TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 337

Levanten Kavram ve Levantenler zerine

Bir nceleme

An Examination On The Concept Of Levantine And Levantines

Raziye OBAN (AKICIOLU)*
ZET
Yerleik yabanclar konusu son yllarda tm dnyada olduu gibi Trkiyede de zerinde
nemle durulan konulardan biri haline gelmitir. Levanten toplumu da lkemizde bu kavram
ierisinde tarihteki yerini almtr. Ayrca Levantenlik, yzyllardr ve zellikle de
ondokuzuncu yzylda zerinde nemli tartmalara neden olmu bir kavramdr. Levantenler,
Osmanl sosyo-ekonomik ve kltrel yaamnda Tarihi corafyamz asndan son derece
nemlidir.

ANAHTAR KELMELER
Levanten, zmir, stanbul, Dil ve Kltr.

ABSTRACT
The topic which is related to the Resident foreigner is being one of the subjects in Turkey like
all over the World in recent years. In our country, the society of Levantines is also take place in
history, inside of this concept. Furthermore Levantine is the most debatable concepts for centuries, especially, during the 19 century. In addition, Levantines in terms of geography and
concept in our historical geography has an important place affecting the soscio-economic and
cultural life of the Ottomans.

KEY WORDS
Levantine, Izmir, Istanbul, Language and Culture.

Ar. Gr. Dr., Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Corafya Eitimi Anabilim
Dal

338 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

GR
Ama ve Metot
Bu almada, ok farkl bak alaryla yazar ve gezginlerin notlar ve eitli ansiklopediler incelenerek tarihsel srete Levanten kavram zerinde yrtlen tartmalar ve yirminci yzylda zerinde uzlalan tanmlamalar, eitli kaynaklar verilerek irdelenmektedir. Ayrca bir corafi alan olarak Levantenlerin Trkiyede zellikle zmir ve stanbulda yerlemelerine etken olan etmenler ele alnmaktadr. Bu blge ve kavramn Trkiye iin ayr bir nemi bulunmaktadr. nk Anadolu, zellikle ondokuzuncu yzylda Levantenlerin yaam ve Trk toplumunun deiim srecine elik eden ynleriyle bu kavram
zerindeki tartmalarn ana kayna olmutur. almann birinci ksmnda
eitli kaynaklarn nda tarihsel srete Levanten kavram, ikinci ksmnda
ise Levanten toplumu zerinde ayrntl bir ekilde durulmutur. Gncellii,
almay dikkate deer klmaktadr.
TARHSEL SRETE LEVANTEN TERM
Levanten kelimesi, Franszca Lever szcnden tremitir. Domak ve
Dou anlamlarna gelen szck, Dou Akdeniz lkelerini tanmlamak iin kullanlmaktadr. Genel bir ifadeyle, Levanten, Avrupal bir aileden gelerek, bir
Dou Akdeniz lkesi olan Trkiyede zmire-stanbula yerleenleri ifade etmektedir. Ortak kabul edilen bir tanmlamas olmayan Levantenler, yerli aznlk gruplar ile Batl insanlar arasnda farkl bir toplum ve kltr olarak grlmektedir. Bu toplumu meydana getirenler, ngiliz, talyan, Fransz, Macar ve
Slav kkenlidir (Ansiklopedia Britannica: 1000; Arna, Yeni Asr, 2004; Atalay,
1992: 21; Beyru, 2000: 13; Erpi, 1987: 10; Keskiner, 2006: 19; Pnar, 2006: 93; Yumul, Dikkaya, 2006: 10- 194; Harris, 2005: 5-150; Oban, 2006/1: 170-171). Levantenler, Osmanl mparatorluunun son zamanlarnda hem devlet ilerinde
hem de ticari hayatta olduka ynlendirici etkiye sahip bir topluluktur.
Tarihsel srete Levanten kelimesinin ne zamandan beri kullanldn anlamak iin ncelikle nl seyyahlarn notlarna bakmak yerinde olacaktr. rnein, Tancoigne, herhangi bir lke kkenli olup da, Trkiyede doan, evlenen, yerleen ve Yunanca dil ve adetlerini benimsemi bulunan insanlar Levantendir, demektedir (Aktaran: Beyru, 2000: 13).

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 339

Pnarn naklettiine gre ise; onyedinci yzylda nl Fransz seyyah

Tavernier, seyahatleri srasnda karlat insanlar Latin olarak nitelendirirken, ada olan bir dier Fransz seyyah Jacop Sopoon ise bunlar Venedikliler ve Cenevizliler olarak tanmlamaktadr. Ayn insan topluluunu 18.
yzylda Tournefort; Venedikli, Cenevizli ve Maltal olarak belirtmektedir.
ngiliz seyyah Pocacke ise kt Dou seyahatinde, zmir ile ilgili gzlemlerini
aktard blmde, Levant terimine yer vermitir. 1750lerde Anadoluya gelen ve bir sre de zmirde konaklayan Alman misyoner S. Schulz, bu insanlardan Katolik, ayn yln sonlarnda gelen Cristoph W. Ldeke ise Romallarn
torunlar olarak bahsetmektedir. Yine Pnara gre, Doudaki bu insanlar
tanmlamak, Bat Avrupalnn karlat her eyi tanmlama ve kavramlatrma abasndan ileri gelmektedir. stelik Avrupa uygarln da biricikletirmektedir. Avrupaya gre Levantenlik, kkeni her ne kadar Avrupal olsa da
Avrupa dnda kalanlarla kendisi arasndaki zihniyet ayrmna iaret etmektedir (Pnar, 2006: 33-35).
lhan Pnara gre Levanten kavram, Bat Avrupann dnya egemenliine
giden yolda karlat kendi dndaki her eyi tanmlama merakndan ortaya
kmtr. Tpk Hal Seferlerine kan her mminin yolcu, ya da bu kutsal
topraklarda ve evresinde yerleen genellikle Latin, Malta ve Fransz Katoliklerinden oluan insanlarn nceleri talyan ehir cumhuriyetlerinin varlna bal
olarak Venedikli, Cenevizli veya Padoval olarak geldikleri ehrin adyla
anlmas gibi. Ancak Bat Avrupa dnrleri, bu Avrupallk anlayn kabul
etmemilerdir. nk bu insanlar her ne kadar atalarnn topraklarn kendi
topraklar olarak kabul etse ve kendilerini Avrupal olarak grse de, kendilerine
sorulan hangi ulustansnz? sorusuna verdikleri Latin ya da Katolik cevab,
onlar tatmin etmemitir (Pnar, 2006: 34).
eitli ansiklopedilerde ise tarih sralamasna gre u tanmlamalar yer almaktadr:
Trk Ansiklopedisinde Levanten (Franszca, Levantin), Avrupa asll
olup Yakn Dou lkelerine yerlemi ve evlenmeler yoluyla soyu karm
kimse, olarak tanmlanmaktadr. Ayn almada, uzun yllar Osmanl mparatorluu idaresinde bulunan Yakn Dou lkelerine, zellikle kapitlasyonlarn
kabulnden sonra eitli sebeplerle gelip yerlemi olan Avrupallarn, zamanla
kendi aralarnda ve baka rktan olanlarla evlenerek hayli oalm olduklar
vurgulanmaktadr. Bu toplumlar, iinde bulunduklar artlarn neticesi olarak
gelenek, grenek, ive ve vb. ynlerden deiik bir biim alm olup Osmanl
mparatorluu, stanbul, zmir, Antalya, Beyrut, skenderiye vb. merkezlerde

340 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

toplanmlardr. Halen buralarda Levantenler vardr (Trk Ansiklopedisi,

(1976, Cilt: 23, s: 13).
Yeni Trk Ansiklopedisinde Levanten, Akdenizin dou sahillerinde ve
buralardaki lkelerde (Yakn Dou) dnyaya gelmi veya buralarda yerleip
ticaret yapan, aslen Avrupal, ok kere uzun kallar ve evlenmeler dolaysyla
soyu karm kimse, Yakn Doulu olduu halde Avrupallk tayan tatl su
frengi denilen tipler, eklinde tanmlanmaktadr (Yeni Trk Ansiklopedisi,
(1985: Cilt: 6, s: 2072).
Ayn ansiklopedide yle devam etmektedir: Bahis konusu lkeler, uzun
sre Osmanl (Trk) idaresinde kalmt. Burada, daima ticaret maksadyla bulunan Avrupallar vard. Bunlarn says kapitlasyonlarn kabulnden sonra
hzla artt. Belli merkezlerde yerleip kendi aralarnda veya baka rktan olanlarla evlenerek oaldlar ve zel bir tip oluturdular. Beden zellikleriyle birlikte, gelenek, grenek ve kltrleriyle ivelerinde de deiiklikler meydana
geldi. mparatorluun son zamanlarnda daha ok deniz ticaretinin youn olduu stanbul, zmir, Antalya, Beyrut, skenderiye ve benzeri yerlerde toplanmlardr (Yeni Trk Ansiklopedisi, (1985: Cilt: 6, s: 2072).
Ana Britannicada Levanten (Franszca Levantin Doulu), Osmanl dneminde zellikle Tanzimat sonrasnda stanbulda ve byk liman kentlerinde
younlaan ve ticaretle uraan, Mslman olmayan aznlklar, olarak belirtilmektedir (Ana Britannica, (2004, Cilt:14, s: 435).
Ali Pskllolu, Trkiye Trkesinin En Byk Szl adl almasnda Levanteni, Yakn Dou lkelerine yerlemi, oralarda yaayan ayr rktan, ayr dinden kimselerle evlenerek soyu karm Avrupa asll kimse, olarak
tanmlamtr (Pskllolu, 2005: 1195).
Mehmet Doann, Byk Trke Szlk adl almasnda Levanten,
Yakn Dou lkelerinde yerlemi Avrupal ailelerin soyundan olup, bu lkelerde doup bym, bu yzden bulunduklar yerin kltrnn az ok tesirinde kalm, bununla birlikte Avrupallk iddiasnda olan kimse, dou lkelerinde domu Latin, Tatlsu frengi, Levantenlik ise, Levanten olma hali, Levantene uygun davran, olarak tanmlanmtr (Doan, 2005: 839).
Baz yazar ve dnrler, bu szlklerden ve seyyahlarn notlarndan yola
karak Levantenler konusunda u aklamalar yapmlardr:
Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi adl almada lber Ortaylya
gre Levanten kelimesi (Doulu) ile Dou Akdeniz Limanlar ve btn Dou

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 341

Akdenizliler kastedilmektedir. Ortayl, Levanten (Doulu) kelimesiyle, Dou

Akdeniz Limanlarnn, bir anlamda da hem Bizans, hem Osmanl dneminde
yerli halktan ziyade talyan, Katalan, Fransz gibi Bat Akdenizlilerin kastedildiini, onsekiz ve ondokuzuncu yzyllarda ise bu kelimenin Orta ve Kuzey
Avrupadan gelerek yerleen yabanclar da kapsadn belirtmektedir. Ortayl,
ayrca Osmanl dneminde Roma-Katolik inancna bal Latin milletinin bu terimle anldn fakat yeterli olmadnn altn izmektedir. nk
ondokuzuncu yzylda Osmanl topraklarna yerleen Protestan veya yerli ark
Katoliklerinden bu grupla btnleenlerin de Levanten olarak anldna dikkat
ekmektedir. Ona gre; genellikle yabanc pasaportlu olup, nceleri talyancay
sonra Franszcay zgn iveleriyle konuup benimseyen Hristiyanlar ve bu
sosyal gruba girenler Levantendir (Ortayl, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, (1994: 204-207; 2006: 23).
Ethem Eldeme gre Levantenler, Avrupallardr. Bunun da Avrupal ve
Osmanl topraklarnda yaayan tm Avrupallar gibi anlamlara gelebileceini
belirtmektedir. Ancak ilk anlama phe ile yaklarken, ikincisinin de pek ok
dier Avrupal kimliini dladn vurgulamaktadr. Ona gre Levanten
kelimesi, genellikle tekini tarif etmek iin kullanlmaktadr. Ayrca Levanten
kelimesinin bir kii ya da grubun kendini tanmlamas iin ok nadir kullanldn ve herhangi bir toplumsal analiz iin geerli bir terim ve analiz birimi olarak kabul edilemeyecei zerinde durmaktadr. Bu nedenle terimin nasl ortaya
ktn, anlamnn zaman iinde ne gibi bir deiim gsterdiini irdelemenin
daha yararl olacan ifade etmektedir (Eldem, 2006: 11-12).
Edem in Alexandre Handjeri (1841)den aktardna gre Levant; ark
(Arapa), Haver (Farsa) ve gn dousu gibi corafi tanmlamalara iaret etmektedir. Franszca Lever kelimesinin (kalkmak, domak-gne iin-) anlamlarndan treyen Levant, grld gibi genel olarak Dou, dolaysyla Levanten de Douya ait, Douda yaayan anlamna gelmektedir (Eldem, 2006: 1113). Burada Dou, Bat merkezli bir dnya grne gre, Avrupann dousunu ifade etmektedir. Bu corafi alan da, dar bir anlamda gnmz Orta Dou
ya da Yakn Dou ile Akdenizin dousunu ifade etmektedir. Nitekim Wlliam
Haris Levant, Bir Kltrler Mozaii adl almasnda bu corafi alana iaret
etmektedir (Haris, 2005: 5)
Eldem, bu kelimenin Franszcada daha ziyade Osmanl topraklarna tekabl eden bir blgeyi iaret ettiini ifade etmektedir. Levanten kelimesi de doal
olarak Osmanl topraklarnda yaayan tm insanlar kapsayacaktr (Eldem,
2006: 14).

342 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Eldemin, J.W. Redhow (1880)den belirttiine gre, Levant kelimesinin

karl; Memalik-i Osmaniye, Levanten ise Memalik-i Osmaniyyede domu Frenk olarak belirtilmektedir. Frenk ise herhangi bir Avrupal milletine
mensup olan insan anlamnda kullanlmtr (J.W. Redhow, 1880: 677den aktaran; Eldem, 2006: 1113).
Redhouseda ise Levanten (Levantine - levantin); Memalik-i
Osmaniyyede domu, bym Frenk adam, genel olarak o evrede domu bym kimse, az nce sz edilen milletlere tabi ve mahsus olan eklinde aklanmaktadr (By J.W Redhouse, 1922: 478). Grld gibi, bu szlklerde Levanten kelimesinin anlam; Osmanl topraklarnda domu bir Avrupaly kasteden daha dar bir anlama brnmtr.
Eldem, emseddin Saminin, 1898 ylnda Levanten kelimesini Aktar arkiye ahalisinden olan, 1901 de ise arkta tevellt etmi olan - domu olan -
eklinde bir deiimle tanmladn belirtmektedir. Bu deiimi Eldem, Levantenleri Osmanl topraklarnda domu (ve yerleerek Doululam) Avrupallar olarak grmek iin faydal bir adm olarak deerlendirmitir
(Eldem, 2006: 15). Gerekten de Kamus-i Fransevide Levanten; Aktar arkiye ahalisinden olan, arkta tevellt etmi - domu - olan , ark milletleri ve
gn dousu gibi anlamlarla aklanmtr (Kamus-i Fransevi, 1900: 1350). Yine emseddin Saminin Tercman Gazetesi ve Yap Kredi Bankasnn ortak
hazrlad Kamus-i Trki adl almasnda Levanten; Yakn Dou lkelerine yerlemi ve evlenerek soyu karm olan Avrupa asll kimse olarak tanmlanmtr (Kamus-i Trki, 1985: 798).
Eldem, Levanten kelimesinin son derece ykl, karmak, esnek ve tehlikeli
olduunu, bu nedenle sz konusu kelimeye net bir tanm getirmenin zor olduuna iaret etmektedir. Ancak kelimeye dayanak oluturabilecek din ve rk gibi
etkenlerden yola karak u tespitlerde bulunmaktadr:
1- Dini adan Levantenlik, daha ziyade Katoliklie balanrken, ark Katoliklii iin iine katlmamakta, ancak te yandan zellikle ngilizlerin durumunda, birok Protestan iin bu kelimenin kullanld grlmektedir.
2- Avrupa kkenine bakldnda ise, 19. yzylda Polonyadan g eden
Katolik toplumu hibir zaman bu tanma dhil edilmezken, 19. yzyl sonlarndan itibaren Rum, Ermeni ve Yahudi kkenli insanlarn Levanten kelimesine
dhil edildiine dikkat ekmektedir.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 343

Eldem, bu tanm karmaklnn kelimenin Hallar, Venedikli-Cenevizli

ve Katalanl gibi Latin kkenli Ortaa toplumlarna ve daha ge dnemlerde
Katolik ve Bat Avrupa ile Akdeniz kkenli olup Osmanl topraklarnda yerleen topluluklara balanmasyla son bulabileceinin altn izmektedir (Eldem,
2006: 21). Ancak bu tanmlamann da son zamanlarda arzu edilen bir kimliin
icad anlamna geldiine iaret etmektedir. nk kelime, olumlu ve olumsuz
anlamlar yklenmektedir. rnein, ibirliki, mukallit eklinde tahkir ve tenkit edici tanmlamalar ile az nce ifade edilen temize karma anlamndaki
tanmlamalar ortaya kmakta, dolaysyla karmaklk devam etmektedir. Bu
nedenle Eldem, Levanten kelimesine keskin bir tanmlama yapmaktan ziyade,
kelimenin arkasnda gizlenen sre ve etkenlerin incelenmesinin daha faydal
olacan belirtmektedir. Grld gibi, bu aklamalar, kelimenin gerekten
ne denli karmak ve riskli olduunu sanrm aka ortaya koymaktadr.
Stefanos Yerasimos a gre Levantenler, onsekizinci ve ondokuzuncu yzylda Osmanl topraklarna gelen, ticaretle uraan, arada kalm yani tam bir
milli kimlik ve yaant kuramam bir toplumdur. nk kendilerini, Batdaki
ulusal kimliklerinin dnda kaldklarndan bir Fransz, talyan, Hollandal ya
da Alman olarak da tanmlayamamaktadrlar. Bu nedenle Levantenler, yaadklar yer ve kltrleri bakalam kiiler olarak karmza kmaktadr
(Yerasimos, 2006: 31).
Arus Yumul, Stefenos Yerasimosun Levantenler, yaadklar yer ve kltrleri bakalam kiilerdir sylemine ilaveten; Levantenleri, gmen ve
gmen kkenli olduklar iin vatansz olarak tanmlamaktadr. Tpk sosyologlarn iki farkl kltr dnyasna ait ama hibirini tam olarak benimseyemeyen kii olarak tanmladklar marjinal/sra d gruplar gibi. Bunu, Albert
Hourani Levantenlere uyarlayarak yle bir tanmlama yapmtr: Levanten, iki
ya da daha ok dnyay ayn anda yaayan, ama hibirine ait olmayan, belirli
bir milliyet, din ve kltre sahip olsa da, gerekte bunlara malik olmayan kiidir (Aktaran: Yumul, 2006: 39).
Alex Baltazzi; Batdan yani Avrupadan gelip Douda (Levantta) birka
nesil yerleen Hristiyanlara Levanten denir, demektedir. Baltazzi, Levantenlerin genellikle Latin kkenli olduunu, ancak sonradan Protestan gibi mezheplerden olanlarn da bu adla anldn belirtmektedir. Ona gre Levantenler,
dinlerini, adetlerini ve bir yerde Avrupa ile benimsedikleri balantlarn, dnce tarzlarn muhafaza ederek kendilerini yaadklar lkeye nyargsz balayan, kimliklerine bir yurt, toprak sevgisi ve Dou felsefesi ilave eden bir toplumdur (Baltazzi, 2006: 52-53).

344 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Pelin Bke, kendini yaadklar bu topraklara ait hisseden, ancak iinde yaadklar toplumun ou zaman dnda ve bazen kysnda yaam sren bir
topluluk olarak tanmlamaktadr Levantenleri
(Bke, 2006: 141).
Feyyaz Erpi, Levanten teriminin; Franszcadaki Lever (kalkmak, kaldrmak,
gne domas, dou) szcnden trediini ve genel olarak Dou Akdeniz
lkelerini ifade ettiini, Kk Asya - Asia Minor (Anadolu) - anlamna da
geldiini belirtmektedir. Erpi, Levantenleri, ne tam olarak Hristiyan Arap, ne
de Mslman deil, fakat bu blgede yerleip birka kuak boyunca burada
yaayan Latin kkenli Katolik Avrupallar olarak aklamaktadr (Erpi, 2006:
162).
Behzat sdiken, Levantenler iin Avrupal anne ile babadan arkta doan ocuklar tanmlamasn yapmaktadr (sdiken, 2006: 88).
Grld gibi Levanten terimi, olduka zor bir terimdir. Belirli bir kimlik
olarak tanmlanamamas, ekonomik anlamda Batl, yaam alan yani Dou
Akdeniz deki kltrel yap etkisi nedeniyle de Bat karsnda Doulu bir toplumu ifade etmektedir. Baka bir deyile Levanten, Dounun Batls, Batnn Doulusudur (Dikkaya, 2006: 193, 196).
Levanten kavramnn bulunulan ehre, lkeye ve mezhebe gre tanmlanmas ondokuzuncu yzyla kadar devam etmi, yirminci yzylda ise zerinde
genel olarak uzlalan birtakm tanmlamalar kabul grmeye balamtr. rnein, genellikle stanbulda ve dier byk liman kentlerinde yaayan, bir zamanlar bu topraklara gelerek yerleen Venedikli ve Cenevizlilerin soyundan
olan, birka dil konuan, ancak derinlikli bir eitim ve moral deerlerden yoksun olan bir topluluk, Levanten olarak tanmlanabilir (Dr. Albert Wirthden aktaran; Pnar, 2006: 84). Ancak, ayn yazara gre, Levantta (Douda) Ermeni ve
Rum kzlarla evlilik yapan Avrupallarn soyuna da bu adn verildii belirtilmektedir. O halde Levanten, Avrupadan yani Batdan gelerek Levantta (Douda) birka nesil yerleen ve ulusal bir dile sahip olmayan, genellikle ticaretle
uraan, kendini zerinde yaad topraklara ait hisseden ancak bu toplumun
ne tam olarak ierisinde ne de darsnda olan Latinleri (Katolikler) ifade etmektedir. znde Levanten, ender olan ve dierlerine benzemeyen anlamna
gelmektedir. nk Levantenler de dnyann eitli yerlerinde yaayan dier
yerleik yabanclar gibi ne tam Doulu, ne de tam Batldr. Bir kltrler mozaiidir, siyasi bir kimlikten ziyade ticari bir kimlik tamaktadr. Ancak onlardan
fark, Dou Akdenizde yaam olmalar, din ve kltrleridir.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 345

LEVANTENLERN TRKYEYE GEL MAKSATLARI (stanbul-zmir)

Levantenler genellikle talya, Hollanda, Almanya, Fransa, gibi lkelerden
gelmilerdir. Avusturya, Macaristan, spanya, Portekiz ve Yunanistan adalarndan gelenler de vardr. rnein, zmirli Levanten arkc Maria Rita Epikin anneannesi, bir Yunan adas olan Tinostan zmire gelmitir. Dedesi talyandr.
Grld gibi Levantenler, Osmanl topraklarnda Levanten olmayan Hristiyanlarla da evlenmilerdir. Zaten lkelerinden ayrlan yabanclar ilk nce
Tinos, Chios (Sakz Adas), Naksos, Saint rini, Syra gibi adalara gitmiler, Ege
gnei altnda servet aramaya koyulmulardr (Thournefort, 2005: 9). Bu Hristiyanlar, daha sonra Osmanl topraklarna g etmeye balamlardr - Adalardaki isyanlar ve Osmanldaki eitli ticari ayrcalklar nedeniyle-. Britanya,
Fransa, talya ve Hollanda gibi Kuvvet-i Muazzama diye anlan dnemin
gl devletlerinin ticaretle uraan tebaalar ve bunlarn aileleri, 19. yzylda
Bat Anadoluda yerlemiler, Osmanl mparatorluu iinde gl bir ekonomik grup oluturmulardr. Ancak Trkiyede, etkinlikleri nedeniyle daha ok
stanbul ve zmir Levantenleri zerinde durulmutur. Levantenler olarak adlandrlan bu grup, byk krlar salayarak Osmanl ekonomisinde nemli rol
oynamlardr (Erpi, 2006: 162).
Levantenler, stanbulda ilk olarak 991 ylnda Bizanstan aldklar ticari imtiyazlarla yerlemeye balamlardr. O dnemde yerletikleri balca alanlar ise
Bahekap, Eminn, Fener ve Galata (Pera- Venedik ve Ceneviz kolonisinin
bulunduu blge)dr. Bu imtiyazlar, Amalfillilere ve 1112de Alexios
Komnenos tarafndan Pisallara, 1142de II. oannis Komnenos tarafndan Cenevizlilere, 1261de Paleologos Hanedan tarafndan Cenevizlilere (Venediklilerden alarak), 1453te bir ahitname ile Cenevizlilere zmni statsnde belirli
haklar verilmitir (Ortayl, 1994: 204205). sdiken ise, Papazlarn 12, Levantenlerin de 15. yzyldan itibaren stanbula gelip yerlemeye baladklarn belirtmektedir (sdiken, 2006: 88). Ayrca 1591 ylnda verilen kapitlasyonlar da
ticareti cazip hale getirmi, bu da kente yabanclarn geliini hzlandrmt.
Levantenler, genel olarak lkelerinde bulamayacaklar yaam koullar ve
i bulma nedeniyle Dou Akdeniz liman kentlerine gelmilerdir. Geliler daha
ok koloni eklindedir. Ticari ayrcalklar nedeniyle zellikle ticaretle uraan
bu kiiler, Kk Asyada Asia Minor (Anadoluda ) nemli zenginlik elde
etmilerdir (sdiken, 2006: 88).
Levantenlerin zmir ve stanbula gelip yerlemelerinin en nemli nedeni
ise, kazandklar paralar devletten saladklar ticari ayrcalklar sayesinde s-

346 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

rekli arttrmakt (sdiken, 2006: 88). nk her iki kent, ticari adan nemli
birer limand. Bu nedenle devlet, gmrk gelirlerini arttrmak iin eitli toleranslar tanyor, bu da tccarlar cezb ediyordu. Balangta sadece ticaret iin
gelip giden tccarlar, zamanla buralara yerlemeye balad.
Levanten Dnya denilince ilk akla gelen millet, talyanlardr. nk Cenevizliler Ortaadan bu yana ticaretle uram ve eitli milletlerden bu konuda ayrcalklar elde etmilerdir. Daha sonra Venediklilerle devam eden bu
sre, zamanla stanbul ve zmire uzanmtr. 17. yzylda ise talya ticareti
eskisine nazaran gerilemitir. Dou Akdenizde zamanla Fransz ve ngiliz etkinlii kendini gstermeye balamtr. ou tccar, deerli mallarn Osmanlnn gvenli yollarndan geirmeyi tercih ediyordu. Zaman zaman zmir devre
d kalsa da daha sonralar yerel ynetimlerin gmrk gelirlerini arttrmak iin
yabanc tccarlara gsterdii ayrcalkl tavrlar, zmiri de cazip hale getirdi.
Levanten dnyann stanbul ve zmirde ekonomiyi ynlendirmede byk
nemi grlmektedir. yle ki, stanbul ticarette ncelii brakmak istemezken,
zmir, art lkesinin verimli topraklarnda yetien zm, incir, zeytin, bamya
gibi sebze ve meyvelerin yannda pamuk, ttn gibi nemli endstriyel rnlere de sahipti. Bu nedenle stanbulu besleyen bir konumdayd. Ayrca olduka
gvenli bir ortama sahipti. nk liman, corafi konumu itibariyle kuzey rzgrlarna kar korunaklyd. Ayrca saldrlara kar dier limanlara gre daha
gvenli bir yapdayd. Bu nedenle yabanclar-Levantenler, yerleim iin belli
dnemlerde younluk kazanmak zere srekli zmire gelerek yerleti.
LEVANTENLERN TRKYEDE YAADIKLARI YERLER (stanbulzmir)
Levantenler, Dou Akdeniz liman kentlerini ikamet olarak semilerdir. Bu
liman kentleri; Halep, Suriye, skenderiye, zmir ve stanbuldur. Hepsinin ortak zellii, tarihteki nemli ticaret yollarnn zerinde olmalar ve ticari ak
etkilemeleridir. Bu liman kentlerinden zmir ve stanbul, jeocorafik ve jeopolitik adan olduka nemlidir. nk huzurlu ve gvenli ortamlardr, ticaret
iin olduka elverili koullar sunmaktadrlar. Bu nedenle Levantenler birka
nesil burada yaamlardr. zmir ve stanbula nce Cenevizliler, sonra Venedikliler ve Franszlar gelmilerdir. Bunlar zamanla ngilizler, Hollandallar ve
Almanlar izlemitir. Ancak Levanten dnyaya damgasn vuran topluluk, daima Franszlar olarak karmza kmaktadr. yle ki, Levantenler arasnda kullanlan dil, Franszcadr. Fransz okulunda okumak da adeta bir Levantenlik
gereidir. Ayrca yukarda da ayrntl bir ekilde deinildii zere, pek ok

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 347

kaynakta Levantenlerden Frenk olarak bahsedilmektedir. talyanca ve talyan

okullar, Levantenlerin dier izleridir. Nitekim Osmanlda ticari ayrcala ncelikle daima talyan ve Franszlar sahip olmutur (Ylmaz, 2006: 121).
zmirde Balca Levantenler
zmirde yerlemi bulunan ve kente gelileri 15. yzyla kadar uzanan bir
aznlk, bazen Frenk, bazen de Levanten adyla genelletirilmektedir. Beyru
bu grubu, ithal edilmi, buraya tanm rklarn bir birikimi olarak grenlerin
bulunduunu belirtmektedir. Hatta Osmanl mparatorluu dneminde Avrupa kkenli yabanclarn tmnn bu ad ile tanmlandna iaret etmekte ve
Avrupal bir aileden gelmi ve bu lkeye yerlemi kiilerin tmne Levanten demektedir. Frenk kelimesinin ise, baz tanmlamalara gre tm yabanc
unsurlarn tanmlanmasnda kullanldna dikkat ekmektedir. Frenk Mahallesi, Frenk Soka, Alafranga, Frenke gibi (Beyru, 2000: 13).
zmirde Frenk Mahallesi olarak adlandrlan sokak, denizin hemen kysndadr (Tavernier, 2006: 116). Bu sokakta talyanca, ngilizce, Franszca ve
Hollanda dilleri konuulmakta, yabanc tccarlar hogr erevesinde ticari
ilikilerini srdrmektedir. Kiliselerde rahat bir ekilde ibadetlerini yerine getirmekte, sosyal hayatta da son derece refah iinde yaamaktadrlar. Liman evresinde bulunan Frenk ve Levanten mahallerinde evler beyaz badanal ve avluludur. Bu avlular yeilliklerle bezenmitir. Evlerin i ksm olduka konforlu ve
temiz olarak tarif edilmektedir. Rhtm tarafnda ngiliz, Fransz maazalar ve
bu maazalarda Avrupada en son moda olan rnler bulunmaktadr.
Kitabevleri, galeriler, eczaneler ve fotoraf stdyolar, kenti daha bir Batl gstermektedir (Pnar, 2001: 268). yle ki, Tavernier seyahatnamesinde; zmiri
hem deniz hem de kara ticaretinde, Levantn en nl kenti ve Avrupadan Asyaya ve Asyadan Avrupaya giden mallarn topland en byk pazar olarak
betimlemektedir (Tavernier, 2006: 113).
Kklerine bakldnda, zmire ilk gelen Levantenlerin daha ziyade Fransz olduu ve onyedinci yzyldan itibaren yerlemeye baladklar belirtilmektedir. Ancak Ege Adalarndan gelen talyanlar unutmamak gerek. Bu yerlemelerde de ibadet evlerinin etkisi vurgulanmaktadr (Ylmaz, 2006: 126). Levantenler, zmirde daha ziyade Alsancak civarnda ikamet ederlerdi (Epik,
2006: 55). I ve II. Kordonun Alsancak (Punta) ynnde Frenk ve bugnk itfaiyeden balayarak tm Alsancak (Punta)da Rum Mahalleleri bulunurdu
(Oban, 2006: 79). Kentteki canl i yaants liman kys boyunca younlamt.
Onsekizinci yzylda, Avrupa Hristiyan olarak bilinen Frenklerin kent yaa-

348 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

m zerindeki etkisi de artmaya balamt. Frenk Caddesi, o dnemde kentin

en bakml ve en geni soka idi. nk burada eitli mal ve hizmetlere ynelik ticari faaliyetler srdrlmekte, Levantenlere ait i yeri, depo ve evler bulunmaktayd. yle ki, kente gelen baz tccarlarn yabanc lke konsoloslarnn
zmire yakn kylerde tarma elverili topraklar, baheleri ve oturabilecekleri
evleri vard. Buca, Gaziemir (Seydiky), Bornova (Birunabat), Narlky (Naldken) ve Haclar bunlardand (Akyz, 1996: 36).
zmirde yaam balca Levanten aileler ise; Whittal, Giraud, La Fontane,
Charnaud, Aliotti, Gout, Tibaldi, Keyser, Van Der Zee, Van Heemstra, Forbes,
Edwards, Fontan dEscalon, John Peterson, Maltass, Baltac, Barff, De Jongh, Gavrili,
Hac Davut Fargoh, Rees, Gouth, Prenses Borghese, Barff, Falbo, Russo talyan Msy
Mikalef, Msy Kosta, Msy Falbo, Misir, Corsini, Ikard, Douls, Revans, Filibucciler,
Aliberti, Blackler, Barker, Monsieur Marcel ve Sponza aileleridir (Gmenolu,
2005: 145).
Ondokuzunucu yzylda Levantenlerin says gittike artmtr. Levantenler, yaadklar yerlerde sosyo - ekonomik ve sosyo - kltrel hayatn gelimesinde nemli rol oynamtr. Ancak yirminci yzyln bandan itibaren Anadolu topraklarndan ayrlmaya balamlardr.
Levantenler, byk lde Kurtulu Sava sonras mbadele ile Anadoluyu terk etmeye balamtr. Ayrca, 1960l yllardan sonra, kklerin eskimesi
ve tadilat iin byk paralara gereksinim olmas dolaysyla Levantenler, bundan vazgeerek g etmeyi tercih etmitir. nk Cumhuriyet Dneminde
kklerin bir ksm istimlk edilerek devlet eline gemitir. rnein, zmirde
Baltac Maliknesi 1922lardan sonra Buca Ortaokulu, Rees Maliknesi 1959dan
sonra zmir Eitim Enstits olarak hizmet vermitir. Bir dier neden de, Aydn
demiryolunun ngilizlerden alnp TCDDYye verilmesi olarak gsterilmektedir. Koloni usul i ve yaam tarzna sahip ngilizler, bu nedenle ticari hareketlerinde kstlama yaam ve beraberindeki kiilerle g etmilerdir. ncelenen
kaynaklardan da anlald gibi bu iki neden, Levantenlerin zmirden ayrln destekler niteliktedir. Gnmzde hl zmirde yaayan Levantenler bulunmaktadr. Bunlar da tpk o dnemde olduu gibi yine ticaret ileriyle uramaktadr (Oban, 2006/1: 171).
stanbulda Balca Levantenler
Onnc yzyldan sonra stanbulun i ve ticaret yaamnda nemli bir
arlk kazanan Venedikli ve Cenoval tccarlar, kentin Osmanllarca alnmasndan sonra da kendilerine tannan ayrcalklardan yararlanmay srdrdler.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 349

Onaltnc yzylda yeni kapitlasyonlarn verilmesiyle, bu kesime nce Fransz,

sonra ngiliz uyruklu tccarlar da katld. zellikle stanbulun Galata, Hali
gibi ticaret merkezlerine, Boaziine ve Adalara yerleen ounluu Hristiyan olan bu aznlklar, din ve dillerini korumakla birlikte, evlilik yoluyla yerli
halkla akrabalk ilikileri kurdular, zamanla Osmanl gelenek ve greneklerini
benimsediler. Devletin zel korunmasndan da yararlanarak, nemli bir ekonomik g kazandlar (Ana Britannica, (2004, Cilt: 14, s: 435).
stanbulda Levanten aileler, kkleri Cenova ve Venedike kadar uzanacak
ekilde eskiydi. ounun ne pasaportu ne de ikamet tezkeresi vard. Bazlar II.
Abdlhamit zamannda bir kanundan istifade ile Trk uyruuna gemitir. Ancak 1925 ylnda Mussolini tm dnyadaki talyanlar, dier uluslarn tebaalarn brakarak talyan tebaasna dnmeleri arsnda bulunmu ve bu konuda
her tr destei salamtr (Kazgan, 2006: 70).
stanbulda Levanten toplumunun en kalabalk olduu dnem, tm Osmanl topraklarnda olduu gibi kukusuz ondokuzuncu yzyldr. Nitekim bu
dnemde stanbulda 14 bin Levantenin varlndan sz edilmektedir. stanbulda Levanten toplumunun ilk grld semtler ise Pera (Kar) ve Galatadr (sdiken, 2006: 89).
stanbuldaki balca Levanten aileler; Deleoin, Baltazzi, Tubini, Lorando,
Skolidis, Union Franaise, Courea, Livadari, Kristisch, Alleon, Whittal, Corpi,
Schneider, Berger, Barry, Boudouy, Perpignani, Decugis, Perona, Doria, Novoni,
Fornetti, Negri, Sansoni, Oliveri, Brutti, Grillos, Cavalorsa, Salvago, Chiavariler,
Testa, Pisani, Contarini, Galante, Alessio, Dhe, Brazino, Paterio, Sanguinazzo, Sassi,
Damarcoa, Beneventino, Polletti, Carrazzo, Cudrano, Orlando, Ralli, Corpi, Panas,
Dappei, Lorenzo, Castelli, vb.dir (Kazgan, 2006: 70; Ortayl, 1994: 205; sdiken,
2006: 90-118).
stanbulda yaayan Levantenler, yabanc diplomatik misyonlara/grevlere-amalara ve dini gruplara ait kiliselere devam ederlerdi. Levantenlerin dini hizmet ve haklar yabanc tebaal ruhban snf tarafndan yerine
getirilir ve korunurdu (Ortayl, 1994: 205).
Grld gibi Levantenler, Trkiyede zellikle zmir ve stanbulda dikkati ekmektedir. nk bu insanlar, temelde ticaretle uratndan, yerleim
iin de liman ehirlerini tercih etmilerdir. nk ticaretle uraarak liman
kentlerini adeta parsellemilerdir. stanbullu Levantenler, ticaretin getirdii bu
zenginlii zellikle bankerlikle daha da st dzeye karmtr. yle ki, Galata
bankerleri, Bizans devrinde Cenevizlilere tannm imtiyazlarla nem kazan-

350 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

maya balamtr. Sultan II. Mahmut zamannda da sanayi devriminin eitli ve

ucuz mallar hem stanbullu, hem de zmirli Levantenleri olduka zengin etmitir (Kazgan, 1991: 16,20, 152-157).
zmirli Levantenlerle stanbullu Levantenler, ayn kaderi paylamaktadr.
Yani, her iki kentteki bu yabanc grup, bir tarafta Douya gre Batl, Batya
(Avrupaya) gre Douludur. Ancak her ikisi de ticaretle uramaktadr ve
Avrupal, yabanc, Latin (Katolik) olarak adlandrlmaktadr. Tek farklar;
stanbuldaki Levantenlerin daha eski bir gemie sahip olmalardr (Ylmaz,
2006: 120). stelik stanbuldaki Levanten dnya, saraya ve ynetime daha yakndr. Ancak zmir Levantenleride gerek sosyo-ekonomik gerekse sosyokltrel adan olduka etkin bir konumdadr. zellikle ondokuzuncu yzylda kent iinde olduka canl ve renkli bir yaant oluturarak yerli kltr olduu kadar dier yabanc aznlklar da etkilemilerdir. yle ki, bu dnemde
farkl etnik gruplar, devletle ba derde girdiinde, atmalarn zmlenmesi
iin Levantenleri arac olarak grlrlerdi (Kasaba, 2005: 111).
LEVANTENLERDE DL VE KLTR
Levantenler, atalarndan miras kalan pek ok dili konuabilen, genellikle
Katolik mezhebine bal Hristiyanlardan olumaktadr (Epik, 2006: 55). Konutuklar dil, kendi aralarnda Rumca iken, resmi toplantlarda ya da topluluk
arasnda Franszcadr (Beyru, 2000: 13). stanbulda zellikle Moda, Fenerbahe
ve Adalarda Trke, Ermenice, Rumca, branice ve Franszca konuulurdu. Levantenler, talyan ve Fransz okullarna giderlerdi. Anasnflarnda kz ve erkek
ocuklar, ayn snfta fakat ayr sralarda otururlard. Okullardaki hocalar, rnein talyan hocalar, seilerek gelir ve talyan Hanedan vakf tarafndan finanse edilirdi. zmirde de durum farkl deildir. Resmi yazmalarda kullanlan dil daima Franszca, gnlk konumalarda ise Rumca ya da Trkedir
(Kazgan, 2006: 60, 61, 68).
Levanten kltrnde misafirperverlik nemlidir. yle ki, Levantenler misafirleri iin evde bulunan ve ikramlarda kullanlan ay ve yemek takmlarnn
zenli olmasna dikkat ederlerdi. Aristokrat ailelerde servisi ayakl servis arabasyla uaklar yaparken, dierlerinde bu servis iini evin hanm stlenirdi.
Yemek kltrleri Trk toplumununkiyle kaynasa da zel gnlerde ve dini trenlerinde kendi kltrlerine has yemekler hazrlamaya zen gsterirlerdi
(Epik, 2006: 56).
Gnlk hayatta diledikleri gibi yaama zgrlne sahip Levantenler,
Osmanl toplumunun nemli bir tebaasyd. yle ki, nasl bir Trk dini gnle-

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 351

rinde zel trenler yapyorsa Levantenler de o gnlerini rahata kutluyor ve

kiliselere gidiyordu. Levantenler genellikle ticaretle uramalarna ramen, ilerinde sefaret tercmanl, diplomasi gibi grevlerde bulunanlar da vard
(Ortayl, 1994: 205).
Levantenlerin hayat tarzlar kukusuz farkldr. Kendilerine ait cafe, balo,
karnaval ve Katolik yortular olan Levantenler, bu davran ve kltrlerini zamanla yerli halka da katmlardr. Sosyal hayat Levantenlerin nclnde
renkli bir dnyaya sahne olmutur. Levantenler, zenginlikleri yannda eitime
nem vermeleriyle de dikkat ekmitir. Yayn hayatnda Franszca, ngilizce,
Almanca ve talyanca kan yayn organlarnn balcalar; stanbulda Journal
de Constantinople, Le Courrier dOrient, Stamboul, La Turquie gibi Franszca, Levant
Herald, Levant Times gibi ngilizce, (Ortayl, 1994: 207); zmirde ise; Smyrneen, Le
Specttateur Orientalin (Couirrier de Smyrne), Le Smyrneen, Journal de Smyrne,
LEcho de lorient, LImpartial de Smyrne (daha sonralar ksaca LImpartial olarak yaynland) ile Rumca ve ngilizce baslan Astir en ti Anatoli (Anadolu Yldz daha sonra
Astir en ti Anatoli ke filos to Neon- Anadolu Yldz ve Genlerin Dostu), Amalthea,
yonikos Paratiresis, Etniki, oniki Melisa (LAbeille Ionien- yonya Ars-), Astir ts
Anatolias (Anadolu Yldz), Elpis-Umut, Efimeris tis Smirnis (zmir Gazetesi) gibi
gazetelerdir. Grld gibi Levanten Dnya, okumaya nem veren bir topluluk olarak karmza kmaktadr. Levantenler, ocuklarn daha ziyade kendi
kurduklar Fransz, talyan okulu gibi okullara gndermilerdir. Bu okullarda
da kendi kltrlerine gre programlar benimsemilerdir (Beyru, 2000: 30-315).
Alnan eitim, sosyal hayatta da bir canlanma meydana getirmitir. Ekonomik gc iyi olan Levantenler, yaadklar yerlerde nemli sosyal tesisler
yaplmasnda n ayak olmulardr. rnein zmir Bucada Hipodromu yaptrarak tm zmiri bir karnaval havas iinde bu alanda toplamay baarmlardr.
Levantenler, at yarlarnn yannda futbola da nem vermilerdir. yle ki, zmirde ve Bucada Giraud ve Whittal aileleri ilk futbol karlamalarnn yaplmasnda nclk etmilerdir. Ayrca tenis oynamay da adet haline getirmiler,
bunun iin kulp de kurmulardr. Sosyal hayatta olduka aktif olan Levantenler, geni maliknelerinde byk partiler verme geleneine de sahiptir. Ancak
bu partiler sadece elence amac tamamakta, ayn zamanda siyasetin de konuulduu kulis havas barndrmaktadr (Gmenolu, 2005: 146; Oban, 2006:
172-173).

352 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

SONU VE DEERLENDRME
Gnmzde Levantenlerin byk bir ksm, eitli sebeplerle (zellikle
Kurtulu Sava sonrasndaki nfus mbadelesi ile) g etmi olsalar da Trkiyede uzun yllar refah iinde yaamlardr. Bunu frsat bulduka kendileri de
dile getirmilerdir. 1930lu yllardaki ekonomik buhran, ticaretle uraan Levantenler iin byk bir ykm olmutur. Hatta ou Levanten ocuu, talyan
okulunu bitirip diploma alamamtr (Kazgan, 2006: 67). Levantenlerin saylar
zaman iinde gittike azalmtr. Ancak farkl uyruklarda ve ayr kiliselere bal
olmalarna ramen, zmir ve stanbulda kar ortaklna, aznlk psikolojisine
ve akrabalk ilikilerine dayanan ortak bir yaama dzeni oluturmulardr.
Bu sre sonunda stanbul, zmir gibi nemli liman kentlerinde ve ticaret
merkezlerinde, ne tam Doulu, ne de tam Batl, zgn bir topluluk ortaya kt.
Levanten ad verilen bu aznlklar, onsekizinci yzyldan balayarak Osmanl
ekonomisinde ve Avrupa lkeleriyle siyasal, diplomatik ilikilerde etkin, ou
kez de belirleyici rol stlendiler. Ancak zamanla Osmanl uyruklarnn devlete
kar olan ykmllklerinden bak tutulmalar, devlet nezdindeki saygn
konumlar ve Avrupallara zenen giyim kuam ve grenekleriyle Osmanl aydnlarnn ve Trk milliyetiliinin tepkisini ektiler. II. Merutiyetin ilanndan
(1908) sonra Levantenlerin, zellikle ekonomik etkinliklerini azaltmaya ynelik
nlemler alnd. Bunun zerine birok Levanten, Avrupa lkelerine ve Amerikaya gt. Trkiyede kalanlar da Cumhuriyetin ilanndan (1923) sonra kapitlasyonlarn kaldrlmas, i ve ticaret yaamna Trklerin egemen olmaya balamasyla ayrcalklarn ve glerini ksa srede yitirdiler.
Levantenler stanbul, zmir gibi byk kentlerde toplumsal ve kltrel yaam nemli lde etkilemilerdir. Alafranga olarak anlan yaam biimi, Trkiyeye Levantenlerle girmitir. Saylar iyice azalm olmakla beraber stanbul,
zmirde gnmzde de baz Levanten aileler hala yaamaktadr.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 353

KAYNAKLAR
ANA BRTANNCA (2004). Levant, Levanten, Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt:14,
s: 435, Ana Yaynlar, stanbul.
ARNA, Sibel (2004). zmirin Son Levantenleri, 10.02. 2004, Yeni Asr.
ATALAY, brahim (1992). The Paleography of The Near East (From Late
Pleistocene to Early Holocene) and Human Impact. Ege niversitesi Matbaas,
zmir.
BALTAZZ, Alex (2006). Levantenler ve Levantizm, Avrupal m Levanten mi?, s:
51-54, Balam Yaynlar, stanbul.
BEYRU, Rauf (2000). 19. Yzylda zmirde Yaam. Literatr Yaynlar, stanbul.
BKE, Pelin (2006). zmir Felaketine Dair, Avrupal m Levanten mi?, s:141-150,
Balam Yaynlar, stanbul.
BY J.W.REDHOUSE (1922). Redhouse M.R.A.S, English and Trkis Lexicon,

Fift

impression, p: 478, Printed by H. Matteosion .

DKKAYA, Fahri, (2006). Dou Dou mudur, Bat Bat mdr?, Avrupal m Levanten mi?, s: 193-197, Balam Yaynlar, stanbul.
DOAN, Mehmet (2005). Levanten, Levantenlik, Byk Trke Szlk, s: 839, Pnar Yaynlar.
ELDEM, Edhem - GOFFMAN, Daniel - MASTERS, Bruce (2003). Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, Halep, zmir ve stanbul. Tarih Vakf Yurt Yaynlar , stanbul.
ELDEM, Edhem (2006). Levanten Kelimesi zerine, Avrupal m Levanten mi?, s:
55-57, Balam Yaynlar, stanbul.
ENCYLOPEDIA AMERICANA (1968). Levant, Latin America to Lyttan, Volume 17,
s: 315-316, Newyork.
EPK, Maria R. (2006). Maria m, Rita m?, Avrupal m Levanten mi?, s: 11-22,
Balam Yaynlar, stanbul.
ERP, Feyyaz (1975). zmirde Levanten Mimarisi, Mimarlk Dergisi, 135, [15 - 18].
ERP, Feyyaz (1987). Bucada Konut Mimarisi (1838-1934): Bir Yzyl Dnemi Kapsayan Mimari Oluumun Sosyo - Kltrel Analizi, ODT, Ankara.
ERP, Feyyaz (2006). Toplum Kltr ve Yerel Mimaride Yansmas- rnek: Bat
Anadoluda Trk, Rum ve Levanten Konutlar, Avrupal m Levanten mi?, s: 151169, Balam Yaynlar, stanbul.
GOFFMAN, Daniel (eviren: ANADOL, Ayen-KALAYCIOLU, Neyyir) (1990).
zmir ve Levanten Dnya, (1550-1650), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.
GMENOLU, Tayfur (2005). Beonsekiz Treni, Bucann Yaanm Gzel Yllarna Dair, Belsan Yaynlar, zmir.

354 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

HARRIS, William (eviren: ERTRK, Ercan) (2005). Levant, Bir Kltrler Mozaii,
Literatr Yaynlar, stanbul.
J.W. Redhow (1880), Redhouses Turkish Dictionary, in two parts. English and Trkish,
and Trkish and English, Londra (s. 177).
KASABA, Reat (2005). Dnya, mparatorluk ve Toplum, Osmanl Yazlar, Kitap
Yaynlar, stanbul.
KAZGAN, Haydar (1991). Galata Bankerleri, nal Ofset, stanbul.
KAZGAN, Haydar (2006). Levanten Dnyasnda Bir Aile ve ocuk, Avrupal m Levanten mi?, s: 59-70, Balam Yaynlar, stanbul.
KUYULU, nci (2006). Bornovada Levanten Konutlar, Avrupal m Levanten mi?,
s: 171-191, Balam Yaynlar, stanbul.
OBAN, Raziye (AKICIOLU) (2006/1). zmirin Eski Kentsel Dokusunun Korunmas ve Turizm Asndan Deerlendirilmesi. Dokuz Eyll niversitesi,
Eitim Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir.
OBAN, Raziye (AKICIOLU) (2006/2). Cultural Heritage of Asia Minor,
International Conference on Environment: Survival and Sustainability, 19-24
February 2007, Near East University, Nrthern Cyprus.
OBAN, Raziye (AKICIOLU) (2007). Tarihte zmirde Yabanclar-Levantenler
(Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Katklaryla, Trkiye Doumlu Olmayan Yerleik
Yabanclar-zmir iin Stratejik Yaklamlar Yerel Gndem 21 Kent Konseyi,
12/01/2007, zmir Bykehir Belediyesi, zmir.
OKONOMOS, Konstantinos - SLAARS, Bonaventure F., (eviren: UMAR, Bilge)
(2001). Destanlar andan 19. Yzyla zmir, letiim Yaynlar, stanbul.
ORTAYLI, lber (1994). Levantenler, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, s:
204-207, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf Yaynlar, stanbul.
ORTAYLI, lber (2006). Levantenler, Avrupal m Levanten mi?, s: 23-28, Balam
Yay, stanbul.
PARDOE, Julia (eviren: ANDA, Bedriye) (1997). 18. Yzylda stanbul, nklp
Kitabevi, stanbul.
PEKER, Mmtaz (2004). Yerleikler ve Yeni Gelenler ya da Dlanmlarn Oluumu,
alma Ortam Dergisi, Say: 76 Yl: Eyll - Ekim 2004.
PINAR, lhan (2001). Haclar, Seyyahlar, Misyonerler ve zmir, Yabanclarn Gzyle Osmanl Dneminde zmir: 1608-1918, zmir Bykehir Belediyesi
Kltr Yaynlar, zmir.
PINAR, lhan (2001). Levant, Levanten, Levantenlik, zmir Kent Kltr Dergisi,
Mart 2001, Say 3, [53 - 57], zmir.
PINAR, lhan (2002). Efsanelerdeki zmir, 19. Yzylda Eski zmir ncelemeleri,
zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, zmir.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 355

PINAR, lhan (2006). Levant, Levanten, Levantenlik, Mevsimlik Ege Kltr Dergisi
(MKO), Ege ve Mimari, Bahar 2006, Say 5, [92 - 94], zmir.
PINAR, lhan (2006). Levant, Levanten ve Levantenlik Ya da tekini Tanmlama Balamnda Kavramlarn Yeniden retimi, Avrupal m Levanten mi?, s: 33-39, Balam Yaynlar, stanbul.
PSKLLOLU, Ali (2005). Levanten, Trke Szlk, Trkiye Trkesinin En
Byk Szl, s.1195, Doan Kitap, stanbul.
SAM, emseddin (1899). Kamus-i Trki, s: 1248, stanbul.
SAM, emseddin (1900). Kamus-i Fransevi, 3. Bask, s: 1350, stanbul.
SAM, emseddin (1985). Kamus-i Trk, Temel Trke Szlk, Tercman ve Yap
Kredi Bankas Ortak Yay, 1. Bask s: 798, stanbul.
SERE, Erkan (2000). zmir Mahalleleri, zmir Kent Kltr Dergisi, Nisan 2000,
Say 1, [162 - 176], zmir.
SERE, Erkan - YILMAZ Fikret - Yetkin Sabri (eviren: YRK, Zafer) (2003). Kllerinden Doan ehir, The City Which From The Ashes, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, zmir.
ENOCAK, Blent (2003). Levantn Yldz zmir, Levantenler, Rumlar, Ermeniler
ve Yahudiler, enocak Kltr Yaynlar, 1, zmir.
TAVERNIER, J. Baptiste (eviren: TUNDOAN, Teoman) (2006). Tavernier
Seyehatnamesi, Stefanos Yerasimosun Ansna, Kitap Yaynlar, stanbul.
TOURNEFORT, Joseph de (eviren: I. Kitap: BERKTAY, Ali; II. Kitap:
TUNDOAN, Teoman) (2005). Tournefort Seyehatnamesi, Kitap Yaynlar,
stanbul.
TRK ANSKLOPEDS (1976). Levant, Levanten, Trk Ansiklopedisi, Cilt: XXIII, s:
12-13, Milli Eitim Basmevi, Ankara.
LKER, Necmi (1994). XVII. ve XVIII. Yzyllarda zmir ehri Tarihi I, Ticaret
Tarihi Aratrmalar, Akademi Kitabevi, zmir.
SDKEN, Behzat (2006). Perada Levantines, Marranes ve Yabanclar, Avrupal m
Levanten mi?, s: 71-118, Balam Yaynlar, stanbul.
YARANGA, Olaf, (eviren: TMER, Grhan) (2000). XIX. Yzyln lk Yarsnda
Fransz Gezginlerin Anlatmlarnda zmir, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, zmir.
YEN TRK ANSKLOPEDS (1985). Levanten, Yeni Trk Ansiklopedisi, Cilt: 6, s:
2072, tgen, stanbul.
YERASMOS, Stefanos (2006). Levanten Kimdir?, Avrupal m Levanten mi?, s: 2932, Balam Yaynlar, stanbul.
YILMAZ, Serap (2006). zmirli Levantenler (17-20. yy.), Avrupal m Levanten mi?,
s: 119-140, Balam Yaynlar, stanbul.

356 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

YUMUL, Arus (2006). Melez Kimlikler, Avrupal m Levanten mi?, s: 39-50, Balam Yaynlar, stanbul.
YUMUL, Arus - DKKAYA, Fahri (2006). Avrupal m Levanten mi?, Balam Yaynlar, stanbul.