Professional Documents
Culture Documents
DERS NOTLARI
ykmndan enerji elde edilir. Trigliseritler baz zel hcrelerde, rnein ya hcrelerinde,
hcre ktlesinin % 95ini oluturacak derecede depo edilebilirler.
iki tip nkleik asit vardr Bunlardan ribonkleik asit (RNA) de eker grubu bir ribozdur.
Deoksiribonkleik asit (DNA) de ise ribozun 2 pozisyonundaki hidroksil grubu yerini bir
hidrojene brakmtr (deoksiriboz). RNAda yer alan bazlar adenin, urasil, guanin, ve
sitozindir. DNA da ise urasilin yerine timin baz da yer alr. Bu iki nkleik asitin baz
dizilileri hcrenin genetik bilgisini temsil eder.
Elektrolitler: En nemli hcre ii elektrolitleri potasyum (K+), magnezyum (Mg+2), fosfat,
slfat ve bikarbonattr. Bunlara ek olarak, az miktarlarda olmak zere, sodyum (Na+), klor
(Cl-) ve kalsiyim (Ca+2) de saylabilir. Elektrolitler hcre suyunda znrler ve hcresel
reaksiyonlara katlan inorganik kimyasal maddeleri de meydana getiriler. Baz hcresel
kontrol mekanzmalarnn ilemesinde de elektrolitler rol oynarlar. rnein, Na+ ve K+ sinir
ve kas hcresi gibi uyarlabilen hcrelerde elektrokimyasal impulslarn iletimini salar.
Birok hcre ii elektroliti kofaktr grevi grerek enzimatik kataliz reaksiyonlarnda rol
HAYVAN HCRES: GENEL YAPI VE ORGANELLER
Hayvan vcudunda yer alan organlar hcreleraras destek sistemleri aracl ile birarada
tutulan ok sayda hcredenolumulardr. Farkl organlarn yapsn meydana getiren hcreler
farkl grevler yapmak zere zellemelerdir. Bu hcreler birbirlerinden yapsal ve
fonksiyonel olarak farkl iseler de hepsinin ortak baz temel karakteristikleri vardr. rnein
her hcre yaamn srdrebilmek iin beslenmek zorundadr ve btn hcreler hemen
tamamen ayn tip besinleri kullanrlar. Btn hcreler enerji eldesi iin oksijene
bamladrlar. Besin maddelerini enerjiye evirme mekanizmas tm hcrelerde temelde
ayndr ve tm hcreler metabolizmalar sonucunda oluan artk maddeleri kendilerini
evreleyen svlara brakrlar. Grld gibi hcre sadece hcre svs, enzimler ve dier
kimyasal maddelerden oluan bir yap olmayp ileri dzeyde organize olmu, organel ad
verilen fiziksel yaplar da tamaktadr. Bu organellerin herbiri farkl bir fonksiyonu yerine
getirmek zere zgllemileridir. rnein, lizozom hcre ii sindirim, mitokondri solunum,
endoplazmik retikulum ve golgi aparat sekresyon, ekirdek nkleik asit sentezi
fonksiyonlarndan sorulmudur. Bir membranla evrilmi olan bu organellerin varl bir
okaryotu prokaryottan ayran en nemli farkllktr. Bu derste bir karyotik hcredeki
organellerin yap ve fonksiyonlarn inceleyeceiz.
Hcre (plazma) membran
Btn hcreler, genellikle plazma membran olarak anlan bir sitoplazmik membran ile
karakterizedir. Esas olarak protein ve lipidlerden oluan bu membrann, hcrenin yapsal
btnln koruyan fiziksel bir bariyer olma grevine ek olarak, hcrenin yaamn
srdrebilmesi iin gerekli olan bir takm fonksiyonlar da vardr. Bu fonksiyonlar arasnda,
zararl atk maddelerin hcre dna atlmas, besin maddeleri ve enerji kaynaklarnn hcre
iine alnmas, oalma haraket etme ve evredeki bileenlerle etkileim kurma gibi olaylar
saylabilir. Biyolojik
membranlarn tadklar pompalar ve geitlerden ileri geler yksek dzeyde bir seici
geirgenlik zellikleri vardr. Bu tarnsport sistemleri hcre ii ortamn molekler ve iyonik
bileimini zenler.
Membranlar hcreler ile evreleri arasndaki bilgi akn da kontrol ederler. Dardan gelen
uyarmlar alabilmek iin zgl reseptrler tarlar. Bakterilerin besinlerine doru haraket
etmeleri, hedef hcrelerin hormonlara kar verdikleri cevap, n alglanmas gibi olaylarda
ilk meydana gelen ilem sinyalin membrandaki zgl bir reseptr tarafndan alnmasdr. Baz
membranlar ise kimyasal ve elektriksel olabilen sinyaller retirler. Bylece membranlar
biyolojik bilgi al-veriinde nemli bir rol oynarlar. Biyolojik sistemlerde iki nemli enerji
dnm olay, yksek dzeyde organize olmu enzimleri ve dier proteinleri tayan
membranlarda meydana gelir.
Membranlarn ortak zellikleri: Membranlar fonksiyonlar bakamndan olduu gibi yaplar
bakmndan da birbirlerinden farkllk gsterirler. Bununla birlikte baz nemli ortak
zellikler de tarlar. Bu ortak zellikler u ekilde sralanabilir:
1. Membranlar birka molekl kalanlnda ince tabaka yapsndadr. Birok membrann
kalnl, 60-100 A arasndadr.
2. Esas yaplarn protein ve lipidler oluturur. Membranlarda ayrca protein ve liptlere bal
karbonhidratlar da bulunur.
3. Membran lipitleri, hem hidrofilikhem de hedrofobik ksmlar bulunan nispetin kk
molekllerdir. Bu lipitler sulu bir ortamda kendiliklerinden kapal iki tabakal yaplar
olutururlar. Bu lipit tabakalar ykl molekllerin geii iin bariyer grevi grrler.
4. zgl proteinler membrann belirli fonksiyonlarna aracalk ederler. Membran proteinleri,
pompa, geit, reseptr, enerji transdseri ve enzim olarak fonksiyon grrler. Bu proteinler
lipit tabakalar arasnda yer alrlar ki, bu liptler proteinlerin grev yapabilmeleri iin uygun
ortam salarlar.
5. Membranlar nonkovalent yaplardr. Membranlarn yapsn oluturan protein ve lipit
moleklleri birok nonkovalent balantlar kurmulardr.
6. Membranlar asimetriktir. Membranlarn i ve d yzeyleri birbirlerinden farkldr.
7. Membranlar sv yapdadr. Lipit yaplar membrann yzeyine difze olmulardr. zgl
birtakm balantlar yapmadklar zaman proteinler de bu ekilde yerlemilerdir. Membranlar
proteinlerin ve liptlerin iki, boyutlu zeltileri olarak tanmlanabilir.
Sv Mozaik Modeli
Biyolojik membranlarn yaplar ile ilgili olarak buraya kadar yazdklarmz toparlayacak
olursak ortaya yeni bir membran modeli kar. Bu modeli ilk defa 1972 ylnda Singer ve
Nicolson ortaya koyarak adna sv mozaik modeli dediler ve membranlar globuler
proteinlerin ve lipitlerin iki-boyutlu zeltileri olarak tanmladlar ( ekil 4. 22.). Sv mozaik
modelin en belli bal zelliklerini yle zetleyebiliriz:
1. Membrandaki fosfolipitler ve glikolipitler bir ift-tabaka ( bi-layer) olutururlar. Bu ift
tabaka hem bir geirgenlik seddi, hemde integral proteinler iin zc ortam fonksiyonu
grr.
2. Membran lipitlerinin kk bir ksm membrandaki proteinler ile zgl balantlar
kurmulardr ve bu balantlar proteinlerin fonksiyonlar iin gereklidir.
3. Membran lipitleri ve proteinleri membran iinde lateral difzyon yapabilirler: fakat
proteinler membrann bir yzeyinden dierine geemezler.
4. Membranlar asimetriktir. Bu asimetriyi salayan balca faktrler membran proteinleri ve
karbohidratlardr.
Aktif transport
Aktif transportta proteinin aktivitesi iin metabolik enerjiye gereksinim vardr. Bunu enerji ya
dorudan ATP'nin hidrolizinden elde edilir, ya da bir iyon gradiyenti oluturularak salanr.
Bu enerji sayesinde maddeler konsantrasyon gradiyentinin aksi ynnde (dk
konsantrasyonda yksee doru) tanabilirler. Aktif transportta ou kez bir maddenin
membranda tanmas baka maddenin de ayn anda tanmasna baldr. Byle bir sisteme
ko-transport sistemi denir. Bu sistemde her iki madde ayn yne tanyorsa transporta
simport, maddeler zt ynler tanyorsa antiport ad verilir. Baz membran transport
proteinleri ise maddeleri sadece membrann bir yznden dierine tarlar ki bu tamaya da
niport denir. niport rneklerine difzyonda da rastlanr. Tayc proteinin ATP
hidrolizinden elde edilen enerjiyi kulland bir antiport sistemine en iyi rnek Na+-K+
pompasdr. Hemen tm karyotik hcrelerin plazma membrannda yer alan bu iyon pompas
sinir ve kas gibi uyarlabilen hcrelerdeki membran potansiyelinin olumasnda hcre
hacminin kontrolnde ve baz maddelerin hcrelere ko-transportunda nemli roller oynar.
Desmozomlar:
Desmozomlar hcreleri birada tutarak onlarn
yapsal bir birim halinde fonkisyon
grmelerini salarlar. eitli dokularda
yaygn olarak bulunmakla beraber kalp kas,
deri epitel tabakas ve uterus boynuzu gibi
fiziksel etkilerle karlaan dokularda daha
bol olarak bulunurlar. Kemer, dme ve
hemidesmozom olmak zere tiptirler. Bu
tip desmozom birok epitel hcresinde
birlikte bulunurlar.
Bunlardan kemer desmozomlar yanyana
gelen hcrelerden herbirini epeevre saran bantlar halindedirler. ki hcrenin karlkl gelen
bantlar birbirlerine filament yapsnda baz uzantlar ile baldr. Hcre inde ise plazma
membrannn hemen altnda ve bantlar boyunca aktin demetleri uzanr. Aktin flamentelirinin
muhtemel fonksiyonu morfogenezde nemli bir basamak olan epitel tabakasnn kvrlp tp
oluturmasn salamaktadr.
9
Hemi desmozomlar dme desmozomlara benzerler. Aralarndaki fark bunlarn iki hcreye
deil bir hcreyi bunun alt yzeyine paralel uzanan bazal laminaya balamaktaktr. Bazal
lamina zerine yerleen hcreler tarafndan sentezlenir. En nemli bileenleri tip VI kollajen,
proteoglikan, fibronektin ve laminindir.
kk molekllerin bile bu seddi gemelerine izin vermez. te yandan vcut iin gerekli
maddelerin lmenden kana emilmeleri de gerekmektedir. Bu ii epitel hcrelerinin plazma
membran iinde yer alan zgl transport proteinleri baarrlar. Bu proteinlerden bazlar
epitel hcrelerinin lmene bakan yzeyinde yer alrlar ve gerekli maddelerin lmenden hcre
iine gemelerini salarlar.
Dier baz transport proteinleriyse bu
maddeleri hcre iinden kana geirirler.
Bunlar iki ekilde rol oynarlar: ilk olarak
hcrelerin farkl yzeyindeki membran
transport
proteinlerinin
lateral
difzyonunu nleyerek bunlarn yerlerini
korumalarn salarlar. kinci olarak ise
molekllerin geiine izin vermeyerek
tanan
maddelerin
tekrar
lmene
dnmelerini nlerler.
Elektron mikroskop almalar sk
balant blgelerinin yaplarn akla
kavuturmutur. Buna gre birtakm
membran ii proteinler hcrelerin
evresini sarmakta ve bunlar membran
iinde sralar halinde uzanrlarken bu
sralar yer yer birbirleriyle balantlar
kurmaktadrlar. Sk balant blgeleri iki
komu
hcrenin
bu
proteinlerinin
birbirleriyle ba yapmalar sonucu
Geit Blgeleri (gap junctions)
Hcreler arasnda en yaygn olarak bulunan balant blgesi tp geit blgeleridir. Bu
blgeler iki komu hcrenin sitoplazmalar arasnda balant kurarak baz molekllerin bir
hcreden dierine geiine olanak salarlar. Alt tane connexin proteininin bir araya gelmesi
oluan connexon birimlerinden olurlar.
11
Sitoplazma ve Organeller
Hcre zar ve ekirdek arasnda yer alan sitoplazma saydam, jel kvamnda madde ve bu
madde iinde yzen ekilli unsurlardan olumutur. Sitoplazmay oluturan yaplara aada
olduu gibi deiik isimlendirmeler yaplr:
-Esas plazma (Hyaloplazma): Sitoplazmada hcre organelleri arasndaki svdr. Bu sv
btn hcrelerde bulunur. Protein, su, enzimler, hormonlar, mineraller, yalar ve
karbonhidratlardan olumutur.
-Metaplazma: Hcrenin fonksiyonu iin ortaya kan kalc fibril eklindeki yaplar (hcre
iskeleti) metaplazmay oluturur.
-plazma: Sitoplazmada geici olarak belli dnemlerde oluan yaplara verilen isimdir.
Hcre blnmesi srasnda ortaya kp sonra yok olan mitoz mekiini, plazmaya rnek
olarak verebiliriz.
-Paraplazma: Hcrede hayat olaylar devamllk gsterir. Bir ksm maddeler srekli olarak
yaplr, paralanr ve canl maddelerin yapsna katlr. Baz maddeler ise hcre iinde depo
maddesi gibi bulunurlar.
Hangi yaplar hcrede paraplazmik maddelerdir?
Besin maddeleri, salg granlleri ve pigmentler hcre iindeki paraplazmik maddelerdir.
Sitoplazmada ekilli unsurlar olarak isimlendirilen yaplardan hcre organellerini,
endoplazmik retikulum, ribozomlar, Golgi kompleksi, lizozomlar, peroksizomlar,
mitokondriyonlar sras ile ayrntl olarak inceleyelim.
Endoplazmik Retikulum ve Ribozomlar
13
14
15
16
HCRE DNGS
nterfaz: Blnmeyen bir hcre interfaz durumundadr. Bu safhada replikasyon ve blnme
iin hazrlk yaplr.
ekirdek belirgindir, bir yada daha fazla ekirdekik ayrt edilebilir.
Kromozomlar kromatin yn eklindedir.
G1 Evresi: Ribozomlar ve organellerin miktar iki katna kar
S evresi: Organellerin iki katna karlmas devam ederken DNA sentezi olur.
G2 Evresi: Hcrenin mitoza hazrland evredir.
M-Evresi: Mitoz ve sitoplazma blnmesinin (sitokinez) gerekletii evredir.
Hcre dngs, bitkilerde 10-30 saat, hayvanlarda 18-24 saat olmakla birlikte; baz
organizmalarda 20 dk. gibi ksa ya da gnler hatta haftalar srecek kadar uzun olabilir.
19
Kalp kas hcreleri ise G2de tutulu kalm hcrelerdir. Nedeni bilinmiyor.
** G1de kalm bir hcre ekirdei S fazndaki bir hcreye aktarlrsa, ekirdek etkinleerek
hcre S fazna girer. Ayn ekilde G2de kalm hcre mitozdaki bir hcre ile kaynatrlrsa
kromozomlar hemen younlamaya balar ve kendisi de mitoza girer.
** Hcre dngsn kontrol eden maddelere SKLN denmektedir. Bunlarn hcre dngs
proteinlerine (CDC) balanmas yada ayrlmasyla kontrol salanmaktadr.
MTOZ BLNME (M!)
PROFAZ
Sentriyoller iki kutba doru ilerler. Her sentriyol ifti yaknnda bir mikrotbl
sistemi ortaya kar ve tm ynlere yaylr. Bu l mikrotbl dizilerine Aster denir.
Sentriyoller kutuplara ilerlerken baz mikrotbller aksi yndeki sentriyollerden
uzanan mikrotbllere tutunur, bylece polar mikrotbller oluturulur. Asterler
polar mikrotbllerle birlikte sepet benzeri iler (Mitoz ii) oluturur. Ge profazda
kromatitlerin sentromeri zerinde oluan kinetokor denilen plaklara tutunur.
Krozomlar ksalp kalnlaarak belirgin hale gelir. (Kro.lar iki kromatit eklindedir)
ekirdekik kaybolur.
METAFAZ
Metafazdan nce prometafaz denilen ksa bir dnem vardr. Balangta ekirdekte
tamamen rasgele dalm olan kro.lar i ekvatoruna doru hareket etmeye balar. Bu
hareket kinetokor mikrotbllerini oluturan tblin alt birimlerinin byyebilme
(birbirine eklenerek) ve kinetokor balantlarnda sindirilmesinden kaynaklanr.
Prometafaz sonunda her kro. eit biimde iki kutup tarafndan ekilmi durumdadr.
Her ikiz kromatit iftinin sentromerleri birbirinden ayrld zaman metafaz sona erer.
20
ANAFAZ
ki tam kro. grubu bu evrede birbirinden ayrlr. Tek kromatid kro.lar ieren iki set
farkl kutuplar gider.
Anafaz sonunda hcre birbirinden iyice uzaklam iki kro. grubu ierir.
TELOFAZ
Profazn tersidir. Kutuplardaki kro. grubu yeni ekirdek zarlar ile evrilir.
STOKNEZ
Hayvan hcrelerinde:
Hcreyi saran bir blnme yar oluumu ile balar. Bu yark hcreyi bir utan dier
uca blene dek derinleir ve iki yeni hcre meydana getirir.
Bitki hcrlerinde:
Hcrenin ekvator blgesinde hcre pla denen zel bir zarn oluumu ile balar.
21
NTERFAZ I
Mitoz blnmede olduu gibidir. Genetik materyal ve organeller kendini eler.
PROFAZ I
Kromotin iplikler ksalp, kalnlar ve belirgin kromozom eklini alr. Kromozomlar
zerindeki kromerler belirgin hale gelir. Bu evreye Leptoten de denir. ekirdek zar yava
yava erir ve sentrozomlar kutuplara doru hareket eder.Homolog kromozomlarn her bir
iftinin yan yana gelip ve birbirinden ayrlmadan kalmalarna zigoten denir. Homolog
kromozomlardaki bu protein eksenler birbirine enine protein kprlerle balanarak ok
salam synaptonemal kompleksleri olutururlar. Yapsnda 4 kromotid bulunan bu
komplekslere tetrad bu olaya da sinapsis denir. birinci profazn bu evresine ise Zigoten ad
verilir. Sinaps srasnda kromozomlar hem ksalp hem de kalnlarlar. bu evreye de Pakiten
de denir. Bu srada ok nemli bir olay olan krossing over balar.
22
METAFAZ I
Mitozda bir ift ikiz kromotid ihtiva eden homolog kromozomlardaki her bir kromozomun
hcrenin ekvator tablasn a hareket etmesine karlk, mayoz blnmede ekvator tablasnda
yer alan kromozomlar 2 homolog kromozom ifti halindedir ve her birinde ikier hibrid
kromotid bulunmaktadr.
ANAFAZ I
Bu safhada profazn ortalarnda birbirine sinaps yapan homolog kromozomlar birbirinden
ayrlmaya balarlar.Hibrid kromotidleri ihtiva eden her bir kromozomun i ipliklrine taklp
kutuplara doru hareket etmesiyle birinci anafaz son bulunur.
TELOFAZ I
Bu safha tmyle mitoza benzer tek fark ise mitozda yeni teekkl eden ekirdekte ana
hcreninkine eit sayda kromozom bulunmasna karlk mayoz blnmede bu kromozom
says yarya inmitir. Mitoz blnmedeki her bir kromozom bir kromotid kromozomdur.
Halbuki mayozdakiler bir ift hibrit kromatid ihtiva eden kromozomlar halinde bulunurlar.
MAYOZ II
PROFAZ II
Birinci blnmenin telofoz ile ikinci blnmenin arasnda bir dinlenme devresi olmadan
ekirdek zar paralanr. Birinci i iplikiklerinin dorultusunu dik yeni i iplikikleri oluur.
METAFAZ II
Her oul hcrenin haplod (n) kromozomu ekvatoral dzlem zerinde dizilir. Bu evrede
kromozomlar ikili grlr.
ANAFAZ II
Ekvatoral dzlem zerinde dizilmi olan diatlar sentromerlerinin uzunlamasna blnmesiyle
birbirinden ayrlrlar. Her kromatid anafaz kromozomu halinde kutuplara ekilir.
TELOFAZ II
Kromozomlarn helezonlar alr, dolaysyla grnmez olurlar. ekirdek zarlar oluur
sitoplazma blnr. Bylece bir hcreden 4 tane haploid hcre meydana gelir.
* Sitoplazma blnmesi
Hayvansal hcrelerde: ekirdek blnmesi tamamlandktan sonra sitoplazma ortadan
boumlanarak ikiye blnr ve iki ayr hcre olumu olur.
Bitkisel hcrelerde: Olumu olan iki ekirdekli hcrenin ortasnda bir orta lamel (ara lamel)
oluur ve hcre duvarna kadar ular. Dolaysyla birbirine bitiik iki hcre oluur.
23
24