benzeyen N eanderthal tr de dahil karianna kan btn
iki ayakl maymunlan ldrerek Avrasya'ya ilerlemilerdir. Man the
Hunter (Avc nsan), Demonic Males (eytani Erkekler), The lmpe
rial A nimal (Mtehakkim Hayvan) ve The Dark Side of Man ( nsa
nn Karanlk Yn) gibi balklar tayan kitaplarn ounun mer
kezinde kana susamlmz vardr, ata modeli olarak empanzeyi
alrlar - erkek empanzeyi. lk James Bond fi lmlerinde peine d
len bombalar gibi, erkekler diiler iin kavga eder ama diiler, e
ve annelikleri hari nadiren hikayeye girer. Btn kararlan erkek
ler alr, btn dvleri onlar yapar- evrimin ounun da onlardan
kaynakland ima edilir.
Her ne kadar empanze, Janus kafamzn eytani yzn temsil
eder olduysa da eskiden byle deildi. Lorenz'Ie Ardrey'nin "Kabil
damgamzn" altn izdii zamanlarda, vahi empanzeler tembel
tembel aatan aaca dolap meyve toplamaktan baka bir ey yap
myorlard. Katil maymun grnn savunucular -ki saylar hay
li fazlayd- bu bilgiyi kendi karlarna kullandlar. 1960'ta Tanzan
ya, Gombe Deresi'nde almaya balayan Jane Goodall'dan keyif
lerine gre alntlar yaptlar. O sralarda Goodall, empanzeleri ha
len Fransz filozof Jean-Jacques Rousseau'nun soylu vahi leri ola
rak sunuyordu: bakalaryla balant kurmaya ya da rekabet etme
ye ihtiya duymayan, kendi kendine yeten yalnzlar. empanzeler
onnanda tek bana ya da srekli yeleri deien kk "ekipler"
halinde dolayorlard . Yegane kalc balar anneyle, ona baml
yavrusu arasndayd. Maymunlarn cennette yaadnn dnl
mesine amamal .
Bu izlenimlere i l k dzeltmeler, 1 970'1erde, Gombe'nin biraz g
neyindeki Mahale Dalar'nda empanzeleri inceleyen Japon bili
minsanlarndan geldi. Amerikal ve Avrupal biliminsanlannn "bi
reyci" nyarglaryla ilgili ciddi pheleri vard . B ize bu kadar ya
kn bir hayvann nasl szn etmeye deecek bir toplumsal hayat
olmazd? empanzelerin her gn farkl bir ahbaplanyla taklsalar
da, dier topluluklardan ayr, tek bir topluluun yesi olduklann
ortaya kardlar.

34

IIMIZDEKI MAYMUN

kinci dllzclnc, vahi empanzelerin bar olduklan dnce

sine geldi; kimi antropologlar bu dnceyi, insan doasnn dou
tan saldrgan oldugu fikrini rtmek iin kullanyordu. Bunun aley
hinde iki kant ortaya kt. nce empanzelerin ebekleri avlad
n, kafataslarn krdn ve onlar canl canl yediini rendik. Bu
onlar etobur yapyordu. Sonra 1 979'da, National Geographic'in k
sayfalar maymunlarn birbirlerini de ldrdklerini, bazen kur
banlarn yediklerini duyurdu . Bu onlar hem katil hem yamyam
yapyordu. Haberde, kendi alanlarnn dndaki gafil dmanlarn
izini sren, onlar kuatmaya alan ve lene kadar vahice dven
empanze izimieri de vard. lk bata bu haberler sadece bir iki kay
naktan gdm gdm geliyordu ama sonra bu sznt, grmezden gel
meyi imkanszlatran bir akntya dnt.
B u resim katil maymun resmiyle kaynat. Artk empanzelerin
ldrmek iin iz srdn ve birbiriyle savaan topluluklar iinde
yaadn biliyorduk. Sonraki kitaplarndan birinde Goodall, insan
saldrganln eitim ve kaliteli televizyon programlaryla ama
umudunda olan bir grup akademisyene bu haberi nasl verdiini an
latr. B izim yegane saldrgan primatlar almadmz mesaj hi ho
karlanmam: Donakalan meslektalar ondan bu kantlar fazla
ne karmamasn hatta yaymlarnamasn istemiler. Bazlan da,
aratrmaclarn -orada doal olarak bulunmayan fazlasyla besleyi
ci bir yiyecek olan- muz datt Gombe'deki kampn, saldrganlk
seviyesini hastalkl bir biimde artrdn ne srm. Kamp ala
nndaki rekabet en ince ayrntsna kadar belgelenmiti, ama asln
da en ciddi sava oradan ok uzakta meydana gelmiti. Goodall onu
eletireniere direndi : " Her ne kadar rahatsz edici olsalar da gerek
lerle yzlemenin, bir inkar vaziyetinde yaamaktan daha iyi oldu
unu dnyorum, " dedi.
Muz eletirisi pek tutmad : Fazladan yiyecek datlnayan ba
ka Afrika kamplarnda da savaa rastlanmt. Basit hakikat uydu:
Vahi iddet empazenin doal yapsnn bir parasyd . Bunu ser
gilemek zorunda deildiler -gerekten de ok bar grnen baz
empanze topluluklar vard- ama buna muktedirdiler ve sklkla
da icra ediyorlard. Bu durum bir taraftan katil maymun teorisini
desteklerken, bir taraftan da altn oydu. Larenz'le Ardrey, kendi t
rne kar ldrc g kullanmann sadece insana mahsus oldu-

AILEDEKI MAYMUNLAR

35

unu iddia etmilerdi, halbuki sadece empanze deil, srtlan, as

lan, langur ve daha pek ok hayvan zerindeki gzlemler, sk rast
lanmasa da kendi trn ldrmenin yaygn olduunu gsterdi. Sos
yobiyolog Ed Wilson, herhangi bir hayvann bin saatten fazla gz
lenmesi halinde biliminsanlarnn mutlaka lmle biten bir dv
grecei sonucuna vard. Bir karnca uzman olarak konuuyordu,
yani kitle halinde saldrp ldren bceklerin uzman olarak. Wil
son'n kelimeleriyle, "Rutin bir biimde suikastler, atmalar ve
meydan savalar gerekletiren karncalann yannda insanlar din
gin pasifisler saylr".
empanzenin karanlk ynnn kefiyle -"kayp cennet"- Rous
seau kap dar edilip Hobbes ieri buyur edildi. Maymunlardaki
iddet, bizim de acmasz olacak ekilde programlandmz anla
mna geliyordu kukusuz. B u gr evrim biyologlarnn genetik
olarak bencil olduumuz iddiasyla birleince btn talar yerine
oturdu. Artk insanla dair tutarl ve rtlemez bir gr vard.
empanzeye baktn m ne menem canavarlar olduumuzu anlarsn,
sav hakimdi.
empanzeler bylece hrn insan doas fikrini glendirmi
oldular, halbuki pek byk bir zahmete gerek olmakszn tam tersi
ni de yapabilirlerdi. Ne de olsa empanzelerde iddet yle her gn
rastlanan bir hadise dei l : Biliminsanlarnn onu ortaya karmas
onlarca yl srd. Keiflerinin tek ynl etkisinden rahatsz olan
Goodall da empanzelerin iyi ynlerini, hatta merhametlerini ay
dnlatmak iin kahramanca arpt, ama beyhude. Bilim kararn
vermiti: Katil daima katildir.
empanzeler iddet kullanyor olabilirler ama ayn zamanda
toplumlarnn gl denetleme mekanizmalar ve dengeleri vardr.
B unu gnn birinde Hollanda'daki Arnhem Hayvana! Bahesi'nde
aka grdm. Etraf hendekle evrili ormanlk bir adann kysn
da tmaklarmz yiyerek bekleiyorduk. Hollandaca "kk gl"
manasma gelen Roosje adn taktmz yeni domu minik em
panze iin endieliydik. Roosje'yi Kuif evlat edinmiti. St olma
dndan, yavruyu biberonla beslerneyi retmilerdi ona. Bu plan
hi tahmin etmediimiz kadar iyi yrmt. Maymunun bu basit
becerisi bizim iin dev bir baaryd, en azndan yle hissediyor
duk. Ama imdi anneyi yeni kzyla birlikte dnyann tm hayvanat

36

IIMIZDEKI MAYMU N

bahelerindeki e n byk empanze topluluuna brakyorduk, ie

ride drt tehlikeli, yetikin erkek de vard. Rakiplerini sindirrnek is
teyen erkek empanzeler btn tylerini kabartarak zerine koar,
bylece daha iri ve tehditkar grnrler. Maalesef o anda toplulu
un korkusuz lideri Nikkie de tam bu vaziyetteydi.
Erkek empanzelerin ok hain mizaiar vardr ve yle kuvvet
lidirler ki bir insan kolayca alt edebilirler; fkelendiklerinde de
netlemek imkanszdr. Yani Roosje'nin kaderi maymunlarn elin
deydi. Sabahleyin grubun tepkisini lmek iin Kuifi kafeslerin
nnden geirmitik. Hepsi Kuifi tanyordu ama Roosje yeniydi.
Kuif erkeklerin kafesinin yanndan geerken bir ey dikkatimi ek
ti. Nikkie parmaklklarn arasndan ona doru hamle etmi, Kuif
keskin bir lkla ondan kamt. Erkek, Kuifin karnma sarlm
duran Roosje'yi hedeflemi gibiydi. Sadece Nikkie bu ekilde dav
rand iin onlar gruba yava yava altrmaya, Nikkie'yi de en
son aralarna brakmaya k arar verdim. Esas mesele Kuifi onunla
yalnz brakmamakt. Gruptaki koruyucuianna gveniyordum.
Vahi ortamda empanzeler bazen kendi trlerinden yavrular
ldrebilir. Baz biyologlarn teorilerine gre bunun sebebi erkek
lerin diileri dlleme konusundaki rekabetidir. Srekli mevki kav
gas yapmalarn ve kendilerine ait olmayan yavrular ldrmeleri
ni aklayan bir teori bu. Nikkie, Roosje'yi dardan gelmi, kesin
likle yavrusu olamayacak bir bebek olarak grebilirdi. Bu da tedir
gin edici bir durumdu nk araziden bildirilen o feci sahnelerden
birine ahit olabileceimiz anlamna geliyordu. Roosje parampara
edilebilirdi. Haftalardr onunla ilgilendiim, Kuifin onu besleme
sine yardm ettiim ve onu kendim de beslediim iin normalde ol
may tercih ettiim mesafeli gzlemci deildim.
Adaya ktnda topluluk yelerinin ou Kuifi sarlarak kar
lad, bebee kaamak baklar frlatyorlard. Herkes ardnda Nik
kie'nin bekledii kapya kaygyla bakyor gibiydi. Baz genler et
rafnda gezinip durduklar kapy tekmeliyor, neler olacan merak
ediyordu. Bu srada en yal iki erkek Kuife yakn duruyor ve son
derece dostane davranyordu.
Yaklak bir saat sonra Nikkie'yi adaya braktk. ki erkek Kuifi
brakp, onunla yaklamakta olan Nikkie'nin arasna geti. Ellerini
birbirlerinin omuzlarna koymulard. Senelerdir birbirlerinin can

AI LEDEKI MAYMUNLAR

37

dman olduklar dnldnde grlmeye deer bir manza

rayd bu. Belki de bizim korktuumuz eyden korktuklar iin gen
l idere kar birlemilerdi. Btn tylerini dikmi olan Nikkie hay
li rktc bir tavrla yaklat, dier ikisinin kmldamaya niyeti ol
madn grnce duralad. Kuifin savunma timi patrona o ekilde
dik dik bakarken inanlmaz kararl grnm olmal nk Nikkie
kat. Yzlerini grememitim ama maymunlar da hemcinslerinin
yz ifadelerini bizim kadar iyi okuyabil irler. Nikkie daha sonra K u
ife, dier erkeklerin dikkatli baklar altnda yaklat. ok kibard.
lk bataki niyetinin ne olduu sonsuza kadar bir muamma olarak
kalacak ama bu grnt karsnda rahat bir nefes aldk ve Kuifin
eitimini birlikte stlendiimiz bakcyla kucaklatk.
empanzeler bir potansiyel iddet bulutu altnda yaar; hem
hayvanat bahelerinde hem de doada bebek katl nde gelen lm
sebeplerindendir. Ama neticede bir tr olarak bizim ne kadar saldr
gan olduumuzu tartrken empanze davran yapbozun sadece
bir parasn oluturur. Asl en yakn atamzn davran bize daha
ok ey sylerdi. Maalesef onlara dair bilgimizde byk gedikler
v ar, hele on bin yldan daha geriye baktmzda. Daha nceden de,
son birka binylda olduumuz kadar gaddar olduumuza dair sa
lam kantlar yok. Evrim asndan birka binyl devede kulaktr.
Milyonlarca yl nce dnya zerindeki nfuslarnn ne kadar az
olduu dnlrse, atalarmz, birbiriyle kavga edecek fazla bir e
yi olmayan kk avc toplayc gruplar halinde rahat bir hayat sr
dryordu belki de. Bu, onlarn dnyay fethetmelerine mani deil
di. En iyi uyum salayanlarn hayatta kalmas, onlarn uyum sala
yamayanlarn ortadan kaldrlmas olarak alglanr sklkla. Ama ev
rim yarn daha iyi bir baklk sistemine sahip olmakla ya da ye
mek bulma konusunda daha becerikti olmakla da kazanabilirsiniz.
Dorudan atmayla bir tr nadiren bir dierinin yerini alr. Dola
ysyla N eanderthalleri ortadan kaldrmam olabiliriz, sadece sou
a daha iyi direndi k ya da avclk konusunda daha baarlydk belki.
Baarl insanslarn, apraz dllenme yoluyla daha az baarl
olanlar "sourmu" olmas kuvvetle muhtemel, bu yzden de Ne
anderthal genlerinin halen bizde varln srdrp srdrmed ce
vaplanmam bir soru. Birisiyle Neanderthal'e benziyorsun diye dal
ga geenler iki kere dnmeli. Moskova'da bir laboratuvarda, bir

38

IIMIZDEKI MAYMUN

kafatas zerinde yeniden yaplandrlm arpc bir Neanderthal

yz grrntm. Biliminsanlan, lkelerinin nde gelen siyaseti
lerinden birine tekinsiz bir benzerlik gstermesi nedeniyle bst hal
ka amaya cesaret edemediklerini sylemilerdi; siyaseti bu ben
zerl ikten pek memnun olmayabilirdi.

Gizli Kalm Maymun

Bir bonoboyu kazynca altndan bir riyakar kar m?
Cila teorisinin bednam ieriinin sadece insan balarlna emin
olabiliriz. H i kimse hayvanlarn birbirlerinin gzn boyamaya
altn iddia etmeyecektir. nsanln durumunu tartrken may
munlar ite bunu iin elzem. Zaman zaman da olsa zorba olmadk
larn gsterirlerse, iyiliin insan icad olduu mefhumu zayflama
ya balar. Duygudal k ve bilerek yaplan zgecilik gibi ahiakn te
mel direkleri baka hayvanlarda da bu lunursa cila teorisini tmy
le reddetmek zorunda kalacaz. Darwin "Pek ok hayvan bir die
rinin ac ya da tehlike altnda olma gibi duygularn paylaabili
yor," gzleminde bulunduunda bunun farkndayd.
Elbette duygu paylam vardr. Yaral bir arkadalarna bakmak,
birisi geride kaldnda yavalamak, bakasnn yaralarn temizle
mek, trmanma becerisini kaybetmi ihtiyarlara aatan meyve ta
mak, maymunlarn yapmad ey deildir. Araziden gelen rapor
lardan birinde, yetim bir yavruyu evlat edinen, bir yerden bir yere
giderken bu hastalkl yavruyu tayan, onu tehlikeden koruyan,
aralarnda muhtemelen bir akrabalk ba olmad halde hayatn
kurtaran yetikin bir erkek empanzeden bahsediliyordu. 1 920'1erde
Amerikal maymun uzman Robert Yerkes, Prens Chim adl gen bir
empanzenin, lmcl bir hastala yakalanm Panzee adl arkada
na gsterdii ilgiden yle etkilenmiti ki, "Onun Panzee'ye kar
zgeci ve duyguda davrann anlatacak olsam maymunlar ideali
ze ettiim sylenirdi," itirafnda bulunmutu. Yerkes'in, Prens Chim'
in hassasiyetine duyduu hayranlk ok manidardr, hele primatolo
ji tarihinde gelmi gemi herkesten fazla maymun bireyi tand
dnlrse. Bu iyi huylu, kaak antropoidden, Almost Human (Ne
redeyse nsan) balkl kitabnda bahsetmi, Prens Chim'in normal

AI LEDEKI MAYMUNLAR

39

bir empanze olmadna dair phelerini dile getirmiti. lmn

den sonra yaplan bir aratrma onun gerekten de bir empanze de
il bonobo olduunu ortaya kard . Yerkes bunu bilmiyordu - bo
nobonun ayr bir tr olduu ancak seneler sonra kabul grecekti.
Bonobolarla empanzelerin davranlarn karlatrmak iin ya
plan i lk aratrma I 930'1arda Hellabrunn Hayvanat B ahesi'nde sr
drld. Eduard Tratz ve Heinz Heck bulgularn 1 954'te yaymla
dlar. bonobo sava s rasnda bir gece ehir bombalandnda
ok korkmu, kalp krizinden lmlerdi. Hayvanat bahesinin b
tn bonobalarnn korkudan lmesi ama empanzelerin ayn kaderi
paylamamas, bonobolarn ne kadar duyarl olduunun bir dier
kantdr. Tratz ve Heck bonobolarla empanzeler arasndaki fark
larn uzun bir listesini karmlard; bonobonun grece barll
, cinsel davranlar ve ksnll de listedeydi . Saldrganlk bo
noboda hi rastlanmayan bir ey deildir ama empanzelerin bir
birlerini maruz braktklar muamele, mesela srmak ve btn g
cyle vurmak, bonobolar arasnda nadiren grlr. Bir erkek em
panzenin btn tyleri, en ufak bir kkrmada dikilir. Yerden bir
dal alp zayf grd herkese meydan okur. empanzelerde mev
ki ok nemlidir. Bonobo ltleriyle bakldnda empanze vah
i ve ehlilememi bir hayvandr ya da Tratz ve Heck'in deyiiyle,
"Bonobo, yetikin empanzenin eytani Urkraft'ndan [ilkel g]
ok uzak, olaanst duyarl, nazik bir mahluktur."
Madem bunlar 1 954'te biliniyordu, neden bonobo insan saldr
ganl konusundaki tartmalarda yoktu ve u anda neden daha
fazla tannmyor, diye sorulabilir. Bu alma Almanca yaymlan
mt ve ngilizce konuan biliminsanlarnn ngilizceden baka dil
lerde yazlanlar okuduu zamanlar ok geride kalmt . Ayn za
manda bu aratrma sadece birka gen, tutsak maymunu kapsyor
du, bilimsel rnekleme asndan zayft, bu yzden de kulaa ok
ikna edici gelmemi olabilir. Grece daha ge tarihlerde balayan
bonobo arazi aratrmalar, dier byk maymunlar zerine yap
lan aratrmalardan onlarca yl geridedir. Bir dier sebep de kltr:
Bonobo erotizm i pek az yazarn deinmek istedii bir konuydu. G
nmzde de durum ayn. I 990'larda B ri tanyal bir kameraman eki
bi, bonobolar filme almak iin Afrika'nn cra ormaniarna gitti
ama ne zaman "utan verici" bir manzara merceklerinde belirse ka-

40

I I MIZDEKI MAYMUN

meralar kapattlar. Ekibe yardmc olan Japon biliminsanlar neden

cinsell ii belgelemediklerini sorduklarnda, "Seyircilerimizin ilgi
sini ekmez," karln aldlar.
B tn bunlardan daha da nemlisi, bonobolarn insan doasna
dair yerleik fikirlere uymamas. i nann bana, aratrmalarda birbir
lerini katiettikleri ortaya ksa imdiye herkes bonobolar ezberle
miti. Asl sorun barllklar. nce bonoboyu tansaydk, empan
zeyi daha sonra, hatta hi tanmasaydk ne olurdu hayal etmeye a
lyorum bazen. nsan evrimi hakkndaki tartma belki bu kadar
iddet, sava, erkek egemenlii zerinden deil; cinsellik, empati,
zen ve ortaklk zerinden yrrd. Ne farkl bir entelektel co
rafyaya sahip olurduk kim bilir!
Ancak bir dier kuzenimizin ortaya kmasyla katil maymun
teorisinin hkm azalmaya balad. Bonobolar bu fkre hi aina
deilmi gibi davranrlar. Bonobolar arasnda hi lmcl sava ol
maz, avclk ok azdr, erkek egemenlii yoktur ve muazzam cin
sellik vardr. empanze eytani yzmzse, bonobo meleksi yz
mz olsa gerek. Bonobolar savamaz seviir. Primat dnyasnn hi
pi leridir onlar. 1 960'larda bir ailenin, eve geri dnmek isteyen uzun
sal, ot tttren kara koyunla ba ne kadar beladaysa, bilimin de
ba bonobolarla o kadar beladayd. Iklan kapadlar, masann al
tna saklandlar ve davetsiz misafirin gitmesini umdular.
Bonobo kesinlikle bizim amzn maymunu. Margaret Thatc
her i bireyciliini ortaya serdiinden beri durular ok deiti.
"Toplum diye bir ey yoktur," demiti kendisi. "Tek tek kadnlar ve
erkekler ve aileler vardr." Thatcher'n bu yorumu, zaman n evrim
grnden etkilenmi olabilir ya da belki bunun aksi olmutur. Her
nasl olduysa, yirmi yl sonra, iirilmi borsa balonuna byk irket
skandallar son ineyi batrdnda, saf bireycilik kulaa o kadar
haval gelmemeye balad . Enron ncesi dnemde kamuoyu -sanki
oldum olas bilmiyormu gibi- dizginsiz kapitalizmin nadiren in
sandaki iyi ynleri ortaya kardn tekrar fark etmeye balad.
Reagan ve Thatcher'n "hrs ayetleri " bayatlad . Kapitalizmin pey
gamberlerinden Merkez Bankas Bakan Alan Greenspan bile fre
ne basmann iyi olacan ima etti. 2002'de ABD Senatosu'ndaki bir
kurulda, " nsanlar gemi nesillere nazaran daha hrsl olmu dei l.
Hrsn ifade bulduu alanlar muazzam fazlalat,"' dedi.

AILE DEKI MAYMUNLAR

41

Evrim biyolojisini takip edenler buna paralel bir hissiyat dei

ikliinin farkna varm olmal. Aniden kitap balklar deiti, Un
to Others (Bakalarna zenle), Evo/uionary Origins l{ Morality
( Ahiakn Evrimsel Kkenleri), The Tending /nstinct (htimam g
ds), The Cooperative Gene ( birlii Geni) ve benim kendi kita
bm Good Natured (yi Huylu). Saldrganlk ve rekabetten daha az;
ball ktan, toplumlarn birlikteliklerinden, zen ve alakann kken
lerinden daha fazla sz edilmeye baland. B ireyin daha geni bir b
tn ierisinde aydnlanm ahsi karlar vurgulanmaya balad.
karlarn att yerde, rekabet btnn iyilii iin dizginleniyordu.
Dnemin dier ekonomi gurularnn yan sra Klaus Schwab,
"sadece kurallarla deil deerlerle de" i yapmann zaman olduu
nu ilan etti. Bir taraftan evrim biyologlar da "rasyonel olarak ahsi
kar peinde komann bazen kt bir strateji" olduunu srarla sy
lemeye baladlar. Belki iki gelime de kamuoyunun duruundaki
daha geni savrulmalardan kaynaklanyordu. Savan ykt eko
nomilerini yeniden ina eden ve ksa sre nce hayalini bile kura
madklar bir refaha ulaan sanayilemi dnya nihayet oda sos
yal alana kaydrmaya hazrd. Bir karar vermek lazmd: Thatcher'
n sand gibi ayr ayr kk adalarda oturan Robinson Crusoe'lar
mydk, yoksa birbirleriyle ilgilenen ve varolu sebebini birbirle
rinde bulan insanlardan oluan, i ie gemi karmak topluniann
yeleri miydik?
B irinciden ziyade ikinci olasla yakn duran Darwin insania
nn ahlakl olacak ekilde dnyaya geldiklerine ve hayvan davran
nn bu fikri desteklediine inanrd. Tand bir kpein, arkada
olan hasta kedinin sepeti yanndan her geite onu bir-iki kere
yaladn anlatmt. Kpein olumlu duygulannn bir iareti oldu
unu sylemiti Darwin bunun. Ayn zamanda ensesi yaral bir hay
vanat bahesi bakcsnn hikayesini de anlatmt. Kafesini temiz
Iedii hain bir babun amt yaray. Babun, kk bir Gney Ame
rika ebeiyle birlikte yayordu. Kafes arkadandan lesiye kor
kan ebek, bakcnn yakn dostuydu ve saldr srasnda srp ba
rarak babunun dikkatini datm, bakcnn hayatn kurtarmt.
Kk ebek, dostluun zgeci lie tercme olduunu gstererek
hayatn tehlikeye atmt. Darwin, bunun insanlar iin de geerli ol
duunu dnyordu.

42

IIMIZDEKI MAYMUN

Bonoboyu ve sinirbil imin son bulgularn daha bilmiyorduk o

zamanlar. nsanlar beyin tarayclara balayp, ahlaki ikilemleri
zmelerini isteyen uzmanlar, bylesi ikilemlerin beynin derinle
rindeki kadim duygusal merkezleri harekete geirdiini kefettiler.
Ahlaki karar alma mekanizmas, bym neokorteksimizde y
zeysel bir olgu olmak yle dursun, grne gre milyonlarca yl
lk sosyal evrime dayanyor.
Belki ok ak bir eyi dile getireceim ama ahlakn, kltrel ya
da dini cila olduu gryle elien bir durum bu. Yanl olduu
apak bir konumun nasl olup da bunca yl savunulduuna aarm
hep. Neden zgeciler ikiyzl bulundu, neden hisler tartmann d
nda brakld, neden cesaretle Ahlaki Hayvan ad verilmi bir ki
tap, ahiakn bizim iin doal olduunu inkar etti? nk evrim hak
knda yazanlar "Beethovcn hatas" yapyorlard. Srele rnn bir
birine benzemesi gerektii sansn kastediyorum bundan.
Ludwig van Beethoven'in mkemmel bir biimde kurulmu
mziini dinlerken, hi iyi snmayan dairesinin neye benzediini
gznn nne getiremez insan. Onu grmeye gidenler, bestecinin,
dnlebilecek en pis, le kokulu, dank evde yaadndan, or
taln yemek artklar, boaltlmarn oturaklar, pis kyafetlerden ge
i lmediinden, iki piyanosunun toza ve katlara gml olduun
dan ikayet ederlerdi. Maestronun kendisi yle paspal grnrd ki
bir keresinde sokak serserisi diye tutuklanmt. Hi kimse Beetho
ven'in karmak sonatiarn ve asil piyano konertolarn nasl by
le bir domuz ahrnda yarattn sormaz. Hepimiz harika eylerin,
acayip koullar altnda oluabileceini, sre ve rnn farkl ey
ler olduunu, bu yzden de yemeklerinden ok memnun olduu
muz bir tokantada nadiren mutfa grmeye gittiimizi biliriz.
Yine de bu ikisini kartrmak, bazlarnn, '' Doal seilim ac
masz, zalim bir eleme sreci olduuna gre, acmasz, zalim mah
luklar retmi olmal," inancna saplanmalarna sebep olmutur. Ha
in bir sre hain davranlar retmelidir, daha dorusu genel ka
naat bu yndedir. Ama doann ddkl !enceresi hem (kendi yav
rular dahil) km ldayan her eye atiayan balklar, hem de bir lane
si ynn ardnda hep birlikte karaya vuracak kadar birbirine
bal pilot balinalar yaratmtr. Doal seilim hayatta kalan ve re
yen organizmalan yeler, bu kadar basit. Bu ii nasl baaracaklar

AILEDEKI MAYMUNLAR

43

onlara kalmtr. Dierlerine gre daha az ya da fazla saldrgan, i

birliine ak, zenli olduu iin stnlk salayan her organizma
genlerini yayacaktr. Sre baanya giden yolu belirlemez, Viya
na'daki bir dairenin penceresinden hangi mziin szleceini be
lirleyemeyecei gibi.

Maymunlar zmiemek
Arnhem Hayvanat Bahesi'nde akamzerleri, Roosje'yi biberonla
beslernesi iin, bakctarla birlikte Kuifi arrdk. Evlatlyla
birlikte ieri gelmeden nce hep ilgin bir tren cereyan ederdi.
Uzun ayrlklardan sonra maymunlarn birbirlerini perek ve ku
caklayarak (empanzelerde) ya da cinsel temasla (bonobolarda) se
lamladklarn grmeye almtk. Ku if hoa kal yapan (biz hoa
kal "diyen" deriz ama maymun sadece "yapabilir") grdm ilk
maymundu. Ku if binaya girmeden nce, grubun saylan alfa diisi
ve en iyi arkada Mama'ya gidip onu perdi. Ondan sonra da yine
ayn eyi yapmak iin en yal erkek olan Yeroen'i arard . Yeroen
adann teki ucunda uyuyor olsa ya da arkadalarndan biriyle bir
trnar seansnn ortasnda olsa bile Kuif onu bulmak iin epey dola
rd. Ev sahipleriyle vedatamadan bir partiden ayrlmayz biz de.
Selamiamak iin gerekli olan yegane ey tandk bir bireyi g
rnce duyulan mutluluktur. ou sosyal hayvan bu tepkiyi sergiler.
Hoa kal demek daha karmak nk gelecei grmeyi, birisini
bir sreliine gremeyeceini bilmeyi gerektiriyor. Gnn birinde
bir dii maymun gece yatt kafesten btn saman toplayp adaya
tadnda da benzer bir bakn farkna varmtm. Hibir empan
ze kucanda samanla yrmediinden bu durum dikkatimizi ek
miti. Kasm ayyd ve hava gittike souyordu. Grne gre bu
dii darda scak scak oturmaya karar vermiti. Samanlar topla
d srada souu hissediyor olamazd -s tnal bir binadayd- de
mek ki bir gn nceden, ertesi gn havann nasl olacan tahmin
etmiti. Btn gn saman yuvasnda geirdi, herkes almak iin
beklediinden bir an olsun iinden ayrlmad.
oumuzu maymunlar incelemeye eken ite bu tr zeka r
nekleri. Sadece ounu baka hayvanlarla paylatklar saldrgan

44

IIMIZDEKI MAYMUN

ya da cinsel davranlar deil, yaptklar her ie kattklar artc

ngr ve incelik ler. Bu zekay yakalamak genelde zor olduundan
tutsak maymunlar zerinde yaplan aratrmalar son derece nem
l i . Nasl hi kimse, bir ocuun zekasn onun okul bahesinde na
sl kotuuna bakarak lmyorsa, maymun idrak zerindeki ara
trmalar da yz yze bir yaklam talep ediyor. Maymunlara sorun
lar sunmak gerekiyor ki nasl zdkleri grlebilsin. yi koullar
daki (geni ak alana ve doal grup byklne sahip) tutsak
maymunlarn bir baka stnl, davranlarnn arazideki lere na
zaran daha yakndan izlenebilmesi. Arazidekiler en kritik anlarda
allarn arasnda gzden kaybolabiliyor.
En sevdiim ofisimin (bende ofis bol ) Yerkes Arazi stasyonu'n
daki empanzelere bakan bir penceresi var, bylece olup biten her
eyi grebi liyorum. Benden saklanamyorlar (ne zaman yemeimi
aktrmadan yemeye alsam anlald zre, ben de onlardan).
ktidar politikalar, kavgalardan sonra barmalar ve alet kullanm
nn nce tutsak maymunlarda gzlenip, sonra araziden teyit alma
snn sebebi basit gzlem. Genelde drbnle gzlem yapp, ahit
olduumuz her sosyal olay bilgisayara kaydediyoruz. Oyun, cin
sellik, saldrganlk, tmar, bebek bakm ve her kategori iindeki yz
lerce ince ayrm iin uzun bir kodlar l istemiz var ve "kim kime ne
yapt" formatnda srekli veri giriyoruz. Olaylar ok karmak bir
hal alrsa, mesela byk bir kavga koparsa ya filme ekiyor ya da
spor spikeri gibi teybe anlatyoruz. Bu ekilde yzlerce, binlerce
gzlem biriktiriyor, sonra verileri dzenlemek iin bir bilgisayar
program kullanyoruz. imizden byk zevk alsak da primat ara
trmalarnn bezdirici bir taraf da var.
Maymunlara bir problem sormak istediimizde onlar gruptan
ayrp kk bir binaya anyoruz. Yardmc olmaya zorlayama
yacamz iin istekli olmalarna gvenmekten baka aremiz yok.
Maymunlar sadece kendi isimlerini deil dier maymunlarn isim
lerini de bil iyorlar, bylece A bireyinden B'yi armasn rica ede
biliyoruz. in hilesi, deneyi ho bir tecrbe haline getirebilmek.
Joystick'leri olan bilgisayarlar ok ilgilerini ekiyor. Yardmcm
iinde aygtlarn bulunduu arabayla grnd anda gnlller
sraya giriyor. Bi lgisayann annda geribesleme yapmas ocuklar
gibi maymunlarn da ok houna gidiyor.

AILEDEKI MAYMU NLAR

45

Deneylerden birinde Lisa Parr, Yerkes empanzelerine, benim

Arnhem Hayvanat Bahesi'nde ektiim yzlerce empanze foto
rafn gsterdi. Aralarnda okyanus olduundan bu yzleri hi gr
mediklerine emindik. Bilgisayar ekrannda bir yz beliriyordu, son
ra bir tanesi ilk grnen yzn ayns olmak zere iki yz. empan
ze oku birincisiyle ayn olan yze gtrdnde bir yudum meyve
suyu veriliyordu. Daha nce de sima tanma testleri yaplmt ama
empanzeler bu konuda pek iyi deildi. Geri nceki deneylerde,
ayrt etmesi daha kolay olduu sansyla insan yzleri kullanlm
t. empanzeler iin durum farklyd. Baka empanze yzlerini ta
nmak konusunda daha baarlyd lar. Lisa, sadece ayn yzn fark
l resimleri arasndaki benzerlikleri deil, anneyle ocuklar arasn
daki benzerlikleri de grdklerini tespit etti. Aile albmnze bak
tmda, nasl kimin sizin kimin einizin akrabas olduunu anlaya
bilirsem, empanzeler de akrabalar arasndaki benzerlii ayn e
kilde anlayabiliyordu. B iz kendi yzlerimize kar ne kadar duyar
lysak onlar da kendilerininkine o kadar duyarlyd.
Baka bir aratrma empanzelerin birbirlerine bilerek bir eyler
gsterip gstererned sorusuna cevap aryordu. Daha nce anlat
tm Kanzi ve Tamuli hikayesi bunu yapabildiklerini gsteriyor
ama bu iddia halen tartmal . Baz biliminsanlar, bizim yapt
mz gibi parmakla ya da elle iaret etme zerine odaklanyor. Ger
i ben bu kadar snrl bir bak as benimsernek iin bir sebep g
remiyorum. Nikkie bir keresinde benimle ok daha incelikli bir
teknik kullanarak iletiime gemiti. Benim hendein zerinden
yabani yemiler atmama almt. Bir gn veri toplama iine dalp
hemen arkarndaki allardan sarkan yemileri tmyle unutmuum.
Nikkie unutmamt. Tam karma oturdu, kzl kahverengi gzleri
ni benimkilere kilitledi ve -dikkatimi ektiini anladktan sonra
ban ve gzlerini aniden evirip sol omzumun zerinde bir yere
sabitledi. Sonra tekrar bana bakp hareketi tekrar etti. B ir maymu
na nazaran daha anlaysz olabilirim ama ikincide onun baklar
n takip ettim ve yemileri grdm. Nikkie ne istediini tek bir ses
ya da el hareketi kullanmadan ifade etmiti. Byle "iaret etmek"
iin bakasnn sizin grdnz eyi grmediini anlamanz gere
kir; bu da herkesin ayn bilgiye sahip olmadnn farknda olduu
nuz anlamna gelir.

46

II MIZDEKI MAYMU N

Kanzi'nin yuvas olan Dil Aratrma Merkezi'nde, Charles Men

zel tarafndan ok aklayc bir iaret deneyi yaplmt. Charlie,
Panzee adndaki dii empazenin kafesi yaknnda aalk bir yere
yiyecek gmyor ve bu srada Panzee'nin onu seyretmesine izin
veriyordu. Panzee, yiyecek saklama faaliyetini parmaklklar arka
sndan gryordu. Charl ie'nin bulunduu yere gidemeyeceinden,
yiyecei almak iin insan yardmna muhtat. Charlie, allklar
arasnda yere kk bir ukur kazp iine bir eker ya da ikolata
saklard. Bazen bunu akam herkes gittikten sonra yapard. Yani
Panzee bu grd eyi ertesi sabaha kadar kimseye anlatamazd.
Ertesi sabah bakc lar geldiinde deneyden haberleri bile olmuyor
du. Panzee'nin nce bakcnn ilgisini ekmesi, sonra da onun bildi
i eyi bi lmeyen, hatta ilk bata neden "bahsettiini" bile anlama
yan birine bilgi vermesi gerekiyordu.
Panzee'nin becerisini bir keresinde bana canl olarak gsteren
Charlie, maymunlarn zihinsel becerileri konusunda bakclarn, bu
hayvanlarla her gn iliki iinde olmayan filozof ve psikologlara
nazaran daha olumlu eyler dndn syledi bana. Panzee'nin
karsnda onu ciddiye alan insanlarn bulunmas deney iin elzem
di. Panzee'nin yardma ard insanlarn hepsi ilk bata davran
na ardklarn ama ok gemeden onlardan ne istediini anla
dklarn sylemilerdi. Onun iaretlerini, ka gz hareketlerini, so
lumalarn, barnalarm takip ettiklerinde ormanda sakl olan eyi
bulmakta hi zorlanmamlard. Onun talimatlar olmasa nereye
bakacaklarn bilemezlerdi. Panzee asla yanl bir yeri ya da daha
nce kullanlan bir yeri iaret etmemiti. Sonuta maymun, hafza
snda mevcut olan gemi bir olay , onunla ilgili hibir ey bilme
yen, hibir ipucu veremeyecek insanlara aniatmay baarmt .
Bu rnekleri vermemin sebebi, maymunlarn gemi duygusu,
gelecek duygusu, yz tanma becerisi ve genelde sosyal davranla
r hakknda bir nermede bulunduumuzda dayanabileceimiz m
kemmel aratrmalar olduunu gstermek istemem. Bu kitapta, en
yakn akrabalarmz hakknda bildiklerimize yeni bir ehre kazan
drmak iin en canl rnekleri setim, ama iddiatarmn ounu des
tekleyen koca bir akademik literatr kll iyat var. Dikkatinizi eke
rim btn iddialann demedim, bu da neden fikir ayrlklarnn var
ln srdrdn ve bu alandaki alnalarn ucunun bucann

AILEDEKI MAYM UNLAR

47

grnmediini aklyor. Byk maymunlar zerine bir konferans

yz, iki yz uzman ekebi !ir ama psikolog ve sosyologlarn on bi
ni bulabilen toplantlaryla k yas landnda bir hitir bu. Bu yzden
de hibirimiz maymunlar anlamakta istediimiz seviyede deiliz.
Meslektalarnn ou arazide alyor. Tutsak maymunlar
zerinde almann stnlkleri varsa bile doal davran aratr
malarnn yerini asla tutamaz. Laboratuvarda sergilenen her dikka
te deer beceri nin, yabani empanzelerle bonobolar iin ne manaya
geldiini, bundan nasl bir fayda saladklarn bilmek istiyoruz.
Bu soru evrime balanyor: Bu beceri ilk bata neden ortaya km
olabilir? Yz tanmann faydalar gayet ak, peki gelecek duygu
suna ne demeli? Arazide alanlar, hareket halindeki empanzele
rin, bazen kannca ve termit aviayacaklar bir yere gelmeden saatler
nce ot ve ubuk topladklarn kefettiler. htiya duyacaklar alet
leri, yolda bol olduklar yerlerden topluyorlar. Hangi yolu takip
edeceklerini de bunu dnerek planlyor olmalar hayli muhtemel .
Bu aratrmann belki d e e n nemli taraf maymunlarn igd
sel ynroze dair ortaya kardklar deil. Ar geliimleri (yeti
kinlie on alt ya civar varyorlar) ve bol miktarda renme frsat
laryla, bizden daha fazla igdlerine gre hareket etmezler. May
munlar hayatlarnda pek ok karar verirler: Mesela yeni domu bir
yavruya saldrsnlar m yoksa korusunlar m, bir kua yardm m
yoksa eziyet mi etsinler? Dolaysyla kyasladmz ey, insanlarla
maymunlarn doal eilimler, zeka ve tecrbe karmyla sorunla
r nasl zd. Bu karrndan neyin doutan gelme olup neyin
olmadn karmak imkansz.
Yine de bu kyaslama, srf bir adm geri atmamz ve bilmedii
miz bir ynmz gsteren bir aynaya bakmamz salad iin bi
le reticidir. Bir bonobonun elini tuttuunuzda baparmanzn
onunkinden daha uzun olduunu fark edersiniz, kolunun st ksm
na dokunduunuzda hi o kadar sert kas grmedinizi hissedersi
niz, alt dudan ekitirdiinizde sizinkinden ne kadar byk oldu
unu anlarsnz, gzlerine baktnzda en az sizi nk i kadar sorgula
yc baklada karlarsnz. B tn bunlar zihin aar. Benim hede
fim sosyal hayat konusunda da ayn kyaslamalar yapmak ve dal
ga gemeyi sevdiimiz bu tyl karakterlerle paylamadmz tek
bir ei lim bile olmadn gstennek.

48

IIMI ZDEKI MAYMUN

nsanlar hayvanat bahesinde maymunlara glyorlarsa, bunun

sebebi tam da onlara tutulan aynadan rahatsz olmalar bence. Yok
sa zrafa ve kanguru gibi tuhaf grnml hayvanlar da komik gel
mez miydi? Primatlar hafif bir huzursuzluk uyandmlar nk bize
kendimizi acmasz bir drstlkle gsterirler. Desmond Morris'in
arpc szn hatrlatrlar bize: Hepimiz "plak maymunlarz".
Bizim aradmz ya da aramamz gereken de bu drstlktr ve
iin gzel taraf, imdi bonoboyu daha fazla tandmz iin, kendi
yansmamz birbirini tamamlayan iki aynada grebiliyoruz.

2
.

Iktidar
Kanmzdaki Machiavelli

Btn insanlarda bulunan b i r temayl var, sadece

lmle son bulan, daimi ve bitmek bilmez bir ktidar arzusu.
THOMAS HOBBES

Eitlikilik sadece bir liderin yokluu deildir,

btn insanlarn esasen eit olduuna dair pozitif bir srar ve
bakalarnn otoritesine boyun emeyi reddetmektir.
RICHARD LEE

Memleketim Hollanda'nn nadir tepelerinden birine bisikletimle tr

manrken, beni Arnhem Hayvanat Bahesi'nde bekleyen rpertici
manzaraya kendimi hazrlamaya alyordum. Sabahn erken saat
lerinde, en sevdiim erkek empanze olan Luit'in kendi trnn ye
leri tarafndan yaralandn haber veren bir telefon almtm. May
munlar, gl kpekdileriyle byk zarar verebilirler. ounluk
la, bizim "blf' gsteri dediimiz eylerle birbirlerini s indirmeye a
lrlar ama bazen blf, eylemle desteklenir. Bir gn nce hayvanat
bahesinden karken Luit iin endieliydim ama bu gelimeye hi
de hazrlkl deildim.
Normalde kibirl i olan ve insanlara fazla efkat gstermeyen Lu
it, kendisine dakunulsun istiyordu. B ir kan gl iinde oturmu, ba
n gece kafesinin parmaklkianna dayamt. Onu usulca okad
mda derin derin i geirdi. Nihayet ba kurabitmitk ama bir pri
matalog olarak karyerimin en hazin annda. Luit'in hayati tehlike
si olduu ok akt. Halen hareket edebiliyordu ama muazzam mik
tarda kan kaybetmiti. Btn vcudunda derin yaralar vard, el ve
ayak parmaklarnn bazlarn kaybetmiti. ok gemeden daha ha
yati uzuvlarn da kaybetmi olduunu grdk.

so

IIMIZDEKI MAYMUN

Luit'in benden teselli bekledii o an modem insanln bir ale

gorisi olarak grmrodr sonradan : Kendi kanna bulanm vah
i empanzeler gibi gvenecek bir dal aryoruz. Yaralama ve ldr
me eilimimize ramen her eyin yoluna gireceini duymak istiyo
ruz. Geri o srada sadece Luit'in hayatn kurtamak zerine odak
lanmtm. Veteriner gelir gelmez Luit'i uyuturup ameliyata aldk
ve vcuduna yzlerce diki attk. Luit'in testislerinin kopmu oldu
unu da bu umutsuz ameliyat srasnda fark ettik. Testisler skrotal
kesenin iinden kmt ama derinin zerindeki delikler, bakcla
rn kafes zeminindeki samaniann arasnda bulduu testislerden da
ha kk grnyordu.
"Sklarak karlm," demiti veteriner sakin bir sesle.

Bire Kar Iki

Luit, narkozdan kamad . Dier iki erkee kar kp, hzla yk
selmenin bedelini ar dedi. B u iki maymun, kaybettikleri iktidan
geri almak iin ona kumpas kurrnulard. Bunu yle irkiltici bir e
kilde yapniard ki empanzeterin siyaseti ne kadar ciddiye aldk
lar kafama iyice dank etmiti.
ki ye bir manevralar empanze iktidar kavgalarna hem zengin
lik hem tehlike katar. Koalisyonlar anahtar rol oynar. Hibir erkek
tek bana hkm sremez, en azndan uzun mddet nk grup bir
btn olarak herkesten kurtulabilir. empanzeler g birlii etme
konusunda o kadar kumazdr ki bir liderin hem konumunu glen
dirrnek hem de toplumun kabuln kazanmak iin mttefklere ih
tiyac vardr. Tepede kalmak zorla hakimiyet kurmak, destekiteri
mutlu etmek ve toplu isyan engellemek arasnda denge kurmay ge
rektirir. Bu kulaa tandk geliyor nk insanlarda da siyaset ayn
ekilde iler.
Luit lmeden nce Arnhem kolonisi, yeni sivrilmi gen Nikkie
ve bir aya uk urda, msamahakar Yeroen tarafndan ortaklaa ida
re ediliyordu. Yetikinlie yeni adm atm, on yedisindeki Nikkie,
ke klkl, kasl bir tipti. ok kararlyd ama herkesi alt edecek ka
dar dili deildi. Artk fiziksel olarak liderlik vazifesini srdrecek
durumda olmayan ama perde arkasnda ipleri elinde tutan Yeroen
tarafndan destekleniyordu. Yeroen, anlamazlklar uzaktan seyre-

IKTIDAR

51

der, ancak her ey ayyuka ktnda devreye girer, skunetle taraf

lardan birini destekler, bylece herkesi kararlarn dikkate almaya
zorlard . Yeroen gen ve daha gl erkekler arasndaki rekabeti
kumazca kullanrd.
Bu grubun karmak tarihine girmeden, Yeroen'in seneler nce
iktidar elinden alan Luit'ten nefret ettiini sylemekle yetinelim.
Luit, scak yaz ay boyunca her gn, kolonide herkesi etkileyen
gerilimiere sebep olan mcadelede Yeroen'i yenmiti. Ertesi sene Ye
roen, Nikkie'nin Luit'i tahttan devirmesine yardm ederek rvan
ald. Ondan sonra Nikkie alfa erkek, Yeroen de onun sa kolu oldu.
i tikleri su ayr gitmiyordu. Luit'in, tek bana olduklarnda ikisin
den de korkusu yoktu. Gece kafeslerindeki teke tek mcadelelerde
Luit kolonideki btn erkeklere baskn kyor, yiyeceklerini alp
onlar kovalyordu. Hibiri tek bana ona haddini bildiremiyordu.
Bu da Yeroen'le Nikkie'nin sadece takm olarak hkm srebil
dii anlamna geliyordu. Drt uzun yl boyunca bunu srdrdler.
Ama zamanla koalisyonlar zayflamaya balad. nsanlar arasnda
da grld zre ayrla sebep olan mesele cinsellikti. Kral kral
yapan Yeroen olaanst cinsel imtiyazlardan yararlanmt. Nikkie
baka erkeklerin en ekici diileTin yanna yaklamasna izin ver
mezken Yeroen iin daima ayrcalk tanyordu. Anlamann bir par
as da buydu: N i kkie iktidar kapmt, Yeroen de cinsellik pasta
sndan bir dilim. Fakat bu mutlu dzenleme ancak Nikkie'nin anla
ma artlarn deitirmesiyle son buldu. Drt yllk hakimiyeti es
nasnda kendine gveni arttka artmt. Onu tepeye kimin kard
n unutmu muydu? Gen l ider iyice arln koyup, sadece di
er erkeklerin deil Yeroen'in de cinsel maceralarna karmaya
balaynca iler irkinleti.
Hkm sren koalisyon arasndaki i atma aylar srd, ta ki
Yeroen'le Nikkie bir dalan sonrasnda barmayana kadar. Nikkie'
nin peinden gelmesine, barmasna ve her zamanki gibi kucakta
mak iin yalvarnasma ramen ihtiyar tilki sonunda hi arkasna
bakmadan yryp gitti. Canna tak etmiti. Luit iktidar boluunu
bir gecede doldurdu. Hem bedenen hem de ruhen, tandm en muh
teem erkek empanze olan Luit, alfa erkei konumunda hzla ge
liti. Diilerio gzdesiydi, anlamazlklarda mkemmel hakemlik
yapar, zulme urayanlar korurdu ve empanzelerin insanlarla ortak

52

IIMIZDEKI MAYMUN

bir becerisi olan bl ve ynet taktiini uygulayarak rakipleri arasn

daki ittifaklar engeliernekte ok etkiliydi. Luit baka erkekleri yan
yana grdnde ya onlara katlr ya da ayrmak iin bir hcum
gsterisi sergilerdi.
N i kkie'yle Yeroen, ani stat kayb yznden feci skntl gr
nyorlard. Csseleri bile klm gibiydi. Ama zaman zaman es
ki koalisyonlarn tekrar diri ltneye hazr bir grnm sergiliyorlar
d. Bunun, gece blmeleri nde, Luit'in kaamayaca bir yerde mey
dana gelmesi muhtemelen rastlant deildi. Bakclarn aydnla ka
vuturduu korkun sahne, Nikkie'yle Yemen'in anlamazlklarn
zmekle kalmayp, birlikte gayet ezamanl bir biimde hareket et
tiklerini gsteriyordu. Kendilerinde neredeyse hi yara yoktu. N ik
kie'nin vcudunda birka yzeysel trmk ve srk vard ama Yero
en'de hi yoktu, bu da onun Luit'i tuttuunu, bu arada gen erkein
yapacan yaptn gsteriyordu.
Olup biteni asla tam olarak renemedik, maalesef kavgay dur
durabilecek hibir dii de mevcut deildi. Denetimden kan erkek
ekimelerine toplu halde mdahale ettikleri grlmedik ey deil
dir. Ancak saldrnn yapld gece diiler ayn bina iinde ayr ka
feslerdeydi. Btn olanlar takip etmi ama mdahale konusunda
aresiz kalm olmal lar.
Luit'in kendi kannn iinde oturduu o sabah kolonide tekinsiz
bir sessizlik vard. Hayvanat bahesi tarihinde ilk olarak maymun
larn hibiri kahvaltlarn yemedi. Luit gtrlp, koloninin geri ka
lan dar --otlu ve aal iki dnmlk adaya- brakldnda, ilk
olarak Puist adnda bir dii Nikkie'ye olaand iddetli bir saldr
da bulundu. yle srarl bir saldrganl vard ki normalde ok r
ktc olan gen erkek aaca kat. Puist, ne zaman inmeye kalksa
barp zerine saldrarak tek bana onu orada tuttu. Puist, Luit'in
diiler arasndaki bir numaral mttefikiydi. Gece kald yerden
erkeklerin tarafn grebi liyordu ve lmcl saldr konusundaki
fikrini ifade ettii akt.
Bylece, birleme gereinden, fazla havalanan bir hkmdunn
kaderine kadar ikiye bir siyasetinin btn unsurlarn sergilemiti
empanzelerimiz. ktidar, erkek empanzeyi harekete geiren bal
ca eydir. Ele getiinde byk faydalar salayan, kaybedildiinde
youn bir strap veren, daimi bir saplantdr.

IKTIDAR

53

Krslerdeki Erkekler
Siyasi cinayet bizim trmzde de az rastlanan bir ey deildir:
John F. Kennedy, Martin Luther King, Salvador Allende, Yitzhak
Rabin, Gandhi. Liste uzar gider. Normalde siyasi adan sakin (ya
da Hollandallarn deyimiyle "medeni" olan) Hollanda bile birka
yl nce, adaylardan Pim Fortuyn'a dzenlenen suikastle sarslm
t. Daha eski tarihlerde, lkem en tyler rpertici siyasi cinayetler
den birine ahit oldu. Johan de Witt kartlan tarafndan tahrik edi
len bir grup, babakan ve kardei Comelius'u ele geirdiler. Kl ve
tfeklerle ldrdler, cesetlerini ayaklarndan astlar ve mezbaha
daki domuzlar gibi brlerini detiler. Kalpleriyle i organlar al
np atete kzartld ve cokun kalabalk tarafndan yendi ! 1 672'de
meydana gelen bu tyler rpertici hadise, lkenin savalardan arka
arkaya yenik kt bir dnemde oluan derin hsrandan kaynak
lanmt . Cinayetin ans iirler ve resimlerde canl tutulmutur. La
hey Tarih Mzesi kurbanlardan birinin ayak parma ve kopartlm
dilini halen sergiler.
ster insan ister hayvan iin olsun, lm zirveye ulama abasn
da denecek nihai bedeldir. Tanzanya'daki Gombe Ulusal Park'nda
Goblin adnda bir empanze var. Senelerce grupta kabadaylk yap
tktan sonra bir grup fkeli empanzenin saldrsna uram. nce
drt gen erkekten ald destekle ona meydan okuyan rakibine ye
nilmi. Arazide oka rastland gibi, sk allar arasnda meydana
geldiinden dv gzlemlenememi. Ama Goblin bararak dar
frlam; bileinde, ellerinde, ayaklarnda ve en kts erbezlerinde
yaralarta kam. Yani yaralar Luit'inki lere ok benziyormu. Gob
lin'in erbezleri enfeksiyon kapm, imi, atei km, neredeyse
lecekmi. Gnler sonra ar ar hareket ediyor, sk sk dinleniyor
ve ok az yiyormu. Ama bir veteriner onu akla uyuturmu ve an
tibiyotik vermi. Kendi topluluundan uzakta geirdii nekahet d
neminden sonra yeni alfa erkeini s indirmeye ynelik saldrlar d
zenleyerek geri dnmeye alm. Yapt hesap hatasn ar de
mi, nk gruptaki dier erkekler galeyana gelip onu kovalami ar.
Yine ciddi yaralar alm ve veteriner tarafndan kurtarlm. Netice
de toplulua yeniden kabul edilmi ama ok aa bir mevkide.

54

IIMIZDEKI MAYMUN

Zirvedekileri bekleyen kader de iktidar yolunun bir paras . Ya

ralanma ve lme riski bir yana, iktidar konumunda olmak gerilimli
bir ey. Kandaki stres hormonlarndan kortizolu lmek suretiyle
de gsterilebilir bu. Vahi hayvanlar zerinde uygulamak ok kolay
deil ama Robert Sapolsky yllardr Afrika dzlklerinde erkek ha
bunlar okla uyuturuyor. Bu fazlasyla rekabeti primatlar arasn
da kortizol seviyesi, bir bireyin toplumsal gerginliklerle baa k
makta ne kadar baant olduuna bal. nsanlardaki gibi babunlar
da da karakterle ilgili bir ey. Baz baskn erkeklerde yksek stres
seviyesine rastlanma sebebi, baka bir erkein ciddi meydan oku
masyla, endie gerektirmeyen ntr davran arasndaki fark anla
myor olular. killi ve paranoyaklar. Ne de olsa yanlarndan geen
bir rakipleri sorun kartmak deil, sadece A noktasndan B nokta
sna gitmek istiyor olabilir. Hiyerari deiken olduunda yanl
anlamalar birikip, zirveye yak n erkeklerin sinirlerini altst ediyor.
Stres baklk sistemine zarar verdiinden, yksek seviyedeki pri
matlarda, byk irket yneticilerinde de sk rastlanan lser ve kalp
krizi gibi rahatszlklar hi nadiraltan deil.
Yksek mevkinin stnlkleri ok fazla olmal, yoksa evrim as
la byle delice hrsiara izin vermezdi. Kurbaadan fareye, tavuktan
file btn hayvanlar aleminde var bu hrs. Yksek mevki genelde
diiler iin yiyecek, erkekler iin e demek. "Genelde" diyorum n
k erkeklerin yiyecek, diiterin e iin rekabet ettii de vaki, geri
ikincisi ounlukla bizimki gibi erkeklerin ocuk bytmeye yar
dmc olduu trler iin geerl i. Btn evrim gelip remedeki baa
nya dayanr, bu da erkeklerle diiterin farkl ncelikleri olmasn
aklar. Bir erkek rakiplerini uzak tutup olabildiince ok diiyle
iftleerek yayar dln. Bir dii iin ok manasz bir stratejidir bu:
ok sayda erkekle iftlemenin ona bir faydas yoktur.
Dii nicelii deil nitelii hedefler. ou dii hayvan eiyle ya
amaz, bu yzden de tek yapmalar gereken en gl ve sal kl
cinsel partneri bulmaktr. B u ekilde yavrular iyi genlerle donan
m olur. Ama erkeklerin ekip gitmedii trterin diileri farkl bir
konumdadr; nazik, koruyucu ve iyi yiyecek bulan erkekleri tercih
ederler. remede diilerio ne yediinin de byk nemi vardr, zel
likle hamileyseler ya da emziriyorlarsa almalar gereken kalori be
misli artar. Baskn diiler en iyi yiyeceklere el koyduklar iin en

IKTIDAR

55

salkl yavrular onlar yetitirir. Rhesus makaklar gibi baz trler

de hiyerari yle katdr k i baskn bir dii kendisinden aa olan ,
imi yanaklaryla yanndan geerken durdurabilir. Yanaklardaki
keseler maymunlarn yiyecekleri gvenli bir yere tamasn salar.
Baskn dii, aa konumdakinin ban tutar, azn aar, adeta
ceplerini kartrr. Bu mdahalesi direnite karlamaz nk aa
konumdaki direnecek olursa sn lacaktr.
Zirvede olmann faydalar hkmetme gdsn aklar m? Bir
erkek babunun ar byk kpekdiierine ya da bir erkek gorilin
cssesine ve kastarna baktmzda doal seilimin yegane geer
akesini kazanmak, reyebilmek iin rakiplerin i yenmek zere ev
rimlemi dv makineleri grrz. Erkekler iin ya hep ya hitir
bu oyun; kimin tohumlarn bol bol ve ok uzaklara saacan, ki
min hi tohum saamayacan mevki belirler. Bunun sonucunda
erkekler dvecek, rakiplerinin zayf noktalarn tespit edecek ve
tehlikeye gz kapal atayacak yapdadrlar. Risk almak da zayf
lklar saklamak gibi bir erkek zelliidir. Erkek primat dnyasn
da, zayf grnmek istemezsiniz. Modem toplumda da erkeklerin
kadnlara nazaran daha az doktora gitmesine ve onlar destekleyen
koca bir grup karsnda bile duygularn aa vurrnakta zorlanma
sna amamal . Erkeklerin duygularn gizleyecek ekilde sosyal
letii gibi genel bir kan vardr, ama bu tutumun, onlar her an ala
a etmek iin frsat kol layan baka bireylerle evri l i olmaktan
kaynaklanmas daha muhtemel grnyor. Atalarmz bakalarn
daki en ufak bir tkezlemenin ya da shhat kaybnn farkna var
yariard mutlaka. Yksek mevkideki bir erkein kusurlarn kamuf
le etmesi karnayd, bu eilim zamanla kklemi olabilir. em
panzeler arasnda, yaral bir liderin hcum gsterilerine ayrd
enerjiyi ikiye katlamas grlmedik ey deildir. Bylece mkem
mel vaziyette olduu yanlsamas yaratr.
Erkeklerin dourgan diileri elde etmesini salayan genetik zel
likler babadan yavruya aktarlr. Hayvanlar nasl daha fazla reye
ceklerini dnmezler ama genlerini en fazla yayacak ekilde dav
ranrlar. nsan erkei de ayn eilimi miras almtr. i ktidarla cinsel
lik arasndaki baianty hatrlatan ok ey v ardr. Bazen, Monica
Lewinsky skandalnda olduu gibi bu balant, byk bir farfara ve
ikiyzllkle tehir edilir ama ou kimse liderlerin cinsel cazibesi

56

IIMIZ DEKI MAYMUN

konusunda gerekidir ve hovardalklarn grmezden gelir. B u sa

dece erkek liderler iin geerlidir. Erkekler genelde gl eierden
holanmadklan iin yksek mevki, cinsel alanda kadniann yarar
na deildir. nl bir Fransz kadn siyaseti bir keresinde iktidar
pastaya benzetmiti - sevdiini ama kendisi iin iyi olmadn bil
diini sylemiti .
Cinsiyetler arasndaki bu fark erken yata meydana kar. Kana
da'da yaplan bir aratrmada, dokuz-on yandaki olan ve kz o
cuktan, rekabeti len oyunlar oynamaya davet edildi. K zlar, ka
zanmann tek yolu bu olmad mddete birbirlerinin oyuncakla
rn almaya isteksizdi, erkeklerse oyunun sonucunu nasl etkilerse
etkilesin oyuncaklar birbirlerinden kapyorlard . K zlar sadece ge
rekliyse rekabet ediyordu, olanlar rekabet olsun diye.
Benzer ekilde, erkekler ilk karlatklarnda, birbirlerini ze
rinde tartacak bir ey -ne olursa- bularak yoklarlar, genelde umUT
larnda bile olmayan bir konu yznden kplere binerler. Tehditkar
durular alrlar -bacaklar ak, gs ileri kk- geni el hareket
leri yapar, yksek sesle konuur, zeri rtl hakaretler savurur, has
sas espiriler yaparlar. B irbirleri karsnda nerede durduklarn bil
mek iin can atarlar. Bakalann, kendileri lehine netice elde etme
lerini salayacak kadar etkilemek isterler.
Dnyann farkl kelerinden egolann, akademi k bir toplant
nn ilk gnnde birbirleriyle karlat bir seminer salonunda bek
lenebilecek bir hadisedir bu, yahut bir barda. Kenara ekitmeyi ter
cih eden kadnlarn aksine erkekler bu enielektel iti kaka yle
bir kendini kaptm ki bazen kpkrmz veya bembeyaz kesilirler.
empanzeterin hcum gsterileriyle -tyleri dimdik, yksek ses
karan her eye vurarak, yollarna kan kk aalar skerek
yaptklar eyi insan erkei daha uygar bir eki lde, bakasnn sav
larn lime time ederek ya da daha ilkel bir biimde, azlarn a
malarna izin vermeyerek yapar. Hiyerarinin netlemesi birinci n
celiktir. Ayn adamlar arasndaki bir sonraki karlama daima daha
sakin geer, bu da bir eylerin yerine oturduunu gsterir, ama bu
nun ne olduunu sylemek zordur.
Erkekler iin iktidar en byk afrodizyaktr, hem bamllk da
yapar. Nikkie'yle Yeroen'in iktidar kaybna verdikleri vahi tepki,
hsran-saldrganlk savna harfiyen uyuyor: Hn ne kadar byk-

I KTIDAR

57

se fke de o kadar byk olur. Erkekler iktidarlarn kskanlkla

korur ve birisi meydan okumaya kalkt m btn lidallerini kaybe
derler. Yeroen iin bu ilk de deildi. Luit'e yaplan saldrnn bu ka
dar iddetli olmasnn sebebi ikinci kez zirveye kmas da olabilir.
Luit'in -Yemen'in hkmn sona erdiren- ilk galibiyelinde es
ki liderin tepkisi beni ok artmt . Normalde arbal bir karak
ter olan Yeroen tannmaz hale gelmiti. Bir atmann ortasnda
rm elma gibi aatan der, yerde kvranr, ac ac barr, gru
bun geri kalan tarafndan teskin edilmeyi beklerdi. Annesinin me
me vermedii bir bebek maymun gibi davranrd. fke nbetleri s
rasnda gznn ucuyla annesini kollayan, onda yumuama emare
leri grmeye alan bebekler gibi, ona kimin yaklatnn daima
farknda olurdu. Etrafndaki grup yeterince byk ve glyse, zel
likle de iinde alfa diisi varsa cesaretini annda toplard. Arkasnda
destekileri, rakibinin yeniden karsna dikilirdi. Belli ki Yeroen'in
fke nbetleri, ustalkl ynlendirmenin bir dier rneiydi. Ama
bana en ilgin gelen, tm bunlarn bebeklere has ballkla paralel
lik gstermesidir, ki "iktidara sarlmak" ve "gten kesilmek" gibi
ifadeler bu durumu gayet gzel aa vurur. Bir erkei krssnden
drmek, bir bebein elinden en sevdii eyasn almaya benzer.
Yeroen sonunda zirvedeki yerini kaybettiinde, dvlerden son
ra oturup bo bo uzaklara bakard . Etrafndaki sosyal faaliyetlerin
farknda bile deildi ve haftalarca yemek yemeyi reddetmiti. Has
tatand sanmtk ama veteriner hibir sorun gremedi. Yeroen o es
ki, etkileyici kabadaynn hayaleti gibiydi. Bu yenik, ie kapanm
Yeroen imgesini hi unutmadm. i ktidar kaybettiinde iinde bir
eyler snmt sanki.
Byle arpc bir dnme bir kez daha ahit oldum ama bu se
fer kendi trmde. Yal bir profesr, olaanst itibar ve ego sahi
bi bir meslektam filizlenmekte olan bir kumpasn farkna varama
mt. Baz gen faklte yeleri, siyasi adan hassas bir konuda
onunla farkl grteydi ve ona kar oy kullanlmas iin baarl
b i r kampanya yrtmlerdi. O zamana kadar h i kimsenin ona ka
fa tutacak cesareti bulduunu sanmyorum. Alternatif teklife destek
verme iini organize edenler arasnda kendi adamlarndan birisi de
vard. Onun iin tam bir srpriz olan kritik oylamann ardndan,
profesrn beti benzi atmt. Sanki on ya yalanmt; konumunu

58

I I M IZDEKI MAYMUN

kaybeden Yeroen gibi ii boalm, hayaletimsi bir grnm alm

t. Profesr iin tart lan meseleden ok daha nemli bir ey vard;
blm kimin ynettii. Toplanty takip eden hafta ve aylar bo
yunca koridorlarda yrrkenki hali tavn tmyle deimiti. Beden
dili " Buras benden sorulur" deil " Beni rahat brakn" diyordu.
Bob Woodward ve Cari Bemstein'n The Fina/ Days (Son Gn
ler) isimli kitab, istifa edecei kesinletikten sonra Bakan Richard
Nixon'n nasl ktn anlatr: " Hkrklar arasnda szianyor
du Nixon. Basit bir hrszlk . . . nasl yapmt . . . btn bunlar? . . .
Sonunda dizlerinin zerine kt, eilip yumruunu halya vurdu
ve 'Ben ne yaptm? Ne oldu byle?' diye bard." Dileri Bakan
Henry Kissinger'n, tahttan indirilen lideri bir ocuk gibi teskin et
tii syleniyor. Nixon'a sarlm ve sakinleene kadar, baard i
leri tekrar tekrar sralam.
Ilkel Bir Egi lim
nsan rknn ak (Friedrich Nietzsche'nin deyimiyle) "g isten
ci", bunu ifade etmek iin harcad muazzam enerji, ocuklar ara
snda hiyerarinin kk yalarda ortaya kmas ve zirveden yu
varlanan yetikin erkeklerin ocuklar gibi perian olmas gz nn
de bulunduru lduunda toplumumuzun bu mesele etrafnda olutur
uu tabu beni artyor. ou psikoloji ders kitabnda, kt mu
amele ieren il ikiler hari, iktidar ve egemenlikten bahsedilmez.
Herkes inkar iinde sanki. ktidar drts zerine bir almada,
irket yneticilerine iktidarla i l ikileri sorulmu. ktidar hrs diye
bir eyin varln kabul etseler de kendi zerlerine hi alnmam
lar. Sorumluluk, itibar ve otoriteden holandklarn sylemiler.
ktidar peinde koanlar bakalarym.
Seimlere giren adaylar da ayn ekilde zerlerine alnmyorlar.
Halka hizmet etmek, ekonomiyi ve eitimi dzeltmek iin bu ie
svandklarn sylyorlar. ktidar istediini itiraf eden bir adaya
rastladnz m hi? Belli ki "hizmet" kelimesinin iki anlam var:
Modem demokrasinin amur atma yarna sadece bizim iin gir
dik lerine inanan var m? Adaylarn kendisi buna inanyor mu? Ne
mthi bir fedakarl k olurdu bu. empanzelerle al mak insan fe
rahlatyor: hepimizin zledii drst siyasetiler onlar. Siyaset fi-

I KTIDAR

59

lozofu Thomas Hobbes, bastrlamaz bir iktidar gds olduu id

diasn ne srdnde hem insanlar hem de maymunlar asndan
hedefi vurmutu. empanzeterin mevki iin nasl gz kara mca
dele verdiini grnce, gizli itkiler ve menfaal vaatleri aramaya ge
rek kalmyor.
Gen bir renci olarak, adalarna bakan kk bir gzlem pen
ceresinden Arnhem empanzeleri arasndaki dramlan takip etmeye
baladmda buna hazrlkl deildim. O zamanlar renciler d
zene kar kabul edilirdi ve omuzlarma kadar uzanan saiarm bu
nun kantyd. iktidarn kt, hrsn gln olduunu dnrdk.
Yine de maymunlar zerindeki gzlemlerim zihnimi at ve iktidar
iliki lerini kt bir ey olarak deil, kklemi bir ey olarak gr
nemi salad . Belki de eitsizlii sadece kapitalizmin bir rndr
deyip savuturmamak lazmd . Daha derinlere ilemi gibiydi. im
dilerde bize banal grnebilir ama 1 970'1erde insan davran t
myle esnek grnyordu: Doal deil kltrel bir eydi. nsanlar,
gerekten isterlerse cinsel kskanlk, cinsiyet rolleri, maddi sahip
Ienme ve egemenlik arzusu gibi ilkel eilimlerden kurtulabilecek
lerine inanyorlard.
B u devrimci andan habersiz olan empanzelerim de ayn il
kel eilimleri sergil iyorlard, ama bitisel bir ahenksizlik yaama
dan. Kskan, cinsiyeti, sahiplenmeci , sade ve basitti ler. O zaman
lar mrm boyunca onlarla alacam ya da tahta bir tabureye
oturup binlerce saat onlar seyretme lksne bir daha asla sahip ol
mayacam bilmiyordum. Hayatta en ok ey rendiim zaman
d. Kendimi yle kaptrmtm ki maymuntarmn u ya da bu eyle
me neden karar verdiklerini tahmin etmeye alyordum. Geceleri
ryamda onlar grmeye balamtm ve daha nemlisi etrafmdaki
insanlara baka bir gzle bakyordum.
Ben doutan gzlemciyim. Satn ald eyleri bana her zaman
sylemeyen karm, bir odaya girdiimde, ne kadar kk olursa ol
sun bir yenilii ya da deiiklii saniyeler iinde fark etmeme al
t artk. Dier kitaplar arasna konmu yeni bir kitap ya da buzdola
bnda yeni bir kavanoz olabilir bu. Bilinli olarak yapmyorum bu
nu. Keza insan davraniarna dikkat etmeyi de seviyorum. Lokan
tada oturacak yer seerken mmkn olduunca ok masa grmek
isterim. Etrafmdaki sosyal dinamik leri -sevgi, geri lim, sknt, an-

60

II MIZDEKI MAYMUN

tipati- insanlarn vcut dilinden takip etmek houma gider. Vcut

dili, sarf edilen szlerden daha ok bilgi verir bana. Bakalarn ta
kip etmek otomatikman yaptm bir ey olduundan bir maymun
kolonisini yakin takibe almak benim iin kolay oldu.
Gzlemlerim, insan davranlann evrimci bir bak asyla
grmeme yardm etti. Bundan sadece, ska kulaklanmza alnan
Darvinci bak asn kastetmiyorum, birisi kar ktnda may
mun gibi kafamz kamamz ya da bir arkadamz bakasna a
r ilgi gsterdiinde kskn bir hal almamz kastediyorum. Ayn
zamanda bana hayvanlar hakknda retilenleri de sorgulamaya
baladm: Sadece igdlerine gre hareket ederler; gelecek konu
sunda hibir fikirleri yoktur; yaptklar her ey bencilcedir. Bunlar
grdklerirole badatramyordum. Nas l kimse "insan" diye bir
eyden bahsetmiyorsa ben de "empanze" hakknda genelierne yap
ma becerimi kaybetmitim. Seyrettike yarglarm, baka insanlar
hakknda verdiimiz hkmlere benzerneye balad; falanca nazik
ve dost canlsdr, filanca benmerkezcidir gibi. Bir dierinin ayns
tek bir empanze bile yoktur..
Bir empanze topluluunda olup bitenleri, aktrler arasnda ay

rm yapmadan ve hedeflerini anlamaya almadan takip etmek im

kanszdr. empanze siyaseti, insan siyaseti gibi, birbirini yenmek
iin arpan ayr ayr stratej ilerden oluur. Biyoloji literatr, g
dler diline uzakl yznden, sosyal manevralar anlama konu
sunda pek fayda salamamtr. B iyologlar niyet ve hislerden ko
numaz. Ben de N iccolo Machiavelli'ye bavurdum. Sakin gzlem
anlarnda, drt yzyl nce yaymianm bir kitab okudum. Prens,
adada grdklerimi yorumlamak iin doru zihniyet erevesini
sundu bana, geri filozofun kendisi eserinin bu ekilde kul lanlaca
n hi tahmin edemezdi eminim.
empanzeler arasnda hiyerari her yere szmtr. ki diiyi bi
nann iine getirip -testler iin sk sk yapanz bunu- ikisine de ay
n vazifeyi verdiimizde, birisi yapmaya daha istekli olur, dieri
ardan alr. kinci dii dlleri almaya nadiren cret eder ve bul
maca kutusuna, bilgisayara, deney iin kullandmz eylere hi
elini srmez. Dier maymun kadar istekli olsa bile "stne" hrmet
eder. Aralarnda gerilim ya da dmanlk yoktur, darda grup iin
de de birbirlerinin en iyi arkada olabilirler. Sadece, bir dii dieri

IKTIDAR

61

zerinde egemenlik kurmutur.

Arnhem kolonisinde, alfa diisi Mama, dier diilere sert sald
rlarda bulunarak zaman zaman mevkiinin altn izerdi ama genel
de itirazsz sayg grrd. Mama'nn en iyi arkada Kuif onun ik
tidarn paylard ama erkek koalisyonu gibi deil . Diiler, herkes
onlar lider grd iin zirveye kar, bu da zerinde kavga ede
cek pek bir ey olmad anlamna gelir. Mevkii ahsiyet ve yaa
bal olduundan, Mama'nn Kuife ihtiyac yoktu. Kuif, Mama'nn
iktidarn paylasa da ona katkda bulunmuyordu.
Halbuki erkekler arasnda iktidar daima kapann elinde kalr.
Ya ya da baka bir zellik zerinden ihsan edilmez; onun iin sa
vamak, kapmaya alanlara kar kskanlkla savunmak gerekir.
Erkeklerin koalisyon kurma sebebi, birbirlerine ihtiya duymalar
dr. Mevkiyi, sadece bireysel olarak deil grupa kimin kimi yendi
i belirler. Bir erkein raki bini fiziksel olarak yenmesi pek iine ya
ramaz, hele bunu her yaptnda btn grup zerine saldryorsa.
Ynetmek iin bir erkein hem fiziksel gce, hem de kavga kzt
nda yardm edecek arkadalara ihtiyac vardr. Nikkie alfa olduu
zamanlarda Yemen'in yardm onun iin hayati nem tayordu .
N ikkie hem Luit'i hizaya sokmak iin ihtiyar erkein yardmna ih
tiya duyuyordu, hem de diiler arasnda pek tutulmad iin. Di
ilerin ona kar birlemesi grlmedik ey deildi. Sayg duyulan
Yeroen, Nikkie'yle banan diilerio arasna geerek bylesi toplu
memnuniyetsizlik lere son verebi liyordu. Nikkie'nin, bu kadar ba
ml olduu halde onu var eden Yeroen'e nankrlk yapmas ok
artcyd.
Ama karmak stratejiler hesap hatalarn da beraberinde getirir.
Bu yzden siyasi "beceriden" bahsederiz; ne yaptn, kim oldu
undan daha nemlidir. Kendimizi iktidara gre ayarlar, yeni d
zenlemelere hzla tepki veririz. Bir iadam byk bir irketle i
yapmak istediinde birbiri ardna trl trl insanla grmeler ya
par ve bu grmelerde ziyaret ettii irketteki rekabet, sadakat,
kskanlk gibi durumlarn fotorafn eker, kimin gz kimin ko
numunda, kim kendini kim tarafndan safd edilmi hissediyor,
kim gzden dyor ya da ayrlmak zere, anlar. Bu fotoraf en
azndan irketin ynetim emas kadar deerlidir. ktidar dinamik
lerine kar duyarl olmadan hayatta kalamayz.

62

IIMIZDEKI MAYMUN

ktidar her yerde, srekli onaylanyor ya da sorgulanyar ve mut

lak bir kesinlikle alglanyor. Ama sosyal bilimciler, siyasetiler,
hatta sradan insanlar ona c muamelesi yapyor. Altta yatan gd
lerin zerini rtmeyi tercih ediyoruz. Machiavelli gibi ondan adl
adnca bahsederek byy bozanlar hretlerini tehlikeye atyor.
oumuz yle olsak bile "Makyavelci" diye bilinmek istemiyoruz.

Yerlere Kapanmak
Hayvan davranlar arasnda ismi "gagalama dzeni" kadar iyi bi
linen tek bir keif daha yoktur. Gagalamak tam manasyla insan
davran saylnasa da, bu terim modem toplumda sk sk kullan
lr. irketlerdeki gagalama dzeninden ya da Vatikan'daki gagala
ma dzeninden (zirvedeki "primatlar") bahseder, eitsizlikleri ve
bunlarn kadim kkenini kabul ederiz. Szlm insanlar olarak
evcil kularla paylatmz bir-iki ey olduunu ima ederek kendi
mizle de dalga geeriz.
ocuk bile grebilir bunu, latife olsun diye sylemiyorum. Son
radan nemli almlar olacak gagalama dzenini, yirminci yzy
ln balangcnda, daha alt yandayken tavuklara ak olan Thor
leif Schjelderup-Ebbe adnda Norveli bir ocuk kefetmiti. An
nesi ona bir kmes tavuk alm, o da ok gemeden hepsine isim
takmt. On yana geldiinde ayrntl defterler tutuyordu Thorle
if, ki bunlar senelerce saklayacakt. Tavuklarn ka yumurta yu
murtladklar, kimin kimi gagalad dnda zellikle hiyeraride
ki istisnalar ok ilgisini ekiyordu - A'nn B'ye, B'nin C'ye ama
C' nin de A'ya stn olduu "genler". Yani balangtan itibaren
gerek bir biliminsan gibi sadece rtbe sralamasndaki dzenlilik
le deil dzensizliklerle de ilgileniyordu. Kk Thorleifn kefet
tii -sonradan da tez konusu edecei- sosyal merdiven imdi bize
o kadar bariz geliyor ki kimsenin gznden kaabileceine ihtimal
bile vermiyoruz.
Ayn ekilde bir grup insan seyrederken hangi bireylerin daha
byk bir zgvenle hareket ettiini hemen fark ederiz; baklar
zerlerinde toplayan, en ok onaylanan, tartmaya girme konusun
da en tereddtsz olan, alak sesle konutuklar halde herkesin on
lar dinlemesini (akalarna glmesini) bekleyen, tarafl fikirleri di-

IKTI DAR

63

le getiren onlardr. Ama bundan ok daha ince mevki ipular da

vardr. B iliminsanlan eskiden insan sesinde 500 hertz ve altndaki
frekans bandn manasz ses kabul ediyordu, nk bir ses filtreden
geirilip btn yksek frekanslar iinden karldnda, pes bir
uultudan baka bir ey kalmaz geriye. Btn kelimeler kaybolur.
Ama sonradan bu pes uultunun bilind bir sosyal aygt olduu
ortaya kt. Kiiye gre deise de, bir konuma esnasnda insanlar
birbirine yaktama eilimindedir. Tek bir uu! tu zerinde aniari ar
ve genelde alak mevkideki insan kendini dierine uydurur. Bu, ilk
olarak Larry King Li ve televizyon ovunun bir zmlemesiyle or
taya kondu. Sunucu Larry King, M ike Wallace ya da Elizabeth Tay
lor gibi yksek mevkideki konuklarna gre ayarlyordu sesinin t
nsn. Halbuki alak mevkideki misafirler tmlarn King'e gre
ayarlyordu. King'in sesine en ok uyum salayan ve bylece zg
ven eksiklii sergileyen, eski Bakan Yardmcs Dan Quayle'di.
Ayn izgesel zmleme ABD bakan adaylar arasndaki tele
vizyon tartmaianna da uyguland. 1 960'la 2000 arasndaki sekiz
seimde de halk oyu ses zmlemesiyle uyuuyordu: Halkn o
unluu ses tmsn dierine uydurmayan adaya oy venniti. Baz
rneklerde fark aryd, mesela Ronald Reagan ve Walter Manda
le arasnda. Geri 2000 seimlerini, baskn deil de hafif pes bir ses
ablonu olan George W. Bush kazand, ama bu tam olarak istisna sa
ylmaz, zira Demokratlar, halk oyunun egemen ses tonuyla Al Go
re'dan yana olduunu syleyecektir.
B i lin radarnn altnda ite bu ekilde mevkimizi iletiyoruz ne
zaman biriyle konusak, ister yz yze ister telefonda. stne st
lk, brolarmzn byklnden, kyafetlerimizin fiyatna kadar
trl yntemlerle insan hiyerarisini aa vuruyoruz. B ir Afrika
kynde ef en byk evde oturur ve snnal kaftan giyer; niver
sitelerdeki al trenlerinde akademik kyafetli profesrler ma
rur bir edayla, rencilerle veliterin yanndan geer. Japonya'da se
lam verirken ne kadar eilindii, sadece erkeklerle kadnlar arasn
daki deil (kadnlar daha fazla eilir) yal ve gen aile yeleri ara
sndaki rtbe farkn da ortaya koyar. Hiyerari en ok erkeklerin
kalelerinde belirginleir, mesela yldzlar ve izgileriyle orduda ya
da papann beyaz, kardnallerin knn z, monsenyrlerin mor, pa
pazlarn siyah giydii Roma Katalik Kilisesi'nde.

64

II MIZDEKI MAYMUN

empanzeler, selamiama trenlerinde, en az Japonlar kadar

resmidir. Alfa erkei tyleri diken diken etrafta fr dnp, yolundan
ekilmeyeniere vurarak etkil i bir gsteri sunar. Gsteri hem dikkat
leri erkee eker hem de seyredenleri etkiler. Tanzanya'da, Mahale
Dalar Milli Park'ndaki bir alfa erkei , koca kayalar kaldrp ku
ru nehir yatana yuvarlayarak muazzam bir grlt kannay adet
haline getirmiti. Dierlerinin, glerinin yetmeyecei bu grnt
y nasl saygyla seyrettiini tahmin edebilirsiniz. crac, daha son
ra oturup seyircilerinin yaklamasn bekliyordu. nce ekine eki
ne, sonra toplu halde, temenna ederek -buna "kafa sallama" denir
ve dalkavukluk yaparak, sayglarn hamurtulu soluklarla belirte
rek yaklayorlard. Baskn erkekler bu selamiamalan dikkatle ta
kip ediyorlar anlalan, nk bir sonraki gsteride, bazen onlara
"zel muamele" yapmayanlar seip bir sonraki sefere ayn hataya
dmemelerini garanti altna alyorlar.
Bir keresinde Beijing'deki Yasak ehir'e gitmitim. Versailles'n
drt, S uckingham Saray'nn on misli byklkteki bu ehrin zevk
le sslenmi binalarn baheler ve usuz bucaksz meydanlar ev
reliyor. nlerinde diz km muazzam kalabalklar karsnda ar
z endam etmek, onlar ihtiamlaryla sindinnek zere yaplm
ssl tahtlarnda hkm sren in imparatorlarn hayal etmek zor
deildi. Avrupal kraliyet aileleri halen Londra ve Amsterdam so
kaklarnda, altn yaldzl arabalanyla dolayor; artk byk lde
sembolik olsa bile toplumsal dzenin altn izen bir g gsterisi
sergiliyorlar. Msr firavunlar da sadece senenin en uzun gnnde
yaplan grkemli bir trenle etkilerdi seyredenleri. Amon-Ra'ya
adanm Gne Tapna'nn belli bir noktasnda dururlard, byle
ce gne arkalarndaki dar koridordan pariayp onlar muazzam bir
ltyla sannalar, ilahi bir gce sahip olduklarn kantlard. Daha
mtevaz bir seviyede, renkli cppeler giymi piskoposlar kendile
rinden aa olanlara pmeleri iin yzklerini uzatr, kralie de
kadnlar tarafndan diz kerek selamlanr. Ama en acayip mevki
riteli dl, devrik Irak d iktatr Saddam Hseyin'in, zira astiar
onu koltuk altndan perek selamlann. Onlara iktidarn kokusunu
sunmak iin miydi acaba bu?
nsanlar mevkinin fiziksel gstergelerine kar duyarldr. Ame
rikal bakan aday M ichael Dukakis ya da talyan babakan Silvio

IKTIDAR

65

Berlusconi gibi ufak tefek adamlar, tartmalarda ve resmi grup fo

toraflarnda kk bir kutunun zerine karlar. Berlusconi'nin,
normalde ancak gs hizasna geldii bir liderle yz yze gl
rken ekilmi fotoraflar vardr. Napolyon kompleksleriyle dal
ga gesek bile ksa adamlarn otorite kurmak iin daha fazla gayret
gstermesi gerekir. Gerek maymunlann gerekse ocuklarn i l iki
lerini dzeniernekte kullandklar fiziksel nyarglar yetikin dn
yasnda da arlk tar.
Pek az insan szsz iletiimin farkndadr ama yeniliki bir i
letmecilik kursu, kpekleri, yneticilere "ayna" tutmak iin kulla
narak bu konuya dikkat ekiyor. Yneticiler kpeklere emir veri
yor, aldklar tepkiler de ne kadar ikna edici olduklarn gsteriyor.
Her adm planlamak isteyen ve bir ey kt gitti mi dnyas kara
ran mkemmeliyeti ler. kpein i lgisini abucak kaybediyor; emir
verirken beden dili kararszlk ifade edenler de karlarnda ar
m ya da pheci bir kpek bul uyorlar. En iyi karmn scaklk ve
kararl lk olmas artc deil. Hayvanlarla alan herkes, beden
diline kar tekinsiz duyarllkianna alktr. Benim empanzele
rim bazen ruh halimi benden bile iyi bilirler: Bir maymunu kandr
mak zordur. Bunun bir sebebi de dikkat datan szlerin yokluu
dur. Szel iletiime yle ok nem veririz ki bedenlerimizin bizim
hakkmzda ne sylediini takip etmeyiz.
Nrolog Oliver Sacks, Bakan Reagan'n bir konumas srasn
da, afazi kouundaki bir grup hastann glrnekten katldn anla
tr. Kelimeleri anlayamayan afazi hastalar, sylenenlerin ounu
yz ifadeleri ve beden hareketlerinden takip eder. Szel olmayan
ipularna kar yle duyarldrlar ki yalaniara kanmazlar. Sacks'a
gre, konumas hasta olmayanlara ok normal gelen bakan, ya
nltc szlerle ses tonunu yle byk bir kumazlkla birletirmiti
ki ancak beyninde hasar olanlar altndaki hakikati grebiliyordu.
Hiyerarilere ve onlara elik eden beden diline sadece duyarl
olmakla kalmayz, onlarsz yaayamayz. Kimileri onlardan kurtul
mak isteyebilir ama ahenk iin istikrar gerekir, istikrar da son ker
tede iyi kabul grm bir sosyal dzene dayanr. B ir empanze ko
lonisinde istikrar olmadnda neler olduunu kolayca grebiliriz.
Normalde patronun nnde eilip ona sayglarn sunmak iin yo
lunu deitiren bir erkek korkusuzca grlt ve kargaa yaratmaya

66

IIM IZDEKI MAYMUN

baladnda ortalk karr. Meydan okuyann cssesi bym gi

bidir, hcum gsterileri yaparken lidere her gn biraz daha yakla
r, ona doru aa dallar ve ar kayalar frlatarak dikkatini ek
meye alr.
lk bata bylesi karlamalarn sonucu belirsizd ir. Rakipterin
bakalarndan ne kadar destek aldna gre bir ablon ortaya kar
ve meydan okuyandan daha az destek alyorsa liderin ii biter.
Meydan okuyan iin hayati an ilk zaferi deil, ilk biat gsterisidir.
Sabk alfa, ok sayda dala kaybedebi lir, panikle kaabilir ve bir
aacn tepesine kp ciyak ciyak barabilir, ama beyaz bayra
ekmedii mddete, ona meydan okuyan erkein karsnda pes
hamurtulu soluklar kannadka ve nnde eilmedike hibir ey
belli olmaz.
Meydan okuyan da sabk alfa boyun eene kadar yumuama
yacaktr. Esasen rakip, devrik krala, tekrar arkada olmann tek yo
lunun yenilgiyi kabul ettiini gsteren hamurtulu soluma olduu
nu sylemektedir. Bashaya antajdr bu; meydan okuyan, alfann
pes etmesini beklemektedir. ou kereler, yeni bir aifaya yaklar
ken hamurtulu solumayan erkeklerin tek bana kaldn grdm.
Alfa yrr gider - konumunu tanmayan biriyle neden urasn ki?
Bir erin bir subay selama durmadan selamlamas gibi olur. Rahat
ilikilerin anahtar gerekl i saygy gstennektir. Ancak rtbe me
selesi zldkten sonra rakipler barr ve skunet yeniden tesis
edilir.
Hiyerari ne kadar belirginse pekitinne gerei o kadar azdr.
empanzelerde istikrarl bir hiyerari geri limleri ortadan kaldrr
bylece diklenmeler azalr: Astlar srtmeden kanr, stler de
gerek duymaz. Herkes iin en iyisi budur. Grup birlik olur, birbiri
ni trnar eder, oynar, rahatlar nk kimse kendini emniyetsiz his
setmez. Erkek empanzeleri oyun yz dediimiz ifadelerle (koca
man ak bir az, gle benzer sesler) ortalkta kouurken, bir
birlerinin hacan ekerken, aka olsun diye drtklerken grd
mde kimin kime hkmettiine emin olduklarn biliyorum. Her
ey dzene sokulmu olduundan kendilerini brakabi liyorlar. Ara
larndan birisi varolan dzeni bozmaya kalkt anda braklan ilk
davran oyun oluyor. Birdenbire ilgi lenmeleri gereken daha ciddi
iler kyor.

IKTI DAR

67

empanzeler arasndaki mevki trenleri sadece iktidarla ilgili

deil yani, ayn zamanda uyurola da ilgili. Alfa erkei mkemmel
bir gsteriden sonra tyleri diken diken, kral edasyla durur; sayg
dolu seslerle nnde eilen, yzn, gsn ya da kollarn pen
astlaryla neredeyse ilgilenmez bile. Vcudunu eip aifaya aa
dan bakan dii ya da erkek homurtucu, kimin zirvede olduunu, ki
min huzurlu, dosta i likilere imkan tandn aka ortaya koyar.
Sadece bu da deil; hiyerarinin netlemesi etkin i paylam iin
de elzemdir. Byk irketler ve ordu gibi en ok ibirliine dayanan
insan messeselerinin en iyi tanmlanm hiyerari lere sahip olma
snn sebebi budur. Belirleyici bir eylemde bulunmak gerektiinde
emir komuta zinciri, demokrasiye galebe alar. Koullara gre bir
anda daha hiyerarik bir moda geebi liriz. Bir aratnnada, yaz
kampnda on yandaki erkek ocuklar birbiriyle yaran iki gruba
ayrlm. Grup dndaki leri aalama -dier grubun yeleriyle
karlaldnda tiksintiyle burun kapatma- tr tavrlar hzla yay
gnlam. te yandan, sosyal nonnlar ve lider-takipi davrannn
gelimesiyle birlikte grup ii balar salamlam. Deney, ortakla
a eylemde bulunmak gerektii anda gelien mevki hiyerarileri
nin, yeleri birbirine balayc ynn gzler nne seriyor.
Buradan en byk paradoksa geliyorum: Bir hiyerari iindeki
konumlar yarmadan dosa da, hiyerarik dzen bir kere kuruldu
mu atma gereini ortadan kaldryor. Elbette merdivenin alt ba
samaklarnda olanlar daha yksekte olmay tercih ederler ama kt
nn iyisine raz oluyorlar, yani kendi hallerine braklmaya. Mevki
nin eitli iaretlerle srekli ifade edilmesi, patron lar, konumlar
nn altn g kullanarak izme gerei olmadna ikna ediyor. n
sanlarn empanzelerden daha eitliki olduuna inananlar bile top
lumlarmzn, kabul gnn bir dzen olmakszn ayakta durama
yacan itiraf edeceklerdir. Hiyerarik effafl k peinde koarz. n
sanlar, grnmleri ya da kendilerini takdim etme ekilleriyle, kar
mzdaki konumlar hakknda bize en ufak ipucu vennese ne byk
yanl anlarnalara derdik. Veliler ocuklarnn okuluna gittiinde
mdr yerine kapcyla da grebi lirdi. Yanl kiiyi kzdnnama
y umarak srekli birilerine yoklama ekmek durumunda kalrdk.
Din adamlarn, ok nemli bir kararn alnaca bir toplantya
tpatp ayn kyafetlerle davet etmek gibi olurdu bu. Papazdan papa-

68

IIMIZDEKI MAYM U N

y a farkl riltbelerdeki din adamlan k i m i n k i m olduunu bilemezdi.

Sonu, renk kodlamasn telafi etmek iin gsterili sindirme gste
rilerine mecbur kalan -belki avizelerden sallanan- yksek "primat
larn" kard rezil bir arbede olurdu.
Kz Gc
Okula giden btn ocuklar dier "trn" -hi birlikte oynamad
trn- yelerinin ancak etrafta ok sayda deillerse taciz edilebi
leceini renir. Kendilerini grup olarak korumaya meyillidirler.
Srtme karsnda kadnlarn birlemesi kadim bir zelliktir.
Dii gori llerin, yeni bir erkek gori lin hcumlarna kar koyup, hep
birli kte kavalayarak onu hizaya soktuklarn anlatmtm. Dii
empanzeler de grup halinde erkeklere saldrrlar, zellikle tacizkar
olanlara. Bu koalisyonlar yle iyi dayak atar ki hangi erkek karia
rna ksa bir an nce yollarndan ekilmeye alr. Diiterin hibi
ri g ve hzdan yana bir erkekle boy lemeyecei iin dayan
ma arttr. Arnhem kolonisinde bu dayanma Mama'nn otoritesine
otorite katard nk arkesra efi kendisiydi. Hem btn diiler
onu lider kabul ederdi hem de kendisi bunu onlara hatrlatmaktan
ekinmezdi . Erkek iktidar mcadeleleri srasnda bir dii Mama'nn
tercihi dnda birini desteklerse kendisi iin ar sonular olurdu.
Dnek, yaralarn yalarken dnecek epey vakit bulurdu.
Dii gc, doadaki empanzeler arasnda bu kadar belirgin de
ildir. Diiler, kendilerine baml yavrulanyla birlikte, dierlerin
den ayrlarak yiyecek -mevye ve yaprak- ararlar. Kaynaklar, bir
grubun toplu halde beslenemeyecei kadar danktr. B u dank
hayat, diilerio kapal yerlerde oluturduu ittifaklar kurmalarn
engeller, bir lkla dierlerini harekete geiremezler. Yaknlk
cinsiyetler aras uurumu kltr. Hayvana! bahelerindeki diiler
erkek silahlarna "el koyar" , arazide asla olmaz bu. Tylerini dik
mi, saa sola sallanp brerek kavgaya hazrlanan bir erkein
yanna yaklarlar. Erkekler hcuma kalkmadan nce byle on da
kika kadar snabilir. Bu da diilere, erkeklerin ellerini ap silahla
rn -ar sopa ya da talar- almak iin bir frsat sunar. Diilerio
bunu yapmak iin ok iyi sebepleri vardr: Erkekler hsrana urad
m acsn genelde diilerden karr.

IKTIDAR

69

Hayvanat bahesindeki grece cinsiyet eitlii yapay olabilir

ama hayli eiticidir. Doada empanze gzlemi yapanlarn tahmin
ederneyecei potansiyel bir dii dayanmasnn ipularn verir.
empanzenin kz kardei olan trn gerekletirdii potansiyel tam
da budur. Bonobo diileri orrnanda takm halinde hareket ederler,
nk toplu halde yolculuk etmelerine imkan tanyan daha zengin
bir evrede yaarlar. Bonobolar empanzelerden daha byk grup
lar halinde toplanr, neticede dii leri de onlardan ok daha sosyaldir.
Trnar ve cinsellikle ifadesini bulan uzun bir dii dayanmas tari
hi, erkek stnln silip sprrntr; hatta her eyi tersine evir
mitir. Sonuta temelden farkl bir dzen ortaya kar. Yine de bir
devamllk gryorum ben: Dii bonobolar Afrika'nn byk may
munlarnda rtl olan dii dayanmasn mkemmelletirmitir.
Dii bonobolarn ortak ynetimi hayvanat bahelerinde iyi bili
nir, arazide alanlar da seneler ncesinden bunun ipularn gr
meye balam olmal. Ama insan evriminde erkek egemenlii ade
ta verili kabul edildiinden kimse byle akla hayale gelmez bir id
diada ilk bulunan olmak istemedi herhalde. Ta ki I 992'ye, yani bi
liminsanlarnn sunduu bulgular, bonobo kz gcne dair pheli
bir taraf brakmayana kadar. Raporlardan birinde hayvanat bahe
lerindeki yiyecek rekabeti belgelenmiti; iki diiyle birlikte yaa
yan bir erkek empanze btn yiyecei kendine alrken, ayn koul
lar altndaki bir bonobo erkei yiyecee yaklaamaz bile. stedii
kadar hcum gsterisi yapsn, diiler onun yaygarasn grmezden
gelip yiyecei kendi aralarnda blr.
Doada, alfa dii bonobo, bir akla arkasnda bir dal srkle
yerek girer ve dierlerinin seyrettii ama uzak durduu bir gsteri
sergiler. Dii bonobolarn erkekleri kovalamas , aralannda bl
tkleri byk meyvelere el koymas grlmedik ey deildir. Ano
nidium meyveleri on kiloyu bulabil ir, treculia meyveleriyse otuz ki
loyu, yani neredeyse erikin bir bonoboyla ayn kiloyu. B u devasa
meyveler yere dtkten sonra diiler tarafndan salipienilir ve di
lenen erkeklerle ancak zaman zaman paylalr. Tek bir erkek bono
bonun, tek bir diiye stnlk salad vakidir, hele de gense, ama
toplu halde olduklarnda diiler daima erkeklere hkmeder.
Cinsiyet meselelerinin bizi ne kadar byledii dnldn
de, bonobolarn hemen tutulmasna amamak lazm. Alice Walker,

70

IIMI ZDEKI MAYMUN

By the Liht of My Father's Smile (Babamn Tebessm Inda)

kitabn bu yakn akrabamza adad; New York Times ke yazar
Maureen Dowd bir keresinde siyasi yorumlarna, bonobolarn cin
sel eitliine dzd vgleri de katmt. Ancak bonobolar, baz
larna, gerek olamayacak kadar iyi grnyor. Siyaseten dorucu
bir kurgu, liberalleri mutlu etmek iin uydurulmu bir maymun ola
bilir mi bu bonobo? Baz biliminsanlar erkek bonobolarn psrk
deil "valye ruh lu" olduunda srarl . "Stratejik boyun emeden"
dem v urarak, zayf cinsiyetn nfuzunu gl cinsiyetn iyi kalpli
liine balyorlar. Dii egemenliinin alt st yiyecekle snrl ol
duuna dikkat ekiyorlar. Baz lar da bonobolar insanlarn atalar
arasndan hepten karmaya alyor. nl bir antropolog bonobo
larn rahata grmezden gelinebileceini, zira trlerinin doada
tehlike altnda olduunu syleyecek kadar ileri gitti. Sadece baar
l trlerin dikkate almaya deeceini ima ediyordu.
Erkek bonobolar sadece nazik delikanllar m? Dnya zerinde
ki btn hayvaniara uygulanabilecek tek bir lt varsa o da, A bi
reyi B bireyini yiyecein bandan kovalyorsa, A'nn baskn oldu
udur. Afrika'da yirmi be yl boyunca bonobolar zerinde alm
Takayoshi Kano tarafndan da belirtildii gibi, dii egemenlii ger
ekten de sadece yiyecekten ibarettir. Onlar iin nemli olan buysa,
gzlemleyen insan iin de nemli olmaldr. Kano, etrafta yiyecek
olmasa bile, yksek mevkideki diilerden biri geldiinde erikin er
keklerin boyun eme ve korku tepkisi verdiine de dikkat ekmiti.
Bonobolar zerinde alanlar arasnda, ilk hayret ve grdkle
rine inanamama dalgas oktan dindi . Cinsiyetierin tepetaklak d
zenine yle altk ki aksini hayal dahi edemiyoruz. Son derece do
al geliyor. Halbuki pheciler grne gre bizim trmzdeki
ileyiin tesine geemiyorlar. Bonobo: The Forgotten Ape (Bono
bo: U nutulmu Maymun) kitabnn tantm turu esnasnda, en s
cak an -yoksa en souk mu demeli- ok saygn bir Alman biyoloji
profesrnn sorduu soruyla yaand. Profesr konumamdan
sonra ayaa kalkp, adeta sulayc bir tonla hnkrd: "Bu erkek
lerin nesi var byle? ! " Dii egemenlii sinirlerine dokunmutu.
Halbuki ben, bonobolarn cinsel iliki skikiarn ve dk saldr
ganlk seviyesini hesaba katarak, ikayet edecek fazla da bir eyle
ri olmadn dnrm. nsan ve empanze biraderlerine nazaran

IKTIDAR

71

daha az stres altnda olduklar sylenebilir. Profesre verdiim ce

vap -erkek bonobolarn keyfinin yerinde olduu- onu pek tatmin
etmie benzemiyordu. Bu maymun, soyumuza ve davranmza
dair nyarglar derinden sarsyor.
Peki erkek bonobo olmann nesi gzel? Bir kere doada, erkek /
dii bonobo oran neredeyse bire bir. Bonobo topluluklar eit say
da erkek ve diiden oluuyor, halbuki empanzelerde diiler erkek
lerin iki kat. ki trde de doumdaki cinsiyet oran bire bir olduu
na ve topluluk dnda dolaan erkekler olmadna gre, demek ki
empanzelerde erkeklerin lm oran ok daha yksek. B u trn
topluluk ii savalar, daimi iktidar mcadelesinden kaynaklanan
yaralanmalar ve stres dnldnde aacak bir ey yok. Sonu
ta erkek bonobolar, mao akrabalarndan daha uzun ve salkl bir
hayat sryor.
Bir aralar bonobolarn bizimki gibi bir aile yaps olduu zanne
diliyordu: Yetikin erkeklerin belli diilerle istikrarl ilikileri vard.
Nihayet bizi monogaminin kkeni hakknda aydnlatacak maymu
nu bulduumuzu dnmtk. Sonra Kano ve dierlerinin sabrl
arazi almalarndan bu balarn ana oul arasnda olduunu
rendik. Erikin erkekler annanda annelerinin peinden ayrlmyor,
hele anneleri yksek mevkideyse onun ilgi ve korumasndan fayda
lanyorlard. Aslnda erkek hiyerarisi annelerle ilgili bir ey. Erkek
bonobol ar kendi aralarnda srekli deien koalisyonlar oluturmak
yerine annelerinin gzndeki konumlar iin yaryorlar.
Bunun tipik bir rnei, doada yaayan alfa dii Kame'dir.
erikin olu iinde en by alfa erkei olan Kame, ihtiyarlayp
zayfladka ocuklarn savunmaya ekinir olmutu. Beta diinin
olu bunu hissetmi olacak ki Kame'nin oullarna meydan okuma
ya balad. Kendi annesi ona arka kyor, onun adna zirvedeki er
kee saldrmaktan korkmuyordu. Srtme yle bir noktaya geldi
ki iki anne birbirlerine sille tokat giritiler, yerlerde yuvarland lar
ve beta dii Kame'yi tu etti. Kame bu aalanmann ardndan bir
daha durumu toparlayamad ve oullar orta rtbedeki konumlara
dtler. Kame ldkten sonra iyice kenara itildiler ve yeni alfa di
isinin olu zirveye yerleti.
Kame'nin oullar empanze olsalard konumlarn korumak iin
gbirlii yaparlard . Oysa bonobolarda erkek ittifaklar hi iyi ge-

72

IIMIZD E KI MAY M U N

limemitir, ..l i i lcrin b u kadar etki li olmasn salayan d a budur.

Byle iktidar milcadeleleri nadiren gzlense de bonobo toplumu
nun tmyle eitliki olduu fikrini rtr. Hi gerilim olmad
sylenemez, erkekler hayli rekabetidir, diiler de olabilir. Rtbenin
byk faydalar olduu anlalmaktadr. st mevki lerdeki erkekle
re, yiyecek konusunda daha ok hogr gsterilir ve cinsel i l i kide
daha fazla partner bulurlar. Yani olunu st kadernelere karmay
beceren bir anne, kendi soyunu torunlaryla srdrr. Bonobolarn
bu balantdan haberi yoktur ama doal se i l im, oullarnn mevki
arayna faal olarak yardm eden anneterin yzne glm olmal.
Bonobo toplumunun, temelde empanze toplumunun tersi oldu
u anlamna m gelir bu? yle denemez. Bana kalrsa empanze
daha fazla zoon politikon, yani siyasi hayvandr. Bunun sebebi hem
koalisyonlarn oluturulma tarz hem de dii h iyerarisinin farkl
doasdr. Hem maymunlarda hem de insanlarda dii hiyerarisi
iin daha az ekime yaanr, sonuta da daha az zorlanma ortaya
kar. Kadnlar nadiren kendilerini hiyerari iinde dnr, iliki
leri de asla erkeklerinki kadar resmi olmaz. Ama dierlerinden da
ha fazla sayg gren kadnlarn mevcudiyeti de inkar edilemez. Ge
nelde yal kadnlar genler stnde egemenlik kurar. Ayn sosyal
tabaka iinde yaa byk kadniann hkm geer. Geleneksel ola
rak kadnlar aile iinde byk nfuz sahibidir, orada zirveye k
mak iin savamalar na, bbrlenmeleri ne, blf yapmalarna gerek
yoktur: Yalar onlar zirveye tar. K iilik, eitim ve aile bykl
nemlidir elbette, hem kadnlarn da ok incelikti rekabet yn
temleri vardr, ama btn artlar eit olduunda bir kadnn dier
kadnlar karsndaki konumunu yzde elli ya belirler.
Ayn ey maymunlar iin de geerlidir. Arazide, dardan yeni
gelen gen diilere kar yal diileri n stnl vardr. Diiler er
genlikte kendi toplumlarndan ayrlp bir bakasna gider. Dii em
panzelerin, yeni topluluklannn alan iinde kendilerine bir mntka
bulmalar gerekir, bunun iin de yerleik diilerle rekabet ederler
ounlukla. Gen bonobo diileri, diiler arasndaki daha sk ba
lardan faydalanarak, yerleik bir diiyi trnar etmek ve onunla cin
sel ilikide bulunmak suretiyle kendine " sponsor" arar; bulabil irse
yal dii genci korur, kanatlar altna alr. Zamanla gen dii de ye
ni gmenlerin spansoru olabilir, bylece dng devam eder. B u

I KTI DAR

73

sistem de yal olanlardan yana iler. Dii hiyerarileri asla tam ma

nasyla yaa gre ekillenmese de. dzeni aklamaya altmz
da ya en nemli etken olarak ortaya kar.
Dii maymunlar arasnda egemenlik mcadelesi erkeklere na
zaran ok daha azdr. Byle bir mcadele de ancak ayn ya gru
bundaki diiler arasnda olur. Otuz yan zerindeki diilerden olu
an bir grupta, zirveye asla yinni yandaki bir dii yerleemez. Fi
ziksel stnlkle de alakas yoktur bunun; yinni yandakiler fizik
sel gcn zirvesindedir, gen diiler o deneyimli, etin ceviz yal
hanmlarn karsna dikilrnek gibi bir istek duymazlar hi. Onlarca
yl hibir rekabetle karlamam alfa diiler bilirim. Elbette zirve
deki diinin orada kalmasnn, fiziksel ya da zihinsel salyla be
lirlenen bir snr vardr, ama onlar bu snra erkeklerden onlarca yl
sonra ular.
Yal diilerio genlere hadlerini bildinne ekli harikadr, zira
ounlukla a k saldrganlk gstenneden yaplr. Kendi annelerin
den uzak genler tarafndan anne figr olarak grlen yal diinin
mesaj vennek iin tek yapmas gereken, bir selam almamas, yiye
cek paylamay reddetmesi, bir trnar teebbs karsnda srtn
dnp yrmesidir. Yal dii duygusal bask yapar. Gen olan f
ke krizi de geirse kln bile kprdatmadan seyreder: Daha neleri
ni gnntr byle. Bu terslernelerin sebepleri ok ince olabilir.
Mesela gen dii, yalnn yavrusunu imdiklemi veya onun alma
ya gittii bir yiyecei kapm ya da yal dii bir alfa erkeini trnar
etmeye gittiinde erkein yanndan aynlmamtr ama yal olann
buna terslenmesi iin aradan saatler gemesi gerekebilir. nsan gz
lemci iin diileraras etkileimi takip etmek, erkeklerin arasndaki
ak ekimeleri takip etmekten ok daha zordur.
Erkek egemenlii dv becerisi ve dostlarn desteine bal
olduundan yan erkek hiyerarileri zerindeki etkisi farkldr.
Yalanmak bir erkek iin stnlk salamaz. Alfa erkekler nadiren
drt-be yldan fazla iktidarda kalr. empanzelerinki gibi ynet im
de erkeklerin olduu bir sistemde zirve konumu dzenli olarak el
deitirir, halbuki bonobolarnki gibi ynetirnde diilerio olduu
bir sistemde toplumsal deiim hem daha ender hem de kademel
olur. Ancak alfa dii zayfladnda ya da ldnde hareketlilik
yaanr, o da zirve yaknlannda. Hrsl bireylerin konumlarn yk-

74

IIMIZDEKI MAYMUN

sellrnelcri iin ok daha az hareket alan tanr bu durum.

Bonobolar arasnda daha az siyasi manevraya rastlanmasnn bir
sebebi daha vardr: Koalisyonlar akrabala dayanr. Ya gibi akra
balk da verilidir: Oullar annelerini seernez. Erkek bonobonun,
sosyal rnerdivenin st basanaklarna kma frsatiarna kar tetikte
olmas gerekir ve bu bakrndan erkek empanzeden daha az rekabet
i deildir. Ama her ey annesine, onun dier diilere gre konurnu
na bal olduundan erkek bonobonun ayn zamanda sabrl da ol
mas gerekir. Kendi geleceini ekillendirnek iin, baka erkekler
le ortaklk yapabilen erkek ernpanzeye gre daha az frsat vardr.
Erkek empanze kendi kardeleriyle ortak lk kurabilecei gibi hi
bir akrabal olmayan erkeklerle de ortaklk kurabilir. Bu esneklik
sayesinde erkek empanzeler frsat strateji uzmanlarna dn
m, doa da onlara saldrgan bir rniza ve rktc bir fizik bah
etrnitir. Muazzam kaslar vardr; hafif gvdeleri ve duyarl ifade
leriyle bonobo erkeklerinin yannda hain ve tehditkar grnrler.
Dolaysyla anne odakl bir toplum hayat farkl bir tr erkek
yaratmtr. Bonobo erkeinin bir kusuru yoktur ama ou erkek
onun gibi olmak istemez. En yakn akrabalar olan insan ve em
panzeterin doutan kendilerine hak grdkleri, kendi kaderini de
netleme becerisinden rnahrurndurlar.

G Zayfl ktr
Gerilim ykseldiinde erkek empanzeler birbirine yakn durur. Ye
roen, Luit ve Nikkie'nin o uursuz gece ayn kafeste kalmasnn se
bebi buydu. Bakctarla ben, erkeklerin ayr ayr yerlerde yatmalar
n istemitk ama empanzeler kadar gl hayvanlar kontrol et
rnek zor. kisi birlikte gece kafesine girince nc de onlara katl
mak istedi . Darda kalmay gze alarnazd. Dier ikisinin birbirini
trnar etmesini engellernese bir dman ittifakna nasl mani olurdu?
lmnden nceki gece erkei ayrmak iin saatler harcadk
ama ie yararnad. Birbirlerine yaprn gibilerdi, ak kaplardan ta
km halinde geiyor, birbirlerinin kalalarn tutuyor, kimseyi geride
brakrnyorlard. Bir gecelik onlar bir arada brakmaya raz olduk.
i kiye bir dinamii l insan ailelerinin bildik bir sorunudur.
lnn bir yesi dier ikisi tarafndan oyunlarn dnda brak l r.

I KTIDAR

75

Avc kabilelerde treler kiiyle ava klnamas gerektiini sy

ler nk ancak i kisi sa dnebilir (anlamazlk kt takdirde iki
ye bir kal naca anlamna gelir bu) . l ekilleri kolayca kavra
rz. Satranta kale ve til, vezire kar savunma iin yeterlidir, ger
ek hayatta da arkasz bilmesinler diye arkadalarmzdan hakk
mzda bir-iki iyi laf etmelerini isteriz.
Erkek empanzeler bu dinamie ok anadr ve koalisyonlar
nn neminin farkndaym gibi davranrlar. Koalisyon partnerleri
arasndaki i kavgalar yle tehlikelidir ki barmak iin rpnrlar,
hele zirvede olup da kaybedecek daha fazla eyi olan. Yemen'le
Nikkie kavga ettikten sonra bir an nce barmak iin can atarlard :
B irleik cepheyi muhafaza etmeye mecburdular. Genelde bir dii
yznden rekabet ederken birbirlerini kovalayp barrlar, biraz
sonra sarlp prlerdi. Herkese iktidarda kalmaya niyetli olduk
larn gsterirdi bu. Baramadklar gn ikisi de rtbe kaybetti.
Ayn fenomen, bir siyasi parti iinde birbiriyle yaran adaylar
arasnda da cereyan eder. Partinin aday kesinieliinde kaybeden
onu desteklemeye koar. Muhaliflerin, partinin zayfladn dn
mesini istemez hi kimse. Birbirlerinin srtn svaziayan iki eski
dman, kameralara birlikte glckler saar. George W. Bush, 2000
y lnda pek fazla talibi olan adayl kazandnda, rakibi John Mc
Cain, affetmeye ve unutmaya hazr olduundan phe eden muha
birierin karsna zoraki bir glle kmt. McCain, tekrar tekrar
"Vali Bush'u destekliyorum, Vali Bush'u destekliyorum, Vali Bush'u
destekliyorum," deyiiyle insanlar epeyce gldrmt.
Koalisyon siyasetine uluslararas seviyede de rastlanabilir. Bir
keresinde Washington D. C.'de bir beyin frtnas toplantsna davet
edilmitim. lgin bir karmd grubumuz: siyaseti ekillendiren
ler, antropologlar, psikologlar, Pentagon'dan tipler, siyasetbilimci
ler ve tek bir primatalog (ben ! ). Berlin Duvar'nn yklmasndan
ksa sre sonrayd. B u tarihi olay benim iin ok anlamlyd. Hol
landa'da yaadm zamanlarda Dou Almanya'daki Sovyet igal
ciler, isteseler iki saat iinde kapma dayanabilirlerdi. Ar NATO
askeri aralar ne zaman yaknlardaki bir otoyoldan hornur hornur
gese bunu hatrlardm.
Dnyann en byk iki askeri gc maziye kart iin artk
daha emniyetli bir dnyada yaayacamz varsaym zerine yap I-

76

IIMIZDEKI MAYMUN

mt toplant. Grevimiz neler beklenebileceini tartmakt: Yeni

dnya dzeni nas l ileyecekti, Birleik Devletler yeni kavutuu,
dnyann yegane sper gc mevkiinde ne gibi iyi iler yapabilirdi?
Geri bunun altnda yatan nenneye pek katlmyordum ben nk
bir gcn yok olmas meydan illa dierine brakmaz. Daha basit bir
dnyada byle olabil irdi ama Amerikallar bazen lkelerinin dnya
nfusunun %4'nden daha azn barndrdn unutuyorlar. Ulusla
raras durum konusunda benim yaptm deerlendirme, hayvan
davran zerine temellendii iin kolayca gzard edilebilirdi, ta
bii siyasetbilimcilerden birisi de askeri tarihten yola karak ayn fi
kirleri ne snneseydi. Mesajmz, koalisyon teorisinden, yanltc
lde basit iki kelimeyle zetlenebilir: G zayflktr.
Yeroen'in konumunu kaybettikten sonra setii partner bu teori
yi gayet gzel kantl yor. Ksa bir sreliine Lu it alfayd. Luit fizik
sel adan en gl erkek olduundan ou durumun tek bana s
tesinden geliyordu. Dahas, terfi ettikten ksa sre sonra diiler de
birer birer ondan tarafa gemiti - en nemlisi, Mama da. Mama o
srada hamileydi; o durumdaki diilerio hiyeraride istikrar sala
mak iin her eyi yapmalar doaldr. Konumundaki rahatla ra
men Luit dier erkekler arasndaki yaknlamalara hemen engel
olurdu, zell ikle de Yeroen'Ie tehdit oluturabilecek yegane erkek
Nikkie arasndaki yaknlamalara. Bazen bu sahneler dvle nok
talanrd. Her iki erkein de onunla arkada olmak istediini gren
Yeroen'in nemi gnbegn artmaktayd.
Bu noktada Yeroen'in nnde iki seenek vard: En gl oyun
cu olan Luit'e yanap karlnda bir-iki kar kapabilirdi - bu
karlarn ne olacana Luit karar verirdi. Yahut Nikkie'nin Luit'e
meydan okumasna yardm eder ve konumunu ona borlu olacak
yeni bir alfa erkek yaratrd. Yeroen'in ikinci yolu setiini grdk.
En gl oyuncunun genelde en itici siyasi mttefik olduunu sy
leyen "g zayfl ktr" paradaksuyla uyumlu bir seim. Luit yle
glyd ki gc zarannayd. Ona katlan Yemen'in pek az kazanc
olurdu. Koloninin sper gc olarak Luit'in ihtiya duyduu tek ey
ihtiyar erkein tarafszlyd. Nikkie'yi desteklemek Yeoren iin
mantkl bir seimdi. Onu kukla gibi oynatacak, Luit'le olabilece
inden ok daha fazla nfuz sahibi olacakt. Bu tercihi itibarnn art
masna ve daha fazla diiye erimesine de yaramt. Yani Luit "g

IKTI DAR

77

zayflktr" ilkesini kantladysa, Yeroen de ona karlk gelen "za

yflk gtr" ilkesini kantlamt. Bu ilkeye gre ikincil oyuncular
kendilerini byk stnlk salayan bir yol kavana yerletirebi I ir.
Ayn paradokslarn uluslararas siyasi arenada da ilerlii var
dr. Tukidides'in iki ksur bin yl nce Pelepones Sava'n yazd
zamandan beri mi lletlerin, ortak tehdit kabul edilen mil letiere kar
mttefik arad bilinir. Korku ve hn zayflar birbirinin koliarna
iter, tartnn hafif tarafndaki arlklarn artrr. Bunun sonucunda
btn milletierin nfuzlu konumlara sahip olduu bir g dengesi
ortaya kar. Bazen tek bir lke ana "dengeleyicidir", I. Dnya Sa
va'ndan nce Avrupa'da Byk B ritanya'n n olduu gibi. Gl
bir deniz kuvvetine ve igale kar tam bir bakl a sahip olduu
iin Britanya, herhangi bir kta gcnn bir dierine galebe alma
sn engellemek iin mkemmel konumdayd.
Sezgileri boa karan neticeler de grlmedik ey deildir. Yz
milletvekilinden oluan bir parlamenter sistem dnelim, oun
luun oyu gerekmektedir ve krk dokuzar yesi olan iki parti, bir de
iki yesi olan minicik bir parti vardr. Sizce ilerinde en gl par
ti hangisidir? Bu koullar altnda ( I 980'1erde Almanya byleydi)
iki yesi olan parti ofr koltuuna oturacaktr. Koalisyonlar nadi
ren kazanmalarna izin verecek byklkten daha fazla olur, dola
ysyla iki byk parti asla birlikte ynetime gemek istemez. kisi
de kk partiyle flrt ederek ona orantsz bir g kazandrr.
Koalisyon teorisi "ucu ucuna kazanan koalisyonlara iaret eder;
oyuncular kazanacak kadar byk ama iinde bir arlklar olacak
kadar kk olan koalisyona katlmay tercih eder. En glye ya
namak, alnacak karl azaltt iin nadiren ilk seenektir. n
grlebilir bir gelecekte B irleik Devletler, hem iktisadi hem de as
keri adan dnyann en gl oyuncusu bile olsa, onun kazanan
koalisyonlara dahil edilmesini garantilemez bu. Aksine ona kar
otomatik bir hn doacak, geri kalan gler arasnda durumu den
geleyecek koalisyonlar oluacaktr. Beyin frtnas toplantsnda,
yaygn kabul gren bir fikir olduu inancyla koalisyon teorisinden
bahsettim ama yorumlann ask suratlarla karlat. Pentagon'un
planlarn "g zayflktr" senaryosuna gre yapmad akt.
Geri byle bir senaryonun sahnelenmesi fazla uzun srmedi.
2003 ilkbaharnda bir sabah uyandm ve gazeternde beklenmedik

78

I I M I ZDEKI MAYMUN

bir fotorall kar latm, glmseyen dileri bakan, yan yana

Birlemi Mil letler Gvenlik Konseyi binasna doru yryorlard.
Fransa, Rusya ve Almanya, Birleik Devletler nclnde planla
nan Irak igaline kar olduklarn, in'in de kendi taraflarnda ol
duunu ilan etmilerdi. Franszlarla Almanlar ya da Ruslarla inli
ler birbirlerine ok baylmazlar. B u tuhaf ortaklk, ABD hkmeti
nin, o zamana kadar uluslararas ittifaklan bozmadan dnyann en
gl oyuncusu olmasn salayan, uzlama yaratmaya dayal siya
setini terk etmesiyle kurulmutu. ABD izolasyonla kar karyayd.
Diplomasinin sona ermesiyle birlikte on yl nce hayal bile edile
meyecek bir kar oluum meydana kmt.

Maymu nlarn Magna Carta's

Tuhaftr, deniz seviyesi altndaki yaam Hollandallarn eitliki et
hosunu aklar. On be ve on altnc yzyllardaki frtnalarn yol
at seller halk arasnda ortak bir ama hissi yaratmtr. Her va
tanda lkeyi kuru tutmak iin almak, kanal duvarlan yklmak
zereyse gece yars ar kil torbalar tamak zorundayd. Btn
ehrin su lara gmlmesi an meselesiydi. Mevkiini vazifeden ka
mak iin kullananlar ho karlanmazd . Gnmzde bile Hollanda
monarisi atafatl trenlerden kanr. Senede bir kere, kralie bi
siklete biner ve halktan biri olduunu gstermek iin yannda al
anlara stl kakao ikram eder.
H iyerarilerin doas kltrlere gre deiir. Almanlarn askeri
resmiyetinden, ngilizlerin keskin snf aynmlarna, Amerikallarn
rahat lavrlarna ve eitl ik sevgilerine kadar her tr mevcuttur. Her
ne kadar baz kltrler rahat da olsa, hibir ey antropologlann ta
biriyle gerek eitlikilerin mevki reddiyle boy lemez. B isikle
te binen bir kralieye ya da Bill adndaki bir bakana sahip olmann
ok tesindedir bu insanlar. Kral fikri bile onlara itici gelir. Navajo
Kzlderilileri, Hottentotlar, Mbuti Pigmeleri, Kung San, Inuit ve
benzerlerinden bahsediyorum. Avc toplayclardan, tarmclara ka
dar deien bu kk lekli toplumlarn --cinsiyetler ve anne o
cuk arasndaki ayrm hari- btn zenginlik, g ve mevki ayrm
larn ortadan kaldrd sylenir. Eitlik ve paylam nplandadr.
Yakn atalarmzn da milyonlarca yl byle yaadna inanlmak-

IKTIDAR

79

tadr. Madem yle, hiyerariler bizim zannettiimiz kadar genleri

mize ilemi olmayabilir mi?
Antropologlar eskiden eitlikilii, insanlarn en iyi ynlerini
ortaya koyduklar, birbirlerine sevgi gsterip deer verdikleri, pasif
ve bar yanls bir dzenleme olarak grrlerdi. Aslanla kuzunun
yan yana uyuduu bir topya durumuydu bu. Byle durumlarn im
kan dahilinde olmadn sylemiyorum -ksa sre nce Kenya dz
lklerinde bir dii aslann bir antilop yavrusuna anne efkati gster
dii haberleri geldi- ama biyolojik adan srdrlmesi imkansz
dr. B ir noktada zkar irkin kafasn uzatr: Avclar bo mideleri
ni hisseder ve insanlar kaynaklar iin birbirine girer. Eitlikilik kar
lkl sevgi, hele pasiflik zerine kurulu deildir. nsanlarn kontrol
etmeye ve egemenlik kurmaya ynelik evrensel arzusunu tanyan,
aktif olarak korunan bir durumdur. Eitlikiler g istencini inkar
etmez, aksine ok iyi bilir. Her gn onu zaptetmeye alr.
Eitliki toplumlarda, bakalarna egemenlik kurmaya alan
lar kk grlr ve erkek gururu ho karlanmaz. Kyne dnen
baarl avc, tek kelime etmeden kulbesinin nnde oturur. Mz
ran zerindeki kan szlerden daha ok ey anlatr. En ufak bir b
brlenme, sefil av hakknda alay ve hakaretlerle cezalandrlr. Ke
za bakalarna ne yapmas gerektiini syleyebilecei gibi bir fikre
kaplan mstakbel efe, bu girdii havalarn pek komik olduu sy
lenir aktan aa. Antropolog Christopher Boehm bu ayn seviye
ye ekme mekanizmalarn aratrm. Kabadaylk taslayan, kendi
servetlerini artran, erza payiatrmayan ve yabanctarla kendi
karlar dorultusunda iliki kuran liderlerin, kendi cemaatlerinin
sayg ve desteini abucak kaybettiini grm. Her zamanki dalga
geme, dedikodu ve itaatsizlik taktikleri ie yararnazsa eitlikiler
sert tedbirler almaktan da geri durmuyormu. Bakalarnn hayvan
Iarna el koyan ve karlarn cinsel i likiye zorlayan bir B uraya efi
ldrlm, haddini aan bir Kaupaku lideri de. Bunun bir alterna
tifi de kt bir lideri ortada brakmak elbette. Onu terk edip kendin
den baka hi kimseye patronluk taslayamamasn salamak.
Hi lider olmadan hayatta kalmak zor olduundan eitlikiler
genelde, bir kiinin eitler arasnda birinci gelmesine izin verir. Bu
radaki anahtar kelime "izin vermektir" nk btn grup mevkiyi
ktye kullanmaya kar tetiktedir. Bunu yaparken soyumuza has

80

II MIZDEKI MAYMUN

ama print akrabalarnzia da paylatmz toplumsal aralar kul

lanrlar. Seneler iinde, takmm bir kavga srasnda taraflardan
herhangi birine destek olmak iin bir bakasnn araya girdii bin
lerce vaka kaydetmitir. Hem ebeklerde hem maymunlarda.
ebekler kazanan destekleme eilimindedir, bu da baskn bi
reylerin nadiren direnile karlat anlamna gel ir. Aksine grup
onlara yardmc olur. ebekterin bylesi kat ve istikrarl hiyerari
leri olmasna amamal . empanzeler, bir kavgaya mdahale et
meleri halinde, yeneni de yenileni de destekleyebildikleri iin on
lardan farkldr. Bu yzden de bir saldrgan kendisine yardm m
edileceini yoksa kar m kanacan asla bilemez. ebek toplu
muyla aralarnda hayati bir farktr bu. empanzelerin yenitene oy
nama eil imi, iten ie istikrarsz bir hiyerari yaratr. Zirvedeki ik
tidar dier btn maymun gruplarna gre daha sallantdadr.
Yerkes Arazi stasyonu'ndaki empanze grubumuzun alfa erke
i J imoh, ergen bir erkekle, gzdesi diilerden birinin gizlice ift
leliinden phe ettiinde, bu durumun tipik bir rnei yaand .
Gen erkek v e dii ak llca davranp ortadan kayboldular ama J i
moh onlar aramaya gitti v e gen erkei buldu. Normalde byk
olan erkek, suluyu sadece kovalar ama her nedense -belki de dii
o gn onunla iftlemeyi reddettii iindir- J imoh son srat onun
peinden gitmeye devam etti ve durmad. Kavalamaca srasnda
alann btn evresini dolatlar. Gen erkek banyar ve korkudan
altna karyordu, Jimoh ise onu yakalamaya azmetmiti.
Ancak alfa onu yakalayamadan hadiseye yakn diiler "voaov"
diye barmaya baladlar. fkeli sesiyle bu bar, saldrganlar
ve mtecavizleri protesto etmek iin kullanlr. lk bata baranlar
grubun geri kalannn ne tepki vereceini grmek iin etrafa bak
nyorlard ama dierleri, zellikle de alfa dii onlara katldktan
sonra barlar iyice ykselip btn herkesin sesinin duyulduu
sar edici bir koro halini ald. Clz balang, grubun oyu kimden
yana kacak bel l i deilmi gibi bir izienim yaratyordu. Ama pro
testolar ayyuka ktktan sonra Jimoh saldrya, yznde asabi bir
srtla son verdi : Mesaj almt. Durmasayd, bu huzursuzluu gi
dermek iin kurulmu bir ittifakla kar laacakt kukusuz.
Kabaday erkeklere verilen cezalar ok ar olabi lir. Doada ya
ayan empanzelerde topluluk dna atlmalar saptanmtr. Erkek-

IKTIDAR

81

ler alann snnndaki tehlikeli blgede durmaya zorlanr - bir ra

porda "srgne giden" erkeklerden bahsedilmektedir. Srgn ge
nellikle toplu bir saldnyla balar; Gombe Nehri'nde Goblin'e yap
lan saldr gibi. Veteriner tedavi etmese hayatta kalamazd . Goblin'
in iki kere lmn eiinden dnmesinden hareketle, nde gelen
arazi aratrrnaclar, onu topluluktan atmak iin kullanlan idde
tin, "frtnal" tabir ettikleri ynetim ekliyle alakah olduu yoru
munda bulundular.
Toplumun alt katmaolannda olanlar kuma bir izgi ekerek, st
katmanlardakilere, onu aariarsa balarna kt eyler gelecei teh
didini savuruyorlarsa, hukukta anayasa dediimiz eyin balang
cyla kar karyayz demektir. Elbette gnmz anayasalar, deil
maymun topluluklar, insan gruplarna bile dorudan uygulanama
yacak kadar rafine kavramla doludur. Yine de, szgelimi ABD Ana
yasas'nn, ngiliz kralna kar yaplan devrimden doduunu unut
mamak lazm. ABD Anayasas'ndaki "Biz Halk", harika bir dzya
zyla, kitlelerin sesiyle konuur. Selefi 1 2 1 5 'teki Magna Carta'dr.
Kral John'u, ar taleplerine bir son vermemesi halinde, sava ve
lmle tehdit etmitir tebas. Yine temel ilke, haddini aan bir alfa
erkeine kar giriilen ortak direniti.
st seviyelerdeki bireyler bu kadar sorun yaralyorsa onlar ora
ya getirmek neden? Birincisi, anlamazlklar gidermek iin. Herke
sin taraf almasndansa, otoriteyi, dzeni salayp anlamazlklara
zm bularak herkesin iyiliine hizmet edecek tek bir insana, ihti
yarlar heyetine ya da hkmete verrnekten daha iyi bir yol var m?
Tanm gerei eitliki toplumlar, srtmelerde iradesini dayata
cak sosyal hiyerariden yoksundur, dolaysyla hakemlie gvenir
ler. Anahtar tarafszlktr. Modem toplumda adli sistem tarafndan
stlenilen hakemlik, toplumu en byk dmanndan korur: iten
ie kaynayan nifaktan.
Baskn empanzeler kavgalar ayrmak iin genelde ya zayf
desteklerler ya da tarafszca araya girerler. Btn tylerini dikip,
kavgaclar barnay kesene kadar ikisinin arasnda dururlar; h
cum ederek onlar datrlar; ya da birbirine kilitlenmi kavgaclar
elleriyle eke eke hasbaya ayrrlar. Bunu yaparken asl amala
r taraflardan birini desteklemek deil dmanla bir son verrnek
gibi grnmektedir. Mesela tandm en akl banda lider olan

82

IIMIZDEKI MAYMUN

Luit, alfa riltbesi aldktan topu topu birka hafta sonra "kontrol ro
l" diye bilinen eyi stlenmiti. ki dii arasndaki kavga nndan
km, ortalkta tyler uumaya balamt. Bir sr maymun ko
up arbedeye katlmt. Barp dven koca bir maymun yu
ma kurnun zerinde yuvarlanyordu, ta ki Luit iine dalp dve
dve hepsini ayrana kadar. Lu it dierleri gibi taraf tutmamt. D
vmeye kim devam ediyorsa ona bir tane ekletirmiti.
Maymunlarn akrabalarn, arkadalarn ve mttefi klerini kol
lad dnlebilir. Maymun toplumunun ou yesi iin doru
dur bu, ama denetimi elinde bulunduran erkek farkl kurallara gre
davranr. Luit, alfa olarak kendini atan taraflarn zerine yerle
tirmiti; mdahaleleri arkadalarna yardm etmekten ziyade bar
tekrar tesis etmeye yne! ikti. Luit'in, atmalarda belli bireylerden
yana devreye girmesi, onlarla oturup birbirlerini trnar ettikleri za
mana gre belirlenmiyordu. Tek tarafsz empanzeydi, bu da bir ha
kem olarak grevini, sosyal tercihlerinden ayrd anlamna geli
yordu. Ayn eyi yapan baka erkekler de grdm. Christopher Bo
ehm de antropolojiden primatoloj iye gei yaptnda, doada etkin
bir biimde atmalar engelleyen, sona erdiren ya da gideren, yk
sek rtbeli empanzeler gzlemlemiti.
Bir topluluk her mstakbel hakemin otoritesini kabul etmez.
Nikkie'yle Yeroen, Arnhem kolanisini takm halinde yneti rken, an
lamazlk ktnda N ikkie mdahale etmeye alrd. Ancak o
unlukla, sonunda iddet gren kendisi olurdu. zellikle yaa b
yk diiler, gelip kafalarna vurmasn kabul etmezlerdi. B unun bir
sebebi Nikkie'nin tarafszlktan uzakl olabilir: Kavgay kim ba
latrsa baiatsn kendi arkadalarnn tarafn tutard. Halbuki Yero
en'in bartrma abalar daima kabul grrd. htiyar erkek, zaman
la kontrol roln gen ortann elinden almt. B ir kavga ktn
da Nikkie hi yerinden kmldamaya zahmet etmiyor, vakann halli
ni Yeroen'e brakyordu.
Bu da kontrol rolnn ikinci komutan tarafndan icra edilebile
ceini, kimin icra edecei konusunda karar grubun verdiini gs
teriyor. Kontrol rol zayf glden koruyan bir emsiyeyse, onu
tutan topluluun btndr. Topluluun yeleri en etkili hakemden
yana arlk koyarak, bar ve dzeni garantilernek iin gereken ze
mini ona temin eder. Bu nemlidir nk iki gen arasndaki en k-

IKTIDAR

83

k dalama bile byyerek ok daha beter bir eye dnebilir.

Genlerin kavgalar anneler arasnda gerilim yaratr. ki anne de
kendi yavrusunu korumaya alr. nsan krelerinde de rast Jand
zere bir annenin olay yerine gelmesi dierini de hemen tahrik ed
er. Bunlarla ilgi lenecek daha yksek bir otoritenin bulunmas -ve
bu ii adaletle ve asgari gle yapacana itimat edilmesi- herkesi
rahatlatr.
empanzeler, ebeklerin kat hiyerarileriyle, insanlarn eitlik
eilimi arasnda bir yerdedir. nsanlar asla mutlak eitlie u laamaz
elbette, kk lekli toplumlarda bile. nsan hiyerarisini ortadan
kaldrmann daimi bir mcadele halini almasnn sebebi basittir;
hepimiz mevki sahibi olma arzusuyla doarz. Eitlikilik, baarl
d dereceye gre, aa konumdakilerin birleip kendi karlarn
korumasn gerektirir. Siyasetiler bu ie iktidar iin girebilir ama
semenler kendilerine yaplacak hizmete odaklanr. Siyasetilerio
birinciden deil de srekli ikinciden bahsetmesine amamal .
Bir lider setiimizde aslnda ona, "Bize faydan dokunduu
mddete bakentte en tepede durursun," deriz. Demokrasi byle
ce iki insan eilimini birden tatmin eder: hem g istencini hem de
onu kontrol altnda tutma arzusunu.

Tecrbeli Devlet Adam

Mama'ya bu ismi, Arnhem empanze kolonisindeki hanmaa ko
numundan dolay vermitim. B tn diiler ona itaat ederdi, erkek
ler de siyasi atmalar zmekte en son ona bavururlard. Geri
lim yumruk yumrua dvn kanlmaz olduu bir noktaya gel
mise, kavga eden erkekler ona koar, biri bir kolunun teki br
kolunun altna girer, oradan birbirlerine barrlard. Ana tavrnn
yan sra muazzam zgveni Mama'y mutlak g merkezine oturt
mutu.
Halen hayatta. Ne zaman hayvanat bahesine gitsem, kalabal
n iinde yzm tanr ve hendein zerinden bana selam vermek
iin, romatizmal kemiklerini kmldatarak yaklar. Hatta bana ho
murtuyla solur, yani beni daha st rtbede grdn ifade eder,
ama onunla kavga edecek olsak emin olun hi ansm olmazd. Ku
kusuz kendisi de bunun farknda. Ancak bunun kafalarmz kar-

84

IIMIZDEKI MAYMUN

tnnasna izin vermeden, ikimiz de toplum yapsnn baka, gerek

hayatta kimin kime ne yapabileceinin baka olduunu biliyoruz.
Toplumun bu ifte katmanl yaps kafa kartnc. Resmi yap
s, ilevini grebilmek adna effaf olmal ama altta yatan daha bu
lank etkiler var. Bir birey zirvede olmadan da gl olabilir ya da
tam tersi, pek nfuzu olmadan tepede olabilir. Mesela Amhem'de,
homurtuyla soluma ve kafa sallama, resmen N ikkie'yi Yeroen'in
zerine koymutu, Yeroen'i Luit'in, Luit'i Mama'nn, Mama'y dier
btn diiterin vs. Ancak bu berrak dzenin ardnda glge bir yap
vard; Yeroen, Nikkie'yi kontrol eden ipleri elinde bulunduruyordu,
Luit'in gc fazlasyla ntralize edilmiti ve Mama, muhtemelen
Yeroen'den bile fazla nfuz sahibiydi.
altmz yerde perde arkasnda nelerin olup bittiini anla
makla ustayzdr; toplumsal basarnaklara gre hareket etmenin bizi
bir yere gtnneyeceini biliriz. Daima pek nemli olmayan yk
sek rtbeli insanlar ve insann arkadalk kunnak istedii dk
rtbeli insanlar vardr (mesela patronun sekreteri) . Kriz zamanla
rnda resmi yap kendini dayatr ama btn itibariyle, biz insanlar
birbiriyle kesien nfuzlardan oluan gevek bir dzen kunnay se
veriz. "Tahtn ardndaki g" ya da " kukla" gibi ifadelerimiz vardr
ki bir empanze kolonisinde de rastlanan karmakl yanstr.
Mahale Dalar'nda arazi aratnnaclar Yeroen gibi davranan
yal empanzeler gnnlerdi. Erkek fiziksel olarak de geti
i anda oyunlar oynamaya, gen erkeklerden bazen birinin bazen
dierinin tarafn tutmaya balar, bylece kendini herkesin baar
snda anahtar konuma getinneye alr. Zayfln gce dnt
rr. nsan siyasetindeki tecrbeli devlet adamlarn hatrlatr bu :
hzl zamanlarn geride brakm Dick Cheney'leri, Ted Kennedy'
leri, en yksek mevkiye kendileri kma hrsndan vazgeseler de
herkesin danmak iin akn akn geldii adamlar. Sadece kendi
karyerlerine odaklandklar iin gen adamlardan o kadar faydal
danmanlar kmaz.
Jessica Flack yzlerce saatini, scak Georgia gneinde bir ku
lede oturup sadece er-panzelerin yksek mevki karsnda kar
dklar homurtulu soluklara odaklanarak geirdi. Zirvedeki erkein
ille de en fazla homurtuyu kazanmadn kefetti. En yakn rakip
lerinden alyordu homurtulu soluklar, bu da onu resmen alfa yap-

IKTIDAR

85

yordu, ama grubun geri kalan alfann yanndan bir selam verip ge
iyor, baka bir erkee homurtuyla soluyor ve onu pyordu. Alfa
nn gz nnde biraz biimsiz bir durumdu bu, ama ilgin olan,
bu erkeklerin daima atmalarda hakem roln stlenenler olma
syd. Arnhem Hayvanat Bahesi'nde de grubun ba hakemi Yero
en, asl patron N ikkie'den daha fazla homurtu alrd. Denebilir ki
bir grup "oy"unu sevilen arabuluculardan yana kullanyor, saygs
n onlara gsteriyor, bylece alfann sinirini bozuyor, o da tekrar
tekrar grmezden gelinince kendisinin de sznn getiini gster
mek iin grkemli bir blf gsteri sergiliyor.
Yeroen, N ikkie'yi iktidara getirmekle, kendisi iin nfuzlu bir
rol bimiti. Ancak Luit'in lmyle arl ortadan kalkt. Birden
bire Nikkie'nin ihtiyar erkee ihtiyac kalmamt. Artk kendi ken
dine patron olabilecekti, en azndan yle sanyordu. Halbuki ben
Amerika'ya gittikten ksa sre sonra Yeroen, daha gen bir erkek
olan Dandy'yle ba kurmaya balad. Seneler srse de Dandy so
nunda Nikkie'nin liderliine meydan okudu. Bu srada doan geri
lim Nikkie'yi aresiz bir kama eylemine srkledi. Adann etrafn
daki hendein kar tarafna gemeye alrken bouldu. Yerel ga
zete bunun intihar olduunu iddia etmiti ama bana gre lmle so
nulanan bir panik atakt. Bu, Yemen'den kaynaklanan ikinci lm
olduundan, bu kumpas erkee ne zaman baksam bir katil grd
m itiraf etmek zorundaym.
B u trajik olaydan bir yl sonra halefm empanzelere film gs
termeye karar vermi. empanze Ailesi, Nikkie hala hayattayken
hayvanat bahesinde filme alnan bir belgeseldi. Maymunlar k sa
lonuna toplanp, film beyaz duvara yanstlm. len liderlerini ta
nmlar m? Gerek boyutlarndaki Nikkie duvarda belirir belir
mez Dandy bararak Yeroen'in yanna komu, tam manasyla ku
cana atlam ! Yeroen'in yznde asabi bir srt varm. Nik
kie'nin "dirilii" geici de olsa eski anlamalarn tazelemi.

Maymunun Gerisi
Bilinli olsun olmasn, sosyal stnlk daima zihinlerimizdedir.
Toplumsal konumumuzu netletirmek istediimizde, dudaklarm
z gerip dilerimizi gstermek gibi tipik primat yz ifadeleri sergi-

86

IIMIZDEKI MAYMUN

leriz. nsan gi.I IU bir yattrma iaretinden tremitir, kadniann

erkeklere nazaran daha fazla glmesinin sebebi de budur. Davra
nlannz, en dosta haliyle bile, binlerce ekilde saldrganlk ola
slnn ipularn verir. Baka insaniann alanna girdiimizde i
ek ya da arap gtrrz, birbirimizi selamlarken elimizi ap sal
larz, bu hareketin kaynann elinde silah olmadn gstermek
olduu dnlr. Hiyerarilerimizi biimsellie dkeriz -beden
duruuyla, ses tonuyla- yle ki deneyimli bir gzlemci, bir-iki da
kikada kimin yukarda kimin aada olduunu anlar. "K yala
ma", "yerlere kapanma" ve "gsn dvme" gibi insan davran
larndan bahsederiz; benim alma alanmda resmen tannm dav
ran kategorileridir bunlar, hiyerarilerin fizi ksel olarak daha fazla
da vurulduu bir maziyi akla getirir.
Yine de ayn zamanda insanlar iten ie saygszdr. On nc
yzylda yaam teolog, Aziz Bonaventura'nn bir sz vardr:
"Maymun ne kadar yukar trmanrsa gerisi o kadar iyi grnr."
Ykseklerdekilerle dalga gemeyi severiz. Onlar aa ekmeye
her an haznzdr. Gller de bunu gayet iyi bilir. "Ta giyen ba
rahat uyumaz," yazm Shakespeare. in'in ilk yce imparatoru
Ch'in Shih Huang Ti, gvenliinden yle endie ediyordu ki grn
meden gelip gidebilsin diye sarayiarna giden btn yollarn zeri
ni kapattrmt. Romanya'nn idam edilen d iktatr Nikolay avu
esku, B kre'te, Sosyalist Zafer Bulvan'ndaki Komnist Parti bi
nasnn altna katl labirent tnel ler, ka rotalar ve erzak dolu
dolaplar yaptrmt.
Tabii en ok, sevilmeyen liderler korkar. Asillerin deil de sra
dan halkn desteiyle Prenslie getiri tmenin ok daha iyi olduuna
dikkat ekmitir Machiavell i ; zira asiller kendilerini prensin konu
muna yle yakn hisseder ki onu deerden drmeye alrl ar.
Hem iktidarn taban ne kadar geni olursa o kadar iyidir. empan
zeler iin de iyi bir ttr bu : En ok, ezilenleri koruyan erkekler
sevilir ve sayg grr. Aadan gelen destek yukarya istikrar verir.
Demokrasi gerekten de hiyerarik mazi sayesinde mi baarl
mtr? Etkili bir dnce okulu, "orman kanunuyla" ynetilen, ha
in ve kaotik bir mizala ie baladmza inanr. Kurallar zerin
de anlamaya varp onlarn uygulanmasn daha yksek bir otorite
ye havale ederek kurtulmuuzdur bundan. Tepeden inme hkmeti

I KTI DAR

87

hakl karmak iin kullanlan bildik tezdir bu. Peki ya tam tersiy
se? nce yksek otorite, onun ardndan eitlik abalar gelmise?
Primat evrimi bunu gsteriyor. Asla kaos olmad : B illur gibi berrak
bir hiyerarik dzenle ie baladk, sonra onu ayn seviyeye getir
menin yollarn bulduk. Trrozn ykc bir yn var.
Pasif, bar ve hogrl ok sayda hayvan var. Baz ebek
trleri birbirini nadiren srr, dvlerden sonra kolayca barr, yi
yecek ve su konusunda birbirine hogr gsterir. Tyl rmcek
ebei neredeyse hi kavga etmez. Primatologlar farkl "egemenlik
tarzlarndan" bahseder, yani baz trlerde st mevkidekiler sakin ve
hogrldr, dierlerinde zalim ve gaddar. Ancak baz ebekler
halim selim olsalar da asla eitliki deillerdir. Alt tabakadakilerin
devrim yapmasn, kuma izgi ekmesini gerektiren bu eilime e
beklerde ok az rastlanr.
Bonobolar da sakin ve grece bardrlar. empanzelerle ayn
trpleme mekanizmalarn kullanrlar, hatta bunu en u noktasna
tayarak hiyerariyi tepetaklak etmilerdir. Zayf cins aada k
prdanmak yerine yukarda faaliyet gsterir ve bylece hakikatte
gl cins olur. Fiziksel olarak dii bonobolar erkeklerden daha
gl deillerdir, bu yzden de srekli baraj larn tamir eden kun
duzlar gibi tepede kalmak iin daimi aba harcamalar gerekir.
Ama gerekten de takdire ayan bu baarnn ardnda bonobolarn
siyasal sistemi, empanzelerinkine gre daha az akkandr. Bunun
sebebi en hayati koalisyonun yani anne oul arasndaki koalisyo
nun deimez oluudur. Bonobolar, sistemi deitirme kabiliyetine
sahip deiken, frsat ittifaklardan yoksundur. Onlar iin eitlik
iden ziyade hogrl denebi lir.
Demokrasi aktif bir sretir: Eitsizlii g idermek aba gerekti
rir. En yakn akrabalanmzdan, daha egemenlik odak l , daha saldr
gan olann, demokrasinin altnda yatan eilimleri bize daha iyi gs
termesinde aacak bir ey yoktur, nk insanlk tarihinin de ka
ntlad gibi demokrasi genelde iddetten doar. Onun uruna sa
varz: z8rlk, eitlik ve kardelik. B ize asla karl ksz verilme
mitir; gllerden ske ske alnmtr. in komik taraf, en bata
bu kadar hiyerarik hayvanlar olmasaydk muhtemelen asla bu
noktaya ulamayacak, temeldeki elzem dayanmay asla gelitire
meyecektik.

Cinsellik
Kama Sutra Primatlar

Bu olaand ve fazlasyla baarl tr, daha yksek gildlerini

gerekletinnek iin harcad kadar vakti daha temel gdlerini
gnnezden gelmek iin harcar. Btn primatlar arasnda en byk
beyne sahip olduu iin gururludur, ama ayn zamanda
en byk penise de sahip olduu gereini gizlerneye alr.
DESMONO MORRIS

Gailesiz, elence dkn, okumay bilmeyen akrabalarmz,

muhteem Bonobo kuzenlerimize muhabbetle.
Onlar iin Hayata teekkr etme/i.

ALICE WALKER

Eskiden empanzelerle alan bir hayvanat bahesi bakcs bono

botarla tantrlm ve yeni primat dostlarnn birinden bir pck
almt. empanzelerde pck cinsel deil dosta bir eydir. Bo
nobonun dilini aznda hissettiinde nasl annt ama!
ngilizcenin Franszlara atfettii dilli pme, tam bir gven ha
reketidir: En duyarl organlanmzdan biridir dil ve az ona en ko
lay zarar verebilecek vcut oyuudur. Bu edim bir bakasnn tad
na bakmamza imkan verir. Ama ayn zamanda salya, bakteri, virs
ve yiyecek alveriine de. Evet yiyecek. Modem zamanlarda, bir
birlerine sakzlarn veren genler gelebilir aklmza ama az p
nn anneterin ocuklan beslemesinden kt dnlmektedir.
Anne maymunlar gerekten de inedikleri yiyecek paralarn
yavrularna verir: Uzattklar altdudaklaryla bebein azna bra
kr. Elbette bu noktada dil de devreye girer.
Fransz pc bonobonun en dikkat ekici, insans erotik edi
midir. Ne zaman rencilere bir bonobo fi lmi seyrettirsem sessizle-

CINSELLIK

89

irler. Her trl cinsel i l ikiyi seyretseler de en fazla, birbiriyle

pen iki gen erkek bonobodan etkilenirler. Tam olarak ne mana
ya geldiinden asla emin olamasak da, birbiri zerine kapanm
aztarla yle hararetl i ve kendinden geerek prler ki renci
ler gafil avtanr. H ibir Hollywood oyuncusu bu gen maymunlarn
aynadk lar role verdii duyguyu veremez. in komik taraf bunun
hemen ardndan akacktan dvmeye ya da oyun olsun diye bir
birlerini kovalamaya balayverirler. Bonobolarda erotik temas,
yaptklar dier eylere rahatlkla karr. abucak yemekten cin
sellie, cinsellikten oyuna, tmardan pmeye geiverirler. Hatta
bir erkekle cinsel ilikide bulunurken yiyecek toplamaya devam
eden diiler bile grdm. Bonobol ar cinsellii ciddiye alr, ama as
la niversite rencileriyle dolu bir konferans salonu kadar deil.
B iz insanlar, cinsellii sosyal hayatmzn dna yerletiririz, en
azndan yerletirmeye alrz ama bonobo toplumunda bu ikisi t
myle i ie gemitir. ncir yapraklarmzn, doymak bilmez bir
cinsel merak ortaya karmaktan baka ie yaramamas komiktir.

Penis Kskanl
Zaman zaman, bilgisayarma yaan p mesaj larn yarsnn, er
keklerin ounlukla gizli tuttuklar bir vcut parasnn bytlme
siyle ilgili olduu izlenimine kapl rm. Erkeklerin, erkekliklerinin
ebatlarna duyduu merak, hem kocakar ilac satanlar iin gelir,
hem de bitmez tkenmez fkralar iin espiri kaynadr. Antik Yu
nan ve Roma'daki ibadet nesnelerinden, tombul pumsunu ineyen
Sigmund Freud'un her yerde grd fal lik simgelere kadar, peni
sin kendine has bir akl olduu sylenegelmitir.
B i n dokuz yz altmlarda tyl ve tysz maymunlar arasnda
bulduu lsz paralelliklerle bizi sarsan Desmond Morris'in, in
san penisinin byklne dikkatleri ekip insan dnya zerinde
ki en seksi primat olarak tanmlamas hi artc deildi. Egomu
za indirdii darbeyi yumuatmak zere tasarlanm zekice bir ham
leydi. Erkeklerin, bir kymeti harbiyesi olan yegane alanda ampi
yon olduklarn duymaktan daha fazla istedikleri bir ey yoktur. O
zaman bonobolar hakknda o kadar az ey biliniyordu ki, Morris'in

90

IIMiZDEKI MAYMUN

bizi cinsel rckortnenler olarak sunmas affedilebilir. Ama bu alan

da bile rekortmen deiliz. Uyank, uyanlm bir maymunun ereksi
yonunu lmek epey cesaret gerektirse de bonobonun ou erkei
glgede brakt sylenebilir. Hele vcudunun kklyle oran
llarsak daha da fazla.
Geri bonobo penisi daha incedir ve tmyle ieri ekilebilir, bu
da ereksiyonun daha fazla dikkat ekmesini salar, hele erkek, ge
nelde yaptklar gibi, penisini aa yukar sal lyorsa. Penisini "dal
galandrma" becerisinden belki daha dikkat ekici olan, bonobo
testislerinin insanlarnkine gre birka kat byk olmasdr. em
panzeler iin de geerli olan bu durumun, ok sayda erkekle iftle
en diilerin, baarl bir biimde dllenmesi iin gerekli sperm
miktaryla ilgili olduu dnlmektedir. Erkek bonobunun cinsel
organlar bize iyi gelimi grnyorsa, diilerinki ok daha etkile
yici gelecektir nk hem empanzeler hem de bonobolarn muaz
zam kabartlar vardr. Dikkatle bakldnda goril ve orangutan di
i lerinde grlen hafif i dudaklar gibi deildir bunlar. Bir diinin
arkasndaki futbol topu byklnde balonlardr, bunlarla civar
daki erkeklere, eyleme hazr olduunu pespembe iaret eder.
Bu kabartlar dudaklar ve klitoristen meydana gelir. Bonobo
klitori si, insanlara ve empanzelere oranla daha kktr. Gen dii
lerde, kk bir parmak gibi ne doru uzanr, yalandka etrafn
da ien dokunun iine gmlr. Bu anatomiye bakldnda dii
bonobolarn yz yze iftlemeyi tercih etmesine amamak lazm.
Ama maalesef erkekler, daha eski bir yntem olan arkadan iftle
meyi tercih etmektedir. Dii bonobolar genelde erkekleri, srtst
yatp bacaklarn aarak davet ederler ya da erkek baka trl ba
larsa abucak bu pozisyona geerler.
Hayvanat bahesini ziyaret edenlerin konumalanndan da, gze
batan maymun cinsel organlarn grnce akna dndkleri anla
lr. Bir kadnn " Aman Tanrm, u grdm kafa m?" bann
hi unutamam mesela. Erkek maymunlarsa bunu asla baka bir ey
le kartrmaz: Arkasnda pembe kabarklk olan bir diiden daha
heyecan verici hibir ey olamaz onlar iin. ahsen bu arpc uzuv
lara yle altm ki bana ne tuhaf ne de irkin geliyor, olsa olsa "ha
valeli" denebilir. Tam manasyla kabarm dii maymunlar normal
ekilde oturamaz; rahatszca bir kalalanndan dierine verirler

C I NSELLIK

91

arlklarn. B u fazlalkla nasl baa kacaklarn ergenlikte, her

adet dneminde daha da bymeye baladnda renirler. Kaba
ran doku hassastr, hemen kanar (ama abuk da iyileir). Ayaklar
sk sk sarmak ya da yksek topuklu ayakkab gibi kltrel insan
icatlan misali , ekici olmak iin denen ar bir bedeldir bu.
Bonobo klitorisi ilgi talep etmektedir, zira insanlardaki daha k
k muadili hayli hararetli bir tartma konusudur. Klitoris neye ya
rar? Byle bir eye gerekten ihtiya var mdr? Bu organn bir er
kein meme ular gibi tmyle faydasz olduundan tutun da,
muhtemelen eleraras balla hizmet eden bir haz kayna oldu
una kadar trl teoriler vardr. Birinci gr, kadnlarn cinsellik
peinde komaya ihtiyac olmadn iddia eder, yeter ki kapy al
dnda kabul etsinler. Klitorise, evrimin "grkemli kazas " der bu
gr. kinci gr, klitorisin, cinsellii ho ve bamllk yaratan
bir ey haline getirrnek iin orgazmik deneyimleri mmkn klacak
ekilde evrimletiini syler. Burada aktif bir dii cinsellii varsa
ylr, holand eyi bulana kadar arayan bir cinsellik. Bu kart
grler, kadnlarn toplum iindeki yerine dair kart ideolojilerle
de ayn saflarda yer alr.
reme, tesadfiere braklamayacak kadar nemlidir. Her biyo
log, sadece erkeklerin deil iki cinsiyetn de e seiminde aktif ol
masn bekler. Hayvanlarn btn seenekleri ineelediini biliyo
ruz. Biliminsanlar, krmz kanatl kara tavuk nfusunu, erkeklere
vasektomi uygulayarak kontrol altna almaya altnda elence
li bir durum ortaya kt. Ksr erkeklerle yuva kuran diilerio yu
murtalarndan yavru kmayaca zannediliyordu. Halbuki yumur
talarn oundan yavru kt, bu da diilerio aktrmadan salam
erkeklerle "grt" anlamna geliyordu. Hayvanlar alemi, fr
satlar deerlendiren, cinsel mteebbis diilerle doludur, insan top
lumu da istisna deildir. Anketlerde pek ortaya kmaz bu - davra
n lmlerinde ad ktye km bir yntemdir anket.
Anketler, kadnlarn cinsel hayatn olduundan farkl gsterir:
Herkes, zellikle de kadnlar hakikati ifa etmekte isteksizdir. Bunu
biliriz nk kadnlar konuturrnann bir yolu vardr. niversite
renci leri sahte bir yalan makinesine balandnda. byle bir bas
k h issetmeyen kadnlara gre iki kat daha fazla cinsel partnerleri
olduunu sylemilerdir. Aslnda erkeklerle ayn sayda partner be-

92

IIMIZDEKI MAYMUN

yannda bulunmulardr. Yani kadnlarla erkekler, cinsellik anketle

rinin bizi inandrdndan ok daha fazla benziyorlar birbirlerine.
Erkekler iin rene, dii lere nazaran daha hzl bir ilem oldu
undan, cinsiyetler arasnda, cinsel eilimler asndan nemli fark
lar olmas gerektii iddia edilir. Ama gerek bizim trrozde gerek
se baka pek ok trde, cinsellik sadece bebek yapmak demek de
ildir. Hazza ve rahatlamaya ne demeli, bir olma ve ba kurmaya ya
da benim bonobolarn her gn yapt eye: krm ilik ileri tle
meye yarayan cinsellie? Dier faydalar da dnldnde, cin
selliin erkeklerin keyfi, kadnlarnsa vazifesi olduu ynndeki
Victoria a tezinin ok dar varsaymiara dayal olduu sylenebi
lir. Cinsellik genelde sevgi, gven ve yaknl ifade ediyorsa, en
azndan eit lde kadnlarn alan da olduu kabul edilmelidir.
Kralie Victoria'dan, Man Denizi'nin izin verdii lde uzak du
ran akl l Franszlar, bu seenekler iin inanlmaz genilikte bir ifa
de yelpazesine sahiptir. Barma sevinesine la reconciliation sur
/'oreiller (yastk zerinde barma) derler ve cinsell iin zihni rahat
latma ilevine, irret bir kadna mal baisee (cinsel mahrumiyet al
tnda) diyerek kaba bir gndermede bulunurlar.
Cinsellik ve cinsel arzunun, ign baladnda saklanmas bek
lenir. Sosyal ve cinsel arasndaki keskin snr btn insanlar iin ge
erl idir. Geri mkemmelen muhafaza edildii sylenemez. Eski
den, evde alan hizmetilerden, yemek piirme ve temizlik dn
da hizmetler de talep edi l irdi; modem toplumda da bol bol cinsel
ima ve taeizin olduu iyerlerinde balar ou gnl maceras . Wall
Street'te simsarlarn doum gnlerini striptizci ararak kutlad
bilinir. Ama istisnalar olsa da sosyal ve cinsel alanlar birbirinden
ayr tutulur.
B tn memelilerde doal olan anne bakmna, baba bakmn da
ekleyen aile birimleri zerine kurulu toplumlarda yaadmz iin
ihtiya duyarz bu snra. Btn insan toplumlarnda ekirdek aile
vardr, halbuki maymunlarda hi yoktur. empanzeler iin cinsel li
in kamusal alandan uzakta yaplmas gereken yegane zaman daha
ykseklerdeki birinin kskanlndan korkulduu zamandr. al
larn arkasnda bir randevu ayarlarlar ya da toplul uktan uzaklar
lar. Belki bizim mahremiyet arzumuzun kkeninde de bu vardr.
Cinsellik bir gerilim kaynaysa, huzuru korumann bir yolu cinsel-

C INSELLIK

93

liin grnrln azaltmaktr. nsanlar bunu daha da ileri gt

rr, sadece edimin kendisini saklamakla kalmaz, uyarc ya da uya
rlabilen vcut ksmlarn da saklar.
B onobolarda byle bir ey yok denecek kadar azdr. Cinsel z
grle kavumu olduklarnn sylennesi de bundandr. yi de
mahremiyet ve bask gibi meseleler olmasa zgrle gerek olur
muydu? Sadece utan, iffet sahibi dei ller, rakiplerle ban belaya
sokma dnda bir kayg tamyorlar. k i bonobo iftieirken bazen
kkler, ayrntlan grmek iin zerlerine atlar. Ya da baka bir
yetikin onlara katl p, keyiften payn almak iin kabartsn birine
srter. Cinsellik, uruna rekabet edilen deil, paylalan bir eydir.
B ir dii srtst yatp akta mastrbasyon yapabil ir ve kimse bak
maz. Parmaklarn cinsel organnda hzl hzl aa yukar hareket
ettirir, ama yavrusunu trnar etmek iin elleri serbest kalsn diye bu
i iin ayan da kullanabilir. Bonobolar ayn anda birka i yapma
konusunda ok iyidir.
Penis byklnn bizi dier primatlardan ayrdn iddia
ederken, orgazmn da sadece insana has olduunu sylemitir Des
mond Morris. Dii bonobolar GG-srtnme denilen hararetli cin
sel edim srasnda gren biri bu iddiaya inanmakta zorluk ekecek
tir. Diiler hzla klitorislerini birbirine srterken heyecanl lklar
atar ve srtrcasna dilerini meydana karrlar. Ayn zamanda di
iler dzenli olarak mastrbasyon da yapar, bir faydasn grmese
ler bu edirne gerek duymazlard herhalde. Cinsel ilikinin en st
noktasnda diilerin, hzlanan kalp at ve rahimde hzl kaslmalar
tecrbe ettii yegane tr olmadmz, laboratuvar deneyleriyle de
kantland. Makak ebekleri, insan orgazmndaki Masters ve John
son kriterlerini karlyorlar. Kimse ayn almay bonobolar ze
rinde yapmaya al mad ama snav geeceklerine kuku yok.
Geri herkes bu olasla ak deil. Katld m en tuhaf akade
mik toplantlardan biri cinsellik zerineydi. Gerekliin kelimeler
den yapldna, anlatlarmzdan ayr dnlemeyeceine inanan
postmodem antropologlar tarafndan dzenlenmiti. Toplantdaki
birka biliminsanndan biriydim ve biliminsanlar tanm gerei ol
gulara, kelimelerden daha fazla gvenir. Byle bir toplant nn pek
de iyi gitmeyebilecei batan anlalyordu. Postmodernislerden
biri bir dilde "orgazm" kelimesi yoksa, o dili konuan insanlarn cin-

94

IiMIZDEKI MAYMUN

sel boalna yaayanayacan iddia ettiinde ipler gerildi. B ilimin

sanlar epey armt. Dnya zerindeki btn insanlar ayn cinsel
organlara, ayn fizyolojiye sahip olduuna gre deneyimleri nasl
tmyle farkl olabilirdi? Bu bize, dier hayvanlar konusunda ne
sylyordu? Hibir ey hissetmedikleri ima edilmiyor muydu? Cin
sel hazzn dilsel bir baar olduu fikrinden galeyana gelerek, birbi
rimize zerinde "Oksijen kelimesi olmasa insanlar nefes alabilir
mi?" tr hnzr sorular yazan kk notlar gndermeye baladk.
Morris'in insann esizlii konusundaki son iddias, medeni in
sanlarn duyarl ln kanlad dnlen iftleme pozisyonu
dur. " Misyoner" pozisyonu sadece bizim trroze has kabul edil
mekle kalmaz, kltrel bir ilerleme olarak da grlr. Ama ard
mzdaki milyonlarca yllk cinsel evrim dnldnde insan cin
sel liini dier hayvanlarnkinden ayrma teebbsleri bana umut
suz geliyor. Bizi cinsel edirnde bulunmaya zorlayan hormonlar ve
bu i lgin akrobasiyi hem uygulanabilir hem de keyifli klan anato
mik zellikler, biyolojik olarak dikte edilmitir. Esiz filan deiller
dir: Bu ii yapma eklimiz atlardan, hatta akvaryum balklarndan
ok farkl deildir. Cinsel organlarmzn ne konunianm olmas
elbette doal seilimin misyoner pozisyonunu tercih ettiini gste
rir: Anatomik tasarmmz bu ekilde iftlemeye msaittir.
Bonobonun olaand adn bulan biliminsanlar iftlemeleri
ni de anlatmak istemilerdi, ama o zamanlar bu konuyu aza almak
mmkn deildi. Eduard Tratz ve Heinz Heck, Latinceden medet
umarak empanzelerin more canum (kpekler gibi) bonobolarnsa
more hominum ( insanlar gibi) iftleiini sylemitir. Bonobolar
daha baka pek ok pozisyon gibi misyoner pozisyonunu da rahat
a uygulayabilir. Kama Sutra'nn btn pozisyonlarn bil irler, hat
ta bizim hayal dahi edemeyeceimiz pozisyonlar bile (mesela iki
partnerin de ayaklarndan ba aa asl durmas). Geri yz yze
pozisyon, hem sk rastlanmas hem de duygusal paylama izin ver
mesi asndan zeldir. Ayrntl video zmlemeleri, bonobolar n,
partnerlerinin yzlerini ve seslerini takip ettiini, girip kmann ya
da srtnmenin hzn ald tepkiye gre ayarladn gstermitir.
Partner gz temasnda bulunmazsa ya da pek istekli grnmezse
ayrlrlar. Bonobolar, fazlasyla partnerlerinin deneyimlerine bal
grnmektedir.

C INSELLIK

95

Bonobolar sadece eitli pozisyonlarda deil, neredeyse btn

partner kombinasyonlaryla cinsel ilikide bulunabilir. Cinselliin
sadece reme iin olduu fikrini benimsemezler. Cinsel faaliyetle
rinin drtte nn remeyle, en azndan dorudan alakah olmad
n tahmin ediyorum: Hemcinsleriyle ya da diinin reme dne
minde deilken gerekleen durumlardan bahsediyorum. Ayrca
remeyle alakas olmayan pek ok erotik kalp da var, Fransz p
cnn yan sra fellatio ve dierlerinin cinsel organlarn ovala
mak erkekler arasnda ska grlr. Bir erkek ayakta dik durup ba
caklarn aarak, kalkm penisini uzatr, karsndaki de elini gev
eke kapayarak aa yukar okama hareketleri yapar.
GG-srtmenin erkeklerdeki karl "k-k" diye bilinir, drt
ayak zerinde duran erkekler, ksa sreliine klarn ve erbezi tor
balarn birbirlerine srter. ki partnerin zt ynlere bakt dk
younluklu bir selamiamadr bu. Bunun aksi olan penislerin birbi
rine srtlmesi, heteroseksel bir pozisyonu andrr, erkeklerden
biri srtst yatar dieriyse onun zerine kar. ki erkek de ereksi
yon halinde olduu iin penisleri birbirine srtnr. Erkekler ara
sndaki cinsel likle hi boalma ya da anal penetrasyon giriimi gr
medim. Btn bu davranlar hem tutsak hem de vahi bonobolar
da grlmtr, doal ortamda rastlanan tek davran "penis-krim"
diye tabir edilir: ki erkek bir daldan yz yze sarkarlar ve penisle
rini, eskrim yapar gibi birbirine srterler.
Bu cinsel davran zenginlii hakikaten artcdr ancak, bono
bonun toplumda alglan asndan biraz elikili sonular dour
mutur. Baz yazarlar ve biliminsanlar bundan yle rahatszdr ki
bilmece gibi konuur. Mesela bonobolarn sinemalarda sansrlene
bilecek davranlarndan bahsederken "ok efkatli" olduklarn
syleyen konumaclar dinledim. zellikle Amerikallar cinsellik
ten adl adnca bahsetmekten kanr. "Ekmek" kelimesini szlkle
rinden karm, laf dolandrdka dalandran frnclarn toplant
sn dinlemeye benzer bu. Bonobolarn cinsellii, sadece farkl cins
ler arasndaki iftlemeleri sayarak genelde olduundan daha az
gsterilir. Bu durumda da gndelik hayatlarnda olup bitenlerin o
u hesaba katlmam olur. "Cinsellik" kelimesinin normalde, oka
ma ve azia uyarma dahil, cinsel organiara ynelik her trl kast
l temasa iaret ettii dnlrse ( Bakan Clinton cinsellie daha

96

IIMI ZD EKI MAYMUN

dar bir tanm getirmeye altnda mahkeme tarafndan dzeltil

miti) bu sansr artc. Daha geni bakldnda cinsellik p
meyi, davetkar bir biimde vcudu gsterneyi de kapsar, I 950'ler
de ailelerin "Pelvis Elvis"ten dehete kaplmas tam da bundand .
ahsen ben her eyi adl adnca sylemekten yanaym - iffet buda
lalndan doan rtmece lafiann bilim syleminde yeri yok.
Bonobonun cinsellii hastalkl lde abartan bir hayvan oldu
u izlenimini verdiysem, cinsel etkinliklerinin insanlardan bile da
ha dzensiz olduunu eklemeliyim. nsanlar gibi onlar da zaman
zaman cinsel likle itigal eder, srekl i deil. Temaslarn ou boal
ma noktasna trmanmaz - partnerler sadece birbirlerini okar. Or
talama bir cinsel birleme de insan standartlarna gre fazlasyla
hzldr: on drt saniye. Sonsuz bir seks alemi deil, ksa cinsel ya
knlk anlaryla tatlanm bir sosyal hayat gryoruz. Geri byle
ehvetli bir yakn akrabamz olmas, kendi cinselliimize bak
mz asndan da neml i .

Bi Bonobolar
Bonobolann gerekten de bu kadar cinsellie ihtiyac var m? Biz
insanlarn ihtiyac var m? Onca zahmete katlanmak neden? Bu tu
haf bir soru gibi grnebilir -sanki baka seeneimiz varm gi
bi!- ama biyologlar, cinsellii verili kabul etmek yerine nereden
geldiini, neye yaradn ve remenin daha iyi yollan olup olma
dn merak ediyor. Neden kendimizi klonlamyoruz? Klonlama
nn, gemite ie yaran genetik tasarmlar y nelernek gibi, mese
la sizi, beni (bunca yldr yayor olmak bile bal bana bir baar)
baka birinin genlerindeki kusurlar kartrmadan tekrar yaratmak
gibi bir stnl var.
inde yaayacamz cesur yeni dnyay hayal edin, cinsiyet
siz, birbirinin ayn insanlarla dolu. K imin kimi sevdii, kimin kimi
boad, kirnin kimi aldatt hakknda dedikodu yok. stenmeyen
gebelikler, kz ya da erkek arkadanz nasl etkileyeceinize dair
salaka dergi yazlar, tensel gnahlar yok ama arp tmak, roman
tik filmler, seks sembol pop yldzlar da yok. Daha verimli olabi
lir ama ayn zamanda insann hayal edebilecei en sk c yer olur
bu dnya.

CINSELLIK

97

Neyse ki cinsel remenin faydalar, sakncalarn n katbekat te

sinde. ki kopyalama yntemini birden kullanan hayvanlar da bunu
gayet iyi gsteriyor. Mesela ev bitkilerindeki yaprak bitlerinden bi
rini alp mikroskoba yerletirin. effaf karnnda, annesinin tpatp
ayn minicik kzlar greceksiniz. Yaprak bitleri genellikle sadece
kendi kendilerini klonlar. Ancak koullarn zorlat sonbahar ve
k aylarnda bu yntem yeterince iyi deildir. Klonlama, sorun ya
ratan rasgele genetik mutasyonlardan kurtulmalarna engel olur.
Btn nfus yldka ylan kusurlar iinde boulur. Bunun ze
rine yaprak bitleri genlerin karmasn salayan cinsel remeye
geer. Cinsel olarak retilen yavrular daha gl olur. Melez bir ke
di ya da kpein, safkan olana nazaran daha sal kl olmas gibi.
Nesiller boyu devam eden tr ii dllenme klonlamaya benzer ve
gittike artan genetik kusurlar yaratr.
" Vahi tr" denen, gen destesinin cinsel yoldan kartrlmas
sonucu ortaya kan eyin daha salkl olduu bilinmektedir. Me
sela hastalklara daha iyi direnir nk parazitlerin daimi evrimine
ayak uydurabilir. Bonobolar ve empanzelerden ayrldmzdan be
ri soyumuz yaklak 250.000 nesil grmtr, bakterilerse 250.000
nesli sadece dokuz yl iinde grr. Parazitlerin hzl nesil dn
m, iinde barndklar hayvanlar, savunmalarn deitirmeye zor
lar. Sadece parazitlerle mcadele etmek iin baklk sistemimiz
srekli hareket halinde olmaldr. Biyologlar buna Kupa K z Hipo
tezi derler, Atice Harikalar Diyarnda kitabnda, A lice'e "Olduun
yerde kalmak iin ok koman gerekir ! " diyen Kupa Kz'na atfta.
Hem insanlar hem de hayvanlar bu kouyu cinsel remeyle yapar.
Tabii bu sadece cinselliin neden var olduunu gsterir, neden
sklkla onunla itigal ettiimizi deil . ok daha azyla da gayet iyi
remez miydik? Cinselliin sadece reme iin olduunu iddia eden
Katolik Kilisesi de bunu dnmektedir. Peki cinselliin haz yn
bu gr yalanlamaz m? Yegane amac reme olsa cinsellik bu
kadar keyif vermezdi kukusuz. ocuklarn sebzelere bakt gibi
bakardk ona: tavsiye edilen, can skc bir ey. Doa Ana bize ba
ka bir ey uygun grm. Erojen blgeler denilen yerlerde, doru
dan beynin keyif merkezlerine bal binlerce sinir ucuyla (sadece
kck klitoriste sekiz bin tane) beslenen cinsel arzu ve tatmin be
denimizin yapsna nakolmu. Haz aray, insanlarn reme iin

98

IIMIZDEKI MAYMUN

gerekli olandan daha fazla cinsel ilikide bulunmasnn bir numara

l sebebi.
En yakn akrabalarmzdan birinin en az bizimk i kadar iyi geli
mi cinsel organiara sahip olmas ve bizden bile daha fazla "gerek
siz" cinsellikle itigal etmesi, incelediimiz yakn akrabalar l
snde cinsellie dknl, ounluun paylat bir zellik ha
line getiriyor. empanzeler istisna. Onlarn cinsel hayat insanlar
ve bonobolarta kyaslandnda biraz fakir, hem sadece doada de
il hayvana! bahelerinde de. Ayn alana sahip, ayn miktarda gda
alan, ayn miktarda cinsel partnere sahip, tutsak empanzelerle bo
nobolar kyaslandnda, yedi saatte bir cinsel iliki gzlenen em
panzelere karlk bonobolar bir buuk saatte bir cinsel edirnde bu
lunuyorlar, hem de partner asndan daha geni bir eit! i likle. Ya
ni ayn ortamda bile bonobolarn cinsellii daha baskn.
Ama bunlarn hibiri sorumuzu cevaplamyor - insanlarla bo
nobolar cinsel adan neden byle hazc? Neden belli zamanlarda
retilen yumurtay dllemenin ve bunu mmkn k lacak partnerie
rin tesine geen cinsel itahlar bahedilmi bize? Okurlar cinsel
partner zevklerinin bu kadar eitli olmadn syleyerek itiraz
edebilirler ama bizi tr olarak dnyorum. Baz insanlar hetero
seksel, bazlar gey, bazlan partnerlerinde eitlilikten holan
yor. Dahas bu snflandrmalar rasgele grnyor. Amerikal cin
sellik aratrmalar ncs Alfred Kinsey, insanlarn cinsel tercihle
rini bir btn iinde ele alm, dnyann koyunlarta keiler diye iki
ye blnmediini, bildik ayrmlarmz doann deil toplumun
yaptn sylemiti.
Cinsellie kar tutumlarda inanlmaz bir eitlilik olduunu or
taya koyan kltrleraras almalar Kinsey'nin grn destekli
yor. Homoseksellik, baz kltrlerde rahata ifade edi lir, hatta te
vik grr. Akla ilk gelen antik Yunanllar ama Avustralya'nn Aran
da kabilesi de var; olanlar bir kadnla evlenneye hazr olana kadar
kendilerinden yaa byk bir erkekle cinsel birliktel ik yaar ve
kadnlar zevk iin birbirlerinin klitorisini ovalar. Yeni Gineli Kera
ki lerde, erkeklerle cinsel ilikiye girmek her olann ergenlik tre
ninin bir parasdr; ayrca baz kltrlerde, sperm yutmann erkek
lik gc verdii dnldnden, olanlar, yaa byk erkekle
re oral seks uygular. Bu durumu, homoseksell ii korku ve tabular-

CINSELLIK

99

la evreleyen kltrlerle kyaslayn, zellikle de heteroseksellik

lerini vurgulayarak erkekliklerinin altn izen erkeklerle. Hibir
heteroseksel erkek homoseksel zannedilmek istemez. Hogr
szlk, herkesi kendi cinselliini yontmaya, paralar arasndan da
ha mazbut grnenleri semeye mecbur brakr, halbuki alttan alta
geni bir tercihler yelpazesi mevcut olabilir, buna hi tercihi olma
yan bireyler de dahildir.
Bu kltrel yapy vurgulamam n sebebi, homosekselliin na
sl km olabileceine dair bildik evrim meselesinin manaszl
n aklamak. ddia u, homosekseller remediine gre uzun za
man nce soylar tkenmi olmalyd. Ancak modem yaftalama uy
gulamalann kabul edersek bir bilmece tekil eder bu. Ya ilan edi
len cinsel tercihler sadece yaklak eylerse? Ya u deilse budur
eklinde dnecek biimde beynimiz ykandysa? Homoseksel
lerin reyemeyecei nermesine ne demeli? Durum gerekten bu
mu? Elbette remeye muktedirler ve modem toplumda ou hayat
larnn bir dneminde evleniyor. Dnyamzda ok sayda gey ift
aile kuruyor. Soylarnn tkenecei iddias, homoseksellerle hete
rosekseller arasnda genetik bir uurumu da varsayyor. Cinsel
tercihierin bnyevi olduu doru -yani doutan geliyorlar ya da
kklkten kendilerini belli ediyorlar- ama "gey geni" sylentile
rine ramen homoseksellerle heterosekseller arasnda sistematik
genetik farkll k olduuna dair hi kant yok.
Cinsel alann dna kp, hepimizde byle bir ekimin belli bir
derecede olduunu varsayarak insann kendi cinsiyetinden olanlara
duyduu ekimden bahsedelim. B ize benzeyen bireylerle kolayca
ba kurarz, bunu idrak etmekte bir zorluk yok. Hemcinse duyulan
ekim kar cinse duyulan ekimi engellemedii mddete geli
mesi nnde bir engel olamaz. imdi bu fkre unu ekieyeti m: Sos
yal ekim le cinsel ekim arasnda gri bir blge v ardr. Yani hemcin
se duyulan ekim ancak belli koul l arda su yzne kabilecek cin
sel ierimler tayabil ir. Kar cins uzun mddet gz nnde olmaz
sa, mesela yatl okullarda, hapishanelerde, manastrlarda ya da ge
milerde, hemcins balanmas baka koullarda olmayacak ekilde
cinsellie dnebilir. Ya da ketlerneler ortadan kalktnda, mese
la ikiyi fazla kardklarnda, erkekler birden birbirlerinin boyun
Iarna atlabil ir. B ilinli olarak cinsellik iermeyen ekimierin cin-

1 00

IIMIZDEKI MAYMUN

sel bir yn olabilecei fikri elbette yeni deil: Freud bundan uzun
sre nce bahsetmiti. Cinsellikten yle korkanz ki onu kapakl ,
kk b i r kutuya tktrmaya alrz, ama her seferinde dar ka
ar ve daha baka bir sr eilimle karr.
Kendi cinsiyelimize duyduumuz ekim, remeyle elinedii
srece evrim asndan bir mesele deildir. imdi bir de bu ekimin
byk bir deikenlik tadn v arsayalm, bireylerin ounluun
da sosyal taraf ar basyor, aznlnda cinsel taraf. Kk bir
aznlk bu. Kinsey'nin nfusun % I O'unun homoseksUel olduu tah
mini baya abartlyd. Yakn zamanda yaplm aratrmalar bu ra
kamn yarsndan azn bildiriyor. Bu aznln iinde sadece ok
kk bir blm heteroseksel cinsellii ve dolaysyla remeyi
tmyle d lyor. I 990'1arda ABD ve Byk Britanya'da gerekle
tirilen, imdiye kadar yaplm en byk, rasgele, cinsel davran
aratrmas dlayc homoseksUel saysnn % 1 'in altnda olduunu
sylyor. Ancak bu mini aznlk baka kimsede olmayan genler ta
sa bir bilmece doard - bu genler nasl aktanlacak? Ama syledi
im gibi byle genlere dair hi salam kant yok. Hem nfusun, re
me kabiliyetine sahip %99'u, homosekselliin de sonularndan
biri olduu hemcins ekimini iletmekle bir sorun yayormu gibi
grnmyor.
Bu sonu, kimi muhafazakarlarn verdii isimle "hayat tarz se
imi" olmaktan ziyade doutan gelen bir zellik kimi bireyler iin.
Benliklerinin bir paras. Baz kltrlerde bunu gstermekte zgr
ler, bazlarndaysa saklamalar gerekiyor. Kltrsz insan diye bir
ey olmadndan, bu etkilerin yokluunda cinselliimizin neye
benzeyeceini bilme ansmz yok. Saf insan doas Kutsal Kase
gibi : Daima aransa da asla bulunamyor.
Ama bizim de bonobomuz var. B u maymun hi cinsel yasak bil
medii, pek az da ketlernesi olduu iin ok eitici. Bizim yaratt
mz kltrel rglere sahip olmayan bonobolarn zengin bir cin
sel lii var. Bonobolarn tyl insanlar olduu manasma gelmiyor
bu: Ayr ve farkl bir tr olduklan besbelli. Kinsey'nin heteroseks
ell ikten homoseksellie 0-6 derecelendirmesinde insanlar youn
luklu olarak heteroseksel uta olsalar da bonobolar tmyle "bi"
grnyor, yani Kinsey'ye gre tam 3 numara. Aslnda tam mana
syla pansekseller - cins adlar dnldnde ok isabetli bir

C I NSELLIK

101

yafta. B i ldiimiz kadaryla hi dlayc heteroseksel ya da homo

seksel bonobo yok: Hepsi her tr partnerle cinsellik yayor. En
yakn akrabalarmzdan biri hakkndaki bu havadis patladnda,
gey i nternet sitelerinden birinde bir tartmaya dahil oldum; bir ks
m bunun homosekselliin doal olduu manasma geldiini sy
lyor, bir ksm da ilkel gsterdiinden ikayet ediyordu. "Doal"
kelimesi kulaa ho geliyordu, "ilkel" naho; bu durumda gey ce
maati bonobolara memnun olsun mu olmasn m gibilerinden bir
soru kt. Bu sorunun cevabn bilmiyordum: nsanlar sevse de sev
mese de bonobo diye bir ey var. Onlara "ilkel" kelimesini biyolo
jideki anlamyla kabul etmelerini nerdim - yani daha eski bir form
olarak. Bu manada heterosekselliin homoseksellikten daha il
kel olduu kesindi: lk bata, iki cinsiyete ve cinsel drtye yol aan
cinsel reme vard. Bu drtnn fark l uygulamalar, hemcinslera
ras cinsel i likiler dahil sonradan eklenmi olmal.
Hemcins cinsellii insanlar ve bonobolarla snrl deil kuku
suz. ebekler egemenliklerini gstermek iin kendi cinslerinden
grup yelerinin zerine kar, ayrca barmak iin geri taraflarn
sunduklar da bilinmektedir. Makaklarda diiler birbirleriyle hete
roseksel bir ift gibi, biri srekli altta, dieri stte ilikiye girer.
Hayvanlar aleminde homoseksel cinsellik rnekleri oktur: bir
birlerinin zerine kan erkek fil lerden, birbiriyle cilveleen zra
falara, kuularn selamlama trenlerinden, balinalarn karlkl ok
amalanna kadar. Ama baz hayvanlar bu tr davranlarn sk rast
land dnemlerden gese bile, "homoseksel" kelimesini ve bas
kn bir ynelim imasn kullanmaktan imtina ediyorum. Dlayc
hemcins ynelimleri hayvanlar aleminde enderdir, hatta hi yoktur.
Bonobolar bazen gey hayvanlar olarak sunulur. Neredeyse her b
yk ehirde bir Bonobo Bar vardr. Doru, bu terimi sadece edimi
tanmlamak amacyla kullanmak kaydyla, bonobolar sk sk ho
moseksel cinsel i likiye girer. Diiler bunu srekli yapar ve do
rusunu sylemek gerekirse GG-srtnme, toplumlarnn siyasi i
mentosudur. Diiler arasndaki ban nemli bir parasdr. Erkek
ler de sk sk birbirleriyle cinsel temas kurar ama diiler kadar yo
un deil. Ama bunlarn hibiri bonobolar gey yapmaya yetmez.
Cinsellii kendi cinsiyetine mensup olanlarla snrlam bonobo
grmedim hi. Her trl cinsel ilikiye ak ve bisekseldirler.

1 02

IIMI ZDEKI MAYMUN

Bonobo cinselliinin en arpc yan, tmyle geliigzel olma

s ve sosyal hayatla nkemmelen btnlemesidir. Biz karlat

mzda selamiamak iin el sknz ya da birbirimizin omzunu s
vazlarz, bonobolar cinsel organlaryla tokalar. San Diego'nun ku
zeydousundaki vahi hayvan parknda vuku bulan bir sahneyi an
lataym; bakclarla birlikte bonobolara paylamalar iin yiyecek
vermitik, bu arada popler bir bilim programndan gelen kamera
manlar bonobolarn sofra adabtm ekeceklerdi. Onlar, iinde pal
niye aalar olan geni bir imenlikle filme aldk. Akili adnda,
geliimini tamamlam, kash bir erkek mevcut olduu halde grubu
o srada yirmi bir yanda olan Loretta ynetiyordu. Maymunlar
tam da yapmalar gerekeni yaptlar: Yemek yznden kan gerili
mi cinsellikle zdler.
Byk bir demet zencefil yapra -en sevdikleri yiyecek- gru
bun nne atldnda Loretta ona hemen el koydu. B ir sre sonra
Akili'nin biraz yemesine izin verdi, ama daha gen bir yetikin dii
olan Lenore katlmakla tereddt ediyordu. Loretta yznden deil,
nedense Akili'yle aras pek iyi olmad iin. Bakc, bunun kalc
bir soruna dntn sylemiti. Lenore srekli Akili'ye bak
yor, her hareketinden irkiliyordu. Lenore birka kere uzaktan cinsel
organn gsterdi. Akili ona cevap vermeyince yaklap genital ka
barkhn erkein omzuna srd ve kabul grd. Bunun ardndan
gruba katlmasna izin verildi ve hep birlikte skunetle yemekleri
ni yediler ama yiyecei halen sk skya Loretta kontrol ediyordu.
Grupta kafas baka eylerle megul bir ergen olan Marilyn de
vard. Akili'ye akt ve peinden ayrlmyor, onu srekli cinsellie
davet ediyordu. Marilyn bir mddet havuzda oynad; eliyle cinsel
organlarn uyaryor, dudaklarn suya l?atryordu. Kendini bu e
kilde galeyana getirdikten sonra Akili'nin kolundan ekerek onu
iftlernek iin suya doru gtrd. Akili daha nce pek ok kere
ler onun gnln etmiti ama bu sefer Marilyn'le yiyecek arasnda
bocalyordu. Cinselliin neden diz boyu suda vuku bulmas gerek
tiini bilemiyorum: Belki Marilyn suyu feti haline getirmiti. Ken
dine has cinsel davranlar bonobolarda grlmedik ey deildir.
Bu arada Loretta, Lenore'un bebeine byk ilgi gsteriyordu.
Bebek ne zaman yaknna gelse, parmayla ksa sre cinsel orga
n n uyaryordu, bir keresinde bebee sarlp kasyla erkek gibi

CINSELLIK

1 03

hareketler yapmt. B ir noktada anne, eliyle Loretta'nn cinsel or

gann uyard, sonra da bebeini kucana almaya zorlar gibi Loret
ta'ya uzatt.
B u ksa zaman diliminde bonobolarn cinsellii cinsellik iin
(Akili ve Marilyn), uzlama iin ( Lenore ve Akil i), efkat gster
mek iin (Loretta ve bebek) kullandm grdk. Genellikle cinsel
lii reme ve arzuyla i likilendiririz ama bonobolarda baka trl
ihtiyalara da hizmet eder. Tatmin asla tek hedef deildir ve reme,
cinselliin ilev lerinden sadece bir tanesidir.

Hanmlar ve Yosmalar
Bonobo diileri, hamilelik ya da emzinne gibi, dourgan olmadk
lar dnemlerde bile genital blgelerini kabartrlar. empanzeler
byle deildir. Dii empanzelerin, erikin hayatlarnn %5'inden
daha ksa bir sre kabardklar tespit edilmitir, bonobolardaysa bu
oran %50'ye yakndr. Dahas, diilerin adetleri srasndaki ksa
mola dnda bonobo cinsellii btn dng boyunca devam eder.
Kabarkl olan bir primat iin artc bir durum. O gln balon
lar dourganl ilan etmekten baka ne ie yanyor?
Cinsellik ve kabarklk dourganlktan bamsz olduuna gre
bir bonobo erkeinin, hangi yavrularn babas olduunu anlamak
iin Einstein olmas lazm. Maymunlar cinsellikle reme arasndaki
balantnn farknda olmasalar da -sadece bir farkndayz- erkek
hayvanlarn, cinsel i likide bulunduklar diinin yavrusunu kayr
malar, bylece kendi dllerine bakp onlar korumalar olaandr.
Ama bonobo lar yle ok partneri e yle ok cinsel ilikide bulunur ki
bu ayrm imkanszlar. Babaln belirsiz kald bir sosyal sistem
tasarianacak olsa, Doa Ana'nn bonobo iin tasarladndan daha
iyisi yaplamaz herhalde. Aslnda artk, temel sebebi n tam da bu ola
bileceine inanyoruz: diilerin erkekleri cinsel i likiye ekmekten
kazanl kmas. Yine bilinli bir niyet olmas sz konusu deil, sa
dece dourganln yanltc bir biimde sunumu var. lk bata bu fi
kir insan hayrete dryor. Babalk asla annelik gibi kesin olmasa
da, trmz babala duyulan yksek gven sayesinde epey baarl
olmad m ? Cinsel iliki konusunda hibir snrlama tanmayan er
kek hayvaniara oranla insanlar bu hususta biraz daha emin. Erkekle-

1 04

IIMIZ DEKI MAYMUN

rin kimin kendi yavrusu olduunu bilmesinin ne sakncas v ar? Be

bek katli: yavrularn erkekler tarafndan ldrlmesi.
Gney Hindistan'da Bangalore'daki tarihi toplantda ben de var
dm. nl Japon primatolou Yukimam Sugiyama, erkek langur
ebeklerinin, eski lideri kovalayp haremini devraldklannda btn
yavrular ldrdn ilk orada anlatmt. Annelerinin kucan
dan yavrulan ekip alyor, kpekdileriyle deiyorlarm. B u top
lant 1 979 ylnda yaplmt ve o srada hi kimse tarih yaz ld
nn, amzn en kkrtc evrim hipotezlerinden birinin doduu
nun farknda deildi.
Sugiyama'nn sunumu tam bir sessizlikle karland, bunu, otu
rumu yneten kiinin "davran patalojisi" dedii bu artc r
neklere getirdii pheli vg takip etti. Yneticinin szleriydi
bunlar, konumacnn deil. Hayvanlarn kendi trlerini, hem bile
rek ldrd fikri hem anlalmaz hem de iticiydi.
Sugiyama'nn kef ve bebek ldrmenin erkek remesine yar
dmc olduu yorumu on yl boyunca grmezden gelindi. Sonra bu
nu teyit eden baka raporlar da gn na kmaya balad, nce
dier primatlarda, zamanla daha birok hayvanda: aydan kr sinca
bna, yunuslardan kulara kadar. Mesela bir erkek aslan bir srnn
bana getiinde, dii ler yavrulara zarar vermesin diye byk gay
ret harcyordu ama genelde bouna. Hayvanlar kral, aresiz yavru
larn zerine atlar, boyunlarn srp yle bir silkeler, annda ldrr
ama yemez. Kasten yapt aktr. Hayatta kalma ve remeden bah
seden ayn teorilerin, masum yeni doaniann ortadan kaldnlmasna
da uygulanabileceine inanamyordu bilim evreleri .
Ama iddia edilen tam da buydu. Bir erkek bir grubun bana
getiinde sadece nceki l ideri kovalamakla kalmaz, onun son re
me gayretlerini de ortadan kaldnr. Bu ekilde diiler gebelik dn
gsne daha abuk girer ve bylece yeni erkein remesi kolayla
r. Bu fkrin mi man olan Amerikal antrapolog Sarah Blaffer Hrdy,
insanlardaki bebek katl rneklerine de dikkatleri ekmiti. Mesela
ocuklarn vey babalan tarafndan kt muameleye maruz brakl
ma riski biyolojik babalara gre ok daha yksek; bu da erkek re
nesiyle ilgili balantya uygun grnyor. ncil'de, Firavun'un yeni
doan bebeklerin ldrlmesi emrini verdii yazar, ondan da nl
s " Bethlehem'de ve btn yresinde bulunan ve iki yandan k-

CINSE LLIK

1 05

k erkek ocuklarnn hepsini" ldrten Kral Hirodes'tir (Matta

2: 1 6) . Antropolojik kaytlar, savatan sonra esir alnan kadnlarn
ocuklarnn katiedilmesine ska rastlandn gsterir. Bizim tr
mz de erkeklerin bebekleri ldrmesi tartmaianna dahil etmek
iin pek ok sebep vardr.
Bebek ldrmek sosyal evrimde, erkekle erkei , erkekle diiyi
kar karya getiren anahtar bir etken kabul edilir. Diiler bundan
hibir ey kazanmaz: Bir bebein kaybedilmesi daima felakettir.
Hrdy, diilerin savunmalar zerine de teoriler gelitirmitir. Ku
kusuz diiler, kendilerini ve yavrular n korumak iin ellerinden
geleni yapar ama erkeklerin daha byk cssesi ve (byk kpek
dileri gibi) zel silahlar yznden bu abalar ounlukla hsran
la sonulanr. Yaplabilecek en iyi eylerden biri babal mulak
brakmaktr. Aslanlarda ve langur ebeklerinde olduu gibi dar
dan gelen erkekler srnn bana getiinde, etrafta grd yav
rulardan hibirinin babas olmadna % 100 emin olabilir. Ama bir
erkek ayn grubun iinde yayorsa ve karsnda tand bir diiy
le bebei varsa i deiir. Yavru pekala ona da ait olabilir, bu da onu
ldrmenin erkein genlerini iletmekle baarsz olaca anlamna
gelir. Evrim asndan bakldnda, bir erkein kendi dln yok
etmesinden daha beleri olamaz. Bu yzden de doann erkeklere
iyi kt i grecek bir kanun sunduu varsay lr: Sadece yakn za
manda cinsel i likide bulunmadklar diilerin yavrulanna saldr
mak. Erkekler iin garanti bir yntem gibi grlebilir bu, ama dii
lerin zekice bir kar taktiine de kapy aralar. B ir dii, pek ok er
kein kendine yanamasna izin vererek yavrusunun ldrlmesine
kar nlem alabilir nk elerinden hibiri yavrunun kendine ait
olabilecei olasln gzard edemez. Baka bir deyile, nne
gelenle yatmak kazanldr.
te bulduk: Bonobolarda bol cinsellik olmasnn ve hi bebek
katli olmamasnn olas sebebini bulduk. Ne arazide ne de tutsak
maymunlar arasnda hi bebek katline rastlanmamtr. Erkeklerin
kk bebei olan diileri kovalad grlmtr, ama karlarn
da bulduklar muazzam savunma, bebek katline kar iddetli bir
muhalefetin varln gsterir. Bonobo maymunlar arasnda tek is
tisnadr nk insanlar bir yana, goril ve empanzelerde de bebek
katli belgelenmitir. Uganda'daki Budongo Orman'nda byk bir

1 06

I I M I Z DEKI MAYMU N

erkek empanze. elinde kendi trnden, ksmen yenmi bir bebek

le gr lmt. Yannda baka erkekler de vard ve cesedi birbirleri
ne atyorlard. Gorillas in rhe Mist (Sisteki Goriller) kitabyla tan
nan Dian Fossey, bir gmsrtl gori lin hzla bir grubun iine dal
dn grm. B ir gece nce doum yapan bir dii ayaa kalkp
gsn yumruklayarak bu saldrya karlk vermi. Meydana
kan kamna tutunan yeni domu yavruya erkek btn gcyle
vurmu : Yavru inleyerek lm.
Doal olarak bebek katlini iren buluyoruz. Arazi aratrmac
larndan biri, etrafn erkekler sardnda yavrusunu saklamaya al
arak yerde srnen ve saldry engellemek iin deli gibi homurtuyla
soluyan bir diinin yardmna komaktan kendini alarnam . Mesle
inin gerektirdii mdahale etmeme zorunluluunu unutup byk
bir sopayla erkeklerin karsna dikilmi. Bu ok ak llca bir davra
n saylmaz nk empanzeler bazen insan da ldrr, ama bili
minsan bu sefer postu kurtarm ve erkekleri korkutmay baarm.
Dii empanzelerin, doum yaptktan yllar sonra bile, kendi
trlerinin topland yerlerden uzak durmasna amamak lazm.
Bebek katlini engellemek iin birincil stratejileri uzak durmak ola
bilir. Cinsel blgelerindeki kabanklk, ancak -drt yl sonra, ba
km dneminin sonuna doru tekrar meydana kar. O zamana ka
dar, cinsellik peinde olan erkeklere sunacak bir eyleri olmad
gibi saldrgan bir ruh haline girmi erkekleri engelleyecek etkili bir
yntemleri de yoktur. Dii empanzeler hayatlannn byk bl
mn, kendilerine bal yavrulanyla, tek baianna dolaarak gei
rirler. Halbuki Bonobo diileri doum yapar yapmaz gruba tekrar
kat lr ve birka ay iinde yeniden iftleir. Korkacak fazla bir ey
leri yoktur. Bonobo erkekleri hangi yavrunun kendilerine ait oldu
unu asla bilemez. Ayrca dii bonobolar baskn olduklanndan yav
rularna saldrmak risk arz edebilir.
Serbest ak kendini korumaktan m doar? " te bu yzden yos
ma o hanm," derdi Frank Sinatra olsa. "Sever serbestlii, salarn
da taze rzgar 1 Gamsz hayat". Gerekten de dii bonobolarn ga
ilesiz yaamlar, baka pek ok dii hayvann zerindeki kara bu
luttan ok uzaktr. Evrimin bebek katline son verilmesi iin yapt
tevik hi de kmsenemez. Bonobo diileri bir dava -cinsiyetle
ri asndan en hayati dava- uruna mcadele verir, ellerindeki b-

CINSELLIK

1 07

tn silahlarla, hem cinsel lik hem saldrganlkla. Zafer kazanma

benziyorlar.
Geri bu teoriler bonobo cinselliindeki eitlilii aklamaktan
ikiz. Bu davrann kkenine dair benim tahminim, evrim bonobo
lar heteroseksel parti hayvaniarna dntrdkten sonra cinselli
in hemcins balanmas ve atma giderme gibi dier alanlara da
sram olduu. Tr tmyle cinsellik zerinden ekillenmi, fiz
yolojilerinin de gsterdii gibi. Sinirbilimciler, memeli lerdeki ok
sitosin hormonuna dair ilgin eyler kefetti. Oksitosin rahim kasl
malarn (doum sancs eken kadnlara dzenli olarak verilir) ve
st salgsn uyarr. Bir de bilinmeyen yn vardr: Saldrganl
azaltmak. Erkek fareye bu hormonu verirseniz yavrulara saidrma
ihtimali epey azalr. Daha da ilginci bu hormonun erkek beyninde
ki sentezinin cinsel ilikiden sonra en st seviyeye kmasdr. Ba
ka bir deyile cinsellik dokunakl-hisli bir hormon retir, o da sakin
tavrlara sebep olur. Fiziksel efkatn olaan, cinsel hogrnn
yksek olduu toplumlarn genelde byle olmayan toplurnlara g
re neden daha az iddete meyilli olduunun biyolojik aklamas
olabilir bu. Daha bar toplumlarn oksitosin seviyeleri daha yk
sektir belki. Kimse bonobolarda oksitosin lm yapmad ama
eminim bundan daha bol bir eyleri yoktur.
Amsterdam H ilton'da, Vietnam Sava'na kar bir hafta "yat
ma" eylemi yapan John Lennon'la Yoko Ono belki de ok hakllar
d: Ak bar getirir.

Bekaret Kemerleri
Bonobo diileri, hayali Bebek Katline Kar Anneler (BKKA) rg
t iinde nadide bir baar hikayesi sunuyorlar belki, ama bir de d
np kendimize bakalm. Kadnlar da BKKA'da faal mi?
B izim trmz bonobo modeli yerine kendine gre bir yntem
gelitirmi. Kadnlarn bonobolarla paylat iki unsur, yumurtla
dklarnn bariz olarak anialmamas ve btn dng boyunca cin
sel il ikide bulunabilmeleridir. Ama benzerl ikler burada biter. Hani
genital kabarklk, hani haprsan cinsellik?
Kabarklkla balayalm: Biliminsanlar bizim kabarklk lar ne
den kaybettiimiz zerine kafa yormu, hatta et li kaba etimizin on-

1 08

IIMIZDEKI MAYMUN

larn yerini a t n olabilecei tahmininde bulunmulardr. Hem sa

dece kaba et ayn fi ziksel blgede olduundan deil, ayn zamanda
cinsel cazibeyi de artrdndan. Geri biraz tuhaf bir dncedir
bu; yle olsa, erkeklerle kadnlarn kaba etleri farkl olmaz myd?
Uzman olduumuzdan erkeklerle kadnlarn kaba etlerini , giysile
rin altndan bile ayrmakla zorlanmayz ama benzerliin farkllk
tan daha ok olduu inkar edilemez. Cinsel bir iaret olarak ie ya
ramaz. En batan itibaren genital kabarklmz olmamas daha
muhtemel grnyor. Kabarklk muhtemelen insan-maymun ayr
mndan sonra, sadece Pan soyunda ortaya km olmal nk di
er maymunlarda da yok.
Kadnlar cinsel aklklarn uzatmaya baladklarnda, hatta bu
konuda empanzelere on basan bonobolar bile geride braktkla
rnda, kabanna dnemini uzatmak gibi bir mecburiyele karla
madlar. Bizim yntemimiz yalanc reklamdan ziyade hi reklam
yapmamakt. Bonobolar neden bu daha mnasip yntemi gelitir
mediler? Benim tahminim, batan varolan kabartlarn zamanla bir
erkek sapiants haline gelmesi ve geriye dnnn olmamas. Ka
barkl daha az olan dii ler, fazla olanlar karsnda kaybetmi ol
mal . Cinsel seilimi salayan zelliklerde sk rastlanan bir durum
dur bu, tavuskuunun bydke byyen kuyruu gibi. En seksi
kim yarmas genelde abartl iaretiere dnr.
Bonobolardan ayr ldmz ikinci nokta insanlar arasnda cin
selliin daha kstl olmasdr. Bu her zaman ok ak deildir, n
k baz toplumlarda olaanst zgrlk vardr. Hem Viktorya a
deerlerini hem de zhrevi hastalklar tayan Batllarn geli
inden nce Pasifik'te yaayan insanlar buna iyi rnekti. Vahi/erin
Cinsel Yaam kitabnda B ronislaw Malinowski, bu blgenin kl
trlerini pek az tabu ya da snrlama sahibi olarak resmetmiti. Bi
raz bonobesk bir yorumda, eski Hawaililer iin "cinsellik toplum
btnl iin bir merhem ve zamkt" deniyor. Hawaililer, ark ve
dansla cinsel organiara tapar, ocuklarn bu blgelerine ar ihti
mam gsterirlenni. Bebeklerin vajinasna bir kadnn memesinden
st sal r, dudaklar ayrlmasn diye birbirine bastrlnn. Kk
kzlarn klitorisleri oral uyanmla ekilir, uzatlnn. Penis de hem
gzellemesi iin hem de i leriki hayattaki cinsel haziara hazrlan
mas iin benzer muamele grnn.

C I NSELLIK

109

Yine de snrsz hazc ltn herhangi bir insan kltrnde kendi

ne yer bulmas mmkn grnmyor. Birinci elden gzlem yerine
kulaktan dolma bilgilere gvenen M argaret Mead gibi antrapolog
lar halen yakamz brakmayan romantik bir kurgu yaratmlardr.
Halbuki cinsel adan en zgr kltrler bile kskanlktan ve sada
katsizlik karsnda iddetten muaf deillerdir. Btn dnyada cin
sel iliki mahrem bir yerde vuku bulur ve genital blge saklanr. Es
ki Hawaililer bile bellerine baladiklan beze verdikleri ismin iffet
belirttiini bilirlerd i : Ma/o, byk ihtimalle Malayca "utan" de
mek olan ma/u kelimesinden tremiti.
ou toplum cinsellii birka partnerle snrl tutar. okelilik
uygulanyor ve kabul gryor olabilir, ama gerekte dnyadaki ai
lelerin byk ounluu tek bir erkek ve kadn ierir. ekirdek ai
le insan sosyal evriminin alameti farikasdr. Cinsel temaslarmzn
dlaycl dnldnde bonobo plannn tam zddn uygula
dmz, bir erkein hangi yavrunun kendisine ait olduunu kesin
olarak bilmesine imkan tandmz sylenebilir. Modem bilimin
imkanlar olmasa erkekler asla emin olamazd ama yine de doru
tahminde bulunma olasl bonoboya gre ok daha fazlayd.
Doal seilim insan davrann, maymunlarn karlatndan
ok daha farkl hasklara gre ekillendirmitir. Atalarmzn ina
nlmaz hain bir ortama uyum salamas gerekiyordu. Ormann ko
rumasndan, dz, kuru savana kmlard. Robert Ardrey gibilerin,
atalarmzn en tepedeki yrtclar o larak savanda hkm srd
n anlatan katil maymun hikayelerine inanmayn. Atalarmz avd .
Sr halinde avianan srtlanlardan, on eit byk kediden ve ba
ka tehlikeli hayvanlardan korka korka yaam olmallar. Bu rk
tc yerde saldrya en ak olanlar bebekli diilerdi. Avet lardan
kaamadklar iin erkek korumas olmasa ormandan uzaklamaya
asla cesaret edemezlerdi. Belki evik erkek ekipleri grubu koruyor,
acil durumlarda kklerin gvenli bir yere tanmasna yardm
ediyordu. Ancak empanze ya da bonobo sosyal sistemini uygula
sak asla ie yaramazd bu. nne gelenle ifleen erkekler kendi
ni vakfetme konusunda hi iyi deillerdir. Kendi dllerini bilmek
gibi bir umutlar olmadndan ocuk bakrnma katlmak iin se
bepleri de yoktur. Erkekleri iin iine katmak iin toplumun dei
mesi gerekiyordu.

1 10

I I M IZDEKI MAYMUN

nsan sosyal rgtlenmesi 1) erkek balanmas, 2) dii balan

mas ve 3) ekirdek ailenin esiz bir karmndan oluur. B irinciyi
empanzeler, ikinciyi bonobolarla paylarz, ncyse sadece bi
ze aittir. Her yerde insanlarn ak olmas, cinsel kskanlk hisset
mesi, utanmas, mahremiyet aramas, anne figrnn yan sra ba
ba figr de aramas ve istikrarl ilikilere deer vermesi rasiant
deildir. Btn bunlarn altnda yatan, zoologlarn "ift-ba" de
dikleri, yakn kadn-erkek i likisi kemiklerimize ilemitir. Bizi
maymunlardan ayran eyin en ziyade bu olduuna inanyorum.
Malinowski'nin hazc "vahi leri" bile, kadnlarla erkeklerin ocuk
lara birlikte baktklar, bakalarn dlayan aileler kurma eilimin
den yoksun deillerdi. Bizim trmzn sosyal dzeni bu model
etrafnda ekillenir; iki cinsiyetn de katkda bulunduu ve kendini
emniyette hissettii ibirliine dayal toplumlar ina etmek iin ata
larmza bir zemin sunmutur bu model.
ekirdek ailenin, erkeklerin iftletikleri dii leri, pusuda bekle
yen bebek katili rakiplerden korumak iin onlara elik etme eili
minden doduu tahmin edilmitir. Bylesi bir dzenleme baba ba
kmn kapsayacak ekilde genileti lmiti belki. Mesela baba, mey
vesi olgunlam aalar bulmakta, avlanp av paylamakta, yav
ruyu tamakta eine yardm ediyordu belki. Kendisi de diinin da
ha hnerli alet kullanmndan (dii maymunlar erkeklerden daha be
ceriklidir), toplad kabuklu ve kabuksuz yemilerden faydalan
yordu herhalde. Dii de buna karlk, koruyucusunun ilk grd
gzelle kamasn engellemek iin ona cinsellik sunmaya balam
olabilir. ki taraf da bu dzenlemeye kendinden daha fazla ey koy
duka ta ykselmitir. Bunun sonucunda erkek iin einin yavru
sunun kendisine ait olmas gittike daha nemli bir hal almtr.
Doada bedava yemek yoktur. Bonobo diileri kendi yaptklar
dzenlemenin bedelini daimi kabarklklaryla dedilerse, kadnlar
da azalan cinsel zgrlkleriyle demilerdir. Atalarmz gebeli
i brakp yerletiklerinde ve maddi eyler biriktirmeye baladkla
rnda erkek kontrol motivasyonu daha da artmtr. Sonraki nesle
genlere i laveten servet de aktarlmaya balamtr. Cinsler arasn
daki csse farknn, erkekler arasndaki mkemmel ibirliiyle bir
lemesi erkek egemenliinin soyumuzun tipik bir zellii olmasn
salam, miras da baba soyu zerinden ileti lmitir. Her erkein,

CINSELLIK

111

hayat boyunca biriktirdii eylerin doru ellere -kendi dlne

gemesini garanti altna alma gayreti, bekaret ve iffet sapiantsn
kanlmaz hale getinnitir. Ataerkillik dediimiz ey, yavrularn
bytlmesine erkein yardmnn bir sonucu olarak dnlebilir
basite.
Alk olduumuz ahlaki snrlarnalann ou -aramzda yaasa
lar bonobolar hapse drecekler de dahil- bu toplum dzenini
ayakta tutacak ekilde tasarlanmtr. Atalarmzn diilerle yavru
lan iin tehdit olutunnayacak, ibirliine ak, eierine yardmc
olan erkeklere ihtiyac vard. Bu da kamusal ve zel alann ayrlma
s ve dlayc bir ift olma anlamna geliyordu. Muhtemelen bir s
re etkisini srdnn olan, hatta hala da srdren rasgele cinsellik
eilimimizi dizginlememiz gerekiyordu. Bunun sonucunda hem
hayatta kaldk hem de maymunlara nazaran nfusumuz ok daha
fazla artt. Dii empanzeler sadece alt ylda bir doum yapar, (da
ha bol gdal bir ortamda yaayan) bonobolarsa be ylda bir. May
munlarn yavrularna drt-be yl bakt ve tad dnlrse,
mmkn olan en ksa doum aral be yl gibi grnmektedir.
Bonobo diileri bazen yle arka arkaya doum yapar ki ayn anda
iki yavruya bakmak durumunda kalrlar. Bebek arabalar ve kald
rmlar olmadndan, bonobo diisi karnnda bir bebek, srtnda da
gen bir jokeyle trmanmak zorundadr aalara. Tanamayacak
bir yk gibi grnyor. Bonobolar tek ebeveyn sistemini son nok
taya tamtr.
Babann yardm, yavrunun stten erken kesilmesine imkan ta
nr, bu da neden maymunlarn deil de bizim gezegene yayld
mz aklar. Ama erkekler sadece kendilerinin olmas muhtemel
bebeklerin bakrnma yardm etmeye istekli olduklarndan, dii cin
selliini ehliletinnek daimi bir mcadele haline dnmtr on
lar iin. Son zamanlarda, Talihan'n ynettii Afganistan'da erkek
kontrolnn en st seviyeye geldiini grdk. Faziletin Muhafaza
s ve Ahlakszln Menni Bakanl, yzleri ya da ayak bilekleri
grnen kadnlar alenen krbalatyordu. Ama Bat'da da cinsellii
dzenleyen ve daima erkeklerden ziyade kadnlara uygulanan ku
rallar yok deildir. Mesela salk sigortas yapan irketlerin Viag
ra'y potie kapsamna aldklar halde ertesi-gn hapn almamalar
bildik ifte standardmzn bir gstergesidir. Her dilde, zina yapan

112

IIMI ZDEKI MAYM U N

kadnlara, ayn lde macerac erkeklere oranla ok daha ar yaf

talar yaptrlr. Kadn "fahie", erkek " kadn avcs"dr.
nsan evrimi, ailenin reme safln muhafaza etmekte neden
se ibirliine yanamamtr. Dnyaya gelmi uzayllar hayal edin;
topraktan bir bekaret kemeri karyor ve neye yaradn anlamaya
alyorlar. Dem ir ya da deriden bir kay kadnn kalasn sararak
ans ve vulvay kapatyor, cinsellik iin ok kk ama dier ihti
yalar grmeye yetecek kadar byk aklklar brakyordu. Anah
tar babalarda ya da kocalarda dururdu. Bekaret kemerinin neden er
keklerin iini, ahlaki kodlara gre daha rahat ettirdiini anlamak
iin roket mhendisi olmaya gerek yok. Trmzn diisi orta ka
rar sadktr. Doann hedefi sadakat olmu olsa, diilerio cinsel i
taht sadece dourganl k dnemiyle snrl olur ve bu dnem dar
dan da anlalrd. Halbuki doa neredeyse kontrol imkansz bir
kadn cinsellii yaratmtr. Erkeklerin doalar gerei okeli, ka
dnlarnsa tekeli olduu tezi elek gibi delik deiktir. Gerekte gr
dmz, ekirdek aile evresine kurulu sosyal rgtlenmemizle,
cinselliimiz arasndaki uyumsuzluktur.
Bat hastanelerinde yaplan kan ve DNA tahlilleri, elli ocuktan
birinin, resmen babalan grnen kiilere ait olmadn gstermi
tir. Baz aratrmalarda uyumsuzluk ok daha byktr. " Analar bi
lir, babalar umar" durumu ocuklarn babaya benzerliinin daha
fazla vurgulanmasna yol aar. Annelerio bile sk sk "tpk babas"
demesi dikkat ekicidir. Anneyle babadan hangisinin teminata ihti
ya duyduunu gayet iyi bi liyoruz. ok az toplum evlilik d ili
kilere ak bir hogr gsterir. Bu aznla dahil olan Venezel
la'daki Bari yerli lerinin bonobolara ok benzeyen bir sistemi var
dr. Bonobolarda, kadnlar ok sayda erkekle cinsel ilikide bulu
narak babal mulaklatrr. nsanlardaysa, bu durum kadnlarn
erkek desteine mazhar olmasn gvence altna alr. Bari yerli leri,
karkoca tarafndan oluturulduktan sonra fetsn meniyle beslen
mesi gerektiine inanr, bu yzden de hem erkein hem de kadnn
dier partnerleri fetsn bymesine katkda bulunur. (Modem ku
laklara biraz tuhaf geliyor olabilir ama yumurtalarn sadece tek bir
sperm hcresi tarafndan dllendii bil imsel olarak ancak on doku
zuncu yzylda kantlanabilmitir.) Bebek doduktan sonra tek de
il pek ok biyolojik babann rn sayl r. ocuk lmnn yk-

CINSELLIK

113

sek olduu kltrlerde ortaklaa ebeveynliin byk faydalar var

dr. Tek bir babann tek bana ailesini geindirmesi zordur. ok sa
yda erkek sorumluluu stlenirse ocuun hayatta kalma ihtimali
ykselir. Kadnlar ok sayda erkekle cinsel ilikide bulunarak ken
dilerine ocuk destei almaktadr aslnda.
ekirdek aile, her zaman Batl biyologlarn ona getirdii tan
ma -bir erkei n sadakat karlnda eine yardm etmesi- uymasa
da anafikir ayndr: Kadnlar olabildiince ok koruma ve ilgi ara
yndadr, erkekler de cinsel i liki yoluyla bunu yapmaya ikna
olur. B azen kadnlar erkek kardelerini elerinden daha gvenilir
yardmclar olarak grr ama tipik insan ablonu, erkekle ocuklu
kadn arasndaki yiyecek-karl-cinsel lik ablonudur.

Yce Dlleyici

Totem ve Tabu da Sigmund Freud, tarihimizin "Darwin'in ilkel s

rs" dedii eyle baladn tahayyl etmitir. Kskan, hain bir
baba btn kadnlar kendine saklyor, byyen oullarn srden
'

kovuyormu. Bunun zerine otoritesine isyan edilmi. Olanlar

toplanp babalarn ldrm sonra da yemiler. Onu hem gerek
manada hem de metaforik olarak tketmiler - gcn ve kimlii
ni kendilerine almlar. O hkm srerken ondan nefret ediyorlar
m ama lmnden sonra hissettikleri sevgiyi de nihayet grebil
miler. Bylece pimanlk domu, bunu an vgler takip etmi
ve sonunda Tanr kavram domu. "Temelde," diye balar Freud,
"Tanr yceltilmi bir babadan baka bir ey deildir."
Dinler cinsel ahlak Tann vergisi gibi sunma ei l imindedir ve
bunu yaparken, Freud'a gre ruhumuzda daima salam bir yeri olan
o kadim alfa erkei imgesine dnerler. Antik cinsel rekabet ablon
larnn biz farkna varmadan dinler tarafndan ebediletirildii fikri
hayranlk uyandryor. Ama bu ablonlar gerek hayatta da varl k
larn srdrm. Antropologlar, gl erkeklerin daha fazla kadn
kontrol altnda tuttuklarn ve daha fazla dl sahibi olduklarn gs
teren bolca kant sundular bize. Ksa sre nce Orta Asya'da yap
lan bir genetik aratrma srasnda artc bir rnek kt ortaya.
Aratrma, sadece erkeklerde bulunan Y kromozomu zerineydi.

1 14

IIMIZDEKI MAYMUN

Asyal erkeklerin %8'i birbirinin tpatp ayn Y kromozomlarna sa

hipti, yani tek bir dedeleri vard. Bu erkek yle ok ocuk sahibi ol
mutu ki yaklak on alt milyon erkek torunu vard. B u yce dlle
yicinin hemen hemen bin yl nce yaadn ortaya karan bili
minsanlar, en muhtemel adayn Cengiz Han olduuna karar verdi
ler. Cengiz Han, oullar ve torunlar dnya tarihindeki en byk
imparatorluu ynetmilerdi. Ordular, baz halklar toptan yok et
miti. Gzel, gen kadnlar askerlere dmezdi, bizzat Mool h
kmdarna getirilirdi.
Gl erkeklerin, reme pastasnn ar byk bir dilimine el
koyma ei limi halen baki. Ama i erkek rekabetinin yerini potan
siyel o larak her erkein kendi ailesini kurabildii ve btn cemiye
tin, eiyle olan ban kutsayp buna sayg gsterdii bir sistem ald .
Bu dzenlemenin uzun zamandr varln srdrdn hem er
kekle kadn arasndaki csse farkndan hem de tuhaftr, testislerimi
zin ebatlarndan anlyoruz. ki yz primat tr var ve tek bir erkein
ok sayda diiyi tekeli altna ald trlerde erkekler diilerden ok
daha iri. Freud'un ilkel srs gori l haremine ok benziyor; goriller
de korkulan baba, elerinin iki kat byklnde. Ancak kaderin
bir cilvesi, bir trn erkekleri ne kadar baskn olursa testisleri de o
kadar kk oluyor. Bir gorilin testisleri, vcut arlyla kyaslan
dnda son derece hafiftir. Gayet mantkl nk baka hibir erkek
hkm sren bir erkein dii lerine yaklaamyor. Dllerneyi bir tek
o gerekletirdii iin az miktarda sperm yeterl i oluyor.
Bunu, pek ok erkein ayn diinin peinde kotuu, rasgele
i likide bulunan empanze ve bonobolarla kyaslayalm. Bir dii
ayn gn iinde pek ok erkekle iftlemise, sevgililerinin sperm
hcreleri yumurtaya doru yara geer. Buna sperm rekabeti denir.
En fazla miktarda ve en salkl spermi brakan erkek kazanr. B u
sistemde, erkeklerin, hayvanlar aleminin byk harem aalar
morslar, goriller, geyikler ya da aslanlar kadar iri ve gl olmala
rna gerek yoktur. Hayvanlar sperm rekabetiyle yelindiinde diiler
erkeklerden ok da ufak olmaz. Dii empanzelerin arl, erkek
lerin %80'i kadardr, bonobo ve insanlardaysa bu oran daha da yk
sektir. B u trlerin de -ama zellikle son ikisi- erkek rekabetin
deki azalmann iaretlerini tar. Ancak tek bir temel fark vardr:
empanzeler de, bonobolar da bize nazaran ok daha hovardadr.

CINSELLIK

1 15

Testislerimiz de bunu yanstr: Maymun akrabalarmzn hindistan

cevizleriyle kyaslandnda bezelye gibi kalrlar. Vcutla oranlan
dnda empanze testisleri insan erkeine gre on kat byktr.
Bonobo testisleri zerinde dikkatli bir lm yaplmasa da, vcut
lan empanzelere gre daha kk olduu halde testisleri daha b
yk grnmektedir. Yani bonobolar bu adan da ampiyonluu el
den brakmaz.
B ilimin, beynimizin bykl zerine harcad mrekkep,
testislerimizin bykl zerine harcadndan katbekat daha faz
ladr. Yine de hayvan davrannn kapsaml emas iinde genital
kyaslamalar son derece retici olur. Yakn akrabalarmzda bir
arada bulunmayan iki unsurun insanlarda bir arada bulunduunu
gzler nne serer: az sperm rekabetli ok-erkekli toplum. Cengiz
Han hikayesi bir tarafa -zira temelde bir erkein kendi grubu dn
daki rekabetle ilgilidir- kk testislerimiz, erkek atalarmzn ge
nelde ayn diilerio peinde komadn gsterir. Bir ey, azgnca
hovardalk etmelerini engellemi olmal. Bir ey, empanzelerle bo
nobolardaki ak e rekabetinden onlar temelde uzaklatrm ol
mal. Bu "bir ey" kukusuz ekirdek ailedir, ya da en azndan istik
rarl, heteroseksel ift-balar. Anatomimiz, cinsler arasndaki ala
ka ve balln ok eski zamanlara, hatta belki soyumuzun balan
gcna dayandn gsteriyor. Dii lerle erkeklerin csseleri arasn
daki kk farkn tekeli bir topluma iaret ettii Austra/opithecus
fosilieri de bunu destekliyor.
B u mirasa ramen erkek egemenlii ve imtiyaznn etkileri top
lumlarmzda varln srdryor, hem sadece baz erkeklerin di
erlerinden daha fazla cinsel partner sahibi olmasnda deil, kadn
lara kar davranlarnda da. Erkekler egemen olduklarnda cinsel
lii ske ske alabiliyorlar - insanlarda "tecavz" hayvanlarda "zo
raki iftleme". Geri unu da peinen ekleyeyim, bu davrann
meydana gelmesi biyoloj i k bir buyruk sonucu olduu anlamna
gelmiyor. Ksa sre nce kan ve tecavzn doal olduunu iddia
eden bir kitap inanlmaz bir tepkiyle karland nk bu davran
hakl gsterme teebbs olarak algland. Fikir ilk olarak bcekler
zerinde yaplan aratrmalarda ortaya kt. Baz bcek trlerinde,
erkeklerin diileri cinsellie zorlamasna yardmc olan anatomik
bir uzuv, bir tr kska vard. Elbette insanlarda erkeklerin byle

1 16

IIMIZDEKI MAYMUN

bir uzvu yok ve ecavzn altnda yatan psikoloj i (mesela saldrgan

bir kiilik ya da empati yoksunluu) genetik bir zellik tayabilse
bile tecavzn iimize kodlandn dnmek, baz insaniann ev
leri yakmak ya da kitap yazmak iin doduunu iddia etmeye ben
zer. nsan trn n, bu kadar ar uzmanlam bir davrann gene
tik olmasn salayacak kadar ayrntl bir programlanmas yok.
Sz konusu olan ister insan olsun ister maymun, istek d cinsel
ilikiye, bir diiyi arzulayan ve kontrol edebilen her erkek iin bir
seenek olarak bakmakta fayda var. B onobo diileri baskn oldu
undan, erkeklerinin byle bir seenei yok, dolaysyla bunu and
ran bir eye bile kalkmyorlar. Ancak erkek empanzeler farkldr
ve diileri cinsel ilikiye zorlayabilirler. Tutsak maymunlarda, dii
ittifaklannn etkinlii sayesinde, buna ender rastlanr. Erkeklerin,
iftlemeye isteksiz diilere blf yaptn ve onlan sindirdiini
grdm ama daima bir an gelir ve dier diiler yardmna koup hep
birlikte istenmeyen yakniamay engeller. nsan toplumlarnda da,
kadnlarn kendi cinslerinin oluturduu bir destek ayla sarma
land yerlerde tecavz ve cinsel taciz daha azdr.
te yandan doadaki dii empanzeler, tek balarna gezdikleri
iin saldnya daha aktr. Erkekler, dier erkeklerle yaadklar
gergin ortamdan kamak iin bazen kabarm bir diiyi "safariye"
karabilir. Diiyi topluluk snrlarnn en d ucuna gtrrler ve
gnlerce, hatta bazen aylarca orada tutarlar. Bu tehlikelidir nk
komulara ok yakn olduklarndan lmcl saldrlara maruz kal
ma riski vardr. Dii kendi isteiyle de gidebilir ama ounlukla zo
raki bir randevudur bu. Erkeklerin diilere saldrmas ve yanlannda
kalmaya zorlamas grlmedik ey deildir. Bunun en ak kant
bir empanze topluluunda bulunan "kar dvme" aletidir.
Uganda'daki Kibale Orman'nda baz erkekler diileri byk
tahta sopalarla dvmeyi adet edinmiler. Bu durum ilk olarak, en
yksek mevkideki erkek Imoso, Outamba adndaki kabarm bir di
iye saldrdnda grlm. Arazideki aratrmaclar, l moso'nun
sa elinde tuttuu sopayla Outamba'ya drt-be kere sere vurma
sn seyretmiler. Imoso yorulunca bir-iki dakika dinlenmi sonra
dvmeye devam etmi. Bu sefer Imoso'nun iki elinde iki sopa var
m ve bir noktada kurbannn zerinde bir dala aslp ona ayakla
ryla vurmu. Nihayet Outamba'nn kk kznn canna tak etmi

CINSELLIK

117

ve annesinin yardmna koup Imoso'yu dayak atmay brakana ka

dar yumruklam.
empanzeterin leopar gibi yrtclara vurmak iin dal ve sopa
kulland bilinse de kendi trnn bir yesine silahl saldnda bu
lunmak imdiye kadar insana has bir ey zannediliyordu. Diileri
dvme adeti yaylma benziyor nk o zamandan beri baka pek
ok Ki bale erkeinin de ayn eyi yapt grlm. Saidniann o
u kabarm dii lere ynelikmi ve daima tahta silahlarla yaplyor
mu. Aratrmaclar bunu bir kendini zaptetme davran olarak yo
rumluyor. Erkekler ta da kullanabilecekleri halde eierini ciddi
ciddi yaralamak ya da ldrmek karianna olmadndan bundan
kanyorlarm. Diileri boyun emeye zorluyor ve dvdkleri di
ilerle genelde iftleiyorlarm.
B u irkin alkanln yaylmas maymunlarn toplumun nas l
etkisi altnda kaldn gsteriyor. Genelde baka rnekleri takip
ediyorlar. Bu yzden de byle davranlarn "doal" olduu netice
sini hemen karmamak lazm. empanze erkekleri diileri dve
cek ekilde programlanmamtr. Daha ziyade bu davran bel l i ko
ullarda ellerinden gelen bir eydir. Kklemi davranlar yakn
akrabalarmzda ender grlr, hele bizde daha da enderdir. Hem
btn insanlar iin gerli olan hem de kklkten ortaya kan
pek az insan davran rnei vardr - bir eyin doutan geldiini
sylemek iin bu ikisi en iyi ltlerdir. Her normal ocuk gler ve
alar, yani glmekle alamak bu ltlere uyuyor. Ama insan dav
rannn byk blm uymaz.
Diiler nlerine gelen her erkekle iftlemeye hazr olsa cinsel
zorlamaya elbette hi gerek olmazd. Ancak durum byle deildir:
Dii empanzeterin ok bel irgin partner tercihleri vardr. Bir dii,
onu kontrol etmeye alan alfa erkeinin varl n hie sayarak da
ha alt mevkideki bir erkekle iftleebilir. Alfa erkei yemeden ime
den gnlerce onun yaknnda durmaya alr, kskanlkla arzu nes
nesini korur. O bitkin dp len vakti bir kestirecek olsa dii he
men farkna varr ve akllca daima gr menzilinde duran sevgili
siyle svr. Bouna uratklarn aniayp pes eden alfalar grdm.
Erkekleraras gerilimler komik salnelere sebep olabil ir. Bir ke
resinde gen bir erkek olan Dandy'nin, huzursuzca etraftaki erkek
leri koliayarak bir diiye yanamaya baladn grdm. Tam ba-

1 18

IIMIZDEKI MAYMUN

caklarn ap ereksiyonunu diiye gstererek cinsel isteini sergi

Iemit ki baskn erkeklerden biri aniden keden kverdi. Dandy
annda iki elini birden penisinin zerine indirip mahcup bir olan
ocuu gibi onu gzlerden saklad.
Bir de benim "cinsel pazarlk" dediim ey vardr. empanze
erkekleri bir dii yznden kavga etmek yerine uzun uzun birbirle
rini trnar ederler. Bir erkek, sabrla yaknlarda bekleyen kabarm
bir diiye yanamadan nce alfa erkeini uzun mddet trnar eder.
Dii iftlemeye istekliyse, partneri onun yanna giderken gzn
alfadan hi ayrmaz. Bazen alfa ayaa kalkp btn tylerini hava
ya dikerek iki yana sal lanmaya balar ki bu bela manasma gelir. Er
kek diiden ayrlp aifay biraz daha trnar eder. Ama on dakika ka
dar sonra yeni bir teebbste daha bulunulur, erkek bir taraftan al
fay kollarken diiyi tekrar davet eder. Trnar demesinden gna ge
tiren erkekler de grdm. Diinin yaknnda durup aifaya dnerler
ve insanlarla maymunlarn ortak dilenme hareketiyle avularn
aarak rahat bir iftleme iin yalvarrlar.
Alfann da bakalarn trnar etmesi gerekir, zellikle erkekler
arasnda gergin bir ortam varsa. Dier erkeklerin zirvedeki erkee
kar birletiine pek rastlanmaz ama byle bir olaslk olmad da
sylenemez. Dierleri, alfann sahiplenmecilii yznden hsrana
uradka, alfann iftleme teebbsleri, olay mahalli yaknlarnda
blf gsteriler yaplmasna sebebiyet verir ve alfa bile akln cinsel
lie veremez. B u yzden de trnar bedelini herkes der. Tuhaftr, er
kek empanzeler birbirlerini en fazla cinsel gerilimler ykseldiin
de trnar eder.

Gen Bakire
Bir keresinde ergen bir bonobo diisinin fotorafn ekmitim. ki
elinde iki portakal tutan bir erkekle srtp bararak iftleiyordu.
Dii meyveleri grr grmez kendini sunmutu. Tabii olay mahal
linden elinde bir portakalla ayrld. Bu ablonu ne kadar tandk
bulduumuz, bu fotoraf gsterdiim profesyonel seyircilerin tep
kilerinden de gayet iyi anlalyordu. Konferanstan hemen sonra
le yemei yemek iin bir lokantaya gidildi. i ri yar Avustralyal
bir zoolog eline iki portakal alp bir masann zerine zplad. Her-

CINSELLIK

119

kes katla katla gld - tr mzn cinsel pazar hususunda ok hz

l bir kavray var.
Gen bir diinin kendine gveni genital kabarklnn bykl
ne gre deiir. Kabarmsa, elinde yiyecek tutan bir erkee yak
lamakta hi tereddt etmez. Onunla iftieirken el inden btn dal
ve yaprak beini alr. Kendisi iin bir dal olsun almasna izin ver
mez, bazen yiyecekleri tam i likinin ortasnda ekip alr. Kabark
l olmad dnemlerdeyse durum ok farkldr - o zaman erkek
paylamaya hazr olana kadar sabrla bekler.
Ormanda da benzer sahnelere tank olunmutur. Japon bilimin
sanlar bonobolar, iinde ekerkam olan bir akla ektiklerin
de, ergen diiler, elinde yiyecek tutan erkeklere yaklap kabark
lklarn sunmular. Bazen erkek, aniann bu teebbslerinden ka
ar. Ama gen diiler iftleme gerekleene kadar srar eder ve so
nunda da daima yiyecei paylar. Gzlemciler, gen diilerio cin
sellik karlnda "deme" alacaklannn farknda olduklarn ileri
srmler. Erkekleri buna zorluyor gibi bir halleri varm, zira er
kekler genelde o kadar gen diileri ekici bulmaz.
Yiyecek-karl-cinsellik anlamalar empanzelerde de var
dr. Primatoloji nclerinden Robert Yerkes, "karkoca" i likileri
diye adlandrd konuda deneyler yapmt. Bir erkekle bir dii
arasna bir fstk attnda, kabarkl olan diilerin, byle bir pa
zarlk arac olmayan diilere gre ok daha ansl olduunu gr
mt. Kabarkl olan dii empanzeler daima dl kapyorlar
d. Doada, av partilerini ounlukla kabarm dii lerle et payla
m takip eder. Aslnda etrafta byle diiler olduunda erkekler, cin
sel frsatlar deerlendirmek iin daha cevval avlanr. Colobus e
bei avlam aa mevkiden bir erkek otomatik olarak kar cins
iin mknatsa dnr. Kendisinden daha st mevkideki bir erkek
tarafndan yakalanana kadar bir diiyle et karl iftleebilir.
Bonobolar arasndaki bedel deme ekli bundan farkldr. Er
kek deil dii bonobolar frsat kollar ama hepsi deil, daha ziyade
gen olanlar. Yetikin dii lerio yksek mevkii, cinsellik tacirliini
hkmsz kldndan ok anlalr bir eydir bu. in en artc
ksm yetikin erkeklerin, ergen diilere ltfen rza gstermesidir.
Gen ve bakire olanlar sevmezler mi? Eer sevmiyorlarsa, evrim
ci psikologlann insan tercihleri konusunda syledikleri havada kal-

1 20

IIMIZDEKI MAYMUN

maz m? Erkeklerin daha gen kadnlar ekici bulmas evrensel bir

hakikat kabul edilir. Her erkein gen, yumuak tenli, dik gsl,
iyi kt dourgan bir kadn arad ve her kadnn erkeklerin sade
ce nafaka temin etme ynyle ilgilenen hazine avclar olduu te
orisi zerine kurulu bir bacasz sanayi var adeta. Fotorafiara ve
anketiere verilen cevaplardan destek alnyor, halbuki elbette ger
ekten nemli olan yegane seimler gerek hayatta yaplan, daha
net sylemek gerekirse, ocuk sahibi olmaya yol aan seimler.
Evrimci psikologlar, erkeklerin e ararken ok kesin bir fiziksel
standartlar olduunu iddia ediyor. Her Sindirella'nn kendini iine
uydurmas gereken kalp, kala evresinin %70'i orannda bel ev
resi . Buna bel-kala oran, ya da BKO deniyor ve %70 rakamnn
erkeklerin genlerine programland dnlyor. Bu iddia dei
mez bir erkek beenisini varsayd halde trrozn en gl nok
tas kukusuz uyum salamas. Erkeklerin tektip cinsel beenisi ol
duu fikrini, Komnistlerin ayn renge boyanm tek tr arabann
btn milletin houna gidecei iddias kadar inandrc buluyorum.
Gzellik, bakann gzndedir. Bugn gzel bulduumuzu nuh
nebiden beri gzel bulmu olmayabiliriz. Peter Paul Rubens'in tek
bir Twiggy resmi bile yapmamasnn nedeni budur. Ksa sre nce
Playboy ve Amerika gzelleri zerine yaplan bir analiz (evet, bili
mi de bu hale getirdiler) BKO'nun taa kaznd iddiasn rtt.
BKO'nun modem gzellik ikonlar arasnda %50'den 80'e kadar b
yk bir eitlilik gsterdii ortaya kt . Son bir asrda tercih edilen
B KO bu kadar deimise, daha uzun bir zaman kesiti zarfnda da
ha ne byk dalgalanmalar olacan tahmin etmek mmkn.
Yine de bizimki gibi uzun sreli i likiler kuran bir trde, erkek
lerin daha gen partneriere meyilli olmas mantkl. Gen kadnlar
hem daha msait durumdadr hem de dourganlk sreleri daha
uzun olduundan daha deerlidir. Bu eilim kadnlarn ebedi gen
grnme abasn aklamaya da yardmc olabilir: botoks, silikon
taktrma, yz gerdirme, sa boyama vs. Ayn zamanda bu eilimin
bir istisna tekil ettiini de grmeliyiz. Bonobo ve empanzelerde,
erkekler tam manasyla olgunlam dii leri tercih eder. Ayn anda
kabarm pek ok dii v arsa erkek empanzeler daima yaa byk
olanlarn etrafnda dolanr. Ergen diileri, hatta iftleip hamile ka
labilecek kadar bym olanlar bile grmezden gelirler. Bonobo-

CINSELLIK

1 21

larda da gen diilerio cinsellik iin yalvarmas gerekir, halbuki

yaa byk olanlar oturup erkeklerin gelmesini bekler. Erkekler
tersten ya ayrmcl yapar. Belki de birka salkl yavru sahibi
olmu, mazisi salam eleri tercih ediyorlardr. Onlarn toplumun
da byle bir strateji daha mantkl olurdu.
Ancak hibir hayvann aamad tek bir snrlama vardr. re
meden azami fayda salamak iin aile ii remeden kanmak ge
rekir. Maymunlarda doann getirdii zm dii gdr: Gen
diiler srden ayrlr, bylece akraba olduklar btn erkekleri ge
ride brakr; hem kendisinin de tand, anne tarafndan erkek kar
delerini, hem de kendisinin tanmad babas ve baba tarafndan
erkek kardelerini. H i kimse maymunlarn ya da baka hayvanla
rn, aile ii remenin zararl etkilerini bildiini varsaymaz. G
eilimi bilinli tercihten ziyade doal seilimin bir rndr: Ev
rim tarihi boyunca g eden diiler, etmeyeniere gre daha salkl
yavrular yetitirmitir.
Dii bonobolar ne kendi toplumlar tarafndan dlanr ne de
komu erkekler tarafndan kanlr. Sadece anneleriyle balarn
koparp gittike grubun d snrlarna ekilerek serseri olurlar. Cin
sel olarak duyarsz bir hale girerler ki bir bonobo iin tuhaf bir du
rumdur. B u ekilde toplulukta erkeklerle cinsel ilikiden uzak dur
mu olurlar. Yaklak yedi yanda, ilk genital kabanklklar belir
diinde gruptan ayrl rlar. Bu pasaportla etrafta dolar, eitli kom
u topluluklar gezer, nihayet birine yerleirler. Sonra birdenbire
cinsellikleri ortaya kar. Kendilerinden byk diilerle GG-sr
tnme yaparlar ve yabanc ormanlarda karlatklar yeni erkekler
le iftleirler. Artk dzenli, neredeyse srekli kabanklklar vardr
ve her yeni dngyle birlikte daha da geliir, yaklak on yalarn
da tam byklklerine ulaana kadar. lk doumlarn on ya da
on drt yanda yapabilirler.
Erkekler iin durum tmyle farkl dr. Yavruya yaplan yatrm
cinsler arasnda, bilimin skc diliyle "asimetriktir". Erkek kendi
sinde bol bol bulunan meniden bir fiske harcar. Buna karlk dii
ortaya bir yumurta koyar. Bu yumurtann dllenmesi halinde sekiz
aylk bir hamilelik ve fazladan yiyecee ihtiya duyacaktr. Bunu
yaklak be yllk emzirme dnemi takip eder ki daha da fazla yi
yecek ihtiyac anlamna gelir. Btn bu gayretler, aile ii reme so-

1 22

IIMI ZD EKI MAYMUN

nucu ortaya tkacak hastalkl ya da sakat ocuklara harcanrsa ok

ar bedel denmi olur. Bir erkein kaybedecek ok daha az eyi
vardr. Bir erkein kz kardeleri ve akraba olabilecei dier btn
diiler ekip gittikleri iin aile ii reme riski ok dktr. Sadece
annesiyle byle bir ey yapabilir ama beklenecei zre bonobo top
lumunda mevcut olmayan yegane cinsel partner kombinasyonu bu
dur. Olu iki yandan kkken bir anne zaman zaman cinsel ola
rak ona srtnebi lir ama ok gemeden bunu brakr. Anneleriyle
hi anslar olmayan gen erkekler cinsellii baka dii lerde arar.
Kabarm dii ler, ak hacaklar ve sallanan penislerle yanlarna ge
len bu kk Don Juanlar ounlukla ho tutar. Fakat bu gen er
kekler ergenlie u latnda, yetikin erkekler onlar rakip olarak
grmeye, uzaklara yiyecek aramaya gndermeye balar. Ancak se
neler sonra hiyerarideki yerlerini almaya hazr olurlar. O srada da
abialar gitmi olur, bylece sadece akrabalar olmayan diileri dl
Iemeleri garanti altna alnr.

ehvetin Cazibesi
Kularla balklar daima ilgimi ekmitir, yle ki imdi bile bro ve
laboratuvarlarmda, bazen rencilerimden bakmalarn istediim
akvaryumlarm vardr. renciler primatlar hakknda bir eyler
renmek iin beni bulur, ben zerlerine bal klar ykarm Bu da ei
timlerinin bir paras. Psikoloji ve antropoloji gibi insanmerkezli
disiplinlerde eitim grdklerinden, evrim merdiveninin en altn
daki kaygan hayvanlarn ilgin olabilme ihtimali onlara gln ge
lir. Ama bu hayvanlarn da hize retecei ok ey var. Ayrca dn
ya zerindeki her mahluk gibi reme gds onlarn da varlklar
nn temelini oluturur.
Evimin duvarna yaptrdm kocaman bir tropik akvaryumda,
kck bir balk beni ok etkiledi. B ykl kkl baka pek ok
bal kla yaayan bir erkek ve bir dii kribensis kur yapmaya bala
mlard. Balklar arasnda ebeveyn bakmyia tannan iklit ailesi
ne dahil olan ve ift oluturan bir trdr kribensis. Diinin karn ol
gun v ine rengi ald ve ikisinin de kuyruk ve yzge ular parlak
turuncuya brnd. Gn boyu titreyip dans ediyor, dier kribleri
kovalyorlard. Beklenecei zre erkek erkekleri, dii de diileri ko-

CINSELLIK

1 23

val yordu. Akvaryumun bol bitkili bir kesini kendilerine ayrm

lard. Diinin karn imeye balad. Ben pek dikkate almadm n
k etrafta ok sayda baln bulunduu bir akvaryumda remeye
alan balklar genelde yavrularn etraftaki aiara kurban eder. Bu
yzden de gnn birinde erkei yavrular korurken bulduumda a
rdm.
Eine ne olduunu bilmiyorum. Belki kesini savunma gayre
ti iinde onu da kovalamt. iklitlerde yavrulara erkeklerin bak
mas adettendir. Bu erkek de ok sayda Golyat'a kar tam bir Da
vut gibi arparak kendinden alt kat byk, yzlerce kat ar ba
lklara kar yavrular koruyordu. Csse ynnden eksikliini, taciz
ve saldrganlkla kapatyordu. Ne zaman bir tecavzcy kavalasa
hemen yzen benekler ekibine geri dner, yere yakn zel bir duru
alr, btn ocuklarn altna toplard . Ancak zamanla bebek balk
lar daha macerac bir hal ald ve gdlmeleri gittike zorlat. Ba
ka balklar bu hareketli erezlere hcum ettike babalar fazla me
sai yapyordu. Bu dnemde hibir ey yediini zannetmiyorum ve
muhtemelen ar bir gerilim altndayd. Drt hafta kahramanca
arptktan sonra ld. Salkl, parlak renkli bir erkekten, suyun
yzeyinden kepeyle aldm solgun bir cesede dnmt. Geri
yavrul ar hayatta kalacak kadar glenmilerdi; bylece ounu
hediye ettiim yirmi be kribensis sahibi oldum.
B u erkein hayat vaktinden nce sona ermi olsa da tam bir ba
ar hikayesiydi: oalmt. B iyoloj i k adan, yavru retimi her
zahmete deer. Yavrular da ayn gayret gsterme eilimini miras
alacak, bunun sonucunda da baar l bir reme dngs ortaya
kacaktr. Doal seilim rahatna fazla dkn olanlar ya da riski
gze alamayanlar ayklar: Byle bireyler bir sonraki nesle yeterin
ce gen aktaramaz. Benim kribensis erkei , besbelli genlerini kahra
man babalar ve dedeler soyundan alm, onlarn geleneini sada
kalle srdrmt.
B u balk hikayesini anlatmarnn sebebi, bizim ya da bonobola
rn kendi toplumlarmzda yaptmz eyin, btn hayvanlarn
yapt eyden ok da farkl olmadn gstermek. Tabii son za
manlarda insanlar aileyi daha kk tutuyor -pek ok ift hi ocuk
yapmyor- ama reme evrimimizin merkezinde yer almasayd im
di dnyada alt milyar insan olmazd. Her bir insan zellii, genle-

1 24

IIMIZDEKI MAYMUN

rini iletmeyi baarm atalardan gelir. Bizim evrim tablomuzun bir

balnkinden tek fark ok daha karmak bir biimde rememiz
dir. Gruplar halinde yaar, ocuklanmz senelerce besleyip by
tr, eitir, onlar iin mevki ve ayrcal k temin etmeye alr, sava
lara girer, aile ii remeyle mcadele eder, mlk aktarrz. . . redik
ten sonra hayatta kalmak balklar iin nemli olmayabilir ama bi
zim sosyal amzn nemli bir parasdr; menopoz gibi ilgin bir
olguyu, doann yal kadnlar, ocuklarnn ocuklarna bakmak
zere zgrletirmesi olarak yorumlamamz salar. Balklardan
ok daha karmak, dier primatlardan da biraz daha karmak top
lumlarda yaadmzdan beyin gcmz evremizdekileri kand
racak ekilde gelimitir. Ama temelde, bir sonraki nesilde mm
kn olan en byk genetik temsili elde etmeye alan bireyler olarak kalnz.
Doann bu en baskn temas, hem insan hem de bonobo davra
nndan bir mana karmamz ve ikisinin de ayn neticeyi elde et
mek iin farkl yntemler kullandm grmemizi salar. Bonobo
lar, bebek katline son vermek iin, dii-egemen, babaln gizli kal

d, cinsellemi bir toplum kurmular ve baarl olmulardr. B u

toplumu tarif ederken kendi cinsel hayatlanmz iin gelitirdii
miz, "rasgele iliki", " serbest" ya da "hazc" tr bir terminolojiden
uzak durmak ok zor; halbuki bu terminoloji bu maymunlar ya
yanl bir ey yapyormu ya da iitilmemi bir zgrle kavu
mu gibi gsteriyor. kisi de doru deil. Bonobolar, yaadklar or
tamda hayatta kalmalarn ve remelerini salad iin byle dav
ranyorlar sadece.
Bizim kendi evrimimiz daha farkl bir yn izlemi. Babaln
olabildiince kesinlemesini salayarak ocuk bakrnma erkekleri
ok daha fazla dahil etmiiz. Bu srete, ekirdek aile d cinselli
i snrlamz: Minik testislerimiz bile artan ballk ve ketlenen
serbestinin kant. Bylesi bir reme sistemi iinde zgrce e de
itirmeye tahamml edilemez. Bu yzden de cinselliin ehlileti
rilmesi insanlar iin bir sapiant halini alm, yle ki baz kltrler
ve dinlerde kadn cinsel organlannn baz ksmlan kesilmeye ya da
cinsellik gnah kabul edilmeye balanm. Bat tarihinin byk b
lmnde, en saf, en beenilen insanlar perhzdeki keiler ve baki
re rahibelerdi. Tenin bastrlmas asla tam manasyla mmkn ol-

C INSELLIK

125

mamtr geri. Kuru ekmek ve suya talim eden mnzevilerin, ziya

fetten ziyade, ehvetli bakreler hayal ettii muhakkak. Erkekler
iin cinsellik daima nce gelir. Benim empanzeler de ne zaman bir
dii kabarsa hemen bunu gzler nne serer. Gn boyu srecek fa
aliyet ve elenceye kavumak iin binadan kmaya yle can atar
lar ki en sevdikleri yiyecek bile olsa gzleri grmez. Testosteron
dolu zihin tek bir hedefe kilitlenmitir.
Erkekler iin cinsellik sapiants evrensel olabilir ama bunun d
nda yakn akrabalarmzdan byk farkllk gsteririz. Cinsellii
kamusal alandan kartp kulbelerimize, yatak odalarmza tadk
ve sadece aile iinde tatbik edilir hale getirdik. B u snrlarnalara t
myle uyduumuz sylenemez ama evrensel bir insanlk ideali ol
duklar sylenebil ir. na ettiimiz ve deer verdiimiz toplumlar,
bonobo ya da empanze hayat tarzna uygun deildir. Toplumlarmz
biyologlarn "ortaklaa bytme" dedii ey zerine kurulmutur
yani ok sayda birey, btnn yararna olacak ilerde birlikte al
r. Kadnlar ounlukla ocuklara birlikte bakar, bu arada erkekler
avclk ya da grup savunmas gibi kolektif eylemler icra eder. By
lece cemiyet her bireyin kendi bana becerebileceinden daha faz
lasn yapar; bir bizon srsn yardan aa srmek ya da ar ba
lk alarn toplamak gibi. Bu ibirlii her erkein reyebilmesi an
lamna da gelir. Her erkee ortaklaa almann getirisinden bir
pay der, bu yzden de onlar getirebilecei bir ailesi olmas gere
kir. Ayn zamanda insaniann birbirine gvennesi de gerekir. Faali
yetleri onlar ounlukla elerinden gnlerce, hatta haftalarca uzak
brakr. Ancak kimsenin boynuzlanmayaca garantiyse erkekler
toplu halde savaa ya da ava gitmeye istekli olur.
Cinsel rakipler arasnda ibirliinin nasl salanaca ikilemi,
ekirdek ailenin kurulmasyla tek hamlede zlmtr. Bu dzen
leme neredeyse her erkee reme ans, dolaysyla da ortak fayda
ya hizmet drts vermitir. Bu yzden de insanlar arasndaki ift
bana, trmzn zellii olan inan lmaz ortak alma seviyesinin
anahtar olarak bakmalyz. Aile ve onu evreleyen toplumsal tre
ler, erkek balln, baka primatiarda hi grlmemi yeni bir se
viyeye tamamza imkan salamtr. B izi, ktalar kateden demir
yollar demekten, ordular, hkmetler ve kresel irketler kurma
ya, dnyay fethetmemizi mmkn klan byk lekte ortak tqeb-

1 26

IIMIZDEKI MAYMUN

bslere hazrlamtr. Gndelik hayatta sosyal ve cinsel alan ayr

m olabiliriz ama trmzn evriminde bu ikisi i ie gemitir.
Bonobolar bizim iin cazip klan, bu alaniann ayrlmasna ihti
ya duymamalardr: Sosyalle cinseli birletirmekten mutludurlar.
Bu primatlarn "hrriyetlerini" kskanabiliriz ama tr olarak baar
mz, bonobo hayat tarzn terk etmi ve cinsel ifadeleri sk kontrol
altna alm olmamzla yakndan i lintilidir.

iddet
Savatan Bara

empanzelerin de silahlar ve baklar olsa

ve onlar nasl kullanacaklarn bilseler,
aynen insanlar gibi kullanrlard .
JANE GOODALL

nc Dnya Sava'nn hangi silahlarla yaplacan

bilmiyorum ama drdncs ta ve sopayla yaplacak.
ALBERT EINSTEIN

Georgia'daki evimden Stone Da manzaras grnyor. At zerin

deki adamn devasa heykelleriyle n salmtr. Ortadaki General
Robert E. Lee figr yle byktr ki uzun zaman nce bir kutla
ma iin granit omzuna yerletirilen masada krk kii kalvalt etmi
ti. Gneyi savunanlara pek itibar etmem ama kartlarn sorgulaya
cak kadar da uzun zamandr burada yayorum. Ev sahibi takmla
zdeleme, bizim gibi grup hayvanlan iin ok doal. Atlanta oto
yolundaki btn kt srcler mutlaka " Yanki "dir.
Konfederasyon Ant gibi gemi iddeti hatrlatan yadigarlara
btn dnyada rastlanr. Bu mekanlar merakla bir turist rehberinin
sayfalarn evirerek, yaanm dehetten irkilmeden dolayoruz
artk. Londra kulesinde, byk filozof Thomas More'un idam edil
dii ve kellesinin bir ay boyunca Londra Kprs'nde sergilendii
anlat lyor bize. Amsterdam'daki Anne Frank House'ta, toplama
kampndan asla geri dnememi gen bir kzn hikayesini dinliyo
ruz. Roma'daki Kolezyum'da, mahkumlarn aslanlar tarafndan par
a para edildii arenada dolayoruz. Moskova'daki Kremlin'de,
dmanlarn diri diri kaza oturtmaktan ve yada kzarmaktan
zevk alan ar Korkun i van'n yaptrd altn kubbeli kuleyi hay-

1 28

IIMI ZDEKI MAYMUN

ran hayran seyred iyoruz. Ezelden beri birbirini ldrm insanlar.

Hala da ldrmeye devam ediyoruz. Havaalanianndaki gvenlik s
ralan, taksilerdeki kurun geirmez camlar ve niversite kampste
rindeki aci l durum telefonlan, yaa-ve-yaat alannda ciddi sorunlar
yaayan bir medeniyeti gzler nne seriyor.

Maymunlar Gezegeni
Medeniyet demeye deecek her eyin bir ordusu v ardr. Bunu yle
gl h issederiz ki hayali gayriinsan medeniyetlerine de uyarlarz,
Maymunlar Gezegeni filminde olduu gibi. Primatologlar, 200 1 y
lnda ekilmi filmi dehet iinde seyreder: Gaddar lider maymun iki
aya zerinde yryen bir empanzeye benzer (ama tavan gibi ne
fes alr), goriller aptal ve uysaldr, bir orangutan esir taeirlii yapar
ve bonobolar byk isabetle iin dnda tutulmutur. Hollywood
iddet konusunda daima cinsellie nazaran daha rahat olmutur.
Bu filmde iddet kol geziyor. Ancak perdede grnen usuz bu
caksz, niformal maymun ordularndan daha geree uzak hibir
ey olamaz. nsan ordulannn dman sindirrnek iin kulland
beyin ykama, emir komuta zinciri ve senkronizasyon gibi eyler
yoktur maymun larda. Tam egdm mutlak disiplin hissi verdiin
den iyi eitimli bir ordudan daha korkun bir ey yoktur. Ordusu
olan baka yegane hayvan karncadr ama onda da emir komuta
zinciri yoktur. Asker karncalar yollarn kaybettiinde, mesela n
cler ana akn kolundan ayr dtnde, bazen kendi sralarnn
sonuna eklenirler. Kendi feromon izlerini takip etmeye balar ve
daire olurlar, ta ki binlereesi skk m skk bir halka halinde y
rye yrye bitkin dp lene kadar. Tepeden ynetilen rgtlen
me sayesinde bir insan ordusunda asla gereklemez bu.
nsan saldrganl zerine yaplan tartmalar daima sava etra
fnda dnyor ama hayvan saldrganlyla bir paralellik kurmadan
yle bir durup ordularn emir komuta zincirini dnsek iyi olur.
Kurbanlar, askeri igalleri saldrganlk olarak grse de igali ya
panlarn saldrgan bir ruh halinde olduu ne malum? Savalar fke
den mi kar? Liderlerin genell i kle iktisadi saikleri, i siyasetten
kaynaklanan sebepleri olur ya da savunma iin harekete geerler.
Generaller emirlere uyar, askerler de evlerini ocaklarn brakmak

IDDET

1 29

iin can atmaz. Napolyon, had safhada bir alayclkla, " Bir asker,
renkli bir kurdele paras iin uzun uzun ve kyasya savar," de
mi. Savalarn ounda insanlarn ounun saldrganlk dnda
bir eyle harekete getiini sylersek abanm olmayz herhalde.
nsan savalar sistematik ve soukkanldr, bu da onlar adeta yep
yeni bir fenomen haline getirir.
Son cmledeki hayati kelime "adeta" . Grupla zdeleme, ya
banc dmanl ve lmle sonulanan atma gibi -her biri do
ada da varolan- eilimler, fazlasyla gelimi planlama beceri
mizle birleerek insan iddetini gayriinsani bir seviyeye "ykselt
mitir". Soykrm gibi konulara kafa yorarken hayvan davrann
incelemenin pek faydas olmaz ama ulus-devletlerden uzaklap,
kk lekli toplumlardaki insan davranlarn incelersek farkla
rn o kadar da byk olmadn grrz. empanzeler gibi insan
lar da fazlasyla blgecidir ve kendi gruplar dnda kalaniann ha
yatlar onlar iin de kendi gruplar iindekilerin hayatlan kadar de
erli deildir. empanzelerin bak ya da silah sahibi olsalar kul
lanmakta tereddt etmeyecekleri iddia edilmitir. Keza yazl kl
tre gememi insanlar da yeterli teknolojiye sahip olsalar, tered
dt etmeden atmay trmandrrlard muhtemelen.
Bir antrapolog bir keresinde, Yeni Gine'deki iki Eipo-Papua
ky reisinin, kk bir uaktaki ilk yolculuklarn anlatmt. Ua
a binmeye korkmamlar ama artc bir ricada bulunmular: yan
kapnn ak braklmas. Yukarda havann souk olduu ve gele
neksel penis klflar dnda bir ey giymedikleri iin yukanda do
nacaklar konusunda uyarlmlar. Uyary kaale almamlar. Yanla
rnda ar kayalar getirmek istemiler. Pilot bir zahmet teki kyn
zerinden geiverirse kayalar ak kapdan dmanlarnn zerine
atacaklarm.
Akamieyin antropolog, gnlne neolitik adamn bombay
icadna tank olduunu yazm.

Dmanndan Nefret Et
empanzelerin dmaniarna nasl davrandn grmek iin doa
ya kmak gerekir. Tashisada Nishida'nn bakanln yapt bir
Japon ekibi, krk yldr Tanzanya'nn Mahale Dalar'nda alyor.

1 30

IIMI ZDEKI MAYMUN

Nishida emekli olmadan nce beni davet ettiinde hi dnmeden

kabul ettim. Dnyann en nemli empanze uzmanlanndan biridir
kendisi ve ormanda onunla gezmek tam bir ziyafetti.
Tanganyika Gl yaknndaki arazi kampndaki -Mahale She
raton' d iye dalga geiyordum- elektriksiz, akan susuz, tuvaletsiz
ve telefonsuz hayatn ayrntlarna girmeyeceim hi. Her gn er
ken kalkmak, abucak kahvalt etmek ve gne domadan yola ko
yulmak hedefleniyordu. empanzelerin bulunmas gerekiyordu ve
kampta pek ok iz src vard. Bu maymunlar neyse ki inanlmaz
grltc, bylece yerlerini bulmak kolay oluyor. Geni bir gr
alanna sahip olmadklar bu ortamda sesiere gveniyorlar. Mesela
yetikin bir erkei takip ederken, srekli durduunu, ban kaldr
dn ve uzaktaki grup arkadalann dinlediini gryorsunuz. Son
ra nasl karlk vereceini kararlatryor, kendi barlaryla ce
vap veriyor, sessizce sesin geldii yere doru ilerliyor (bazen de
inanlmaz bir telala kouyor ve dolak sarmaklarla bouarak
ona yetimeye alyorsunuz) ya da duyduu eyler onu hi alaka
dar etmiyormu gibi kafasna gre taklnaya devam ediyor. em
panzelerin, birbirlerinin seslerini tand bilinen bir gerektir. Or
man onlarla doludur, kimi yaknda, kimi belli belirsiz uzakta; sos
yal hayatlar ounlukla bir sesler aleminde yaanr.
empanzeler takn, kavgac bir gruh oluturabilir, stne st
lk avlanrlar da. B ir keresinde, bir sr yetikin erkek ve kabarm
dii halen canl olan bir colobus ebeinin etini blrken aac n .
altnda hayvann kanyla ykanmtm. Avdan, empanzelerin ba
rlarna karan ebek lklar vesilesiyle haberdar olmutuk. A
r heyecan duyduklarnda empanzelerin barsaklarnn bozuldu
unu unutmuum. Maalesef at alan iinde kalmtm.
Ertesi gn bir diinin, srtnda gen bir yavruyla yanmdan ge
tiini grdm. Yavru tyl bir eyi havaya atp tutuyordu. Zavall
ebein kalntlarym meer. Bir primatn kuyruu dierine oyun
cak olabiliyor. empanzeler temel olarak meyve yapraklaryla bes
Ienseler de zannettiimden ok daha fazla ete dknler. Otuz be
ksur tr omurgalt yiyorlar. i yaver gitmi yetikin bir empanze
nin gnlk et tketimi, ii yaver g i tmemi bir insan avc toplayc
ya denk neredeyse. empanzeler ete yle dkndler ki amz,
fasulye pilav rejimine bir eni getirmek iin kyden kampa canl

IDDET

131

rdek tamakta zorlanm. Yolda karsna dii bir empanze kp

koltuunun altndaki kymetli kua el koymaya alm. Cesur a
onun tehditlerine kar koymu ama zar zor. Karsna kan er
kek empanze olsayd rdein tadn asla bilemeyecektik.
Yiyecek insan olduunda iler daha da ciddileiyor. Aratrma
larn en hararetli zamanlarnda Gombe Ulusal Park yaknlarnda
bym bir empanze olan Frodo'nun insanlardan hi korkusu
kalmamt. Zaman zaman aratrmaclara saldryor, vuruyor ya da
onlar yamatan aa srklyordu. Ama en berbat hadise yerli bir
kadn, bebei ve yeeninin bana geldi. Kadnn on drt aylk be
beini yeeni tayordu. Kk bir hendekten geerken ya palmi
yesi yapraklar yiyen Frodo'yla karlatlar. Maymun arkasn dn
dnde kamak iin ok geti. Frodo bebei kzn srtndan kapp
ortadan kayboldu. Daha sonra lm olan bebei yerken bulundu.
Bebek kapmak, avc davrannn bir uzantsdr ama o zamana ka
dar sadece parkn dnda grlmt. Uganda'daysa bir salgn ha
lini almt. nsan bebekleri evlerinden karlyordu. Silahlar ol
maynca insanlarn eli kolu bal: Vahi empanzeler trrozn
yetikinlerini bile ldrebilir, zaman zaman ldryorlar da. nsan
lara yaplan lmcl saldrlara hayvanat bahelerinde de rastland .
empanzeler bizden kktr. Drt ayak stnde ancak dizimi
ze geldiklerinden insanlar glerini azmsar. Dallar olmayan bir
aaca hi zahmet ekmeden ktklarnda ne kadar kasl olduklar
n grebilirsiniz. Hibir insann boy lemeyecei bir g gste
risidir bu. Erkek empanzenin kol gc atietik bir delikanlnn be
kat olarak llmtr ve drt "elle" dvtkleri iin onlar yen
mek imkanszdr. Bir keresinde panayrtarda empanzeyle gsteri
yapan bir adanda grdm gibi srmalar engeliense bile durum
deimez. Btn mao erkekler empanzeyle dvmeye dnden
razyd . Onu anlada keklik sanyorlard. Ama profesyonel grei
cssesindeki devler bile adamn partnerini kontrol etmekten acizdi.
Bu yzden de, tylerini dikmi, kk fdanlar saliayarak ya
nmdan geen empanzelere nasl saygl bir mesafede durduumu
tahmin edersiniz. Bunu, beni etkilemek iin deil kendi aralarnda
attklar iin yapyorlard. ki farkl topluluk karlatnda olan
larla kyaslandnda o kadar da fena saylmazd. Erkekler dzenli
olarak snr devriyesine kar. Bazen diilerin de eliinde, blge-

132

IIMI Z DEKI MAYMUN

nin snrlarna doru, teki taraftan gelecek her sese kar tetikte,
tek sra hal inde yrrler. Bazen bir aaca trmanp bazen bir saat,
bazen daha fazla etrafa bakar ve kulak kabartrlar. Etkin olarak ses
sizlie zorlanrlar. Annesiyle birlikte gelen bir yavru farknda ol
madan mzldanrsa tehdit edilebilir. Devriyeye kan herkesin si
nirleri ayaktadr. t rdayan bir dal ya da aniden komaya balayan
bir domuz, sinirli sinirli glmelerine, dokunarak ya da sanlarak bir
birlerinden teminat almalarna sebep olur. Ancak blgelerinin daha
emniyetli ksmlarna dndklerinde rahatlar, bolca barp saa
sola vurarak gerilimi boaltrlar.
Farkl topluluklardan empanzelerin birbirine nasl davrand
n bildiimden dorusu ben de gergin olurdum. Erkekler, dier top
luluun yalnz bireylerine kar hayli egdml saldrlar dzenle
yebi l i r - kurbanlarn takip eder, yakalar ve abucak alt ederler; kur
ban yle kt dvlr ve srlr ki ya annda lr ya da saldrdan
bir sre sonra. Birka kere bylesi saldrlara ahit olunmutur ama
ounlukla kantlar, ormanda bulunmu feci kalnulardan ibarettir.
Baz aratrma alanlarnda hi ceset bulunmam ama salkl er
kekler birer birer topluluktan kaybolmutu, tek bir erkek bile kal
mayana kadar.
Mahale Dalar'nda, Nishida snr devriyelerine ve yabanclara
kar vahi saldrlara ahit olmu. Topluluklardan birinin btn er
keklerinin, on iki yllk bir sre zarfnda komu erkekler tarafndan
yava yava ortadan kaldrldna inanyor. Sonrasnda galipler,
boalan blgeye ve iindeki dii lere el koymular. empanzelerin
yabanc dman olduuna phe yok. Bir keresinde, eskiden tut
sak olan empanzeleri tekrar ormana brakma teebbsnde bulu
nulduunda yerli empanzeler yle gaddar tepki vermi ki proje
mecburen iptal edilmi.
Blgeleri ok geni olduundan, empanze topluluklar arasnda
iddet olayianna nadiren rastlanr. Yine de grlen az sayda rnek,
kararlatrlm, kasti ldrmelerle -yani "cinayetle"- kar karya
olduumuza phe brakmaz. Bylesi bir iddiann ne kadar tart
mal olduunu fark eden Jane Goodall, kastllk izieniminin neden
kaynaklandn sormutur kendine. Neden ldrme ler, saldrganl
n bir yan etkisi olmasn? Bunun cevab , saldrganlarn kendi top
luluklar iinde sergiledikleri saldrganlkla grlmedik bir eg-

IDDET

1 33

dm ve kt niyetle hareket etmeleridir. empanzeler adeta bir ava

davrandklar gibi davranm, dmana baka bir trn yesi mu
amelesi yapmlardr. Saldrganlardan biri (bann zerine otura
rak, bacaklarn tutarak) kurban sabitler, bu arada dierleri srr,
yumruklar ve tekmeler. Uzuvlann bker, soluk borularn koparr,
tmaklarn sker, yaralarndan akan kan ier ve kurbanlar hareket
etmeyi brakana kadar durmazlar. Saldrganlarn, grne gre
gayretlerinin neticesini kontrol etmek iin olay yerine haftalar son
ra dndkleri gzlenmitir.
Bu rktc davran ne yazk ki kendi trrozn davrann
dan ok da farkl deildir. Bizim de dmanlarmz insanlktan
dlama eilimimiz vardr - empanzeler gibi, onlara kendi tr
mzden deilmi muamelesi yaparz. Irak Sava'nn ilk haftalarn
da Amerikal bir pilotla yaplan rportaj dinlerken azm ak kal
mt. Pilot cokuyla, kk bir ocukken Krfez Sava'n seyret
tiini ve nokta atlara hayran kaldn anlatyordu. imdi onlar
dan ok daha stn, akll bombalar kul landna inanamyordu.
Onun iin sava teknolojiden ibaretti; nihayet oynamasna izin ve
rilen bir bilgisayar oyunu. teki tarafta neler olduu aklnn ucuna
bile gelmiyordu. Ordunun istedii tam da buydu belki. Zira d
man, insan olarak grlmeye baland anda her ey altst olur.
"Biz ve onlar" dncesi ok kolaymza gider. Bir psikoloji de
neyinde, insanlara rasgele farkl renklerde rozetler, kalemler ve not
defterleri verilmi; " Maviler" ve " Yeiller" diye iki gruba ayrlm
lar. Deneklerden sadece, birbirlerinin sunumlarn deerlendirmele
ri istenmi. Kendi renk gruplarna dahil olan insanlarn sunumlarn
ok daha fazla beenmiler. Daha karmak bir grup kimlii dene
yinde, bir hapishane oyununda rencilere mahkum ve gardiyan
rolleri verilmi. Stanford niversitesi'nin bodrumunda birlikte iki
hafta geirmeleri gerekiyormu. Ancak alt gn sonra, "gardiyan
lar" gittike daha kstah, tacizkar ve zalim bir hal ald, "mahkum
lar" da isyan etmeye balad iin deneye son verilmi. renciler
bunun sadece bir deney olduunu ve rollerinin yaz tura atarak be
lirlendiini unutmular m?
Amerikal gardiyanlann, Badat'taki Ebu Garib hapishanesinde
tutuklutara ikence ettii aa ktnda S tanford hapishane dene
yinin kt hreti yayld. Amerikallar, tutuklularn kafasna uval

1 34

IIMIZDEKI MAYMU N

geirmek v e cinsel organlarna elektrik vermek dahil ok sayda i

kence teknigine bavurmulard. ABD medyasndaki baz kii ler
"eek akas" diyerek ikenceyi azmsamaya altlar ama onlarca
mahkum bu srete lmt. Stanford hapishane deneyindeki gad
darlk ve cinsel imalarta gsterdii benzerlikler dnda, Ebu Garib'
deki gardiyantarla mahkumlar farkl rka ve dine mensup, farkl
diller konuan insanlard . Bu da gardiyanlar iin onlar insanlk d
na itmeyi daha kolaylatrmt . Oradaki askeri polisten sorumlu
General Janis Karpinski, mahkumlara "kpek" gibi davranmasnn
emredildiini sylemiti. Bu hapishaneden gelen tyler rpertici
fotoraflardan biri, plak bir mahkumu, boynundaki kementten
ekerek yerde srkleyen kadn bir subaya aitti.
-grup kendini stn grmek iin daima sebepler bulur. B u ei
limin tarihteki en u rnei, kukusuz, Adolf Hitler'in yaratt d
gruptur. nsandan aa grlen d-grup, i-gruptaki dayanmay
ve zdeer hissini artrr. nsanlk kadar eski bir numaradr bu, ama
psikoloji bizim trrozden ok nce ortaya km olabilir. Hay
vanlarda yaygn olan bir eilimin, grupla zdeleme eiliminin ya
n sra, empanzelerle iki ortak zelliimiz daha vardr. Birincisi az
nce grdmz d-gruptan onlar insanlk (ya da "empanze
lik") dna itecek kadar nefret etmektir. -grup ve d-grup arasn
daki uurum yle derindir ki saldrganlk iki snfa ayrlr: birincisi
grup iinde zaptedilen ve trenletirilen saldrganlk, ikincisi grup
lar arasnda ak, sebepsiz, lmcl saldrgan lk.
Gombe'de ortaya kan, ok daha can skc d-grup olgusu bir
birini tanyan empanzeler arasnda cereyan etmiti. Seneler zarfn
da, bir topluluk kuzey ve gney olarak iki farkl kota ayrlm, so
nunda da ayr topluluklar halini almt. Bu empanzeler gemite
birlikte oynam ve birbirlerini trnar etmi, atmalarn ardndan
barm, etlerini paylam ve huzur iinde yaamlard. Buna ra
men iki kol birbiriyle savamaya baladlar. Eski dostlarn birbirle
rinin kann imelerini seyrederken aratrmaclarn kan donuyor
du. En yal topluluk yeleri bile rahat braklmyordu. Son derece
dkn grnen Goliath yirmi dakika boyunca dvlm ve etrafta
srklenmiti. Dmanla herhangi bir balant saldr sebebiydi.
Devriye gezen empanzeler, snr blgesindeki aalarda yeni ya
plm uyuma yerleri bulduklarnda etrafta gsteri yapyor, dallar

IDDET

135

ayrarak btn dman yuvalarn tahrip ediyorlard.

Yani empanzeler arasnda "biz ve onlar" ayrm, toplumsal ola
rak ortaya kan bir ayrmdr. ok iyi tannan bireyler bile, yanl
kiilerle grr ya d a yanl blgede yaariarsa dmana dnebi
l irler. nsanlarda, birbiriyle pekiila iyi aniaan etnik gruplar aniden
birbirlerine dman kesilebil ir, Ruanda'daki Hutular ve Tutsiler, Bos
na'daki Srp, Hrvat ve Mslmanlar gibi. Bu zihinsel dnm ne
menem bir eydir ki insanlarn tavrlarn deitirir? empanzelerde
grup arkadalarn birbirinin en kanl dmanna eviren nasl bir
dnmdr? Dnmlerin insanlarla maymunlarda benzer ekil
de ilediini ve rakip kariara kar ortak karlar algs tarafndan
kontrol edildiini dnyorum. Bireyler ortak bir ama hissettikle
ri mddete olumsuz duygular bastrrlar. Ortak ama ortadan kal
kar kalkmaz gerilimler su yzne kmaya balar.
nsanlar da empanzeler de kendi grup yelerine kar nazik, en
azndan kontrolldr ama ikisi de dardakilere kar canavar kesi
lebilir. Basitletiriyorum elbette nk empanzeler de insanlar gi
bi kendi topluluklarna ait bireyleri ldrebilirler. Ama ak ve nef
ret hususunda i-gruba kar d-grup ayrm ok temel bir rol oynar.
Tutsak maymunlar iin de geerlidir bu. Arnhem Hayvanat Bahe
si'nde empanzeler, dman gruplan olmad halde devriye gez
meyi adet edinmiti. Akama doru birka erkek byk adann et
rafnda dolamaya balar, sonunda btn yetikin erkekler, bir-iki
de gen onlara katlrd. Tabii ki doadaki devriyelerde grlen ge
ri limleri sergilemezlerdi ama bu davran, blge snrlarnn, yapay
koullar altnda bile bir anlam olduunu gsteriyor.
Tutsak empanzeler de doadakiler kadar yabanc dmandr.
B ir hayvanat bahesi grubuna yeni dii katmak neredeyse imkansz
dr, yeni erkekler de ancak yerli erkekler uzaklatnldktan sonra
ieri braklabi tir. Yoksa kan banyosu yaanr. Yerkes Primat Merke
zi'nde erkekleri deitoku etmeyi ilk denediimizde diiler yeni ge
len erkeklerin ilk birkan kovatad (yani diiler saldrda bulundu
ve hayatlarn kurtarmak iin erkekleri dar almak zorunda kaldk).
Aylar sonra iki yeni erkek denedik. Bir tanesi ayn saldrganlk
la kartand ama Jimoh adndaki dier empanzenin kalmasna
izin verildi. Jimoh geldikten birka dakika sonra iki olgun dii ya
nna gidip onu trnar etti, sonra da dier diilere kar cansiperane

136

IIMIZDEKI MAYMUN

savundu. Y llar sonra, empanzelerimizin mazisini aratnrken Ji

moh'nun zannetiimiz kadar yeni olmadn fark ettim. Grubu
muza dahil olmadan on drt yl nce, onu koruyan diilerle birlikte
baka bir kurumda yayonnu. Aradan geen sre zarfnda birbir
lerini gnnemilerdi ama uzun zaman ncesinden kalma bu tan
klk her eyi deitinniti.

Snrda Kaynamalar
En yakn akrabalarmzn komularn ldnnesi gerei, yaknlar
da ekilen bir belgeselin, "sava DNA'mzda" iddiasn doruluyor
mu? Sonsuza kadar savamaya yazgl insanlar olduumuz izleni
mi yaratyor bu. Ama sava DNA's olan karncalar bile bol mik
tarda alana ve yiyecee sahipseler iddete bavunnazlar. Ne mana
s var ki? Ancak bir koloninin karlar dierininkiyle elitiinde
bu davran bir mana ifade edebilir. Sava, bastrlamaz bir itki de
ildir. B ir seenektir.
Yine de erkek ete lerinin, komu erkekleri kasten ortadan kald
rarak, kendi blgelerini genilettii yegane hayvanlarn insanlarla
empanzeler olmas rasiant olamaz. Birbiriyle yakn akraba iki me
me! ide bylesi ei limlerin birbirinden bamsz gelimesi olasl
nedir? Maymunlarnkine en ok benzeyen insan ablonu "lmcl
baskn" diye bilinir. Basknlar, bir grup erkein, stn olduklar,
dolaysyla kendilerinin zarar gnne ansnn dk olduu zaman
larda srpriz saldrda bulunmasyla gerekleir. Ama dier erkek
leri ldrp, kadn ve kzlar kannaktr. empanzelerdeki blge
sel iddet gibi, insan basknlan da kahramanlkla uzaktan yakndan
ilgili deildir. artma, kandnna, pusu ve gn ndan kanma,
tercih edilen taktiklerdir. Avc toplayc toplumlarnn ou bu ab
lonu takip eder ve iki- senede bir savar.
Peki lmcl basknn yaygnl, Richard Wrangham'n dedii
gibi "empanzemsi iddetin, insan savalarn ncelemi ve ona yol
am olduunu, modem insanlar be milyon yldr sregiden ld
rc saldrganlk alkanlndan sa km aknlara evirdiini"
mi ima eder? Burada sorunlu kelime, mbalaal "akn" deil,
"sregiden" kelimesidir. Bunun doru olabilmesi iin ilk atamzn
empanzems olmas ve bizim de o zamandan beri savatan ama-

IDDET

137

m olmamz gerekir. ki savn da kant yoktur. Bir kere, insanlarla

maymunlar ayrldndan beri maymunlar kendi evrimlerini geir
milerdir. O be ya da alt milyon ylda ne olduunu kimse bilmiyor.
Ormanlarda pek fosilleme gereklemediinden, maymun atalar
na dair bilgilerimiz derme atma. i nsanlarla maymunlarn son ortak
atas gorile, empanzeye veya bonoboya benziyordu belki, ya da u
anda v arolan trlerden farkl yd . Tabi i tmyle farkl deil ama bu
atann sava delisi bir empanze olduuna dair hi kant yok. em
panze nfusunun ok kk bir blmnn incelendiini, hepsinin
ayn lde saldrgan olmadn da unutmamak lazm.
kincisi, atalarmzn da imdiki bizler kadar gaddar olduunu
kim syleyebilir? Arkeotojik sava buluntutar (yerleim yerleri et
rafndaki koruyucu duvarlar, mezarlklarda iskeletlerle kaynam
silahlar, sava izimleri) sadece on ya da on be bin yl ncesine
dayanr. Evrim biyolounun gznde yakn tarihtir bu. te yandan
insan gruplar arasnda eskiye dayanan husumetler olmakszn sa
van damdan der gibi ortaya ktna inanmak da zor. Herhalde
bir ei lim mevcuttu. Byk ihtimalle blge zerinden saldrganlk
daima olaslk dahilindeydi ama kk lekte tatbik ediliyordu,
belki insan yerleik dzene geip mal mlk biriktirmeye balayana
kadar. Bu da u manaya gelir, milyonlarca yl savamak yerine,
grup iindeki kk atmalarla balamzdr ie. Bunun bildii
miz savaa dnmesiyse yenidir.
Yine de insann vahi yann vurgulayan biliminsantarnn Bir
Numaral rnek olarak empanzeye sanlmas artc deildir. n
kar edilemez ve rahatszlk verici benzerlikler v ardr. Geri insan
davrannn bir yn vardr ki empanzeler bunu aydnlatamaz; sa
vamaktan daha fazla yaptmz bir ey varsa o da bar muhafa
za etmektir. nsan topluluklar arasnda bar yaygndr, ticaret, nc
hir suyunun paylalmas ve karlkl kz alnp verilmesi de. Bu
konuda empanzeterin bize syleyecei bir ey yoktur nk grup
lararas dostane balardan yoksundurlar. Onlar sadece husumein
eitli derecelerini bilir. B u da temel seviyede gruplararas insan
ilikilerini anlamak iin bir ata modeli olarak empanzeden daha
teye bakmamz gerektiini gsterir.
Mehur bcekbil imciler Bert Hl ldobler ve Ed Wilson, .!nurney
to the A nt te ( Karncalara Yolculuk), iki tr biliminsan olduuna
.

'

138

IIMI Z DEKI MAYMUN

dair dn<.lrc bir saptamada bulunmular. Teorisyen, belli bir

meseleyle ilgilenir ve bunu zmek iin en uygun organizmay arar.
Genetikiler meyve sineini, psikologlar fareyi semilerdir. Asln
da meyve sinekleri ya da farelerle deil, sadece zmek istedikleri
problemlerle ilgilenirler. Dier taraftan doa merakls, belli bir
hayvan snfyla srf onu merak ettii iin i lgilenir, her hayvann
kendi hikayesi olduunu bilir. B u hikaye de yeterince incelendiin
de teorik bir ilgi alanna dnebilir. Hlldobler ve Wilson kendile
rini ikinci snfa sokuyorlar, ben de. Katil maymun teorisi ortaya
atldndan beri herkesin yapt gibi mesele olarak insan saldr
ganlna, tr olarak da empanzeye odaklanmak yerine, bu tart
mann kysnda kalm daha az gaddar bir maymunla ilgileniyo
rum. Bu maymunun davran farkl bir beceriyi aydnlatyor: bar
becerisini.
Bonobo gruplar arasnda bar kaynama ilk olarak I 980 y
lnda, Kongo Demokratik Cumhuriyeti'ndeki Wamba Orman'nda
iki farkl grup karlap koca bir haftay birlikte geirdii zaman
gzlendi. Bu pek yle gsterili bir olay addedilmeyebilir, ama
Gombe'deki empanze dostlarn birbirine uygulad iddet kadar
artcyd aslnda. Soyumuzun doas gerei iddete eilimli ol
duuna dair o srarl inanc rtyordu. Bir keresinde bonobolar
da gruplararas kaynamann filmini seyretmitim. nce barp
havlayarak birbirlerini deli gibi kavaladlar ama hi dokunmadan.
Sonra farkl gruplardan diiler GO-srtnme yapmaya hatta birbir
lerini trnar etmeye baladlar. Bu arada yavrular kendi yatlaryla
oynayp greiyordu. Ayr kamplarn erkekleri bile bir sre sonra
ksa, erbezi torbas srtnmesi yaptlar.
Wamba'daki otuz ksur mstakil, gruplararas karlamada,
kar cinsler her zamanki cinsel ve dostane tavrlaryla tant lar. An
cak erkekler, dier grubun erkeklerine kar genel olarak dmanca
ve uzak bir tavr benimsemiti. Her karlamann ilk on be dakika
snda farkl gruplarn dii ve erkekleri arasnda iftleme yaygnd.
Lomako Orman'ndaki farkl bir bonobo yerleiminde benzer
gzlemler yapld. Farkl gruplarn erkekleri bazen birbirlerini al
larn arasnda lgnca kovalyor, diilerse barp haykrarak aa
lardan sallanyordu. Kapmalar yle iddetli grnyordu ki sey
reden alan aratrmaclarnn tyleri diken diken olmutu. Ama son-

IDDET

1 39

rasnda bonobolarn burnu bile kanamyor ve gruplar birbirine kar

yordu. Bata gergin olsalar da maymunlar zaman getike sakin
leiyor, iki topluluk arasnda cinsellik ve trnar vuku bul uyordu. Sa
dece farkl gruplarn erkekleri dosta temas kurmakta baarszd.
Bonobolarn komularyla karmak istemedikleri ve onlan
uzak tuttuu gnler de vard. Arazi aratrmaclar ani gs yum
ruklama sesleri ve aalardan den bonobolar yznden irkilebili
yorlard. Sonra maymunlar dier grubun yelerine doru bararak
kouyor ve koturmacaya devam ediyorlard . Her bir grup kendine
ait blgenin snrlar iinde aalarda oturup birbirlerine sesleni
yordu. Yine de topluluklar arasndaki az sayda srtmede yarala
nanlar olsa da tek bir lme bile rastlanmadn vurgulamak lazm.
Bonobo topluluklarnda birbiriyle rten alanlar ve snrlarda
ki kaynamalar, empanze topluluklarnn etkileimiyle tam bir te
zat oluturuyor. Bonobo toplumunu ekillendiren evrim basklar
nn zerindeki sis kalktnda, ou kimsenin insanln zerindeki
en byk musibet olarak grd eyden, yabanc dmanlmz
dan ve dmanlarmzn hayatna kynet vermeme eilimimizden,
bonobolann nasl kurtutmay baard n anlayacaz belki de. Bo
nobolar savamaya kalkacak olsalar, babalarnn deil analarnn
yurdu iin savaacak olduklar iin mi acaba? Her trn erkekleri
doalar gerei, diileri tekelleri altna almaya al r ama belki de
dii bonobolar stnlk elde ettiinde erkekler kontrollerini tmy
le kaybetmi, diiler de komular dahil istedikleriyle serbeste ift
leme zgrl kazanm olabilir. Erkeklerdeki blge rekabetini
gereksiz klmtr bu. Birincisi, cinsel kaynama elbette remeyle
neticeten ir, bu da komu gruplarn akrabalarnz ierebilecei anla
mna gelir: Dman erkekleri kardeiniz, babanz, olunuz olabilir.
kincisi, onlarla seve seve cinsel ilikide bulunan diiler iin erkek
lerin hayatlarn ya da uzuvlarn riske atmas anlamszlar.
Bonobolar, gruplararas bar ilikilerin hangi artlar altnda
geliebileceini gsterir bize. Ayn artlar bizim iin de geerlidir.
Btn insan toplumlar arasnda karlkl evli likler olur, bylece
gruplararas gen ak meydana gelir ve ldrc saldrganlk re
meyi ketleyici ilev grr. Bir grup blge atmasnda dierini
yense bile baz sakncalar vardr, mesela kendi tarafnda can kayb
olur, kar taraftaki akrabalar lr ve ticaret frsatlar azalr. So-

1 40

IIMIZDEKI MAYMUN

nuncusu maymunlar iin geerli olmasa bile insanlar sz konusu

olduunda ok nemli bir etkendir. B izim gruplararas ilikileri
miz, bu sebeple doas gerei karktr: ounlukla uyum iin du
yulan arzunun altnda dmanlk imalar yatar. Ayn karklk bo
nobolarda da grlr. Komuluk ilikileri hi de gllk glisanlk
deildir -blge snrlarn belirtmek iin her frsat deerlendirir
ler- yine de gerilimin boaltlmasna ve dosta temasiara kapy
ak brakrlar.
Dii g empanzelerde genetik alveri yarasa da, empan
ze topluluklar arasndaki dmanlk, bonobolarda grlen serbest
cinsel ilikilere engel olur. Hangisinin daha nce geldiini kimse
bilmiyor -gruplararas reme olmamas m yoksa youn dmanlk
m- ama ikisi aka birbirini oaltarak, empanzeler arasnda da
imi bir iddet dngs yaratyor.
Netice u ki insanlar hem empanzeler hem bonobolada grupla
raras davran biimleri paylayor. nsan toplumlar arasndaki
ilikiler kt oldu mu empanzelerden bile daha beter oluyor ama
iyi oldu mu bonobolardan bile daha iyi oluyor. B izim savalarmz,
empanzelerin "hayvani" iddetini rktc lde geride brak
yor. Ama ayn zamanda komuluk i likilerinin getirileri bonobola
ra kyasla ok daha fazla. nsan gruplan kaynap cinsel ilikide bu
lunmaktan ok daha fazlasn yapyor. Mal ve hizmet deitoku
ediyorlar, tren ziyafetleri dzenliyorlar, birbirlerinin kendi blge
lerinden gemesine izin veriyorlar ve dmaniara kar ortak sa
vunmalar kuruyorlar. Gruplararas ilikiler sz konusu olduunda,
iki yakn akrabamiZI da hem olumlu hem olumsuz adan geride b
rakyoruz.

Bara ans Tan

Yirmi ksur yl nce Avrupa'dan geldiimde Amerikan medyasn
daki iddet beni hayrete drmt. Sadece haberler deil, kome
dilerden tutun dizilere, filmiere kadar her ey. Schwarzenegger ve
Stallone'dan uzak durmak yetmez: Neredeyse her Amerikan filmin
de iddet vardr. Kanlmaz olarak bir hissizleme gerekleir. Me
sela (Kevin Costner'n I 990'da ektii) Kurttarla Dans'n iddet
ierdiini sylerseniz insanlar size deli muamelesi yapar. Onlarn

IDDET

141

aklnda airane, duygusal bir fi l m kalmtr, gzel manzara! ar, Ame

rikan Yerlilerine sayg gsteren eine az rastlanr bir beyaz adam.
Btn o kan revan iindeki sahneler unutulup gitmitir.
Komedi de ok farkl deildir. Ponpon kzlar, televanjelistler ve
hret avukatlar gibi Amerika'ya has olgular zerine, ieriden yo
rumlarda bulunduu iin Saturday Night Live sevdiim bir prog
ramdr. Ama birinin arabasnn patlad ya da kafasnn koptuu
bir ske yapmadan program bitiremezler. Hans ve Franz gibi ka
rakterleri sadece isimleri yznden bile severim (evet Hans adnda
bir kardeim var) ama halterleri fazla ar geldiinden kollan kop
tuunda bir tuhaf olurum. Fkran kana seyirciler kahkahalarla g
ler ama ben ortada komik bir ey grmem.
Muhallebi ocuklar lkesinde mi bydm? Belki, ama bura
daki asl mesele, iddetin farkl toplumlarda ifade edili biimleri
arasnda byk farkllk olmas. En ok neye deer veririz: Uyuma
m rekabete mi? nsan trnn sorunu budur. Btn bunlarn iin
de bir yerlerde gerek insan doas barnyar ama yle farkl ynle
re esnetilmi ki doal olarak rekabeti miyiz, yoksa doal olarak
cemiyet kurucu muyuz sylemek zor. Aslnda her ikisiyiz ama her
toplum kendi dengesini kuruyor. Amerika'da "gcrdayan tekere
ya srlr". J aponya'da "geveyen ivi aklr".
B u eitlilik baka primatlardan renecek bir eyimiz olmad
n m gsteriyor? O kadar basit deil. Bir kere her trn, atma
lar halletmekte kendine has bir yntemi var. empanzeler, bono
bolara nazaran daha sava. Ama ayn zamanda, her trn iinde,
tpk insanlarda olduu gibi gruplararas deikenlik gryoruz.
iddet "kltrleri" ve bar " kltrleri" gryoruz. Bu ikincisini
mmkn k lan da anlamazlklar gidermek konusundaki primat
beceri miz.
Arnhem Hayvanat Bahesi'nde geirdiim bir k gn var ki
asla unutmayacam. Btn empanze kolonisi souktan korumak
iin ieriye kapatlmt. Bir hcum gsterisi srasnda alfa erkei
nin bir diiye saldrdn grdm. Dier maymunlar da yardma
kotuunda ortalk epey kart. Sonra grup sakinleti ama olaan
d bir sessizlik kt, herkes bir eyler bekliyordu sanki. Birka
dakika srd bu. Sonra beklenmed ik bir biimde btn koloni ba
rmaya balad, bu srada bir erkek salonun kesindeki madeni

1 42

IIMIZDEKI MAYMUN

davullara ritmik olarak vuruyordu. Btn bu yaygarann ortasnda,

ilgi odandaki iki empanze pp birbirlerine sarldlar.
B irbirine sarlan iki empanzenin ilk bata kavga edenler olduk
larn anlayana kadar birka saat bu olay dndm. Kafann bi
raz ar ilediinin farkndaym ama daha nce hi kimse hayvan
larda uzlamann mmkn olduundan bahsetmemiti. En azndan
benim aklma gelen terim buydu. O gnden beri empanzeler ve di
er primatlarn nas l barln inceliyorum. Geri imdilerde buna
atma zme diyoruz. Yunuslar ve srtlanlar da dahil eitli trler
de rasttanyor buna. Pek ok sosyal hayvan nasl barlacan bi
lir, hem bouna dei l. atma kanlmazdr ama bir taraftan da
hayvanlar birbirlerine ihtiya duyar. B irl ikte yiyecek arar, avclara
kar birbirlerini uyarr ve dmaniara kar birleirler. Btn evli
iftler gibi bazen aniden pariasalar da iyi ilikileri muhafaza etmek
zorundadrlar.
Altn ebekler el skarak yapar bunu, empanzeler dudaktan
perek, bonobolar cinsel likle, tonkea makaklar da kucaklap
dudaklarn aplatarak. Her tr kendi barma protokoln uygular.
ebekler arasnda olmasa da maymunlar arasndaki barmalarda
tekrar tekrar grdm bir eyi rnek vereyim: B ireylerden biri di
erine saldrp srmsa, genelde dnp at yaray inceler. Sal
drgan tam olarak nereye baklacan bilir. Sol aya srmsa hi
dnmeden sol ayaa uzanr -sa ayak ya da kol deil- onu kald
rp inceler ve yaray temizlerneye balar. "Seni srdma gre ay
n noktada bir yara olmal " eklinde bir sebep sonu ilikisi anlay
olduunu gsterir bu. Maynunun baka birinin bak asyla ba
kabildii, kendi davrannn baka biri zerindeki etkisinin farkn
da olduu anlamna gelir. Hatta bizim de sklkla yaptmz gibi
eylemlerinden pimanlk duyduklar yorumunu bile yapabiliriz. Al
man doabilimci Bemhard Grzimek, bir erkek empanzenin gad
dar saldrs ardndan ans eseri hayatta kaldnda bu deneyimi ya
am. fkesi dindikten sonra maymun, Grzimek'le yakndan ilgi
lenmi. Profesrn yanna gidip, en derin yaralan parmaklaryla
kapatmaya alm. Gzpek profesr de ona engel olmam.
Uzlamann tanm (kavgadan ksa sre sonra taraflar arasnda
yeniden dostane i liki kurulmas) ok aktr ama ierdii duygula
r tek tek saptamak zordur. En hafifinden, ki bu bile takdire ayan-

IDDET

1 43

dr, saldrganlk ve korku gibi olumsuz duygularn stesinden geli

nir ve pmek gibi olumlu bir payiamda bulunulur. Kt hisler
azalr ya da geride brak lr. Dmanlktan normallie geii biz
"balama" olarak tecrbe ederiz. Balamann bazen sadece in
sanlara, hatta Hristiyanlara has olduu dnlr ama ibirlii ya
pan hayvaniann doal bir eilimi olabilir aslnda.
Sadece bellei olmayan hayvanlar atmay grmezden gelebi
lir. ou hayvanda ve insanlarda olduu gibi toplumsal olaylar uzun
vadeli bellekte depolanmaya baladnda, gelecek uruna gemii
amak gerekir. Primatlar, trnar etme, birlikte yolculuk etme ve bir
birini savunma gibi faaliyetlerde ifade bulan arkadalklar oluturur.
Kavgalarn, ilikinin durumuna dair kayg yarattn, beklenmedik
bir delil gstermitir. Tpk niversite renci lerinin zorlu snavlar
da balarn kamalar gibi, dier primatiarda da kafa kama skn
tya iaret eder. Baz aratrmaclarn yapt gibi, kendini kama
lar incelendiinde, kavgaya karan iki tarafn da kendilerini oka
kad, bir taraf dierini trnar ettiinde bunun kesildii gzlen
mitir. i liki konusunda kayglandklar ve bartklarnda rahatla
dklar karmnda bulunabiliriz.
Evlerinde yavru maymun besleyenler, (bildikleri yegane davra
n gibi grnen) yaramazlk yznden azarlandklarnda yavru
maymunlarn ileri tekrar yoluna koymak iin byk gayret gster
diklerini sylyorlar. Maymun suratn asp karsndaki dayana
mayana kadar szlanr. Sonra onu evlat edinen kiinin kucana at
layp nefessiz brakacak kadar sk sarlr. Ebeveyni onu rahatlata
cak bir ey yaptnda da bu hareketi bariz bir oh ekme takip eder.
Primatlar barnay kk yata renir. Bal l kla ilikili her
eyde olduu gibi, barma da anne-bebek bayla balar. Meme
den kesme srasnda anne, bebei memelerinden uzaklatrr, yine
de yavru itiraz ederek bardnda geri dnmesine izin verir. Ret
ve kabul arasndaki mesafe, bebein yayla birlikte alr ve at
malar baya byk hadiselere dnr. Anneyle yavru, bu sava
meydanna farkl silahlarla kar. Anne daha gldr, yavrununsa
ok gelimi bir grtla vardr (kk bir empanze ok sayda o
cuun sesini kolayca bastrabilir) ve ayn lde gelimi antaj
taktikleri. Yavru anneyi, dudak bkmek ve mzldanmak gibi mut
suzluk iaretleriyle kandrmaya alr; btn yntemler baarsz

1 44

II MIZDEKI MAYMUN

olursa yle bir sinir krizi geirir ki en hararetli noktasnda kendi

lklarndan baulacak gibi olur ya da annesinin ayaklar dibine
kusar. En byk tehdit budur: annenin yapt yatrrnn tam mana
syla ziyan olmas. Doadaki annelerden birinin bylesi bir sinir
krizine tepkisi, bir aacn tepesine trrnanp olunu aa atmak ol
mutu. Daha dorusu atacakrn gibi yapmak nk son anda bile
inden tutmutu. Kk erkek yavru. on be saniye kadar, deli gibi
bararak tepe aa asl durmu, sonra annesi onu tekrar yukar
ekrniti. O gn baka sinir krizi gzlenmedi .
Hayret verici tavizler grdm, annesinin altrludan emen bir
yavru gibi. Be yanda, memeden oktan kesilmi olan yavru, me
me yerine duda ikame etmiti. Bir baka yavru, ban annesinin
koltuunun altndan memesinin yaknlarna uzatyor, oradaki bir et
kvrrnn erniyordu. Bu tavizler sadece birka ay srer, ardndan
yavru kat besintere geer. Stten kesme atmas, hayatta kalmak
iin byk ihtiya duyulan bir sosyal partnerle, hayatta yaplan ilk
pazarlktr. Btn gerekli malzerneyi ierir: atan karlar, rt
en karlar ve bir nevi tavizle son bulan olumlu ve olumsuz kar
lamalar dngs. Uyumazla ramen anneyle her eyden nern
li olan o ba muhafaza etmek, sonraki atma zmlerine zernin
oluturur.
Yatlarla uzlarnak nem srasnda ikincidir ve o da hayatn er
ken dnernlerinde renilir. Darda yaayan byk bir Rhesus e
bei grubunu izlerken yle bir sahne gzlemledi m. Drt aylk Oatly
ve Napkin greirierken Napkin'in yetikin teyzesi geldi. Teyze,
oyun arkadan yere bastrarak Napkin'e "yardm" etti. Napkin bu
eitsiz durumdan, aniden Oatly'nin zerine atlayp onu srarak ya
rarland. Ksa bir timenin ardndan ayrldlar. Olay ok ciddi de
ildi ama sonrasnda olanlar dikkate deer. Oatly, teyzesinin yann
da oturan Napkin'in yanna gitti ve srtn trnar etti. Napkin de ona
dnd ve iki yavru yz yze birbirlerine sarldlar. Bu dostluk tab
losunu tarnarnlarcasna teyze de ikisine birden sarld.
Bu mutlu sonun dikkatimi ekmesinin sebebi hem yavrularn
pek minicik olmas hem de rhesus ebeklerinin uzlama konusunda
ok kt olmas. Kat hiyerari sahibi, huysuz tiplerdir; yksekteki
ler gzn krpmadan aadakileri cezalandrr. Bu tr kolay kolay
Prirnat Bar dlne aday gsterilernez. Ama bir oda dolusu o-

IDDET

1 45

cuk psikolouna verdiim konferanstan sonra zihnimde beliren l

gnca fkrin neticelerine bakarak bir umut olduu sylenebilir bel
ki de. Primatlardaki uzlamaya dair, kendi trmze gre ok daha
fazla ey bildiimizi syleyerek dinleyiciterime serzenite bulun
mutum. imdi de durum farkl deil. Psikologlar, kabadaylk gi
bi, anormal ya da sorunlu davranlara odaktanma eiliminde, bu
yzden de atmann azaltlmas ya da giderilmesinin kendiliin
den, normal yollar zerine hayret verici lde az ey biliyoruz.
Odadaki biliminsanlarndan biri, bu ackt durumu savunurken, in
san uzlamasnn, eitim ve kltrden etkilendii iin, maymunla
ra nazaran ok daha karmak olduunu ne srd. Dier primat
larda bunun sadece igd olduunu syledi.
O "igd" kelimesi zihnimde yer etti. Doutan gelme, saf
davran diye bir eyi bulmak imkansz olduundan, artk bu keli
menin ne manaya geldiini pek bilemiyorum. nsanlar gibi dier
primatlar da ar geliir; sosyal dokusu da dahil, iinde bulunduk
Iar ortamdan etkilenebilecekleri uzun yllar vardr nlerinde. As
lnda primatlarn birbirlerinden trl davran ve beceriler edindi
ini, bu yzden de ayn trn farkl gruplarnn ok farkl davrana
bildiini biliyoruz. Primataloglarn, "kltrel" eitlilik lafn daha
sk etmeye balamasna amamal. Bu eitliliin ou, alet kulla
nm ve yeme alkanlklaryla ilgilidir; empanzeterin tala fndk
krmas ya da Japon ebeklerinin okyanusta patates ykamas gibi.
Ama sosyal kltr de bal bana bir olaslktr.
Psikologlarla yaptm tartma bende bir fikir uyandrd. ki
farkl makak trnn yavrularn be ay boyunca bir araya getir
dim. Kavgac rhesus ebekleri, ok daha hogrl ve rahat ksa
kuyruk ebekleriyle ayn yere kondu. Kavgadan sonra, ksakuyruk
ebekleri k tutma treni tabir edilen bir hareketle birbirlerinin
kalalarn tutarak uzlar. artc bir biimde rhesus ebekleri ilk
bata ok korktular. Ksakuyruklar hem onlardan biraz daha byk
t, hem de nazik mizaiar altnda bir sertlik sezmi olmallard.
Rhesuslar rkek bir bek halinde odann tavannda asl dururken,
ksakuyruklar skunetle yeni ortamlarn incelediler. B irka dakika
sonra, halen ayn rahatsz konumda duran bir-iki rhesus, sert ho
murtularla ksakuyruklar tehdit etmeye kalkt. Bu bir snavsa,
onlar bir srpriz bekliyordu. Baskn bir rhesus ebei bu meydan

1 46

I IMIZDEKI MAYMUN

okumaya byk bir kararllkla karlk verecei halde, ksakuy

ruklar hi oral olmad. Kafalarn kaldrp baknadlar bile. Rhesus
ebekleri, ilk olarak, konumlarn srekli ilan etme ihtiyac duyma
yan baskn trdeleriyle birlikteydi.
Aratrma esnasnda, rhesuslar bu dersi binlerce kez tekrar tek
rar rendiler ve nazik diktatrleriyle sk sk uzlamaya gittiler. Fi
ziksel saldrganlk ok nadirdi ve atmosfer rahatt. Be ayn sonun
da, yavrular birlikte oynuyor, birbirini trnar ediyor ve kark grup
lar halinde uyuyorlard . Daha nemlisi, rhesus ebekleri, daha ho
grl grup arkadalaryla boy lecek bir barma becerisi geli
tirmiti. Deneyin sonunda trleri ayrd mzda, rhesus ebekleri
kavgalardan sonra, kendi trlerine nazaran kat daha fazla dosta
birleme ve trnar etme eilimi gstermeye devam etti. Aramzda es
piri yaparak, " Yeni, Gelitirilmi" rhesus ebekleri diyorduk onlara.
Bu deney, barmann bir igdden ziyade edinilen bir sosyal
beceri olduunu gsterdi. Sosyal kltrn bir parasyd. Her grup
rekabet ve ibirlii arasnda kendi dengesini buluyor. Bu, insanlar
iin ne kadar doruysa maymunlar iin de yle. Mutabakat kurma
syla tannan bir kltrden geliyorum ben; bunun sebebi belki de
Hollandallann, korkun ortak dmanlar olan Kuzey Denizi'nden
eke eke aldklar topraklarn zerinde, youn bir nfus halinde
yayor olmalandr. ABD gibi baka lkeler, gruba sadakatten ziya
de, bireycilii ve kendine gveni tevik eder. Bunun hareket kabili
yeti ve bo alanlarla alakas olabilir. Eski zamanlarda, insanlar bir
biriyle anlaarnad m baka yerlere gidebiliyorlard. atma z
m istenildii kadar vurgulanmam olabilir, hele imdi ABD'nin
daha kalabalk bir yer olduu dnlrse. B ilim, normalde at
mann artmasn engelleyen ve saldrganl kontrol altnda tutan
becerileri incelemeli. ocuklarmza kendilerini savunmay m,
yoksa ortaklaa makul zmler bulmay m retiyoruz? Onlara
haklar m, yoksa sorumluluklar m retiyoruz? nsan kltrleri
bu adan inanlmaz ztlklar sergi ler. Son zamanlardaki keifler do
adaki primatlar arasnda da benzer bir eitlilik olduunu gsterdi.
Rhesus ebekleri gibi, zeytin babunlarnn da gaddar bir hret
leri v ardr. "iek gc" yolunda ilerleyecek primatlardan deiller
dir ama Kenya'daki Masai Mara'da bir babun bl tam da bunu
yapt . Amerikal primatalog Robert Sapolsky'nin inceledii bir gru-

IDDET

1 47

bun erkekleri , her gn yaknlardaki bir turistik tesisin plne

gitmek iin baka bir grubun blgesinden dve dve geiyor
larm. Sadece en iri ve hain erkekler bunu baarabiliyornu. D
vmeye deecek bir bolluk varm plkte, ta ki kz veremi mik
robu tayan etierin pe atld gne kadar. Etten yiyen btn ba
bunlar lm. Bylece incelenen grup pek ok erkeini kaybetmi,
hem yle sradan erkekler de deil, en saldrgan olanlan. Sonuta
grup, hain babun dnyasnda, olmayacak bir uyum ve bar vaha
s halini alm aniden.
Bu olay tek bana o kadar da artc deil. Kabadaylar silinip
gittikten sonra gruptaki iddet olaylan doal olarak azalmtr. in
ilgin taraf bu ablonun on yl boyunca srdnn kefedilmesi;
hem de ilk bataki erkeklerin hibiri ortalkta olmad halde. Ba
bun erkekleri ergenlikten sonra g eder, dolaysyla gruplara s
rekli yeni, gen erkekler katlr. Yani erkekler tmyle deitii hal
de bu grup pasifizmini, hogrsn, artan trnar saysn, istisnai
dk stres seviyesini muhafaza etmi. B u gelenein nasl korun
duu bilinmiyor. Dii babunlar mrleri boyunca ayn grupta kal
yor, yani muhtemelen iin anahtar onlarn davranlarnda. Belki
yeni erkekleri kabul ederken seici davrandlar ya da erkekleri da
ha fazla trnar edip rahatlatarak ilk yllarn rahat atmosferini koru
dular. Cevab bilmiyoruz ama bu doal deneyin iki temel sonucu
gayet ak: Doada gzlenen davranlar kltrn neticesi olabilir
ve en vahi primatlarn bile sonsuza kadar yle kalmas gerekmez.
Belki bu bizim iin de geerlidir.

Kz Fsldamas
" nsan kendi arkadana da vurmayacaksa kime vuracak?" demi
Sritanyal bir nktedan, bir dierinin enesine yumruu indirme
den nce.
B ritanyallar komiktir ama erkeklerin dostlukla rekabeti kar
trmas da grlmedik ey deildir. Bu ikisi arasndaki uurum er
keklerde, kadnlarda olduu kadar derin deildir - en azndan kat
lmc gzlemci olarak bir mr boyu insanlar "inceledikten" sonra
bende oluan kan bu. Maalesef insanlarn atmalar nasl zd-

1 48

IIMI ZDEKI MAYMUN

bir aratrma konusu olarnam . Kadnlar bu konuda daha m iyi?

Erkekler tanm gerei sava m? Kadnlarla erkeklere farkl geze
genler uygun grlm, birine Mars birine Vens, peki bu kadar ba
sit mi? Dnyann her yerinde erkeklerin cinayet ileme oran kadn
lara nazaran katbekat fazla; savalara da erkekler gittiine gre,
iinde bulunduumuz sevimsiz durum iin Y kromozomunu sula
mak adil grnyor. Pasifzm konusunda kadnlar stn olsa da bu
nun sebebi, krlan onannakta iyi olmalar deil. Kadnlarn, at
malar engellemek ve iddetten holanmamak gibi gl zellikleri
var. Ama ykselen gerilimi datnakla o kadar da baarl deiller.
Dorusunu isterseniz bu, erkeklerin uzmanlk alanna giriyor.
empanze dii leri, erkeklerden ok daha az kavga eder, belki de
bunun iin zel bir gayret gsterdiklerinden. Ancak bir kavga k
tnda diiler nadiren uzlar. Arnhem Hayvanat Bahesi'nde er
kekler atmalannn yaklak yarsnda uzlayorlard , diilerse
bete birinde. Arazide de benzer bir fark gzlenmitir. Erkekler bir
dv ve bar dngsn takip eder, halbuki diiterin atma kar
snda engelleyici bir tavr vardr. Erkeklerin aksine, yavrular ya
da en yakn arkadalar gibi yakn balar kurduklar bireylerle iyi
genneye gayret ederler ve saldrganln irkin yzn ancak ra
kiplerine gsterirler. Ksa sre nce Amhem'e gittirnde Mama ve
Kuifi, zamanda donmu gibi birbirlerini trnar ederken grdm:
Otuz yl nce de arkadatlar. Erkekler arasnda Mama'nn bir siya
si "aday" Kuifin dierini tuttuu zamanlan hatrlyorum; dierinin
tercihinin hi farknda deilmi gibi davrannalarma hayret etmi
tim. Erkeklerin iktidar mcadelesi srasnda Mama, rakip safiara
katlm arkadayla yz yze gelmernek iin yolunu deitirirdi.
Mama'nn herkese kabul edilmi egemenl ii ve ona boyun eme
yen diiler karsndaki byk fkesi dnldnde, Ku if kar
sndaki yumuakl artc bir istisnayd.
Ama olumsuz yanndan bakarsak, diiler inanlmaz fesat ve he
sap olabilirler. Bunun iyi bir rnei, yanltc uzlama teklifleri
dir. Burada hedef numara yaparak karsndakini tuzaa drmek
tir. Olgun ve kilolu bir dii olan Puist, gen hasmnn peinden ko
uyor ve yakalamasna ramak kalyor. Kl pay kurtulan kurban bir
mddet banyor, sonra nefes nefese oturuyor. Olay unutulmu gi
bi grnyor ve on dakika sonra Puist, elini ap uzatarak, uzaktan

IDDET

1 49

dosta bir hareket yapyor. Gen dii ilk bata tereddt ediyor, son
ra sk sk durmak, etraftaki lere bakmak ve asabi bir gl gibi kla
sik gvensizlik iaretleriyle Puist'e yaklayor. Puist tavrn dei
tirmiyar ve gen dii yaklanca yumuak yumuak soluyor. Yumu
ak soluklarn fazlasyla dostane bir manas vardr; genelde bunu
pck takip eder, yani empanzeterin nihai uzlama jesti. Sonra
Puist aniden atlp gen diiyi yakalyor ve kamasna frsat verme
den hart diye sryor.
Erkek empanzeler arasndaki uzlamalar zorlu, hatta bazen ba
arsz olabilir (yani dv batan balayabilir) ama iine asla hile
karmaz. Erkekler her an parlamaya hazrdr. Ortaklaa hkm
srdkleri dnernde Yeroen ve N ikkie'nin de olduu gibi yakn
dostlar arasnda, ikisinden biri dierinin holanrnad bir ey yap
lnda, mesela cinsel cazibe sahibi bir diiye davetkar davrand
nda, dieri sinirlenebilir. Tylerini dikip vcudunun st ksmn
iki tarafa sallamaya balar, yumuak bir "huuu" sesi karr, bir ey
Ierin yolunda gitmediinin sinyalini verir hemen. Karsndaki bu
itirazlam itiraz ederse bir diklenrne ortaya kar ki ounlukla uz
larnayla noktalanr. Erkek ernpanzeler, gerilimleri daha uzun s
re muhafaza eden diilere nazaran daha kolay barr. ki dii em
panzenin birbirlerini grr grmez barp armaya balamas
olaandr ama bir gzlernci bu kavgay neyin tetiktediini hi mi
hi anlarnayabilir. Bu hadiseler, bir eylerin gnler, belki haftalar
dr alttan alta kaynad ve tam volkan patlad anda orada bulun
duu izienim i verir insana. Erkekler arasnda asla olmaz bu; sebebi
de erkeklerin dmanikiara ve anlarnazlklara aka iaret etme
si, rneselenin yle ya da byle "mzakere" edilmesine imkan ver
mesidir. Bu srada ak iddet de sergilenebitir ama en azndan her
ey yerli yerine oturmu olur.
Bonobo dii leri, ernpanzelere nazaran daha kolay uzlar. M
terek egemenlik iddias ve geni bir ittifaklar ana duyulan ihtiya
diileraras dayanma ihtiyac dourur. Balarn zenle korurna
dklar mddete asla tepede kalarnazlar. te yandan bonobo er
kekleri ernpanzelere nazaran daha zor uzlar. Bunun da pratik bir
sebebi vardr: Bonobo erkekleri, avlanrna, siyasi ittifaklar ve blge
savunmas gibi, empanze erkeklerini birlii korumaya sevk eden
faaliyetlerin gerektirdii youn ibirliinden yoksundur. Dernek ki

1 50

IIMIZD EKI MAYMUN

uzlama eilimi, tre, cinsiyete ve topluma gre deien bir siyasi

hesap. Paradoksal olarak saldrganlk seviyesi, barmaya dair pek
ipucu vermez: Daha saldrgan cins, barma konusunda daha iyi,
daha sakin cins daha kt olabilir. Popler Mars-Vens ayrm, dik
kate alnmas gereken tek bir boyut varm gibi bir izienim yarasa
da hem maymunlar hem insanlar ok daha karmaktr.
Barmann asl sebebi barn kendisi deil, paylalan bir ama
tr. Ortak travmadan sonra da grlebilir bu. Mesela New York'taki
Dnya Ticaret Merkezi'ne I 1 Eyll'de dzenlenen saldrdan sonra
ehirde rklararas gerilimler azald . 200 1 Eyll'nden dokuz ay
sonra, rklararas il ikileri nasl grdkleri sorusuna, her rktan New
York'lu ktden ziyade iyi diye cevap verdi. nceki yl larda kt
cevab bariz bir biimde fazlayd. Saldr sonras oluan "hepimiz
ayn gemideyiz" hissi, istisnai bir birlik duygusu yaratt ve insanla
r normalden daha ak ve uzlamac yapt. Etnik gruplar, birden,
btn ehri kapsayan bir i-gruba dahil grlmeye balad.
S rtlan, babun ve insan gibi birbirinden ok farkl trlerde, uz
lamann neden geliliine dair teoriler zerinden bakldnda da
ha anlaml bu. Karlkl ihtiya uyum getiriyor. Bir zamanlar biyo
loglar sadece kazanmak ve kaybetmekle ilgilenirdi: Kazanmak iyi,
kaybetmek ktyd. Her nfusun "ahinleri" ve "gvercinleri" var
d ve gvercinler, hayatta kalmakta daha ok zorlanyordu. Mesele
u ki, kimin kazanp kimin kaybettii, hikayenin sadece yarsdr.
Hayatta kalmak, pek ok hayvanda grld gibi , birlikte al
maya bal olduunda, kavga karanlar halihazrdaki atmadan
ok daha fazlasn kaybetme riskiyle kar karyadr. Bazen bir
kavgay kazanmak bir dostu kaybelrnek demektir. Baarl olmak
iin, sosyal hayvanlarn hem gvercin hem de ahin olmas gerekir.
Yeni teoriler, uzlama, taviz ve iyi ilikiler kurma gereinin altn
iziyor. Baka bir deyile, bir eyleri onarmann tek amac cici g
rnmek deil, ibirliini devam ettirmek. zelkitapgrubu
Bir aratrmada, maymunlar birlikte alacak ekilde eitilmi.
ift halinde gittiklerinde, patlam msr makinesinden msr yiye
biliyorlarm. Tek bana geldiklerinde hi yiyecek alamyorlarm.
Bunu hemen renmiler. B u eitimden sonra, bu maymunlarn ne
srede uzlaacaklarn grmek iin kavgalar karlm. Birbirine
ihtiya duyan maymun iftlerinin uzlama oran dierlerine gre

IDDET

151

katbekat fazla km. Karlkl olarak birbirine ihtiya duyan may

munlar iyi geinmenin faydalarn gayet iyi kavramlar.
B u prensibin insanlar iin de tandk olduu a ktr. Aslnda
I 960'ta kurulan Avrupa Topluluu'ndan treyen Avrupa B irlii'nin
temelinde de bu ideal yatar. Ktada yzlerce yl sren savalardan
sonra, baz ileri grl siyasetiler, uluslar arasnda ekonomik ba
lar kurmann zm olabileceini ne srdler: Ayn davrann
srdrlmesi halinde kayp ok byk olacakt. B irlikte yemek ye
meyi renen maymunlar gibi, Avrupa ulusal ekonomileri de bir
birlerini beslerneyi rendi. Baka bir lkeyi igal eden bir ulus,
kendi ekonomisine zarar vermi olacakt. Savalar engelleyen bu
durum elli ksur yldr devam ediyor.
Avrupa Birlii'nin kurulmas gibi pragmatik zmler erkekle
re hastr. Bunu ovenistlikten sylemiyorum. Bar giriimleri ba
arsz kaldnda ortaya kan ar iddetten erkeklerin sorumlu
olduunun da farkndaym. Farkl cinsiyetierin anlamazlklar na
sl fark l ekil lerde hallettiine dair yaplan -be aratrmadan bi
ri ocuk oyunlarna odaklanm. Kzlarn daha kk gruplar halin
de ve olanlara nazaran daha az rekabeti oyunlar oynadklar g
rlm. Ancak kzlarn oyunlar o kadar uzun srmyormu nk
srtmeleri gidermekte kzlar o kadar iyi deilmi. Erkekler, k
k avukatlar gibi kurallar mzakere ederek srekli kavga ediyor
larm, ama bu asla oyunu bitirmiyormu. Ksa bir aradan sonra de
vam ediyorlarm. Ancak kzlar arasndaki kavgalar genelde oyu
nun bitmesiyle sonulanyormu. Takm tekrar toplamak iin hi
gayret sarf edilmiyormu.
K zlarla erkeklerin srtme ekilleri de farkl. Diyelim ki A,
B 'nin yanna gidiyor, bunun zerine B arkasn dnp A yokmu gi
bi davranyor. Olanlar buna kavga der mi sizce? Hemen baka bir
eyle ilgilenmeye balarlar. Halbuki iki kz iin byle bir karla
ma bitirici olabilir. Saatler, gnler boyu srebilir etkileri. Okul bah
esindeki kavgalar sayan bir Finli aratrma ekibi, kzlar arasnda
olanlara nazaran daha az vaka tespit etmi. Zaten bekledikleri de
buymu ama gn bitip de ocuklara tek tek kavga edip etmedikleri
sorulduunda, kzlarla olanlar arasndaki rakamlar aa be
yukar eitlenmi. Kzlar arasndaki saldrganlk plak gzle zor
grlr. Margaret Atwood Kedi Gz romannda, kzlarn birbirle-

1 52

IIMIZDEKI MAYMUN

rine ettikleri ikenceleri, olanlar arasndaki ak rekabetle kar

latnntr. Ana karakter u ikayette bulunur:
Aabeyime sylemeyi, ondan yardm isterneyi dndm. Ama ona ne
aniatacam ki? Cordelia fiziksel bir ey yapmyor hi. Peimden gelen ya
da beni rahatsz eden olanlar olsa, aabeyim ne yapacan bil irdi ama
olanlar bana byle eziyet etmiyor. Kzlar karsnda, onlann dolayl l,
fsh lan karsnda aresiz kalr o.

Byle incelikli saldrganlk, Finli aratmac larn da kaydettii

zre, kolay kolay unutulmaz. Kzlar arasndaki anlamazlklarn
olanlara nazaran ok daha uzun srd sonucuna vannlar. Bir
birlerine olan kzgnlklarnn ne kadar srecei sorulduunda o
lanlar, saatler ya da gnler zerinden dnrken kzlar hayatlar
nn sonuna kadar kzgn kalabileceklerini sylemi! H n gtmek
tketici ilikiler yaratyor; kadn takmndan erkek takmna geen
bir yzme antrenr de bu aklamay yapm. Kar cinsle al
mann daha az gerilimli olduunu sylemi. ki gen kadnn sezon
banda kavga etmesi halinde, senenin geri kalannda bunun ste
sinden gelmelerinin kk bir olaslk olduunu sylemi. Kavga
gnbegn bir yara gibi ileyerek takmdaki dayanma ruhunu bo
zuyonnu. te yandan gen erkekler habire kavga ediyorlann.
Ama akamieyin birlikte bira imeye gidebiliyor, ertesi gn de kav
gay neredeyse tmyle unutuyorlann.
Olanlarla erkekler iin, rekabet ve husumet, iyi ilikilerin nn
de engel deil . Hi Anlamyorsun adl kitabnda, dilbilimci Debo
rah Tannen erkekler arasnda dmanca atmalar, dosta sohbetle
rin takip edebildiini belirtiyor. Erkekler atmay, mevkilerini
tartmak iin kullanyor ve dostlarla bile itiip kakmaktan zevk al
yorlar. i ler kztnda, erkekler genelde bir aka ya da zrle ii
tatlya balamann bir yolunu buluyor, bylece yoldal k ve l ml
husumet arasnda gidip gelerek balarn muhafaza ediyorlar. Me
sela iadamlar banp diklendikleri bir toplantnn ardndan mo
la verdiklerinde glp elenebilirler. Hain bir atmadan sonra
"ahsi bir ey deil" sz tam erkeklere hastr.
atma frtna ysa, kadnlar hi admlarn atmamaya alr, er
keklerse bir emsiye satn alr. Kadnlar bar korur, erkekler bar
r. Kadnlarn dostluklar, birlikte maa gitmek gibi daha faal ey-

IDDET

1 53

!ere ynelik erkek arkadaikiarna gre daha derin ve mahrem g

rlr. Kadnlar deer verdikleri ilikilerde atmay tehdit adde
derler. Arnhem kolonisindeki Mama ve Kuif gibi her ne pahasna
olursa olsun yzlemekten kanrlar. Kadnlarn bu ite son derece
baarl olduktan, kurduklar uzun vadeli balardan da anlalyor.
Ama ilikilerinin derinlii, bir kavga ktnda "ahsi bir ey de
il" diyemeyecekleri anlamna da gelir. Her ey youn bir biimde
ahsidir. Bu da yzeye kan anlamazlktan geri adm atmalarn
erkeklere gre daha zorlatrr.

Arabulucular
San Diego bonobo kolonisinin alfa erkei Vernon, kendisinden da
ha gen bir erkek olan Kalind'i srekli kuru hendee kadar koval
yordu. Kalind'in gruptan kmasn ister gibi bir hali vard. Geri
gen erkek her seferinde, hendee sarktlm ipe trmanarak geri
dnyor, sonra tekrar kovalanyordu. Byle arka arkaya on kovala
madan sonra Vernon genelde pes ederdi. Kalind'in cinsel organn
okar ya da onunla gdklamaca oynard. Bu dostane temas olmak
szn Kalind'in geri dnmesine izin veri lmezdi. B u yzden de hen
dekten ktktan sonra ilk i patronun yanna gider, samimi bir ia
ret beklerdi.
Ama bonobolar arasndaki daha youn ve dramatik uzlamala
ra diilerde rastlanr, bir anda kavgadan GO-srtnmeye geiverir
ler. Uzlamalar kanlmaz olarak cinsel bir unsur barndrr ve ay
n davran, batan atmann nn almak iin de kullanlabilir.
Amy Parish, San Diego Hayvanat B ahesi'ndeki yiyecek datm
n gzlemlediinde, diiterin yiyecee yksek sesle bararak yak
latn ve ona ellerini srmeden nce cinsellikle megul oldukla
rn fark etmi. Yani ilk tepki yemek ya da yiyecek iin kavga et
mek deil, sinirleri yattrmak ve paytama imkan tanmak iin
lgnca fiziksel temasta bulunmakm. Buna "kutlama" deniyor
ama bonobolar seyretmeye kalksanz "orji" kelimesi daha uygun
grnebilir.
Ayn hayvanat bahesinde, bonobolara kereviz verildiinde ve
hepsine de diiler el koyduunda ok manidar bir hadise yaanm.
Amy fotoraf ekiyor ve fotoraf iin maymunlar baksn diye ha-

1 54

IIMI ZDEKI MAYMUN

reketler yapyormu. Ama yiyecein ounu kapm olan Loretta

herhalde Amy'nin ondan dilendiini dnm. On dakika kadar
onu grmezden gelmi. Sonra aniden ayaa kalkm, kerevizi ikiye
blm ve yarsn, hendein kar tarafnda cansiperane ilgisini
ekmeye alan bu kadna frlatm. B u da dii lerin Amy'yi nasl
kendilerinden biri olarak kucakladklarn gsteriyor. Bunu bana
hi yapmadlar nk maymunlar insanlar arasnda da cinsiyet ay
rm yapar. Amy, gebelik izninden dnte bonobo dostlarn tekrar
ziyarete gitmi. Maymunlara bebeini gstermek istemi. En yal
dii insan bebeine yle bir bak frlattktan sonra yakndaki bir
kafese girmi. Amy, diinin rahatsz olduunu dnm ama me
er kendi yeni domu bebein i almak iin ieri girmi. Hemen ge
ri dnp maymun bebei cama doru kaldrm, iki yavru birbirle
rinin gzlerine bakabilsinler diye.
empanzeler arasnda kutlamalar, inanlmaz grltl olaylar
dr. Hayvanat bahelerinde, bakc lar ellerinde yiyecek dolu kova
larla yaklarken, arazide de bir av yakalandnda kutlama yap lr.
empanzeler sarlmak, dokunmak, pmek iin byk kmeler
halinde toplanr. Bonobolarda olduu gibi, kimse yemein tadna
bakmadan nce enlik yaplr. Kutlamalarda bolca bedensel temas
vardr; herkesin payn alaca daha hogrl bir atmosfere geii
mimlerler. Ama empanzelerde grdm en neeli kutlamalarn
yemekle alakas olmadn sylemem lazm. Arnhem Hayvana!
Bahesi'nde her bahar, d kaplarn ald duyulduunda yaanr
d bu durum. empanzeler binann her kapsn sesinden tanrlard.
Kn be ay boyunca, stlan bir salonda tkl kaldktan sonra im
Iere yaylmak iin can atarlard. B u kaplarn sesini duyar duymaz
btn koloni tek bir grtlaktan kyormu gibi gelen sar edici bir
lk koyverirdi. Dar ktklarnda ses devam eder, empanzeler
adada kk gruplar halinde durur, zplayarak heyecanla birbirleri
nin srtianna vururlard. Tam bir bayram havas olurdu, yeni ve da
ha gzel bir hayatn ilk gnymesine. Yzleri gnete renklenir,
gerilimler bahar havasnda buharlard.
Kutlamalar, coku anlarnda fiziksel temasa duyulan ihtiyacn
gstergesidir. Bu ihtiya btn primatiarda vardr ve bizim iin de
anlamas kolaydr. Tuttuumuz takm kazandnda ya da bir
renci mezun olduunda birbirimize sarlrz ama ayn zamanda ce-

I DDET

155

nazeler ya da felaket sonras gibi zorlu anlarda da. Bu bedensel te

mas ihtiyac iimize ilemitir. Baz kltrler insanlar arasnda me
safeyi tevik etseler de bedensel temastan yoksun bir toplum tam
manasyla insani olamaz.
Primat kardelerimiz de bu temas ihtiyacn bilir. Hem sadece
kendileri iin de istemezler. Bakalarnn arasndaki gerilimli ili
kileri yumuatmak iin onlar temasta bulunmaya tevik ederler.
Bunun en basit rnei, baka bir diinin yavrusuna annelik eden
gen bir diidir. Yavru aniden alamaya baladnda, gen dii he
men annenin yanna koar ve lklar atan bohay onun ellerine
teslim eder nk sakinletirmenin en kolay yolunun bu olduunu
bilir. Erkek empanzeler, bir atmann ardndan uzlamadnda,
daha incelikli bir biimde temas kurar. Bazen birbirlerine bir-iki
metre mesafede otururlar, ilk hamleyi kardakinden bekler gibi.
Ne kadar huzursuz olduklar, etrafa frlattklar baklardan bellidir.
Gkyzne, imlere, kendi vcutlarna bakar, gz temasndan titiz
likle kanrlar. Bylesi bir ki litlenme yarm saatten fazla srebilir
ama nc bir ahsn mdahalesiyle bozulabilir.
Bir dii, erkeklerden birine yanar ve onu bir mddet trnar et
tikten sonra ar ar tekinin yanna gider. B irinci erkek peinden
gidecek olursa, teki erkee hi bakmadan diinin tam arkasnda
durur. Bazen dii, erkek geliyor mu diye bakmak iin arkasn kola
an eder ve nazlanyorsa kolundan ekitirir. Dii dier erkein ya
nna oturduunda iki erkek de iki taraftan onu trnar etmeye balar.
Derken dii aradan eki lir ve birbirlerini trnar etmeye balarlar.
Dii gittikten sonra, erkekler tmardan duyduklar cokuyu ifade
eden, soluklanma, mzldanma ve az aplatma gibi sesleri daha da
kuvvetle karmaya balar. Bu uzlatnc davrana "arabuluculuk"
denir ve erkek rakiplerin, ilk adm atmadan, gz temasna geme
den, belki altta kalmadan birbirine yaknlamasn salar.
Arabuluculuk, atmal taraflar bir araya getirerek toplumda
bar salar. lgintir, sadece dii empanzeler arabuluculuk yapar;
onlarn da en yal ve yksek mevkide olanlar. Ama o kadar da a
rtc deildir bu, zira erkeklerden biri rakipiere yanaacak olsa
kavgann taraflarndan biri olarak alglanr. Erkek empanzelerin
ittifak oluturma eil imi yznden, varl tarafsz grlemez. te
yandan, gen bir dii, hele cinsel organ kabarmsa, erkeklere yak-

1 56

IIMIZDEKI MAYMUN

laacak olsa bu cinsellik olarak yorumlanp gerilimi daha da artra

bilir. Arnhem kolonisinde, M ama harika bir arabulucuydu: Hibir
erkek onu grmezden gelmez ya da gazabn zerine ekecek ekil
de, rasgele bir kavga balatmazd .
Baka kolonilerde d e e n yksek mevkideki diinin, erkek kav
gaclar bir araya getirme becerisi ve otoritesi vardr. Baka diile
rin de adeta bunu tev ik ettii durumlara rastladm. Barnay red
deden erkeklere bakarak zirvedeki diiye yaklarlar, kendilerinin
stesinden gelemeyecei bir eyi balatmak ister gibilerdir. Bu ma
nada, dii maymunlarn bartrma becerileri vardr ve ok geli
mitir. Ama dikkat ederseniz, arabuluculuu erkeklere yaparlar. Er
kekler bu tr gayretler karsnda uysaldr, halbuki diiler olmaya
bilir. Bir diinin, kavgadan sonra iki dii rakibi bir araya getirmeye
altn hi grmedim.
nsanlar, araclar olmadan birlikte yaayamazlar kukusuz. B
yk kk her toplum iin geerlidir bu. akan kariann denge
lennesi kurumlamtr ve byklerin rol, d ilikiler, yarg siste
mi, bayramlar, telafi demeleri gibi toplumsal etkilerle ynlendiri
lir. Mesela Malayal Semai ler, hecharaa' dzenler - kavgal taraf
lar, aileleri ve cemaatin geri kalan, muhtarn evinde toplanr. Se
mailer bedelin ne ar olduunu bilir: Kaplandan korkmam kavga
dan korktuum kadar, diye bir ataszleri vardr. htiyarlarn saatler
ce, cemaat iindeki ortak ballklardan ve iyi ilikileri srdrme
nin gereinden bahsettii monologlarla alr hecharaa'. Anla
mazlklar, sadakatsizlik ve mlkiyet gibi nemli konularla ilgilidir
ve bazen gnler sren tartmalarla zlr. B u tartmalarda, b
tn cemaat, kavgal taraflarn olas saiklerini, neyin neden olduu
nu, nasl nlenebileceini gzden geirir. Oturum, muhtarn, taraf
lardan birine ya da ikisine birden yaptklarn asla tekrar etmemele
rini tembihlemesiyle, yoksa herkesi tehlikeye sokacaklarn hatr
Iatmasyla biter.
Ortak refah, glnp geilecek bir ey deildir. Rolling Stones
dalmak zereyken Keith Richards'n, Mick Jagger'a syledii gi
bi, "Bu ikimizden de byk bir ey, ekerim."

IDDET

1 57

Gnah Keisi
"Zaferin yzlerce babas vardr ama yenilgi yetimdir," derler. Kt
gitmi bir eyin sorumluluunu almakta ok baarl olduumuz
sylenemez. Siyasette, sulama oyunu olmazsa olmaz gibidir. Kim
se suu kendi kapsnda istemediinden, dolar durur. atmalar
zmenin irkin yolu udur: Uzlama, kutlama ve arabuluculuk ye
rine, tepede ortaya kan sorun aaya iletilir.
Her toplumun gnah keileri vardr ama ben bunun en an r
neklerine, yeni kurulmu makak gruplarnda rastladm. Bu ebekte
rin kat hiyerarileri vardr ve yksektekiler kendi mevki konumla
rn, irkinleebilen bir srele hal letmeye alrken, aa konum
daki zavall bir hayvana hep birlikte saldrmak ok kolayiarna gi
der. Black adndaki bir dii o kadar sk saldrya uruyordu ki, ka
t keye " Black'in kesi " demeye balamtk. B lack o kede
melir, grubun geri kalan etrafna toplanr, ounlukla homurda
np onu tehdit eder ama bazen snr ya da t ylerini yolarlard.
Primatiarta yaadm tecrbeler, gnah keisini uzaklatrma
nn ie yaramarln gsterdi bana: Ertesi gn yerine bakasn ko
yarlar. Gerilimleri zerine boaltacak birine ihtiya duyulduu ak.
Ama Black ilk yavrusunu dourduunda her ey deiti nk alfa
erkek bu yavruyu koruyordu. Grubun geri kalan Black'in ailesine
kar genel bir dmanlk se rgiliyor, kk ebek bebee tehditler
savurup homurdanyorlard ama yksek seviyeden korunduu iin
korkmasna gerek yoktu ve btn bu vetveteye hayret eder gibi bir
hali vard. Black ok gemeden, iler sarpa sardnda olunu ya
nnda tutmay rendi, nk o zaman ona da dokunmuyorlard.
Gnah keisi mefhumunun etkisi iki yan keskin bak olmasn
dan gelir. ncelikle basknlar arasndaki geri limi azaltr. Masum,
zararsz bir seyirciye saldrmalar, kukusuz birbirlerine saldrmala
rndan daha az risklidir. kincisi, yksektekileri ortak bir dava etra
fnda birletirir. Gnah keisini tehdit ederken birbirleriyle ba ku
rarlar, bazen birbirlerinin zerine kp sarlarak birlik olduklarn
gsterirler. Gstermelik bir eydir bu tabii: Primatlar genelde nem
siz dmanlar tercih eder. Bir ebek grubunda, btn yeler su bi
rikintisine koup kendi yansmalarn tehdit ediyordu. nsanlar ve

1 58

IIMIZDEKI MAYMUN

maymunlarn aksine, ebekler yansmalarnn kendilerine ait oldu

unu anlayamaz, bylece onlara kavgayla karlk vermeyen, pek
mnasip bir dman grubu bulmulardr. Arnhem empanzelerinin
farkl bir emniyet sbab vard. Gerilimler patlama noktasna tr
mandnda ilerinden biri, komu aslan ve ita parkna doru hav
lamaya balard. Byk kediler mkemmel dmanlard. ok ge
meden btn koloni, onlardan bir hendek, bir it ve ormanlk bir
alanla, emniyetii bir biimde ayrlm olan o korkun hayvaniara ci
erlerini patlatrcasna haykrmaya baiard . Gerilimler unutulurdu.
Dzeni oturmu bir grupta genelde daima keye sktrlan
belli bir birey olmaz. Aslnda gnah keisinin olmay, her eyin
yerli yerine oturduunun en gzel iaretidir. Ama uzmanlar arasn
da bil indii adyla, saldrganln yer deitirmesi, i lle de toplumun
en alt basamanda bitmez. Alfa, Beta'y tehdit eder, o da hemen
Gama'y aramaya balar. Sonra Beta, gzn Alfa'dan ayrmadan
Gama'y tehdit eder, nk ideal netice Alfa'nn Bela'nn tarafn tut
masdr. Yer deitiren saldrganlk, tavsayana kadar drt-be basa
mak inebilir. Genelde dk younlukludur -az dala ya da kap
arpma ayarnda- yine de yukardakilerin geri lim boaltmasna im
kan tanr. Gruptaki herkes ne olup bittiini bilir: Yukanlarda geri
lim iaretleri grlmeye balar balamaz aadakiler hemen bir
yerlere svr.
"Gnah keisi" terimi Eski Ahit'te geer, Af Gn bir trende
kullanlan iki keiden biridir. B irinci kei kurban edilmi, ikincisi
nin kamasna izin verilmitir. Bu kei, ssz bir blgeye braklma
dan nce, insanlarn btn hakszlk ve gnahlarn zerine almtr;
brakld yer de simgesel olarak tinsel ldr. Bylece insanlar er
den kurtulmulardr. Keza, Yeni Ahit de sa'y "dnyann gnahn
ortadan kaldran Tann Kuzusu" olarak tasvir eder (Yuhanna 1 :29).
Modem insan iin, gnah keisi, haksz ktleme, yerme, su
lama ve infaz edilme anlamlan tar. nsanln en dehet verici g
nah keisi yaratma eylemi Holokost'tu, ama bakalarn harcayarak
istim boaltmak daha geni bir davran yelpazesini kapsar; orta
adaki cad av , kaybeden takm taraftarlarnn yamas ve iye
rindeki atmalarn acsn ei taciz ederek kartmak da buna da
hildir. Bu davrann temel bileenleri -kurbann masumiyeti ve ge
rilimin iddet yoluyla boaltlnas- insanlarla dier hayvanlarda

IDDET

1 59

arpc bir benzerl ik gsterir. Farelerde acnn sebep olduu saldr

ganlk ok zl bir rnektir. ki fareyi demir bir zgara zerine ko
yup elektrik verdiinizde, acy hisseder hissetmez birbirlerine sal
dmlar. ekici parmana vuran insanlar gibi, fareler de " suu ba
kasnda bulmakta" asla tereddt etmez.
Biz bu sreci sembolizmle sarmalayp, ten rengi, din ve yaban
c aksan gibi zellikler zerinden kurbanlar seeriz kendimize. G
nah kei leri yaratmann bir klf olduunu da asla kabul etmeyiz.
Bu adan dier hayvaniara gre daha incelikliyiz. Ama gnah ke
isi yaratmann, insan trnn en temel, en gl, en az bilinli psi
kolojik reflekslerinden biri olduu, baka pek ok hayvanla payia
ld iin de pekiili.l yapsal olabilecei inkar edilemez.
Efsanevi Oedipus, ehri Thebai'deki toplumsal ayaklanma sra
snda gnah keisi olarak lmt. Uzayan kuraklktan sorumlu tu
tulmutu. Korintos'tan gelen bir yabanc olduu iin mkemmel bir
kurband. Ayn ey Marie Antoinette iin de geerlidir. Siyasi istik
rarszlk, Avusturya mirasyla birletiinde onu ideal hedef haline
getirmiti. Gnmzde, internetteki gvenlik eksiinin gnah kei
si M icrosoft'tur; isizlik artndan yasad gmenler sorumlu tu
tulur; Irak'ta asla bulunamayan kitle imha silahlannn ceremesini
de CIA ekmitir.
Irak Sava'nn kendisi de iyi bir rnektir. Amerikallar gibi ben
de New York'a yaplan terr saldrsndan hayrete dm ve sarsl
mtm. lk bataki dehet ve keder duyguma sonradan fke de ek
lendi. fkeyi btn evremde hissediyordum, iimde de fkr fkr
kaynyordu. B u hissin dnyann baka yerindeki insanlar tarafndan
paylaldna emin dei lim: dehet ve keder evet ama fke, muh
temelen hayr. Hemen akabinde meydana gelenlerin, ABD'yi dier
milletlerle neden kar karya getirdiini aklayabilir belki bu. Bir
gecede, btn dnya, kuyruuna baslarak uykusundan uyandr l
m, fkeli, yaral bir ayyla ba etmek durumunda kalmt. Pop
ler bir arkda dendii gibi, bir kytrk yumruk btn lkeyi Drt
Temmuz bayram gibi l l yapmt.
Afganistan'a daldktan sonra daha baka, daha esasl bir hedef
aramaya balad kzgn ay ve herkesin, kendi halknn bile nefret
ettii, dnyaya kafa tutan Saddam Hseyin'i buldu karsnda. l l
Eyll'le alakas kantlanamam olsa da Badat'n bombalanmas

160

IIMI ZD EKI MAYMU N

Amerikan halknn gerilimini boaltt, medya rtkanl v e so

kaklarda sallanan bayraktarla karland . Ancak bu katarsisin he
men ardndan pheler su yzne kmaya balad. On sekiz ay son
ra, kamuoyu yoklamatarnn ou, Amerikallarn sava hata kabul
ettiini gsteriyordu.
Suun yer deitirmesi onu tetikteyen duruma derman olamaz
ama ie yarar. Gerilen sinirleri yartrmaya ve akl selimi tekrar te
sis etmeye yarar. Yogi Berra yle demi: "Vurmadm zaman as
la kendimi sulamam. Sadece sapay sularm." Bu, kendini denk
lemin dnda tutmann iyi bir yntemidir ama nasl iledii pek an
lalmaz. Sadece tek bir aratrma bunu ok yeniliki bir biimde
lmtr: ama insanlarda deil babunlarda. Primataloglar, baar
l bir erkek babunun "pf noktasn" bulmular. Baarnn ls
kandaki glukokortikoid hormonuymu (birinin psikolojik adan
ne durumda olduunu gsteren stres hormonu). Dk hormon se
viyesi, erkek babunlarda mevki mcadelesi, aalama ve meydan
okumayla dolu olan sosyal hayatn ini klaryla iyi baa kld
n gsteriyor. Saldrganln yer deitirmesinin, bir babun iin
mkemmel bir kiilik zellii olduu ortaya kt. Bir erkek, kav
gada yenildii anda hncn daha ufak tefek bir babundan kartr.
Bunu yapmaya eilimli erkekler grece daha gerilimsiz bir hayat
srer. Bir yenilgiden sonra geri ekilmek ve samurtmak yerine, he
men sorunlarn bakasna aktarrlar.
Kadnlarn, bunun erkeklere has bir ey olduunu, kadniann
suu znelletirdiini, erkeklerinse bakalanna ykmaktan hi vic
dan azab duymadn sylediklerini duydum. Erkekler bakasn
lser etmeyi , kendileri lser olmaya tercih eder. Fareler, maymun
lar ve ebeklerle, byk miktarda masum kurban yaratan bu ei li
mi paylatmz renmek moral bozucu. Hak ve adaleti harca
mak pahasna gerilimi kendimizden uzak tutmak iin gelitirdii
miz, iimize ilemi bir taktik.

Bu Kalabalk Dnya
Genliimde, insan iddeti zerine uzmanlam dnyaca nl bir
bil iminsanna, uzlama konusunda bildiklerini sormutum. Bi limin,
iddetin sebepleri zerine odaklanmas gerektii nk sebeplerin,

ID DET

161

iddetin ortadan kaldrlmasnn anahtar olduu yollu bir nutuk

ekti bana. Benim atma zmne duyduum ilgi, onda saldr
ganl verili kabul ettiim izlenimi uyandrmt ve bunu onayla
myordu. Tavr bana, cinsel eitime kar olanlar hatrlatt: Zaten
var olmamas gereken bir davran iyiletirmek iin neden zaman
harcamal?
Doabilimleri sosyal bilimiere nazaran daha dorudandr. Hi
bir konu tabu deildir. Bir ey varsa ve incelenebiliyorsa, incelenme
yi hak eder. Bu kadar basit. Uzlama var olmakla kalmaz, sosyal hay
vanlar arasnda epey yaygndr da. iddet uzmannn aksine, bence
saldrganl dizginlemek iin tek umut, onunla baa kabilmek iin
ne gibi doal donanmlar m z olduunu anlamaktr. lgi yi sadece so
runlu davrana odaklarnak, yangn hakknda her eyi renen ama
su hakknda hibir ey bilmeyen bir itfaiyeci olmaya benzer.
B iliminsanlarnn sk sk szn ettii saldrganlk telikierinden
biri -kalabalklamayla saldrganlk arasndaki ba- trmzn ge
litirdii dengeler sayesinde aslnda grece nemsizdir. On doku
zuncu yzylda yaam ngiliz nfusbilimci Thomas Malthus, k
tlk ve sefaJetteki artn insanlarda nfus artn otomatikman
yavalatacan sylemiti. Bu gzlem, psikolog John Calhoun'u ka
bus gibi bir deney yapmaya itti. Artan bir fare nfusunu kk bir
odaya koydu ve ok gemeden farelerin nasl birbirine tecavz et
meye, birbirini ldrmeye ve yemeye baladn gzlemledi. Mal
thus'un tahmin ettii gibi nfus art doal olarak dizginlenmiti.
Kaos ve davran sapknlklar, Calhoun'un "davran eviyesi" teri
mini ortaya atmasna sebep oldu. Normal fare davran, deyim ye
rindeyse lam boylamt.
B ir anda, sokak eteleri fare gruhlarna, ehir merkezleri dav
ran ev iyelerine, kentsel alanlar hayvanat bahelerine benzetilme
ye balad. Bundan daha kalabalk bir dnyada ya anari ya da dik
tatrlk olaca konusunda uyarlyorduk. Tavan gibi remeyi b
rakmazsak kaderimiz bel liydi. B u fikirler anaakm dneeye yle
bir girdi ki kime sorsanz, insan iddetini ortadan kaldrmamz en
gelleyen temel sebeplerden birinin kalabalklama olduunu syle
meye balad.
Primat aratrmalar ilk balarda bu asap bozucu senaryoyu
doruluyordu. Bil iminsanlar, Hindistan'da ehirlerde yaayan may-

1 62

IIMIZDEKI MAYMUN

munlann, ormanlarda yaayanlara nazaran daha saldrgan olduunu

gzlemlemiti. Bakalar, hayvana! bahelerindeki primatlarn a
r iddet dkn olduunu, bir sosyal hiyerarinin tepesindeki ka
badaylar tarafndan ynetildiklerini, bunun da tutsakln yan etki
si olduunu sylyorlard : Doada, bar ve eitlik hakimdi. Mese
leyi poplarize edenlerin mbalaasn dn alan bir kalabalk
aratrmas, babunlar arasnda bir "getto isyanndan" bahsediyordu.
Wisconsin, Madison'daki Henry Vilas Hayvana! Bahesi'nde
alrken, ebeklerin srekli kavga ettiklerine, bunun sebebinin de
ok fazla sayda ebei bir arada tutmamz olduuna dair ikayetler
alyorduk. Halbuki o makaklar bana tmyle normal grnyordu:
tiip kakmayan rhesus ebei grmlm yoktu. B una ilave
ten, dnyann nfus younluu en yksek uluslarndan birinde ye
timi biri olarak, kalabalkla saldrganl k arasnda herhangi bir ba
olduuna dair ciddi pheleri m var. nsan toplumunda grmediim
bir durum. Ben de seneler, hatta kuaklar boyu belli koullar altn
da yaayan rhesus ebekleri zerinde geni bir aratrma tertiple
dim. En kalabalk gruplar kafeslerde, en az kalabalk olanlar b
yk, aalkl adada yayorlard. Ada maymunlarnn, kafestekile
re gre kii bana alt yz kat fazla alan vard. l k bulgumuz, a
rtc bir biimde, younluun erkek saldrganln hi artrmad
oldu. Aslnda en yksek saldrganlk oranlarna, tutsak deil z
gr erkekler arasnda rastlanyordu. Kalabalk erkekler diileri da
ha fazla trnar ediyor, onlar da erkekleri daha fazla trnar ediyordu.
Tmarn rahatlatc bir etkisi vardr: Bir ebein kalp atlar, trnar
edilirken yavalar. Dii ler daha farkl tepki vermiti. Rhesus diile
rinin, anasoyu diye bilinen bir akraba-kliine kar gl bir aidiyet
duygusu vardr. Bu klikler birbiriyle rekabet halinde olduundan,
kalabalklama srtmeyi de beraberinde getirir. Ama anasoylar
arasnda sadece rekabet deil, beklenecei zre trnar da artar. B u
d a diilerin, kendi anasoylar dndakileri trnar ederek, gerilimle
ri azaltmaya alt anlamna gelir. Yani kalabalklamann, e
bekler zerindeki etkisi sanldndan ok daha azdr.
" Baa kmaktan" bahsediyoruz, yani primatlarn yer azlna
kar yntemler gelitirdiini sylyoruz. Belki daha zeki oldukla
r iin empanzeler bu konuda daha da ileri gitmilerdir. Gen tre
di Nikkie'nin, Arnhem kolonisinin alfa erkei Luit'e meydan oku-

IDDET

1 63

maya hazrland o k hala hatrlarm. Maymunlar, liderle at

mann intihar manasma gelecei kapal bir salonda yayorlard. Ne
de olsa Luit'in arkasnda diiterin byk destei vard: Nikkie bir
ey yapmaya kalkacak olsa, diiler Luit'in onu keye sktrmas
na yardm ederlerdi. Ama koloni dar kar kmaz ortalk kan
maya balad. Diiler, erkeklerden daha yava hareket ettiklerin
den, byk adada Nikkie, Luit'in savunmasn kolayca drebili
yordu. Aslnda Arnhem'deki iktidar mcadelelerinin hepsi danda
olmutur. empanzeterin gelecek duygusu olduunu bil iyoruz, bu
yzden de koullarn ortal kartrmak iin msait olaca bir za
man kolladklarn pekala syleyebiliriz.
Bylesi bir duygusal kontrol, skk yerde tutulan empanzete
rin atmadan kanmasnda da gzlenebilir. Hatta bylesi durum
larda saldrganl azaltr/ar. Asansrdeki ya da otobsteki insanlar
gibi, byk beden hareketlerini, gz temasn ve yksek sesle ko
numay en aza indirgeyerek srtmeleri nlerler. Bunlar kk
lekli ayarlamalardr ama koca kltrlerin, kendilerini ellerindeki
alana gre ayarlamas da mmkndr. Kalabalk lkelerdeki insan
lar genelde skunet, uyum, hrmet, alak ses ve duvarlar kat ka
dar ince olsa bile mahremiyete saygy vurgularlar.
B iyologlarn deyimiyle, belli bir sosyo-ekolojiye uyum sala
ma konusundaki gelikin becerimiz, kilometrekareye den insan
saysnn neden cinayet oranlaryla alakas olmadn aklar. Rus
ya ve Kolombiya gibi, cinayet orannn ar yksek olduu baz l
kelerin nfus younluu ok dktr, te yandan Japonya ve Hol
landa gibi tklm tklm dolu lkeler, cinayet oranlarnn en dk
olduu lkeler arasndadr. ou suun ilendii kentsel alanlar
iin de geerlidir bu. Dnyann en kalabalk byk kenti Tokyo, en
geni alana yaylm olanlarndan biri de Los Angeles'tr. Ancak
Los Angeles'ta her yz bin kii bana on be cinayet ilenirken,
Tokyo'da bu rakam ikinin altndadr.
I 950'de dnyada 2,5 milyar insan vard. imdi yaklak 6,5 mil
yarz. Tarihiernenin balad iki bin yl ncesinde tahmin edilen
200 ila 400 milyona bakldnda epey hzl bir art bu. Kalabalk
lama gerekten de saldrganla yol asa imdi patlamann eiine
gelmi olurduk. Neyse ki kalabalk kafesler, ehir sokaklar ve al
veri merkezleri gibi gayritabii yerler dahi l, her trl koula uyum

1 64

IIMIZDEKI MAYMUN

salama becerisi gelitirmi sosyal hayvanlarn soyundan geliyo

ruz. Bu uyum sreci ok kolay olmamtr herhalde. Arnhem Hay
vanal Bahesi'nde her bahar yaanan kutlama da empanzelerin s
kkl tercih etmediini gsteriyor. Ama Calhoun'un fare dene
yinde ngrlen rktc seenek karsnda uyum yedir.
Calhoun'un sonularnn tmyle kalabalktan kaynaklanmad
n da eklemek lazm. Farelere az miktarda yiyecek veri ldii iin re
kabet de bu neticede rol oynam olabilir. Gittike nfusu artan dn
yamzda bizim iin de nemli bir uyar bu. Kalabalkla ba etmek ko
nusunda doal, yeterince takdir grmeyen bir yeteneimiz var ama
kalabalk, kstl kaynaklarla birletiinde i deiiyor. O zaman
Malthus'un ngrd ktlk ve sefalet ortaya kabilir pekala.
Geri Malthus'un inanlmaz sert bir siyasi bak vard . Fakiriere
yaplan her trl yardmn, bu insanlar zaman iinde ldrecek do
al srece mdahale olduuna inanrd. nsann sahip olmadiRI tek
bir hak varsa, o da kendi satn almad yiyecee sahip olma hakk
dr, derdi. Malthus, Sosyal Darvincilik denilen, merhametten yok
sun bir dnce sisteminin balatcs oldu. Bu sistemde toplumun
hayat kayna zkard, bu da zayflan harcamak pahasna glie
rin daha da glenmesi demekti. M utlu aznln elindeki orantsz
kaynaklar mazur gsteren bu bak Yeni Dnya'ya baarl bir bi
imde ihra edildi ve John D. Rockefeller'n bir iin bymesini
"doa ve Tanr kanunlarnn ileyii" olarak tanmlamasna yol at.
Evrim teorisinin popler kullanmn ve suistimalini dnr
sek Darvincilik ve doal seilimin, snrsz rekabetle eanlaml bir
hal almasna amamak lazm. Halbuki Darwin'in kendisinin, Sos
yal Darvincilikle alakas bile yoktu. Aksine hem insan doasnda
hem de doada iyiliin yeri olduuna inanrd . Bu iyi lie acil ihti
yacmz var nk artan dnya nfusu meselesi, kalabalklamayla
nasl ba edeceimizle deil, kaynaklar eit ve adil nasl dataca
mzla ilgili bir mesele. Ak rekabete mi vuracaz ii yoksa daha
insani olan m yapacaz? Yakn akrabalarmz bize nemli bir
ders verebilirler burada. Merhametin, doaya aykr, yeni moda bir
zaaf olmadm, yenneye alt rekabeti eilimler kadar kuv
vetli olduunu, kim ve ne olduumuzu syleyen byk bir g ol
duunu gsterebi lirler bize.

iyilik
Ahlaki Hassasiyeti Olan Bedenler

Belirgin sosyal gdlere sahip her hayvan ...

zihinsel gc de insannki kadar ya da ona yakn gelitiinde,
kanlmaz olarak bir ahlaki hassasiyet ya da vicdan edinecektir.
CHARLES DARWIN

Neden nemrutluumuz maymun gemiimizden tayp

getirdiimiz bir bavul, iyicilliimiz safi insani bir zellik olsun ki?
Neden "asil" zelliklerimiz sz konusu olduunda da
dier hayvanlarla aramzda bir sreklilik olmasn?
STEPHEN JAY GOULD

Lolita'y gnneyeli on bir yl olmutu. Kafesinin yanna gidip de

adn anr annaz, hamurtulu soluklarta beni karlamak zere
frlayp geldi; bu davran yabanclara gstennez empanzeler. Ta
bii ki hatrlyorduk birbirimizi. Henz Yerkes Arazi stasyonu'nda
yaad zamanlarda birbirimizi her gn grr ve ok iyi geinirdik.
Lolita'nn bende ayn bir yeri vardr. Bir keresinde maymunlara
nasl da haklann vennediimizi gsteren ok basit ve sevimli bir
hareket yapmt. Yeni domu bir maymunu doru dzgn gr
mek ok zordur nk annesinin kara karnnda, kk, karanlk bir
tmsekten ibarettir. Ama ben Lolita'nn bir gn nce doan bebei
ni grmek iin yanp tutuuyordum. Onu grubun iinden anp
karnn iaret ettim. Lolita bana baktktan sonra yere oturdu, sonra
bebeinin sa elini sa eline, sol elini sol eline ald. Bu kulaa ba
sit geliyor ama bebek ona sarlm vaziyette olduundan bu ii yap
mak iin kollarn aprazlamas gerekmiti. nsanlarn tirt ka
rrken yaptklar harekete benziyordu bu. Sonra bebei yavaa

1 66

IIMIZDEKI MAYMUN

kendi evresinde dndrerek havaya kaldrd ve bana at. Annesi

nin ellerinden sarkan bebein yz artk bana dnkt. Bebek bir
iki suratn buruturup mkrdaynca -bebekler scak gbekten ay
nlmaktan nefret eder- Lolita onu hemen kucana geri ald.
B u zarif, kk hareketle, Lolita, yeni domu bebeinin yz
n srtndan daha ilgin bulacann farknda olduunu gstermi
ti. Baka birin in bak asndan bakabilmek sosyal evrimde byk
bir sramaya iaret eder. Altn kuralmz -"Kendine yaplmasn
istemediini bakasna yapma"- kendimizi bakasnn yerine koy
may talep eder bizden. B unun sadece insanlara has bir yetenek ol
duunu zannederiz ama Lolita bu konuda yalnz olmadmz gs
termiti. Daha ka hayvan yapabilir bunu? Bir bonobo olan Ku
ni'nin kendi alannda bulduu yaral bir kua nasl muamele ettii
ni daha nce anlatmtm. Kuu uunnaya almas, kendisine hi
benzemeyen bir hayvann ihtiyalarnn farknda olduunu gsteri
yordu. Bakalarnn ihtiyalarn tahmin etme konusunda bonobo
lardan yle ok rnek veri lebilir ki . . .
Kalbinden rahatsz olan K idogo v a r mesela. Nonnal b i r yetikin
erkek bonobo kadar salkl ve kendine gvenli de i ldi, c lzd.
Milwaukee County Hayvanat Bahesi'ndeki koloniyle ilk tantrl
dnda, aina olmad binann iinde, bakclarn verdii komut
lar onu serseme evinniti. nsanlar onu tnel sisteminin bir yerin
den bir baka yerine gemeye zorladnda nereye gitmesi gerekti
ini anlamyordu. B ir sre sonra dier bonobolar devreye girdi. Ki
dogo'nun yanna gittiler, onu elinden tutup bakclarn gitmesini is
tedii yere gtrdler ve bylece hem bakclarn amacn hem Ki
dogo'nun sorununu anladklarn gstermi oldular. ok gemeden
Kidogo onlarn yardmna gvenneye balad. Ne yapacan bile
mediinde skntyla baryor, dierleri hemen onu teskin etmek
ve ona klavuzluk etmek iin yardmna kouyordu.
Hayvanlarn birbirlerine yardm etmeleri hi de yeni bir gzlem
deil ama yine de insan art yor. En iyi uyum salayann hayatta
kalmasndan daha neml i bir ey olmasa hayvanlar kendi karlar
na olmayan her eyden uzak durmazlar myd? Bakasna yardm
etmek neden? Bunu aklayan iki temel teori var: Birincisi, bu tr
davranlarn, akrabalara ve yavrulara yani genetik olarak ilikili
olunan bireylere yard m iin gelitirildii. Yardm edenin kendi

IYILIK

1 67

genlerinin de yaylmasn salad. Bu "kan eker" teorisi, mesela

bir saldr olduunda kovan ve kralie uruna hayatn feda eden
arlarn davrann aklar. kinci teori "gr beni greyim seni"
mantn esas alr: Hayvanlar yapt yardmn karln alrsa iki
taraf da karl kar. Kar lkl yardmlama siyasi ittifaklar da ak
layabilir. Birbirini destekleyen, sonra da g ve cinsel ayrcalklar
alanndaki kazanc paylaan Nikkie ve Yemen'in ittifak gibi.
ki teori de davran evrimiyle ilgilidir ama ikisi de asl gdler
konusunda fazla bir ey sylemez. Evrim, bir zelliin milyonlarca
yl baar l olabilmesine baldr; gdlerse iinde bulunulan ana
aittir. Mesela cinsellik remeye yarar ama hayvanlar reme arzu
suyla iftlemez. Baianty bilmezler: Cinsel itki ler, cinselliin var
olma sebebinden bamszdr. Gdlerin kendilerine ait bir hayat
vardr, bu yzden de onlar hayatta kalma deerinden ziyade, ter
cihler, arzular ve niyetlerle tanmlanz.
Kidogo'ya yardm eden hayvanat bahesi bonobolarn d
nn. Hibirinin onunla akrabal yoktu, dkn bir bireye ettikleri
yardmdan fazla bir karlk bekliyor da olamazlard. Muhtemelen
sadece Kidogo'dan holanmlar ya da onun ne hissettiini anlam
lard. Ayn ekilde Kuni de, bonobolarda yardm davran bonobo
olmayanlar kapsayacak ekilde evrimlemedii halde bir kula il
gilenmiti. Bir eilim varsa kkeninden uzaklamasna da izin var
dr. 2004'te Cal ifomia, Roseville'de, Jet adnda siyah bir Labrador,
ngrakl ylan tarafndan srlmak zere olan en yakn arkada ,
olan ocuunun nne atlayp zehre kendisi maruz kald. Haliyle
Jet kahraman ilan edi ldi. Kendini dnmemiti; hakiki bir zge
ciydi.
Hayvanlarn ne tr riskler almaya hazrl kl olduunu gsteri
yor bu. Olann minnettar ailesi, hayvanlarn kurtarmak iin, kan
nakil lerine ve veteriner faturalarna drt bin dolar harcadlar. Anne
sinin sakart yznden suya den, kendi trnden bir yavruyu
kurtarmaya alan bir hayvanat bahesi empanzesi onun kadar
ansl deildi nk bu baarsz teebbste hayatn kaybetti. May
munlar yzemedikleri iin suya girmeleri inanlmaz byk cesaret
gerektirir.
zgeci davrana insanlarda sk rastlanr. Atlanta gazetem, haf
tada bir kere "rasgele iyiliklerin" listesini verir, insanlar yabanclar-

1 68

IIMI ZDEKI MAYMUN

dan grdkleri yardmlarn hikayelerini anlatr. Yal bir hanm,

seksen sekiz yandaki kocasnn evden karken, kapnn nne
devriimi kocaman bir am aacyla kartiatn yazm. Oradan
geen bir yabanc kamyonetinden inmi, motorlu testereyle aac
kesmi, kenara ekmi ve ifti n yolunu am. Kadn yapt iin be
delini vermek iin dar ktnda adamn oktan gittiini grm.
Yabanclara yardm etmek her zaman kolay deildir. Lenny
Skutnik, I 982'de bir uak kazas kurbann kurtarmak iin buz gibi
Potomac nehrine girdiinde ya da kinci Dnya Sava srasnda
Avrupal siviller Yahudi aileleri sakladnda inanlmaz risk alm
lard. Depremlerde, insanlar yabanclar kurtarmak iin kmekte
ya da yanmakta olan evlere dalarlar. dlleri, akam haberlerinde
bir vg olabilir ama gdleri asla bu olamaz. Akl banda hibir
insan, televizyonda bir dakikalna adndan bahsettirmek iin ha
yatn tehlikeye atmaz. New York City'de 1 1 Eyll kaosunda, ok
sayda anonim kahramanlk eylemi vuku bulmutur.
Ama biz ve baka sosyal hayvanlar, zaman zaman kendimizi d
nmeden bakalarna yardm etsek bile, bu eilimlerin ortaklktan
ve akrabaya yardmdan kaynaklandn savunacam. Kahraman
kpek Jet, olan muhtemelen srsnn bir yesi olarak gryor
du. lk insan toplumlar, aileye ve yaplan iyiliin karln verme
si muhtemel olanlara ynelik bir "En iyiliksever hayatta kalr" ilke
si iin en uygun kuluka yeri olmutur herhalde. Bu duyarllk orta
ya ktktan sonra ap genilemi olmal. Bir noktada bakalanna
duyulan sempati bal bana bir hedefe dnmtr: insan ahlak
nn temel direi ve dinin ok temel bir bileeni. Bu yzden Hristi
yanlk bize, komumuzu kendimiz gibi sevmeyi, plaklar giydir
meyi, fakirleri doyurmay, hastalara bakmay tler. Yine de iyili
i vurgulayan dinlerin, sadece insanlmzn bir paras olan bir e
yi ne kardnn farknda olmak nemlidir. nsan davrann t
myle farkl bir dorultuya evirmeye almazlar, sadece mevcut
kapasitesinin altn izerler.
Aksi mmkn olabilir miydi? Nasl kedi ye gazete getirmeyi
retemezseniz, gnlsz topraa da ahlak tohumlar ekemezsiniz.

iYILIK

169

Bir Hayvan Ne Kadar Empati Gsterebilir?

Bir zamanlar, byk bir ulusun bakan belli bir mimikle n sal m
t. Hislerini zorlukla kontrol edermiesine altrludan srr ve
dinleyicilerine: "Acnz hissediyorum," derdi. B u gsterinin sami
mi olup olmad nemli deil - baka birinin mkl durumundan
etkilenmekse nemli. Empati ve ortaklk duygusu mizacmzn y
le nemli bir paras ki bundan yoksun olanlara akl hastas ya da
tehlikeli kii gzyle bakyoruz.
Sinema seyrederken kendimizi perdedeki karakterlerin yerine
koymadan edemeyiz. Devasa gemileri batarken boulduklarn
grmek bizi kahreder; uzun zamandr uzak kaldklar sevgililerinin
gzlerine baktklarnda iimiz kpr kpr olur. Tek yaptmz otu
rup bir perdeye bakmak olsa da salonda gz kuru tek bir insan kal
maz. Hepimiz empatiyi bilsek de bir aratrma konusu olarak ciddi
ye alnmas epey uzun srd. Mhim meseleler peindeki bilimin
saniarna pek yumuak geldiinden, telepati ve dier doast ol
gularla ayn blmeye frlatlmt.
Devir deiti ve benim empanzeler bu yaknlarda, ocuklarda
empati aratrmas yapan Carolyn Zahn-Waxler'in bir ziyareti sra
snda ilgin bir rnek sundu. Carolyn'le Yerkes kolanisini grmeye
gitmitik. Maymunlar arasnda, insanlan ok seven Thai adnda bir
dii vard. Aslnda kendi trnden empanzelerden ziyade bizimle
ilgilidir. Ne zaman alana bakan kulede belirsem, yksek sesle se
lamlayarak yanma koar. Ben de daima onu selamlar ve onunla ko
nuurum, sonra da oturup ben gidene kadar beni seyreder.
Bu sefer Carolyn'le konumaya yle dalmm ki bam kald
rp bakmadm bile. Thai'yi gnnezden geldiim iin konumamz,
dikkat ekici, yksek, tiz lklada blnd. Thai, empanzelerin
sinir krizi geirdiklerinde yapt gibi kendi kendine vuruyordu;
ok gemeden etrafn bakalar sard , ona sarlyor, pyor, teskin
etmek iin tutuyorlard. Neden bu kadar tantana yaptn hemen
anladm ve uzaktan elimi uzatarak onu abartl bir biimde selam
ladm. Carolyn'e bu empanzenin, onu selamlamadm iin kendi
ni ihmal edilmi hissettiini akladm. Carolyn bu ablonu tan
makta hi zorlanmad. Thai, yznde kocaman, sinirli bir srtla

1 70

IIMIZDEKI MAYMU N

bana bakp duruyordu, b i r sre sonra nihayet sakinleti.

Bu olayn ilgin taraf, Thai'nin benim kabalma bozulmas
deil grubun buna verdii tepkiydi. Tam da Carolyn'in ocuklar
zerinde aratrd davrant bu. Dierleri Thai'nin skntsn ha
ffletmeye almlard . Bylece hayvanlar zerine odaktanmad
halde, onlardaki bu yetenei grm oldu Carolyn. ocuklarn tep
kilerini lmek iin ekibiyle birlikte evlere gittiklerinde, aile yele
ri znt (alama), ac ( "ah" diye barma) ya da zorluk (boulacak
gibi ksrme) tak! idi yaptnda, bir yan az zerindeki ocuklarn
onlar rahattatmaya altn grmler. Geliimlerinde bir d
nm noktas bu: Tandklar birinin yaad kt bir deneyim onla
rn bir ihtimam tepkisi vermesini salyor, kurbann yarasn oka
mak ya da ovalamak gibi. Duygudalk ifadeleri, trrozn btn
yelerinde grld iin ilk adm atmak gibi doal bir ilerleme
olarak kabul ediliyorlar.
Empati iin dil gerektii dncesi pek eski deildir. Her ne
dense bir grup biliminsan, dili, insan zekasnn rn deil kayna
olarak grr. B ir yandaki bir bebein davran, dil yeteneine
stn geldiinden, Carolyn'in aratrmas empatinin dilden ok da
ha nce gelitiini gstermiti. Mecburen dil yetenei olmayan
mahluklarla ilgi lenen hayvan aratrmalar iin de geerlidir bu.
Carolyn'in aratrma ekibi, kedi ve kpek gibi ev hayvanlannn da
ocuklar gibi, znt taklidi yapan aile yeleriyle birlikte zld
n ortaya kard. Hayvanlar bu kiilerin yaknlarnda dolayor,
ilgilendiklerini gsteren bir hareketle balarn, kucaklarna koyu
yordu. ocuklara uyguladmz kstasla deerlendirilirse hayvan
lar da empati gstermilerdi.
Bu davran maymunlarda ok daha dikkat ekicidir ve "teselli"
olarak adlandrlmtr. Teseliiyi lme yntemi basittir: empan
zelerimiz arasnda ani bir kavgann kmasn bekleriz sonra da et
rafta duranlar kurbana yaklarsa not ederiz. Etraftakiler genellikle
kt durumdakilere sarlr ve onlar trnar eder. Aaca trmanan bir
yavrunun dp l basmas grlmedik ey deildir. Hemen
etrafn birileri sarar, onu kucaklanna alp sallarlar. Binti Jua'nn,
Brookfield Hayvanat Bahesi'ndeki ocua verdii tepki tam da
buydu. Bir yetikin, rakibiyle yapt dv kaybedip, bir aacn
tepesinde tek bana barmaya baladnda, bakalar da ona do-

IYILIK

171

kunmak v e onu sakinletinnek iin yanna tnnanr. Maymunlar

arasnda en sk grlen tepkilerden biridir teselli. Bu davran ta
nmamzn sebebi, maymunlarn da bize benzer bir ekilde yapma
sdr, sadece bonobolar arasnda zaman zaman cinsel teseliiye rast
lanr.
Empati tepkisi en gllerden biridir, hatta maymunun mehur
muz tutkusundan bile daha gldr. Bunu ilk tespit eden, yinnin
ci yzyl balarnda, Yoni adnda gen bir empanzeye bakm Rus
psikolou Nadie Ladygina-Kohts'tur. Kohts her gn Yani'nin yara
mazlklaryla uramak durumunda kalyonnu. Yani'yi evin at
sndan indionenin tek yolunun kendisi iin endie etmesini sala
mak olduunu anlam:
Gzlerimi kapatp alyor gibi yaptmda Yoni hemen oyununu ya da
dier faaliyetlerini brakp yanma koar, evin ats ya da kafesinin tavan
gibi en cra kelerden bile byk bir heyecan ve zntyle kalkar gelir,
halbuki baka trl ne kadar arsam, hatta yalvarsam da oradan indire
mem onu. Beni kimin bu hale getirdiini anlamak ister gibi aceleyle etra
fmda dolanr; yzme bakar, efkatle enemi avucuna alr, neler olduu
nu anlamaya alyormu gibi parmayla usulca yzme dokunur.
Empati, en basit tanmyla, baka bir birey ya da mahlukun du
rumundan etkilenme becerisidir. Sadece beden hareketi bile olabi
lir bu. Bakalarnn davrann taklit ederiz. Bakas da ayn eyi
yapyorsa ellerimizi bamzn arkasna koyarz, bir toplantda
meslektaiannza bakarak bacak bacak stne atarz, ne ya da ge
ri kayklrz, samz dzeltiriz, dirsekieri m izi masann zerine ko
yarz vs. Bunu farknda olmadan yaparz, zelli kle de sevdiimiz
kiilerin yannda; uzun sredir birlikte yaayan iftierin neden bir
birine benzediini de aklar bu. Halleri, tavrlar, beden dil leri bir
birine yaknlamtr. Beden taklidinin gcn bilen aratnnaclar,
insanlarn birbirlerine kar hislerini ynlendirebilirler. Kendisine
verilen talimatiara uyarak tuhaf beden hareketleri yapan birisi, yap
tmz her hareketi uysallkla taklit eden biri kadar olumlu duygu
lar uyandnnaz. insantar "kanm snd" dedikterinde ya da ak ol
duklarnda, birbirlerine kar baka incelikti aklk iaretlerinin
yan sra, bacaklan ak ya da kapal tutmak, kollan kaldnnak ya
da kavutunnak gibi birbirini yanstan beden tak I idinden de ister is
temez etkilenirler.

172

IIMIZDEKI MAYMUN

ocukken, elimde olmadan bakalarnn beden hareketlerini

taklit ederdim, zellikle de spor gibi aktif faaliyetler srasnda. Bu
nu fark ettiimde bastrmaya alm ama baaramamtm. B ir
voleybol ma srasnda ekilmi bir fotorafm var, topa vuracak
m gibi zplamm, halbuki top aabeyimde. Sadece onun yapma
s gerektiini dndm eyi yapyorum. ocuunu besleyen
anne babalarda rahatl kla grlr bu eilim. Bebein azna mama
dolu ka uzatrken yetikinler kendi azlarn aar ve genelde
bebekle uyumlu dil hareketleri yaparlar. Keza ocuklar biraz daha
bydnde ve msamereye ktklarnda, seyirciler arasndaki
anne babalar onlarn repliklerini syler.
Bedensel zdeleme hayvanlarda ortaktr. Bir keresinde arka
dam ayan krm ve aya alya alnmt. Birka gn sonra
kpei de sa hacan srkleyerek topallamaya balad . Onu dik
katle muayene eden veteriner hibir sorun gremedi. H aftalar son
ra arkadann als aldnda kpek de tekrar normal yrmeye
balad. Keza, Arnhem kolonisinde de Luit bir keresinde dvr
ken elini yaralamt. Bkt bileinden kuvvet alarak, tuhaf bir
biimde yryordu. ok gemeden kolanideki btn genler onun
gibi yrmeye balad. Luit'in yaras iyiletikten sonra bile aylarca
bu oyunu srdrdler. Katy Payne, fillerdeki daha dorudan beden
sel zdelemeyi yle anlatm: "Olunun kaan bir gnuyu kova
lamasn seyreden bir anne fi lin, incelikli bir hortum-ve-ayak dans
yaptn grmtm bir keresinde. ocuklannn performanslarn
seyrederken benim de yle dans ettiim olmutur - hem, syleme
den edemeyeceim, ocuklanndan biri sirkte akrobattr."
ebekler bakasnn kandn grdler mi kanrlar, may
munlar da televizyonda esneyen bir maymun grdklerinde esner
ler. Biz de ayn eyi yaparz, hem sadece kendi trrozden olanla
ra da deil. Bir keresinde esneyen hayvan fotoraflannn gsteril
dii bir slayt gsterisine katlmtm; bir de baktm seyircilerin hep
si esnemeye balam. Ben de azm kapal tutmakta zorlanyor
dum. talya, Parma niversitesi'ndeki bir aratrma ekibi, maymun
larda baz zel beyin hcrelerinin. sadece kendi elleriyle bir nesne
yi tuttuklarnda deil bir bakas n tutarken seyrettiklerinde de ha
rekete getiini tespit etti. Bakasnn bir ey yaptn grnce o
eyi yapyormu gibi harekete geen bu hcrelere ayna nronlar ya

IYILIK

1 73

da "maymunluk" nronlar ad verilmi. Sosyal hayvanlar, bilimin

sanlarnn daha nceleri zannettiklerinden ok daha temel bir sevi
yede iliki kuruyorlar birbirleriyle. Etrafmzdakilerle ba kurmak
ve onlar duygusal olarak yanktamak iimizde var. Tmyle oto
matik bir ilem. Yz ifadelerinin fotorafiarna bakmamz istendi
inde elimizde olmadan grdmz ifadeleri taklit ederiz. Foto
raf sadece birka milisaniye gsterilmise bile, yani bilind yapa
rz bunu. i fadenin farknda olmasak da yz kaslarmz onu yanklar.
Gerek hayatta da ayn eyi yaparz, klasik Louis Armstrong dize
lerinde olduu gibi '"Sen glnce . . . gler btn dnya."
Tak lit ve empati, dil de bilin de gerektirmediinden, bakala
ryla ilikili olmann basit biimlerinin her trl hayvanda bulun
masna amamalyz, hatta pek ktlenen farede bile. Daha 1 959'
da "Farelerin Bakalarnn Acsna Gsterdii Duygusal Tepkiler"
diye kkrtc bir balk tayan bir makale yaymland: Bir kota
bastrdklarnda yiyecek alan fareler, bu ilem yanlanndaki fareye
elektrik oku verdiinde kota basnay brakyorlard. Neden fare
ler yiyecek almaya devam etmiyor ve yanlarndaki elektrikli zgara
zerinde acyla dans eden fareyi grmezden gelmiyorlard? Klasik
deney lerde (ahlaki sebeplerle bu deneyleri yinelemedim), may
munlar ok daha gl bir ketleme davran sergilemiler. Ne za
man yiyecek almak iin bir kolu ekseler arkadalarn elektrik
arptn gren maymunlardan biri be gn dieriyse on iki gn
boyunca bu hareketi tekrarlamam. Maymunlar bakalarna ac
vermemek iin kendileri alktan lecekmi.
Btn bu aratrmalarda muhtemel aklama, birinin iyilii iin
gsterilen zen deil, birinin skntsndan duyulan sknt. Bylesi
bir tepkinin muazzam bir hayatta kalma deeri vardr. Bakalar
korku ve znt sergiliyorsa, senin de endietenrnek iin gl se
beplerin olabilir. Yerdeki bir ku srsnden bir ku havaland m
ne olduunu anlamaya almadan btn kular havalanverir. Ge
ride kalan avlanabilir. nsanlar arasnda paniin bu kadar hzl ya
ylmasnn sebebi de budur.
Bakalarnn acsn grmekten ve duymaktan hi hazzetmeye
cek ekilde programlanmz. Mesela kk ocuklarn, baka bir
ocuun dp aladn grdklerinde kendi gzleri de yaam
genelde, zlrler ve teselli iin annelerine koarlar. Dier ocuk

1 74

IIMIZDEKI MAYMU N

iin endielenmezler ama onun gsterdii duygularn tesiri altnda

kalrlar. ocuklar benlikle teki arasndaki ayrm ancak ilerleyen
yalarda gelitirirler ve bakalarnn duygularn kendilerininkin
den ayrrlar. Ancak empatinin geliimi, bylesi bir ayrm olmaks
zn balar, belki de bir teldeki titreimierin dier teli de titretip
uyumlu bir ses oluturmas gibi . Duygular, benzer duygular uyan
drma eilimindedir; kahkaha ve needen, u mehur alayan be
beklerle dolu oda fenomenine kadar. Duygularn bulacl, bey
nin yle kadim ksmlarnda ikamet eder ki, fare, kpek, fl ve may
mun gibi birbirinden ok farkl hayvanlarla paylarz onu.

Kendini Bakasnn Yerine Koymak

Her devir insanla dair kendince bir ayrm yapar. Kendimizi zel
grdmzden, bunu daima onayiatma peindeyizdir. Belki de
bunun ilk ortaya k, Platon'un insan, iki ayak zerinde yryen,
tysz hayvan olarak tanmlamasdr. Diyojen tyleri yolunmu bir
tavukla bir konferans salonuna girip "te Platon'un insan" szle
riyle onu ortala salana kadar kulaa doru geliyordu bu tanm.
Daha sonra Platon tanrnma "dz tmakl " sfatn da ekledi.
ok sonralar alet yapm yle zel addedildi ki Man the Tool
Maker (Alet-Yapc nsan) diye bir kitap bile kt. Yabani empan
zelerin yapraklar ineyerek topaklayp snger olarak kulland
ya da sopa olarak kullanmak zere dallarn zerindeki yapraklar
temizled kefedilene kadar bu tanm revatayd. Kargalarn bile
teli bkp kanca yaparak ie iindeki yiyecekleri kard gzlen
di. Alet-yapc insan da topu att. Sonraki iddia dildi, nce simgesel
iletiim olarak tanmland. Dilbilimciler, maymunlarn iaret dili
becerilerini rendiinde, bu igalcilerden kurtulmann tek yolu
nun simge iddiasn brakp, szdizimini vurgulamak olduuna ka
rar verdiler. nsanln evrendeki zel yeri, terk edilmi iddialardan
biridir.
Esizlik iddias gnmzde empatiyle ilikilendiriliyor. Dier
hayvanlarda varln inkar etmek zor olduundan, sadece duygu
sal balantllk olarak deil zihin teorisi denen bir ey olarak orta
ya konuyor. Bu biimsiz terim, bakalarnn zihinsel hallerini tan
yabilme becerisine gndermede bulunuyor. Bir toplantda karla-

I Yi LIK

175

msak, ben (tantmza emin olduum halde) sizin daha nce ta

nmadmz dndnze inanyorsam, kafanzda ne olup bit
liine dair bir teori retirim. Bakasnn bak asndan bakmak,
zihinlerin birbiriyle ilintisinde bir devrimdir. Baz biliminsanlar
nn bu becerinin sadece insana has olduunu iddia ettikleri dn
lrse, btn zihin teorisi mefhumunun 1 970'1erde primat almala
rndan km olmas ironiktir. Sarah adnda bir empanze, kilitli ka
pyla mcadele eden bir insan grdnde kendisine gsterilen fo
toraflar arasndan anahtar resmini, muza ulamak iin zplayan bir
adam grdnde sandalyeye trmanan birinin resmini seiyordu.
Sarah'nn, bakalarnn niyetlerini anlad sonucuna varlmt.
B u keiften beri, zihin teorisi zerine bir ocuk aratrmalar en
dstrisi patlak verdi, bu alanda primat aratrmalarysa dalgal bir
seyir izledi. Maymunlar zerinde yaplan birka deney baarsz ol
du ve kimileri maymunlarda zihin teorisinin bulunmadna hk
metti. Geri olumsuz sonular yorumlamak zordur. Derler ya "De
lil yokluu, yoklua delil deildir" . Maymunlarla ocuklar kyas
ladmzda, sorunlardan biri deneyi yapann daima insan olmas
dr, yani sadece maymunlar tr engeliyle kar karyadr. Maymun
larn, insanlarn onlarla ayn kanunlara tabi olduuna inand ne
malum? Onlara bambaka bir gezegenden gelmi gibi grnyor
olmalyz.
Mesela geenlerde, asistanm beni bir kavga yznden arad.
Socko yaralanmt. Ertesi gn yanna gidip arkasn dnmesini ri
ca ettim. Beni kklnden beri tand iin uysalca arkasn
dnd ve kndaki yaray gsterdi. B unu bir de maymunun bak
asndan grmeye aln. Srekli ne olup bittiini anlamaya al
an zeki hayvanlar bunlar. Socko, yaralandn nereden rendii
mi merak etmi olmal .
Her eyi bilen tanrlarla karlasaydk, zihin teorisinin temelini
oluturan, grme bilme balants zerine yaplan deneyler iin uy
gunsuz olmaz mydk? Bu deneyierin ounun tek yapt, maymu
nun, insan zihnine dair teorisini snamak.
Maymunun, maymun zihni zerine teorisine odaklansak daha
iyi ederiz. Brian Hare adndaki yaratc bir renci, insan deneyci
yi darda braknay baardnda, maymunlarn, kendi bildikleri
gizli bir yiyecei bakasnn grp grmediini aniayabildiklerini

1 76

IIMIZDEKI MAYMUN

kefetti. Aa mevkideki bir maymunu, daha yksek mevkideki

maymunun nndeki yiyecei almaya tevik ederek snad em
panzeleri Brian. Aa mevkideki maymun, dierinin grm ola
mayaca yiyecekleri alyordu. Baka bir deyile empanzeler di
erlerinin ne bildiini biliyor ve bu bilgiyi kendi karlarna kulla
nyorlard. Hayvan zihin teorisi meselesini tekrar gndeme getirdi
bu keif. Beklenmedik bir gelime de (zira tartma sadece insanlar
ve maymunlar zerinden yrtlyordu) Kyoto niversitesi'nde
bir kapuin ebeinin grme bilme snavlarn pekiyi ile gemesiy
le yaand. Byle bir-iki olumlu netice, nceki olumsuzlarn ardna
devasa bir soru iareti koymak iin yeterl i.
Bu bana, neredeyse bir asr devirmi olan Yerkes Primat Mer
kezi'nde bir dnem psikologlann, empanzeler zerinde Skinner tek
niklerini uygulad dnemi hatrlatt. Tatikierden biri, hayvanlar
vcut arlklarnn %80'ine dene kadar onlar gdasz brakmak
tl. Bu teknik, fareler ve gvercinlerde yiyecee ynelik deneyler
deki motivasyonu artrr. Ancak maymunlarda pek netice verme
miti. Hatta maymunlar yle aksi ve yiyecek sapiantl bir hal al
mlard ki nlerindeki ie hi mi hi dikkatlerini vermemilerdi.
Primatlarn bir eyi iyi yapabilmeleri iin ondan zevk almalar ge
rekir. Fare psikologlannn hoyrat ilemleri merkezde gerilim yarat
m, hatta endielenen personel hayvanlar gizliden gizliye besle
miti. Aratrmaclar, mdre, bu empanzeterin hi de abartldk
lar kadar zeki olmadndan yakndnda, mdrn tepesi atm
ve onlara "aptal hayvan olmadn, kifayetsiz deney erbab" oldu
unu hatrlatmt.
Cidden yledir. Maymun zekasn kavrayabilmenin yegane yo
lu, zihinsel ve duygusal olarak ilgilerini ekecek deneyler tasarla
maktr. inde yiyecek gizlenmi -be fincan hi mi hi i lgilerini
ekmez. Onlar iin nemli olan yakn olduklar bireylerin de iinde
yer ald sosyal durumlardr. Bir yavruyu saldrdan kurtarmak, bir
rakibi mat etmek, patronla atmadan kanmak, kar cinsten bi
riyle svmak, maymunlarn zmeyi sevdii trden sorunlardr.
Lolita'nn bebeini bana evirmesi , Kuni'nin kuu kurtarmaya a
lmas, dier bonobolarn Kidogo'yu elinden tutmas, gerek ha
yattaki sorunlarn, bazen bakasnn bak asn taknarak zle
bileceini gsterir. Btn bu hikayeler tekrarlanmam, tek bir

IYILIK

177

olaydan ibaret olsa bile onlara byk nem atfediyorum. Tek tek
olaylar inanlmaz anlaml olabilir. Ne de olsa tek bir insann aya
ayak basmas, oraya gitmenin gcmz dahilinde olduunu iddia
etmemize yetmiti. Bu yzden de deneyimli, gvenilir bir gzlem
ci, dikkate deer bir vakadan bahsettiinde bilimin buna kulak ver
mesi gerekir. Hem maymunlarn, bir bakasnn bak asn takn
masna dair daha bir sr hikaye var. B irka rnek daha vereyim.
San Diego Hayvanat B ahesi'nin eski bonobo alannn nnde
ki iki metrelik hendein suyu, temiztenrnek iin boaltlmt . Hen
dei temizleyip maymunlar braktktan sonra bakclar suyu ama
ya gitmilerdi. Tam o srada yal bir erkek olan Kakowet, barp
kollarn heyecanla saliayarak pencerelerinin nne geldi. Yllardr
orada olduu iin temizlik rutinini biliyordu. Meer bir sr gen
bonobo kuru hendee girmi ve kamyorlarm. Bakclar onlara
merdiven uzatt. En k dnda hepsi d ar ktlar. Onu da
Kakowet bizzat kard.
Bu hikaye, ayn alanda on yl sonra benim yaptm hendek
gzlemlerine de uyuyor. O srada hayvanat bahesi hendee su dol
durulmamas gibi ok isabetli bir karar almt, nk maymunlar
yzemez. Hendee bir zincir sarktlmt ve bonobolar istedikleri
zaman aa iniyorlard. Ancak alfa erkei hendekte kaybolduun
da, daha gen bir erkek olan Kalind, bazen zinciri abucak yukar
ekiyordu. Sonra az ak, oyun yzyle Vemon'a bakyor, elini
hendein kenarna vuruyordu. B u ifade, insan kahkahasnn dengi
dir: Kalind, patronla dalga geiyordu. Pek ok kereler, tek yetikin
olan Loretta olay yerine komu, eini kurtarmak iin zinciri tekrar
sarktm ve o kana kadar banda nbet tutmutu.
ki gzlem de bize bakasnn bak asn taknmak konusun
da ipular verir. Kakowet, yavrular ierideyken hendein dolmas
nn ho bir fikir olmayacann, dorudan kendisini etkilemedii
halde farkndayd. Hem Kalind hem de Loretta, hendekteki biri iin
zincirin ne ie yaradn biliyor ve oa gre davranyorlard; biri
dalga gemek, dieri muhta durumdakine yardm etmek iin kul
lanmt.
Arnhem Hayvanat Bahesi'nde bir k, salonu temizledikten
sonra, daha maymunlar ieri brakmadan, bakclar alandaki btn
lastikleri ykam ve trmanma iskelesinden uzanan yatay bir dire-

1 78

IiMIZDEKI MAYMU N

e dizmilcnJi. Krom, iinde hala s u olan b i r lastikle ilgileniyordu.

Maalesef bu lastik srann sonundayd ve nnde alt-yedi tane ar
lastik diziliydi. K rom kendi istediini epey bir ekitirse de direin
zerinden alamad. Lastii geriye doru itti ama orada da iskeleye
dayand iin o taraftan da karamad . On dakikadan daha uzun
bir sre bu sorunla urat. Bu gayretini sadece, kklkten beri
bakt yedi yandaki Jackie fark etmiti.
Krom pes edip uzaklatktan hemen sonra Jackie olay yerine
geldi. Hi tereddt etmeden lastikleri tek tek direkten kard, akl
banda her empanzenin yapaca gibi e n batakinden balayp s
rayla giderek. Son lastie geldiinde, iindeki su dklmesin diye
dikkatle kard ve dosdoru teyzesine gtrp nne brakt. K rom
bu hediyeyi tezahratta bulunmadan kabul etti. Jackie yanndan
uzaklarken suyu avul amaya balamt bile.
Jackie'nin teyzesine yardm etmesi pek olaand bir durum
deil. lgin olan, zihin teorisi deneylerindeki Sarah gibi, Krom'un
neyi istediini doru tahmin etmesi . Teyzesinin hedefini anlamt.
Hedefli yardm ad verilen bu davrana maymunlarda sk rastlanr
ama dier hayvanlarda ok azdr ya da hi yoktur.
Kuni ve ku rneinde grdmz gibi maymunlar baka tr
lerle ilgilidir. empanzelerin doada ebekleri gaddarca ldrd
ve yedii dnldnde kulaa paradoksal gelebilir bu. Peki an
lalmas ok mu zordur gerekten? Biz de elikilerle doluyuz. Hay
vanlar ev hayvan olarak severiz ama ayn zamanda (bazen ayn)
hayvanlar keseriz. Bu yzden de empanzelerin bazen potansiyel
ava olumlu tepki vermesi bizi artmamal. Bir keresinde, personel
kaak bir rhesus ebeini, on lan n alan etrafndaki aalkta yakala
maya alrken btn Yerkes kolonisi dikkatle seyrediyordu. ebe
i kendi blgesine geri ekme giriimleri baarsz olmutu. Aaca
trmandnda iler iyice sarpa sard. O zaman daha kk olan
Bjom'un, yanndaki byke diinin elini tutarak viyakladn duy
dum. Aacn alt dalndan sarkan ebein korkusunu paylayordu:
ebee tam o srada sakinletinci ine atlmt. nsanlar aacn al
tna a germi bekliyorlard. Bjom hi byle bir durumda kalmam
olduu halde ebekle zdelemi gibi grnyordu: Kaak aa
dt anda bir kere daha viyaklad.
Anlaml duygusal anlarda maymunlar kendilerini bakalarnn

IYILIK

179

yerine koyabilir. Pek az hayvan bu melekeye sahiptir. Mesela e

beklerde teselli davran bulmak iin yola kan btn biliminsan
lan eli bo dnmtr. Bizim empanzeler iin topladmz verile
ri topladklar halde hibir ey bulamamlardr. ebekler, kendi
yavrular smidnda bile onlar avutmay bilemez. Onlar korurlar
ama bir maymun annenin, zgn yavrusunu sakinletirmek iin
yapt gibi okayp sarlmazlar. Maymun davrann insanlara ok
yaklatrr bu. Maymuntarla insanlar ayran nedir? Cevap ksmen,
daha fazla zbilin olabilir nk ikinci bir farkllk daha var ki te
seli iden bile daha uzun zamandr biliniyor. Maymunlar, bizim d
mzda kendi yansmasn tanyan yegane primat. Kendini tanmay
snamann yolu, bir bireyin, farknda olmadan, gremeyecei bir
yerini, mesela kann zerini boyamak. Ondan sonra bireye bir ay
na veriliyor. Kendi yansrnalarna bakan maymunlar, elleriyle bo
yay siliyor, sonra da parmaklarn inceliyorlar, bylece aynadaki
boyann kendi zerlerinde olduunu fark ettiklerini gsteriyorlar.
ebekler byle bir ba kurmazlar.
Her sabah, tra olurken ya da makyaj yaparken bu melekemiz
den yararlanrz. Aynadaki grntmzn kendimiz olduunu d
nmek bize ok mantkl geliyor ama dier hayvanlar iin durum
farkl. Kpeinizin holdeki aynann yanndan geerken, bazen g
zmze bir tuhaflk arptnda yaptmz gibi aniden durup bak
tn hayal edin. Amma anrdk ! Kpein ban ediini, ayna
daki grntsn incelediini, katlanm kulan dzeltmek iin
ban salladn ya da tylerine taklm bir dal parasn silkete
diini dnn. Kpekler bunu yapmaz ama maymunlar kendileri
ne tam da byle bir ilgi gsterir. Yazlan ounlukla yaptm gibi
gzmde gne gzlyle maymunlanmn yanna gidecek olsam,
gzlme bakarak yzlerini ekilden ekle sokarlar. Kafalarn
sallayp dururlar. En nihayet gzl karp ayna niyetine onlara
doru uzatrm. Diiler geri taraflarna bakmak iin arkalarn d
nerler -bu vcut blgesinin cazibesi dnldnde ok mantkl
bir saplant- ve maymunlarn ou azlarn ap iini inceler, dil
leriyle dilerine dakunular ya da aynaya bakarak parmaklaryla di
lerini kartrrlar. Bazen "sslenecek" kadar ileri giderler. Alman
ya'daki bir hayvanat bahesinde, karsna ayna konan orangutan
Suma, kafesinden marul ve lahana yapraklarn toplam, hepsini

1 80

IIMIZDEKI MAYMUN

st ste koyup kafasna yerletinni. Sonra da aynaya bakarak seb

ze apkasna gnlnce bir ekil vermi. Nikaha gidecek sanrsnz !
zbilin bakalarna nasl muamele ettiimizi de belirler. o
cuklar aynada kendilerini tanmaya ilk baladklarnda -<>n sekiz
ila yinni drt aylkken- bakalarnn ihtiyalarn gzeten yardm
davranlar da sergilerneye balarlar. Geliimleri, evrimimiz esna
sndaki dnme paraleldir: Kendini tanma ve yksek seviyede
empati, insanlarla maymunlara alallanan dalda ortaya kmtr.
Bu beceriler arasnda bir balant olabilecei onlarca yl nce, pri
matlar snamak iin aynalar ilk kul lanan Amerikal psikolog Gor
don Gallup tarafndan tahmin edilmiti. Gallup empati iin, zfar
kndalk gerektiini ne snnt. Belki de yle bir ileyi vardr:
Baka biri narnma hareket edebilmek iin insann kendi hislerini ve
konumunu dierlerinden aynnas gerekir. tekinin, bamsz bir
varlk olarak grlmesi gerekir. Yine ben ve teki arasndaki ayrm,
aynen bizim gibi davranan aynadaki yansmamzn bamsz bir
varlk olmadn anlamamz salar. Bylece bizi temsil ettii so
nucuna varrz.
Bu melekelerden bahsederken baka hayvanlar da gnnezden
gelmemel iyiz geri. Pek ok hayvan son derece sosyal ve ibirlii
ne yatkndr. Bu da onlar daha yksek empati biimleri iin m
kemmel birer aday haline getirir. Akla gelen iki tr fller ve yunus
l ar. Fillerin, zayf ya da dm arkadalarn kaldnnak iin hor
tumlanyla dilerini kullandklan bilinir. Ayrca korkan kkleri
rahatlatmak iin baz sesler karrlar. Yunuslarn, zpkn iplerini
srp kopararak arkadalarn kurtardklar, dolandklar orkinos
alarndan kardklar, boulmasnlar diye hastalan su yzeyine
yakn tuttuklar bilinir. nsanlara da ayn ekilde yardm ederler.
Mesela ksa sre nce Yeni Zelanda kylarnda yzen drt kiiyi,
metrelik bir kpekbalndan yunuslar kurtannt.
Teselli ve hedefli yardm konusunda maymunlara olan benzer
likleri, fllerle yunuslarn aynalara nasl tepki verdii sorusunu or
taya atyor. Bu adan da bir paralellik var m? Fillerde bu sorunun
cevab aratnlmam ama primat olmayanlarda, aynada kendini
tanmaya dair yegane ipularnn yunuslarda grlmesi rastantdan
ibaret olamaz. New York akvaryumunda, ie burunlu yunuslar bo
yayla iaretlendiinde, aynann nnde, iaretlenmedikleri zamana

IYILIK

181

nazaran daha fazla vakit geiriyorlann. Aynann nne geldikle

rinde ilk yaptklar, iareti grmek iin etrafarnda yle bir dn
mek oluyormu.
Empati hayvanlar arasnda yaygndr. Beden taklidinden -birisi
esnerken esnemek- bakasnn korku ya da sevincini yanklamak
eklindeki his sirayetine kadar trl ekilleri vardr. En st seviye
de, sempati ve kastl yardm yer alr. Empati, bizim trrozde en
yksek noktaya ulam olabilir ama baka pek ok hayvanda da
-zell ikle maymunlar, yunuslar ve fillerde- bize yakndr. Bu hay
vanlar, baka birinin iinde bulunduu mkl durumu, gerektiin
de en uygun yardm salayacak kadar iyi kavrar. Tnnanmas ge
rekene zincir uzatr, havaya ihtiyac olana destek olur, arm bi
rini elinden tutup ynlendirebilirler.
Altn kural bilmeseler de ona uyduklar kesindir.

Spock'n Dnyas
KlRK: Harika bir bilgisayar olurdunuz, Mister Spock.
SPOCK: ok naziksiniz, Kaptan!

Uzay Yolu'ndaki sper mantkl Mister Spock gibi mahluklarla

dolu bir dnya dnn. Ezkaza bir his peydahianacak olsa onunla
ne yapacaklarn bilemezlerdi. Dilin sadece ieriine kar duyarl
olacaklarndan ses tonundaki deiimleri skalar ve tmarn insan
lardaki edeeri olan, havadan sudan konumakla hi itigal etmez
lerdi. B irbirleriyle doal bir baa sahip olmadklarndan, bu mah
luklarn birbirlerini anlamalarnn yegane yolu, yorucu bir sonna
ve renme sreci olurdu.
Evrimin sadece merhametsiz rekabet ynne odaklanan koca
bir klliyat, bizi Spock'n otistik evreninin bir paras olarak res
metmitir. i yiliin, insanlarn sadece bask altndayken yaptklar
bir ey, ahiakn ise alt taraf bir cila, bencil doamz saklayan ince
bir kaplama olduu sylenmitir. Peki gerekten de byle bir dn
yada yaayan var m? Birbirlerini etkilemek iin iyilik yapmaya
mecbur kalan bir pirana srs asla bizim muhta olduumuz tr
den toplumlar gelitiremezdi. Bakalarn umursamayan piranalar,
bildiimiz gibi, ahlaktan yoksundur.

182

I I M I ZDEKI MAYMUN

in pf noktas karlkl ihtiyatr. nsan toplumlar, zayfl n

otomatik olarak lm anlamna gelmedii, destek sistemleridir.
Felsefeci Alasdair Maclntyre, Dependent Rational Anima/s (Muh
ta Rasyonel Hayvanlar) kitabna, insan knlganlna iaret ederek
balar. Hayatn pek ok devresinde, zellikle kkken ve yaly
ken, ama bu ikisi arasnda da, kendimizi bakalarnn zenli ellerin
de buluruz. Yapmz gerei muhtaczdr. Peki neden Bat dini ve
felsefesi bedenden ziyade ruhla ilgi lenir? Bizi akli ve kaderinin
kontroln elinde bulunduran yaratklar olarak tasvir ederler; hi
hastalanmaz, ackmaz, ehvet duymazmz gibi. nsanlarn beden
ve duygu sahibi olmas sadece bir zaaf kabul edilir.
nsanln geleceine dair kamuya ak bir tartmada, saygn
bir biliminsan, bir-iki yzyla kadar hislerimiz zerinde tam bir bi
limsel kontrol kuracamz i leri srmt. O gn sabrszlkla
bekliyordu sanki ! Ancak hisler olmadan hayatta hangi tercihleri ya
pacamz bilmek ok zor olurdu nk kararlar tercihlere bal
dr, tercihler de son kertede duygusaldr. Duygular olmasa anlar
depolamazdk nk onlar neml i klan duygulardr. Duygular ol
masa bakalarndan hi etkilenmezdik, onlar da bizden. Birbirinin
yanndan geip giden gemiler gibi olurduk.
Gerekte bir dierinden domu bedenleriz, baka bedenleri
besleyen bedenler, baka bedenlerle sevien bedenler, yaslanp a
layacak bir omuz arayan bedenler, baka bedeniere yakn olmak
iin mesafeler kat eden bedenler, vs. Bu balantlar ve onlarn ya
ratt duygular olmasa hayat yaamaya deer miydi? Mutluluun
da bir duygu olduu dnlrse, ne kadar mutlu olurduk?
Temel kayglarmzn ne kadarn hayvanlarla paylatmz
unuttuumuzu sylyor Maclntyre. Rasyonellii gklere karyo
ruz ama skt k m pek bir nem atfetmiyoruz. Bir ergene saduyu
lu tler vermeye alan her yetikin, mantn ikna etme gc
nn ne kadar kstl olduunu bilir. zellikle ahlak alannda doru
dur bu. Bize gri be yakalanan herkesi ldrme talimat veren, dnya
d bir doktor hayal edin. B unu yapmakla, salgn yayldnda le
cek insanlardan ok daha azn ldrm olacamz sylyor bize.
Gribin kafasn daha en batan ezerek hayatlar kurtaracamz. B u
kulaa n e kadar mantkl gelse d e oumuzun b u plan uygulayaca
ndan pheliyim. Bunun sebebi insan ahlaknn sosyal duygular

IYILIK

183

iine iyice kk salm olmas, temelinde de empatinin bulunmasdr.

Duygular bizim pusulamzdr. Kendi cemaatimizin yelerini ldr
me konusunda gl yasaklarmz vardr ve ahlaki kararlarmz bu
duygular yanstr.
Empati youn bir biimde kiileraras dr. Bakalarnn mevcudi
yeti, davran ekli ve sesiyle harekete geer, nesnel deerlendir
meyle deil. Zor gnler geiren birinin felaketini okumakla, onunla
ayn odada olup, hikayesini ondan dinlemek ayn ey deildir. B irin
ci durumda da empati hissedilebilir ama kolayca grmezden geline
cek trden bir empatidir bu. Neden? Rasyonel ahlaki fai ller iin, iki
durumun bir fark olmamal . Ama ahlaki eil imlerimiz, duyabildii
miz, grebildiimiz, dokunabildiimiz, koklayabildiimiz ve duru
munu payiaarak anlayabildiimiz kii lerle dorudan etkileim
iinde gelimitir. Baka insanlarn yzleriyle durularndan gelen
ve kendi ifadelerimizle eleen duygusal iaretler cereyanna gre
ayarlamzdr kendimizi. Gerek insanlar, hibir soyut meselenin
ileyemeyecei kadar derine iler. ngilizce "empati" kavram Al
manca Einfhlung'dan gelir, " ieriden hissetmek" diye evrilebi lir.
Benim grip meim, en ok sayda insann azami kar iin a
IJmay (ahlak felsefesinde "faydaclk" diye bilinen bir okuldur
bu) trrozn temel yasaklarn ihlal etmesi halinde reddettiimi
zi gsteriyor. Immanuel Kan'n ahlaka "saf akl" vastasyla ulat
mz iddiasysa daha da sorunludur. B u konu, sinirbilimiyle ilgile
nen gen bir felsefeci olan Joshua Greene tarafndan incelenmitir.
Greene, ahlaki ikilemler zmelerini istedii insanlar beyin tara
masna tabi tutmutur. kilemierden biri udur: Frenleri tutmayan
bir tramvayn direksiyonundasnz. Hzla bir yol ayrmna yakla
yorsunuz ve soldaki raylarn zerinde be ii, sadakinde sadece
bir ii alyor. Sadece tek bir dmeye basarak tramvayn yolu
nu belirleyebilirsiniz. Fren yapacak zaman yok. Ne yaparsnz?
Cevap basit. nsanlarn ou sadece bir iiyi ldrmek iin sa
a sapar. Ama diyelim ki hi atallanmayan bir demiryoluna hakan
bir kprde duruyorsunuz ve son srat be demiryolu iisine do
ru giden bir tramvay gryorsunuz. Yannzda irikym bir adam
var. Onu kprden itebilirsiniz. Tramvayn nne derek onu ya
valatabilir, bylece be ii kurtulabi lir. nsanlar, birini kasten l
me gndermektense, tramvayn ynn deitirerek bir kiiyi l-

1 84

IIMIZD EKI MAYMUN

dnneyi daha fazla tercih etmiler. B u tercihin rasyonellikle alaka

s yok nk mantken iki zm de ayn: Be kii bir kii pahas
na kurtarlyor. Kan arada bir fark gnnezdi.
Birisini bizzat kendi el lerimizle tutmann, hem kendimiz hem
de grubumuz iin dorudan neticeler dourduu uzun bir evrim ta
rihinden geliyoruz. Bedenler nemlidir; onlarla alakah her eyin
trl duygular yaratmas bundandr. Greene, taraycda, birini kp
rden itip itmernek gibi ahlaki tercihlerin, beynin hem insann ken
di duygularn hem de bakalarnn duygularn deerlendirmeye
hizmet eden blmlerini hareketlendirdiini kefetmi. Buna kar
lk, evrimin bizi hazrlamad gayriahsi ahlaki kararlar, pratik ka
rarlar iin kullandmz blgeleri harekete geirmi. Tramvaydaki
dmeye basmak, beynimiz tarafndan ntr bir sorun olarak alg
lanm, bugn ne yiyeceimiz ya da ua yakalamak iin kata ev
den kmamz gerektii gibi.
Ahlaki karar alma, duygular tarafndan ekillendirilir. Souk
kanl srngenlerden, emziren, ilgilenen, seven memetilere dn
tmz zamanlardan kalma ksmlarn harekete geirir beynimi
zin. Bakalanna nasl davranmamz gerektiini syleyen bir i pu
sulayla donatlmzdr. Rasyonalizasyon genelde olaydan sonra
gelir, biz trrozn nceden belirlenmi tepkilerini verdikten son
ra. Rasyonalizasyon, belki de hareketlerimizi bakas nnde hakl
karmann bir yoludur, onlar bize ya hak verir ya da vermez; by
lece toplum bir btn olarak belli bir ahlaki ikilem konusunda fikir
birliine vanr. Toplum basks -bizim iin ok nem tayan onay
lanma ya da onaylanmama- burada devreye girer ama btn bunlar
"iten gelen" ahlak yannda tali kalr muhtemelen.
Kant filozoflar iin irkiltici olsa da Charles Darwin'in, etiin
sosyal igdlerden tredii inancna uygundur bu. Yirminci yz
yl balarnda eser verm i, Darwin'in yolunu takip eden, svireli
Finli antrapolog Edward Westennarck, ahlaki tercihlerimiz zerin
deki kontrolmzn ne kadar az olduunu anlamt. Bir akl yrt
me faaliyetinin rn olmak yle dursun, Westennarck'a gre "bir
eyleri onayiayp onaylamamamzn nedeni baka trlsnn eli
mizden gelmemesidir. Ate bizi yaklnda ac duymaktan alkoya
bilir miyiz kendimizi? Arkadaiannza sempati duymaktan alko
yabilir miyiz? Bu fenomenler deneyimin znel alanna girdii iin

IYILIK

185

daha az gerekli ya da sonular daha m az gldr?"

Darwin ve Westermarck'tan nce benzer fikirleri sko filozof
David Hume dile getirmi, ahlaki duygularn altn izmiti. Ondan
ok daha nce, Konfys'n takipisi, ini i bilge Mensiys vard
(M 372-289). M iraslarna brakt bambu levhalar zerindeki ya
zlar o zamandan bu zamana ne kadar az eyin deitiini gsteri
yor. Mensiys, suyun yoku aa akmas gibi insaniann da doal
olarak iyilie eilimli olduuna inanyordu. Bakalarnn ac ekme
sine katlanamamamz hakknda sylediklerinden de anlalyor bu :
nsanlar, kuyuya dmek zere olan bir ocuk grdklerinde, istisna
sz korku ve heyecan duyar. Bunu hissetmelerinin sebebi, ne ocuun ana
babasnn gzne girmek, ne komularla dostlarn takdirini kazanmak ne
de adlarnn byle bir eyden etkilenmeyen birine kmasndan duydukla
n

korkudur. Bu vakadan. merhametin insann temel duygularndan biri ol

duunu anlayabiliriz.

lgintir ki, (gze girme ve takdir edilme istei gibi) Mensi

ys'n sayd btn benci l gdler, modem literatrde ayrntsy
la anlatlr. Aradaki fark, elbette Mensiys'n, duygudalk tepkisi
nin gcn ve kendiliindenliini gz nne alarak bu aklamala
r ok zorlama bulmasdr. Baka zamanlarda kamuoyunun ynlen
dirilmesinin mmkn olduunu sylemitir Mensiys, ama bir o
cuk kuyuya dmek zereyken deil.
Ona ne kadar hak verdiimi anlatamam. Evrim bizi ibirliine
ynelik sahici itkiler ve baml olduumuz gruba zarar verebi le
cek eylemiere kar yasaklarla donatmtr. Bu ikileri seici olarak
uygulasak da onlardan etkileniriz. nsanlarn boazna kadar iyil ie
mi yoksa ktle mi battn biternem ama etkileyici zekasma
ramen Mister Spock'n, ahlaki ikilemleri bizi tatmin edecek bir bi
imde zemeyeceini biliyorum. Spock olaya an mantkl yak
Iard. O adam kprden iter, kurbann itirazlarna ve bizim nefre
timize aard.
Cmertlik Karldr
Arnhem Hayvanat Bahesi'nde, erbet gibi bir akam vakti, bakc
empanzeleri ieri ardnda, iki ergen dii ieri girmeyi reddet
ti. Hava harikayd . Btn ada onlara kalmt ve buna haylnlar-

1 86

IIMIZDEKI MAYMUN

d. Hayvana! bahesinin kurallarna gre btn maymunlar ieri

girmeden yemek verilmiyordu. i nat ergenler, geri kalanlar arasn
da sinirli bir hava yaratt . Saatler sonra, nihayet ieri girdiklerinde,
misillerneleri engellemek iin bakclar onlara ayn bir yatak odas
tahsis etti. Bu onlar sadece geici sreliine korudu geri. Ertesi
sabah adaya ktklarnda, btn koloni geciken yemek yznden
duyduu fkeyi, sulular topluca kavalayp dverek boaltt. Ak
am ilk ieri giren onlar oldular.
Kurallar ihlal edenlerin cezalandrlmas, ahiakn kaynaklar il
gi lendiren ikinci temel direiyle alakaldr. Gen dii ler kolonideki
herkesin midesini guruldatmt. Yine bedenlerden bahsediyoruz
ama bu sefer farkl ekilde. Midelerin dzenli olarak doldurulmas
gerekir. Neticesi rekabettir. Sahip olmak ya da olmamak, el koy
mak, almak, karlkllk, adalet: B tn bunlar, insan ahlaknn en
nemli kaygs, kaynaklarn blmyle ilgilidir.
Ama belki de benim kendime has, aklamarn gereken bir ahlak
anlaym var. Benim iin ahlak bir Yardm Etme ya da Zarar Ver
me(me) meselesidir. B u ikisi birbiriyle balantldr. Eer boulu
yorsanz ve ben size bilerek yardm etmiyorsam, size zarar veriyo
rum demektir. Yardm etme ya da etmeme kararm kesinlikle ahla
ki bir karardr. Yardm etme ya da zarar vermeyle alakas olmayan
eyler, ahlaki bir mesele olarak sunulsalar bile ahlak alan dnda
dr. Muhtemelen sadece bir teamldrler. Mesela ABD'ye tand
mda yaadm ilk kltr oklarndan biri, bir kadnn alveri
merkezinde bebeini emzirdii iin tutuklanmas olmutu. Bunun
rahatsz edici bir davran olarak alglanmas beni artmt. Yerel
gazetem. kadnn tutuklanmasn, toplum kurallaryla ilgili, ahlaki
bir mesele olarak sunuyordu. Ama doal annelik davran kimseye
zarar veremeyeceinden, aslnda bir norm ihlalinden baka bir ey
deildi. ki yandan itibaren ocuklar ahlaki ilkelerle ("alma")
kltrel normlar ("okulda pijama giyi lmez") birbirinden ayrabilir
ler. Baz kurallara kar gelmenin birilerine zarar verdiini, baz ku
rallara kar gelmeninse sadece beklentilere aykr olduunu bilir
ler. kinci trden kurallar kltrden kltre deiir. Avrupa'da her
kumsalda grlen plak memelere kimse dnp bakmaz bile ama
evimde bir silah bulunduunu sylesem herkes acayip rahatsz olur
ve bana ne haller olduunu merak eder. Bir kltr silahlardan me-

IYILIK

1 87

melerden daha fazla korkar, baka bir kltrse memelerden silah

lardan daha fazla korkar. Teamller genelde ahiakn ciddi diliyle
sarmalanr ama aslnda onunla pek alakah deillerdir.
Yardm ve zarar konusundaki en hayati iki kaynak yiyecek ve
elerdir ki her ikisi de sahiplik ve deitoku kurallarna tabidir. Di
i primatlar iin, zellikle hamilelikte ve emzirirken (ki zamanlan
nn ounu alr) yiyecek en nemli eydir ve remeleri dlledikle
ri diilerio saysna bal olan erkekler iin de eler en nemli ey
dir. B u yzden de maymunlar arasnda cinsellik karl yiyecek
pazarlnn asimetrik oluu mantkldr: Erkekler cinsellii, diiler
yiyecei hedefler. Bu pazarlk sonucu, iftleme ardndan yiyecek
paylam olur. Vermek ve almak hemen hemen ayn anda gerek
letii iin bu pazarlklar, basit bir karlkllk biimidir. Biz de
gnler ya da aylar sonra denen iyilikler yaparz. Bu da gvene,
bellee, mineuarla gvendiimiz ve kendimizi borlu hissettii
miz anlamna gelir. Toplumumuzun yle byk bir parasdr ki bu,
birisi karlkllk fikrini anlamad m hayrete deriz.
Diyelim ki apartmann dar merdivenlerinden piyanonuzu indir
menize yardm etmiim. ay sonra evimi tayorum. Sizi arayp
benim de bir piyanom olduunu sylyorum. " Kolay gelsin" deyip
beni savuturursanz, biraz can skc da olsa sizin iin yaptm e
yi hatrlatabilirim. Hala bana yardm etmek istemiyorsanz size
aktan aa ksasa ksas kuralndan bahsedebilirim. Bu bana ok
sinir bozucu gelir. " yi de ben karlklla inanmam" diye bir ce
vap verirseniz gerekten tepem atar. Biz insanlarn, grup halinde ya
ama ve birbirimize iyilik yapma sebeplerinin aktan aa inkar
olur bu. Sizi kim ne yapsn? Bir iyilie karlk vermenin her zaman
mmkn olmadn aniasak bile (mesela benim tandm gn e
hir dnda olabilirsiniz ya da bel ftnz olabilir) karl aktan
aa inkar eden birini anlamak zordur. nkar sizi toplum dna iter,
hayati bir ahlaki eilime sahip olmayan biri konumuna getirir.
Konfys'e insann btn hayat iin reete niyetine kullanabi
lecei tek bir kelime olup olmad sorulduunda, uzun uzun d
ndkten sonra "karlkllk" demi. Bu zarif, her eyi kapsayan
ilke insanlk iin evrenseldir ve biyologlar uzun zamandr kkeniy
le ilgi lenmektedir. 1 972'de, Utrecht niversitesi'nde bir grup
renciyle birlikte Robert Trivers'n " Karlkl zgeciliin Evrimi"

1 88

IIMI ZDEKi MAYMUN

yazsn analiz ettiimizde duyduumuz heyecan hala hatrlarm.

Daima en sevdiim makalelerden biri olmutur nk genlerle
davran arasndaki ilikiyi basitletirmek yerine, hislere ve psiko
lojik srelere yzn dner. Bir katlmcnn ne koyduu ve ne al
d zerine temellendirerek farkl ibirlii trleri arasnda ayrm
yapar. Mesela dl hemen alnan ibirlii, karlkl zgecilikten
saylmaz. Bir dzine pelikan, s bir glde, ayaklaryla kk ba
lklar ynlendirmek iin bir yarm ember olutururlarsa, av top
larken hepsi karl kar. Faydas annda grldnden bu tr ibir
lii yaygndr. Halbuki karlkl zgecilik, bir fayda salamadan
nce bir bedel demeyi gerektirir. Daha karmaktr.
Yeroen, N i kkie'nin egemenlik iddiasn desteklediinde baarl
olup olmayacan bilmiyordu. Kumar oynamt . Ancak Nikkie
zirveye ktnda, Yeroen onun bumunun dibinde diilerle iftle
erek, bata neyi arzularln aka ortaya koydu. Malum sebep
lerle baka hibir erkek bunu yapmaya kalkmad, ama Nikkie ih
tiyar erkein desteine muhta olduundan ona izin vermek duru
mundayd. Klasik karlkllk budur: iki tarafn da iine yarayan
bir muamele. Bireylerin kavgalarda birbirlerini destekledikleri bin
lerce ittifak analiz ettikten sonra empanzelerde karlkllk sevi
yesinin ok yksek olduuna karar verdik. Yani kendilerini destek
leyeni desteklerler.
Olumsuz anlamda da karlk verirler: lntikam nedir bilirler. in
tikam, karlklln ters tarafdr. Nikkie, ne zaman bir ittifak tara
fndan yeniise aray fazla uzatmarlan hesab grme alkanlnday
d. lttifaka katlm birini tek banayken keye sktrrd. Dier
mttefikler etrafta olmadndan bu birey epey zor anlar geirirdi.
Neticede her tercihin iyi ve kt, oul sonular vardr. Aa
mevkideki birinin yksek mevkidekiyle hesaplamas ak risk ta
r ama zaten saldrya uramsa, cann yakacak bir boluk bulu
nabilir. intikam bir zaman meselesidir. Arnhem Hayvanat Bahe
si'ndeki sremin sonuna doru, koloni iindeki dinamiklere yle
iyi uyum salamtm ki kimin, ne zaman ve nasl devreye girece
ini tahmin edebiliyordum. Tepel adnda bir diiyi gzlemliyordum
bir keresinde. J immie adndaki bir baka dii tarafndan ar ekil
de yaralanmt. Olaydan birka gn sonra Jimmie, rakip tanma
yan kralie Mama tarafndan hrpalanyordu. Beklenecei zre Te-

 lviLIK

1 89

pel, Jimmie'nin yenilgisine birka kuru da olsun katkda bulun

mak iin hemen bu frsatn zerine atlad ve bylece ona dman
larn dikkatli semesi gerektiini hatrlatt.
Yine bir baka dii, Puist, erkek arkada Luit'in, N i kkie'yi ko
valamasna yardm etmiti . N i kkie daha sonra, her zaman yapt
gibi Puist'i cezalandrmak iin tek bana sktrdnda Puist ya
knlardaki Luit'e dnp yardm iin elini uzatt . Ama Luit onu ko
rumak iin parman bile kprdatmad. Nikkie olay yerinden ayr
lr ayrlmaz Puist fkeyle havlayarak Luit'e saldrd. Onu alanda
epey kovalad. fkesi, yardm ettii arkadann ona yardm etme
mesinden kaynaklanmsa, bu olay empanzelerde de karlkll
n, insanlardakine benzer beklenti lerle yaandn gsteriyor.
Karlkll lmenin kolay bir yolu, empanzeterin yiyecek
paylama zelliinden faydalanmak. Doada ebekleri takip edip
yakalar, paralayp herkese biraz decek ekilde paylarlar. Be
nim Mahale Dalar'nda grdm av da bu ahtona uygundu, aa
tepesindeki ebek cesedi etrafnda erkekler d ileniyorlard. Eti ele
geiren erkek ona sk sk yapnt ama bir noktada yarsn en
iyi arkadana verdi ve o da bir baka di lenen kmenin merkezi ha
line geldi. ki saat srse de sonunda aataki herkesin elinde bir
para vard. Cinsel organ kabarm diiler, yiyecek temini konu
sunda dierlerinden daha baanlydlar. Erkekler arasnda, et bl
m srasnda avclarn, kendileriyle birlikte aviananlar gzettik
leri de bi linir. En baskn erkek bile, av ekibinde yer almamsa eli
bo kalabilir. B u da karlklln baka bir meidir: Baanya kat
kda bulunanlar ganimet blmnde ncel iklidir. Yemek payla
m muhtemelen avet lar baka zamanlarda tekrar ava kmaya te
vik etmek iin ortaya kmtr: Bir faydas olmasa toplu halde ava
klmazd.
En sevdiim Gary Larson karikatrlerinden birinde, ellerinde
krekler, devasa bir havucu balarnn zerinde tayarak orman
dan dnen ilkel insanlar resmedilmiti. Yazs da yleydi "Avdan
dnen i lk vejetaryenler". Havu btn kabileye yetecek kadar b
ykt. Sebzelerin, yiyecek paylam evriminde bir rol oynam ol
ma ihtimalinin ne kadar dk olduu dnldnde hayli ironik
bu. Primatlarn ormanda topladklar yaprak ve meyveler payla l
mayacak kadar kk v e bol. Paylam, sadece temini zor. ((Ok ky-

1 90

iIMIZDEKI MAYMUN

metli, tek bir birey iin fazla miktarda yiyecekler sz konusu oldu
unda bir anlam tayor. nsanlar yemek masasnda toplandnda
ortaya ne konur? kran Gn'nde hindi mi, domuz evirme mi
yoksa salata taba m? Paylam, avlandmz zamanlardan gelir
ki dier primatiarda ender rastlanmasnn sebebi de budur. Kamu
sal payiamda -yani aile d paylamda- iyi olan primat insan
lar, empanzeler ve kapuin ebekleridir. de et sever, gruplar
halinde avlanr ve yetikin erkekler arasnda bile paylam vardr,
zaten avianmann ounu erkekler yapt iin makul olan da budur.
Paylamn temelinde et sevgisi varsa, insan ahlaknn kanla su
lanm olduu sonucundan kamak zordur. Dilenen yabanclara pa
ra verdiimizde, a kitlelere yiyecek gnderdiimizde ya da fakir
Ierin yararlanaca dzenlemeler lehine oy kullandmzda, atala
nmzn eti elinde bulunduran birinin etrafna ilk toplandklar za
mandan kalma itkilerle hareket ederiz. Halkann ortasnda oun
luk tarafndan arzulanan ama sadece mstesna bir g ya da bece
riyle ele geirilebilen bir ey vardr.
Yiyecek paylam, karlkll incelemek iin biilmi kaftan
dr. Olaylarn kendiliinden olmasn beklemek yerine empanzele
rimden birine yiyecek veririm ve dierlerinin hepsi payn alana ka
dar oluan "aaya da damlar" ekonomisini seyrederim. Bu ilem,
siyasi destek, koruma, tmar, yiyecek, cinsellik, teminat ve baka
yzlerce kar kapsayan "hizmetler pazannda" kimin neyi sata
kardn belirleme imkan tanr bana. (Elbette empanzeterime
canl av verecek kadar zalim deilim, geri arazi istasyonunda bir
rakunu ya da kediyi kstrdklar da oluyor. Ama asla yemiyorlar
nk hem iyi besleniyorlar hem de avianma gelenekleri yok.) On
lara karpuz ya da birbirine skca balanm yaprakl dal demetleri
veriyoruz - paylalabilecek kadar byk ama tekelletirmeye de
msait. Paylama bylesi yiyeceklerden domam ama byle bir
eilim var olduu iin bunu vejetaryen yiyeceklerle lebiliyoruz.
Yiyecei koloniye gtrrken empanzeler dar frlar ve bir
birlerine sartp perek "kutlama" yaparlar. Bu birka dakika s
rer, ondan sonra dal demetini, kuleden mesela May'e doru frlat
rm. Aa mevkiden bir dii olduundan M ay demeti almadan etra
fna bakar. Socko da onunla ayn zamanda gelmise yiyecee do
kunmaz. Geri ekil ip onun almasna izin verir. Ama nce gelip yi ye-

IYILIK

191

cei eline almsa artk onundur. B u nemli nk insanlar baskn

bireylerin her ey zerinde hak iddia edebileceini dnr. em
panzelerde byle deildir. Jane Goodall, en baskn erkeinin bile yi
yecek iin nasl dilendiini biraz hayretle aktannt. Buna "sahipli
e sayg" denir. Yiyeceklerini kolaylkla kaybeden yavrular iin ge
erli deildir ama en alt mevkideki yetikin bile, tacize uramadan
kendi payna sahip kabil ir. Ben bunu yine karlkllkla aklyo
rum. Socko, yiyeceini almaya kalksa May'in yapabilecei fazla
bir ey yok. Ama bunu zihninin bir kenarna yazar. B u durum Sac
ko'nun yaranna olmaz nk zerinde denetim kuramad baka
pek ok hizmet v ardr. Kabadaylk ederek gruptaki diileri kst
rrse, ba bir rakipte belaya girdiinde, tmara ihtiya duyduunda,
birinin yaralarn yalamasn istediinde ya da cinsellik arzuladn
da ne yapacak? H izmetler pazarnda herkesin bir arl v ardr.
Paylamann ou fazlasyla sakin bir atmosferde vuku bulur.
Maymun dilenciler avularn ap uzatr, sokaklardaki insan dilen
ciler gibi. Szlanp vzldarlar ama atma enderdir. Yiyecein sa
hibi birinin halkann dna kmasn istediinde, kafasna yiye
cekle vurduunda ya da tiz bir sesle gidene kadar ona havladnda
kar atma. Yiyecek, hogr zerinden temin edilir. Dilenciler
hevesle yaprakl ara uzanr ve direnle karlamazlarsa, btn bir
dal demetin iinden ekmek ya da ucunu krmak gibi daha arszca
eyler yaparlar. Yiyecek sahibinin dostlar ya da ailesi daha az e
kingendir. May, en cmert paylamclarmzdan biridir. B azen dal
larn en iyisini (brtlen ve kokulu defne gibi) kendine saklar ama
gerisini verir. B unu aa mevkide olduu iin yapmaz. Yine aa
mevkiden bir dii olan Georgia yle cimridir ki kimse ondan dilen
neye zahmet etmez. Georgia her eyi kendine saklama eiliminde
dir. Bu yzden pek sevilmez. Kendisi birinden yiyecek isteyecek
olsa en ok onun yaltaklanmas gerekir. Halbuki May yiyecek iste
diinde tam halkann ortasna geer ve yemeye balar. Karlkll
n gzellii budur: Cmertlik kartdr.
Projemiz iin, leden sonraki beslenmeyle kyaslamak iin sa
bahtan empanzeler arasnda trnar faaliyetlerini ltk. Gzlemle
rin byk blm, yiyecek teminindeki baary daha nce yapl
m tmarta ilikilendinnemize imkan salyordu. Mesela Socko,
May'i trnar etmise, ondan birka dal kopanna ans, trnar etmedi-

1 92

IIMIZDEKI MAYMUN

i gnlere nazaran ok daha yksekti. Aradan saatler getikten son

ra iyilik alveriini istatistiki olarak gsteren ilk hayvan aratrma
s bizimkiydi. Dahas, alveriler eezgyd; yani May'in hog
rs zel likle onu trnar etmi olan Socko'ya ynelikti, bakasna
deil.
B iz de hemen hemen ayn ekilde davrandmz iin bu sonu
lar ok anlalr buluyoruz. Ama bunun iin gerekli melekeleri d
nn bir. Birincisi eskiden olmu olaylar hatrlamak. Bir yz on
yl akn sre hatriayabilen empanzeler iin hi de zor dei l bu.
May'in sadece Socko'nun onu trnar ettiini hatrlamas gerekiyor
du. kinci meleke, bu any, dostane hisleri telikleyecek ekilde tas
nif etmek. Bu srecin bizdeki muadiline "minnettarlk" diyoruz ve
empanzelerde de ayn meleke var. Onlarn da kendilerini bizim gi
bi borlu hissedip hissetnedii belirsiz, ama trnar karl yiyecek
verme eilimi btn i likilerde ayn deil. B irbiriyle ok gren
bireyler iin, mesela May ve arkadalar ya da kzlan iin, tek bir t
mar seans fazla bir ey ifade etmiyor. Gn boyu aralarnda her tr
alveri olduundan muhtemelen bunun kaydn tutmuyorlar. Ba
larnn bir paras. Ancak May ve Socko arasndaki gibi daha me
safeli i likilerde bir trnar seans daha byk nem tayor ve zel
likle dllendiriliyor.
Bizim iin de durum pek farkl deil. Sosyal karlkllk zeri
ne yaplan bir atlyede yenen akam yemei srasnda uzmanlardan
biri, her gn bilgisayarna kendisinin kars iin yaptklarn ve ka
rsnn kendisi iin yaptklarn not ettiini itiraf etti. Bu duyduu
muz eyi dnrken oumuzun atallar, tabakla azmz arasn
da asl kald. Sonra bunun kt bir fikir olduuna karar verdik. De
il bir e, yakn arkadalar arasnda bile etele tutmak bir eylerin
eksik olduu anlamna geliyordu. Adam o srada nc karsndan
bahsediyordu, imdi beinciyle yayor; belki de tumay gznden
vurmutuk kim bilir. Yakn i l ikilerde iyilik neredeyse hi dn
meden yaplr. Genelde bu ilikiler fazlasyla karlkl dr ama ile
rinde geici dengesizliklere yer vardr, bazen de ein ya da arkada
n hastalanmas gibi kalc dengesizliklere. Ancak daha mesafeli
ilikilerde hesap defterleri tutulur. empanzeler gibi biz de, bize
beklenmedik iyil ii dokunmu bir ahbap ya da meslektamza ge
ri demede bul unuruz ama en iyi arkadamza bulunmayz. Onun

IYILIK

1 93

da yardmn takdir ederiz ama daha derin ve akc bir ilikinin par
as olarak.
Bir timann muhasebesini yapan memurlar gibi giren ve kan
btn mallarn ve hizmetlerin farkndayzdr. Yardma yardmla,
zarara zararta karlk veririz ve bu ikisini aa yukar dengede tut
maya alrz. Gereksiz dengesizliklerden holanmayz. ki ergen
empanzenin neden disiplin altna alndn da aklar bu honut
suzluk: Bir anda ok fazla dengeyi altst etmilerdi. yi bir ders al
malar gerekiyordu - Konfys iin hayattaki en nemli dersi.

Sonsuz Minnettarlk
Mark Twain bir keresinde yle bir latifede bulunmutu, "A bir
kpei alp bakar beslersen seni srmaz. Kpekle insan arasndaki
temel fark budur."
nsanlarn kusurlarn, hele hayvanlarla kyaslayarak eletirrnek
elencelidir. Hem Twain'in bu deerlendirmesinde doruluk pay
da olabilir. Evimizde sokak hayvaniarna baktmz olmutur ve
unu syleyebilirim ki sonsuz bir minnettarlk gsterirler. San Di
ego'da bulduumuz sska, pireli bir kedi yavrusu byyp, Diego
adnda toraman bir baba kedi olmutu. Diego on be yllk hayatn
da, kendisine ne zaman yemek versek yksek sesle torlard - iki
lokma bir ey yedii zamanlarda bile. Ev hayvanlarnn oundan
daha takdirinast, belki de kklnden bo midenin ne demek
olduunu bildii iin. Yine de buna "minnettarlk" diyebileceimi
ze emin deilim. Sadece mutluluktu belki. Rahat hayatn bize
borlu olduunu anlamyordu da, sradan martlm bir ev hayva
nna nazaran, yemee daha dknd belki Diego.
imdi bir de u maymun hikayesine bakn. ki empanze, bir
yamur frtnas srasnda barnaklannn dnda kalmlar. Alet
kullanm aratrmalan ncs Wolfgang Khler, o yaknlardan ge
erken maymunlar yanurda srlsklam ve titrer vaziyette bul
mu. Onlara kapy am. Ama aceleyle yanndan geip kendileri
ni kuru yere atmak yerine iki empanze de lgnca bir memnuni
yetle profesre sanlmlar. Bu, minnettarla daha yakn bir ey.
Bu alanda benim de deneyimleri m var. Arnhem kolonisine nasl
katldn birinci blmde anlattm Roosje ve Ku ife geri dnece-

1 94

IIMiZDEKI MAYMUN

im. Roosje'yi , Kuife evlatl k vermemizin iki sebebi vard. Roosje,

Krom adnda sar bir diinin yavrusuydu. Krom'un nceki yavru
lar ld iin bunu da ona brakmak istememitik. Anne may
munlann bebeklerinin ne durumda olduunu anlamalar iin, kar
dklar honutsuzluk ve memnuniyet seslerini duymalar gerekir.
Halbuki K rom bebeinin zerine otursa bile onun lklarn duya
mazd. Geribesleme zinciri kopuktu. Doumdan drt gn sonra Ro
osje'yi ondan aldk. Ona bir insan aile vermek yerine -sk uygula
nan bir zmdr- koloni iinde tutmaya karar verdik. nsanlarn
evinde yetimi kk maymunlar ok insan-odakl olurlar ve dier
maymunlarla geinmelerini salayacak becerileri gelitiremezler.
Kuif, anne aday olarak mkemmeldi. St az olduundan yavrula
rndan bazlarn kaybetmiti, bu yzden de Roosje'yle rekabet ede
bilecek bir yavrusu yoktu. Aynca maymun bebeklerine kar da a
n bir ilgisi vard. Hatta Krom bebeinin lklarnn farkna varma
dnda, bazen Kuifin de barmaya baladn fark etmitik.
Kuif, her yavrusu ldnde, kendine sarlp ileri geri sallan
mak, yemek yememek ve insann iini paralayan lklar atmak
eklinde belirtileri olan derin bir depresyona girmiti. Onu Roos
je'yi biberonla besieyecek ekilde eitirken, ne kadar istese de be
bei kucana vermiyorduk. Bu eitim onun iin ok zorlayc ol
mutur herhalde, nk biberondan onun imesine izin vermiyor
duk: Parmakl klarn arasndan, bizim tarafmzda duran Roosje'ye
uzatmas gerek iyordu biberonu. Haftalar sren eitimden sonra
Kuif ondan beklediklerimizi baarl bir biimde gerekletirdi, biz
de kmldanan yavruyu Kuifin gece kafesinin samaniarna aklar
dk. Kuif ilk bata ona hi dokunmadan Roosje'nin yzne yakn
dan bakt: Onun zihninde bebek bize aitti. Birinden izin almadan
bebeini almak empanzeler arasnda ho karlanmaz. Kuif, bak
cyla benim ardnda durduumuz parmak lklara yaklat. kimizi
de pt. zin ister gibi bir Roosje'ye bir bize bakyordu. Kollarm
z yavruya doru saliayarak ve "Git al onu ! " diyerek onu tevik et
tik. Sonunda dediimizi yapt ve o andan itibaren, insann hayal
edebilecei en ilgili ve korumac anne oldu, Roosje'yi umduumuz
gibi yetitirdi.
Aylar sonra Kuifin koloniye geri dn pek sorunsuz olmad.
Hem Nikkie'nin dmanlyla mcadele etmek gerekiyordu hem

IYILIK

1 95

de Roosje'nin gerek annesinin zntsyle. Birka kere Krom,

Roosje'yi Kuiften kapmaya alt. Bir diinin bunu yapmaya al
tn o zamana kadar hi grmemitim, sonra da bir daha grme
dim. Ama Kuif daha st mevkide olduundan kendini koruyabildi,
Mama da ona yardm etti. Elinden alndndan beri grmedii hal
de hala Roosje'yi tanyor muydu acaba Krom? B u aklamaya dair
phelerim vard, ta ki bebekliinden beri kzn grmemi bir an
nenin onu tandn duyana kadar. 2004'te Philadelphia'da cereyan
etmiti olay. Bir kadnn on gnlk kz bir yangnda kaybolmu.
Ancak anne ocuun ldn asla kabul etmemi. Yanan evinde
ak bir pencere bulmu ve birinin oradan ieri girdiine kanaat ge
tirmi. Seneler sonra anne, bir ocuun partisine gittiinde orada
bir kz grm ve hemen onun kz olduunu dnm. ocuun
sandan birka tel almay baarm. Anne ve alt yandaki kz,
sa rneinden alnan DNA rnei sayesinde tekrar birbirlerine ka
vumular. Komulardan biri bebei aldn ve izleri kaybeltir
rnek iin evi yaktn itiraf etmi.
Bu arpc tehis vakasn (anne, ocuun yanaklarndaki "gam
zeleri" tandn sylemi) anneterin bebeklerini ne kadar iyi ince
lediklerini gstermek iin anlattm. Yine ayn sebeple Krom, Roos
je'nin kim olduunu sezmi olabilir. Ancak benim iin asl nemli
olan, bu evlat edinme hadisesinin Kuifin benimle ilikisini nasl et
kiledii ki oradan da tekrar minnettarla dnyoruz. Olaydan n
ce ikimizin ntr bir ilikisi vard ama o zamandan beri -neredeyse
otuz yl oldu- Kuif beni ne zaman grecek olsa efkate bouyor.
Dnyada, bana uzun zamandr grmedii bir aile yesi gibi davra
nan, ellerimi tutmak isteyen ve ben giderken szianan bir maymun
daha yok. Verdiimiz eitim, Kuifin sadece Roosje'yi deil, kendi
ocuklarndan bazlarn da biberonla besleyerek yetitirmesini
salad. Bunun kymetini daima takdir etti.
Minnettarlk bir bilano meselesidir. B ize yardm edenlere yar
dm etmemizi salar. imdi bu duyguyu daha geni bir alana tatbik
ediyor ve gzel hava ya da shhat iin minnettarl k duyuyor olsak
da asl ilevi bu olmal . Minnettarln bir erdem olmas, irkin kar
dei intikama nazaran neden daha fazla ilgi topladn da aklaya
bilir. i ntikam da bilano meselesidir ama yardm etmek deil zarar
vermekle ilint ilidir. Bize zarar verenlere kar hn duymak ortak

1 96

IIMIZDEKI MAYMUN

bir zelliimizdir ve bu konuda da hisler eylemiere tercme olur,

mesela demeye. Sadece kendimiz intikam alma arzusu hissetmek
le kalmayz, incittiimiz kiilerin hislerini de merak ederiz, nk
etme bulma dnyas olduunu biliriz. Hatta bu rnekanznay yle
iyi biliriz ki, bar tesis etmenin tek yolunun cezay kabullenmek
olduunu grdmzden intikam kendimiz davet ederiz.
Primatlar seyretmediim zamanlarda seyretmekten ve dinle
mekten holandm operadan rnek vereyim. nsan ilikilerini dra
matize eden opera, filozoflarn genellikle grmezden geldii, sosyal
bilimcilerin de gklere karlan ussallmz yannda tali bulduu
ynn gsterir insan davrannn. Gerekte insan hayat, en azn
dan oumuz iin en nemli olan ksm , silme duygusaldr. Ak, te
selli, sululuk, nefret, kskanlk vesairenin yan sra opera, intikam
ve ondan alnan tatl tatminden de nasibini bolca almtr.
Mozart'n Don Giovanni operasnn anatemas intikamdr. Kt
kahraman, ayartma ve kandrrnayla geen hayatnn ardndan nce
fkeli bir kalabal kla karlar, sonra da yaradana kavuur. Yan
sahnelerden birinde, kyl kadn Zerlina, Masetto'yla evlendii
gn Don Giovanni'ye meyledecek gibi olur. Zerlina, mthi bir af
fedilme ihtiyacyla, fkeli kocasna dner. "Batti, batti, o bel Ma
setto" ( "Dv beni, dv beni, yakkl Masetto" ) ismindeki aryada,
sulu kadn ceza iin yalvarr. M asetto salarn yolarken, gzlerini
oyarken, onu plak elleriyle dverken, kuzu gibi oturacana sz
verir. Barmann tek yolunun kocasnn hncn almas, yani kendi
grd zararn bir ksmn ona aktarrnas olduunu bilir. Kendine
vuran elleri peceine sz verir. Siyaseten doru bir mesaj deil
belki ama operann cazibesi de plak hisleri sergilemesinden gelir.
Geri Masetto, bu teklifi kabul etmeyecek kadar ok sever Zerli
na'y ve her ey tatlya balanr.
Westerrnarck, cezalandrrnay insan ahlaknn temel direi ola
rak grrd ve bunu sergileyen tek trn biz olmadmz d
nrd. Onun devrinde hayvan davranlar zerine fazla bir alma
yoktu, bu yzden duyduu anekdotlardan karmlar yapyordu,
mesela Cezayir'de duyduu kindar deve hikayesinden. Deve yanl
yola sapt iin on drt yandaki bir ocuk tarafndan ar bir bi
imde dvlmt. Hayvan bu cezaya pasif bir biimde katlanm
t, ama birka gn sonra kendini yksz ve ayn srcyle yalnz

IYILIK

197

bulunca "deve talihsiz ocuun kafasn devasa azna ald ve onu

havaya kaldrp yere vurdu, bu arada kafatasnn st ksm kopmu,
beyni yerlere salmt."
Kin gden hayvan hikayeleri pek ok hayvanat bahesinde anla
tlr, genelde fller ve maymunlara dairdir bu hikayeler. Maymunlar
la alan her renciye ve bakc ya, onlar taciz ya da onlara haka
rete maruz braktklarnda bunun karlksz kalmayaca sylenir.
Maymun hatrlar ve demek iin uygun zaman kollar. Bazen fazl a
uzun snnez bu. Gnn birinde, bir kadn Arnhem Hayvanat Bahe
si'nde danmaya gelerek, empanzelerin oluna byk bir ta att
n syledi. Ancak olan artc lde sakindi. Daha sonra ahit
ler, ayn ta ilk bata olann empanzelere attn anlattlar.
Elimizdeki veriler, empanzelerin kendi aralannda da hesapia
tn gsteriyor. Bakalan arasndaki kavgalarda taraf tuttuklarn
da, genelde daha nce onlarla takm kiilere kar tavr alrlar.
Ancak hoyrat davranlara sebebiyet venneden bu davran zerin
de deney yapmak imkanszdr. Bu yzden de karlklln sadece
olumlu tarafn snyoruz, kapuin ebeklerinde yaptmz gibi.
Kapuinler maymunlardan farkldr. Hemen hemen kedi bykl
nde, kk kahverengi maymunlardr ve uzun kuyruklar m
kemmel bir kavrama organdr. Anavatanlan Orta ve Gney Ame
rika'dr, yani en azndan otuz milyon yldr bizim Afrikal maymun
lardan farkl bir biimde evrimlemitir. B i ldiim en zeki ebek ol
duklann syleyebilirim. Beyinleri, vcutlarna oranla bir empan
zeninki kadar byk olduundan onlara Yeni Dnya empanzeleri
dendii de olur. Kapuinler alet kullanr, kannak erkek siyasetle
ri vardr, gruplar arasnda lml atmalara girer ve en nemlisi
yiyecek paylar. B u da onlar karlkllk ve ekonomik karar alma
konularnda incelemek iin ideal k lar.
B izdeki kapuinler iki grup halinde ryor, oynuyor, dvyor
ve tmarlanyorlar. Ak alan olan barnaklarda yayorlar ama k
sa sreliine tek balarna bir deney odasna girecek ekilde eitil
di ler. Ucunda yiyecek olan deneyler yle holarna gidiyor ki oda
ya ginnek iin rekabet ediyorlar. ounlukla odada bir deney ha
zrlyor, kameray altryor ve ebekleri yandaki ofsten, ekran
dan seyrediyoruz. Tipik bir deneyimiz var: ki ebei yan yana ko
yuyoruz, nce A'ya bir kiise doranm salatalk, sonra B 'ye bir ka-

1 98

IIMIZDEKI MAYMUN

se doranm elma veriyoruz. Sonra bunlar birbirleriyle nasl pay

latklarn lyoruz. ki ebein arasna a gerdiimizden birbir
lerinin yiyeceini alamyorlar. tekinin an yanna getirecei ve
uzanp almalarna izin verecei eyi beklemek zorunda kalyorlar.
Primatlarn ou kendi keciine ekilip btn yiyecei kskan
lkla kendine saklar. Ama kapuinler yle deil. Bizim ebekleri
miz, yiyecei dierinin alabilecei yere getiriyor, hatta zaman za
man an teki tarafna uzatyor.
A salatalk konusunda cmert davranmsa B'nin elmasn pay
lama olaslnn arttn grdk. Bu yle cesaretlendirc bir ke
ifti ki deneyi bir emek pazarna dntrdk. Emek pazarnda si
zin iin yaptm iin karlnda bana cret dersiniz. Tek bir e
bein iterneyecei kadar ar, tekerlekli bir tepsiye yiyecek koya
rak bunu taklit ettik. ki ebek de tepsiye bal bir sap ekmeye ha
zr, deney odasnn kendi tarafnda oturuyordu. iblm konusun
da hakikaten iyi olduklarndan, hareketlerini tepsiyi ekecek ekil
de mkemmel bir egdmle yapyorlard. in pf noktas, yiyece
i sadece ebeklerden birinin nne koymutuk, yani btn kar bu
bireye, kazanana gidiyordu. teki, emeki, sadece yardm iin ora
dayd . Emekinin bir eyler alabilmesinin tek art, kazanann yiye
cei an deliklerinden paylamasyd.
Kazananlar ibirliinden sonra, yiyecei kendi balarna elde
ettikleri zamanlara kyasla daha cmerttiler. Yardma ihtiyalar ol
duunun farknda gibi grnyorlard ve yardm edeni dllendiri
yorlard.

Hak Gemesin
Emek karl cret olmasa imdi nerede olurduk? Bu ilkenin bir
ebek laboratuvarnda gzlenmesi artc gelebilir, ama doadaki
kapuinlerin dev sineapiar avladn bilen birine deil. Ortalama
bir kapuin erkeinin drtte biri arlnda ve bylesine evik bir
av yakalamak, ormann boyutlu mekannda ok zordur. em
panzelerin ebek aviamasna benzer. Tek balarna sincap yakala
mas imkansz olan kapuin avclar yardma ihtiya duyar. Deneyi
mizde bylesi bir ibirliinin temel neticesini tekrar retmitik, ya
ni sadece av yakalayann deil, yakalanmasnda btn pay olanla-

IYILIK

199

rn bedelini almas. Kazananlar, paylamay reddederlerse ileride

yardm alamazlar. Kolu eken ebeklerimizde de bunu grdk.
Peki ya ganimetin blm? Kazananlarn emekileri tazmin
etme gereklilii her eyi verecekleri anlamna gelmiyor. Dierleri
nin cann skmadan kendilerine en fazla ne kadar alabilirler? n
sanlar kaynak datmnn, mesela yemek masasnda kk para
y ya da byk paray almak arasndaki farkn gayet iyi farknda
dr. Klasik televizyon komedisi The Honeymooners bu sorunla dal
ga gemiti bir keresinde. Ralph Kramden (iman olan) ve Ed Nor
ton (sska olan) ayn dairede kalmaya ve birlikte yemek yemeye ka
rar vermilerdi:
RALPH: Patatesleri masaya koyduunda benim hangisini istediimi
sormadan hemen byk olan aldn.
NORTON: Sen olsan ne yapardn?
RALPH: K alrdm elbette.
NORTON: Ya yle mi? (inanmamlr)
RALPH: Aynen yle !
NORTON: Eee, neden ikayet ediyorsun yleyse? K aldn ite !

gelip hakkaniyet meselesine dayanyor. Bu aslnda yardm etmek ve zarar vermekle ilintili ahlaki bir mesele olduu halde her
zaman byle sunulmaz. ABD'de bir CEO'nun ortalama iiden bin
kat fazla cret almas grlmedik ey deildir. O CEO'lar irket pas
tasndan orantsz byklkte bir pay alarak bakalarn incitiyor
olabilirler, ama kendileri bunu kendi imtiyazlar ya da "pazarn i
leyi tarz" olarak tanmlarlar. Sosyal Darvincilik eitsizlii hakl
gstermek iin ortaya atlmtr ve bazlarnn dierlerinden fazla
kazanmasn ok doal kabul eder. Gerek Darvinciliin kaynakla
rn blm konusunda ok daha incelikti bir yaklam varm,
kimin umurunda. Zira biz ibirlii yapan hayvanlarz ve ibirlii
iinde en gller bile -belki en fazla onlar- bakalarna ihtiya
duyar. New York Borsas bakan Richard Grasso, kendine 200
milyon dolara yakn bir deme paketi uygun grdnde ortaya
kt bu mesele. Bu akl almaz lazminata halk isyan etti. Tesadf bu
ya, tam Grasso'nun istifaya mecbur kald gn, ekibirn maymun
hakkaniyeti zerine bir alma yaymlad. Yarumcular Grasso'yu
bizim kapuinlerle kyaslamaktan ve onlardan bir-iki ey renebi
leceini sylemekten kendilerini alamamlard.

200

IIMIZDEKI MAYMUN

Sarah Brosnan'Ia birlikte, hakkaniyeti basit bir oyunla snadk.

Kapuine kk bir akl ta verildiinde, sonra bir dilim salatalk
gibi daha cazip bir ey gsterildiinde, yiyecei almak iin ta ge
ri vermesi gerektiini hemen anlar. Kapuinler doal olarak verip
aldklar iin bu oyunu renmekte hi zorluk yaamazlar. akl ta
yla yiyecei deitoku etmeyi rendiklerinde, Sarah'yla birlik
te bir eitsizlik yarattk.
ki ebei yan yana koyduk ve yirmi be kere arka arkaya, nce
biriyle sonra dieriyle deitoku yaptk. kisi de salatalk aldn
da eitlik oluyordu. B u durumda ebekler srekli deitoku yap
yor ve mutlu mutlu yiyecei yiyorlard. Ama birine zm verip di
erine salatalk vermeye devam ettiimizde olay beklenmedik bir
biimde deiti. Bu eitsizlikti. Bizim ebekterin yiyecek tercihleri
de pazardaki fiyatlara mkemmelen uyduundan zm en byk
dller arasnda. Ortaklarnn maandaki art fark eden ebekler,
o zamana kadar salatalk iin seve seve altklar halde aniden
greve gittiler. Sadece isteksiz davrannakla kalmayp sinirlendiler
ve talar, hatta bazen salatalk dilimlerini deney odasndan dar
attlar. Normalde asla reddetmedikleri bir yiyecek hi istenmeyen
bir ey, hatta iren bir ey halini almt !
nsanlarda, biraz da gsterili bir isimle "eitsizlik tiksintisi"
denen eye e, gl bir tepkiydi bu. Elbette bizim ebekler bunun
benmerkezci bir trn sergilemiti. Herkes iin hakkaniyet gibi
asil bir ilkeyi desteklemek yerine, kendileri ayazda kald iin f
kelenmilerdi. Genel hakkaniyet gibi bir dertleri olsayd, stn du
rumdaki ebekler arada bir zm tekiyle paytar ya da tmyle
reddederdi ki hi byle bir ey yapmadlar. ansl zmcler, ba
zen komularnn brakt salatalk dilimlerini bile nlerine kat
tlar. Deneyin sonunda somurtup bir keye ekilen zavall ortakla
nnn aksine ok neeli bir ruh hali iindeydiler.
Sarah'yla birlikte bu almay "ebekler Eitsiz cretiere Kar
" balyla yaymladmzda byk yank buldu; belki de pek
ok kii, dnya zmle dolu olduu halde hep salatala talim etti
ini dnd iin. Hepimiz ksa p ekmenin ne demek oldu
unu biliriz. Anne babalarn eve gelirken sadece tek bir ocua he
diye getirmeye cesaret edememesinin sebebi budur. Koca bir iktisat
ekol, duygularn -iktisatlar buna ilgin bir biimde "tutkular"

IYILIK

201

der- insanlarn karar almasnda nemli bir rol oynadna kanidir.

En glleri kaynak blmyle i lintili olanlardr. Bu duygular
bizi ilk bata mantksz giinen hareketlere iter -dierlerinden da
ha az maa aldmz iin bir iten istifa etmek gibi- ama uzun va
dede, dengeli bir oyun alan ve ibirliine dayal ilikilerin geli
mesine yardmc olur.
ltimatom oyunu denen eyle snanmtr bu: Burada bir kiiye
ortayla blmesi iin diyelim yz dolar verilir. B u blm elli
ye elli de olabilir, doksana on da. Ortak pazarl kabul ederse ikisi
de paralarn alrlar. Ortak reddederse ikisinin de eline hibir ey
gemez. Paray blenin dikkatli olmas gerekir nk ortaklar o
unlukla dk teklifleri reddeder. Bunu yapmalar, insanlar ras
yonel faydaclar olarak gren geleneksel iktisat teorisiyle eliir.
Rasyonel faydac her teklifi kabul etmelidir nk en kk miktar
bile hi yoktan iyidir. nsanlar byle dnmez: Sadece enayi yeri
ne konmak istemezler. Grasso belli ki bu hissi hafife almt.
B izim ebekler de ayn tepkiyi gsterdi - gzelim yiyecei kal
drp attlar! Baka hibir ey olmadnda salatalk gayet makbul
ama bakas zmleri mideye indirmeye balad m dk ekerli
sebzelerin deeri dibe vuruyor.

Cemiyetin Deeri
Benmerkezci bir hakkaniyet hissi, kskanln k bir tarifidir. Biz
den daha iyi durumdakileri grdmzde hissettiimiz acdr. Da
ha geni anlamdaki hakkaniyetten, bizden daha kt durumdakiler
iin endielenmekten, ok uzaktr. ebeklerde bu ikinci duygu yok,
ya maymunlarda? Bonobolar zerinde dil almalar yapan, pri
matalog meslektam Sue Savage-Rumbaugh'ya, empati tezahrle
rini sorduumda, bana bu geni anlamdaki hakkaniyeti tarif etti.
Kendisi Panbanisha adnda bir diiyle ilgileniyonnu, bonobo
kolonisinin geri kalanyla personelden baka kimseler. Panbanisha,
zm ve fazladan st gibi deiik yiyecekler alyonnu. Ona bu yi
yecekleri Sue getirdiinden dier bonobolar ne olduunu aniayp
hornurdanmaya balamlar. Ayn eyleri onlarn da istedii belliy
mi. Bunu fark eden Panbanisha, durum kendi yararna olduu hal
de rahatsz olmu. Meyve suyu istemi ama geldiinde kendine al-

202

I IMIZDEKI MAYMUN

mak yerine dierlerine haber vermi, arkadalarna doru kolunu

saliayarak seslenmi. Onlar da seslenerek cevap vermiler, sonra
Panbanisha'nn kafesinin yanna oturmular ve meyve suyu almak
iin beklerneye balamlar. Sue, Panbanisha'nn kendi ald yiye
cekleri tekilere de getirmesini istedii gibi net bir izlenime kapl
dn sylemiti.
Hakkaniyet duygusunun baka hayvanlarda da olduu sonucuna
varmak iin bu yeterli deil ama kinle olan balants benim ok il
gimi ekiyor. Geni anlamda hakkaniyeti n gelimesi iin ihtiya du
yulan tek ey bakalarnn kin duyacan nceden tahmin etmek.
Kt hisler uyandrmaktan kanmak iin mkemmel sebepler var.
Yiyeceini paylamayan biri beslenme topluluklarnn dnda bra
klr. Daha beteri kskanlan bireyin dayak yeme riski vardr. Panba
nisha'nn arkadalannn nnde ayan beyan yemesini engelleyen bu
muydu? yleyse hakkaniyet ilkesinin kayna olabilecek eye yak
layoruz: atmadan kanma. Amsterdam'da iki tane yzlk ban
knotu kanala atan ocuun hikayesini hatrladm. Bir ocuun
akl almayacak m iktardaki paray kanala atmlar nk yolda be
yzlk bulmular. Be banknotu eit paylaamayacaklar iin, bl
emeyeceklerin i atp aralarn bozmamaya karar vermiler.
Mtevaz balanglardan asil ilkeler kar. Daha azn aldn
da kin duymakla balar, sonra daha fazla aldnda bakalarnn na
sl tepki vereceinden duyduun endieyle devam eder ve eitsizli
i genelde kt bir ey ilan etmekle son bulur. Hakkaniyet duygu
su byle doar. Bu adm adm ilerlemeleri seviyorum nk evrim
byle meydana gelmi olmal . Keza intikamn, aradaki basamaklar
vastasyla nasl adalete ulatn da grebiliriz. Primatlarn gze
gz mant, istenmeyen davranlara birer bedel i l itirerek "reti
ci" bir ilev grr. nsanlarn mahkeme sistemi plak duygular hor
grse de hukuk sistemimizdeki rollerini inkar etmek mmkn de
ildir. Susan Jacoby, Wild Justice ( Vahi Adalet) kitabnda, adaletin
nasl, intkarnn dnm zerine ina edi ldiini aklar. Bir cina
yet kurbannn akrabalar ya da savatan sa kurtulanlar adalet ara
dklarnda, davalarn daha soyut bir biimde dile getirseler de bir
tazminat ihtiyacyla hareket ederler. Jacoby'ye gre, medeniyetin
ne kadar szlm olduunun bir ls, yasl bireylerle, alma
arzulannn tatmini arasndaki mesafedir; "ykc bir ey olan kont-

IYILIK

203

rolsz intikam la, adaletin kanlmaz bir bileen i olan kontroll in

tikam arasnda srarc bir gerilim" vardr.
ahsi duygular hayati nem tar. Davranmzn bakalarn
nasl etkiledii konusundaki deerlendirmemizle birleip ahlaki il
keler yaratrlar. B u aadan yukar bir yaklamdr: duygudan, hak
kaniyet hissine. Hakkaniyetin, mr boyu doruyu, yanl, kainat
taki yerimizi dnen bilge adamlar (kilise kuruculan, devrimciler,
filozoflar) tarafndan ortaya at lm bir fikir olduu grnn tam
zttdr. Yukardan aa (neticeden yola kp geriye doru giden)
yaklamlar hemen her zaman yanltr. Hakkaniyet, adalet, siyaset,
ahlak tr eylere neden sadece bizim sahip olduumuzu sorarlar,
halbuki asl soru temel talannn ne olduudur. Hakkaniyet adalet,
siyaset, ahlak tr eyleri ina etmek iin gerekli temel unsurlar ne
lerdir? Bu byk fenomenler nasl daha basit olanlardan kmtr?
Bu soruyu kurcalamaya baladmz anda baka trlerle pek ok
temel tan paylatmz da grmeye balarz. Yaptmz hibir
ey gerekten de esiz deildir.
nsan ahlaknn en nemli meselesi, kiileraras ilikilerden,
herkesin iyiliine odaklanm bir sisteme nasl getiimizdir. Emi
nim ilk bata toplumun iyiliini dndmzden deil. Her bire
yin balca ilgi alan grup deil, kendisi ve yakn akrabalardr. Ama
artan sosyal entegrasyonla birlikte, paylalan karlar su yzne
km ve toplumun btn bir ilgi konusu halini almtr. Bakala
r arasndaki ilikileri yumuatmaya alan maymunlarda bunun
balangcn grebiliriz. Uzlamalara araclk ederler, kavgadan son
ra taraflan bir araya getirirler ve etraflannda bar salamak iin
kavgalar eitlik gzeterek ayrrlar. B unun sebebi, ibirlii olan bir
ortamda herkesin kaybedecek bir eyinin olmasdr.
Cemaatin bu anlamda nasl ilediini grmek byleyicidir; b
tn empanze kolonisinin havlamalaryla Jimoh'nun gen bir erkei
kovalamay brakmas gibi. Adeta bir itiraz duvarna arpmt. Ayn
kolonideki bir baka hadise hala belleimde canl. Yal ca bir dii
olan Peony vard olayn merkezinde. Gruptaki alfa diinin lmn
den sonra bir yl kadar hangi diinin patron olduunu anlayamadk.
Normalde en yal diilerden birisi olur, bu yzden de otuz ila otuz
be yalarndaki diiden birinin seileceini tahmin ediyorduk.
Erkeklerin aksine dii ler nadiren zirve iin ak rekabet sergiler.

204

IIMIZDEKI MAYMUN

Bir gn ofisimden aay seyrederken, birka gen dii arasn

da km kk bir iti kaka yetikin erkeklerin de katldn ve
olayn epey ciddi bir hal aldn grdm. empanzeler yle yksek
sesle baryordu, erkekler yle hzl hareket ediyordu ki sonunda
kan kacana emindim. Ama birdenbire velvele kesildi ve erkek
ler soluk solua oturdular, etraflarnda bir sr dii vard. Atmosfer
son derece gergindi ve hibir eyin hallolmad belliydi. Sadece
mola vermilerdi. te o anda alfa diinin kim olduunu anladm.
Peony oturduu tekerlein stnden kalkt ve tam manasyla btn
gzler ona dnd. Baz genler yanna gittiler ve baz yetikinler di
erlerini uyarmak iin yaptklar gibi usulca homurdand, bu arada
Peony kenarlarda duran herkesi peine takarak sahnenin tam mer
kezine yrd. Bir tren alayna benziyordu. Kralie halkn arasna
karnt sanki. Peony sadece iki erkekten birini trnar etmeye ba
lad, ok gemeden dierleri de onu taklit ederek birbirlerini trnar
etmeye baladlar. kinci erkek de tmarc gruba katld. Skunet
tekrar tesis edildi. Sanki Peony byle zarafetle olaya son verdikten
sonra kimse yeniden balatmaya cesaret edemiyordu.
Zamannn ounu bakalarn trnar ederek geirdiinden ken
di aramzda "tmar makinesi" dediimiz Peony, btn sorunlar tat
llkla, skfinetle ve gven telkin ederek zer; bu da onun alfa ol
duunu neden bu kadar uzun sre fark edemediimi aklayabi lir.
Daha sonra onun merkezi konumunu teyit eden baka olaylar da
grdm. Arnhem Hayvanat Bahesi'ndeki Mama gibiydi, tek fark
grubu demir yumrukla ynetmemesiydi. Bylesi durumlarda bir
empanze grubunun, birbirine gevek balarla bal bireyler deil
gerek bir cemaat olduunun farkna varyoruz.
Besbelli ki bir cemaat hissini aa karan en byk g, dar
dakilere duyulan husumettir. Normalde atmal olan unsurlar
birlik olmaya zorlar. Hayvanat bahesinde grlmeyebilir ama do
adaki empanzeler iin nemli bir etkendir. B izim trmzde,
dmaniara kar birleilecei kesindir. Bu yzden de dnya bar
iin en byk garantinin uzayl dmanlar olduu sk sk sylenir.
Nihayet Orwellci "sava bantr" retoriini uygulamaya koyabili
riz. nsan evrimi srasnda d-gruba duyulan dmanlk i-grup da
yanmasn tevik etmi, hatta buradan ahlak ortaya kmtr.
Maymunlar gibi sadece kendi evremizdeki ilikileri iyi letirmek

IYILIK

205

yerine, cemaatin deerine ve bireysel kariara stn olmas gerek

tiine dair kapsaml retiler gelitirmiizdir.
En asil kazanmmzn -ahlakn- en baya davranmzia -sa
vala- evrimsel balar olmasnda derin bir ironi vardr. B irincisi
iin gerekli olan cemaat hissini, ikincisi temin eder. Birbiriyle at
an bireysel kartarla ortak karlar arasndaki kritik noktay at
mzda herkesin ortak refaha katkda bulunmas iin toplum bas
ksn icat ettik. Toplum iin doru olan tevik etmek, yanl olan
bastrmak iin bir onay ve ceza yaps gelitirdik - sululuk duygu
su ve utan gibi iselletirilmi cezalar da dahil buna. Ahlak, top
lum dokusunu glendirmek iin balca aracmz oldu.
Ortak refahn asla grubun dna uzanmamas, ahlaki kurallarn
neden nadiren dardakilerden bahsettiini aklar: nsanlar d
manlarna, kendi cemaatleri iinde asla yapamayacaklar eyleri
yapma hakkn kendi lerinde bulurlar. Ahlak bu snrlarn dnda da
uygulamak amzn en zorlu hedeflerindendir. Cenevre Anlama
s'nda nerildii gibi dmanlarmza bile uygulanacak evrensel in
san haklarn gelitirmekle ya da hayvan kullanmnn etik ilkeleri
ni tartmakla, grup iinde evrimlemi bir sistemi grup dna, hat
ta tr dna uygulam oluruz. Ahlaki halkann genilemesi krlgan
bir teebbstr. Baar umudumuz ahlaki duygular zerine temel
lenmitir nk duygular itaatsizdir. Prensipte, empati bakalarna
nasl davrancana dair btn kurallara baskn kabilir. Mesela l l .
Dnya Sava'nda, Oskar Schindler Yahudilerin toplama kamplar
na gitmesine engel olduunda, kendi toplumunun bu insanlara nasl
davranlaca konusundaki kesin buyruklar altndayd ama duygu
lar araya girmiti.
Alaka duygular, normalden sapan eylemiere yol aabilir; sava
zaman mahkumlara sadece su ve ekmek vermesi emredildii hal
de arada bir aktrmadan halanm yumurta da veren gardiyan va
kasnda olduu gibi. Bu ne kadar kk bir jest olsa da mahkumla
rn belleklerine, btn dmanlarnn canavar olmadnn bir ia
reti olarak kaznmt. Ayrca pek ok savsaklama eylemi de vardr;
askerlerin tutsaklan ldrmesinin hibir olumsuz neticesi olmaya
ca halde bunu yapmamalar gibi. Savata bir eyden imtina et
mek, bir merhamet ekli saylabilir.
Duygular kurallar iner. B u yzden de ahlaki rol modellerin-

206

IIM IZDEKI MAYMUN

den bahsederken, yreklerinden dem vururuz beyinlerinden deil

(btn sinirbilimciler duygu merkezinin kalp olduu inancnn ge
rilerde kaldna iaret ettii halde). Ahlaki ikilemleri zerken ne
dndmz deil ne hissettiimiz nceliklidir. Mister Spock'n
zihinsel yaklam maalesef yetersizdir. Muhta durumdaki insan
lara kar tavrmz anlatan yi Samiriyeli meselinde de bu fikir m
kemmelen ilenir. Kuds'ten Eriha'ya giden yolun kenarnda lmek
zere olan bir kurban yatmaktadr. nce bir rahip, sonra bir Levi onu
grmezden gelir - iki din adam da etik zerine yazlm her eye
ainadr. Tanmadklar bir kurban iin yolculuklarn blmek iste
mediklerinden, yolun kar tarafndan hzla geerler. Ancak Sami
riyeli olan nc yolcu durur. adamn yaralarn sarar, eeine
bindirir ve onu emniyetli bir yere tar. Dinle alakas olmayan Sa
miriyeli merhamet duymutur. Kutsal kitap, kitaptaki deil kalpte
ki ahlaka dikkat etmek ve herkese komun gibi davranmak gerekti
i mesajn verir.
Ahiakn temellerini hissiyatta grdkten sonra, evrimlemesi
konusunda Darwin ve Westermarck'a katlmak ve kltrle dinin ce
vap olduunu dneniere katlmamak kolaydr. Modem dinler sa
dece birka bin seneliktir. Dinler kmadan nce insan psikolojisi
nin kkten bir farkllk gsterdiini dnmek zordur. Elbette din
ve kltrn de oynayacak rolleri vardr ama ahiakn temel talar
kesinlikle insan ncesi dnemden kalmadr. Bunlar primat akraba
larmzda grrz. Bonobolarda empati, empanzelerdeyse kar
lkllk ok barizdir. Ahlaki kurallar bize, bu eilimleri ne zaman ve
nasl uygulayacamz syler ama eilimlerin kendisi ezelden beri
mevcuttur.

Kevin, gen yetikin erkek (bonobo, San Diego)

Dik duran dii (solda) ve erkek. insanlarnkini andran vcut oranlarna

ve uzun bacaklara sahip (bonobo, San Diego)

Yeroen, yal kurt (empanze, Arnhem)

M ama, kz Moniek'le birlikte (empanze, Arnhem)

Nikkie (solda) boyun eerek homurtuyla soluyan

Lu it' e dikleniyor (empanze, Arn hem)

Nikkie (ortada) Lu it' i (sada) yenmesini salayan Yeroen'i trnar ediyor

(empanze, Arnhem)

Sevilen dallar ve yapraklar etrafnda bir paylam kmesi (empanze, Yerkes)

Roosje, Ku if tarafndan biberonla beslenerek bytlmt (empanze, Arn hem)

Genito-genital-srtnme yapan iki dii (bonobo, San Diego)

Yetikin erkein etkileyici testisleri vardr, diilerin de balansu bir genital kabarkl
(bono bo, San Diego)

"Misyoner" pozisyonunda heteroseksel cinsellik (bonobo, San Diego)

Iki Kutuplu Maymun

Denge Kurmaya Dair

En arpc zelliimiz nefret midir yoksa sevgi mi? Hayatta kalmak

iin en elzem ey nedir: Rekabet mi ibirlii mi? empanzelere mi
daha ok benziyoruz bonobolara m?
Bizim gibi iki kutuplu tipler iin zaman kaybdr byle sorular.
Bir yzeyin en iyi boyundan m yoksa eninden mi lldn sor
maya benzer. Daha da kts, bir kutbu tmyle grmezden gelme
pahasna sadece dierini ciddiye almaktr. Ancak rekabeti yanm
z, sosyal yanmzdan daha sahici gibi resmeden Bat'nn yzlerce
yldr yapt budur. Peki insanlar sanld kadar bencil olsalard
nasl toplum kuracaklard? Geleneksel gr, atalanmz arasnda
bir anlama imzaland yolundadr. Thomas Hobbes'un deyiiyle
"sadece yapay bir akitle" birlikte yaamaya karar vermilerdir. G
nlszce gbirlii yapm yalnz kurtlar gibi grlyoruz: kay
naklar bir havuzda toplayacak kadar zeki ama kendi trroze kar
gerek bir ekimden yoksun.
Eski Roma atasz homo hamini lupus (insan insann kurdudur)
hukuk, iktisat ve siyaset bilimine ilham vermeyi srdren asosyal
bak yanstr. Sorun, bu atasznn sadece bizi yanl temsil et
mesi deil, hayvanlar iiieminin ibirlii yapan, en toplumcul ve sa
dk yesine hakaret etmesidir - hatta bu sadakati yznden atalar
mz onu byk bir isabetle evcilletirmitir. Kurtlar, karibu ve mus
geyikleri gibi kendilerinden byk aviar yakalayarak hayatta kalr
ve bunu ekip almasyla yaparlar. Avdan dndklerinde, emzikli
anneler, yavrular ve bazen yallarla hastalar iin yedikleri eti ku
sarlar. Tezahrat yapan futbol taraftarlar gibi, ekibin birl iini, av-

216

IIMIZDEKI MAYMUN

dan nce ve sonra u I uyarak salarlar. Rekabet de eksik deildir ama

kurtlar onu babo brakma y gze alamaz. Sadakat ve gven nce
gelir. Hayatta kalmann bal olduu sosyal ahengin erimesini en
gellemek iin, ibirliinin altn oyan davranlar bastrlr. Dar, bi
reysel karlarn gzeten bir kurt ok gemeden kendini tek bana
fare kovalarken bulur.
Maymunlarda da ayn dayanma vardr. Fildii Sahili'ndeki Ta"i
Milli Park'nda, empanzeler leoparlarn yaralad grup arkadala
ryla, kan yalayarak, pislikleri dikkatle temizleyerek ve sinekierin
yaralara konmasn engelleyerek ilgileniyormu. Sinekleri koval
yor, yaral arkadalarn koruyor ve onlar yetiemiyorsa yava iler
liyorlarm. empanzelerin bir sebep yznden gruplar halinde ya
ad dnldnde kulaa ok manal geliyor bu. Tpk kurtla
rn ve insanlarn bir sebep yznden grup hayvanlar olmas gibi.
Atalarmz sosyallikten uzak olsa imdi bulunduumuz yerde ol
mazdk.
B u yzden de benim grdm ey, bireyin nce geldiini, top
lumun sonradan dnldn iddia eden, geleneksel "dii ve pen
esi kanl" miza imgesinin tam ztt. Kimse grup hayatna katkda
bulunmadan onun meyvelerini toplayamaz. Her sosyal hayvan bu
ikisi arasnda kendi dengesini bulur. Bazlar grece hoyrattr, di
erleri sevecen. Ama babunlar ve makaklar gibi en sert toplumlarda
bile i ekime snrlanmtr. nsanlar genelde, doada zayfln
otomatikman elenme anlamna geldiini dn r -"orman kanunu"
denen ilke- ama gerekte sosyal hayvanlar arasnda bolca hogr
ve destek vardr. Yoksa birlikte yaamann ne manas olurdu?
Kendi aralarnda domu zihinsel zrl bir yavru olan Azalea'
y kabullenen bir grup rhesus makayla almtm. Azalea'nn kro
mozomlarndan biri l olduundan durumu insanlardaki Down
sendromunu hatrlatyordu. Rhesus ebekleri normalde kat toplum
kurallanna uymayan herkesi cezalandrr ama Azalea, alfa erkeini
tehdit etmek gibi en ciddi patavatszlklardan bile yakay kurtarabi
liyordu. Yapacaklan hibir eyin onun yetersizliini deitirmeye
ceini hepsi anlam gibiydi. Keza, Japonya Alpleri'ndeki zgr bir
makak grubunda, Mozu adnda doutan sakat bir dii varm, elle
ri ve ayaklar olmadndan zar zor yryebiliyor ve hi trmanam
yormu. Japon doa belgesellerinin yldz olan Mozu, grubu tara-

IKi KUTUPLU MAYMUN

217

fndan yle benimsenmi k i hem uzun bir hayat snn hem de be

yavru yetitinni.
En iyi uyum salayann hayatta kalmas ilkesi ite buraya kadar.
Ondan da bol bol var elbette ama akrabalarmzn hayatn karka
trize etmenin de alemi yok. Primatlar birbirlerinin varlndan b
yk mutluluk duyar. Bakalaryla geinmek ok hayati bir beceridir
nk -avclann ve dman komulann cirit att- grup dnda
hayatta kalma ans ok dktr. Tek bana kalan primatlar abu
cak lr. Bu da, zamanlarnn hayli byk bir blmn -gnn
yaklak % 1O' unu- neden bakalarn trnar ederek toplum balar
na hizmet etmekle geirdiklerini aklar. Arazi aratmalar top
lumsal balan salam dii ebeklerin yavrularnn hayatta kalma
orannn daha yksek olduunu gstennitir.

Otistigin Gori lle Tanmas

Ba kunnak yle temel bir eydir ki bir tr otizm olan Asperger
sendromundan mustarip Amerikal bir kadn, insanlar arasnda ya
arken bununla baa kmay baaramam, ancak hayvanat bahe
sindeki gorillere bakmaya baladktan sonra i huzuru bulabilmi
tir. Belki de goriller ona bakyordu kim bilir. Dawn Prince-Hughes,
insaniann dorudan baklan ve hemen cevap bekledikleri doru
dan sorularyla nasl sinirlerini bozduunu anlatyor. Halbuki goril
ler ona alan brakm, gz temasndan kanm ve rahatlatc bir
skunet vennilerdi. Ama en nemlisi sabrl olmalaryd. Goriller
"ekingen" tiplerdir, nadiren gz temas kurarlar. Dahas , btn
maymunlar gibi, insan baklarn onlar iin rahatsz edici bir iaret
haline getiren, iris etrafndaki gzakndan yoksundurlar. Bizim gz
rengimiz iletiimi artrr ama ayn zamanda tmyle koyu renkli
gzleriyle maymunlarn sahip olduu iletiim inceliklerine engel
dir. Dahas maymunlar nadiren bizim gibi uzun uzun bakarlar: y
le bir bakp gzlerin i karrlar. nanlmaz geni bir gr alanlar
vardr ve etrafiarnda olan bitenin ounu gz ucuyla takip edebi
lirler. Al lmas gereken bir eydir bu. Maymunlarn dikkat etme
diini zannedip hatal olduumu kim bilir ka kere anlammdr.
En ufak bir eyi bile kannazlar.

218

IIMIZDEKI MAYMUN

Goriller, Prince-Hughes'la, onun deyiiyle "bakmadan bakarak

ve konumadan anlayarak" empati kurmular, durular ve vcut
taklidiyle - hayvanlarn kadim ba kurma dili. Koloninin gl g
msrt Congo, en duyarl ve efkatli olanym, sknt iaretleri
ne hemen cevap veriyormu. Buna hi armadm nk erkek go
ri !, vahi King Kong hretine ramen, doutan korumacdr. S
mrgeden dnen avclarn anlatt dehet verici goril saldrs hi
kayeleri, bizi goril deil insan cesaretiyle etkilemek zere kurul
mutur. Halbuki gerekte, onlara saldran erkek goril sadece ailesi
iin lm gze almtr.
Otistik bir insann -kiileraras becerilerde yetersiz grlen bi
rinin- maymunlarn ba kurmalarndaki temel ilkeleri benimseme
si ve bizimkilere benzeyen kll bedenlerle derin bir akrabalk ba
hissetmesi dikkate ayandr. Prince-H ughes'un, empanzeler ya da
bonobolar tarafndan deil, goriller tarafndan yalnzlndan eki
lip karlmas da anlamldr. Goril ler, empanzeler ya da bonobo
lar kadar da dnk deillerdir. B ir svire hayvanat bahesinin at
latt u badireyi ele alalm. Bir gece, empanzeler, kapal barnak
larnn at penceresini ap atya kanay baarmlar, ardndan
bir ksm evden eve atlayarak ehre yay lm. Maymunlar yeniden
toplamak gnler srm, neyse ki hibiri polis tarafndan vurulma
m ya da elektrik hatlarnda arplmam.
B u olay, yerel hayvan haklar grubuna, ayn hayvanat bahesi
gorillerini "zgr brakma" fikrini vermi. Hayvanlar iin neyin da
ha iyi olduunu fazlaca dnmeden geceleyin maymunlarn bina
sna trmanmlar ve goril blmesinin at penceresini amlar.
Ama maymunlarn kamak iin nlerinde uzun saatler olduu hal
de hibiri kamam. Ertesi sabah bakclar onlar her zaman otur
duklar yerlerde oturmu, hayretle yukar, zerlerinde alm deli
e bakarken bulmular. H ibiri merak edip de yukar trmanmam
ve sadece pencereyi kapatmak olay bitirmeye yetmi. empanze
ler ve goriller arasndaki miza farkn gayet gzel gzler nne se
riyor bu kk hadise.
Bizim soyumuzun doasnda ba kurma ve destek olma yle
youn ki otistik biri bile bunu alglayabiliyor. Ya da belki bunu an
cak byle bir insan anlayabilir, zira sze duyduumuz saplant, du
rular, jestler, ifadeler ve ses tonu gibi szel olmayan ipularn tam

IKI KUTUPLU MAYM UN

219

olarak deerlendinnemize engel oluyor. Bedensel ipular olmasa,

iletiimimiz duygusal ieriini kaybeder ve teknik malumattan iba
ret kalr. O zaman birbirimize "seni seviyorum" ya da "kzgnm" gi
bi kartlar gstersek yeri. Nrolojik bir sorun nedeniyle yzleri ifa
de kabiliyetini kaybeden, bu yzden de bakalarnn hislerini (bir
glle ya da ka atmayla) yanklayamayan insanlarn tam bir yal
nzla mahkum kald bilinir. Trmz, bizi birbirimize kenetle
yen beden dili olmakszn hayat yaamaya deer bulmaz.
nsanlan zorla bir araya gelmi yalnz kurtlar olarak sunarak bu
derin ba gnnezden gelen kken hikayeleri, primat evriminden
bihaberdir. Hayvanbilimciler arasnda "mecburi toplumcu" diye bi
linen bir hayvan snfna aitiz, yani birbirimizle birlikte yaamaktan
baka seeneimiz yok. Her insan zihninin bir kesinde dlanma
korkusunun yatmasnn sebebi budur: Srgn edilmek, bamza
gelebilecek en kt eydir.
Kutsal kitap zamanlarnda da byleydi, imdi de byle. Evrim,
ait olma ve kabul gnne ihtiyac yerletinnitir iimize. i liklerimi
ze kadar sosyalizdir.

Ehlilemi elikiler
Bir zamanlar kullandm yinni yandaki Dodge Dart, bana bir
arabann en nemli yerinin motoru olmadn retti. Araba an
cak, btn arln fren pedalna verdirnde durabiliyordu. Faz
la trafik olmayan sakin bir sabah vakti, onu ar ar yaknlardaki
bir tamirciye gtrdm. Sa salim ulatm halde yolculuk korku
tucuydu ve sonraki aylarda ryalarmda yavalayan ama dunnayan
bir araba grdm durdum.
Doann ketlerneleri ve dengeleri, bir arabann frenleri kadar el
zemdir. Her ey dzenlenmitir, her ey denetim altndadr. Mesela
memelilerle kular, scakkanl la doru ayn evrim sramasn
gerekletinnilerdir ama ne zaman an snsalar sorun yaarlar.
Scak havada ya da spor yaptktan sonra, terleyerek, kulaklarn sal
Iayarak ya da dilleri bir kan danda soluklanarak serinlerler. Do
a, vcut ssna bir fren koymak durumunda kalmtr. Ayn ekil
de, her tc kuun ortalama bir yumurta bykl, pene byk
l, beslenirkenki uu mesafesi, av bykl vesaire vardr.

220

IIMIZDEKI MAYMUN

Fazla sayda yumurtlayarak ya da yuvadan ok uzakta bcek araya

rak normlardan sapanlar, evrim yarnda kaybeder.
Rekabet ve ibirlii gibi, bencillik ve sosyallik gibi, ekime ve
uyum gibi birbiriyle elien toplumsal eilimler iin de geerlidir
bu. Herkes belli bir ortalama etrafnda dengelenmitir. Bencillik
kanlmaz ve gereklidir ama bir noktaya kadar. nsan doasna Ja
nus ba derken kastettiim buydu: Kendi karlarmz dnme
ve iyi geinme ihtiyac gibi kart glerin rnyz. Benim ikin
ciyi daha fazla vurgulamamn sebebi, geleneksel olarak hep birin
cinin vurgulanmas. kisi de birbiriyle yakinen balantl ve hayat
ta kalmaya katklar var. Bir kavgadan sonra uzlamak gibi bar
mmkn k lan zellikler bile atmann yokluunda asla gelie
mezlerdi. ki kutuplu bir dnyada her zellik zttma iaret eder.
Demokras iyle hiyerari, ekirdek aileyle ocuk katl , adaletle
rekabet arasndaki balar gibi zel paradokslar tarttk. Hepsinde,
birinden dierine gitmek iin ok sayda basamak vardr ama nere
ye baksak, toplumsal kurumlarn, kart gler arasndaki etkilei
min sonucu olduunu grrz. Evrim diyalektik bir sretir.
nsan doas da esasen okboyutludur ve ayn ey empanze ve
bonobo doas iin de geerlidir. empanzelerin doas daha idde
te meyilli, bonobolarnki daha barl olsa da empanzeler atma
zebilir, bonobolar da rekabet edebi lir. Aslnda empanzelerin ba
riz iddet eilimi dn ldnde barnay bilmeleri daha da et
kileyicidir. ki maymun da per iki eilimi birden tar ama farkl bir
dengeye ulamlardr.
Hem empanzelere nazaran daha sistematik bir gaddarlmz
olduundan hem de bonobolara nazaran daha empatik olduumuz
dan, en iki kutuplu maymun biziz. Toplumlanmz asla tmyle ba
rl, tmyle rekabeti deildir, safi bencillikle ya da mkemmel
bir ahiakla ynetilmezler. Doada saf durumlar yoktur. nsan toplu
mu iin doru olan insan doas iin de dorudur. Hem iyilik hem
zalimlik, hem asalet hem bayalk bir arada olabilir - bazen ayn
insanda. elikilerle doluyuzdur ama ou ehlilemitir. "Ehlile
mi elikilerden" bahsetmek biraz mulak hatta mistik gelebi lir
ama etrafmzda onlardan bol bir ey yoktur. Gne sistemi bunun
mkemmel meidir. ki kar t g sonucu ortaya kmtr, biri ie
dieri da doru. Gnein ekimi, gezegenlerin merkezka hare-

IKI KUTUPLU MAYMUN

221

ketini yle iyi dengelemitir ki gne sistemi milyarlarca yldr bir

arada kalabilmitir.
nsan doasnn bnyevi ikilii zerine zekann rol eklenir. Ak
li yanmz adet olduu zre biraz fazla gzmzde bytsek de in
san davrannn gd ve zekann bir birleimi olduu inkar edile
mez. ktidar, cinsellik, emniyet ve yiyecek iin duyduumuz kadim
itkiler zerinde ok az denetimimiz vardr ama genelde bir eylemde
bulunmadan nce eksisini artsn tartarz. nsan davran deneyim
le ciddi lde deimitir. Bu saptama, szn etmeye demeye
cek kadar aikar grnebilir ama biyologlarn eski dncelerine
gre radikal bir farkllk tar. I 960'1arda insan trnn fark edilebi
lir her eilimine "igd" denirdi ve Konrad Larenz lnstinkrlehre'de
( "igd doktrini"nin Almancas) btn igdleri birbirine bala
mak iin bir igdler "meclisinden" bile sz etmiti. "gd" te
riminin sorunu, eitim ve deneyimin roln nemsizletirmesidir.
Benzer bir eilim gnmzde baz evrelerde de mevcuttur, ancak
onlar "modl" terimini kullanmaktadr. nsan beyni, svire ordu a
ksna benzetilir; evrim buna, yz tanmadan, alet kullanmna, o
cuk bakmndan arkadala her eyin modllerini eklemitir. Maa
lesef hi kimse bir beyin modlnn tam olarak ne olduunu bilmez
ve mevcudiyetlerinin kant, igdlerin kantndan daha elle tutu
lur deildir.
Doutan gelen temayllerimiz olduu i nkar edilemez, yine de
ben doamzn genetik programlarn uygulayan kr aktrler oldu
umuzu dnmyorum. Sahnede doalama yapan biri lerine es
nek bir biimde uyum salayarak doalama yaptmz, bu arada
genlerimizden ipular ve neriler aldmz dnyorum. Ayns
dier primatlar iin de geerli. Bunu Arnhem Hayvanat Bahesi'n
deki Yemen'den rnek vererek aklayaym. Bir keresinde kavgada
elini yaralamt. Yeroen, iktidar ele geirmeye alan Nikkie'yle
koalisyon kurmaya alyordu ama ortaklk ekimeleri srasnda
Nikkie elini snnt. Derin bir yaras olmad halde Yeroen fena
topallyordu. Bir-iki gn getikten sonra, sadece Nikkie yaknlar
dayken topallad izlenimine kapldk. Buna inanmakta zorland
m iin sistematik bir gzlernde bulunmaya karar verdik. Ne za
man Yeroen'i topallarken grsek Nikkie'nin nerede olduunu kay
dediyordu k . Bunun sonucunda Nikkie'nin gr mesafesinin byk

222

IIMIZDEKI MAYMUN

nem tad ortaya kt. Mesela Yeroen, oturan Nikkie'nin yann

dan geerken, onun gr alanndayken kardan acyla topallaya
rak geliyor ama Nikkie'yi getii anda gayet normal yrmeye de
vam ediyordu.
Orta ona iyi davransn, hatta belki sempati gstersin diye ya
landan topallyordu Yeroen. Arkadan yaralamak hi ho bir hare
ket deildir. Yeroen de acsn abartarak Nikkie'ye bunu gstermeye
alyordu sanki. Numara yapmak bizim iin ainadr elbette, n
k srekli yaparz. iftler, evliliklerindeki gerilimi saklamak iin
bakalarnn yannda mutlu grnmeye alr ya da patronlarnn
anlatt bayat bir fkraya glerler. Zevahiri kurtarmak, maymunlar
la paylatmz bir eydir.
K sa sre nce, gen empanzeterin en ok ne zaman gld
n grmek iin aralarnda yaptklar yzlerce gre msabakasnn
kaytlarna baktk. Oyun oynayan maymunlar, azlarn insan g
lne benzeyen bir ifadeyle aarlar. zellikle aralarnda ya fark
olan genlerle i lgileniyorduk, nk onlarn oyunlar sk sk sertle
ir. Byle bir ey olduu anda kk olann annesi devreye girer,
hatta bazen oyun arkadann kafasna bir tane patlatr. Tabii ki b
yk olan empanze bundan kanmaya alr. Kendilerinden k
klerle oynayan genlerin, yavrunun annesi seyrettiinde bol bol
gldn gzlemledik. "Bak nasl da eleniyoruz! " der gibilerdi.
Kendilerini yavruyla yalnz bulduklarnda ok daha az glyorlar
d. Yani bu davranlar, annenin onlar grp grmediine baly
d. Annenin gz nndeyken, yalnz braklabilmek iin neeli bir
ruh hali sergiliyorlard .
Oyun srasndaki ya d a siyasi rakipler arasndaki kandrmaca
lar, hayvanlarn kr aktrler olduu teori sine pek ilimat etmeme
min sebeplerinden biri. Ne zaman topallayacaklar, ne zaman gle
cekleri konusunda genetik olarak programlanmak yerine, maymun
lar sosyal evrelerinin ok iyi farkndalar. nsanlar gibi nlerindeki
pek ok seenei dnyorlar ve ne yapacak I arna, o anki koulla
ra gre karar veriyorlar. Laboratuvarlarda maymunlar genelde so
yut problemlerle snanyor; deneyi yapanlarn iaret ettii dlleri
bulmak ya da drt, be, alt eya arasndaki fark grmek gibi (bu
yetenee "okuluk" deniyor). B u snavlarda baarsz olduklann
da onlardan daha akll olduumuz sonucuna varyoruz. Halbuki,

IKI KUTUPLU MAYMUN

223

maymunlarn hayat boyu tandklar bireylerle etkileim iinde ol

duu sosyal alanda, neredeyse bizim kadar zeki olduklan izlenimi
ni veriyorlar.
Bunu snamann en basit yolu, bir insan bir empanze kolonisi
ne koymak olurdu. Bir empanzenin gc insana nazaran kat kat
fazla olduundan gereki deil tabii , ama diyelim ki yetikin em
panzelerle baa kabi lecek kadar gl birini bulduk. Bir maymun
cemaatinde ne yapp yapamayacan grrdk. nsann nndeki
etin i, fazla boyun emeden dost kazanmak olurdu nk kendi
ni belli bir seviyede ortaya kaymadan, gagalama dzeninin dibinde
bulabilir kendini, hatta daha beteri de olabilir. Baars, tpk gerek
hayatta olduu gibi ne kabaday ne de paspas olmamaktan geecek
tir. Korku ya da dmanl saklamann bir manas olmayacaktr
nk insan beden dilini empanzeler kitap gibi okur. Benim tah
minim, bir maymun kolonisiyle baa kmann, okuldaki ya da i
teki ortalama insan kalabayla baa kmaktan daha kolay olma
yaca ynnde.
Btn bunlar sylememin sebebi, maymunlarn sosyal hayat
nn, zeka gerektiren karar alma edimleriyle dolu olduunu gster
mek. Bu sebeple, insanlar, empanzeler ve bonobolar arasndaki
benzerlikler, paylalan " igdler" ya da "modl lerin" ok tesin
de. trn de benzer toplumsal iki lemleri var ve mevki, e ya da
kaynak peinde koarken benzer el ikileri zmek zorunda kal
yorlar. zm bulmak iin btn beyin glerini kullanyorlar. B i
z i m trmzn daha ileriyi grd v e maymunlara nazaran daha
fazla seenei gzden geirdii doru ama bu hi de temel bir fark
gibi grnmyor. Biz daha iyi bir satran bilgisayar gelitirmi ol
sak da hala hepimiz satran oyunuyoruz.

Daima Gen
Pek ok kii, maymunlar olduklar yerde sayarken, bizim trm
zn evrile evrile ara ulatna inanr. Peki dier primatlar gerek
ten de evrilmeyi brakm mdr? Ya bizim trmz, halen devam
m etmektedir? Komik ama bunun aksi doru olabilir. Belki de bi
zim evrimimiz durmuken, evrim basks halen maymunlar zerin
de ilemeye devam etmektedir.

224

IIMIZDEKI MAYMUN

Evrim, deimi bireylerin, dierlerine gre daha fazla reye

rek hayatta kalmas zerinden iler. B irka yzyl ncesine kadar,
bu durum bizim trmz iin halen geerliydi. Hzla byyen kent
sel blgeler gibi salksz yerlerde, lm oran doum oranndan
fazlayd. Bu da bazlar dierlerinden ok daha byk ailelere sa
hipken bazlarnn hi ailesi olmamas anlamna geliyordu. Halbu
ki son zamanlarda yirmi be yana ulaan ocuklarn oran %98'e
yakn. Bu koullar altnda, herkesin gen havuzunda temsil edilme
ans var.
yi beslenme ve modem tp, insan evrimini ynlendiren elenme
basksn ortadan kaldrd . Mesela kadnlarla bebekler, eskiden do
um srasnda ciddi risk altndayd. Bunun sulusu ksmen, ar b
yk kafamza gre dar olan doum kanalyd ve kanal geni tutma
yolunda srekli bir evrim basks vard. Sezaryen bu durumu dei
tirdi. ABD'de doumlarn %26's sezaryenle yaplyor; hatta Brezil
ya'da baz zel kliniklerde bu oran %90' buluyor. Dar doum kana
l olan daha fazla sayda kadn hayatta kalyor, bu da birka nesil
nce lm sebebi olan bir zelliin aktarlmas demek. Bunun ka
nlmaz sonucu sezaryenle doumlarn artmas , normal doumun
bir istisna haline dnmesi olacak.
Evrimin devam etmesi, remeden lenler etrafnda bir lm
dansn gerektirir. Sanayilemi dnyada halen vuku bulabilir bu mesela byk bir grip salgn biiminde. Bakl daha fazla
olanlar hayatta kalr ve genlerini aktarr. Tpk on drdnc yzyl
daki Kara lm salgn srasnda be yl iinde srf Avrupa'da tah
mini 25 milyon insan ldnde olduu gibi. Baz biliminsanlan
Ebola gibi ok bulac bir virsn insandan insana getiine inan
yor. M uhtemelen bu muazzam doal seilim sayesinde, Avrupa'da
bu tr virslere kar, dnyann dier yerlerine oranla daha ok ba
klk var.
Keza, Sahra-alt Afrika'da da nfusun neredeyse % I O'una bu
tam olan H I V virsne kar artan bir diren bekleyebiliriz. K
k bir aznla hastaln bulamad, bir dier aznlaysa virs
bulasa bile AIDS olmadklar biliniyor. B iyologlar bunlara "uyum
cu! mutasyonlar" diyor. B u insanlar soylar btn ktay kaplayana
kadar remeye devam edecekler. Ancak bu sre byk can kay
bndan sonra tamamlanacak. Afrika'daki yabani empanzeler bunu

IKI KUTUPLU MAYMUN

225

atiatm olmal : Onlarda da HIV'in yakn akrabas SIV virs bulu

nuyor ama bundan olumsuz etkilenmiyorlar.
M uhtemelen uyum salamaya devam edecek bakln dn
da, trrozde ne gibi genetik deiiklikler bekleyebileceimiz net
deil. nsanlk, deyim yerindeyse, biyolojik zirvesine ulam ola
bilir. zel dzenlenmi reme programlan yapmadan bunu amay
baaramayabiliriz (ki umanm asla byle bir ey yapmayz). nanl
maz salaklkta eyler yaparak (bir ift canl stakozu pantolonunun
iine sokarak kamaya alan ve bylece planlanmam bir vasek
ton yapan hrsz gibi) kendilerini gen havuzu dnda brakan in
sanlar anlatan The Darwin Awards (Darwin dlleri) gibi komik
kitaplar olsa da, byle bir-iki kaza insan rkn slah etmez. Zekay
la, insaniann dourduu ocuk miktan arasnda bir ba kurulma
dka, insan beyni bugnk byklnde kalacak.
Peki ya kltr? Kltrel deiimin halen yava olduu zaman
larda insan biyolojisi ona ayak uyduruyordu. Baz kltrel ve gene
tik zellikler birlikte aktanlyordu. Bu olgu "ifte miras" diye bili
nir. Mesela atalanmz sr yetitnneye baladnda laktoza kar
diren gelitinnilerdi. Her yavru memeli st sindirebilir ama bu
nun iin gereken enzim, stten kesilmeyle birlikte kesilir. nsanlar
da drt yandan sonra olur bu. Laktozu sindiremeyenler, ne zaman
taze inek st ise, ishal ve kusmadan mustarip olur. Trrozn
asl byledir ve dnyadaki ou yetikin iin durum budur. Sadece
Kuzey Avrupallar ve st rnleri bamis Afrikal gebeler gibi
sr yetitiricilerinin torunlar, stten D vitamini ve kalsiyum ala
bilirler. Koyunla inein ilk olarak evcilletirildii on bin yl nce
sinden kalma bir genetik deiikliktir bu.
Ancak gnmz kltrel gelimeleri, biyolojinin ayak uydura
mayaca kadar hzldr. Cep telefonlaryla mesaj atmann pannak
larmz uzatmas pek mmkn deildir. Onun yerine trrozn
halihazrda sahip bulunduu pannaklara gre mesaj yazma teknik
leri gelitiriyoruz. evreyi kendi karmza gre deitinnekte uz
man olduk. Bu yzden insan rknda evrimin devam edeceine inan
myorum - hele vcut ekli ya da davran etkileyecek ekilde. B i
yolojinin bizi ekillendirebilmesini salayan tek tutarna ortadan
kaldrdk, aync remeyi .
Maymunlar halen gerek hasklara maruz olduu halde may-

226

IIMIZDEKI MAYMUN

mun evriminin srp srmeyecei de net dei l . Onlarn sorunu a

r bask altnda olmalar, neredeyse hi anslar yok: Yok olmann
eiinde oyalanyorlar. Senelerce, dnyadaki geni yamur orman
alanlarn dnerek, daima bize elik edecek maymunlar olaca
fikrini korudum. Ama artk karamsarlatm. Topyekun habitat ykm
lar, byk yangnlar, kaak avclk, orman et ticareti (Afrika'daki
insanlar maymun yer) ve son zamanlarda maymun nfusunu krp
geiren Ebola virs yznden doada iki yz bin kadar empanze,
yz bin goril, yirmi bin bonobo ve bir o kadar da orangutan kald.
B u kulaa ok fazla geliyorsa bir de dmanla -insanlarla- kyasla
yn, alt milyar. Adaletsiz bir sava ve 2040 ylna gelindiinde, b
tn maymun habitatlarnn yok olaca tahmin ediliyor.
Neredeyse btn genlerimizi pay laan, bizden sadece bir para
ck farkl hayvanlar bile koruyamazsak, biz insanlar pek zavall
olacaz. Onlarn yok olmasna izin vereceksek brakalm her ey
yok olsun ve dnyadaki yegane zeki canl tr olduumuz fikri de
kendi kendini dorulayan bir kehanete dnsn. Hayatm boyun
ca tutsak maymunlar incelemi olsam da onlar doada da yeterin
ce gzlemledim ve oradaki hayatlarnn, vakarlarnn, aidiyetleri
nin, rollerinin yerinin doldurulamayacan dnyorum. Bunu
kaybetmek, ok byk bir paramz kaybetmek olacak.
Gemi evrimi aydnlatma konusunda yabani maymunlara paha
biilemez. Mesela bonobolarta empanzeterin birbirlerinden neden
bu kadar farkl olduklarn bildiimiz sylenemez. ki milyon yl
nce, onlarn dal ayrldnda ne olmutu? Asl maymun empan
zeye mi daha ok benziyordu bonoboya m? Bonobolarn u anda
empanzelere nazaran daha zengin, erkeklerle dii terin birlikte top
layclk yapmasna imkan tanyan bir habitatta yaadn biliyo
ruz. B u da, yiyecek ararken kk gruplara ayrlmak zorunda kalan
empanzelere nazaran daha byk bir toplumsal kaynamaya im
kan tanyor. Akraba olmayan diiler arasndaki "hemirelik", bili
nen bol miktarda yiyecek kayna olmasa mmkn olmazd. Bono
bolar pek ok bireyin birl ikte beslenmesine imkan tanyan devasa
meyve aalarna sahip, ayrca orman zemininde bol m iktarda bu
lunan otlar da tketiyorlar. Ayn otlar goril diyetinin de ayrlmaz
bir paras olduundan, bonobo habitatnda hi goril olmaynn
onlara, kendi alanlarnda gorillerle rekabet etmek zorunda kalan

IKI KUTUPLU MAYMUN

227

empanzelere kapal olan bir alan at syleniyor.

Bonoboyu bize balayan bir dier ilgin zellik de "daima
gen" bir primat olmas. B una " neoteni" tezi deniyor - Hallandal
bir anatomistin 1 926'da Homo sapiens'in, cinsel olgunlua ulam
bir primat fetsne benzedii iddiasndan beri trmze uygulan
yor. Stephen Jay Gould, kklk zelliklerinin korunmasn, insan
evriminin alameti farikas kabul etmiti. Bonobolar bilmiyordu.
Bonobo yetikinlei, empanze yavrularnn kk, yuvarlak kafa
tasn ve empanzelein be yandan sonra kaybettii beyaz kuyruk
tutarnlarn korur. Yetikin bonobolarn sesi, bebek empanzelerin
ki kadar tizdir ve hayat boyu oyuncu kalrlar; hatta diiterin ne y
nelik vulvas bile neotenik kabul edilir. Bizim trmzde de mev
cut bir zel liktir bu.
nsan neotenisi, plak tenimizde ve zellikle ikin kafatas
mzia dz yzmtizde kendini gsterir. nsan yetikinleri, ok k
k maymunlara benzer. Hilkatn kral geliiminin bir noktasnda
tkanm mdr? B ir tr olarak baarmzn, gen memetilerin yara
tcln ve merakn yetikinlie tamaya bal olduuna phe
yok. Homo ludens, yani oyuncu maymun ad verilmitir bize. te
ne kadar oyunlar oynarz, dans ederiz, ark syleriz, kurgud ey
ler okuyarak ya da niversitede ek dersler alarak bilgimizi artrrz.
Yreimizin gen kalmasna ok ihtiya duyarz. nsanlk, bi
yolojik evrimin devam edeceine umut balayamayacana gre
varolan mirasn gelitirmek durumundadr. Gevek bir program
mz olduundan ve evrimin genlik iksirini itiimizden, bu miras
zengin, eitli ve esnektir.

Bir Ideoloji Esintisi

Mkemmele yakn koordinasyonlar ve kendilerini btn iin feda
etmeye yatknlklaryla karnca kolonileri genelde sosyalist top
lurnlara benzetilir. kisi de ii cennetidir. Yine de bir karnca yuva
snn dzeni yannda, en talimli insan igc bile verimsiz anari
gibi grnr. nsanlar iten sonra eve gider, ier, dedikodu yapar,
miskinlenirler - kendine saygs olan bir karncann asla yapmaya
ca eyler. Komnist rej imierin kapsaml indoktrinasyon gayretle
rine ramen insanlar, kendilerini toplumun iyilii iin silmeyi red-

228

IIMI ZDEKI MAYMUN

deder. Ortak kariara kar duyarlyzdr ama bireysel karlar

mzdan vazgeecek kadar deil. Komnizm, insan doasndan ko
puk bir iktisadi tevik yaps yznden kaybetmitir. Maalesef, mu
azzam aclarn ve lmlerin ardndan.
N azi Almanyas ok daha farkl bir ideolojik felaketti. Orada da
kolektif (das Volk) bireyden stnd, ama onlar toplum mhendis
lii yerine, gnah keisi ilan etmeyi ve genetik maniplasyonu ter
cih etmilerdi. nsanlar "stn" ve "aa" olarak ikiye blnmt;
stnlerin, aalar tarafndan kirletilmekten korunmas gerekiyor
du. Nazilerin dehet verici tbbi dilinde, salkl bir Volk iin kan
serli hcrelerin ayklanmas lazmd. Bu fikir yle bir biimde en
ar noktasna tand ki Bat toplumlarnda biyoloji kt bir hret
kazand.
Bunun altndaki semeci ideolojinin sadece bu zaman ve me
kanla snrl olduunu dnmeyin. Yirminci yzyln balarnda,
rk slah hareketi -"daha zinde soylardan retmek suretiyle" insan
l iyiletirme- hem ABD hem de B yk Britanya'da ok revatay
d. Platon'un Devlet'i zerine temellendirilmi fkirlerle, sulularn
idi edilmesi kabul gryordu. Sosyal Darvincilik -braknz yap
snlar ekonomisinde, gllerin zayflar devre d brakaca ve
bunun sonucunda nfusun slah olaca fikri- halen siyasi gndem
lere ilham vermektedir. Bu gr uyarnca, doal dzeni bozma
mak iin fakiriere yardm edilmemelidir.
S iyasi ideoloji ve biyoloji pek yakksz yatak arkadalardr ve
ou biyolog ayn odada yatmay tercih eder. Bu konuda baarsz
almamzn sebebi "doa" ve "doal" kelimelerinin inanlmaz cazi
besidir. Kulaa yle ikna edici gelirler ki her ideoloji onlar kucak
lamak ister. Bu da, davran ve toplum hakknda yazan biyiloglann,
siyasi girdaba ekilme riski olduu anlamna gelir. Maymunlarda
adalet zerine yazdmz makaleden sonra bizim de bamza gel
di bu. Komusuna zm verildii anda bir maymunun salatal
reddettiini ispat ettikten sonra, gazeteler bulgularmz daha eit
liki bir toplum ars yapmak iin kullandlar. " Maymunlar ada
letsiz muameleden nefret ediyorsa biz neden etmeyelim?" diye so
ruyordu bir ke yazar. Bu yaz ilgin tepkileri tetikledi; bizi ko
mnistlikle sulayan e-postalar gibi. Yazar, grne gre adaletle
pek ii olmayan kapitalizmi yerneye altmz hissetmiti. An-

IKI KUTUPLU MAYMUN

229

cak gznden kaan, bizim maymunlarn tepkilerinin, serbest piya

sayla paralel oluuydu. Kendi aldn eyi bakasnn aldyla k
yaslamaktan ve fyat farklysa ikayet etmekten daha kapitalist ne
olabilir?
1 879'da Amerikal iktisat Francis Walker, bu meslek erbab
nn "gerek insanlar arasnda neden kt tanndn" aklamaya
almt. nsan davrannn neden iktisat teorisiyle rtmediini
anlayamamakla sulant onlar. Her zaman iktisatlarn bizden
bekledii ekilde hareket etmeyiz, bunun sebebi de iktisatlarn
sandndan daha az bencil ve rasyonel olmamzdr. i ktisat lar, in
san doasnn karton bir maketine artlanr ve bunun doruluuna
o kadar inanrlar ki zamanla kendi davranlar ona benzerneye ba
lar. Psikoloji testleri, iktisat son snfta okuyan rencilerin, ortala
ma niversite rencilerine gre daha bencil olduunu ortaya
karmtr. Her derste kapitalist zkar modeline maruz kalan
rencilerin, en batak i prososyal eilimleri de lp gidiyor anlalan.
Bakalarna gvenmeyi brakyorlar ve bunun karlnda bakala
r da onlara gvenmez oluyor. Kt tannmalar da buradan geliyor.
Sosyal memeliler, aksine, gven, sadakat ve dayanma nedir bi
lir. Ta'i Milli Park'ndaki empanzeler gibi, anssziar geride brak
mazlar. Dahas olas karclarla ba etme yntemleri vardr, kendi
leriyle ibirlii yapmayanlarla ibirlii yapmamak gibi. Karlkl
lk, pek ok iktisatnn imkansz bulduu bir destek sistemini ina
etmelerine imkan salar. Yakn akrabalarmzn grup hayatnda, hem
kapitalizmin rekabeti ruhunu hem de ok iyi gelimi bir cemaat
ruhunu grrnek zor deildir. Bu yzden de bize en uygun siyasi sis
temin bu ikisini dengelernesi gerekir. Karnca almadmzdan saf
sosyalizm bize uymaz. Bireysel hrslar boulduunda neler olduu
nu yakn tarih bize gstermitir. Ama Berlin Duvar'nn yklmas ,
serbest piyasann zaferi olarak kutlansa da saf kapitalizmin, sosya
lizmden daha baarl olacann garantisi yoktur.
Geri bu tr bir hkmet hibir yerde yoktur. ABD'de bile piya
say dizginleyen kontrol sistemleri, dengeler, sendikalar ve tevik
ler vardr. Ancak dnyann geri kalanyla kyaslandnda ABD, bir
dizginsiz rekabet deneyidir. B u deney onu medeniyet tarihinin en
zengin milleti yapmtr. Geri milletin salnn, refahnn epey
gerisinde kalmas artcdr.

230

IIMIZDEKI MAYMUN

Eskiden dnyann en salkl ve uzun insanlar ABD'de yaard

ama imdi mr ve boy uzunluunda, sanayilemi mil letierin alt
sralarnda yer alyor. Erken gebelik ve bebek lmlerindeyse st
sralarda. Neredeyse btn milletler on ylda bir ortalama boylarn
iki buuk santim kadar artrdklar halde ABD'de 1 970'ten beri bir
deiim yok. Bunun sonucunda, Kuzey Avrupallar u anda Ameri
kallardan ortalama yedi-sekiz santim daha uzun. Nfusun, bu ista
tistikleri etkileyemeyecek kadar kk bir blmn oluturan ye
ni gmenlerle de aklanabilecek bir ey deil bu. Hayat ortalama
s konusunda da ABD dnyann geri kalanna gre geride. Bu nem
li salk indeksinde, Amerikallar artk ilk yirmi ye bile giremiyor.
Bunu nasl aklamal? lk akla gelen sulu, salk hizmetlerinin
zelletirilmesi ve milyonlarca insann sigortasz kalmas. Ama so
run bundan daha derin olabilir. Dnya apnda, sosyoekonomik du
rumla salk arasndaki balantya dair veri toplayan Sritanyal ik
tisat Richard Wilkinson, eitsizlii suluyor. Devasa alt snfyla,
ABD'deki gelir uurumu, nc dnya lkelerini andryor. Ameri
kallarn en tepedeki % I 'lik blm, en dipteki %40'1k blmn
den daha fazla gelir elde ediyor. Avrupa ve Japonya'yla kyaslandi
nda ok byk bir uurum bu. Wilkinson, byk gelir farkllkla
nnn, sosyal dokuyu andrdn iddia ediyor. Hn duygusuna ve
gven eksikliine sebep oluyorlar; bu da hem zenginde hem yok
sulda gerginlik yaratyor. Hi kimse byle bir sistem iinde kendini
rahat hissetmiyor. Bunun sonucunda dnyann en zengin milleti ,
salk asndan en kt sicillerden birine sahip.
Bir siyasi sistem hakknda ne dnrsek dnelim, yurttala
rnn fiziksel refahn temin edemiyorsa bir sorunu var demektir. Ya
ni tpk komnizmin, ideolojiyle insan davran arasndaki uyum
suzluk yznden kmesi gibi , su katlmam kapitalizm de, belli
bir aznln maddi refahn korurken geri kalanlar grmezden gel
dii iin srdrlemez olabilir. Hayat katlanlr klan temel daya
nmay inkar eder. Bunu yapmakla, evrimin uzun tarihindeki eit
liki lie kar kar ki o eitlikilik, doamzdaki ibirlii zelliiy
le i lintilidir. Primat deneyleri, kazanmlarn btn katlmclar ara
snda paylalmamas halinde ibirliinin nasl ortadan kalkln
gstermitir; insan davran da muhtemelen ayn ilkeyi takip eder.
Hlasa, doa kitab hem liberalleri hem muhafazakarlar, hem

IKI KUTUPLU MAYMUN

231

hepimizin ayn gemide olduuna inananlan hem zkarn kolla

maya ba koyanlar memnun edecek sayfalara sahiptir. Margaret
Thatcher, sadece bir yanlsamadan ibaret olduunu syleyerek top
lumu elinin tersiyle ittiinde, hayli sosyal primatlar olan bizi tarif
etmiyordu. On dokuzuncu yzyl Rus prensi Petr Kropotkin, hayat
mcadelesinin ancak daha fazla ibirliine yol aabileceini sy
lerken, serbest rekabete ve onun uyarc etkilerine gzn kapam
t. Asl etin mesele, bu ikisi arasnda doru dengeyi bulmak.
Toplumlarmz, atalarmzn kk lekli cemaatlerini olabil
diince taklit ettiklerinde, muhtemelen daha iyi ileyeceklerdir.
Gittiimiz her yerde yabanctarla burun buruna geldiimiz, karan
lk sokaklarda onlar tarafndan tehdit edildiimiz, otobste yanlar
na oturduumuz, trafikte hareket ektiimiz milyonluk ehirlerde
yaamak zere evrimlemediimiz kesin. Birbirine bal cemaat
lerde yaayan bonobolar gibi bizim atalarmz da tandklar ve her
gn karlatklar insanlarla evriliydi. Toplumlarmzn bu haliyle
de dzenli, retken ve grece emniyetli olmas kayda deer. Ama
ehir planlamac lar, herkesin her ocuun adn ve adresini bildii
eski hayat tarzna daha yakn planlar yapabilir, yapmaldr da.
"Sosyal kapital" terimi toplum gvenliine ve ngrlebilir bir
ortam ile youn bir sosyal an verdii emniyet hissine iaret eder.
Chicago, New York, Londra ve Paris gibi ehirlerdeki eski mahal
leler bylesi bir sosyal kapital retir ama sadece insaniann yaaya
ca, alaca, alveri edecei ve okula gidecei ekilde tasar
landklar iin. Bu ekilde insanlar birbirini tanmaya ve belli de
erleri paylamaya balar. Akamieyin evine dnen gen bir kadn,
emniyetli sokaklara nem veren yle ok mahalle sakiniyle evrili
olacaktr ki korunduunu hissedecektir. Dile getirilmeyen bir kom
u kollamasyla evrili olacaktr. i nsani ihtiyalar karlayan yerle
rin aynimas ynndeki modem trend bu gelenei bozar, bizi beli
bir yerde yaamaya, baka bir yerde alveri etmeye, baka bir yer
de almaya zorlar. Cemaat kurmak asndan bir felakettir, btn
bu insanlar oradan oraya tamak iin harcanan benzin, zaman
kayb ve gerginlik de cabas.
Edward Wilson'n deyimiyle, biyoloji bize "tasmay takmtr"
ve her kim isek, ancak onun yaknlarnda dolamamza izin verir.
Hayatmz istediimiz ekilde dzenieyebiliriz ama ne kadar iyi

232

IIMIZDEKI MAYMUN

yaayacamz, o hayatn insan temayllerine ne kadar uyumlu ol

duuna baldr.
I 990'Iarda, srail'deki bir kibbutza gittiimde, gen bir iftle
be ay ierken ok canl bir rneine rastlamtm bunun. kisi de
yaknlardaki bir kibbutzda, ocuklarn kooperatifte baka ocuklar
la birlikte bymesi iin ailelerinden aynid zamanlarda yeti
milerdi. Bu uygulamann artk brakldn, ocuklarn okuldan
sonra, geceleri aileleriyle kalmasna izin verildiini anlattlar bana.
Bu deiikliin herkesi rahatlattn nk kk ocuklarn insa
nn yannda olmasnn "iyi geldiini" sylediler.
E tabii ! Kibbutz, tasmann snrlarn hissetmiti. B iz insanlarn
neyi yapp neyi yapamayacana dair kehanetlerde bulunmaktan
ekinirim ama anne-ocuk ba, memeli biyolojisinin en derinine
nfuz ettii iin adeta kutsaldr. Nasl bir toplum ina edeceimize
ve dnya apnda insan haklarn nasl tesis edeceimize karar ve
rirken biz de benzer snrlarla karlarz. Milyonlarca yl kk
cemaatlerde yaayarak ekillenmi bir insan psikolojisine mahkfi
muz, bu yzden de etrafmzdaki dnyay, bu psikolojinin tanyabi
lecei bir biimde ekillendirme ihtiyac duyuyoruz. Dier ktalar
daki insanlar kendi paramz olarak grmeyi baarabilirsek, onlar
kendi yaknlk ve empati muhitimize ekebilirsek, doamza kar
kmak yerine onun zerine bir eyler katyor oluruz.
2004'te, srail Adalet Bakan dmana sempati duyarak byk
tepki almt. Yosef Lapid, srail ordusunun, M sr snrndaki bin
lerce Filistinlinin evini ykma planlarn sorgulamt. Akam ha
berlerinde grdkleri ona dokunmutu. "Evinin ykntlar arasnda
emekleyerek, yer karolar altnda ilalarn arayan yal kadn tele
vizyonda grdmde 'Benim ninem olsa ne derdim?' diye dn
dm." Lapid'in ninesi Holokost kurbanyd. Milletinin ahinleri bu
hisleri duymaktan memnun kalmamiard elbette ve bu hislere me
safe kazanmak iin ellerinden geleni yapmlard. Bu olay, basit bir
hissin, birinin "kendi grubum" tanmn nasl geniletebileceini
gsteriyor. Lapid aniden, Filistiniiierin de kendi endie alannda ol
duunu fark etmiti. Empati, insan repertuarnda bizi yabanc d
manl lanetinden kurtarabilecek tek silahtr.
Ancak empati knlgandr. Yakn akrabalarmzda, kendi cema
atleri iindeki olaylarla, mesela bir yavrunun mkl durumda kal-

IKI KUTUPLU MAYMUN

233

masyla devreye girer, ama darlkllarn, baka tr mensuplarnn,

mesela avn karsnda devreden kar. Bir empanzenin, beynini
yemek iin bir maymunun kafatasn aaca vura vura krmas, may
mun empatisinin pek de matah bir ey olmadn gsterir. Bonobo
lar o kadar gaddar deildir ama onlarda da empatinin ifade edilme
den nce pek ok fltreden gemesi gerekir. Genelde filtreler empa
tiye engel olur nk hibir maymun, yaayan btn canllar iin
srekli merhamet duymay kaldramaz. Ayn ey insanlar iin de ge
erlidir. Evrimsel tasarmmz, darlkllarla zdelememizi zor
latrr. Dmanlarmzdan nefret edecek, tanmadmz insanlarn
ihtiyalarn grmezden gelecek, bize benzemeyenlere gvenme
yecek ekilde tasarlanmz. Kendi cemaatlerimiz iinde ibirliine
ok nem versek de yabanclar karsnda adeta baka bir hayvana
dnyoruz.
Winston Churchill, cesur bir sava-siyaseti olarak nam sal
madan ok nce, bylesi tavrlar yle zetlemiti, " nsan rknn
h ikayesi Savatr. Ksa ve istikrarsz aralar hari, dnyada asla ba
r olmamtr; tarih balamadan nce de lmcl mcadeleler yay
gn ve sonsuzdu." Bunun byk bir abart olduunu grdk. Kimse
sava potansiyelimizi inkar etmiyor ama Churchill'in yanl eye
ara dedii kesin. Gnmz avc toplayc gruplar, ounlukla ba
r iinde birlikte yayorlar. Geni bo alaniann ve grece daha az
rekabetin olduu bir dnemde yaam atalarmz iin daha da ge
erliydi bu muhtemelen. Gruplar arasndaki uzun uyum dnemleri,
ksa atma aralanyla kesilmi olmal.
Koullar deimi -barn korunmas o zamana gre zorla
m- olsa da, ortak faydaya dayal grup ii i likilere imkan veren
zihniyete geri dnmek, sava yanmz vurgulamaktan daha az
zorlama gerektiriyor olabilir. Neticede, dier gruplarla yaptmz
savalar kadar, iyi geinmemizin de uzun bir tarihi var. imizde,
hem gruplararas dosta i likileri dlayan empanze taraf, hem de
snrn tesinde cinsel kaynama ve tmara izin veren bonobo tara
f var.

234

IIMIZDEKI MAYMUN

Iimizdeki Hangi Maymun?

Bir rportajda, Helena Bonham Carter'a Maymunlar Gezegeni'nde

ki Ari rolne nasl hazrland sorulduunda, sadece iindeki may
munla temasa getiini sylemi. O ve dier oyuncular, maymun
durularn ve hareketlerini renmek iin maymun akademisi de
nen bir yere gitmiler, ama ufak tefek Bonham Carter bir empan
zeyi oynam olsa da bence onun kendi iinde bulduu ey duyarl
bir bonoboydu.
Bu iki maymun tr arasndaki tezat, bana psikologlarn H ve
HA kiilikler arasnda yapt ayrm hatrlatr. H "hiyerari-oal
tc"nn ksaltmas, kanuna ve dzene, herkesi yerinde tutmak iin
sertlik kullanlmas gerektiine inanan kiilikler iin kullanlyor.
te taraftan HA "hiyerari-azaltc"nn ksaltnas ve oyun alannda
eitlii tesis etmeye alan kiilik manasma geliyor. Asl sorun
hangi eilimin daha arzutanr olduu deil nk ancak ikisi bir a
rada olduunda bildiimiz ekliyle insan toplumunu yaratyorlar.
Toplumlarmz bu iki tipi dengeliyor; ya ceza mahkemeleri gibi da
ha H kurumlar ya da sivil hak hareketleri ve fakiriere yardm ku
rulular gibi daha HA kurumlar tesis ediyorlar.
Herkes bu tiplerden ya birine ya dierine ei limli, hatta btn
bir tr bile byle snflandrabiliriz, empanzeler daha H, bono
bolar daha HA. Acaba biz bu iki maymunun melezi gibi mi davra
nyoruz? Gerek melezierin davran hakknda fazla bir ey bilmi
yoruz ama biyolojik olarak mmkn ve byle melezler mevcut.
Kendine saygs olan hibir hayvanat bahesi, soyu tehlikede olan
iki primat apraz retmez ama gsterilerinde tuhaf sesli maymun
lar kullanan kk bir gezici Fransz sirki varm. Bu maymunla
rn empanze olduu dnlyorrlu ama uzman bir kulak iin ba
rlar bonobolar kadar tizdi. Sonradan anlald ki, sirk uzun za
man nce farkna varmadan Congo adnda bir erkek bonobo edin
mi. Hayvan terbiyecisi ok gemeden erkein doymak bilmez cin
sel drtsnn farkna varm ve iyi bir gsteri sunduunda, sirkin
hepsi empanze olan dii maymunlaryla cinsel ilikide bulunmas
na izin vererek bunu smrm. Bunun sonucunda ortaya kan
melezler -belki "bonanze" ya da "empobo" denebilir- ok daha

IKI KUTUPLU MAYMUN

235

kolay dik yryor ve uysallklar, duyarll klaryla herkesi art

yorlarm.
Belki de bu melezlerle ok ey paylayoruz. imizde bir deil
iki maymun barndrmak gibi bir ansmz var; kendimize dair, son
yirmi be yldr biyolojinin bize sunduu imgeden ok daha karma
n ina etmemize imkan salyorlar. Tmyle bencil ve kt ol
duumuz, ahlakmzn bir yanlsama olduu gr, deitirilmeye
muhta. Benim de savunduum gibi temelde maymunsak ya da en
azndan, her biyoloun savunduu gibi maymun soyundan gelmi
sek, en bayasndan en asiline bir eilimler btnyle douyoruz.
Ahlakmz, hayal gcmzn bir rn olmak yle dursun, reka
beti ve saldrgan tarafmz ekillendirmi olan ayn seme sreci
nin bir rn.
Darvinci baka gcn veren ey, baarsz genotiplerin elen
nesi yoluyla byle bir mahlukun ortaya km olabilecei iddias
dr. Bu sreci , rnleriyle kartrmaktan -Beethoven hatasndan
uzak durabilirsek dnya zerinde yrm, en i atmal hayvan
grrz. Hem evresini hem de kendi trn inanlmaz bir biimde
yok edebilen, yine de engin bir empati sahibi ve imdiye kadar hi
grlmemi lde sevmeyi bilen bir hayvan. B u hayvan btn di
erlerine baskn kmsa, aynaya drste bakmas ve hem kar
snda duran can dmann, hem de daha iyi bir dnya ina etmek
iin yardma hazr ba mttefikini tanmas ok nemlidir.

Kaynaka

1.

Ailedeki Maymunlar

Ardrey, R. ( 1 96 1 ) African Genesis: A Personal lnvestigation into the Animal Ori

gins and Nature of Man, New York: Simon & Schuster.
Baron-Cohen, S. (2003) The Essential Dijference: The Truth About the Ma/e and
Female Brain, New York: Basic Books.
Cartmill, M. ( 1 993) A View to a Death in the Morning: Hunting and Nature Thro
ugh History, Cambridge, MA: Havard University Press.
Cohen, S., Doyle, W. J., Skoner, D. P., Rabin, B. S. ve Gwaltney, J. M. ( 1 997)
"Social Ties and Susceptibility to the Common Cold", Journal of the Ameri
can Medical Association 277: 1 940- 1 944.
Coolidge, H. J. ( 1 933) "Pan Paniscus: Pygmy Chimpanzee from South of the
Congo Ri ver", American Journal of Physical Anthropology 1 8: 1 -57.
-- ( 1 984) "Historical Remarks Bearing on the Discovery of Pan Paniscus",
The Pygmy Chimpanzee iinde, Susman, R. L. (haz.), s. ix-xiii. New York:
Plenum.
Darwin, C. ( 1 967 1 859)) On the Origin of Species by Means of Natural Se/ect
ion or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. Londra:
John Murray: Trkesi: Tr/erin Kkeni, ev. ner nalan, Ankara: Sol,
1 996.
-- ( 1 98 1 1 87 1 )) The Descent of Man, and Seleetion in Re/ation to Sex. Prin
ceton, NJ: Princeton University Press; Trkesi : nsann Treyii, ev. ner
nalan, Ankara: Sol, 2002.
Dawkins, R. ( 1 976) The Selfish Gene, Oxford: Oxford University Press; Trke
si: Gen Bencildir, ev. Asuman Mftolu, Ankara: TBTAK, 2004.
de Waal, F. B. M. ( 1 980) "Aap Geeft Aapje de Aes", De Levende Natuur 82(2):
45-53.
-- ( 1 996) Good Naured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Ot
her Animals, Cambridge, MA: Havard University Press.
-- ( 1 997) Bonobo: The ForgOlten Ape, Frans Laning'in fotoraflanyla. Ber
keley, CA: University of Califomia Press.
Ghiselin, M. ( 1 974) The Economy of Nature and the Evolution of Sex, Berkeley,
CA : University of Cal ifomia Press.
Goodall, J. ( l 979) "Life and Death at Gombe" , National Geographic 1 55(5):
592-62 1 .
-- ( 1 986) The Chimpanzees of Gombe: Pallerns of Behaviour, Cambridge,
MA: Harvard Un iversity Press.

238

I I MIZDEKI MAYMUN

( 1 999) Reamn for Hope. New York: Wamer; Trkesi: Umudun Kayna,
ev. Grol Koca, stanbul : Galata, oo3.
Greene, J. ve Hajdt, J. coo) " How (and Where) Does Moral Judgement Work?"
Trends in Cognitive Sciences 1 6: S 1 7-3.
Hoffman, M . L. ( 1 978) "Sex Differences in Empathy and Related Behaviours",
Psychological Bul/etin 84: 7 1 -.
Kano, T. ( 99) The Last Ape: Pygmy Chimpanzee Behaviour and Ecology, Stan
ford, CA: Stanford University Press.
Koher, W. ( 959 9S)) Mentality ofApes, . basm, New York: Vintage.
Menzel, C. R. ( 999) "Unprompted Recall and Reporting of Hidden Objects by
a Chimpanzee (Pan Troglodytes) After Extended Delays", Journal of Com
parative Pcycho/ogy 1 3: 46-34.
Montagu, A., (haz., 968) Man and Aggression, Londra: Oxford University Press.
Morris, D. ( 1 967) The Naked Ape, New York: McGraw-Hill; Trkesi: plak
Maymun, ev. N uran Yavuz, stanbul: nklap, 1 990.
Nakamichi, M. ( 1 998) "Stick Throwing by Gorillas at the San Diego Wild Ani
mal Park", Fo/ia primatologica 69: 9 1 -9S.
Nesse, R . M. coo ) "Natural Selection and the Capacity for Subjective Commit
ment." Evolution and the Capacity for Commitment iinde, Nesse, R. M.
(haz.), s. 1 -44. New York : Russell Sage.
Nishida, T. ( 968) "The Social Group of Wild Chimpanzees in the Mahali Moun
tains", Primares 9: 1 67-4.
Parr, L. A . ve de Waal, F. B . M. ( 999) "Visual Kin Recognition in Chimpanze
es", Nature 399: 647-8.
Paterson, T. ( 1 979) "The Behaviour of a Group of Captive Pygmy Chimpanzees
(Pan Paniscus)", Primares o: 341 -54.
Ridley, M. ( 1 996) The Origins of Virtue, Londra: Viking.
(OO) The Cooperative Gene, New York: Free Press.
Schwab, K. (4 ubat 003) "Capitalism Must Devetop More of a Conscience" ,
Newsweek.
Smith, A. ( 1 937 1 759]) A Theory of Moral Sentiments, New York: Modem Lib
rary.
Sober, E. ve Wilson, D. S. ( 1 998) Unto Others: The Evolution and Psychology of
Unselfish Behaviour, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Taylor, S. (OO) The Tending lnstinct, New York: Times Books.
Tratz, E. P., and Heck, H . ( 1 954) " Der Afrikanische Anthropoide 'Bonobo,' eine
Neue Menschenaffengatung. " Saugetierkundliche Mitteilungen : 97- 1 0 1 .
Wildman, D . E., Uddin, M., Liu, G., Grossman, L . I . ve Goodman, M . (003)
"lmplications of Natural Selection in Shaping 99.4% Nonsyncymous DNA
ldentity Between Humans and Chimpanzees: Enlarging Genus Homo", Pro
ceedings of the National Academy of Sciences 1 00: 7 1 8 1 -88.
Williams, G. C. ( 988) Reply to comments on "Huxley's Evolution and Ethics in
Sociobiological Perspective", Zygon 3: 437-8.
Wilson, E. O. ( 1 978) On Human Nature, Cambridge, MA: Harvard University
Press.
Wrangham, R. W., and Peterson, D. ( 1 996) Demonic Males: Apes and the E volu
tion ofMa/e Aggression, Boston: Houghton Mifflin.
--

--

KAYNAKA

239

Wright, R. { 1 994) The Moral Animal: The New Science of Evoluionary Psycho
logy, New York: Pantheon.
Yerkes, R. M. ( 1 925) Almost Human, New York: Century.
Zihlman, A. L. ( 1 984) "Body Build and Tissue Composition in Pan Pansicus and
Pan Troglodytes. w ith Compaisons to Other Hominoids" , The Pygmy Chim
panzee iinde, Susman, R. L. (haz.), s. 1 79-200. New York: Plenum.
Zihlman, A. L., Cronin, J. E., Cramer, D. L. ve Sanich, V. M. ( 1 978) "Pygmy Chim
panzee as a Possible Prototype for the Common Ancestor of Humans, Chim
panzees, and Gorillas", Nature 275: 744-6.

2. Iktidar
Adang, O. ( 1 999) De Maclitigate Chimpansee van Neder/and: Leven en Dood in
een Mensapengemeenschap, Amsterdam: Nieuwezijds.
Boehm, C. ( 1 993) "Egalitaian Behaviour and Reverse Dominance Hierarchy",
Current Anthropology 34: 227-54.
( 1 994) "Pacifying Interventions at Arnhem Zoo and Gombe", Chimpanzee
Cultures iinde, Wrangham, R. W., McGrew, W. C., de Waal, F. B. M. ve
Heltne, P. (haz.), s. 2 1 -26, Cambridge, MA: Harvard University Press.
( 1 999) Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behaviour,
Cambridge, MA: Harvard University Press.
de Waal , F. B. M. ( 984) "Sex-Differences in the Formation of Coalitions Among
Chimpanzees", Ethology & Sociobiology 5: 239-55.
(1 994) 'The Chimpanzee's Adaptive Potential: A Comparison of Social Life
Under Captive and Wild Conditions", Chimpanzee Cultures, Wrangham,
R. W., McGrew, W. C., de Waal , F. B. M. ve Heitne, P. {haz.), s. 243-60, Cam
bridge, MA: Harvard University Press.
( 1 997) Bonobo: The Forgotten Ape, Frans Laning'in fotoraflaryla, Ber
keley, CA: University of Califomia Press.
-- ( 1 998 [ 1 982]) Chimpanzee Politics: Power and Sex Among Apes, gzden
geirilmi bask, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.
de Waal, F. B. M. ve L. M. Luttrell, ( 1 988) " Mechanisms of Social Reciprocity in
Three Primate Species: Symmetrical Relationship Characteristics or Cogni
tion?" Ethology & Sociobiology 9: 1 O 1 - 1 8.
{ 1989) "Toward a Comparative Socioecology of the Genus Macaca: Diffe
rent Dominance Styles in Rhesus and Stumptail Monkeys." American Jour
nal of Primatology 1 9 : 83- 1 09.
Doran, D. M., Jungers, W. L., Sugiyama, Y., Fleagle, J. G. ve Heesy, C. P. {2002)
"Multivariate and Phylogenetic Approaches to Understanding Chimpanzee
and Bonubo Behavioural Diversity" , Behavioural Diversity in Chimpanzee.1
and Bonobos iinde, Bocsch, C., Hohmann, G. ve Marchant, L. F. (haz.), s.
14-34, Cambridge: Cambridge University Press.
Dowd, M. { 1 O Nisan 2002) "The Baby Bust", The New York Times.
Furuichi, T. { 1 989) "Social Interactions and the Life H istory of Female Pan Pa
n ise us in Wamba, Zaire" /nternational Journal of Primatology 1 0 : 1 73-97.
{ 1 992) "Dominance Status of Wild Bonobos at Wamba, Zaire", XIVth
--

--

--

--

--

--

240

IIMIZDEKI MAYMUN

Congress of the International Primatological Society, Strasbourg, France.

( 1 997) "Agonistic Interactions and Matrifocal Dominance Rank of Wild
Bonobos at Wamba", International Journal of Primatology 1 8: 855-75.
Gamson, W. ( 1 96 1 ) "A Theory of Coalition Formation", American Soc;iological
Review 26: 373-82.
Goodall, J. ( 1 992) "Unusual Violence in the Overthrow of an Alpha Male Chim
panzee at Gombe", Topics in Primato/ogy, cilt 1, Human Origins iinde, Nis
hida, T., McGrew, W. C., Marler, P. , Pickford, M. ve de Waal, F. B. M. (haz.),
s. 1 3 1 -42. University of Tokyo Press, Tokyo.
Grady, M. F. ve McGuire, M. T. ( 1 999) "The Nature of Constitutions." Journal of
Bioeconomics 1 : 227-40.
Gregory, S. W. ve Webster, S. ( 1 996) "A Nonverbal Signal in Voices of Interview
Partners Effectively Predicts Communication Accommodation and Social
Status Perceptions", Journal of Personality and Social Psychology 70: 1 23 1 40.
Gregory, S. W. ve Gallagher, T. J. (2002) "Spectral Analysis of Candidates' Non
verbal Vocal Communication: Predicting U. S. Presidential Election Outco
mes", Social Psycho/ogy Quarterly 65: 298-308.
Hobbes, T. ( 1 99 1 [ 1 65 1 )) Leviathan, Cambridge: Cambridge University Press;
Trkesi: Leviathan, ev. Semih Lim, i stanbul: YKY, 2007.
Hohmann, G. ve Fruth, B. ( 1 996) "Food Sharing and Status in Unprovisioned Bo
nobos", Food and the Status Quest iinde, Wiessner, P. ve Schiefenhovel, W.
(haz.), s. 47-67. Providence, RJ: Berghahn .
Kano, T. ( 1 996) " M ale Rank Order and Copulation Rate in a U nit-Group o f Bo
nobos at Wamba, Zaire", Great Ape Societies iinde, McGrew, W. C., Marc
hant, L. F. ve Nishida, T. (haz.), s. 1 35-45. Cambridge: Cambridge Univer
sity Press.
Kano, T. ( 1 998) Comments on C. B. Stanford, Current Anthropology 39: 4 1 0- 1 1 .
Kawanaka, K. ( 1 984) "Association, Ranging, and the Social Unit in Chimpanze
es of the Mahale Mountains, Tanzania", International Journal of Primato
logy 5: 4 1 1 -34.
Konner, M. (2002) "Some Obstacles to Alruism", Altruistic Love: Science, Phi
losophy, and Relifiion in Dialogue, Post, S. G. ve di. (haz.), s. 1 92-2 1 1 , Ox
ford: Oxford University Press.
Lee, P. C. ( 1 997) "The Meanings of Weaning: Growth, Lactation and Life His
tory", Evolutionary Anthropology 5 : 87-96.
Lee, R. B. ( 1 979) The !Kun11 San: Men, Women, and Work in a Foraging Society,
Cambridge: Cambridge University Press.
Mulder, M. ( 1 979) Omgaan me/ Macht, Amsterdam: Elsevier.
Nishida;T. ( 1 983) "Alpha Status and Agonistic Alliances in Wild Chimpanzees",
Primates 24: 3 1 8-36.
Nishida, T. ve Hosaka, K. ( 1 996) "Coalition Strategies Among Adult Male Chim
panzees of the Mahale Mountains, Tanzania", Great Ape Societies, McGrew,
W. C., Marchan, L. F. ve Nishida, T. (haz.), s. 1 1 4-34. Cambridge: Cambrid
ge University Press.
Parish, A. R. ( 1 993) "Sex and Food Control in the 'Uncommon Chimpanzee':
How Bonobo Females Overcome a Phylogenetic Legacy of Male Dominan--

KAYNAKA

241

ce", Ethology & Sociobiology 1 5 : 1 57-79.

Parish, A. R. ve de Waal, F. B . M. (2000) "The Other 'Closest Living Relative':
How Bonobos Challenge Traditional Assumptions About Males, Dominan
ce, Intra-and Inter-Sexual lnteractions, and Hominid Evolution", Evo/uti
onary Perspectives on Human Reproductive Behaviour, LeCroy, D. ve Mol
ler, P. (haz.), s. 97- 1 03, Annals of the New York Academy of Sciences 907.
Riss, D. ve Goodall, J. ( 1 977) ''The Recent Rise to the Alpha-Rank in a Popula
tion of Free-Ranging Chimpanzees", Folia primatologica 27: 1 34-5 1 .
Roy, R . ve Benenson, J . F. (2002) "Sex and Contextual Effects on Children's Use
of lnterference Competition", Developmental Psychology 38: 306- 1 2.
Sacks, O. ( 1 985) The Man who Mistook His Wife for a Hat, Londra: Picador;
Trkesi: Kansn apka Sanan Adam, ev. idem alkl, stanbul: YKY,
2007.
Sapolsky, R. M. ( 1 994) Why Zebras Don't Ger U/cers, New York: Freeman.
Schama, S. ( 1 987) The Embarrassment of Riches: An lnterpretation of Dutch
Culture in the Golden Age, New York: Knopf.
Schjelderup-Ebbe, T. ( 1 922) "Beirrage zur Sozialpsychologie des Haushuhns" ,
Zeitschriftfr Psychologie 88: 225-52.
Sherif, M. ( 1966) In Common Predicament: Social Psychology of lntergroup
Conf/ict and Cooperation, Boston: Houghton Mifflin.
Stanford, C. B . ( 1 998) "The Social Behaviour of Chimpanzees and Bonobos",
Current Anthropo/ogy 39: 399-407.
Strier, K. B. ( 1 992) ''Causes and Consequences of Nonaggression in the Woolly
Spider Monkey, or Muriqui", Aggression and Peacefulness in Huans ard Ot
her Primares iinde, Silverberg, J. ve Gray, J. P. (haz.), s. 1 00- 1 6, New York:
Oxford University Press.
Thierry, B. ( 1 986) "A Comparative Study of Aggression and Response to Aggres
sion in Three Species of Macaque", Primare Ontogeny, Cognition and Soci
al Behaviour iinde, Else. J. G. ve Lee, P. C. (haz.), s. 307- 1 3 , Cambridge:
Cambridge University Press.
van Elsacker, L., Yervaecke, H. ve Yerheyen, R. F. ( 1 995) "A Review of Terrni
nology on Aggregation Parrems in Bonobos", /nternational Journal of Pri
matology 1 6: 37-52.
Yervaecke, H., de Yries, H . ve van Elsacker, L. (2000) "Dominance and its Beha
vioural Measures in a Captive Group of Bonobos", lmernatioral Journal of
Primatology 2 1 : 47-68.
Wiessner, P. ( 1 996) "Leveling the Hunter: Constraints on the Status Quest in Fo
raging Societies", Food and the Status Quest iinde, Wiessner, P. ve Schi
efenhvel, W. (haz.), s. 1 7 1 -9 1 , Providence, RI: Berghahn.
Woodward, R. ve Bemstein, C. ( 1 976) The Fina/ Days, New York: Simon &
Schuster.
Zinnes, D. A. ( 1 967) "An Analytical Study of the Balance of Power Theories",
Journal of Peace Research 4: 270-88.

242

IIMIZDEKI MAYMUN

3. Cinsellik
Alcock, J. (200 1 ) The Triumph of Sociobio/ogy, Oxford: Oxford University
Press.
Alexander, M. G. ve Fisher, T. D. (2003) "Truth and Consequences: Using the
Bogus Pipeline to Examine Sex Differences in Self-Reported Sexuality",
Journal of Sex Reseanh 40: 27-35.
Angier, N . ( 1 999) Woman : An lntimate Geography, New York: Houghton Miff
lin.
AntiIla, S. (2003) Ta/es from the Boom-Boom Room: Women vs. Wa/1 Street, Prin
ceton, NJ: Bloomberg Press.
Arribas, A . (2003) Petile Histoire du Baiser, Paris: Nicolas Philise.
Bagemihl, B . ( 1999) Biologica/ Exuberance: Animal Homosexuality and Natural
Diversity, New York: St. Martin's Press.
Beckerman, S. ve Valentine, P. (2002) Cultures of Multiple Fathers: The Theory
and Practice of Partib/e Paternity in Lowland South America, Gainesville,
FL: University Press of Aorida.
Bereczkei, T., Gyuris, T. ve Weisfeld, G. E. (2004) "Sexual Imprinting in Human
Mate Choice", Proceedings of the Royal Society of London 27 1 : 1 1 29-34.
Betzig, L. ( 1 986) Despotism and Differential Reproduction: A Darwinian View of
History, New York: Aldine de Gruyter.
Boesch, C. ve Boesch, H. ( 1 984) "Sex Differences in the Use of Natural Haro
mers by Wild Chimpanzees: A Preliminary Report", Journal ofHuman Evo
lution 1 3 : 4 1 5-585.
Bray, O. E., Kennelly, J. J. ve Guarino, J. L. ( 1 975) "Fertility of Eggs Produced
on Territories of Vasectomized Red-Winged B lackbirds" , Wilson Bul/etin 87:
1 87 - 1 95 .
Brown Travis, C . , (haz.), (2003) Evolution, Gender, and Rape, Cambridge, M A :
M I T Press.
Buss, D. M. ( 1 989) "Sex Differences in Human Mate Preferences", Behavioural
and Brain Sciences 1 2: 1 -49.
Cardoso, F. L. ve Werner, D. (2004) " Homosexuality." Encyc/opedia of Sex and
Gender: Men and Women in the Wor/d's Cultures iinde, Ember, C. R. ve
Ember, M. (haz.}, s. 204- 1 5, New York: Kluwer.
Dahi, J. F. ( 1 986) "Cyclic Perineal Swelling During the Intermenstrual Intervals
of Captive Female Pygmy Chimpanzees", Journal of Human Evolution 1 5 :
369-85.
Dahi, J. F., Nadler, R. D. ve Collins, D. C. ( 1 99 1 ) " Monitoring the Ovarian
Cycles of Pan Trog/odytes and Pan Paniscus: A Comparative Approach " ,
American Journal of Primato/ogy 24: 1 95 -209.
Daly, M. ve Wilson, M. ( 1 982) " Whom Are Newbom Babies Said to Resemble?"
Ethology & Sociobiology 3: 69-78.
( 1 988) Homicide, Hawthome, NY: Aldine de Gruyrer.
de Waal, F. B. M. ( 1 987) "Tension Regulaion and Nonreproducive Funcions of
Sex Among Captive Bonobos" , National Geographic Research 3: 3 1 8-35.
--

243

KAYNAKA

( 1 995) "Sex as an Altemative to Aggression in the Bonobo", Sexual Na

ture, Sexual Culture iinde, Abramson, P. ve Pinkenon, S. (haz.), s. 37-56,
Chicago: University of Chicago Press.
( 1 998) Commentary on C. B . Stanford, Current Anthropo/ogy 39: 407-8.
-- (2 Nisan 2000) "Survival of the Rapist", Review of A Natural History of
Rape by R. Thomhill and C. T. Palmer, New York Times Book Review, s. 245.
-- (200 1 ) The Ape and the Sushi Master, New York: Basic Books.
Deer, B. (9 Man 1 997) " Death of the Killer Ape", The Sunday Times Magazine
(Londra), 9 Man 1 997.
Diamond, M. ( 1 990) "Selectcd Cross-Generational Sexual Behaviour in Tradi
tional Hawai'i: A Sexological Ethnography" Pedophilia: Biosocial Dimen
sions iinde, Feierman, J. R. (haz.), s. 378-93. New York: Springer.
Ehrlich, P. (2000) Human Natures: Genes, Cultures and the Human Prospect,
Washington, D. C.: Isiand Press.
Fisher, H . ( 1 983) The Sex Contract: The Evolution of Human Behaviour, New
York: Quill.
Fossey, D. ( 1 984) "Infanticide in Mountain Gorillas with Comparative Notes on
Chimpanzees" , lnfanticide iinde, Hausfater, G. ve Hrdy, S. B . (haz.), s. 2 1 735, New York: Aldine de Gruyter.
Foucault, M. ( 1 978) The History ofSexuality: An lntroduction, 1 . ci lt, New York:
Vintage; Trkesi: Cinselliin Tarihi, ev. Hlya Uur Tannver, stanbul:
Aynnt, 2003.
Fteese, J. ve Meland, S. (2002) "Seven Tenths lncorrec: Heterogenity and Chan
ge in the Waist-to-Hip Ratios in Playboy Centerfold Models and Miss Arne
rica Pageant Winners." Journal of Sex Research 39: I 33-8.
Freud, S. ( 1 950 [ 1 9 1 3 )) Totem and Taboo: Some Points of Agreement Between
the Mental Lives ofSavages and Neurotics, New York: Nonon; Trkesi: To
tem ve Tabu, ev. Kemal Sahir Sel, stanbul: Sosyal, 1 996.
Friedman, D. M. (200 1 ) A Mind ofits Own: A Cu/tura/ History of the Penis, New
York : Free Press.
Furuichi, T. ve Hashimoto, C. (2002) "Why Female Bonobos Have a Lower Co
pulation Rate During Estrus Than Chimpanzees." Behavioural Diversity in
Chimpanzees and Bonobos iinde, Boesch, C., Hohmann, G. ve Marchan, L.
F. (haz.), s. 1 56-67, Cambridge: Cambridge University Press.
Furuichi T., ldani, G . , lhobe, H., Kuroda, S., Kitarnura, K., Mori, A., Enomoto,
T., Okayasu, N . , Hashimoto, C. ve Kano, T. ( 1 998) "Population Dynarnics of
Wild Bonobos at Wamba", International Journal of Primato/ogy 1 9: 1 02943.
Goldfoot, D. A., Westerborg-van Loon, H., Groeneveld, W. ve Slob, A. K. ( I 980)
"Behavioural and Physiological Evidence of Sexual Climax in the Female
Stump-tailed Macaque." Science 208: 1 477-9.
Gould, S. J . ( 1 987) "Freudian Slip." Natural History, Nisan: 1 5 -2 1 .
Harcoun, A . H . ( 1 995) "Sexual Selection and Sperm Competition in Primates:
What Are M ale Genitalia Good For?" Evolutionary Anthropology 4: 1 2 1 -9.
Hashimoro, C. ve Furuichi, T. ( 1 994) "Social Role and Development of Nonco
pulatory Sexual Behaviour of Wild Bonobos." Chimpanzee Cultures iinde,
--

--

244

IIMIZDEKI MAYMUN

Wrangham, R. W. ve di. (haz.), s. 1 55-68, Cambridge, MA: Harvard Univer

sity Press.
Ha wkes, K., O'Connell, J. F., Blurron-Jones, N. G., Alvarez, H. ve Chamov, E. L.
( 1 998) "Grandmothering, Menopause, and the E vol ution of Human Life His
tories", Proceedings of the National Academy ofSciences 95: 1 336-9.
Hobbes, T. ( 1 99 1 [ 1 65 1 ) ) Leviathan, Cambridge: Cambridge University Press.
Hohmann, G. ve Fruth, B. (2002) ''Dynamics in Social Organization of Bonobs
(Pan Paniscus)", Behavioural Diversity in Chimpanees and Bonobos iinde,
Boesch, C., Hohmann, G. ve Marchant, L. F. (haz.), s. 1 38-50, Cambridge:
Cambridge University Press.
Hrdy, S. B . ( 1 979) " lnfanticide Among Animals: A Review, Classification, and
Examinaion of the Implications for the Reproductive Strategies of Fe
males", Etho/ogy & Sociobiology 1 : 1 3-40.
( 1 999) Mother Nature: A History of Mothers, lnfants, and Natural Select
ion, New York: Pantheon.
Hrdy, S. B. ve Whitren, P. L. ( 1 987) "Patteming of Sexual Activity", Primale So
cieties iinde, Smuts, B. ve di. (haz.), s. 370-84, Chicago: University of
Chicago Press.
Hua, C. (200 1 ) A Society Without Pathers or Husbands: The Na of China, New
York: Zone Books.
Jolly. A. ( 1 999) Lucy's Legacy: Sex and Intelligence in Human Evolution, Cam
bridge, MA: Harvard University Press.
Kano, T. ( 1 992) The Last Ape: Pygmy Chimpanee Behaviour and Eco/ogy, Stan
ford, CA: Stanford U niversity Press.
Kevles, B. ( 1 986) Females of the Species: Sex and Survival in the Animal King
dam. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Kinsey, A. C., Pomeroy, W. B. ve Martin, C. E. ( 1 948) Sexual Behaviour and the
Human Ma/e, Philadelphia: Saunders Company.
Kuroda, S. ( 1 982) The Unknown Ape: The Pygmy Chimpanee, (In Japanese)
Tokyo: Chikuma-Shobo.
Laumann, E., Gagnon, J. H . , Michael, R. T. ve Michaels, S. ( 1 994) The Social
Organization of Sexuality: Sexual Practices in the United States, Chicago:
University of Chicago Press.
Linden, E. (2002) The Octopus and the Orangutan, New York: Dutton.
Lovejoy, C. O. ( 1 98 1 ) "The Origin of Man", Science 2 1 1 : 34 1 -50.
Malinowski, B . ( 1 929) The Sexual Life of Savages, Londra: Lowe & Bydone;
Trkesi: Vahi/erin Cinsel Yaam, ev. Saadet zkal, stanbul: Kabalc,
1 992.
Marlowe, F. (200 1 ) "Male Contribution to Diet and Female Reproductive Suc
cess Among Foragers", Current Anthropo/ogy 42: 755-60.
McGrew, W. C. ( 1 979) " Evolutionay Implications of Sex-Differences in Chim
panzee Predation and Tooi-Use", The Great Apes iinde, Hamburg, D. A . ve
McCown, E. R. (haz.), s. 440-63, Menlo Park, CA: Benjamin Cummings.
Michael, R. T., Gagnon, J . H., Laumann, B . O. ve Kolata, C. ( 1 994) Sex in Ame
rica: A Definitive Survey, New York : Little, Brown.
M!illler, A . P. ( 1 988) "Ejaculate Quality, Testes Size and Sperrn Compeition in
Primates", Journal of Hurrun Evoluion 1 7 : 479-88.

--

KAYNAKA

245

Morris, D. ( 1 967) The Naked Ape, New York: McGraw-Hill.

Nishida, T. ve Kawanaka, K. ( 1 985) "Within-Group Cannibalism by Adult Male
Chimpanzees," Primares 26: 274-84.
Palombit, R. A. ( l 999) " Infanticide and the Evolution of Pair Bonds in Nonhu
man Primates", Evolutionary Anthropology 7: 1 1 7-29.
Pankses, J. ( 1 998) Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Ani
mal Emotions, New York : Oxford University Press.
Ports, M. ve Short, R. ( 1 999) Ever Since Adam and Eve: The Evolution of Human
Sexuality, Cambridge: Cambridge University Press.
Pusey, A. E. ve Packer, C. ( 1 994) "Infanticide in Lions: Consequences and Coun
ter- Strategies", In/anticide and Parental Care iinde, Parrn i giani, S. ve vom
Saat, F. (haz.), S. 277-99, Chur: Harwood Academic Publishers.
Reno, P. L., Meindi, R. S., McCollum, M. A. ve Lovejoy, C. O. (2003) "Sexual
Dimorphism i n Australopithecus Alarensis Was Similar to That of Modem
Humans", Proceedings of the National Academy of Sciences 1 00: 9404-9.
Savage-Rumbaugh, S. ve Wilkerson, B. ( 1 978) "Socio-Sexual Behaviour in Pan
Paniscus and Pan Troglodytes: A Comparative Study", Journal of Human
Evolution 7: 327-44.
Short, R. V. ( l 979) "Sexual Selection and i ts Component Parts, Somatic and Ge
nital Selection as Illustrated by Man and the Great Apes", Advances in the
Study of Behaviour 9: 1 3 l -58.
Simmons, L. W. , Firman, R., Rhodes, G. ve Peters. M. (2004) "Human Sperm
Competition: Testis Size, Sperm Production and Rates of Extrapair Copula
tions", Animal Behaviour 68: 297-302.
Singh, D. ( l 993) " Adaptive Significance of Female Physical Attractiveness: Ro
le of Waist-to-Hip Ratio", Journal of PersonaUty and Social Psychology 65:
293-307.
Smail, M. F. ( l 995) What's Lo ve Got to Do with lt?, New York: Anehor Books.
(2003) "How Many Fathers are Best for a Child?", Discover Nisan: 54-6 1 .
Smuts, B . B . ( l 995) "The Evolutionary Origins of Patriarchy " , Human Nature 6:
l -32.
Sommer, V. ( 1 994) "Infanticide Among the Langurs of Jodhpur: Testing the Se
xual Selection Hypothesis with a Long-Term Record", In/anticide and Pa
rental Care iinde, Parrn i giani, S. ve vom Saal, F. S. (haz.), s. 1 55-87, Char:
Harwood Academic Publishers.
Stan ford, C. B. ( l 999) The Huming Apes: Meat-eating and the Origins of Human
Behaviour, Princeton, NJ: Princeton University Press.
Sugiyama, Y. ( 1 967) "Social Organization of Hanuman Langurs", Social Com
munication Among Primares iinde, Altrnann, S. A. (haz.), s. 22 1 -53, Chica
go: The University of Chicago Press.
Suzuki, A. ( l 97 l ) "Camivority and Cannibalism Observed Among Forest-Living
Chimpanzees", Journal of the Anthropological Society of Nippon 79: 30-48.
Symons, D. ( 1 979) The Evoluion of Human Sexuality. New York : Oxford Uni
versity Press.
Szalay, F. S. ve Costello, B .. K. ( l 99 l ) "Evoluion of Permaneni Estrus Displays
in Hominids", Journal ofHuman Evolution 20: 439-64.
Thompson- Handler, N. ( 1 990) The Pygmy Chimpanzee: Sociosexual Behaviour,
--

246

IIMI ZDEKI MAYMUN

Reproductive Bio/ofiy and Life History Pallerns, yaymlanmam tez, New

Haven, CT: Yale University.
Thomhill, R. ve Palmer, C. T. (2000 ) The Natural History of Rape: Biologica/
Bases of Sexual Coercion, Cambridge, MA: MIT Press.
Tratz, E. P. ve Heck, H. ( 1 954) " Der Afrikanische Anthropoide 'Bonobo,' eine
Neue Menschenaffengattung", Saugeierkundliche Millei/ungen 2: 97- 1 O l .
van Hooff, J . A. R . A. M . (2002) D e Mens, een Primaat Net Zo "Eigenaardig " als
de Andere Primaten, Lahey: Nederlandse Organisatie voor Wetenschaselijk
Onderzoek ( NWO).
van Schaik, C. P. ve Dunbar, R. I. M. ( 1 990) "The Evolution of Monogamy in
Large Primates: A New Hypothesis and Some Crucial Tess", Behaviour 1 1 5:
.
30-62.
Vasey, P. L. ( 1 995) " Homosexual Behaviour in Primates: A Review of Evidence
and Theory" , International Journal of Primatology 6: 1 73-204.
Walker, A. ( 1 998) By the Light of My Father's Smile, New York: Ballantine.
Wolf, A. P. ve Durham, W. H. (2005) lnbreeding, /ncesi, and the Ineesi Taboo,
Stanford, CA: Stanford University Press.
Wrangham, R. W. ( 1 993) "The Evolution of Sexuality in Chimpanzees and Bo
nobos", Human Naure 4: 47-79.
Wright, C. ( 1 4-2 1 Kasm 2002) "Going Ape", www.bostonphoenix.com.
Yerkes, R. M. ( 1 94 1 ) "Conjugal Contrasts Among Chimpanzees", Journal ofAh
normal and Social Psychology 36: 1 75-99.
Zerjal, T. ve di. (2003) "The Genetic Legacy of the Mongols", American Jour
nal of Human Genetics 72: 7 1 7-2 1 .
Zimmer, C . (200 1 ) Evolution: The Triumph of an Idea, New York: Harper Col
lins.
Zuk, M. (2002) Sexual Se/ections: What We Can and Can' Learn About Sexfrom
Anima/s, Berkeley, CA: University of Califomia Press.

4. iddet
Atwood, M. E. ( 1 989) Ca's Eye, New York: Doubleday; Trkesi: Kedi Gz,
ev. Suna Gler, stanbul: AFA, 992.
Aureli, F. ( 997) "Post-Contlict Anxiety in Nonhuman Primates: The Mediating
Role of Emotion in Contlict Resolution." Aggressive Behaviour 23: 3 1 5-28.
Aureli, F. ve de Waal, F. B . M. ( 1 997) "Inhibition of Social Behaviour in Chim
panzees Under H igh-Density Conditions", American Journal of Primatology
4 1 : 2 1 3-28.
(2000) Natural Conflict Resoluion, Berkeley, CA: University of Califomia
Press.
Aureli, F., Preston, S. D. ve de Waal, F. B. M. ( 1 999) "Hean Rate Responses to
Social lnteractions in Free-Moving Rhesus Macaques (Macaca Mu/alla): A
Pilot Study" Journal of Comparative Psycho/ogy 1 1 3 : 59-65.
Bauman, J. ( 1 926) "Observations of the Strength of the Chimpanzee and i ts Imp
lications Journal of Mammalogy 7: 1 -9.
Brewer, S. ( 1 978) The Forest Dwellers, Londra: Collins.
--

",

KAYNAKA

247

Butovskaya, M., Verbeek, P. , Ljungberg, T. ve Lunardini, A. ( 200 1 ) " A Multi

Cultural View of Peacemaking Among Young Children" , Natural Conflict
Resolution iinde, Aureli, F. ve de Waal, F. B. M. (haz.), s. 243-58, Berkeley,
CA: University of Califomia Press.
Calhoun, J. B . ( 1 962) "Population Density and Social Pathology." Scientific
American 206: 1 39- 1 48.
Cords, M . ve Thumheer, S. ( 1 993) "Reconciliation with Valuable Partners by
Long- Tailed Macaques", Ethology 93: 3 1 5-25.
de Waal , F. B . M. ( 1 986) " lntegration of Daminance and Social Bonding in Pri
mates", Quarterly Review of Bio/ogy 6 1 : 459-79.
-- (I 986) "Prugelknaben be i Primaten und e ine Todliche Kampf in der Amhe
imer Schimpansenkolonie", Ablehnung, Meidung, A ussch/ufl. Multidiszipli
niire Untersuchungen ber die Kehrseite der Vergemeinschaftung iinde,
Gruter, M. ve Rehbinder, M. (haz.), s. 1 29-45, Berlin: Duncker & Humblot.
-- ( 1 989) PeacemakingAmong Primates, Cambridge, MA: Harvard Univer
sity Press.
-- ( I 989) "The Myth of a Simple Relation Between Space and Aggression in
Captive Primates", Zoo Biology Supp/ement 1 : 1 4 1 -8 .
-- ( I 997) Bonobo: The Forgotten Ape, Frans Laning'in fotoraflanyla, Ber
keley, CA: University of Califomia Press.
-- (2000) "Pimates - A Natural Heritage of Conflict Resolution" , Science 289:
586-90.
-- (200 I ) The Ape and the Sushi Master, New York: Basic Books.
de Waal, F. B . M. ve Johanowicz, D. L. ( I 993) "Modifcation of Reconciliation
Behaviour Through Social Experience: An Experiment w ith Two Macaque
Species", Chi/d Development 64: 897-908.
de Waal, F. B. M. ve van Roosmalen, A. ( I 979) "Reconciliation and Cansolation
Among Chimpanzees", Behavioural Ecolology & Sociobio/ogy 5: 55-66.
Ember, C. R. ( 1 978) "Myths About Hunter-Gatherers" , Ethnology 27: 239-448.
Ferguson, B. R. (2002) "The History of War: Fact vs. Fiction", Must we Fight?
iinde, Ury, W. L. (haz.), s. 26-37, San Francisco, CA: Jossey-Bass.
-- (2003) "The Birth of War", Natural History, Temmuz/ Austos: 28-34.
Frye, D. P. (200 I ) "Conflict Management in Cross-Cultural Perspective", Natu
ral Conf/ict Resolution iinde, Aureli, F. ve de Waal, F. B. M. (haz.), s. 3345 I , Berkeley, CA: University of Califomia Press.
Gat, A. ( 1 999) "The Pattem of Fighting in Simple, Small-Scale, Prestate Societi
es", Journal ofAnthropological Research 55: 563-83.
Gavin, M. (2004) "Primate vs. Primate" , BBC Wildlife, January: 50-2.
Goodall , J. ( 1 986) The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behaviour, Cam
bridge, MA: Harvard University Press.
-- ( 1 999) Reasonj(Jr Hope , New York: Wamer.
Haney, C., Banks, W. C. ve Zimbardo, P. G. ( 1 973) "Interpersonal Dynamics in a
Sinulated Prison " , International Journal of Criminology and Penology I :
69-97.
Hlldobler, B. ve Wilson, E. O. ( 1 994) Joumey to the Ants, Cambridge, MA:
Belknap Press.
!dani, G. ( 1 990) "Relations Beween Unit-Groups of Bonobos at Wamba: En-

248

IIMIZ DEKI MAYMUN

couners and Temporary Fusions", African Study Monographs 1 1 : 1 53-86.

Johnson, R . ( 1 972) Aggression in Man and Animals, Philadelphia, PA: Saunders
Company.
Judge, P. G. ve de Waal, F. B. M. ( 1 993) "Contlic Avoidance Among Rhesus
Monkeys: Coping wih. Short-Terrn Crowding", Animal Behaviour 46: 22 1 32.
Kamenya, S. (2002) "Human Baby Killed by Gombe Chimpanzee", Pan Africa
News 9 (2): 26.
Kano, T. ( 1 992) The Last Ape: Pygmy Chimpanzee Behaviour and Ecology, S tan
ford, CA: Stanford University Press.
Kayumbo, H . Y. (2002) "A Chimpanzee Aacks and Kilis a Security Guard in Ki
goma", Pan Africa News 9 (2): 1 1 -2.
Khler, W. ( 1 959 [ i 925]) Mentality ofApes, 2. bask, New York: Vintage.
Kutsukake, N. ve Casles, D. L. (2004) "Reconciliation and Post-Contlic Third
Party Affiliation Among Wild Chimpanzees in the Mahale Mountains, Tan
zania", Primares 45: 1 57-65.
Lagerspez, K. M., Bjorkqvis, K. ve Peltonen, T. ( 1 988) "ls Indireel Aggression
Typical of Females?", Aggressive Behaviour 14: 403 - 1 4 .
Lever, J . ( 1 976) "Sex Differences i n he Games Children Play", Social Problems
23: 478-87.
Lorenz, K. Z. ( 1 966 [ 1 963]) On Aggression, Londra: Methuen.
Lux. K. ( 1 990) Adam Smith's Mistake, Boson: Shambhala.
Maestripieri, D., Schino, G., Aurel i, F. ve Troisi, A. ( 1 992) "A Modes Proposal:
Displacement Activities as lndicators of Emoions in Primates", Animal Be
haviour 44: 967-79.
Murphy, D. E. ve Halbfinger, D. M. ( 16 Haziran 2002) "9/ 1 1 Aferrnah Bridged
Racial Divide, New Yorkers Say, Gingerly", New York Times, s. 2 1 .
Nishida, T., H iraiwa-Hasegawa, M., Hasegawa, T. ve Takahata, Y. ( 1 985) "Group
Extinction and Female Transfer in Wild Chimpanzees in the Mahale Moun
ains National Park, Tanzania", Zeitschriftfr Tierpsycho/ogie 67: 274-85.
Palagi, E .. Paoli, T. ve Tarli, S. B. (2004) " Reconciliation and Consolation in
Captive Bonobos (Pan Paniscus)", American Journal of Primatology 62: 1530.
Power, M. ( 1 99 1 ) The Egalitarians: Human and Chimpanzee, Cambridge: Cam
bridge University Press.
Preuschof, S., Wang. X., Aureli, F. ve de Waal, F. B . M. (2002) "Reconciliation
in Captive Chimpanzees: A Reevaluation with Controlled Methods", Inter
national Journal of Primatology 23: 29-50.
Rabbie, J. M. ve Horwitz, M. ( 1 969) "The Arousal of I ngroup-Outgroup Bias by
a Chance of Win or Loss", Journal of Personality and Social Psychology 69:
223-8.
Robarchek, C. A. ( 1 979) "Contlict, Emotion. and Abreaction: Resolution of Con
llict Among the Semai Senoi", Ethos 7: 1 04-23.
Rubin, L. B. ( 1 985) Just Friends, New York: Harper and Row.
Sapolsky, R . M. ( 1 993) "Endocrinology Alfresco: Psychoendocrine Studies of
Wild Baboons", Recent Progress in Hormone Research 48: 437-62.
Sapolsky, R. M. ve Share, L. J. (2004) "A Pacific Cuhure Among Wild Baboons:

KAYNAKA

249

Its Emergence and Transmission", Public Library of Science Biology 2: 53441.

Schneirla, T. C . ( 1 944) " A Unique Case of Circular Milling i n Ants, Considered
in Relation to Trail Following and the General Problem of Orientation",
American Museum Novitates 1 253: 1 -26.
Stanford, C. B. ( 1 999) The Hunting Apes: Meat-Eating and the Origins of Hu
man Behaviour, Princeton, NJ: Princeton University Press.
Tannen, D. ( 1 990) You Just Don't Understand: Women and Men in Conversa
tion, New York: Ballantine; Trkesi: Hi Anlamyorsun, ev. Belks orak
, istanbul: Varlk, 2008.
Taylor, S. (2002) The Tending lnstinct, New York: Times Books.
Verbeek, P. ve de Waal, F. B. M. (200 1 ) "Peacemaking Among Preschool Chi!d
ren", Journal of Peace Psychology 7 : 5-28.
Verbeek, P., Hartup, W. W. ve Collins, W. A . (2000) "Conflict Managernem in
Children and Adolescents", Natural Conflict Resolution iinde, Aureli, F. ve
de Waal, F. B . M . (haz.), s. 34-53. Berkeley, CA: University of Califomia
Press.
Weaver, A. ve de Waal, F. B . M. (2003) "The Mother-Offspring Relationship as a
Template in Social Development: Reconciliation in Captive Brown Capuc
hins (Cebus Apella}", Journal ofComparative Psychology 1 1 7: 1 0 1 - 10.
Wilson, M . L. ve Wrangham, R. W. (2003) "lntergroup Relations in Chimpanze
es", Annual Review ofAnthropology 32: 363-92.
Witig, R. M. ve Boesch, C. (2003) "'Decision-making' in Conflicts ofWild Chim
panzees (Pan Troglodytes): An Extension of the Relational Model", Behavi
oural Ecology & Sociobiology 54: 49 1 -504.
Wrangham, R. W. ( 1 999) "Evolution of Coalitionary Killing", Yearbook ofPhysi
ca/ Anthropology 42: 1 -30.
Wrangham, R. W. ve Peterson, D. ( 1 996) Demonic Males: Apes and the Evoluti
on of Human Aggression, B os ton: Houghton Mifflin.

5.

Iyiilk

Anderson, J . R., Myowa-Yamakoshi, M. ve Matsuzawa, T. (2004) "Contagious

Yawning in Chimpanzees", Proceedings of the Royal Society of London, B
(Supp/.) 27 1 : 468-70.
B ischof-Kohler, D. ( 1 988) "ber den Zusammenhang von Empathie und der Fa
higkeit sich im Spiegel zu erkennen", Schweizerische Zeitschriftfr Psycho
logie 47: 1 47-59.
Boesch, C. (2003) "Complex Cooperation Among Ta! Chimpanzees", Animal So
cial Complexity iinde, de Waal, F. B. M. ve Tyack, P. L. (haz.), s. 93- 1 1 0.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Bonnie, K. E. ve de Waal, F. B. M. (2004) "Primate Social Reciprocity and the
Origin of Gratitude" , The P.fychology ofGratitude iinde. Emmons, R. A. ve
McCullough. M. E. (haz.), s. 2 1 3-29, Oxford: Oxford University Press.
Brosnan, S. F. ve de Waal. F. B. M. (2003) " Monkeys Reject Unequal Pay", Na
ture 425: 297-9.

250

IIMI ZDEKI MAYMUN

Caidwell , M. C. ve Caldwell. D. K . ( 1 966) "Epimeletic (Care-Giving) Behaviour

in Ceracea", Whales, Do/phins, and Porpoises iinde, Norris, K. S. (haz.), s.
755-89, Berkeley, CA: University of Califomia Press.
Church, R. M. ( 1 959) "Emotional Reactions of Rats to the Pain of Others", Jour
nal of Comparative & Physiological Psychology 52: 1 32-4.
de Waal, F. B. M. ( 1 989) "Food Sharing and Reciprocal Obligations Among
Chimpanzees", Journal of Human Evolution 1 8: 433-59.
( 1 996) Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Ot
her Animals, Cambridge, MA: Harvard University Press.
( 1 997) "The Chimpanzee's Service Economy: Food for Grooming", Evolu
tion & Human Behaviour 1 8 : 375-86.
(2000) "Attitudinal Reciprocity in Food Sharing Among Brown Capuc
hins", A nimal Behaviour 60: 253-6 1 .
de Waal, F. B . M . ve Aureli, F. ( 1 996) "Consolation, Reconciliation, and a Pos
sible Cognitive Difference Between Macaque and Chimpanzee", Reaching
into Thought: The Minds of the Great Apes iinde, Russon, A. E., Bard, K. A.
ve Parker, S. T. (haz.) s. 80- 1 1 0, Cambridge: Cambridge University Press.
de Waal, F. B. M. ve Berger, M. L. (2000 ) "Payment for Labour in Monkeys",
Nature 404: 563.
de Waal, F. B. M. ve Luttre ll, L. M. ( 1 988) "Mechanisms of Social Reciprocity in
Three Primale Species: Symmetrical Relationship Characteristics or Cogni
tion?", Ethology & Sociobiology 9: 1 0 1 - 1 8.
Dewsbury, D. A. (2003) "Conflicting Approaches: Operant Psychology Arrives
at a Primale Laboratory" , The Behaviour A nalyst 26: 253-65.
di Pellegrino, G., Fadiga, L., Fogassi, L., Gallese, V. ve Rizzolatti, G. ( 1 992)
"U nderstanding Motor Events: A Neurophysiological Study", Experimental
Bra in Research 9 1 : 1 76-80.
Dimberg, U., Thunberg, M. ve Elmehed, K. (2000) "Unconscious Facial Reacti
ons to Emotional Facial Expressions", Psycho/ogica/ Science l l : 86-9.
Fehr, E. ve Schmidt, K. M. ( 1 999) "A Theory of Faimess, Competition, and Co
operation", Quarter/y Journal of Economics 1 1 4: 8 1 7-68.
Frank, R. H. ( 1 988) Passions Within Reason. The Strategic Role ofthe Emotions,
New York : Norton.
Gallup, G. G. ( 1 982) "Self-Awareness and the Emergence of Mind in Primates",
American Journal of Primatology 2: 237-48.
Gould, S. J. ( 1 980) "So Cleverly Kind an Animal", Ever Since Darwin iinde, s.
260-7, Harmondsworth, UK: Penguin; Trkesi: Darwin ve Sonras, ev.
Ceyhan Temrc, Ankara: TBTAK, 2000 .
Grammer, K. ( 1 990) "Strangers Mee: Laughter and Nonverbal Signs of lnterest
in Ososite-Sex Encounters", Journal of Nonverbal Behaviour 14: 209-36.
Greene, J. ve Haidt, J. (2002) "How (and Where) Does Moral Judgment Work?",
Trends in Cognitive Sciences 1 6: 5 1 7-23.
Haidt, J. (200 1 ) "The Emotional Dog and Its Raional Tail: A Social lntuitionist
Approach to Moral Judgment", Psycho/ogica/ Review 1 08: 8 1 4-34.
Hare, B., Call, J. ve Tomasello, M. (200 1 ) "Do Chimpanzees Know What Cons
pecifics Know?", Animal Behaviour 6 1 : 1 39-5 1 .
Hatfield, E., Cacioso, J . T. ve Rapson, R . L. ( 1 993) "Emotional Contagion", Cur--

--

--

KAYNAKA

251

rent Directions in Psychologica/ Science 2: 96-9.

Hume, D. ( 1 985 [ 1 739)) A Treatise of Human Nature. Harmondsworth, UK: Pen
guin; Trkesi: insan Doas zerine Bir inceleme, ev. Aziz Yardmh, s
tanbul: idea, 1 997.
Jacoby, S. ( 1 983) Wild Justice: The Evolution ofRevenge, New York: Harper and
Row.
Kuroshima, H . , Fujita, K., Adachi, 1., lwata, K. ve Fuyuki, A. (2003) "A Capuc
hin Monkey (Cebus Apella) Recognizes When People Do and Do Not Know
the Location of Food", Animal Cognition 6: 283-9 1 .
Ladygina-Kohts, N . N . ( 1 935 [200 1 ) ) Infant Chimpanzee and Human Chi/d: A
Ctassic 1935 Comparative Study ofApe Emotions and Intelligence, de Waal ,
F. B . M. (haz.), New York : Oxford University Press.
Lethmate, J . ve Dticker, G. ( 1 973) "Untersuchungen zum Selbsterkennen im Spi
egel bei Orang-Utans und einigen anderen Affenarten", Zeitschrift fr Ti
erpsychologie 33: 248-69.
Leuba, J. H. ( 1 928) "Morality Among the Animals", Harper's Monthly 937: 971 03.
Macintyre. A. ( 1 999) Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the
Virtues. Chicago: Open Court.
Masserman, J., Wechkin, M. S. ve Terris, W. ( 1 964) " Altruistic Behaviour in
Rhesus Monkeys", American Journal of Psychiatry 1 2 1 : 584-5.
Mensiys (M 372-289) The Works of Mencius, ng. ev. Gu Lu, anghay:
Shangwu.
Mendres, K. A. ve de Waal, F. B. M. (2000) "Capuchins Do Cooperate: The Ad
vantage of an lntuitive Task'', Animal Behaviour 60: 523-9.
Nakayama, K. (2004) "Observing Conspecifics Scratching lnduces a Contagion
of Scratching in Japanese Monkeys (Macaca Fuscata)", Journal of Compa
rative Psychology 1 1 8 : 20-4.
Oakley, K. ( 1 957) Man the Tooi-Maker, Chicago: University of Chicago Press.
O'Connell, S. M. (1 995) "Empathy in Chimpanzees: Evidence for Theory of
Mi nd?" Primates 36: 397-4 1 0.
Payne, K. ( 1 998) Silent Thunder: In the Presence of Elephants, New York: Pen
guin.
Povinelli, D. J. ve Eddy, T. J. ( 1 996) "What Young Chimpanzees Know About
Seeing", Monographs of the Society for Reseanh in Chi/d Development 6 1 :
1-151.
Premack, D. ve Woodruff, G . ( 1 978) "Does the Chimpanzee Have a Theory of
Mind?", Behavioural and Brain Sciences 4: 5 1 5-26.
Preston, S. D. ve de Waal, F. B . M. (2002) " Empathy: Its Ultimate and Proxi
mate Bases" . Behavioural and Brain Sciences 25: 1 -72.
Reiss, D., and Marina, L. (200 1 ) "Mirror Self-Recognition in the Bottlenose
Dolphin: A Case of Cognitive Convergence", Proceedings of the National
Academy of Sciences 98: 5937-42.
Rose, L. ( 1 997) " Vertebrate Predation and Food-Sharing in Cebus and Pan" , ln
ternationa/ Journal of Primato/ogy 1 8 : 727-65.
Schuster, G. (5 Eyll 1 996) "Kolosse mit sanfter Seele", Stern 37: 27.
Simms, M. ( 1 997) Darwin's Orchestra, New York: Henry Holt and Company.

252

IIMIZDEKI MAYMUN

Smus, B . B . ( 1 985) Sex and Friendship in Bahoons, New York: Aldine de Gruy
er.
Sanford, C. B. (200 1 ) "The Ape's Gif: Mea-Eating, Mea-Sharing, and H uman
Evoluion", Tree of Origin iinde, de Waal, F. B. M. (haz.), s . 95- 1 1 7, Cam
bridge, MA: Harvard University Press.
Surowiecki, J. (Ekim 2003) "The Coup de Grasso", The New Yorker.
Tomasello, M. ( 1 999) The Cu/tura/ Origins of Human Cognition , Cambridge,
MA: Harvard University Press.
Trivers, R. L. ( 1 97 1 ) "The Evoluion of Reciprocal Altruism", Quarterly Review
of Biology 46: 35-57.
Turiel, E. ( 1 983) The Development of Social Knowledge: Morality and Conven
tion, Cambridge: Cambridge University Press.
Twain, M. ( 1 976 [ 1 894]) The Tragedy of Pudd'nhead Wilson, Cuchogue NY:
Buccaneer Books.
van Baaren, R. (2003) Mimicry in Social Perspective. Ridderkerk, Hollanda:
Ridderprin.
Wats, D. P. , Colmenares, F. ve Amold, K. ( 2000) "Redirection, Consolaion, and
Male Policing: How Targes of Aggression Interac with Bystanders", Natu
ral Conflict Resolution iinde, Aureli, F. ve de Waal, F. B. M. (haz.), s. 28 1 301 , Berkeley, CA: University of Califomia Press.
Weir, A. A. S., Chasell J. ve Kacelnik, A. (2002) "Shaping of Hooks in New Ca
ledonian Crows" , Science 297: 98 1 .
Westerrnarek, E. ( 1 9 1 2 [ 1908]) The Origin and Development of the Mora/ ldeas,
. cilt, 2. bask, Londra: Macmillan.
Zahn-Waxler, C., Hollenbeck, B . ve Radke-Yarrow, M. ( 1 984) "The Origins of
Empathy and Altruism", Advances in Animal Welfare Science iinde, Fox, M .
W. v e Mickicy, L. D . (haz.), s . 2 1 -39. Washington OC: Humane Society of
he United States.
Zahn-Waxler, C., Radke-Yarrow, M., Wagner E. ve Chapman M. ( 1 992) "Deve
lopment of Concem for Ohers", Deve/opmental Psycho/ogy 28: 1 26-36.

6. Iki Kutuplu Maymun

Bilger, B. (Nisan 2004) "The Heigh Gap: Why Europeans Are Geting Taller and
Taller - and Americans Aren''', The New Yorker.
Bloun, B . G. ( 990) "Issues in Bonobo (Pan Paniscus) Sexual Behaviour", Ame
rican Anthropo/ogist 92: 702- 14.
Boesch, C. ( 1 992) "New Elemenis of a Theory of Mind in Wid Chimpanzees",
Behavioural and Brain Sciences 5: 1 49-50.
Bonnie, K. E. ve de Waal, F. B . M. (yaymlanma aamasnda) "Affiliaion Pro
moes he Transmission of a Social Cusom: Handclasp Grooming Among
Captive Chimpanzees" , Primates.
Churchill, W. S. ( 1 99 1 [ 1 932)) Thoughts and Adventures, New York: Norton.
Cohen, A. ( 2 1 Eyll 2003) "Wha he Monkeys Can Teach Humans Abou Ma
king America Fairer", The New York Times.
Cole, 1. ( 1 998) Ahout Face. Cambridge, MA: Bradford.

KAYNAKA

253

de Waal, F. B. M. ( 1 989) Peacemaking Among Primates, Cambridge, MA: Har

vard University Press.
(2002) "Evoluionary Psychology : The Wheat and the Chaff', Current Di
rections in Psychological Science 1 1 (6): 1 87-9 1 .
de Waal, F. B . M . ve Seres, M . ( 1 997) " Propagation of Handclasp Grooming
Among Captive Chimpanzees", American Journal of Primatology 43: 33946.
de Waal, F. B . M., Uno, H., Lurell, L. M., Meisner, L. F. ve Jeannote, LA.
( 1 996) "Behavioural Retardation in a Macaque with Aulosornal Trisomy and
Aging Mother", American Journal on Mental Retardation 1 00: 378-90.
Durham, W. H. ( 1 99 I) Coevolution : Genes, Culture, and Human Diversizy, Stan

ford, CA: Stanford University Press.

Aack, J. C., Jeannotte, L. A. ve de Waal, F. B . M. (2004) "Play Signaling and the
Perception of Social Rules by Juvenile Chimpanzees", Journal ofCompara
tive Psychology 1 1 8 : 149-59.
Frank, R. H., Gilovich, T. ve Regan, D. T. ( 1 993) "Does Studying Economics In
hibit Cooperaion?", Journal of Economic Perspectives 7: 1 59-7 1 .
Fukuyama, F. ( 1 999) The Great Disruption : Human Nature and the Reconstituti
on of Social Order, New York: Free Press.
Galvani, A. P. ve Slakin, M. (2003) "Evaluating Plague and Smallpox as Histo
rical Selective Pressures for the CCR5-m32 HIV-Resisance Aile le", Proce
edings of the National Academy of Sciences 1 00 (25): 1 5276-9.
Gould, S. J. ( 1 977) Ontogeny and Phylogeny, Cambridge, MA: Belknap Press.
Huizinga, J. ( 1 972 [ 1 950)) Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Cul
ture, Boston: Beacon Press; Trkesi: Homo Ludens, ev. M. A. Klbay, s
tanbul: Aynn, 1 995.
Kevies, D. J. ( 1 995) In the Name of Eugenics, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Lopez, B. H. ( 1 978) Of Wolves and Men, New York: Scribner.
Lorenz, K. Z. ( 1 954) Man Meets Dog, Londra: Methuen.
Malenky, R. K. ve Wrangham, R. W. ( 1 994) "A Quaniaive Comparison of Ter
resrial Herbaceous Food Consumption by Pan Paniscus in the Lomako
Forest, Zaire, and Pan Troglodytes in the Kibale Forest, Uganda", American
Journal of Primatology 32: 1 - 1 2.
Mech, L. D. ( 1 988) The Aretic Wolf Living wih the Pack, Stili water, MN: Voya
geur Press.
Nakamura, M. (2002) "Grooming Hand-Ciasp in the Mahale M Group Chimpan
zees: lmplications for Culture in Social Behaviours", Behavioural Diversity
in Chimpanzees and Bonobos iinde, Boesch, C., Hohmann, G. ve Marchant,
L. F. (haz.), s. 7 1 -83, Cambridge: Cambridge University Press.
Prince-Hughes, D. (2004) Songs of the Gorilla Nation: My Journey Through Au
tism, New York: Harmony.
Schleid, W. M. ve Shaker, M. D. (2003) "Co-Evolution of Humans and Canids",
Evolution & Cognition 9: 57-72.
Scott, S. ve Duncan, C. (2004) Return of the Black Deah: The World's Greatest
Serial Killer, New York: Wiley.
Shea, B. T. ( 1 98 3 ) "Peadomorphosis and Neotony in the Pygmy Chimpanzee" ,
--

254

IIMIZDEKI MAYMUN

Science 222: 5 2 1 -2.

Sidanius, J. ve Prao, F. ( 1 999) Social Dominance: An /ntergroup Theory of So
cial Hierarchy and Oppression, New York: Cambridge University Press.
Silk, J. B., Alberts, S. C. ve Altmann, J. (2003) "Social Bonds of Female Babo
ons Enhance Infant Survival", Science 302: 1 23 1 -4.
Singer, P. ( 1 999) A Darwinian Left: Politics, Evolution, and Cooperation, New
Haven, CT: Yale University Press.
Song, S. ( 1 9 Nisan 2004) "Too Posh to Push", Time: 59-60.
Tooby, J. ve Cosmides, L. ( 1 992) "The Psychological Foundations of Culture",
The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation ofCulture
iinde, Barkow, J., Cosmides, L. ve Tooby, J. (haz.), s. 1 9- 1 36. New York:
Oxford University Press.
Vervaecke, H. (2002) De Bonobo's: Scha/kse Apen met Menseljke Trekjes. Le
uven, Belika: Davidson.
White, F. J. ve Wrangham, R. W. ( 1 988) " Feeding Competition and Patch Size in
the Chimpanzei Species Pan Paniscus and P. Troglodytes", Behaviour 1 05 :
1 48-64.
Wilkinson, R. (200 1 ) Mind the Gap, New Haven, CT: Yale University Press.
Wrangham, R. W. ( 1 986) "Ecology and Social Relationships in Two Species of
Chimpanzee" , Ecology and Social Evo/ution: Birds and Marnma/s iinde, Ru
benstein, D. I . ve Wrangham, R. W. (haz.), s. 353-78, Princeton, NJ: Princeton
University Press.

Dizin

ABD, 229-30
Adalet sistemleri, insan, ve duygu, 2023
Adaletsizlik, 220-2 1
Aile ii reme, 97, 1 2 1
Aile yaps, bonobo, 70-4
Alet kullanm, gorillerde, 23
Alfa diiler, 6 1 , 69, 73
Ayrca bkz. Diiler
Alfa erkekler, 73-4
Ayrca bkz. Erkekler
Almost Human, Yerkes, 38
Amerikallar ve cinsellie dair syle
nenler, 95
Amerikan medyas. medyada iddet,
1 40- 1
Anasoyu, rhesus ebekleri ve, I 62
Anne odakl toplum, erkekler. 72
Anne-ocuk ba, 1 43-4, 232
Antropoidler, olarak maymunlar, 1 6
Arabulucular, empanze, 1 53-4
Ardrey, Roben, 3 I , 33, 34, 1 09
Ataerk i, 1 I 1
Atalar, insan, 1 36-7
evre basks, 1 09- I I
ve iddet, 37
Austra/opithecus, 1 9, 3 1 , 1 1 5
Av:
kapuin ebeklerinde, I 98-9
empanzelerde, I 30.
Avc toplayc gruplan, 233
Avrupa Birlii, 1 5 1
Aydnlanm zkar. 33
Ayna nronlar, 1 72-3
Aynadaki imge, tannmas, 1 58, 1 79,
! RO

Balama, 1 42
Balant kurma ihtiyac, insanda, 1 7-8
Ban, 1 37-47
Bar hayvanlar, 87
bonobolar, 40
Baskn dii ler, 54-5
bonobo, 69
empanze, 60- I
B akalanna yardm, hayvanlar ve, 1 667
Bebeklerin evlat edinilmesi, maymun
lar arasnda, 35, I 94-5
Beden dil i, 2 I 9
hayvanlar ve, 65
Beden taklidi, 1 7 1 -3, 8 1
Bedenler ve duygular, 1 84
Beethoven hatas", 42, 235
Bekaret kemerleri, 1 2
Bencillik, insan doas ve, 3 I -2
Beslenme:
Etobur, ve yiyecein paylalmas,
1 90
empanzelerde, 1 30- I
Beyin taramas, ahlaki ikilemler, 42
Biliminsanlar, 1 37-8, 1 70
Bire kar iki dinamii, 50-2
Bireycilik, 40- 1 , 1 46
Biyoloji, siyasi ideoloji ve, 228-9
"Biz ve onlar" dncesi, 1 33-4
Boehm, Christopher, 79, 82
Bonobolar, 1 4, 1 6-7, 26-7, 227
aile yaps, 70-4
fiziksel zellikleri, 1 9
kefedilmesi, 1 9-20
kiilik tipi
sosyal yaplan, 27, 87, 1 24
ve empanzeler, kyaslama, 39

256

IIMIZDEKI MAYMUN

bonobolarda homoseksel davran, 2 1 2

Bonobolarda panseksellik, 1 00-2
Blgecilik, 1 29
Brosnan, Sarah, 200
Bush, George W., 63, 7S
Cad av , 1 S8
Cinayet:
siyasi, S 3
empanzelerde, 1 32-3
Cinsel pazarlk, empanzelerde, 1 1 8
Cinsellik, 1 87
gdler, 1 67
iktidar siyaseti ve, 27-9
siyaseti, 88- 1 26
empanzeler arasnda, S0-2
Cinsiyet farkllklar, I I S-6
bonobolarda, 2 1 -2
atmalarda, 1 S 1 -3
empatide, 1 7-8
gorillerde, 26
iktidar siyaseti ve, S6
saldrganlkta, 147-9
empanze hiyerarilerinde, 60
atma:
bonobolar arasnda, 27
cinsiyet farklar, I S 1 -3
zm, 1 40-7; bebein stten kesilmesi, 144; hakemlikle, 8 1
erkekler ve, 1 S2
hiyerari ve, 66
kanma, hakkaniyet ve, 202
ift-ba, 1 1 0, l l S
insan ve remede ibirlii, 1 2S
"ifte miras", 22S
ocuk bakm, erkek ilgisi, S4, 1 1 0- 1 ,
1 24
ocuklar, insan:
"cila teorisi", 30-2
empati aratrmalan, 1 70- 1
maymunlarla kyaslandnda, 1 7S
okelilik, 1 09
Darwin, Charles, 38, 4 1 , 164, 1 6S
ve etik, 1 84

ve insan doas, 32
Davran eviyesi, 1 6 1
Davran:
doutan gelme, 1 1 7
evrimi, 1 66-7
insan, 1 1 7, 2 1 9-20
ve sosyal egemenlik, 86-87
Dawkins, Richard, Gen Bencildir, 3 1 -2
Dayanma, 2 1 6, 229
bonobo, 2 1
dii, 68-9
Demokrasi, 83, 87
hiyerari ve, 87
Denetim rol, empanze toplumunda,
8 1 -2
Denetim ve dengeler, 2 1 9-23
empanze sosyal yapsnda, 3S-7
Dil, 1 74
empati ve, 1 7 1
Dinler:
ve cinsel ahlak, 1 1 3
iyilik ve, 1 68
modem, 206
Darlkllara husumet ve cemaat duy
gusu, 204
Dii ler:
arasndaki hiyerariler, 69-7 1
ve arabuluculuk, I S6
ve ban ilikiler, 1 39
ve bebek katli, I OS-6
bonobo, 2 1 , 27, 90- 1
cinsel organlar, 90- 1
ve atma, 1 S 1 -3
daha gen, erkekleri eken, 1 20- 1
ve erkek saldrganl, S2, 80
goril, sosyal egemenlik, 22-3
g, 72, 1 2 1 , 1 40
gc, 68-74
ve iktidar siyaseti, S6
insan, l 7, 1 1 1 -2, 1 60
muamele, erkek egemenlii ve, l l S
empanze, 28-9
ve uzlama, 148-SO
uzlamalar, 1 49-SO, I S3-4
reme baans, S4-S
yksek mevki, S4-S
Dlanma, 2 1 9

DIZIN
doadaki empanzelerde, 80- 1
DNA kyaslamalar, 25
Doadaki maymun topluluklar, 226
aratrmalar, 47
bonobo, 69
empanze, 68, 80-1
Doal seilim, 42, 55, 72, 94, 1 09, 1 2 1 ,
1 23, 1 64, 224
Doutan gelen eilimler, 22 1
Dl:
asimetrik yatnm, 1 2 1
retimi, 1 22-5
Ayrca bkz. reme
Duygular, 1 8 1 -3
Dnya nfusundaki art, 1 75-6
Egemenlik/hkmetme, 55, 85-6
babalk ve, l l 0- 1
dii, ve bar ilikiler, 149
erkek, 73-4
gstergeleri, 70
iin mcadeleler, 73
insan, 1 1 5
Ayrca bkz. Sosyal yap; Toplumlar
Ehlilemi elikiler, 2 1 9
Emek piyasas, 1 99, 200
Empati, 3-4, 1 6-8, 1 69-74, 1 83, 206,
232-3
Emzirme, memeliler ve, 1 7-8
En iyi uyum salayann hayatta kalma
s, 37
Erkekler:
basknlk/egemenlik, 73-4
bonobo, 27, 70- 1 , 1 2 1 -2
cinsel ilikiler, 94-6
ve atma, 1 52, 1 53
ve atma zm, 15 1
goril, 2 1 8
iktidar siyaseti, 49-53, 6 1
ilikiler, 1 47
insan, 56, 1 1 5-6
empanze, 64
merkezli evrim kuram, 33
yksek mevkii, 54
Erotizm, bonobolarda, 39
Eitliki toplumlar. 78-83
Eitliki! ik, demokrasi ve, 49, 83

257

Eitsizlik, 59, 62, 87, 1 99-200, 230

Etnik gruplar arasndaki atmalar, 1 35
Etoburlar, olarak empanzeler, 1 30- 1
Evrensel insan haklar, 205
Evrim, 1 66-7, 2 1 9-20, 223-7
ve ahlak, 1 84-5
insan doasna dair, 37-8
insan, bonobolar ve, 39-40
ve mevki i, 54-5
saldrganlk, 29-30
ve toplumlar, 2 1 9
uzlamaya dair, 1 50
reme ve, 1 23-5
Faydaclk, 1 8 3
Fiziksel mevki iaretleri, 64-8
Freud, Sigmund, 89
Totem ve Tabu, 1 1 3
Gagalama dzeni, 58-65
Gemi hissi, maymun larda, 46
Gelecek hissi, maymunlarda, 43, 47
empanzelerde, 1 63
Genital kabarklklar, 1 03-4, 107-8
Goodall, Jane, 33, 34, 35, 1 27, 1 32, 1 9 1
Goriller, 23-4, 26, 1 06, 1 1 4, 2 1 7-8
Gould, Stephen Jay, 1 65, 227
Grup dayanmas, 2 1 6
Grup kimlii, 1 29, 1 33-6
G dengesi, uluslararas, 77
G istenci, grler, 58
Gnah keileri, 1 57-60, 228
Gven, 229
HA (hiyerari-azaltc) kiilik tipi, 234
Habitat ykm ve maymunlarn soyu
nun tkenmesi, 225-6
Hammond, Mike, 1 2, 27
Hayvanat baheleri:
bonobolarn sorunlar, 27
empanzelerde cinsleraras eitlik, 69
Hayvanlar:
arasnda ahlak, 38
bedensel zdeleme, 1 72-4
empatik, 1 8 1
Haz, cinsellik ve 97-8
H (hiyerari-oaltc) kiilik tipi, 234

258

IIMIZDEKI MAYMUN

Heck, Heinz, 39, 94

Hedefli yardm, 1 78, 1 80
Hrs, insan doas ve, 3 1 , 4 1
HIV, 224-5
" Hizmetler pazan" , 1 90
Hobbes, Thomas, 35, 49, 59, 2 1 5
Holokost, 3 1 , 1 58
Homo sapiens, Afrika'dan g, 33
Homoseksellik, kltr ve, 98- 1 O 1
Hseyin, Saddam, 64, 1 59
Irk slah hareketi, 225
Irklararas ilikiler, 1 1 E y l l terr sai
dms ve, 1 50
igd, 1 45 , 221
ideolojiler, 228-33
ktidar gdsnn psikolojisi, 58
ktidar siyaseti :
cinsellik ve, 28-9
demokrasi ve, 83
eitliki toplumlar ve, 7B-9
empanzeler ve, 49, 7 1 -2, 73-4
ktidar, 49-87
ktisat teorisi, insan doas ve, 229
letiim:
gz rengi ve, 230
mevkiden, 62-B
szel olmayan, 65, 2 1 8-9
empanzeler ve, aratrmalar, 1 8
nsan davran, 58-60
ve sosyal egemenlik, 85-7
nsan doas, 1 3-7
"Afrika'dan Gelme" tezi, 33-5
deikenlik, 1 4 1
erkek zellikleri, 56-7
iki kutupluluu. 2 1 5-35
empanzeler ve, 35
iddet, 3 7-8
nsan doasnn iki kutupluluu, 2 1 5-35
nsan saldrganl, sava ve, 1 29
nsanslar, 37-8
intikam, 1 95-6, 202-3
, cinsellik ve, 92
iaret etme davran. maymunlarda, 46
birlii:
dii, 68

erkek ve mevki, 7 1 -2
hiyerari, 67
lkiler, 1 3-5
ittifaklar, dii ve tecavzden koruma,
1 16
iyilik, 1 65-206
Ayrca bkz. Empati
Jacoby Susan, Wild Justice. 202-3
"Kan eker" kuram, 1 67
Kapitalizm, 40, 59, 228-30
Kapuin ebekleri, 1 76, 1 90, 1 97 -B
Kar-dvme, empanzelerde, 1 1 6-7
Karlkl evlilik, 1 39-40
"Karlkl zgeciliin Evrimi", Trivers, 1 B7-8
Karlkllk, 1 86-20 1 . 206, 229
Katil maymun teorisi, bonobolar ve, 3 1
Kaynak blm, 1 98-201
Kaynaklann blm, adalet ve, 1 9820 1
Kinsey, Alfred, 98, 1 00
Kskanlk, 20 1
Kiilik trleri, toplum ve, 232
Kyaslamalar, insanlarla maymunlar,
47-B
Klonlarna, 96-7
Koalisyon siyaseti:
erkek empanzeler arasnda, 50-2.
6 1 , 75-7
uluslararas, 75-8
Komnizm, 22B, 230
Kubrick, Stanley, 2001 : Uzay Yolculuu
(film), 32
Kupa Kz tezi, 97
Kltr:
deikenlii, 1 45-7
evrimi, 23B-39
ve ecinsellik, 9B- 1 O 1
Liderlik, eitliki toplumlarda, 79-BO
Lorenz, Konrad, 3 1 , 33, 34, 22 1
Machiavelli, Niccolo, 60, 62, B6
Prens, 60
Malthus, Thomas, I B I , I B4

DIZIN
Mastrbasyon, bonobolarda, 93
Maymunlar Gezegeni (film), 1 28, 234
Medeniyet:
oyunlarda atma zm, 1 5 1
ve ordular, 1 28
Medya:
Amerikan, iddet, 1 34
ve hayvan davran, 1 5
Merhamet, 1 7, 1 64
Ayrca bkz. Empati
Mevki/stat, hayvanlar arasnda, 54-6
iletilmesi. 62-8
kayb, erkekler ve, 56-7
empanzeler ve, 39, 52, 60- 1
Minnettarlk, 1 93-8
Msr friavunlan, mevki gsterisi, 6 1
"Misyoner pozisyonunda" iftleme, 94
Modem tp ve insan evrimi, 224
Modller, beyindeki, 2 2 1
Morris, Desmond, 4 8 , 8 8 , 89, 9 3 , 94
Neandenhaller, 37
Homo sapiens ve, 33
Nishida, Toshisada, 1 29, 1 32
Nfus younluu ve saldrganlk, 1 60-4
Ordular, 1 28-9
ve saldrganlk, 1 28-9
Orgazm, maymunlarda, 93
"Orman kanunu", 86, 2 1 6
Otizm, 1 8, 2 1 7-9
Otorite, 87
toplumun ihtiyac, 80-8 1
pme, 88-9
zkar, toplum ve, 1 64
zfarkndalk, 1 80
zgecilik, 38, 1 66-8
Pan paniscus, 20
Pan trog/odyres, 20
Parr, Lisa, empanze aratrmalan, 45
Paylam:
karlkllk ve, 1 88-9, 1 98-9
yiyecek, 1 89-92
Pazar, cinsel. 1 1 8-20
Pazarl k, .:inscl, 1 23

259

Penis kskanl, 89-96

Primatlar, 23-4
itkiler, 1 3-5
sosyal balar, 2 1 7
Primatologlar ve insan doas, 23-4
Rasgele cinsellik,
ve bebek katli, 1 05-6
erkek, ekirdek aile ve, 1 1 5
Rasyonalizasyon, 1 84
Rasyonellik, 1 82
Reagan, Ronald, 3 1 , 40, 63
Rekabet, 1 86, 229, 230
Rekabetilik, cinsiyet farklar, 56
Roma Katolik Kilisesi, 63, 97
Saldrganlk:
bonobolar ve, 27, 39
diiler ve, 1 52-3
gnah keisi yapma, 1 57-60
ve ilerleme, 32-3
insanlar, 29-3 1
sava ve, 1 28-9
sosyal bilimler ve, 1 6 1
empanzeler ve, 34-5
Sapolsky, Roben, 54, 1 46
Sava, 1 5
ve ahlak, 204-5
ve insan saldrganl, 1 28-9
kkenleri, 1 36-7
Sempati, 1 68, 1 8 1
empati ve, 1 6, 1 7-8
maymunlar arasnda, 38
Ayrca bkz. Empati
Ses tanma, empanzelerde, 1 30
Sezaryen doumlan ve insan evrimi,
224
Siyaset, 60
Siyasi adaylar ve iktidar, 58
Siyasi bask, 1 6
Siyasi beceriler, 6 1 -2
Siyasi ideoloji, biyologlar ve, 228-9
Sosyal bilimler ve doabilimleri, 1 6 1
Sosyal Darvincilik. 1 64, 1 99, 228
Sosyal deiim, cinsiyet ve, 73-4
Sosyal dzen, duyulan ihtiya, 65-8
Sosyal egemenlik, 86-7

260

IIMI ZDEKI MAYMUN

Sosyal eilimler, dengesi, 2 1 9-23

Sosyal kapital", 23 1
Sosyal kltr, 1 45-6
Sosyal mahluklar, olarak insanlar, 1 7
Sosyal rgtlenme, insan, 1 1 0
Sosyal yap, 84
bonobo, 2 1 -2, 27-8, 69-7 1
cinsel snrlar, 92
goril, 22-3, 26
insan, 4 1
ve insan doas, 1 4 1 -2
empanze, 33-8
Sosyalist toplumlar, 227-8
Soyknm, 1 4, 33
Strateji uzman olarak erkek empanze
ler, 73-5
empanzeler, 1 5-6, 23-4, 59, 60, 227
fiziksel zellikleri, 1 9
kiilik tipi, 234
sosyal yaplan, 60- 1 , 28-9, 80, 92-3
empanzeterin sosyal hayat, 1 30
Teamller, toplumsal ve ahlaki, 1 87
Tecavz, l 1 5-6
Tecrbeli devlet adam rol, 83-5
Teorisyenler, 1 38
Testisler, bykl, 1 1 5
Thatcher, Margaret, 3 1 , 40, 4 1 , 23 1
Tmar:
ebekler arasnda, 1 62
ve yiyecek paylam, empanzeler,
1 92
Toplumlar, insan, 1 8 1 -2, 22 1 -3
cinsel pratikler, 1 08- 1 O
erkek egemenlii, l 1 5-6
oluumu, 2 1 5-9
Tratz, Eduard, 39-94

Tutsak maymunlar, zeka aratrmalan,

44-8
Uluslararas siyaset, 75-8
Uyum, sosyal:
karlkl bamllk ve, I 50- I
empanze gruplarnda, 65-7
Uyumcul mutasyonlar, 224
ltimatom oyunu, 201
"Vahi tr", genetik stnlkler, 97
Westermarck, Edward, 1 84-5, 1 96, 206
Wilson, Edward, 35, 23 1
Journey to the Ants, 1 37-8
Y kromozomu aratrmalan, 1 1 3-4
Yabanc dmanl, 1 29
empati ve, 232
empanzelerde, 1 32, 1 35
Ya, hiyerarilerde etkisi, 72-3
Yerkes Ulusal Primat Aratrma Merke
zi, Arazi stasyonu, 28-9, 80, 1 76
Yerkes, Robert, 38, 1 1 9
Yiyecek iin cinsellik, maymunlarda,
1 87
Zayflk:
olarak g, 76-8, 84
saklanmas, 55
Zeki:
dil ve, 1 70
gorillerde, 23
ve insan davran, 22 1
maymunlarda, 43-7, 1 76
sosyal, 223
Zihin teorisi, 1 74-8 1

metis bilim

EVELYN FOX KELLER

JOHN GRIBBIN

Gen i n Yzy l

Schrdinger'in
Kedisinin Peinde
KUANTUM FIZICI VE GEREKLIK

ADAM lEMAN

B i l i n
KULLANIM KI LAVUZU

EVELYN FOX KELLER

Toplumsal Cinsiyet
ve Bilim
ZERINE DNCELER

DOUWE DRAAISMA

Bellek Metaforlar
ZIHINLE ILGILI FIKIRLERI N TARIHI

JOHN GRIBBIN

Schrdi nger'i n
Yavru Kedi leri
GEREKLICIN PEINDE

FRANS DE WAAL

Iim izdeki Maymun

BIZ NEDEN BIZIZ?