ORT

ADOU

ATI
MALARI
Edi
t
r

AhmetEmi
nDa

ORTADOU
ATIMALARI

Ortadou atmalar
Editr
Dr. Ahmet Emin Da
Yayna Hazrlk
Emrin ebi
H. Zehra Kavak
Mervenur Lleci
mmhan zkan
ISBN 978-605-5260-05-7
1. Bask: Ocak 2015
Kapak ve Sayfa Dzeni
Nuhun Gemisi

HH nsani Yardm Vakf

Bu eserin tm haklar mahfuzdur.
Yazarlarn ve yayncnn izni alnmakszn
kitabn metni herhangi bir formda yaymlanamaz,
kopyalanamaz ve oaltlamaz.
Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
Byk Karaman Cad. Taylasan Sok.
No: 3 Fatih-stanbul
Tel: + 90 212 631 21 21
Faks: + 90 212 621 70 51
web: www.ihhakademi.com // www.ihh.org.tr
e-mail: akademi@ihh.org.tr // info@ihh.org.tr
Bask: Pelikan Matbaas
Maltepe Mah. Gumusuyu Cad. Odin Merkezi No:28/1 Topkap / stanbul
Tel: 0212 613 79 55 Faks: 0212 613 79 37 info@pelikanbasim.com

ORTADOU
ATIMALARI
Editr
Dr. Ahmet Emin Da

2015

indekiler
Takdim 7
GR 9
FLSTN
Ortadou atmalarnn z
Dr. Ahmet Emin Da 14
MISIR
Deiim Girdabnda Otoriter bir Rejim
smail Numan Telci 46
LBNAN
Ortadounun Krizler lkesi
Muttalip Ttnc 64
SURYE
Bilad-i amn Hazin yks
Dr. Ahmet Emin Da 86
IRAK
Mezheb atma Girdabnda Bir lke
Recep Tayyip Grler 118
IRAK
Etnik Temelli Gerilim ve atmalar
Dr. Ahmet Emin Da 144
RAN
Enerji ve Mezhep Politikalarnn Dm Noktas
Merve Aksoy 160
SUUD ARABSTAN
Deiime Direnen Krallk
Mervenur Lleci 192
YEMEN
Ortadounun Tarasndaki atma
Emre Yldrm 220

LBYA
Kabile Dzeni Enkaznda stikrar Aray
Dr. Ali Erken 238
BAHREYN
Tarih Bir atma Dinamii Olarak Mezhep Kavgas
Ahmet aa 250
TUNUS
Kk lkenin Byk Deiim Misyonu
smail Numan Telci 270
RDN
Deiime Kar Korunakl Bir Monari
Zmrt Snmez 288
AFGANSTAN
Ortadouda iddeti Besleyen Topraklar
Mervenur Lleci 312

Takdim
Medeniyetlerin beii Ortadou 20. yzylda yaanan krlma ve igal
srecinin bir sonucu olarak 21. yzyla siyasi, ekonomik ve toplumsal krizlerin
miras ile girdi.
Ortadou corafyasnda vuku bulan scak krizlerle son 10 ylda meydana gelen
byk dnmler, tarihin bu dnemine ahitlik eden bizler iin anlalmas
zorunlu olaylardr. Bu balamda Irakn igali, srailin Lbnan ve Filistinde
sregelen saldrlar, Arap Bahar sreciyle birlikte Tunus, Msr, Libya ve
Yemen gibi lkelerde yaananlar, Suriyede katliama dnen i sava ve
bata ran olmak zere bu gelimelerin blgesel tezahrleri, yaadmz
corafyadaki hzl dnmn da yansmalardr. Bu yansmalar kimi
zaman siyasi ve ekonomik sonular doururken, ou zaman da vahim insani
krizlerle hayatmza girdi.
HH nsani Yardm Vakf olarak bu gelimelerin bizi ilgilendiren ncelikli
yn de yaananlarn insani boyutudur. Bugne kadar krizlerden etkilenen
madurlara insani yardm ulatrrken, gerek lkemize snan mltecilere gerek
krizlerin yaand corafyalarda hayatta kalma mcadelesi veren halka ynelik
insani yardm almalar gerekletirdik. Bunlara ek olarak insani diplomasi
ve insan haklar alanndaki almalarmzla blgedeki krizlerin zm iin
gerekli admlarn atlmas adna her trl abay gstermeye altk.
Elinizdeki kitap, yukarda bir blmn sraladmz bu insani
almalar dnda, olaylarn Trkiye kamuoyunda daha iyi anlalmas
iin yrttmz bir proje olarak hayata geti. Kitap, paras olduumuz
bu corafyada yaanan ve sonular bu corafyay aan krizleri tarih arka
planlar, aktrleri ve dinamikleri balamnda ele almakta ve Ortadou
atmalarnn anlalmasna katkda bulunmay hedeflemektedir.

8 Ortadou atmalar

Bu almada Ortadouda hlihazrda scak atmalarn yaand ve blgenin

geleceini etkileme potansiyeli bulunan lkeler ele alnmtr. Bu lkelerden
Afganistan, Bahreyn, Filistin, Irak, ran, Libya, Lbnan, Msr, Suriye, Suudi
Arabistan, Tunus, rdn ve Yemen, barndrdklar atma dinamikleri ve
atmann blge corafyasna muhtemel etkileri kapsamnda konu edilmitir.
Her bir lke, sahip olduu zellikleri balamnda ve tarihsel geliimine uygun
olarak incelenmi ve bugnk olaylarn erevesi izilmeye allmtr.
Bu noktada okuyucuya birka hususu hatrlatmakta yarar grlmektedir.
Bu almada analiz edilen baz atmalarda, zellikle snr tesi sorunlar
balamnda birden fazla lkenin belirli bir atmann taraf olduu durumlar
sklkla ortaya kmaktadr. Bu gibi ok tarafl bir atma sz konusu
olduunda, atma, taraf lkelerin birinde ele alndndan dier lkelerde
detaya girilmemitir. rnein, Suudi Arabistan ile ran arasnda blgesel
apta var olan ekime; kendi mezheb niteliinin yan sra Bahreyn, Yemen,
Irak ve Suriyeyi iine alan bir kapsamda boyutlar tad iin mezkr
lkelerle ilgili makalelerde ayrntl bir ekilde deerlendirilerek Suudi
Arabistan makalesinde detaylandrlmamtr.
Ortadou corafyasnda kilit rol olan Trkiye, ilgili lkelere ilikin
politikalar ve Ortadou balantlar itibaryla kitabn btnnde yer almtr.
Bununla birlikte kendine zel bir blm olarak bu kitabn kapsamna dhil
edilmemesi, Trkiyenin kendine zg kapsaml farkl bir almada mstakil
olarak ele alnmasna duyulan ihtiya dolaysyla sonraya braklmtr.
Edisyon bir kitap olarak hazrlanan bu alma, ok sayda uzman ve
aratrmacnn katklar ile meydana getirilmitir. Makalelerde ifade edilen
grler bu geni spektrumun bir sonucu olarak farkllklar arz edebilmektedir
ve son kertede her makale mellifinin grlerini yanstmaktadr. Bu vesile
ile almamza katkda bulunan tm uzman ve aratrmaclara teekkr
bor biliriz.

GR
Ortadouda atma Dinamikleri
Suriyeden Msra, Filistinden Yemene birok lkede boyutlar itibaryla
tm corafyay hatta tm dnyay etkileyen i gerilim ve savalar yaanyor.
yle ki son yllarda Ortadou ve atma kavram deta birlikte anlr oldu.
Ortadouyu siyaseten scak tutan temel unsurlar, blgenin kendine has
zellikleri ile d faktrlerin karmak etkileimine dayanyor. Blgenin
sahip olduu bu nitelikler, kk tarihten gelen siyasi, din, etnik, ekonomik
ve psikolojik gerekelerden tezahr ediyor. Blgeye etki eden d faktrler ise
siyasi ve ekonomik gelimeleri ekillendiriyor.
nsanln en eski yerleim yeri olan Ortadounun binlerce ylda olumu
tarih birikimi, bugnk olaylarn zeminini hazrlayan temel referans
olduundan, gnmzde ortaya kan krizleri anlamada bu birikimin
btncl biimde ele alnmas nem arz ediyor. Zira semavi dinin doum
yeri olan Ortadou blgesindeki her bir gerilimde bu din ve tarihsel boyutun
izlerini grmek mmkndr. Dinin oluturduu kltrel ve geleneksel yap,
Ortadou toplumlarnn genetik ifrelerini meydana getirmekle kalmam,
birbirleri ile ilikilerini de belirleyen temel rol oynamtr. Bu durumun en
ak yansmalar, bu tarihsel mirasn birbirine fiziki olarak en yakn yaad
corafyalarda, zellikle de Filistin ve Lbnanda karmza kmaktadr.
Bu tarihsel arka plann yan sra, blgede sregelen atmalarn son bir
asrlk blmnde, Batl mdahalelerin rol de unutulmamaldr. galler,
katliamlar, koloniletirme ve dayatmalarla somutlaan bu mdahaleler,
Osmanl sonrasnda, 1920-45 aras dneme damgasn vurmutur. Bu
dnemde aa yukar 25 yl gibi ksa bir srede cereyan eden hadiseler
Ortadou tarihinde etkileri bugn dahi sren kkl bir dnme yol

10 Ortadou atmalar

amtr. Ortadou haritasnn deitii bu sre, ylesine kkl bir makas

deiimini getirmitir ki, bu yllardan itibaren sadece Ortadou deil, tm
slam dnyas ile Bat ilikileri farkl bir dzleme evrilmitir.
Bu dneme damgasn vuran yeniliklerden biri, igal altndaki Ortadou
halklarnn muhalefetine yeni ideoloji ve pratiklerin katlmas olmutur.
slamn siyasal sylemi yeniden yorumlanrken, bununla at ba giden
milliyetilik, igal rejimlerine kar rgtlenerek siyasi mcadeleye girimitir.
Siyasi olaylarn tetikledii hareketler ve modernizmle yzlemek zorunda
kalan Ortadou, bu dnemde, tarihindeki en radikal dnsel dnme de
maruz kalm ve bu sre yeni dnya grleri, felsefi akmlar ve bunlara
dayal siyasi hareketlerin ortaya kmasna yol amtr.
nce, 16. yzyldan itibaren Avrupann asker ykselii, ardndan 21.
yzylda Ortadouda smrge dzenleri kurulmasyla gelen Bat eksenli
dnme Mslman halklarn verdii tepkiler, sadece yeni dnsel
akmlar ortaya karmakla kalmam, bugn blgede atmann taraflar
durumundaki siyasal ve sosyal yaplarn olumasnda byk rol oynayan
modelleri de retmitir.
Bu adan, Ortadoudaki siyasi dnmle paralel giden sosyal dnm
dierinden ok daha kkl tarihsel krlmalar meydana getirmitir. Bu
krlmalarn en nemlilerinden biri kukusuz slami hareket kavramnn ortaya
kdr. Blgede Osmanl sonrasnda kurulan vesayet rejimleri, Bat orijinli
farkl ideolojilerden kendi muhaliflerini dourmakla kalmam, tarihsel bir
potansiyel olarak slami sylemin kendini yeniden retmesini de salamtr.
Toplumsal tabann genileten slami tepkilerin milliyeti veya sosyalist
grnml vesayet rejimlerinin kar hamleleri ile sindirilmesi, 1960lardan
itibaren daha atmac bir sylem ve eyleme ynelimi getirmitir. atmac
gruplarn ortaya k, ne siyasi reform ne de rejim deiiklii getirmi, hatta
sorun sadece gvenlik meselesi olarak grldnden, her mdahalede iddetin
dozu giderek artm ve bugn eskisinden daha radikal gruplar ortaya kmtr.
Ortadou, 2. Dnya Savandan sonra balayan Souk Sava dengeleri
iinde (1945-1990) daha az edilgen ama daha fazla blnm bir grnm
arz ediyordu. 1950lerin ortasndan itibaren Badat Pakt ile somutlaan
bu blnmlk, Msrn ban ektii milliyeti/devrimci dalga ile
Suudi Arabistann ban ektii muhafazakr/statkocu sylem arasnda
krlmalar yaratt. Bu blnmlk, ABD ve Sovyetler Birlii taraftarl

Giri 11

zerinden blge lkelerinin birbirleriyle rekabetini ve kimi zaman da (Yemen

i savanda olduu gibi) veklet savalarn beraberinde getirmitir.
Osmanl sonras Ortadounun bugn mevcut hukuki snrlar halen
deimeye devam etmektedir. Yaanan srele hukuki snrlarn tesine
taan jeopolitik snrlardan kaynaklanan sorunlar, dinamik bir ekilde blge
ii dengeleri sarsmaktadr. Bu ortam kimi zaman hammadde kaynaklarnn
kontrol, kimi zaman etnik kken, kimi zaman da gvenlik politikalar
zerinden snr anlamazlklarn srekli olarak gndemde tutmaktadr.
Ortadouda domu olan her bir semavi dinin kendi iindeki alt aidiyet
gruplar arasndaki mevcut mezheb ilikiler de blgesel politikalarda rol
oynamaktadr. slam tarihindeki mezheb ekimelere ev sahiplii yapm
olan Suriye ve Irakta bugn yaananlar sadece mevcut gruplarn iktidar
motivasyonlar zerinden anlamaya almak veya Lbnana ynelik
Fransz ilgisini, Hal seferlerine uzanan Katolik tarihin izlerini srmeden
sadece gnmzdeki siyasi gelimelere dayal olarak anlamaya almak,
hlihazrdaki manzarann sadece bir blmn grmeye imkn vereceinden
snrl bir gr alan salayacaktr. Dnyadaki atma modellemelerinde
nemli bir unsur olan etnik farkllk konusu, Batdaki sonularnn aksine,
Ortadouda son yllara kadar belirgin bir ayrtrc unsur olmamtr.
Ortadou blgesinin byk blmnn Arap nfustan olumas, etnik olarak
daha homojen bir grnt arz etmesinde etkilidir. Ancak bu, blgede etnik
kkenli sorunlar olmad anlamna gelmemektedir; zira Krt, Trkmen,
Tuareg rneklerinde grld gibi farkl etnik gruplar atmann bizzat
taraf olabilmektedir. Ancak geleneksel alt sosyal gruplarn birbirleriyle
rekabeti ok daha nemli sonular dourmaktadr.
Ortadou, tm deiimine ramen geleneksel yaplarn halen ok
gl olduu bir toplumsal dzene sahiptir. Libya ve Suudi Arabistan,
airet koalisyonu biiminde rgtlenmi lkeler olarak geleneksel toplum
zelliklerinin en gl hissedildii yerlerdir. Bu dengelerin bozulmas
halinde ortaya kabilecek kaosun boyutlar, 2013ten itibaren balayan i
savan gidiatna bakldnda fazlasyla grlmektedir.
Buraya kadar zikredilen tm tarih, din ve toplumsal faktrlerin zerini
saran en gncel rt ise blgenin sahip olduu yer alt zenginlikleridir.
Hammadde denince Ortadouda ilk akla gelen ey kukusuz petroldr.
Batl sanayilerin kalknmasnda en nemli unsur olan petroln kefi, 1900l

12 Ortadou atmalar

yllarn bandan itibaren blgedeki birok olayn arkasnda yatan nemli

motivasyon unsurlarndan biri olmutur. Petrol konusu, blgede refahn
ve kalknmann olduu kadar baka birok atmann da temel sebebidir.
Petrol gelirleri sadece kalknmada deil, blgesel rekabette ve silahlanma
yarnda kullanld iin de ykc sonulara yol amaktadr. Batl lkelerin
blgeye mdahalelerinde en nemli unsurlardan biri olmakla birlikte, bugn
Ortadou atmalarn tamamen enerji politikalar zerinden okumaya
almak blgenin problemleri iin oluturulacak neriler ve zm sreleri
iin yetersiz bir zemin olacaktr.
Baat G Kuram veri alnarak yaplan uluslararas analizlere gre, Sovyetler
Birliinin 1990da yklmasyla balayan yeni uluslararas konjonktr halen
yn belirli bir kresel dzen ortaya koyamamtr. Bu kresel skntnn
hissedildii yerlerin banda Ortadou blgesi gelmektedir. Uluslararas
alandaki her belirsizlik en fazla lkemizin de iinde bulunduu bu blgede
hissedilmektedir. Kresel dzenin yeni yn araynda baz alnan 1990l
yllar, dnyann birok blgesinde kadife devrimler ve deiimler getirdiyse
de bu deiim Ortadou lkelerine 2000li yllarla birlikte gelmitir. Yerleik
siyasi yaplarn sarslmas sonucunu getiren, dnyadaki daha fazla demokrasi,
daha fazla refah ve daha fazla hukuk sylemleri halklar tarafndan oka dile
getirilmekle birlikte henz blge siyasetinde hkim olmu deildir. 2010 yl
sonundan itibaren blgede bir deiim talebi olarak ortaya kan Arap Bahar,
olumlu bir beklenti yerine tam da blgenin zelliklerine uygun karmak bir
atmay tetiklemitir.
Ortadouda yaanan olaylar aktrler balamnda analiz edildiinde
atmann ayr dzeyde cereyan ettii grlr ve bu dzeyde yer alan
aktrler a) sahadaki gler, b) blgesel aktrler ve c) uluslararas aktrler
olarak tasnif edilebilir.
Bu balamnda atmann en scak taraflar tabii ki sahadaki aktrlerdir.
Suriye, Irak, Msr, Libya, Yemen gibi lkelerde sahadaki glerin temel
amac rakibini her ne pahasna olursa olsun yenerek mevzi kazanmak ve nihai
pazarlklara eli gl girmektir. Bu konuda her bir aktrn temel motivasyonu
mezhep, etnisite, ideoloji veya farkl siyasi hedefler olmakla birlikte, kimi zaman
tm bu unsurlarn arasallat da grlmektedir. Yine de Ortadou cephesinde
faaliyette olan aktrlerin byk blmnn abalarnn kar taraf mutlak yok
etmeye dnk varolusal bir mcadele olduunu sylemek de gerekmektedir.

Giri 13

atmada blgesel aktrler dzeyinde ise farkl lkelerin kendi karlar

dorultusunda kurmu olduu deiik denklemler bulunmaktadr. Her bir
lke farkl kriz alanlarnda kendi karlarna gre hareket etse de genel
konjonktrde ortaklatklar alanlar artmaktadr. Ortadoudaki yeni
denklemin aktrleri arasnda bir yanda Trkiye, Katar, Tunus gibi lkelerin
ban ektii deiim yanls blok yer alrken, bu bloun karsnda Suudi
Arabistan, Msr, ran ve srailin ban ektii statkocu cephe bulunmaktadr.
Ayrca ortak kmelerde yer alan taraflardan bahsederken bunlarn illa her
konuda ortak hareket ettikleri veya diyalog halinde altklar gibi bir anlam
da karlmamaldr. Burada temel kriter blgenin deiim sreciyle tamamen
yeni bir forma girmesini destekleyip desteklememekle ilgilidir. Ortadounun
yakn geleceinde bu tabakalamann her gerilim ve atma alannda kendini
daha belirgin biimde gstermesi kanlmazdr.
Ortadou blgesindeki atmada kresel aktrler dzeyinde ise klasik g
ekimesi kendini aka gstermektedir. Hemen her lkedeki i ekimelerde
ve blgesel aktrlerle girilen ilikilerde ABD ve Avrupa lkelerinin
oluturduu bloa karn, Rusya ve inin yer ald blok bulunmaktadr.
Uluslararas glerin blgedeki atmalara bizzat sebep olma, tetikleme veya
tam tersi durdurma ynndeki politikalarn belirleyen temel motivasyon
ise bu glerin kresel apta yaadklar mcadelenin o anki durumu ya da
blgesel mttefiklerinin mevzi durumu olmaktadr. Ortadou atmalarn
srekli besleyen bu kresel rekabet ortam, sahadaki aktrleri daha da
edilgenletiren bir rol oynamaktadr.
Sonu olarak Ortadoudaki atmalar lkeden lkeye farkllk gsterse de
iki temel nitelik bunlarn hemen ounda ortak bir hal alm durumdadr. lki,
herhangi bir lkedeki mevcut rejimle muhalifleri arasndaki iktidar ekimesi;
ikincisi de farkl mezhep, etnik grup veya ideoloji mensuplar arasndaki
varolusal mcadeledir. lk gruptakilerde daha dnyevi amalar ne karken
ikinci grupta manevi bir motivasyon ar basmaktadr. Ulvi bir davaya hizmet
ediyor olmann verdii bu olumlu alg, sahaya indiinde kar tarafa en ar
ikenceleri dahi reva gren ykc bir ideolojiye dnebilmektedir.
Dr. Ahmet Emin Da
HH nsani Yardm Vakf
nsani ve Sosyal Aratrmalar Merkezi Koordinatr

FLSTN
Ortadou atmalarnn z
Dr. Ahmet Emin Da*
Giri

Ortadounun en kkl ve karmak sorunu olan Filistin sorunu, atma dinamikleri itibaryla kkenleri tarihin ilk alarna kadar uzanan din, siyasi ve
sosyal koullarda olumu dipsiz bir kuyu gibidir.
Corafi olarak dou Akdeniz kysnda bulunan Filistin, kuzeyden Lbnan,
doudan rdn ve Suriye, gneybatdan ise Msr ile evrili 27.000 kilometrekare byklnde bir toprak parasdr. Ancak sahip olduu din ve tarih
kimlii onu sradan bir toprak paras olmaktan kartp dnya siyasetinin tam
ortasna yerletirmektedir.
Filistinin doal olmayan yollarla deien siyasi ve toplumsal dokusu, Osmanlnn 1918 ylnda blgeden ekilmesi sonrasnda tamamen igalle ekillenmitir.
20. yzyln bandan itibaren Filistin topraklarna ynelik Yahudi gleri hzlanm, bu gler blgenin demografisini deitirmekle kalmam, bunun yetersiz kald durumlarda Yahudi terr rgtlerinin devreye girdii sistematik bir
soykrm srecine dnmtr. Bu nedenle Filistindeki atma en azndan son
100 ylda igale kar bir mcadele olarak domu ve gelimitir. Bu mcadele
sadece yakn igalci olarak Siyonist rejime kar deil, ayn zamanda onun hamiliini stlenmi olan blgesel ve uluslararas glere kar verilmitir.
Filistinde atma potansiyelinin igalle dorudan balantl olmayan dier paras ise Filistin Arap toplumunun yapsndan kaynaklanan sosyolojik
dengelerdir. Kabile, airet ve saygn ailelerin etkin olduu bu toplumsal yap,
kendi iinde ciddi bir gerilim ve atma unsuruna dnebilmektedir. Ayrca
igale kar Filistinde ortaya kan siyasi ve asker gruplarn kendi aralarndaki ihtilaflar ve yaklam farklar bir dier potansiyel gerilim alandr. 2007
ylnda HAMAS-Fetih atmasnda olduu gibi, kimi zaman ciddi boyutlara
ulaabilen bu ihtilaf, Filistin iinde dahi byk krlmalara yol aacak sonular
dourmutur.
* HH nsani Yardm Vakf, nsani ve Sosyal Aratrmalar Merkezi Koordinatr

16 Ortadou atmalar

Filistinde atmann Tarih Kkenleri

slamiyet, Hristiyanlk ve Musevilie inanan yaklak 3 milyar insan tarafndan kutsal kabul edilen Kudse ev sahiplii yapan Filistin topraklar, dnyada
baka bir yere nasip olmayan bir neme sahiptir. Bu nedenle bu lkedeki atmann temelleri dorudan bu din algyla ilgilidir.
Tarihinde ilk medeni yerleime 10 bin yl nce Eriha kenti yaknlarnda
rastlanan Filistin blgesi, uzun sre antik Msr imparatorluklarnn denetiminde kalmtr. Blge M 3000li yllardan itibaren Kenanllar ve hemen
hemen ayn dnemde Filistinliler adl denizci bir gmen kavim tarafndan
yurt edinilmitir.
Filistin konusunda ilk atmalar milattan nce blgede hkimiyet kurmak
isteyen imparatorluklarn ekimesi ile balamtr. zellikle Hitit ile Msr
arasndaki g ekimesinde Filistin, taraflar arasnda sk sk el deitiren bir
saha olmu ve demografik yaps srekli deiiklik gstermitir.
Blgede ilk srail kavimlerinin ortaya k M 1500l yllarda dayanr.
M 1100l yllarda srailoullarnn kontrolne giren blge, daha sonra srasyla 740larda Asurlularn, 630lardan itibaren de Babil mparatorluunun
igaline uramtr. Yaklak asr sonra, yani M 330 ylnda Byk skenderin imparatorluuna katlan Filistin topraklar, M 60ta Romallarn
blgeyi hkimiyetine almasyla bu imparatorluun bir tara vilayeti olarak
organize edilmitir.
Tarihsel olarak Yahudiler iin bu topraklar, srail kabilelerinin atas kabul
edilen Yakup peygamber ve ocuklarnn M 15. yzyldan itibaren yaad topraklardr. Yine buras srasyla Yahudilerin Musa peygamber nclnde Msrdan kaarak 12. yzylda sndklar gvenli lkedir. Ayn
ekilde M 8. yzyldan itibaren Davut ve olu Sleyman peygamberlerin
adil rejimleri altnda yaadklar bar lkesidir. M 7. yzyldan sonra Babil
mparatorluu tarafndan yklan Kuds ehri ve Filistin, 5. yzylda yeniden
Yahudi dnne sahne olmutur.
M 63 ylnda Roma mparatorluunun denetimine giren Filistin
blgesinde sa peygamberin retilerinin yasaklanmas, byk bir sosyal
kriz oluturmutur. Yaplan basklar ve yldrma abalarna ramen
sa peygamberin retileri sadece blgeye deil, tm Roma snrlarna
yaylmtr. 326 ylndan sonra hem Roma mparatorluunun hem de Filistin
blgesinin Hristiyanlamas tamamlanmtr. Bu tarihte, blgede ilk kilisenin

Filistin

ina edilmesiyle Filistin topraklar nemli bir din merkez haline gelmitir.
Bu arada, bu topraklarn gerek yerlisi olan Kenanllar ve Filistinliler, sa
peygamberle birlikte, ama zellikle ortaada Hristiyanl kabul etmitir.
Hristiyanlar iin Filistin, sa peygamberin doup inancn yayd yer olduu iin ncelikli ve kutsal bir blgedir. Filistin, sadece sa peygamberin
hatrasndan dolay deil, onun yeniden dirileceine inanlan topraklar olduu iin de deerlidir ve kendi kontrollerinde kalmaldr. Bu nedenle onun geliine kadar btn bu blgenin hazr hale gelmesi Hristiyanlarn bu blgeye
ynelik din ilgilerini beslemektedir.
Filistin topraklar, 636 ylndaki Yermk Sava sonrasnda Reit halifelerin idaresine girmitir. Halife mer, kansz bir fetihle ele geirdii Kudse
giderek Mslmanlarla beraber, btn Hristiyan ve Musevilerin de burada
zgrce ibadet edebileceklerini ilan etmitir.
slam dnemi, Filistine tm din mensuplar asndan bar getirmitir.
Bu dnemde hibir kilise veya havrann kapsna kilit vurulmamtr. Mslmanlar iin Filistin, yukarda saylan Beni srail peygamberleri dhil onlarca
peygamberin tevhid mcadelesi verdii kutsal bir toprak parasdr. Mslmanlarn yllarca ibadet iin dndkleri ilk kble olan Kuds ve ona ev sahiplii yapan Filistin, Kuran- Kerimde evresi mbarek klnm yer olarak
vlm ve oraya ziyaret tevik edilmitir. Son Peygamberin miraca kt
bu topraklar, kyamete kadar slamn nc en kutsal mabedinin mekn
olarak ilan edilmitir.
661 ylnda balayan Emevi Hanedanl dneminde Filistin blgesi, tehvid inancnn sembol bir merkezi olarak yeniden dizayn edilmi ve 691de
Kubbets-Sahra ina edilmitir. Sonrasnda Abbasiler ve Tulunoullar idaresine giren Filistin topraklar, ksa hit ynetiminden sonra, 969 ylnda ii
Fatmi devletinin idaresine gemitir. Tm bu idari el deitirmeler srasnda, blgede herhangi bir katliam yaanmamtr. Fatmi idarecilerinin baz
kiliseleri ykmas ve 793 ylnda deiik Arap airetler arasndaki atmalarn Abbasiler tarafndan bastrlmas dnda blgede byk asayi olaylar
sz konusu olmamtr.
Hal Seferleri
slam dnyasnn byk bir i kargaa iine girdii 11. yzyl, Snni
Seluklular ile ii Fatmiler arasndaki ekimeye sahne olduunda, en ciddi
skntlar Filistinde hissedilmitir (Filistin 1073 tarihinde Seluklularn

17

18 Ortadou atmalar

denetiminde bulunuyordu.). Ortadouda sren i siyasi ekime ve mezhep

savalar, slam imparatorluklarnn gcn zayflatrken, 1098de Filistin
blgesi yeniden Fatmilerin eline gemitir. Ancak bir yl sonra 1099da
gerekleen ilk Hal seferi, Mslmanlarn Filistin konusunda bir anlk
gafletlerinin nasl kanl bir igal getirdiini gstermitir. Bu dnemde binlerce
Mslman katledilirken, binlercesi de g etmek zorunda kalmtr. Mescid-i
Aksa kiliseye dntrlm ve onlarca cami yerle bir edilmitir. 1147de
gelen ikinci Hal saldrs blgedeki Hristiyan gcn daha da pekitirmitir.
Mslmanlar asndan byk bir utan olarak grlen Filistin igali, yaklak bir asr srmtr. 1187 ylnda siyasi ve asker gc yeniden toplayan
Selahaddin Eyyubi, Hittin Savayla Hal krallna son verip Filistini geri
almtr. Filistinin kurtarlmas dncesi Batda yeni Hal seferlerini tetiklemitir. 1192 ylndaki baarsz nc Hal seferi, ardndan Alman imparatorlarnn giritii 1195 tarihli baka kk apl bir Hal saldrs da slam ordular tarafndan geri pskrtlmtr. Filistini ele geirmek iin 1202 ylnda drdnc Hal ordusu toplandysa da bu ordu kutsal topraklara gelemeden
farkl siyasi amalar nedeniyle yolda dalmtr. 1217 ylnda balayan beinci
Hal seferi, Filistinde ksmi igaller getirdiyse de Eyyubiler tarafndan byk
oranda geri pskrtlmtr. 1228 ylnda toplanan altnc Hal seferi, Eyyubi
devletinin zayflamaya balad bir zamanda gerekletii iin fiil bir igalle
sonulanmam olsa da Filistinin (ve Kudsn) nemli bir blmnde Hristiyan nfusunun nn aacak koullarda bir anlamayla sonulanmtr. 1244
ylna gelindiinde bu ksmi nfus blgelerinin yeni Eyyubi sultan tarafndan
geri alnmas ardndan, 1248 ylnda yedinci Hal seferi balamtr. Bu kez
Hallar, Eyyubi Hanedanlnn kimi kskn fertleriyle de ittifak yapm, ancak Gazzede yaanan savata Hallar ve onlarn Mslman mttefikleri ar
bir yenilgiye uratlmtr. Filistini idaresi altnda bulunduran Eyyubi devletinin ykld 1250 ylndan sonra Filistinde Memlkler dnemi balamtr.
1270 ylna gelindiinde Hristiyan Hal ordularnn kutsal topraklar
Mslmanlardan geri almak iin yaptklar son byk hamle gereklemitir. Sekizinci Hal saldrsnda, bu kez Trk komutan Baybars liderliindeki
Memlk ordusu, Kuzey Afrika tarafndan saldrya geen Hal glerini geri
pskrtmekle kalmam, blgeye ulam olan Hal kalntlarn da nihai
olarak Filistin topraklarndan skp atmtr. Hallar Antakyaya kadar geri
sren Memlk ordusu, burada Hal mttefiki olan tm gleri etkisiz hale

Filistin

getirmeyi baarmtr. 1271 ylnda gelen dokuzuncu ve son Hal saldrs da

olduka clz bir gle yapld iin sonusuz kalmtr.
Ayn yllarda sadece Batdan gelen Hal ordular deil, bundan daha yakn tehdit durumundaki doudan gelen Moollar da Filistine ulamtr.
Yaklak 1260 ylnda Filistine ulaan Moollarn Nasturi Hristiyan komutannn ordusu ile Baybars liderliindeki Memlk ordusu, bugnk el-Halil
kenti yaknlarndaki Ayn Calut blgesinde karlamtr. Byk bir valye
birliinin de destek verdii Moollar, ar bir yenilgiye uratlmtr. Bu sava sadece Filistini kurtarmakla kalmam, ayn zamanda Moollarn yenilmezlii algsn da ykarak onlara kar btn slam dnyasna byk bir
moral ve zgven vermitir.
Dier Mool idarecilerin Filistine ynelik saldrlar ve ksa sreli nfuzlar 1300 ylndan itibaren etkisini yitirmitir. Yine Baybars dneminde, blgede kalan son Hal kalntlar da temizlenerek Filistin topraklar, bir daha
yzyllarca deimemek zere tamamen Mslmanlarn kontrolne gemitir. Ancak deniz zerinden gelebilecek yeni Hal saldrlar ihtimaline kar,
Gazzeden kuzeydeki Sur kentine kadar tm liman ehirleri yok edilerek,
uzun sre yerleime kapatlmtr. ki yzyl kadar Memlk kontrolnde kalan blge, aralklarla vuku bulan kimi i kargaa ve toplumsal gerilimler haricinde, dardan bir gcn tehdidinden uzak olarak yaamtr.
Osmanl Dnemi
1516 ylnda Yavuz Sultan Selimin Ortadou seferi ardndan birok blgeyle birlikte Filistin topraklar da Osmanl lkesine katlmtr. Filistinin
kutsal konumu, Osmanl yneticilerinin blgeye zel bir nem vermesine
sebep olurken, blge idari olarak deiik eyalet merkezlerine bal olarak
ynetilmitir. Osmanl dnemi Filistin iin tam bir istikrar ve bar dnemi olmutur. Kk ve lokal atmalar dnda blgesel istikrar 300 yldan
fazla sarslmam, Mslman, Hristiyan ve Yahudiler yan yana, birbirlerinin hayatna karmadan huzur iinde yaamtr. Her bir grubu kendi din
mensubiyetine gre yneten Osmanl otoritesi, btn din mensuplarna kendi
mahkemelerini kurma da dhil geni bir zgrlk alan brakmtr.
Filistin topraklarnda Osmanl istikrarn zedeleyen en nemli i gelimeler, Arabistan Yarmadasndan gelen Arap airetlerle spanyadan kovulan
Yahudilerin bir blmnn blgeye yerlemesi akabinde yaanan toplumsal

19

20 Ortadou atmalar

gerilimlerdir. Geici bir mahiyet tayan bu olaylar sonrasnda, 1799 ylnda

Franszlarn Msr igali ciddi bir gerilim konusu oluturmutur. Msrdan
sonra Filistine de saldran Franszlar blgede birka aylk igal ynetimi
kurmu olsalar da Osmanl birliklerinin blgeyi yeniden ele geirmesi zor
olmamtr. Napolyon blgeye saldrs srasnda Kuds ele geirmek iin
Yahudilerden kendisine destek vermeleri ynnde arda bulunmu, onun
bu talebine blgedeki Yahudi cemaatinden ksmi bir yant gelmitir. Ancak
Osmanl otoritesi yeniden salandktan sonra ihanet edenlerin liderleri ldrlm, aradaki sorun ksa srede almtr.
Osmanl dnemi Filistininde en ciddi atmalar 1832 ylndan itibaren
Msrl Mehmet Ali Paann igali ile yaanmtr. Bu tarihten itibaren Filistin blgesinde Msr otoritesine kar bir dizi i atma ve ayaklanmalar
yaanm, bu kriz dneminde de Yahudiler, Osmanl otoritesine kar Msrl
asilerin yannda yer almtr. Daha sonra blgedeki Araplar ve zellikle Drziler, Yahudilere kar intikam saldrlar dzenlemilerdir.
Tanzimat reformlarnn getirdii yeni haklar, Filistin blgesindeki Hristiyan ve Yahudilere avantajlar salarken, bu gruplar destekleyen Avrupal
glerin sahip olduu kapitlasyonlar da Mslmanlarn sosyal ve ekonomik
statsnde ktlemeye yol amtr. eride balayan din ve mezhep merkezli
gerilimler, eria Nehrinin dou blgelerindeki bedevi airetlerin yol at
huzursuzlukla birleince Osmanl Filistininde hkim olan istikrar sarslmaya
balamtr. 1860ta Osmanl ordusu blgede hkimiyeti yeniden ele geirse
de 1873 ylnda blgenin idari yaps deitirilmitir. Bu dnemde Filistinin
kuzey blm Beyrut vilayetine balanrken, Kuds ve evresindeki kutsal
topraklar Kuds Mutasarrfl adyla dorudan stanbula, gney blgeleri
de Hicaz vilayetine balanmtr.

Siyonist Hareketin Douu ve atma Dinamikleri

19. yzyln sonlarna doru Siyonist hareketin ortaya karak Osmanl Filistini zerinde bir Yahudi devleti kurma idealini dillendirmesi, 1881
ylndan itibaren Filistine Yahudi glerini balatmtr. Dou Avrupa ve
Yemenden gelen ilk glerden sonra, 1891 ylnda Kudsten stanbula gnderilen ikyet dilekelerinde blge halk tarafndan Yahudi glerinin durdurulmas talebi dile getirilmitir. 1903 ylnda bu gler ksmen dursa da
1904 ylndan sonra Rusya ve Polonyadan gelen ikinci dalga Yahudi g,
Filistin topraklarnda modern dnemdeki atmalarn fitilini atelemitir.

Filistin

Sistemli bir Yahudi g ve yaplanmas amacyla 1897 ylnda Dnya Siyonist rgtnn kurulmas ve temsilcilerinin Osmanl Sultan II. Abdlhamidden resmen toprak talebinde bulunmas, iin ciddiyetini ortaya koymutur. Nitekim sonrasnda, 1905 ylndaki 7. Siyonist Kongresinde alnan
kararla bugn Filistin topraklarnda yaanan atmalarn temeli atlmtr.
Bu dnemde Siyonist hareketin iini kolaylatran asl gelime 1. Dnya
Sava olutur. 1914 ylnda balayan sava, Avrupal glere ve onlarla ittifak
yapan Siyonist evrelere Filistinde her trl oldubittiyi yapma konusunda
byk frsatlar sunmutur. 1916da ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan gizli anlama ile (Sykes-Picot) Osmanl topraklar bu lke arasnda
paylatrlmtr. Bu paylamda her trl siyasi ve asker operasyona uygun
bir konumda olan Filistin topraklar ngiliz denetimine braklmtr. Savata ngilizlerin yannda bizzat Osmanlya kar atmalara katlan Siyonist
Yahudi birlikleri, zellikle Filistin cephesinde savamtr. Ayn savata, baz
Araplar da yine Osmanlya kar ngilizlerin yannda ama farkl cephelerde
Filistinde bir Arap devleti kurmak iin mcadele etmitir.
ngilizler, Osmanlya kar ayaklanmalar karlnda, Hicaz Emiri erif Hseyin ve ona bal Arap airetlere iinde Kuds ve Mekkenin bulunduu btn kutsal topraklar zerinde Osmanl sonras bir Arap devleti
sz vermitir. Ancak ayn ngiliz ynetimi, 1917 ylnda Siyonistlere de
Filistinde bir Yahudi yurdu kurulmas iin destek sz vermitir. Ayn yl
binlerce Yahudi gmen Filistine getirilirken, yeni sava birlikler oluturulmu ve Avrupadan blgeye silah nakliyat hz kazanmtr.
Bu gelimeler akabinde Filistin, Suriye ve Irakta ngilterenin blgede
deifre olan planlarna kar direni balamtr. Kandrldklarn anlayan
Araplar, 1920den itibaren bir yandan ngilizlere dier yandan da eitimli
Siyonist etelere kar seslerini ykseltmitir.
1917 ylnda Osmanlnn blgeden ekilmesinden sonra bu topraklar 1948
ylna kadar ngiliz igal ynetimi idaresinde kalmtr. ngiliz igali sresince
-srailin kuruluuna kadar- blgeye sistematik bir Yahudi g gerekletirilmitir. Bu tarihten sonra 900.000 Filistinli yerlerinden edilmi ve Filistin topraklarnn %77si zerine srail isimli igal rejiminin kuruluu kolaylamtr.

lk atmalar

Filistinde Siyonist planlara kar ilk kitlesel ayaklanma Kudste her yl dzenlenen Musa peygamberi anma programndan sonra 1920 ylnda balam-

21

22 Ortadou atmalar

tr. Trenlerde yaplan duygulu konumalar topluluu harekete geirmi ve

bir hafta srecek ilk ayaklanma patlak vermitir. Kuds Mfts Hac Emin
el-Hseyninin ban ektii ayaklanmada ok sayda kii hayatn kaybederken onlarca kii yaralanmtr. Olaylardan sonra tutuklanan Hseyni, 10
yl hapis cezasna arptrlmtr. Bu ilk admdan sonra 1921 ayaklanmalar
ile Filistinlilerin Siyonist igale kar direnileri srm, Hayfada balayan
olaylar ksa srede btn Filistine yaylmtr. Bir yanda ok ilkel artlarda
mcadele vermeye alan Filistinli milisler, dier yanda tam donanml ngiliz ve Siyonist askerler gnlerce atmtr. Tecavz, ikence ve her trl
insanlk d muamelenin yaand bu olaylarn giderek trmanmas zerine,
1922 ylnda ngiliz smrge idaresi Arap haklarnn korunaca ynnde bir
aklamada bulunmu, bu aklamadan sonra olaylar bir sre iin durulmutur.
1920li yllar boyunca devam eden Yahudi gleri nedeniyle hem bu gmenlere yer amak hem de blgedeki direnii zayflatmak iin srdrlen katliamlar byk bir fkenin birikmesine yol amtr. Savunmasz Filistinli sivilleri
yerlerinden eden bu olaylar karsnda en ciddi tepkilerden biri 1929 ylnda
yaanmtr. Yahudilerin Alama Duvar ismini verdikleri Burak Duvarna
kendi bayraklarn dikip buray Mslmanlarn elinden tamamen almak zere
harekete gemeleri ve Hz. Muhammede ynelik hakaret ieren konumalar,
insanlarn sokaa dklmesine neden olmu, iki hafta sren olaylarda 250den
fazla Filistinli hayatn kaybetmi, binlercesi de yaralanmtr. Burak Ayaklanmas ad verilen bu olaylara nclk eden Mslman, Yahudi bir hkimin karar ile idam edilmi, 1.200 kii de hapse mahkm edilmitir.
Stern, Irgun, Haganah gibi deiik isimlerde rgtlenip terr eylemleri gerekletiren Yahudi etelere kar, Filistinliler de kendi silahl gruplarn oluturmak zere harekete gemitir. Kuzey Filistinde kurulan Yeil Yumruk adl
grup, 1929 yl boyunca ok sayda eylem gerekletirmitir. Ancak hibir lojistik destei olmayan Filistinli gruplarn karnda, arkasna tm Avrupann
desteini alm olan Yahudi terr rgtleri, katliamlarna hz kesmeden devam etmitir. Nitekim bu katliamlar sebebiyle yaadklar yerleri terk etmek
zorunda kalan binlerce Filistinli, gvenli grdkleri blgelere g etmitir.
Filistinliler, 1933 ylndan itibaren Yahudi terrndeki rol nedeniyle
ngilizlere ynelik tepkilerini arttrmtr. O yl yaplan genel grev ve gsteriler olduka ses getirmi, ancak meydana gelen olaylarda ok sayda kii
hayatn kaybetmitir.

Filistin

zzeddin Kassam ve Cihadiye Grubu

Suriyeli bir lim olan eyh zzeddin Kassam, Yahudi ve ngiliz igal glerine kar sistemli bir direni gerekletirmek iin 10 yl boyunca tm Filistin
blgelerinde asker hcreler oluturmutur. Bu yllarda kendi lkesi olan Suriye de Fransz igali altnda olduu iin, Filistin dndaki blgelerde, dier
direni gruplar ile koordinasyon salamaya almtr. zzeddin Kassam,
hazrlklarn tamamlanmasndan sonra, 1935 ylnda, devrim srecini balatmtr. Yakn evresindeki arkadalar ile birlikte btn servetini vererek,
silah satn alp krsal blgelerde igalcilere kar byk bir ypratma savana
girien eyh zzeddin Kassam, Cenin kentinde bir grup arkada ile birlikte
pusuya drlmtr. Drt saatlik bir atma sonrasnda ehit olan zzeddin Kassam, kendisinden sonraki Filistin direniine byk bir cesaret ve direni ruhu miras brakmtr.
Byk Ayaklanma
Filistinde igal derinleip Yahudi kolonizasyonu kklemeye balarken artk kitlesel bir bakaldr iin tm koullar olumutur. Tek eksik, bir lider
kadrosunun kp halkn nne gemesi ve isyan balatmasdr. O beklenen
gelime ve liderlik de 15 Nisan 1936 tarihinde ortaya kar.
Filistinli eylemciler tarafndan Nablusta giriilen bir operasyonda iki Yahudi yerleimcinin ldrlmesi sonrasnda ngiliz igal ynetimi olaanst
hal ilan eder. Bunun zerine bir grup Filistinli entelektel, ulusal komite
oluturarak genel grev ve sivil itaatsizlik karar alrlar. Sadece sivil dzeyde kalmayan bu kararlar erevesinde, Filistinin her yannda gnlk ortalama 50 asker eylem yaplmaya balanr. Yahudi gn durdurmak, toprak
transferlerini nlemek ve lke ynetimini Filistinli Araplara vermek amacyla
balayan kitlesel bakaldrda 100den fazla Yahudi ve ngiliz ldrlr. Filistinlilerin kayb da 200e yaklar. Olaylar maddi olarak hem igalcilere hem
de Filistinlilere byk zarar verir. Eylemler inili kl srerken, konuyu
uzla ile zmek zere hazrlanan Peel Raporu, Filistin topraklarn resmen
iki devlete bler. Bu paylamda Kuds de ngilizlerin denetimine braklr.
1937deki bu gelime ardndan olaylar daha da byr ve isyann ikinci aamas balar. ngilizler balarda demir yumruk siyaseti ile eylemcilere ok sert
mdahale eder. Ancak ngilizler iddet kullandka Filistinliler direnie daha
azimle sarlr. 1938 yl yaznda zirve yapan ayaklanma srasnda Filistinliler, lkenin byk blmnde kontrol ele almtr. Otoritelerini kaybetmek

23

24 Ortadou atmalar

zere olan ngilizler, son bir hamle ile blgeye ard ardna asker takviyesi
yapp youn bombardmana giriir. syan 1939da bastrlr. Byk ayaklanmann ikinci aamas sonunda, 1.500 Yahudi ve ngilize kar 3.000 Arap
direnii hayatn kaybetmitir.
Bu ayaklanma her ne kadar bamszlk getirmemi olsa da 1939 ylnda
ngilizler tarafndan yaymlanan White Paper adl bir belge ile blgeye ynelik Yahudi glerinin be yllna durdurulduu ve 10 yl iinde Filistinlilere
bamsz bir devlet kurulaca sz verilmitir. Belge ile Yahudilere toprak
satlarna da ar artlar getirilmitir.
2. Dnya Savann balamas Filistin topraklarnda yeni bir gereklik ortaya karm ve Avrupadaki Yahudi sermayesinin de destei ile sava koullarnda blgede Yahudi terr ve yerleimi ivme kazanmtr. Sava 1945 ylnda sona erdiinde Filistinin demografisi ve siyasi manzarasnn tamamen
yerel halkn aleyhine dnd grlmtr. Filistinlilerin nfusu hl byk
ounluu oluturmakla birlikte, siyasi otorite yoksunluu onlarn durumunu zayflatmtr. Tm idari ve yerel mekanizmalar ngilizlerin ve Yahudilerin denetimine gemi, Yahudi aznlk, eitimli militanlar ve motive olmu
yeni orta snf ile daha cesur siyasi taleplerde bulunmaya balamtr.
Nitekim ngilterenin blgedeki smrge idaresini bitirmesine yakn hareketlenen uluslararas Siyonist lobi ve Amerikan ynetimi, 1947 ylnda Birlemi Milletler (BM)den 181 no.lu karar geirerek bir Yahudi devletinin
kurulmasn garanti altna almtr. Bu gelime Filistinde yeni bir atma
dneminin balangc olmutur.

Devlet Terrne Gei ve lk Arap-srail Sava

srailin devlet olarak ilan edilmesinden bir gn sonra, 16 Mays 1948 tarihinde balayan sava, Filistin tarihinin en nemli dnm noktalarndan biri
olmutur. Zira bu sava Filistin halknn %60nn yerinden edilmesi ve Filistin topraklarnn da %77sinin kaybedilmesi ile sonulanmtr. 1936-39
arasndaki byk ayaklanma ve 2. Dnya Savann yol at k, Filistin
toplumunu zaten ypratmtr. Bu dnemde kendileri de smrge idarelerinden yeni bamszlk kazanm olan evredeki Arap lkeleri, hibir altyaplar
olmad halde Filistini kurtarma sorumluluunu stlerine almay karlar
iin daha uygun bulmutur. stelik Hac Emin el-Hseyninin srgne gnderilmesi sonrasnda, Filistinde bir otorite kurulmas nlenerek bu dnemde
Filistin lidersiz braklmtr.

Filistin

Bamszlklarn yeni kazanan ve siyasi ve ekonomik alanda ciddi sorunlar

yaayan Arap lkelerinin ordular hem ok kk ve eitimsizdi hem de araziyi
bilmiyorlard hatta ellerinde harita dahi bulunmuyordu. 23.000 eitimsiz asker
ve gnll ile 7.000 Filistinli savadan oluan toplam 30.000 kiilik bu ordunun bir ksmna halen yabanc generaller komuta etmekteydi. Kar tarafta ise
Haganah, Irgun, Stern gibi Yahudi terr rgtlerinin birlemesiyle oluan 96.000
kiilik eitimli bir srail ordusu bulunuyordu. Bu birliklere ilave olarak ngiliz smrge idaresinin asker eitiminden gemi, sava tecrbesine sahip Yahudi Koloni Polisi ad altnda 26.000 kiilik bir Yahudi polis gc de bulunuyordu. Bu
ordu ayn zamanda hem Dou Bloku lkelerindeki Yahudiler aracl ile silah ve
para destei alyor hem de dorudan Amerikadan asker destek temin ediyordu.
Savan ilk aamasnda Filistin topraklarnn %80inin kontrol salanmtr.
Ancak 11 Haziranda ilan edilen atekes srasnda Siyonist birlikler ekoslovakyadan ilave 40 uak daha satn alarak glerini arttrmtr. 18 Temmuz 1948
tarihinde ilan edilen atekese uymayan srail igal gleri, saldrlarn zellikle
Msr cephesinde younlatrarak yeni igaller gerekletirmitir. Nihayetinde
Mart 1949da sava bittiinde Filistinin %77lik blm srail igaline girmi,
Filistin halknn %60 yerlerinden srlmtr. Filistin tarihinde benzeri grlmemi byk bir ykma sebep olan bu savaa ve bal olaylara Byk Afet
(Nakba) ad verilmitir.

Fedaiyyun ve rgtl Direni

1948 yenilgisinin okunu atlatp silahlanma ve rgtlenme iin zamana ihtiyac olan Filistin halk, eldeki imknlarn toparlayarak 1952den itibaren
yeniden operasyonlarna balam, Filistinli eylemciler bu tarihten itibaren
gnde ortalama drt operasyon gerekletirebilecek kapasiteye ulamtr.
Filistindeki atma tarihinde dnm noktalarndan biri de 1953te yaanmtr. Bu dnemde Fedaiyyun (Fedailer) adyla rgtlenmeye balayan
Filistin direni gruplar, Gazze ve Bat eriadaki kentlerde yepyeni kadrolar devirmeye balamtr. Fedaiyyunun yapt eylemler igalci rejime ciddi kayplar verdiinden misillemeler de hemen arkasndan gelmi ve igalci
srail gleri, gerek Filistinde gerekse komu Arap lkelerinde ok sayda
sivil katliam gerekletirmitir. srail katliamlarnn srd bu gnlerde,
igal rejimine ynelik mcadelenin ok daha profesyonel olmas zorunluluu
herkes tarafndan kabul edilmitir. Zira Arap rejimlerinin keyf tutumlar ile
Filistinin kurtuluunun mmkn olmad anlalmtr.

25

26 Ortadou atmalar

1948 yenilgisi Arap lkelerinde ve Filistinde taktiksel dnmleri zorunlu

klm ve Arap lkelerinin abalarna ramen Filistindeki mcadelenin bizzat
bu halk tarafndan ve Filistinli liderlerce yrtlmesi gerektiine olan inan glenmitir. Bu amala 1959 ylnda Yaser Arafat liderliinde el-Fetih grubu kurulmutur. 1955 ylnda ngiliz, Fransz ve srail glerine kar Msrn yannda savam olan bir grup Filistinli direnii ile srgndeki i adamlarnn desteinde
kurulan el-Fetih, baz Arap lkelerinin tepkisine maruz kalmtr. Yaser Arafat
ve birok arkada Arap lkelerinde hapis cezas alm, bir ksm da uradklar
ikenceler nedeniyle hayatn kaybetmitir.
Bamsz bir Filistin mcadelesinin kendi karlarna zarar vereceine inanan
rdn, Msr ve Suriye gibi lkeler 1963 ylnda toplanan Arap Birlii zirvesinde, kendi kontrollerindeki farkl gruplar da iin iine katarak Filistin Kurtulu
rgt (FK)n kurdurmutur. Bylece Filistin mcadelesi, yeniden Arap devletlerinin kontrolnde, ok paral bir at rgtn bnyesine monte edilmitir.
Sonraki yllarda gerek ideolojik gerekse yerel dinamiklerden beslenen ok
sayda Filistinli grup ortaya kmtr. 1960larn banda kurulan Filistin
Halk Kurtulu Cephesi ile 1960larn sonunda kurulan Filistin Demokratik
Halk Kurtulu Cephesi, Filistin zgrl Halk Cephesi Genel Komutanlk, el-Saika gibi gruplar sol ideolojiden beslenirken; Kara Eyll ve Kuds
Tugaylar gibi gruplar belirli hadiseler sonrasnda kurulan ve o temalardan
beslenen gruplar olmutur. Bu gruplardaki savalarn tamam her ne kadar
Mslman kimliine sahip ksalar da ideolojik ballk anlamnda yntemlerini o yllarn popler gerilla akmlar belirlemitir.

1967 Sava

1948 ylnda igal ettii topraklarla yetinecek gibi bir siyaset izlemeyen
srail igal rejimi, toplamda 981 kilometreyi bulan snrlarnn tamamen
dmanla evrili oluu nedeniyle varln tehdit altnda hissediyordu.
Ayrca Fetihin kurulmasndan itibaren giderek iddetini artran Filistin
asker operasyonlar srail ilerinde dahi ykmlara yol ayordu. te
yandan srail, yeni gelen gmenlere yer amak iin daha fazla topran
igal edilmesini zorunlu gryordu. Bu dnemde Sovyetler Birlii nfuzu
erevesindeki blgesel konjonktr, Msr ve Suriyedeki sosyalist devrimci
hkmetlerin sylemleri nedeniyle srailin kolayca yok edilebilecei hissini
uyandrmt. Cemal Abdnnasrn ban ektii bu sylem, aslnda Arap
rejimlerinin kendi halklar zerindeki baskc otoritelerini maskelemek iin

Filistin

kullandklar yalanlarn bir parasyd. Zira, Msr ve Suriye gibi sosyalist

rejimler o sralarda asker harcamalarnn byk blmn savunma
giderlerine ve Ortadounun farkl lkelerindeki i ekimelerde Suudi
Arabistan, rdn ve Irak gibi rejimlere kar tketiyordu.
Tm bu olumsuz manzara sraili, asker saldrganln artrma konusunda cesaretlendirmitir. Byle bir dnemde, Filistinli gerillalarn Suriye,
rdn ve Msr topraklarn kullanarak sraile ynelik gerekletirdikleri
eylemleri, srail igal rejimine arad bahaneyi vermitir. srail, Suriyeye
bir hava operasyonu dzenleyerek 200den fazla sivilin hayatn kaybettii
Samu Katliamn gerekletirmi, akabinde Suriyenin misillemede bulunmasn ise sava ilan saymtr. srailin taknd bu tavr karnda Msr
da sava durumuna gemitir.
5 Haziran 1967 sabah srail, ani bir saldr ile Msrn dokuz havaalann ve Msr ordusuna ait uaklarn %80ini imha etmitir. Ayn saldr ile
Suriye ve rdn hava gleri de byk oranda yok edilmitir. Hava gc
kalmayan Arap lkeleri, sadece kara savunmas ile srail karsnda tutunamam ve bu dnemde yalnzca Filistinin geri kalan deil, Msr ve Suriye
topraklarnn bir blm de srail tarafndan igal edilmitir. Bu sava srasnda ABD ve Sovyetler Birliinden salad istihbarat sayesinde rahat
hareket eden srail igal ordusu, rakiplerini byk bir hezimete uratmtr.
1948den itibaren Msr kontrolndeki Gazze ile rdn kontrolndeki Bat
eria ve Dou Kudsn dmesi sonrasnda Filistin topraklarnn tamam
igal devleti srailin kontrolne gemitir.
Sava sebebiyle binlerce insan hayatn kaybederken, 330.000 Filistinli daha yerlerinden edilerek mlteci durumuna dmtr. Bu savan en
nemli sonucu ise, Arap lkelerinin Filistin siyasetinde yaanan kkl krlma olmutur. Kendi topraklar da srail igaline urayan bu lkeler, Filistin topraklarnn kurtarlmas konusunu bir kenara brakp kendi dertlerine
dmtr. Bundan byle Filistinlilerin kendi kaderlerine ilikin kararlarda
tek sz sahibi olmalarnn zaman gelmitir.

Kerame Direnii ve zgvenin Yeniden nas

1967 yenilgisi sonrasnda Msr ve Suriye, Fedaiyyun gruplarnn eylemlerini nlemek iin snrlarn kapatm, sadece rdn ve Lbnan topraklarndaki gruplar aktif durumda kalmtr. Bu yenilginin yol at krlganl yok

27

28 Ortadou atmalar

eden gelime ise 1968 yl Mart aynda yaanmtr. rdn ordu birliklerinin
kyafetlerini giyen el-Fetihe ye 150 kadar Filistinli eylemci, snr boyundaki
Keramede srail askerlerine bir operasyon dzenleyerek 70 askeri ldrm,
onlarcasn yaralam ve en az 45 tank imha etmitir. Direniin en zayf grnd bir zamanda gelen bu zafer, sadece Filistinde deil tm Arap dnyasnda byk sevin yaratm, Arap halkn motivasyonunu glendirmi ve
Fetih hareketine destei arttrmtr. Binlerce gen savamak iin Fetihe katlrken, Fetih grubu FK iinde en gl yap olarak tm inisiyatifi ele almay
baarmtr. Fetih lideri Yaser Arafat, 1969da FK liderliine seilmitir.
Filistin atma tarihinin en ac hadiselerinden biri tam da bu zgven inas srecinde, 1970 ylnda yaanmtr. Bu dnemde topraklarndaki Fedaiyyun gruplarn giderek glenmesi ve alternatif bir g olmaya balamas,
bu gruplara ev sahiplii yapan rdn rahatsz etmeye balamtr. Filistinli
gruplarn kendi iktidar iin tehdit haline geldiini gren rdn rejimi, bu
gruplarn gcn krmak zere bir operasyona girimi ve FK ile rdn
gleri arasnda yaanan atmalarda onlarca kii hayatn kaybederken, Msrn arabuluculuunda varlan anlama ile Msr askerleri Filistin mlteci
kamplarna yerletirilmitir. Ancak 1971 Temmuz ayndan itibaren yeniden
balayan rdn operasyonlar sonrasnda tm direni gruplar lke dna
karlmtr. Bu olaylarn ardndan, Mnih Olimpiyatlarna katlan srailli
sporcularn ldrlmesi gibi ok karmak uluslararas eylemler gerekletirebilen Kara Eyll adl yeni bir Filistinli asker grup ortaya kmtr.
Msr ve Suriyeden sonra rdnden de karlan Fedaiyyun iin, sraile
en yakn eylem adresi olarak Lbnan topraklar kalmtr. Eylemci says
1970lerin banda 15.000i bulan FKye ait bu aktif ordunun yerleik bulunduu Lbnan, bundan byle srail iin doal bir hedef haline gelmitir.
Kk apl vur-ka savalar ile geen birka yln ardndan, srail 1978de
Gney Lbnan igal ederek burada bir tampon blge oluturmutur. 700den
fazla Filistinli ve Lbnanl bu operasyonlar srasnda hayatn kaybederken,
srailin ikinci byk operasyonu 1980 ve 1981 yllarnda gereklemi ve Filistin direnii iin bir dnm noktas daha yaanmaya balanmtr.

1973 Sava

Arap lkelerinin kendilerinin de toprak kaybettii 1967 Sava ok byk

bir fiziki ve moral ykm getirmitir. Arap taraf, Hartumda bir zirve yaparak
hibir ekilde srail ile bar yaplmayaca ynnde bir strateji benimsemitir.

Filistin

sraile ynelik saldrlar Filistinli gruplarn da dhil olduu bir ypratma

sava eklinde 1970 ylna kadar srmtr. Bu saldrlarda 500den fazla
srailli ldrlrken, Arap taraf bu kk zaferlerle moral toplamtr.
Ancak 1967 ylnda kaybedilen topraklarn yeniden kazanlmas ve Filistinin kurtuluu iin nihai bir savan kanlmaz olduu dncesi tm Arap
taraflarnca benimsenmitir. Sava hazrlklar Suriye ve Msr arasnda byk bir gizlilik iinde yrtlm, yle ki, srail istihbarat son dakikaya kadar durumu anlayamamtr. 6 Ekim 1973 tarihinde Suriye ve Msr gleri
e zamanl olarak srail igal rejimine ynelik saldrya balamtr. Savan
ilk gnlerinde nemli ilerlemeler kaydeden Arap ordular, ne var ki sonraki
gnlerde koordinasyonu yitirmeye balamtr. srail tarafnn ABDnin yardmlaryla toparlamas, savan kaderini deitirmi ve Arap ordularnn ilerleyii durmutur. Aslnda bu savata Msr lideri Enver Sedatn amac snrl
bir zafer elde ederek igal altndaki topraklarn masada geri almaktr. Zira
uzun sreli bir arpmann kendi lkesinin yenilgisi ile sonulanacana batan inanmtr. Bu nedenle henz igal altndaki topraklarn geri alamayan
Suriye ile aralarnda ciddi bir hedef ayrmas ortaya kmtr.
Msrn rkek tutumunu avantaja eviren Ariel aron nclndeki igal ordular, Msrn ilerine kadar yeniden ilerlemitir. Suriye taraf en
azndan kuzey cephesinde kar atak yapp srailden Golan almay planlasa da Msrn atekes ilan etmesi zerine yalnz kalnca o da geri adm
atmtr. hafta sren ve taraflardan hibirinin mutlak galibiyet elde
edemedii sava, sadece binlerce kiinin lm ve milyonlarca dolar maddi
hasarla sonulanmtr.
Bu savata Filistinli askerler Arap lkelerinin ordularyla birlikte sraile kar
mcadele vermitir. Ancak Filistin mcadelesi asndan savan en nemli
sonucu, mcadelelerini Arap lkelerinden bamsz bir ekilde yrtmeleri
gerektiinin ak biimde ortaya kmas eklinde olmutur. Zira, 1973 Sava
Arap lkelerinin kendi topraklarn kurtarmak iin giritikleri bir savat ve
sraile byk zarar verilmesine ramen Filistinliler iin hibir olumlu sonu
getirmemiti. Filistinin igal altndaki topraklar sonraki dnemde Arap
lkelerinin taraf olduu bar grmelerinde nemsiz bir madde olarak
kalm ve 1978 Camp David Anlamas ile Filistinin ba hamisi olarak
grnen Msrn denklem dna kmas sonucu dava neredeyse sahipsiz
braklmtr. Ancak Suriyenin sonradan bu hamilik rolne soyunmas,
Filistinli gruplar iin nemli bir alternatif snak anlamna gelmitir.

29

30 Ortadou atmalar

1982 Lbnan Sava ve Filistin Direnii

1970lerin bandan itibaren Lbnann Filistin direnii konusunda neredeyse tek aktif cephe olmas, Siyonist srailin dikkatlerini doal olarak kuzeydeki bu lkeye ekmitir. 70li yllarn bandan itibaren burada kmelenmeye balayan Filistin direni gruplarn tasfiye etmek iin giriimlerde
bulunan srail, 1975 ylnda patlak veren Lbnan i savan iyi bir frsata
dntrerek bu lkedeki Filistinlilere kar geni manevra alan kazanmtr. Bu i savata asl hedef Filistinli gruplardr. Zira Lbnandaki Filistinli nfusun art, bu lkedeki Hristiyanlar lehine olan demografik dengeyi
bozmutur. Yine Filistinli gmenlerin Snni inanca mensup olmalar, bu
lkedeki ii nfus arasnda da honutsuzluk oluturmutur. Bu gerilim, 1975
ylnda Filistinli mltecileri tayan bir araca dzenlenen saldr sonrasnda
yaanan atmalar akabinde ksa srede kartopu gibi byyerek bir i savaa
dnmtr. Bir yanda Hristiyan Maruniler ve iiler, br yanda Filistinli
gerillalarla onlara destek veren Lbnanl Snniler kendi aralarnda 14 yl srecek kanl bir hesaplamaya girimitir.
1978 ylnda srail, gney Lbnann bir blmn igal edip kendince bir
gvenlik blgesi meydana getirmitir. Bu blgede Gney Lbnan Ordusu
ad ile kendisine sadk Lbnanl Hristiyanlardan bir milis gc oluturan
Siyonist rejim, Lbnan iindeki atmalarda dorudan ynlendirici olmaya
balamtr. Msr ile imzalad Camp David Anlamasndan sonra kendini
daha gvende hisseden Siyonist rejim, herhangi bir Arap lkesinin tehdidi
olmakszn Filistinlilere ynelik her trl asker operasyonu kolayca yapabilecek bir duruma gelmitir.
Bylesi bir ortamda gelen Gney Lbnan igali, o gnlerde devam eden
Lbnan i savanda Maruni Hristiyanlara kar i savan bir paras durumundaki FKnn tek bana direnebilecei bir hamle deildir. Zira srailin
Maruni militanlara desteiyle sadece Filistinli direniiler deil, Filistinli
siviller de katledilmeye balanmtr.
1982 ylna gelindiinde srail igal rejimi, Filistin direniini bitirmek zere 100.000den fazla asker, 1.600 tank, 1.600 zrhl ara, 600 top ve fze
bataryas ile youn bir hava bombardman eliinde Lbnana saldrmtr.
Ksa sre iinde bakent Beyruta kadar ilerleyen igal gleri, clz bir direni
gsteren Suriye birliklerini de tasfiye etmitir. Bu srada 11.000 silahl savas bulunan Filistin direni gleri, Bat Beyrut blgesinde konulanarak

Filistin

igalcilerle savarken, Marunilerin destei ile Dou Beyruta yerleen srail

birlikleri, aldklar deniz ve hava desteiyle kentin bat kesimine saldrya
gemitir. ki ay akn bir sre devam eden sokak atmalarnda 15.000den
fazla sivil hayatn kaybetmitir. Tm ehrin yerle bir olduu atmalar sonunda, Filistinli direniilerin gvenli bir ekilde kenti terk etmeleri karlnda Siyonist igalcilerin geri ekilmesini ngren bir atekes anlamas BM
araclnda imzalanmtr.
Birka ay iinde btn silahl Filistin gleri lkeyi terk etmi, ancak anlama koullarna uymayan srail, Marunileri daha fazla silahlandrarak Filistin mlteci kamplarna saldrmtr. Bu saldrlarn en iddetlileri Sabra
ve atilla mlteci kamplarna yaplan saldrlardr. Ariel aron gzetiminde
kamplara saldran Maruni militanlar, Filistinlilerden intikam almak iin 36
saat iinde 3.000i akn sivili katletmitir.
Daha sonra balayan olaylarda -tm Filistinli direniiler tarafndan
yaplmasa da- srail, Amerikan ve Fransz asker merkezlerine dzenlenen
saldrlarda onlarca igalci ldrlmtr. 1983 ylnda Beyrutu terk ederek
blgeyi kendi emri altndaki i birliki Gney Lbnan Ordusu adl grubun
denetimine brakan srail, Gney Lbnana kadar ekilmitir. Lbnan yerel
direni glerinin devam eden ypratc saldrlar sonucu srail 2000 ylnda
blgeden ekilmitir.
Lbnan savann Filistin direnii zerindeki etkisi ok byk olmutur.
Bu savan en nemli sonucu, Filistin direniinin Lbnandan Tunusa tanmas ile direniin Filistin topraklar ile dorudan balantsnn kopmasdr.
Dier bir nemli sonu ise, uzaktan bir direni yrtlemeyecei gerekesi ile
FK iinde bir grubun direni seeneinden vazgeip siyasi mzakere yntemini benimsemeye balamasdr.

ntifada ve Filistin Direniinde Makas Deiimi

FKnn Tunusa srlmesi sonucu sraile kar direniin zayflamas, bu

kez ieride Filistin halknn tepkisinin bymesine neden olmutur. Bunun
yannda Filistindeki toplumsal yapnn dnmne bal olarak direnie
yaklamda da kkl bir krlma balamtr.
Bu dnemde FKnn Souk Sava yllarndaki sol ideolojiye dayal
direni mantnn Filistin iindeki etkisi zayflarken, direnite yeni araylar
belirmitir. Bunlar iinde ise slami sylem, en gl alternatif olarak gcn
arttrmtr. Ayrca FKnn Filistin topraklarndan uzaklamas, Filistin

31

32 Ortadou atmalar

iindeki etkisinin azalmasna yol atndan yerel gruplar kendilerine yer

bulmaya balamtr. Bu gruplarn banda Filistin slami Direni Hareketi
(Harakat al-Muqawama al-slamiya/HAMAS) ve slami Cihad (el-Cihadlslami) gelmektedir.
Bu deiimlerin kendini gsterdii bir dnemde, arazide yaanan birtakm
gelimeler 1. ntifadann fitilini atelemitir. Gazzede bir Yahudiye ait kamyonetin, Filistinli iileri tayan bir araca arparak drt Filistinlinin lmne, dokuzunun da yaralanmasna neden olmas, ntifada adyla bilinen byk
ayaklanmay balatmtr (1987). ntifada iin ilk organizasyon, Gazze slam
niversitesi renci Meclisi tarafndan yaplmtr. Yarallarn bulunduu
ifa Hastanesinin evresinde toplanan rencilerin eylemleri giderek bym ve toplumun tamamna yaylmtr.
ntifada, Gazze eridinde HAMASn nclnde balam ve ksa srede Bat eriaya yaylmtr. Protestolar sivil itaatsizlie dnm, genel
grevler dzenlenmi, srail rnleri boykot edilmi, duvarlara igal kart
yazlar yazlm ve yollara barikatlar kurulmutur. Ar silahlarla donanm
srail askerleri ve tanklarna kar Filistinliler sapan, ta ve sopalarla direnmitir. 1993e kadar sren 1. ntifadada toplam can kayb 1.300e ulamtr. ntifada yllardr ezilen, ikence edilen, zorla evlerinden kovulan, en ar
katliamlara urayan bir halkn kadn-erkek, yal-gen, hep birlikte igalci
sraile kar doal bakaldrsnn ad olmutur.
Mslman Kardeler cemaatinin Filistin kanad durumundaki HAMAS,
ntifadayla birlikte sesini btn dnyaya duyurmay baarm ve o tarihten
itibaren Filistin direniinde giderek artan bir inisiyatif kazanmtr. ntifadann organizasyonunda nclk yapan HAMAS, ayn zamanda ayaklanmann ikinci ayndan itibaren de periyodik bir ekilde kitlelere hitap eden ve
direnii ynlendiren belirli programlar ortaya koymutur. Yine bu dnemde HAMAS, srail karsnda srdrlmesi gereken mcadelenin ieriine
dair grlerini, Filistinin eitli meseleleriyle ilgili politika ve tutumunu
ortaya koyan bildiriler de yaymlamtr. Ayrca direniin belli bir hz kazanmasndan sonra 1992de zzettin Kassam Birlikleri adnda asker bir kanat
oluturarak fiil eylemlerini bu kanat vastasyla gerekletirmeye balamtr.
HAMASn nde gelen ismi eyh Ahmed Yasin, srail tarafndan 18 Mays
1989da tutuklanm, 3 Ocak 1990da mahkeme karsna karlarak 15 sutan yarglanm ve 16 Ekim 1991de mebbet hapis cezasna arptrlmtr.

Filistin

2000li yllarn banda serbest braklan Yasin, 2004 ylnda srail fzeleri ile
ehit edilene kadar hareketin liderliini yrtmtr.
Filistindeki bu deiim, bir yanda srailin te yanda FKnn arazideki
inisiyatifini sarsnca bu iki dman birbirine yaknlatrmtr. 1991 ylndan itibaren balayan gizli ikili mzakereler, 1993 ylnda anlamayla sonulanm ve FK ile srail arasnda bar anlamas imzalanmtr. srail igal
rejimini resmen tanmak anlamna gelen byle bir anlama, Filistin iinde
ayrmalara neden olmutur.
Filistin topraklarnn bir blmnde Filistin zerk Ynetiminin kurulmasn kabul eden FK izgisi, bamszla giden yolun mzakerelerden getiini
savunan bu yeni tutumuyla geleneksel mcadele yntemlerinden vazgetiini
ilan etmitir. Filistin zerk Ynetimi, byk ounluu eski el-Fetih izgisindeki yeni brokratlar topluluuna dnrken, silahl direni inisiyatifi tamamen HAMAS ve slami Cihad gibi slami gruplara gemitir. Anlama
uyarnca Bat eria topraklarnn bir blmnden ekilen igal gleri, Yaser
Arafat liderliinde zerk bir idarenin Ramallahta kurulmasn kabul etmitir.
Konulan be yllk gei sreci boyunca sraile kar HAMAS ve slami Cihad gibi gruplarn ok etkin olmayan eylemleri srse de bu gnlerde herkesin
beklentisi, Oslo Anlamasnn uygulamasn grmek eklinde olmutur. Bu
dnemde yaanan en dikkat ekici hadise Tnel Ayaklanmasdr. Mescid-i
Aksann altna yeni bir tnel almasyla ilgili giriim zerine kan olaylarda
onlarca Filistinli hayatn kaybetmitir. Uluslararas aktrlerin ve Arap lkelerinin giriimiyle olaylar daha fazla bymeden ayaklanma sona erdirilmitir.
2000 ylna gelindiinde ise sadece Filistin halknn deil, btn slam dnyasnn yzn gldren bir zafer yaanm ve 1982 ylndan beri Gney Lbnan igali altnda tutan srail, Hizbullah glerinin ypratma saldrlarna
daha fazla dayanamayarak 2000 yl yaz banda blgeden tamamen ekilmitir. Bu ekilme, Siyonist igal rejiminin hezimeti olarak tarihe geerken, Filistinde birka ay sonra balayacak yeni bir dnemin de motivasyonu olmutur.

Aksa ntifadas

Oslo Anlamasyla verilen tm szlere ramen 2000 ylna gelindiinde

ortada ne bir Filistin devleti vard ne de tam bir bar ortam. stelik ard
ardna yaplan bar grmeleri daha byk hayal krklklar ile sonulanyordu. srailin yapt yeni yerleim birimleri ve saldrlar, Filistin iinde hem Arafat otoritesine fkeyi bytyor hem de sraile kar mzakere

33

34 Ortadou atmalar

ynteminin sonu getirmeyeceini, dolaysyla yeni bir hamle yaplmasnn

gereini gsteriyordu. Gerilimin atmaya dnmesi, dnemin Likut Partisi lideri Ariel aronun Mescid-i Aksaya ynelik irkin saldr ve ziyaretinden sonra geldi.
aronun hamlesini doru okuyan Filistin halk, srailin oyalama taktikleri ile uyutulduklar bu dnemde Aksa Camiinin yok edilmeye alldn
fark edip sokaklara dklm ve sadece sivil dzeyde deil, direni gruplarnn da dhil olduu yeni bir eylem dalgas balatlarak ard ardna eylemler
yaplmtr. gal rejiminin kentlerinde patlayan bombalar, Filistindeki atmay Yahudi younluklu yerleim yerlerine tamtr. Bu olaylar sebebiyle
srail toplumunda meydana gelen travma, tersine glere neden olmu ve
binlerce Yahudi geldikleri lkelere geri dnmtr. srail nfusundaki bu
azalma ve gvenlik zaaf, yllarca srecek yeni bir kar iddet dalgasyla bym ve birka yl iinde binlerce insann hayatn kaybettii bir katliama
dnmtr.
Kendini koruma zaafn gidermek isteyen igal rejimi, Bat eria ve Kuds
evresinde yzlerce kilometre uzunluunda bir utan duvar ina ederken,
2005 ylnda, korumakta zorland Gazzedeki Yahudi yerleimlerini boaltarak geri ekilmitir. Bu ekilme sonrasnda Gazzenin kontrolnn bir
yanyla Msrla paylalmas ve yaanan her hadisede Kahire ynetiminin
inisiyatif almas sz konusu olmutur. Bylece srail, Filistin halkyla Msr
ynetimini kar karya getirerek kendisine ynelik tepkilerin etkisini azaltmay baarmtr.

HAMAS ktidar ve Filistinde Gerilim

Aksa ntifadasnn igal devleti zerinde oluturduu bask ortamnda,

Filistin iinde birtakm tatmin edici admlarn atlmas zorunluluu ortaya
kmtr. zerk topraklarda seimlerin yaplmas ve halkn gerek temsilcilerinin iktidara gelmesi de bu admlardan biri olmutur.
Ancak 2006 ylnda Filistinde ilk demokratik seimler yapldnda kimse
bunun bara bir tehdit olabileceini dnmemitir. Hatta Filistin halknn
iradesinin ilk defa zgr biimde sanda yansmasndan kaynaklanan
olumlu bir beklenti sz konusudur. Ne var ki bu beklenti seim sonularnn
aklanmasyla yerini entrikalarla dolu yeni bir dneme brakmtr. Zira
seimlerin galibi HAMAS olmutur ve yeni parlamento byk oranda sraile
kar silahl direni yanls milletvekillerinden oluacaktr.

Filistin

Bu artlar altnda iktidara gelecek olan HAMAS olduka zorlu bir sre
beklemektedir. D glerle ierideki g odaklarnn birbirlerinin oyunlarn
tamamlayc mahiyetteki mdahaleleri, daha HAMAS hkmeti kurmadan
evvel balamtr. Hkmetin uluslararas kamuoyunda tannmas ve muhatap alnmasnn yan sra Filistin ekonomisini ayakta tutan yllk 2 milyar
dolar civarndaki d yardmlarn devam, rgtn direnii brakp sraili tanmas artna balanmtr. Ayrca HAMAS mensubu bakan ve milletvekillerinin Gazze eridi ile Bat eria arasndaki geiini engelleme karar alan
srail, Filistin ynetimine ait aylk 45 milyon dolar bulan gmrk ve vergi
gelirlerinin denmesini de askya almtr. Filistinde ise bir nceki meclisin
giderayak ald son kararla ileri Bakanlnn grevleri budanm, snr ve
gei noktalarnn denetimi ile gvenlik birimlerinin kontrol Devlet Bakan Mahmud Abbasa devredilmitir. Ksaca ynetime geldii anda (28 Mart
2006) kucanda 750 milyon dolar borla bo bir hazine ve yetkileri elinden
alnm bakanlklar bulan HAMAS hkmeti, uygulamaya konulan ekonomik ve diplomatik ambargolarla geri adm atmaya ve istifaya zorlanmtr.
Seimlerin ardndan srail, sadece HAMASa deil, kendisinin bar orta
el-Fetih ynetimine kar da ambargo uygulam ve Yaser Arafat kararghnda tecrit etmeye balamtr. Bu dnemde Batnn ambargolarn amada
en byk umudu, kendisine yardm sz veren Arap ve slam lkeleri olan
HAMASn att her adm, ABD ve srailin terre kar mcadele kampanyasna taklmtr. Toplanan paralar, ABDnin HAMASa kaynak aktaran bankalara terre destek verdikleri gerekesiyle yaptrm uygulanaca
tehdidinin ardndan, hkmete ulatrlamaz hale gelmitir. HAMAS yetkililerinin bu sorunu zmek zere gittikleri lkelerde verilen paralar bizzat snrdan geirme giriimleri ise ou zaman Msr polisine taklmtr.
Yine HAMASn, mevcut gvenlik glerinin Abbasa bal olduu ve sk sk
hkmete kar bakaldrdklar bir ortamda, ieride asayii salamak zere
ileri Bakanl bnyesinde kendi zel gvenlik birimini kurmas, gerilimi
daha da trmandrmtr.
HAMAS iktidarnn drdnc aynda, srailin 400 akn Filistinliyi
ehit edip yaklak 1.000 Filistinliyi de yaralad saldrlar, tm bu kaotik
durumun zerine deta benzin dkmtr. ok etin bir iktidar snavndan
gemekte olan direni, srailin haziran aynda HAMASn yeni gvenlik efini suikastla ldrmesi ve Beyt Lahiya plajnda piknik yapan bir aile bata

35

36 Ortadou atmalar

olmak zere ard ardna sivillere ynelik giritii ve btn dnyann tepkisini
eken katliamlardan sonra yeni bir karar arifesine gelmitir. srailin hukuk
tanmaz fiilleri sonunda HAMAS hkmeti 16 aydr srdrd tek tarafl
atekesi 10 Haziran 2006da bozduunu aklamtr.
25 Haziran 2006 tarihinde Filistinli ayr direni grubu o gne kadar
benzeri grlmemi bir eylem gerekletirmitir. srailin gelimi tm izleme cihazlarna ramen Kerem alom gei noktasna yer altndan dzenlenen
operasyonda iki srail askeri ldrlm, bir asker de karlmtr. Bunun
zerine igalci srail, karlan askeri Gilad alite karlk, bakanlarn te
biri ile milletvekillerinin drtte birini tutuklayarak hkmetin elini kolunu
balamaya ve Filistin meclisini ilevsiz hale getirmeye almtr. Filistin
bankalarna ve dviz brolarna basknlar dzenleyerek terr eylemlerine finansman saladklar iddiasyla milyonlarca dolara el koymutur. Ambargo
altnda her trl yoklukla mcadele eden halka insani yardm ulatran kurululara basknlar dzenlemi, baz kurulular kapattrmtr.
Bu srete ekonomik ve diplomatik ambargolarla HAMAS tedip etmeye alan ABD de lml cepheye dhil ettii HAMAS muhaliflerini ve
el-Fetihe bal gvenlik birimlerini glendirmek zere milyonlarca dolarlk nakdi ve asker yardm yapmay ihmal etmemitir. Hatta ii daha ileri gtren ABD, bizzat baz generallerini Bat eriaya gndererek Abbasa bal
birlikleri HAMASla mcadele edecek ekilde asker ve taktik eitimden
geirmitir.

Filistinliler Arasnda atma

Bu srete HAMAS ynetimini sadece Batl glerin ambargolar ve srail

saldrlar zorlamamtr. Sk sk el-Fetih mensuplarnn tahrikleriyle ve Filistin
lideri Abbasn referandum kartndan erken seime kadar eitli tehdit ve antajlaryla da mcadele edilmitir. Ynetimin ve gvenlik birimlerinin her alanna
tam manasyla hkim olan el-Fetih mensuplar, bir yandan verilen emirlerin hibirini yerine getirmezken bir yandan da maalarn denememesini bahane ederek
Haziran 2006dan itibaren sk sk sokaklara dklm, grevler yapm, hkmet
binalar ile meclisi basm ve hatta Babakan smail Heniyye dhil HAMAS
yetkililerine ynelik saldrlarda bulunmulardr. HAMASn gvenlik birimlerinin mdahalesiyle gerilim daha da trmanm ve zellikle 2006 sonbaharndan
itibaren atmalar rndan kmtr.
Btn bu atmalar yaanrken taraflar arasndaki tansiyonu drmek iin
eitli giriimlerde bulunulmutur. Bunlarn en nemlilerinden biri, seimlerden

Filistin

sonra HAMAS ile el-Fetih arasnda yaanan ilk ciddi atmalarn akabinde, 10
Mays 2006da ilan edilen 18 maddelik Mahkmlar Plandr. Plan, srail hapishanelerinde tutuklu bulunan HAMAS, el-Fetih, slami Cihad, FK ve dier
gruplara bal liderlerin, Filistin mcadelesinin hedef ve ilkelerini ortaya koymak
ve bar salamak zere hazrladklar bir metindir.
Uzun mzakerelerin ve Abbasn referandum tehdidinin ardndan 24 Haziranda HAMAS da plan zerinde uzlam ve diplomatik mzakerelerde Abbasn nderliini kabul etmitir. Filistini mevcut uluslararas tecritten kurtarmas
mit edilen ulusal birlik hkmetinin kurulmas hususunda ise haftalarca sren
pazarlklar netice vermemitir. Taraflar arasndaki iplerin tamamen kopmasnn
ardndan Filistin Devlet Bakan Mahmud Abbas, HAMASn karsna bir kez
daha referandum ve erken seim kartlarn karmtr. Ynetim kadrolarnda bu
gelimeler yaanrken tabanda da gerilim had safhaya ulam, taraflar arasnda
silahlar atelenmitir. Bu srete her iki gruba bal st dzey yetkililerin evlerine ate almasndan karlmalarna ve hatta ldrlmelerine kadar intikam
krkleyen her trl iddet yaanmtr. Yzlerce Filistinlinin hayatn kaybettii
atmalarda defalarca ilan edilen atekes, idari kadrolarn silahl gleri zerinde
tam denetime sahip olmamasnn da etkisiyle her seferinde ksa srede bozulmutur.
Btn bu gelimeler yaanrken atmalar sona erdirmek ve siyasi krize bir
zm bulmak amacyla Suudi Arabistan Kral Abdullahn ev sahipliinde
Mekkede bir araya gelen HAMAS ve el-Fetih yetkilileri, 9 ubat 2007de ulusal birlik hkmeti kurulmas konusunda bir anlama imzalamtr. Daha nce
defalarca ulusal birlik hkmeti kurabilmek iin bir araya gelen ancak bunu bir
trl baaramayan taraflar asndan Mekke Anlamas hi phesiz olduka
nemli bir adm olmutur.
Ancak daha anlamann mrekkebi kurumadan Filistin sokaklarndaki atmalar yeniden alevlenmi, tabandaki gerilim dindirilememitir. Yeni hkmet 18
Mart 2007de meclisten gvenoyu alsa da ABDnin marifetiyle tecrit kalkmam,
Arap lkeleri de verdikleri szleri tutmamtr. Ayrca Filistin Devlet Bakan
Mahmud Abbasn, gvenlik biriminin bana 90l yllardan itibaren Gazzede
HAMASa ve dier direni gruplarna ynelik srek avnn ba aktr konumundaki Muhammed Dahlan getirmi olmas da bal bana ulusal birliin
yrmeyeceinin emaresi olmutur. Dolaysyla bu uzlama, ne uluslararas tecridi krmada ne de i sava tehlikesini bertaraf etmede etkili olabilmitir.
Taraflar arasndaki iddet Haziran 2007de had safhaya ktnda, HAMAS
gleri Gazzeyi tamamen kontrolleri altna alm, buna kar Mahmud Abbas

37

38 Ortadou atmalar

da ulusal birlik hkmetini grevden alarak olaanst hal ilan etmitir. Bat eriada Maliye Bakan Selam Feyyad ve Gazzede smail Heniyye babakanlnda
iki ayr hkmet kurulmasyla da Filistin fiilen ikiye blnmtr. HAMASn
el-Fetihi Gazzeden tamamen karmasnn ardndan bu kez de Bat eriada
HAMASa ynelik tutuklama ve saldrlar yaanmtr. Yzlerce Filistinlinin
hayatn kaybettii i atmalar srasnda taraflarn birbirlerine reva grdkleri
gayriinsani iddet ve yama, Filistin davasna duyulan saygy zedeleyecek boyutlara ulamtr.
Aslnda Filistinde daha nce defalarca farkl gruplar arasnda eitli gerekelerle silahl mcadele yaanm, i sava senaryolar gndeme gelmitir. Bilhassa
90l yllar boyunca devam eden bar srecinde sraile kar mcadele yntemini
deitirerek diplomasiyi benimseyen el-Fetihe, ncelikli olarak Filistinli gruplarn silahszlandrlmas ve direniin tasfiyesi misyonu biilmitir. Bu srete
zellikle HAMAS ve el-Fetih, srailin de kkrtmalaryla, defalarca kar karya
gelmi ancak her seferinde saduyu galip km ve Filistin direniinin amacndan
sapmasna izin verilmemitir. Bu dnemde yaanan gerilimlerin dindirilmesinde
Arafat ve eyh Ahmet Yasinin karizmatik liderlikleri nemli rol oynamtr. Ancak 2004te her iki liderin de suikastla ldrlmesinden sonra Filistinli gruplar
arasnda sz geen liderler yerine, daha teknokrat kiilerin baa gelmesiyle genel
kitleye hkimiyette ciddi bir zaaf olumutur. Bu son sreci dierlerinden farkl
klan nemli bir dier husus da d glerin dorudan mdahalesidir. Zira, FK
aracl ile HAMASa haddini bildirmek isteyen btn blgesel gler deta
seferber olmu ve Abbasa bask yapmaya balamtr.
Bir Filistin i savann kkrtld bu gnlerde Dahlan liderliinde bir
grup, ABDden tedarik ettii yeni silahlarla HAMAS liderliindeki hkmeti
ykmak iin harekete gemitir. Ancak HAMASn hi beklenmedik bir hamleyle Gazze eridinde kontrol tamamen ele geirmesi zerine Dahlan grubu
Msra, oradan da Bat eriaya kamak zorunda kalmtr.
Filistinin iki paraya ayrlmasndan sonra, Bat eriaya ynelik uluslararas
ambargolar 15 aydan sonra ilk defa ve derhal kaldrlmtr. srail, dondurduu
gmrk ve vergi gelirlerini Mahmud Abbas ynetimine aktarm ve birka yz
Filistinli tutukluyu serbest brakmtr. ABD, HAMASa kar mcadelede
Abbas ve Feyyad ynetiminin elini glendirmek ve gvenlik glerine destek
vermek iin 80 milyon dolar hibe ve asker tehizat yollama karar alrken, bar
grmelerini yeniden balatmak zere harekete gemitir. Bar srecinin

Filistin

ABDnin Annapolis kentinde yeniden balatlmasnn ardndan Abbas

liderliindeki Filistin ynetimine kaynak aktarmak zere uluslararas yardm
konferanslar dzenlenmitir.
Bu srete Gazzeye ynelik ambargolar btn snr kaplarnn kapatlmasyla iyice arlatrlm; yle ki artk dayanacak hali kalmayan Gazzeliler Ocak
2008de snrdaki duvar ykarak temel ihtiyalarn alabilmek zere Msr tarafna gemitir. Bu dnemde Mahmud Abbas, HAMAS hkmetinin daha
nce yapt tm atamalar iptal ederek rgtle btn balar koparmtr. HAMASn diyalog arlarn reddeden Abbas, stelik seim kanununda da deiiklie giderek FKnn Filistin halkn temsil etme hakkn kabul etmeyen
partilerin seimlere girmesini yasaklamtr. Ayrca Bat eriada 1.000e yakn
muhalifin tutuklanmas, siyasi sindirme operasyonlar balatlmas ve sosyal yardm kurulularnn kapsna kilit vurulmas gibi icraatlara da imza atlmtr.
Eyll 2007ye gelindiinde srail, Gazze eridini dman blge ilan etmitir. Ancak Amerikan ynetiminin Ortadouda bar srecini yeniden canlandrmaya ynelik giriimleri, srailin Gazzeye daha mtevaz saldrlar
dzenlemesine neden olmutur. 2008 ortalarna doru -Kasm 2008de yaplacak Amerikan bakanlk seimlerine kadar- blge apnda tansiyonu drme
abalar balamnda, HAMAS ile srail arasnda Msrn arabuluculuunda
yrtlen dolayl atekes grmeleri olumlu sonulanm grnse de gerekte
ne abluka kaldrlm ne de srailin saldrlar sona ermitir.
Filistin direniine nihai darbeyi vurmak zere harekete geen igalci rejim,
2008 yl sonunda Gazzeye son krk yln en byk saldrsn balatmtr.
Hedef bellidir; daha nce ekonomik ve diplomatik tecritle yldrlamayan
HAMAS ynetimi, bu defa asker g kullanlarak devrilmek istenmektedir.
Ancak bu plan da tutmamtr. Gazze halknn HAMASa ve direnie yrekten bal olduu bir ortamda, oynanan son kartn da ie yaramamasyla artk,
HAMASn Filistinin bir gerei olduu ve HAMASsz bir zmn blgede
mmkn olmad anlalmtr.
Aradan geen zamanda, yaanan kimi i bar giriimlerine ramen 2014
yl ortalarna kadar herhangi bir uzlama salanamamtr. Bu tarihte, srailin
saldrganlklarna kar direni glerinin tnelleri kullanarak gerekletirdikleri
eylemler, ok sayda igalci askerin lmn getirmitir. Bunun acsn Filistinli
sivillerden karan igal gleri, Gazzeye ynelik byk bir hava saldrs
dzenleyerek 2.200den fazla sivili katledip 11.000den fazla kiiyi yaralamtr.

39

40 Ortadou atmalar

Arap Bahar srecinin oluturduu kaotik ortamda srailin hamlelerinden

bkm olan Ramallah ynetimi de ciddi bir politika deiikliine giderek
srail ve ABDnin tm itirazlarna ramen Filistinin devletleme srecini
balatmtr. BMye devlet olarak tannma bavurusu yapan Abbas ynetimi, zeytin dal uzatarak HAMASla birlik hkmeti kurmay baarmtr.
Bu tarihten sonra kurulan birlik hkmeti, lkeyi seimlere tamann yan
sra, Filistinin devletleme srecini uluslararas alanda hzlandrmtr. Bundan byle Filistinlilerin srail ile mcadeleleri yeni bir boyut kazanmasnn
yan sra, cephede de daha nitelikli eylemler yaanmtr. Aksa ntifadas dneminde yaanan ve srailli sivillerin de zarar grd -daha ok aresizlik
kokan- intihar eylemleri yerine, dorudan Siyonist askerleri hedefleyen eylemler dnemi balamtr.
Ayn yl HAMAS, Avrupa Birliinin terr listesinden karlrken, srail igaline kar uluslararas duyarlln art gzle grlr bir nitelik kazanmtr.

Filistinde Toplum Yaps ve Potansiyel Gerilim Unsurlar

Filistin sorununun belki de en az bilinen ynlerinden biri, lke iindeki gerilimde yerel airet yaplarnn etkileridir. Filistin toplumu kabile, airet ve sekin
aileler gibi sosyal tabakalardan olumaktadr. Bunlarn birbirleriyle olan ilikileri de
ierideki gerilim ve atma dinamiklerini etkilemektedir.
Filistin toplumunda genel nfusun %15i bedevi kabilelerden olumaktadr. Bu
durum krsal bir olgu olmakla birlikte, bu oran Gazzede %25i, Bat eriada %20
yi bulur. Bununla beraber dier Ortadou lkelerinin aksine Filistinde siyasette
kabilecilik ok ncelikli bir unsur deildir. Dier blge lkelerine gre modernlemenin etkisini daha erken hissetmi olan Filistin toplumunda, bu krsal kabile
siyasetinin olduka etkisiz olduu sylenebilir.
Gazzede her biri 12 airetten oluan alt byk kabile ittifak (el-Ahyavat, el-Terabin, el-Teyyahe, el-Cebbare, el-Azazime ve el-Cehalin) bulunmaktadr. Buna karn
Bat eriadaki krsal blge kabileleri olduka marjinaldir ve byk blm el-Halil
kentinin dousundaki dalk alanlara dalm vaziyette bulunan kylerde yaamaktadr. Bu krsal kabilelerin geim kaynaklar olduka kstldr. Dou Kuds
blgesinde de irili ufakl baz kabileler yaamakla birlikte, srail vatanda yaplan
bu topluluklarn genel Filistin toplumu iindeki etkileri yok denecek kadar azdr.
Filistin toplumu, evresindeki Ortadou halklarnn genel zelliklerine
uygun olarak airet balarnn ok gl olduu bir yap arz eder. Hatta
airet balar, Filistin Ulusal Otoritesinin siyasal etkinliinden bile daha

Filistin

gl bir etkiye sahiptir. Siyasal sadakat ile karlatrldnda airet byne itaatin daha ncelikli olduu grlr. Hatta belirli bir aireti oluturan
aileler arasnda yazl ittifaklar dahi bulunmaktadr. Bu ittifaklar, uyulacak
kurallar ve herhangi bir maduriyet durumunda izlenecek yntemleri belirler. Belirli airetler ve liderleri kendi blgelerinde en nfuz sahibi kiilerdir.
Bununla birlikte airetler btn sistemi etkileyecek bir gce sahip deildir.
Bir airetin saysal gc ok deikendir. Ataerkil ltlerin hkim olduu
airetler, kimi zaman 10 erkek fertten 1.000 erkek ferde kadar farkl byklklerde olabilir.
Mlteci kamplarnda yaayan gruplarn byk blm kendi airetinin youn
bulunduu blgelere topland iin kamplar genelde birbiriyle yakn akraba olan
aileler ve airet mensuplarndan oluan mahallelere blnm durumdadr. Her
Ortadou toplumunda olduu gibi Filistin toplumunda da airet, bireyler iin en
nemli gvenlik kaynan oluturmaktadr. Devlet otoritesi olmayan bir ortamda,
igal altnda veya mlteci kamplarnda yaayan bir Filistinli iin kendini gvende
hissedecei en uygun yer, kendi airetinin yandr. Bu nedenle dman kategorisindeki airetlere ya da igal rejiminin zulm sonucu oluan zararlara kar airet
dayanmas byk bir gvencedir.
Airet ilikileri sadece gvenlikle ilgili bir neme sahip deildir. Devlet otoritesi olmayan Filistin topraklarnda toprak mlkiyeti veya ekimine ilikin btn
teamller airetler tarafndan belirlenmektedir. Bu durum, zellikle Gazzenin
tarmsal alanlarnn kullanmnda nem arz etmekte ve airetler aras ilikilerde
belirleyici olmaktadr.
Airetler, her lkede olduu gibi Filistinde de sahip olduklar saysal ounluu ve oy potansiyelini kullanarak siyaseti etkilemeye almaktadr.
rnein Gazzede HAMASa kar olan airetler, seimlerde kendi aralarnda ittifak yaparak oylarn belirli bir yerde toplamtr. Kabile ve airet
olgular, Filistin toplumu iindeki dhili dengeler ve kk gvenlik konularyla ilgilidir. Etkileri ve yol atklar atma hali ok lokal kalmakta ve toplumun genelini sarsan sonular bulunmamaktadr. Buna karn,
Osmanl dneminden itibaren siyaset ve toplumu ynlendiren belirli ailelerin etkileri ok daha fazladr. Filistin yakn tarihine yn veren ve Filistin
toplumunu etkileme gcne sahip bu ailelerin en mehurlar arasnda Hseyni, Neaibi, Dcani, Abdulhadi, Togan, Kenan, Berguti, avva ve Reyyis
aileleri gelmektedir.

41

42 Ortadou atmalar

Bu aileler arasndaki rekabet, zaman zaman Filistinin gvenliini etkileyecek

kadar ciddi boyutlara varabilmektedir. rnein ngiliz igali srasnda Hseyni
ve Neaibi aileleri arasndaki anlamazlk, igale kar direnii olumsuz
etkilemi ve direni baarszlkla sonulanmtr. ngilizlerin Neaibi ailesiyle
i birlii yapmas, dierlerinin direncini kran bir rol oynamtr.
Msr ve rdn ynetimleri bugn bile bu tr aileler aracl ile Filistine
sivil dzeyde nfuz edebilmektedir. rnein Gazzede Msr ynetimi evva
ve Reyyis ailelerine dayanrken, rdn ynetimi de benzer ekilde Bat eriada
farkl aileleri mttefik olarak belirlemitir.
Srgnde yetien Filistinli aydnlarn ban ektii FK atsndaki gruplar, aile ilikilerinden daha ok ideolojik ballklara dayal bir rgtlenme
oturtmaya almtr. Bunda ksmen baarl olunduysa da 2000 ylndan itibaren Aksa ntifadas srecinde airetlerin hzla yeniden silahlanmas, kendi
blgelerinde polisten daha gl olmalaryla sonulanmtr. Birok blgede gvenlik ileri airet genleri ile nfuslu ailelerin eline gemitir. Aile ve
airet gcnn en fazla hissedildii yer kukusuz Gazzedir. Msr tarafnda
yakn akrabalar bulunan baz airetler yasa d uygulamalar ve kaakl
geim kaps haline getirdii iin HAMASn abalar bu tr airetleri hep
rahatsz etmitir. Semhedane aireti gibi tnel kaaklnda ba ekenler ile
Mahmut Abbasa sadk olan kimi gruplar, HAMASa kar ciddi bir diren
gstermitir. Fidye iin adam karma ii yapan kimi gruplar, Gazzede nemli
bir gerilim ve atma kayna olmu, HAMAS idaresi bu gruplarla ciddi bir
gerilim ve atma yaamtr.

Sonu

Filistin topraklar tarihin eski alarndan itibaren semavi dinlere kaynaklk etmektedir. Tarih boyunca yaanan bu manevi birikim ve ekimenin modern dnemdeki uzants ise Filistin sorunu olarak karmza kmaktadr.
Ortadoudaki atmalarn tmn etkileyen Filistin igali, sadece Filistin
topraklar ile snrl kalmayan blgesel bir ekimedir. Bu nedenle zellikle
komu Arap lkeleri bata olmak zere btn Ortadou lkelerindeki siyasi
ve asker politikalar etkilemektedir. Tpk Mavi Marmara katliamnda olduu gibi, Filistinde trajedi srd mddete blge halklarnn duyarlln
beslemeye ve igale kar tepkileri bytmeye devam edecektir.
Filistindeki atma, dier Ortadou lkelerindeki atmalardan nitelik
olarak farkllk arz etmektedir. Etnik, sekteryan veya farkl lokal sebeplere

Filistin

dayal olarak dier lkelerde yaanan atmalar Filistinde yok denecek kadar
zayf bir etkiye sahiptir. Buna karn Filistindeki atmann en temel zellii
60 yl akn bir sredir devam eden igal rejiminin varldr.
Bu igalin dorudan etkileri 5 milyondan fazla Filistinlinin lke dnda veya
mlteci kamplarnda yaamaya mahkm edilmesi ile her an devam eden bir
kresel etki yaratmaktadr. Yine igal rejiminin her trl hukuksuz uygulamalar ve zellikle Kudsn igal altnda bulunmas, atmann her dinin
mensuplar tarafndan varolusal bir mcadele olarak alglanmasnda etkilidir.
Filistindeki atmann niteliine bal olarak nmzdeki dnemde Filistinlilerin kendi aralarndaki birlik araylar hz kazanacaktr. Buna karn
bu birlii sabote etmek iin Filistin toplumu iindeki en kk ihtilaflar dahi
dmanlarca kullanlacaktr.
Onlarca yldr igal altnda yaayan Filistinde direni metotlar da evrilerek bugnlere gelmitir. 1987de sapan ve tala sembolleen bu metot, 2000
ylndaki Aksa ntifadasnda bombal saldrlarla ekillenmitir. 2014 ylnda
ldrlen 70 srailliden 65inin Siyonist askerler olduu dnldnde,
Filistin direniinin yeni dneminde daha noktasal atlar nceleyen bir hassas savaa geilmitir. Filistinin devletleme srecinin hz kazand bu dnemde direniin sahada gsterdii baary masa banda da gstermesi gerekmektedir. Pazarlk gcn ve meru eylemselliini koruyan Filistin halk,
dnya halklarndan ald destei her geen gn arttrmaya devam edecektir. srail destekisi rejimlerle kendi halklar arasndaki mesafeler byrken,
dnya siyaseti de srailin markl ve hukuksuzluu konusunda belirgin
bir ayrmaya doru gitmektedir.
srail igal glerinin gelitirecei yeni taktiklere bal olarak ekillenecek
yeni dnemde, Filistindeki direni btn Ortadou atmalarnn nnde
gitmeye devam edecek ve tm blgesel politikalar etkilemeyi srdrecektir.

43

Kaynaka

Abu Subih, Imran, Al-Hicra el-Yahudiyyah Hagaig ve Ergam, Amman, 1991.

el-Bidiri, Hind Amin, Aradi Falastin: Beyne Mazaim el-Sahayiniyye ve Hagaig el-tarih, Kahire, 1998.

Cordesman, Anthony H., Arab-Israeli Military Forces in an Era of Asymmetric Wars, Washington, 2006.
ubuku, Mete, Bizim Filistin, stanbul: Metis Yaynclk, 2002.

Garaudy, Roger, srail Mitler ve Terr, stanbul: Pnar Yaynlar, 2005.

Harms, Gregory (ve dierleri), The Palestine-Israeli Conflict, London, 2008.

el-Hurub, Halid, Hamas, Beyrut, 1997.

el-Nevevi, M. Abdulgani, Ruyah Islamiyyap Fis-Sira el-Arabi-el-Israili, Beyrut, 1983.

zcan, Sevin Alkan (ve dierleri), Filistin-Siyonizm Dnden gal Gereine, stanbul: HH Kitap, 2011.
Pappe, Ilan, Modern Filistin Tarihi, stanbul: Phoenix Yaynevi, 2007.

Salih, Muhsin Muhammet, Filistin Meselesinin Deimez Gerekleri, stanbul: Nida Yaynclk, 2014.
Shahak, Israel, Jewish Fundamentalism, London, 2004.

Strawson, John, Portitioning Palestine, New York, 2010.

Thomas, Baylis, The Dark Side of Zionism, 2009,

Turhan, M. brahim (ve dierleri), Filistin kmazdan zme, stanbul: Kre Yaynlar, 2003.
Varol, Ahmet, Filistin Hakknda Yanlglar, stanbul: Beka Yaynlar, 2013.

MISIR
Deiim Girdabnda Otoriter bir Rejim
smail Numan Telci*
Tarihe

Tarihi M 4000lere uzanan Msr, M 332 ylnda Byk skender

tarafndan fethedilerek blgede firavunlarn egemenliine son verilmitir.
Mslmanlar tarafndan fethedilene kadar Bizans ynetiminde kalan
Msr, Hz. mer zamannda, Amr bn el-As kumandasnda Arap ordular
tarafndan 639da fethedilmitir. Msr halk, Arap ynetiminin Bizanstan
daha ho grl olacana ve vergi yklerinin azalacana inandndan
Bizansa srt evirerek Araplar desteklemitir.2 slam halifesi barl bir
ekilde Msr ynetmeye balamtr. Hz. mer, askerlerinin sava
zeliklerini yitirmemesi iin Msrda toprak sahibi olmalarna kar
kmtr. Ancak Emeviler dneminde Muaviyenin halife olmasyla Msr
valiliine getirilen Amrn vefatndan sonraki yzyllarda eitli kabilelerin
Msra g edip buralarda evlilik yapmalarna izin verilmi, bu gelimeler
de Msrn Araplama srecini hzlandrmtr. Abdlmelik bn Mervann
hkmranlk dneminde kamusal kaytlarn dili Kpticeden Arapaya
evrilmitir. Arapa renmeyen Kptiler, yerlerini Araplara brakmtr.
Yzyllarca devam eden bu durum neticesinde Kptice konuan Hristiyan
Msr, bugn Arapa konuan Mslman bir lke haline gelmitir.3
834te Msr, Abbasi Hanedannn o dnemki bakenti olan Badat
ele geiren Trk oligarisinin yelerine asker mlkiyet olarak verilmitir.
Msr valileri artk Trk beyleridir. Abbasilerden sonra Msr, 1171e kadar
Fatmi ynetimi altnda kalmtr. Fatmi ordusunu oluturan Trk paral
askerlerine gneyden Sudanl askerler de eklenince, farkl etnik gruplarn
olumasyla ortaya kan i kavgalar hem trdeliin hem disiplinin
yitirilmesine sebep olmutur. Bir otorite boluunun domasn frsat
bilen Hallar 1099da Kuds, 1117de ise Msr igal etmitir. Suriyede
hkmdarln kuran Nureddin Zengi Msrn Hallarn hkimiyeti
*Sakarya niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi, Aratrma Grevlisi

48 Ortadou atmalar

altna girmesini istemediinden askerlerini Hallar pskrtmek zere

Msra getirmitir. Msra gelen Suriyeliler bundan byle savunmadan
sorumlu tutulmutur. Fatmi halifesinin atad valinin lmnden sonra
yerine yeeni Selahaddin Eyyubi gemitir. Selahaddin Eyyubi kutsal
topraklar ve Kuds Hallardan kurtarmtr. Eyyubiler 1250 ylna kadar
Msra hkmetmitir. Daha sonra Memlk askerleri Eyyubilere son vermi
ve Memlk dnemi balamtr.4
1516da Mercidabkta Osmanl ordularnn Memlklere galip gelmesinin
ardndan, Yavuz Sultan Selim, Tuman Beye Osmanlya bal bir vali olmas
seeneini sunmutur. Teklifin reddedilip elinin ldrlmesi zerine 23
Ocak 1517de Sultan Selim ordusuyla Kahireye girmi ve Msr topraklar
Osmanllara, halifelik de Trklere gemitir.
1805ten 1848e kadar vali olan Mehmed Ali Paa, nce muhaliflerini
yok edip otoritesini kurmay baarm, daha sonra da ekonomik ve asker
dzenlemelerle devlet sistemini oturtmaya almtr. Osmanl ile kltrel
balarn muhafaza eden Mehmed Ali Paa ekonomik ve asker anlamda
bamsz olmay arzulamtr. Daha sonra olu brahim Paa tam bamszlk
istemi ancak bu mmkn olmamtr.5
1882de ngilizler tarafndan balatlan Msrn igali 1952ye kadar
srmtr.6 1922de bamszln ilan edilmesiyle anayasal bir hkmetin
kurulmas srecine gidilmi ve bu dnem liberal deneyim yllar olarak
adlandrlmtr. Kral Fuad kendini snrlayacak anayasay reddetmi ve bu
tavr ngiliz hkmeti tarafndan destek bulmutur. Msr Krall, Ocak
1924te seimlere gitmi, seimlerin ardndan Vefd Partisi lideri Saad Zalul
babakan olmutur.7
1929da ynetime gelen liberallerin ekonomik alandaki baarszl sokak
eylemlerine sebep olmu ancak bu gsteriler iddetli biimde bastrlmtr.
Zalul dneminde demokratik bir sistemin kurulaca beklentisi iinde
olan genler hayal krklna uram, bu dnemde yeni cemiyetler ortaya
kmtr. Bu cemiyetler arasnda en nde geleni, Hasan el-Bennann 1928
ylnda kurduu Mslman Kardeler (hvan) cemiyetidir. zleyen yllarda
hvan hzla bymtr.8
ngiltere 1948de Filistin zerindeki ynetime son verdiinde Arap lkeleri
sraile sava ilan etmitir. Mslman Kardelerin Filistin davasnda sergiledii
cesareti, dnemin babakan Nukrai, devletin gvenlii asndan tehdit

Msr

olarak alglam ve hareketi sonlandrmak istemitir. Nukrai bir suikastla

ldrlrken, Msr rejimi de hvan lideri Hasan el- Bennay ldrmtr.9
lkedeki iktidar boluunu Kral Faruka karTemmuz 1952de dzenlenen
darbeyle krall devirerek ynetime el koyan Hr Subaylar Hareketi
doldurmutur.
18 Haziran 1953te Msrda cumhuriyet ilan edilmitir. Msr ile Suriye Arap
milliyetiliinin glgesinde 1958 ylnda birleerek Birleik Arap Cumhuriyetini
kurmutur. Ancak 1961de Suriye Msrdan ayrlma karar almtr.10
1967de sraille girilen sava sonrasnda ar bir yenilgi alan Msr, ksa srede
yeni bir savaa hazrlanmtr. 1973te Msr ve Suriye kuvvetleri sraile kar
e zamanl bir saldr gerekletirmitir. Msr bu kez yenilmemi ama tam bir
galibiyet de elde edememitir.11 Balayan gizli grmeler sonrasnda 1978de
Enver Sedat Kuds ziyaret etmi ve bu ziyaret srasnda srail parlamentosuna
giderek burada bir konuma yapmtr. 1979da imzalanan Camp David
Anlamasnn Sinay geri alabilmek iin olduu renilince Msr, Arap
Birliinden karlmtr. Enver Sedat ise suikastla ldrlmtr.
Sedatn lmnden sonra 1981de Hsn Mbarek devlet bakan olmutur.
Msrn ABD ve srail ile i birlii politikalar eletirilirken bu hususta ba
eken Mslman Kardelere ynelik hkmetin tutumu daha da sertlemitir.
1999dan sonraki btn bakanlk seimlerini Mbarek kazanmtr.12
Msrllar 25 Ocak 2011de facebook ve youtube gibi sosyal medya aralarn
kullanarak rejim kart bir ayaklanma balatmtr. Dzenlenen barl sokak
hareketleri, 11 ubat 2011de otoriter ve baskc Mbarek rejiminin sonunu
getirmitir. Sivil ynetime gei sreci sancl olurken sokak gsterilerinde yzlerce
kii hayatn kaybetmitir. 2012 Haziran aynda yaplan cumhurbakanl
seimlerinde, Mslman Kardelerin aday Muhammed Mursi galip gelmitir.13
Mbarek rejiminin kalntlarnn hl ynetim kademelerinde olmas
Mursinin hareket alann olduka daraltmtr. Muhalefetin toplumu etkilemek
iin kulland elektrik ve su kesintileri, plerin toplanmamas ve giderek uzayan
petrol kuyruklar lkedeki krizi artrmtr. 30 Haziran 2013te Mursi kart
dzenlenen gsterileri bahane eden ordu, 3 Temmuzda ynetime el koymutur.
Mursi taraftarlar darbeyi kabullenmeyerek barl gsteriler dzenlemeye
devam etmi ancak asker ynetim tm muhalefeti kanl bir biimde bastrarak
hvan yasaklama karar almtr. Geici ynetim tarafndan hazrlanan anayasa
tasla ile ilgili referandum 14-15 Ocak 2014te gerekletirilmitir. Katlmn

49

50 Ortadou atmalar

%38,6 olduu aklanan referandumda %98,1 evet oyu kullanlmtr. zleyen

srete cumhurbakanl seimi ile eski rejim aktrleri yeniden siyaset alann
domine etmeyi baarmtr.
Nfus ve Demografik Yap
Msr 85 milyon civarndaki nfusuyla Arap dnyasndaki en kalabalk lkedir.
lke nfusunun %91i Snni Mslmanlardan oluurken %8 civarnda da
Kpti Hristiyan mevcuttur. Kptilerle Mslmanlar lkede yzyllardr beraber
yaamtr. Mslmanlar arasnda siyasi slam benimseyen hareketlerin
kmasyla Kptilerle olan ilikilerde gerginlikler yaanmtr. lkenin resm
dili Arapadr. Ancak Msra zg bir lehe halk arasnda daha yaygn bir
biimde kullanlmaktadr.
Kuzey Afrikann en kalabalk lkesi olan Msrda nfusun byk blm
Nil Nehri etrafnda younlamtr. Asya, Avrupa ve Afrika arasnda nemli
bir noktada bulunan lkenin Libya, Sudan, Gazze ve srail igal ynetimiyle
kara snr vardr. Nil kylarnda yemyeil ve verimli topraklara sahip Msrn
byk bir ksm ise llerden olumaktadr. En nemli yer alt kayna
petroldr. Bat ve dou lleri, Svey Krfezi ve Sina Yarmadas petrol
bakmndan olduka zengindir. lkede isizlik %10-15 arasndadr. Msrda
gelir dalmndaki eitsizlik orta snfn olumamasna sebep olmutur. Halkn
kk bir kesiminin gelir dzeyi olduka yksekken, byk bir ounluu
dk gelirlidir. Kii bana den mill gelir ise yaklak 6.000 dolar olmasna
ramen gelir adaletsizlii nedeniyle halkn byk kesimi fakirlik snrnn
altnda yaamaktadr. Devrimin ardndan Msr ekonomisi daha da gerilemi,
yatrmlar azalm, d borlar ykselmi ve isizlik artmtr.

atma Gemii
Etnik ve Din atmalar
1954 ylnda Cemal Abdl Nasrn iktidara gelmesi ile birlikte hem slamc
hareketler hem de Kptiler ciddi anlamda baskyla karlamtr. Bu dnemde
birok Kpti okulu, kilisesi ve manastr kapatlmtr. Basklar nedeniyle bu
gruplar faaliyetlerini gizli bir biimde yrtmlerdir. 1970te devlet bakan
Enver Sedat, iktidarn pekitirmek amacyla kimi slami gruplara destek olmu,
bu durum Kptilerin kendilerini daha da dlanm hissetmesine neden olmutur.
yle ki, 1981 Haziran aynda Kahirenin Kpti mahallesi olan el-Hamradaki
olaylarda 81 Kptinin ldrlmesi sonrasnda Sedat faturay Kpti Kilisesi

Msr

lideri Papa enudaya keserek patrii Libya snrndaki Bishoi Manastrnda ev

hapsine gndermi, yzlerce rahibin de tutuklatlmas emrini vermitir.14
Kptilere ynelik basknn kkeninde byk oranda ynetici gruplarn
iktidarlarn pekitirme uruna slami muhalefet hareketlerini Kptilere
kar kullanma abalar yatmaktadr. Ayrca lkede demokratik deerlerin
yerleememesi de, Kpti aznlk ile Mslman ounluk arasnda farkl
dzeylerde gerekleen atmalarn bir baka nedenidir. Her ne kadar Msr
anayasas teoride tm kesimleri eit olarak kabul etse de pratikte toplumsal
gruplar arasndaki ayrma, uygulama zerinde daha etkili olmaktadr. Devletin
sorunlara zm getirememesi toplumsal gruplar arasnda gerginlii daha da
bytmekte, bu durum da gerilimin iddete dnmesine sebep olmaktadr.
Hsn Mbarekin iktidarn pekitirmek amacyla baz gruplara imtiyaz
salayarak yanna ekme politikas bunun bir rneidir.15 Mbarek rejimi, Papa
enudaya kendi cemaati zerinde otoriter bir tahakkm kurma izni vermiken,
karlnda cemaatin oylarn alp slamclara kar gvenlik sz vermitir.
Bylece iktidarn glendirmeye alan Mbarek bir yandan da dier toplumsal
gruplarn Kptilere olas tepkilerinin olumasna da kaynaklk etmitir.16
Siyasi ve deolojik atmalar
lkedeki siyasi yapnn ideolojik gruplarla ilikisi de atmaya yol aan
nedenlerdendir. ktidarlarn baz slami gruplar sisteme dhil etme giriimleri
aslnda toplumsal taban geni olan bu din hareketleri kontrol altnda tutma
amacn tamaktadr. Bu erevede Mslman Kardelerin rejimle ilikisi
dikkat eken bir rnektir. 1928 ylnda Hasan el-Benna liderliinde kurulan
Mslman Kardeler ksa srede hem lke ierisinde hem de Ortadouda geni
bir kitleye ulamtr. Hareketin bylesine gl olmas Msrdaki ynetimlerin
her daim hvana ynelik bask uygulamasna zemin hazrlamtr. Bununla
birlikte Selefi hareket ve dier slami gruplar da Msrdaki rejimlerden bask
grmtr. Dolaysyla bu hareketlerle rejim arasndaki problemler uzun yllar
devam etmitir. Mslman Kardeler tekilat bata olmak zere birok din
grup iktidara kar esasl bir muhalefete girimitir. slamc gruplar iktidara
kar kendilerini bir alternatif olarak sunmutur. Bu durumu kendilerine bir
tehdit olarak gren ynetici elit tabaka, din cemaatler zerinde byk bir bask
oluturarak onlar sindirmeye ve iktidarlarn korumaya almtr.17
1950lerden bu yana rejimle ou zaman problemli bir ilikisi olan Mslman
Kardeler, zellikle Cemal Abdl Nasr ve Hsn Mbarek dnemlerinde

51

52 Ortadou atmalar

ciddi anlamda bask grmtr. Tm basklara ramen hareket iddete

ynelmeyerek sosyal anlamda genilemesini devam ettirmitir. Siyasi olarak
yasaklanan Mslman Kardeler, uzun yllar bir sivil toplum kuruluu olarak
faaliyetlerine devam etmitir. Enver Sedat dneminde ksmi bir rahatlama
sreci yaansa da hvann ciddi bir muhalefet olarak alglanmas sebebiyle
basklar devam etmitir.18
Hsn Mbarek dnemi ise basknn srd yllar olmutur. hvan bu
dnem boyunca siyasi olarak aktif olamam daha ziyade sosyal faaliyetler
gerekletirmitir. 2000lerden sonra bamsz olarak parlamentoya giren hvan
yeleri, 2010 ylndaki seimlerde tamamen parlamento dnda kalmtr. 25
Ocak 2011de balayan devrim ile Mslman Kardeler Msr siyasetinde
etkili olma frsat yakalamtr. 2012de lkenin ilk cumhurbakan Mslman
Kardeler aday Muhammed Mursi olmu ancak iktidar tecrbesi ksa
srmtr.19 Eski rejim yanllar ve hvann baarsn istemeyen d aktrler
ciddi bir muhalefet yrtmler ve 3 Temmuz 2013teki asker darbeye zemin
hazrlamlardr.20 Asker darbe ile birlikte iktidardan uzaklatrlan hvan,
Asker Ynetim tarafndan yasaklanm ve terrist grup olarak ilan edilmitir.21
hvan yeleri darbeyi reddederek demokratik protestolarna devam etmektedir.
Mslman Kardelerin yan sra lkede etkin olan dier din akmlar arasnda
slami Cihad, Cemaat-i slamiye, Selefi hareket ve Sufiler gelmektedir. slami
Cihad, Msr ordusunun iine szarak gcn artrmay ve bylece bir darbe
ile ynetimi ele geirmeyi amalamtr. 1967de srail ile yaanan sava grupta
farkl dncelerin ortaya kmasna neden olmu, bu da ilerleyen srete
paralanmay balatmtr.
1981de Enver Sedata dzenlenen suikast olaynn arkasnda olduklar
gerekesi ile birok yesi tutuklanan slami Cihad, bundan sonra zayflamaya
balamtr. 1970li yllarda ortaya kan Cemaat-i slamiye de benzer ekilde
Sedat suikastyla ilikilendirilmi ve baskya maruz kalmtr.22 Rejime kar
silahl direnite de bulunan Cemaat-i slamiye, 1997 ylndan itibaren iddet
eylemlerini durdurmutur.23
lkedeki en gl oluumlardan biri olan Selefi hareket ise kendi iinde
birok farkl grubu barndrmaktadr.24 Selefilerin hemen btn kollar siyasete
mesafeli olageldiyse de Mursiye kar yaplan darbe srecinde Selefilerin Nur
Partisi kanad asker ynetime destek olmutur.25 Sufiler ise prensip olarak
rejimle iyi ilikiler gelitirmiler ve muhalif bir izgi izlememilerdir. lkede

Msr

halk arasnda nemli bir destei olan Sufiler zellikle Mbarek dneminde
rejim tarafndan kollanmtr. Bu nedenle Hsn Mbareke kar devrim
gsterileri srerken Sufi kanaat nderleri rejime destek olmay tercih etmitir.26
Siyasi Partiler
28 ubat 1922 ylnda ngiltereden tek tarafl bamszln ilan eden Msr,
1952 ylna kadar sren grece sekler ve ok partili bir hayat yaamtr.27 Bu
dnemde etkili olan siyasi hareketler arasnda 1919da milliyetiler tarafndan
kurulan Vefd Partisi, 1907 ylnda Mustafa Kmil tarafndan kurulan Vatan
Partisi, Msrn ngiliz igalinden kurtulmas iin siyasi mcadele yrtmek
amacyla Ahmed Ltfi es-Seyyid mmet tarafndan kurulan Millet Partisi,
Hsn Urabi tarafndan 1922 ylnda kurulan Msr Komnist Partisi ve ayn
dnemde eyh Ali Yusuf tarafndan kurulan Islah Partisi gibi birok parti
bulunmaktadr.28
Bu partilerin bir ksm liberal-sekler dnceleri savunurken, bir ksm ise
slami deerler zerinden bir politik sylem gelitirmitir. Bunlarn arasndaki
en kkl ve ar milliyeti partilerinden birisi olan Vefd, Kral Fuadn izledii
ngiliz yanls politikalara kar kmtr. Temel amalar tam bamsz Msrn
kurulmas olan Vefd Partisi,29 kendilerini Msr halknn temsilcisi olarak
grmtr. Kral Fuad, lkedeki seimleri kazanarak byk g toplayan milliyeti
Vefd Partisini etkisizletirmeye alm ve bunun iin hem anayasay kaldrm
hem de parlamentoyu datmtr. Ancak bu durum uzun srmemi, milliyeti
gruplarn basksyla 1935te anayasa yeniden yrrle girmitir. Kral Fuad
dneminde milliyeti Vefd Partisinin politikalar, monari ynetimi ve ngilizlerin
Msr zerindeki etkisinin srmesi sebebiyle lke siyasi krizlerle boumutur.30
1952 ylnda Hr Subaylar Komitesinin gerekletirdii asker darbe
sonrasnda iktidara gelen Cemal Abdnnasr dneminde btn siyasi partiler
kapatlarak Sosyalist Birlik ismi altnda tek partili bir dneme girilmitir.
Tm siyasi faaliyetlerin tek elde topland bu dnemde baz siyasi partiler
kurulmusa da bunlar rejim tarafndan baskya maruz kalm, kiminin siyasi
faaliyetleri tamamen yasaklanmtr.31 Enver Sedatn iktidarnda ise kontroll
bir siyasi partiler dnemi balamtr. Sedat farkl akmdan partilerin serbest
olmasna izin vermitir.
Bunlarn banda soleilimi temsilen Halid Muhyiddin bakanlnda kurulan
Sosyalist Birlik Partisi, sa eilimi temsilen Fuad Sraceddin bakanlnda
kurulan Yeni Vefd Partisi ve lml/orta eilimi temsilen Enver Sedat tarafndan

53

54 Ortadou atmalar

kurulan ve liderliini yrtt Demokratik Vatan Partisi gelmektedir.32 Bunlar

dnda hukuki zeminde partilemeleri yasaklanan ama Msr halk zerinde
ok ciddi etkisi bulunan Mslman Kardeler de sosyal, ekonomik, eitim vb.
alanlarda varln srdrmtr. Mbarek dneminde siyasi partiler sayca
artm olsa da siyasi alandaki etkileri ok snrl kalmtr. Mbarek rejiminin
siyasi organ Ulusal Demokratik Parti lkedeki en etkin parti olmutur. Bu
dnemde Mslman Kardeler hareketi siyasi alann dna itilmitir.
2011deki devrim sonras srete Mbarek dneminde bask altnda tutulan
birok grup kendi partilerini kurarak siyaset sahnesine girmitir. Msr Devrimi
srasnda ve sonrasnda en etkili gruplarn banda gelen hvann kurduu
Hrriyet ve Adalet Partisi, devrim sonrasnda yaplan ilk seimleri kazanarak
Msr tarihinde ilk kez iktidara gelmitir. Ancak Temmuz 2013te lkede
gerekleen asker darbe sonrasnda hareket yeniden yasakl hale getirilmitir.
Msrda etkin olan dier siyasi partiler arasnda Selefi Nur Partisi, Yeni Vefd
Partisi, na ve Kalknma Partisi ve Vatan Partisi bulunmaktadr.
Snr Anlamazlklar ve Svey Kanal
Msr, 1922de ngiltereden tek yanl bamszln ilan etmise de
mutlak anlamda bamszlk 2. Dnya Sava ncesinde yaplan anlama ile
gerekleebilmitir. 1936 ylnda ngiliz askerleri Msrdan ayrlmaya balam,
2. Dnya Sava sonrasnda ise Svey Kanal hari lkenin tamamndan
ekilmitir.33 1948 ylnda srailin kurulmasna kar kan Arap Birlii sraile
sava am; Msr, rdn, Suriye ve Irak kuvvetlerinin saldrlar karsnda
Batl gler ve Sovyetlerin de yardmn alan srail sava kazanmtr.34 Bu sava
Ortadounun yapsn deitirdii gibi Msrn i yapsn da etkilemitir. Savan
ardndan kurulan Hr Subaylar Komitesi 1952 ylnda gerekletirdii darbe
ile Kral Faruku devirerek monari ynetimine son vermi ve cumhuriyet ilan
etmitir. Hr Subaylar Komitesinden Cemal Abdnnasrn iktidara gelmesi ile
birlikte Msr, blgede daha aktif politikalar izlemeye balamtr. Nasrn Arap
milliyetisi ve ulusalc politikalar onu hem Msrda hem de blgede nemli
bir aktr haline getirmitir. Nasrn nemli iki politik hedefi; srail karsnda
glenmek ve lkesini ekonomik olarak kalkndrmaktr. Bu sebeple Nilin st
ksmlarnda Sudan snrna yakn bir blgede Asvan Barajn ina ettirmitir.
Yine bu erevede Svey Kanaln milliletirme karar almtr. Bu karara tepki
olarak srail, ngiltere ve Fransa Msra sava amtr. Sava sonucunda Msr,
Svey Kanal zerindeki hkimiyetini srdrmeye devam etmitir.

Msr

Msr 1967de rdn ve Suriye ile birlikte sraille yeniden savamtr.

Sava sonucunda srail, Msrdan bedevilerin youn olarak yaad Sina
Yarmadasn, Suriyeden Golan Tepelerini, Filistinden de Gazze eridi ile
Bat eria topraklarn alarak topraklarn drt kat daha bytmtr. Savata
Msr ile srail arasnda balayan Sina sorunu uzun yllar boyunca scakln
korumutur. Msr ve srail arasndaki snr belirleyen bu blgenin srailin
eline gemesi iki taraf arasndaki ilikileri kmaza sokmutur. Msrn srail
ile atmas Enver Sedat dneminde de srmtr. 1973te Msrn liderliini
yapt Arap ordular sraile yeniden sava amtr. 6 Ekim 1973 tarihinde
Msr ordusu Svey Kanalndaki srail mevzilerine saldr dzenlemi ve
ilk etapta byk bir zafer kazanmtr. Ancak 16 Ekimde srail kar harekt
dzenleyerek durumu dengelemitir. 25 Ekimde ise atekes imzalanmtr.
Savan ardndan Msr, ekonomik skntlarn da etkisiyle i huzursuzluklara
sahne olmutur. zm olarak srail ile bar zorunlu gren Sedat, ABDnin
de arabuluculuuyla 1979da Camp David Anlamasn imzalamtr. Camp
David Anlamas ile Sina Msra geri verilmi ve iki taraf arasnda barn
temelleri atlmtr. Sina Yarmadas eitli blgelere ayrlm ve Msr ordusuna
birok snrlamalar getirilmitir. Bu snrlamalar ve Mbarek ynetiminin
ilgisizlii nedeniyle Sina Yarmadasnda illegal gruplar konulanm ve
bu corafya Msr iin gvenlik problemlerinin yaand bir blge haline
gelmitir.35 Msrn srail ile bar Arap dnyasnda ok etkisi yaratm, bu
gelime zerine Msr Arap Birliinden atlm ve birok Arap lkesi ile
diplomatik ilikileri zarar grmtr. Bu durum da Msr ekonomik anlamda
Batya baml hale getirmitir.36 Mbarek dneminde de srail ile bar
srdrlm ve Bat ile ilikiler gelitirilmitir. Filistin konusunda genellikle
Batyla uyumlu politikalar izleyen Msr, bu dnemde bir yandan da Arap
dnyas ile gerilen ilikileri yeniden restore etmeye almtr.
Msrn Filistin politikas, zellikle 2007de Gazzenin HAMASn
kontrolne girmesi sonrasnda deta radikallemitir. 2005e kadar Gazzede
varln srdren Yahudi yerleim birimleri sebebiyle blgenin gvenlii
dorudan buray igali altnda bulunduran srail igal gleri tarafndan ele
alnrken, bu tarihten itibaren igal askerlerinin ekilmesi yeni bir gereklik
ortaya karmtr. srailin geri ekilmesi ile blgede HAMASn siyasi
ve asker gcnn artmas, Msr ynetiminde de byk bir rahatszlk
oluturmutur.

55

56 Ortadou atmalar

Bu rahatszlk bir snr anlamazlnn tesinde HAMASn bal

bulunduu Mslman Kardeler hareketinin sahip olduu ideolojik ballktan
kaynaklanmaktayd. srail ile Msr arasnda 2005 ylnda varlan anlama ile
Gazzeye giri ve klar Msr istihbaratnn sk kontrolne brakldndan
Filistinliler ile Msr otoriteleri sk sk kar karya gelmitir. Msrn snr
gvenlii gerekesiyle Gazzeye alan tnelleri byk bir tehdit olarak grmesi
ve 2014 ylndan itibaren tnelleri imhaya girimesi, bu karlamay deta bir
imha operasyonuna dntrmtr.
Msrn bir dier snr sorunu ise Sudan ile Halaib geni konusunda
yaad toprak anlamazldr. 1899da ngiliz ynetimi srasnda siyasi snr
olarak belirlenen 22. paralel ve 1902de belirlenen ynetimsel snrlar, 1956da
Sudann bamszln ilan etmesinin ardndan sorunlu hale gelmitir. nk
Sudan 1902deki ynetimsel snrlar baz alrken Msr 1899da belirlenen siyasi
snr kabul etmitir. Dolaysyla iki taraf da Halaib geni zerinde hak iddia
etmektedir. Ancak blge gnmzde Msr tarafndan de facto olarak kontrol
altnda tutulmaktadr. Halaib geninin hemen yanndaki Bir Tawil blgesi
de yine anlamazlk nedenidir. Her iki devlet tarafndan da kendi snrlar
ierisinde kabul edilmeyen bu blge sahipsiz toprak paras olarak anlmaktadr.
Doal Kaynaklar
Msrn en nemli doal kaynaklarndan biri lkenin kalknmasnda nemli
pay bulunan Nil Nehridir. Nil havzasnda yaplan tarm, lke iin hayati nemi
haiz olduundan, Msr nehir sularn garanti altnda tutmak istemektedir. Nil
havzasndaki lkelerin hepsi benzer dncede olduundan, Nil Nehrinin
sularnn paylam konusu blge lkeleri arasnda kriz yaanmasna neden
olmaktadr. Etiyopya tarafndan balatlan Rnesans Baraj projesi de Msrn
tepkisini ekmitir. Msrn itirazlarna ramen baraj projesinin yapmna 2011
ylnda balanmtr. Etiyopya topraklar ierisinde kalan Mavi Nil zerinde
ina edilen baraj, Benishangul-Gumuz blgesinde yer almaktadr. Etiyopya
bu proje ile birlikte nemli bir kalknma hamlesi gerekletirmeyi hedeflerken
ayn zamanda Msra da elektrik satmay planlamaktadr.37
Yer alt kaynaklar asndan da grece iyi durumda saylan Msr, zellikle
petrol bakmndan kendi kendine yetebilecek dzeydedir. Msrn Bat
ve dou lleri, Svey Krfezi ve Sina Yarmadas petrol bakmndan
olduka zengindir.38 Demir filizi, fosfat, kireta ve tuz dier nemli tabii
kaynaklar arasnda yer almaktadr. Ayrca Msr, enerji zengini bir lke olarak

Msr

nitelendirilmese de, Afrika ktasnda Nijerya ve Cezayirden sonra, en byk

doal gaz rezervine sahip lkedir. Ancak yerel retim, artan enerji ihtiyacn
karlayamamaktadr.

Aktrlerin Pozisyonlar

Mbarek dnemi boyunca Msr, ABDyle ok yakn ilikiler ierisinde

olmutur. ABDden gelen maddi yardmn yannda siyasi anlamda da ortak
hareket edilmesi iki lkeyi stratejik ortak haline getirmitir. ABDnin blgesel
karlar konusunda Msrn zerine deni yapmas karlnda Washington
ynetimi Mbarek rejiminin uygulad insan hakk ihlallerine ve antidemokratik
uygulamalarna ses karmamtr. 2011in bandaki halk ayaklanmas ise bu
dzeni ciddi anlamda tehdit etmitir.
25 Ocak 2011deki devrim ve sonrasndaki srete Msr yeni bir dneme
girmi, hem i hem de d aktrler farkl siyasetler izlemitir. Bu erevede
sre boyunca aktrlerin pozisyonlarnn incelenmesi, atmann nedenlerinin
anlalmas noktasnda nem arz etmektedir. Biroklarnn devrim olarak
nitelendirdii Hsn Mbarekin grevden uzaklatrlmas srecinin sonrasnda
lkede yeni bir siyasal dzen kurma ve bu balamda da iktidar paylam
mcadelesi yaanmaktadr. lk balarda daha ziyade ierideki aktrlerin etkili
olduu bu gelimeler, izleyen dnemde d aktrlerin de mdahil olmas ile
daha karmak bir biim almtr.39 zellikle 2012 ylnda Mslman Kardeler
aday Muhammed Mursinin cumhurbakan seilmesinin ardndan ierideki
eski rejim yanls aktrler ve devrimci genlik hareketleri dardan da destek
alarak geni katlml bir muhalif blok oluturmutur.40 Nisan 2013te Temerrud
Hareketinde hayat bulan bu blok, Mursi kart bir imza kampanyas balatm
ve 30 Haziranda byk gsteriler dzenleyerek lkenin kaos ortamna
girmesinde baat rol oynamtr.41 stikrarsz ortam frsat bilen kimi aktrler
orduyu devreye sokarak asker darbe ile siyasi iktidar ellerine alm ve devrim
srecinin kesintiye uramasna neden olmutur.42
Bu srecin bir paras olarak yeniden baa gelen eski rejimin bask
politikalar aktif bir biimde uygulanmaya balanmtr. lkedeki en geni
toplumsal hareket olan ve devrim sonrasndaki demokratik seimlerle
iktidara gelen Mslman Kardeler hareketine ynelik byk bir bask ve
karalama kampanyas balatlmtr. Genelkurmay Bakan Abdl Fettah elSisi komutasndaki gvenlik gleri ve emniyet birimleri, 2014 yl Temmuz
ve Austos aylarnda demokratik haklarn savunan binlerce sivil Mslman

57

58 Ortadou atmalar

Kardeler yesini katletmitir. zellikle 14 Austosta Rabiatl Adeviye ve

Nahda meydanlarndaki kalabalklara ynelik operasyonlarda dnyann gzleri
nnde katliam gerekletirilmi, ordunun mdahil olduu olaylarda yzlerce
sivil hayatn kaybetmitir. Bu gelimelerin ardndan Mslman Kardelere
ynelik tutuklama kampanyas daha da artm ve yarg birimlerinin de desteiyle
binlerce hvan yesi hapishanelere atlmtr.
Msrda ortaya kan bu durum lkenin hlihazrda iinde bulunduu
siyasi gerginliin ve istikrarszln balca nedenidir. Darbe ynetimi her
ne kadar siyasi baz hamlelerle meruluk iddiasnda olsa da halkn byk
kesiminin onayn almayan ve bask politikalaryla sosyal ve siyasal aktrleri
dlayc bir tavr taknan ynetimin lkede bar ortam salamas mmkn
grnmemektedir.43 Bu sebeple btn bask ve yldrmalara ramen darbe
kart protestolar devam etmekte, devrim srecinde demokratik bir toplum
yaratma hayalini kuran kitleler bu amalar erevesinde eski rejim aktrlerinin
siyaset sahnesini yeniden domine edememesi iin aba gstermektedirler. Yine
dardan mdahalelerle devrimin yrngesinden karlmas karsnda ciddi bir
muhalefet srdrlmektedir. Bu srete i ve d aktrlerin kimler olduuna ve
hangi motivasyonlarla siyaset yrttklerine ksaca deinmek yerinde olacaktr.
Genel hatlaryla deerlendirecek olursa; Msrda 2011 ylnda balayan ve
raynda giden devrim srecinde zaman zaman krlmalar yaansa da devrimci
aktrler nemli anlarda ortak hareket etmilerdir. Devrimin hemen ardndan
Yksek Asker Konseyin iktidar srasnda devrimci genlik hareketleri ve
slami eilimli gruplar ynetime bask yaparak sivil siyasete geme konusunda
srarc olmutur.
2012 ylnda cumhurbakanl seimleri srasnda Fairmont Koalisyonu
olarak da bilinen ve Kahiredeki Fairmont Otelinde buluan devrimci gruplar,
eski rejimi temsil ettiine inandklar aday olan Ahmet efike kar Mslman
Kardeler aday Muhammed Mursiyi desteklemitir. Fairmont Otelinde
toplananlar arasnda Mbarek rejimine kar olan hemen hemen tm gruplardan
temsilciler bulunmutur. Mursi iktidara geldii takdirde btn muhalif gruplar
ynetime katma ve karar alma srelerine onlar da dhil etme karar alnmtr.44
30 Haziran 2012de greve balayan Mursinin ynetim kademelerinde
belirledii isimler dier devrimci gruplar tarafndan eletirilmitir. Fairmontta
varlan anlamaya sadk kalnmadn iddia eden devrimci gruplar, Mursiye
kar cephe almaya balamtr.45 Kasm aynda Muhammed Mursinin

Msr

kendisine geni yetkiler tanyan kararlar almas ve sonrasnda muhaliflerle

uzlamadan anayasay referanduma sunmas, siyasi gerginliin artmasna
neden olmutur. 2013n ilk aylarndan itibaren youn bir protesto kampanyas
yrtlmeye balanm ve Mursi kart hareket derinlemitir. Bu sreci frsat
bilen eski rejim yanllar yeniden sahneye karak maddi ve lojistik imknlar da
devreye sokup devrim srecinde ellerinden kayp giden iktidar pozisyonlarn
tekrar ele geirmenin yollarn aramtr. Ordunun da youn destek verdii bu
gruplar Temerrud ad verilen hareketin ats altnda bir araya gelmi ve darbeye
gelinen sreci hazrlamtr. Bu ittifak 3 Temmuzdaki darbenin ardndan da
byk oranda Mslman Kardeler kart tutumunu devam ettirmi ve asker
ynetimin faaliyetlerini desteklemitir. 6 Nisan Hareketi gibi darbeye destek
veren ancak yaplan hatann farkna vararak devrimi korumak isteyen gruplar
ise hvana yaplan basknn benzerine muhatap olmutur.
Mslman Kardeler hareketine ynelik bu dlayc siyaset lke dndan
aktrlerce de desteklenmitir. Bunlar arasnda Suudi Arabistan en dikkat ekici
olandr. Arap Bahar srecinde halk hareketlerinden byk rahatszlk duyan
Riyad ynetimi ilk balarda gelimelere hazrlksz yakalanm ve mdahil
olamamtr. Ancak daha sonra Msrdaki devrim srecinin baarszla
uramasnn kendisi asndan hayatiyetini fark eden Suudi Arabistan ynetimi
Msrla daha fazla ilgilenmeye balamtr. Youn destek verdii Selefi Nur
Partisi araclyla Msr siyasetinde rol oynamaya alan Riyad, sre ierisinde
eski rejim aktrlerini ve ordudaki devrim kartlarn da maddi olarak destekleyip
darbenin gereklemesini salamtr. Nitekim Mslman Kardeler hareketini
kendi rejimi iin tehdit olarak alglayan Suudi ynetimi, Msr hvann siyaset
sahnesinden silmek zere gelitirilen politikalar da tevik etmitir.
Benzer bir motivasyon da ABD ve srail iin geerlidir. Bu iki lke iin
Msrda slami bir ynetimin iktidara gelmesi blgesel karlar asndan
byk bir tehdit anlamna gelmekteydi. Bu bakmdan Mslman Kardelerin
devrim srecinde iktidara tek bana hkim olmas hem srailin varl iin
hem de ABDnin blgedeki siyaseti iin riskler barndrmaktayd. Bu sebeple
bu iki lke de darbenin destekileri arasnda yer almtr.

Sonu

25 Ocak 2011de balayan devrim sreci aslnda Msrda onlarca yldr sren
bask rejiminin sonlanmas ve demokratik, eitliki ve zgrlk bir dzene
geilmesi anlamnda nemli bir frsatt. Mbarek dnemi boyunca siyasetten

59

60 Ortadou atmalar

dlanan toplumun en geni kesimlerine yaylm olan Mslman Kardeler

hareketi, devrimin ardndan siyasal srelerde hakkaniyetli bir temsil hakk
bulabilecekti. Bununla birlikte dier slamc gruplar ve baskdan muzdarip
olan zellikle genlerin youn biimde yer ald sivil toplum aktivistleri
de artk demokratik bir dzene geilmesi iin nemli bir frsat yakalamt.
Nitekim 2012 ylnda gerekleen seimlerde Msrllar effaf bir biimde
ilk sivil cumhurbakanlarn semitir. Fakat 2013 ylnn Temmuz aynda
gerekleen asker darbe, devrimin btn kazanmlarn byk lde yok
ederek eski rejimin yeniden siyaset kadrolarna hkim olmas sonucunu
dourmutur. zleyen dnemde de bata Mslman Kardeler olmak zere
asker ynetime muhalif olan btn hareketler ciddi bir baskya maruz kalm
ve siyaset sahnesinden dlanmtr.
Msrda devrimin ivmesini kaybetmesi ve toplumsal meruiyeti olmayan
bir iktidarn ynetime gelmesi birok problemi de beraberinde getirmektedir.
ncelikle toplumda ciddi bir karl olan Mslman Kardeler hareketine
byle bir bask uygulanmas, nmzdeki srete ynetenlerle ynetilenler
arasndaki ilikiyi daha da gergin hale getirmekten baka bir ie yaramayacaktr.
Bylesi bir durum lkedeki siyasi istikrarszln srmesi yan sra ekonomik,
sosyal ve toplumsal problemlerin zlmesini de erteleyecektir. Ayrca, 2011
devrimi srecinde dile getirilen zgrlk, demokrasi, insan haklar ve sosyal
devlete dair dzenlemeler de baskc bir asker ynetimin iktidarn srdrmesi
durumunda gereklemesi g hedefler olarak kalacaktr.
Msrdaki bu problemlerin zm iin ieriden ve dardan birok
aktrn birtakm siyaset deiikliklerine gitmesi gerekmektedir. Eski rejim
destekilerinin Msrda statkonun devam iin ellerinden geleni yapacaklar
dikkate alndnda toplumsal bir dnmn salanabilmesi ve daha
demokratik, oulcu ve zgrlk bir dzene geilebilmesi iin en byk
grevin devrimci genlik hareketleri ve Mbarek dneminde siyasetten
dlanan slamc aktrlere dt grlmektedir. Devrimi savunan genlik
rgtlerinin zgrlklerin geniletilmesi konusunda asker ynetime bask
yapmas, asker ynetimin basksna maruz kalan btn gruplarn haklarn
savunarak onlarn da siyasal srece dhil edilmeleri konusunda talepkr olmas
daha zgr bir Msr iin byk nem tamaktadr.
te yandan Msrdaki siyasi krizin ve istikrarszln srmesinde birtakm
uluslararas aktrler de rol oynamaktadr. zellikle Bat dnyasnda

Msr

demokrasi savunuculuu yapan, Arap corafyasndaki lkeleri antidemokratik

olmakla eletiren ABD ve Avrupa Birliinin, kendi blgesel karlar adna,
Msrdaki darbe karsnda sessiz kalmalar ironik bir durum olarak karmza
kmaktadr. Bu aktrlerden beklenen, Msrn ve blgedeki dier otokratik
rejimlerin demokratiklemesine samimi bir biimde destek olmalardr. Ancak
geen zaman gstermitir ki bata ABD olmak zere Batl aktrler Msrdaki
darbe srecine dorudan veya dolayl olarak destek vermektedir.46 Minya
mahkemesinin yzlerce muhalif hakknda verdii idam kararlarna Batl
aktrlerden ok clz tepkiler gelmesi, Msrdaki darbe ynetimine ekonomik
yardmlarn devam etmesi ve Bat kamuoyunun Msrdaki darbeye duyarsz
kalmas bu durumun gstergeleri olarak belirtilebilir.
Ayrca blgesel baz aktrlerin de Msrdaki siyasal srece mdahil olma ve
devrimi engelleme giriimleri sona ermelidir. Zira Suudi Arabistan, Birleik
Arap Emirlikleri ve Kuveyt gibi ekonomik olarak blgedeki gl lkeler,
Msrdaki asker darbeye nemli miktarda maddi destek salamlardr. Riyad
ynetimi Mslman Kardelerin Msrda baarl bir biimde iktidarda
kalmasn kendisine ynelik bir tehdit olarak grm ve hvan siyasetten
uzaklatrmak iin Msr iindeki slami siyaset kart aktrlere arka
kmtr. Suudi Arabistan, bu tr siyasi mdahalelerle Arap Bahar srecinin
kendisine sramasn engellemeye almaktadr. Ancak blge halklar artk
demokratik haklarnn peinde komakta ve dnm taleplerini her frsatta
dile getirmektedir. Hal byle olunca Riyadn mevcut politikalar blge
corafyasnda yaayan halklarn zararna olmaktadr.
Msrdaki darbe srecinde demokrasi savunucularna destek olan ve asker
darbeye tepki gsteren slam dnyas aktrleri, bu dnmn salanmasnda
byk neme sahiptir. Trkiyenin bu sreteki pozisyonu ise hem blgede hem
de uluslararas camiada en ilkesel tutum olarak gze arpmtr. Ankara ilk
gnden itibaren asker darbenin kabul edilemez olduunu belirtmi, demokratik
seimlerle i bana gelen cumhurbakanna kar yaplan hukuksuz mdahaleyi
knamtr. Msrdaki darbe hkmetiyle ilikileri riske etmek pahasna da olsa
Trkiye hkmeti darbeye kar tavr alarak bu anlamda ilkeli ve demokratik
bir tutum sergilemitir. slam corafyasndaki siyasi aktrler ve sivil toplum
hareketleri de ayn duyarll gstererek Msrdaki darbe hkmetine kar
pozisyon almal ve tepkilerini dile getirmelidir.

61

Son notlar

1
Bu makalenin yazm srasnda, aratrma aamasnda katklar bulunan Eda Karata, Bra Aral
ve Mesut zcana teekkr ederim.

2
Afaf Lutfi al-Sayyid Marsot, Msr Tarihi: Araplarn Fethinden Bugne, (ev. Gl aal Gven),
stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010, s. 1-2.

al-Sayyid Marsot, s. 5.

Carl F. Petry, The Cambridge History of Egypt: Islamic Egypt (640-1517), Cambridge: Cambridge
University Press, 1998.
4

al-Sayyid Marsot, s. 60.

Msrda ngilterenin hkm srd dnem iin bk. Robert L. Tignor, Egypt: A Short History,
Princeton: Princeton University Press, 2010, s. 228-255.
6

Tignor, s. 243.

al-Sayyid Marsot, s. 91.

Tomas Gerholm, The Islamization of Contemporary Egypt, (ed.) David Westerlundand E.

Evers Rosander, African Islam and Islam in Africa, London: C. Hurstand Co., 1997, s. 148.
9

James Jankowski, Nassers Egypt, Arab Nationalism and the United Arab Republic, London: Lynne
Rienners Publishers, 2002.
10

Kirsten E. Schulze, The Arab-Israeli Conflict, Harlow: Pearson Education Limited, 1999.

11

Galal Amin, Egypt in the Era of Hosni Mubarak, Cairo: The American University in Cairo Press, 2011.

12

Mohamed el-Bendary, The Egyptian Revolution Between Hope and Despair: Mubarak to Morsi, New
York: Algora Publishing, 2013.
13

Sana Hassan, Christians Versus Muslims in Modern Egypt: The Century Long Struggle for Coptic
Equality, New York: Oxford University Press, 2003, s. 110.
14

Rachel M. Scott, The Challenge of Political Islam: Non-Muslims and the Egyptian State, California:
Stanford University Press, 2010.
15

Aye Hr, Nil Deltasnn Evlatlar: Kptiler, Agos Gazetesi, 2013; Ali Zeynel Gkpnar, Whither
Egyptian sectarianism?, Todays Zaman, 5 May 2013.
16

Athina Lampridi-Kemou and Barbara Azaola, Contemporary Egypt: Between Reform and
Continuity, (ed.) Ferran Izquierdo Brichs, Political Regimes in the Arab World: Society and Exercise of
Power, New York: Routledge, 2013, s. 140.
17

Mehmet Dalar, Msr: ve D atma Dinamikleri, (ed.) Kemal nat, Burhanettin Duran ve
Muhittin Ataman, Dnya atmalar, Cilt 1, stanbul: Nobel Yaynlar, 2010, s. 309-335.
18

smail Numan Telci, Msr Devrimi Szl, stanbul: Alm Yaynlar, 2014.

19

Msr ordusu darbeyi resmen ilan etti, Dnya Blteni, 3 Temmuz 2013.

20

Msr
Msr Mslman Kardeleri terrist ilan etti, Al Jazeera, 25 Aralk 2013.

21

Peter Mandaville, Global Political Islam, New York: Routledge, 2007, s. 84.

22

Asef Bayat, No Silence, No Violence: A Post-Islamist Trajectory, (ed.) Maria J. Stephen, Civilian
Jihad: Nonviolent Struggle, Democratization, and Governance in the Middle East, New York: Palgrave
MacMillan, 2009, s. 46.
23

smail Numan Telci, Msrda Selefi Hareketin siyasetle imtihan, Star Ak Gr, 20 Temmuz 2013.

24

Jonathan Brown, The Rise and Fall of the Salafi al-Nour Party in Egypt, Jadaliyya, 14 November
2013; Kristen McTighe, The Salafi Nour Party in Egypt, Al Jazeera Center for Studies, 26 March 2014;
Yaser ez-Zeatira, Msrda tartmal Nur Partisi fenomeni, Al Jazeera, 8 Mays 2014.

25

Ramazan Yldrm ve Tark Abdulcelil, Msrda

Hareketler ve Medya, SETA, Say 2, Ocak 2012, s. 60-72.
26

Siyasi

Aktrler,

Partiler,

Din

Gkhan Bozba, Msr Siyasal Haritas, Krklareli niversitesi Afrika Aratrmalar Uygulama ve
Aratrma Merkezi, Afrika Analiz No. 02, 2013, s. 2.
27

Ramazan Yldrm ve Tark Abdulcelil, Msr Siyaset Haritas, SETA, Say 1, Eyll 2011, s. 4.

28

William L. Cleveland, Modern Ortadou Tarihi, (ev. Mehmet Harmanc), stanbul: Agora
Kitapl, 2008, s. 219.
29

Cleveland, s. 221.

30

Nezar al Sayyad, Cairo: Histories of a City, Massachusetts: Belknap Press, 2013, s. 243.

31

Yldrm ve Abdulcelil, Msr Siyaset Haritas, s. 4-5; Arthur Goldschmidt Jr., A Brief History of
Egypt, New York: Infobase Publishing, 2008, s. 203; Ninette S. Fahmy, The Politics of Egypt: State-Society
Relations, New York: Routledge, 2002, s. 66-98.
32

33
Selma Botman, Egypt from
Syracuse University Press, 1991.

Independence

to

Revolution:

1919-1952,

New

York:

Yldrm Boran, Ortadouda Direni, stanbul: Siyah Beyaz Kitap, 2011, s. 57.

34

Can Acun, Msr ile srail Arasnda Isnan Fay Hatt: Sina Yarmadas, SETA Atlye, 2013.

35

Cleveland, s. 423.

36

Ali Murat Kurun, Nil Nehri zerinde Msr-Etiyopya ekimesi, http:/ www.kureselcatismalar.
com/nil-nehri-uzerinde-misir-etiyopya-cekismesi/, 12 ubat 2014.
37

Konya Ticaret Odas, Msr Arap Cumhuriyeti lke Raporu, Etd Aratrma Servisi, 2008, s. 2.

38

Celalettin Yavuz ve Serdar Erdurmaz, Arap Bahar ve Trkiye, Ankara: Berikan Yaynevi, 2012, s.
41-81.
39

40

Emad Mekay, Exclusive: US bank rolled anti-Morsi activists, Al Jazeera, 10 July 2013.

Patrick Kingsley, Tamarod campaign gathers momentum among Egypts opposition, Guardian,
27 June 2013.
41

Nathan J. Brown, Egypts Failed Transition, (ed.) Larry Diamond and Marc F. Platter,
Democratization and Authoritarianism in the Arab World, Maryland: John Hopkins University Press,
2014, s. 263-277.
42

43
smail Numan Telci, Msrda
Seta Analiz, Say 86, Mart 2014.

Askeri

Darbe

Sonras

Sre

ve

Yeni

Anayasa,

Amal Mukhtar and Patrycja Sasnal, Democratic Opposition Alone will not Bring Democracy to
Egypt, The Polish Institute of International Affairs, Policy Paper, No. 11 (59), April 2013.
44

Matt Bradley, One time Morsi Supporters Allege Egypt Leader Shifted, The Wall Street Journal,
2 July 2013.
45

Shadi Hamid, Temptations of Power: Islamists & Illegal Democracy in a New Middle East, New York:
Oxford University Press, 2014, s. 214-215.
46

63

64 Ortadou atmalar

LBNAN
Ortadounun Krizler lkesi
Muttalip Ttnc*
Giri

Lbnann gerek sahip olduu tarih ve kltr gerek demografik yaps gerekse corafi konumu itibaryla kk bir Ortadou olduunu sylemek mmkndr. Bu zelliiyle deta Ortadounun laboratuvar olan Lbnan, grece
kk yz lmne ramen blgenin ou zelliini mikro dzeyde desen
desen zerinde tar. Geirdii tarih sreler yannda, ok geni bir yelpazede farkl din ve mezhepten mteekkil nfusu,1 Akdenize kys ve son yzylda blgedeki atma potansiyelinin nemli bir ksmna kaynak tekil eden
sraile snr olmas, Lbnann blgeyi temsil yeteneini artran temel unsurlardr. Daha basit bir ifadeyle Ortadou denince akla ilk gelen olgular olan sava, g, Filistin mcadelesi, mlteci sorunu, kat siyasi rekabet, din ve mezhebe
bal gerginlikler vb. sorunlarn hemen hepsine Lbnan zelinde rastlamak
mmkndr. Bu sorunlar, hacimce mikro dzeyde olsalar da Lbnann jeopolitik konumu ve tarihe ikin derin kltrel etkileimi nedeniyle sonular ve
oluturduklar etki bakmndan lke snrlarn amaktadr.
Fazlasyla karmak demografik yap, lkedeki gruplar arasndaki kat siyasi
rekabet, siyasal sisteminin zayfl ve krlganl, bu kritik corafi konum ile
birleince Lbnann ulusal snrlarn blgesel sorunlara kar geirgen hale
getirmektedir. Dolaysyla bu durum, sorunun aksi ynl eklini de geerli
klmakta, Lbnan da blgenin geri kalannda yaanan atma ve sorunlardan
i yaps ve corafi konumu nedeniyle dorudan etkilenmekte ve kendini
ihtiya duyduu dzeyde izole edememektedir. Lbnana ilikin ana atma
alanlarnn temel zellii, Ortadoudaki pek ok sorun gibi, kendilerine tarih
birer dayanak noktas bulmalardr. Bu noktalarn ortak zellii ise dorudan
veya dolayl, muhtelif tarih ve dzeylerde gerekleen d mdahalelerdir.
Dolaysyla atma alanlarnn tam olarak anlalabilmesi iin Lbnann,
*Ortadou Aratrmacs

66 Ortadou atmalar

zellikle doal olmayan deiimlere yol aan d mdahalelerin yaand son iki
yz yllk tarihine bavurmak ay genileten bir tercihten te bir zorunluluktur.
Bu adan elinizdeki alma, Michael Hudsonn nazik dengeler zerine ina
edilmi istikrarszlk cumhuriyeti2 diye tarif ettii Lbnana has temel gerilim
ve atma alanlarn, genel itibaryla tarihsel sre ierisinde anlamlandrma
gayretindedir. Zira Lbnann 20. yzylda boutuu sorunlarn kkleri
Lbnann yakn tarihinde yaananlarda sakldr.

Fenike lkesinden Fransz Mandasna

Lbnan, Fenikelilerden balayarak modern Lbnann kuruluuna kadar birok medeniyete ev sahiplii yapm; bu medeniyetlerin kltrel, siyasi ve din
miraslarn muhtelif dzeylerde bugne tamay baarmtr. Lbnann kadim
tarihine bakldnda tandk pek ok isimle karlalmaktadr: Kral I. Faysal,
Napolyon Bonapart, Yavuz Sultan Selim, Selahaddin Eyyubi, Timurleng, Muaviye, Halid b. Velid, Byk skender, Nabukadnazar, Ramses ve daha pek ok
tarih ahsiyet.3 Fenikelilerin anavatan olan Lbnan, slam ncesi dnemde
muhtelif tarih aralklarnda Asur, Babil ve Pers imparatorluklarnn hkm altna girdikten sonra Byk skender ile birlikte Helenistik dneme giri yapmtr. M 64 ylnda Romann Suriye igali ile birlikte nce Roma topra
olan Lbnan, 331 ylnda Romann Dou ve Bat eklinde ikiye ayrlmasndan
sonra Bizans egemenlii altna girmitir.
slamn Arap Yarmadasnda yaylmaya balamasnn ardndan Bizans mparatoru Heraklius, Mslman ordularn durdurmak iin 636 ylnda amn
gneyinde, Yermk Nehri civarnda, Halid b. Velid komutasndaki slam ordusuyla arpmtr. slam tarihinde Yermk Sava olarak bilinen savata Halid
b. Velidin elde ettii zaferle birlikte nce Suriye sonra da Anadolu topraklarnn kaplar slam aknclarna almtr.4 Bu zaferi takiben ayn yl am, Beyrut, Baalbek, Sur ve Sayda; 637de Halep, 638de de Kuds ve Antakya slam
ordular tarafndan fethedilmitir. Bilad-am, Hz. merin fetihler yoluyla
hzla genileyen slam imparatorluunun hukuki ve idari yapsn belirlemek
zere ald kararlar neticesinde am, Humus, rdn ve Filistin olmak zere
drt eyalete ayrlm; Lbnan topraklarnn idaresi am vilayetine braklmtr.
Bu uygulama, Suriyenin Lbnan topraklar zerindeki hak iddiasnn yzyllar
boyu ana dayanak noktalarndan birini tekil edecektir.5
Yavuz Sultan Selimin 1516da balatt Msr seferi srasnda Osmanl
topraklarna katlmasyla birlikte Lbnan, 402 yl srecek yeni bir dneme

Lbnan

girmitir. Drzi ve Marunilerin youn olarak yaad bir blge olarak Cebel-i
Lbnana6 zerklik verilmi ve blge Emirler marifetiyle idare edilmeye
balanmtr. Osmanlnn blge zerindeki egemenlii, yerel gruplarn
muhalefeti ve iktidar mcadeleleri nedeniyle hep sorunlu olsa da Lbnan,
Osmanl idaresi altnda olduu mddete imtiyazl statsn korumutur.
18. yzyla doru Lbnandaki geleneksel Drzi stnl azalrken, Katolik
olan Maruniler daha etkin hale gelmeye balamlardr. Bu durumun Drziler
ile Maruniler arasnda meydana getirdii gerilim, sonralar bir atma halini
almtr. Drzi-Maruni atmasnn yaratt istikrarszlk ortamnn, Akdenize kys olan -Lbnan gibi- stratejik bir noktada var olmak isteyen bata
Fransa olmak zere byk glere koz ve igal bahanesi vermesini istemeyen
Osmanl Devleti, Emirler dnemine son verip, kuzeyde bir Maruni kaymakaml, gneyde de Drzi kaymakaml oluturarak sorunu amaya almtr. Uygulamaya konan iki kaymakamlk sisteminin temelinde Drzi-Maruni
atmasn sona erdirmek ve Batl lkelerin Lbnandaki gruplarla ilikilerini
-ve dolaysyla mdahalelerini- snrlandrmak amac yatmaktayd.7 Ancak iki
kaymakamlk uygulamas da sorunu zmekte baarl olamamtr. Taraflarn
Cebel-i Lbnan zerindeki hak iddiasndan doan atma, 1860ta karlkl
suikast ve adam karmalarn yer ald bir tr i savaa dnmtr. Osmanl,
Fuat Paa komutasndaki 15.000 askeriyle blgeye mdahale ederek ve kendi
idarecilerini de cezalandrma yoluna giderek sava durdursa da8 Fransa kendine bitii hamilik rol iin bu durumu kullanmakta gecikmemi ve atmalarn devam ettii gerekesiyle Marunileri himaye etmek zere 7.000 askeriyle
blgeye karma yapmtr. Din faktr nedeniyle Marunilerin zaten Avrupa
devletleri ve Roma kilisesi ile tarihten gelen yakn ilikileri sz konusuydu.9
Fransann Maruniler lehine mdahalesi ile birlikte Lbnan tarihinde Fransa
sayfas alm, 1943te bamszlna kavuana kadar u veya bu ekilde srecek olan, Fransann mdahil olduu yeni bir dnem balamtr.
Fransann yannda dier byk glerin de basksyla Osmanl, blgenin
emniyet ve istikrar iin yeni bir idari dzen oluturmaya mecbur edilmitir.
almalar iin Fuat Paa bakanlnda uluslararas bir komisyon kurulmu
ve nihayet Haziran 1861de stanbulda Cebel-i Lbnan Nizamnamesi adyla
bir anlama imzalanmtr. Buna gre Cebel-i Lbnan, Sayda ve am eyaletlerinden ayrlarak dorudan merkeze bal mmtaz sancak olacak10 ve
merkezden atanacak Osmanl vatanda bir Katolik-Hristiyan mutasarrf

67

68 Ortadou atmalar

tarafndan ynetilecekti. Atama, anlamaya taraf olan lkelerin11 rzasna

bal olacakt. Mutasarrf n altnda din esasna dayal olarak drt Maruni,
Drzi, iki Grek Ortodoks, bir Grek Katolik, bir Snni ve bir ii olmak
zere 12 kiilik bir konsey yer alacakt. Bu dzenlemeyle kaymakamlk dnemi bitip mutasarrflk dnemi balarken, lkedeki dier din gruplarn
da dhil edildii, din ve mezhep esasna gre ekillendirilmi bir siyasi yap
oluturulmutur.12 almann devamnda da grlecei zere, mezhep esasna dayal bu krlgan siyasal yap, Lbnan d mdahalelere ak tuttuu
gibi ileride ortaya kacak balca atma noktalarnn da hemen hepsinin
ana nedeni olacaktr.
1861 ylnda balayan mutasarrflk idaresinin en nemli zellii hzl bir
ekonomik ve sosyal gelimenin yaanmasdr.13 Lbnanl Drziler hem Osmanl mparatorluu hem de onun atad mutasarrflarla yakn ilikiler kurmu, Maruniler ise iktidarlarnn ellerinden alnd dncesiyle Osmanl ve
mutasarrflara kar mesafeli dururken Fransa ile olduka youn bir iliki iinde olmulardr. Aslnda Hal seferleri dnemine dayanan ve Fransz-Maruni
dayanmas olarak okunabilecek bu yakn iliki, ksa zaman sonra manda rejiminin tesisinde nemli bir rol oynayacaktr. 1. Dnya Sava yllaryla birlikte, Osmanlnn blgede sarslan otoritesini yeniden tesis etmek adna Cemal
Paann bavurduu sert yntemler, ykselmekte olan Arap milliyetiliinin
de etkisiyle Lbnanda Osmanl kartln ve zamanla bamszlk arzularn
kamlamtr.14 nce 1916 Arap syan, ardndan da kmekte olan Osmanlnn 1918de Suriye cephesinden ekilmesi ile birlikte blgede oluan otorite
boluu, Fransa tarafndan doldurulmu; 1920deki San Remo Konferansnda,
Suriye ve Lbnan idaresi Fransaya braklarak bu blgede bir manda idaresi
kurulmas karar alnmtr.
Lbnan, 1943te bamszln elde edinceye kadar Fransz mandas olarak
kalacaktr. Fransann ilk uygulamas ise Lbnann gelecek on yllarnda derin
yaralar aacak huzursuzluk ve atmalarn ilk adm olan Byk Lbnan ilan
etmek olmutur. Eskinin Lbnan Da, eskisinden ok daha geni topraklara sahip Lbnan devleti haline gelmitir; ancak bir masa ba operasyonuyla
evresinden toprak alnarak oluturulan bu yeni devlet, derin izler brakacak
huzursuzluklara gebedir. Nitekim sadece be yl sonra, 1925te, Suriyedeki
Araplar ve onlara katlan Drziler Fransz manda rejimine kar ayaklanacaklar; buna karlk Lbnanl Hristiyan ve Drziler ise manda idaresinin yannda
saf tutacaklardr.15

Lbnan

Dnem itibaryla ykselmekte olan Maruni milliyetiliinin ideologlar saylan nemli isimlerden pek ou Fransann 1875te Beyrutta at Saint Joseph niversitesinde eitim grmtr. Bu niversitenin Dou Aratrmalar
Fakltesinde zellikle 1902-1920 yllar arasnda yaplan almalarda ne karlan vurgu, Lbnan ve Suriye kimliinin birbirinden farkl olduu tezidir.16
Bu erevede Maruni milliyetiler, Fenikelilere dayandrdklar kkleri ile Arap
komularndan farkl olduklar ve tarih Fenike topraklar zerinde bir Maruni
Hristiyan devleti kurulmas fikrini savunuyorlard. Yaklak elli yl sonra meydana gelecek dnyann en kanl i savalarndan birinin temelleri de bylece
atlm oluyor, etnik gruplar ve mezhep gruplar arasnda hl daha zlememi bir sorunlar yuma ar ar olumaya balyordu.

Manda daresi ve lk atma Tohumlar

Yklan Osmanlnn blgeden ekilmesi ve Milletler Cemiyetinin kararyla

1918 ylnda Lbnanda fiilen Fransz igali balamtr. Franszlarn Suriye ve
Lbnan zerindeki iddialar bir dizi din, ekonomik, siyasi ve stratejik karlar
btnne dayanmaktayd.17 Dolaysyla Fransa, bu blgeyi bamszla hazrlamak yerine, koullar, kendi kalclna dayanak oluturacak ekilde dizayn
etmi; blgeyi din ve etnik blgelere ayrarak ynetmeye almtr. Lbnann
bugne uzanan sorun ve atmalarnn ounun tohumu da Fransann bu blme siyasetiyle atlmtr.
Fransa tarafndan gerekletirilen ilk siyasal blnme 1920de Byk Lbnan
Devletinin ilan ile olmutur. Fransz manda ynetimi ky ehirleri olan Beyrut,
Trablusam, Sayda ve Suru; Suriyeden de verimli Bekaa Vadisi topraklarn alp
Cebel-i Lbnana katarak byk bir Lbnan Devleti kurulduunu ilan etmitir.
Bylece Lbnan Da, geniletilerek Lbnan Devleti haline getirilmitir. Franszlarn kurduu yeni devletin snrlar bir anlamda tarih Fenike uygarlnn
yeniden kurulmas anlamna gelmekteydi. Zira Fransann Suriye ve Lbnan
yksek komiseri General Gouraud, ilan konumasnda u noktaya dikkat
ekmitir: Lbnann tarih Fenike toplumuyla ilikisi, Hal seferleri srasnda
Marunilerin Fransz gleriyle kurduklar ittifak, Lbnan Dann Akdeniz kylaryla balant kurmadaki nemi.18
Tarihi William Cleveland,General Gouraudun Byk Lbnann douunu
ilan ederken amac, Maruni toplumunun Mslman bir Suriye devleti iine
katlmamasn garantiye almakt. der ve ekler: Byk Lbnan, Marunilere

69

70 Ortadou atmalar

en byk din toplumu oluturacaklar ayr bir siyasi birim salamak zere
kurulmutur.19 Zira Beyrut dnda, izilen snrlar iine katlan blgelerin
nfusunun ezici ounluu Mslmand. Bu da Mslmanlarn istemedikleri
halde Maruni-Hristiyan hkimiyetinde bir devlete dhil olmalar anlamna
geliyordu ve bu durum sonradan ortaya kacak atmalarn ilk tohumlarn
da ekmi oluyordu. Nitekim Gney Lbnanda yaayan halk tarihsel balarnn
gl olduu Hayfaya, kuzeydekiler ve Bekaa halk ise Suriyeye balanmay
beklerken,20 nfusunun ounluu Mslman olan bu blgelerin DrziMaruni merkezli Lbnan Dann bir paras olmas hem aknlk hem de
ciddi bir huzursuzluk sebebi olmutur. Keza Suriye ve Lbnann ayrlmas ile
Drzilerin bir ksm Lbnanda bir ksm ise Suriyede kalm, bu da Lbnan
Dann tarihsel olarak ynetici sekinlerinden olan Drzilerin siyasal olarak
zayflamasna ve huzursuzlua yol amtr. Sonu itibaryla sadece be yl
sonra Suriye iinden de ciddi oranda destek alan byk bir Drzi ayaklanmas
balayacak ve ayaklanma 1927de ancak bastrlabilecektir.
Sonrasnda Fransa bu gruplar ayr ayr sisteme entegre etmeye alarak
kendi meruiyetini artrma abasna girimitir. Sistem ierisinde yer almak,
fiil durumu kabullenen etnik ve mezhep gruplar iin varln srdrebilmenin yegne yolu olarak belirince hem gruplar aras ayrmlar keskinlemi hem
de siyasal rekabet iddetlenmitir. Mslman topluluk ats altnda Osmanlnn atad tek kadya bal iken, Fransann iileri kazanmak maksadyla
iilii bamsz bir mezhep olarak tanmas ve ayr bir ii kad atamasyla
birlikte21 bugn Lbnan siyasetinde nemli bir yer igal eden kat ii-Snni
ayrmasnn derinlemesine giden ilk resm adm atlmtr. te yandan kaba
ayrmlarla lkeyi oluturan iki ana unsur olan Mslmanlar ve Marunilerin sahip olduklar lke vizyonu da bir baka uyumazlk faktr olmutur. Hristiyan
toplumu, Fenikelilere aidiyet hisseden ve Bat korumacln talep eden Hristiyan vatan bir Lbnan peindeyken, Mslman toplum Lbnann Araplna vurgu yaparak ve Arap dnyasnn bir paras olduu iddiasyla bata Suriye
olmak zere dier Arap lkeleri ile birleme arzusu sergilemitir.
zetle Fransa takip ettii politikalarla nce Lbnann doal tarih
snrlarn bozmu, ardndan da Lbnann znde var olan etnik ve mezhebe
bal farkllklar bir politik rekabet unsuru haline getirerek lkeyi yalnzca
elli yl sonra byk bir i savaa sokacak krlgan siyasal sistemin mimarln

Lbnan

yapmtr. Bu balamda 1932 ylnda yaplan, lkenin tek nfus saym ve bu

saymn etnisite ve mezhebe bal olarak gerekletirilmi olmas, Lbnann
siyasi hayat bakmndan kritik bir neme sahiptir. Saym sonular, gruplar
arasndaki kart farkndal ve rekabeti artrmasnn yannda, nce ulusal bir
uzla manas tayan Ulusal Paktn olumasna sonra da Lbnann hl devam
etmekte olan mezhebe dayal siyasal sistemine temel tekil etmitir. Nitekim
bamszlk sonras dnemde yaanacak hemen hemen btn atmalarn ve
istikrarszln temelinde, demografik yapdaki deiikliklere karlk siyasal
sistemin buna uyum salamamasnn yaratt uyumazlk yatmaktadr.

Bamszlktan Savaa

Lbnan Meclisi, Maruni lider Emile Eddyi 1936 ylnda cumhurbakan semi, Edd de babakanla Mslman siyaseti Hayreddin el-Ahdab atamtr. Bylece bugn hl yrrlkte olan Maruni cumhurbakan,
Snni-Mslman babakan, ii-Mslman meclis bakan ilkesi ilk defa
bu tarihte fiilen uygulamaya konmutur. Bir sonraki dnemde cumhurbakan olan manda kart Maruni politikac Biara el-Hurinin Snni Mslman Riyad el-Sulhu babakan olarak atamas bu uygulamay pekitirdiyse
de Maruni cumhurbakannn sahip olduu fazlasyla geni yetkiler, i sava sonrasna kadar bir kriz unsuru olarak kalmaya devam etmitir. Fransa
1941de Lbnan ve Suriyenin bamszln resmen kabul etmesine ramen
Fransz parlamentosu bamszla onay vermeyince lkede yeni bir atma
dnemi balamtr. Ancak 2. Dnya Sava srasnda ar darbe alan Fransa
iin Lbnandaki durum srdrlebilir olmaktan kmtr. 22 Kasm 1943te
Fransann birliklerini tamamen ekmesiyle de Lbnan fiilen ve resmen bamszln elde etmitir.
Lbnann bamszln elde etmesi problemleri sona erdirmemitir. Aksine bu dnemle birlikte lkede gerilim srekli trmanmaya balamtr. atma potansiyelini haiz bu gerilimlerin balangta iki temel nedeni vardr:
Ynetici elit olan Maruniler aleyhine hzla deien demografik yap ve hem
grup ii hem de gruplar aras artan siyasi rekabet. Bunlara sonradan srailin
kurulmas ile oluan Filistin sorunu da eklenince lkedeki atma boyut deitirerek kesintisiz olarak srmtr.
Bamszlk sonras dnem grece bir sknet salasa da bu dnem
umulduu kadar sakin gememitir. Siyasal sistemde gruplara konan

71

72 Ortadou atmalar

kotalar, gruplar aras rekabetin dozajn artrd gibi grup ii rekabetin de

sertlemesine neden olmu ve ak bir nfuz sava balamtr. Her grup

kendi ekseninde yer alan kiilere devlet kadrolarnda nemli grevler verme

yarna girmitir.22 Bu zellikleri itibaryla dnemi karmak ittifaklar,

politik rekabet ve atma dnemi olarak okumak mmkndr. Nitekim

ikisi de Maruni liderler olmasna ramen Biara el-Huri ile muhalifi Kemal

emun arasnda cumhurbakanl iin sren mcadele sokak atmalarna

dnmtr. Huriden sonra bakanlk koltuuna oturan emunun takip
ettii Amerikan yanls politika ve ieride ykselen taleplere23 kulak tkamas
nedeniyle trmanan gerilim, yeniden bakan seilmek istemesiyle tavan yapm
ve lkeyi bir i savan eiine getirmitir. Ordunun tarafsz kald atmalar

kontrolden knca emun, Eisenhower Doktrini kapsamnda Amerikadan

Lbnan rejiminin korunmasn talep etmitir.24 Bunun zerine ABD 15

Temmuz 1958de Lbnana asker karmtr. Yeniden bir yabanc mdahalesi

ile kar karya kalan Lbnanda ABD askeri, olaylar durdurmakta btnyle

yeterli olamamtr. emunun iktidardan ekilmeye ikna edilmesi ve Lbnan

ordusu komutan Fuad ihabn taraflarn desteini alarak bakan olmasndan
sonra kriz ancak sona ermitir.

Huzur ve asayiin Mslmanlar bata olmak zere btn gruplara iktidar-

da kabul edilebilir oranda ortaklk verilmesi ile mmkn olacan dnen

ihab,25 mezhepi bir yaklam yerine Lbnanllk bilincine vurgu yapm, de-

mografik olarak 1932 nfus saymnn ok tesinde genilemi olan Mslman

toplumun siyasal taleplerine cevap retmeye almtr. Ancak onun bu abas,

imtiyazlarn kaybedecekleri endiesine kaplan Hristiyanlarn memnuniyetsizliini artrmtr. Btn bunlar olurken Mslman toplumun taleplerindeki
art srm, te yandan Hristiyanlar sayca geri dm olmalarna ramen

lkedeki egemenliklerini devam ettirmitir. 1950li yllardan itibaren gelip geen Lbnan hkmetleri ise konuyu kamuoyunun gndeminden uzak tutma

gayretiyle demografik deiim ve din gruplar hakknda herhangi bir istatisti-

ki bilgiyi yaynlamamak konusunda deta anlamlardr.26 Nitekim Lbnan,

Birlemi Milletler (BM) ierisinde 2. Dnya Sava sonras hl nfus saym
yapmam tek lkedir.27

Lbnan

Filistin Sorunu ve Lbnan Sava

20. yzyln ikinci yars itibaryla Lbnanda istikrarszlk ve atmaya yol aan
iki temel neden vardr: lke demografisinde yaanan dnmn siyasal temsile
yansmamas ve srailin kuruluu.
1932 saymndan sonra lkedeki Mslmanlarn nfusu hzla artm olmasna ramen, Marunilerin siyasal sistem zerinde devam eden hkimiyeti ve
geni yetkileri, Lbnan toplumunda srekli huzursuzluk kayna olmutur. te
yandan 1948de Lbnann gneyinde srailin kurulmas ile birlikte balayan
Filistin sorunu, balangta Lbnann youn politik gndemi ierisinde kendine oka yer bulamasa da says hzla artan Filistinli mltecilerin silahlanmaya
ve Lbnan sraile ynelik saldrlarnda bir s olarak kullanmaya balamalar, Lbnan dorudan olayn iine ekmitir. O tarihe kadar Lbnanda i
atmalar eklinde tezahr eden gerilimler, Filistin sorunuyla beraber boyut
deitirerek uluslararas bir kimlik kazanmtr. 60l yllarda yakalanan uzlama, ksm kalknma ve greli sknet zellikle 1967de srail ile Arap devletleri
arasnda meydana gelen 6 Gn Sava ile birlikte sona ermi, bundan sonra
Lbnan iin yeni bir dnem balamtr.
1948de srailin kurulmasnn hemen ardndan Lbnana gelen Filistinli
mlteci says 100.000i aarken,28 6 Gn Sava ve rdnde yaanan Kara
Eyll hadisesi Lbnann toplumsal yapsn geri dnlemez biimde deitirmitir. srailin 67 Savanda Golan Tepeleri, Sina Yarmadas, Gazze ve Bat
Yakay igal etmesi, blgedeki mlteci saysn hzla artrmtr. te yandan
bu savata Arap dzenli ordularnn ar bir yenilgiye uramas, srail sorunu
karsnda gerilla hareketini daha da n plana karmtr.29 Filistin Kurtulu
rgt (FK) ve dier silahl gruplarn Lbnan sraile ynelik saldrlar
iin s olarak kullanmalar, ieride egemenlik tartmalarn ve hkmete kar
eletirileri alevlendirdii gibi Lbnan, srailin Beyrut ilerine varan asker
operasyonlar ile de kar karya brakmtr. Bununla birlikte Levant kimliine vurgu yapan Maruni Hristiyanlar, gelen Filistinlilerin hepsinin Arap ve
ounun Snni Mslman oluunu dikkate alarak, Filistinlilerin Lbnann
kimliine ve demografik yapsna kar bir tehdit oluturduunu ileri srmeye
balamlardr.
Mslman toplumun hem slami hassasiyetlerle hem de Araplk bilinciyle
Filistinlileri desteklemesi ise Lbnanl Hristiyanlar ile Mslmanlar arasndaki kadim kimlik tartmasn yeniden alevlendirmi, Ulusal Pakt atlamaya

73

74 Ortadou atmalar

balamtr. Bu arada Lbnan ordusunun Filistin kamplar zerindeki basklarn artrmas, Lbnan kuvvetleri ile Filistinliler arasnda atmalara neden
olduu gibi, Lbnann Suriye bata olmak zere dier Arap devletlerinden
bask grmesine de yol amtr. Ayrca bu atmalar giderek bir Maruni-Filistinli atmas kimliine brnmeye balamtr. Yaanan Maruni-Filistinli
atmas ise Filistin sorununu, srail boyutunun yannda, artk Lbnann da
bir i sorunu haline getirmitir. Zira bu atmalarn temel unsurlarndan biri
de lkedeki baz Mslman gruplarn Hristiyan egemenliine kar duyduu
tepkidir.30 1969da Lbnan hkmeti ile yaplan anlama gerei FK, Lbnan
devletinin egemenliini tanmas karlnda Filistin kamplarnn idaresi konusunda zerklik elde etmitir. Bunu mteakiben Kara Eyll hadisesi ile birlikte, rdnn Filistinli gruplar lkeden karmas zerine, Filistinliler sraile
kar rahat hareket alan elde ettikleri Lbnana gelmitir.
lkeye yeni gelen bu gruplar, Lbnandaki Filistinli Arap nfusunu hzl bir
biimde artrmtr. Bu durumdan rahatsz olan Lbnanl sac Hristiyanlar
yani Falanjistler, FKnn Lbnanda barnmasn istemeyen srail ile yaknlamtr. 70li yllarda nfuslar artk alenen Hristiyanlar gemi olan ve siyasi
temsil konusundaki reform talepleri Hristiyan liderler tarafndan srarla kulak
ard edilen Mslmanlar, gerek Araplk bilinci gerek din motivasyonla Filistinlileri desteklerken, Filistinlilerin varlndan ve Mslman toplum tarafndan desteklenmelerinden duyduklar rahatszlk iyice artan ve avantajl durumlarn kaybetmek istemeyen Hristiyan gruplar da hzla silahlanmaya balamtr. Toplumsal ve ekonomik talepleri giderek byyen ve lkenin yeni ounluu olan Mslmanlar, 70li yllarda ana damardan oluuyordu: Drzi lider
Kemal Canbolatn Suriye yanls radikalleri ve Drzileri bnyesinde toplad
Lbnan Ulusal Hareketi, Saib Selamn liderliindeki Snni Mslmanlar ve
giderek daha da glenmekte olan mam Musa Sadr nclndeki iiler.31
1975te 27 Filistinlinin ldrlmesi ile sonulanan Falanj saldrs, Lbnanda
15 yl sren ok karmak bir i savan balangc olmutur. Sac Hristiyan
milisler, Mslmanlar, FKnn ba ektii Filistinliler, Suriye, srail ve
onlarn uzantlarnn dhil olduu sava sresince lke, pek ok d mdahaleye
maruz kalmtr. 1976da Arap Bar Gc, Suriye nclnde lkeye asker
kardnda, Lbnan ve Suriyenin bir btn olmas gerektii tezini savunan
Suriyenin Lbnandaki asker varlnn 2005e kadar sreceini kimse tahmin
etmemitir. Ayrca 1978 ve 1982de olmak zere iki defa FKy blgeden

Lbnan

karmak isteyen srail tarafndan igal edilen Lbnanda devlet otoritesi km

ve paral yaps sebebiyle tarafsz kalamayan ordu tamamen dalmtr.
80li yllarda tablo gerekten ok daha karmak bir hal almtr. Lbnan
igal eden Suriye, tam hkimiyet iin FKnn Lbnandan kmasn istediinden, FK kartl bakmndan dman srail ile ortak bir noktada bulumutur. Ancak Suriyenin Lbnana tamamen hkim olmasn istemeyen srail,
ieride Suriye kart baz gruplara asker destek salamay da ihmal etmemitir.32 Filistinliler de Arafat yanls ve Suriye yanls olarak ayrtklarndan
birbirleriyle atma iine girmilerdir. Lbnann Filistinlilerden arndrlmas
noktasnda srail ile hemfikir olan Hristiyan Falanjistler, Beyrutu igal eden
srail askerlerinin gzetiminde, ounlukla Filistinli sivillerin yaad Sabra
ve atila kamplarna girerek 1.000den fazla sivil ve savunmasz insann ldrld byk bir katliam gerekletirmitir.
Dier yandan Ulusal Pakt formlnde Maruni ve Snnilerden sonra nc
byk mezhep kabul edilen iiler, 80li yllara gelindiinde hem nfus hem de
g olarak olduka gelimi ve lkenin en kalabalk mezhebi haline gelmitir.33
Sayca artmalarnn yannda ehirlileen iiler, siyasal olarak da bilinlenmeye
ve hem siyasi hem de din hedeflerine ulamak zere Emel ve Hizbullah rgtleri altnda organize olmaya balamlardr.34 Dolaysyla iktidar paylam
konusunda Snnilerle ba gsteren uyumazlklar, iki mezhep arasnda giderek
ykselen siyasi bir gerilim halini almtr. Genel olarak eitim ve gelir seviyeleri
dk olan iiler, daha ok Gney Lbnan ile Beyrut banliylerinde yaamaktadr. Bu dnemde Emel ve Hizbullah ats altnda asker bakmdan olduka
glenen ii milisleri, FKnn Lbnandan karlmasyla oluan boluu frsat bilerek igal altndaki Gney Lbnanda sraile kar sert bir direni balatmtr. Ayn zamanda Drzi-Maruni atmasnn da tm hzyla srd
Lbnanda kanl atmalarn ve ba dndrc hzda gelien karmak ittifaklarn oluturduu kaygan zeminde yaklak 15 yl sren i sava, 1989 ylnda
imzalanan Taif Anlamasyla sona ermi; geriye yaklak 150.000 can kayb ve
yerinden olmu 1 milyondan fazla insan brakmtr.
Taif Anlamas, Maruni cumhurbakannn yetkilerini Snni babakan lehine azaltarak demografik yapdaki deiimi kabul ediyordu. Bunun yannda
Hristiyanlar lehine olan 6ya 5 temsil orann hem yasama hem de yrtme organlarnda Mslman ve Hristiyanlar iin eit temsil ilkesi ile deitirerek hem

75

76 Ortadou atmalar

bir reform yapyor hem de din faktrn Lbnan siyasetinin ana unsuru olarak
iyice sabitlemi oluyordu. Yani anlama, Lbnan siyasetini alenen din merkezli
bir konuma tam oluyordu. Anlamann getirdii sonulardan biri de Suriye
ile Lbnan arasndaki imtiyazl ilikinin tannmasyd ki bu, Suriyenin meruiyet kazanan igalini yaklak 30.000 askeriyle fiilen devam ettirmesi ve Lbnan siyasi hayatnn 2005e kadar aka amn etkisi altnda kalmas anlamna
geliyordu. Bir baka ifade ile anlama Lbnan konfederal bir ekilde de olsa
aka Suriyeye balam oluyordu.35
Savatan Arap Baharna: Yeni/lenen Krizler Zinciri
sava sonras oluan greli istikrar ortamndan Arap Bahar olarak adlandrlan blgesel ayaklanmaya uzanan srete Lbnann iine dt belli
bal krizleri, Hizbullahn silahszlandrl/ama/mas sorunu, 2005te meydana
gelen Hariri suikast, 2006da patlak veren Temmuz Sava, Arap Bahar ve
yenilenen mlteci sorunu balklar altnda ele almak mmkndr.
Taif Anlamasnn i sava resmen sona erdirmesinin ardndan 90l yllarla
birlikte Lbnanda sava zamanna kyasla bir istikrar ve imar dnemi balamtr. lkedeki btn savaan gruplarn silah brakmasn ngren anlamaya
sadece Gney Lbnan igal altnda tutan sraile kar direnii srdrd iin
silah brakmay reddeden Hizbullah kar kmtr. Nitekim srailin asker
varln hedef alan Hizbullah saldrlar 1990larn bandan itibaren yldan
yla mutlak bir art kaydetmi36 ve 2000 ylnda srail Lbnandan tamamen
ekilene kadar Hizbullah-srail atmas youn ekilde devam etmitir.
sava sonras dnemde Lbnan siyasetine damga vuran en nemli politik
figr hi phesiz Refik Hariri olmutur. Lbnan dnda yaam ve dnyann sayl zenginleri arasnda gsterilen Snni bir i adam olarak Refik
Hariri, i savan getirdii ykmla birlikte apolitikleen Lbnan toplumu iin
iyi bir seenek haline gelmi ve gerek kiisel serveti gerekse Suud Kraliyet
ailesinin damad olarak sahip olduu uluslararas balantlaryla Lbnan i
sava sonras travmadan karmay baarmtr. Yklan lkede nce imar ardndan da kalknma faaliyetlerini balatm ve geni evrelerce kabul gren bir
siyasi aktr haline gelmitir. Sahip olduu uluslararas evresi ve balantlar
sayesinde pek ok irketi Lbnana yatrm yapmaya ikna etmi ve Lbnann,
deyim yerindeyse, yeniden nefes almaya balamasn salamtr. Ancak Haririnin 14 ubat 2005te urad bombal suikast sonucu hayatn kaybetmesi
ile birlikte bu greli sknet dnemi sona ermi, lke neredeyse yeniden i
savan eiine gelmitir.

Lbnan

Lbnanl muhalefet gruplar Refik Haririye ynelik bu suikasttan, Taif Anlamas ile birlikte Lbnan siyaseti zerindeki kontrol ve egemenlii iyice
pekien Suriyeyi sorumlu tutmutur. Suriye yanls gruplar dnda hemen
herkes, Haririnin lkedeki Suriye varlna muhalif politikalar yznden
ldrldn dnmektedir.37 Zira Hariri ile Suriye ynetimi arasnda bir
gvensizlik olduu ve Haririnin Lbnan Suriye boyunduruundan karmak
istedii de bilinmekteydi. Bu sebeple Hariri, Suriye yanls Lahudun yeniden
cumhurbakan olmasna kar kyordu. Nitekim, sonradan yaplacak uluslararas soruturmada oul Saad Haririnin ifadesine gre 26 Austos 2004te
amda gerekleen 15 dakikalk Hariri-Esed toplantsnda Bear Esedin,
Eer Chirac ile bir olup beni Lbnandan atacanz ve lkeyi yneteceini
zannediyorsan yanlyorsun. Ben Lahudum, Lahud da ben. O, ben ne dersem
onu yapar. Ya grevde kalacak ya da Lbnan banza ykarm. Seni de aileni
de nerede olursanz olun bulurum. diyerek Haririyi ak bir dille tehdit ettii
ortaya kacaktr.38
Suikastn hemen ardndan Drziler, Snni Mslmanlar ve Hristiyanlar bir
araya gelerek Suriye kart gsteriler dzenlemi, buna mukabil Hizbullahn
organize ettii Suriye yanls gsteriler de yaplmtr. Saldr, ii hareketler
olan Hizbullah ve Emel haricindeki gruplar Suriye kartl ats altnda birletirmitir. Bu sre, BMnin suikastla ilgili soruturma balatmas neticesinde
uluslararas basknn da eklenmesiyle, Suriyenin Lbnandan ekilmek zorunda
kald Sedir Devrimi ile sonulanmtr. Bylece 2000de srailin ekilmesinden sonra, 27 Nisan 2005te de Suriyenin 29 yllk Lbnan igali sona ermitir.
Ancak Sedir Devrimi, Lbnan iin kendine zg yeni bir istikrarszlk ortam
getirecektir. Suriyenin lkeden ekilmesini takiben balayan politik suikastlarla birlikte Lbnan, i sava sonras yakalad ivme ve skneti kaybetmitir.
Muhalefete gre Lbnana egemen olmak isteyen Suriye, kendisine muhalif
liderleri ldrme politikasn hayata geirmitir. Nitekim soruturma raporuna
gre 14 Mart 2005ten itibaren Lbnanda gerekleen suikast saldrlarnda 61
kii hayatn kaybetmi, 494 kii yaralanmtr.39
2005 yl ierisinde bylesi byk krlmalarn yaand Lbnan, 2006da
yeni bir savala yzlemek zorunda kalmtr. BMnin lkedeki gruplarn silah
brakmas arsn srdrd bu dnemde, Hizbullah buna yanamad iin
youn bask altnda kalmtr. Seeneklerin giderek azald, i ve d basknn
zirve yapt bu gnlerde, 12 Temmuz 2006 tarihinde, Hizbullah glerinin

77

78 Ortadou atmalar

snr geerek srail askerini ldrmesi ve iki askeri de rehin almas, 34 gn

srecek Temmuz Savan balatmtr. Askerlerinin karlma eylemine mukabil dzenledii snrl operasyonda be askerini daha kaybeden srail, Hizbullah roketlerinin Taberiye ve Hayfa ehirlerini vurmas akabinde saldrlarn
arttrm ve gneyden girerek Beyruta kadar uzanmtr. Lbnann i sava
sonras ancak kurduu altyap bu savata yeniden ar hasar grm, bir ksm
ise tamamen kmtr. Lbnan ordusu bu savaa mdahil olmamtr. Bylece Hizbullah sraile kar Lbnan savunan yegne g pozisyonuyla Lbnan halknn desteini byk oranda kazanm ve silah brakmas iin yaplan
uluslararas baskya ramen silahl bir rgt olarak meruiyetini pekitirmitir.
Ancak yine de sava sonras Lbnann kar karya kald en nemli i sorun
Hizbullah ile Suriye kartlar arasndaki blnme ve bunun dourduu iktidar
mcadelesi olacaktr.40
Temmuz Savann ardndan meruiyetini pekitiren Hizbullah, hkmette
daha fazla bakanlk ve veto yetkisi istemi ancak bu istei kabul grmemitir. te
yandan 14 Mart Hareketi evresinde toplanan gruplar, 2005 ncesi srete Suriyenin Lbnandan karlmas ve Hizbullahn silahszlandrlmasn ngren
1559 sayl BM kararn yeniden gndeme tayarak bir kez daha Hizbullahn
silahszlandrlmas tartmalarn balatmtr. Hizbullah lideri Nasrallahn cevab ise Lbnan siyasetinde yeni bir srece iaret etmektedir ve bu, sava ncesine
gre ok daha ak ve nettir: Bu, ABD ve srail adna bize sava amakla e deerdir. Silahlarmza uzanan eli keseriz, bize silah ekene biz de silah ekeriz.41
Bylece Hizbullah sadece bir direni rgt olmadn, Lbnan i siyasetinde
bir aktr haline geldiini en yetkili azdan aka ilan etmi oluyordu.
Hizbullahn sahibi olduu telefon ebekesinin kapatlmas ve VIP kameralarn Hizbullaha izlettii gerekesiyle Beyrut hava liman gvenlik efi Tugeneral Vefik ukeyrin grevden alnmas ile birlikte Beyrut yeniden i sava
benzeri bir atmann eiine gelmitir. Haririnin sahip olduu ev ve irket
binalar saldrlara uram ve sokak atmalar balamtr. Silahl Hizbullah
milisleri Bat Beyrutu kontrol altna alm ve Beyrutta hava ve deniz yolu trafiini tamamen durdurmulardr. Hzla Snni younluklu olan kuzeydeki Trablus
ehrine ve Drzilerin blgesi olan Lbnan Dana ulaan atmalarda sadece bir haftada 90dan fazla kii hayatn kaybetmitir.42 Bu ksa zaman iinde
Lbnanl gruplar Hizbullahn sadece bir direni rgt olmadn, zellikle de
Temmuz Savandan sonra lkedeki en nemli g merkezi haline geldiini ve
silahlarn her an kendilerine dndrlebileceini fark etmi oldular.43 Lbnana

Lbnan

yaylan bu Snni-ii-Drzi atmas ancak Katar, Arap Birlii ve Trkiyenin

arabuluculuu ile Dohada varlan mutabakat ile durdurulabilmitir.
Arap Bahar ile Gelen stikrarszlk
Nisan 1994te Lbnan Dileri Bakan Faris Buwayz, Sefir gazetesine verdii mlakatta, Lbnann temel hedefinin lkede yaayan btn Filistinlilerden
kurtulmak olduunu sylyor; Turizm Bakan Nicolas Fettush ise Kaddafinin
Libyadan karma karar ald Filistinlilerin Lbnana gelecei haberleri zerine Lbnann insan pl olmadn savunuyordu.44 Ancak iler, daha
fazla mlteci istemeyen ve var olanlarn da kalc olmamalar iin mltecilere
alma izni vermeye ve insani yaam koullar salamaya yanamayan Lbnanl siyasetilerin istedii gibi gitmemitir. 2011 Martnda Arap Bahar
olarak adlandrlan isyan dalgasnn Suriyeye ulamas ile birlikte Lbnandaki sakin hava bir kez daha dalm ve Suriyeden Lbnana ynelik ciddi bir
mlteci akn yaanmaya balamtr. Bu dnemde BM verilerine gre %53
lkeye yaylm 12 kamp iinde yaayan toplam 455.000 Filistinli mlteciye45
ek olarak, Nisan 2014 itibaryla Suriyedeki Filistinli mltecilerden 53.07046
kii ile kayt altna alnabilmi 1 milyon 100 binden fazla47 Suriyeli mlteci
daha Lbnan topraklarna snmtr. Kayt d rakamlarla birlikte bu saynn
ok daha yksek olduu tahmin edilmektedir. Nitekim Austos 2014 itibaryla
Lbnan nfusunun drtte birini Suriyeli mltecilerin oluturduuna dair bilgiler paylalmtr.48 te yandan Suriyeli mltecilerin ounluunun Snni
Mslman olmas, Lbnan iinde dier blgelere kyasla Snni blgelerdeki
mlteci younluunu artrmakta ve lke genelinde dengeli bir dalm imknszlatrmaktadr. Lbnan gibi kk bir lke iin bu rakamlar ok yksek
olmakla birlikte mltecilerin yol at sosyal ve ekonomik etkiler hayatn her
alannda youn bir biimde hissedilmektedir.
Mlteci sorunu dnda Suriyedeki savan Lbnan zerindeki nemli
etkilerinden biri de mevcut ii-Snni atma potansiyelini aktif hale getirmesidir.
Hizbullahn Esede destek olmak amacyla milislerini Suriyeye gndermesi
Lbnan toplumunda byk bir gerilim yaratmtr. Zira Hasan Nasrallahn
bunun Lbnana yansmalarnn olacan bile bile birliklerini Suriyeye
sokmas, i savan zihinlerdeki canlln hl koruduu Lbnanda insanlara
bir mezhep savann yahut yeni bir i savan ok da uzak olmayabileceini
hatrlatmtr.49 Nitekim bu gelimenin akabinde Trablus bata olmak zere

79

80 Ortadou atmalar

baz blgelerde atma, suikast ve adam karma eylemleri ba gstermi,

Hizbullah merkezlerine ynelik ciddi kayplarn yaand bombal saldrlar
meydana gelmitir.
lkedeki her drt kiiden biri Suriyeli iken50 ve lke nfusunun ana unsurlarndan biri Snni Mslmanlarken, ii Hizbullahn gemiten farkl olarak
srail ile deil de Esedin safnda, daha birka yl nceki Temmuz Savanda
evlerini Hizbullaha am olan Suriyeli Mslmanlarla savamas, Hizbullah
algsn hzla dntrmtr. Bu gelimeler, Lbnanl gruplarn Temmuz Savandan sonra Hizbullahn bir direni rgt olmaktan kp mstakil bir
politik g haline geldii ve karlar iin silahn her an kendilerine dorultabilecei ynndeki tezlerini umulmadk bir anda dorulam grnmektedir.
te yandan Suriyeden gelen Hizbullah cenazeleri iin dzenlenen ve her
biri bir gvde gsterisine dnen cenaze trenleri, Lbnan toplumuna ayn
gerei her gn yeniden hatrlatmaktadr. Suriye nsan Haklar rgt raporlarna gre Austos 2014 itibaryla Suriyede ldrlen Hizbullaha bal milis
says en az 561dir.51 Hizbullahn Suriyede verdii bu kayplar da toplumdaki
gerilimi arttrmaktadr. Zira, kahir ekseriyetini Snnilerin oluturduu Suriyeli muhaliflerle Arap ve dinda olmalarnn dnda youn akrabalk balar
ile de birbirine bal olan Lbnan Snni toplumu, kendini ihanete uram
hissetmekte ve Hizbullah da cellad olarak grmektedir. Hizbullah ise ABD
ve Batnn komplolarna alet olmakla sulad Snni muhalifleri52 Suriyede
verdii kayplardan sorumlu tutmaktadr. Taraflarn burun buruna yaamak
durumunda olduu Lbnan ise ak bir ekilde bir kez daha diken stndedir.
Suriyedeki sava ortaya k itibaryla mezhepi bir sava deilken rann
tutumu ve Hizbullahn mdahalesi ile byk oranda mezhepi bir grnm
kazanmtr. te yandan Irakta yaanan ve hzla yaylmakta olan atmalarla
birlikte dnldnde blgedeki ii-Snni geriliminin bir savaa evrilebileceini sylemek mmkn hale gelmitir. Siyasi ve toplumsal yaps byk
oranda mezhepler zerine kurulu ve bir ii-Snni atma potansiyelini zaten
bnyesinde barndran Lbnanda bu gelimelerin yansmalarnn olmayacan
dnmek pek tutarl deildir. Suriyede sava srerken mevcut dk younluklu gerilim ve atma durumu ok fazla deiecek gibi grnmese de sava bittikten sonra bunun Lbnana baz yansmalarnn olmas muhtemeldir.
Nitekim Lbnan ordusundan emekli bir general olan ve u gnlerde Beyrut
Amerikan niversitesinde profesr olarak alan Elias Hanna da benzer bir

Lbnan

duruma dikkati ekerek yle demektedir: ran ekseninde ii bir rgt olarak
Suriyeye girip Snni Mslmanlar ldrdkten sonra, Snnilerle dolu Lbnana geri dndnzde hibir ey olmam gibi yaayamazsnz. Bu, bizim i
atma dediimiz eye yol aacaktr. Belki bir gvenlik kmazna gireceiz ve
yeni bir bireysel silahlanma yar balayacak; belki u an Lbnanda yeni bir i
savaa doru ilerliyor olabiliriz ve bu belki de en kanls olacak.53
Sonu

Lbnann yakn tarihi bir d mdahaleler ve krizler tarihidir. Dolaysyla bu

tarih dilimine gz gezdirmek isteyenlerin bu krizlerle yzlemesi; yakn dnem

krizlerini anlamak isteyenlerin de Lbnan tarihine bavurmas kanlmazdr.

Grld zere yaanan krizlerin temelinde bir yanda maruz kald d mdahaleler sebebiyle Lbnann demografisinin bozulmas, dier yanda da din
ve mezhep farknn politik rekabet unsuru haline gelmesi yatmaktadr. Son bir

buuk asrda Fransa, Suriye, ABD ve srailin dorudan mdahalesine maruz

kalm olan Lbnan, ayn zamanda ran ve Suudi Arabistan gibi blgesel ak-

trlerin de dolayl mdahale alan olmutur. Bu mdahalelerle karlamas,

corafi konumu kadar ad geen devletler tarafndan Lbnann nasl grld yahut ona nasl bir rol yklendii ile de yakndan alakaldr. Zira Lbnan;

Fransa iin, tarih Fenike toplumunun halefi olan ve Hal seferlerinde

Franszlarla i birlii yapan -Fransann da hamiliini stlendii- Marunilerin vatan ve Akdenize alan kapdr.

srail iin, Filistinli direni rgtleri ve Hizbullahn varl bakmndan bir tehdittir.

ran iin, gcn Akdeniz kylarna tayan; Hizbullah vastasyla

ABD, srail ve onlarn Batl mttefiklerine kar cephe at ve gcn sergileme imkn bulduu bir u karakoldur.

ABD iin, rann nfuzunun ulat ii hilalinin u noktas ve srailin gvenlii bakmndan srailden nceki son duraktr.

Suudi Arabistan iin, hem rann politikalar ve ii tehdidine kar

korunmas gereken bir blge hem de ABD ile ortak alma sahasdr.

Suriye iin, doal hinterland ve smrge dneminde blge sakinlerinin iradesi dnda Suriyeden koparlm vatan topradr.

81

82 Ortadou atmalar

Lbnann yz yze geldii nemli sorunlardan biri de ie ve da dnk g problemidir. evresinde yaanan sava ve atmalar nedeniyle lke
nfusunun %10dan fazlas Filistinli, yaklak drtte biri de Suriyeli mltecilerden oluan Lbnanda yurt dnda yaayan Lbnanl saysnn lke
nfusunun en az kat (15 milyon) olduu tahmin edilmektedir.54 Daha
ak bir ifadeyle, i sava ve atmalar Lbnanllar Lbnan terk etmeye
zorlarken; lkenin evresinde meydana gelen sava ve atmalar Lbnana
dnk mlteci aknn kanlmaz olarak arttrmaktadr. Bu durum ise mltecilerle Lbnan toplumu arasnda yllara dayanan toplumsal bir ayrma
meydana getirmektedir.
Bir devlet politikas olarak Lbnanda Filistinli mltecilerin ounluu
barnma, salk, eitim ve alma gibi en temel haklardan faydalanamamakta ve hayatlarn asgari insani yaam seviyesinin altnda srdrmeye almaktadr. Suriye krizi ile lkedeki mltecilere bir milyondan fazla Suriyelinin eklenmi olmas da buradaki insani krizi arttrmaktadr. Bu mltecilerin
yaam koullar ve akbetleri, Lbnan siyasetini nmzdeki yllarda megul
edecek en nemli balklardan biri olacaktr.
Sahip olduu etnopolitik temelli sorunlar dnda Lbnan, bir atma
denizinin kavak noktasnda olmas dolaysyla ayn zamanda uyuturucu,
silah ve insan kaakl55 gibi gncel sosyal sorunlarla da kanlmaz olarak boumaktadr. te yandan lkedeki yabanc iilerin durumu, zerinde
durulmas gereken bal bana bir konudur. Yabanc ii altrma sistemindeki boluk ve aksaklklar sebebiyle sistem kolaylkla modern bir klelik
dzeni haline gelebilmektedir.
Yaklak 200.000 yabanc iinin bulunduu bilinen Lbnanda ounlukla
Sri Lanka, Filipinler, Hindistan gibi Asya lkelerinden veya Etiyopya
ve dier baz Afrika lkelerinden gelen iiler,56 -zellikle de kadn
iiler- cinsel istismar ve iddete maruz kalmakta, mecburi szlemeler
yoluyla kt artlarda, tatilsiz, asgari cretin altnda rakamlara almaya
zorlanmakta, kimi zaman da alkonularak57 istismar edilebilmektedir. Baz
almalara gre lkede her hafta en az bir yabanc ii ya intihar ederek
ya da alt yerden kamaya alrken geirdii bir kaza sonucu hayatn
kaybetmektedir.58 Yabanc iilerin lke nfusu iindeki azmsanamayacak

Lbnan

pay ve kamusal hayatta sahip olduklar grnrlk dikkate alndnda, bu

durumun Lbnanda en az mltecilik meselesi kadar nemli ve byk bir
sorun olduu grlecektir.
Lbnann en nemli gerilim alanlarndan bir dieri de mezhep atmas
ve bunun yol aaca yeni bir i sava riskidir. Lbnan siyasetinde din ve
mezhebin belirleyici unsur olmasyla birlikte karlkl olarak iyice derinleen ii-Snni gvensizlii nce gerilime, i sava ve sonrasndaki srele
birlikte de atmaya dnmtr. Bunun yannda, Hizbullahn Suriyedeki
varl, mezhep sava grntsn glendiren bir faktr olarak Lbnann
geleceini tehdit eden nemli bir unsurdur. Sava sonras Hizbullahn asker gcnn Lbnan i siyasetindeki somut yansmalarnn ne olaca ise
gelecek yllarda muhtemel bir dier kriz konusu olacaktr.
Grld gibi Lbnana ilikin kriz alanlar ve sorunlarn byk bir ksm, aslnda Lbnana has olmaktan karak byk oranda uluslararaslamtr. Sz gelimi mlteci sorununun sona erebilmesi iin Filistin barnn
salanmas, Filistinlilerin geri dn hakknn tannmas veya Suriyedeki
savan btnyle sona ermesi gibi byk admlar gerekmektedir. Bir baka ifadeyle lokal gibi grnen sorunlarn zm lokal olmaktan km,
uluslararas arenada ok kapsaml makro admlar atlabilmesine bal hale
gelmitir ki, ksa ve orta vadede bu mmkn grnmemektedir. Zira ortada
bunu mmkn klacak ne ulusal ne blgesel ne de uluslararas bir siyasal
sistem ve ileyi bulunmaktadr.
Lbnan iindeki politik grup ve aktrlerin gelien olaylar karsnda alacaklar tavr, kstl grup karlar yerine itidal ve kurucu ortak akl etrafnda
buluabilme becerileri, toplumsal parall ve siyasi durumu itibaryla bir
Ortadou prototipi olan Lbnann geleceinde belirleyici olacaktr. Ne var
ki getiimiz son yz elli ylda Lbnann bu konuda pek iyi bir tablo ortaya
koyamad da aktr.

83

Son notlar

1
Lbnan, Ahmed Cevdet Paa tarafndan Nuhun gemisine benzetilir. Talha Kse,
Lbnanda stikrar Araylar, Seta Lbnan Raporu, Aralk 2006, s. 8.
2
Veysel Ayhan, zlem Tr; Lbnan: Sava, Bar, Direni ve Trkiye ile likiler, 2009, Bursa: Dora
Yaynlar, s. vii.
3

Ayhan, Tr, s. 2.

Ayhan, Tr, s. 30.

Ayhan, Tr, s. 38.

William Harris, Levant: Bir Kltr Mozaii, (ev. Ercan Ertrk), 2005, stanbul: Literatr Yaynlar,
s. 62-63.
4

5
6
7
8
9

10
11
12
13

Lbnan Da.

Kamal Salibi, The Modern History of Lebanon, Caravan Books, 1990, s. 80-105.

rfan C. Acar, Lbnan Bunalm ve Filistin Sorunu, 1989, Ankara: T.T.K. Yay., s. 8-9.

Kse, Lbnanda stikrar Araylar, s. 8.

ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya, talya; Acar, s. 18.

Acar, s. 19.
Acar, s. 19.

Etkin bir Lbnanlnn gzyle bu dnemde Lbnanda genel durum, uygulamalar ve Osmanlya
bak iin bk. Selim Ali Selam, Beyrut ehremininin Hatralar, stanbul: Klasik Yaynlar, 2005.

14

15
16

Acar, s. 19.

Ayhan, Tr, s. 48.

William Cleveland, Modern

Agora Kitapl, 2008, s. 243.

17

18
19
20
21
22

Ortadou Tarihi,

(ev.

Mehmet

Harmanc),

stanbul:

Ayhan, Tr, s. 48.

Cleveland, s. 245-250.
Ayhan, Tr, s. 49-50.
Ayhan, Tr, s. 52.
Acar, s. 35.

erideki nemli taleplerden biri, Lbnanl Snni Mslmanlarn Msr ile Suriyenin
1958de birleerek oluturduklar Birleik Arap Cumhuriyetine katlmak istemesidir, bk.
Legacy of US 1958 Lebanon invasion, Al Jazeera, http://www.aljazeera.com/indepth/
features/2013/07/201371411160525538.html

23

Ann Hughes, Impartiality and the UN Observation Group in Lebanon, 1958, International
Peacekeeping, Vol. 9, No. 4, Winder, 2002, s. 10-12.

24

Lbnan
Acar, s. 38.

25

Muhammad A. Faour, Religion, Demography and Politics in Lebanon, Middle Eastern Studies,
43: 6, s. 910.
26

Faour, s. 910.

27

Kse, Lbnanda stikrar Araylar, s. 9.

28

Ahmet Balolu, Lbnann Tarihsel Dokusu ve Ynetim Anlayndaki Mezheb

Etkiler, Frat niv. lahiyat Fakltesi Dergisi, 13: 1, 2008, s. 17.
29

Ayhan, Tr, s. 87.

30

Balolu, Lbnann Tarihsel Dokusu ve Ynetim Anlayndaki Mezheb Etkiler, s. 19.

31

Ayhan, Tr, s. 111.

32

Acar, s. 131.

33

Cleveland, s. 433.

34

Faruk Snmezolu, Uluslararas likiler Szl, stanbul: Der Yay. 1996, s. 403.

35

Ayhan, Tr, s. 167.

36

Kse, Lbnanda stikrar Araylar, s. 11.

37

Ayhan, Tr, s. 193-194.

38

Ayhan, Tr, s. 213-223.

39

Mustafa Diner, Lbnan: atmalarn ve Suikastlerin lkesi, Dnya atmalar (atma Blgeleri
ve Konular), Cilt 1, Ankara: Nobel Yay. Datm, s. 265.
40

Riyad ile Tahran Lbnan zerinden Kapyor, Radikal, 14 Mays 2008.

41

Ayhan, Tr, s. 254.

42

Diner, Lbnan: atmalarn ve Suikastlerin lkesi, s. 271.

43

Muhammad Ali Khalidi, Palestinian Refugees in Lebanon, Middle East Report, Nov-Dec. 1995, s. 28.

44

http://www.unrwa.org/where-we-work/lebanon

45

http://www.unrwa.org/syria-crisis; http://www.unrwa.org/prs-lebanon

46

http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=122

47

http://syrianrefugees.eu/?page_id=72

48

Jeremy Bowen, Syrian Conflict Shadow Over Lebanon, BBC, 20 Haziran 2013.

49

Lebanon dances into the abyss as Syria conflict crosses border, BBC, 19 ubat 2014.

50

561 Hezbollah fighters killed in Syria since 2013, Tehran Times, Vol. 12064, 22 Austos 2014;
http://www.tehrantimes.com/world/117877-561-hezbollah-fighters-killed-in-syria-since-201351

Alptekin Dursunolu, Hizbullah, Suriye oyununa niin girdi?, Yakn Dou Haber, 26 Mays 2013. http://
www.ydh.com.tr/YD364_hizbullah-suriye-oyununa-nicin-girdi-.html
52

Jeremy Bowen, Syrian Conflict Shadow Over Lebanon, BBC, 20 Haziran 2013.

53

Uluslararas Hak hlalleri zleme Merkezi, Kresel Aktrlerin Kskacnda Lbnan Raporu,
stanbul, 2013, Rapor No. 10, s. 15.
54

http://gvnet.com/humantrafficking/Lebanon.htm ve http://gvnet.com/humantrafficking/Lebanon-2.htm

55

UNDP, The National Human Development Reports of Lebanon-Foreign Labor.

56

http://www.lnf.org.lb/migrationnetwork/mig6a.html

57

http://www.rnw.nl/english/article/asian-women-victims-modern-slavery-lebanon

58

85

86 Ortadou atmalar

SURYE
Bilad-i amn Hazin yks
Dr. Ahmet Emin Da*
Giri

inde bulunduu corafi konum, sahip olduu etnik ve din eitlilik,

kkl siyasi akmlara ev sahiplii yapm olmas gibi zellikleri atma
potansiyeli asndan Ortadou lkeleri iinde Suriyeyi istisnai bir konuma koymaktadr. Batsnda srail igal devleti ve Lbnan, dousunda tarih
dmanla sahip olduu Irak, gneyinde yine yllarca siyasi rekabet iinde
bulunduu rdn ve Suudi Arabistanla evrili bulunan Suriyenin stratejik
Akdeniz kylar, kendisine mkemmel bir corafi konum salamaktadr.
Arap Ortadousundaki birok lkeye kyasla Suriyede var olan atma
ve gerilimlerin etnik ve mezheb kkenleri olduka gldr. lke nfusunun %80 gibi byk bir blmn oluturan Snni kesim, 1960larn bandan itibaren kendini dlanm hissederken, %10dan daha dk orandaki
kk Nusayri/Alevi aznlk lkenin ynetimini elinde bulundurmaktadr. Bu iki grubun yan sra Drzi (%3), Sryani (%2) ve dier Hristiyan
din aznlklar ile Arap (%75), Krt (%10), Trk (%3-5), Ermeni (%0,5) ve
erkez (%0,5) gibi etnik gruplar, bir yandan lkedeki sosyal yapnn temel
unsurlarn olutururken bir yandan da sosyal ve siyasal gerilimin temel aktrleri olmaktadrlar.
Bununla birlikte, balangtan itibaren etnik ve din gruplar arasndaki
rekabetin kendini farkl partilerde ifade etmesi, sz konusu grupsal farkll hararetli bir siyasal rekabete dntrmtr. Bu siyasi kamplama,
zellikle 1960-1990 aras dnemde kendini Souk Sava dengeleri iinde
ideolojik argmanlarla da ifade etmitir.
Siyasi gerilimlerin tek nedeni lke ii dinamikler deildir kukusuz. Suriye, evre lkelerle de ok eitli siyasi anlamazlklardan oluan bir tarihe
sahiptir. srail, Suudi Arabistan, rdn, Irak ve Trkiye ile yaanan siyasal
gerilim hali kimi zaman ideolojik, kimi zaman etnik ve kimi zaman da
*HH nsani Yardm Vakf, nsani ve Sosyal Aratrmalar Merkezi Koordinatr

88 Ortadou atmalar

doal kaynaklarn paylamna dayal olarak gelimitir. Baz dnemlerde

ise birden fazla unsurun bir arada bulunduu karmak bir atma sreci
yaanmtr. Bu karmakl biraz daha arttran en nemli krlma noktalarndan biri de 2011 ylndan itibaren Arap Bahar srecinde lkedeki
muhalefet sorunu ve meruiyet krizinin yeniden gndeme getirdii tarihsel
anlamazlklardr.

Tarihe

Eski Yunanllarn ktann bulutuu yeri anlatmak iin kullandklar

Suriye ismi, 20. yzyln bana kadar bugnk Suriye, Lbnan, rdn, Filistin ve sraili iine alan geni blgeyi tanmlyordu.1
M 4000lerde Msrllarn Lbnan ve Amanos Dalarn ham madde (Sedir aac, altn ve gm) kayna olarak kullanmalar ile balayan blge siyasi tarihi, Hitit (M 1365), Asur (M 9. yzyl) ve Kenan medeniyetleri ile
ardndan, M 4. yzylda Byk skender (Helen) ve MS 20 ylnda Roma
mparatorluu ile srmtr.2
634 ylnda slamn gelii, Suriyeye iki ayr yenilik birden kazandrmtr.
Bunlardan ilki yeni bir din/sosyal anlay, ikincisi ise siyasal bir merkez olma
zellii. 661 ylnda Emevi Devletinin kurulmasyla ilk kez bir devletin siyasi
merkezi olan Suriye, daha nceki dnemden miras ald Yunan ve Roma kltr ile sahip olduu Arap geleneini ksa sre iinde mkemmel bir ekilde
birletirmi ve dnemin en gl kltrel ve siyaset merkezi olmutur.3
750 ylndan sonra balayan Abbasi ynetiminde nceliini yitiren Suriye
topraklar, sonraki asr boyunca gerek yerel Arap emirlikleri gerekse Seluklu
devletleri arasnda bir ekime sahas olmutur. Suriyede Seluklu etkisinin zayflamasyla Nurettin Zengi 1154 ylna kadar tm Suriyede hkimiyetini salamlatrm, ayn dnemde Hallara kar da nemli baarlar4 elde edilmitir.
Onun dneminde blgede iilik geriletilmi, Snni gelenek yeniden yerlemi
ve Batnilik inancna kar giriilen mcadele sayesinde sosyal ve kltrel btnlemenin temelleri salamlatrlmtr.5 1183 tarihinde Selahattin Eyyubi ile
sadece Suriyede deil, btn Filistin corafyasnda yeni bir dnem balamtr.
Yavuz Sultan Selimin 1516 ylndaki seferine kadar deiik slam devletlerinin istikrarsz bir toprak paras olarak kalan Suriye, Osmanl idaresine girdikten
sonra 20. yzyln bana kadar grece olarak uzun bir bar dnemi yaamtr.6
19. yzyln bandaki ksa Msr hkimiyeti siyasal anlamda istikrarszla
kap aralarken, Osmanl Suriyesinde etnik ve mezheb unsurlar arasndaki

Suriye

gerilim yzyln sonunda fiil atmalara dnmtr.7 Osmanl hkimiyeti

sonras modern dnem Suriye tarihi evreye blnmtr. lk olarak 191820 arasn kapsayan ksa mrl Faysal Devleti dnemi, Arap milliyetiliine
dayal politikalarn yerletirilmeye alld ama birok toplumsal kesimin
kstrld bir dnem olmutur. kinci olarak 1920-46 Fransz igal ynetimi dnemi, lkede toplumsal dinamiklerin tamamen birbirine dman haline
getirildii ve modern Suriyedeki arpk siyasi yapnn temellerinin atld tarih aral olarak ne kmtr.
1946 ylnda bamszlkla gelen nc dnemde ise Suriye, siyasal ve asker olarak gsz girdii bamsz devletler liginde bu defa da Souk Sava
dengeleri ile yzlemek zorunda kalmtr. Sovyetler Birlii ile yakn politikalar
uygulayan Suriye, 1970 ylna kadar ksa mrl hkmetlerin srekli el deitirdii istikrarsz bir siyasi yap sergilemitir. Asker darbe ile iktidara gelen
Esed ailesinin demir yumruk politikas 2000li yllara kadar ieride basklanm
bir toplum, darda ise istikrarl grnen bir rejim meydana getirmitir.

lkedeki atma Dinamiklerinin Tarih Kkenleri

Suriyenin tarih boyunca yaam olduu siyasi ve sosyolojik tecrbe lkenin bugn iinde bulunduu gerilim ve atma dinamiklerini oluturmutur.
Corafi konumu sebebiyle Suriye, byk imparatorluklarn gei gzerghnda nemli bir durak olmu ancak istikrarl bir merkez ynetim gelenei,
Emevi Devleti hari, hibir zaman olumamtr. Bu kurumsal altyap yoksunluu nedeniyle modern dneme kadar Suriye bir tara vilayeti olmaktan
teye gidememitir. Bu durum 1920lerden itibaren deimeye balam, ancak bu kez de Fransz igal ynetiminin belirlemi olduu rgtsel ve ideolojik yapya gre arpk biimde ekillenmitir.
Bu siyasi arka plan istikrarszla dntren bir dier unsur, tarih boyunca bu corafyann ina ettii zengin etnik ve din birikimin siyasal olarak
kendini ifade etmesi olmutur. yle ki, 634 ylnda slami dnemle birlikte
siyasi merkez olan Suriye blgesi, kategorik olarak Snni bir devlete ev sahiplii yapmtr. Blge, miras olarak ald Yunan ve Roma kltr ile sahip
olduu Arap geleneini mkemmel bir ekilde birletirmi ve dnemin en
gl kltrel havzas olmutur. Bu havza, nceki yzyllardan itibaren gerek
Hristiyanln gerekse Museviliin tarihsel mirasn yeni dneme tarken,
bunlarn btn alt mezheb oluumlar da bu geni havza ierisinde kendine
yer bulmutur.

89

90 Ortadou atmalar

Sonraki yllarda balayan Trk egemenlii ise blge tarihinde farkl izler
brakmtr. Seluklularn gl bir Snni imparatorluk olarak blgeye hkim olmasnn ardndan Fatmi devletiyle somutlaan ii kltrel ve siyasi
hamlelerine kar en ciddi ekime sahas olan Suriye, Nurettin Zengi ve
Selahattin Eyyubi dnemlerinde sadece iilii geriletmekle kalmam, ayn
dnemde Hallara kar Kudsn kurtuluu mcadelesinde de en nemli
hareket noktas olmutur.8
Yavuz Sultan Selimin 1516 ylndaki seferiyle birlikte Osmanl idaresine
giren blge, 20. yzyln bana kadar Osmanl ynetiminde kalmtr. Suriye
topraklar, Osmanl dnemi boyunca (1516-1918) buralardan salanan vergi
gelirleri, Halepin uluslararas ticaret sistemi iindeki yeri, amn seferlerde
gei yollar zerinde bulunmas gibi ekonomik faktrlerle dorudan denetim
altnda tutulmak istenmitir. Kudsn de dhil olduu bu blgenin kutsal kabul edilmesi ve Mslmanlar nezdinde peygamberler diyar olarak grlmesi,
denetimin gerekliliine manevi bir boyut da eklemitir.9 Osmanlnn her trl
asker, siyasi ve kltrel abalarna ramen Suriye blgesi, gerek slam ncesi
gerekse slam sonras dnemde btn sekteryan gruplara snma imkn salayacak corafi koullar barndrdndan, mezheb eitliliini hep muhafaza
etmitir. zellikle ulamn ve ordu sokmann imknsz bulunduu dalk blgelerle llerin uzak ksmlarnda, imparatorluk merkezinden uzakta, mezheb
ve etnik birtakm zerk g odaklar varln srdrmtr.10
Din anlamda, Suriyedeki Mslman ve gayrimslimler arasndaki ilikiler
ilk olarak 1832 ylnda Msr hkimi M. Ali Paann olu brahim Paann
blgeyi igal etmesiyle gerilmitir. brahim Paa, kendi mttefiki olan Hristiyanlara gzle grlr bir stnlk vermi ve eyaletin tmar ynetimini onlar
eliyle yrtm, alkol sat dhil Hristiyanlara birok serbestlik salamtr.11
Ancak 1840 ylnda Osmanl ynetimi blgeyi yeniden kontrol altna aldnda Mslmanlarn beklentilerinin tam tersi bir uygulama iine girmitir.
Zira, 1839da ilan edilen Glhane Hatt Hmayunu ile Osmanl sultannn din
fark gzetmeksizin btn Osmanl tebaasna yasal eitlik tanyaca ve Msrllarn Hristiyanlara tandklar ayrcalklarn aynen srecei kabul edilmitir.
Ardndan aklanan 1856 Tanzimat Ferman ile de gerilimin tohumlar hzla
filizlenmitir.
Hristiyanlarn ekonomik ve siyasal kazanmlarnn yol at honutsuzluk,
1860tan itibaren din topluluklar arasnda atmalara yol amtr. Daha n-

Suriye

ceki yllarda (1838-45) ortaya kan mezhep temelli Maruni-Drzi savalarna

sonradan Mslman-Drzi ve Mslman-Hristiyan atmas da eklenmitir.12
1918 ylnda Osmanl blgeden ekildiinde Arap milliyetilerinin lideri
Faysal bin Hseyin blgede kendi devletini ilan etmitir. Ancak byk glerin Ortadou paylamnda Suriye 1916 Sykes-Picot Anlamas ile Fransaya
brakld iin Faysaln devleti iki yl yaayabilmitir. 1920 ylndan sonra
Franszlarn igaline giren Suriyede, manda ynetimi, lkedeki gcn pekitirmek iin tek yolu Snni slami dnceyi benimsemi Arap milliyeti
hareketine kar muhalif din aznlklar glendirmede bulmutur. Franszlar
bu dnemde blgenin Katolik ve Protestan din aznlklarna ilave olarak
Drzi, Maruni ve Nusayri gibi heteredoks aznlklar da desteklemitir.13
1939 ylndan itibaren balayan 2. Dnya Sava, Fransann Suriyedeki
konumunu zayflatmtr. ok farkl etnik ve mezheb gruplardan olusa da
bamszlk konusunda hemfikir olan Suriye halk, zgrlk iin birlikte mcadele vermitir. 1946 ylna kadar sren zgrlk savanda igal rejimine
kar yzlerce insan hayatn kaybetmitir.
Franszlarn geri ekilmesi ile Suriye tarihinde yeni bir dnem balamtr.
Ancak bamszlk dnemi, Fransz igali srasnda ertelenen btn ayrlklar
gn yzne karmakla kalmam, lkeyi bu kar gruplar arasndaki savan
da iine srklemitir. Yeni dnem, etnik ve mezheb faktrlerin ekillendirdii siyasi bloklar arasndaki iddeti giderek artan bir i mcadele ve istikrarszla kap aralamtr. Bu dnemde birbiriyle kyasya rekabet halindeki
byk siyasi bloktan bahsedilebilir. Birincisi milliyeti politikalara ve Haimi
ailesinin Irakta kurduu devlete sempatiyle bakan Halepli tccar ve toprak
aalarnn ban ektii Halk Parti. kincisi daha sekler ve Batllamac
aml gen nesil Snni aydn ve nderlerden oluan Ulusal Parti. ncs
de din ve mezheb aznlklarn youn olarak bulunduu Baas Partisi.

Darbeler ve Asker/Sivil Gerilimleri

Bamsz Suriyenin ilk bakan kr el-Kuvvetli olmutur. lkenin ilk

ciddi problemi ise, Mays 1948 ylnda kurulan sraile kar yrtlen 1.
Arap-srail Savana Suriye ordusunun katlmas ile yaanmtr. Zayf Arap
cephesinin srail karsnda ald yenilgi Suriyede byk bir i siyasi ekimeye dnmtr. Ordu, hkmetin yanl politikalar sebebiyle yenilgiden sivilleri sorumlu tutarken, siviller de yenilginin sorumluluunu askerlere
yklemitir.

91

92 Ortadou atmalar

Yaanan gerginlik ve tartmalar ardndan gelen General Hsni Zaim darbesi (Mart 1949), lkede asker darbeler dneminin balangc olmutur. Bu
gelimeyle birlikte ordu, lkede siyaseti belirleyen en nemli aktr olma yolunda ilk adm atmtr. Nitekim 1970e kadar ard ardna yaanan darbeler lke
siyasetinin rengini belirlemitir. lkedeki gerilim ve atmalarn en nemli
sebeplerinden biri olan bu faktr nedeniyle Suriye zerine hesab olan lkeler
de siyasi yatrmlarn tamamen ordunun tutumuna gre belirlemitir.
1949 yl balarndaki Zaim darbesi Bat blounun stratejik karlarn nceleyen bir darbe iken, o yln austos aynda yaanan General Sami Hinnavi darbesi tam tersine lkeyi Dou Blouna yaklatrma hedefi gdyordu. Ayn yln
sonunda gerekleen General Edip iekli darbesi ise bu kez yine Bat blouna
lml bakyordu. Bylece bir yl iinde yaanan farkl asker darbe, lke ii
iktidar hesaplamasnn d balantlar konusunda ipular da veriyordu.
1954 ylndaki asker darbeden itibaren lkenin yn bir kez daha Sovyetler
Birliine dnm ve bu izgi uzun yllar muhafaza edilmitir. 1961 darbesi
Suriyedeki asker-sivil ilikilerinde nemli dnm noktalarndan biri olmutur.
Bu darbe ile Suriye siyaseti Msrn gdmnden km, bu kez i siyasi hesaplamalarn iddetlendii yeni bir ekime dnemini balatmtr.
1963 asker darbesi Baas Partisini iktidara getirmekle kalmam, bu partinin
asker ve sivil kadrolarnda youn biimde bulunan aznlklar bir daha gitmemek zere iktidara tayarak sekteryan politikalarn kklemesini salamtr.
Bu darbeden sonra lkenin btn nemli asker ve sivil birimleri aznlk gruplarnn zellikle de Alevi-Nusayrilerin kontrolne gemitir. Suriye politik yaamn yakndan ilgilendiren Baas blnmesi de bu tarihte yaanmtr. Eski Tfekler (Old Guard) ve Blgeselci Kamp (Regionalist Camp) olarak isimlendirilen
rakip iki Baas fraksiyonunun birinci akmna geleneksel liderler Miel Eflak,
Salahaddin el-Bitar ve Snni snfa mensup General Emin el-Hafz nclk
ediyordu. Bu grup 1963 ylnda tasfiye edilmitir. Suriyede sosyalist politikalarn acilen uygulanmasn ve Sovyetler Birlii ile yakn i birlii gibi politikalara
ncelik verilmesi isteyen ikinci grup ise Salah Cedid, Muhammed Umran ve
Hafz Esed gibi Nusayri aznla mensup subaylardan oluuyordu.
1963ten sonra kendi iinde yeni bir hesaplama yaayan aznlk elitleri, 1965,
1966 ve 1968 ara darbeleri ile yeni tasfiyeler gerekletirirken, 1970e gelindiinde siyaset sahnesi doktiriner Baas general Salah Cedid ile pragmatist
general Hafz Esede kalmtr. ki Alevi liderin grnte Filistin sorununa

Suriye

yaklam fark, Sovyetler Birlii ile ilikiler ve Arap politikalar konusunda ihtilaf gibi d politika sorunlarnda kendini gsteren bu g ekimesi, 1970 yl
sonunda Hafz Esedin galibiyetiyle sonulanmtr.
Bu darbe lkede o gne kadarki en kkl siyasi dnm balatmtr.
1970li ve 1980li yllardaki clz birka darbe giriimi ise, kurulan yeni hanedanlk ynetimini sarsacak sonular getirmemitir.

evre lkelerle Sorunlar ve atmalar

a) Trkiye
Suriye-Trkiye ilikilerinde temel gerilim alanlar; Hatay meselesi, su kaynaklarnn paylam ve gvenlik konulardr. Ancak bu temel unsurlar besleyen Souk Sava dengeleri ve bloksal rekabet de iki lke ilikilerinde 1990
ylna kadar nemli rol oynamtr. Gncel bir faktr olarak Arap Bahar sonrasnda Trkiyenin Suriyede reform yanls siyaseti desteklemesi iki lke arasnda yeni bir gerilim alan ortaya karmtr.
En ciddi sknt potansiyeli olarak uzun yllar iki lke ilikilerini etkilemi
olan Hatay sorunu, Osmanl sonras izilen keyf Ortadou snr hatlarndan
sadece biri olarak balamtr. 1920 ylnda igal ettii Suriyede yeni bir idari
dzenlemeye giden Fransa; skenderun, Antakya, Reyhaniye ve Belen kazalarn zerk skenderun Sanca eklinde birletirerek blgenin idari bir birim
olmasn salamtr. 9 Mart 1921 tarihinde imzalanan bir dizi Trkiye-Fransa
anlamas ile skenderun zel idaresi teyit edilmi ve 20 Ekim 1921 tarihli
Ankara Anlamas ile de Trkiye-Suriye snr tespit edilerek kentin durumu
karara balanmtr.14
1923te imzalanan Lozan Anlamasnda da bu hkmler benimsenmitir.
Ocak 1925te skenderun Sancann Suriye Meclisindeki temsilcileri, sancan Suriyeden ayrlp dorudan Fransz Yksek Komiserliine balanmasn talep etmitir. Fransa, kendi karlaryla rten bu istei kabul ederek
skenderun temsilcilerinin ayr bir meclis kurmalarna izin vermitir. Bu meclis
de Mart 1926da ayr bir anayasa hazrlayarak sancan bamszln kabul
etmitir. Suriye bu karara itiraz etmi, bunun zerine Haziran 1926da skenderun, Suriye devleti iinde zerk bir blge olarak kabul edilmitir.
Bu mesele, Fransa ile Trkiye arasnda 1939a kadar devam eden yeni bir
uyumazlk konusu olmay srdrmtr. 1936da Fransa, Suriye zerindeki
haklarn yeni Suriye hkmetine devrederken skenderun Sanca zerindeki

93

94 Ortadou atmalar

hak ve ykmllkleri de dorudan bu hkmete gemitir. Bu anlama

metni yaymlandnda sancakta yaayan Trklerin kaderi Trkiyedeki resm
evrelerde endie uyandrmtr. Trk Dilerinin Franszlarla youn temaslar
neticesinde konu Milletler Cemiyetine gtrlmtr.15
Milletler Cemiyeti, bir rapor hazrlamak zere skenderuna 1937nin Ocak
ay banda bir gzlemci heyeti gndermitir. Heyet raporuna kadar Trk
ve Fransz temsilciler arasnda yrtlen pazarlklar olumlu neticelenmi ve
1937de, sancak meselesi zerinde bir prensip anlamasna varlmtr. Bu anlama ve rapor, gzlem heyetinin bakan olan sve temsilcisi M. Sandlerin
ismine atfen Sandler Raporu olarak Milletler Cemiyeti Meclisi tarafndan
kabul edilmitir.16
Varlan anlama ile skenderun her ne kadar Suriyeye bal bir zerk yap
olarak kabul edilse de Austos 1938de yaplan seimlerde 40 vekillikten 22sini
Trklerin elde etmesi zerine Hatay, ayn yl eyll aynda bamszln ilan
etmitir. Ksa bir sre bamsz devlet olarak kalan Hatay, Haziran 1939da
Hatay Meclisinin kararyla Trkiyeye katlma karar almtr.17
1946 ylnda bamsz olduunda, bu karar tanmayan Suriye, Souk Sava
yllar boyunca Trkiye ile farkl bloklarda yer almasnn da verdii ideolojik
rekabetle bu konuyu srekli gndemde tutmutur. 2000li yllarda iki lke arasnda balayan yumuama Hatay meselesini gndemden bir ara drm, ancak 2010 ylndan itibaren am ynetimi sorunu yeniden gndemine almtr.
ki lke arasndaki skntlardan biri de Souk Sava yllar (1947-1991) boyunca sren blok rekabeti olmutur. ki kutuplu dnyada yaanan Sovyet-ABD
rekabeti, zellikle Ortadouyu da iine alan youn bir nfuz ekimesine yol
amtr. Bu dnemde Trkiye stratejik tercihini ABD mttefiki olma ynnde
kullanmtr. Tek bana Trkiyenin altndan kalkamayaca buradaki stratejik
rol iin, Ortadou blgesinde Bat yanls gl bir asker paktn oluturulmas zorunlu grlmtr. Bu amala 1951 yaznda balayan giriimler, 1955te
Badat Paktnn kurulmas ile sonulanmtr.18
Projeye Arap lkelerinden sadece Irakn olumlu bakmas, blge lkeleri arasnda birtakm blnmelere neden olduu gibi Trkiye ile blge lkelerinin
arasn da iyice amtr. Bu blnmelerden en keskini ise Suriye ile yaanmtr. Paktn oluturulmasndan sonra Msr, Suriye ve Suudi Arabistan bir araya
gelerek Badat Paktna katlmama kararlarn bildirmilerdir. Trkiye, bu
devletin yapmay planlad alternatif anlamann dorudan doruya kendisini

Suriye

hedef aldn dnerek Msr ve Suriyeye ynelik bildiriler yaymlamtr.

Yine bu erevede Trkiye-Suriye arasnda youn bir nota trafii yaanm ve
iki lke ilikileri ok gergin bir srece girmitir.19
1957 ylnda savan eiine gelen Trkiye-Suriye ilikileri, sonraki yllarda
Dou ve Bat bloklarnn blge politikalarna dayal olarak ekillenmitir. Ancak 1965 ylndan sonra Trkiyenin ok ynl d politika uygulamaya balamas ve Arap lkelerine yaknlama siyaseti, ilikileri olduka yumuatmtr.
1967 ve 1973 savalarnda kendini somut olarak gsteren bu yaknlama, 1991
ylnda Souk Savan bitmesinden sonra da inili kl olarak 2011e kadar
devam etmitir.
Souk Savan bitiminden bu yana Suriye-Trkiye ilikilerini ekillendiren
dinamik her zaman nemini muhafaza etmitir. ie gemi olan ve sebep-sonu ilikisi asndan birbirini etkileyen bu sorunlar, su, gvenlik ve Trkiye-srail ilikileri erevesinde ekillenmitir.
Trkiye ile Suriye arasnda bulunan 10a yakn irili ufakl nehir 50 yldr hep
sorun olmutur.20 1921 ylndan itibaren karlkl olarak imzalanan deiik protokollerle dzenlenen su paylam konusu, 1950lerden itibaren gerek Suriye gerekse Trkiyenin Frat zerinde planlad byk apl projelerden sonra nemli
bir gerilim konusu olmutur.
Trkiyenin zellikle Gneydou Anadolu Projesi (GAP) ile Frat ve Dicle
sularn azaltaca endiesi Suriyeyi harekete geirmitir.21 ki lke arasnda ilk
ciddi sorun da 1977 yl sonlarndan itibaren Karakaya Barajnda su tutmaya
balanmasyla birlikte patlak vermitir. Suriye, bu tarihten itibaren Trkiyeye
kar koz olarak kullanmak zere, Ermeni Asala militanlarna Lbnanda kendi
kontrolnde bulunan blgelerde barnma imkn vermi ve silah kaaklna
gz yummutur.22
Ancak 10 yl sonra, 1987 ylnda Trkiye ve Suriye yetkililerinin karlkl ziyaretleri ortam yeniden yumuatmtr. Bu ziyaretler srasnda imzalanan ve Trkiyenin snrdan en az 500 metrekp/saniye su brakacan taahht eden Ekonomik birlii Protokol tansiyonu drmeye yetmitir. Ancak ayn grmeler
srasnda PKKnn faaliyetlerinin denetim altna alnmas amal gvenlik protokolnn de imzalanmas, iki lkenin terre kar su pazarln zmnen kabul
etmi olduklarn gstermitir.23
Trkiye, srail ve Irak gibi tamamen dman addettii lkelerle kendini kuatlm hisseden Suriyenin bu lkelerle olan ilikilerinde pazarlk ansn artracak
gl kozlara ihtiya hissetmesi kanlmazdr. Zira lkesinin zaten kt olan yer

95

96 Ortadou atmalar

alt zenginliklerine, Sovyetlerin yklmas ardndan teknolojik ve asker adan en

nemli kaynan yitirme faktr de eklenmitir. Gvenlii byk bir sknt iine giren Suriyenin bundan sonra rakiplerine kar kullanabilecei en gl kozu
ise, bu lkelere kar savaan silahl rgtlere sahip kmak olmutur.24
1983 ylna kadar Ermeni Asala rgtn destekleyen Suriye, 1978 ylnda
Trkiyeden kaan Abdullah calann ama yerlemesiyle de PKKya ev sahiplii yapmtr. 1984 ylndan sonra balayan eylemlerinde PKK, Suriye tarafndan
desteklenmitir.25 Trkiye ve Suriyeyi de defalarca kar karya getiren krizler
srecinin en nemlisi Ekim 1998 tarihinde yaanmtr. Bu tarihte, calann
ya teslim edilmesini ya da Suriyeden snr d edilmesini isteyen Trkiye, snra
asker yna yaparak ciddiyetini ortaya koymutur. Adanada yaplan gizli grmelerle atmaya dnmeden sona eren gvenlik krizi, calann Suriyeden
snr d edilmesi ve iki lkenin gvenlik konularnda periyodik aralklarla toplantlar yapmas hususunda anlamaya varmasyla almtr.26
Yukardaki unsurlara ilave olarak yeni bir kriz alan da 1990dan sonra Sovyetlerin dalmasyla uluslararas sistemde ortaya kan deiimle belirmitir.
Souk Savan bitii, Trkiyeyi uzun yllar kendisine hem NATOnun hem
de ABDnin nemli miktarda yardm yapmasn salayan cephe lkesi roln
kaybetme riskiyle kar karya getirmitir. Kendine yeni bir rol bierek blgedeki nemini arttrmak isteyen Trkiye, Araplarn srail ile barm olmasnn
da verdii rahatlkla, srail ile stratejik i birliini arttrmtr. Avrupa Birlii ile
ABDden silah ve teknoloji almas her geen gn zorlaan Ankara, srail ile kurduu bu i birlii sayesinde Rum ve Ermeni lobilerine kar Yahudi lobisinin
desteini almay da planlamtr.27
Buna karn, Trkiye-srail ilikilerinin gelimesi en fazla Suriyeyi rahatsz
etmitir.28 Zira Sovyetlerin k ile Suriye, en gl hamisini yitirmi ve
gvenlik ynnden kaygl bir dneme girmitir. Kuzey ve gneyindeki iki dmannn kendi aleyhine stratejik i birliine gitmesi karsnda yeni alternatifler
aramak onun iin de zorunlu bir hal almtr.29
Bu srete nce Arap Birlii ve slam birlii Tekilatn harekete geiren
am ynetimi, diplomatlar araclyla Arap ve slam lkeleri nezdinde Trkiye
aleyhine kamuoyu oluturmay baarmtr. amn ikinci adm, Trkiye-srail
stratejik i birliini kendi lehine dengeleyecek yeni alternatifleri hayata geirmek
olmutur. Dou Akdenizde oluan Trkiye-srail stratejik dengesinin ksa ve
orta vadede Yunanistann gvencesindeki Kbrs Rumlarnn da aleyhine olduu
tezini ileyen Esed, batda Yunanistana yaknlarken, douda ise ran, Ermenistan ve Rusya ile benzeri asker ve stratejik i birlii anlamalar yapmtr.

Suriye

likilerin 2000li yllara yansyan blmnde, zellikle 2003 ylndan itibaren Trkiye ile srail ilikilerinde yaanan ktleme, Suriye tarafndan yakndan
takip edilmi ve e zamanl olarak am-Ankara ilikileri 2011 i savana kadar
gelien bir seyir izlemitir.
Arap Baharnn Suriyeyi etkilemesi sonrasnda Trkiye, Bear Esed ynetimine yumuak bir gei iin reform tavsiyelerinde bulunmu, ancak am ynetiminin muhalifleri g kullanarak bastrmas ve i savan balamas, Trkiyeyi hayati bir tercihle kar karya brakmtr. Bir yanda muhaliflerin reform
talebine iddetle karlk veren bir rejim ve snrna ylan binlerce mlteci,
br yanda Esed ailesi ile gelecei belirsiz bir stratejik ortaklk. Trkiyenin
tercihi, biraz da ksa srede bir rejim deiikliine olan inancndan dolay, muhalifler yannda olmutur.
savan giderek daha kanl bir boyut kazanmas, Trkiyeye mlteci aknn
arttrmakla kalmam, am-Ankara ilikilerinin de ksa srede onarlamayacak
ekilde bozulmasna neden olmutur.
b) Irak
Suriye ile Irak arasndaki blgesel rekabeti dnemde incelemek mmkndr. lk dnem, 1946 ylnda Suriyenin bamszlndan 1963 darbesine
kadar geen zamandr. Suriyedeki sosyalist rejimlerin kendilerini ilerici ve
devrimci olarak tanmlayan syleminde, Bat blouna yakn politikalar uygulayan Irak, rdn ve Suudi Arabistan gibi lkeler, gericiliin sembol ve
emperyalizmin blgedeki uzantlar olarak grlmtr. Bu gr ayn zamanda Irak da ngilizlerin uzants olarak alglayan bir dnceyi beslemitir. Irakta 1958 ylnda General Kasm darbesiyle Dou Blouna ynelim
balasa da Suriye ile ilikilerin tamiri iin vakit yetmemitir.
Zira her iki lkede de 1963 ylnda meydana gelen darbeler karlkl gerilimi arttrmtr. Suriye ile Irak arasndaki gerilimin ikinci dnemi 1963
ylndan sonra Baas Partisi iinde yaanan bu blnmeyle dorudan balantldr. Bu blnmede, rakip iki Baas fraksiyonunun birinci akmna geleneksel liderler Miel Eflak, Salahaddin el-Bitar ve Snni snfa mensup General
Emin el-Hafz nclk ediyordu. kinci grup ise Salah Cedid, Muhammed
Umran ve Hafz Esed gibi Nusayri aznla mensup subaylardan oluuyordu.30 1963teki darbe sonrasnda, geleneksel liderlerin tasfiyesi akabinde, tm
bu kiiler Iraka snarak burada rakip yeni bir Baas yaplanmas oluturmu
ve Suriyeye ynelik faaliyetlere balamtr. Irak Baasnn 1970lerin banda

97

98 Ortadou atmalar

darbeyle iktidar ele geirmesinin ardndan yukardaki tarihsel dmanlk,

lkenin d politikalarna yansmtr.
Gerilimin nc dnemi 1979 ran Devriminden sonra Suriyenin bu
lke ile stratejik yaknlk kurmasyla balamtr. Bu adm, ran ile sava halinde olan Irak fazlasyla rahatsz etmi ve Suriye-Irak ilikileri bir daha
hi dzelmemek zere bozulmutur. 1991 ylnda Saddamn Kuveyti igal etmesine kar ABD nclnde oluturulan uluslararas koalisyonu
destekleyen Suriye, sonraki yllarda Iraka uygulanan ambargoya da olumlu
bakm ve 2003 ylnda Saddam ynetiminin kmesine kadar dmanln
srdrmtr. Amerikan igali sonras Irakta yeni bir sekteryan devletin ortaya kmas ranla birlikte Suriyenin de desteini alm ve Irakla ilikilerde
ilerleme balamtr.
c) srail
Suriye, kendi tarihi iinde sraile kar 1948, 1967 ve 1973 yllarnda olmak zere byk sava ve evre lkeler iinde saysz ypratma sava veya
veklet sava yrtmtr. Zira Filistin ve dolaysyla oray igali altnda bulunduran srail, Suriyedeki ynetim asndan bir d sorun olduu kadar i
politikayla da yakndan ilgili bir sorun olagelmitir. Her eyden nce, kendini
Arap milliyetiliinin lideri olarak gren bir lkenin, Araplarn en nemli
sorunu olan Filistin konusunda kaytsz kalmas dnlemezdi. Bylesine
byk bir iddiann yan sra, Filistinin Byk Suriyenin gasp edilmi bir
paras olarak grlmesi ve Suriyedeki binlerce Filistinli mltecinin varl bu
tutumu glendiren nemli unsurlard. Suriye iinde yaanan politik ekimelerde Filistin konusunun bir katalizr rol oynamas da Filistin sorununun
Suriyenin bir i meselesi hline gelmesinde etkiliydi.
Suriye ile srail igal rejimi arasndaki anlamazlk srailin kurulu ilan ve
ilk Arap-srail savayla balamtr. Bu savata alnan yenilgi zerine Suriye,
Siyonist rejime kar hep bir intikam hissini beslemitir. 1950li yllar boyunca
Msr lideri Cemal Abdnnasra yakn durarak sraile kar stratejik denge
salamaya alan Suriye hkmetleri, 1960larn bandan itibaren Filistin
direni gruplarna dorudan destek vererek ypratma sava yrtmtr. Ancak 1967 Sava iki taraf arasndaki gerilim sonular itibaryla en kkl dnm getirmitir. Suriye bu savata yenilmekle kalmam, stratejik Golan
Tepelerini de sraile kaptrmtr.

Suriye

1970 yl Filistin konusunda Suriyenin politikalar asndan bir dnm

noktas olarak kabul edilebilir. Esed ailesinin 1970te iktidara gelmesiyle birlikte, Suriye d politikasndaki deiiklik, doal olarak en fazla srail sorunu
konusunda hissedilmitir. Esed, eski Baas anlaynn kat ilkesel politikalarn
terk ederek pragmatik politikalar tercih etmitir. Yeni am ynetimi, 1967
Savanda kaybedilen Arap topraklarnn durumu ile Filistinlilerin haklar
konusunda siyasi zm ngren (ve ayn zamanda sraili siyasi bir varlk
olarak kabul eden) 242 sayl Birlemi Milletler (BM) kararn grmeler
iin temel olarak kabul ettiini aklamtr. Bu aklama, Suriye iin byk
bir deiim olduu kadar srail ve ABD iin de ayn lde artc bir gelime olmutur.31
am ynetiminin Filistin sorunu konusundaki en nemli amaz ise, bu
sorunu kendi inisiyatifinde tutmak iin kulland elikili yntemler olmutur. Esed liderliindeki am hkmeti, srail karsndaki direniin en nemli
unsurlar olarak grd Saika, Filistin Kurtulu Ordusu ve Filistin Kurtulu
rgt gibi rgtleri kontrol altna almak ve onlar kendi politik tercihleri
ynnde kullanmak iin binlerce Filistinliyi tehlikeye atmaktan kanmamtr.
Bu elikili politikalar, Filistin direniini Suriye ulusal karlarna hizmet ettii
lde desteklenen bir pozisyona srklemitir.32
Bununla birlikte, 1967 ylndan sonra sraile ynelik eylemlerini artran Filistinli gerillalarn yol at gerginlik -Suriye, Msr ve rdn gibi lkelerin
kaybettikleri topraklar geri alma istekleriyle birleince- 1972 ylnda had safhaya ulamtr.
6 Ekim 1973te Msr ve Suriye e zamanl saldrlarla Filistin topraklarndaki igal rejimine ynelik yeni bir sava balatmtr. Suriye ordusunun Golanda
gl ve youn bir saldr balatt Yom Kippur Savana Suudi Arabistan,
Irak ve rdn de binlerce asker ve asker tehizat gndermi, ounluunu
petrol ihra edenlerin oluturduu 10 Arap lkesi (Birleik Arap Emirlikleri,
Cezayir, Bahreyn, Msr, Irak, Kuveyt, Libya, Katar, Suudi Arabistan ve Suriye)
petrol ambargosu uygulamtr.33
Ruslardan salad silahlarla ilk saldrda Golan blgesini geri almay baaran Suriye, 1967 zaferini kazanan srail hava kuvvetlerini etkisiz hle getirmi
ve yzlerce srail uan tahrip etmitir. Ne var ki, izleyen birka gn iinde
asker durum deimitir. gal ordusu Golan cephesinde gerekletirdii pskrtme harekt ile Suriye ordusunu ama kadar geri ekilmeye zorlamtr.34

99

100 Ortadou atmalar

ki hafta sren sava sonunda, 22 Ekim 1973 tarihinde, BM Gvenlik Konseyi tarafndan kabul edilen 338 sayl kararla atekes yrrle girmitir. ABD
Dileri Bakan Henry Kissingern Tel Aviv ile am arasnda gerekletirdii
mekik diplomasisi sonucunda, toprak karl bar prensibi erevesinde, 31
Mays 1974 Suriye-srail Anlamas imzalanmtr. Anlama ile Suriye sadece
1967 Savanda kaybettii stratejik Kuneytra blgesini geri alabilmitir.35
Suriyenin d politikas, Ekim Savandan sonra radikalleme beklentisinin aksine, sava ncesi lml seyrini izlemitir. Hafz Esed, hem Sovyetler
Birlii ile ilikilerini gelitirip byk asker yardmlar alrken hem de savata
kaybedilen topraklar geri alma konusunda baz teminatlar vermesi dolaysyla ABD ynetimiyle ilikilerini Haziran 1974e kadar tamamen normale
dndrmtr. Buna karn ABD hkmeti, 1975 yl Ocak ay sonlarnda
Esedin Arap-srail uyumazlnda lml tutumunu tevik iin yeni bir finansal yardm karar almtr.36
Ancak Suriye ile Siyonist rejim arasndaki en nemli atmalar bundan sonra Lbnan topraklarnda devam etmitir. Balarda Suriyenin Lbnan mdahalesi tam olarak anlalamasa da durum tamamen Filistinliler aleyhine gelimitir. 1975 ylnda, Filistinli gerillalarla Lbnandaki Hristiyanlar arasnda
patlak veren i savata Suriye rejimi, Filistinlilere ve sol glere kar Maruni
Hristiyanlarla ii milislere arka kmtr.37
Suriyenin bar sloganl Lbnan mdahalesi, ne tek bir Filistinlinin ve
Lbnanlnn hayatn koruyabilmi ne de 1976dan bu yana srailin, bakent
Beyrut dhil, Lbnann btn blgelerine istedii zaman saldrma politikasn
engelleyebilmitir.38
1987 ylndaki Lbnan atekesi ile birlikte i savan sonra ermesi, bu lkede
bulunan 30.000i akn Suriye askerinin konumunu ciddi anlamda ilevsiz hle
getirmitir. 1990l yllar boyunca yaplan uluslararas basklara direnmeyi baaran am ynetimi, 2000li yllardan itibaren Lbnandaki askerlerini kademeli
olarak Suriye snrna geri ekmeye balamtr. Suriyenin bu manevralar 2005
ylnda Lbnan Babakan Refik Haririye dzenlenen suikasta kadar srmtr.
Bu suikasttan Suriye istihbaratnn sorumlu tutulmas sonrasnda Lbnandaki
asker varl tahamml edilemez hle gelen Suriye, uluslararas basklara dayanamayarak kademeli olarak btn askerlerini blgeden ekmitir.39
Emel Hareketi iindeki slamclarn ayrlmas sonras 1983ten itibaren
kurulan Hizbullah, sonraki yllarda Esedin sraile kar elindeki en nemli

Suriye

mcadele arac olmutur. Ancak Suriye, 1980lerde henz kendi askerleri Lbnanda olduu iin Hizbullah desteini ok etkili kullanamamtr. Bu destek
2000li yllarda Suriyenin asker ekmesinden sonra hayati hale gelmi ve Suriye-Hizbullah birliktelii stratejik bir zorunluluk olmutur.

Mezheb Gerilim ve atma

1946 ylnda bamszln elde etmesinden bu yana Suriyedeki rejimlerin en

nemli problemlerinden biri farkl mezheplere mensup halk kesimlerinin tmyle
temsil edilip edilmemesi sorunu olmutur.
1963e kadar greceli de olsa toplumun btn kesimlerinin beklentilerini siyasete tayan ok renkli yap, Baas darbesinden sonra rejimi tamamen sekteryan bir aznlk iktidarna dntrmtr. 1963-70 aras etnik ve din aznlklarn ordu ve istihbarat gibi stratejik birimlerde glenmeleri, 1970ten sonraki
rejimin rengini belirlemitir.
Bu tarihte rejimin idaresini darbe ile ele geirmesi ardndan Esed hanedanlnn i politik tercihlerinin hep iki amac ola gelmitir: glenmek ve
merulamak.
Glenme abalar erevesinde Esed, zel Kuvvetlerin bana kendi ky
Kardahadan General Ali Haydar, am blgesinden sorumlu kuvvetin bana kuzenleri Albay Adnan Esed ve Albay Muhammed Esedi, Cumhuriyet
Muhafzlar komutanlna kaynbiraderi Adnan Makluf u, Lazkiye kentindeki Alevi topluluu korumakla grevli bulunan Murtaza Milislerinin bana
kardei Cemili, Lazkiye istihbaratnn bana Cemilin olu Feyyaz, Hama ve
Halep asker ve polis birimlerinin bana yine akrabalarn getirmitir.
Darbeyle iktidara gelmi olan Esedin ynetimini siyasi anlamda merulatrma abalar, ncelikle 1971 yl Mart aynda yaplan bakanlk seimleriyle
kendini gstermitir. Esed, Gelimeci Ulusal Cepheyi40 kurarak -Baas muhalifi partiler de dhil olmak zere- birok siyasi partiyi tek bir at altnda
toplayp geni tabanl bir katlm ngrmtr. 1972-73 yllarnda yaplan belediye seimleri, anayasa referandumu ve parlamento seimleri, Esed ailesinin
merulama admlarnn balca kilometre talar olmutur.41
Hafz Esed, 14 blge kolu ve yaklak 200 blmde organize olmu yelik
sistemiyle Baas Partisinin tabann alabildiince geniletmeye ve bu genileme
orannda da halka mal olan bir yap oluturmaya almtr. Bylece Alevi,
Drzi, smaili ve dier etnik aznlklarn yan sra Snni Mslman kyllerin
te biri Baas Partisine kaydedilmitir. Esedin halk katmanlarna ulamay

101

102 Ortadou atmalar

kolaylatrma gayesiyle giritii bu poplist rgtlenme modeli, retmenlerden iilere, orta snftan aydn kesimine kadar toplumun tm kesimlerini iine
alacak ekilde yaplandrlmtr.42
Kendisinden nceki radikal Baaslarn aksine snrl da olsa liberal bir ekonomik ve siyasi yap hedefleyen Hafz Esed, 1963-70 aras kstrlen burjuvazi ve ehirlerdeki orta snf yeniden sistem iine ekmitir. Radikal Baaslar, daha nceki yllarda toprak reformu ve devleti ekonomik politikalarla
burjuvay bitirerek krsal kesimi ve kylleri glendirmeye abalamtr. Bu
uygulamalar, rejime kar gerek ehirli orta ve yksek snflardan gerekse parti
iinden nemli bir muhalefet olumasna sebep olmutur. ktidar mcadelesi
srasnda bu muhalefeti de iyi deerlendiren Esed, ncelikle ehirlerdeki aristokrat kesimin, burjuvann, orta snf Snni tabakann ve baz aznlklarn tam
desteini almay baarmtr.43
Bu grnen admlara ramen Esed rejiminin birbirinden farkl ileyen iki
yn her zaman varln srdrmtr. Parlamento, bakanlk brokrasisi ve
hizmet birimleri Snni veya Alevi ayrm olmadan toplumsal tabakann tm
yelerine ak grnen bir yap sergilemitir. Bununla beraber ordu, zel gvenlik birimleri ve istihbarat brokrasisi %90 orannda sadece Esed hanedanlna yakn Alevilerin gdmndeki kurumlar olarak sistemin grnmeyen
yapsn oluturmutur.
ktidarnn ilk yllarndaki hzl giriimlerine karn Esedin yeniliki admlarnn arkas gelmemitir. Sonraki yllarda da Esedin muhalefet karsndaki
tutumu sonucu, Suriye ynetimi yine tek adam idaresi olmaktan kurtulamam
ve zgrlkleri kstlayan yapsn korumutur.44
Esed ailesi, kendisinden nceki Alevi lider Cedid gibi, lkeyi Snni bir liderin arkasndan ynetmeye kalkmam, yapt dier anayasal dzenlemelerle
bir yanda tm gc elinde toplamaya abalarken, dier yanda sosyal ve siyasi
meruiyet abalarna odaklanmtr. Btn bu manevralara ramen, gerek muhalif Alevi fraksiyonlar gerekse lkede 60l yllardan itibaren glenen Mslman Kardeler (hvan- Mslimin) liderliindeki Snni muhalefet, eletirilerini giderek arttrmtr.
Kendisine sadk kiilerden oluturduu ynetim kadrolarna ilk byk tehdit,
yine bir Alevi olan Salah Cedid taraftarlarndan gelmitir. Cedidin kendisi
hapiste olmasna ramen Baasn siyasi ve asker kanadnda yerlerini koruyan
taraftarlar, 1976 ylna kadar nemli bir muhalefet gc olarak kalmtr. Esed

Suriye

ynetimine kar birka kez darbe teebbsnde bulunan bu Alevi gruplar, sz

konusu dnemden sonra tamamen tasfiye edilmi ve 1970lerin ortasndan
itibaren lkedeki gl muhalefet, Snni bir karaktere brnerek Mslman
Kardeler Hareketine gemitir.
Hareket ilk defa 1941 ylnda Fransz smrge kart derneklerin ats altnda faaliyete balamtr. Suriyenin bamszl sonras yaplan 1947 ylndaki ilk seimlerde parlamentoya temsilci sokmay baarmtr. Daha sonra
art arda gelen asker darbelerle kesintiye urayan siyasi sre, hvann glenmesini nleyememi ve 1951 ylnda yaplan seimlerde, 142 yeli parlamentoya 33 hvan yesi sokulmutur. Hareket, 1958-61 Birleik Arap Cumhuriyeti
(BAC) dneminde Cemal Abdnnasrn basklar nedeniyle fazla bir faaliyet
gsterememitir.45 1963 ylndaki Baas iktidar, slamn gnlk yaamdaki roln azaltmay ve fiilen slam devletten soyutlamay hedefleyen geni kapsaml bir siyaset uygulamaya koyduunda hvann parlamentodaki gc de
krlmtr.46
Baas, reformist ve solcu liderlerle mcadeleyi savunan hvann nclndeki Snni muhalefete sava ilan ederek o sralarda ikinci lider konumundaki
sam el-Attar Almanyaya srmtr. Attarn yurt dnda olmas nedeniyle
liderlik otoritesinin tartmaya almas sonucu, 1960larn sonundan itibaren
hvanda blnme balamtr.
Blnme sonras Hama kolunu oluturan Mervan Hadid ve ekibi, 1968den
itibaren silahl mcadele hazrlklarna balam ve Filistinli el-Fetihle birlikte
rdn topraklarnda eitim grmtr. Esed dneminde devlet adamlarna
ynelik suikast kampanyasn younlatran Hadid, 1976 ylnda yakalanarak
hapiste ikence ile ldrlmtr.47
Hafz Esed, hvann nclk ettii ve giderek kitlesel bir boyut kazanan
isyanlarn artmas zerine kar bir hamleyle anayasaya bakann Mslman
olma artn koydurarak 1974 ylnda umre yapm ve kitlenin grecei ekilde
dzenli olarak cuma namazlarna katlmaya balamtr.48
Uygulanan btn basklara ramen 70li yllar boyunca hvann am, Hama,
Humus ve Halep gibi kentlerde ynetime kar eylemlerini arttrmas nlenememitir. Suikastlarda Suriyeli komnistler, Aleviler, Sovyet asker uzmanlar
ve devlet grevlileri hedef alnmtr. Hafz Esede ynelik bir suikastn baarszlkla sonulanmas zerine 8 Temmuz 1980 tarihinde karlan 49 no.lu yasa
ile hvana yeliin cezas idam olarak ngrlmtr.49

103

104 Ortadou atmalar

iddetin trmand 1979-1981 yllar arasnda byk kentlerde yzlerce kiinin lmyle sonulanan operasyonlar dzenlenmitir. Snni slamc muhalefetin Esed rejimi ile arasndaki silahl atmalarn artmas, ubat 1982
tarihinde Hamada yaklak 25.000 kiinin ld ve kentin byk blmnn
yerle bir edildii katliamla zirveye ulamtr.50
Sertlik politikas 1980li yllar boyunca devam etmitir. Esedin Batyla
ilikilerini iyiletirmeye balad 90l yllarla birlikte, siyasi tutuklulara kar
grece bir yumuama balamtr. lk olarak Aralk 1995 tarihinde birok hvan ve Komnist Parti mensubuna aff ngren yasa, Hafz Esedin direktifleri
dorultusunda parlamentodan gemitir.
hvan ile rejim arasnda sonraki yllarda dolayl birka grme yaplm olsa
da kapsaml bir uzlama gerekletirilememitir. 2000 ylnda baba Esedin
lm lkede yeni bir umut dalgasna yol asa da yerine gelen Bear Esed,
balarda verdii yeniliki ve daha zgrlk imajn altn dolduracak reformlar srncemede brakmtr. Binlerce mensubu hapislerde ve bir o kadar da
kayp listelerinde yer alan aileleri tatmin edecek bir zm sonraki yllarda
da gelmeyince mezheb gvensizlik oul Esed dneminde de geni muhalefet
kitlelerinin temel motivasyonu olmutur.

Etnik Gerilim ve atma

a) Suriyeli Krtler
Krtler, lkedeki en geni etnik aznlk grubunu oluturmaktadr. lke nfusunun %10-15i Krtlerden olumaktadr. Nfusun byk blm kuzeydou blgelerinde yaasa da bakent amda da nemli oranda Krt nfusu
bulunmaktadr.
Suriye blgesinde ilk Krt etnik yerleimi bin yl ncesine dayanmaktadr. 11.
yzylda balayan ilk yerleimlerden sonra blge tarihine asl kimliini veren
Krt lider Selahaddin Eyyubi ve 1171 tarihinden itibaren am merkezli olarak
blgeyi yneten Eyyubiler dnemi olmutur. Osmanl dneminde ise zellikle
Anadoludan gelen glerin de etkisiyle Suriyenin kuzey blgelerinde Krt nfus younlamtr.
Blgedeki siyasal dzenin bozulduu Fransz igal dnemi, btn etnik unsurlarla birlikte Krt aznlk iinde de alkantl bir sreci balatmtr. Fransz manda idaresi dier aznlk gruplar ile birlikte Krtlerden de youn bir ekilde insan devirerek Arap ounlua kar aznlklar glendirmitir. Ancak 1936dan

Suriye

sonra Araplarn merkez otoritesine kar bamszlk talep eden Krt ve Sryanilerin beklentileri tersine, Franszlar, aznlklar yeniden merkeze balamtr.
1946daki bamszlk sonrasnda yrrle konulan milliyeti politikalar,
btn etnik unsurlarla birlikte Krtlerin de Araplatrlmasn ngryordu.
Bu duruma muhalefet eden yeni Krt gruplar ortaya karken, 1957de kurulan
Suriye Krdistan Demokratik Partisi (SKDP), bu dnemde sivrilen en nemli
grup olmutur. Yasa d ilan edilen gruba ynelik gvenlik operasyonlar 1960ta
zirve yapmtr.
1962 ylnda kimlik belgeleri alnan Krt nfusun bete biri Suriye vatandalndan karlmtr. Bu tarihten itibaren lkedeki varlklar yasa d hale
gelen bu kiiler ne i kurabilmi ne de eitim haklarndan yararlanabilmitir.
Topraklarn da kaybeden Krtler marjinalletirildike hak talepleri daha da radikallemitir. 1963 ylnda Irakta balayan Barzani isyanlar Suriyedeki Krtleri de hedef tahtasna koymu ve 1973ten itibaren yeni Arap yerleimcilerin
getirilmesiyle blgeden binlerce Krt ailesi l blgelerine srlmtr.
1980li ve 90l yllarda Suriye bir yandan Trkiyedeki Krt ayrlklara destek verirken bir yandan da kendi iindeki Krtleri ezmeye devam etmitir. lkedeki bu elikili milliyeti siyaset yeni olaylar ve gruplar ortaya karmtr.
Ancak yakn tarihteki asl byk hareketlenmeler 2004 ylnda bir futbol ma
srasnda balamtr. Bir Arap takm ile Krt takmnn karlamas sonrasnda
taraftarlar arasnda kan olaylarda Suriye polisinin gerek mermiler kullanmas
sebebiyle Kaml kentinde onlarca kii hayatn kaybetmitir. Bir Krt isyanna
dnen olaylar sonrasnda yzlerce kii gzaltna alnmtr.
2011 ylnda patlak veren Arap Bahar ve Suriye i sava srecinde Suriye
Krtleri olduka ekimser kalmtr. Balangta rejim deiikliine psikolojik
olarak scak bakan ancak fiziki imknlarnn byle bir mcadeleyi kaldramayacana inanan Krt gruplar 2012 ylndan itibaren kuzeydou blgelerinin
kontrol konusunda hem rejimle hem de zgr Suriye Ordusu ile atma iine
girmitir. Krdistan Demokratik Birlik Partisi (PYD) bata olmak zere irili
ufakl onlarca Krt silahl grubu, 2013 bandan itibaren muhaliflere yakn durarak rejimin karsna gemeye balamtr. Ancak Kaml ile Haseki kentlerinin
rejimin kontrolnde kalmas, Krt blgelerinde rejimin gcn kracak eylemleri
nlemitir. savan yol at kaos ortamnda Cezire, Kobani ve Afrin blgelerini iine alan bir otonom Suriye Krdistan ilan edilmesi ile e zamanl olarak
Irak am slam Devleti (ID) adl grubun Krt blgelerinde hkimiyet kurma

105

106 Ortadou atmalar

giriimi 2014ten itibaren youn atmalara ve Trkiyeye yeni bir g dalgasna neden olmutur. Suriye Krtlerinin dier muhalif gruplarla i birlii halinde
hareket etmemesi ve btncl bir demokratik Suriyenin paras olmak yerine
bamszlk ynnde tavr taknmalar dier gruplarca da eletirilmektedir.
b) Suriyeli Trkler
Suriyeli Trkler lkedeki ikinci en kalabalk etnik unsuru oluturmaktadr.
Saylar konusunda net bir rakam olmamakla birlikte lke nfusunun %2lik
kesimi Trk aslldr. Osmanl sonrasnda Suriyedeki etnik gruplar arasndaki
ilikiler kkten etkilenmi ve sre gei dnemi alkantlarn da beraberinde getirmitir. lkede kendi karlarn Batl karlar ile zdeletiren aznlk
gruplarn yan sra Osmanlnn sadk vatanda olarak kalmak isteyen Suriye
Trkleri ile bamszlk yanls milliyetiler arasnda ayrmalar balamtr.
Osmanl sonrasnda ksa sreli Faysal Emirlii dneminde Arap milliyetilii uygulamalar Arap olmayan etnik kesimler zerinde ciddi bir bask oluturmu ve onlar yeni dneme yabanclatrmtr. Trk asll nderler bu srete
Arap milliyetilerden ciddi basklar grmtr. Faysal dneminde 100den fazla Trkmen, faaliyetleri sebebiyle Tedmrdeki hapishanede uzun yllar ikence
altnda hapis yatmtr.51
Franszlarn blgeye yerlemesiyle birlikte de 1924 ylna kadar, Trk ve Krt
silahl milislerin Trkiye snrna yakn blgelerde Fransz manda idaresine ynelik bakaldrlar srmtr.
Fransz igalindeki Suriye ile Trkiye snrnn belirlenmesi sonrasnda deiim yava ilerlemitir. Arada kalan Trk kyleri, hem amdaki milliyeti hkmetler hem de Franszlar nezdinde byk bir gvensizlik kayna olmutur.
1920lerden sonra Suriye tarafnda yeni kyler ve yerleim birimleri kurulurken,
buralara ok sayda Arap, Krt ve Hristiyan gmen yerletirilmitir. 1920 ile
1954 arasnda kurulan ky says 2.000i amtr.52
Franszlarn Snni Arap hareketini kendi karlar iin en byk tehdit
olarak grmesi, ayn Snni inanc paylaan Trk unsurlar da kukulu kesimler
kategorisine sokmutur. Kendileri ile i birlii yaplacak gruplar belirlemek
zere Suriye ve Lbnandaki etnik durumu yeniden dizayn ettiklerinde,
Trk aznlk i birlii yaplacak gruplardan biri olarak grlmemitir. Bata
Halep ve Lazkiye blgesi olmak zere lkenin deiik yerlerindeki Trk
asll kesimlerin yeni ynetime yabanclamas bu dnemde de srmtr.53
zellikle yabanc istihbarat servisleri ile i birlii yapan bedevi Arap airetlerin

Suriye

otorite boluundan dolay dier etnik unsurlara ynelik saldrlar dikkat

ekici biimde artmtr.54
1930larn sonunda Hatayn Trkiyeye katlma srecinde gndeme gelen
Suriyedeki Trklerin gelecei sorunu sadece sancak blgesindekileri ilgilendirmediinden bu konu 1939 ylndan sonra iki lke arasnda ciddi bir gerilim
noktas olmutur.55
Hatayn birlemesi sonrasnda ok sayda Arap yerleimci g ederek Suriyede yaamay tercih etmitir. Bu gmenlerin nemli bir blm de Halep ve
evresine yerletirilmitir. Bu yerletirme sonrasnda kentteki Araplk siyaseti ivme kazanm, Hatay kaybetmi olmann fkesi, Halepteki Trk kkenli
aznla kar olumsuz bir tutum olarak kendini gstermitir.56
2. Dnya Sava srasnda lkenin iine girdii alkantl sre, tm halk kesimleri ile birlikte Trk etnik grubu arasnda da belirsizliklerin yaanmasna yol
amtr. Kuzeydeki Trkler Trkiye ile birleme giriimlerinde bulunsa da 1946
ylnda bamsz olan Suriyede bu ihtimal tamamen gndemden kmtr.
Bamszlk sonras ulus inas srecinde, Trk aznlk bata olmak zere
btn gruplar ortak ulus bilincine entegre etmek amacyla bir program yrtlmtr. Bu erevede yasal ve pratik anlamda gven verecek dzenlemeler
yaplm olsa da sre olduka inili kl bir seyir izlemitir.57
1963 darbesinden sonra Arap olmayan aznlklar, Araplamay kabul ettikleri
takdirde Baas Partisine alnabildikleri iin, Arabizme aykr grlen her trl tez
bastrlmtr. Bu nedenle Trklerin iinde bulunduu etnik aznlklar, kltrel
adan olmasa bile, siyasi adan bir kez daha ayrmcla maruz braklmtr.58
Suriye ve Trkiyenin Souk Sava dnemi boyunca (1947-1990) farkl bloklarda yer almas ve hassas bir corafyadaki konumlar, uzun sre iki lke arasnda
gvensizlik duygusunu beslemitir. Bearla balayan 2000li yllardaki iktidar
deiimi, Trkmenlerin durumunda olumlu bir hava estirmi ve lke genelinde
artan umutlar Trk aznln da durumunu iyi ynde etkilemitir. Ancak 2011
ylndan sonraki i sava sreci karamsar gnleri geri getirmitir. amdaki Trk
aznl rejimin blgelerinde kalrken, Lazkiyedekiler blnm, Haleptekiler
ise byk oranda Trkiyeye g etmek zorunda kalmtr.

Hanedan i Gerilim

Suriyede i politikann en fazla urat konulardan biri de Esed ailesi

fertlerinin birbirleri ile siyasi rekabetidir. Siyasi rakiplerini sistemli biimde
tasfiye etmeyi baaran Esed ailesi, aile ii rekabetle ilk defa 1980li yllarn

107

108 Ortadou atmalar

banda karlamtr. 1970li yllarda tamamen aile d muhalefetle uraan ve

iktidarnn ilk 10 yl iinde bunlar ortadan kaldran Hafz Esed, g kaybetmeye
balad 1980li yllarla birlikte bu defa da yakn evresinin iktidar hrsyla
mcadele etmek zorunda kalmtr.
Hafz Esed iin Snni slami muhalefeti susturduu 1982 ylndan sonra
rahatlama yerine daha zor gnler balamtr. 1983 ylnda Esedin kalp krizi
geirmesini frsat bilen kardei Rfat Esed, bir darbe giriiminde bulunmutur.
Kardeinin ihanetine ramen kendisine sadk st dzey generallerin abalaryla iktidarn koruyan Esed, iyilemesi akabinde orduda yeni bir tasfiye hareketi
balatmtr. Rfatla beraber hareket eden subaylar tespit edilip tasfiye edilirken Rfatn komutasndaki Savunma Mfrezeleri datlmtr.59
1990l yllarla birlikte Suriye, ikinci kuak veliahtlarn bymesiyle damatlar ve yeenlerin de dhil olduu dier bir iktidar mcadelesine tank olmutur. Hafz Esedin asl veliahd byk olu Basil, binba yaplarak Cumhurbakanl Muhafz Alay Komutanlna getirilmitir. Fakat Esedin btn
umutlarn balad Basil, 21 Ocak 1994te amda geirdii pheli bir trafik
kazas sonucu can verince yeni bir halef aray gndeme gelmitir. Hafz Esed,
Basilin lm zerine Avrupada gz doktoru olarak staj yapan 28 yandaki
olu Bear ama armtr. Asker akademide jet hzyla eitim alan Bear
Esed, babasndan devlet ynetimi ile ilgili dersler almak zere onun yanna,
Muhacirun Sarayna yerlemitir.60
ok gemeden iktidar mcadelesinin ikinci raunduna balayan Rfat Esed,
Fransada yaynlanan el-aab el-Arab dergisi ile ngiltereden yayn yapan Arap
Haber Kanal (Arab News Network/ANN) adl televizyon kanalnn sahibi olan
olu Smer araclyla Bear aleyhine yaynlar yapmaya balam, bunun zerine Hafz Esed, ubat 1998 tarihinde Rfat bakan yardmcl da dhil btn grevlerinden almtr. Bylece aile ii iktidar savanda ikinci raundu da
Hafz Esed kazanmtr.
Rfat-Smer ikilisinin Hafz-Bear ikilisine kar yeni bir meydan okumas
olarak deerlendirilen tm siyasi manevralar, 20 Ekim 1999 tarihinde scak atmaya dnmtr. Rfat Esedin Lazkiye kentinde bulunan zel maliknesine
baskn dzenleyen Suriye ordu birlikleri, btn giri klar kontrol altna alarak
ziyaretileri tutuklamtr. eridekileri teslim olmaya aran gvenlik gleriyle maliknede bulunanlar arasnda kan atmada Rfatn kaynaklarna gre
yzlerce, resm kaynaklara gre ise asilerden birka kii hayatn kaybetmitir.61

Suriye

2000 ylnda len Hafz Esedin lm ardndan Suriye hiyerarisi iinde istedii destei bulamayan Rfat, eski kadrolarn tamamnn oul Bear Esedin
yannda yer almas nedeniyle beklenen bakaldrsn yapamamtr.
2011 Arap Bahar srecinde kendilerine yer bulmaya alan muhalif hanedan
yeleri, dier gruplar tarafndan hl gvenilir bulunmadndan gelecekteki iktidar hesaplarnda isimleri kayda deer bir yer bulamamtr.
Suriyede rejime iten gelen dier diren noktalar ise, Baas Partisi iindeki
daha ulusalc gruplar ile bamsz sol muhalefettir. Bamsz sol ve demokratik gruplar 2005 ylndan itibaren am Deklarasyonu adyla daha rgtl bir
muhalefet balatm ve 2011 ylndan itibaren de ayaklanma iindeki rollerini
arttrmaya almlardr.

Arap Bahar ve Sava

Arap Bahar adyla bilinen i isyanlar, 2011 yl Mart ayndan itibaren Suriyede yeni bir dnem balatmtr. Olaylarn fitilini ateleyen ilk gelime, bir
demokrasi talebinden ziyade Deraa kentinde baz genlerin yazdklar duvar
yazlar sebebiyle tutuklanmas sonrasnda meydana gelmitir. Youn ikencelere maruz kalan genlerin serbest braklmas iin mensup olduklar airetlerin
sokaa dklmesi, kentte gerilimi arttrmtr. Sokaktaki insanlara ynelik hkmetin olduka sert bir tutum sergilemesi ise byk bir kkrtmay beraberinde getirmitir. Balangta olduka lokal grnen kk gsteriler, her gn
istikrarl bir ekilde srm ve birka hafta sonra dier kentlere de srayp
reform taleplerine dnmtr.
lkedeki geleneksel muhalefet gruplarndan Mslman Kardeler hareketi,
kuzeydeki Krt etnik gruplar, lkenin her yanna dalm vaziyetteki Marksist gruplar, uzun yllardr sindirilmi durumdaki Nasrist gruplar ve hanedan
ii rakipler, e zamanl olarak harekete gemi ve Suriyede geri dn olmayan bir dnem balamtr. Ayaklanmann ilk aylarnda muhalefetin sergiledii
blnm grnt, aradan geen sre zarfnda ana aktrlerin sreci ynettii
daha homojen bir yne kaym olsa da Suriye ayaklanmasndaki ok bal grnt hep srmtr.
Arap Bahar sonrasnda yeniden gndeme gelen muhalefetin rgtlenmesi
sorunu, birok grubun ortaya kn da beraberinde getirmitir. Bunlar
iinde Suriye Ulusal Konseyi en kapsayc yaplanma olarak slamc,
sekler, milliyeti, Krt ve demokrat gruplardan oluan geni bir yelpazeyi
yanstmaya almtr. Austos 2011de stanbulda kurulan Konsey, zaman

109

110 Ortadou atmalar

iinde Suriyedeki ayaklanmann szclne doru evrilmitir. Gevek bir

at rgtlenmesi olan Konseyin varl, hemen her ideolojik grubun kendi
adna mcadelesine engel oluturmamtr. zellikle Yerel Koordinasyon
Komiteleri adyla rgtlenen kk grupuklar, bulunduklar blgelerde
muhalifleri tek bir at altnda organize etmeye alarak ayaklanma srecinde
aktif rol oynamlardr.
Konseyin bir sre sonra ilevini yitirmesi zerine muhalifler Suriye Ulusal
Koalisyonu adyla daha geni tabanl yeni bir at kurmutur. mknlarn kstl
oluu ve badatrmak zorunda olunan ok fazla fikir olmas sebebiyle Ulusal
Koalisyon da istenilen temsili salayamamtr. Blgesel ve uluslararas glerin etkisine olduka ak hale gelen Koalisyon, bir sekinci grup olarak otel
lobilerinde Suriye muhalefeti yapmaya alrken cephede savaan muhaliflerle
arasndaki iletiim ve diyalog da gn getike zayflamtr.
deolojik ve siyasi muhaliflerin yan sra muhalif airet ve yerel gruplarn
oluturduu kk yaplanmalar da Suriye ayaklanmas srecinde seslerini giderek ykseltmitir. Halka kar savama emrine uymayan binlerce asker ordudan ayrlm ve Temmuz 2011de zgr Suriye Ordusu (SO) adyla yeni bir
yaplanmaya giderek rejime kar silahl mcadele balatmtr.
SO, lke iinden ve dndan ald destekle balangta nemli mevziler
elde edip corafi bir yaylma gsterse de 2013 yl sonundan itibaren atmann seyri deimitir. Bir yandan el-Kaideye bal tekfirci gruplarn mevzi kazanmas SOyu sahada geriletirken, bir yandan da bu yaplarn acmasz sava
yntemleri Suriye silahl muhalefetine uluslararas destein nn kesmitir.
ID gibi gruplarn eline geecei gerekesiyle SOya yaplan silah yardmlar dramatik bir biimde azalmtr.
Ilml slami gruplarn kendi zgn yapsn kurarak oluturduklar slami
Cephe silahl mcadelede yeni bir dnem balattysa da kendi elinde tuttuu
kk toprak paralar dnda ne rejimi geriletebilmi ne de yeni mevziler
kazanabilmitir.
Tm uluslararas ve blgesel sonularna ramen Suriye rejiminin kanl i
sava srdrme konusundaki srar, resm olmayan rakamlarla 2015 itibaryla
250.000den fazla insann hayatn kaybetmesine neden olmutur. atmalar
nedeniyle binlerce insan yaralanrken milyonlarcas mlteci konumuna dm,
daha fazlas da lke iinde yer deitirmek zorunda kalmtr. Bombalamalar
sebebiyle lke altyaps harap olurken ekonomi kme noktasna gelmitir.

Suriye

Savata D Aktrler
Suriyenin Ortadounun kark dengeleri iinde sahip olduu konum, demokrasi taleplerinin lke snrlar dnda daha fazla tartlmasn beraberinde
getirmitir. Esedin muhalefete ynelik kanl sindirme operasyonlarn knamak zere toplanan BM Gvenlik Konseyi oturumlar, her defasnda Rusya
ve inin vetolar ile sonusuz kalrken Arap Birlii Suriyenin yeliini askya
almtr. Ancak Suriyedeki ayaklanma, rann Esed ynetimine destei sebebiyle farkl tarihsel ekimeleri yeniden alevlendirmeye balam ve bir yanda
ii cephe te yanda Snni cephe iyice belirginlemitir.
Sadece kendi halk nezdinde ve uluslararas kamuoyunda deil, komular ve
ait olduu Arap dnyasnda da yalnzla mahkm edilen Suriye rejiminin halk sindirme paranoyas, kendisiyle birlikte btn bir blgeyi dipsiz bir kuyunun
iine ekecek boyutlara ulamtr.62
Suriyedeki ekime ok denklemli bir yap gstermektedir. Aralarnda srail, ran, Trkiye, Suudi Arabistan, Rusya, ABD ve Avrupa Birlii lkelerinin
bulunduu bu denklemde her aktr, Suriyede sahada arpan gruplar zerinden
kendi kozunu oynamaya almaktadr. Bylesi kark bir tablodan bar kmas
uzun zaman alacak gibi grnse de Suriye halknn yakn vadedeki ihtiyalar ile
uluslararas aktrlerin uzun vadeli hesaplar kimi yerde rtmekte kimi yerde atmaktadr. Bu adan baklnca, Suriyedeki trajedi olmas gerekenden daha fazla
uluslararaslam ve deiim dinamikleri olmas gerekenden daha fazla edilgenlemeye balamtr.
Rejimin ayakta kalmak iin gemite hibir zaman olmadndan daha fazla d
destee dayand bir dnemde muhaliflerin kazanma ans da d glerin kararna bal grnmektedir.

Sonu

Bilad-i am olarak isimlendirilen ve bugnk Suriye, rdn, Lbnan ve Filistini

iine alan devasa topraklarn kaderi birbirine sk biimde baldr. Tarih sre
iinde bu topraklarda farkl gr ve kimliklerin bir arada yaamasnn sonucunda
ortaya km mezheb ve etnik rekabet unsurlar, kimi zaman bar kimi zaman da
atma iinde varolagelmitir.
Byk oranda bar iinde geen Osmanl sonrasnda igale urayan tm Ortadou, Avrupallarn karlarna gre blndnde gidiat bozulmutur. Franszlarn igal ettii modern Suriyede tm sivil ve asker elit smrge karlarna
gre ama Suriye halknn zararna olacak ekilde yeniden yetitirilmitir. Bu durum

111

112 Ortadou atmalar

aznlklarn ynetici snf , ounluun ise edilgen vatanda olarak grnd

bir arpklk ve lkede bugn dahi sren gerilimli bir dnemin balangc olmutur.
1946da Franszlar, ekildiklerinde geride gerilimli bir toplum ve aznlk iktidar
brakmlard. O tarihten itibaren darda Souk Sava rekabeti ve srail igalleri,
ieride ise tarihsel fkeyle beslenen gerilim ortam, Suriye siyasetinin belirgin atma dinamiklerini ortaya karmtr. 1970 ylndan itibaren bir aile diktatrlne
dnen Nusayri/Baas rejimi, btn muhalifleri ortadan kaldrmakla kalmam,
lkede devasa bir honutsuz kitle yaratmtr. Bu kitle zaman iinde kendini slami,
milliyeti, sekler veya Alevi sylemle ifade ederek bugn sahnede bulunan siyasal
hareketleri ortaya karmtr.
Blgesel aktrlerin de kendilerine yakn gruplar kullanarak dahil olmaya alt Suriyedeki i atmalar, Arap Bahar sreciyle birlikte tm tarihsel rekabet
unsurlarn yeniden canlandran karmak bir ortama kap aralamtr.
Bir iktidar mcadelesi olmaktan oktan km olan Suriyedeki atma, tarihsel hesaplama duygusuyla hareket eden gruplar eliyle varolusal bir savaa
dnmtr. Bu lm-kalm mcadelesi taraflardan biri tamamen tasfiye olmadan sona erecek gibi grnmemektedir.
Suriyedeki atma katmanda srmektedir. Bunun ilk katmannda bulunan sahada arpan taraflar iin bu sava bir varolu savadr. kinci halkadaki
blgesel aktrler iin bu sava rakiplerine kar mevzi savadr. nc halkada yer alan uluslararas gler iin bu sava kresel rekabette onlarca cepheden
sadece biridir.
Suriyede atmann sona ermesi, her katmandaki rakiplerin uzlamasna
baldr. ncelikle ABD ve Rusya gibi uluslararas aktrlerin Suriye cephesinde bir tr bara raz olmalar, ikinci olarak bu formle ran, Trkiye, Suudi
Arabistan gibi blgesel aktrlerin raz olmas ve en son katmanda da Suriyelilerin buna ikna edilmeleri gerekmektedir.

Son notlar

1
Thomas Collelo, Syria a Country Study, Washington D.C.: United States Government Secretary
of the Army, 1988, s. 4.

Mitran Yusuf ed-Debs, Tarih-i Suriye, Dini ve Dnyevi, Cilt 1/241, 2/496, 3/205, Beyrut: Dar-
Nezir Abud Yaynevi, 1994, s. 166.

3
Collelo, s. 9; Suriyedeki Osmanl ncesi slami dnemin ayrntlar iin bk. Kamal S. Salibi, Syria
Under Islam (Empire on Trial 634-1097), Beyrut: Caravan Books, 1977.
4
Jean Richard, The Crusades, C. 1071-C. 1291, Cambridge University, 1999, s. 125; Philip Khuri
Hitti, slam Tarihi, Cilt 4, stanbul: Boazii Yaynevi, 1981, s. 1035.

bnl-Adim, Zbdetl-Haleb min Tarihi Haleb, Cilt 2, s. 308-310; Hakk Dursun Yldz, Byk
slam Tarihi, Cilt 14, stanbul: a Yaynlar, 1986, s. 240.

Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 1997, s. 274.

A. Haluk lman, 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinden Bir rnek Olay, No. 18,
Ankara: Ankara nv. Siyasal Bilgiler Fakltesi D Mnasebetler Enstits Yaynlar, 1966, s.
36-71; Sebahattin Samur, brahim Paa Ynetimi Altnda Suriye, Erciyes niversitesi, Kayseri, 1995.
7

Richard, s. 125; Hitti, s. 1035.

Yusuf el-Halim, Suriye ve Ahdi Osmani, Darun-Nehar Li-Ner, Beyrut 1991; Collelo, s. 15.

Hourani, s. 274.

10

Asad Jibrail Rustum, Syria under Mehemet Ali, The American Journal of Semitic Languages and
Literatures, The University of Chicago, Vol. 41, No. 1, Oct. 1924, s. 34-57.
11

A. Haluk lman, 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinden Bir rnek Olay, No. 18,
Ankara: Ankara nv. Siyasal Bilgiler Fakltesi D Mnasebetler Enstits Yaynlar, 1966, s. 36-71;
L. Schatkowski Schilcher, The Hauran Conflicts of the 1860s: A Chapter in the Rural History of
Modern Syria, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University, Vol. 13, No. 2, May
1981, s. 159-179.
12

Philip S. Khoury, Syria and The French Mandate (The Politics of Arab Nationalism) 1920-1945,
London: I.B. Tauris and Co. Ltd., 1987, s. 29; Stephen Hemsley Longrigg, Syria and Lebanon Under
French Mandate, London: Oxford Universty Press, 1958, s. 118.
13

Robert B. Satloff, Prelude to Conflict: Communal Interdependence in the Sanjak of Alexandretta

1920-1936, Middle Eastern Studies, Vol. 22, No. 2, Apr. 1986, s. 147-180; Ankara Anlamasnn Trke
tam metni iin bk. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Anlamalar (1920-1945), Cilt 1, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, 1989, s. 50-60; Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkaslar
ve Ortadou, stanbul: letiim Yaynlar, 1995, s. 185.
14

114 Ortadou atmalar

15
smail Soysal, Hatay Sorunu ve Trk-Fransz Siyasi likileri (1936-1939), Trk Tarih Kurumu,
Belleten, No. 193, Ankara, 1985.

Feridun Cemal Erkin, Dilerinde 34 Yl, Anlar Yorumlar, Cilt 1, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 1987, s. 107; Mehmet Gnlbol (vd.), Olaylarla Trk D Politikas (1919-1990),
Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s. 129.
16

Avedis K. Sanjian, The Sanjak of Alexandretta (Hatay): Its Impact on Turkish-Syrian Relations
(1939-1956), Middle East Journal, Middle East Institute, Vol. 10, No. 4, Autumn, 1956,
s. 379-394; Erkin, s. 133.
17

Peter Calvocoressi, World Politics Since 1945, London: Longman, 1991, s. 301.

18

mer Krkolu, Trkiyenin Arap Ortadousuna Kar Politikas (1945-1970), Ankara: Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1972, s. 74.
19

Bu sular: Frat, Asi, Afrin, aa, Kuveik, Sabuncu, Semba, Sacir, Belih ve Habur sulardr.

20

Priit J. Vesilind, The Middle Easts Water, Critical Resource, National Geographic, Vol. 183,
No. 5, May 1993, Washington D.C., s. 48-51.
21

Mehmet Kocaolu, Suriyenin Ortadoudaki kmaz ve Blc Terr rgt PKKy

Trkiyeye Kar Bir Politik Bask Arac Olarak Kullanmas Avrasya Dosyas, Sonbahar 1995,
Cilt 2, Say 3, Ankara, 1995, s. 94.
22

Adel Darwish, John Bulloch, Su Savalar, Ortadouda Beklenen atma, stanbul: Altn Kitaplar,
1994, s. 61; Gn Kut, Tr D Politikasnda Su Sorunu, (der.) Faruk Snmezolu, Trk D
Politikasnn Analizi, stanbul: Der Yaynlar, 1994, s. 229.

23

24
Abbas Kelidar, Syrias Regional Relationships: Past and Present Special Policy Forum Report, 19
Kasm 1998, No. 351; Kocaolu, Suriyenin Ortadoudaki kmaz ve Blc Terr rgt
PKKy Trkiyeye Kar Bir Politik Bask Arac Olarak Kullanmas, s. 96.

Darwish, Bullocah, s. 58.

25

am ile kili Grme, Cumhuriyet, 19 Ekim 1998.

26

Alain Gresh, Turkish-Israeli-Syrian Relations and Their Impact on the Middle East, Middle
East Journal, Vol. 52, No. 2, Spring 1998, London.
27

Bu anlamalardan en nemlisi 31 Mart 1994 tarihinde imzalanan stihbarat birlii Anlamas

ile 23 Mart 1996 tarihli Asker Eitim ve birlii Anlamasdr.
28

29
Kelidar, Syrias Regional Relationships: Past and Present; Cengiz
Et-Tegarub et-Trki-el-sraili, Shuun al-Awsat, No. 51. Beyrut: Nisan-Mays 1996, s. 33.

andar,

mer Faruk Abdullah, Suriye Dosyas, stanbul: Akabe Yaynlar, 1985,, s. 55; Collelo, s. 35.

30

Derek Hopwood, Syria 1945-1986 Politics and Society, London: Unwin Hyman, 1989, s. 57.

31

R. D. McLaurin, Mohhammed Mughisuddin, Abraham R. Wagner, Foreign Policy Making in

the Middle East -Domestic Influences on Policy in Egypt, Iraq, Israel and Syria, New York: Praeger
Publishers, s. 241.
32

1973 Savanda petroln ilk defa bir silah olarak kullanlmas ile ilgili olarak daha ayrntl bilgi
iin bk. Daniel Yergin, Petrol Para ve G atmasnn Epik yks, Petrol Denen Silah
blm, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1995, s. 675-702.
33

Moshe Maoz, Esad (amn Sfenksi), stanbul: Akademi Yaynlar, 1991, s. 166; Fahir Armaolu,
Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 1994, s.
320-329.
34

T. G. Fraser, The Middle East 1914-1979 (Documents of Modern History), London: Edward
Arnold Publishers Ltd., 1980, s. 132-133.
35

Maoz, s. 163.

36

Aslnda sadece Esed deil, o srada petrol reten krfezdeki Arap lkelerinin ou Hristiyanlarn
yanndayd; Stewart Ross, Understand the Middle East (since 1945), London: Teach Yourself, 2010, s. 120.
37

Suriye
Abdullah, s. 80.

38

Ross, s. 245.

39

Cephe, Baas Partisinin yan sra Suriye Komnist Partisi, Nasr yanls Arap Sosyalist Birlii,
Sosyalist Birlik ve Ekrem Houraninin dncelerini benimseyen Arap Sosyalist Partisini
iine alyordu.
40

McLaurin, Mughisuddin, Wagner, s. 229.

41

Richard T. Antoun, Donald Quataert, Syria: Society, Culture, and Polity, Binghamton: State
University of New York, 1991, s. 40.
42

43
Eyal Zisser, Appearance and Reality: Syrias Decisionmaking Structure, Middle East Review of
International Affirs (MERIA), May 1998, s. 5.

Abdullah, s. 70.

44

R. Hrair Dkmeciyan, Arap Dnyasnda Kktencilik (Devrimci slam), stanbul: lke Yaynlar, 1992, s. 129.

45

Abdullah, s. 122.

46

Dkmeciyan, s. 130.

47

Es-sirau Suriye Meal hvan, Al-Mushahid Assiyasi, Vol. 5, Issue 161, 11-17 Nisan 1999, Londra, s. 35.

48

Dkmeciyan, s. 134.

49

Collelo, s. 46; Dkmeciyan, s. 135.

50

Saha almamz srasnda kendileriyle grtmz Trkmen byklerinin szl anlatmlarna

gre bu uygulamalar bir defada deil, deiik zamanlarda farkl kiilere kar yaplmtr
(Mlakat tarihi Temmuz 2009).
51

Norman Lewis, The Frontier of Settlement in Syria 1800-1950, International Affairs (Royal
Institute of International Affairs 1944), Vol. 31, No. 1, Jan. 1955, s. 60.
52

53
Itamar Rabinovich, The Compact Minorities and the Syrian State, 1918-45,
Journal of Contemporary History, Vol. 14, Oct. 1979, s. 696-698; Martin Thomas, The French
Empire Between the Wars: Imperialism, Politics and Society, Manchester University, 2005, s. 223.

Martin Thomas, Bedouin Tribes and the Imperial Intelligence Services in Syria, Iraq and
Transjordan in the 1920s, Journal of Contemporary History, Vol. 38, No. 4, Oct. 2003, s. 539-561.
54

Soysal, Hatay Sorunu ve Trk-Fransz Siyasi likileri (1936-1939).

55

Satloff, Prelude to Conflict: Communal Interdependence in the Sanjak of Alexandretta

1920-1936, Middle Eastern Studies, Vol. 22, No. 2, Apr. 1986, s. 147-180.
56

rnein tatbik edilen ulus inas almalarnda atlan admlardan biri, ortak ideallere bal tek
bir halk oluturma gerekesiyle her etnik grubun parlamentoda temsiline imkn veren
uygulamann kaldrlmas oldu, bk. Moshe Maoz, Syria: Creating a National Community,
Leonard Binder (ed.), Ethnic Conflict and International Politics in the Middle East, University of
Florida, 1999, s. 83. Bu uygulamalarn oluturduu huzursuzluk 1950ler boyunca Halepten Trk
asll ailelerin Trkiyeye kamasna neden olmutur (Temmuz 2009da lbeyli byklerinden
Kemal Hocaolu ile yaplan mlakat).
57

Nicholas Van Dam, Suriyede ktidar Mcadelesi, stanbul: letiim Yaynlar, 2000, s. 44.

58

fa Rfat Yetruhu min Cedid Mevdul Hilaf fi Suriye Al-Mushahid Assiyasi, February 1998, s. 9.

59

Al-Mushahid Assiyasi, s. 7.

60

Esed: Hazihi Hiye Esbabu Hilafi mea En-Nizam Es-Suriye, Al-Watan Al-Arabi,
5 Kasm 1999, Paris, s. 28.
61

62
Uncharted Waters: Thinking Through Syrias Dynamics, International Crisis Group,
Policy Briefing, 24 November 2011.

115

Kaynaka
Abdullah, mer Faruk, Suriye Dosyas, stanbul: Akabe Yaynlar, 1985.
Armaolu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), stanbul: Bankas Kltr

Yaynlar, 1994.
Collelo, Thomas, Syria a Country Study, Washington D.C.: United States Government Secretary of the

Army, 1988.
ed-Debs, Mitran Yusuf, Tarih-i Suriye, Dini ve Dnyevi, Cilt 1/241, 2/496, 3/205, Beyrut: Dar- Nezir

Abud Yaynevi, 1994.
Dkmeciyan, R. Hrair, Arap Dnyasnda Kktencilik (Devrimci slam), stanbul: lke Yaynlar, 1992.
Erkin, Feridun Cemal, Dilerinde 34 Yl, Anlar Yorumlar, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1987.
Gnlbol, Mehmet, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1990), Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993.
Gresh, Alain, Turkish-Israeli-Syrian Relations and Their Impact on the Middle East, Middle East
Journal, Vol. 52, No. 2, London, Spring 1998.
el-Halim, Yusuf, Suriye ve Ahdi Osmani, Beyrut: Darun-Nehar Li-Nesr, 1991.
Hitti, Philip Khuri, slam Tarihi, stanbul: Boazii Yaynevi, 1980.
Hopwood, Derek, Syria 1945-1986 Politics and Society, London: Unwin Hyman, 1989.
Hourani, Albert, Arap Halklar Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 1997.
Kelidar, Abbas, Syrias Regional Relationships: Past and Present, Special Policy Forum Report, 19

Kasm 1998, No. 351.

Suriye
Khoury, Philip S., Syria and The French Mandate (The Politics of Arab Nationalism) 1920-1945, London:

I.B. Tauris and Co. Ltd., 1987.
Kocaolu, Mehmet, Suriyenin Ortadoudaki kmaz ve Blc Terr rgt PKKy Trkiyeye

Kar Bir Politik Bask Arac Olarak Kullanmas, Avrasya Dosyas, Sonbahar, Ankara, 1995.
Kurun, Zekeriya, Yol Ayrmnda Trk-Arap likileri, stanbul: rfan Yaynevi, 1992.
Krkolu, mer, Trkiyenin Arap Ortadousuna Kar Politikas (1945-1970), Ankara: Ankara

niversitesi Sosyal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1972.
Longrigg, Stephen Hemsley, Syria and Lebanon Under French Mandate, London: Oxford Universty

Press, 1958.
Maoz, Moshe, Esad (amn Sfenksi), stanbul: Akademi Yaynlar, 1991.
-----, Syria: Creating a National Community, Leonard Binder (ed.), Ethnic Conflict and International

Politics in the Middle East, University of Florida, 1999.
Quataert, Antoun, Syria: Society, Culture, and Polity, Binghamton: State University of New York, 1991.
Rabinovich, Itamar, The Compact Minorities and the Syrian State, 1918-45, Journal of Contemporary
History, Vol. 14, Oct. 1979.
Richard, Jean, The Crusades, C. 1071-C. 1291, London: Cambridge University, 1999.
Rustum, Asad Jibrail, Syria under Mehemet Ali, The American Journal of Semitic Languages and
Literatures, The University of Chicago, Vol. 41, No. 1, Oct. 1924, s. 34-57.
Salibi, Kamal S., Syria Under Islam (Empire on Trial 634-1097), Beyrut: Caravan Books, 1977.
Samur, Sebahattin, brahim Paa Ynetimi Altnda Suriye, Erciyes niversitesi, Kayseri, 1995.
Sanjian, Avedis K., The Sanjak of Alexandretta (Hatay): Its Impact on Turkish-Syrian Relations
(1939-1956), Middle East Journal, Middle East Institute, Vol. 10, No. 4, Autumn, 1956.
Satloff, Robert B., Prelude to Conflict: Communal Interdependence in the Sanjak of Alexandretta
1920-1936, Middle Eastern Studies, Vol. 22, No. 2, Apr. 1986.
Schilcher, L. Schatkowski, The Hauran Conflicts of the 1860s: A Chapter in the Rural History of
Modern Syria, International Journal of Middle East Studies, Cambridge University, Vol. 13, No. 2,

May 1981.
Soysal, smail Hatay Sorunu ve Trk-Fransz Siyasi likileri (1936-1939), Trk Tarih Kurumu,

Belleten, No. 193, Ankara, 1985.
-----, Trkiyenin Siyasal Anlamalar (1920-1945), Cilt 1, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989.
Thomas, Martin, Bedouin Tribes and the Imperial Intelligence Services in Syria, Iraq and Transjordan

in the 1920s, Journal of Contemporary History, Vol. 38, No. 4, Oct. 2003.
------, The French Empire Between the Wars: Imperialism, Politics and Society, Manchester University, 2005.
lman, A. Haluk, 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinden Bir rnek Olay, No. 18, Ankara:

Ankara nv. Siyasal Bilgiler Fakltesi D Mnasebetler Enstits Yaynlar, 1966.
Yerasimos, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadou, stanbul: letiim

Yaynlar, 1995.
Yldz, Hakk Dursun (vd.), Byk slam Tarihi, Cilt 14, stanbul: a Yaynlar, 1986.
Zisser, Eyal, Appearance and Reality: Syrias Decisionmaking Structure, Middle East Review of

Internationl Affairs (MERIA), May 1998.

117

118 Ortadou atmalar

IRAK
Mezheb atma Girdabnda Bir lke
Recep Tayyip Grler*

Giri

Irak, sahip olduu etnik ve din nfus yapsnn eitlilii itibaryla Ortadou corafyasnn deta kk bir mozaiini tekil etmektedir. Nfusu
32.585.692dir.1 Irakta halkn etnik kkenlerine gre nfus iindeki dalmna bakldnda lkede %75-80 Arap, %15-20 Krt ve yaklak %5 civarnda
da Trkmen ve dier gruplar yaamaktadr. Din bakmdan ise halkn %99u
slam dinine inanrken %1i Hristiyanlk ve dier dinlere mensuptur. Mslmanlarn ise %60-65ini iiler, %32-37sini ise Snniler oluturmaktadr. 18 ve
19. yzyla kadar iilerin ounlukta olmad Irakta, bu tarihlerden itibaren
Snni airetler kitleler halinde ii mezhebine gemi, ayrca Irak topraklar
youn bir ekilde ii g almaya balamtr.2 Bylece gnmz itibaryla nfus ierisindeki ii oran %60-65 oranna ulam ve ii mezhebi, anavatan
diyebileceimiz Irak topraklarnda ounluk haline gelmitir.3
Bu demografik yap tarih boyunca sklkla gerilimlere ve zaman zaman da
atmalara neden olmutur. atmalarn temelini etnik ve mezhepsel farkllklar oluturmaktadr. Mezhep temelli atmalarn tarihi Osmanl mparatorluu ile Safevi mparatorluu arasndaki savalara kadar geri gtrebilir.
Snni Osmanl ile ii Safevi arasndaki rekabetin snr sahasn oluturan Irak
topraklar, zellikle 16 ve 17. yzyllarda byk savalara sahne olmutur. Sz
konusu dnemlerde Snnilerin Safeviler tarafndan zorla iiletirilmesi ve
Snni ibadethanelerin yklmas gibi uygulamalar grlmtr. Irak topraklarndaki Osmanl-Safevi g mcadelesinin mezhepsel boyutta yaanmasnn
bu ynyle gnmz Irakndaki mezhep atmalarnn nedenlerinden birini
oluturduu sylenebilir.
Etnik farkllklara bal olarak grlen atmalar ise lkenin kuzey ve
kuzeydousunda youn olarak yaayan Krtlerle dier blgelerdeki Araplar
* Sakarya niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi, Irak almalar Masas, rtgurler@gmail.com

120 Ortadou atmalar

arasnda vuku bulmaktadr. Snni Arap milliyetisi Baas Rejimi dneminde

Krtlere kar byk saldrlar gerekletirilmi ve zellikle 1980lerin sonunda
literatre Halepe Katliam olarak geen olaylarda binlerce Krt katledilmitir.
1991 Krfez Sava sonrasnda Birlemi Milletler (BM) tarafndan Iraka
uygulanan uua yasak blge yaptrmnn Krt corafyasn da kapsamas,
Krtlerin rahat nefes almasn salam ve gnmze kadar bu atmalarn
azalmasnn temelini oluturmutur. 2003 ylnda Irakn igal edilmesi sonrasnda
hazrlanan yeni anayasa ile birlikte Krtler zerk bir ynetime kavumutur.
Irakn evresindeki lkelerle ilikileri tarih boyunca sorunlu dnemlerden gemitir. ranla 1980-88 yllar arasnda yaanan savan nedenlerinden biri, iki
lke snrnda yer alan attl-Arap su yolunun kontrol ve kullanm olmutur.
Trkiye ile yaanan sorunlar Krt sorunu erevesinde PKKnn Irak snrlar
ierisinden Trkiyeye dzenledii saldrlardan kaynaklanmtr. Gnmzde
ise Irak Krt Blgesel Ynetimi (IKBY) ile Trkiyenin kurduu yakn ilikiler, dnemsel olarak Badat merkez hkmeti tarafndan kimi zaman skntl
seyretmektedir. Irakn Kuveyt ile yaad problemler petrol kaynaklarnn paylam konusunda olmutur ve 1990 ylnda Kuveyte saldrmasyla uluslararas
aktrlerin de mdahil olduu bir savaa dnmtr. 2003 ylnda ABD nclnde igal edilen Irakn komularyla ilikileri, gnmze kadar kimi zaman
lml kimi zaman da gerilimli sreler geirmitir.
almann bu blmnde, lkedeki etnik temelli atmalara deinilmeyip
mezhep temelli atmalar ele alnacaktr. Bu balamda Irak hakknda ksa bir
tarihsel, demografik, corafi ve ekonomik ereve izildikten sonra ii-Snni
atmasnn tarih kkenleri, 1. Dnya Sava sonrasndan gnmze kadar geen dnem iinde ele alnacaktr. Ardndan ran ve Suudi Arabistann Iraktaki
ii-Snni atmasna etkileri incelenmeye allacaktr. Son olarak ise ii-Snni ayrlnn giderilebilmesi ve atmalarn sona ermesi iin alnabilecek nlemler zerine baz nermeler yaplacaktr.

lke i atmann Tarihsel Temelleri

Gnmzdeki Filistin, srail, Lbnan, Suriyenin kuzeyi, Trkiyenin gneydousu ve Irakn merkez ve dou kesimlerine tekabl eden topraklar eski alarda Bereketli Hilal olarak anlmaktayd. nsanolunun ilk yerletii blgeler
bu corafya zerindeydi. Irakn iinden geerek Basra Krfezine dklen Dicle
ve Frat nehirleri arasnda kalan topraklar Mezopotamya olarak bilinmekteydi.
Mezopotamyann verimli topraklar nedeniyle Irak, tarih boyunca pek ok
medeniyetin snrlar iinde yer almtr. Gnmzden yaklak 10-11.000

Irak

yl nce yaanan tarm devrimi sonucunda iftilik ve daha sonra M 6000

dolaylarnda da hayvanclk bu topraklarda balamtr.4 Smerler, Akadlar,
Asurlular, Babil mparatorluu, Pers mparatorluu, Sasani mparatorluu,
Safevi mparatorluu ve Osmanl mparatorluu gibi tarihsel sre iinde ortaya
km byk imparatorluklar, Irak zerinde ya hkm srmler ya da Irak
hkimiyet altna almak iin savamlardr.
Irak, Hz. mer dneminde fethedilerek slam topraklarna katlm, Hz. Ali
dneminde ise hilafet ve ynetim merkezine dntrlmtr.5 Hz. Ali ve
Muaviye arasndaki halifelik mcadelesinin bu topraklar zerinde yaanmas,
ii-Snni geriliminin temelini oluturmu ve iiliin siyasi mezhep olarak ortaya kmasna zemin hazrlayan birok olay da yine bu blgede cereyan etmitir.
Bu hadiselerin banda da Hz. Alinin Hariciler tarafndan, Hz. Hseyinin de
Emevi hkmdar Yezid bin Muaviyenin ordusu tarafndan katledilmesi gelmektedir.6 Bu olaylarn ardndan da Irakn iiliin anavatan olarak ortaya kt sylenebilir. Emeviler dneminde slam devletinin merkezini am merkezli
Suriye topraklar olutururken Abbasilerin ynetime gelmesiyle birlikte Badat
merkezli Irak topraklar slam devletine ev sahiplii yapmaya balamtr. Irakn
bakenti olan Badat, Abbasilerin ikinci halifesi Mansur tarafndan ina ettirilmi ve gnmze kadar nemini korumutur.
Tarih ncesi dnemden 20. yzyln balarna kadar geen srede, tarma elverili topraklar ve ticaret gzergh olmas sebebiyle devletler arasnda srekli
hkimiyet mcadelesine sahne olan Irak, petroln kefedilmesinden sonra da
petrol yataklarn kontrol altnda tutmak iin atma alanna dntrlmtr.
Nitekim Osmanl mparatorluunun dalma srecine girmesiyle birlikte Irakta
etkinliklerini artran ngilizler 1914te balayan 1. Dnya Sava ile lkedeki hkimiyetlerini pekitirmeye balamtr. Savan bitmesiyle birlikte Irak, 19201932 yllar arasnda resmen ngiliz Mandas olmutur. 1932 ylnda Milletler
Cemiyeti tarafndan bamszl onaylanan Irak, Snni Kral Faysal idaresinde
Monari ile ynetilmeye balanmtr.7
Irak ierisinde yaanan mezhep temelli gerginlikler de bu tarihten gnmze
kadar devam etmitir. 1950li yllarda Ortadounun genelini etkileyen Sosyalizm ve Arap Milliyetilii gibi akmlar Irak da etkisi altna alm ve 1958 ylnda yaplan bir darbeyle lke monariden cumhuriyet rejimine gei yapmtr.
Bu tarihten itibaren Irak, 1979 ylnda Saddamn ynetimi ele geirmesine kadar,
William Polkun ifadesiyle bir darbeler lkesi haline gelmitir. 1963 ylnda yaplan darbeyle sosyalist ve Arap milliyetisi olan Baaslar, o tarihten sonra 40 yl

121

122 Ortadou atmalar

boyunca, lke siyasetini belirlemi ve kat bir dikta rejimi kurmutur. 1968 ylndaki darbe ile Hasan Bekir liderliindeki Baas Partisi ynetimi tamamen ele geirmitir. Bekirin yardmclarndan Saddam Hseyinin ykselii de bu tarihlerde
balamtr. Nitekim 1979 ylnda rejim ii yaplan bir darbe ile Saddam, Hasan
Bekiri ynetimden uzaklatrm ve lkede tek sz sahibi olmutur.
1979 ylnda yaanan ran slam Devrimiyle birlikte randa iilerin ynetime gelmesi Irakta yaayan iileri benzer bir devrimi gerekletirme konusunda cesaretlendirmi ve bu gelimeler de Saddamn iiler zerinde bask
kurmasna yol amtr. Irak ynetimi, ayaklanan iilerden kimilerini srgn
etmi, kimilerini tutuklam, kimilerini de idam etmitir. Saddam dneminde iilere yaplan basklar, ii ulemann nde gelenlerinin idam edilmesi ve
bunlar protesto eden iilerin devlet eliyle ldrlmesi, ii-Snni mezhep gerilimini daha da artrmtr. Saddamn bu kat ynetim anlay sadece i siyasette deil uluslararas arenada da rahatszlklara sebep olmutur. Irakn 1991
ylnda Kuveyti igal etmesi zerine ABD nclnde oluturulan uluslararas koalisyon, Irak Kuveytten karm ve sava sonrasnda lkeye ambargo
uygulayarak Saddamn gcn krmaya almtr. 2003 ylna gelindiinde
ise kitle imha silahlarna sahip olma ve kresel terr destekleme sulamalaryla Iraka kar yine ABD nclnde uluslararas hukuk asndan meru
olmayan bir sava daha balatlmtr. Irak halkn zgrletirmek ve lkeye
istikrar getirmek sylemiyle yaplan bu sava Saddam devirmi fakat lkeye
istikrar getirmemitir. Nitekim savan zerinden uzun bir sre gemesine ramen Irakta yaanan lmler ve siyasi gerilimler nedeniyle lkede istikrar bir
trl salanamamtr. Snni Baas ynetimi dneminde ezilenler iiler iken,
bugn iilerin iktidarnda da Snniler ezilmektedir. Dolaysyla ii-Snni
mezhep gerilimlerinin/atmalarnn temelini oluturan bu corafyada, aradan
yaklak 14 asr gemesine ramen ayn sorun devam etmektedir.

Modern Dnemde Iraktaki Mezheb Gerilimin Dinamikleri

ngiliz Manda Ynetiminden Cumhuriyet Devrimine Giden Sre (1920-1958)
1. Dnya Sava sonrasnda ngiliz igali ile balayan srete, tarih boyunca
birbirleri ile gergin ilikilere sahip olan ii ve Snniler ortak hareket ederek
Bamszlk Muhafzlarad altnda bir rgt kurmulardr. Seyyid Muhammed
Hasan es-Sadrn liderliini yapt bu rgt, nde gelen ii limler tarafndan
da desteklenmitir. ngilizlerin Irak ynetmesine sadece ii ve Snni Araplar
deil Krtler, Trkmenler, Yahudiler ve Hristiyanlar olmak zere Irakn btn

Irak

toplumsal kesiminin kar kt sylenebilir.8 Ancak Irakn demografik

zellikleriyle balantl olarak bamszlk dncesini eyleme dkebilecek en
byk grup genelde Araplar, zelde de ii Araplard.
1919 ylnda dnemin en etkili ii limlerinden mam Muhammed Taki irazi yaynlad fetva ile tm Irak halknn ngilizlere kar isyana katlmas
arsnda bulunmutur.9 Ayrca Bamszlk Muhafzlar tarafndan yaynlanan bildirgede, Snni bir Arap olan Mekke erifi Hseyinin oullarndan
birinin Irak lideri olarak atand ve Mslman bir Arap hkmeti kurulduu
ilan edilmitir. Bunun gerekesi olarak, erif Hseyinin soyunun Hz. Muhammedin de kabilesi olan Haimoullarna dayanmas gsterilmitir.10 Irakllar
Irakn, ngiliz mandasna braklmasna tepki gstermi ve Haziran 1920de
byk bir isyan dalgas balamtr.11 Ancak bu ayaklanmada Snniler ve iiler ortak hareket etmemilerdir. Bunun nedenlerinden biri, baz Snni airet
liderlerine ngilizler tarafndan yaplan finansal yardmlarn arttrlmasdr.12
ngilizler isyan hava destekli saldrlarla kanl bir ekilde bastrmtr. Fakat
ngiltereye hem finansal hem de asker kayplar asndan ok pahalya mal
olan bu harekt, Britanya i siyasetinde huzursuzlua sebep olmutur.13 Bu nedenle ngilizler, yeni bir isyan dalgasyla karlamamak iin 1919 fetvasnda
belirtilen Mslman topraklar Mslmanlardan bakas idare edemez. ilkesine uygun olarak Irakta erif Hseyinin olu Faysal bakanlnda bir hkmet kurmutur.14 Osmanldan gelen brokratik gelenek ve tecrbelerine binaen ngilizler, ynetime gelecek kiileri Snniler arasndan semitir. Osmanl
dneminden itibaren Snni idareye mesafeli duran iilerin beklentileri, Faysaln ngilizlerle i birliinden kanmas ynnde olmutur.15 Beklentilerinin
gereklememesi ve ynetimin her kademesine ngilizlerin onay dorultusunda atamalar yaplmas, iilerin yeni Irak hkmetine mesafeli durmalarna yol
amtr. 2003 ylnda gerekleen ABD igaline kadar geen sre zarfnda lke
ynetiminde Snnilerin arlnn hissedilmesi bu yllarda balamtr.
1920 isyannn bastrlmasnn ardndan iiler, ynetimde kendilerine yer
verilmemesine tepki gstererek mcadelelerini srdrmlerdir. 1922 ylnda Kerbelada toplanan ii ileri gelenleri; ngiliz mandasna muhalefet, tam
siyasi bamszlk, kabinenin yarsnn ii olmas ve hkmet grevlilerinin
yarsnn ii olmas gibi konularda anlamlardr. Bunun zerine ngilizler
baz ii limleri srgne gndererek bu muhalif toplumsal hareketi nlemeye almtr.16 Hem ngilizlerin iileri engelleme politikalar hem de baz

123

124 Ortadou atmalar

ii ulemann Irak hkmetini meru grmeyen ve hkmette grev almann

caiz olmadn ileri sren fetvalar yaynlamas zerine, iiler yukarda belirtilen hedeflerde baarya ulaamamlardr. yle ki, 1920ler boyunca nemli
devlet memuriyetlerinde bulunan iilerin says istenen seviyelere ulaamamtr. 1930 ylnda nfusun %17sini oluturan Snni Krtler bile nemli memurluklarn %22sine sahipken, Arap nfusun ounluunu oluturan
iilerde bu oran %15lerdedir.17 Snni hkimiyetinden memnun olmayan
fakat gayrimeru grlen hkmette grev almak iin gnlsz olan iilerin
ikilem yaadklar ve tek sesli hareket edemedikleri sylenebilir.
Hkmetteki Snni-ii dalm arasndaki adaletsizlik Irak ordusunda da
kendini gstermitir. Bu dnemde ordudaki askerlerin byk blm iilerden
olumasna ramen st dzey subaylarn ounluunu Snniler oluturmaktayd.18 iilerin Snnilere kar honutsuzluunu arttran bu durum mezhepsel gerilimin trmanmasna neden olmutur. Nitekim iilerin tepkileri 1933 ylndan
itibaren kitlesel protesto hareketine dnmtr. iilerin tepkilerini tetikleyen
olaylardan biri de 1932 ylnda yaplan nfus saym ile iilerin lkedeki Arap
nfus iinde ounluu oluturduklarnn ispatlanmas olmutur. Zira ngilizlerin aznlk durumundaki Snni Araplara lkeyi ynetme izni vermeleri iiler
asndan kabul edilemez bir hal almtr ve iiler yaplan nfus saymnn ardndan Snni ynetimi igal hkmeti olarak nitelemeye balamtr.19 Dier
bir olay ise 1933 yl Eyll aynda Snni ve ii Araplar arasnda emniyet supab
ilevi gren Kral Faysaln lmesi olmutur.20 Kraln lmyle birlikte oluan
siyasi atmosferde taleplerinin anayasal yollarla karlanamayacan dnen
muhalif iiler, tekrar etkili bir ekilde protestolara balamtr. 1941 ylndaki
ayaklanmaya kadar ii ulemann ortak bir ses karamamas, muhalif hareketlerin boyutunu istenen seviyelere ulatramamtr. Ancak 1941 ayaklanmas iilere ortak hareket etme frsat vermitir. Bu isyann temeli Ziya Abbasa gre en
basit ifadeyle hkmet ii ekimelerdir. Babakan Reit Geylani 2. Dnya Savanda Almanya safnda olmak isterken, Kral II. Faysal ynlendiren Nuri Sait
ise ngiltere yannda olmak istiyordu. Bu tartmada ii Mercilii21 ortak bir ses
karm ve ngilizlere kar olan Reit Geylaniyi desteklemilerdir. Fakat ngilizler bu ayaklanmay da bastrmtr. Bu isyanla birlikte ii ulema, ngiliz yanls
ynetimlere kar olan muhalif hareketlerin kalesi olmutur.22
1941 ayaklanmas ile de ynetimde sz sahibi olma hakkn elde edemeyen
iiler iin artk kraliyet ynetimiyle anlama umudu kalmamtr. Ayn durum

Irak

krallk ynetimi iin de geerlidir. Zira ynetim iin iiler, Osmanldan itibaren srekli isyan etme potansiyeline sahip bir halk grubu konumunda olmutur. Snnilerin ounluu da Irak iilerini randan gelen ve dolaysyla yerli bir
unsur olmayp rana bal olarak grdnden, iilerin ynetimde sz sahibi
olmamalar gerektiine inanyordu.23
2. Dnya Savann ardndan Irakta monari ynetimine duyulan fke giderek artmaktayd. Aralarnda slamc iiler, Komnistler (ierisinde ii ve Snni
Irakllar vard), Milliyetiler, Sosyalist Baas taraftarlar ve baz subaylarn olduu
farkl kesimlerden ok sayda muhalif, eitli protestolar dzenlemekteydi. Bu
kadar farkl siyasi grten insann hareket noktas ise aynyd: ngiliz yanls
monariyi devirmek. Fakat sonrasna dair sistemin ne olaca konusunda ortak
bir fikirde olmalar pek mmkn gzkmyordu.24
Muhalif subaylarn nderliinde 1958 ylnda gerekleen bir darbeyle kral
ve prens ldrlerek Haimi monarisi yklmtr.25 Bu tarihten itibaren Irak
siyasetinde Komnizm ve ii dmanl ile n plana kan Arap milliyetisi
Baas Partisi, bunun karsnda da Komnizm kartl iin kurulan ii slami
Dava Partisinin ykselii balamtr. Ne var ki, 1963 ve 1968 yllarnda gerekleen iki darbe ile Baas Rejimi konumunu iyice pekitirmitir. Bu durum
iiler iin -zellikle de Dava Partisi yeleri iin- 2003 ylna kadar srecek
olan srgnlerin, hapis hayatnn ve idam cezalarnn yaand bir dnemin
balangc olmutur.
Baas Rejiminin Ynetime Geliinden ABD galine (1968-2003)
1968 ylnda lke ynetiminde tek sz sahibi olma konumuna gelen Baas
iktidar, klasik kabilecilik anlayyla yneticileri genellikle dar bir zmreden
(Hasan Bekir ve Saddam Hseyinin doduu ehir olan Tikritteki airetlerden ve akrabalar arasndan) semitir. Bunun yannda Baas, benimsedii
laik ve Arap milliyetisi ideoloji nedeniyle kendisine dman olunmasn bir
hayli kolaylatrmt. Bu dmanlarn banda da laik olmayan Snni ve ii
kesimle Arap olmayan Krtler gelmekteydi. iilerin dman olarak grlmelerinde bir dier nemli etken de ran ile yakn ilikiler iinde olduklarna
inanlmasyd.
Baas rejiminin ynetime geldikten ksa bir sre sonra tm ran uyruklular
tarayp ayklama ve srgne gnderme karar almas, Irak iindeki iileri tedirgin etmi ve protestolara neden olmutur.26 Baas ise protestolara kar ii
medreselerin paralarna el konulmas, binlerce kiinin srgne gnderilmesi,

125

126 Ortadou atmalar

retim ve hac merkezlerine kstlamalar getirmek suretiyle iiler iin kutsal

olan ehirlerin ekonomisine zarar verilmesi ve ulemann zayflatlmas gibi uygulamalaryla iileri sindirme yoluna gitmitir.27 Bu gelimeler ii ve Snni
toplumlar arasndaki gerilimi artrmtr. Baas rejimi muhalif ii hareketini
bastrmak iin protestolara nderlik eden ii liderleri ya idam etmi ya hapis
cezasna aptrm ya da srgne gndermitir.
70ler boyunca yaanan gerek etnik gerekse mezhep temelli ayaklanma ve atmalar, Irak toplumunun etnik ve din olarak blnme srecine girdiini gstermektedir. Baas ynetimi, bu durumundan kayglanm olacak ki, Arap milliyetilii fikrinden Irakllk anlayna doru bir gei denemesi yapmtr. Bu
dorultuda Hz. Alinin doum gn ulusal tatil ilan edilmi; Saddam Hseyin
kutsal ii trbelerine ziyaretler dzenleyip ii slami simgeleri kullanarak 1975
ve 1977 yllarnda yaanan ii ayaklanmalarnn tekrarlanmasn engellemeye
almtr.28 Ancak btn bu giriimlere ramen iiler zerindeki politik basknn srmesi nedeniyle yeni protestolar yaanmaya devam etmitir.
1979 ylnda yaanan ran slam Devrimi, Irakl iiler zerinde nemli bir etki
yapmtr. ran gibi Bat desteini sonuna kadar arkasna alan ve son derece baskc olan ah rejiminin devrilebilmesi Irakl iiler iin deta bir umut olmu,
emsal tekil etmitir. Ayrca randa Ayetullah Humeyni liderliinde ii slami
bir ynetimin kurulmas ve blge lkelerindeki iileri slami Devrim yapmalar konusunda tevik etmesi de Irakl iilerin mobilize olmalarnda nemli bir
faktr olmutur. Irakl ii din nderleri Baas Partisi ve Saddam aleyhine fetvalar
yaynlamtr. iilerin bu ekilde radikallemesi ve protestolarn arttrmas Saddamn daha sert nlemler almas sonucunu dourmutur. Hatta yle ki, 19801988 yllar arasnda yaanan ran-Irak Savanda kimi Irakl iilerin rana kar
savamalar bile onlarn tehlikeli olarak grlmelerini engelleyememitir.29 ran
Devriminden sonra ve sava yllar ierisinde on binlerce ii Iraktan srgn edilmi, binlercesi hapsedilmitir. Gnmzde Irakta nemli bir ii aktr olan Mukteda es-Sadrn babasnn amcasnn olu olan (ayn zamanda kaynpederi) byk
Ayetullah Muhammed Bakr es-Sadr ve kz kardeinin de aralarnda bulunduu
pek ok lim ve ii gsterici bu dnemde idam edilmitir.30
ran slam Devriminden sonra rann kkrtt iiler, 1991deki Krfez
Savann ardndan da ABD tarafndan ayaklanmalar iin deta tevik edilmitir. Bu kkrtmalar neticesinde de -Saddam rejimi sava sonucu ar darbe
almken- 1991 yl Mart aynda Irakn gneyinde byk bir ii ayaklanmas

Irak

meydana gelmitir.31 Sz konusu ayaklanma, ynetimden nefret duyan iiler

tarafndan kendiliinden ve belli bir liderlikten yoksun bir ekilde balamtr.32 Bu dank isyan gerekletirenler Basra, Necef ve Kerbela gibi ehirlerde
deiik gruplarn nderliinde belirli blgelerde alan hkimiyeti de salamtr.
Ancak hem toplu ve uyumlu hareket etme eksiklii hem de Saddamn Cumhuriyet Muhafzlarnn sert mdahalesi sonucu birka hafta iinde isyan bastrlmtr.33 Baas askerlerinin mdahale srasnda kulland tanklar zerinde34
artk ii yok35 gibi sloganlarn olmas, mezhep kavgasnn boyutunu gzler
nne seren nemli bir gsterge olmutur. Ayaklanma ksa srmesine ramen
yaklak 200.00036 civarnda insan hayatn kaybetmi ve kuzeyde Krtler, gneyde iiler olmak zere yaklak 2,5 milyon37 insan, yaadklar yerleri terk
ederek mlteci konumuna dmtr. syann sona ermesinin ardndan Baas
rejiminin klasiklemi uygulamalar devreye girmi ve srgnler, tutuklamalar,
idamlar insanlar sindirmek iin kullanlmtr. Bu dnemde on binlerce ii
rana kamak zorunda kalmtr.38
Sekiz yl devam eden ran-Irak Sava, 1991 ylndaki Krfez Sava ve sonrasndaki ii ve Krt ayaklanmalar, ardndan uluslararas yaptrmlar hem
Baas iktidarn hem de halk ok ypratm ve Irak, ekonomik olarak deta dibe
vurmutur. syanlarn Saddam tarafndan ok sert bir ekilde bastrlmas zerine, ABD nclnde BM nezdinde alnan bir kararla Irakn kuzeyi ve gneyinde uua yasak blgeler ilan edilerek39 Baas hava kuvvetlerinin Krt ve ii
sivillere saldrsnn nne geilmesi amalanmtr. Bu sayede ii muhalifler
iin belli bir sreliine ksm gvenli bir alan olumutur. Irakn o dnemki
en etkili ii mercilerinden biri ve Mukteda es-Sadrn babas olan Ayetullah
Muhammed Sadk es-Sadrn iileri rgtlemesi, hutbelerde Baas rejimi aleyhine yapt konumalar ve taraftarlarnn bu konumalar yksek sesle dillendirmeleri, kendisini rejimin hedefi haline getirmitir.40 Nitekim kanl bir ekilde bastrlan 91 Ayaklanmasnn ardndan iilerin yeniden rgtlenmesine
frsat vermek istemeyen Saddam Hseyin, 1999 ylnda bir suikastla Ayetullah
es-Sadr ldrtmtr.41 Bu suikast protesto etmek amacyla rgtlenen ii
hareketi ise ordu tarafndan bastrlmtr.
ABD gali Sonras Dnemde ii-Snni likileri (2003-2014)
Irakn 2003 ylnda igal edilmesi ile birlikte Baas iktidar sona ermi ve
srgndeki iiler lkelerine dnmeye balamtr. iiler, bu dnemde lkelerine
dnmelerinin yannda ynetimde sz sahibi olmak iin de bir frsat yakalamtr.

127

128 Ortadou atmalar

Nfus olarak Irakn en kalabalk kesimini oluturmalar, birlik iinde hareket

etmeleri (en azndan igal sonras ilk yllarda) ve Snnilerin ounluunun yeni
siyasi sreci boykot etmesi gibi faktrlerin etkisiyle iiler, yaplan seimlerde
yksek oy oranlarna ulaarak igal sonras kurulan hkmetlerde ynetici
pozisyonunda yer almtr.
2003teki ABD igalinin ardndan iktidar kaybeden Snniler ise tepkilerini
hem igal glerine hem de onlarla i birlii yaptn dndkleri iilere
yneltmilerdir. iilerin en byk din lideri olarak kabul edilen Ayetullah Sistaninin ABDye kar savalmas ynnde bir fetva yaynlamamas da tepkileri
arttrmtr. Hlbuki 1920 ylnda yaanan ngiliz igaline en byk tepkiyi
iiler gstermiti. iilerin ABD igaline kar savamamalarnn42 en nemli
nedenlerinin banda, 1920-2003 yllar arasnda ynetimden dlanmalar ve
Baas iktidarnda yaadklar sorunlar artk sona erdirme frsatnn geldiine
inanmalardr. Zira Baasn devrilmesi kendilerine iktidar yolunu aacandan
pragmatik davranarak igale silahl tepki gstermemilerdir. Ancak igale kar
tamamen tepkisiz kaldklarn sylemek de ok doru olmayacaktr. Belki de
ii merciler -zellikle de Sistani- giriilecek silahl mcadeleyi kazanmalar
mmkn grnmediinden sadece szl bir ekilde igale kar kmay tercih
etmilerdir. Sistani, yaynlad fetvalarda igalcilerin derhal lkeyi terk etmelerini istemi ve igalci lkelerin kendisiyle grme isteklerini igali tanma
anlamna geleceinden dolay reddetmitir. Bunun yannda Sistani, yaplacak
seimlere byk nem vermi ve sk sk halk seimlere katlmaya tevik ederek yneticilerin Irak halk tarafndan seilmesinin nemine vurgu yapmtr.43
Snniler ise zellikle igale duyulan tepki ve Snni-Selefi44 ideolojiye sahip
Irak el-Kaidesinin tehditleri nedeniyle 2005 ylnda igal sonras gerekleen
ilk seimleri byk oranda boykot etmitir.45
te yandan igal ynetiminin ald baz kararlar da ii-Snni atmasnn
iddetlenmesine sebep olmutur. Bu kararlardan en nemlisi 23 Mays 2003
tarihinde Irak siyasetinden tm Baas kkenlileri silmek amacyla balatlan
Baas Tasfiyesi (de-Baathification) politikas erevesinde, Irak ordusunun
tasfiye edilmesidir. Bu kararla birlikte ordu mensubu subaylar, igale
duyduklar tepkinin yan sra ilerinden olmann da verdii tepkiyle silahl
rgtler halinde hem igal glerine hem de onlarla i birlii yapt iin
fke duyduklar iiler ve Krtlere kar saldrlara balamtr.46 Bu durum
ayrca fikr temellerde ok ayr noktalarda bulunan Snni silahl gruplarn da

Irak

ortak hareket etmelerine vesile olmutur. Irak el-Kaidesi de bu dnemlerden

itibaren eylemlerini arttrm ve yabanc savalarn dnda yerel halktan da
destek bulmaya balamtr.
IDin Douu, Glenmesi ve ii-Snni atmas
Irak-am slam Devleti (ID) rgtnn Irak topraklarndaki faaliyetleri
2003 ABD igaliyle birlikte balamtr. O dnemler ad Tevhid ve Cihad
rgt47 olan bu grup, 2004 ylnda el-Kaideye biat ederek Dicle ve Frat
nehirlerine atfta bulunarak ki Nehir Topraklarndaki el-Kaide adn almtr. Ksaca Irak el-Kaidesi olarak bilinen rgtn ilk lideri rdn asll Ebu
Musab el-Zerkavidir.
Zerkavinin hedefinde, bata ABD olmak zere igal gleri ve iiler yer almtr. Bu hedef dorultusunda rgt hem igale kar direnmi hem de iilere kar
iddetli saldrlarda bulunmutur. iilerin ibadet yerleri, trbeleri bombalanm
ve bu saldrlarn bir ksmnda nde gelen ii limlerden hayatlarn kaybedenler
olmutur. Bu durum kar bir iddeti beslemi ve birtakm ii silahl gruplar da
Snnilere ait camii ve mahalleleri hedef almtr. Emniyet glerinin arlkl
olarak iilerden olumas, hapishanelerin Snni kesimden insanlarla dolmasnda
etkili olmutur. Sulu olsun veya olmasn ok sayda insann sadece kimliinden dolay gzaltna alnmas, ikenceye maruz kalmas ve infaz edilmesi mutedil
Snni kesimleri de yabanclatrmtr.
Zerkavi grubunun iilere saldrsnn yannda igal glerine kar savamas da
Snniler arasnda sempati oluturmutur. lkede igal gleri tarafndan oluturulan geici ynetimde iilerin arlkta olmas ve devlet sisteminden Baaslarn
temizlenmesi bahanesiyle tm Snnilerin uzaklatrlmas hamlelerinin Snnilere zarar vermesi, baz nemli airetlerin ve tabii ki Baas mensuplarnn Zerkavi
grubuna -bugnk adyla IDe- sempati duymasna ve katlmasna sebep olmutur. Yani iiler, kendilerine saldran el-Kaideye destek olduklar gerekesiyle
Snnilere kar giritikleri saldrlar savunurken, Snniler de igal gleriyle i
birlii yapp kendilerini sistem dna iten iilere kar giderek bileniyordu.
Bu kaotik durum 2006 ylnda lkenin bir i savaa girmesine neden olmutur. iilerin, kayp olan on ikinci imamn ortaya kacana inand yer
olan el-Asker trbesinin ubat 2006da bombalanmas48 i savan fitilini
atelemitir. Bu tarihten itibaren ii milisler, Snni airetler, el-Kaide ve igal
gleri arasnda ok boyutlu bir sava balam ve sadece 2006 ylnda yaklak 35.000 insan hayatn kaybetmitir.49 2007 ylnda ise el-Kaidenin kat

129

130 Ortadou atmalar

tutumlarndan olumsuz etkilenmeye balayan Snni airetler, ABD destei ile

Zerkavi grubuna kar savamaya balamtr.
Baz Snni airetler kanl i sava srecinde durumu biraz olsun dzeltme
adna tutumlarn deitirmitir. Bu erevede Sahve (Uyan) Hareketi ad
altnda birleen el-Anbar blgesindeki kimi Snni airetler, el-Kaidenin tekfirci dncesine ve ii milislere kar silahlanmtr. Bunu yaparken ksmen
merkez Irak hkmetinin ksmen de ABDnin i birlii ile el-Kaidenin faaliyetlerini 2008 ylndan itibaren minimuma indirmeyi baarmlardr. Mukteda
es-Sadrn ayn dnemlerde Mehdi Ordusunun faaliyetlerini askya almasyla50
Irak, ksmi bir yumuama dnemine girmitir. Saldrlar tamamen bitmese de
2006-2007 yllar arasnda yaanan iddet srasndaki lm oranlaryla kyaslandnda 2008 ylndan itibaren lkede siyasi bir istikrar ve gvenliin salanacana dair umutlar ykselmitir.
Ancak 2010 ylnda yaplan genel seimlerde ikinci olan ii Nuri el-Malikinin tartmal bir ekilde51 hkmeti kurmakla grevlendirilmesi, Snnilerin
tepkisini ekmitir. Malikinin hkmeti kurduktan sonra Snniler zerindeki
basksn artrmas, mezhepler arasndaki sorunun azalmas ynndeki umutlar bitirmi ve taraflar arasndaki gerilim yeniden trmanmaya balamtr.
Tam da bu srada baz faktrler el-Kaidenin glenmesine ve Iraktaki
ii-Snni ayrmasnn giderek derinlemesine sebep olmutur. Irak el-Kadesini glendiren faktrlerden ilki, ABD ordusunun Aralk 201152 itibaryla
Iraktan tamamen ekilmesi zerine Irak gvenlik glerinin asker teknoloji
ve istihbarattan yoksun kalmas olmutur. ABD tarafndan eitilen ve silahlar
da ABD tarafndan salanan Irak ordusu, tek bana Irak el-Kaidesi ile mcadelede yetersiz kalmtr. 2011den itibaren lkede giderek ykselen iddet
dalgas ve artan lmler bunu kantlamaktadr. kinci faktr ise 2010 ylnda
Tunusta balayan ve Arap Bahar olarak adlandrlan olaylarn Suriyeye sramas sonucu Irak-Suriye snr hattnda oluan otorite ve gvenlik boluudur.
Snrn geiken hale gelmesi Irakta gcn neredeyse kaybetmek zere olan
ID militanlar iin yeni bir frsat dourmutur.
Suriyeye geen militanlar burada savaarak hem tecrbe hem silah hem de
sava kazanmlardr. Irakta doan fakat gcnn zirvesine Suriye topraklarnda ulaan grup, Irak-am slam Devleti adn da Suriyedeki faaliyetlerinin
ardndan Nisan 2013te almtr. Sava ve cephane saysndaki artn yan
sra asker mobilizasyonda da nemli tecrbeler kazanan ID, 2012 ylndan

Irak

itibaren Irak topraklarnda daha da etkili olmaya balamtr. nc faktr

ise, Malikinin ABDnin ekilmesinin ardndan Snniler zerinde kurduu
basklar ve onlar siyasi hayattan dlamas olmutur. Bu gelimeler, Snnilerin
tekrar IDe sempati duymaya balamasna ve IDin Irak topraklarnda halk
tabanndan destek bularak yerini daha da salamlatrmasna yol amtr.
Yukarda bahsedilen faktrlerin birikimi, 2014 Haziran ay balarnda
Irakn en byk ikinci vilayeti olan Ninovann Musul kentinde Snni airetler, eski Baaslar ve IDin i birlii ile kendini gstermitir. Snni gruplar ortak hareket ederek Irak ordusuna kar sava balatm ve -drt gn
gibi ok ksa bir sre iinde Musulu tamamen ele geirmilerdir.53 Snnilerin Maliki hkmetine olan tepkileri ve yaadklar aresizlik, onlar 20062007 yllarnda savatklar ID ile i birlii yapacak duruma getirmitir.
Bu i birlii sadece Musul ile snrl kalmam, Irakn Suriye snrndaki en
batsndan ran snrndaki en dousuna kadar ilerlemelerini srdrmlerdir. Bu ilerleme sonucu ID hem Irakta hem de Suriyede ok geni snrlar
kontrol eder hale gelmitir.
Malikinin Mezhepi Politikalar ve Snnilerin Tepkileri
Irakta Mart 2010 seimlerinin ardndan yaklak on ay boyunca hkmet kurulamam ve bu da siyasi krizlere sebep olmutur. 21 Aralk 2010da
nihayet hkmeti kuran ve babakan olan Nuri el-Maliki, 2011 sonunda
ABDnin asker olarak ekilmesinin hemen ardndan Snniler zerindeki
basksn artrmtr. Bu dorultuda Irakn ve Snnilerin etkili liderlerinden
Cumhurbakan Yardmcs Tark Haimi hakknda terre destek verme suuyla yakalama karar54 kartlmtr.
O sralarda Tunus, Libya ve Msrda liderlerin devrilmesi ile sonulanan Arap
Baharnn etkisiyle Irakl Snniler, Malikinin istifa etmesini istemilerse de
Maliki orduyu kullanarak protestolar sert bir ekilde bastrmtr. 2012 ylnn
sonunda da terre destek sulamasyla Snni Arap Maliye Bakan Rafi savi
hakknda tpk Haimiye benzer uygulamalarn yaplmas ve korumalarnn
tutuklanmas, Snnilerin fkelerini daha da artrmtr. Irakn corafi olarak en
byk ehri olan Anbarda Snniler, hkmet kart airetlerin destei ile, 2012
yl sonundan balayarak 2013 yl sonuna kadar yaklak bir yl boyunca protesto
gsterileri dzenlemilerdir. Kendilerinin ii Maliki hkmeti tarafndan
tekiletirilmeye alldn syleyen Snniler, gsterileri sonlandrmak
iin hkmetten susuz yere tutuklu bulunan Snnilerin serbest braklmas,

131

132 Ortadou atmalar

idama mahkm edilenlerin infazlarnn durdurulmas, Terrle Mcadele

Kanununun (TMK) 4. Maddesindeki terrle ilintili herkes (karan, destek
veren ve terristleri saklayan) idam edilir hkmnn kaldrlmas, genel af ilan
edilmesi55 gibi isteklerde bulunmulardr.
Snni protesto gsterilerine iilerden gelen tepkiler ise farkllklar gstermitir. iilerin en etkili liderlerinden Mukteda es-Sadr, Snnilere uygulanan
basklar nedeniyle zr dileyip Malikiyi Saddama benzetmi ve Saddamn
iiler zerinde kurduu baskyla Malikinin Snniler zerindeki basksnn
ayn olduunu syleyerek mezhepi politikalar nedeniyle Malikiyi eletirmitir.56 Bir dier etkili ii aktr olan Ammar el-Hekim de Snnilerin anayasal taleplerinin karlanmas iin Malikiye seslenmitir.57 Bu iki nemli ii
lider, Irakn btnlnn korunmas iin hkmetin protestocularla diyalog
kurmasn istemitir. Hatta Mukteda es-Sadr, bir adm daha teye giderek
Snnilerin protestolarn desteklediini aklam ve Snnilerle birlikte cuma
namaz klmtr.58
Aklselim politikaclar olas bir mezhep atmasnn nne gemek iin abalarken Maliki gsterilere daha sert mdahale etmeye balamtr. Irak ordusu, Snni protestolar terr yuvas olarak grm ve nce Nisan 2013te Kerkkte, daha sonra Aralk 2013te Anbarda gstericilere ok sert mdahalede
bulunmutur. 2014 ylna Snnilerin giderek artan fkesi ve hkmet glerine
kar savamalar ile girilmitir.
2014 yl Ocak aynda Snni airetler ve ID i birlii ile Anbar vilayetinin
en nemli iki ehri Ramadi ve Felluce hkmetin kontrolnden km ve silahl gruplar tarafndan kontrol edilmeye balanmtr. Anbarn hkmet kontrolnden kmas ve tm Snni blgelerde IDin etkinliinin artmas, ieride
derin atmalarn habercisi olmutur. Maliki, politikalarn protesto eden btn
Snnileri terrist olarak alglamtr. Gstericilere destek veren Snni politikaclar terre destek olmakla itham edilmi, grevlerinden uzaklatrlm, bazlar
da tutuklanmtr. Irak ordusu iinde Snni subaylarn says giderek azalm
ve tm nemli grevlere ii subaylar getirilmitir. Bu durum Snni protestolar
bastrlrken ister istemez mezhepsel gdlerle hareket edilmesine, dolaysyla
Snnilerin hakl olarak Irak ordusunu Maliki ordusu ve Safevi ordusu eklinde adlandrmalarna neden olmutur. ii Maliki ynetiminin zellikle ikinci
dnemi srasnda (2010-2014) Snniler zerinde kurduu bask, tpk Saddam
dneminde iiler zerinde kurulan basky hatrlatmaktadr.

Irak

Blgesel Aktrlerin Iraktaki ii-Snni atmasna Etkileri

Suudi Arabistan
Souk Sava dneminde Ortadou zerinde genel olarak kresel glerin
rekabetinin yannda zel olarak Basra Krfezinde de blge lkeleri arasnda
bir rekabet ortaya kmtr. Basra Krfezinde nfus miktar, asker kapasite ve
ekonomik g asndan en etkili lkeler olan ran, Irak ve Suudi Arabistan bu
g mcadelesinin ana taraflarn oluturmaktadr. Bu balamda Suudi Arabistann blge politikas konjonktre gre deiiklik gstermitir. Nitekim ran slam Devrimi ncesinde ah rejimi ile i birlii yaparak Baas rejimiyle ynetilen
Irakn aleyhine bir politika izleyen Suudi Arabistan, randa iilerin ynetime
gelmesiyle birlikte revizyonist rana kar Irak desteklemitir. Bunun anlam,
yakn ve etkin tehdide kar uzak ve potansiyel tehdit ile dengeleme siyaseti izlemektir. Suudi Arabistan, 1980-1988 yllar arasnda yaanan ran-Irak Savanda Iraka asker, ekonomik ve diplomatik adan destek olmu ve ii yaylmacl olarak grd rann devrim ihracn engellenmek iin abalamtr. 1991
ylnda Irakta yaanan ii ayaklanmas srasnda Suudiler, zmnen Baas rejimini
desteklemi ve ABDnin Saddamn devrilmesi iin isyan tevik etmesine de
kesinlikle kar kmtr.59 Buradaki ii ayaklanmas sonucu Saddam rejiminin
devrilecek olmas durumunda Irakn gneyindeki ii ounluun olduu blgelerde rann etkisinin artacandan endie eden Suudi Arabistan iin Irakta
diktatr bir Snni liderin -her ne kadar aras iyi olmasa da- ynetimde olmas
ran kontrolndeki bir ii ynetimden daha iyi olarak alglanmtr.
Suudi Arabistann Irak politikasn ekillendiren bir dier faktr ise 2003
ylnda ABDnin igali ile birlikte Irakta rana yakn ii bir iktidarn ortaya
k olmutur. Suudi Arabistan Irak politikasn lkedeki Snnileri ekonomik ve siyasi olarak desteklemek zerine oturtmutur. Suudilerin ran etkisinde grd Irakl iilere kar Snnileri desteklemesi, Iraktaki hkmet
tarafndan Suudi Arabistann Irakn iilerine mdahalesi eklinde yorumlanmtr. Ayrca Suudi Arabistann ve dier krfez lkelerinin igal sonras
Irakta iilere saldrlarda bulunan ID gibi rgtlere destek olduu iddialar
da ortaya atlmtr.
Peki, Suudi Arabistan blgedeki iilerin aktif olmasn neden istememektedir? Bunu iki faktrle aklamak mmkndr. Birincisi, Suudi Arabistanda
lke nfusunun yaklak %10unu oluturan ii nfusun ran Devrimi sonrasnda Irak iileri gibi protesto gsterilerine balamas, Suud Kralln tedirgin

133

134 Ortadou atmalar

etmitir. ounluu geni petrol rezervlerine sahip el-Ahsa blgesinde yaayan

iilerin ayn zamanda petrol retiminde de alyor olmas onlar Suud ynetimi iin nemli klan faktrlerdendir.60 kincisi ise mezhep temelli sorunlardr.
Suudi Arabistann benimsedii Vehhabilik, Ahmet bin Hanbel ve bni Teymiyyenin Selefilik anlaynn 18. yzyln balarnda Muhammed bni Abdlvehhab tarafndan yorumlanm halidir. Bu anlay tevhid inancna byk
nem vererek yaratc ile kul arasna arac sokulmasn irk olarak grmekte61
ve trbe ziyaretlerine de bu nedenle kar kmaktadr. iilerin on iki imamn
masumluuna inanmalar ve trbe ziyaretine verdikleri nem nedeniyle onlar
tekfir etmekte bir beis grmeyen Suudi Vehhabiler, 1801 ylnda Kerbeladaki
iileri katletmekten ekinmemilerdir.62 ran slam Devrimi ile Ortadouda
Safevi mparatorluunun yeniden diriltileceine inanan Suudi Hanedanl,
rann Suudi Arabistan gibi lkelerin Batnn kuklas olduu eklindeki aklamalarn bir tehdit olarak kabul etmi ve Irakta rana yakn iilerin iktidarda
olmasna batan itibaren kar kmtr.
ran
rann Irakl iiler zerinden Irak siyasetine etkisi 2003 ylnda Irakn
igali sonrasnda artmaya balasa da aslnda rann bu politikasnn temeli
1979 ran slam Devrimine dayanmaktadr. Zira devrimden sonra ran, blgedeki iileri destekleyerek devrim ihrac politikas yrtmtr. phesiz
bu politikadan en fazla etkilenen lke Irak olmutur. ran, Iraktan srgn gelen ii liderleri rgtleyerek 1982 ylnda Irak slam Devrimi Yksek Konseyinin kurulmasnda nclk etmitir.63 ran bu hamleyle Irak iinde de
devrimin gereklemesi iin iilerin eyleme gemesini amalamtr. 1991
ylndaki ii ayaklanmasnda randan gelen Irakl iiler Saddam rejimine
kar savam fakat bu isyan, bir devrim ile sonulanmamtr. ran iinde
rgtlenen iilerin ABDnin Irak igalinden sonra Iraka dnmeleri ve Irak
siyasetinde etkili olmalar, rann son dnemde Irak zerindeki nfuzunu
artran en nemli unsurdur.
Irak, ran iin her zaman potansiyel bir genileme alan olmutur. Bunda en
temel faktr ise mezheptir. ran-Irak ilikileri tarihine bakldnda yaanan
pek ok problemin temelinde etnik veya mezhepsel gerginliklerin yatt
grlebilir. 636 ylnda Arap savalarn Farisileri yenerek ran topraklarn
fethettii Kadisiye Sava, tarihsel hesaplamann sembollerden biri olarak
Saddam ynetimi tarafndan cmerte kullanlmtr. Saddam, ran-Irak

Irak

Savanda alan cephelerden birine Kadisiye Cephesi64 adn vererek

blgedeki btn Arap devletlerine bu savan Arap-Fars sava olduu ve
kendisine destek olunmas gerektii mesajn iletmitir.
Mezhepsel sorunlar ise Snni Osmanl mparatorluu ile ii Safevi mparatorluunun Irak zerinde hkimiyet kurma mcadelesine kadar dayandrlabilir. Safevilerin iilii resm din anlay olarak kabul etmeleri ve iilii
kullanarak Osmanlnn blgedeki hkimiyetini krma politikas yrtmeleri,
buradaki g mcadelesinin mezhepsel boyuta kaymasyla sonulanmtr. Irak
topraklarn ele geiren Safevilerin bu dnemde zor kullanarak halk iiletirmesi, kabul etmeyenleri ldrmesi ve Snni ibadethanelerini ykmas65 Snniler zerinde tarih bir hesaplama duygusunu hep canl tutmutur. ABD igali
sonras dnemde yaanan atmalarda IDin Irakn ii arlkl hkmetini
Safevi hkmeti, ordusunu da Safevi ordusu olarak adlandrmas66 bu dmanln tarih referansna rnektir.
rann devrim sonras blge politikasna bakldnda, Safeviler gibi iilii kullanarak kendi gvenliini ve istikrarn maksimize etmeye alt sylenebilir.
Lbnanda Hizbullah, Suriyede Esed rejimini, Irakta ve Bahreynde iileri desteklemesi, rann bir ii Hilali67 kurarak blgesel gcn artrma hedefinde
olduu yorumlarna yol amtr. Muhtemel bir ii Hilali ise ran nfuzunda
olacandan blgedeki birok lke kendini tehdit altnda hissetmektedir.68

Sonu

Modern Irak tarihi boyunca yaanan mezhep atmalar iiler ve Snniler arasndaki ayrm daha da derinletirmitir. Bu durum zellikle ABD
igali sonrasnda Irakn e blnme senaryosunun daha yksek sesle dile
getirilmesine sebep olmaktadr. gal sonras hazrlanan yeni anayasayla
birlikte Irakn kuzeyinde oluturulan Blgesel Krt Ynetimi ile Irakl
Araplar ve Krtler arasna fiil bir snr ekilmitir. Snni Araplar ile ii
Araplar arasndaki snr ise 2014 Haziranndan itibaren yaanan atmalar
sonucunda olumutur. Baz Snni airetler ve ID arasndaki ittifaktan
sonra Irak ordusuyla yaanan atmalarn ardndan, iiler ve Snnilerin
Irakta birlikte yaamasnn artk mmkn olmad yorumlar yaplmaya
balanmtr. Buna gre kuzeyde Krtler, orta blgede Snni Araplar ve
gneyde ii Araplarn hkim olduu topraklar nedeniyle bugn e blnm bir Iraktan bahsedilmektedir.

135

136 Ortadou atmalar

Irakn bu duruma gelmesinde en byk etkenlerden biri, iktidarda bulunan kiilerin veya gruplarn etnik ve mezhepsel farkllklar zerinden siyaset
yaparak toplumu kutuplatrmasdr. Saddamn Krtler ve iiler zerinde
kurduu bask, aslnda Baas rejimini ayakta tutmak iin atlm admlardan
biriydi. Hatta Saddam, iktidarnn ilerleyen yllarnda kendi airetinden olmayan ve gvenmedii Snniler zerinde de hemen hemen ayn basklar
kurmutur. Bu nedenle Saddamn mezhepsel gdlerle deil modern siyasi
gdlerle hareket ederek iktidar kaybetmemek iin admlar att sylenebilir. Saddamn uygulad politikalar iilerin fkelenmesine ve rejimin
sona ermesi iin ayaklanmalarna sebep olmutur. Ayn ekilde, ABD igali
sonras getirilen ynetimde -ne yazk ki- gemiten ders almad anlalan
dnemin ii Babakan Malikinin giderek artan (zellikle 2011 sonras)
baskc politikalar, lkeyi yeni bir mezhep atmasna srklemitir. Bu
sefer, ynetimden dlanan Snniler ayaklanmakta, ortaya gvenlik boluu
kmakta ve bu boluktan yararlanan ID gibi radikal rgtler mezhep
atmasn krklemektedir.
Mezhep atmasnn sona ermesi ve iki mezhep arasndaki gerginliin
en aza indirilmesi iin iilik ve Snniliin radikal kollarnn lml hale gelmesi ve siyasi aktrlerin bu radikal kollarn pasifize olmasnda nc olmalar gerekmektedir. Ahmet el-Ktibin vurgulad zere, slamn ana prensipleri konusunda ayrma yaanmyorken tarihsel tecrbelerin kaynaklk
ettii siyasi sorunlarn temel din sorunlar eklinde gncellenmesinin artk
geride braklmas gerekmektedir.69 Burada da ran ve Suudi Arabistana
byk rol dmektedir. Blgede kendi bekas iin slamn Vehhabi-Selefi yorumunu yayarak deta ii dmanln krkleyen Suudi Arabistan
ve blge lkelerindeki ii gruplara destek vermek suretiyle bir ii Hilali
oluturarak kendi karlarn en st seviyeye kartma amacnda olan ran,
bu politikalarna devam ederlerse Ortadoudaki mezhep atmalarnn
sona ermesi zor gzkmektedir. zellikle Irak ve Suriyede yaanan sorunlarda bu iki lke kart kutuplarda yer almakta, bu da sorunlarn mezhep
temelli bir atmaya dnmesinde rol oynamaktadr. ABD ve Rusya gibi
kresel aktrlerin de blge sorunlarna mdahil olmas, blgedeki zmszl derinletirmektedir. Bu nedenle ran, Trkiye ve Suudi Arabistan
gibi blgenin nemli devletleri sorunlar zmede inisiyatif alarak kresel

Irak

aktrlerin konuya mdahil olmasn engellemelidir. Bunun iin de yukarda

belirtildii gibi ncelikle Suudi Arabistan ve ran arasndaki mezhep sorunlarnn almas ve birbirlerini ezeli dman olarak grmekten vazgemeleri gerekmektedir.
Irak zelinde baklacak olursa, Irak halknn etnik ve mezhepsel kimlikleriyle katlm gsterdii mevcut siyasi sistemde iiler dnda bir grubun
lkede iktidara gelmesi imknsz gibi gzkmektedir ve bu durumu ncelikle Snni Araplarn kabullenmesi gerekmektedir. Ancak bu kabullenme
Snnilerin siyasal hayata katlmamas anlamna gelmemektedir. Nitekim
demokrasinin ana prensiplerinden biri de aznlklarn siyasal hayatta temsil
edilmesidir. Bunun iin de kanaat nderleri, din liderler ve airet reisleri
gibi topluma yn verebilecek kimselere byk grevler dmektedir. ktidara gelen ii hkmetlerin ise zellikle 2011 sonrasndaki politikalardan
uzak durmas ve Snnilerin haklarn mezhep fark gzetmeksizin korumas, sorunun zm iin olmazsa olmazlardandr. Irakta toplumsal barn salanabilmesi iin Snnilerin de ynetimde yer almas ok nemli
bir arttr. Bu nedenle devlet kademelerindeki grevlendirmelerin mezheb
balla gre deil liyakate gre yaplmas gerekmektedir.

137

Son notlar

1
Middle
East: Iraq,
iz.html#People, 5 Eyll 2014.

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/

2
Yitzhak Nakash, Irakta Pandorann Kutusu iiler, (ev. Metin Saltolu), Ankara: Elips Kitap, 2005,
s. 4-5.

3
Muharrem Akolu, Irakta ii Varl, e-Makalat Mezhep Aratrmalar Dergisi, Cilt 6, Say 2,
2013, s. 394-396.
4
5
6
7

William R. Polk, Irak Anlamak, (ev. Nurettin Elhseyni), stanbul: NTV Yaynlar, 2007, s. 15-20.

Akolu, Irakta ii Varl, s. 392.

Akolu, Irakta ii Varl, s. 391-392.

10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

Detayl bilgi iin bk. Peter Sluglett, Britain in Iraq Contriving King and Country, New York: I.B.
Tauris, 2007.

Hans J. Nissen, Peter Heine, From Mesopotamia to Iraq a Concise History, (Translated by Hans J.
Nissen), Chicago and London: The University of Chicago Press, 2009, s. 151-152.
Sluglett, s. 32-33.

Joyce N. Wiley, Irak iileri, (ev. Metin Mutanolu, Osman Ba), stanbul: Ekin Yaynlar, 2004, s. 32.
Polk, s. 83.

Wiley, s. 34.

Polk, s. 86-87.
Sluglett, s. 32.

Nissen, Heine, s.152.

Wiley, s. 36-37.
Nakash, s. 110.
Nakash, s. 115.
Nakash, s.119.

Phebe Marr, The Modern History of Iraq, 3rd Edition, Colorado: Westview Press, 2011, s. 40.

Irak
21
iiler Hz. Muhammedden sonra kendilerini ynlendirmesi iin On ki mama tabi olmulardr.
On ki mamn olmad dnemde ise onlarn temsilcisi olarak grdkleri yetkin din adamlarn yani
mercileri takip etmilerdir. Nitekim, iilere gre mercilik, peygamberlik ve imamlk makamlarnn
uzantsdr. Toplum tarafndan bu derecede olan mercilik kurumu, iiler iin hemen hemen devletle ayn
konuma sahiptir. Merci seviyesine ulaan din adamlar fetva verme, kadlk ve velayet grevleri ile toplumu
ynlendirir. Fakat merciler sadece din alanlarda toplumu ynlendirmezler. Siyasi alanda yaptklar
aklamalarla politikada da etkili birer aktr olmulardr. Irakta gnmzde drt nemli merci vardr. En
nemli merci olarak Ayetullah Ali el-Sistani gelmektedir. Dier merciler ise Muhammed shak el-Feyyaz,
Muhammed Said el-Hekim ve Beir el-Necefidir. Mercilik hakknda daha detayl bilgi iin bk. Ziya
Abbas, Irakta ii Mercilinin Siyasi Rol, stanbul: nsz Yaynclk, 2013, s. 57-74.

Abbas, s. 173-177.

22

Abbas, s. 178.

23

Peter Sluglett, The Iraqi Communist Party 1934-1979, The Middle East Online Series 2: Iraq
1914-1974, Thomson Learning EMEA Ltd., Reading, 2006, s. 1-2.
24

Polk, s. 123-124.

25

Faleh A. Cabbar, Irakta ii Hareketi ve Direni, (ev. Hikmet Halis), stanbul: Agora Kitapl,
2004, s.282-283.
26

Cabbar, s. 284-285.

27

Polk, s.135. Cabbar, s. 301.

28

Polk, s. 134.

29

Wiley, s.79.

30

Alexander R. Dawoody, Governance and the Shiite Political Movement in Iraq,

Public Administration and Management, vol. 10, no. 1, 2005, s. 11.

31

Charles Tripp, A History of Iraq, 3rd Edition, New York: Cambridge University Press, 2008, s. 246.

32

Nakash, s. 275.

33

Abbas, s. 242; Nakash, s. 277-278.

34

Cabbar, s. 383.

35

Abbas, s. 245.

36

Marion Farouk-Sluglett, Peter Sluglett, Iraq Since 1958 from Revolution to Dictatorship, LondonNew York: I. B. Tauris, 2001, s. 289.
37

Wiley, s. 95.

38

Kemal nat, Irak: ABD ve Saddam Hseyin birlii ile Gelen Ykm, Dnya atmalaratma Blgeleri ve Konular, (ed.) Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, Ankara: Nobel
Yayn Datm, 2010, s. 23.
39

Abbas, s. 272-273.

40

Marion and Sluglett, s. 301.

41

Mukteda es-Sadr ve taraftarlar bu gruptan ayr tutulabilir. Zira Mukteda, kendisine bal olan
insanlardan oluturduu milis kuvvetlerle belirli bir dnem igal glerine kar savamtr. Mehdi
Ordusu adn verdii bu yaplanma, ABD ve Irak hkmeti arasndaki ABDnin Iraktan ekilmesini
takvime balayan anlamadan sonra faaliyetlerini durdurmutur.
42

Detayl bilgi iin bk. Abbas, s. 279-307.

43

Selefi anlaya gre devlet ynetimi, Kuran ve Snnete dayanmaldr. Allahn indirdii hkmlerle
deil de insanlar tarafndan oluturulan bir anayasa ile lke ynetmek Allahn emrine kar gelmek ve
kfir olmak demektir. Dolaysyla anayasay oluturacak olan insanlar halkn seimiyle belirlemek yani
demokrasi de kfr dzeninin bir paras olmaktadr. Bu anlaya sahip insanlar iin seimlerde oy
kullananlar da kfir olmakta ve ldrlmeleri gerekmektedir. Denilebilir ki, halk zerinde oluturulan
korku, Snnilerin seimleri boykot etmesinde byk rol oynamtr.
44

139

140 Ortadou atmalar

Kemal nat, Irak 2005, Ortadou Yll 2005, (ed.) Kemal nat, Ali Balc, Ankara, 2006, s. 66-67.

45

nat, Irak: ABD ve Saddam Hseyin birlii ile Gelen Ykm, s. 39.

46

rgtn ismi 2003 ylndan gnmze kadar pek ok deiiklie uramtr. Kafa karklnn
nne geilmesi asndan metnin bu ksmndan itibaren rgtn son adnn ksaltmas olan ID
kullanlacaktr. rgtn tarihsel dnm sreci hakknda daha detayl bilgi iin bk. Recep Tayyip
Grler ve mer Behram zdemir, El-Kaideden Post-Kaideye Dnm: ID, Trkiye Ortadou
almalar Dergisi, Cilt 1, Say 1, Bahar, 2014.
47

Iraqi shrine bombing spurs wave of sectarian reprisals, CBS News, 22 ubat 2006.

48

Over 34,000 civilian skilled in Iraq in 2006, says UN report on rights violations, UN, 16 Ocak 2007.

49

Iraqs militia Mahdi Army to stop attacks, France 24, 28 Austos 2008.

50

2010 ylnda yaplan parlamento seimleri sonucunda Iyad Allavinin liderliini yapt Irakiye
Koalisyonu 91 milletvekili kararak birinci olmutur. Kendisi ii olan Allavi, bu koalisyon iine Tark
Haimi ve Salih Mutlak gibi nemli Snni aktrleri de dhil ederek Snnilerden de byk destek
grmtr. Fakat Irak yksek yargs 89 milletvekili ile ikinci olan Nuri Maliki liderliindeki Kanun
Devleti Koalisyonunu hkmeti kurmakla grevlendirmitir. Bu karar lke iinde byk tartmalar
beraberinde getirmi ve siyasi krizler giderek trmanmaya balamtr.
51

Last Convoy of American Troops Leaves Iraq, NY Times, 18 Aralk 2011.

52

Insurgents seize Iraqi city of Mosul as security forces flee, Washington Post, 10 Haziran 2014.

53

Arrest warrant for Iraq Vice-President Tariq al-Hashemi, BBC, 20 Aralk 2011.

54

Bilgay Duman, Irak Nereye Gidiyor?, ORSAM, 11 Ocak 2013.

55

Sadr Snnilerden zr diledi, Sabah, 1 Mays 2013.

56

Hakim, Sadr discuss political situation, AIN, 4 Ocak 2013.

57

Maliki kart Snni ve iiler namazda bulutu, AA, 4 Ocak 2013.

58

Vali Nasr, The Shia Revival How Conflicts within slam will Shape the Future, New York-London: W.
W. Norton&Company, 2007, s. 188.
59

Juan Cole, A Shite Crescent? The Regional Impact of the Iraq War, Current History, Cilt 105,
No. 693, Ocak 2006, s. 24.
60

Mehmet Zeki can, Selefilik: slami Kktenciliin Tarihi Temelleri, stanbul: Kitap Yaynevi, 2012, s. 34.

61

Mehmet Ali Bykkara, hvandan Cheymana Suudi Arabistan ve Vehhabilik, stanbul: Rabet
Yaynlar, 2013, s. 31-32.
62

Peter Galbraith, Irakn Sonu Ulus Devletlerin k m?, (ev. Mehmet Murat nceayan), stanbul:
Doan Kitap, 2007, s. 30.
63

Galbraith, s. 28; Ayegl Sever, Irakn oklu Kimlikleri, D Politika ve Trkiye Irak likileri
1923-2003, Akademik Ortadou, Cilt 7, Say 2, Nisan 2013, s. 108.
64

Said Amir Arjomand, Religious Extremism, Sufism and Sunnism in Safevid Iran (1501-1722),
Journal of Asian History, Cilt 15, No. 1, 1981, s. 1-35.
65

Al-Qaida claims it was behind mass jail breaks in Iraq, Independent, 23 Temmuz 2013.

66

Bu kavram ilk ortaya atan kii rdn Kral II. Abdullahtr. Kral, 2004 yl Aralk aynda Washington
Post gazetesine yapt aklamada rann Iraktaki iileri destekleyerek slami bir ynetim kurmak
istediini ve bunun da ii-Snni atmasna sebep olacan ileri srmtr. Detayl bilgi iin bk.
http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A43980-2004Dec7.html.
67

Cole, A Shite Crescent? The Regional Impact of the Iraq War, s. 20-27.

68

Ahmet el-Ktip, Nedenleri Tarihte Kalm Siyasi Ayrlk: Snnilik iilik slam Birlii,
(ev. Muharrem Tan), stanbul: Mana Yaynlar, 2013.
69

Kaynaka
Kitap ve makaleler

Abbas, Ziya, Irakta ii Merciliinin Siyasi Rol, stanbul: nsz Yaynclk, 2013.

Akolu, Muharrem, Irakta ii Varl, el-Makalat Mezhep Aratrmalar Dergisi, Cilt 6, Say 2, 2013,

s. 391-428.
Arjomand, Said Amir, Religious Extremism, Sufism and Sunnism in Safevid Iran (1501-1722),
Journal of Asian History, Cilt 15, No. 1, 1981, s. 1-35.
Bykkara, Mehmet Al, hvandan Cheymana Suudi Arabistan ve Vehhabilik, stanbul: Rabet

Yaynlar, 2013.
Cabbar, Faleh A., Irakta ii Hareketi ve Direni, (ev. Hikmet Halis), stanbul: Agora Kitapl, 2004.

Cole, Juan, A Shite Crescent? The Regional Impact of the Iraq War, Current History, Cilt 105, No.

693, Ocak 2006, s. 20-27.
Dawoody, Alexander R., Governance and the Shiite Political Movement in Iraq, Public Administration

and Management, Cilt 10, Say 1, 2005, s. 3-28.
Doing Business 2014, Economy Profile: Iraq 2014, Comparing Business Regulations or Domestic Firms

in 1989 Economies, Washington DC, The World Bank, 2014.

Gal, Yitzhak, Iraq: A Leap in Oil Exports, Accelerated Economic Growth and Implications, Middle

East Economy, Cilt 3, Say 3, Tel Aviv University, Mart 2013.

Galbraith, Peter, Irakn Sonu Ulus Devletlerin k m?, (ev. Mehmet Murat nceayan), stanbul:

Doan Kitap, 2007.

IMF Middle East and Central Asia Department, Statistical Appendix, Regional Economic Outlook,

Mays 2014.
nat, Kemal, Irak 2005, Ortadou Yll 2005, Kemal nat-Ali Balc (ed.), Ankara, 2006, s. 53-79.

-----, Irak: ABD ve Saddam Hseyin birlii ile Gelen Ykm, Dnya atmalar-atma
Blgeleri ve Konular, Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman (ed.), Ankara: Nobel

Yayn Datm, 2010, s. 9-99.
can, Mehmet Zeki, Selefilik: slami Kktenciliin Tarihi Temelleri, stanbul: Kitap Yaynevi, 2012.

142 Ortadou atmalar

Kalayc, Rdvan, Irak 2012, Ortadou Yll 2012, Kemal nat-Muhittin Ataman (ed.), Say 8, Yl 8,

stanbul, 2013, s. 33-63.
el-Ktip, Ahmet, Nedenleri Tarihte Kalm Siyasi Ayrlk: Snnilik iilik slam Birlii, (ev. Muharrem

Tan), stanbul: Mana Yaynlar, 2013.

Marr, Phebe, The Modern History of Iraq, Colorado: Westview Press, 2011.

Nakash, Yitzhak, Irakta Pandorann Kutusu iiler, (ev. Metin Saltolu), Ankara: Elips Kitap, 2005.

Nasr, Vali, The Shia Revival How Conflicts within slam will Shape the Future, New York-London:

W. W. Norton &Company, 2007.

Nissen, Hans J., Peter Heine, From Mesopotamia to Iraq a Concise History, (Translated by Hans J.

Nissen), Chicago and London: The University of Chicago Press, 2009.
zcan, Mesut, Sorunlu Miras Irak, stanbul: Kre Yaynlar, 2003.

Polk, William R., Irak Anlamak, (ev. Nurettin Elhseyni), stanbul: NTV Yaynlar, 2007.

Sever, Ayegl, Irakn oklu Kimlikleri, D Politika ve Trkiye Irak likileri 1923-2003, Akademik
Ortadou, Cilt 7, Say 2, Nisan 2013, s. 93-115.

Sinkaya, Bayram, Amerikan Askerlerinin ekilmesinden Sonra Irak-ran likileri, SETA Rapor, No.

9, Mays 2013.
Sluglett, Peter, Britain in Iraq Contriving King and Country, New York: I. B. Tauris, 2007.

-----, The Iraqi Communist Party 1934-1979, The Middle East Online Series 2: Iraq 1914-1974,

Thomson Learning EMEA Ltd., Reading, 2006, s.1-4.

Sluglett, Marion Farouk and Peter Sluglett, Iraq Since 1958 from Revolution to Dictatorship, I. B. Tauris,

London-New York, 2001.
Tripp, Charles, A History of Iraq, New York: Cambridge University Press, 2008.

Wiley, Joyce N., Irak iileri, (ev. Metin Mutanolu, Osman Ba), stanbul: Ekin Yaynlar, 2004.

nternet kaynaklar

Iraqs Unemployment Rate Much Worse Than Officials Say, 20 Austos 2013, http://musingsoniraq.
blogspot.com.tr/2013/08/iraqs-unemployment-rate-much-worse-than.html
OPEC Share of World Crude Oil Reserves 2012, OPEC, http://www.opec.org/opec_web/en/data_
graphs/330.htm
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html

IMF Middle East and Central Asia Department, Statistical Appendix, Regional Economic Outlook,

Mays 2014.
Bilgay Duman, Irak Nereye Gidiyor?, ORSAM, 11 Ocak 2013. http://www.orsam.org.tr/tr/
yazigoster.aspx?ID=4184

Sadr Snnilerden zr diledi, Sabah, 1 Mays 2013, http://www.sabah.com.tr/Dunya/2013/05/01/

sadr-sunnilerden-ozur-diledi
Hakim, Sadr discuss political situation, AIN, 4 Ocak 2013, http://alliraqnews.com/en/index.php/
political-news/25987-hakim-sadr-discuss-political-situation-

Maliki kart Snni ve iiler namazda bulutu, AA, 4 Ocak 2013, http://www.aa.com.tr/tr/
tag/118309--sunni-ve-siiler-birlikte-namaz-kildi
Al-Qaida claims it was behind mass jailbreaks in Iraq, Independent, 23 Temmuz 2013, http://
www.independent.co.uk/news/world/middle-east/alqaida-claims-it-was-behind-mass-jailbreaks in-iraq-8728838.html

Insurgents seize Iraqi city of Mosul as security forces flee, Washington Post, 10 Haziran 2014,
http://www.washingtonpost.com/world/insurgents-seize-iraqi-city-of-mosul-as-troops flee/2014/06/10/21061e87-8fcd-4ed3-bc94-0e309af0a674_story.html

Arrest war rant for Iraq Vice-President Tariq al-Hashemi, BBC, 20 Aralk 2011, http://www.bbc.
co.uk/news/world-middle-east-16256830
Iraqi shrine bombing spurs wave of sectarian reprisals, CBS News, 22 ubat 2006,http://www.cbc.ca/
news/world/iraqi-shrine-bombing-spurs-wave-of-sectarian-reprisals-1.575444

Over 34,000 civilians killed in Iraq in 2006, says UN report on rights violations, UN, 16 Ocak 2007,

http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=21241#.VA1ZGfl_us4
Iraqs militia Mahdi Army to stop attacks, France 24, 28 Austos 2008, http://www.france24.com/
en/20080828-iraq-militia-mahdi-army-stop-attacks-shia-mehdi-al-sadr/
Last Convoy of American Troops Leaves Iraq, NY Times, 18 Aralk 2011, http://www.nytimes.com/

2011/12/19/world/middleeast/last-convoy-of-american-troops-leaves-iraq.html?pagewanted=all&_r=0

IRAK
Etnik Temelli Gerilim ve atmalar
Dr. Ahmet Emin Da*

Irak oluturan etnik unsurlar bu lkedeki atma dinamiklerinin nemli bir

boyutunu oluturmaktadr. Irak etnik olarak ounlukla Araplardan olusa
da lkede hatr saylr oranda Krt, Trkmen ve Asuri gibi dier kk topluluklar da yaamaktadr. lkenin sosyal dokusunu oluturan etnik unsurlarn birbirleriyle ve rejimle ilikileri Iraktaki yneticilerin baskc ve ayrtrc
niteliklerine gre kimi zaman gergin kimi zaman da daha btnletirici bir
tarihsel sreten gemitir. Ancak Iraktaki atma tarihinde etnik unsurlar ne karan nokta daha ok uluslararas ve blgesel glerin bu gruplarla
ilikileri olmutur. Merkez hkmetin Araplatrma politikalar, deiik etnisiteleri yabanclatrrken, bu sre sz konusu etnik gruplar d glerle
ittifak kurmaya yneltmitir.
Iraktaki etnik unsurlar iinde Krtler nemli bir gc temsil etmektedir.
Irak nfusunun %10unu oluturan Krtler arlkl olarak Erbil, Sleymaniye ve Kerkk kentlerinde olmak zere hemen tm kuzey kentlerinde ve
Badatta yaamaktadrlar.
Krtler
Krt aznlk ile merkez Arap idarenin ilikileri Osmanl sonrasnda inili kl bir seyir izlemitir. Irak smrge idaresi olarak kuran ngilizlerin
temel amac, bir yandan Arap milliyetisi rejim zerinden kendi karlarn
savunurken bir yandan da kuzeydeki Krt aznln petrol blgelerindeki ngiliz karlarna tehdit oluturmasn nlemek olmutur. ngilizlerin blgede
yrtt bu siyasetin yan sra Krt aznlk da yeni kurulan rejim karsnda
ikiye blnmtr. Toprak aalarnn ban ektii ve feodal yapnn arlkta bulunduu bir grup, Faysal bin Hseyin liderliindeki Arap rejimiyle i
birlii tarafn tutarken, eyh Mahmut Berzenci liderliindeki baka bir grup
da bamsz bir Krt devleti olma eiliminde olmutur.
* HH nsani Yardm Vakf, nsani ve Sosyal Aratrmalar Merkezi Koordinatr

Irak

Irakta Krt aznlk kaynakl ilk gerilim 1920lerin banda ortaya kmtr. Faysal rejimi, ii ounlua kar Snni Krtleri kendi yanna ekip bir
denge oluturmaya alrken ii isyanlaryla baa kmaya alan ngilizler de Faysaln bu politikasn desteklemitir. Ancak ngilizler -her ihtimale
kar- Krt gruplar da kendilerinden uzaklatrmak istemediklerinden, Milletler Cemiyetinde Krt aznln kendi blgelerinde tannm bir statye
sahip olacana dair sz vermitir. Blgesel dzlemde ise Osmanlnn sorunlu miras zerine ykselen cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiyenin
homojen tek bir ulus yaratma projesi yrrle konmutur. Bu dnemde
Ankara, komu Irakta bir Krt bamszlnn kendisinin de baa kmaya
alt Trkiye iindeki Krtler iin tevik edici olacan dnmtr.
Bu nedenle 1920lerdeki gerilimlerde Faysaln entegrasyon siyasetine scak
bakm ve Krtlerin Badattaki merkez hkmete balanmasn kendi karlarna daha uygun grmtr.
1930lara gelindiinde ngilterenin temel amac, (Almanya gibi) Avrupal glere kar kendisi iin daha stratejik hale gelen petrolle ilgili karlarn garantilemek iin Krtlere ilikin siyasetinde ufak revizyonlar yapmak
olmutur. Irakta merkez otoriteyi daha da glendirmeye dayal bu deiim, 1932 ylnda Irakn bamsz olmasndan sonraki etnik yap ile ilgili
politikalara dorudan yansmtr. Merkez Irak ynetiminin Krt blgelerine kar artan gvensizlii ve ardndan gelen bask politikalar, 2. Dnya
Sava yllarnda milliyeti duygular daha da alevlendirmitir. Nihayetinde
Ortadounun yeni bamsz lkelerle snrlarnn batan izildii 1946 ylndan itibaren Mollo Mustafa Barzaninin liderliinde bir silahl muhalefet
domutur.
Krt aznlk kendi iinde bir btnle sahip olmadndan blgedeki yerel
dinamikler ve alt etnik faktrler 1964 ylnda Celal Talabani nclnde
yeni bir blnmeyi getirmitir. Barzaninin Krdistan Demokratik Partisine
(KDP) kar Talabaninin Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB), bir yanda rejimle ekime yaarken, dier yanda Krt aznlk iindeki en nemli gerilim
kayna haline gelmilerdir.
Krt aznln maruz kald basklar ve asimilasyon uygulamalar, Iraktaki Baas rejimin karakteriyle dorudan balantldr. Bundan dolay, Iraktaki Baas Partisi ile rekabet halindeki ran ve Suriye rejimleri kendi lkelerindeki Krtlere gstermedikleri cmertlik ve hogry Irak zayflatma

145

146 Ortadou atmalar

hedefiyle Iraktaki Krtlere gstermeye balamlardr. Saddam Hseyinin

iktidara gelii srecinde ise Krtler iin daha gergin bir dnem balamtr. 1974-75 yllarnda merkez hkmet ile Barzani pemergeleri arasnda
yaanan atmalardan Krtler adna hibir kazanm salanamam, aksine
ran ile Irak arasnda varlan anlama ile 1975te sre tamamen Krt aznlk
aleyhine gelimitir. Bu tarihten sonra yarm milyonu akn kiinin yeri deitirilmi ve 500 Krt ky boaltlmtr.
1980 ylnda balayan ran-Irak Sava etnik politikalardaki dengeleri de
etkilemitir. Iraktaki baskc rejimden bkm olan Krt muhalefetin sava
boyunca rana yakn durmas, Badatla olan ilikileri gerilmi bir ok gibi
hzla kontrolden kacak bir aamaya getirmitir. Trkiyedeki PKK terrnn de bu lkeden lojistik destek bulmas, Kuzey Iraktaki Krtleri blgesel
gerilimin merkezine oturtmutur.
Sava boyunca bulduu her frsatta Iraktaki Krtlere basksn hissettiren
Saddam, asl hamlesini 1988 ylnda ranla savan sona ermesinden sonra
gereklemitir. Bu tarihte balayan Enfal Operasyonu, kimyasal silahlarn
da kullanld byk bir katliama dnm ve toplamda 200.000e yakn
Krt sivil ldrlmtr. Uygulanan bu etnik temizlik Krt muhalefetini
daha da radikalletirirken, blgede ABDnin ok daha aktif olduu yeni bir
dnem balamtr. Saddam Hseyinin 1990 ylnda igal ettii Kuveytten
karlmas iin yaplan operasyondan hemen sonra balayan Krt isyan, blgeyle ilgili yeni bir gereklii gndeme getirmitir. Batl lkelerin 36. paralelin kuzeyini, yani Krt etnik aznln youn olarak yaad Kuzey Irak
topraklarn Saddamn mdahalesine kapatan uua yasak blge uygulamas,
sz konusu blgede yar zerk bir yap ortaya koymutur. Trkiyenin de kendi karlarn korumak amacyla farkl aralarla aktif olarak iinde bulunduu
bu sre, Iraktaki Krt krizini uluslararas bir sorun haline dntrmtr.
Bu dnemde dikkat eken bir dier gerilim alan, salanan bu zerklik ortamn paylamada rakip iki Krt partisinin kendi aralarnda yaad rekabet
olmutur. Barzani ve Talabani gruplar, yer yer silahl atmaya dnen i
gerilime ancak Amerikann arabuluculuunda son verebilmitir.
2003 ylnda gelen Irak igali Krt zerk ynetiminden tam destek alrken
sonrasnda kurulan Irak rejimlerinde i politik gerilimler olsa da Krt aznlk
iin etnik nedenlerle ezildikleri dnem sona ermi grnyordu. Ancak bu kez
gerilim Kerkkn statsne ilikin yaplan tartmalar sonrasnda gelmitir.

Irak

Irk hedefleri olan her yap gibi kuzey Irak Krt ynetimi de kendisi dndaki
gruplar ezme pahasna genileme siyaseti izlemitir. Kendisine nfuz alan
olarak petrol zengini Kerkk kentini seen Erbil ynetimi, sadece Badattaki
ynetimle deil petrol gzergh zerinde bulunan Trkiye ile de gerilim
yaamtr. Bu nedenle blgedeki Trkmen varln glendirmeye alan
Trkiye, Krt yneticilere kimi zaman sert uyarlarla yn vermeye alsa
da, ABDnin tam destei ile glenen yeni Krt oluumu konusunda en iyi
politikann Erbil ile uzlamak olduu sonucuna varlmtr.
Iraktaki i siyasi srecin ran nfuzu altnda Badatta sekteryan bir hkmeti glendirmesi Kuzey Irak ile merkez hkmetin ilikilerini nemli lde etkilemitir. Nuri el-Maliki hkmetleri 2010 ylndan itibaren baskc
bir rejim ortaya koyarken, Krt otonom blgesi tam bamszla doru ciddi
admlar atmaya ynelmitir.
Badattaki siyasi dengelerde yaanan bu deiim, Trkiye ile Kuzey Irak
Krtlerini birbirine yaklatrm ve iki taraf arasnda gerek ekonomik gerekse
siyasi i birlii gelime srecine girmi ve Kerkk gerilimi azalmtr. Sadece
Trkiye ile deil, 2014 yl sonunda Malikinin yerine gelen Babakan Haydar el-badi ynetimi altnda Krt ynetimi ile de yeni bir dnemin temelleri
atlrken, petrol ihracndan elde edilecek gelirin paylam, pemerge gcnn Irak ordu birliklerine entegrasyonu ve yar zerk yapnn snrlar gibi
birok hayati konuda daha lml bir dnem balamtr.
D Gler ve Krtler
Irak, 2. Dnya Savandan sonra, 1958 ylna kadar, Anglo-Amerikan
politikalara destek veren krallk rejimiyle ynetildii iin Batllar buradaki
merkez otoriteyi mttefik veya en azndan lml bir ynetim olarak grmekteydi. Doal olarak sz konusu dneme kadar Irak iindeki Krt meselesi
Bat iin henz merkez otoriteye kar potansiyel bir unsur olarak deerlendirilmemekteydi. Hatta Badat rejimine kar savamak zere Moskovadan
destek alan Mustafa Barzani liderli indeki Krt muhalefeti (KDP), ngiltere
ve ABD iin ciddi bir ba ars bile saylabilirdi.
1958 ylna gelindiinde sol eilimli Arap milliyetisi General Kasmn yapm olduu asker darbe, Iraktaki dengeleri tamamen tersine evirmitir. ngiltere-ABD ikilisi Krtlere yaknlarken, merkez hkmet ise Sovyet Blouna
yakn durmaya balamtr. Bu yak nla gvenen Kasm ynetimi, nceki yllardan Barzaniye destek veren Moskovann bask yaparak Krt muhalefetinin

147

148 Ortadou atmalar

Irak hkmeti aleyhine herhangi bir tertip iine girmeyecei ynnde bir beklenti gelitirmitir. Ancak bu defa Krt silahl hareketi ile ABDnin yolu birletiinden Badatn bu konuda yapabilecei ok ey kalmamtr.
Bir yanda ABD tarafndan desteklenen randaki Pehlevi Hanedanl
blgede Washington adna nfuz sava verirken, dier tarafta Sovyet desteindeki Irak, Batnn blgesel gndemine kartlk roln stlenmitir.
ABDnin dikkatlerini Iraktaki Krtlere younlatrmaya balamas da bu
dneme denk gelmektedir. Ortadouda Sovyet nfuzunun artmasndan rahatsz olan ABD; ran ve srail araclyla yardm gnderdii Kuzey Iraktaki Krtlerin 1960l yllarn sonunda ayaklanmasna zemin hazrlamtr.
Sovyet etkisindeki Irak zayflatma arac olarak Iraktaki etnik Krt nfusunu kullanan ABD ynetimi, 1970li yllarn ilk yarsna kadar bu politikasn
devam ettirmitir.
1975 ylnda ran ile Irak arasnda imzalanan ve iki lke arasndaki toprak
anlamazlklaryla birlikte etnik ve mezheb skntlar da zmeyi amalayan Cezayir Anlamas, birok adan dnm noktas olmutur. Anlamaya
Iraktaki Sovyet nfuzunu kracak bir anlam ykledikleri iin destek veren
Batllar, binlerce insann ldrlecei, yz binlercesinin mlteci konumuna decei bask dnemi boy unca Krtleri grmezden gelmi, onlara iltica
hakk dahi vermemitir.
rann 1979 ylndan sonra ABDnin blgedeki karlar iin ncelikli tehdit haline gelmesi zerine, Irakn glendirilmesi zorunluluu daha bir nem
kazanmtr. Bat, bu dnemde Krtlerin Badat hkmeti iin herhangi bir
tehdit oluturmasna izin verme niyetinde olmadndan Krtlerin 1980li
yllar boyunca bask altnda tutulmalarna gz yummutur. Ancak ran-Irak
Savann bittii 1988 ylndan sonra, Sovyetler Birliinin Krtlerin hamiliini stlenerek blgeye nfuz etmesinden kayg duyan Batl lkeler, politik
bir kart olarak yeniden Krt haklarn sahiplenme gereini hissetmi ve blgesel dengeleri etkilemek iin bu kart uzun yllar bir daha brakmamak zere youn biimde kullanmaya balamtr. Bu politikalarn ekillendirirken,
balarda Badattaki merkez hkmetle aray bozacak giriimlerin snrlarn
koruyan Batl lkeler, 1988 ylnda yaplan Halepe Katliamn dahi ancak
sembolik birka knama cmlesi ile geitirmilerdir.
1990 ylnda Kuveytin igal edilmesi, baka bir dnm noktas
olmutur. Saddam Hseyinin Kuveytten karlmas sonrasnda Irakn

Irak

istikrarszlatrlmas srecinde Krt gruplar arasallatrlarak Batnn

youn ilgisine maruz kalmtr. Washington, 1991 ylndaki Krfez
Savandan sonra Kuzey Iraktaki Krt blgelerini Badattaki rejimin de
netiminden kararak -oluturduu siyasal boluk ortamyla- zerk bir
Krt devletine kap aralamtr. Sz konusu otorite boluunda Krt etnik
yapsnn glenmesi sadece Iraktaki rejim iin deil, tm evre lkeler iin
endie kayna olmutur.
2003 ylnda Saddam rejiminin yklmas srecinde uluslararas koalisyona
destek veren Krt gruplar, Saddam sonras merkez ynetimin olumasnda
ayrcalkl bir yer edinmitir. Krtlerin haddinden fazla glenmesini nlemek isteyen veya en azndan aradaki dengenin bozulmasndan holanmayan
blgesel gler de kendilerine yakn hissettikleri dier etnik ve mezheb unsurlar kullanarak Badattaki siyasi pazarlklara dhil olmaya almtr.
Etnik ekimede Irakl Krtlerle komu lkelerin ilikileri tarihsel srete her zaman inili kl bir seyir izlemitir. rnein Suriyenin Iraktaki
Krtlere ilgisi 1960l yllara dayanmaktadr. Suriye Baasnn 1963 ylnda
ikiye blnmesinden sonra, dier grubun Iraka srlmesiyle Irak ile Suriye
arasnda iddetlenen rekabette, her iki lke de birbirlerini ypratma konusunda dierinin snrlar iindeki etnik unsurlar bulunmaz bir frsat olarak
grmtr. Bu konuda seenekleri Iraka gre her zaman daha snrl kalan
Suriyenin Irak Krtleri konusundaki manevra alan 1980li yllarda genilemitir. Bu gecikmede, Krtlerin gl bir aktr olarak grdkleri ABDye
yakn durmalar ve Sovyet mttefiki Suriye ynetimine souk bakmalar
nemli rol oynamtr. Ancak tm komu lkeler gibi, Krtler konusunda Su
riyenin politikalar da Irakta otoritenin zayflad 1991 Krfez Savandan
sonra pratik uygulamalara dnmtr.
1979 ylndaki ran Devriminden sonra Tahran ynetimiyle byk bir yaknlama iine giren Suriye, rakip Baas ynetimindeki Irak zayflatmak iin
Irak muhalif gruplarna kapsn amtr. (Birok Krt grubu ve yaplanmas
ile birlikte Trk iyeden PKK terr rgt de Suriye iinde yer bulan rgtlerden biriydi.) Bu dnemden sonra Tahran ve am ynetimleri deta Iraktaki
Krtlerin hamiliine soyunarak, Krtleri Saddam Hseyin ynetimine kar
bir g olarak desteklemilerdir.
Ancak kendisi de kalabalk bir Krt nfusa sahip olan Suriye, bu hamilik
roln dengeli tutarak, 1991 ylndan sonra Kuzey Irakta yaanan de facto

149

150 Ortadou atmalar

bamszlk srecine kukuyla bakmtr. zellikle 1992 ylnda yaplan

Kuzey Irak Parlamentosu seimleri btn blge lkeleri gibi Suriyede de
derin bir kukuyla karlanmtr. Bu seimlerin ileride kurulacak olan Krt
devletinin ilk nvesi olmasndan kayg duyan Suriye, bu gelimeyle kendi
lkesindeki %10 Krt aznln da benzer taleplerle ortaya kmasndan
endie etmitir. Suriye ynetimi, Kuzey Irakta atan Krt gruplar
arasnda 1995 yl sonbaharnda Dublinde yaplan grmelerin baarszla
uramasndan sonra ataa geerek blgedeki bar srecinin ekillenmesi
yolunda anahtar lke olmaya dnk bir hamle yapmtr. Sorunun blgesel
bir mesele olmaktan karak bu ekilde uluslararaslatrlmasna muhalefet
eden am ynetimi, Kuzey Irakta Amerikan izi tayan bir anlamaya kar
tetikte olmutur.
Dublindeki grmelerden hemen sonra PKK ve KDP arasnda artmaya
balayan atmalarn asl sebebi, Iraktaki iki byk Krt grubu olan KDP
ve KYBnin anlamasndan rahatsz olan Suriyenin KDP lideri Mesut Barzaniye gzda vermek iin PKKy kullanmasndan baka bir ey deildir.
Trkiyenin su kartna kar o sralarda PKKy yedekte tutarak bu rgte lojistik destek salayan Suriye, ayn rgt bu kez baka bir Krt grubuna kar kullanmtr. Suriye, bir yandan Kuzey Irakta gl bir Krt oluumunu
engellemeye alrken, bir yandan da Iraktan bamsz biimde ABD tara
fndan ba ekilen Krt Bar Srecini ayn yolla sabote etmeyi planlamtr.
Nisan 1996 tarihinde Ahmet elebi liderliindeki Irak Ulusal Kongresini
oluturan Krt gruplarn iki gnlk toplantda amda bir araya getiren Suriye ynetimi, Saddam Hseyin rejimini devirmeye ynelik stratejilerde roln daha da belirginletirmeye almtr. Her ne kadar farkl eilimlerdeki
gruplar bu ama etrafnda birleiyor grnse de aralarndaki farklar ve eski
rekabetler, ortak bir zemin zerinde anlamalarna imkn brakmamtr. Suriyenin byle bir toplantya ev sahiplii yapmas, srecin baarsz olmasnda
dorudan etkili olmasa da am ynetiminin Krt politikalarnda Batnn
elini zayflatabilecek bir ehliyette olmadn ak bir biimde ortaya karmtr. Zira bu dnemde amn amac, Krtler aras bir bar veya merkez
hkmet ile Krtler arasnda bir arabuluculuktan ziyade, bu etnik gruplar
blgesel pazarlklarn bir kozu haline getirmekten baka bir ey deildir.
am ynetimi Irak konusunda etnik unsurlar kullanarak salayaca bylesi bir inisiyatif ile Ortadou bar srecinde daha avantajl konuma gemeyi

Irak

dahi planlamtr. Zira, blgesel sorunlarda ve zellikle de srail iin potansiyel bir tehdit oluturan Irak konusunda daha aktif ve sz sahibi bir Suriye,
srail karsnda kendini ok daha rahat hissedebilirdi.
O sralarda Trkiye; ran ve Suriyeye yakn duran Celal Talabaninin bu
lkelerin grlerine kar kamayacan bildiinden olsa gerek, Barzaniye
arlk vererek PKKya kar denge kurmaya almtr. Ancak sre iinde
aka grlecei zere, nihai ekillenmede bu hamlelerin hibiri tutmamtr. Devletler aras ek imelerden kendi gruplar lehine bir fayda karmay
amalayan Krt liderler hedeflerine ulaamad gibi, bunlar zerine hesaplarn yapan blgesel gler de umduunu bulamamtr. Btn bu etnik kargaa
iinde deimeyen tek ey ise sivil halkn madur edilmesi olmutur. 1998
ylndan itibaren Irak Krtleri zerindeki nfuzunu yitirmeye balayan am
ynetimi, 2003teki Irak igalinden sonra bu konumunu tamamen kaybetmitir. Trkiye ise bunun tam aksine, blgedeki Krt yaplanmas ile daha yakn
bir temas sreci balatarak, en azndan ekonomik anlamda, nfuzunu pekitirmitir. Siyasi anlamda Krt zerkliini yok etmek yerine birlikte ina etmek
ve Trkiyenin nfuz alan iine sokmak gibi bir strateji uygulayan Ankara,
komularla sfr sorun politikasn en baarl biimde Erbil ile kurmutur.
Yeniden yaplanan Irakta, 2006dan itibaren dozunu arttran i sava srecinde Suriye, daha ok orta ve gney Irak ile ilgili hale gelmi ve Krt blgeleriyle ilikileri geri planda kalmtr. Bununla birlikte ran, sadece mezheb
argmanlar zerinden deil, Krt gruplar zerinden de Iraktaki ekimeye
dhil olmaya almtr.
1922den itibaren smail Simko liderliinde ayaklanan Krtlerle mcadele
eden Pehlevi Hanedanl idaresindeki ran, 2. Dnya Savana kadar kendi
lkesindeki Krtler zerinde kontrol elinde tutmay baarmtr.
2. Dnya Savanda rann ngiltere ve Sovyetler Birlii tarafndan igale
uramasyla birlikte Mahabadda kendi cumhuriyetlerini ilan eden Krtler,
11 ay sren bamszlklarndan sonra, blgeye giren ran ordusuna yenilerek geri adm atmak zorunda kalmtr. ran ynetimi de tpk dier blge lkeleri gibi kendi lkesinde yaayan Krt aznl byk tehlike olarak
grp Krt hareketleriyle mcadeleyi srdrrken, komu lkelerdeki Krt
aznl klarla yakndan ilgilenmeyi de ihmal etmemitir. rann Krt gruplarla
mnasebetleri kimi zaman atma kimi zaman da bir hami grnts iinde
gnmze kadar srmtr. Hatta 1964 ylnda Mustafa Barzani ile Celal

151

152 Ortadou atmalar

Talabani arasnda patlak veren uyumazlk, dnemin ran istihbarat servisi

SAVAK tarafndan zmlenmi ve taraflar bartrlmtr.
2. Dnya Savandan sonra sk bir ABD mttefiki olan ran, 1958den itibaren Sovyet nfuzunun blgeye giri kaps olmaya balayan Irak zayflatmak
ve kendi i sorunlaryla megul etmek iin Kuzey Iraktaki Krtlerle yakndan ilgilenmitir. Ortadouda Sovyet nfuzunun artmasndan rahatsz olan
Amerikan ynetimi de ran tevik ederek Tahran ynetimi zerinden Kuzey
Iraktaki Krtlerin 1960l yllarn sonunda ayaklanmasna zemin hazrlamtr.
1975 ylnda ran ile Irak arasnda imzalanan Cezayir Anlamas, bu destek
politikasnn sona erdiini gstermitir. Irakn Humeyni liderliindeki muhalifleri snr d etmesi karlnda Tahran ynetimi de Krtlere desteini
kesmeyi kabul etmitir. Bu tarihten sonra Krtlere srtn dnen ran ynetimi, ksa bir sre ncesine kadar mttefiki olarak kulland Barzaniye bal
birok gcn Irak tarafndan yok edilmesine gz yummutur.
1979 ylnda randa vuku bulan slam Devriminden sonra lke iinde
oluan otorite zafiyeti ve hemen ardndan balayan ran-Irak Sava srasnda, Iraktaki Krtler bu defa ran iindeki Krtlere kar kullanlmtr.
Barzani liderliindeki KDP gleri ran ynetimince deta paral asker gibi
grlm ve ran Krtlerinin bastrlmasnda kullanlmtr. ran, Irakla
yrtt sekiz yllk sava sresince Kuzey Iraktaki Krt gruplar ayaklanmaya tevik ederek merkez otoriteye kuzeyden tehdit oluturmaya almtr. randaki devrimden sonra politika deiikliine giden Batllar da
Iraktaki merkez otoritenin glendirilmesi amacyla Krtlere biraz daha
mesafeli durmay tercih etmitir. Bu dnemde Krtlerin aabeylii rol,
Tahran ve am ynetimlerine kalm gibi grnse de sre ierisinde bu iki
lkenin niyetinin aabeylikten daha ok, Saddam Hseyin ynetimine kar
Krt gruplar bir pazarlk kozu ve sava arac olarak kullanmaktan baka bir
ama gtmedii anlalmtr.
ran ynetimi bu mdahalelerinden birinde, Ekim 1995te, Ayetullah Muhammed Bakr el-Hkim komutasndaki Bedir Tugaylarn Talabaninin denetimindeki Sleymaniyeden Kuzey Iraka sokmutur. Bununla, taktiksel hedeflerinden ziyade, slam Devrimi sonras ABD ile yaanan hesaplamay farkl
corafyalara tama kapasitesini ispatlamak gibi stratejik bir hedef gtmtr.
ABDnin 1995 Eyllnde balatt Kuzey Irak Bar S
recinden
rahatsz olan ran, Bedir Tugaylarnn mdahalesinden bir sre nce de

Irak

Krt gruplar Tahranda bir araya getirip anlama imzalatmay baarmtr.

rann hazrlad anlamada Talabani ve Barzani arasnda atekes, gmrk
gelirlerinin ortak paylam ve baz blgelerin silahszlandrlmas gibi ko
ullar yer almtr. O dnemde Talabaninin rana yaknlaarak Batya antaj
yapmaya alt ve uzun sredir kesilen Bat maddi desteini yeniden
kazanmay hedefledii aktr. Bedir Tugaylarnn mdahalesine imkn
tanmakla Talabaninin ayn zamanda, rakibi KDPye ve blgenin dier
aktrleri Trkiye ve Suriyeye kar da pazarlk payn artrmay amalad
hi uzak bir ihtimal deildir.
rann Irak Krdistanndaki giriimlerinden rahatsz olan ABD ynetimi
de kendi anlama taslan alelacele hazrlayarak Krt liderlere gndermi ve
inisiyatifi rana kaptrmamak iin Krt liderlere Hangi tarafta olduunuza
karar verin. ltimatomu vermitir.
ran ve ABD arasnda gidip gelen Krt gruplar, lkeler arasndaki ekimelerden kendilerine fayda devirmek amacyla ortam en uygun bir ekilde
deerlendirmeye alsalar da kimi zaman blgesel hesaplamalarn edilgen
aktr olmaktan teye gidememilerdir.
1990l yllarda Krt blgelerinde hesab olan her lke, kendi bar anlamasn dayatmtr. ABD Dublin sreci, Trkiye, Ankara sreci, Suriye
ynetimi am Bulumas, ran ynetimi ise Tahran Anlamas ile her birinin ad barla anlan, ama ieriinde sz konusu lkelerin ulusal karlarn nceleyen anlamalar imzalanmtr. Bu anlamalar blgesel bara katk
salamad gibi etnik temelli siyasal hesaplarn ironik sonularnn nerelere
vardn da gstermitir.
Iraktaki Saddam rejiminin 2003 yl Mart aynda devrilmesinden sonra,
rann Krt gruplarla ilikileri eksen deitirmi ve Badattaki hkmeti glendirme amacyla merkez entegrasyonu nceleyen bir rota izlemitir. Ancak
bu kez ok eliik ve karmak bir politik entegrasyon dnemine girilmitir.
Irakta yeni dnem Krt politikalar, merkez hkmete tam entegrasyon
ile yerel zerklii koruma gdleri arasnda bir yerde durmaktadr. Kuzey
Irakta belirli bir blgeye yerlemi bulunan Krt topluluunun bu homojen
yaps, onlar Irakn bir paras olmakta zorlamaktadr. Corafi olarak ayn
blgeyi paylama dnda Iraktaki dier etnik ve mezheb unsurlarla ortak kader birlii hissetmelerini salayacak hemen hibir unsur bulunmayan Krt etnisitesi, orta veya uzun vadede kendilerine tam bamszlk getirecek ilk frsat

153

154 Ortadou atmalar

kullanmaktan ekinmeyeceklerdir. Buna karn, evre lkelerin gvenlik refleksleri, o gn geciktirmek veya mmknse hi gelmemesini salamak zerine siyaset retecektir.
Bu eliik durum, Irak Krtlerinin statsne ilikin tartmalar gelecee tayacaktr. Bir yanda merkezdeki Badat hkmetleri, br yanda dier Krt
unsurlarn bulunduu komu lkeler, Krtlerin yerel bamlln ifade etmektedir. Bunlarn yan sra, Batdaki diasporann etkisi ve kurulan ilikiler,
blgesel ynetimin nceliklerini etkileyen uluslararas bamlklarn oluturmaktadr. Irak kucaklayacak veya btn Irak halklar tarafndan benimsenecek bir sosyal realitesi bulunmayan Krtlerin, sahip olduklar avantajl konumu
garanti altna alacak en nemli arac, byk bir petrol kaynan ellerinde bulunduruyor olmalardr. Ancak bu kaynan avantaja dnmesi hem Trkiye
ile iyi ilikilere hem de Trkiyenin byk nem verdii Trkmenlerle ilikilere
bal grnmektedir.

Trkmenler

Iraktaki etnik unsurlara dayal gerilim ve atmalarda Trkmen aznlk

nemli bir aktr olagelmitir. lke nfusu iindeki oranlar %9lara varan
Trkmenler youn olarak kuzeyde Musul, Kerkk, Erbil, Telafer, Diyala ve
Badatta yaamaktadr. Nfuslar dier etnik unsurlara oranla az olsa da onlar stratejik klan temel noktalar, Trkmen blgelerinin genellikle lkenin en
zengin petrol alanlarnda bulunmas ve Trkiyenin blgesel bir aktr olarak bu
gruplar zerinde etkin olduu gereidir.
1. Dnya Sava ile birlikte petrol yataklarnn bulunduu blgeleri kendi denetimlerinde tutmakta kararl olan ngilizler, Osmanlnn mirass olan Ankara Hkmetini blgeden uzaklatrmak iin Musul, Erbil ve Kerkk Lozan
grmelerinin dnda tutmay baarmtr. Daha sonra yaplan Hali Konfe
ranslarnda da soruna zm bulunamaynca Milletler Cemiyeti devreye sokularak ngilterenin istedii kararlarn kartlmas salanmtr. 1926 ylnda imzalanan Ankara Anlamas ile Musul blgesi ngiltere mandasndaki Iraka braklm ve bu tarihten itibaren blgeyle Ankara arasnda balayan uzaklama 1936
ylndan sonra blgedeki Trkmenlere ynelik basklarn artmasna yol amtr.
Bu ayrmadan sonra da blgedeki Trkmen varl ngilizleri tedirgin
etmeye devam etmitir. 2. Dnya Savann ardndan Irakla birlikte Bat
blounun yesi olan Trkiye, 1955 ylndaki Badat Paktnda olduu gibi,
Badat ynetimi ile ilikilere daha byk ncelik vermeye balamtr. Bu

Irak

nceliklerden tr 1947, 1959 ve 1979 yllarnda yaanan kitlesel katliamlara ramen Irak Trkmenleri Ankarann yakn ilgisine mazhar olamamtr.
1958 General Kasm darbesinden sonra kltrel anlamda baz haklar verilmekle birlikte Trkmenlere uygulanan bask ve sindirme politikalarnda
kkl bir deiim yaanmamtr. Trkmenler o dnemde de Trkiyenin d
politik gndeminde st sralarda yer almamtr. 1979 ylnda Saddamn ynetime gelmesiyle birlikte yeniden balayan byk bask srecinde Trkiye,
Irakla yaplan ne ikili ne de blgesel grmelerde bu konuyu bir pazarlk
unsuru olarak gndeme getirmitir. Trkiyenin bu kaytszl, Trkmenlerin kendilerinden te genel olarak Ortadou politikalar ve Arap devletlerinin iilerine karmama gelenei ile yakndan ilgilidir. Gerekli durumlarda
sadece insani rol oynayan Trkiye, genel politikalara ya dhil olmam ya da
Badat Paktnda olduu gibi Batnn bir mttefiki olarak iin iine girmeyi
tercih etmitir. Bu edilgen siyaset snr blgelerindeki Trkmenlerle hibir
balant kurulmad veya Trkiyenin onlara etki etmedii anlamna gelmemekle birlikte, Trkiye siyasetinde blgesel bir g olarak Trkmenlerin
haklarn n plana alan aktif bir d politika uygulamasndan da 1990lara
kadar sz edilemez.
1980lerin ortalarndan itibaren artmaya balayan iddet olaylar ve 1988
ylndan sonra Saddamn Kuzey Iraka saldrmas zerine, snrlarna byk
bir g yaayan Trkiye, blgeyle yakndan ilgilenmeye baladnda Kuzey
Irakta yaayan Trkmenlerin durumu da gndemin st sralarna kmtr.
Irakn toprak btnln savunan Ankara, bu btnle zarar verecek her
trl faaliyete kar olduunu aklarken, blgeye ynelik tm politikalarnda
sz konusu tezi savunmutur. Kuzey Iraktaki sorunun zmnde balarda etnik gruplara fazla itibar etmeyen Ankara, dnemin babakan Turgut
zaln Krt liderlerle bizzat yapt grmeler sonucu, nemli bir politika
deiikli ine gitmitir. Trkiyeye ynelen iddet ve terrn gcn zayflatmak iin Krt cephesini paralamay amalayan zal, Irak konusunda aktifleen d politikaya ramen ok da ilevsel olmad iin Trkmenler zerine
byk projeler ina etmemitir.
Ancak 1990l yllarda art gsteren blgedeki siyasi ekimede her lkenin
bir grubu kullanma stratejisine Trkiye de ayak uydurmakta gecikmemi
ve Trkmenlerin sorunlarna daha yakndan eilme politikalarn hayata
geirmitir. Zira o gne kadar silahl bir muhalefet yapmam bulunan

155

156 Ortadou atmalar

Trkmenler, Ankara iin en ideal grup olarak grlmtr. Gerek etnik gerekse
tarih balar nedeniyle Trkiyeden ayr dnlemeyecek olan Trkmenler,
Krfez Savandan sonraki ekimelerde Ankara iin nemi her geen
gn artan bir unsur olmaya balamtr. Kuzey Irak konusunda yaplan her
grmede Trkmenleri de masaya getiren Trkiye, bundan sonra soydalar
iin daha talepkr olmutur. Trk iyenin ilgisinden honut olan Trkmenler
de buna scak baktklarn daha sonraki politikalar ile gstermilerdir.
Trkiyeye danmadan hemen hibir karar almayan Trkmen liderler, Kuzey
Irak ile Ankara arasnda mekik dokumaya balamlardr. Ancak bu kez de
farkl bir sorun ortaya km ve Trkmenleri kimin temsil edecei tartmas
ba gstermitir. Kendi aralarnda yar yarya ii ve Snni olarak blnm
olan Irakl Trkmenler, daha alt katmanlarda da ok sayda parti, grup veya
airet olarak paralanm durumdadr. Dnem dnem bu gruplar bir cephe
altnda toplama abalar olsa da bu abalar uzun mrl olamamtr.
Iraktaki Trkmenlerin kendi lkelerinde Trkiye parale
l inde politika
retmelerine en gzel rnek olarak 1992 Kuzey Irak seimleri gsterilebilir.
Bu dnemde Irak Ulusal Trkmen Partisi (IUTP) 1992 ylndaki seimlere
katlmama karar almtr. Seime katlmak, Krdistan resmen tanmak
anlamna gelebilecei gibi, Trkmenlerin de bunun bir paras olduunun
kabul edilmesi eklinde alglanabilecei endiesi sz konusu olmutur. IUTP
Bakan Muzaffer Aslan, partisinin Irakn toprak btnln tehlikeye sokan bir seime katlmayacan aklamtr. IUTPnin merkezinin Ankaraya alnmasyla bu szlerin Trkiyenin de kayglarn yanstmakta olduu
dnlmtr.
1995 ylnda kurulan Irak Trkmen Cephesi, neredeyse tmyle Ankarann talimatlar ile hareket ederek blgesel Krt ynetimi ile byk bir ekime iine girmitir. Hatta bu gerilim 2000li yllarn banda kk apl
atmalara neden olmutur. Irakn federal yaplara blnmesine kar kan
Trkmen Cephesine karn KDPnin, Krt zerk ynetimini savunan yeni
bir Trkmen yaplanmasna gitmesi, Trkmen topluluu blen bir etki yapmtr. Bylece rann ii Trkmenleri, Trkiyenin Trkmenleri ve Krtlerin Trkmenleri olmak zere Irak iinde farkl eilimde Trk hareketi var
olmaya balamtr.
2003 ylndaki sava ve hemen ardndan gelen ABD igali ile birlikte Kuzey
Irak blgesinin Krt denetimine giriinde grlen hzlanma, Ankaray ciddi

Irak

anlamda kayglandrmtr. Gerek sava srasnda gerekse sava sonrasndaki

yaplanmada inisiyatifi elinden kaybeden Trkiye, blgeye mdahale konusunda iki argman srekli n plana karmaktadr: terr ve Trkmenlerin
gvenlii. Badattaki merkez hkmette ve Kuzey Iraktaki yerel parlamentolarda temsil edilen Trkmenler, etnik karlarn koruyacak bir siyasal etkinlii Ankarann destei olmakszn srdrebilecek gibi grnmemektedir.
Amerikan igali sonras yeniden yaplanma srecinde Kerkkn statsnde ortaya kan ekime, Krt blgesel ynetimi ile Trkiyeyi bir kez
daha kar karya getirmitir. Saddam dneminin Araplatrma politikalar
kapanmken, Krt ynetiminin Kerkk kentini Krtletirme siyaseti Trkmen aznlkla arada ciddi bir gerilime neden olmutur. Trkiyenin merkez
Irak hkmetinin elini Kerkkte glendirme siyaseti ok da baarl olamamtr. Petrol gelirlerini paylama konusunda Badat ile Erbil ynetimleri
anlama yoluna giderken, Trkmenlerin bu kentteki varl neredeyse inkr
edilmeye balanmtr. Irakta Nuri el-Maliki gibi etnik politikalaryla toplumu ayrtran ii siyasetilerin 2010-2014 yllar arasnda oluturduu kaotik ortam, g dengelerinin hzl deiimini getirmitir. Malikinin demir
yumruk uygulamalar ile at ba giden iiletirme siyaseti bir yanda byk
bir Snni kitleyi yabanclatrrken, te yanda Trkmenleri merkezden biraz
daha uzaklatrmtr.
Kuzeydeki nfuz alanlarnda siyasi ve asker varln pekitiren Krtler,
zellikle petrol blgeleri konusunda her trl oldubittiye hazr bir atmosfer oluturmutur. Trkmenlerin yaad Kerkk petrollerinin uluslararas
pazarlara sat konusunda Badat ile yaanan anlamazlk dorudan Trkiyenin ilgi alanna girdiinden Trkmenlerin merkezinde olduu yeni bir
gerilim ortam yaratmtr.
2014 yl ortalarna gelindiinde Irakta bal bir yap ortaya kmtr.
Bir yanda Maliki hkmetinin Badat dna hkmedemeyen otoritesi, dier
yanda Snni blgelerde giderek mayalanmaya balayan Irak am slam Devleti (ID) rgtnn ykc gc ve kuzeyde Krtlerin zerk yaplanmas.
Bu asker ve siyasi rekabet iinde IDin dier nfuz alanlarna hamlesi,
byk bir i sava senaryosunu daha hayata geirmitir. Ksa srede Snni
blgeleri ele geiren ID, Trkmenlere ait ok sayda ky igal etmitir.
IDe kar balatlan uluslararas operasyon, geride yeni bir gerilim ortam
brakarak etnik gruplar birbirine daha dmanca bir atmosfere sokmutur.

157

158 Ortadou atmalar

Yeni dnemde Trkmenlerin Irak siyasetine etkileri yine Trkiye ile ilikilerine dayal olarak geliecek grnmektedir. Bu noktada Trkiyenin
Kuzey Iraktaki Krt ynetimi ve merkez Badat ynetimi zerindeki etkisi, Trkmenlerin bu lkedeki konumunu dorudan etkileyecektir. Trkmenlerin en az yarsnn ii olmas, topluluk zerinde ran nfuzunu kolaylatrmaktadr. Trkiye ve ran arasnda blnmeleri yetmezmi gibi, bir
de i politikada kendi aralarnda ekime halinde bulunan onlarca grup,
Trkmen etnisitesinin siyasal varln zayflatmaktadr. Sahip olduklar
sosyal taban grece geni saylsa da bunlarn Krt gruplar kadar entegre hareket edememesi, Trkmenlerin gl bir siyasi aktr olmalarnn nnde
byk bir engeldir.

Kaynaka

Kurun, Zekeriya, Osmanldan Amerikaya Tanmlanamayan Irak,Irak Dosyas, stanbul: Tarih ve

Tabiat Vakf Yaynlar, 2003.
Hut, Davut, ID ve Musulun nemi, http://www.ordaf.org/isid-ve-musulun-onemi
Yavuz, Turan, ABDnin Krt Kart, stanbul: Doan Kitap, 1998.
Ylmaz, Murat (ve dierleri), Irak, stanbul, 2004.

imir, Bilal, Trk-Irak likilerinde Trkmenler, Ankara: Bilgi Yaynevi, 2004.

Arato, Andrew, Constitution Making Under Occupation (The Politics of Imposed Revolution in Iraq),

Columbia University Press, 2009.
Stansfield, Gareth R. V., Iraqi Kurdistan, London, 2003.

160 Ortadou atmalar

RAN
Enerji ve Mezhep Politikalarnn
Dm Noktas
Merve Aksoy*
Giri

Ortadoudaki yeralt kaynaklarnn nemli bir blmne ev sahiplii yapmas, demografik yaps ve asker gc ran zellikle 20. yzyln balarndan itibaren nemli bir konuma getirmitir. 1979 Devrimiyle bambaka bir siyasi dzlemin ierisine giren rann blgesel etkinlii, bu tarihten
itibaren azalmak yerine artarak devam etmitir. Ayrca slam Devrimiyle
birlikte ABD kart politik sylemi ykseltmesi nedeniyle yerleik uluslararas sistemin dna itilme abalarna ramen blgesel dengeler iinde
varln srdrmtr.
rann blgede nemli bir aktr olarak ne kmasnn nedenleri banda,
sahip olduu enerji kaynaklar ve petrol ihracats rol gelmektedir. Enerji yollarnn yaknnda olmas ve bunlar denetleme kapasitesi, rann Krfez
lkeleriyle olan ilikilerinde etkili olduu kadar bu enerjiye ihtiyac olan dier
lkelerin de ilgisini buraya ekmitir. Bu adan rann snr komularyla ve
uluslararas glerle ilikisinin sadece ideolojik olmadn, temelinde enerji
kaynaklarnn yattn sylemek mmkndr. Bu almada, tarih sre iinde rann kar karya olduu atma ve gerilim dinamikleri ele alnacaktr.
Yaklak 75 milyonluk bir nfusa sahip olan lke, hem etnik hem de mezheb bakmdan byk eitlilik gstermektedir. Etnik dalmda Farisi,
Trk, Krt, Ermeni, Beluci ve dier topluluklar arasnda en byk kesimi
Farisi aslllar oluturmaktadr. Farisiler, genel nfusun %60n olutururken
%20 ile Trkler ikinci byk etnik grubu oluturmaktadr. Farisiler ve Trkler rann merkezinde, dier etnik gruplar ise daha ok snr blgelerinde yaamaktadr. randa resm din slam, resm mezhep ise Caferiliktir. Nfusun
%90n ii Mslmanlar, %8ini Snni Mslmanlar, kalan %2sini ise dier
dini gruplar (Bahailer, Sbiler, Hindular, Yezidiler, Zerdtler, Yahudiler ve
* stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm Mezunu

162 Ortadou atmalar

Hristiyanlar) oluturmaktadr. Farisiler ve Trklerin nemli bir ksm iilik

mezhebine mensuptur. Beluciler, Trkmenler, Larlar, Tacikler ve Araplarn
bir ksm ile Krtlerin ounluu ise Snnidir.

Tarih Arka Plan

ran, tarih boyunca birok medeniyete hem ev sahiplii yapm hem de

etkisinde kalmtr. Sras ile ran blgesinde Medler, Persler, Ahameniler,
skender-Selevkoslar ve Partlar gibi antik uygarlklar sonrasnda Sasaniler
(204-651) ve Safeviler (1501-1722) gibi Orta a uygarlklar yaamtr.
Modern dnem ncesinde Kaarlarn (1796-1926) ynetimindeki ran, modern dnemle birlikte Pehlevi Hanedanl ve devrime ahitlik etmitir.
ranla ilgili bilgilere tarihte ilk defa milattan nce 9. yzyla ait Asur kaynaklarnda rastlanmaktadr.1 Antik an byk Pers hanedan Sasanilerdir.
lk Sasani hkmdar olan Ardeir, 400 yl boyunca hkm sren bir imparatorluk kurmutur. mparatorluun uzun sre ayakta kalmasn salayan
temel etken vardr: Etkin bir brokrasi ve ordu, Ortadou ile Orta Asyann
zenginlii ve hkmdarlarla Zerdtlk arasndaki gl ba.
rann slama girmesi, raid halifeler dneminde, hicri birinci asrda gereklemitir. Halife mer dneminde yaplan Kadisiye Sava, Sasani Devletini tarih sahnesinden silmekle kalmam, Zerdt inancn da zayflatmtr.
Uzun bir sre farkl imparatorluklarn gei gzerghnda kalan ve istikrarsz
ynetimlere ev sahiplii yapan ran topraklar, Safeviler dneminde nemli
bir blgesel siyasi g olmutur. 14. yzyl rannda ah smail ile birlikte
balayan ykseli, sadece siyasi alanla snrl kalmam, mezheb bir merkezleme de yaanmtr.
Osmanl padiah I. Selim ile Austos 1514te yaplan aldran Sava sonucunda, Orta an iki byk slam imparatorluu arasndaki hesaplama,
Safevilerin yenilgisiyle sonulanmtr. Safevi ran ah Abbas ynetiminde en
parlak dnemlerini yaasa da Abbasn lmyle birlikte Safevi Devleti zlmeye balamtr. Osmanl ile 1639da yaplan bartan sonra Safevi ordusu ihmal edilmi ve ordu disiplinsiz bir alaya indirgenmitir. 17. yzyln sonlarnda
vergi dzeninin bozulmas akabinde ran, 18. yzylda anari ortamna srklenmitir. Safevilerin k randa uzun bir ademimerkeziyetilik dnemini
balatmtr. Zaman zaman gl asker komutanlar, atan airetler zerinde hkimiyet kurup rann byk bir ksmn kontrol altna alsalar da onlarn
lmyle bu yap her seferinde yeniden paralanmtr. Sonunda 1794te Fethi
Ali ah adnda bir Trk airet beyi, orta randa Kaar Devletini kurmutur.

ran

Kaarlar 1920lere kadar randa hkm srm olsalar da Safevilerin mutlakiyetiliini ve brokratik merkeziyetiliini canlandramamlardr.2
Modern ran, devlet modeli ve din kurumlarn nemli oranda Safevi dneminden (1501-1722) miras almtr.3 Safevilerin ardndan yaanan anari ve
atma ortam sonrasnda iktidara gelen Kaarlarla birlikte modern dnem
ran siyaseti balamtr.
Kaar ahlar, toplum iindeki merkezka unsurlarn ortadan kaldracak,
hatta nemli lde kstlayabilecek ve bylelikle merkez bir otorite kurabilecek yeterli kaynak toplayamamtr. Kt zerindeki 200.000 kiilik ordunun
byk blm, balarnda kendi reisleri olan airet birlikleri eklinde yaplanmtr.4 ahn btn asker gcn bu airetler oluturmutur.
Kaarlarn ynettii eyaletler, kabile reisleri tarafndan ynetilen birok etnik
ve yerel hizibe blnmtr. Merkez otoriteyi salayamayan Kaar Hanedanlnda, kabile reislerinin vergi toplamas, topra kontrol etmesi ve yarg gcne sahip olmas, onlar devletten bamsz bir statye tamtr.
ran tarihinde Kaarlar dneminin en dikkat eken gelimesi, ulemann
bamsz ykselii olmutur. 18 ve 19. yzyllar boyunca, ran ulemas emsali
grlmemi bir zerklik ve gl bir liderlik elde etmitir. Safevilerin d
ve 18. yzyln sonlarnda kutsallk iddialar olmayan Kaar ahlarnn ortaya
kyla, Gaib mamn yokluunda din yetkiyi kullanma hakk evresindeki
tartmalar yeniden balamtr. ii ulemas Kaarlarn sadece dnyevi hkmdarlar olmalar nedeniyle hukuki ve din uygulamalar konusunda yorum yapma
hakknn kendilerine ait olduunu ileri srmtr.5 Bylelikle ii slamiyet ile
devlet arasnda eskiden beri sregelen yakn iliki sona ermi ve ii din kurumu
devletten bamszlaarak ilevini srdrmtr. Toplumun gvenini kazanan
ulema, bu dnemde ahlarn devlet politikalarna muhalefet edebilmitir. Halk,
ulemann kararlarn, ahn fermanlarndan daha ok benimseyip uygulamtr.
yle ki, bir mtehit, ahn bir fermannn slam retileriyle uyumadn
sylediinde, halk ulemann kararn benimsemitir.
ran 19. yzylda blgesel siyaset olarak ngiltere ve Rusya arasnda kalmtr.
Yzyln ilk yarsnda Rusya, ran tarafndan zerinde hak iddia edilen Trkistan, Kafkaslarda Hazar Denizi kylarn ve kilit nemdeki Azerbaycan eyaletinin baz ksmlarn igal etmitir.6 Bu dnemde Rusyann randa toprak kazancnn yan sra birok ticari kar da sz konusu olmutur. Rusya, Trkmenay Anlamasyla (1828) ran ticaretinde ayrcalkl bir konum elde etmitir.7

163

164 Ortadou atmalar

ngilizler, Rusyann randaki varln kendi igalleri altndaki Hindistan

iin bir tehdit olarak grmtr. Bu yllarda ran (tpk Osmanl kapitlasyonlar gibi) bir lkeye ticari imtiyaz tandka, dierine de tanmak zorunda
kalmtr. rann amac, iki Batl lkeyi birbirine drmek olsa da bu politika
bir sre sonra ters tepmitir. Nasrettin ah ynetimindeki ran, en byk imtiyaz, ngiliz Baron Julius de Reutere vermitir. Reuter, randaki btn demir
yollarn, kanallar ve barajlar yapma hakkn almasnn yan sra madencilik
ve tarmn gelitirilmesinde de byk imtiyazlar elde etmitir. Verilen bu imtiyazlar ran ve Rusyada geni yank bulmu ve anlamaya kar gl itirazlar
ykselmitir. Bunun sonucunda Nasrettin ah 1873te anlamay iptal etmek
zorunda kalmtr. ah asndan dier bir nemli gelime ise, 1890da baka
bir ngiliz vatandana ttn imtiyaz vermi olmasdr. Bu imtiyaz btn ran
ttnnn retimi, sat ve ihracatnda tekel olma hakk salamtr. ranllar
tarafndan ok tketilen ttnn imtiyaz hakknn yabanclara verilmesi, daha
nce verilen imtiyazlarla birleince halk arasnda protestolarn ykselmesine
neden olmutur. Burada nemli olan nokta ise, 1891 Ttn syanlarnn ii
ulemas tarafndan rgtlenmesidir. Kaarlar dneminden itibaren halk zerindeki etkisi artan ve bu durumun farknda olan ii ulemas, lkedeki ykselen
yabanc etkisine karn slam onurunu kurtarmak amacyla halkn kendisine
katlmasn istemitir. ah ile mtehitler arasnda kalan halk, Gaib mama
kar su ilememek adna ulemann yannda yer almtr. Sonunda Nasrettin
ah 1892de bu anlamay da iptal etmitir.8
19. yzylda dousu ve batsndaki glerin yaptrmlar arasnda kalp, bu
glerin kar atmas iinde topraklarnn bir ksmn kaybeden randa, ulemann ve aydnlarn nclk etmesiyle 1906 ylnda ilk defa mill bir meclis
ve meruti hkmet kurulmutur.9 Fakat ah ynetiminin Avrupann ran
ekonomisine ve i siyasetine mdahalesi yan sra halkn giderek artan reform
taleplerine kaytszl da artarak devam etmitir.10 Hanedan yelerinin msriflii, halk arasnda sevilmeyen bakanlar, Avrupann gmrkler ve lke ekonomisi zerindeki kontrol, zellikle ranl tccarlarn tepkisini ekmitir.11 Bu
grup, lkede yeni bir krizin patlak vermesinde byk rol oynamtr. Dolaysyla merkez ynetime kar balayan toplumsal eylemler, 1906 ylnda anayasal
devrime dnmtr.
Muzaffer ah, 1906da ulema, aydn, tccar ve halktan oluan geni muhaliflerin talepleri dorultusunda merutiyet ilan ederek kurucu meclisin alacan duyurmutur. lk ran Meclisinde %29 ile ulemann belirgin bir etkisi

ran

olmutur. Yine ayn mecliste brokratlar ve sekinler %22, esnaf %18 ve tccar
kesimi de yaklak %17 orannda temsil edilmitir.12 Avrupa rneinde hazrlanan bu anayasa, 1979 ran slam Devrimine kadar yrrlkte kalmtr.
Yeni meclis ve anayasa lke iindeki gerilimi dindirmeye yetmemi, ilk meclisin grev yapt 20 ay ierisinde dokuz kez hkmet deiikliine gidilmitir.
Rusyaya yaknl ile bilinen Muhammed Ali ah, meclisi Rusyann destei
ile kapatmaya karar vermi ve Kazak tugaylarna 23 Haziran 1908de meclis
binasn bombalatarak rejimi ortadan kaldrmtr.
1906 ihtilali, rann ekonomik yetersizlii sonucu lkeyi kontrol altna alan
yabanc irket ve devletlere kar klmas ve airetler arasndaki siyasi istikrarszln artt bir dnemde kitlesel eylemlerin ihtilale dnmesi eklinde
okunabilir.
20. yzyla girerken ran asl sorunu d politikada yaamtr. Rus arl
ve Britanya mparatorluu, ran zerinde hkimiyet kurup Asyada bir denge
politikas izlemek istediklerinden arada tampon blge oluturarak 1907de ngiliz-Rus Anlamasyla ran kendi aralarnda paylamtr. ran corafi
blgeye ayran bu anlama uyarnca lkenin Kuzey blgesi Rusyann etki alan
ierisinde kalrken, Gney ran ngilterenin saylm, Orta ran ise tarafsz/
tampon blge olarak braklmtr. Bu anlama, sadece rann ve etrafndaki
blgenin asker bir ember iine alnmas deil, ayn zamanda Badattan ine
kadar oluabilecek Alman mdahalelerini de etkisizletirebilecek bir ngiliz-Rus i birlii anlamna gelmektedir.13
ngiltere ve Rusya arasnda imzalanan bu gizli anlamann ran petrolleriyle
de yakndan alakal olduunu gz ard etmemek gerekir. Anlamayla yaplan
toprak paylamna dikkatli bakldnda, petrol blgelerinin bu paylama paralel olduu grlr. Ancak daha sonra ngiltere, anlamada tampon blge olarak belirlenen alan iinde kalan Huzistan buradaki petrol karlar nedeniyle
1915te kendi nfus sahasna katmtr.

Modern Dnem Gerilimleri ve Dinamikleri

Pehleviler Dnemi (1925-1979)
Baarszlkla sonulanan merutiyet deneyimi sonrasnda gittike artan siyasi,
ekonomik ve sosyal bunalmlara 1. Dnya Sava da eklenince ran merkez
otoritesi devlet olma zelliini iyiden iyiye yitirmitir. Rusya, yaad Bolevik
htilali akabinde 1917den sonra randan ekilince, Austos 1919da imzalanan

165

166 Ortadou atmalar

ngiliz-ran Anlamasyla ngiltere blgedeki varln iyice glendirip

Rusyann tahliye etmi olduu Kuzey ran blgesindeki petrol imtiyazn da
ele geirmitir. Anlamann aklanmasndan sonra halk Tahran ynetimine
kar ayaklanm ve lke genelinde byk tepkiler ortaya konulmutur. ran ile
ngiltere arasnda yaplan bu anlamaya en sert tepki ise Rusyadan gelmi ve
Rusya rana yardm bahanesi ile lkeyi tekrar igal etmitir.
lke kaos iindeyken Kaar Hkmdarna bal Kazak tugay komutanlarndan General Rza Han, Ruslar pskrterek Tahranda denetimi salayp ynetimi ele geirmitir. Rza Han, belirsizlik iinde geen birka yln ardndan
1925 yl sonunda da kurucu meclise kendisini ah setirerek randa yeni bir
dnemi balatmtr.
Modern ran ulus devleti Rza ahn milliyeti, merkeziyeti ve modernlemeci politikalaryla kurulmutur.14 rann mill egemenliini ve toprak btnln korumak iin Batllamak gerektiini dnen Rza aha gre laikleme, din adamlarnn gcn azaltmann, dolaysyla kendi gcn arttrmann
bir yoluydu.15 Kkl reform programna ynelen Rza ahn asker alanda
balayan reformlarn iktisadi, hukuki ve kltrel reformlar takip etmitir. ktisadi reformlarn banda, Avrupa tarznda bir ticaret kanununun yrrle
konulmas gelmitir. Akabinde Almanya ve Rusyayla ticari anlamalar imzalanmtr. lkede sanayi tekelleri kurmak ve ran ekonomisini glendirmek
iin kapitlasyonlar kaldrp ngiliz bankalarnn roln azaltmak amacyla
1928de Banka- Mill adyla ulusal bir banka kurulmutur.
Rza ah eitimde de Fransz modelini rnek alarak bir dizi reform uygulamaya koymutur. lkede bundan byle kz ve erkek ocuklar iin eitim zorunlu hale getirilmitir. Milliyetilik, laiklik ve aha ballk gibi kavramlar bu
eitim reformu ierisinde rencilere retilmeye balanmtr. Kamu hizmetlerini de Bat tarznda dzenleyen Rza ah, ceza hukukunu 1926da, medeni
hukuku ise 1928de yrrle koymutur. lkede hukuk ve eitim alanlarnda yaplan dzenlemeler slam hukukunun gz ard edilmesine ve ulemann
mevkiinin ciddi ekilde sarslmasna yol amtr. Siyasi partileri, sendikalar
ve basn tamamyla kendi kontrol altna alan ah, meclisi yalnzca bir imza
makam haline getirmitir.16
Rza ah dneminin nemli gelimesi, 1930larn sonunda, 2. Dnya Savana yakn bir dnemde, Almanya ile olan yaknlamadr. Almanya ile yaknlaarak ngiltere ve Rusyaya kar denge kurmak isteyen ahn planlar,

ran

Almanyann 1941de Rusyay igal etmesiyle akamete uramtr. Zira bu

gelimenin ardndan ngiltere ve Rusya aha ltimatom vererek Almanlarn
randan karlmasn istemitir. ahn bunu reddetmesi zerine bu iki lke
ran yeniden igal edip tahta 21 yandaki Muhammed Rzay getirmitir.
Rza ahn 20 yllk iktidar sresince meruiyetten yoksun siyasi, hukuki
ve ekonomik reformlara girimesi, iktidardan ayrldnda geride gerilimli bir
toplum brakmasna neden olmutur. Dikta ve bask ynetimi altnda bulunan
halk, Rza ah devlet otoritesini demir yumruuyla salayan fakat bir taraftan
da kendisini ve evresini zengin eden bir ark despotu olarak grmekteydi.
Rza ahn tahttan indirilmesi, yllardr bask altnda tutulan sorunlar yeniden gn yzne karmtr. ran kimlii, srmekte olan Batllama abalar, toprak btnl gibi gerilim unsurlar, 2. Dnya Savann bitmesiyle birlikte daha da belirginlemitir. eride sosyal alkantlarn srd bu
dnemde lkeyi nce 1941 ylnda Sovyetler Birlii ve ngiltere igal etmi,
Almanlarn randan karlmasyla boalan nc g faktrnn yerini de
1943te ABD almtr. gal dneminde petrol bata olmak zere lkenin belli
bal gelir kaynaklarna el konulmutur. randa devlet otoritesini bir kez daha
ortadan kaldran bu gelimelerle birlikte, lkede 13 yl srecek olan bir ara
dnem balamtr.
Babasnn tahtan indirilmesinin ardndan tahta getirilen Muhammed Rza
uzun srecek olan iktidarnn ilk yllarndan itibaren farkl dmanla uramtr. Bunlardan ilki, Ayetullah Kaaninin ban ektii Fidaiyyan- slam
hareketi, dieri ngiliz-Rus igali, sonuncusu da 1942de Rusyann desteiyle kurulan Tudeh Partisidir. Tudeh etrafnda toplanan solcularla milliyetiler
arasnda derin bir kamplama olsa da zellikle iiler arasnda taraftar bulan
Tudeh, ortaya kan otorite boluunu kullanarak yerel erafa ve byk toprak
sahipleri zerinde etkili olmaya balamtr.17
1941 ylndan sonra ABDnin randaki nfuzunun ve asker varlnn glenmesiyle 1947 tarihli Truman doktrinine bu lke de dhil edilmitir. Tudeh
Partisine ye bir militann 1949 ylnda aha suikast dzenlemesi zerine
partinin kapsna kilit vurulmu, lkede skynetim ilan edilmi, ah kart
gazeteler kapatlm, muhalifler tutuklanm ve anayasay deitirmek amacyla
bir kurucu meclis toplanmtr. ah her ne kadar tm bu alanlar kontrol etse de
milliyetilik kontrol edebildii bir alan olmam ve her trl engelleme giriimine karn ayn yl milliyeti Muhammed Musaddkn banda olduu Mill

167

168 Ortadou atmalar

Cephe kurulmutur. Geni bir koalisyon olan Mill Cephe saflarnda, arlkl
olarak milliyetiler, modernleme yanllar ve eitimli yeni orta snf yer almtr. Musaddkn liderlii altnda bir araya gelen Cephe mensuplar, petroln
milliletirilmesi konusunda mecliste srarc bir tavr sergilemitir. Musaddkn
1951de babakanla gelmesinden iki hafta sonra da petrol milliletirilmitir.18
Bundan sonra iki yl boyunca Amerikan yanls ah ile Musaddk arasnda
gzle grlr bir gerilim ve rekabet yaanmtr. 1952 ylnda Musaddkn zorla grevinden istifa ettirilmesi zerine lke genelinde protestolar balam ve
yaplan iddetli gsteriler sonucu ah yurt dna kamak zorunda kalmtr.
ahn ka ardndan ngiliz ve Amerikan istihbaratlar devreye girerek darbeyle Musaddk ynetimden uzaklatrmlardr. Musaddkn devrilmesi ardndan yerine General Zahidi gemi ve ah tekrar rana geri dnmtr. 1954te
Batllarn karna uygun olarak ran Petrolleri Mill irketi yerine ngiliz, ABD,
Hollanda ve Fransz firmalarndan oluan bir konsorsiyum kurulmutur. ahn
lkeye CIA darbesi sonucunda dnmesi, halk nezdinde onun Amerikan kuklas olarak grlmesine ve meruiyetini tamamen yitirmesine neden olmutur.19
Sregelen toplumsal ve siyasi hareketler kendilerini sosyalizm, liberalizm ve
milliyetilikle ifade ederken bu gelimelerden sonraki sre, 1979 Devrimine
kadar din bir sylemi ykseltmitir. Aslnda, 1979 Devriminin kkleri 1950lerde atlmtr. ABD desteindeki ah, FBI ve srail gizli servisi MOSSAD ile
birlikte 1957de SAVAK adnda yeni bir istihbarat servisi kurmutur. SAVAK, bu
rgt toplumu her durumda kontrol etmek iin kullanan ahn gz, kula ve
gerektiinde demir yumruu olmutur. Bu uygulamalar ran giderek baskc bir
istihbarat devletine dntrrken lke iindeki gerilimi de trmandrmtr.20
randa rejim ile halk arasndaki gerilime yeni boyutlar ekleyen dier bir
gelime 1962 ylnda toprak reformuyla balayan Ak Devrim olmutur. Buna
gre toprak aalarnn elindeki fazla topraklar devlet tarafndan satn alnp
topraksz kyllere datlacakt. Aslnda toprak reformu, Ocak 1963 tarihli
referandumla kabul edilmi olan ve iinde kadn haklarnn iyiletirilmesi, okuma
yazma seferberlii gibi radikal reformlar da bulunan alt maddelik programn bir
parasyd.21 Toprak Reformunun asl amac ise airet, ulema ve toprak zenginleri
gibi g odaklarn ortadan kaldrmakt ancak Ak Devrim baarsz olmutur.
ahn reformu sonucu elde ettii topraklar yine airet aalarna ve eski toprak
sahiplerine kaptran ve hem topraksz hem de isiz kalan halk, ehirlere g
ederek buralarda bir isizler ordusu olumasna neden olmutur.

ran

Petrol gelirlerinin halka yansmamas, ar silahlanma, yksek enflasyon

ve oluan her muhalif hareketin SAVAK tarafndan acmaszca bastrlmas,
halktaki bkknl arttrrken kendisi de nemli zarar gren ulemann sesi
ykselmeye balamtr. 1973 petrol krizinden sonra dnya piyasasndaki petrol fiyatlar drt katna km22 ancak bu arta ramen gelirler ok ynl bir
kalknma programna dnmemitir. Buna karn asker harcamalardaki art
halkn honutsuzluunu arttrrken ran giderek gelir dalmnda dnyann en
adaletsiz lkelerinden biri olma konumuna gelmitir. Bu dnemde ah ve ulema arasndaki srtme de doruk noktasna ulamtr. Kum ehrinde ulemann yapt faaliyetlere polisin sert mdahalesi toplumsal muhalefeti glendirmi ve Humeyni nclnde mitingler yaplmaya balanmtr. Ayetullah
Humeyninin bu giriimi onun tutuklanmasna ve nce Trkiyeye oradan da
Iraka srlmesine sebep olmutur. 1970li yllar randa rejime kar slamc ve
sol muhalefetin ykseli yllar olmutur.
1977 ylnda rencilerin diktatrle kar balatt protestolar, 1978 ylnda Humeyni hakknda ar hakaret ieren yazlarn yaymlanmas sonucu
doruk noktasna ulamtr. Bu gelimeler zerine ah, 1978 ylnda Genelkurmay Bakan Gulam Rza Ezharinin banda bulunduu asker bir hkmet
kursa da sonu bekledii gibi olmam ve 15 Ocak 1979 tarihinde Muhammed Rza ah lkeden ayrlmak zorunda kalmtr. ahn lkeyi terk etmesiyle
randa yepyeni bir dnem balamtr .
slam Devrimi
ahn lkeyi terk etmesiyle Fransada srgnde bulunan Ayetullah Humeyni 1 ubat 1979da rana dnmtr. Tahranda cokulu bir kalabalk tarafndan karlanan Humeyninin geri dn ran iin yeni bir dnemin balangc olmutur.
Humeyninin Fransadayken kurduu slam Konseyi, ahn gidiinden
sonra Mehdi Bazirgan babakanla atamtr. lkedeki btn gruplarn
devrim lideri olarak kabul ettii Humeyni, ksa srede tm gleri elinde
toplamtr. 1 Nisan 1979 tarihinde, Humeyninin Fransadan dnnden
iki ay sonra da ran slam Cumhuriyeti ilan edilmitir. Din adamlar partide
kurucu meclis yeliklerinin ounu elde ederken devrim srasnda aha kar
birlikte hareket ettikleri ve devrimin gereklemesinde katks olan sol ve
liberal kesimler yava yava tasfiye edilmeye balanmtr. Kaar dneminde

169

170 Ortadou atmalar

etkinliini arttran ulema, slam Devrimiyle birlikte lkedeki kontrol

ve etkinliini tam olarak salamtr. Ulema, ordunun yan sra anayasal
kurumlar da tekelinde toplarken, 1979 sonunda ii-slam anlayna dayal
bir devlet modelini ngren anayasa yrrle konulmutur. ok geni
anayasal yetkilerle donatlan Humeyni, devrimin temellerini salamlatrmak
amacyla ilk olarak muhalefeti sindirmeye almtr.23
Sistemin yerletirilmesi srecinde toplum ve devlet arasnda ciddi bir atma atmosferi yaanmtr. Darda ABDnin hamleleri, Irak ve komu Arap
lkelerinin dmanca tutumu, ieride ise Halkn Mcahitleri isimli grubun
saldrlar randa 1980lerin belirgin zellii olmutur. 1989da Humeyninin
lm zerine yeni cumhurbakan olarak Rafsancani seilmitir. Rafsancani, rann iine kapank politikasna son verip nceki kat izginin ve gerilimin azaltlmas amacyla komu lkelerin yan sra Avrupa lkeleriyle de
ilikileri gelitirmek iin yapc admlar atm, Irakla yaanan savata zarar
grm sanayi tesislerinin onarm ve ekonomik atlm konularnda giriimler balatmtr.
Rafsancaninin grevde olduu yllarda i siyasi dinamiklerin deiimine paralel olarak aktrler de deimeye balamtr. Zira sava sonrasnda randaki gen nfusun beklentilerini karlamak ve ambargolar nedeniyle gcn
kaybetmi olan orta snf kalkndrmak zorunlu bir hal almtr. Genler iin
zgrlk kavram bir terim olmaktan kp kltrel, toplumsal ve ekonomik
anlamda uygulamaya konulmas gereken bir gereklilik halini almtr.
1997de sol olarak isimlendirilen lml kesimin aday Muhammed Hatemi,
oylarn ounluunu gen kesimden alarak cumhurbakan seildiinde ran
iin yeni bir dnem balamtr. Rafsancani grev srasnda daha ok gvenlie ve ekonomik kalknmaya arlk verirken, Hatemi halkn slahat ve reform
talepleri dorultusunda bir yol izlemitir. Hatemi dneminde siyasi almlar
hz kazanarak ekonomik almlar glgede brakmtr. Hateminin bu gl
almlar geleneksel sa cenahn tepkisini ekmi ve bu kanadn tekrar harekete gemesine neden olmutur. Bu eilimin siyasette tekrar glenmesi sreci,
Ahmedinejadn cumhurbakanl ile sonulanmtr.
Ahmedinejad cumhurbakanl grevine geldikten sonra, zellikle Bat ile
ilikilerde yrtlen lml politikay bir kenara brakmtr. Ahmedinejadn
ieride uygulad siyaset muhalifleri daha da sertletirirken, darda rana
ynelik kukular arttrmtr. Bu dnemde Bat dnyas ile sorunlar artm

ran

ve lkeye yeni ambargolar uygulanmaya balanmtr. rann nkleer program Bat nezdinde gereksiz bir ilgi oda haline gelirken, rann Uluslararas
Atom Enerjisi Ajans ile yrtt grmeler de kmaza girmitir. Bu durumu frsat olarak kullanan Batl lkeler, rann nkleer dosyasn Birlemi
Milletler (BM) Gvenlik Konseyine sevk ederek rana yeni ambargo kararlar
alnmasn salamlardr. 2014 ylnda randaki iktidar deiimi sonrasnda
cumhurbakanlna gelen Hasan Ruhani, ieride devrime sadakatleri pekimesi beklenen blnm bir toplum, darda da zlmeyi bekleyen onlarca
sorunla kar karya kalmtr.24
slam Devriminin ran d politikasnda meydana getirdii en byk deiim kukusuz sraile bakta yaanmtr. ah dneminde srailin blgedeki en
nemli mttefiki olan ran, devrimden sonra tam tersi bir politika benimsemi
ve Siyonist rejime kar gl bir sylemin szcln yapmtr. Bu, sadece
slogan dzeyinde kalmayan, pratik sonular bulunan bir politik uygulamay da
beraberinde getirmitir.
Devrimden sonra ran, sraile kar stratejik denge kurmak zere igale kar
mcadele veren gruplara aka destek olmutur. Bu erevede, Siyonist rejimle
snrda olan Suriye devletiyle stratejik bir iliki gelitirirken, Lbnanda da ii
gruplar iinden kendisine itaat edecek Hizbullah adnda bir rgt kurmu ve
hem Suriye hem de Hizbullah aracl ile sraile kar byk bir ypratma
sava yrtmtr.
rann devrimden sonra yaad blgesel yalnzl amada kulland yntemlerden biri, Suriye ile stratejik i birliini ne pahasna olursa olsun srdrmek olmutur. Suriye rejiminin de ihtiya duyduu bylesi bir yaknlama, iki
lke arasnda gnmze kadar sren deta bir kader birliktelii yaratmtr.
rann devrimci sylem ve d politikas, Suriyede rejim deiiklii sz konusu
olduunda tam bir statkoculua dnmtr. zellikle 1980li yllarda Suriyedeki i muhalefetin sindirilmesi srecinde nemsiz gibi grnen bu yaklam, 2011 ylndan sonraki Arap Bahar sreciyle iyice belirginlemitir.

Komu lkelerle Yaanan Gerilim ve atmalar

Irak
Irak ile ran arasnda Basra Krfezindeki stnlk mcadelesi, Krt milliyetilii, Iraktaki ii nfus, attlarap suyolu sorunu ve Huzistan blgesi
Araplar meselesi olmak zere be ayr sorundan bahsetmek mmkndr.

171

172 Ortadou atmalar

Ortadounun merkezinde, petrol ihra yollarnn tam ortasnda yer alan

Fars Krfezinde stnlk salayan herhangi bir devlet, blgesel adan byk avantaj elde etmektedir.25 2. Dnya Savandan sonra ngilterenin Krfez
blgesinden ekilmesiyle burada oluan boluu ABD doldurmu ve 1947den
1979daki slam Devrimine kadar blgede ran-ABD ortakl sz konusu
olmutur. ABD, Nixon Doktrinine gre, Ortadoudaki nfuzunu asker ve
siyasi kanat olmak zere iki lke arasnda pay etmitir: ran ve Suudi Arabistan. nsan potansiyeli nedeniyle Krfez blgesinde asker gvenlikle ilgili
inisiyatifi ran, siyasi inisiyatifi ise Suudi Arabistan stlenmitir. Hatta bu Bat
destei sayesinde, Kasm 1971de petrol tamaclnda hayati neme sahip
Krfezdeki ada (Abu Musa, Byk Tunb ve Kk Tunb) ran tarafndan
igal edilmitir.26
rann Krfezde gl bir hkimiyet kurmas anlamna gelen bu hamlesi,
Irakn blgedeki etki alan ve karlar asndan ciddi sorun tekil etmitir. ABD desteindeki rana kar Irak, Sovyetler Birliine yaknlap Nisan
1972de Sovyetler Birlii ile Dostluk ve birlii Anlamasn imzalayarak
denge kurmaya almtr. Buna ilave olarak Irak, rann Abandan Petrol rafinerisi ile Hrremah Limanna gei hakkn kstlaynca stratejik attlarap
blgesinin statsyle ilgili kriz ortaya kmtr. Her iki lkenin petrol ihra
gzerghnda balangc oluturan bu suyolu, 1975 ylnda iki taraf arasndaki
Cezayir Anlamasna kadar temel gerilim unsuru olmay srdrmtr. Bu tarihte imzalanan anlama ile Irak, randaki Krt ayrlklara desteini kesmesi
karlnda attlarap zerindeki haklarndan feragat etmitir. Ancak 1979
ylndaki slam Devriminin kargaa yllarn frsata dntrmek isteyen Saddam Hseyin, attlarap blgesini yeniden igal edince iki lke arasnda sekiz
yl srecek olan ykc bir sava balamtr.
ran ile Irak arasndaki srtme genel olarak blge hkimiyetinin kimde
olaca konusunda toplanm olsa da iki lke arasnda her zaman gerginlie
yol aan dier nemli neden etnik ve kimlik farkllklarnn oluturduu
skntdan kaynaklanmaktadr. Zira her iki lkenin de birbirine kar kullanabilecei oranda etnik ve mezheb kozlar bulunmaktadr. ran asndan,
topraklarnda barndrd Arap aznlk, Irak tarafndan maniple edilme
potansiyeli olan bir unsur iken, Iraktaki ii nfus da ran lehine bir ara
olarak ne kmaktadr. Yine her iki lkenin topraklarndaki Krt aznlk,
rakip lkelerin kar taraf zayflatmada kullandklar birer unsur olarak grlmektedir.

ran

Yukarda saylan tm konular, ran ile Irak arasnda 1980-88 yllar arasndaki savan kmasna neden olan nc faktrlerdir. rann slam Devrimiyle
yaad i karkl ve kresel glerin ran uluslararas arenada yalnzla
itmesini frsat bilen Irak, btn tarihsel hesaplamalar halletmek zere Eyll
1980de rana sava amtr.
1984e kadar cephede baarlar elde eden Irak, bu tarihten itibaren rann
kar saldrlarna maruz kalmtr. Irak, sava srasnda arkasna Suriye hari
btn Arap lkelerinin desteini alrken, Batl lkelerin asker yardmlarn da
her zaman yannda bulmutur. Buna karn ran da Bat kart Sovyet ve in
gibi glerin asker ve maddi desteklerini almtr. Cephenin her iki tarafn da
destekleyen blgesel ve uluslararas glerin nihai sonu zerinde belirleyici
olmaya alt bu sava, iki taraf iin de sonu vermeyen bir ypratma srecine
dnmtr.
Irak, rann ekonomik gcn krmak ve ayn zamanda sava uluslararas
boyuta ekmek iin rann petrol rafinelerine ve petrol tayan ticari gemilerine
saldrlar dzenlemitir. Savan mahiyetini ve seyrini deitiren bu saldrlar
zerine rann kendi koullarn dayatmak maksadyla Krfezin girii olan
Hrmz Boazn kapatp Batl gemileri engellemeye kalkmasyla sava,
uluslararas bir mesele haline gelmitir.
rana destek veren Sovyetler Birliinin blgede etkinlik kazanmasn istemeyen ABD, gelimeler zerine blgeye byk bir deniz gc gndermitir.
1988 ylnda ABD donanmasnn Krfezdeki ran deniz kuvvetlerine darbe
vurmas, blgedeki durumun btn dnyadaki bara ynelik bir tehdide dnme istidad tadn gzler nne sermi, bundan sonra savaan taraflara
ynelik atekes basklar artmtr.27 Temmuz 1988 tarihinde Gvenlik Konseyinin 598 sayl kararn her iki taraf da kabul etmitir.28
Savan bitmesiyle byk bir mali krize giren Irak Kuveyti igal etmi, ancak
byk bir uluslararas tepkiye yol aan bu igal hamlesi Irakn btn poplaritesini yok etmi ve Batnn ar ambargolarna maruz kalmasna sebep olmutur. Ortadouda yeni bir stratejik gereklik ortaya karan bu durum, en azndan
1990l yllar boyunca rana yeni manevra alanlar amtr. Bunlardan biri 1991
ylnda Iraktaki ii ayaklanmasna verilen destek ve sonrasnda bu lkedeki
ran nfuzunun artmaya balamasdr. Bu tarihten itibaren rann Irak iindeki etkinlii ve saha operasyonlar daha kolay olmutur. Zira Irakta sadece 34.
paralelin gneyindeki iiler deil, 36. paralelin kuzeyindeki Krt blgeleri de
uluslararas korumaya alnnca, rann kuzeydeki nfuzu da ykselie gemitir.

173

174 Ortadou atmalar

ran-Irak Sava, slam Devriminin radikallemesine katkda bulunmakla

kalmam, devrimin oluturduu sinerji ayn zamanda blgedeki dier lkelerde bulunan muhalif gruplar arasnda da hareketlenmelere sebep olmutur.
Savan en nemli ekonomik etkisi ise, tm dnyada grlen ve hissedilen
ikinci petrol krizinin yaanmasdr; dier etkisi de blgede oluturduu stratejik belirsizliktir. Zira rann bylesine byk bir savala dahi kontrol altna
alnamamas sonucunda, Krfez blgesindeki Arap lkeleri kendilerini daha
savunmasz bir konumda grerek silahlanma yarna girmitir.
Trkiye
ran ile Trkiye arasndaki ilikilerde kkleri ok eskilere dayanan gerilim
potansiyeli, 20. yzyla dnerek tanm ve hep ihtiyatl bir seyir izlemitir.
Her iki devletin de 1. Dnya Sava sonrasnda siyasi anlamda kabuk deitirmesiyle -eski gerilim ve tetikte durma hali- yeni ulus ina srecinde etkisini
kaybetmitir. Batllama abalar bir dnem iki lkenin de ncelii olduundan ideolojik yaknlama bir sre sonra siyasi i birliini de getirmitir. Siyasilerin karlkl ziyaretleri ve ekonomik anlamalarla ilerletilen bu ilikiler,
blgedeki dier lkelerin aksine iki devlet arasnda snr sorunlarndan kaynaklanan bir problemle karlamamtr. Bu durumun bir istisnas olarak ran ve
Trkiye, Krt airetlerin yol at siyaset ve gvenlik konularnda kimi zaman
ortak kimi zaman zt refleksler gelitirmitir.
ki lke arasnda Sadabat Pakt (1937) ile artan yaknlama 2. Dnya Sava sonrasnda her iki lkenin Souk Sava denkleminde Amerikan gvenlik
emsiyesi altnda mttefik olmalaryla zirve yapmtr. 1955 ylnda imzalanan Badat Pakt, sonraki yllarda Irakn ekilmesiyle ad Merkezi Anlama
rgt (CENTO)ne dnse de blgede ABDnin yrtt Sovyet kart
kampanyann en nemli aralarndan biri olmutur.
ran-Trkiye ilikilerinin Souk Sava dnemindeki seyrine damga vuracak bir
gerilim olmasa da 1979 ylndaki devrimle birlikte Trkiyenin mesafeli politikas
yeni Tahran ynetimi ile ilikilerde bir fren oluturmutur. Bununla birlikte Ankara, ran-Irak Savanda tarafszln korumaya zen gstermitir.
slam birlii Tekilat, D-8 ve Ekonomik birlii rgt gibi blgesel ve
uluslararas rgtlerde yakn partnerler olsalar da Trkiye ile ran, blgedeki siyasi gelimelerde olduka farkl taraflarda yer almalarndan dolay hep kontroll bir gerilim siyasetine sahip olmutur. Irakn 2003 ylnda ABD tarafndan
igali sonrasnda ortaya kan g boluunun ran tarafndan doldurulmas ve

ran

bu srete Snnilerin marjinalletirilmesi, Ankarada rahatszla sebep olan

mevzularn banda gelmektedir. Yine Kuzey Iraktaki PKK uzantlar zerinde
rann sahip olduu nfuz, Trkiye iin gvenlik risklerini artrmas sebebiyle
rahatszlk konularndan biridir.
Ancak iki lke arasndaki en skntl durum, Suriyedeki i savala birlikte
farkl taraflarda yer almalar sonrasnda patlak vermitir. rann her ne pahasna olursa olsun Suriye rejiminin yannda yer almas, blgede deiim isteyen
Trkiyenin btn gvenlik ve siyasi hesaplarn etkilemitir.
Bununla birlikte Trkiyenin iinde bulunduu enerji ihtiyac ve rann
Batyla yrtt nkleer pazarlklarda Trkiyeyi yannda tutma istei gz
nnde bulundurulduunda, her iki tarafn da ilikileri feda etme lks bulunmamaktadr. Suriye konusunda yaanan kmaz, taraflar arasnda souk bir
rzgr estirse bile, ran-Trkiye ilikilerinin genel gidiatn ktletirmesine
izin verilmemektedir.
Trkiyenin demokratik bir gei sreci ile birlikte rejim deiikliini savunduu Suriye konusu, ranla ilikilerin geleceini etkileyecek en nemli sorunsal olarak durmaktadr. Yukarda belirtildii gibi, ranla daha ok ekonomik
ilikiler dzleminde kalmaya alan Trkiye, blgesel sorunlarda dorudan atmaya girmekten hep kanma yanls olmutur. Arap lkelerinin rana kar
stratejik bir denge olarak Trkiyeyi cepheye srme giriimleri, Irak ve Suriye
krizlerinde ok baarl olmasa da Trkiyenin blgedeki hayati karlar, ran
ile daha sk kar karya gelmesine neden olmay srdrecektir.
Krfez lkeleri ile Yaanan Gerilim
ah dneminde Amerikan mttefiki olduklar iin ayn gcn etrafnda
kmelenmi olan ran, Suudi Arabistan, Katar, Umman, Bahreyn ve Birleik
Arap Emirlikleri (BAE)nden oluan Krfez lkeleri, 1979 slam Devrimi ile
farkl siyasi kamplara ayrlmtr. Krfez lkelerinin blge siyasetini belirleyen
parametrelerin banda randan algladklar gvenlik tehdidi ve mezhepsel
tehdit gelmektedir.29
Suudi Arabistan hari tm 1971den sonra bamszlk kazanm olan
Krfez lkeleri ile ran arasnda ah dneminde de baz kk apl sorunlar yaanm olsa da bunlar ABD ortak paydasnda zmlenmitir.
Ancak slam Devrimiyle birlikte farkl bir konuma gelen ikili ilikiler,
zellikle randaki yeni rejimin kulland devrimci dil sebebiyle kayda deer bir ii nfusu bulunduran Krfez lkelerinde dorudan tehdit unsuru
olarak grlmtr.

175

176 Ortadou atmalar

1979 Devrimiyle birlikte Bat kart siyaset izleyen ran, Batnn ajanlar
olarak grd Krfez lkeleriyle de zt dmtr. Devrimi ihra ederek Krfezdeki hanedanlklarn yklmasn ngren ran politikas, Krfez lkelerinin
birleerek Batya daha da yaknlamasna neden olmutur. Krfez lkeleri, ran
tehdidine kar 1981 ylnda Suudi Arabistann nclnde toplanarak kendi
savunma paktlar olarak Krfez birlii Konseyi (Gulf Cooperation Council/
GCC)ni kurmulardr.
Krfez lkeleriyle ran arasndaki bir dier anlamazlk unsuru ise, nkleer
enerji ve silahlanma sorunudur. Krfez lkeleri blgedeki istikrar ve gvenliin
salanmas iin, ran ve srail gibi kart glerin nkleer silah yatrmna kar
kmaktadr. Suudi Arabistan bata olmak zere bu lkeler, savunma refleksiyle
silahlanmaya ciddi meblalar ayrm ve Batya olan asker bamllklar daha
da artmtr.30
Krfez blgesi denilince Suudi Arabistan zellikle vurgulamak gerekir.
Zira Suud rejimi, tm Krfez lkeleri zerinde etkin bir nfuza sahiptir. ran
ile Suudi Arabistan arasndaki ilikiler ilk kez 1930larda balamtr. 1960
ylnda OPECin kurulmas ve ardndan Arap dnyasnda ykselen Nasrc
milliyetilik hareketine kar her iki lkenin ortak endieleri, Suudi Arabistan
ve ran yakn i birlii ierisine sokmutur.31 Zira Msr lideri Cemal Abdnnasr, antiemperyalist sylemi ile ABDnin mttefiki olan ran ve Suudi
Arabistan ayn anda hedef alan aklamalar yapmakta ve bu ynde politikalar
gelitirmekteydi.
Souk Sava yllarnda ABDnin iki sadk mttefiki durumundaki ran ve
Suudi Arabistann yollar 1979 slam Devriminden sonra ayrlmaya balamtr. 1981 ylnda Mekkede ranl haclarla Suudi polislerin atmas ve ardndan iilerin youn olarak yaad arkiye blgesinde meydana gelen karklklar, ran-Suudi Arabistan ilikilerinin tamamen bozulmasna neden olmu
ve bundan sonraki srete iki lke blgesel konularda birbirlerinin tam ztt
konum almlardr.32
ran-Irak Sava srasnda da Suudi Arabistan, rana kar hep Irakn yannda yer almtr. Olas bir ran saldrsna kar blgedeki kk lkeleri bir
araya toplayan Suudi Arabistan, Krfez birlii Konseyini kurarak yeni bir
savunma hatt oluturmutur. rann Araplara mal olmu Filistin sorunu gibi
kimi konularda gstermi olduu duyarl tutumu boa karmak iin, Filistin
davasna desteini arttrm veya en azndan rana yakn duran gruplara kart
Filistinli fraksiyonlar desteklemitir.

ran

ii Hilali Sylemi
1990 ylnda Irakn Kuveyti igal etmesiyle birlikte ran karsnda nemli bir dayanak noktasn kaybeden Arap lkeleri, ranla ilikilerde yeni bir
denge arayna girmitir. Bu aray randa iktidar deiimiyle ayn zamana
denk geldii iin olumlu seyretmitir. zellikle Suud-ran ilikileri Rafsancani dneminde yumuama eilimi gstermitir. Ayn eilim Muhammed
Hatemi dneminde de devam etmi ve iki lke yneticileri karlkl ziyaretler yaparak diyalog dnemini balatmlardr. Ancak 2000li yllarla birlikte
Ortadou g denklemindeki hzl deiim, Riyad ynetimi ve onun evresine kmelenmi Arap lkelerini randan uzaklatrmtr. Zira ii Hilali
adyla mehur olan ve rann jeopolitik olarak Ortadounun merkezinde en
etkin siyasi g olduu algsn oluturan gelimeler, yaknlamann nnde
engel olmutur.
2003 ylnda ABDnin Irak igal etmesi zerine, Irakta iilerin ynetimde
tamamen sz sahibi olmalar, Suudi Arabistan ile ran arasndaki g mcadelesini yeniden balatmtr. 2003 igalinin ardndan blgede artan ii etkisinden tedirgin olan Suud, kendi topraklarnda yaayan iilerin zerlik talebinden
endie duymu ve bu blgelerdeki bask politikasn arttrmtr.
rann blgesel politikalar iinde Lbnanda yrtt siyaset, Arap lkeleri ile arasndaki en nemli amazlardan biridir. ran, 1980li yllarn bandan
itibaren Hizbullah militanlar aracl ile Lbnanda asker operasyon imkn
bulmutur. 1990l yllar boyunca sraile kar gerekletirilen baarl Hizbullah operasyonlar bu grubun poplaritesi ile birlikte Lbnan siyasetindeki etkinliini de arttrmtr.
2000 ylnda igal glerinin Gney Lbnandan ekilmesi, bu blgede rann
mutlak nfuzuna kap aralamtr. Suriyenin de lojistik destei sayesinde rann
liderlik ettii bir ii blou (ran, Suriye, Irak, Hizbullah) ortaya kmtr. Bu
blok, uluslararas alanda Batnn blgesel hesaplar nnde engel oluturduu
kadar blgedeki Arap lkeleri nezdinde de ciddi bir tehdit olarak grlmtr.
Arap lkeleri bu bloa kar bata Lbnan olmak zere, btn Ortadoudaki
Snni ve Selefi gruplar iine alan kar cepheyi tahkim etmeye almtr.
ran ile Arap lkeleri arasndaki ilikilerde hayati dnm noktasna kesin
tarih koymak gerekirse, bu tarih Lbnan Babakan Refik Haririnin 2005 ylnda bombal bir suikastla ldrlmesidir. Lbnan zerindeki ran ve Suriye
politikalarna kartl ile bilinen Haririnin lm, Hizbullah ve onun ardndaki rann sulanmasn ve yeni bir atma dalgasn getirmitir. ran ile

177

178 Ortadou atmalar

Arap lkelerini yeniden kar karya getiren bu veklet sava, Hizbullahn

galibiyeti ve darbesiyle sonulanmtr.
ran ve Arap lkeleri arasndaki ekimenin dier cephesi Filistindir. Filistin direnii zerinde rann destei sadece igalci sraili rahatsz eden bir
konu deildir. Arap lkeleri, sraili sevdikleri iin deil, sadece rann nfuz
kazanmasndan rahatsz olduklar iin baz Filistinli gruplara sava amtr.
randan destek ald gerekesiyle Filistindeki kimi gruplar tasfiyeye girien
bu lkeler, Mahmut Abbas ynetimine milyonlarca dolarlk para ve silah yardm yaparak bu lkede bir i sava finanse etmitir. rann dolayl yoldan
taraf olduu bu i ekime srecinde, tpk Lbnanda olduu gibi Filistinin i
siyasal bln gereklemitir.
2010 ylndan itibaren balayan Arap Bahar sreci de ran ile blgedeki
Arap lkeleri arasndaki ekimede yeni bir aama olmutur. ran, bir yandan
bu devrimlerin dntrc etkisini grd iin kendi topraklarnda da bu
srecin benzerinin olumasndan kayg duymu, dier taraftan, Ortadoudaki ran kartlnn szcln yrten kimi lkelerde rejimlerin deimesi
Tahran ynetiminde ekimser bir honutluk da oluturmutur. Ancak gelimelerin Suriyeyi de iine almas karsnda ran rejimi, olaylar bir Bat oyunu olarak lanse etmeye balamtr. Krfez lkeleri iinde hatr saylr bir ii
nfusa sahip olan Bahreynde yaayan iilerin ayaklanmasna destek olmakla
birlikte, Suriyedeki Snnilerin benzer hak arayna kar kan rann d politikadaki elikisi izah edilemez bir statkoculua iaret etmektedir.

Bat lkeleri ile Yaanan Gerilim ve atmalar

rann Batl lkelerle yaad tarihsel sre, Souk Sava dneminde blok
lideri Amerikan politikalarndan bamsz dnlemez. Bu balamda, gvenlik
tehditleri dnemlere gre farkllk gsteren Amerikan d politikasnda 1945 ylndan itibaren, Sovyet tehlikesi ncelik tayordu. Bu nedenle ran da iine alan
Ortadouda Bat yanls rejimleri destekleme siyaseti 1979a kadar belirgindir.
1955-1970 yllar arasnda Msrda Cemal Abdnnasrn ban ektii Bat
kart Sosyalist Arap milliyetiliini karlar iin bir tehdit olarak gren Bat;
ran, Suudi Arabistan ve Trkiye zerinden kar blokun lideri Sovyetler Birliine ynelik bir kuatma hatt oluturmutur. Badat Pakt 1955 ylnda imzalandnda ran, bu blgesel savunma gcnn en nemli lkelerinden biriydi.
ah dneminde Amerikann en nemli mttefiklerinden olan ran, zellikle nemli blgesel sorunlardan ve Arap-srail savalarndan sonra gelen

ran

petrol krizlerinde Batnn can simidi gibi yetimitir. Ancak Souk Savan
en nemli aamalarndan birinde, 1979 ylnda yaanan slam Devrimi ve
Tahrandaki Amerikal rehineler krizi, bu blgesel hatta byk bir atlak amtr.33 ran ile Bat lkelerinin yollar ayrlmaya balarken, Humeyninin
Amerikay Byk eytan olarak adlandrmas ve ABDnin devrime ynelik
dmanca politikalarnn sonular bugne kadar uzanan bir hesaplama dneminin balangc olmutur.
ABD ve Avrupa, Fars Krfezinde kendi karlaryla uyumlu bir mttefiklerini yitirmi ve bu durumdan endie duymaya balamtr. Devrimin bir domino etkisi yaparak blgedeki dier Ortadou lkelerini de etkilemesi senaryosu,
Batl lkelerin rana ynelik iddet politikasnn en temel gerekesi olmutur.
Devrim ihrac konusu bugn blgesel politikalarda en hassas konulardan biri
olmay srdrmektedir.
2001 ylnda Afganistan ve 2003 ylnda Irak igali gibi ran evresinde meydana gelen Bat hamleleri, randa gerek siyasiler ve gerekse toplum nezdinde
Batl lkelere olan gveni tamamen yok etmitir. Bu igallerin dolayl yoldan
asl amalarnn ran zayflatmak ve hatta yok etmek olduunu dnen ran
siyaset akl, kendisine ynelik her Bat hamlesinde farkl blgelerden cevaplar
vererek tepkisini ortaya koymaktadr.
Bugn kresel apta yaanan bloklama eiliminde rann tercihi Rusya
ve in gibi lkelerin yannda olmaktr. Tersinden bakldnda Rusya gibi
kresel iddia sahibi glerin blgesel nfuzlarn arttrmada yerel devletlere
dayanma zorunluluu ran, ister istemez uluslararas ekimenin tam merkezine tamaktadr.
Nkleer Kriz
rann ilk nkleer almalarnn balad 1950lerde sk bir ABD mttefiki
olmas, krizin balangcn bu tarihlere kadar gtrmektedir. Kendi mttefikini
blgede aktif ve donanml bir g haline getirmek isteyen ABDnin desteiyle
1950lerde balatlan Bar iin Atom programnn bir paras olarak 1968
ylnda Tahran niversitesinde reaktr ina almalarna balanm, 1975 ylnda da bilimsel bir anlama ile ran bilim adamlarnn MIT niversitesinde
eitilmeleri konusunda uzlalmtr.
1974 ylnda dier bir Batl mttefik olan Almanlarla i birlii erevesinde Buehrde bir nkleer tesis kurulmas almalarna da e zamanl olarak

179

180 Ortadou atmalar

balanmtr. Ayn yllarda -ah dneminde- ABD ve Avrupa lkeleri ile ortak anlamalar erevesinde 20 nkleer santral kurulmas ve nkleer teknoloji
transferi konusunda i birlii de oktan balatlmtr.
1979daki devrimin ardndan almalarn bir sre askya almak zorunda kalan ran, sz konusu teknolojiyi elde etmek amacyla 1992 ylnda Rusya ile
Buehr iin anlama imzalayp almalara yeniden balamtr. Ayn dnemde
Rusya ile birlikte in ve Kuzey Kore gibi lkelerle de i birlii sreci balatlmtr. 2000 ylnda, kendi lkesini yeniden Ortadouda etkin bir g yapmak
isteyen Vladimir Putin, Rusyann blgesel karlar adna ranla olan anlamay daha da genileterek iki lke arasnda bundan sonraki srete derinleecek
ilikilerin temelini glendirmitir.
ran ile baz Bat lkeleri arasnda nkleer santral ina etme konusunun ciddi
anlamda bir atma mevzusu olmaya balamas, 2000li yllarla birlikte gelien
bir durumdur. rann artan blgesel nfuzu ve sraile ynelik tehditleri, Batl
lkeleri harekete geirmi ve rana ynelik bir bask politikas uygulamaya konulmutur. Rusyann da ayn yllarda Ortadouda Bat karlaryla eliik bir
siyaset izlemesi, ran-Rusya ikilisini hedef haline getirmitir.
2002 ylnda, ran Ulusal Direni Konseyinin eski yesi Alireza Cafarzadenin Natanz ve Arakta rann gizli nkleer silah edinme program olduu
eklindeki aklamalar zerine nemli bir kriz ortaya kmtr.34 2003 ylnn
Ekim aynda Almanya, Fransa ve ngiltere (AB-3 grubu) tarafndan oluturulan bir heyet, rann nkleer silah edinme programn durdurmasn salamtr. 2004 ylnda AB-3 grubuyla yeni bir mutabakata varan ran, uranyum
zenginletirme programnn denetimine izin vermitir. Fakat 2005 ylnda,
Mahmut Ahmedinejadn rann sivil amalarla nkleer teknoloji edinme
hakk olduunu syleyerek program yeniden balatmas zerine, pazarlklar
zorlu bir dneme girmitir.
Ahmedinejadla birlikte denetimlerin askya alnmasndan rahatsz olan
ABD ve srail, rana kar asker g kullanma tehdidinde bulunsalar da bu
tehdit gereklememitir. Aralk 2006da BM Gvenlik Konseyinin kard
bir kararla rana nkleer malzemelerin ve balistik fzelerin sat engellenerek
Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (UAEA)nn belirledii uranyum zenginletirme programnn yeniden askya alnmas ngrlmtr. ran, Birlemi
Milletler karar zerine, programn UAEAnn denetimine tekrar aarak anlamay kabul etmitir.

ran

2009 ylnda Barack Obamann ABD bakan seilmesiyle yeni bir dneme
girmesi umulan kresel ilikilerde, Rusyann Obamayla yaplan grme sonrasnda ABDnin Fze Kalkan Projesini askya almas karlnda ran politikalarn revize edebileceini gstermesi pazarlklarn ynn etkilemitir.35
Rusyann da iin iine katld P5+1 lkeleri36 ile ran arasndaki nkleer pazarlklar, dnemsel olarak Trkiye ve Brezilya gibi lkelerin ban ektii farkl
inisiyatiflerle uluslararas siyasetin ncelikli konularndan biri haline gelmitir.
ran, nkleer enerji ve uranyum zenginletirme programndaki amacnn
nkleer silah gelitirmek olmayp sadece nkleer teknoloji elde etmeye ynelik olduunu aklasa da bata Batl lkeler olmak zere kimseyi bu duruma
ikna edebilmi deildir. Hukuki olarak uluslararas hukuk ve anlamalara gre
rann uranyum zenginletirmesinde hibir engelleyici hkm bulunmamaktadr. Ancak Batl lkelerin gvensizlii ve ran gibi Bat kart bir rejimin
bu atk maddeleri nkleer bomba yapmnda kullanmas korkusu, sorunu kriz
boyutuna tamaktadr.

lke indeki Etnik ve Mezheb Gerilim Dinamikleri

randaki mezheb ve etnik politikalar, dier Ortadou lkelerine gre ok

daha hassas bir durum ifade etmektedir. iilerin mutlak ounlua sahip olduu ran, slam dnyasnn ounluunu oluturan Snnilerle ilikilerinde hep
sorunlu olagelmitir. Yine etnik olarak iinde bulunduu ok aktrl toplumsal
yap, ran politikalarnda milliyeti argmanlar her zaman gndemde tutmutur. Etnik ve mezheb kkenli bu gerilim sreci, zellikle ran Devriminden
sonra, blgesel ve uluslararas aktrlerin de mdahalesi ile ok daha karmak
bir hal almtr.
rann etnik ve mezheb politikalarnn modern dnemdeki oluumu, lkenin yzyllar iindeki ilk Fars kkenli ynetimi olan Pehlevi Hanedanl ile
balatlabilir. Bu dnemde bakentteki merkez tekilat dnda devletin varl
lkenin krsal blgelerinde hemen hemen hi bulunmadndan Rza Pehlevinin iktidara gelmesiyle sert bir merkezleme politikas izlenmeye balanmtr. Silahszlandrma, vergilendirme, yerel otoritelerin yerine merkezden atanan
devlet memurlarnn tayini, zorunlu askerlik, gebeliin snrlandrlarak yerleik hayata geiin zorlanmas eklinde baskc iskn politikalar uygulanmas
bu dnemde izlenen merkezletirme politikalarnn temelini oluturur.37
Rza ahn bu politikalar nedeniyle aznlklar, Kaarlar dnemindeki yar
bamsz statlerini kaybetmilerdir. Rza ahn bu uygulamalarnn ardndan,

181

182 Ortadou atmalar

1. Dnya Sava boyunca rana ynelik yabanc mdahalelerin artarak devam

etmesi, halkn ynetime kar honutsuzluunu ak bir mcadeleye dntrmtr. Bunun akabinde ilk isyan dalgas 1919-1920 yllarnda rann kuzey
blgelerinde Horasan, Gilan, Ret ile Azerbaycann birok byk ehrinde ve
Trkmen Sahrada balamtr.38 Bu dnemde Tebrizde Azadistan ad altnda bir devlet kurulmutur. Rza ahn baskc politikalarna karn, lkenin
kuzey blgelerindeki isyanlar ancak 1926 sonlarnda bastrlabilmitir. Ne var
ki 1926 sonras Krtler ve Araplar tekrar ayaklanm ve Sistandaki Beluclar
da bu isyana katlmtr. lkenin kuzey blgelerinde balayan isyan, 1927-28
yllarnda rann gney ve merkez blgelerine kaymtr. Ancak tm bu etnik
ayaklanmalarn her biri sre iinde sindirilmitir.
Rza ahn etnik farkllklar yok etme abas gndelik hayatta kendisini
fazlasyla gstermitir. Azerbaycanda, Krt blgelerinde ve Trkmen Sahrada
yerel dille eitim veren okullar kapatlm, bu dillerle yazlm kitaplar toplatlmtr. Hommat Atayevin zorla Farslatrma politikas dedii bu uygulamada, Rza ahn talimatyla resm kurumlarda konuma ve yazma dili olarak
sadece Farsann kullanlmas emri verilmitir.
Rza ah dneminde merkezin etnik aznlklara kar yrtt sert politikalar, konjonktrn milliyetilik sylemiyle hzla byyp glenmitir.
1905-1911 yllar arasnda monari kart olan Azerbaycan eyaleti, 1920 ylnda Azaristan devletine evrilmi ancak bu dnemde Azeri etnik ulusuluu
trplenmitir.39
randa Farslardan sonra en yksek nfusa sahip olan topluluk, yaklak 20
milyonluk nfuslar ile Trk kkenli unsurlardr. Trkler lkenin deiik blgelerine dalm vaziyette bulunmakla birlikte en youn yaadklar yerler bat
ve kuzeybat blgeleridir. Bu nedenle lkedeki Trk asll etnik unsurlarn siyasal bir sknt potansiyeli olmas, daha ok, siyasi literatrde Gney Azerbaycan
olarak adlandrlan blge ile ilgilidir. ran snrlar ierisinde olmakla birlikte
kltrel ve tarihsel olarak Azerbaycan ile olduka gl balar olan bu corafya, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Trkiye snrndan balayarak 200.000 kmlik
bir yzlm ile rann merkezine kadar uzanmaktadr. Trk asll etnik unsurlarn kahir ekseriyeti ii mezhebine mensuptur. Ancak Trkler arasndaki
kk Snni topluluk Trkmenlerden olumaktadr. Gnbed olay gibi kimi
tarihsel skntlar nedeniyle Trkmenlerle ran rejimi arasnda ciddi bir gvensizlik sorunu bulunmaktadr.40

ran

1979un Mart aynda Trkmen Sahradaki Trkmenler bakaldrm ve ellerinden alnarak datlm olan topraklarnn geri iade edilmesini istemitir.
Bu sre akabinde de Trkmen Halknn Mcadelesi Birlii kurulmutur.
Tahran hkmeti, isteklerinin karlanmas ve toprak reformunun gerekletirilmesi amacyla kendisine kar aktif bir politika izleyen Trkmenler zerinde
denetimi tekrar ele almak iin, Trkmen Sahraya Devrim Muhafzlarn gndermi ve blgede oluturulan uralar datlarak temsilcilerine eriat Mahkemelerince idam hkm verilmitir.
Bir dier etnik huzursuzluk alan Krtlerle ilgili olan anlamazlk srecidir. Bugn randa 6 milyon Krt yaamaktadr.41 Krtler, 1. Dnya Savann
sonunda Osmanl ve Kaar imparatorluklarnn yklmasna kadar, halk olarak bir arada kalabilmilerdir. Krtlerin randa yaadklar hayat, Osmanldaki Krtlerin yaad hayattan farkllk gstermekteydi. Osmanllar Krtlerle
asker ve politik ittifak olutururken Safeviler ve arkasndan gelen Kaarlar,
Krt prensliklerini ykma ve zayflatma politikas izlemilerdir. rann izledii
bu politikann neticesi olarak, Krt taleplerinin bir tehdit olacan hissettiren
eyh Ubeydullah syan 1880 ylnda patlak vermitir. Bu isyann bastrlmasnda 12.000 ran askeri grev alm ve isyan Osmanl ile Kaar Hanedanl
arasnda byk bir gerginlik yaratmtr.
Ortadounun yeniden ekillendii kaos yllarna denk gelen Simko Aa syannn (1921) bamsz bir Krdistan kurmak iin randaki Krtlerin yapt
ilk byk giriim olduu sylenebilir. Simko Aa syanndan sonra Krt milliyetilii, tek Krt devleti olan Mahabad Cumhuriyetinin fikr temellerinin
atlmasnda nemli rol oynamtr. akak Krtlerinin reisi Simko Aa Bamsz Krdistandan bahsetse de bu srete gerekli ideoloji, aktr ve hazrlklardan yoksun olduu iin, fikirleri eyleme dklememitir.
Yine ahn ilk yllarnda yaanan Ar Da syanlar (1926-1930), ran ve
Trkiye ilikilerinde Krt sorunu temelli nemli bir kilometre ta olmutur.
Bu isyan sonucunda, 1932de ran-Trkiye arasnda snr anlamas imzalanm ve anlama maddelerinde byk bir deiiklik olmadan gnmze kadar
gelmitir. rann kuzeyinde Rza ahn zorunlu iskn ve Farsllatrma politikalarna kar kan ayaklanmalarn byk ksm bastrlm olsa da merkez ve
gney blgelerindeki ayaklanmalar 2. Dnya Savana kadar devam etmitir.
Sava srasnda ve hemen sonrasnda merkez otoritede yaanan boluktan
yararlanan Krtlerin kendi blgelerindeki yerel ynetimler zerinde yeniden

183

184 Ortadou atmalar

hkimiyet kurmalar zor olmamtr. Rza ah iktidarnn ardndan, btn etnik aznlklarda olduu gibi, Krt liderleri de srgnden dnp blgelerindeki
eski dzeni kurmutur. Merkez otoritenin yokluunda blgede etkinliini artran Sovyet ordusu da Krt airetlerini desteklemitir. Sovyetlerin bu katks
ile ran Krtleri, nceki dnemlere gre, siyasi faaliyetlerinde daha aktif olmaya balamtr. lk olarak Krdistan Dirili Partisi, 1945te ise ran Krdistan
Demokrat Partisi (KDP) kurulmutur. Partinin baz yelerinin teklifi zerine
Mahabat Cumhuriyeti ad altnda bamsz bir blge oluturulmutur.
2. Dnya Savann ardndan ngiliz ve Sovyet birliklerinin randan kmasyla Aralk 1946da ran hkmeti asker birliklerini Azerbaycan ve Krdistana sokarak zerklik yanls gleri datm, Azerbaycan zerk Cumhuriyeti ve ardndan Mahabat Krt Cumhuriyeti bu saldrlara dayanamayarak dmtr.
Siyasal yaplar her ne kadar datlm olsa da aha kar en azndan Krt
gruplarn muhalefeti bir sre daha devam etmitir. Blgesel Krt politikalarnda
Batl lkeler ayrlk hareketler yerine kendi karlar iin salam bir dayanak
durumundaki ah rejimine destei tercih etmitir. Ancak 1979 Devriminden
sonra politika deiikliine bal olarak randaki etnik ve mezheb gruplara ynelik yaklamlarda da deiim yaanmtr.
ah dnemi boyunca uygulanan politikalar sebebiyle ekonomik olarak da
geri kalm olan Krt blgeleri, Souk Sava dnemi politikalarnda tamamen
olaanst hal koullar altnda tutulmutur. Yasa d ilan edilen KDP, bu
yllar boyunca komu lkelere snarak hayatiyetini srdrmtr. 1960larn
sonunda Irakta gvenli bir snaa kavuan KDP militanlar, bu tarihten sonra rana ynelik silahl eylemlerini younlatrmtr. Ancak ironik bir ekilde,
ranl Krt muhaliflerin faaliyetlerine kar en ciddi engelleme, ranla mttefik
durumunda olan Mustafa Barzani liderliindeki Irak Krdistan Demokratik
Partisinden (KDP) gelmitir.
Krtler, 1979 ylndaki slam Devrimi srecinde ortaya kan kaotik ortam
kendi ulusal karlar lehine kullanma konusunda da baarsz olmutur. Zira bu
dnemde bakaldran Krt gruplar daha ok toprak reformu nedeniyle kayba
uram olan krsal kesim aalaryd. lkedeki milliyeti dncenin ana akmn temsil eden KDPnin olaylar karsnda ekimser kalmay tercih etmesi,
Krt hareketinin baarszlnda nemli rol oynamtr. Ayrca saylar az olmakla birlikte ii Krtlerin Humeyni liderliindeki devrime destek vermesi de
sre zerinde etkili olmutur.

ran

ran ve Irak arasnda yaanan sava srasnda Krt blgeleri geici bir zerklik
dnemi yaamtr. Ama 1980lerin ortasna doru, Irakn kara savalarndaki
baarlarnn sona ermesiyle birlikte ran Krt blgelerindeki otoritesini yeniden salamtr.
randaki Krt nfus, blgedeki btn etnik kardeleri gibi, komu lkelerdeki
Krt topluluklarn gndeminden tamamen bamsz deildir. 1990l yllardan
itibaren Trkiyede de ykselie geen Krt militan hareketinin randaki muadili durumunda bulunan Krdistan zgr Yaam Partisi (PJAK)nin eylemleri de
bu erevede grlebilir. Snr geileri ve terrle mcadele konusunda iki lkenin ortak abalar, Krt gruplarn snr tesi geilerine olduka nemli bir darbe vurmutur. Amerikann rana ynelik sktrma operasyonlarnda potansiyel
mttefiki durumunda olan PJAK, Batl lkelerden rtl bir destek almaktadr.
randaki etnik kimlik eitliliine baka bir rnek ise Huzistan Araplardr.
Huzistan blgesi rann gney snrnda olmas ve Basra Krfezindeki dier
Arap lkelerine corafi yaknl ile ran asndan srekli sorunlu bir blge olmutur. Bu eyaletin sahip olduu zengin petrol kaynaklar ve zerinde yaayan
halkn komu lkelerle ayn etnik kkenden olmas, yani Arap olmalar, ran
asndan blgeyi son derece stratejik bir konuma ykseltmektedir. Petrol kaynaklar kefedilmeden ve blgede bir petrol rafinerisi kurulmadan nce Arap
arlkl nfusun yaad Huzistan, petroln bulunmasndan sonra ekonomik
ve siyasi gerekelerle youn g hareketlerine sahne olmu, yeni gelenler sebebiyle blgedeki etnik doku deimeye balamtr.
Aslnda, ah rejimine kar verilen mcadelede aktif bir biimde yer alan
ve silahl mcadeleye girerek slam Devriminin zaferinde etkin rol oynayan
Huzistan Araplar, ilk zamanlarda Humeyni ile yakn ilikiler kurmutur. Ancak Huzistan blgesi din liderleri, sre ierisinde Devrim Muhafzlaryla
atma yaamaya balamtr. Birok Arap asll ranlnn ldrld Kanl
aramba olay da bu dnemde vuku bulmutur.
Devrim ynetiminin blgede uygulad bask politikas Irakla sren sava
srasnda bir ara hafifletilerek bu dnemde Arapann kullanmna dair talepler yerine getirilmitir. Youn olarak Huzistan ve Buehr eyaletlerinde yaayan
ran Araplarnn ounluu ii mezhebine mensuptur.
Huzistan, hem rann en nemli petrol merkezi olmas hem de Basra
Krfezindeki konumu nedeniyle stratejik bir neme sahiptir. Ancak petrol
bakmndan lkenin en zengin kaynaklarnn olduu Huzistanda ran
Araplarnn yaad blgeler olduka fakirdir. Bu durum da evredeki Arap

185

186 Ortadou atmalar

lkelerine buradaki milliyeti akmlar ynlendirmede kolaylk salamaktadr.

ran Araplar arasnda etnik milliyeti kimlik, devrimden sonra, zellikle de
ran-Irak Savayla ortaya kmtr. ran-Irak Savanda Saddam Hseyin bu
blgedeki Araplar destekleyip ayaklanmaya tevik etmitir.
Dier bir etnik grup, Afganistan ve Pakistan ierisinde de bulunan Snni
Beluclardr. Bu grup, dier Snni gruplarla birlikte rann en yoksul topluluunu oluturmaktadr. ran Beluclar, ran tarihi ierisinde hibir zaman kayda
deer merkez bir rol oynamamlardr. Ancak 1978den itibaren Belucistanda
da zerklik talebiyle eitli rgtler kurulmaya balanmtr. Bunlar arasnda en
bilineni Belucistan Halklarnn Demokratik Cemiyeti (BHDC)dir. BHDC
genellikle Byk Belucistan sylemini kullansa da aslnda istekleri, ran ierisinde geni bir zerklikten teye gitmemitir. Beluclar, Afganistan ve Pakistanda soydalar ile etkileim ierisinde olup, Snni mezhebine mensup olduklarndan, ran rejiminin sekteryan politikalarnda nemli bir gerilim kayna
olmay srdrmektedir. slam Devrimiyle anayasada yer alan, devletin resm
mezhebi iadr maddesi, Beluclar rejim ile kar karya getirmitir. Snni
yap, hemen snrn br tarafndaki kimi akmlarn blgede nfuz kazanmasna yardmc olabilmektedir. zellikle el-Kaide ve Taliban tehlikesi, Tahran
ynetimi ile blge insan arasndaki gerilimin temel gerekesi olmutur.

Sonu

rann iinde bulunduu corafya, hem blgesel hem de uluslararas rekabetin en merkez noktasnda yer almaktadr. Fars Krfezinin stratejik konumundan ve uluslararas ticaret iindeki neminden kaynaklanan politikalar, uluslararas petrol dzeni, blgedeki nkleer pazarlklar ve srailin oluturduu tehditler, ranla dorudan balantl kresel gndem maddelerinden bir ksmdr.
Bunun yan sra, Ortadou tarihinin en kkl rekabet unsurlarndan biri olan
mezhep, ran sosyal yapsndan kaynakl olarak blgesel politikalar etkileyen
temel parametrelerin banda gelmektedir. ii siyasi gelenek ve bu gelenein
Snni Ortadouda yaratm olduu tepkisellik siyaseti, sadece tarihte deil,
gnmzde de en nemli atma unsurlarndan biri olarak hayatiyetini srdrmektedir. rann sahip olduu etnik eitlilik de kimi zaman mezheb kimi
zaman da blgesel milliyetiliklere evrilmitir.
Ortadoudaki modernleme srecinde 1920lerden itibaren hzl bir deiim
geiren lkede, halkn mevcut dikta rejimlerine yabanclamas din adamlar
snfnn gcn artrmasnda nemli rol oynamtr. Pehlevi Hanedanlnn
lke iinde uygulad bask rejimi ve lke dnda ihanete dnen politikalar

ran

kendi sonunu getirirken 1979daki slam Devrimi ile birlikte lkedeki atma
dinamikleri farkl boyutlar kazanmtr.
politikada devrimi kkletirme abalar, kimi zaman blgesel dzlemde
komularla yaanan rekabetin bir paras olarak grlm kimi zaman da kat
bir mezheb bask aracna dnmtr. D politikada komularyla her zaman bir gven sorunu yaayan randa Ortadou politikalar tarihsel rekabetin
glgesinde ekillenmitir. zellikle Krfez blgesindeki Arap lkeleri ile ran
arasndaki ilikiler gerginliini her zaman muhafaza etmitir.
ran d politikas sz konusu olduunda Bat ile ilikiler de ok inili kl bir seyir izlemitir. Devrime kadar en hararetli Bat mttefiki olan ran,
son 35 yldr Asyann byk gleriyle ittifaka ynelmitir. Bu ynelim, ran
blgesel ve uluslararas birok sorunda Rusya ve inin desteine muhta hale
getirmitir.
atma ve gerilim tarihi asndan ran toplumu iindeki etnik ve mezheb
farkllklar son 500 yllk gemiin ar ykn gnmze tamaktadr. Bu
gelenek, Suriye krizinde olduu gibi, ran belirli snrlar iinde tutan, ancak
slam dnyas genelinde yalnzlatran bir sonu dourmaktadr. Bu nedenle
rann ncelikle slam dnyasnda byk bir gven inasn salamas zorunlu
grnmektedir.

187

Son notlar

DA, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, ran maddesi, s. 392.

William L. Cleveland, Modern Ortadou Tarihi, stanbul: Agora Kitapl, 2008, s. 62.

Ira M. Lapidus, Hazreti Muhammedden 19. Yzyla, slam Toplumlar Tarihi, Cilt 1, stanbul:
letiim Yaynlar, 2010, s. 35.
3

Ervand Abrahamian, Modern ran Tarihi, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2009, s. 16.

Cleveland, s. 125.

Cleveland, s. 129.

Lapidus, s. 38.

Cleveland, s. 133.

Kaan Dilek, randa Meruiyet Hareketi ve Dnemin Siyasi Gelimeleri, Akademik ORTA DOU,
Cilt 2, Say 1, 2007, s. 52.
9

Gene R. Garthwaite, ran Tarihi-Pers mparatorluundan Gnmze, stanbul: nklap Kitabevi,

2011, s. 192.
10

Garthwaite, s. 193.

11

Sleyman Erkan, rana Yabanc lke Mdahaleleri 1907-1921, Akademik ORTA DOU, Cilt 5,
Say 1, 2010, s. 8.
12

ran
Erkan, rana Yabanc lke Mdahaleleri 1907-1921, s. 8.

13

Garthwaite, s. 203.

14

Garthhwaite, s. 204.

15

DA, ran maddesi, s. 402.

16

Garthwaite, s. 217.

17

Garthwaite, s. 220.

18

Abrahamian, s. 157.

19

Abrahamian, s. 161.

20

DA, ran maddesi, s. 403.

21

Garthwaite, s. 231.

22

Modern Ortadou Tarihi, (ed.) Zekeriya Kurun, Eskiehir, 2013, s. 191.

23

Abdullah Yein, ran Siyasetini Anlama Klavuzu, SETA, Ankara, 2013, s. 44.

24

Muhittin Ataman, ran-Irak stnlk Mcadelesi: ok Boyutlu Sorunlar, Dnya atmalaratma Blgeleri ve Konular, (ed.) Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, Cilt 1, Ankara:
Nobel Yayn Datm, 2007, s. 165.
25

Ataman, ran-Irak stnlk Mcadelesi: ok Boyutlu Sorunlar, s. 167.

26

zzetullah zzeti, ran ve Blge Jeopolitii, stanbul: Kre Yaynlar, 2005, s. 150.

27

Ataman, ran-Irak stnlk Mcadelesi: ok Boyutlu Sorunlar, s. 173. Sava sadece grnen
ynyle deil, gizli pazarlklaryla da dikkat ekiciydi. Grnte ambargo uygulansa da ABDnin gizli
yollarla Yahudi araclar vastasyla rana silah sat, 1986da Lbnana karlan Amerikan rehinelerin
rann yardmyla kurtarlmas karlnda olmutu. Bu olay, Irangate skandal olarak ABDyi sarsmtr.
28

Ataman, ran-Irak stnlk Mcadelesi: ok Boyutlu Sorunlar, s. 4.

29

Ataman, ran-Irak stnlk Mcadelesi: ok Boyutlu Sorunlar, s. 8.

30

Hakk Uygur, ran ve Arap Bahar, SETA Analiz, Mart 2012, s. 9.

31

Uygur, s. 10.

32

Fawaz Gerges, Amerikan ve Siyasal slam, stanbul: Anka Yaynlar, 2001, s. 85.

33

Ertan Efegil, ran Nkleer Krizi: Farkl Alglamalar zerine na Edilmi Uluslararas Gvenlik
Sorunu, Dnya atmalar-atma Blgeleri ve Konular, (ed.) Kemal nat, Burhanettin Duran,
Muhittin Ataman, Cilt 1, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2007, s. 357.
34

Efegil, ran Nkleer Krizi: Farkl Alglamalar zerine na Edilmi Uluslararas Gvenlik
Sorunu, s. 361.
35

P5+1 lkeleri terimi, BM Gvenlik Konseyinin be yesi (ABD, Rusya, in, Fransa ve ngiltere)
ve buna ek olarak Almanyay ifade eder. Bu grup 2006 ylnda nkleer program hakknda ranla
mzakere amac ile kurulmutur.
36

Glara Yenisay, randa Etnopolitik Hareketler 1922-2004, stanbul: tken Yaynlar, 2004, s. 111.

37

Yenisay, s. 112.

38

Yenisay, s. 115.

39

http://guneyazerbaycankurtsorunu.blogcu.com/abd-iran-gerginligi-cercevesinde-iran-da-etnikmilliyetcil/3922689
40

Robert Olson, Krt Meselesi ve Trkiye-ran likileri, stanbul: Avesta Yaynlar, 2010, s. 23.

41

189

Kaynaka
Abrahamian, Ervand, Modern ran Tarihi, stanbul: Trkiye Bankas, 2009.

Ataman, Muhittin, ran-Irak stnlk Mcadelesi: ok Boyutlu Sorunlar, Dnya atmalar

atma Blgeleri ve Konular, (ed.) Kemal nat, Burhanettin Duran, Muhittin Ataman, Cilt 1,

Ankara: Nobel Yayn Datm, 2007.
Ataman, Muhiddin, Glah Neslihan Demir, Krfez lkelerinin Ortadou Politikas ve Arap Baharna
Bak, Ankara: SETA Analiz, 2012.
Baer, Alev Erkilet, Ortadouda Modernleme ve slami Hareketler, stanbul: Yneli Yaynlar, 1999.
Cleveland, William L., Modern Ortadou Tarihi, stanbul:Agora Kitapl, 2008.

Dilek, Kaan, randa Meruiyet Hareketi ve Dnemin Siyasi Gelimeleri, Akademik ORTA DOU,

Cilt 2, Say 1, 2007, s. 52.
Dursunolu, Alptekin, Drdnc Dnya Sava ve Ortadou, stanbul: Anka Yaynlar, 2005.

Efegil, Ertan, ran Nkleer Krizi: Farkl Alglamalar zerine na Edilmi Uluslararas Gvenlik
Sorunu, Dnya atmalar-atma Blgeleri ve Konular, (ed.) Kemal nat, Burhanettin Duran,

Muhittin Ataman, Cilt 1, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2007.
Erkan, Sleyman, rana Yabanc lke Mdahaleleri 1907-1921, Akademik ORTA DOU, Cilt 5,

Say 1, 2010.

Garthwaite, Gene R., ran Tarihi-Pers mparatorluundan Gnmze, stanbul: nklap Yaynevi, 2011.
Gerges, Fawaz, Amerikan ve Siyasal slam, stanbul: Anka Yaynlar, 2001.
zzeti, zzetullah, ran ve Blge Jeopolitii, stanbul: Kre Yaynlar, 2005.

Lapidus, Ira M., Hazreti Muhammedden 19. Yzyla, slam Toplumlar Tarihi, Cilt 1, stanbul:

letiim Yaynlar, 2010.
Modern Ortadou Tarihi, (ed.) Zekeriya Kurun, Eskiehir, 2013.

Olson, Robert, Krt Meselesi ve Trkiye-ran likileri, stanbul: Avesta Yaynlar, 2010.
Roy, Olivier, Siyasal slamn flas, stanbul: Metis Yaynlar, 1995.
Uygur, Hakk, ran ve Arap Bahar, Ankara: SETA Analiz, 2012.

Yein, Abdullah, ran Siyasetini Anlama Klavuzu, SETA-Rapor, Ankara, 2013.

Yenisay, Glara, randa Etnopolitik Hareketler 1922-2004, stanbul: tken Yaynlar, 2004.

http://guneyazerbaycankurtsorunu.blogcu.com/abd-iran-gerginligi-cercevesinde-iran-da-etnik milliyetcil/3922689

SUUD ARABSTAN
Deiime Direnen Krallk
Mervenur Lleci*
Giri

Resm ad Suudi Arabistan Krall olan lke, corafi bir mevkii belirtmekten ziyade Suudi ailesinin Arap Yarmadasnda egemen olduu blge anlamn tamaktadr. slamn doduu topraklar da ihtiva eden Suudi Arabistan,
iki kutsal mekna, Mekke ve Medineye ev sahiplii yapmaktadr. Bu zellii
ile gerek slam lkeleri gerekse Mslman toplumlar arasnda nemli bir konuma sahiptir. Suudi Arabistan bu ayrcalkl ev sahiplii dolaysyla slam
lkeleri zelinde kurulan birliklere deta doal bir ortak olarak grlmtr.
Yine bu balamda dier slam lkelerinde kan atma ve kargaa ortamlarnda sz sylemesi beklenen ilk lkelerden biri olarak kabul edilmitir.
lkenin mezhepler balamnda kimi akmlarn dou yeri olmas ve bu
minvalde sahip olduu farkllklar da slam dnyas iinde nemli gerilim
alanlarndan birini oluturmaktadr. Petrol rezervleri asndan dnyann en
zengin lkelerinden biri olan Suudi Arabistan bu zellii ile tm dnya devletleri arasnda nemli bir yere sahiptir. Bu hayati konuma petrol politikalarna yn veren Batl gler ve dier uluslararas aktrlerin blge zerinde
etkin olmak iin giritikleri g mcadelesi de eklenince Suudi Arabistan
ister istemez btn bu ekimelerde merkez bir role sahip olmaktadr. Suudi
Arabistann bamszlnn ilk zamanlarndan itibaren Amerikan taraftar
bir tutum sergilemesi, sadece lke iinde potansiyel atma ortamna zemin
hazrlamakla kalmayp evre lkeler iin de birtakm riskler oluturmaktadr.
lkenin airet ilikilerine dayal toplumsal yaps, i ve d siyaset pazarlklarnda bu rejimi hassas hale getirmektedir.
Arap Yarmadas corafi olarak 2.250.000 kilometrekarelik alanyla bugn
dnyann en byk yarmadas olma zelliine sahiptir. Suudi Arabistan ise
yarmadann yaklak olarak %80ini kaplamaktadr.
* HH nsani Yardm Vakf, nsani ve Sosyal Aratrmalar Merkezi, Aratrmac

194 Ortadou atmalar

Suudi Arabistan nfusu slamn merkezi konumunda olmas sebebiyle kozmopolit bir demografik yapya sahiptir. lke nfusunun %31,43n
uluslararas gmenler tekil etmektedir. Nfusun %90 Araplardan, %10u
ise Afrika ve Asya halklarndan olumaktadr. Halkn byk ounluu
Mslman (2012 verilerine gre %85 Snni, %14 ii) olmakla beraber dier
dinlere mensup kk bir aznlk da bulunmaktadr.
Kzldeniz boyunca uzanan Bat blgesinde yaayan halk, ounlukla
Maliki ve afi mezhebine baldr. Resm istatistiklere gre, toplam lke nfusunun %32,87sinin yaad bu blgede az da olsa Zeydi ve on iki imam
iileri de bulunmaktadr. ii halk genellikle Medine ehrinde yaamaktadr.
Hicaz ve Asir blgeleri, Kzldenize paralel uzanan ve fazla yksek olmayan sradalarla i blgelerden ayrlmaktadr. Mekke bu sradalar arasndaki
vadi zerinde yer almaktadr.
lkede genel olarak tarma elverili olmayan geni araziler iine skm
baz vahalarda tarm yaplabilmektedir, buralar dier blgelere nispeten daha
kalabalk bir nfusa sahiptir. Medine bu vahalar iinde en byk olan ehirdir. Kzldeniz kysndaki Cidde ve Yanbu liman kentleri ise ticaret merkezleri olarak Suudi Arabistan iin nemli yerleim yerleridir. Hicazn gneyindeki Asir, lkenin en yaanlabilir blgesi olarak bilinmektedir.
Gney blgesi Kzldeniz-Yemen snr alan boyunca uzanr. Blgede afi,
Maliki, Zeydi ve Nacran halklarnn ounluunun bal olduu smaili
mezheplere mensup farkl kabileler yaamaktadr.
l ikliminin hkim olduu dou kesimi ise zengin petrol yataklarn
barndrmaktadr. Blge halknn byk ounluu iilerden olumaktadr.
Blgedeki iiler toplam lke nfusunun %14,67sini, (dou blgesi nfusunun da %40n) tekil etmektedir. Basra Krfezi kysndaki Dou Eyaleti,
orak topraklardan olumaktadr. Blgenin en nemli vahas Ahsadr.
Bu nedenle Dou Eyaleti tarih boyunca ounlukla bu isimle anlmtr.
Petroln bu blgede bulunmas, 1950lerden sonra blgeyi sadece lkenin
deil dnyann da en nemli ve stratejik merkezlerinden biri haline getirmitir. Dahran ve Dammam ehirleri petrol yataklarnn bulunduu nemli
merkezlerdir.
Dnya petrol rezervinin %17sine sahip olan Suudi Arabistann yine en
byk petrol ve doal gaz reticisi olmas, lkeyi sadece blgede deil, btn
dnyada stratejik nemi yksek bir konuma getirmektedir.

Suudi Arabistan

lke Tarihine Ksa Bak

622 ylnda slam devleti kurulana dek genellikle gebe Arap topluluklarn
hkimiyetinde olan ve sistemli bir devlet yaps grlmeyen bu topraklarda,
Hz. Peygamber ile birlikte siyasi bir g ortaya kmtr. Kabileler halinde
yaayan Arap topluluklar iinde sz geen ve en etkili kabile Kurey kabilesiydi. Peygamberin dedesi Abdlmuttalip de Kurey kabilesinin en soylu ve
erefli kolu olan Haimioullarna mensup saygn bir kii olarak bilinmekteydi. 611de peygamberliin gelii ile birlikte sadece bugnk Suud topraklarnda deil btn dnya tarihinde yeni bir a balamtr. Pagan inancna
sahip blge halk, inan ve yaam tarzna ynelik ok byk bir deiim srecine girmitir. Yaanan i gerilimde 622 ylnda hicretle birlikte Medinede
ilk slam devletinin temelleri atlmtr. Hz. Peygamberin vefat ettii 632
ylna kadar Arap Yarmadasnn tamam slam ile ereflenirken toplumun
siyasal btnl de salanmtr.
632 ylndan sonra gelen siyasal srete drt halife dnemi balamtr. slam devletinin snrlarnn bu dnemde Arap Yarmadasnn snrlarn aarak Kuzey Kafkasyadan Horasana, Hint Okyanusundan Basra
Krfezine ve Kuzey Afrikaya kadar genilemesi, slamiyetle birlikte Arap
Yarmadasnn siyasal gcnn de yaylmasn salamtr. Drt halife dneminin ardndan gelen Emeviler dneminde Hz. Peygamberin torunu Hz.
Hseyin ile Emevi hkmdar I. Yezidin siyasi mcadelesi, Kerbela ehrindeki katliamla izleri bugne kadar gelen dmanln balangc olmutur.
slam tarihine Kerbela olay olarak geen hadise, Mslmanlar derinden
etkilemi ve slam dnyasnn hlihazrda yaad ii-Snni mezhep atmalarna balang oluturmutur.
Yaklak 500 yl hkm sren Abbasi Hanedanlnn 1258de Mool istilasyla yklmas sonrasnda, Hicaz blgesi ile birlikte btn Arap Yarmadas,
Suriye ve Msr da kapsayan Memlk mparatorluunun hkimiyetine girmitir. Grece bar iinde geen Memlk-Trk egemenliinin ardndan baka bir Trk imparatorluu olan Osmanlnn 1517 ylnda Memlkleri bozguna uratmas ile Suriye, Msr ve Hicaz blgesi Sultan Selim ynetimindeki
Osmanl Devletinin hkimiyetine gemitir. Tm Arap Yarmadasn kontrol altna almay hedefleyen Osmanl Devleti, Sultan Selimin olu Kanuni
Sultan Sleyman dneminde bu hedefine ulaarak Kzl Denize kadar blgeyi ynetimine geirmitir.

195

196 Ortadou atmalar

20. yzyln bana kadar sren Osmanl dnemi, Arap Yarmadasnn

en istikrarl dnemi olsa da airet gerilimleri bu dnemde de eksik olmamtr. Arap Yarmadasndaki varlklar 15. yzyla dayanan Suudi ailesinin Arabistanda ykselie gemesi 1744 ylnda balamtr. Riyad yaknlarndaki Driyyah kasabasnn kabile yneticisi olan Muhammed bni Suud,
Vehhabiliin kurucusu olan Necidli lim Muhammed b. Abdlvehhab ile
ittifak yaparak slamn bidatlardan temizlenerek en saf haliyle yaanmas fikrini ne sren Vehhabi hareketini, sznn getii evre kabilelere, airetlere
ve bedevilere benimsetmeye almtr.
18. yzylda gerekletirilen bu anlama, Suudi yaylmaclna ideolojik
bir hedef salayarak bugnk Suudi ynetiminin zeminini tekil etmitir.
Bylece bni Suud ve Abdlvehhap ortaklnda ilk kk Suudi devleti 1744
ylnda kurulmutur. Suud ailesi ve mttefikleri Osmanldan bamsz egemen bir devlet kurma dncesiyle ayaklanarak nce Necid blgesini sonra
srasyla Kuveytin dou kysndan gneyde Umman snrna ve douda Asir
tepelerine kadar olan blgeyi igal etmitir. Irak ve Suriye vilayetlerine hcum etmeye balayan Vehhabi kuvvetleri, iilerin kutsal meknlar saylan
Kerbalay da yamalamtr.
Vehhabilerin 1802 ylnda slamn kutsal ehirleri olan Mekke ve Medineyi
ele geirmesi, 1517 ylndan itibaren Hicaz hkimiyetini elinde tutan Osmanl
Devletini harekete geirmi ve II. Mahmut, Msr Valisi Kavalal Mehmet
Ali Paaya Vehhabileri bir an nce durdurma ve kutsal topraklar yeniden
fethetme emrini vermitir. lk olarak Mekke, Medine ve Cidde yeniden
fethedilmi, ardndan Suudi bakenti Diriyah kuatlarak pek ok Suud ve
Abdlvehhab kabile yesi gemilerle nce Msra, oradan da stanbula getirilmitir. Suudi mam Abdullah bin Suudun stanbulda idam edilmesiyle de
resmen ilk Suudi devleti yklmtr. Geride kalan Vehhabi Suudi kabile yeleri 1824 ylnda ikinci Suudi devletini kurmaya kalkm olsalar da Osmanl
mttefiki olan Raidiler tarafndan 1891 ylnda ortadan kaldrlmtr.
Osmanldan Kopu
Modern Suudi Arabistan devletinin kurucusu olan Abdlaziz genliinin byk bir ksmn srgnde geirmitir. Suudi Devletine giden yolda
ilk olarak airetleri kendine balam ve 1905 ylnda Necidi geri almtr.
Abdlaziz geldii pozisyonu korumak adna bir taraftan Osmanlnn hkimiyetini kabul ederken bir taraftan da ngilizlere kar irin gzkmeye

Suudi Arabistan

almtr. te yandan airet balantlar ok gl olan Hseyin bni Ali

(erif Hseyin), kkeni Peygambere dayanan Haimioullar soyundan gelmesi avantaj ile 1908 ylnda Hicaz emiri olarak atanmtr. Hseyin, resm
olarak Osmanl Devletine tabi olmasna ramen, ilk yllarndan itibaren airet balantlar kurmak iin youn aba harcam, bu sayede Necid ve Arap
Yarmadasnn dier blgeleri zerinde hak iddia ederek daha nemli ve hkimiyet alan daha geni bir pozisyon elde etmeyi mit etmitir.
Ynetiminin ilk iki yl boyunca Osmanl Devletine Asir blgesinde kan
ayaklanmalar bastrmak konusunda yardm eden Hseyin, ayaklanmalar
bastrldktan sonra artk Neciddeki rakibi durumunda olan Suudi ailesine
ynelmitir. 1910da kk bir ordu ile Necidi ele geiren Hseyinin 1912de
tedbir olarak Necidlilerin Mekkeye hacca gitmelerini yasaklamas, Vehhabi
halkn fkesini zerine ekmesine sebep olmutur. Osmanlnn ttifak
Devletlerinin yannda 1. Dnya Savana girmesiyle, Arap Yarmadasnn
elden k hzlanmtr.
1. Dnya Savanda Osmanl Devletini paylamak zere gizli anlamalar
yapan tilaf Devletleri Hicaz hususunda da birtakm planlar yapmtr. erif
Hseyinin Osmanl Meclisi Mebusannda Hicaz temsilcisi sfatyla bulunan
olu Abdullah, Msrdaki ngiliz yetkililerle grmeler yaparak muhtemel
bir isyan giriiminde kendilerini desteklemelerini istemitir. Akabinde erif
Hseyinin Msrdaki ngiliz yksek komiseri Henry McMohana gnderdii mektuplar ve yaplan pazarlklar neticesinde, 1916 Haziran aynda,
ngilterenin desteiyle bamsz bir Arap devleti kurmak zere Osmanlya
kar bir ayaklanma balatlmtr. Ayaklanmann banda erif Hseyinin
Osmanlya kar ngiltereye verdii teklif olumlu bir cevap bulmutur.
Ancak ngiltere, arzu edilen Arap devletinin snrlarnn Fransa tarafndan
talep edilen Suriyeyi iermemesi ve ngilterenin Iraktaki varlnn muhafaza edilmesi gibi baz artlar ileri srmtr.
Mekke erifi Hseyin, her ne kadar Suriye zerindeki dnceleri deimemi olsa da, ngilterenin desteini aldndan emin olduktan sonra Arap
ayaklanmasn balatm ve Mekkeyi kuatarak 1916da kendini Arabistan
kral ilan etmitir.
Dier taraftan Abdlaziz bin Suudun ayn sene ngilizlerle imzalad
Anglo-Suudi Anlamas gerei, ngiltere Hasa ve Necidi Suudi topraklar
olarak tanm, Suudiler de ngilterenin Krfez lkeleri zerindeki hamiliini kabul etmitir. Hatta ngiltere, Arabistann merkez ve dou ksmlarnda

197

198 Ortadou atmalar

potansiyel Osmanl ve Raidi saldrlarna kar Suudilere silah ve mhimmat

yardmnda bulunmutur.
Hicaz ellerinde bulunduran Haimioullar ngilizlerle ittifak yapp
Osmanlya saldrdnda, Suud ailesi de geri planda kalarak gneydeki blgeleri ele geirmeyi amalamtr. Suudiler ayaklanmaya dorudan katlmasa
da 1918 Mondros Mtarekesinden sonra Osmanl ordularnn blgeden ekilmesiyle Asiri igal etmilerdir.
Hseyinin kendisini halife ilan etmesi, Vehhabilerin desteini elinde
bulunduran bni Suuda sapknlk bahanesiyle Hicaza doru ilerleme frsat vermitir. 1921de Hail ehrindeki Raidi kabilesini bozguna uratan
Abdlaziz, 1924te de Vehhabilerin asker kuvveti olan hvann dzenledii
kanl bir saldr ve ngilizlerin dolayl destei ile Hicaz ele geirmitir. Sonu
her ne kadar Suudi Hanedan iin ok byk bir asker baar olsa da saldrnn vaheti ve ykcl Vehhabi olmayan Hicazl Mslmanlar arasnda son
derece olumsuz bir etki yaratmtr. Bu durum hem Hicazllar ile Necidliler
arasndaki gerginlii krklemi hem de ileride oluacak bir Vehhabi-hvan
ve Suudi krall atmasna zemin hazrlamtr.
1925 yl sonu itibaryla Suudi gleri Mekke ve Medine gibi iki kutsal
ehri iine alan Hicaz fethetmi ve son Haimi emirini de bu topraklardan
kartarak iki kutsal ehrin kontroln ele geirmitir. ngilterenin desteini
ekmesi akabinde ordusu dalan erif Hseyin, kendi yaad hezimetin
benzerini ngiltere tarafndan Irak Kral yaplan olu Faysaln yaamamas
iin oyundan ekilmi ve srgne raz olmutur.
bni Suudun Arabistanda bir fetih sava iin oluturduu Vehhabi-hvan
grubu, bu yeni lkede barn salanmasn zorlatrmtr. Dnyadaki varlk
sebeplerinin Allah iin savamak olduunu dnen hvann fkeli bedevileri, 1920lerin ortasnda savan sona ermesinden ve ayrca yeni kralln
Bat dnyas ve evre lkelerle ortak noktalarda bulumasndan hi honut
olmamtr. Bu atmosferde bni Suudun bedevi airetlerle olan ilikileri de
ounlukla elikili bir seyir izlemitir.
Sava sz konusu olduunda btn desteini veren hvann bar dnemlerindeki tutumu bni Suud iin ciddi skntlara sebep olmutur. Ayrca,
hvann Arabistan snrlarnn tesinde tm Arap devletlerini iine alan daha
byk bir devlet iin savama istei, bni Suudu ngiltereye kar zor durumda brakm, hatta sava tehlikesiyle kar karya getirmitir. bni Suudun

Suudi Arabistan

ngilterenin tepkisini ekmemek adna ekillendirdii devlet politikas hvan

iinde huzursuzluklara sebep olmu ve 1929da balatlan hvan ayaklanmas,
1930 yl sonlarnda ngilterenin bni Suuda verdii modern silahlar yardmyla bastrlabilmitir.
Hicaz da fetheden Suudi Krall ngilterenin mandas haline gelmek istemese de Kral Abdlaziz, hem ieride glenmek hem de bamsz olabilmek iin lkesinin Batl devletlere ne kadar muhta durumda olduunun
farkndadr. Bu sebeple 1920lerde petroln bulunmasyla salanan frsatlar
hemen kabul ederek baka bir yabanc g olan Amerika Birleik Devletleri
ile ilikilerini gelitirmitir. Dolaysyla Suudi Arabistann kuruluundan itibaren, Suudiler, bamszlklarn srdrmenin anahtar olarak Amerika ile
petrol ve gvenlik temelli bir iliki iinde olagelmilerdir.
ngilizlerin yardm ile asker ve siyasi gcn arttran Kral Abdlaziz,
byk airetler ve blgelerden yapt evlilikler yoluyla ittifak alann geniletmitir. Bu politika, yarmadadaki btn airetlerle akrabalk ba kurmak
gibi avantajlarnn yan sra, ileride kacak olan hanedan ii atmalarn da
sebebi olmutur.
1932 ylnda Suudi Arabistan devletini ilan eden Abdlaziz bin Suud, 1933
ylnda tm petrol imtiyazn ABDye vermitir. ABD ve Suudi Arabistan
arasndaki ba, 2. Dnya Sava srasnda iki lkenin petrol retiminin gvenliini garanti altna almaya ynelik yakn almalarda bulunmasyla daha
da glenmitir.

Souk Sava Gerilimi ve Suudi Arabistan

ABD-Suudi ilikileri 1945 ubat aynda ABD Bakan Franklin Roosevelt ile
Kral bni Suudun Sveyteki bir Amerikan sava gemisinde bulumalaryla doruk noktasna ulamtr. Her ne kadar iki devlet arasnda Yahudilerin Filistine
yerletirilmesi hususunda fikir ayrl olsa da, Roosevelt ve bni Suud grmesinde Suudun Dahran kentinde ABDnin bir asker s kurmas ve ABD sava gemilerinin bir atma srasnda Suudi limanlarn kullanmas konusunda
anlamaya varlmtr. Bakan Roosevelt ayrca Filistinde bamsz bir Yahudi
devletini desteklemeye ynelik herhangi tek tarafl bir giriimde bulunmadan
nce, Suudi kral ile grecei szn de vermitir. Ancak Bakan Yardmcs
Trumann yrtt srail politikas hi de bu ynde ilerlememitir.
bni Suud ABD ile ticari hususlarda yakn ilikiler kurmu olsa da ncelii her zaman kendi blgesi iindeki diplomasi olmutur. 1945te BM yesi

199

200 Ortadou atmalar

olan Suudi Arabistan ayn yl Arap lkeleri Topluluu olarak kurulan Arap
Birliinin de kurucu yesi olmutur. Msr, Irak, Suriye, eski rdn devleti
(Mavera-i rdn) ve Lbnan da iine alan bu birliin amac, blgedeki yabanc egemenliinin engellenmesi olarak ortaya konmutur. Kral bni Suudun
asl ilgilendii mesele ise, birliin faaliyetlerinden ziyade blgede zellikle giderek daha da artan anti-ngiliz ve anti-Amerikan kampanyalar olmutur.
Birliin kurulduu ilk yllarda en nemli konu Filistinde bir Yahudi devleti kurulmasn engellemek olarak belirmitir. Ancak srailin bamszlk
ilan zerine Arap Birlii Siyonist devlete kar sava ilan ederken, dier ye
lkelerin aksine, Suudi Arabistan 1948 ylnda sraile kar asker kuvvet
gndermemitir. bni Suud, Filistinlilerin haklar hususunda belli bir endie
tamasna ramen, dier Araplar iin kendi ulusunun geleceini tehlikeye
atmak istememitir. Suudi Arabistan bu savaa dorudan mdahil olmak yerine Msra asker kuvvet sevk ederek savaa destek vermitir. Neticede bni
Suud, Amerikan petrol imtiyazna ne kadar bamlysa, Amerikay rahatsz
edecek olaylara kar da bir o kadar az ilgili davranmtr.
Suudi diplomasisinin dier Arap devletleri ile ilikileri her zaman ayn
yaknlkta olmamtr. Irakl ve rdnl krallarn Haimioullar soyundan gelmesi sebebiyle Suud bu rejimlere kar mesafeli olmutur. bni Suud
ve varisleri Msr ve Suriyedeki sosyalist rejimlerle de gerilimler yaamtr. Cemal Abdnnasr byk Arap halk kitlelerinin devrimci lideri haline
getiren ve ngiliz destekli Msr Kral Faruku deviren 1952 asker darbesi,
Kahire ve Suudi Arabistan arasnda yaklak 20 yl devam edecek bir gerilimin habercisi olmutur. Zira Abdnnasrn radikal sosyalizmi ve pan-Arap
idealleri ile Suudi Arabistann muhafazakr monarik devlet ynetimi rtmemektedir. Arap lkeleri arasnda ok ksa srede kabul gren pan-Arap
hareketler Nasrn poplaritesini giderek arttrrken Suud-Msr gerilimini
de trmandrmtr.
Genellikle d ilikilerde tedbiri elden brakmayan Suudiler, uluslararas alanda kendilerini riske atmadan Araplar desteklemeyi srdrmtr.
rnein, 1956da Msrn Svey Kanaln ele geirmesini balangta desteklemi ve hatta ngiltere ve Fransa ile ilikileri dahi bozulmutur; ancak
srail, Fransa ve ngiltere Msra saldrdnda, Abdnnasra asker destek
gndermeyi reddetmitir. Smrgeciliin dnyann pek ok yerinde dalmaya balad yllarda ABD mttefiki Suudi Krallnn bamszlk

Suudi Arabistan

Msr ile ilikileri hasmla dnmeye balamtr. Suud, 1957de rdn ve

Irakn Haimi krallklaryla savunma anlamalar yapmtr.
Suudiler, 1950ler boyunca kralln devam iin ciddi bir tehdit olarak
grdkleri Komnizm, Arap milliyetilii ve Sosyalizme kar i ve d propagandalar yrtmtr. 1957 ylnda Kral Suud bin Abdlazizin ABDde
Bakan Eisenhowerla yapt grmelerde Amerikann asker yardm ve
eitimi karlnda Dahran Hava ssnn ABD tarafndan kullanm be
yl daha uzatlmtr. 1960 ylnda Suudi Arabistan, Irak, ran, Venezuela
ve Kuveyt gibi Amerikan mttefiki petrol lkeleri, petrol ihracatnda ortak
politikalar gelitirmek ve bunlar koordine etmek amacyla Petrol hra Eden
lkeler Kuruluu (OPEC)nu kurmutur.
1958 ylnda Suud kralnn Nasra kar bir suikast plann finanse ettii
ortaya km, bu durum kraln halk arasnda zaten dte olan poplaritesini kraliyet ailesi evresinde de yerle bir etmi ve ynetimden kademe kademe
tasfiyesi gerekletirilmitir. Bu suikast olaynn ardndan en byk SuudiMsr gerginlii drt yl sonra, 1962deki Yemen i sava srasnda yaanmtr. Bir grup Nasrc entelektelin Yemende cumhuriyet ilan etmesiyle birlikte bu fikirlerin yarmadadaki baka yerlere de yaylmasndan endie eden
Suudi Krall, Zeydi Yemen mamlarna para ve teknik destek yardmnda
bulunmutur. Her ne kadar Yemen mamlar ii bir ynetim olsa da, Suudi
Arabistana gre bu din farkllk, ykselen pan-Arabizm ve sosyalizmden
daha az tehlikeli grlmtr. 1962de Yemendeki i sava srasnda vekiller
zerinde fiil bir Suud-Msr sava yaanmtr.
1964te Suud ynetiminin Kral Faysala gemesiyle i ve d politikada yeni
bir dneme girilmitir. Bu iktidar deiimiyle yaanan ilk gelime, 1967de
Msrn Yemenden ekilmeyi kabul etmesi olmutur. Ardndan 6 Gn Sava
srasnda ve sonrasnda Svey Kanalnn kapatlmas nedeniyle ekonomik
zarara urayan Msra byk apl bir yardmda bulunulmutur. Yeni Suudi
ynetimi -yedi yl sren snr atmalar akabinde- 1970te Yemen hkmetini resmen tanmtr. Msrl lider Nasrn ayn yl lmnn ardndan Kral
Faysaln 1971de Msra gerekletirdii ziyaretle iki lke arasndaki gerginlik azalmaya balam ve Suudi Arabistan-Msr ilikileri bundan sonra
byk gelime gstermitir.
Suudi Arabistan, en nemli atmalarn yaand 1967 ve 1973 Arapsrail savalarnda, bu corafyada bir srail devleti kurulmasna kar

201

202 Ortadou atmalar

olmasna ramen, savaa sembolik kuvvetler gndermekten baka bir destekte

bulunmamtr. Hatta 1967deki 6 Gn Savan Nasrn sraille sava
olarak nitelendirip tarafszln ilan etmi ve Msra destek vermemitir.
te yandan 1973 savanda ABDnin sraile destek vermesine karlk Msr
ve Suudi Arabistann da yesi olduu OPEC lkeleri, srail ve ona destek
veren lkelere kar petrol ambargosu ilan etmitir. Yaanan petrol krizi her
ne kadar sraili geriletmemi olsa da Suudi Arabistann daha nce olmad
kadar zengin ve etkin bir hale gelmesini salamtr.
1960ta kurulan OPEC, kresel petrol retimindeki ounluk hissesiyle
1970lerin balarnda devletleraras gl bir kurulua dnmtr. zellikle
1967deki 6 Gn Savanda srailin Bat eria, Gazze eridi, Golan Tepeleri
ve Kuds igal etmesi zerine birok Arap devleti srailin en byk mttefiki olan ABDye kar petrol kullanmtr. Bu dnemde Kral Faysal blgesel
politikalarnda pan-slam siyaseti izlemi, sol devrimci ve milliyeti hareketlere kar mcadeleleri desteklemitir Bunu, Sovyetler Birliinin yaylmac
siyasetine kar Ortadouda bir tampon blge oluturmaya alan Amerikan
ynetimiyle uyumlu bir siyaset olarak yrtmtr.
Kudsn igali ve 1969 ylnda yaklmas giriimi ardndan blgedeki
slami hassasiyet biraz daha ykselie getiinde Suudi Arabistan bunu da bir
frsata dntrmtr. 25 Eyll 1969da da btn Mslman lkelerin ortak
siyaset, ekonomi ve toplumsal karlarna hizmet etmek zere Fasn bakenti
Rabatta slam birlii Tekilatnn kuruluu almalar balatlmtr.
OPECin 1973 petrol ambargosu, 2. Dnya Savandan itibaren
Ortadoudan ucuz petrol temin etmeye bel balayan Batda ok etkisi yaratmtr. Suudi Arabistan her ne kadar 1973 Savann aktif taraf larndan
olmasa da bu karar desteklemitir. Ambargoyla birlikte petrol fiyatlar
nce ikiye, sonra da e katlanmtr. OPEC yesi devletler zaten ekonomik darboazn ortasnda olan ABDye petrol satn nce snrlam, sonra da tm sat durdurmutur. Mart 1974te OPEC, ambargodan yeterli
dersin alnm olduundan hareketle ambargoyu kaldrmtr. Bu kararn
alnmasnda ABDnin sraili Filistin ve Arap corafyasnda igal ettii
topraklardan ekilmesi ynnde tevik edecei beklentisi etkili olmutur.
Kral Faysal ambargonun kaldrlmas ardndan bu karara uymayan ve ambargoyu devam ettirmek isteyen lkelerin OPECten karlaca tehdidinde bulunmutur.

Suudi Arabistan

Suudun Pan-slamizm Siyaseti

1960larda ve 1970lerin balarnda, pan-slamizm Kral Faysaln
Mslman lkeler arasnda i birlii ve ortak yardm arsyla
hayat bulmutur. Siyasal birleme projesinden ziyade bir d politika
retisi olarak Kral Faysaln slam dayanmas kavram byk
lde Nasrn Arap milliyetiliine ynelik bir denge unsuru olarak
grlmtr. Kral Faysaln pan-slamcl bilhassa Msr ve Suudi
Arabistan arasndaki Arap souk savanda bir ittifak oluturma
arac olmutur. Ancak ayn zamanda yerel anlamda siyasi amalara
da yani Suudi rejiminin din ehliyetini arttrmaya da hizmet etmitir.
Vehhabiliin doduu topraklar ihtiva eden ve slamn beii
olan Suudi Arabistan, din btnln meruiyetinin temel ilkesi
haline getirmitir. Kral Faysal, pan-slamcl desteklemek adna,
slam dnyasnda i birlii, karlkl dayanma ve din farkndal
gelitirmek iin alan bir dizi ulusal ve uluslar st dzeyde kurum
ihdas etmitir. Bunlardan en nemlisi 1962 Mays aynda kurulan
ve Trkiyede Rabta olarak bilinen slam Dnyas Birlii (Muslim
World League- MWL)dir. Rabta toplumsal dzeyde faaliyet
gsterirken 1969 ylnda kurulu sreci balatlan slam birlii
Tekilat (T), diplomatik ereve iinde sahip olduu daha byk
bir etki alan ile hkmetler aras bir rgt olmutur.
1970ler ve 80ler boyunca dnyann farkl blgelerinde cami
inaatlar, insani projeler ve renci almalarn tevik edip maddi
kaynak salayan Suudi Arabistan ynetimi, 90l yllarda Afganistan,
Bosna ve eenistan savalar srasnda da ayn yaklamla yardm
ve destekte bulunmutur. 1980ler boyunca Suudi Arabistann panslamclk politikas Afgan cihad faktrnn tesinde iki gelime
ile nem kazanmtr. Bunlardan biri rann ykselii, dieri ise
ciddi bir ekonomik krizin trmana getii 1980lerin ortasnda
petrol fiyatlarnn dmesidir.

203

204 Ortadou atmalar

1974 Haziran aynda da Nixon Suudi Arabistan ziyaret eden ilk ABD bakan olmutur. ABD ve Suudi Arabistan bu grmede Suudi ynetiminin
ARAMCO (Arab-American Oil Company)deki payn %60a ykseltmi ve
zaten hzla ykselie gemi olan Suudi petrol gelirleri daha da artmtr.
Tm dnyada poplaritesi artmaya balayan Kral Faysal, Suudi Arabistan
10 yl iinde eski krallar Abdlaziz ve Suudun feodal devletinden zengin, etkin ve hzla geliip modernleen bir devlete dntrmtr. Kendinden ncekilerden farkl olarak Faysaln devleti ahsi, salt kraln kararna baml bir
devlet olmamtr. Aksine ou Batda eitim alm ok yetenekli prensler
ve hatta Suudi vatandalar krallktaki nemli bakanlklara ve pozisyonlara
atanmtr. Kral Faysal 25 Mart 1975te haftalk olarak dzenlenen halka ak
ynetim toplants srasnda yeeni tarafndan suikasta uramtr. Ardnda
bir sr soru iareti brakan Faysal suikast, blgesel dengeler balamnda
Riyad ynetimine byk bir gzda olarak yorumlanmtr.
Suikast olaynn ardndan Veliaht Prens Halid tahta gemi ve Prens Fahd
kendisinin varisi ilan etmitir. Aktif bir kral olmayan Halid, ynetimin gnlk faaliyetlerini Fahdn ellerine brakmtr. Kral Halidin 1982 ylnda
lmnn ardndan 1975 ylndan itibaren zaten lkeyi Halid adna yneten
Veliaht Prens Fahd tahta gemitir. Prens Fahd dneminde patlak veren ranIrak Sava srasnda petrol fiyatlar dm ve 1980lerin ortalarnda fiyatlarda ciddi bir gerileme ve dalgalanma yaanm olmasna ramen lkeye altyap,
silahl kuvvetler, salk, eitim, yurt d yardmlar ve geni kraliyet ailesi ile
bal airetlere mensup binlerce yesinin harcamalar gibi iktisadi nceliklerini karlayacak kadar petro-dolar akmaya devam etmitir. Ynetim zellikle
1970lerde, ARAMCOdan ve dier petrol irketlerinden yurt iinde harcanmas mmkn olmayacak miktarda bir haslat elde etmi olduundan ABDye
ve dier yabanc piyasalara milyonlarca dolar yatrm yapmtr.
1977den itibaren Msrda Enver Sedat ynetiminin srail ile yaknlamas ve 1979da srail ve Msr arasnda Camp David Anlamasnn imzalanmas ile Suudi Arabistan Msra yapt btn yardmlar keserek ilikilerini
en aza indirmitir.
Btn bu kurulu ve var olma mcadelesi srasnda, yarmadada her
eyin yolunda gitmediine dair tehlike sinyalleri de almaya balamtr.
Gelenekselciler, renciler, ynetimin maddi desteinin dnda tutulan airet
mensuplar, kktenci Vehhabi hvana bal gruplar ve baz ordu mensuplar,

Suudi Arabistan

kralln ok fazla itibar kaybettiini ve Bat taraftar olduunu dile getirmeye

balamtr. 1979da, kendisini Arap Yarmadasnn Mslman Devrimciler
Hareketi (AYMDH) olarak adlandrlan bir grup, Mekke ve Medinenin
kontroln ele geirmek amacyla harekete gemitir. Krallk isyanclar
zerinde kontrol salamay baarsa da yaanan olaylar, meruiyetini Mekke
ve Medineye kar stlendii koruyuculuk rolnden alan Kral Halid iin ok
byk bir mahcubiyet sebebi olmutur.
Suudi ynetimi AYMDHnin kard olaylar henz bastrmken, bir dier
huzursuzluk da Dou Eyaletindeki ii aznlk arasnda ba gstermitir. Uzun
sre Suudi devletinin basklarna maruz kalan ve 1979un sonlar ile 1980lerin balarnda din ibadetlerini alenen yapmalar yasaklanan Suudi iileri, din
hrriyeti talebinde bulunarak protestolara balamtr. ran ahnn devrildii
ve yeni kurulan ran slam Cumhuriyetinin bana Ayetullah Humeyninin
geldii 1979 ran Devrimi ile cesaret bulan Suudi iilerin gsterileri, ran
devlet radyosu tarafndan da desteklemitir. Mescid-i Harama gerekletirilen saldrlarda olduu gibi, Fahd, ii hareketini de sert biimde bastrmtr.
ran korkusu ve Sovyetler Birliinin 1979daki Afganistan igaline duyulan kzgnlk, Suudilerle ABD arasndaki ilikileri perinlemitir. ABDnin
1970ler boyunca Suudi Arabistana yapt milyarca dolarlk silah sat, 1980
sonrasnda daha da artmtr. Ayn yl Irakn rana saldrmasyla da Basra
Krfezinde byk bir sava balamtr. Bu sava Suudilerin kendi gvenliklerine dair endielerini arttrmtr. Sekler Irak ile Suudi Arabistan ilikileri
hibir zaman ok scak olmamsa da, Riyad ynetimi blgedeki karlar ve
istikrar iin ran daha byk bir tehdit olarak grdnden sava srasnda
Iraka her trl destei salamtr. Suudi ynetimi bu srete Saddam rejimine 25 milyar dolar bor vermekle kalmam, Kuveyt, Bahreyn ve Birleik
Arap Emirlikleri gibi dier Krfez lkelerini de benzer ekilde Iraka destek
olmalar konusunda tevik etmitir.
1981de Suudi Arabistan ve be krfez lkesi, ran kartln rgtl
hale getirmek zere, ortak savunma anlay erevesinde Krfez birlii
Konseyini kurmutur. Tampon lke olarak konseye dhil olan Irakn
2 Austos 1990da Kuveyti igal etmesi ve petrol alanlarna el koymas
zerine konseye yelii iptal edilmitir. Ancak Irakn 100.000 askerini
Kuveyte ymas, Suudi Arabistan telalandrm ve kendi gvenliinin
salanmas iin ABDden blgeye asker kuvvet gndermesini talep
etmitir. 1990larn sonlarnda 500.000den fazla Amerikan ve koalisyon

205

206 Ortadou atmalar

kuvveti askerleri Irak askerilerini Kuveytten karmak iin Suudi

Arabistana giri yapmtr.
Amerikann l Frtnas Harekt (Operation Desert Storm) olarak adlandrd saldrs Suudi Arabistan sivil kamuoyu nezdinde ho karlanmamtr. Suudi halkn bir blm yz binlerce yabancnn lkeye gelmesinden
slami deerlere zarar verecekleri ve Hz. Peygamberin doduu bu topraklar
kirletecekleri dncesiyle rahatszlk duymutur. Toplumun din hassasiyeti
yksek olan kesimlerinde ise bu rahatszlk daha da youn hissedilmi, bu
kesim ABD ordusundaki Hristiyan ve Yahudi asker din grevlileri ile kadn
askerlerin lkelerindeki varlndan ve dier gayri slami uygulamalardan rahatsz olmutur. Suudi din limlerinin Iraktan gelebilecek potansiyel bir tehdide kar yabanc kuvvetlerin geici bir sre Suudi Arabistanda kalmasna
izin veren fetvas dahi, halkn endielerini giderememitir.
Suudi Arabistan uluslararas alanda kaybettii imajn dzeltmek umuduyla 1990larda slam dnyasna ynelik cmert harcamalarn arttrmtr.
Pakistandaki medreselere maddi destek salamaktan Batl lkelerde cami
inasna, Kuzey Afrikaya insani yardm gndermekten kuatma altndaki Bosnal Mslmanlara silah teminine kadar slam dnyasnn her yerine
Suudi yardmlar artmtr.
1995 ylnda Kral Fahdn kalp krizi geirmesiyle birlikte ynetimin gnlk
faaliyetlerini yrtme ii kraln vey kardei ve o gne kadar bir anlamda
babakanlk grevinde bulunan Veliaht Prens Abdullaha gemitir. 2005
ylnda lmne kadar Fahdn krall devam etse de ynetim iini kedisi
yrtmemi, sadece ara sra hkmet ilikilerine mdahale etmi veya Suudi
ya da yabanc erknn toplantlarna katlmtr.
Suudi Arabistan 1980lerdeki Sovyet igaline kar ayaklanan Afgan mcahitlerin de en byk finansr olmutur. Pakistan ile i birlii iinde ve ayrca
ABDnin de rtl operasyonlar araclyla Suudiler mcahitlere milyarlarca dolarlk silah ve asker eitim desteinde bulunmutur. Suudi Krall,
Pakistandaki yaklak be milyon mlteciye de insani yardm salamtr.
Tm bu yardmlarn beklenmedik bir sonucu olarak 1980lerde aralarnda
Suudlu zengin i adam Usame bin Ladinin de bulunduu bir grup Arap
sava gcn ve poplaritesini arttrmaya balamtr. Afgan mcahitlerden
farkl olarak neredeyse tamam yabanc savalardan oluan bu grup, 1989da
Sovyetlerin ekilmesinin ardndan Afganistan snrlarnn tesinde kresel
apta eylemlere girimek zere el-Kaide ats altnda rgtlenmitir.

Suudi Arabistan

11 Eyll 2001de New Yorktaki Dnya Ticaret Merkezi ve Washingtondaki

Pentagon binalarna ynelik saldrlar gerekletiren eylemcilerden 15inin
Suudi vatanda olmas, Suudi Arabistanda ok etkisi yaratmtr. Suud ynetimi ncelikli olarak TV kanallarna getirdii kstlamalarla bu bilginin
zerini rtmeye alsa da ou Suudi ailesinin evinde uydudan yayn yapan
kanallarn izlenmesi -zellikle Katar merkezli Al Jazeera- kralln bu abalarn boa karmtr. Saldrlar sonrasnda Kral Fahd ABD Bakan Busha
zntsn ve taziye dileklerini bildirerek bu saldrdan devletinin sorumlu
olmadn belirten bir mesaj gndermitir.
ABDnin Usame bin Ladini Suudi ynetiminin bizzat kendisi olmasa bile
Suudi ailesinin etkin ve zengin vakflarnn finanse ettii ynndeki sulamalarna ramen, ABD-Suudi Arabistan ilikileri bu durumdan ok etkilenmemi, hatta Suudi Arabistan ABDnin szde Terrizmle Kresel
Savanda en hararetli i birlikilerinden biri olmutur. Suudi yetkililer bu
olaydan sonra ABDye istihbarat destei vermi, terrizme fon saladklar
iddia edilen slami hayr kurumlarnn kapatlmasna yardmc olmu, pheli banka hesaplarn ve mal varlklarn dondurmu, yzlerce kiiyi tutuklam ve denetimleri arttrmtr.
2003 ylndan itibaren ABDnin Irakta giritii igal, Suudi Arabistanda
ekimser bir olumlamayla karlanmtr. Nitekim zaten bozuk olan Suud-Irak
ilikileri nedeniyle Riyad ynetimi Saddamn gitmesinden ok byk sknt
duymamtr. Ancak kurulacak yeni ynetimin kimlii ve yaps konusundaki belirsizlik Suudda derin bir endie kayna olmutur. Zira Saddam Riyad
iin ciddi bir tehdit olsa da onun Irakn btnln salayan konumu, ran
yaylmacl nndeki en nemli emniyet supab olmutur. ABDye her trl
asker destei veren Riyadn bu dnemdeki tek kaygs da Irakn rann nfuz
alan yaplmas ve kuzeydeki Krtlerin bamsz bir devlet kurmalar olmutur.
2003ten sonraki sre Irakta kanl bir i savaa dntnde, Suudi ynetimi destekledii kimi gruplar araclyla buradaki i savaa mdahil olarak
olaylarda yerini almtr. zellikle 2006 ylndan sonra Irak iine alan i sava
srecinde Riyad ynetimi ve Suudi i adamlar ran ve onun Iraktaki mttefiklerine kar youn bir mcadele balatmtr.

lkedeki atma Tecrbeleri ve Potansiyel atma Alanlar

Hanedan i atmalar

1932 ylnda kurulan Suudi Arabistan devletinin kurucusu Abdlaziz bin

Suud, ierideki gcn pekitirme adna farkl bir siyaset izlemi ve kabilelerin

207

208 Ortadou atmalar

desteini kan ba ile salamay amalayarak Beni Halid, Acman, ammar gibi
nemli kabilelerin yan sra Abdlvehhabn torunlar olan e-eyh gibi farkl
kabilelerden ok sayda kadnla evlilikler yapmtr. Bu evliliklerden 36 olu
olmutur. Abdlaziz, oullarn da benzer ekilde farkl airetlerden evlilikler
yapmaya tevik etmitir. Neticede bugn Suudi Arabistanda oullardan
ve torunlardan oluan says tam olarak bilinmese de yaklak 6.000 prens
olduu ifade edilmektedir. Her ne kadar kuruluunun ilk yllarnda bu siyaset
ie yaram olsa da, verasetin kardeten kardee getii bir lkede prenslerin
bymesi ve bal olduklar kabilelerin iktidar iinde en gl makama ulama
isteklerinin gndeme gelmesiyle Suudi Hanedanl bir kargaa ortamna
srklenmeye balamtr.
Suud Krall ierisinde balca grubun basknlndan bahsedilebilir.
Bunlardan ilki Sudayri ailesidir. Sudayri kabilesi Necid blgesinin gl ailelerindendir. Abdlazizin Hassa bint Ahmed el-Sudayri ile yapm olduu evlilikten yedi olu olmutu. Bu yedi karde Suud ailesi iindeki z kardelerden
oluan en gl blou oluturmaktadr. Sudayri yedilisi olarak da adlandrlan
bu grup, Suudi ynetimi ierisinde nemli mevkilerde grev almtr.
Sudayri ailesinin ykselii, gemite Suud ile Faysal arasndaki taht ekimesi ile ivme kazanmtr. 1953te Kral Abdlazizin lm zerine Veliaht Prens
Suud, ynetime gemitir. Suud, krallnn ilk yllarnda yeni bakanlklarn ve
Riyad niversitesinin kuruluu gibi siyasi ve toplumsal anlamda birka olumlu
adm atmtr. Ancak petroln getirdii zenginlii hem kiisel hem de kraliyet evresindeki lks tketimi iin israf derecesinde kullanmas, lke iinde ve
dnda kt ynetilmi giriimler gerekletirmesi, abartl kiilii ve kt ynetimi, sonunda tahttan indirilmesine sebep olmutur. Babas gibi 30un zerinde olu olan Suudun nemli idari kademelere kendi oullarn getirmesi de
kraliyet ailesi ierisinde gerilimlere sebep olan bir baka konu olmutur.
Bu arada anneleri e-eyh kabilesinden olan Faysal ile tek z kardei Talal,
vey kardeleri Suuda kar tepkileri her geen gn daha da byyen aile ii
muhalefeti beslemitir. yle ki, Prens Faysal ile Suud arasnda devam eden
iktidar mcadelesi neredeyse Suudi ailesini devirecek raddeye gelmitir. Kral
Suud kartlar Suudu tahttan indirmek iin suikast plan dahi yapmtr.
Kraliyet ailesinin liderleri ve ulema, ynetim yetkisinin nemli bedevi
eyhlerin desteini de alm olan Veliaht Prens Faysala devredilmesi gerektii
konusunda fikir birliinde bulunmutur. Mart 1958de, aralarnda Sudayri
yedilisinin de bulunduu bir grup Suudi prensi, Suuda verdikleri ltimatomla

Suudi Arabistan

ynetimi Faysala brakmas ve kenara ekilmesi taleplerini bildirmitir. Bu

gelime zerine ok az destekisi bulunan Suud, taht Faysala devretmek
durumunda kalmtr.
Suudun tahttan ekilmesinden nce, kraliyet ailesinde nc bir grup
(Hr Prensler) kralln ynetiminde sz sahibi olmak iin hem Suud hem
de Faysal ile rekabet etmeye balamtr. Abdlazizin kk oullarndan ve
torunlarndan oluan Hr Prensler hareketine Talal bni Abdlaziz nderlik
etmitir. Hareket, kraliyet ailesinin entelektel ve yurt dnda eitim alm
mensuplarnn desteini toplamtr. Reform yanls bir hareket olan Hr
Prensler, anayasal monari ngren bir anayasa metni hazrlamtr. Ancak
nerileri kral ve ulema tarafndan eriata aykr bulunduundan reddedilmitir. Eyll 1961de Talal ve dier Hr Prensler, ynetim kademelerinden kartlmtr. 1962de Beyruta yerleen Talal ve dier kardeleri burada resm bir
muhalefet grubu haline gelerek kraliyete ynelik yeniliki reform nerilerine
ve eletirilerine devam etmitir.
Ynetimin bana geen Faysal ilk olarak ynetim yaps ve devlet politikalarnda deiime gitmitir. Bu yeni deiim sreci iinde Suudi Hanedanl
iindeki farkl kardeler de yeteneklerine gre devlet kademelerine getirilmitir. Sudayri grubunun en by Fahd, Faysala Suuda kar destek verdiinden dolay iileri bakanlna getirilmitir. Grubun dier kardelerinin
de benzer ekilde gl mevkilere atand bu dnemde, Sudayri grubunun
etkinlii iyice artmtr. Faysaln 1975 ylnda yeeni tarafndan ldrlmesi
bylesi bir aile ii ekimenin uzants olarak deerlendirilmektedir. Onun
lm ardndan, ynetimin bana lkedeki nc en etkili grup olan Jiluvi
airetinden vey kardei Halid gemitir. Kral Halidin salk sorunlar nedeniyle daha ok Prens Fahd, iktidarn asl gc halini almtr. Sudayri grubu
bu dnemde elde ettikleri mevkilerin yan sra dier nemli pozisyonlara da
kendi oullarn getirmitir. Sudayri grubunun ynetimdeki etkinlii, Suudi
Hanedanlna istikrar getirmenin yan sra Abdlazizin dier oullar arasnda bu gc dengelemek adna yeni gruplarn olumasna ve ynetimde yeni
dzenlemeler yaplmasna da neden olmutur.
Suudi ynetimi iindeki ikinci en etkili grup ise Faysaln sekiz olundan
oluan Beni Faysal grubudur. Bu grup iinde en fazla ne kan kii dileri
bakan da olan Prens Suud el-Faysal olsa da Veliaht Prens Abdullah, Kral
Fahdn 1995te geirdii kalp krizi sonrasnda ynetimdeki etkinliini
sistemli olarak arttrm ve lkenin nemli aktrlerinden biri haline gelmitir.

209

210 Ortadou atmalar

Ancak Fahd taraftarlarnn Prens Abdullahn ynetimine srekli olarak

muhalefet etmesinden kaynakl yaanan atmalardan dolay ortaya kan
ikilem, nemli kararlar almay zorlatrmtr.
Ynetime talip olan nc byk grup ammar aireti ve mttefikleridir.
2005te Kral Fahdn lmnn ardndan tahta geen Abdullah, emmar airetine mensuptur. Necidli kabileler arasnda gl bir tabana sahip olan Kral
Abdullah mill muhafz olduu dnemde de gl bir kitle oluturmutur.
Kral Abdullah dier kardeleri ve zellikle Kral Faysaln olu ile yakn ilikiler kurarak Sudayri grubunun gcn dengelemek istemitir.
lkenin kurulu yllarnda kardeler ve kuzenler arasnda yaanan krizlerin
aile ii atmalara neden oluunu ve zayf den Suudi Emirliinin Reidiler
tarafndan malup ediliini tecrbe eden Suudi Hanedanl, iinde bulunduklar bu dnemde veraset krizlerinin nne gemek amacyla 2006 ylnda
bir sadakat komisyonu oluturmutur. Komisyonun kuruluundan bu yana ilk
nesil veliaht prenslerin pe pee lmeleri ve saltanatn artk ikinci nesle geiyor olmas bir baka kmaz da beraberinde getirmitir. Suudi ailesi iindeki
bu iktidar savanda Sudayri ve emmar airetleri ne kmaktadr.
Necid-Hicaz Rekabeti
Toplumsal anlamda heterojen bir yapya sahip olan Suudi Arabistanda blgesel anlamda da gerilim yaanmaktadr. zellikle Hicaz blgesinin Necidli
olan Suudi Arabistan Krallna katlmasyla birlikte, aslnda lke iine sadece yeni bir toprak snr deil ayrca farkl toplumsal ve kltrel snrlar da
eklenmitir. Suudi Arabistann siyasal birleme abalarna ramen, getiimiz birka on ylda bu snrlarn nemi artmtr.
Hicazl elitler, Suud Hanedanna ynelik derinleen elikili duygular
tamakta ve siyasi olarak daha gl grdkleri Necidli emsalleri tarafndan
tannmak ve sayg grmek istemektedirler. Bugn neredeyse lkedeki
tm ynetici ve din sekinleri oluturan Necidliler ise, Hicazllar ikinci
snf vatanda olarak grmekte ve bu ekilde muamele etmektedir. Sonu
olarak Hicazllar, Necidli elitlerle karlatrldklarnda kendilerinin farkl
olduklarn ileri srmektedirler. Hicazllar, yaadklar blgenin slamn
kutsal mekn olmasnn kendilerine gl din bir zellik kattna
inanmaktadr. ki blgenin birlemesinden nce Hicaz halk arlkl olarak
afi ve Hanefi, ksmen de Maliki mezheplerine bal olmutur. Suudi
Arabistan devletinin kurulmasndan bu yana devlet iinde artk sadece

Suudi Arabistan

Hanbeli mezhebi ve Vehhabi uygulamalar resm olarak kabul edilmektedir.

Devletin resm inan yaklam her ne kadar Vehhabilik olarak ifade edilse
de Hicaz halk kendilerini Vehhabi olarak grmemekte, bu da Necidli
Vehhabilerin Hicaz halk ile aralarndaki gerilimi arttrmaktadr. Aslnda
iki blge halk arasndaki temel gerilim noktas, daha nce de bahsedildii
zere, lkenin kuruluu srasnda Vehhabi hvan kuvvetlerinin Hicaz
blgesinde gerekletirmi olduu kanl saldrdr.

Mezheb Gerilim

Suudi Arabistan tek bir Selefi mezhebin baskn olduu bir lke olarak
ifade etmek aslnda kralln kltrel ve din adan sahip olduu eitliliine
dair gerei tam anlamyla yanstmamaktadr. Nihayetinde lke mezhepsel,
blgesel ve kabilesel anlamda farkl topluluklar barndrmaktadr. Ancak
Suud ailesinin bal olduu Vehhabi-Selefi inan ve lkenin monarik baskc ynetim biimi, siyasetin ve toplumsal hayatn her boyutunu kontrol etmekte ve etkilemektedir.
Vehhabilerin ia ritellerini irk olarak grmesinden dolay iki taraf arasndaki ilikiler tabiat gerei gergindir. zellikle iada var olan Aure kutlamalar, Hz. Hseyinin Kerbalada ldrlmesini canlandrmalar, dilek ve
adak amal yaplan trbe ve mezarlk ziyaretleri Vehhabilerce irk saylmaktadr. Bu anlaytan hareketle Suudi Arabistan iileri toplumsal, siyasal ve
din anlamda ikinci snf vatanda olarak grlmektedir.
Bugn Snni emmar kabilesinin topraklar olan kuzeydeki Hail ehrinde
19. yzyln balarnda nemli bir ii nfus yaamaktayd. Corafi ve etnik
olarak Irakn bir devam olan bu blgelerin iileri, emmar reisi bn Reidin
Vehhabilii benimsemesiyle zorunlu olarak Iraka g etmeye balamtr. Bu
g dalgas bni Suudun hvan ile birlikte 1921de Haili igali sonrasnda
daha da artmtr. Bugn ise bu blgede neredeyse hi ii bulunmamaktadr.
1920lerin sonlarnda, zellikle iaya kar bir dmanlk duyan bni
Suudun hvan ad verilen Vehhabilie dn yapm bedevi muharip kuvvetleri, bni Suuddan iileri zorla da olsa Vehhabilie tevik etmesini talep etmitir. Neticede bni Suud Dou Eyaletine tebli amal Vehhabi din
adamlarn gndermi olsa da hvann istedii gibi zorla Vehhabiletirme
almas yrtlememitir. Sre iinde iilerin en ok nemsedikleri temel
din trenler dnda neredeyse tm ia trenleri yasaklanm ve iiler Snni
ibadethaneleri dnda tutulmulardr.

211

212 Ortadou atmalar

ia, yeni kurulan Suudi devletinde en alt sosyoekonomik basama tekil

etmektedir. lkedeki en st sivil brokrasi kademelerinin dnda tutulan
iiler, nadiren asker veya polis tekilatlarnda grevlendirilseler de mill muhafzlk grevlerine alnmamaktadrlar. Benzer ekilde iiler 1933te Dou
Eyaletinde petroln bulunmasyla petrol endstrisinin salad zenginlikten
yeteri kadar pay salayamam, sadece bu alanlarda basit i imkn bulmulardr. Suudi-Amerikan petrol irketi ARAMCOnun ucuz i gc politikas
sebebiyle bu alanda altrlan nitelikli ve yar nitelikli iilerin ounluunu
iiler tekil etmektedir. Gnlk hayatn her alannda ayrmcla maruz kalan Ahsal iiler, petrol irketlerinin yatrmlar sayesinde ykselen eitimlerinin ve ekonomik durumlarnn verdii cesaretle toplumsal hak talebinde
bulunmak iin 1950li yllardan itibaren rgtlenmeye balamlardr.
1979 ran Devrimi Suudi Arabistanda kraliyet ailesine kar ii muhalefeti cesaretlendirmitir. Kasm 1979da Katif iileri ve Dou Eyaletindeki dier iki kentte yaayan iiler, Aure trenlerini alenen yapmak istemi, bunun
zerine ulusal muhafzlar trenlere mdahale etmi, ardndan yaanan ayaklanmada ok sayda Suudlu ii hayatn kaybetmitir. ki ay sonra Katif te
balayan baka bir ayaklanma yine ulusal muhafzlar tarafndan bastrlm,
bu sefer l says daha da artmtr. iiler tarafndan yaplan eletiriler arasnda el-Suudun Batya olan bamll ve Batllarla yakn iliki iinde
olmas, yolsuzluk, eriattan saplmas ve bilhassa Snni ve iiler arasndaki
ekonomik eitsizlikten duyulan rahatszlklar ne kmtr.
Dzen salandktan sonra blgeye ynelik devlet destei arttrlm,
blgedeki altyapnn iyiletirilmesi iin byk projeler hayata geirilmitir. 1970lerin sonlarnda da ii bir i adam blgedeki en byk ii istihdamn salayan el-Cubeyr projesinin yneticisi olmutur. Ancak Suudi
Arabistandaki ii siyasi faaliyetlerin engellendiine dair uluslararas raporlar her zaman sz konusu olmutur.
Devlet iindeki huzursuzluu hafifletmek adna 1993te Kral Fahd
tarafndan ii muhalefete genel af ilan edilmi, ii muhalif gruplarn ynetim
kart faaliyetlerine son vermesine karlk ii vatandalarn sosyoekonomik
durumlarnn iyiletirilmesine dair vaatlerde bulunulmutur. Benzer
ekilde, 2003 ylnda taraflarn bir araya gelerek lkedeki gerilimin bir kez
daha yattrlmas iin Kral Abdullah tarafndan ulusal diyalog davetinde
bulunulmutur. Ancak bu giriimler ii aznln toplumsal, siyasal veya

Suudi Arabistan

ekonomik durumuna ynelik herhangi bir somut deiiklik salamamtr.

Bugn Suudi Arabistan iileri ve Snnileri arasndaki gerilimin 1979dan
bu yana her zamankinden daha yksek seviyede olduunu sylemek
mmkndr. ii-Snni gerilimleri aka Suudi Arabistann tesinde, Irak
ve ran gibi lkelerdeki olaylara bal olarak krklenmektedir.
iilerin devlet iinde karlatklar muamelelere dair dile getirdikleri
memnuniyetsizlikleri 2011de Tunusta balayan Arap Bahar ve Msrdaki
olaylarla doruk noktaya ulam ve Dou Eyaletinde protestolar ba gstermitir. Protestocu gruplar ayrmcla son verilmesi ve daha eit siyasi temsil
hakk tannmas talebinde bulunmu, ayrca Bahreyndeki iilerin protestolarn desteklediklerini ilan etmilerdir. Suudi ynetiminin bu protestolara karl sert olmutur. 2011-2013 yllar arasnda yaplan gsterilerde 20
gstericinin hayatn kaybettii, yzlercesinin de gzaltna alnd tahmin
edilmektedir.
Arap Bahar srecinin blgede oluturduu deiim basks Suudi
Arabistann ban ektii zengin blge lkeleri sayesinde atlatlm bulunsa
da bu kez Suudi Arabistann bizzat kendi iinde ciddi bir gerilim birikmitir.
Msr, Bahreyn, Yemen, Irak, Suriye ve Libyadaki siyasal dnmleri kendi
karlar iin sabote eden Riyad ynetimi, yeni dnemde kendi i sorunlaryla
daha fazla uraacak gibi grnmektedir.

Komularla Yaanan Anlamazlklar

Suudi Arabistann blgedeki en nemli d politika gerginlii, Basra

Krfezinden dolay komu olduu ranla yaad sorunlardr.1 ran ve Suudi
Arabistan ilikileri, 1979 slam Devrimi ncesinde, ABDnin iki mttefiki
olarak birbirlerine katlanan dman komular andrmaktadr. Bu nedenle
ABD himayesinde iki lkenin 1960lar ve 1970ler boyunca asker, siyasi ve
gvenlik konularnda ok nemli stratejik i birlikleri olmutur. Bat, zellikle
ABD, bu iki devleti Sovyet Komnizminin Ortadoudaki etkisini engellemek
iin kullanmtr. 1979da randa yaanan devrim sonrasndaki deiim, Batnn
ve ABDnin Ortadoudaki karlarna ve emellerine ar bir darbe vurmu
ve Suudi Arabistan gibi baz mttefikleri de gafil avlamtr. Tahran-Riyad
1
Suudi Arabistan ile ran ilikileri detayl olarak almann ran blmnde ele alnd iin
burada konunun sadece genel zelliklerine deinilecektir.

213

214 Ortadou atmalar

ilikileri bu sreten sonra kuku ve dmanlkla dolu yeni bir dneme girmitir.
Devrimden sonra anti-Amerikan bir tutum sergileyen ran, Suudi Arabistan
blgedeki Byk eytann vekili olarak grmeye balamtr. Dier taraftan
Suudi Arabistan da ran kendi devrimini Krfez Arap krallklarna ihra etme
abalar iinde olmakla sulamtr.
Suudi Arabistann ran-Irak sava srasnda rana kar Irak desteklemesi, Krfezdeki dier Arap devletlerinin de ayn ekilde davranmas, 1981de
Krfez birlii Konseyinin kurulmas, ran engelleme amac ve son olarak
1987de ranl haclarn Suudi Arabistanda katledilmesi, iki Mslman lke
arasnda zaten gergin olan ilikileri iyice ktletirmitir. ki lke arasndaki
ideolojik ekime 1990larda randa yaanan i politik deiimle balantl olarak deikenlik gsterse de souk sava hali hep devam etmitir.
Hatemi dneminde yumuayan ilikiler Arap Bahar dneminde yeniden
gerilmi ve ID faktr Suudi Arabistann rana kar politikalarnn bir
uzants olarak grlmtr. Suud ile ran arasndaki dmanlk seviyesinin ne
kadar yksek olduu, Kral Abdullahn 2010 ylnda Foreign Policy dergisinde
yaymlanan Fransz Savunma Bakan Herve Morine syledii, Dnyada iki
lke var olmay hak etmiyor; bunlardan biri ran, dieri srail. ifadesiyle grnr boyutlara ulamtr.
Suudi Arabistann rdn, Irak ve Kuveyt ile olan bugnk snrlar
ngilterenin 1920lerde ve 1930larda Suudi yaylmacln engellemek amacyla belirledii (lkenin kendisi kadar) suni snrlardr. Suudi-Yemen snr
alan da 1930larda yaanan sava sonucunda ortaya kmtr. ok yakn bir
gemite Umman, Kuveyt, Yemen, Katar ve Birleik Arap Emirlii ile snr
anlamazlklar yaayan Suudi Arabistan, uzun zamandr Krfezdeki gerilimin
bir kayna olan snr anlamazlklarn byk lde zme kavuturmutur.
Fakat Krfez lkeleri arasndaki en byk gce ve alana sahip olmas Suudi
Arabistann baz kk Krfez lkeleri tarafndan potansiyel egemen bir devlet veya tehdit olarak grlmesine sebep olmaktadr.
Suudi Arabistann blge siyasetinde Kuveyt ve Bahreyn ayrca nemli
bir yere sahiptir. Zira Irak ile Suudi snrnn ve yukar Krfez blgesindeki
nemli Suudi petrol alanlar ve tesislerinin savunmas bu lkenin yakn i
birliine dayaldr.
Her ne kadar Kuveyt ile Suudi Arabistan arasnda 1950lerde snr anlamazlklar yaanm olsa da yarm yzyl nce bni Suudun Kuveyti de hedef almasyla zirveye ulaan fetih hareketine ngilterenin engel olmas, iki

Suudi Arabistan

lke arasndaki anlamazln ciddi boyutlara ulamasn engellemitir. SuudKuveyt tarafsz blgesi 1971de idari amala oluturulmutur. Her iki devlet,
bugn Suud devletinin blnm blge olarak adlandrd bu yerdeki petrol
rezervlerini eit olarak paylamaktadr. Suudi Arabistan ve Kuveyt, Karuh ve
mml-Muradem adalar ve ak deniz sahasnn tasarrufu hususunda anlamazlk yaamaya devam etmitir. Ancak her iki devlet Krfez Sava ile yeni
grmelere girimi ve Temmuz 1995te snrlar belirlenmitir. Ayrca kalan
dier snr meselelerinin zm iin Ortak Teknik Kurul kurulmutur.
te yandan, blgedeki en nemli aktrlerden biri olan Yemen ile Suudi
Arabistan arasnda da lkenin kurulmasndan bu yana devam eden bir atmalar silsilesi yaanmaktadr.2 Suudi Arabistan 1932 ylnda tam bamsz bir lke
olarak kurulmasnn ardndan, 1934te Yemen ile snr anlamazlklar yaamaya
balamtr. Bu dnemde Yemenin Asir prensini bni Suuda kar kkrtmaya
almas da aradaki gerginlii arttrm, sonucunda iki lke arasnda bir sava patlak vermitir. Yedi hafta sren savan galibi Suudi Arabistan olmu ve imzalanan
Taif Anlamas ile aradaki dmanlk szde sona erdirilmitir. Anlama gerei
tartmal blgenin hkimiyeti Suudi Arabistana verilmitir; ancak muhtemel
petrol rezervleri, sivil savalar ve Suudi Arabistann Yemen siyasetine mdahaleleri son yzyl boyunca iki lke arasndaki gerilimi her zaman scak tutmutur.
Yemen ve Suud arasnda muhtelif zamanlarda yaanan atmalar 1990larn
sonlarnda zirveye ulam ve olduka iddetli atmalara dnmtr. Kzl
Denizdeki adann hkimiyeti iin kan sava da yine baka bir anlama ile
sonulanmtr. Neticede, eskisiyle yenisiyle varlan btn bu anlamalarn iki
lke arasnda kalc bar salayp salayamayaca henz net deildir.
1934 Taif Anlamas iki devlet arasndaki snrlar belirlemi, ancak taraflar
arasnda bir anlama imzalanm olsa da snr meselesi hibir zaman kesin bir
zme kavuturulamamtr. Anlamazln ou Yemendeki i karklklar
sebebiyle km ve bu kargaa ortam Suudi Arabistan ile ilikilere de yansmtr. 1980lerin sonlarnda yaanan uzun i savan ardndan Gney Yemen,
kuzey blgesi ile birlemi, bu yeni lke Irakn yannda ve Krfez Savanda
da Suudilere kar yer alarak Suud Krall ile olan btn balarn koparmtr.
1992de yaplan mzakereler iki devlet arasndaki snr meselelerine ynelik
2
Suudi Arabistan ile Yemen ilikileri detayl olarak almann Yemen blmnde ele alnd iin
burada konunun sadece genel zelliklerine deinilecektir.

215

216 Ortadou atmalar

anlamalar yeniden canlandrm, fakat Suudi Arabistann 1994te gneydeki

isyanc gruplar merkez Yemen ynetimine kar desteklemesi, iki lke arasnda hasmlk rzgrlarnn yeniden esmeye balamasna neden olmu ve ok
gemeden de petrol rezervlerinin bulunduuna inanlan Necran blgesinde
yeni bir atma alevlenmitir.
savalarla zayflayan Yemen, Suudi Arabistana kar daha uzlamac tutumlar sergilemi ve iki lke arasndaki anlamazlklarn zmne ynelik
giriimler yeniden balatlmtr. Ardndan 1995 Temmuzunda Taif Anlamas
resm olarak yenilenmitir. Ancak ok gemeden Mays 1998de Yemen, ihtilafl adalar igal etmek zere blgeye asker birlikler gndermi ve Suudi snr
muhafzlarna ate amtr. Bu ilk iddialarn akabinde, her iki taraf da iddetle sonulanan snr ihlallerine maruz kaldklarn belirtmitir. Bu atmalarn
sonrasnda yine 1934 Taif Anlamas uyarnca belirlenen snrlar erevesinde
2000 ylnda yeni bir anlaama daha imzalanmtr.
Yemen ve Suud arasnda devam eden atmalar eitli gerilim noktalaryla kendini ortaya koymaktadr. Bu sorunlar zellikle atmalara kaynaklk eden blgelerin deerli petrol rezervleri ihtiva etmesiyle ilgilidir. Ayrca deniz mahsulleri ve
balk rnlerinden gelecek ekonomik menfaatlerin de adalarn deerini arttrd
ortadadr. Aka, bu ekonomik zenginlik kayna her iki devlet iin, zellikle de
ekonomik olarak olduka zayf durumda olan Yemen iin, hayati deerdedir.
Yemen ve Suudi Arabistan arasndaki anlamazlklarn siyasi boyutunda
ise, Arap Yarmadasndaki monari ile ynetilmeyen tek devlet durumundaki
Yemenden monarik Suudi Arabistann duyduu rahatszlk bulunmaktadr.
Zira Yemenli yetkililer, sk sk Suudi Arabistann lkelerindeki rejime ynelik
tehdit ve hatta sabotajlarna maruz kaldklarn yinelemektedir.
Meseleye Suudiler tarafndan bakldnda, Yemenin ciddi derecede fakir
halk, Suudi Arabistan iin daimi bir tehdit olarak grlmektedir. 1970ler ve
1980lerde gney ve kuzey Yemen arasndaki sava binlerce mltecinin kuzeye
g etmesiyle sonulanmtr. O zamandan itibaren Suudi Arabistan, Suudileri
zengin komular olarak gren Yemenli fakir halkn muhtemel toplu glerinden eitli yollara bavurarak saknmaya almtr.

Sonu

1. Dnya Savandan sonra Ortadouda suni snrlarla kurulan devletlerden

biri olan Suudi Arabistan, kurulu temelleri itibaryla atma dinamiklerini
de beraberinde bytmtr. Gerek lkenin resm ideolojisi olan Vehhabilik

Suudi Arabistan

gerekse evre devletlerle sahip olduu yapay snrlar, lkedeki atma dinamiklerini besleyen en nemli faktrlerdir.
1930larda bulunan petrolle gelen byme, ilk nceleri sadece varlk mcadelesi vermeye alan Suudi Arabistan iin, sonraki dnemde blgede lider
olma isteinin de artmasna sebep olmutur. nce 1950li ve 1960l yllarda
Msrn karizmatik lideri Cemal Abdnnasrn, ardndan devrimden sonra
1980li ve 1990l yllarda rann Ortadouda oluturduu deiime en byk
diren Suudi Arabistandan gelmitir. Tm bu d gerilimlerde en nemli motivasyon kendi iktidar karlar olmakla birlikte, Suud politikalarnda bandan
itibaren Amerikan faktr hep i ie gemitir. Temel siyaseti kendi iinde istikrar salamak ve blgenin lider lkesi olmak olan Suuda kar en ciddi tehditlerden biri, Arap Bahar srecinde ortaya kmtr. Demokratik ynetimleri
hibir zaman kabul etmeyen ve mutlak monari ynetimi taraftar olan Suudi
Arabistan Krall iin Arap Bahar ayaklanmalar kendi istikrarna ynelik
byk bir tehdit unsuru olarak grlmtr.
Sahip olduu i dinamikleri ikinci kuak veliahtlarn sebep olacaklar muhtemel hanedan ii atmalara kap aralarken, devasa bir airet koalisyonu
olan lkede rakip airetlerin birbirlerine kar yapacaklar hamleler de tpk
Libyadakine benzer bir i kaosa dnebilir. Tm bunlarn tesinde Suudi
Arabistan iin en ciddi atma ve gerilim potansiyeli lkedeki ii aznln
gelitirecei stratejilerde yatmaktadr.

217

Kaynaka

Bowen, Wayne H., The History of Saudi Arabia, The Greenwood Histories of Modern Nations, ABD, 2008.

Bykkara, Mehmet Ali, hvandan Cheymana: Suudi Arabistan ve Vehhabilik, stanbul: Rabet

Yaynlar, 2004.
Clarkson, Anya, Saudi Arabia: Anti-Shia Discrimination in Employment and the Work Place, The Center

for Academic Shia Studies (CASS), Temmuz 2014.
Cordesman, Anthony H., Saudi Arabia Enters the Twenty-First Century, Cilt 2, ABD, 2003.

Etheredge, Laura S., (ed.), Region in Transition Saudi Arabia and Yemen, New York: Brittanica

Educational Publishing, 2011.
Gause III, F. Gregory, Saudi Arabia in A New Middle East, Council on Foreign Reports Council

Special Report No. 63, New York, Aralk 2011.

Kurun, Zekeriya, Necid ve Ahsada Osmanl Hakimiyeti (Vehhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya
k), Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1998.

Hegghammer,Thomas,Suudi Arabistanda Cihat, 1979dan bu yana iddet ve Pan-slamclk, Cambridge

niversitesi Ortadou almalar Enstits, Mays 2010.
Maisel, Sebastian ve John A. Shoup, Saudi Arabia and the Gulf States Today, An Encyclopedia of Life

in the Arab States, Cilt 1, Londra, 2009.
Nimblock, Tim, Saudi Arabia Power, Legitimacy and Survival, London, 2006.

Onat, Hasan, iiliin Douu Meselesi (Birinci Hicr Asr), Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, 1997, Cilt XXXVI, s. 79-118.
Saudi Arabia A Country Study, Federal Research Division, 2002.
TDV slam Ansiklopedisi, Vehhabilik maddesi, Cilt 42, s. 611-613.

Wybrandt, James, A. Gerges Fawaz nszyle, A Brief History of Saudi Arabia, ABD, 2010.

Elektronik Kaynaklar

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html

al Hasan, Hamza, The Denominational Mapof Saudi Arabia, http://www.saudishia.com/?act=artc&id=75

http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lk_Suudi_Devleti

YEMEN
Ortadounun Tarasndaki atma
Emre Yldrm*
Giri

Arap Yarmadasnn en gneyinde yer alan Yemen, blgenin en eski uygarlklarnn yeerdii verimli bir corafya olarak bugn de nemini koruyan
siyasi bir gelenee sahiptir. Yemenin gemite ve bugn kullanlan deniz ticaret yollarnn gzerghnda olmas lkenin jeopolitiini belirleyen unsurlarn banda gelmektedir. Hlihazrda dnyann en nemli deniz gei yollarndan olan Kzldeniz ile Aden Krfezini birbirine balayan Bab el-Mendeb
Boaznn varl lkeye gl bir stratejik konum kazandrmaktadr. Ayrca
Hani, Kamaran ve Perim adalar gibi 200 ada ve adaca sahip olmas, Yemene esiz bir jeopolitik frsat sunmaktadr.
lke -kullanamyor olsa da- zengin maden rezervlerine sahiptir; ancak bu
kaynaklar stratejik olarak byk boyutlarda kabul edilmemektedir. Yemenin
i tketimine hitap eden ve bir eit uyuturucu bitki olan gat, nemli bir
gelir kayna olduundan genel olarak hem ziraat hem de toplumu olumsuz
ynde etkilemektedir.
Bir kabile toplumu olan Yemen, kimi tarihilere gre en eski Arap toplumudur. zellikle lkenin Yukar Yemen olarak bilinen kuzey ve dou blgeleri
kabilelerin etkin olduu yerlerdir. Gneyde kabilevi toplum yaps daha zayf olmakla birlikte, burada yaayanlarn ounun bir ekilde kuzeydekilerle
akrabalk balar bulunmaktadr, bu sebeple de yrtlen etnik politikalarn
etkisi lkenin tamamnda hissedilmektedir. Genelde devlet nnde kendi
nfuz ve mevkilerini muhafaza etme arzusu duyan kabilelerin zaman zaman
birbirleriyle menfaatleri atmaktadr. Ancak Zeyd mezhebine mensup kabileler tarih boyunca btnlk arz ederek 1962 ylna kadar Yemen iindeki zel
statlerini muhafaza edebilmilerdir. lkede Afrika Araplar, Gney Asya
kkenliler ve Osmanl dneminden kalma Trk kkenli aileler de mevcuttur.
* Regent Business School, Yksek Lisans rencisi

222 Ortadou atmalar

Yemen toplumu din bakmdan genel olarak Snni/afii (snrl sayda Malik ve Hanbeli) ve Zeydi mezhebine mensup Mslmanlardan olumaktadr.
Ayrca bata smailiye olmak zere muhtelif ii kollarna mensup guruplar
da bulunmaktadr. 25 milyonu bulan nfusu iinde ok az sayda Yahudi,
Hristiyan, Hindu ve farkl kk gruplar da barnmaktadr.
Dnyann en fakir lkelerinden biri olan Yemende lke nfusunun yars yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr. Bu durum, lkedeki sosyoekonomik bunalmlar tetikleyen balca unsurlardan biridir. Ayrca, eitim
seviyesinin dk olmas da Yemenin gelecei iin ciddi bir risktir. Ancak
Yemendeki atma ve gerilimin temel dinamiklerini mezheb ve kabilevi ihtilaflar oluturmaktadr.

atmann Tarih Kkenleri

Sebe Krallnn kalntlarnn bulunmasyla birlikte ilk yerleimlerin M

2000li yllara kadar dayandrlabildii Yemen tarihi, Araplarn atas saylan
Hd peygamberin olu Kahtan dnemine kadar inmektedir. Bundan dolay
da Yemen Araplar ve oradan Arap Yarmadasna genler, Kahtanler olarak
adlandrlmaktadr. Eski alarda kurulan Main, Sebe ve Himyeri devletleri
Habeistan ve Eritreye kadar uzanan byk imparatorluklar oluturmutur.
Ardndan Katban, Evsan ve Hadramut gibi kk devletikler kurulmu sonrasnda da blge M 25 yllarnda Romann istilasna uramtr, ancak bu
istila uzun sreli olmamtr.
Romallarn ardndan blgede Habeliler ile Persler (Sasaniler) arasnda
siyasi bir rekabet yaanmtr. Sasanilerin 575 ylnda blgede ksa mrl
bir devlet kurmalar akabinde, uzun sren bir mcadele dnemi balamtr.
Bu dnemde Yemen byk lde tahrip olmu ve deta bedevi hayata dnlmtr. Bundan dolay tarih yerleim yerleri deimi ve zamanla Aden,
Sana, Zebid ve Taiz gibi yeni ehirler olumutur. Ayrca pek ok Yemenli
kabile de Arap Yarmadasnn baka blgelerine g etmitir. slam tarihinde
adlar ska geen Medinedeki mehur Evs ve Hacrec kabileleri de Yemen
kkenlidir.
Yemende slamiyet erken dnemde, Peygamber zamannda yaylmtr. 630
ylnda Sasanilerin ynetimine son verilerek blge tamamen Mslmanlarn
eline gemitir. Bu tarihten itibaren nce drt halifenin, daha sonra da Emevi
ve Abbasilerin idaresinde kalan Yemende baz mahalli vassal hanedanlklar
ortaya kmtr. Bu yerel hanedanlklarn son rneklerini Memluklara bal

Yemen

olan Resuliler (1229-1454) ve Tahiriler (1454-1517) temsil etmitir. Osmanlnn 1517 ylnda btn Arap Ortadousunu kendi topraklarna katmasyla
da Yemende Osmanl dnemi balamtr.
Her eyden nce Hint Okyanusuna alan bir kap olmas sebebiyle Osmanl iin stratejik bir liman zellii tayan Yemen, ayn zamanda gney
ynnden iki kutsal kentin (Mekke ve Medine) de kaps konumundadr. Dolaysyla hem kutsal blgelerin gvenliini salamak hem de stratejik limanlar korumak isteyen Osmanl, blgenin denetimini kontrol altna almtr.
Zira Hint Okyanusu ve Aden Krfezi zerinden (Yemen tarafndan) gelecek
herhangi bir tehdit, Haremeyni dorudan etkileyebilme zelliine sahiptir.
Dolaysyla Haremeynin d tehditlere kar korunmas (o zaman Portekizliler) ancak buralarn kontrol altnda tutulmasyla mmkndr. Nitekim Hrmz Boazna yerleen Portekizliler, Hindistana ulaan baharat ve tekstil
yolunu da keserek blgedeki ticareti engellemekteydiler. Yemenin tam anlamyla Osmanl hkimiyetine girmesi Msr Beylerbeyi Hadm Sleyman
Paann 1538 ylnda gerekletirdii Hind Seferi srasnda tamamlanmtr.
Adenin ele geirilmesi ardndan da Osmanl hkimiyeti sahilden balayarak
btn Yemene yaylm ve 1540 ylnda Yemen Beylerbeylii kurulmutur.
1540-1571 yllar arasnda 11 beylerbeyinin tayin edildii Yemende zellikle Zeydi imamlarn isyan nedeniyle istikrar salanamamtr. Ancak buna
ramen bu dnemde hem Yemenin siyasi btnl salanm hem de an
devlet mekanizmas lkeye yerletirilmeye allmtr. Yemeni istikrarszlatran Zeydi isyanlar karsnda beylerbeyinin kontrol hep snrl kalm
ve bu isyanlar sonunda Zebid ile Tihame blgeleri hari neredeyse Yemenin
tamam Osmanlnn elinden kmtr. Osmanl Devletinden farkl bir hkimiyet ve hilafet algsna sahip olan Zeydiler, uzun sre Osmanl idaresine
diren gstermi ve daha ziyade ulalmaz dalk kesimlere ekilerek varlklarn srdrmtr.
Bu gelimeler zerine Osmanl hkmeti blgede daha ciddi tedbirlere bavurma ihtiyac duymutur. Ocak 1569dan itibaren Osmanl ordusu karadan
Yemene hareket ederek zdemirolu Osman Paa nderliinde, Osmanl
idaresini baz blgelerde yeniden salamlatrmtr. 1570 yl sonuna kadar
sren asker faaliyetler neticesinde, Yemenin kuzey (merkez Sana) ve gney
(merkez Aden) ksmlar tamamen hkimiyet altna alnmtr. 1571den itibaren blgede kabileler arasnda ittifaklar salanm ve hzl bir imar faaliyeti

223

224 Ortadou atmalar

balatlmtr. Yemende en byk Osmanl kalknmas Yemenli Hasan Paann 23 yllk (1581-1604) beylerbeyi grevini yrtt dnemde olmutur.
Osmanl Devletinin Yemen hkimiyetinden Zeydi imamlar isyanlarn
srdrmler ve Osmanl hkimiyetini benimsemek istememilerdir. Zira
onlara gre mamet, dolaysyla da Halifelik Hz. Alinin soyundan birine
ait olmalyd. Bu yorum onlarn dier Snni Mslman idarecilere kar gelmelerinin de ana nedeniydi. Buna ramen Osmanl Devleti yukarda bahsi
geen 11 beylerbeyi Zeydileri de kontrol etmeyi baararak en azndan ehirlere uzanan idarelerine son vermitir.
1635 ylnda Kuzey Yemende Zeydilerin ksmen dier Yemenlileri de kattklar ittifaklarla Osmanl kuvvetlerine kar galibiyetler elde etmesi, Zeydi mamln yeniden ihya etmitir. Bu srete blgede idareyi dorudan
yrtmenin mmkn olmadn gren Osmanl Devleti de geri ekilerek
vassal bir ynetim tarzn benimsemitir. Zeydiler egemenliklerini btn
Yemene yaymada baarl olsalar da merkez idareden ziyade ademimerkeziyeti bir idare tesis edebilmilerdir. Bu durum ise zamanla farkl idari blgelerin bamszlklarn ilan etmesi veya d mdahalelere ak hale gelmesine
yol amtr.
Osmanl iin buradaki istikrarszln en ciddi sonular, Mekke ve Medine gibi kutsal blgeleri dorudan tehdit eden bir potansiyel tamasdr.
Nitekim 19. yzyln banda Vehhabi meselesinin blgeyi etkilemesi zerine
Osmanl Devleti dikkatini bir kere daha Yemene younlatrmtr. Bylece
Osmanl, Hicaz blgesini Vehhabilerden kurtaran Msr Valisi Mehmet Ali
Paann Yemende de nfuz kurmasna gz yummutur.

ngiliz Koloni daresi Altnda Yemen

ngilterenin ayn yllarda blgede etkin olmaya almas iki devleti kar
karya getirecektir. Hindistana yerleen ngiltere, tpk Portekizlilerin nceki dnemde yapt gibi, Aden kentinin stratejik konumu sebebiyle bu blgeyle daha yakndan ilgilenmeye balamtr. ngiltere arad frsat 1837de
Aden yaknlarnda kaza yapan bir gemisinin mrettebat ve yolcularna saldrlmasndan sonra bulmutur. ngilterenin bask yapt yerel Lahic Sultan,
tazminat olarak ehri ve liman satmaya raz olmu, ancak Sultann olunun
duruma itiraz zerine, ngiltere 1839da Adeni igal edip kenti idari olarak
Bombaya (Hindistan) balamtr.

Yemen

Osmanlnn asker anlamda ciddi bir gerileme yaad bu dnem, zellikle Msr meselesinde ngilterenin desteine ihtiya duymas ile ayn srece
denk gelmitir. Sonrasnda Osmanl, blgede yeniden hkim olmak iin Asir
blgesinde asker operasyonlar dzenleyip belirli lde baarl olsa da Zeydi imamlardan kaynaklanan skntlar bu srecin ilemesini yavalatmtr.
Sana kentine yerleen Osmanl ile durumdan honut olmayan Zeydi imamlar
arasnda zamana yaylarak sren atmalar sonrasnda, Osmanl askerleri Sanay isyanclara terk ederek blgenin nemli limanlarndan biri olan Hudeydeye kadar ekilmitir.
1869 ylnda Svey Kanalnn almasndan sonra gemilerin kmr ikmal deposu olmas dolaysyla Yemen limanlarnn nemi daha da artmtr.
Gerek ulam ve gerekse iletiim hatlarnn getii yol zerindeki Yemen,
dnemin en nemli asker gc olan ngilizler iin tmyle kontrol altnda
tutulmas gereken bir yer haline gelmitir.
eride yaanan mezheb gerilim ve siyasi rekabet sebebiyle istikrarszl
kronik bir hal alan Yemen, d glerin mdahalelerine daha bir ak konuma gelmitir. Osmanlnn bulunduu blgelerde isyanlarn ba gstermesi
zerine 1872de Sanaya giren Osmanl ordusu -Aden hari- btn Yemende
merkez idareyi yeniden tesis etmitir. Zeydiler ise burada tutunamayarak
tekrar kuzeye ve dalara geri dnmtr. Ortamn biraz olsun sakinlemesi
ardndan Yemende yeniden kalknma faaliyetleri balatlm, bu erevede
camiler ve medreseler onarlp yeni klalar, okullar ve hastaneler yaplarak
toplum ile kaynama salanmtr. II. Abdlhamidin uygulad ve blgenin
ayan, eraf ve ulemasn merkez ile irtibatlandran slam birlii politikalar da
bu kaynamada olduka etkili olmutur.
Merkez kontrol daha gl hissettirmek isteyen ittihatlarn uygulamalar blgede yeniden karmaaya sebep olunca, Zeydiler tekrar Sanay
ele geirmek iin mam Yahya liderliinde harekete gemitir. Birka yl
sren atmalar sonrasnda, 1911 ylnda mam Yahya ile bir anlama salanm ve blgede hassas bir bar dengesi kurulmutur. mam Yahya bu
anlamaya sadk kalm ve 1. Dnya Savanda Osmanl ile birlikte Yemen
iin omuz omuza arpmtr. ngilizlere kar Yemende nemli baarlar
elde edilmi olsa da Trkler, malup sayldklar Mondros Atekesi akabinde Yemeni ngilizlerden ziyade mam Yahyaya teslim ederek blgeden
ekilmitir.

225

226 Ortadou atmalar

mamlar Dnemi ve Mezheb Gerilim (1918-1962)

Yemen blgesi Osmanl sonras dnemde siyasi olarak tamamen blnmtr. lkenin zellikle gneydeki ky blgeleri ngilizlerin idaresi altna girerken, Zeydilerin arlkta olduu kuzey blgeleri mam Yahyann
denetiminde kalmtr. mam Yahya, Yemende kalan Osmanl memurlarn
gndermeyerek brokrasiyi onlarla ynetmeyi srdrmtr. Bu dnemde
Zeydi mezhebinin prensipleri toplumsal yaamda hkim anlay olsa da idari
mekanizma daha ziyade Trklerin tesis estii tarzda yrmtr. Yemen blgesi, 1920 Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerine temsilci semi, ancak
seilen temsilci Ankaraya ulaamad iin grev yapamamtr. 1923 ylna
kadar resm olarak Osmanl topra kabul edilen lkede, 1926 ylna kadar da
Trk brokratlarn hkimiyeti srmtr.
Yemenin yeni dnemde en nemli atma potansiyeli snr anlamazlklarndan kaynaklanmtr. lke lideri mam Yahya, Asir blgesinde Suudi
Arabistan ile bir dizi snr ihtilaf yaam ve savalara girimitir. Bedevi
kabile kltrn temsil eden mam Yahya, Yemene Osmanlnn braktklarndan baka bir ey katmad gibi, Snni-Zeydi ekimesini de trmandrmtr. darenin onun ahsi kararlarna bal olmas memnuniyetsizlikleri
arttrmtr. Bu dnemde Yemenin kuzey blgelerinden binlerce kii farkl
lkelere g etmek zorunda kalmtr. 1948 ylnda yaanan i atmalarda
iki ay gibi ksa bir srede 5.000e yakn insan etnik ve airet rekabeti nedeniyle hayatn kaybetmitir. Rekabet halindeki el-Veziri airetinin mam
Yahya ve ailesine ynelik darbe giriimi ile gelen bu i sava (Vezire Darbesi),
Suudi Arabistan rejiminin mam Yahya (Hamudiddin) ailesine destei sonucunda baarsz olmu ve ynetim yeniden Yahya ailesine gemitir. Olaylar
srasnda ldrlen mam Yahyann ardndan, olu mam Ahmetin baskc
ynetimi kurulmutur.
2. Dnya Sava sonrasnda Arap dnyasnn iine girdii bamszlk ve milliyeti dncenin ykselii Yemende de kendini hissettirmitir.
Arap milliyetiliinin szcs durumundaki Msr Devlet Bakan Cemal
Abdnnasrn karizmatik etkisi, Yemendeki milliyeti subaylar da harekete geirmitir. Yemen ynetimi, olaylar kontrol etmekte zorlannca 1958
ylnda Msr ve Suriyenin birlikte kurduklar Birleik Arap Cumhuriyetine katlmtr.

Yemen

alkantl Bamszlk Dnemi

Birleik Arap Cumhuriyeti projesi, birlik fikrinden honut olmayan Suriyedeki baz subaylarn yapt bir asker darbe ile 1961 ylnda dalnca bu
durumun Yemende farkl yansmalar olmutur. lkedeki sosyalist Araplar
eletiri oklarn mam Ahmet idaresine ynelterek bir ayaklanma balatm
ve ayaklanma sonrasnda mam Bedr liderliindeki kabileler koalisyonu ile
Tugeneral Abdullah Sallala bal muhalifler arasndaki atmalar bir i
savaa dnmtr.
Tugeneral Sallal, mam Bedri devirmesi akabinde, Eyll 1962de Yemen
Cumhuriyetini ilan etmitir. Bamszlk ilanna ramen yeni lider Sallaln
lkede isyanlar ve muhalifleri bastramamas, Yemen tarihini kkten etkileyecek bir srece evrilmitir. Sallaln Msrn karizmatik sosyalist lideri
Cemal Abdnnasrdan yardm istemesi zerine, yaklak 50.000 kiilik bir
Msr asker gc Yemene destek iin gnderilmitir. lke bir anlamda sosyalist cumhuriyetiler ve geleneksel krallk taraftarlar arasnda geri dn
mmkn olmayan bir blnme yaamtr.
Ancak gelen Msr kuvvetleri Yemenin ar corafi artlarnda gerilla
tipi sava veren muhalif lere kar bir baar gsterememitir. Ayrca mam
Bedr ve taraftarlarnn Suudi Arabistandan destek almas da Yemendeki i savan uzun srmesinde etkili olmutur. 1962den itibaren yaklak
sekiz yl sren i sava srasnda Suudiler Muhammed Bediri, Msrllar
ise Cumhuriyetileri desteklemi ve bu savata 200.000e yakn insan hayatn kaybetmitir. Bamszln ardndan zayf olan ekonomisi sebebiyle
kendi ayaklar zerinde durmakta zaten zorlanan Yemen, sava finanse
etmek gibi bir ykn altnda tamamen kmtr. Binlerce insann hayatn kaybettii Yemende, devletin kurumlar daha oluum aamasnda
if las etmitir.
Savan ilerleyen yllarnda lkedeki atan taraflarn hamisi durumundaki Msr lideri Cemal Abdnnasr ve Suudi Kral Faysal bir anlama yaparak
Cumhuriyetiler ile Kralclar arasnda Kasm 1965te bir referandum yapmaya
niyetlenmitir. Aslnda taraflarn bara samimi olarak istekli olmalarndan
ziyade, blgesel birtakm gelimeler bu kararn alnmasn zorunlu klmtr.
Zira 1967 ylnda yaanacak olan Arap-srail Sava (6 Gn Savalar) iyiden
iyiye yaklamakta olduundan Abdnnasr kuvvetlerini Ortadounun bu en
hararetli cephesine ekme karar almtr.

227

228 Ortadou atmalar

Msr ile Suudi Arabistann kendi aralarnda anlaarak Yemendeki i savan taraflarna destei kesme karar almalar, atmalarn kaderini etkilemitir. Destein kesilmesinden sonra Yemen ordusu darbe yaparak Abdullah
Sallal grevden uzaklatrmtr. Asker komitenin ynetimi ele geirmesiyle onlarn desteindeki Abdurrahman el-ryan Kasm 1967de lkenin yeni
bakan olmutur. Yemendeki iktidar deiiklii Suudi Arabistan da farkl
bir izgiye tadndan lkedeki i sava 1970te sona ermitir.

Bitmeyen Savalar (70 Gn Savalar)

Bamszlk, Yemenin gcn toplayaca ve kendi ayaklar zerine kalkaca bir dnemi balatmad gibi, fiilen blnm olan lkeyi bu kez resm olarak paralanma srecine getirmitir. Sekiz yllk kanl i savan ardndan 1970
ylnda lkenin kuzey blgelerinde Yemen Cumhuriyeti kurulmutur. Ancak
uzun sren sava ve kuraklk, ayn yl byk boyutta bir ktla neden olunca
lke, dardan gelecek gda yardmlarna muhta hale gelmitir. lke iindeki
gvenlii de sarsan bu durum, yeni bir gerilim unsuruna dnmtr.
Yemenin hemen her yerinde gerilim ve atma ortamnn hkim olduu bu
dnemde Aden kenti ve evresinde 1839 ylnda balayan ngiliz igal sreci
de devam etmitir. Liman blgesinde ekonomik bir canllk olsa da buradaki uluslararas ticaret Yemen halkna herhangi bir ekonomik fayda salamamtr. ngiliz igal idaresi, blgedeki egemenliini yerel eyhler araclyla
yrttnden byk blm halen tarm sektrnde alan halk, dou ve
bat olarak ikiyi blnm olan Adendeki ngiliz egemenliinin etkilerini
gnlk hayatnda fazla hissetmemitir.
1959 ylnda Bat Adendeki eyhlikler arasnda ngiltere himayesinde yeni
bir birlik oluturulmutur. Bu srete rakip airetler arasndaki atmalarda
1.000i akn insan hayatn kaybetmitir. Bu savalar srasnda ngiltere farkl gruplara mali yardmlarn yan sra, asker destek ve tehizat yardmlarnda
da bulunmutur. ngiliz smrgesi altnda kalmak artyla 1963 ylnda 17
sultanlktan/eyhlikten meydana gelen Gney Arabistan Birliinin kurulmasnn ardndan, baz milliyeti oluumlar glerini arttrarak bu yaplanmaya meydan okumu ve lkede yeni bir gerilim ve atma sreci balamtr.
Aden Ayaklanmas olarak bilinen bakaldr, o sralar Suudi Arabistan topra olarak kabul edilen blgedeki ngiliz igaline kar 1963-67 yllar arasnda devam etmitir. 2.000den fazla kiinin ld olaylarn ardndan 1968
ylnda lkeyi terk etmek zorunda kalan ngilizler, blgeye tam bamszlk

Yemen

verileceini ilan etmi, bu gelime Yemendeki gruplar arasnda Adende hkimiyet savana yol amtr. Bu gruplar dardan da baz destekler alnca
70 Gn Savalar diye bilinen i sava patlak vermitir. Bu sre zarfnda
ngilizler Adeni tahliye etmeye balam ve son ngiliz askerinin Adeni terk
etmesiyle de Yemenin gneydeki topraklar zerinde, eyhlerin denetiminde bulunan corafyada, 1967 ylnda Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti
kurulmutur.
deolojik olarak sosyalist olan bu yeni devlet, uluslararas Souk Sava rekabetinin blgedeki temsilcisi olarak in ve Sovyetler Birliine yakn bir
konum belirlemitir. Balangta petrol irketleri zerinden ABD ile iyi ilikiler tesis edilmi olsa da ABDnin kendi vatandalarna srail vatandal
hakkn tanmas ksa srede iki tarafn arasn bozmutur. Yemen Demokratik Halk Cumhuriyetinin Arap milliyetilii fikri ve ideolojik tercihleri ile
elien bu tutum, sonraki yllarda hararetli bir Bat kartlna dnmtr.
Sahillere ve adalara hkmetmesi, ayrca gei yollar zerinde olmas Yemen Demokratik Halk Cumhuriyetinin kuzeydeki Yemen Cumhuriyetinden daha fazla gelimesine imkn vermitir. Ancak lke, benimsedii rejim
itibar ile Dou Blounun mttefiki olduu iin, bata Suudi Arabistan olmak zere evresinde yer alan Bat mttefiki devletlerle ilikileri nemli bir
gerilim alan haline gelmitir.
1986 ylnda Yemen Sosyalist Partisindeki liderlik sava nedeniyle rakip
airet ve komutanlar arasndaki Gney Yemen i savanda 15 gnde 10.000e
yakn insan hayatn kaybetmitir. Bu savan dorudan sonucu olmasa da ileride iki Yemenin (Kuzey ve Gney) birlemesine giden srete bu kayplarn
yol at psikolojik ykmlar, sosyal dnmde rol oynamtr.
Nitekim, Mays 1990da tm dnya ile birlikte Ortadouyu da iine alan
deiim, Yemende yeni bir siyasi dnemi balatmtr. Gney Yemen ile Kuzey Yemen birleerek bugnk Yemen Cumhuriyetini meydana getirdiinde
lkede yeni bir gerilim dalgas balamtr. Yllardr ayr yaayan iki farkl
toplumun iki farkl iradeye ramen sadece uluslararas konjonktr gerektirdii iin yeniden birlemesi, beraberinde yeni siyasi travmalar getirmitir.
1994te, iktidar paylamndaki gerilimli pazarlk sreci nedeniyle byk
bir i sava patlak vermitir. Kuzey ve Gney Yemen askerleri ile rakip etnik
gruplarn birbirlerine kar giritikleri acmasz saldrlarnda ay gibi ksa

229

230 Ortadou atmalar

bir sre iinde 10.000e yakn insan hayatn kaybetmitir. Sosyalist Gney
Yemenin yenilgisiyle sonulanan olaylar sonrasnda yaplan seimlerle Kuzey
Yemen lideri Ali Abdullah Salih lkenin yeni lideri olarak seilmitir.

Komularla likiler ve Snr Anlamazlklar

Yemenin komularyla sorunlarnn neredeyse tamamna yakn snr anlamazlklar ile ilgilidir. Bunda, lkenin iinde bulunduu corafi artlar
nedeniyle snrlarn nerede balayp nerede bittii konusundaki anlamazlk
byk rol oynamaktadr. Bu belirsizliin en nemli nedeni de ln farkl
blgelerine dalm vaziyette yaayan airetlerin yaam alanlarnn balama
ve biti snrlardr. rnein, 1934 ylnda ilk defa Suudi Arabistanla yaanan
anlamazlkta, mam Yahya ynetiminin Asir blgesini Arabistana brakmak
zorunda kalmasnn en nemli nedeni, blgedeki airetlerin Suud Kral Abdlaziz ile ittifak yapmalar olmutur.
1934 ylnda imzalanan Taif Anlamas, Yemen ile Suudi Arabistan arasndaki snr izmi olsa da neredeyse 2000 ylna kadar snr konusundaki
tartmalar bitmemitir. Uzun yllar i sava ve blnmln etkisinde kalan Yemenin Suudi Arabistanla mevcut snr anlamazl Souk Sava yllarnda daha ok ideolojik perdelemenin glgesinde kalmtr. Yukarda bahsi
geen Yemen topraklar zerindeki Msr-Suud ekimesinin unsurlarndan
birini de bu anlamazlk oluturmutur. Uzun dnem devam eden snr anlamazl, 1990larn banda yeni bir evreye girmitir.
Yemen ile Suudi Arabistan ilikilerini etkileyen en nemli krlma noktas,
1991 ylnda Saddam Hseyinin Kuveyti igal etmesiyle yaanmtr. Saddama kar yrtlecek uluslararas koalisyona katlmay reddeden Yemen,
komusu Suudi Arabistann btn beklentilerine ramen bu politikasnda
srar edince, Riyad ynetimi sert nlemler yrrle koymutur. On binlerce
Yemenli ii snr d edilirken, uluslararas yardmlar kesilmi ve Yemene
politik izolasyon uygulanmtr. Bu politikalar sonucunda Yemende isizlik
ve ekonomik kriz kontrol edilemez boyutlara ulamtr.
Riyad ynetiminin kar tutumu bu kadarla da kalmamtr. 1994 ylnda
Yemendeki i sava srasnda Suudiler gneydeki (sosyalist) militanlar desteklemitir. 1995 ylnda Taif Anlamas yenilenerek iki lke arasndaki snr
yeniden teyit edilmi olsa da 1998 ylnda bu kez Kzldenizdeki baz adalarn kime ait olduu konusunda yaanan anlamazlk ve Yemenin dousunda,

Yemen

Arabistan lne komu blgelerde yeni petrol yataklarnn kefedilmesi iki

lke arasndaki gerilimin tekrar trmanmasna sebep olmutur.
Suudi askerleri Kzldenizdeki Duvaima Adasnda Yemen askerleri ile atmaya girerken, Suudi istihbarat servisinin snr blgelerindeki eylemleri
ve suikast olaylar, taraflar arasndaki gvensizlii yeniden canlandrmtr.
2000 ylna gelindiinde iki lke arasnda varlan yeni bir anlama ile snr
sorunu byk lde zm yoluna girmitir. Belirli blgelerde anlama salanrken, snrn byk ksm airetlerin yaad yerlere gre belirlenmitir.
Bugn halen iki lke arasndaki snr byk bir tartma konusu olmay srdrmektedir.
Yemenin Arap Yarmadasnn en u ksmnda ok stratejik bir konumda
bulunmas, dier komular ile de ilikilerini etkilemektedir. Kzldenizin
giriindeki hayati pozisyonu ve bu blgedeki iki adaya (Kk Hani ve Byk Hani) sahip olmas, neredeyse tm deniz ticaretinde Yemeni avantajl
konuma getirmitir. 1967 ylna kadar ngiltere igalindeki bu adalar, 25 yl
sonra Yemen ile Eritre arasndaki savan en nemli sebebi olacaktr.
Bab el-Mendeb Boaznn kar kysnda yer alan Eritre Yemenin denizden komusudur. 1993 ylnda bu adalarn kendisine ait olduunu ileri sren
Eritre ynetimi, 1995te adalara saldrmtr. Sava gemilerinin de katld
atmalarn temel gerekesinin blgedeki sularda varolduuna inanlan zengin petrol ve doalgaz yataklar olduu tahmin edilmektedir. atmalarn
uzamas zerine Yemen, 1997 ylnda sorunu Laheydeki BM Uluslararas
Adalet Divanna tamtr. Bir yl sonra mahkeme adalarn Yemene ait olduuna karar verince sorun en azndan imdilik zlm grnmektedir.
Tpk Suudi Arabistanla olduu gibi, corafi koullar nedeniyle Yemen-Umman snr da olduka tartmal ve gerilimli bir konudur. Snrn iki tarafnda
yaayan akraba airetlerin varl ve l arazide net bir snr izmenin zorluu,
iki taraf sk sk kar karya getirmektedir. Yemende gvenlii de nemli
lde tehdit eden bu airet balar, birok sulunun snrn her iki yannda
korunakl meknlar bulmasna yardmc olmaktadr. zellikle yabanclarn
karlmasnda ve fidye olaylarnda snr gvenlii iki lkeyi etkilemektedir.

Etnik Gerilim ve Husi atmas

Yemenin tamamna yakn Mslman nfustan olumakla birlikte bu

demografik dokunun yardan fazlas Snni, %35i de ii-Zeydi mezhebine

231

232 Ortadou atmalar

mensuptur. Kendi blgelerindeki siyasi otoritelerini tarih sre iinde Snni youn ynetimlere brakmak durumunda kalm olan Zeydilik dncesi,
uzun yllar merkez bir devletin denetiminden de uzak kalmtr. Kendi corafi yaam alanlarnda siyasi otoritenin kontrolnden uzak bir hayat sren
bu gruplar, youn yerel airet gelenekleri iinde kendi inanlarn gnmze
kadar tamtr.
Bu nedenle lkede yakn dnemin en nemli gerilim ve atma alanlarndan birini, bu tarihsel gruplarn gnmzdeki devam olan ii hareketler tarafndan karlan i kargaa oluturmaktadr. Aslnda feodal Zeydi bir din
oluum ve cemaat yapsna sahip olan Husiler, mamiye mezhebinin tesirinde
kalan radikal ve silahl bir guruba dnmtr. Bu grup bir taraftan ideolojik
olarak rann maddi ve asker desteini salarken dier taraftan da blgesel
menfaatleri gerei Suudi Arabistan tarafndan dolayl olarak desteklenmitir.
Ancak Yemeni zayflatma stratejisinin bir paras olarak yrtlen bu politika, rann Husiler zerindeki nfuzunun daha etkili hale gelmesi ile Riyad
ynetiminin tutumunu deitirmitir.
Kendi yaadklar kuzey blgelerinde bin yllk siyasi hkimiyetlerini 1962
ylnda bamsz Yemen devletinin kurulmasyla yitiren Zeydiler, o tarihten
itibaren marjinalletirilmitir. Yemenin iinde bulunduu siyasi kargaa ve i
savalar srecinde, merkez otoritenin kuzeydeki Sadah kentinde yrtt
politikalara tepki olarak Hseyin Bedrettin Husi tarafndan militan bir hareket yrtlmtr.
1994 ylnda Yemen i sava srasnda Suudi Arabistan rejiminin atmalara
mdahalesi nemli bir dnm noktas saylabilir. Riyad ynetimi, Yemendeki
kargaann snrnn hemen yanndaki bu ii aznlk grubu glendirmesinden endie ederken Zeydiler, Gney Yemen hkmetinin yannda savaa dhil
olan Vehhabi ideolojinin Yemende siyasi pozisyon almasna kar kmtr.
ki taraf arasnda artan bu gvensizlik, rann bu gruplar araclyla blge
politikalarna nfuz giriimi ile birleince Husilere ynelik basklar daha da
artmtr. Suudilerin kkrtmasyla Yemen hkmeti, Husilerin lideri Hseyin Bedrittin Husiyi tutuklamak zere harekete gemitir. 2004 ylnda
balayan atmalarda bir ay iinde aralarnda Husilerin lideri Bedrittinin de
bulunduu 1.000e yakn insan hayatn kaybetmitir. 2005 ylnda yeniden
alevlenen atmalar bu kez 2.000e yakn insann lmne yol amtr.
O tarihten itibaren Suudilerin Yemen hkmetine, ran rejiminin de Husilere verdii destek sonucunda sava 2014 ylna kadar inili kl bir seyir

Yemen

izleyerek devam etmitir. Savata kimi zaman Yemen hkmet gleri dorudan rol alrken kimi zaman da hkmete yakn airet ve radikal gruplar
savaa dhil olmutur. 2011 ylndaki Arap Bahar srecinde Yemenin iine
girdii ynetim krizi ve atma sreci, Husilerin g toplamalarna yardmc
olmutur.
Nihayetinde 2014 yl Eyll aynda Husiler bakent Sanadaki hkmet
binalarn ele geirerek ynetime ksmen el koymutur. Yzlerce insann hayatn kaybettii ehirdeki atmalar, daha gerilimli bir dnemin habercisi olarak grlmektedir. Zira Husilerin Yemen siyasetinde haddinden fazla
glendiine inanan Suud gibi blgesel aktrler, kar hamleye hazrlanmaktan kanmamaktadr.

Politik Gerilim ve Arap Bahar

Kronik istikrarsz ortam, lkedeki ekonomik skntlar, yolsuzluk ve byk boyutlara ulaan isizliin temel sebeplerindendir. Tunusta balayan ve
Batllarn Arap Bahar diye isimlendirdii halk hareketleri, 2011 banda
Yemene de sram ve halk sokaklara dklmtr. Devlet bakan Abdullah
Salihin grevi brakmas talebiyle yaplan gsteriler alt ay boyunca devam
etmi, ancak gsterilerden bir netice alnamamtr. Zaman iinde de mevcut
iktidarn kalmasn isteyenlerle kart grl farkl airet gruplar arasnda
silahl atmalar balamtr.
Hkmetin gstericilere ynelik sert mdahalesi, zellikle 2011 yl Mart
ay iinde 100e yakn gstericinin hayatn kaybetmesi, muhalefetin taleplerini keskinletirmitir. Bir taraftan sokaktaki muhalefetin sesi ykselirken
dier taraftan da Salih iktidar iindeki huzursuzluk, baz generaller ve st
dzey yneticilerin muhaliflerin tarafna gemesi ile had safhaya kmtr.
Hkmeti grevden alan Salih, reform sz verip iktidarda kalma sresini
de bir yl geri ekerek 2012 yl sonu olarak ilan etmi, ancak muhalifleri tam
olarak sakinletirmeyi baaramamtr. lkedeki muhaliflerin nemli bir blm iktidardan ekilme sz sebebiyle Ali Abdullah Salihi dorudan hedef
almaktan vaz geseler de aralarnda sz birlii olmadndan, Salihin havu/
sopa uygulamalar bir sre daha devam etmitir.
zellikle mevcut sistemi zecek olan airet sistematii iinde bizzat byk
airetlerin kendi ilerinden dahi tek ses karamamalar, lkedeki gerilimin
sresini uzatmtr. Ali Abdullahn bal olduu Sanhan airetinin bir blm deiimi desteklerken, bir blm kar kmtr. Yine Salihin byk
rakiplerinden Ahmer ailesinin bal olduu Bakil airetinin (Haidler) de bir

233

234 Ortadou atmalar

blm Salihe destek vermitir. Devlet Bakan Salihi iktidardan indirebilecek muhalif airetler koalisyonunu bir arada tutan ba, slami gruplarn ve
blnme yanllarnn farkl sylemlerinden kaynaklanan kukular sebebiyle
giderek zayflam ve ieride lenlerin says artmtr. Uluslararas glerin
lkeye mdahalesi de bu dnemde gelmi ve gerek BMnin gerekse Krfez birlii Tekilatnn giriimi ile Yemen Devlet Bakan Abdullah Salih yetkilerini Abdurrabuh Mansur Hadiye devrederek istifa etmitir. Hadinin ubat
2012 seimlerinde devlet bakan seilmesinden sonra lkeye ksmen istikrar
gelmeye balam grnse de kurulan hassas bar dengesi Amerikann blgedeki karlaryla uyumlu olduu oranda ileyecek gibi grnmektedir.
lkedeki siyasi otorite eksiklii farkl blgelerde deiik gruplarn kendi
nfuz alanlarn oluturmasna neden olmutur. Gney corafyasnda Hirak el-Cenub, kuzey ve merkez blgelerde Husi, krsal kesimlerde el-Kaideye
sempatiyle bakan farkl airetlerin denetimindeki lkede, bakent ile dier
blgeler arasndaki ayrma olduka keskindir.

el-Kaide ve Gvenlik

Yemen, el-Kaide ve balantl hareketlerin oluturduu blgesel gerilimde en nemli lkelerden biridir. lk olarak 1998 ylnda Avrupal 16 turistin
karlmas ve bunlardan drdnn ldrlmesi ile gndeme gelen Yemen
el-Kaidesi, en nemli saldrsn Ekim 2000 tarihinde Amerikan askerlerine
kar yapmtr. Aden Limannda demirli bulunan Amerikan sava gemisine
bomba ykl bir botla denizden dzenlenen intihar saldrsnda 17 asker lmtr. el-Kaide lideri Usame bin Ladinin kken olarak Yemenli olmas da
bu lkede rgte olan sempati ve katlm etkilemitir. Afgan Sava (198088) yllarnda yzlerce Yemenli savamak iin Afganistana gittiinde rgtn Yemen taban da doal olarak olumutur.
11 Eyll 2001 tarihindeki New York saldrlarndan sonra dnya apnda
balayan Amerikan operasyonlarnda, Yemen en nemli hedef lkelerden biri
haline gelmitir. Yemen ynetimi bu operasyonlarda Amerika ile kapsaml
bir i birlii yapacan ilan edince, lke iinde de intihar saldrlarnn says
hzla art kaydetmitir. 2000li yllar boyunca sren saldr ve atmalarda
yzlerce insan hayatn kaybetmitir.
lkenin iinde bulunduu sosyoekonomik sorunlara ilave olarak ciddi bir
eitim sorunuyla da kar karya bulunmas, gen nfus arasnda byk bir
honutsuz kitle olumasnda balca rol oynamaktadr. Yemen toplumunun

Yemen

kapal ve muhafazakr yaps, radikal gruplarn kolayca militan devirmesine

yardmc olmaktadr.
2011 ylndan itibaren Amerikan ynetiminin el-Kaide operasyonlarnn
Yemen ve Somaliye ynelik olarak younlatrlaca ynndeki hamlesi ile
Yemende suikastlar balamtr. Aralarnda st dzey el-Kaide mensuplarnn olduu sylenen kiilere ynelik saldrlar ve tutuklamalar, kresel ve
blgesel anlamda Amerikann stratejilerine yardmc olsa da Yemendeki i
gerilimi daha da trmandrmaktan baka bir ie yaramamtr. lke halen bu
tr rgtlerden kaynaklanan bir iddet sarmal iinde bulunmaktadr. zellikle Husi siyasi ve asker nfuzunun artmas, Yemendeki el-Kaide gruplar
arasnda yeni bir sava alan am grnmektedir.

Sonu

Yemende slam hukuku ile Fransz ve ngiliz hukukundan oluan karma

bir hukuk sistemi bulunmaktadr. BM, slam birlii Tekilat, Arap Birlii
gibi uluslararas kurulularn byk bir ksmnn yesi olan Yemen, Krfez
birlii Tekilatnn da gzlemci yesidir. lkede ok partili bir sistem olmasna ramen, bu sistemin doru ve adil bir ekilde yrtlmesi iin zamana ihtiya vardr. Zira var olan bask gruplar dengeli bir yapya sahip deildir. Bunlardan kimi ideolojik, kimi modernist kimi de muhafazakr kabilevi
zellikler gstermektedir. Gen bir nfusa sahip olan lkede nfus art oran
da olduka yksektir.
Kaynaklarn yetersizlii ve doru kontrol edilememesi sebebiyle hzla artan
nfusun ihtiyacnn karlanamamas riski lkeyi tehdit eden nemli sorunlardandr. Ayrca lkenin srekli da baml bir ekonomiye sahip olmas da
byk bir sorun tekil etmektedir. Yemenin ziraata elverili alanlar olmasna
ramen, ekonominin ancak %8,5i ziraata dayanmaktadr. Buna karn petrol
ve hizmet sektr harcamalar yksek olan hkmetin bu uygulamalar istihdam olumsuz ynde etkilemekte, alanlarn gelirlerinin dk kalmasna
sebep olmaktadr.
Dier taraftan stratejik mevkii dolaysyla da lkede kontrol edilemeyen
pek ok illegal oluum meydana gelmektedir. 1990lardan itibaren ykselen
el-Kaideye dayal iddet ortam, lkeye ynelik uluslararas mdahalelere zemin hazrlamaktadr. Terrle mcadele ad altnda Batl lkelerin Yemendeki operasyonlar, kimi kabile blgeleri ile birlikte toplumun nemli bir kesimi
arasnda rahatszlk kayna olmaya devam etmektedir.

235

236 Ortadou atmalar

Ayrca kabilelerin henz lkeye bir btn olarak bakamamas ve ncelii

kabile feodalizmine dayandrmas da lkenin en nemli kmazlarndan biridir. Yemen, dier Ortadou lkeleri gibi kabilevi ilikilerin siyasal iktidara
sadakatten daha gl olduu bir yapya sahiptir. Ynetimde birbirleriyle ekime halindeki birok kabilenin atmaya varan hesaplamalar lke genelindeki bar da tehdit etmektedir.
Yemeni istikrarszlatran unsurlarn banda bu lkede zerindeki Suudi
Arabistan ve ran rekabeti gelmektedir. ABDnin yasa d mdahaleleri de
eklendiinde Yemen, uluslararas ve blgesel glerin bir operasyon sahasna
dnmtr. erideki sosyal ve ekonomik skntlar nedeniyle zemin bulan
bu d mdahaleler lkenin kaderini etkilemeye devam edecektir.

Kaynaka

Abaza, Faruk Osman, el-Hkml Osman fl-Yemen, Kahire, 1986.

Dresch, Paul, Imams and Tribes: The Writing and Acting of History in Upper Yemen, Tribe and State

Formation in the Middle East, (ed.) Philip S. Khoury, Joseph Kostiner, Berkeley, Los Angeles,

Oxford, 1990.
Kurun, Zekeriya, Necid ve Ahsada Osmanl Hkimiyeti Vehhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya
k, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1998.
Yavuz, Hulusi, Kabe ve Haremeyn in Yemende Osmanl Hkimiyeti (1517-1571), stanbul: Marmara

niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1984.

LBYA
Kabile Dzeni Enkaznda stikrar Aray
Dr. Ali Erken*

20. Yzyl ncesi Libya

Gnmz Libyasn oluturan Trablusgarp, Sirenayka (Bingazi) ve Fizan

blgelerinin slam tarihi asndan kkl bir gemie sahip olduundan sz
edilebilir. Aslen Berberi nfusa sahip blgedeki Bizans egemenliinin sona
ermesi ve slam ordularnn blgede hkimiyet kurmas 7. yzyln sonlarnda
gereklemitir. Uzun yllar Arap nfus-kltr etkisi altnda kalan Trablusgarp ve civar, 12. yzyldan sonra Tunus merkezli Hafsi Hanedanl tarafndan idare olunmutur. 1534 senesinde Tunusu alan Osmanl kumandan
Barbaros Hayreddin Paa, buradaki Hafsi idaresine son vermitir. 1534-1554
tarihleri arasnda devam eden Osmanl aknlar neticesinde Trablusgarp ve
Bingazi blgeleri Osmanl mparatorluu kontrolne girmitir.1
Osmanlnn Bingazi ve Trablusgarp zerinde tam bir merkez kontrol saladn sylemek zordur. mparatorluun genel idari yapsn yanstan bir ekilde, hkim kabilelerle stanbuldan atanan yetkili idareciler ynetimi paylamtr. Siyasi mcadeleler dnem dnem idari deiiklie sebep olsa da bunlarn
stanbulun merkez otoritesini sarsacak ciddiyete ulat sylenemez.
Blgedeki Osmanl hkimiyetinin zayflamas, imparatorluun greceli
gerilemesine paralel olarak 19. yzyln ortasndan itibaren hz kazanmtr.
Franszlarn Kuzey Afrikaya girmesiyle birlikte artan tansiyon, doal olarak
Libya topraklar zerinde de hissedilmeye balamtr. Bu sre zarfnda Trablusgarp ve Bingazi blgeleri dorudan bir saldr ile karlamasa da merkez
otoritenin zayflamasyla ortaya kan otonom yaplar, idari blnml beraberinde getirmitir.
Osmanl son dnem Libyasnda bahse deer en ciddi sosyopolitik hareketin Senusilik hareketi olduu sylenebilir. Aslen tasavvufi bir cemaat olan
Senusiyye, zaman iinde siyasal bir nitelik kazanm ve blgedeki asker-idari gelimelerde sz sahibi olmaya balamtr. Senusiyye tarikatnn kurucusu
* Marmara niversitesi Ortadou Aratrmalar Enstits, Aratrma Grevlisi

240 Ortadou atmalar

Muhammed b. Ali Senusi 18. yzyln sonlarnda Cezayirde doan, ald

din eitim neticesinde Cezayir-Libya blgelerinde vaaz ve slami eitim faaliyetleriyle uraan bir ilim adamdr.2 1859 senesine kadar srdrd faaliyetlerini vefatndan sonra olu Muhammed el-Mehdi devam ettirmitir.
Senusiler, Mehdi idaresinde organizasyon alannda ok glenmi, kontrol
ettikleri tekkeler hatr saylr bir sayya ulam, blgedeki Batl glerin etkilerini arttrmalar ise Senusileri siyasi mcadelenin bir paras haline getirmitir.3 Dier taraftan Sultan II. Abdlhamid dnemi idaresiyle de ilikilerini
dengede tutmaya alan Senusiler, 19. yzyln son eyreinde Fransz gleri
ile atmaya balam ancak asker olarak baarl olamamlardr. Bu mcadeleler neticesinde Senusilerin etkinliinin Libya dnda yaylmasnn sekteye urad sylenebilir.

talyan gali ve Bamszlk

20. yzyln banda blgeye ynelik talyan saldrsna kar direnmeye alan Osmanl, ayn esnada patlak veren Balkan Savalar sebebiyle Libya cephesini daha fazla koruyamam ve blgenin kontroln talyanlara kaptrmtr.
Libyada talyan idaresine kar yine Senusilerin ban ektii i muhalefet
etkinlik gstermeye balamtr. Muhammed Mehdinin vefatndan sonra yerine geen akrabas Ahmed erif, siyasi ve asker olarak daha aktif bir profile
sahiptir. Ancak bu dnemde ksmi baarlar elde edilse de genel olarak asker
mcadelenin Senusileri yprattn sylemek mmkndr.
1918 senesinde Halifenin daveti zerine Libyay terk ederek stanbula gelen
Ahmed erif, Mill Mcadelenin ilk yllarnda Trklere ciddi destek vermitir.
stanbulda karlat belli skntlar sonrasnda nce am, ardndan Filistin
ve son olarak da Hicaza gitmek zorunda kalan Ahmed erif, daha sonra bu
yaadklarn deerlendirdiinde memleketini terk etmenin hata olduunu ve
bunun Libyallarn bamszlk mcadelesine darbe vurduunu ifade etmitir.4
Ahmed erif in Libyaya geri dnememesi ve artan talyan basks, yeni
bir direni hareketinin geliimini de beraberinde getirmitir. mer Muhtar
nderliinde organize olan bu direni, blge zerindeki talyan hkimiyetini
sarsmada baarl olmu, yaklak 20 yl boyunca talyanlarn smrge siyaseti
inasna darbe vurmutur.5 1931 senesinde mer Muhtarn ele geirilmesiyle
direniin n ksmen alnsa da talyanlarn blgedeki varl 2. Dnya Savann balamasyla zayflam ve sava sonunda yerini mttefik kuvvetlerin
idaresine brakmtr.

Libya

1945-1951 seneleri aras devam eden mttefik idaresinin ardndan Libya,

yine bir Senusi lider olan Kral dris nderliinde bamszln ilan etmitir. Bu yllarda, olduka fakir ve kaynaklar kstl bir lke olan Libya zerine
Batl devletlerin fazlaca bir bask uyguladn sylemek doru olmaz. Kral
drisin bamszlk ilannn ardndan Libyann kaderi 1959 senesinde lkenin
kuzeybat topraklarnda petrol yataklarnn bulunmas ile tamamen deimitir. Ancak petrol retimi ve sat ile elde edilen gelirin halkn refahnda kayda
deer bir iyileme salamamas ve Nasr liderliinde esmeye balayan militer
Arap milliyetilii rzgrlar, Libya iinde de kprdanmalar tetiklemitir. Kral
drisin tedavi iin yurt dna kt bir tarihte, gen subaylarn ban ektii
asker cunta ynetime el koymu ve Albay Muammer Kaddafi lkenin bana
gemitir.6 Blgedeki siyasi konjonktrn de yardmyla albaylar cuntas ksa
srede lkedeki idareyi kontrolne almtr.

Kaddafi Dnemi ve Libyadaki atma Faylar

Kaddafi, iktidarnn ilk yllarnda ideolojik yn ar basan bir ynetim benimsemitir. Camahiriyye adn verdii sistem, aslnda devrin Arap sosyalist
rejimlerine benzer bir modeldir. Nitekim kendi gcn koruyabilmesi de lkedeki etnik ve kabile yapsn ustaca kullanmas sayesinde mmkn olabilmitir.
Araplar, Berberiler ve gneyde yaayan Tuareglerden mteekkil bir toplum
yapsna sahip olmasna ramen blgenin dier lkelerinde olduu gibi Libyada da g dengesini kabileler aras ilikiler belirliyordu.7 lkenin kuzeydousundaki Sirenayka ve kuzeybatsndaki Trablusgarp blgelerinde yerleik bu
kabilelerden Megariha, Verfala ve Misrata gibi byk kabileler lke nfusunun
nemli bir ksmn oluturmaktayd.8 Muammer Kaddafinin kendisi ise lkenin kuzeyinde yerleik kk kabilelerden Kaddafa kabilesine mensuptu.
Kaddafi, iktidar sresince kuzeydeki byk kabilelerin desteini almak iin
zaman zaman aralarndaki anlamazlklar krklemi, zaman zaman da kendilerine idarede grevler vermitir. Dier bir ifade ile Libyada iktidar, Kaddafinin kendine bal brokratlarn gc koruduu ve byk kabilelerin prestijlerini muhafaza ettii bir ittifak zerine bina edilmitir.9 Kaddafinin orduya
yaklam dier Arap liderlerden farkl olmutur. O, orduyu iktidarnn mevcudiyet garantisi olarak grmemi ve hareket alanlarn kstl tutmaya gayret
etmitir. Bu stratejisinde olas darbe teebbslerini engelleme kaygsnn baskn
olduu sylenebilir. Nitekim 1993 ve 1996 yllarnda kendisine kar giriilen

241

242 Ortadou atmalar

suikast giriimlerini olas darbe tehdidi olarak deerlendirmi ve iddetle zerine gitmitir.10 Silah ambargosunun kalkmasndan sonra ordu tehizatlarnn
yenilenmesine hz verilmi ancak gelimi silahlarn kontrol ordu brokrasisine teslim edilmemitir. Mesela en prestijli birlik olan 32. Tmen Kaddafinin
olu Hamisin kontrolne verilmitir.11
40 seneye yakn bir sre ayakta kalmay baaran Kaddafi iktidar, bu zaman
zarfnda sisteme kar ideolojik ve/veya kabile tabanl muhalif hareketlerle de
karlam, ancak her defasnda bunlar saf d brakmay bilmitir. Kanunen
herhangi bir siyasi partinin kurulmasnn yasak olduu Libyada din hassasiyeti ar basan ve ksmen Msrdaki Mslman Kardelerin etkisinde olan
yaplanmalarn Kaddafi rejimine kar seslerini duyurmalar mmkn olamamtr.12 Bu muhaliflerin ou yurt dna srgne gitmek zorunda kalm veya
hapse atlmtr. Nitekim Kaddafinin slami muhalefete kar tutumu olduka
sert olmutur. Bu dnemde cezaevlerindeki mahkmlara ynelik ikenceler rejime kar biriken fkenin en hassas noktalarndan birini oluturmutur. Mesela
1996da Ebu Selim Hapishanesinde yzlerce mahkmun hayatn kaybetmesiyle neticelenen ar sert mdahale, toplumsal hafzaya kaznmtr.13 Dier
bir ifadeyle Kaddafinin acmasz yzn ska gstermesi, toplum nezdinde
ciddi korku oluturmu, olas muhalif hareketlerin organize olup halk destei
salamas nne set vurmutur.14
Kaddafi, iktidarnn ilk yllarnda d siyasetini Arap Birliinin salanmas
ve srail-Amerikan kartl yrngesine oturtmutur. Arap Birlii hayalleri
1970li yllardan itibaren gcn kaybetmeye balaynca dikkatini Afrikaya
eviren Kaddafi, blge ile daha yakndan ilgilenmeye balamtr.15 zellikle
gneydeki komu lkelere gnderdii yardmlar, kurduu scak ilikiler ve liderlere verdii desteklerle kendine farkl bir hinterland oluturmay baarmtr. Ancak Batl devletlerle ilikileri srekli gerginliini korumutur. zellikle
1980 sonras ABD ynetimi ile yldz barmayan Kaddafi, 1986 senesinde
lkesine yaplan ABD hava saldrsna da engel olamamtr. Bu saldrnn gerekesi Libya topraklarnda terrist kamplar bulunduu iddias olmutur.16
likiler arasndaki soukluk 80li yllar sonrasnda doruk noktasna ulam;
1988 ylnda skoyann Lockerbie kasabasnda yaanan uak kazasndan
dolay Libyay sorumlu tutan Batl gler, Libyaya ticari ve asker ambargo
uygulamaya balamtr. Kaddafi her ne kadar bu ambargoya meydan okusa
da yllar iinde ekonomik ve asker alanda yaad skntlar sonucunda

Libya

yaptrmlar amann yollarn aramaya balamtr.17 skoyadaki uak

kazasyla ilgili sulanan Libya vatandalarnn uluslararas mahkemeye iade
edilmesi talebini kabul etmi ve Avrupal devletlerle ticari ilikileri yeniden
canlandrma frsat yakalamtr.
Petrole baml bir ekonomisi olan Libya, ihracatnn %80e yaknn petrol
rnleriyle gerekletirdiinden Batl devletlerin uygulad ambargodan ciddi zarar grmtr. Yaptrmlarn almasyla Avrupaya tekrar balayan petrol
satnn ardndan Amerika ile de ilikiler yumuamaya balamtr. 2006 senesinden sonra Libya zerindeki btn yaptrmlar kalkmtr.18 Nitekim 20052008 yllar aras lkeye yaplan yabanc yatrm miktar 1,7 milyar dolarken bu
tarihten sonra 9,2 milyar dolara ykselmitir.19
Siyaseten gergin, iktisaden skntl yllarn ardndan ekonomide salanan bu
baar ve lkenin d siyasetinde gerek Afrika gerek Batl devletlerle gelitirilen scak ilikiler, 2000lerin ilk 10 ylnda Libya ve Kaddafi ynetimi adna
gstergelerin olumlu ynde seyrettiine iaret ediyordu. siyasette statkoyu
deitirecek herhangi bir ciddi gelime yoktu ve almlardan salanan maddi
refahn halk arasnda paylamnda baz honutsuzluklar hissedilebiliyordu ancak bu durum hkmete kar bir isyan tetikleyecek boyutta deildi. Tunusta
balayan ve Msrda devam eden sosyal patlamalarn Libyaya sramas ve
Batl lkeler tarafndan muhalefetin aka desteklenmesi, bu adan ksmen
artc olarak deerlendirilebilir. Dier taraftan ise 40 yl aan iktidarn
getirdii yorgunluk ve muhalefet birikimi, Libya olaylarnn balangcndaki
psikolojiyi anlamlandrmada nemlidir ve derin bir analize tabi tutulmas gerekmektedir.

Libya Sava

2011 Ocak ay sonlarnda balayan gsteriler, 17 ubat 2011deki fke

Gn gsterileri ve Kaddafinin Bingazide kontrol kaybetmesi sonrasnda
Libyada bir i sava patlak vermitir. Yukarda bahsedildii zere, lke iinde kurduu gl iktidar yapsna gvenen Kaddafi, ilk gnlerde isyann ksa
srede sona erdirebileceine inanyordu.20 Bu aamada baz kritik tercihler ve
gelimeler, olaylarn Kaddafinin beklemedii ynde gelimesine zemin hazrlamtr.
ncelikle lkedeki gl kabilelerin Kaddafinin karsnda tavr almas,
bir anda lkenin batsndaki kontroln kaybedilmesine sebep olmutur.
Mesela Megariha, Misrata ve ksmen de Verfala kabileleri tercihlerini muhalif

243

244 Ortadou atmalar

hareketten yana yapmlardr. Yine Senusilerin etkin olduu blgelerde de

muhalefet hkimiyet kazanmtr.21 Bu kabilelerin Kaddafi kart cephede yer
almalarndaki sebeplerden biri olarak isyan sonras srete rejim tarafndan
kendilerine ynelik olas bir sindirme hareketinden kayg duymalar
gsterilebilir. Bir dier sebep de byk olaslkla bu kabilelerin artk yalanan
Kaddafinin iktidardaki mrnn azaldn grmeleri ve sonraki dnem iin
Kaddafi ailesinin kontrolnde bir sistem istememeleridir.
Muhalefetin nemli bir baars, hareketin balamasndan ksa sre sonra ortak bir at oluturabilmeleridir. 27 ubat 2011de kurulan Ulusal Gei Konseyi
(UGK) kapsayc bir model benimsemi ve Kaddafi sonras rasyonel bir gei
plan ngrmtr. Konseyin bakanlna Kaddafi dneminde de adalet bakanl yapm olan Mustafa Abdlcelil seilmitir. Konsey iinde brokrat ve asker
kesimden yine Kaddafi dneminde grev yapm farkl isimler yer almtr.
atmalar i sava halini aldnda Kaddafi glerine kar baar elde eden
muhalefet, kuzey eridindeki ehirlerin birounda kontrol ele geirmitir.
Ancak Kaddafiye kar sonu alc bir zafer salanamamtr. Aksine atmann uzamasyla beraber silah avantajna sahip Kaddafi, glerini konsolide
etmi ve muhalifleri pskrtmeye balamtr.22 Yaz ay ortasnda muhalifler
baladklar noktaya geri dnmler, hatta merkezleri Bingazide dahi Kaddafiye kar savunmaya gemilerdir. Muhalefetin baarszla uramas ihtimali
glendike Avrupal gler ve ABD, dardan mdahale seeneini hzl bir
ekilde Birlemi Milletlere tamtr.23
Kaddafinin i savata baarl olmasnn arkasnda toplumsal destekten ziyade asker gcnn ar bastn sylemek yanl olmaz. Bu noktada Batl devletlerin Kaddafinin karsnda net bir tavr almas ise savan bir dier
dnm noktas olarak deerlendirilebilir. Aslnda son yllarda Libyaya hatr
saylr yatrm yapm, nemli ihaleler kazanm, enerji alm satmnda krl ortaklklar kurmu olan Batllarn sava kazanmak zere olan Kaddafinin
aleyhine kendileri asndan daha belirsiz bir alternatif olan UGK glerine
silah yardmnda bulunmas ve ardndan Kaddafinin kuvvetlerini bombalamas, farkl parametreleri iinde barndrmaktadr. Mesela asker harekt balatan
Fransann Libyann geleceinde Tunus olaylarndaki gibi devre d kalmaktan endielenmesi, Amerikann da ngiltere ve Fransa devreye girdikten sonra
enerji ihalelerinde geri planda kalmak istememesi gayet pratik kayglardr.
Libya doal gaz ve petrol rezervleri asndan ok nemli kaynaklara sahiptir
ve hi kukusuz Batl devletler insani kayglar gzeterek yapldn iddia

Libya

ettikleri bu mdahalenin ardndan Libyada yeni kurulacak dzende daha krl

anlamalara imza atmay umut etmektedirler.24
Uluslararas koalisyonun bombalamaya balad Kaddafi gleri, yeniden
gerilemeye balam ve Trablusgarba kadar ekilmitir. 2011 Eyll ve Ekim
aylarnda nce Trablusgarp, ardndan da doduu kent Sirteyi kaybeden
Kaddafi, muhalif glerden kaarken yakalanarak ldrlmtr. 42 sene sren
iktidarn son bulmas, muhakkak ki Libya tarihi asndan nemli bir dnm
noktasdr. Lakin Kaddafinin dmesi ile idari yapnn batan aa deimesi
sz konusu olmamtr.
Yukarda bahsedildii gibi, UGK uzun yllar Kaddafi ile i birlii yapm kabilelerin temsilcilerinin ve yine Kaddafi dneminde grev alan asker-brokrat
elitin iinde bulunduu heterojen bir gruptur. Muhaliflerin bir ksmnn 42
sene nce devrilmi olan Kral dris zamannda kullanlan bayra Libya bayra olarak yeniden benimsemeleri de sembolik adan anlamldr.25

Savan Ardndan

Kaddafi sonras Libyada dzen araylar skntl balamtr. Pratikte en

problemli mesele sava dneminde silahlanan milislerin yeni kurulan otoriteyle
olan ilikisi olarak grlmekteydi. Zira bu milislerin i sava esnasnda ele geirdikleri silahlar i gvenlik asndan ciddi bir tehdit oluturuyordu. Aslnda
UGK seim ve aday belirleme srecini fazla yara almadan atlatmay baarmt. Sava dneminde muhalifler tarafndan babakan olarak tannan Mahmud
Cibril, slami sylemin yan sra liberal ekonomik politikalar ve Batyla iyi
ilikileri benimseyen bir isimdi. Kaddafi dneminde ok n planda olmasa da,
Seyfulislam Kaddafi ile iyi bir ilikisi olduu biliniyordu.26
Cibrilin Ilml slamc profili Batllar iin gei dneminde uygun bir
alternatif olarak grlmekteydi. UGK bakanln yrten Mahmud Abdul
Celil ise Cibrile gre slami sylemi daha ar basan bir isimdi. Zira Celil,
lkede eriat hkmlerinin uygulanmasnda hibir beis olmayacan aka
ifade edebiliyordu.27
Savan sona ermesiyle Cibril ve Celil grevlerinden ekilmi, babakanlk Abdurrahim el-Keibe, Yksek Konsey Bakanl ise ilk olarak Muhammed Magarif e, ardndan da Nuri Abusehmene gemiti. Bu isimler de lkedeki slami
gruplarla yakn ilikilere sahipti. Magarif, Kaddafiye kar 1980lerde Ulusal Kurtulu Hareketi bnyesinde muhalefet bayra am ve zaman iinde Mslman
Kardeler ile iyi ilikiler kurmu bir isimdi. Benzer olarak Ebusehmen de Berberi
kkenli bir siyaseti olarak slami hareket kadrolarnn iinden geliyordu.28

245

246 Ortadou atmalar

Bir dier dikkat ekici nokta da Kaddafi sonras Libya siyasetinde rol alan
isimlerin ounun eitimli ve uzun sre yurt dnda kalm kimseler olmasdr.
Yurt dnda geirdikleri uzun srgn yllar bu isimlerin Batl devletler ve
siyasilerle ilikilerinin gelimesini mmkn klmtr.
Yine bu srete Mslman Kardeler balantl Adalet ve na Partisi, Libya siyasetindeki yerini almtr. 2012 yaznda gerekleen ilk seimler ncesi,
eski babakan Cibrilin nderliini yapt ittifak, Adalet ve na Partisi ve
bamsz slami gruplarn etkinliinden bahsedilebilir. Ancak seimlerden
baarl kan Cibrilin ittifak iktidara tek bana gelebilecek gce sahip olamam ve seim sonras yaplan mzakereler ve tartmalar neticesinde daha
geni bir yelpazeye hitap eden Ali Zeydan Libyann babakan seilmitir.29
Liberal kimlii ile tannan Zeydan, 2012-2014 yllar arasnda babakanl
yrtrken devlet bakanl grevinde nce Magarif, ardndan Ebusehmen
ile almtr. Ne var ki bu zaman zarfnda Libyadaki silahl milisler sorunsal
ve blgede deien siyasi dengeler, Libya i ilerinde de yeni blnmeleri ve
atmalar beraberinde getirmitir.
2013 Temmuzunda Msrda asker darbe ile iktidarn deiip hvan kart
Sisinin i bana gelmesi ve Krfez lkelerinin hvan uzants hareketlerin stne gitmeye balamasnn etkisi Libyada da ksmen hissedilmeye balanmtr. 2014 ubat aynda sekler izgiyi savunan ve ABD ile derin ilikileri olan
General Halife Haftar, Krfez ve Msrn destek olduu bir darbe giriiminde
bulunmutur. lkedeki slami hareketi ve hvan uzants yaplar temizlemeyi
vadeden Haftar,30 her ne kadar Libya siyaseti ve toplumunda tannan bir isim
olsa da kayda deer bir arl olmadndan hedefine ulaamamtr. Haftar,
arkasna ald d destek ve sermaye sayesinde ieride Zintan milisleri gibi
gruplardan ksmen desteki bulsa da darbe ars yapt gnden bu yana gerek hkmet gerekse slami gruplar karsnda kayda deer bir baar salayabilmi deildir.31
Haftarn 2014 Mays aynda giritii ikinci darbe giriimi de baarsz
olmutur. Ancak Batl glerin verdii dolayl destek ve karsnda organize
bir blok olmamas, kendisini halen Libya siyasetinde bir alternatif olarak
sunmasn mmkn klmaktadr. Ak olan nokta, sava sonras dnemde
Batl glerin Libya zerinde somut bir hedef belirleyemedikleri gereidir.
Burada Batllarn ideolojik kayglardan ziyade Libyadaki enerji yatrmlarnn
akamete uramamasn nceledikleri iddia edilebilir. Bu adan Libya

Libya

iindeki mcadelenin galibinin ideolojik kayglardan ziyade gvenlik ve

istikrar salayabilecek alternatifleri sunabilen taraf olacan sylemek yanl
olmayacaktr.

Sonu

Libya topraklar zerinde tarih boyunca var olagelen blgesel ve kabilecilie

dayal ilikiler ann arl bugn de srmektedir. Merkez devlet tecrbesine sahip olmayan Libya halk ve siyasilerinin gelecee ynelik beklentilerindeki belirsizlik, aslnda kendilerine bir model lke olma ansn da sunmaktadr.
Libya toplumu ve siyasilerinin karmak sosyopolitik zemin zerine salam
bir yap ina etmelerinde i-d siyasi tercihler belirleyici olacaktr. Nitekim
sahip olduu enerji kaynaklar ve Arap corafyasndaki yeriyle Libya, d glerin zerinde etki salamaya alt bir lkedir ve i btnl salayamad mddete d mdahalelere ak olmaya devam edecektir. Bu da haliyle i
karklklarn devam etmesini tetikleyecektir.
evre Arap lkelerinin aksine milliyeti ve mezhepsel akmlarn zayf olduu, sekler reformlarn beraberinde getirdii kltrel krlmann yaanmad
ve ordunun siyaset stndeki etkisinin gayet normal artlarda devam ettii Libyann bu ynleriyle istikrarl bir model iin elverili artlara sahip olduunu
sylemek yanl olmaz. Bu srete gerekli olacak maddi ve doal kaynaklar
barndrmas ise Libyann bir baka avantajdr. Ancak pratik gereklere bakldnda Libyadaki atmalarn ksa vadede devam etmesi daha muhtemel
gzkmektedir ve bu adan mevcut durumun daha ktye gitmesinden kanmak ncelikli hedef olmaldr.
Nihai olarak Libyada salanacak salkl bir yapnn blgeye gl bir pozitif
enerji getireceinin ve yine Trkiyenin kendi payna Msr ve Suriye rneklerinde yaad tecrbeleri telafi edebilecek admlar atabilmesinin halen olaslk
dahilinde olduunu sylemek mmkndr.

247

Son notlar

1
The Early Modern Ottomans: Remapping the Empire, (ed.) Virginia H. Aksan, Daniel Goffman,
Cambridge: University Press, 2009, s. 108-110.
2

Ali Abdullatif Ahmada, The Making of Modern Libya, Albany: NY University Press, 2009, s. 86-95.

Erken, Afrikada tasavvuf ve cihad odakl bir hareket: Senusilik; Ahmada, s. 122-123, 137.

Go Pal, Gaddafi Up-Close, Bloomington: Authorhouse, 2011, s. 6-7.

Ahmada, s. 97-100; Erhan Erken, Afrikada tasavvuf ve cihad odakl bir hareket: Senusilik,
http://www.dunyabizim.com/?aType=haberYazdir&ArticleID=12695&tip=haber
3

Charles Burdett, Mussolinis Journey to Libya, Hybridity in Italian Colonial and Postcolonial Cultures
(ed.) Jacqueline Andall, Dereck Duncan, National Belongings, Bern: Peter Lang., 2010, s. 165;
bk. Ahmed Araka, mer Muhtar, stanbul: Beyan Yaynlar, 1994.
5

Lisa Anderson, Tribe and State: Libyan Anomilies, Tribes and State Formation in the Middle East,
(ed.) Philip Shukry, Joseph Kostiner, California: University of Berkeley Press, 1990, s. 297.
7

8
1970lerde toplam 6 milyon olan Libya nfusunun gnmzde 8 milyon civarnda oldu
belirtilmektedir. Mesela Varfala kabilesinin 1 milyona yakn yesi olduu iddia edilmektedir, bk.
Factbox: Libyas Warfalla tribe, http://www.reuters.com/article/2011/09/01/us-libya-warfalla-profileidUSTRE78028R20110901
9
Anderson, Tribe and State: Libyan Anomilies, s. 297; Libyada Dnmn Sanclar, SETA
Rapor, No. 5, Aralk 2011, (haz.) Selin Blme, Mjge Kkkele, Ufuk Uluta, Taha zhan, s. 10-11.

Libya
Libyada Dnmn Sanclar, s. 11-12.

10

Libyada Dnmn Sanclar; s. 11, 21.

11

Libya: From Repression to Revolution, (ed.)M. Cherif Bassiouni, Netherlands: Brill, NV, 2013, s. 51-53.

12

Dirk Vandewalle, A History of Modern Libya, Cambridge: University Press, 2006, s. 204; Leven
Batrk, Yol Ayrmndaki Libya zerine, www.dunyabulteni.net, 22 Nisan 2013.

13

Batrk, Yol Ayrmndaki Libya zerine.

14

Vandewalle, s. 76-78, 195-196; Ronald Bruce St John, Libya: Continuity and Change, NY: Taylor
Francis, 2011, s. 133.
15

Libyada Dnmn Sanclar, s. 30.

16

Libya: From Repression to Revolution, s. 76-87.

17

Libya: From Repression to Revolution, s. 76-87.

18

Libyada Dnmn Sanclar, s. 13-15.

19

Kaddafi: Hepimiz Osmanlyz, Sabah, 9 Mart 2011.

20

Libyada Dnmn Sanclar s. 20-21.

21

Kaddafi Gleri lerliyor, http://www.ntvmsnbc.com/id/25192550/, 15 Mart 2011.

22

slam zkan, Libyaya BM Mdahalesi, www.dunyabulteni.net, 19 Mart 2011.

23

Michel Chossudovsky, Operation Libya and the Battle for Oil: Redrawing the Map of Africa,
Global Research, 9 Mart 2011, http://www.globalresearch.ca/operation-libya-and-the-battle-for-oilredrawing-the-map-of-africa/23605
24

The Ghost of King Idris, http://thinkafricapress.com/blog/ghost-king-idris, 25 Mays 2011.

25

Levent Batrk, Libyada Savan Ayak Sesleri, www.dunyabulteni.net, 27 Austos 2014.

26

Libyas new leader calls for civil state, http://www.aljazeera.com/news/africa/2011/09/

2011912214219388500.html, 13 Eyll 2011.
27

A Law Unto Themselves, http://www.majalla.com/eng/2013/07/article55243412, 16 Temmuz

2013; Batrk, Yol Ayrmndaki Libya zerine; http://www.libyaintelligence.org/content/pros-andcons-mohammed-al-magariaf
28

Batrk, Libyada Savan Ayak Sesleri ve Yol Ayrmndaki Libya zerine.

29

Batrk, Libyada Savan Ayak Sesleri ve Libyada Devrimin 3. yldnm ve Kerrynin

mesaj, www.dunyabulteni.net, 18 ubat 2014; I want to cleanse Libya of Musli Brotherhood:
Haftar,http://english.ahram.org.eg/NewsContent/2/8/101760/World
Region/I-want-to-cleanseLibya-of-Muslim-Brotherhood-Haft.aspx
30

Batrk, Libyada Savan Ayak Sesleri.

31

249

250 Ortadou atmalar

BAHREYN
Tarih Bir atma Dinamii Olarak
Mezhep Kavgas
Ahmet aa*

Tarihsel Arka Plan

Bahreyn, gnmzde olduu gibi tarihte de nemli bir ticaret blgesiydi. Bu

zellii tarih boyunca Bahreyni paylalmas g bir konuma getirmitir.
Farkl topluluklara ev sahiplii yapm olan bu ada lkesinde slam ncesi
dnemde Abd al-Kays adyla tannan Hristiyan Arap kabilesi, Persler, Yahudiler ve Aramiler yaamaktayd.1 Dolaysyla Bahreyn toplumu gemiten
gnmze her zaman heterojen bir toplum yapsna sahip olmutur. skoyal nl ArabologRobert Bertram Serjeanta gre Bahreynde yaayan yerli
Bahreynlilerin Araplam Arami, Yahudi ve Perslilerden olumu olabilecei
ihtimali vardr. slam ncesi Bahreynde yaygn olarak konuulan dil Aramicedir, ancak bunun yannda Farsa da kullanlmtr. Ayrca Sryanice de dinsel
iletiim dili olarak tercih edilmitir.2
Bahreyn M 6. yzyl ile 3. yzyl arasnda dnemin blgedeki en byk
gc olan Pers mparatorluunun kontrolndeydi. Perslerden sonra Makedonya kral skenderin batdan balatt fetih hareketleriyle douya doru
ilerlemesi ve Persleri Armagedon (Musul civar) blgesinde yenmesiyle Bahreyn, skender mparatorluuna gemitir. Akabinde Bahreynde antik Helen
medeniyetinin etkileri aka grlmeye balanmtr. Hatta Yunanca, toplumun st tabakasnda konuulan bir dil haline gelmitir. Bahreyn skender mparatorluu hkimiyetindeyken Tyros olarak adlandrlmtr.
MS 400l yllarda Bahreynde Yunan etkisi son bulunca lke artk Nasturi
Hristiyanlnn nemli bir merkezi olmu ve Aval olarak adlandrlmtr.
Bizans kilisesi Nasturilii sapkn ve tanr tanmaz bir mezhep olarak grdnden Bahreynin Bizans kontrol dnda kalmasnn salad gven
ortam sayesinde lke, Nasturi Hristiyan inancn merkezi haline gelmitir.3
Btn bunlar deiik medeniyetlerin bakiyelerini barndran bu corafyann
* Sakarya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Aratrma Grevlisi

252 Ortadou atmalar

ierisinde birok farklln bir arada bulunmasna ve dolaysyla toplumsal

atmalara uygun bir potansiyele zemin hazrlamtr.

slamn Adaya Gelmesi

Bahreynin slam dini ile bulumas slamn ilk dnemlerine rastlar. Bu corafyann slamlamas, slam peygamberi Hz. Muhammedin sahabelerinden
el-Ala el-Hadramiyi Bahreyn ve Katara slamn mesajn iletmesi iin 628
ylnda grevlendirmesiyle balar. Hadrami bu topraklara gelip dnemin yerel yneticisi Munzir bin Sava el-Tamimiye peygamberin mesajn iletir. Hz.
Muhammedin mesajn kabul eden el-Tamimi, kendisi ve halknn slama
getiini bildirir.4 Bundan sonra Bahreyn srasyla Medine slam Devleti,
Emeviler ve Abbasiler ynetiminde kalr.
Hz. Ebubekir dneminde, Munzir bin Savadan sonra Bahreyn emiri olan
Crud ve Hutam el-Abdinin nclndeki Bahreynde bir dinden dn
(riddet) hareketi ortaya kar. Bu gelimeden sonra Hz. Ebubekir dinden dnenlerin zerine Ala bin Abdullah el-Hadrami komutasnda bir ordu gnderir. Bu ordu dinden dn hareketini ksa srede bastrr ve isyann ban
eken Hutam el-Abdi ldrlr. Bahreyn bundan sonra yeniden slam devletine balanr. lke, 899 ylna kadar slam devletlerine bal kalm ancak
bu tarihten sonra ii smail mezhebe bal Arap kkenli olmayan Karmatiler
tarafndan ele geirilmitir.5
Yaklak 77 yllk bir sre Karmatilerin ynetiminde kaldktan sonra 976da
Abbasilerin Karmatileri lkeden karmasyla Bahreyn tekrar Snni Arap
kabilelerinin ynetimine geer. Bundan sonra srasyla Uyuniler, Salgurlular,
Tabeler ve Cebriler Abbasilerin yksek hkimiyetini tanyarak Bahreynin ynetimini srdrrler. Bahreyn bu zamanlardan gnmze kadar ii ve Snni
mezheplerine ev sahiplii yapt iin bu iki mezhep arasnda nemli bir ekime ve atma alanna dnr. Bundan dolay ynetime gelen kabilelerin
bir ksmnn ii bir ksmnn da Snni olmas kanlmaz olmutur.
16. yzyla gelindiinde Bahreyn, blgenin tamamen dndan gelen ve dnemin kresel gc olarak kabul edilen Portekizlilerin idaresine girer. Portekizliler buray 80 yl gibi bir sre Snni ranl yneticiler zerinden kontrol
ettikten sonra 1602 ylnda Safevi ah I. Abbas tarafndan lkeden karlrlar.
Bundan sonra Bahreynde tekrar iiliin baskn mezhep olduu bir srece girilir ve Caferi iilii resm mezhep ilan edilir.6
Bu balamda Bahreynin tarihine bakldnda lkenin iki mezhep asndan ne kadar nemli olduu ve ayrca her iki mezhebin varlnn bu topraklar

Bahreyn

iin inkr edilemeyecei grlmektedir. Dolaysyla gnmzde bu topraklarda yaanan mezhepsel atmay ve sebeplerini anlamak daha kolay olacaktr.
1783 ylnda Katardan Bahreyne geen Snni el-Halife ailesi Buehr merkezli ranl yneticilerin hkimiyetine son vermitir. Bu tarihten gnmze kadar Bahreyn Beni Utba kabilesine mensup el-Halife ailesi tarafndan
ynetilmektedir. Halife ailesinin Bahreynde ynetimi ele geirmesiyle bu
topraklarda eitli blgesel g mcadeleleri yaanmtr. 1861e gelindiinde
Bahreyni yneten el-Halife ailesi, zellikle Katardaki el-Tani ailesiyle giritii iktidar mcadelesinde olduka ypranmtr. Bunun sonucunda blgede
byk bir g haline gelmi olan ngiltere ile bir koruma anlamas imzalanmtr. Bu anlamayla aslnda Bahreyn fiil olarak ngilizlerin kontrolne
gemitir. Nitekim anlamaya gre Bahreyn dilerinde ngiltereye tamamen bal kalacan taahht etmitir. Ancak iilerinde de tam bamsz
olmayp ksmi bir zerklii elde edebilmitir. Bahreyn ve ngiltere arasndaki
bu anlama 1971de Bahreynin bamszln kazand tarihe kadar 110 yl
geerli olmutur.7
Bahreynin bugnk siyasi yapsn belirleyen en nemli etken, tarihi
slamn ilk dnemlerine kadar gtrlebilen ii-Snni g mcadelesinin yannda toplumun kabilesel rgtleni biimidir. Dolaysyla Bahreyn
siyasetine bakldnda lkenin 1971de bamszln kazanmasnda byk rol olduuna inanlan eyh sa bin Selman el-Halife ve mensup
olduu Halife ailesinin yeleri, lkenin bugnk siyasi yapsnn temellerini atmtr.
eyh sann bu dnemde zellikle ii kesimle uzlama abalarna girerek
bamszlk yolunda bu kesimden destek almas da bugnlere gelinmesinde
ve mevcut siyasi sistemin kurulmasnda etkili olmutur. Bundan dolay eyh
sa Bahreyn Krallnn kurucusu olarak kabul edilmektedir. 1971 ylnda ngiltereden bamszln kazanan Bahreynin ynetim yaps meruti monaridir. Mart 1999da iktidara gelen eyh Hamad bin sa el-Halife, lkede bir
reform ve demokratikleme hareketi balatmtr.
lkenin modernlemesini ve yeniden yaplanmasn ngren Ulusal Eylem
Senedi, ubat 2001de, kadn-erkek btn Bahreynlilerin katld halk oylamasnda byk bir destekle kabul edilmitir.8 Ancak halk tarafndan desteklenen reformlarn hayata geirilmesi noktasnda eitli engellerle karlalm
ve zellikle lkedeki ii kesim reformlarn yerine getirilmesi noktasnda yeni
ynetimin baarsz olduunu iddia etmitir.

253

254 Ortadou atmalar

Bahreynde Nfus ve Demografik Yap

Bahreyn, farkl etnik ve din gruplarn bir arada yaad bir lkedir. Bahreynde yerli nfusun %98i Mslman olup Mslmanlarn yaklak te ikisi
ii, dierleri ise Snnidir. ran ve Iraktan sonra Krfez blgesinde ii nfusun
Snni nfustan fazla olduu tek lke Bahreyndir. Nfusun geriye kalan ksmn Hristiyanlar, Bahaler ve dier dinlere mensup gruplar oluturmaktadr.
Etnik olarak Bahreyn nfusunun %73 Araplardan, %19u Asyallardan
ve %8i de ranllardan olumaktadr. Bahreynde yabanclarn oran olduka
yksektir. zellikle hizmet sektrnde alan ok sayda Filipinler, Hindistan, Banglade, Etiyopya, Nepal, Pakistan vb. lke vatanda bulunmaktadr.
Bahreynin son 10 yldaki nfus verilerine bakldnda 2001 ylnda 651.000
olan toplam nfusun %90lk bir artla 2010 ylnda 1 milyon 235 bine kt grlmektedir.9 Bu art byk oranda dardan gelen gmen iilerden
kaynaklanmaktadr. lkenin resm dili Arapadr. Fakat ngiliz himayesinde
kalm olmas ve lke nfusunun yarsnn lkeye almak zere gelen yabanclardan olumas nedeniyle ngilizce gnlk hayatta ve i ilikilerinde yaygn
olarak kullanlmaktadr. Bunun yannda Farsa ve Urduca da konuulan dier
dillerdir. lkede yabanc iilerin Bahreynlilerden daha fazla olmas ve son
yllarda vatandala alnanlarn saysnn kesin olarak bilinememesi, Bahreyn
nfusu konusunda farkl rakamlarn ortaya kmasna sebep olmaktadr. Fakat
2014 yl itibaryla Bahreynde yaayan toplam nfus 1 milyon 314 bin olarak
belirtilmektedir.10
Son 10 ylda Bahreyn hkmetinin nfusun te ikisini oluturan iilere
kar Snni Araplara vatandalk vererek nfusu dengelemeye almas, iilerin ynetime ve dolaysyla ynetime destek veren Snnilere kar fkelerini
arttrmtr. Sonu olarak son yllarda lkede artan huzursuzluun ve iilerin
sokaklara dklmesinin ardndaki en temel faktrlerden biri, nfus zerindeki bu oynamalardr.11
Corafi Durum
Bir Gneybat Asya lkesi olan Bahreyn, Basra Krfezi iinde Suudi Arabistan ve Katar kylar nnde bulunur. lke, says otuz olan takmadalardan
meydana gelmektedir. ki deniz aras anlamna gelen Bahreyn, bir takmada
lkesi olduundan hibir lkeyle kara snr bulunmamaktadr.12 Bahreyne karadan balants olan tek lke 1986da yapm tamamlanan Kral Fahd Kprs

Bahreyn

ile Suudi Arabistandr. lkeye adn veren ve takmadalarn en by olan

Bahreyn Adas 565,7 kilometrekaredir. lkenin bir btn olarak toplam yz
lm 765,3 kilometrekaredir. Bakent Manama da bu adadadr. lke topraklarnn %5i tarm arazisi, %7si otlak alandr. lkenin en yksek yeri Bahreyn Adasnda bulunan Duhan Da (122 m)dr. Adalar arasnda baz yerlerde
suyun derinlii az olduundan buralar toprakla doldurulmak suretiyle tarm
arazisi veya meskn yer haline getirilmektedir. Bahreynde yazlar ok scak, klar lml geer. Denizden buharlaan su dolaysyla hava nispeten nemlidir.13
Ekonomik Durum
Bahreyn, Krfez Arap lkeleri arasnda neredeyse en gelimi bankaclk altyaps sayesinde zellikle Suudi Arabistan, Kuveyt ve Katardaki zel sermayenin ilem grd bir finans merkezi konumundadr. Finansal hizmetlerin gayrisafi yurt ii haslaya (GSYH) katks %22,7 olup sektrn ekonomiye katks
petroln katksna yakndr. lkenin para birimi Bahreyn dinardr. Bahreyn
blgede katlm (slami) bankaclnn ncln yapmakta ve halen 29 katlm bankas bu lkede faaliyet gstermektedir. Suudi Arabistan, BAE, in ve
ABD, Bahreynin en nemli ticari ortaklardr. 1970lerin banda ve 1980lerden hemen nce Bahreyn, youn biimde endstriyel altyap yatrmlarnda
bulunmutur. Bunun sonucunda petrokimya ve alminyum ileme tesisleri en
byk imalat sanayi kurulular olmutur. Alminyum dkm 1971 ylnda
alm olan Alba tarafndan yaplmaktadr ve 2005 ylnda beinci maden sahasnn almasyla birlikte dnyann en byk tesisi haline gelmitir. Bahreyn
ayrca petrokimyasallar ve elik retimi, alminyum tabanl endstriler ve gemi
yapmnda da gelimi bir altyapya sahiptir.14
Bahreyn, Birlemi Milletler (BM) Kalknma Program tarafndan hazrlanan nsani Gelime Endeksinin 2011 yl verilerine gre en gelimi lkeler
arasnda 42. srada yer alan Bahreynde kii bana den gayrisafi yurt ii hasla
27 bin 300 dolardr.
Krfezde petrol ilk bulan (1932) ve rafineri kuran lkelerden olan
Bahreyn Krall, petrol gelirlerindenkomularndan daha nce faydalanmaya
balamtr. Ancak petrol retimi Kuveyt ve Suudi Arabistan seviyesine hibir
zaman ulaamamtr. Bahreynin petrol retimi 2010 yl verilerine gre
gnlk 46.430 varildir. Ancak yllar iinde d kaydedilmektedir. Petrol
dolaysyla ekonomik eitlilik konusunda Basra Krfezinin en zengin lkesi

255

256 Ortadou atmalar

durumundadr. Ulam ve iletiim alannda ileri teknolojiler kullanlan lkede

ok sayda uluslararas irketin yatrm bulunmaktadr.

ii-Snni Gerilimi

Bahreyn, Basra Krfezinde tarih ii-Snni mezhep atmasnn odanda

bir lke olarak ne kmaktadr. Corafi konumu gerei iki mezhebin (iilik ve Snnilik) yaad halklarn (Arabistan ve ran) tam ortasnda bulunan
Bahreyn, her iki mezhebin ballar iin byk bir stratejik nem arz etmektedir. Dolaysyla slam dnyasnda ii-Snni ihtilafnn ortaya kt erken
dnemlerden itibaren Bahreyn iki mezhep arasnda bir g mcadelesine sahne olmutur. Bahreyndeki toplumsal atmann sebeplerine bakldnda sorun temelde mezhepsel gerginlik olarak karmza ksa da bunda ekonomik
eitsizliklerin pay olduu da bir gerektir. te yandan blge, ran ve Suudi
Arabistann hegemonya iddialar sebebiyle ideolojik atma alan haline geldiinden blgedeki ii-Snni gerilimi krklenmektedir.
Bahreyndeki mezhep temelli atmalar, dnemin Katar emiri olan el-Halife
ailesinin 1782-83lerde nfusu ii Araplardan oluan Bahreyndeki ran etkisini
ortadan kaldrarak lkeyi denetimi altna almasna kadar gtrlebilmektedir.
1820de ngilizlerle yaplan gayriresm ittifak 1861 ve 1868de dier koruma
anlamalar izlemi; Halife ailesinin ii ounluk karsnda iktidarn korumas, dnemin ngilteresi asndan lkedeki temel gvenlik politikas haline gelmitir. Bahreynin bamszln kazand 1971 sonras dnemde ise el-Halife
ynetimi iilerin toplumsal ve siyasal alandaki etkisini snrlandrma giriimlerinde bulunmu, bunun bir sonucu olarak da 1980lerden balayarak gnmze
kadar gelen bir ii muhalefet hareketiyle mcadele etmek zorunda kalmtr.15
1922de iilerin ayrmcla kar eit haklar talebiyle isyan etmesi zerine
lkenin hamisi olan ngiltere bir dizi idari, siyasi ve ekonomik reform karar
almtr. zellikle ynetime yakn olan Snni kesimin sert tepki gsterdii reformlar, iilerin yerel ynetimlerini (belediyeler) oluturmalarna, kendi yerel
meclislerinde temsil edilmelerine, kltrel ve sportif amal dernekler amalarna olanak salamtr. Bu dnemde yaplan reformlar iilerdeki siyasal ve
kltrel bilincin artmasna yol amtr.16
Bahreyn, 1968de ngilizlerin Bahreynden ekileceini aklamas zerine
Bahreyn zerinde hak iddiasnda bulunan ran ile sorun yaamamak iin lkenin geleceini BMnin gzetiminde gerekleecek bir referanduma brakmtr.
Bu karardan sonra dnemin en nemli ii din adam olan Ayetullah Muhsin

Bahreyn

el-Hekimi ziyaret eden eyh sa bin Salman el-Halife, referandumda bamszlk kararnn alnmas konusunda destek talebinde bulunmu ve iilerle iyi
ilikiler gelitirileceine dair gvenceler vermitir. Yaplan referandumda iiler
de bamszlktan yana oy kullanm ve Bahreyn 1971de bamsz bir lke
olmutur.
Bamszlk sonras oluturulan anayasann yrrle girmesi akabinde,
1973 ylnda gerekleen meclis seimlerine katlan iilerin iktidarla ilikileri
ksa srede deimeye balam ve rana kukuyla bakan Snni yneticiler iileri sistemin dnda tutmaya almtr. Bylelikle tarih kkleri derin olan iki
taraf arasndaki gerginlik yeniden gn yzne kmtr. iilerin siyasi reform
taleplerine karlk Bahreyn Emiri 1975te parlamentoyu sresiz feshetme17
karar almtr.
1979da yaanan ran slam Devriminin ardndan iiler arasnda yeniden
bir hareketlilik balamtr. Humeyniden etkilenen ve randan siyasi destek
grmeye balayan Bahreynli iiler, 2000li yllara kadar dnem dnem sokak
gsterileriyle ynetime bakaldrmtr.18 1999da Bahreyn emirinin lmesi ve
yerine olunun gemesiyle birlikte balayan ii muhalefetle uzla abalarnda
yeni bir srece girilmitir. 2001 ylnda referanduma sunulan 2001 Ulusal art
ile Bahreyn emirlikten kralla dnmtr.
Kral unvann alan eyh Hamed bin sa el-Halife iki yapl bir meclisin almalarna destek vermi ve srgndeki muhalifler iin siyasi af ilan etmitir.
Fakat yaplan yeni dzenlemelerin iileri memnun etmedii grlmtr. Bunun sebebi, yasama yetkilerinin nemli bir ksmnn dorudan kral tarafndan
atanan ura Meclisine verilmesi sonucunda seimle oluan Millet Meclisinin
varlnn nemsizletirmesi olmutur.19
2006 ve 2010 seimlerine katlan iilerin her iki seimde de 18 parlamenter kartmalar ciddi gerginliklerin yaanmasna yol amtr. Kral tarafndan
atanan 40 yeli ura Meclisinde 25e 15 Snni-ii dengesi oluturulmaktadr.
Seim sisteminin ve seim blgelerinin iilerin 16-18 aras parlamenter kartacak ekilde dzenlenmesi, iilerde tepkiye yol amtr. Bununla birlikte Millet Meclisinin yetkilerinin snrl olmas, kraln babakan atama dhil geni
yetkileri elinde tutmas, iilerde Meclise olan gvenin azalmasna yol amtr.
Ayrca lkede artan isizlik ve yoksullama oranlar karsnda iiler kendilerine kar ciddi bir ayrmclk uygulandn ifade etmeye balamlardr. Ksa
sreli bir uzlamadan sonra tekrar gsterilerin balamas, lkedeki mezhep

257

258 Ortadou atmalar

temelli gerginliin trmanmasna yol amtr. Snni kkenli Araplar, iileri

rann politikalarna hizmet etmekle sularken gvenlikten ekonomi sektrne kadar Snnilerin iileri dlayan bir politika izlemesi, iilerin ekonomik
sorunlarnn artmasna yol amtr.20
Bu balamda Bahreynde artan gsteriler temelde bir hak mcadelesi olmasnn yannda, iilerin 1922den gnmze kadar ekonomik, siyasi ve idari alanda Snnilerle eit temsil edilme mcadelesinin de bir devam niteliindedir.21
2000li yllara gelindiinde lkedeki toplumsal atmann tekrar ivme kazanmaya balad grlmektedir. Bahreynde zellikle Arap Baharyla balayan hareketlenmelere bakldnda bunun bir halk ayaklanmas deil de iilerin
2002 sonras dnemde yeniden balattklar ayaklanmalarn bir paras olduu
grlmektedir. 2010 ylnn Ekim aynda gerekletirilen seimler ncesinde
balayan ve seimlerden sonra da devam eden ayaklanmalarda lkede siyasi
ve ekonomik alanda reform talepleri dile getirilmitir. Yukarda da deinildii
gibi, bu gsteriler halk ayaklanmas olmaktan ok ii kesimin ynetimde daha
fazla pay sahibi olma mcadelesi olarak vuku bulmutur.22
Son yllarda lkede artan ii-Snni kamplamasnn etkisiyle iilerin asker
birimlere alnmamas uygulamas daha da katlam, bunun da tesinde devlet
brokrasisi iinde iilere olduka snrl oranda yer verilmeye balanmtr. ngilizlerin lkede hkim olduklar 1971 ncesi dnemde ii ve Snnilerin devletin st kademelerinde eit temsil edilmesi temel politikalardan biriydi. Fakat
bu durum 1971de elde edilen bamszlktan sonra deimeye balamtr.
ran korkusunun giderek artt 2000li yllara iilerin ynetimdeki pay nce
%17lere, 2010dan sonra da %10larn altna dmtr. Bu durum lkede nfusun ounluunu oluturan iiler iin byk bir huzursuzluk yaratm ve bu
kesimin dlanmlk hissini krklemitir. stelik son yllarda gvenlik birimlerinde Suriye ve rdn kkenli Araplarn tercih edilmesi, iiler tarafndan
Bahreyndeki mezhepsel dengenin deitirilmesi olarak deerlendirilmitir. ii
kesimin bu konudaki temel eletirisi, son yllarda vatandalk hakk kazandn ileri srdkleri yaklak 82.000 kiinin Snni kkenli olduudur. iilere
gre kral bilinli bir ekilde Snnilere vatandalk vererek lkenin mezhepsel
dengesini deitirmeyi amalamaktadr.23
Bahreynli iiler Tunus ve Msrdaki halk ayaklanmasnn da etkisiyle genel
seimlerin ardndan yeniden sokaklara inmitir. Ayrca lkedeki nde gelen
muhalif ii hareketleri 14 Mart 2011 tarihini fke Gn ilan ederek halk

Bahreyn

eyleme davet etmi, akabinde gerekleen gsterilere mdahale edilmesi sonucu bir eylemci yaamn yitirmitir. Ertesi gn gerekletirilen cenaze treninde
yaplan aklamalarda da siyasi reform talepleri dile getirilmi ve kan olaylarda bir baka eylemci daha yaamn yitirmitir. Bunun zerine gstericiler
Manamadaki nci Meydannda kamp kurarak buray Kahiredeki Tahrir Meydanna dntreceklerini aklamlardr. Fakat gvenlik glerinin olaylara
mdahalesi ok sert olmutur. Nitekim yaplan uyarlarn ardndan nci Meydannda bulunan gstericilere mdahale edilmi, baz iddialara gre olaylarda
yedi gsterici yaamn yitirmi, 200den fazla gsterici de yaralanmtr. Netice
itibaryla bu tr sert mdahaleler ve can kayplar iiler ile Snni ynetim arasndaki gerginlii daha da derinletirmitir.24
lkedeki olaylarn bymesi zerine ii partisi olan muhalif el-Vifak (Uyum)
listesinden seilen 18 parlamenter Meclisten ekildiklerini aklamtr. Olaylarda Suudi Arabistann Bahreyn gvenlik glerine salad ak destek ve
gstericilere kar gerek mermi kullanlmas, iiler arasnda byk bir infial
yaratmtr. Yaanan bu gelimelerin ardndan el-Vifak Partisi bir aklama yaparak ancak politik ve anayasal reformlarn yaplmas durumunda gsterilerin
sonlanacan ve siyasal srece dhil olacaklarn bildirmitir. Gstericilerin
anayasal reform taleplerinin banda lkenin gerek anlamda anayasal bir monari olmas, kraln yetkilerinin snrlandrlmas, egemenliin kaynann kral
deil halk olmas gelmektedir.25

Toplumsal atma ve D Aktrler

slamn iki nemli mezhebi olan iilik ve Snnilik arasndaki siyasi ekimenin grnr olmas hasebiyle Bahreynde yaanan mezhepsel gerginlikler
d dnyay etkiledii kadar d aktrler tarafndan da etkilenmektedir. Dolaysyla lkede yaanan mezhep temelli gerginliklerin sebep olduu toplumsal
olaylarn etkisinden baka, Bahreyn siyasetinde blgenin iki byk gc olan
ran ve Suudi Arabistann g mcadelesinin de yadsnamaz bir etkisi vardr.
Basra Krfezi blgesinin rakip iki gc olan ran ve Suudi Arabistan arasnda Bahreyn zerinde etkin olabilmek iin tarihi uzun yllara dayanan sk
bir rekabet sz konusudur. Bahreynde nfusun ounluunu rana yakn iilerin oluturmas yan sra lkeyi yneten el-Halife ailesinin Suudi Arabistan
kkenli olmas ve Suudi hanedanna olan yaknl, ran ve Suudi Arabistann kar karya gelmesini kanlmaz klmtr. Daha nce deinildii gibi,

259

260 Ortadou atmalar

el-Halife ailesinin 1783te Katardan gelip Bahreyndeki ranl yneticileri buradan karmasndan sonra rann bu lke zerindeki hak iddialar devam etmitir.26 Suudi Arabistan da kurulduundan bu yana hem ynetici aile zerinden hem de Vehhabi kesim zerinden Bahreynde hak iddiasndadr. Nfusu,
corafyas, ekonomisi, asker kapasitesi ran ve Suudilere gre olduka zayf
olan Bahreyn, bu iki g arasnda skm ve bir nevi bu glerin rekabet alan
durumuna gelmitir. rann lkede 2011 ylnda balayan ayaklanmalara destek vermesi ve Suudi Arabistann bu ayaklanmalar Krfez birlii Konseyi
bnyesinde asker yntemlerle bastrmas, bu iki lkenin Bahreynin iilerine
ne kadar mdahil olduklarn gstermektedir.27
Bahreyndeki toplumsal atmalarn en byk tetikleyici unsuru da taraflarn birbirlerine pheyle yaklamas ve birbirlerini tehdit olarak alglamasdr.
Bahreyndeki Snni kesim iilerin ranla ve Suudi Arabistann dou vilayetlerindeki iilerle organik balarnn olduuna inanmaktadr. Bunun yannda
Suudiler de ayn ekilde Bahreyndeki iilerin glenmesinin kendi snrlarnda
yaayan iileri de etkileyeceinden ve buradaki ran etkisini arttracandan
byk kayg duymakta, dolaysyla bu noktada Bahreyn ynetiminin Bahreyndeki iileri bastrmas iin her trl destei vermektedir.
Nitekim 1981 ylnda Bahreyn slami Cephesi adndaki ii grubun ran destekli bir darbe giriiminde bulunmas, Humeyninin sert sylemleri ve devrim
ihrac giriimlerinin iilerde karlk bulmas, bata Bahreynli iiler olmak zere blgedeki ii topluluklara pheyle yaklalmasna sebep olmutur.28
Petrol gelirleri sayesinde ekonomik refahn artmasyla greceli bir istikrara
kavuan Bahreynde son yllarda nfusun artmasna paralel olarak azalan petrol gelirleri ve ekonomik eitsizlikler, toplumsal huzursuzluklar arttrmtr.
Dolaysyla petrol gelirlerinin azalmas el-Halife ynetiminin ekonomik olarak Suudi Arabistana dayanmasna sebep olmutur. Neticesinde de ierideki
mevcut huzursuzluklar ve da bamllk, lkeye d mdahaleleri kanlmaz
hale getirmitir.29
ran ve Suudi Arabistann Bahreyn zerindeki rekabeti 1968de ngilizlerin
blgeden ekileceklerini ilan etmesiyle ak bir ekilde grlmeye balanmtr.
Nitekim ngilizlerin ekilmeyi ilan etmesiyle ran, Bahreynin tarih Pers topraklarnn paras olduunu, dolaysyla rann ayrlmaz bir paras olduunu
savunmaya balam ve Bahreyn zerinde egemenlik arayna girmitir.30

Bahreyn

Suudilerin kar klar sonucu dnemin ran lideri ah, Bahreynin geleceini Bahreynliler belirlemeli diyerek lkenin geleceini BMnin gzetiminde
yaplan bamszlk referandumuna brakmak durumunda kalmtr. Fakat ne
ran ne de Suudi Arabistan hibir zaman Bahreyni egemen olarak grmemi
ve eitli aktrler zerinden bu lkede varlk gstermeye almlardr.
Bahreyn Suudi Arabistan iin son derece nemli bir lkedir. yle ki lkedeki ii nfusun herhangi bir hareketinin kendi lkesindeki ii nfusa rneklik
tekil etme potansiyeli ve rann Bahreyn zerinden blgede nfuz elde etme
ihtimali, Suudi Arabistan Bahreyne mdahil olmaya itmektedir.31 Suudi Arabistann bu lke zerindeki etkisini anlatan en belirgin rneklerden biri, Bahreyn btesine yapt byk yardmlardr. Bunun yannda Bahreyn Kralnn
olu ve Suudi Arabistan Kral Abdullahn kznn evlenmesi, Arabistann
Bahreyn zerindeki etkisini daha da arttrmtr.
2011 ylnda balayan Arap Baharnn en byk hasar brakt lkelerden
biri Bahreyndir. Bunun en nemli sebepleri, lkedeki derin ii-Snni ayrmas ve tarih atmasnn yan sra Suudi Arabistan ve rann Bahreyn zerinde
giritikleri veklet savadr. Bahreyndeki Arap Baharnn kkleri mevcut Kral
Hamedin 1999da iktidara geldiinde verdii reform szlerini yerine getirmemesinde yatmaktadr.32 Bu reformlarn yaplmamas, sistemden dlanan iiler
arasnda byk bir infial yaratmtr. Arap Bahar srecinde Suudi Arabistann
mdahalesi aktan grlrken ran bunu sylem baznda tutmu fakat Bahreyn iindeki gruplar etkileyip olaylar byterek uluslararas camia nezdinde
Bahreyn ynetimi ve Suudi Arabistan sktrmaya almtr.33 rann bu
lke zerindeki etkisi ve mdahaleleri daha ok ideolojik iken Suudi Arabistann mdahaleleri asker boyutlara varacak kadar byktr.

Sonu

Uzun yllar ii ynetiminde bulunmu bir lkede ounlukta olmalarna

ramen iilerin iktidar Snni kesimden gelen kraliyet ailesine kaptrmas
ve ynetimden neredeyse tamamen silinmesi, iiler asndan hazmedilmesi
olduka zor bir durum olarak grnmektedir.. lke bamszln kazandndan bu yana Bahreyn iileri, gerek politik gerekse sosyal adan dlanmlktan ikyetidir. Souk Sava dneminde Batl glerin karlar gerei
oluturulmu olan bu kk lkedeki etnik gerilime dayal yap, emperyalist
bir kurmacadan ibarettir.

261

262 Ortadou atmalar

Bahreynde iiler politik ve idari adan mevcut demografik gereklerle

badamayan bir temsil oranna sahiptir. lkede, ordu ve emniyet gibi baz
ynetim mekanizmalar neredeyse tamamen iilere kapal durumdadr. Yaadklar blgeler Snnilere oranla lkenin daha geri kalm, daha az kalknm kesimleri olarak gze arpmaktadr. Bu tr sorunlarn oluturduu sosyal
eitsizlikler, lke siyaseti iin zaten patlamaya hazr bir zemin ortaya karmaktadr. Bu noktada Arap ayaklanmalar, lkedeki olaylarn patlayp daha da
alevlenmesini tetiklemitir.
lkede Snnilii kullanan yneticiler ve bu ynetimi besleyen i ve d evreler, bugne kadar iilerin rann nfuzuna ak olduu tezinden hareketle
onlar oyunun dna itmek iin eitli argmanlar kullanmlardr. rann iiler zerinde etkilidir ve onlar kkrtyor tezi, olay tm boyutlaryla grmekten uzak bir yaklamdr.
Bu balamdan bakldnda, Bahreynin nndeki en byk sorunun mezheplerin bir atma unsuru olarak kullanlmasndan kaynaklanan kkl bir
blnme olduu grlmektedir. Her iki tarafta da bulunan kkten mezhepi
gruplarn yaklamlarnn dourduu kapal zihniyet, Snni ve iileri bir arada ortak bir yaam srdrme konusunda byk umutsuzluklara sevk etmi ve
birbirlerine kar gvensizlie itmi durumdadr. Bunun iin lkede adalet ve
zgrlk gibi kavramlarn ortak deerler, yani her iki tarafn da maslahatna
olacak durumlar olduunun idrak edilmesinde ciddi skntlar yaanmaktadr.
Bu durum, adaletin olmad, gl olann gsz ezdii bir ortamn ortaya
kmasna sebep olmaktadr.
Bahreynde blgesel glerin de mdahaleleriyle taraflar arasndaki mezhepiliin at derin farkllklar, ii kesimleri ynetimle daha fazla kar karya
getirirken, Snni kesimi ynetime daha da yakn durmaya itmitir.
lkedeki Snnilerin desteini nceleyen ynetimin, adaletli davranma
noktasnda herhangi bir adm atmamas durumunda 2003te Irakta Amerikan igalinden sonra yaanan zoraki iktidar deiimi ve bu deiim sonunda
Snnilerin yaad trajedinin benzeri yaanabilir. Bunun imknsz olmad da
aktr; zira 2003ten sonra Irakta Krtlerin yannda iilerin de ABD ile birlikte hareket ettikleri ve sonunda iktidar ele geirdikleri bilinmektedir. Bundan
dolay Bahreynde de ynetimin iilerin eline gemesi durumunda Snnilerin
akbeti tpk Irak Snnilerinin akbeti gibi olabilir.

Bahreyn

Krfez blgesi zerine uzman bir gazeteci olan Muhtar ankitinin u szleri ok nemlidir. Bahreyn iileri, lkedeki monari rejimini, politik Snni
sermayenin bir paras olarak grmek durumundadr. Ne iddet yanls tutum
ne de mezhepi ekim gc bu saltanat bitirmeye yetecek potansiyele sahiptir.
Bahreyn rejimi, tpk monariyle ynetilen dier Arap lkelerinde olduu gibi,
smrgecilik dneminin ncesine dayanan doal politik geliimin bir paras olarak derin sosyolojik kklere sahiptir. Eer iiler, mevcut blnmlk
durumunda taleplerini daha makul seviyeye ekmezlerse Bahreyni zor gnler
bekliyor olacak.
Katarl dnr ve diplomat olan Dr. Muhammed Msrif in de nerdii
gibi, Bahreynde en salkl zmn asker deil siyasi olduunun grlmesi gerekmektedir. Siyasi mdahale, asker bir mdahaleden daha salkldr.
Zaten Bahreyn halknn da bugn ihtiya duyduu en nemli ey diyalog ve
siyasi zmdr. Bunun yaplabilmesi iin uluslararas bir aktrn arabuluculuunda Bahreyn ynetimiyle Muhalif el-Vifak hareketi arasndaki grmelerin bir an nce balamas gerekmektedir. Zira bu grmeler zm ynnde atlacak ilk adm olabilir.
Diyalog srecinde ortaya atlacak neriler kalc barn salanmas ve bugnk blnmle son vermesi asndan da yeni bir siyasal sistemin hayata
geirilmesini tetikleyebilecektir. Bunun yaplabilmesi iin taraflarn diyalog
srelerini nyarglarndan arnm bir ekilde yrtmeleri nem arz etmektedir. Bahreynde kalc bir barn salanmas iin -pek mmkn grnmese
de- iktidarn ii ve Snniler arasnda paylatrlmas gerekmektedir. Bunun
iin de kabinenin yarsnn ii vekillere verilmesi, ayrca atanm brokratlarn
seilmiler zerinde bir yetkiye sahip olmamas iin bu durumun anayasal bir
gvenceye balanmas gerekmektedir.
lkede siyasi zgrlklerin herkesi kapsayacak ekilde geniletilmesi de sorunun zmnde bavurulabilecek bir dier nemli husustur. Bunun yannda
geri kalm blgeleri desteklemeye dair sosyal politikalara da ivme kazandrlmaldr. Bahreyn iin nerilebilecek bir baka model de Taif Anlamas sonucu
Lbnanda uygulanmaya balanan siyasi modeldir. Lbnan modeli lkedeki
mezhepsel farkllklar belirginletirse de uzun vadede anayasal monariye gei ve mezhep kimliinin stnde bir vatandalk kavram gelitirilerek politik
kltr deitirmenin yolunu aabilir.

263

264 Ortadou atmalar

Ayrca Bahreynde her iki tarafn da kurgulanm tarih algsnn esiri olduu
gzlenmektedir. Her iki kesimde de toptanc bir anlay hkimdir. iiler, Snnileri tarih srete iledikleri politik zulmlerle, Snniler ise iileri hainlik ve
suikastlarla anmaktadr. Bunun en manidar rnekleri, iilerin Snnileri Emevi
Halifesi Yezid ve baskc Abbasi ynetimine benzetmesine karn, Snnilerin
de iileri Karmatilere benzeterek onlar slama kar bir tehdit olarak alglamalardr. Yine Bahreyn uzman gazeteci Muhtar ankitinin; ayet bugn
Bahreynin yars ii deil de Hristiyan olsayd zm daha kolay olurdu. szleri, aslnda burada Mslman toplum iindeki derin ayrmann ne boyutta
olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.
Krfez blgesinde her iki toplum arasndaki derin tarih atla tamir etmek
sanld kadar kolay deildir. Byle hassas bir konuda ak szl ve samimi bir
yaklam, kalc barn temininde yegne yol olarak grnmektedir. Bundan
dolay lkedeki aydn ve ileri gelenlerin sorumluluu; Snnileri iilere kar
duyulan gvensizlikten, politik ve sosyal haklarn grmezden gelme tavrn
srdrmekten alkoymas, iileri de Snnilere kar tarih perspektifin izdii
olumsuz yaklamdan ve intikam duygusundan uzakta tutmasdr.
Bahreynin yaad toplumsal atmadan kurtulup toplumun ve ynetimin
barmas ksa vadede mmkn grnmemektedir. Bahreyndeki i atma
ieriden beslendii kadar d aktrlerce de beslenmektedir. Zira Bahreyn gibi
kk ve zayf lkeler d aktrlerin mdahalelerine daima aktr. Nitekim
Suudi Arabistan veya rann Bahreyn zerindeki etkisini tamamen ortadan
kaldrmak gibi bir dnce hayalden te deildir.
Bu gereklii gz nnde bulundurarak Bahreynlilerin daha huzurlu ve
barl bir ortamda yaayabilmeleri iin -maalesef Mslman lkelerin genelinde de olmayan- uzla kltrn gelitirmeleri gerekmektedir. Taraflarn
birbirlerini tanmas ve yaam haklarna sayg gstermesi bu yoldaki en temel
admdr. Dolaysyla burada btn Bahreynlilere den grev, ortak Bahreynli
kimliinde bulumak ve bu kimlii mezhepler st konuma getirmektir.

Son notlar
1
2

M. Th. Houtsma, First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, Vol. 5,E.J. Brills and Luzac&Co., 1993, s.98.

Clive Holes, Dialect, Culture, and Society in Eastern Arabia, Vol. 1, Glossary, 2001, s. 24-26.

Robert G. Hoyland,Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the Coming of Islam, Routledge,
2001, s. 28.
3

4
Hz. Muhammedden el Tamimiye gnderildii iddia edilen bir mektup Bahreyn Hooradaki
Beytl-Kuran Mzesinde saklanmaktadr.
5

Ali Avcu, Karmatilerin Douu ve Geliim Sreci, Doktora Tezi, Ankara, 2009. s. 207.

Juan R. I. Cole, Rival Empires of Trade and Imami Shiism in Eastern Arabia, 1300-1800,
International Journal of Middle East Studies, Vol. 19, No. 2, May, 1987, s. 177-203.
6

7
Marc Owen Jones, The history of British involvement in Bahrains internal security, Open
Democracy, 8 August, 2013,http://www.opendemocracy.net/opensecurity/marc-owen-jones/ historyof-british-involvement-in-bahrains-internal-security
8
Glsevin Onur, Bahreyn lke Raporu, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl hracat
Gelitirme Etd Merkezi, Ankara, ubat 2011.

9
Ahmet ztrk, Bahreyn 2012, Kemal nat ve Muhittin Ataman, (ed.), Ortadou Yll 2012,
stanbul: Alm Kitap, Say 8, Yl 8, s. 387-411.

CIA World Factbook, Bahrain, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/

geos/ba.html.

10

11

Shiite MPs walk out over Bahrain population row, Al Arabia, 13 Mays 2008.

Ahmet ztrk, Bahreyn 2011, Kemal nat ve Muhittin Ataman, Fuat Aydn, Bilal Yldrm
(ed.), Ortadou Yll 2011, stanbul: Alm Kitap, Say 7, Yl 7, s. 457-485.

12

Helen Chapin Metz, Persian Gulf States: Country Studies, Federal Research Division, Library of
Congress, s. 107-118.

13

266 Ortadou atmalar

Bahrain Economic Development Board, http://www.bahrainedb.com/en/EDBDocuments/
Bahrain-Economic-Yearbook.pdf.
14

Veysel Ayhan, Bahreynde Arap K: iilerin Demokrasi Mcadelesi, Mlkiye 2011,

Cilt XXXV, Say 272, s. 119-135.

15

Hassan Ali Radhi, Judiciary and Arbitration in Bahrain: A Historical and Analytical Study,
Kluwer Law International, Arab&Islamic Laws Series, s. 40-42.

16

Mansoor al-Jamri, Shia and the State in Bahrain: Integration and Tension, Alternative Politics,
Cilt 2, zel Say 1, s. 1-24.

17

Simon Mabon, The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivalry, Middle East Policy Council,
Summer 2012, Vol. XIX, Number 2.

18

A.A. Mohamoud, The Political and Institutional Reform Process in Bahrain: A Catalyst for the
Gulf-states, Report for International IDEA, SAHAN Research and Advice Amsterdam,
June 2005.
19

Veysel Ayhan, Bahreynde ubat ntifadas: syan ve Mdahale, Uluslararas Ortadou Bar
Aratrmalar Merkezi, (14 Mays 2014); ayrca bk. Bahrain: Four opposition groups call for
boycotting Bahrain election, The Muslim News, 23 October 2010, Accessed: 26 May 2014.
20

J. B. Kelly, The Persian Claim to Bahrain, International Affairs (Royal Institute of International
Affairs 1944-), Vol. 33, No. 1, Jan. 1957, s. 51-70.
21

Jane Kinninmont, Bahrain: Beyond the Impasse, Chatham House: The Royal Institute of
International Affairs, April 2012, London.
22

Veysel Ayhan, Bahreynde ubat ntifadas: syan ve Mdahale, Uluslararas Ortadou

Bar Aratrmalar Merkezi, Eriim: 14 Mays 2014. Ayrca bk: Youseff Harb, Bahraini monarchy
manufactures demographic changes, al-akhbar.com english, http://english.al-akhbar.com/node/19301.
Eriim 30 Mays 2014.
23

Frederic Wehrey, Bahrains Decade of Discontent, Journal of Democracy, Vol. 24, No. 3,
July 2013, s. 116-126.

24

Kristian Coates Ulrichsen, Bahrains Uprising: Regional Dimensions and International

Consequences, International Journal of Security&Development, 2(1): 14, s.1-12.
25

Husain al-Baharna, The Fact-Finding Mission of the United Nations Secretary-General and the
Settlement of the Bahrain-Iran Dispute, May 1970, International and Comparative Law, Qua terly22,
No. 3 (1973): 541.
26

Simon Mabon, The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivalry, Middle East Policy Council,
Summer 2012, Vol. XIX, No. 2.
27

Raymond Hinnebusch,The International Politics of the Middle East, Manchester University Press,
2003, s. 194.
28

29

Mabon, The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivalry.

Frederick Wehrey, Theodore W. Karasik, Alireza Nader, Jeremy J Ghez, Lydia Hansell, and Robert
A. Guffey,Saudi-Iranian Relations Since the Fall of Saddam: Rivalry, Cooperation, and Implications for
U.S. Policy,RAND Corporation, 2009, 54.
30

Shahram Chubin, Iran and Regional Security in the Persian Gulf ,Survival: Global Politics and
Strategy34, no. 3 (1992): 62-80.

31

lkedeki siyasi memnuniyetsizlii bu dnemden daha nceye dayandrmak mmkn olsa da

2002 ylnda lkenin ismini Bahreyn Devletinden Bahreyn Krallna eviren Hamed el-Halife
ayrca yneticilik unvan olan emir ifadesini de kral olarak deitirmitir.
32

Simon Henderson,Saudi Arabias Fears for Bahrain, Washington Institute for Near East Policy,
2011, http://www.washingtoninstitute.org/templateC05.php?CID=3309.

33

Kaynaka

al-Arabia, Shiite MPs walk out over Bahrain population row, 13 Mays 2008.

Avcu, Ali, Karmatilerin Douu ve Geliim Sreci, Doktora Tezi, Ankara, 2009.

Ayhan, Veysel, Bahreynde Arap K: iilerin Demokrasi Mcadelesi, Mlkiye 2011, Cilt XXXV,

Say 272, 2011.

------ Bahreynde ubat ntifadas: syan ve Mdahale, Uluslararas Ortadou Bar Aratrmalar
Merkezi; ayrca bk. Bahrain: Four opposition groups call for boycotting Bahrain Election, The

Muslim News, 23 October 2010, Accessed: 26 May 2014.

al-Baharna, Hussain, The Fact-Finding Mission of the United Nations Secretary-General and the

Settlement of the Bahrain-Iran Dispute, May 1970, International and Comparative Law
Quarterly22, No. 3 (1973).
Bahrain Economic Development Board; http://www.bahrainedb.com/en/EDBDocuments/Bahra
in-Economic-Yearbook.pdf.
Chubin, Shahram, Iran and Regional Security in the Persian Gulf ,Survival: Global Politics and
Strategy34, No. 3, 1992.
CIA World Factbook: Bahrain, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ba.html.

Cole, Juan R. I., Rival Empires of Trade and Imami Shiism in Eastern Arabia, 1300-1800, International

Journal of Middle East Studies, Vol. 19, No. 2, 1987.
Harb, Youseff, Bahraini monarchy manufactures demographic changes, al-akhbar.com english. http://

english.al-akhbar.com/node/19301, 2014.
Henderson, Simon, Saudi Arabias Fears for Bahrain,Washington Institute for Near East Policy, 2011.
Houtsma, M. Th., First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, Vol. 5,E.J. Brills and Luzac&Co., 1993.

Hinnebusch, Raymond,The International Politics of the Middle East, Manchester University Press, 194, 2003.
Holes, Clive, Dialect, Culture, and Society in Eastern Arabia, Volume 1. Glossary, 2001.

268 Ortadou atmalar

Hoyland, Robert G., Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to the Coming of Islam, Routledge, 2001.
http://www.opendemocracy.net/opensecurity/marc-owen-jones/history-of-british-involvement-inbahrains-internal-security.
al-Jamri, Mansoor, Shia and the State in Bahrain: Integration and Tension, Alternative Politics, Cilt 2,

zel Say 1, 2010.
Jones, Marc Owen, The history of British involvement in Bahrains internal security,Opendemocracy,
2013.

Kelly, J. B., The Persian Claim to Bahrain, International Affairs (Royal Institute of International

Affairs 1944-) Vol. 33, No. 1, 1957.

Kinninmont, Jane, Bahrain: Beyond the Impasse, Chatham House: The Royal Institute of International
Affairs, London, 2012.
Mabon, Simon, The Battle for Bahrain: Iranian-SaudiRivalry, Middle East Policy Council, Summer,

Volume XIX, No. 2, 2012.
Metz, Helen Chapin, Persian Gulf States: Country studies, Federal Research Division, Library of
Congress.

Mohamoud, A.A., The Political and Institutional Reform Process in Bahrain:A Catalyst for the
Gulf-states, Report for International IDEA, SAHAN Researchand Advice Amsterdam, 2005.

Onur, Glsevin, Bahreyn lke Raporu, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl hracat Gelitirme

Etd Merkezi, Ankara, 2011.

ztrk, Ahmet, Bahreyn 2011, Kemal nat&Muhittin Ataman, Fuat Aydn Bilal Yldrm (ed.),

Ortadou Yll 2011, stanbul: Alm Kitap, Say 7, Yl 7.
-----, Bahreyn 2012, Kemal nat&Muhittin Ataman, (ed.), Ortadou Yll 2012, stanbul: Alm

Kitap, Say 8, Yl 8.
Radhi, Hassan Ali, Judiciary and Arbitration in Bahrain: A Historical and Analytical Study, Kluwer

Law International. Arab&Islamic Laws Series.
Rice, Michael, The Archaeology of the Arabian Gulf , Routledge, 1994.

Ulrichsen, Kristian Coates, Bahrains Uprising: Regional Dimensions and International Consequences

International Journal of Security & Development, 2(1): 14.
lke Profili: Bahreyn, Aljazeera Turk, 27 Kasm 2013, http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke profili-bahreyn.
Wehrey, Frederic, Bahrains Decade of Discontent, Journal of Democracy, Volume 24, Number 3, 2013.

Wehrey, Frederick., Theodore W. Karasik, Alireza Nader, Jeremy J. Ghez, Lydia Hansell, and Robert
A. Guffey,Saudi-Iranian Relations Since the Fall of Saddam: Rivalry, Cooperation, and Implications for

U.S. Policy,RAND Corporation, 2009.

TUNUS
Kk lkenin Byk Deiim Misyonu
smail Numan Telci*
Giri

Tunus Cumhuriyeti, Akdeniz kysnda Kuzey Afrikada Cezayir ve Libya

arasnda yer alan Marip blgesinin en kk lkesidir. Tunusun gney kesiminde Byk Sahra l bulunduundan nfus daha ziyade kuzeyde younlamtr. Tunusun Cezayir ile 965 km, Libya ile 459 km snr vardr. lkenin nemli ehirleri arasnda Tunus, Ayravan, Sus, Sefakis, Aryana, Binzart
ve Ettadhamen bulunur.
talya Yarmadas ve Sicilya Adas ile birlikte Akdenizi birletiren bir boaz
olutururlar. Sicilya Boaz ile Avrupadan ayrlan Tunus, Avrupa ile Afrika
arasnda stratejik olarak nemli bir konuma sahiptir. Tunusta Akdeniz iklimi
hkimdir; yazlar scak ve kurak, klar ise lk ve blge lkelerine kyasla
yaldr. Gneye inildike Sahra lnn etkisiyle iklimde deiim gzlenir. Tunusun nemli yer alt zenginlikleri fosfat, demir, petrol, kurun ve
inkodur. Afrikann en byk fosfat rezervleri Tunustadr. Petrol rezervleri
bakmndan kta lkeleri arasnda beinci, doal gaz kaynaklar bakmndan
ise drdnc sradadr.
Tunus, Afrika ktasndaki dier lkelere kyasla daha gelimi bir ekonomiye sahiptir.1 Gayrisafi mill haslas 45 milyar dolar olan Tunusta kii bana
den gelir 4.500 dolar civarndadr. Tunus ekonomisinin %60 hizmet, %25i
sanayi-retim ve %15i de tarm sektrne dayaldr. stihdam da bu sektrlerde younlamtr. Madenlerini ileyecek kadar yeterli sayda tesise sahip olmayan Tunusta hizmet sektrndeki ekonomik aktiviteler ise balca bankaclk
ve finans, turizm, iletiim ve ulam gibi alanlarda gereklemektedir. Bunlarn
yannda tarm sektr asndan bakldnda zeytin, narenciye, buday, arpa,
sebze ve hurma balca tarm rnleridir. Tunus son yllarda tarm rnlerine
dayal sanayi kollarnn gelitirilmesine de almaktadr.2
* Sakarya niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezi, Aratrma Grevlisi

272 Ortadou atmalar

Etnik ve din eitlilik anlamnda homojen bir yapya sahip olan Tunusun
nfusu 2014 itibaryla 11 milyona ulamtr. Nfusun %98lik ksm Araplam Berberiler olarak tanmlanan Tunusun yerlileridir. lke nfusunun %1lik
kesimini ou Fransadan gelen Avrupallar olutururken, %1lik kesimini de
Yahudiler ve dier gruplar oluturmaktadr. Halkn %98i Snni Mslmandr
ve genellikle Malik mezhebine mensuptur.
Tunus Mslmanlar lkedeki laik ynetim politikalar nedeniyle dier
Mslman lkelere gre daha sekler bir yapdadr. Ancak buna karn Tunus,
siyasi slamn nemli temsilcilerinden olan Nahda Hareketini de barndrmaktadr. Yahudiler ve Hristiyanlar aznlkta olsalar da rk bir yaps olmayan
Tunusta tm dinler beraberce yaayabilmektedir. Uzun sren Fransz smrge gemii nedeniyle Franszca Tunusun ana dillerinden birisi olarak grlr.
Tunus Arapas dahi Franszca ile i ie gemi ve dier Arap lkelerinde anlalmas zor bir leheye brnmtr. Radyo ve televizyon kanallar ile yazl
ve grsel medyada da Franszca youn bir biimde kullanlmaktadr. Tunusta
okuma-yazma oran dier Afrika ve Ortadou lkelerine kyasla yksektir. lkede 77 olan ortalama yaam sresi, gelimi lkelerle ayn seviyededir. Tunus,
Birlemi Milletler (BM)e, Arap Birliine ve Afrika Birliine yedir.
Tarihe
Zengin bir tarih gemie sahip olan Tunus, Berberilere ev sahiplii yapm
ve Fenikelilerin nemli ticaret merkezlerinden birisi olmutur. Fenikeliler, bugn bakent Tunusu da ieren blgede Kartaca devletini kurarak Akdenizde
deniz gcne ciddi anlamda hkim olmulardr. Ancak Romallarla yaplan savalarn merkezinde bugnk Tunus corafyas yer aldndan bakent Tunus
ve civar nemli lde yamalanmtr. Bu sebeple blgenin tarih dokusu da
ciddi bir biimde zarar grmtr.
Romallar Pn Savalar srasnda birok ehri yamaladklarndan o dnemin tarih eserlerinden gnmze ulaabilenlerin says ok azdr. M 146da
Romallar tarafndan igal edilen Kartaca, 1. yzylda Hristiyanlam, 5. yzyln ortalarnda blgeye Vandallar, 7. yzylda Araplar girmi, Arap kabilelerin
blgeye gleri ve Berberi ayaklanmalarn bastrmalar sonucu blge byk
lde Araplamtr.3
Tunus, Msrn fatihi Amr bin Asn yeeni Ukbe bin Nafi tarafndan
667 ylnda fethedilmitir. Berberilerin direnii nedeniyle bir sreliine geri

Tunus

ekilmek zorunda kalan slam ordular, Hasan bin el-Numan zamannda

Tunusu tekrar geri alm ve Tunuslular ksa sre iinde Mslmanl kabul
etmitir. Abbasi halifesi Harun Reid tarafndan vali olarak atanan brahim bin
Aleb, Abbasilere balln gstergesi olarak halife adna hutbe okutmutur.
lkede kan isyanlarn 801 ylnda byk oranda bastrlmasnn ardndan
iilerinde zerk dilerinde halifeye bal Alebiler Devleti kurulmutur. 909
ylnda Fatmilerin kuruluuyla Alebilerin blgedeki varl son bulmutur. Fatmiler, ncelikle Kayravan ve Mahdiya ehirlerini merkez olarak kullanmlar,
972 ylnda Msr ele geirip bakenti Kahireye tadklarnda Tunusa Berberi
olan Zirilerden bir vali atamlardr. Sonraki yllarda ise Ebu Zekeriya el-Hafsi
liderliinde Hafsi Hanedanl kurulmutur.4 Hafsilerin ynetimine ise Osmanl
Devleti son vermitir. Barbaros Hayrettin Paa 1534te Tunusu fethetmi ancak
lkenin tamamen Osmanl kontrolne girmesi 40 yl sonra gereklemitir.
Osmanl Devleti 1574te Donanma Veziri Koca Sinan Paa liderliinde byk bir donanma hazrlam ve alt gnlk bir savan ardndan Tunusu ele geirmitir. lkede kontrol salayan yenieriler, d saldrlara kar da mcadele
etmitir. stanbuldan atanan paalar tarafndan ynetilen Tunus, Akdenizdeki
Osmanl gemileri iin liman haline gelmitir. Tunusun i yapsna mdahale
etmeyen Osmanl Devleti, buradaki Berberi ve Arap nfusu kendi vatandalarndan ayr tutmam, dier dinlere mensup vatandalara da hibir bask uygulamamtr. Ancak bir sre sonra merkez ynetimden uzak olunmas nedeniyle
blgede keyf ynetimler de ba gstermitir.
19. yzyln sonlarna doru Kuzey Afrikadaki etkinliini iyice artran Fransa, ngilterenin de desteiyle Tunusu igal etmitir. 1881 ylnda Tunus Beyi
Muhammed el-Sadk ile yaplan Bardo Anlamasyla Fransz himayesi resm
olarak kabul edilmitir.5 Fransa tarafndan atanan yeni idareciler Tunusun ynetiminde yetkili olmutur. Bu dnemde Fransz etkisi ciddi anlamda hissedilmi, sosyal ve siyasi hayatn hemen her alanna mdahale edilmitir. zellikle
eitim ve kltr alanlarnda yaplan deiiklikler nedeniyle Tunusta sosyal
dokuda deiimler meydana gelmitir. Eitim ve konuma dili olan Arapa
zamanla nce okullarda daha sonra da toplumsal yaamda ikinci plana gerilemitir. Tunustaki Fransz ynetiminin dile etkisi gnmze kadar ulamtr.
75 yl sren Fransz idaresine kar zaman zaman direniler yaanm
ve Tunuslular bamszlk iin mcadele etmitir. lk dnemlerdeki en
kuvvetli direni eyh Muhammed Senusi tarafndan balatlm, baz din

273

274 Ortadou atmalar

hareketlerin desteiyle Fransz ynetimi sonlandrlmaya allm ancak

baarl olunamamtr. 1. Dnya Savann ardndan lkede yeni milliyeti
dalga ba gstermitir.
Tunus milliyetileri kurduklar Dstur Hareketi ile etkin olmaya almlardr. Fransada hukuk eitimini tamamlayan Habib Burgiba 1934 ylnda Yeni
Dstur Partisini kurarak daha geni kitlelere ulam ve Tunusun bamszlk
hareketini daha salam temellere oturtmutur. 9 Nisan 1938 ylnda direni
hareketini hzlandran bamszlk yanllarna kar Fransann tavr sert olmu,
yaanan atmalarda en az 122 kii ldrlmtr. zleyen srete Yeni Dstur
Partisi yasaklanrken Habib Burgiba da hapsedilmitir.
2. Dnya Sava boyunca hapis yatan Burgiba, talyanlar tarafndan serbest
braklm, ancak lkede kalmasna izin verilmeyerek Kahireye srgne gnderilmitir. 1950li yllarda Fransann Tunustaki baskc politikalar halkn
byk tepkisini yol am ve hkmet istifa etmek zorunda kalmtr. Tunus
halknn bamszlk talebinin devam etmesi zerine 1956 ylnda imzalanan
anlamayla Tunus bamszln elde etmitir.6
27 Temmuz 1957de cumhuriyetin ilanyla birlikte Habib Burgiba Tunusun
ilk devlet bakan olarak btn yetkileri elinde toplamtr. Habib Burgiba tek
parti sistemine dayal bir ynetim biimini uygulayarak otuz bir yl iktidarda
kalmtr. ktidar boyunca sekler bir ideolojiyi benimseyen Burgiba, her trl
slami eilimli hareketi bastrmtr. 1986da iileri bakan olan Zeynel Abidin
bin Aliyi lke iindeki muhalif hareketlerle mcadele etmesi iin babakanla
atayan Burgiba, Kasm 1987de bin Ali tarafndan salk sorunlar gereke gsterilerek iktidardan uzaklatrlmtr.
1987 ylnda Burgibann ardndan cumhurbakanl grevine gelen
bin Ali, 1994, 1999 ve 2004te yaplan seimleri kazanarak 2011 ylndaki
halk ayaklanmasna kadar bu grevde kalmtr. Bu sre zarfnda lkedeki muhaliflere ynelik ciddi basklar uygulayan bin Ali, hibir farkl
sese izin vermemitir. Hak ve hrriyetlere ynelik kstlamalar, ekonomik
adaletsizlikler ve sosyal problemler halkn bin Ali ynetimine tepkisini
arttrmtr. 17 Aralk 2010da, Sidi Bu Zeyd ehrinde seyyar satclk yaparak geimini salayan Muhammed Buazizinin kendini atee vermesinin ardndan kan olaylar, 14 Ocak 2011de 23 yldr lkenin ynetimini
elinde tutan bin Alinin lkeyi terk etmesine neden olmu ve Tunusta
bask rejimi son bulmutur.7

Tunus

Arap Bahar yaanan dier lkelere kyasla Tunusta devrim sonras sre, gerilimli ama daha az atmac olmutur. Eski rejim mensuplarna 10 yl siyaset
yasann getirildii Tunusta, devrim sonras siyasi ortam zellikle slamc ve
sekler aktrlerin iktidar ekimesine sahne olmutur. Ekim 2011de gerekletirilen kurucu meclis seimlerinden Nahda Hareketi zaferle kmtr. Seimi ikinci srada tamamlayan sekler hareket ise siyasi muhalefeti srdrerek
devrim sonras siyasal gelimelerinin slami bir ajandaya sahip olmamas iin
abalamtr.
2012 ve 2013 yllarnda iki muhalif sekler figrn suikastla ldrlmesinin
ardndan Nahda ynetimine kar protestolar younlam, 14 Aralk 2013te
iktidar ve muhalifler uzlaarak yeni babakan olarak Mehdi Cumay semitir.
27 Ocak 2014te Tunusta devrim sonras anayasas hazrlanarak kabul edilmitir.8 Son olarak 26 Ekim 2014te dzenlenen parlamento seimlerinde sekler
Nida Tunus Partisi ilk srada gelirken, Nahda Hareketi ikinci olabilmitir.9

atma Tarihi
Siyasi ve deolojik atmalar
Tunus, etnik ve din yap olarak byk oranda homojen bir nitelik sergilediinden bu unsurlardan kaynaklanan atma tecrbesi yaamamtr. Nfusun
hemen tamamnn Mslman oluu ve belli bir etnik kimlie ait oluu, lkede
din veya etnisite temelli atmalar yaamasn engellemitir. Bu durumun bir
istisnas ise, Mslman Araplarn lkeyi fethe geldikleri dnemde Berberilerin
ilk etapta direnie gemeleri olmutur. Ancak bu direni ksa srm, Berberiler bir sre sonra atmalara son vererek Mslman olmutur.
Modern Tunus tarihine baklacak olduunda lkede cereyan eden atmalarn siyasi veya ideolojik temelli olduu grlmektedir. zellikle bamszla
gidilen yolda Franszlara kar kan isyan ve sonrasnda yaanan atmalar
Tunusun gncel tarihinin anlalmas asndan byk nem tamaktadr.
Habib Burgibann Fransz hegemonyasna kar hareketlenmesi lkedeki ilk
modern isyan ortaya karmtr. Burgiba iddete bavuran bir metotla deil
daha ziyade barl ve iddetten uzak yntemlerle bamszln peinden komutur. Bundan dolay Tunusun Fransadan bamszln kazanmas, komularna gre daha az kanl bir biimde gereklemitir.
Bamszla giden dnemde Tunusta en ne kan ayrln aktrleri Habib
Burgiba ve daha nceleri onunla birlikte alm ancak bamszla dair
grlerinden dolay ayr saflara dm Salih bin Yusuf tur. Salih bin Yusuf da

275

276 Ortadou atmalar

Burgiba gibi Dstur Hareketinin kurucularndan olup, uzun yllar bamszlk

iin mcadele etmitir. Salih bin Yusuf, srgn yllarnda Nasristlerden
etkilenmi ve Fransann verdii yar bamszlk teklifini kabul eden Burgibay
eletirerek bu kararn geri ekmesini istemitir. Bin Yusuf, Fransann Tunus
topraklarndan tamamen ekilmesini bamszlk iin bir n koul olarak
gryordu.
Tam bamszlktan yana olan Salih bin Yusuf, Kuzey Afrikadaki Arap
milliyetileri ile i birliini nermesine ramen Burgiba sekler bir anlayla
Franszlarla ilikinin kesilmemesi gerektiini savunmutur. Parti iinde oluan
ayrlklar yznden nce Salih bin Yusuf daha sonrasnda ise taraftarlar partiden uzaklatrlmtr.
Salih bin Yusuf lkenin gney blgelerinin desteini alarak 1955ten itibaren
Fransz ynetimi ve Burgibaya kar sivil ve asker bir mcadele balatmtr.
Bu dnemde zellikle lkedeki en kkl medreselerden Zeytuni Medresesinin
Cezayirin bamszl iin verdii destek dikkat ekmi, Cezayirli direniilerin de Salih bin Yusuf taraftarlarna destek vermesiyle Tunustaki mcadele
asker bir direnie dnmtr. Ancak Burgiba yanllar daha gl karak
partide iktidar mcadelesini kazanm, Salih bin Yusuf da nce Trablusa daha
sonra da Zrihe kamtr.10
1956da Fransadan kazanlan bamszlk Burgibay ulusal lider konumuna getirmi ve Salih bin Yusuf ve taraftarlarna idam cezas verilmitir. Ancak
Salih bin Yusuf daha sonra urad bir suikast sonucu hayatn kaybetmitir.
Bylece Tunustaki slamc ve milliyetilerin tasfiyesi gereklemitir. Anlamayla kazanlan bamszlk, Tunusun ynetim eklinin ne olaca tartmalarn da beraberinde getirmitir. Ynetimdeki Hseyni ailesi anayasal monari
istediini dile getirse de Burgiba, ynetim eklinin cumhuriyet olmasna karar
vermitir. Hseyni ailesinin ynetimine de son veren Burgiba, devlet bakan
olmu ve laik politikalarn uygulamaya balamtr.11
D politikada Bat odakl bir anlaya sahip olan Burgiba, eitim sistemini deitirmi, slami eitime mdahalelerde bulunmutur. Kadnlarla erkeklerin eit
olduu vurgusu yaplmaya balanm, kadnlara boanma, seme ve seilme hakk
verilmesi gibi laik politikalar yrtlmtr. Ayrca kadnlarn kamusal alanlarda
barts takmas ve orucun alma hayatn olumsuz etkiledii gerekesiyle
Ramazan aynda oru tutulmasnn yasaklanmas gibi uygulamalar benimsenmi,
tm din kurulular devletin kontrol altna alnmtr. Burgiba rejiminin getirdii bu uygulamalar toplum tarafndan genellikle tepkiyle karlanmtr.

Tunus

Burgiba, milliyeti hareketleri tasfiye ederken yannda yer alan sosyalist hareketlerin baz taleplerini de karlksz brakmtr. Bamszlk sonras Tunusta
resm bir sendika olarak faaliyet gsteren Tunus Genel i Birlii (UGTT),
devlet yaplanmasnda nemli rol oynamaya balamtr. Sendikann tamamen
Burgibann kontrolne girmesini istemeyen Ahmed bin Salih, bu duruma direnmeye alm, ancak Burgibann basklar sonucu istifa etmitir. Bugnlerde yerel sendikalarda da ekonomik sebeplerle Burgibaya kar muhalefet olumaya balam ve 1960l yllarda muhalefetin artan basksyla Burgiba, Ahmed
bin Salihi ekonominin bana getirmek zorunda kalmtr.12 Ahmed bin Salihin 1961de ekonomi bakanlna getirilmesiyle de lkede sosyalist ekonomi
modeli uygulanmaya balanmtr.
Ahmed bin Salihin sosyalist devlet modeli kurmak iin uygulad politikalar geleneksel aile yapsna sahip Tunuslularn iktidara kar gvenini sarsm,
ayrca memur maalarnda arta gidilmesi de ekonomik olarak lkeyi zayflatm ve devalasyona sebep olmutur. 1968de lkede yeni cret politikas
kabul edilmi ancak memurlara yaplan zam iilerin tepkisine neden olmu
ve Habib Aurun liderlik yapt geni apl protestolar balatlmtr. 1969
ylnda genel greve gidilmesinden sonra Burgiba, Ahmed bin Salihi bakanlk
grevinden almtr.13
Salih uygulad ekonomi politikalar yznden 10 yl hapis cezasna arptrlmtr. UGTTnin ynetimine ise, protesto gsterilerine nclk eden Habib
Aur getirilmitir.14 Bylece hem toplumun tepkisi zerine geri adm atlm,
istekleri dorultusunda hareket edilmi hem de Ahmed bin Salihin hkmet
iinde ve sendikadaki gc ortadan kaldrlmtr. Daha sonra hapisten kap
srgne giden Salih ve taraftarlar Burgibaya muhalefet etmeye devam etmi,
her trl yasaklamaya ramen rgtlenmelerini srdrmlerdir. Geni bir tabana hitap etmemesine ramen Ahmed bin Salihin balatt muhalif hareket
entelektel kesimleri bnyesinde barndrarak 2011 devrimine kadar iktidara
kar muhalefete devam etmitir.
Tunus halk 1969 protestolaryla ynetimin ekonomi politikasn gzden
geirmesi gerektiini gzler nne sermi ve partinin liberal temsilcisi olan
Ahmet Mestiri uygulanan sosyalist devlet modelinin halkn tepkisine sebep olduunu ve ynetimin halktan uzaklatn belirtmitir. Ancak Burgiba btn
eletirilere ramen liberal politikalara ynelmek istememi, hatta liberallerin,

277

278 Ortadou atmalar

devlet bakannn yetkilerini snrlandrmak iin mecliste onayladklar tz,

kendisine bir saldr olarak alglamtr. Mestiriyi de muhalif izgisinden dolay etkisizletiren15
Burgiba, bundan sonra kendisini mr boyu devlet bakan ilan etmitir.
Burgibann bask ynetimi, toplum zerinde ve brokraside etkinliini artran
liberalleri partiden ve devlet organlarndan uzaklatrmtr. Destur Patisinde
Burgibaya ballk terfide nemli bir kriter haline gelmitir. Burgiba, lmnden sonra devlet bakanl grevine babakann gelmesi gerektiine dair 1974
Kongresinde alnan kararlar, otoritesini kullanarak meclise onaylatmtr.
Burgibann milliyetileri, sosyalistleri, muhafazakrlar ve son olarak da liberalleri tasfiye etmesi onu yalnzlatrarak toplumsal destekten uzaklatrmtr.
1970lerin banda byme hz artan Tunusta gelir dalmndaki adaletsizlikler tartlmaya balanmtr. lkede artan enflasyon, yoksul kesimlerin
temel ihtiyalarn karlayamamasna sebep olduundan ekonomik sorunlarla
ilgili toplumsal muhalefet de artmtr. zellikle Salih dneminde memurlara
yaplan maa artndan etkilenen kesimler ve sol gruplar, gelir dalmndaki
eitsizlikten duyduklar rahatszl dile getirmeye balamtr. Ayrca eitimli
insan saysnn artmas ve gen nfusun youn olmas da lkede yaanan isizlikte etkili olmutur. Eitimli genler lkenin eitli blgelerinde sendikalarn
ynetimine gemi ve isizlii protesto etmek iin grevler dzenlenmitir, bu
dnemde rencilerin yapt eylemler de artmtr.
1977 ncesinde yaplan eylemler iktidar tarafndan grmezden gelinirken
1977de yaplan gnlk genel grev gvenlik glerinin mdahalesi sonucu
isyana dnmtr. UGTT zerinde de genel grev basks yaplm ancak bu
sendikann liderleri grevden yana olmamtr. te yandan ekonomik sorunlarn
zlmesi iin yaplan basklar sonucu Habib Aur genel grev aklamas yapm
ve Burgiba ile yollarn ayrmtr. 1978 ylnda lke genelinde yaplan grevlere
katlm artm, ancak gvenlik glerinin mdahalesi sonucu kan olaylarda en
az 51 kii hayatn kaybetmitir. Bu gelimeler zerine Habib Aur ve sendika
yneticileri tutuklanmtr.16 Burgiba halktan gelen ekonomik talepleri dikkate
almam ve sendikal hareketleri tasfiye etmitir. Genel grevden sonra kan olaylar
sonucunda tm sendika ubelerinin kontrol de gvenlik glerine braklmtr.
1980 ylnda madenciliin yaygn olduu Gafsa ehrinde, Libya destekli
milliyeti eilimli bir grup, ayaklanma balatarak rejimi devirmeyi hedeflemitir.
Ancak bu isyan rejim tarafndan sert bir biimde bastrlm, aralarnda 29

Tunus

Libyalnn da bulunduu 67 kii mahkemede yarglanarak idam ve hapis

cezalarna arptrlmtr. Gafsadaki hareketin destek bulmasnda muhalif
gruplarn tasfiye edilmesi, sendikalarn iktidarn kontrolne girmesi ve Burgiba
ynetiminin zellikle gney blgelerdeki fakirlie ynelik herhangi bir nlem
almamas etkili olmutur.17 Burgiba, ilerleyen srete basknn dozunu drmek
amacyla baz kararlar alm, bu erevede daha nce tutuklanan 1.000 sendika
yesini serbest brakmtr. lkede siyasal alanda baz dzenlemeler yaplsa da
ekonomik sorunlarn zlmesine ynelik hibir giriimde bulunulmam, bu
durum halkn tepkisinin srmesine neden olmutur.
1984 ylnn Ocak aynda Tunus halk genel bir isyan olan Ekmek syann balatmtr. lkede hammadde fiyatlarndaki art dorudan ekmein
fiyatn etkilemi, bu durum yoksul kesimin byk tepkisine neden olmutur. Ancak iilerin, isizlerin, renci ve yoksullarn ban ektii protesto
gsterileri, ehir merkeziyle snrl kaldndan gvenlik glerinin orantsz
g kullanmas ve Burgibann ilan ettii skynetim sonucunda protestolar
kontrol altna alnmtr. Olaylar sonucunda en az 89 kii lrken 1.000den
fazla protestocu tutuklanmtr. Burgiba ynetiminin izleyen dnemde de gerekli ekonomik iyiletirmeyi salayamamas protestolarn sonraki yllarda da
srmesine neden olmutur.18
Nahda Hareketinin Ykselii
1981 ylnda Raid Gannui tarafndan kurulan slami Uyan Hareketi (Harakat el-Nahda el-slamiyye-Nahda Hareketi)nin Tunus toplumsal yapsnda
giderek etkisini artrmas, Burgiba tarafndan tehdit olarak alglanmaya balanmtr. 1987 ylnda slami Yneli Hareketini darbe giriimi ile sulayan
Burgiba ynetimi, Harekete ynelik ciddi bir bask siyaseti yrtmeye balamtr. Bu dnemde aralarnda eyh Raid Gannuinin de bulunduu slami
Yneli Hareketine ye binlerce kii tutuklanmtr.19
Otoriter ynetimi nedeniyle halk nezdindeki meruiyetini kaybeden Burgibann sert politikalar, iktidar ele geirmeyi hedefleyen Babakan Zeynel Abidin bin Aliyi harekete geirmi ve ynetimden ekilmesi ynnde Burgibaya
bask yapmaya balamtr. Sonunda doktorlarn Burgibann devlet bakanln yrtemeyecek kadar saln yitirdiine dair rapor vermelerini salayan
bin Ali, 7 Kasm 1987de Tunusun yeni devlet bakan olmutur.20 Ayn gn
yaymlanan Ulusal Birlik Paktnda siyasal ve ekonomik reformlar aklanm,
insan haklarnda ve zgrlklerde yenilikler yaplaca belirtilmitir.

279

280 Ortadou atmalar

Ynetime gelir gelmez ekonomik politikalarda reform yapacan ve tm

muhalif gruplarla anlaacan aklayan Zeynel Abidinin vaatlerinin ne kadarn gerekletireceini grmek iinse fazla beklemek gerekmemitir. Zira
srgnden dnen kimi el-Nahda Hareketi liderleri, lkenin i savaa srklenmemesi iin Zeynel Abidin ynetimini uyarm, ancak sembolik birtakm
deiiklikler dnda bin Ali bu uyarlar pek de dikkate almamtr.
ktidarnn ilk zamanlarnda slami hareketin zerine gitmekten ekinen bin
Ali, Nahdann Yksek slam Konseyinde temsil hakk kazanmasn salam,
genel af karm ve Burgibann laiklik gerekesiyle televizyonda okunmasn
yasaklad ezan tekrar serbest brakmtr. Gerek ii birliklerinden gerekse
slami hareketlerden binlerce siyasi tutuklunun serbest brakld bu dnemde,
yurt dndaki veya srgndeki muhalif liderler de lkelerine geri dnmtr.21
12 Mays 1988de ok partili sisteme gei iin kabul edilen yeni partiler yasasyla din, etnik ve blgesel partilerin kurulmas yasaklanmtr. Yasayla birok parti seimlere katlmaya hak kazanm ancak Nahdann parti
kurma bavurusu kabul edilmediinden Hareket 1989 seimlerine bamsz
adaylarla katlmtr. lke genelinde %14,6 orannda oy alan Nahda Hareketi bakent Tunusta %30 oy orann yakalamtr. Nahdann seimdeki bu
baarsn bir tehdit olarak alglayan bin Ali, Nahdaya ynelik politikasn
deitirmitir.
Ordu ve sekler siyasilerin de desteini alarak 1990 ylnn sonlarnda slami
muhalefete kar yeni bask politikalar uygulamaya balayan bin Ali, Nahday
rejimi ykmak istemekle sulam ve Harekete ynelik tutuklamalar gerekletirmi, ayrca Nahda yesi en az 15.000 kiinin kamu sektrnde almas
yasaklanmtr. D politikada Bat ve srail yanls bir tavr sergileyen bin Ali,
i siyasette de Burgibann sekler politikalarna geri dnmtr. Din eitim
veren okullar kapatlm, niversitelerde ve resm kurumlarda barts yasaklanm ve din devletin kontrolnde tutulmaya allmtr. Bu dnemde
bin Alinin basksndan sadece slami hareketler deil muhalefet potansiyeli
barndran hemen her kesim nasibini almtr.22
Bin Ali ynetimindeki Tunusta rejimin sorgulanamaz olduu, muhalif
seslerin hayat bulamad ve her trl basknn uyguland bir siyasal dzen hkim olmutur. lkede zaman zaman protestolar yaansa da, rejimin
istihbarat arac sayesinde muhalifler hzl bir biimde susturulmutur. siz gen nfusunun youn olduu Tunusta gelir dalmndaki adaletsizlik

Tunus

artm, sosyal hizmetler son derece zayf kalm ve demokrasiden uzak bir
ynetim hkm srmtr.
Arap Bahar Sreci
Tunus anayasas bir kiinin en fazla dnem devlet bakan seilebilmesine olanak tanmasna ramen Zeynel Abidin bin Ali 2002de bir anayasa
deiiklii yaptrarak cumhurbakanl seilebilmek iin dnem limitini kaldrmtr. Bunun zerine 2004 ve 2009 yllarnda yaplan seimlerde
de aday olan bin Ali, usulsz seim sreleriyle iktidarda kalmay baarmtr. ktidara geldii dnemde muhalif gruplarla uzlama iinde olaca
konusunda teminat veren bin Ali, iktidarnn sonraki yllarnda muhaliflerin tmn tasfiye etmi ve toplumsal hayata mdahalelerde bulunmutur.
Ekonomik problemler, gelir dalmndaki eitsizlikler, sosyal sorunlar ve
demokratik olmayan ynetim pratikleri neticesinde Tunuslular patlama
noktasna gelmitir.
Bylesi bir toplumsal atmosferde devrimi balatan hareket, lkenin orta kesimlerinde bulunan Sidi Bu Zeyd ehrinde, 17 Aralk 2010da meydana gelmitir. Seyyar satclk yaparak geimini salayan 26 yandaki Muhammed
Buazizi, tezghna el konulmas zerine kendini atee vermi, olayn duyulmasnn hemen ardndan Buazizinin ailesi ve retmen sendikalar protestolar
dzenleyerek tepkilerini ortaya koymu ve gsteriler hzl bir ekilde bakent
Tunusa yaylmtr. Sivil toplum rgtleri ve sendikalarn da devreye girmesiyle protesto gsterileri artarak farkl ehirlere yaylmtr.
Gelimeler zerine bin Ali hastaneye giderek Buaziziyi ziyaret etmi ancak
bu ziyaret, yllarca bask altnda tutulan muhaliflerin ve ekonomik darboazdaki halkn sokaklara dklmesini engelleyememitir. 4 Ocak 2011de Buazizinin hayatn kaybetmesi sonrasnda protestolara katlmlar daha da artmtr.
Btn siyasi partiler ve sendikalar gsterilere destek olduklarn aklam ve
farkl kesimlerden on binlerce insan sokak hareketlerine dhil olmutur.
Bin Ali ynetimi orduyu greve ararak gstericileri datmasn istemi
ancak ordu, kendi halkna silah dorultmak istemediini aklayarak bu arya uymamtr. yle ki zaman zaman bin Ali ynetimine sadk olan polis
gleriyle ordu arasnda atmalar dahi yaanmtr. Tunuslularn devrime
sahip kmadaki kararll ve ordunun halka silah dorultmamas sonucunda, 14 Ocak 2011 gn bin Ali lkeyi terk ederek Suudi Arabistana gitmek
zorunda kalmtr. Ksa srede protestolaryla bin Ali rejimini sonlandrarak

281

282 Ortadou atmalar

devrim yapan Tunuslularn bu kararll, btn Ortadouda yeni bir srecin

balamasna nclk etmitir.
Bin Ali dneminde meclis bakanl grevini yrten Fuad Mebuza cumhurbakan olmu ve hkmet kurma grevi Muhammed Gannuiye verilmitir. Gannui iileri ve dileri bakanlarnn deimeyeceini aklayarak
eski rejimin partisi olan Demokrat Anayasal Birlik Partisi yelerinin devrime
ramen iktidarda kalacann iaretlerini vermitir. Bu durum protestolarn
devam etmesine neden olmu ve ksa sre sonra Gannui hkmeti istifa etmitir. Babakanla getirilen Said el-Sebsi 7 Martta teknokratlardan oluan
bir hkmet kurmutur. Eski rejim yelerine 10 yllk siyaset yasa getirilmi
ve 23 Ekimde yaplan kurucu meclis seimlerine katlmalar da yasaklanmtr.
Kurucu meclis seimleri ncesinde devrimci hareketler arasnda zaman zaman
gerginliklere yol aan kamplamalar ortaya kmtr. Bu durumun balca nedeni ise, devrim srecinde ittifak iinde olan parti ve gruplarn devrim sonrasnda kendi ideolojileri dorultusunda farkl amalara ynelmeleridir. Mslman ve Arap kimliini nceleyen partilerle sol ve sekler ideolojideki partiler
arasnda ayrlklar yaanmtr.
Kurucu meclis seimleri %90lk bir katlmla gereklemi ve seimler lkede slami hareketin en nemli temsilcisi Nahda Hareketinin galibiyetiyle sonulanmtr. Nahda Hareketi seimin ardndan dier siyasi ve devrimci
gruplarla birlikte hareket ederek devrim srecinde olas istikrarsz durumlarn
nne gemede nemli rol oynamtr. Nahdann uzlamac tutumu ve devrimci hareketlerin siyasal sreler ierisinde hareket etmeleri, lkede devrim
sonras yaanabilecek krlmalar engellemitir.
te yandan bu dnemde zaman zaman eitli protestolar ve devrime tehdit
olabilecek olaylar da tecrbe edilmitir. rnein, 2013 ylnda muhalif figrlere ynelik suikastlar protesto etmek iin sokaa kan halk, iki kez hkmetin
deimesine sebep olmutur. Devrimle birlikte hak arama konusunda tecrbe
kazanan Tunuslular, devrim sonrasnda da soka nemli bir hak arama arac
olarak kullanmtr. zellikle eski rejimin kalntlarna kar topyekn hareket
eden Tunuslular, ideolojik farkllklarn ciddi bir atma ortamna dnmesini engellemilerdir.

Ulusal ve Uluslararas Aktrlerin atma Srecine Etkisi

Arap Bahar olarak adlandrlan srecin balad lke olan Tunusta devrim
sonrasnda demokrasiye ve ok partili hayata geite birok aktrn tutumu

Tunus

belirleyici olmutur. Nitekim Tunusun baarl bir oulcu demokratik

sisteme geii Arap devrimlerinin gelecei asndan da nem tamaktadr.
lkede ne kan aktrler olarak Nahda Hareketi, sekler ideolojiye sahip
siyasi hareketler, eski rejim aktrleri, sivil toplum rgtleri ve genlik
hareketleri saylabilir.
Tunusun dnmnde ayrca blgesel ve uluslararas aktrlerin de rol oynayabileceini sylemek mmkndr. Bunlar arasnda Fransa ve talya bata
olmak zere Avrupa Birlii, ABD, Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri
ve Trkiye saylabilir. Bu aktrler gerek siyasi gerekse corafi durumlar bakmndan Tunusun demokrasiye geiinde rol alabilecek lkelerdir.
Tunusta devrim sonras gei srecinde ciddi bir atma yaanmamasndaki
en nemli etken taraflarn siyasi olgunlukla hareket etmeleridir. Zaman zaman
beliren kriz anlarnda hem slami hareket hem de sekler gruplar atmac
olmaktan ziyade uzlac bir yntem izlemilerdir. zellikle 2013 ylnda yaanan suikastlar sonrasnda sekler gruplarn youn protestolar lkede ciddi bir
krize neden olmutur. ubat aynda Demokratik Vatansever Parti lideri kri
Belayidin suikastla ldrlmesi23 ve yine 2013 Temmuz aynda sekler muhalif liderlerden Muhammed Brahiminin suikasta uramas sonrasnda yaplan
protestolar, lkeyi krizin eiine getirmitir.24
UGTTnin arsyla binlerce ii greve gitmi ve lkede hayat durma noktasna gelmitir. Alt muhalefet partisine ye 42 parlamenter 217 sandalyeli
meclisten istifa ederek Nahda liderliindeki hkmetin istifasn istemitir.
Brahiminin cenazesi srasnda da protestolar yaanm, izleyen gnlerde sekler muhalif hareketler Nahda hkmetinin istifas konusunda srarc olmay srdrmtr. Eyll aynda hkmet istifa etmeyi kabul etmi ve 2014n
Ekim ayndaki seimlere kadar gei hkmeti kurulmas kararlatrlmtr.25
Nahda Hareketinin hem parlamento hem de cumhurbakanl seimlerinden
sekler aday ve partilerin gerisinde kalarak ikinci srada kmas, lkede giderek ykselen tansiyonun dmesinde olumlu bir rol oynamtr.
Tunusta devrim sonras srete i aktrlerin, tm provokasyonlara ramen
atmadan uzak bir tavr almalar lkede devrim srecinin sekteye uramamas adna nemli olmutur. Bunun bir baka olumlu sonucu da Msr, Libya,
Yemen ve Suriye gibi Arap devrimlerinin yaand lkelerin aksine Tunusta
devrim sonras demokratik bir siyasi dzene geiin grece daha baarl bir ekilde gereklemesidir. Bu adan bakldnda Tunus, Arap Bahar srecinin
baarl rnei olarak grlmektedir.

283

284 Ortadou atmalar

Batl aktrler balamnda bakldnda ne kan iki lke olarak ABD ve

Fransa grlmektedir. Washingtonun Arap Bahar sonras Tunus politikas,
isyanlarn yaand dier lkelere nazaran farkl olmutur. ABD burada mdahaleci olmay deil, yeni rejimin tesis edilmesinde bekle-gr bir pozisyon
almay tercih etmitir. Bunda ABDnin Tunus siyasetine mdahil olabilme kapasitesinin snrl oluu da etkili olmutur. Msrda Hsn Mbarek rejimi ile
uzun yllar sk ilikiler iinde olan Washington, Kahiredeki devrim sonras gelimelerde daha etkin bir rol oynayabilmitir. Ayrca ABD, Tunustaki gidiatn
karlaryla dorudan atmadn grdnden lke siyasetine olumsuz anlamda mdahale etmemitir de denilebilir. Nitekim Msrda tersi bir durumda
Washington ynetimi hzl bir kararla devrim srecini aksatmaya ynelik gelimelerin tarafnda yer alabilmitir. Tunusta isteyerek veya istemeyerek gei
srecine destek olan ABD, 2011den bu yana 400 milyon dolarlk dorudan
yardm Tunus hkmetlerine sunmutur.
Fransa da Tunustaki gelimeler karsnda ABDye benzer bir tutum izlemitir. Ancak Fransann eski rejim kalntlarna ve sekler gruplara destek
olduu da gizlenemez bir gerektir. Nitekim Fransann Tunusta etki sahibi
olduu sekler hareketler, Nahda kart durularnda en nemli destei Paris
ynetiminden almtr. lke ierisindeki uzun vadeli karlarn dnen Fransa, bu destei dorudan ve ak bir biimde yapmaktan ziyade, grece kapal ve
dolayl bir ekilde yapmtr. Yine Fransz medyasnn ve Tunustaki Franszca
yayn yapan medya kurulularnn yaynlar, Tunus iindeki siyasi kargaann
bymesinde kkrtc bir rol oynamtr.

Sonu

Ekonomik, stratejik ve asker nemi ele alndnda Tunus hem blgesel

hem de kresel siyasette snrl neme sahip bir aktr olarak grlmektedir. Bununla birlikte Tunus, Arap corafyasndaki devrim hareketini balatan
olaylar zincirinin ilk halkasna ev sahiplii yapm olmasndan dolay zel bir
yere sahiptir. Tunusta balayan devrim hareketi Ortadoudaki otokratik ynetimlerin bazlarnn devrilmesine, birounun da dnme zorlanmasna
nayak olmutur.
Arap corafyasndaki isyanlar, bask altnda tutulan ve patlamaya hazr halklarn Tunustaki dnmn gereklemesini grerek kendi lkelerinde de devrim yapabileceklerine inanmalaryla baarya ulamtr. Halklarn bask altnda olmas, demokratik haklardan mahrum braklmalar, ekonomik skntlarla

Tunus

boumak zorunda kalmalar, sosyal haklara ulaamamalar, zgrlk taleplerine cevap verilmemesi gibi nedenlerin sonucunda nce Tunuslular daha sonra
da birok Arap toplumu isyan ederek devrim hareketine katlmtr.
Tunusun geleceini belirleyecek olan, devrim sonrasnda zor snavlar atlatan uzlama kltrdr. Bu anlay korunabildii oranda baar salanacak
gibi grnmektedir. Ancak Ortadou toplumlarnda yol at deiim dalgas
Tunusa ynelik ilgiyle beraber, uluslararas ve blgesel aktrlerin basksn da
ekmektedir.

285

Son notlar

1
Tunus ekonomisine dair geni bir alma iin bk. Harun ztrkler, Tunus Ekonomisinin
Genel zellikleri, Ortadou Analiz, Ocak 2012, Cilt 4, Say 37, s. 51-59.

2
Philippe Trape, Mickaelle Chauvin and Hatem Salah, Tunisia 2014 Report, African Economic
Outlook,http://www.africaneconomicoutlook.org/fileadmin/uploads/aeo/2014/PDF/CN_Long_EN/
Tunisie_EN.pdf

Ufuk Uluta ve Furkan Torlak, Devrimden Demokrasiye Tunusun Seimi, SETA Analiz, S. 46
(2011), s. 5.

4
Jamil M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge: Cambridge
University Press, 1987.
5

Kenneth Perkins, A History of Modern Tunisia, Cambridge: Cambridge University Press, 2014, s. 17.

Tunisias Ben Ali flees amid unrest, Al Jazeera, 15 January 2011.

Tunisia election results: Nida Tunis wins most seats, sidelining Islamists, Guardian, 30 Ekim 2014.

Ahmet Kavas, Tunus, slam Ansiklopedisi, Cilt 41, stanbul: slam Aratrmalar Merkezi, 2012, s.
388-392.
6

Zaid Al-Ali and Donia Ben Romdhane, Tunisias new constitution: progress and challenges to
come, Open Democracy, 16 February 2014.
8

Christopher Alexander, Tunisia: Stability and Reform in the Modern Maghreb, New York: Routledge,
2010, s. 33-34.

10

11

Perkins, s. 209-210.

Jeffrey A. Coupe and Hamadi Remissi, Tunisia, The Middle East, (ed.) Ellen Lust, The Middle
East, London: Sage Publications, s. 820.

12

13

Roger Owen, The Rise and Fall of Arab Presidents for Life, Harvard University Press, 2014, s. 74.

Nazih N. Ayubi, Over-Stating the Arab State: Politics and Society in the Middle East, London: I. B.
Tauris, 2009, s. 212.

14

Gregory White, A Comparative Political Economy of Tunisia and Morocco: On the Outside of Europe
Looking In, New York: New York University Press, 2001, s. 131.
15

16
17

David Lea, Political Chronology of Africa, London: Europa Publications, 2001, s. 444-445.

Robin Bidwell, Gafsa Raid, Dictionary of Modern Arab History, New York: Routledge, 1998, s. 154.

The Riots of 1984 and Their Aftermath, http://www.globalsecurity.org/military/world/tunisia/

politics-1984.htm

18

Bernard Reich, Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa, Connecticut:
Greenwood Press, 1990, s. 81.

19

20

Paul Delaney, Senile Bourguiba Described in Tunisia, New York Times, 9 November 1987.

Kevin Shillington, Encyclopedia of African History, Vol. 1-3, Tunisia: Ben Ali, Liberalization,
New York: Taylor & Francis, s. 1607.

21

David McMurray and Amanda Ufheil-Somers, The Arab Revolts: Dispatches on Militant
Democracy in the Middle East, Indiana: Indiana Universiy Press, 2013, s. 33-34.

22

23
24

Tunisian secular opposition leader shot dead, France 24, 2 February 2013.
Tunisian politician Mohamed Brahmi assassinated, BBC, 25 July 2013.

Nine Tunisian parties nominate new PM, Al Arabiya, 14 December 2013; Choice of new
Tunisia PM causes hope, concern, The Daily Star, 15 December 2013.

25

288 Ortadou atmalar

RDN
Deiime Kar Korunakl Bir Monari
Zmrt Snmez*
Giri

rdn, 1. Dnya Sava sonras kolonyalist glerce kurulmu, nfusu byk

oranda ald glerle olumu, ekonomik adan turizm ve d yardma baml olmasna ramen hayat standartlar grece yksek, ilgin bir Ortadou
lkesi profiline sahiptir. Filistin, Irak ve Suriye gibi, etnik olarak Arap olsalar
da farkl ulusal kimliklere sahip topluluklarn bir arada yaad lkede birincil tartma konusu da ulusal kimlik olagelmitir.
Filistin-srail sorunu gibi blgesel sebepler Filistin kimliini canl tutarken,
Arap milliyetilii ve slamclk st kimlik olarak gerek rejim gerekse muhalif unsurlar tarafndan denenmi, sonuta muhalefet eitlilik kazanrken,
rdn monarisi gittike glenmitir. Kendisini kuran d gler asndan
blgede hl stratejik nem arz etmekte olan rdnde, Arap Baharnn da
etkisiyle kprdanmalar yaanyor olsa da Haimi Krall hem ieride hem de
dardaki kar gruplarnn desteiyle kurulduu gnden bu yana istikrarn
korumaktadr. Ancak uluslararas aktrler asndan Ortadouda bir tampon
blge konumunda olan rdn, tam da bu nedenle hem blgesel gelimelerin
etkisi altnda hem de byk glerin karlarna bal olarak meydana gelebilecek tehditlerle kar karya bulunmaktadr.
rdn, kuzeyinde Suriye, kuzeydousunda Irak, gneyinde ve dousunda
Suudi Arabistan, batsnda ise Filistin ile evrili bir Arap lkesidir. Hristiyanlar, Mslmanlar ve Yahudiler tarafndan kutsal saylan topraklarn kesitii
yerde bulunmas dolaysyla kk yz lmne ramen stratejik olarak blgedeki g mcadelesinde hayati bir neme sahiptir. 20. yzyln balarnda
ok dk bir nfus younluuna sahip olan rdnn nfusu, eitli sava
ve krizlerin ardndan topraklar igal edilen Filistinlilerin ve 1990l yllardan itibaren Irakllarn byk oranda rdne snmasyla artmtr. rdn
stratejik adan nemli bir aktr yapan en nemli etken Filistin meselesidir.1
* Marmara niversitesi Ortadou Aratrmalar Enstits, Ortadou Sosyolojisi ve Antropolojisi
Yksek Lisans rencisi

290 Ortadou atmalar

Dier lkelere gre en fazla Filistinli mlteciye ev sahiplii yapan rdnde

lke nfusunun te birini Filistinliler oluturmaktadr.2 Nfusunun %90dan
fazlas Snni Mslman, %6s Hristiyan olan rdn, gen ve eitimli bir nfusla birlikte ok yksek isizlik oranna sahiptir.3 Dier yandan blgede petrol
karamayan az saydaki lkeden biri olan rdnn yer alt kaynaklar bakmndan yoksul olmas, atmalardan ve g mcadelesinden byk lde
uzak kalabilmesine olanak veren temel unsurdur.
rdn tpk dier Bereketli Hilal lkeleri Suriye, Lbnan, Filistin ve Irak gibi
Osmanlnn hkimiyeti altnda yaarken, 1. Dnya Sava ile birlikte Osmanldan kopmu ve smrgeci glerin ynetimine girmitir. Bylece daha nce
devlet geleneine sahip olmayan bu lkeler, hem altyap hem de dnce anlamnda zayf kalmtr. Dorudan smrgecilik miras olan bu lkelerin oluum
ve geliiminde Bat nfuzu etkin olmu, modern devleti oluturan dnce ve
kurumlarn dorudan Batdan ithal edilmi olmas elikili sonular ortaya karmtr. Sonu olarak bu lkelerin hem halklar tarafndan meruiyetleri sorgulanan hem de darya baml zayf devlet yaplar bugne kadar sregelmitir.4

rdnn Ortaya k ve Haimi Krall

Bugnk rdn topraklarn oluturan Dou eria (Transjordan) blgesinin

neredeyse tamam, 1. Dnya Sava ncesinde Osmanl Devletinin am vilayetinin parasdr. 1916da Mekke Emiri erif Hseyinin Hicazda Osmanlya
kar balatt isyan srasnda, rdn kabilelerinin bir ksm erif Hseyinin,
bir ksm da Osmanl Devletinin yannda yer almtr. 1917 ylnda Lawrencen kkrtmasyla Huveytt kabilesine bal gruplar Osmanl birliklerini Maanda yenip Akabeyi, 1918de ise Faysala bal kuvvetler Maan tahrip ederek
Salt ve Amman ele geirmi; bylece rdn, Osmanl hkimiyetinden karak
erif Hseyinin olu Faysaln idaresi altna girmitir.
1920de Faysal Franszlar tarafndan Suriyeden karlm, 1921de ise kardei
Abdullah rdne gelerek kendisini ark rdn emiri ilan etmi, o srada blgeyi elinde tutan ngilizlerin Abdullah desteklemesiyle lkede ngiliz manda ynetimi kurulmutur. Abdullahn emirlik dnemi modern bir devlet iin gerekli
olan kurumlarn ngiltere rneine gre yapland bir dnem olmutur. lkede
kabilelerin hkimiyetine son verilerek ulus devlet dzeni kurulmaya allmtr.5
Dou eria blgesinin Filistin ve Suriyeden ayr bir siyasal birim olarak
oluturulmas tamamen ngiltere, Fransa ve erif Hseyinin ailesi arasndaki
siyasi pazarlk ve stratejik hesaplamalarn bir rndr. Bunun doal bir

rdn

sonucu olarak, manda dnemindeki devlet ina sreci de tamamen ngilizlerin

gzetim ve denetiminde gereklemitir. Smrgeciliin miras olan bu
yapaylk ve bamllk durumu, rdnde devlet dncesini zayf brakan en
nemli etmenlerden biridir.6
25 Mays 1946da ngilizler tarafndan bamszlk verilen rdnn ad
24 Ocak 1949da rdn Haimi Krall eklinde belirlenmi (el-Memleketl-rdniyyetl-Himiyye) ve erif Hseyinin dier olu Abdullah da
lkenin ilk kral ilan edilmitir. 1951de bir suikast sonucu ldrlen Kral Abdullahn yerine geen byk olu Talll ertesi yl psikolojik problemleri sebebiyle tahttan indirilince yerine kardei Hseyin gemi, dier kardei Hasan ise
veliaht ilan edilmitir.
Kral Hseyin, 1956 ylnda nfuzundan rahatszlk duyduu ngilizlerin
Arap Lejyonu kumandan Sir John B. Glubbu ve ngiliz askerlerini rdnden karp orduyu millletirme hamlesi yaplmtr. Ertesi yl Kral Hseyine kar yaplan darbe teebbs Amerikann desteiyle nlenmitir.7
rdn 1950li yllarda ngiltere ve Amerikann mali ve asker yardmlaryla
glenmi, 1953-1999 yllarnda lkeyi yneten Kral Hseyin, ABD, Sovyetler Birlii ve Britanya arasnda gler dengesini idare eden pragmatik bir
ynetici olarak tannmtr.8
Salanan d yardmlar rdn ynetiminin blgesel meselelere kar pozisyonu belirlemesinde de etkili olmutur. 1990-1991 yllarnda Irakn Kuveyti
igal etmesi zerine ABDnin mdahalesiyle ortaya kan Krfez krizi esnasnda Saddam Hseyini desteklemekle sulanan rdne d yardmlar kesilmi, ayrca Krfez lkelerinde alan on binlerce rdnlnn snr d edilerek lkelerine gnderilmesi nemli skntlara yol amtr. Ancak 26 Ekim
1994te ABDnin araclyla rdn ve srail arasnda bar anlamas yaplarak
karlkl diplomatik iliki kurulmu, bu anlamayla birlikte ABDnin rdne
yapt mali yardmlar arttrlm ve salanan ekonomik kolaylklar geniletilmitir. Kral Hseyin, 1999 ylnda lmeden hemen nce kardei Prens Hasann yerine olu Abdullah veliaht tayin etmi ve lmnn ardndan olu
II. Abdullah rdn kral olmutur.9

atma Dinamikleri
Kimlik Meselesi ve Filistinliler
Bamszln kazanmasndan iki yl sonra, Filistinden byk bir g dalgasyla kar karya kalan rdnde, kimlik meseleleri i atmalarn odanda

291

292 Ortadou atmalar

yer almtr. Ulus ina srecince ilevsel bir rol oynayan Arap milliyetilii,
blgesel bir sorun olan Filistin-srail meselesinin etrafnda zamanla ulus milliyetiliine dnm, Filistin aslllar ve tarihsel olarak blgenin yerlisi olan
rdnller arasnda atma unsuru oluturmutur.
1950li yllara gelindiinde birok Ortadou lkesinin en azndan belirli
alanlarda bamszln salad ve bazlarnda kurucu ynetimlerin otoritesinin sallanmaya balad grlmektedir. Bu deiimin bir sonucu olarak
blgede iki tr rejim ortaya kmtr. Birincisi ngiltere ve ABD gibi lkelerle
ittifak kuran rdn ve Suudi Arabistan gibi krallklardan oluan muhafazakr
rejimler, ikincisi ise eski manda ynetimleriyle balarn keserek ya Balantszlar Grubu ya da Sovyetler Birliinin yannda yer alan Msr ve Suriye gibi
cumhuriyetlerdir.10
1948den sonra Arap lkelerinde ideolojiklemeye balayan Araplk, geleneksel monarilere kar cumhuriyeti-poplist bir meydan okuma eklinde
ortaya kmtr. Msrda Nasrn, Suriyede ise Baasn temsil ettii bu akmn
rdndeki temsilcileri Haimi rejimine kar gl bir muhalefet oluturmulardr.11 Kral I. Abdullahn 1951 ylnda ldrlmesi bu tr hareketler tarafndan bir frsat olarak grlm, radikal sol partiler, Arap Ulusal Hareketi ve
Sosyalist Arap Baas Partisi 1948den sonra rdne yerleen Filistinlileri de
etkilemitir.12
1950de eria Nehrinin iki yakasnn (Dou ve Bat eria) birlemesinden
sonra, krallk her ne kadar rdnller ve Filistinliler ayn aile balarndan gelmektedir ve tek bir Arap milletinin paralardr diyerek melez bir ulus kimlii
biimlendirmesini benimsese de, Dou eriadaki bedevi Araplar kendilerini
rdnn tek yerlisi olarak grmlerdir. Rejim tarafndan vatandalk bayla
rdn Devletinin bir paras haline getirilen Filistin kkenliler ise pratikte ayrmcla maruz kalmlardr.13 Buna karlk 1948 Arap-srail Savayla
yurtlarndan karlan ve dier Arap lkelerine ge zorlanan Filistinlilerin
mlteci olarak sndklar Arap lkelerinde karlatklar koullar, dlanma
ve yabanclk hissi, farkl bir ulus duyarllnn olumasna imkn vermi, ayr
bir Filistin milliyetiliinin canl kalmasn salamtr.
1964te Filistin Kurtulu rgt (FK)nn kurulmasna kadar olan srete,
Filistinin kurtuluu iin verilen mcadele Arap milliyetilii erevesi iinde
mevcut Arap ordular zerinden gerekleirken, el-Fetihin 1965ten itibaren

rdn

rdn topraklar zerinden sraile kar silahl mcadeleye balamas, desteki saysn artrm ve Filistin milliyetilii ideolojisini pekitirmitir. Dier
yandan 1967 yenilgisinden sonra Dou eriada (bugnk rdn) konulanan
FKnn Arap devletlerinin etkisinden kp el-Fetihin kontrolne girmesi,
Filistin milliyetilii ideolojisinin bayraktarln yapan rgtn zerkliini
artrm ve rdn rejimine kar i savala sonulanacak bir egemenlik mcadelesine girmesine yol amtr.14
Filistin milliyetiliinin ykselii rdndeki Dou eria kkenli sekinler arasnda tepkisel bir milliyetilik dncesinin domasna yol amtr.
FKye kar verilen 1970-71 i savandan sonra ykselie geen ve Dou
eria milliyetilii veya ayrlkl olarak adlandrlan bu akm, rdn Devletinin kaderini Filistinden tamamen ayrp, sadece Dou eria temelinde
bir ulusal kimlik ve kalknma projesi oluturmay istemitir. Haimi rejimi,
i sava sonrasnda, Filistinlileri ordu ve siyasetten daha fazla dlayp 1974
Rabat Zirvesinde Filistinlilerin tek meru temsilcisi olarak FKy kabul
etmesine ramen, 1988e kadar Bat eria zerindeki iddialarndan vazgememi ve dolaysyla salt Dou erial bir kimlik benimsemeyi reddetmitir.15
rdn Krallnn poplist bir milliyetilii benimsememesi, Haimi ailesinin Dou eria deil, Hicaz kkenli olmasndan da kaynaklanmaktadr.
Arap milliyetiliinin rdnde dier Arap lkelerinde olduu kadar gl
olmamasnn nedenlerinden dieri de rdn toplumsal yapsnda kabileciliin baskn olmasdr. Yerel kabile kimlii ve kabileler aras rekabet Arap st
kimliinin etkin olmasna izin vermemitir. Bu nedenle milliyetilik akmlarnn etkisi rejimi zayflatacana, tam tersine monarinin daha da glenmesine sebep olmutur. Dier taraftan ekonomik ynden olduka zayf durumda olan rdnn d yardmlara baml olmas, rdnn siyasi olarak
da bu lkelerin gdmnde kalmasna neden olmu ve Arap devletlerine
yaknlamasn engellemitir.
Ulusal kimlik ve ulus tanmlar; yeni semboller, i atmalar, 1967de sraile kar sava ve g krizi sonras yaanan travmatik olaylara dair sylem
zerinden kurgulanmas srecinde yeni anlamlar kazanmtr. Kral Hseyin
Dou eriallarn kalbindeki ve zihnindeki konumunu gvence altna alrken, FKye kar duyulan gvensizlik ve dmanlk, 1970ler boyunca kralln Filistinlilere yaklamn prensipte belirleyen unsurlar olmutur. Bunlar

293

294 Ortadou atmalar

ayn zamanda lkede Filistinliler ve rdnller arasnda gnlk hayat da

etkileyen bir dmanlk atmosferi yaratmtr.16

1970 Sava; Kara Eyll Olaylar

1970 ylnn yaz aylarnda patlak vermi olan rdn i sava, rdne snm bulunan Filistin gerillalar ile rdn ordusu arasnda meydana gelmitir.
Bilindii gibi; 1967 savandan nce toplam saylar 1.300.000 civarnda olan
Filistinli mltecilerin 700.000i rdnde yaamaktayd. 1967de srail igaline
urayan Bat eria halk, tarih ve corafi balar dolaysyla ikinci vatan saydklar bu lkeye snnca lkedeki mlteci says katlanmtr. Ekonomisi bu
kadar mlteciyi barndracak gte olmayan rdn, asker durumu da zayf olduu iin, topraklarnda s kuran FKnn srail ile ban derde sokacandan
endie etmekteydi.
srailin rdn topraklarndaki gerilla kamplarna saldrlarnn ardndan
hkmetin mlteci kamplarn silahszlandrma abalar 1968 ylnda ilk atmalara neden olmu ve atmalar 1970 ylnda i sava dzeyine trmanmtr. rdn askerlerinin 7 Haziran 1970te baehir Amman yaknndaki Zerka
mlteci kamplarna saldrsyla balayan kanl olaylar bir yldan fazla srm,
olaylarda 3.500 civarnda kii hayatn kaybetmitir. Ayrca 2.300 Filistinli
tutuklanm, bir ksm Suriyeye bir ksm ise Lbnana snmtr. FK ise
rdnn egemenliini tanmak zorunda kalm ve merkezini zaman iinde
Lbnana tamtr.17
Filistinliler ve rdnller arasnda 1948den itibaren sregelen anlamazlklar, literatre Kara Eyll olaylar olarak geen 1970-71 i sava sonras daha da
artmtr. rdn nceleri Filistinli mltecileri lkeye entegre etme politikas izlemi, hatta 1950de Bat eriann rdnle birlemesinin ardndan Filistinlilere
vatandalk vermitir. Ancak i sava birlemeyi sona erdirmi, FKnn sava
at rdn ynetimi Bat eriay Filistin ynetimine brakmtr.
Dier yandan i sava Filistin nfusunun bir tehdit unsuru olarak alglanmasna neden olmu, lkede kalan ve balarda ounlukla kamplarda yaayan Filistinlilerin sosyal ve siyasal yapya entegre olmas rdn rejimi tarafndan nlenmeye allmtr. Bu srete Filistinliler gvenlik ve kamu sektrlerinin dnda tutulmu, ayrca yerleik rdnllerin avantajna olan seim sisteminden
tr politik katlmdan da mahrum kalmlardr.18 te yandan 1970-71 yl
rdndeki devlet inas srecini dnme uratm, ulusal kimlik konusundaki tartmay yeniden ekillendirmi ve Haimi rejiminin gittike iddetlenen
otoriter ynetiminin sona ermesine dair beklentileri daha da snrlandrmtr.19

rdn

savan rdnn blgedeki dier lkelerle ilikilerine etkisi asndan sonular byk olmutur. Yaananlar dier Arap lkeleri tarafndan byk bir
tepkiyle karlanmtr. 28 Kasm 1971 gn rdn Babakan Vasf Tell Kahirede Kara Eyll rgt tarafndan ldrlm, baz Arap lkeleri de rdn
ile diplomatik ilikilerini kesmitir.
Dier yandan Kral Hseyin, 15 Mart 1972de Bat eria blgesini Filistin,
Dou eria blgesini de rdn adyla tanmlayan ve Birleik Arap Krall
ad altnda iki blgeli bir federasyon neren bir tasar sunmutur. Buna gre
Filistinin baehri Kuds, rdnnki Amman olacak, birleik kralln hkmdarln da rdn kral yrtecektir. Tasarya ilk tepki srailden gelmi,
ayrca Msr ve el-Fetih de tasary sabotaj olarak nitelemi ve Msr 6 Nisan
1972de rdnle diplomatik ilikisini kesmitir.20

slamc Muhalefet
Mslman Kardeler
Milliyetilikten sonra slamclk, rdnde rejim tarafndan meruiyet arac
olarak kullanlan ve muhalefetin mcadelesini biimlendiren ikinci ideoloji olmutur. nk rdn rejimi meruiyetini, Haimi ailesinin soyunun Hz. Peygamberin kz Hz. Fatmaya dayand ve bu aile mensuplarnn 10. yzyldan
itibaren Mekke Emiri olarak grev yaptklar gibi bir teze dayandrmaktadr.
Ancak Haimilerin elitist slamclk anlaylarnn karsnda rdnde daha
poplist bir slamclk akm da ortaya kmtr. Bu akmn lkedeki ilk ve en
gl temsilcisi Mslman Kardeler hareketidir. lk olarak 1928de Msrda
ortaya kan Mslman Kardelerin rdn kolu, Abdullatif Ebu Kura tarafndan 1945te kurulmutur. 1946da bir hayr kurumu olarak tescillenen Mslman Kardeler, zamanla rgte bal eitli sivil toplum kurulular araclyla
eitim, salk ve yardmlama gibi alanlarda gerekletirdikleri sosyal hizmetlerle zellikle kentli orta snflar arasnda geni bir desteki kitlesi kazanmtr.
1950de Bat eriayla birlemenin ardndan, buradaki Mslman Kardeler
unsurlaryla bir araya gelerek daha da byyen rgt, 1953te rgtl topluluk stats kazanarak faaliyet alann geniletmi ve zamanla rdndeki en
yaygn ve gl muhalif hareket haline gelmitir.21
rdndeki slami hareket genel olarak blgedeki dier lkelere kyasla devrimci deil reformist, militan deil demokratik, daha lml ve barl olarak
karakterize edilmektedir. Bunun en belirgin gstergesi, Mslman Kardeler

295

296 Ortadou atmalar

rgtnn rdndeki en organize muhalif hareket olmasna ramen, genelde

rejime kar bir tehdit oluturmam, hatta rejim tarafndan desteklenmi olmasdr. Haimi rejimi, Mslman Kardeleri lkedeki ve blgedeki Komnist,
Arap milliyetisi, Vahhabi ve Filistin milliyetisi hareketlere kar bir denge
unsuru olarak grm, lkedeki Filistinli ounluun, sekler ve milliyeti
hareketlerden ziyade Mslman Kardelere katlmasn tercih etmitir. Bu
erevede, 1957-1992 arasnda lkedeki btn siyasal partiler yasaklanrken,
Mslman Kardelerin slami Merkez Vakf Topluluu ad altnda bir hayr
kurumu olarak faaliyet gstermesine msaade edilmi, hatta rgt liderlerine
zaman zaman bakanlk grevi verilmitir.22
Bamsz adaylar aracl ile 1950li ve 1960l yllarda seimlere giren
grubun, bu seimlerin hibirinde drtten fazla sandalye kazanamamas ve
genelde hkmet politikalarn desteklemesi gibi nedenlerle de hareket, rejim tarafndan bir tehdit olarak alglanmamtr. 1994 ylndaki rdn-srail
anlamasndan sonra, bu anlamaya kar tavr almasndan tr, rejim ile
hareketin aras gerilmitir. srail ile bir bar anlamasna, ABD nfuzuna
ve ekonomik yardmlarna kar olmasna ramen Mslman Kardeler,
rdndeki muhalefetini iddete bavurmadan ve rejimin koyduu snrlar
ierisinde srdrmtr. 1992 ylnda siyasi kanad olan slami alma Cephesini oluturan Mslman Kardeler, aamal olarak gittike sertleen bir
muhalefet benimsese de rejimin kendisi iin belirledii snrlar fazla zorlamamaya dikkat etmitir.23
Arap ulusalclnn ama ve ideallerinin gerilemesiyle birlikte, zellikle
1990lardan sonra, rdndeki muhalif bloun slamc karakteri daha da belirginlemitir. rdn muhalefetinin bu dnmnn arkasnda birtakm
yerel, blgesel ve uluslararas etkenler bulunmaktadr. 1987deki ilk Filistin
intifadas ile slamc sylem yeniden retilmi, sol hareketler ise rdn siyasi arenasndan ekilmeye balamtr. Ayrca rejimin 1989da demokratik bir
alm yaparak farkl politik gruplara parlamento seimlerine girme hakk
tanmas da slamc gruplara g vermitir. 1993te yaplan Oslo grmelerinden sonra, kendisi de 1994ten itibaren sraille ilikilerini dzeltmeyi
seen rdnde halk bu yeni durumu pek de memnuniyetle karlamam,
Amman sokaklarnda farkl gruplarn birlikte destek verdii byk protesto
gsterileri dzenlenmitir.24

rdn

Dier yandan blgedeki muhalif hareketlerin slamc sylemleri benimsemesi veya izgilerini daha da radikalletirmesinde ABDdeki 11 Eyll olaylarnn ardndan balatlan terrle mcadele alarm da etkili olmutur. Mslmanlarn potansiyel terrist olarak grlmesine hizmet eden bu szde terrle
sava kampanyas, Afganistan ve Irakn ABD tarafndan igal edilmesi sreci,
btn dnyada radikal gruplar harekete geirmitir.
Dier Gruplar
rdnde Mslman Kardelerin lml ideolojisinin aksine, Haimi rejimini yok etmeyi amalayan farkl gruplar da bulunmaktadr. Bunlardan en etkili
olan, 1953te Kudste Takiyddin Nabhani tarafndan kurulan slami Kurtulu Partisi (Hizbuttahrir el-slami)dir. Ksa zaman ierisinde dier Arap ve
Mslman lkelere de yaylan parti, strateji olarak slam dnyasndaki mevcut rejimleri ykp yerine slam halifelii kurmay hedeflemektedir. Bu ama
erevesinde, Kral Hseyine kar da eitli suikast giriimlerinde bulunan
hareket, Haimi rejimine kar ciddi bir tehdit olmu ve lkede tamamen yasaklanmtr.25
te yandan Selefiler de lkede muhalif kanat ierisindeki etkinliklerini srdrmektedir. Suriyeli din adam Muhammed Nasreddin Elbaninin 1979da
Suriyedeki Baas rejiminin basklarndan kaarak Ammana yerlemesi ardndan rdnde saylar artmaya balayan Selefiler, radikal sylemlerinden tr
rejimin basksna maruz kaldklarndan Mslman Kardelerin aksine daha
ok gayriresm toplumsal alarla rgtlenmekte ve lkedeki resm siyasete katlamamaktadrlar. Selefiler arasnda, barl yntemler benimseyen reformcular olduu kadar iddete bavuran radikaller de bulunmaktadr.
Elbaninin takipilerinden oluan reformcular, genelde maddi olarak Suudi
Arabistan tarafndan desteklenmekte ve lkede grece daha ok hareket alan
bulabilmektedirler. 1989da Afganistandaki Sovyet igalinin sona ermesi akabinde rdnl savalarn lkelerine dnmesiyle glenen radikal Selefiler, reformculara gre daha kstl kaynaklarla hareket etmekte, ancak buna ramen rejime
ynelik ciddi bir tehdit oluturmaktadrlar. Afganlar, Beyat-l mam, Hz.
Muhammedin Ordusu ve son olarak el-Kaide gibi radikal gruplar, 1990lardan itibaren lkede gerekleen pek ok iddet eyleminden sorumlu tutulmu
ve rejim tarafndan sert bir ekilde bastrlmaya allmtr.26 Irak igali ve Ortadouda 2011 ylnda balayan isyan hareketleri ve zellikle Suriye i savayla
birlikte, rdndeki Selefi hareketlerin etkinliklerini arttrd grlmektedir.

297

298 Ortadou atmalar

D atma Dinamikleri
sraille likiler
srail bugn dahi snrlar belli olmayan bir lke grnmndedir. Zira srailin snrlar sz konusu olduunda Filistin, rdn, Lbnan, Suriye ve hatta
Msrn snrlar da sz konusu olmaktadr. Dolaysyla Filistin-srail meselesi
sadece iki taraf ilgilendiren bir sorun deil, blgesel bir sorundur. srailin blgedeki varl zellikle rdn yakndan ilgilendirmektedir.
rdn, srail ile dier komu Arap lkelere nazaran daha uzun bir snr
paylamaktadr. ki taraf arasndaki iliki veya atmalar Ortadou politikasn
etkileyen en nemli faktrlerden olagelmitir. Her eyden nce, ngilizler tarafndan blgede kurulmalar hemen hemen ayn dneme denk gelen rdn ve
srail, balangtan itibaren tartmal bir snr hattna sahip olmutur. 1950lerde, Siyonist varln pekitirmeye alan srailin izledii yaylmac politika
sonucu Filistinliler yurtlarndan karlm, bunun akabinde rdn de madur
Filistinli gmen krizi ve gvenlik sorunlaryla boumaya balamtr.
rdn bir yandan sraili destekleyen Bat dnyasnn yannda yer alrken bir
yandan da Arap dnyasyla ilikilerinin gerildii noktalarda eitli politik manevralar yaparak konumunu glendirmeye almtr. Yaanan Arap-srail savalar
dnda, Filistin sorunu nedeniyle iki taraf arasnda snr atmalar hep olagelmitir. 1965te hem rdn hem de srail Birlemi Milletler (BM) Genel Sekreterine snr ihlaliyle ilgili ikyetlerini bildirmilerdir. rdnn srailin tahrik
edici snr faaliyetlerini ikyet ettii mektubuna karn srail 1 Mart 1965te rdn snrndan sraile szmalar olduunu ve srail topraklarnda sabotajlar yapldn, bundan rdnn sorumlu olduunu belirten bir mektup gndermitir.27
1967deki 6 Gn Sava rdnn en fazla zarar grd sava olmutur.
srail bu savata rdn himayesi ve garantrlndeki Dou Kuds ve Bat
eriay igal etmitir. 9 Haziran 1967de srail ve rdn arasnda atekes anlamas imzalanmasna ramen, igal srd iin, iki taraf arasndaki sorunlar
devam etmitir. Bunun sonucunda kabul edilen igal altndaki topraklardan
ekilmeyi ngren BM kararlar srail tarafndan hibir zaman uygulanmamtr. Tm bunlarn yan sra 1974te FKnn Filistinlilerin tek temsilcisi
olarak BM tarafndan kabul edilmesi, srail rejimince uygun grlmedii iin,
mzakerecilik grevinin rdne verilmesi savunulmutur. Bunun temel nedeni, FKnn srail tarafndan terrist olarak ilan edilmesidir.28

rdn

rdn d politikas byk oranda Filistin sorunu etrafnda ekillenmektedir. Nfusunun byk ounluunu Filistin aslllarn oluturduu rdn iin
srail ile ilikilerin seyri olduka nemlidir. 1994 ylnda iki taraf arasnda imzalanan bar anlamasyla birlikte rdn srail iin tehdit olmaktan km ve
srail dou ynnden byk oranda gvenlik altna girmitir. Bu anlama ile
birlikte rdn sraili tanm, Trkiye ve Msrdan sonra srail ile ilikilerini
kuvvetlendiren nc Ortadou lkesi olmutur.29
srail ile bar anlamas, Kuveyt krizinde (1990-91) ABD ile bozulan ilikilerini dzeltmesi iin de rdne nemli bir frsat sunmutur. Irakn Kuveyti
igali srasnda -Irakla kurduu gl ilikiler dolaysyla- rdnn Saddam Hseyinin yannda yer almas, rdn ABDnin gznden drd
gibi ekonomik olarak da sarsmtr. srail ile bar anlamasna giden srete
ABDnin basksn hisseden rdn, anlama sonrasnda bu i birliinin karln lke ekonomisine yaplan byk Amerikan yardm ile almtr. ABD
rdn NATO yesi olmayan stratejik mttefik olarak tanmlam ve lkeye ayrlan yardm deneini minimum seviyeden rdn 10 yldan az sre
ierisinde ABDden en fazla ekonomik ve asker yardm alan drdnc lke
konumuna getirecek seviyeye karmtr.30
26 Ekimde imzalanan anlama ncesi, Temmuz 1994te, Kral Hseyin ve
zak Rabin arasnda Beyaz Sarayda imzalanan Washington Bildirisi ile iki
taraf arasndaki sava durumu resm olarak sona erdirilmi; gvenlik, turizm,
ekonomik ilikiler ve su sorunlar da dhil birok alanda i birliine gidilmesini
ngren kararlar alnmtr. Temmuz 1995te de rdn Meclisi, kitaplardaki
srail kart ifadelerin karlmasn onaylamtr. 18 Ocak 1996da rdn ve
srail, ekonomik ve kltrel ilikileri gelitirmek iin birtakm ikili anlamalar
imzalam, iki blge arasnda direk seferler balam, aralk aynda da gmrk
indirimi ve tama kolayl salayan ticaret anlamas imzalanmtr.31
Mays 1996da srailin igal topraklarnda Yahudi yerleimlerini geniletme
politikasn hzlandran Benyamin Netanyahunun baa gelmesiyle nce Eyll
1993te srail ile FK arasnda imzalanan Oslo Anlamalar geersiz hale
gelmi, ardndan da rdn ile imzalanan bar anlamas tartmal bir dneme
girmitir. Eyll 1997de srail stihbarat Tekilat MOSSADn rdnde
HAMAS lideri Halid Meale suikast dzenlemesi ile ilikiler bir kez daha
gerilmitir. Meali zehirlemeye alan srailli ajanlar korumalar tarafndan
yakalanm, gelimelerden byk rahatszlk duyan Kral Hseyin Halid

299

300 Ortadou atmalar

Mealin tedavisi iin srailden panzehir temin etmesini ve elindeki ajanlar

teslim etmesi karlnda da srailde tutuklu bulunan eyh Ahmed Yasinin
serbest braklmasn talep etmitir. Kral Hseyinin artlar kabul edilmi olsa
da bundan sonra rdnde srail ile yaplan anlamaya ynelik eletirilerin
younlat bir dneme girilmitir.32

Arap Baharnn rdne Etkisi

2010 ylnda Tunusta balayan ve dier Arap lkelerine de yaylan gsteriler, baz lkelerde rejimlerin devrilmesine bazlarnda ise i savaa yol aarken,
rdn gibi lkelerde ise bu tr muhalif hareketler devlet tarafndan kolayca
kontrol altna alnabilmitir. Blgedeki tepki hareketleri monariyle ynetilen rdn de etkilemi, ancak dier lkelerden farkl olarak burada tepki,
dorudan ynetime deil artan isizlie, yksek vergilere ve hayat pahallna
yneltilmitir. rdnde ilk olarak Ocak 2011de balayan olaylar, monarinin
devamn her eyin zerinde tutan Krallk tarafndan hzlca gerekletirilen bir
dizi reform ile yattrlmtr. rdn rejimi monarinin srekliliini salamak
iin kurulduu gnden bu yana srdrd denge stratejisini Arap Bahar srecinde de devreye sokmutur.
Baz sol gruplarla Mslman Kardelere bal kesimler de devrimden ziyade politik reformlarn yaplmas gerektiini savunmu; kraln babakan atama
ve grevden alma yetkisini meclise brakmas, milletvekillerinin yarsnn kral
tarafndan tayin edilmesi uygulamasnn kaldrlp tamamnn seimle gelmesi
gibi talepleri dile getirmilerdir. Onlarca ilde gsteri yapan muhaliflerin talepleri yerine getirilinceye kadar eylemlerin devam edeceini belirtmesi, ardndan
hkmet kart protestolara krala en sadk grup olarak bilinen bedevi kabilelerin de destek vermesi rdnde ciddi deiimlere yol amtr.
Kral Abdullah, protestolarn ardndan 10 gn iinde Babakan Samir Rifai
ve kabinesini grevden alm, dile getirilen taleplerin karlanacan belirterek
%30lar aan isizlii azaltmak iin devlet memuru alm yapmtr. Sorunlara
daha nitelikli zm bulmak ve temsil orann artrmak iin baz reformlarla
120 olan milletvekili saysn 150ye, 23 olan bakanlk saysn da 28e ykselten
Kral Abdullah, bu uurda son ylda drt babakan (Samir Rifai, Maruf elBakhit, Aun Hasawneh ve Fayez Terevneh) ve kabinesini grevden almtr.
Protestolarda gstericilere asker yerine polisle mdahale edilmi, az sayda
insan gzaltna alnm, yl aralklarla sren gsterilerde sadece 10 kii

rdn

hayatn kaybetmitir. Muhalifler, gstericilerin polis tarafndan vurulduunu

iddia etse de rdn hkmeti, lmlerden protestocular arasndaki silahl
kiileri sorumlu tutmutur.33
Arap Bahar sreci ierisinde rdnn durumunu irdelerken bu lkenin
Tunus, Msr, Suriye ve Libyadan farkl olarak monariyle ynetildiini belirtmek gerekmektedir. Cumhuriyet rejimini benimseyen dier lkelerde diktatr
ynetimlerin illegal monarisi sz konusuyken bu durum bahsi geen lkelerdeki rejimler asndan bir meruiyet sorunu ortaya karmaktadr. rdnde ise
monari resm rejim olmas yannda, lkenin sosyolojik rgtlenmesi ierisinde
nemli rol oynayan yerel kabileler tarafndan da desteklenmektedir.
Dier yandan nfusun ounluunu Snni Mslmanlarn oluturduu
rdnde din veya mezhepsel atmalardan sz edilemez, yine dindar ve
liberal-sekler gruplar arasndaki farkllklar da Msrdaki kadar iddetli deildir. Muhalif gruplara ynelik bask politikalar ve zellikle slamc muhalefete ynelik kstlamalar sz konusu olsa da gerek etnik gerekse siyasal
farkllklar dolaysyla monariyi devirecek gte geni ve ortak bir muhalefet
gelitirilememitir.
rdnde kral kart muhalefeti srdren gruplar ierisinde slamclar, ekonomik ve politik anlamda zayf olan Filistinli halk kitleleri ve daha kk
bir grup olarak Bat tarz liberal yaam biimini benimsemi rdnller yer
almaktadr. Tm bu gruplarn bir araya gelerek daha etkili bir muhalif hareket gelitirememesinin en nemli nedeni, Filistinlilerle rdnller arasndaki
anlamazlklardr. Bilindii gibi Filistinli mlteciler bu lkede dier lkelerde
olduu gibi aznlk deil ounluk durumundadr.
rdnde devlet kurumlarnda grev almalar engellenen Filistinliler, zel
sektre byk yatrmlar yapm ve bunun sonucunda da lke ekonomisinin
bu ksmna hkim hale gelmilerdir. Filistin kkenli rdnllerin ehirlerde
ve zel sektrdeki gl pozisyonunun bir sonucu olarak, kamplarda yaayan
Filistinliler byk gruplar halinde ehirlere g etmi ve kentlerdeki nfusun
nemli ksmn oluturmaya balamlardr. Bu durum zellikle son yllarda
rdn milliyetisi gruplarn tepkisini ekmi ve Kraldan bu konuyla ilgili nlem almasn isteyen grler dile getirilmitir. Dier taraftan daha ok tarm
ve hayvanclkla uraan rdnl nfus, ekonomik olarak gerilemi ve bu durum bu kesimde son yllarda byk rahatszla neden olmutur.34

301

302 Ortadou atmalar

rdnllerin Kral Abdullaha desteinin srmesi, muhalefetin tek sesli hareket edememesi ve baz blgesel ve uluslararas aktrlerin rejimin deimesinden yana olmay, rdnde dier lkelerdekine benzer bir sokak hareketinin
nne gemektedir. 50 yl akn tecrbesiyle Haimi Krallnn dier Arap
Bahar lkelerinin yaad tecrbeyi iyi deerlendirdii, hatta Kral Abdullahn bu sreten daha da glenerek kt yorumlar yaplmaktadr. Blge lkelerinin yaad tecrbe sadece krallk iin deil rdn halk ve ana
muhalefetteki Mslman Kardeler iin de etkili olmu, halk kraldan sadece
kendilerini krizin dnda tutmasn beklerken Mslman Kardeler de Msr
rneinden ders alarak tavrn dengelemitir.35
Ancak lkede ekonomik durumun gnden gne ktlemesi, isizliin artmas ve gaz-petrol gibi temel giderlerde hkmet desteinin ekilmesi, hayat
pahall ve su bata olmak zere yaanan enerji krizi gibi faktrler gz nnde bulundurulduunda halktaki huzursuzluun devam edecei aktr. Kaynak
krizinin yaand bir ortamda var olan kaynaklarn paylam konusu Filistinli
ve Suriyeli mltecilerle rdn aslllar arasnda kolayca alevlenebilecek bir atma unsuru olmay srdrecektir.

Suriye Sava ve Yeni G Krizi

Suriyede 2011de balayan ve hlihazrda devam eden i sava, rdn siyasi, ekonomik, insani ve hatta asker adan etkilemektedir. atmalar nedeniyle Suriyeden rdne ok byk bir g dalgas olmu, lke 2003 ylndaki
Irak igali ve i savatan sonra gelen yz binlerce Irakl mltecinin oluturduu
sosyoekonomik sarsntnn ardndan yeni bir gmen kriziyle daha kar karya kalmtr.
ki halk arasndaki tarihsel ve kltrel ortaklklar, duygudalk zemininin temin edilmesini ve halen korunabilmesini salasa da mlteci aknnn
younluu ve srenin uzamas, eitli sorunlar beraberinde getirmektedir.
Yaplan bir kamuoyu aratrmasna gre rdnllerin %76s daha fazla mlteci alnmamas gerektiini dnmektedir. Bir nceki yla gre (%64)36 art
gsteren bu oran, Suriyelilerle rdnller arasnda potansiyel bir atma zemininin bulunduu izlenimini vermektedir.
sava ncesinde akrabalk ilikileri, evlilikler, alma gibi sebeplerle
rdnde 700.000 Suriye asllnn yaad tahmin edilmektedir.37
Suriyeden rdne ilk kitlesel g 1980lerde Hama Katliam sonrasnda

rdn

gereklemitir. Mlteciler nedeniyle ani ve hzl demografik dnmler

geiren rdnde, her mlteci akn sonras rdnllk kimlii zerine
tartmalar alevlenmektedir. Ortadounun kaynaklar snrl ama en gvenli
lkesi konumunda olan rdn, komu lkelerden ok fazla g almakta ve bu
gler igal ve atmalarn uzun sreli olmas sebebiyle mltecilerin lkeye
yerlemesiyle sonulanmaktadr.
Gerek rdnllerin aznlk durumuna dmesi, mltecilerin ticari kabiliyetleri nedeniyle lkenin sosyal ve ekonomi evrelerinde yer edinmeleri
gibi etkenler, ulusal kimlie dair kayglar pekitirmekte, bu da mltecilere
ynelik gerek resm gerekse toplumsal bak ekillendirmektedir. rdn rejiminin Suriyeden gelen Filistinlileri mlteci olarak lkeye kabul etmemesi
de bu balamda deerlendirilebilir.38
Krizin balarnda Suriyeli snmaclar misafir olarak tanmlayan rdn
rejimi, mlteci aknnn devam ettii ilk alt ay sonrasnda mlteci kavramn kullanmaya ve Suriye meselesini ulusal gvenlik perspektifinden deerlendirmeye balamtr.39 rdnl sivil toplum temsilcileri zaman ierisinde
snmaclara ynelik alg deiiminin medyada yer alan haberlere de yansdn belirtmilerdir.40
rdndeki Suriyeli gmen meselesinin gvenlik krizine dnmesi, zaman
zaman rdn tarafna bombalarn dmesi, Suriyede yaanan atmalardan
zellikle snra yakn blgelerdeki halkn maddi ve manevi olarak etkilenmesi
gibi konular toplumsal gerilimin artmasnda etkili olmutur. lkede bulunan
Suriyeli snmaclar; sanayi retimi zayf, su ve petrol gibi doal kaynaklara
sahip olmayan ve topraklarnn %80i l olan rdn ekonomisi zerinde ciddi
bir yk oluturmutur. Sava nedeniyle Suriye ile ikili ticari faaliyetlerin zarar
grmesi, rdnn zaten snrl olan su kaynaklaryla birlikte eitim, salk vb.
sosyal hizmetlerin byk bir mlteci nfusuyla paylalmas, isizlik sorunu,
konut fiyatlarndaki art lkede atma potansiyelini arttrmtr.
Mlteci krizinin rdne sosyal ve siyasi anlamda olumsuz etkilerine ramen ekonomik anlamda olumlu baz etkilerinden de sz edilmektedir. Mlteci krizi dolaysyla gelen d yardmlarn bir ksmn kendisi iin ayran
rdnn ayn nedenle zerindeki Uluslararas Para Fonu (IMF) basks da
azaltlmtr. Bu gelimelerin olumlu etkileri nedeniyle Arap Bahar srecinin ilk yllarnda ekonomik sebeplerle yaplan protesto gsterilerinin de

303

304 Ortadou atmalar

seyrekletii iddia edilmektedir. Ancak mlteci krizinin snr blgesindeki

kaaklk olaylarn 2013 ylnda %300, illegal snr geilerini ise %250 arttrd belirtilmektedir.41
te yandan ayn srete oluan ID (Irak am slam Devleti) tehdidi de
rdn kayglandrmtr. Nfusunun ounluu Snni olan lkede din ve
mezhepsel atma riski bulunmamas rahatlatc bir etken olsa da kralln
muhalif slamc gruplara basklarn arttrmas radikal gruplar aktive etmitir.42 Suriyede ID saflarnda savaan rdnllerin -daha nce Afganistan
savana katlan rdnllerin 1980de lkeye dnmeleri gibi- Suriyeden geri
dnmesi durumunda yaanacaklardan endie duyulmaktadr. Son tahlilde
Irakn blnmesi ve rdnn dou snrnda radikal bir Snni blgenin
ortaya kma olasl, rdn iin varolusal bir tehdit oluturmaktadr.43

Su Sorunu

rdn, kii bana den su miktar asndan dnyadaki en fakir drt lkeden biridir. lkede yaanan su sknts nfus, tarm ve iklim artlarna
bal olarak artmaktadr. 2011den itibaren gerekleen Suriyeli mlteci akn
sebebiyle su kaynaklar zerindeki bask artm, zellikle gmenlerin youn
olarak yerletii kuzey blgesinde kii bana den gnlk su miktar 88
litreden 66 litreye dmtr.44
Ortadounun nemli su kaynaklarndan biri olan rdn (eria) Nehri ve
onu besleyen ana kaynak olan Yarmuk Nehri, srail ile rdn, Suriye, Lbnan ve Filistin arasnda srekli bir kriz sebebi olarak durmaktadr. 340 km
uzunluunda ve 18.000 kmlik yz lmne sahip olan rdn Nehri Havzasnn %54 rdnde, %30u Suriyede, %14 srailde ve %2si de Lbnanda bulunmaktadr. rdn Nehri 1948 ylnda srailin kurulmasyla yaanan Arap-srail savalarnn da gerekeleri arasnda yer almtr. 1967de
gerekleen 6 Gn Savalar srasnda Golan Tepelerini igal eden srail,
rdn Nehrindeki hkimiyetini artrmtr. Gerek srail gerekse de ayn
snrlar paylaan Arap lkeleri iin rdn Nehri hayati neme sahiptir.45
Kurulduu gnden itibaren blgedeki nemli su kaynaklarn snrlar
ierisine katmaya alan srail, bugn pek ok Arap lkesinin su kaynaklarn
elinde tutmakta, su ile ilgili konularda bu devletlerin tm giriimlerini
engellemektedir. rnein, srail igal rejimi 1960larn sonunda Filistinli
direniilerin kendi topraklarnda operasyon yapmasna izin vermesi halinde

rdn

rdnn su sisteminin temeli olan Dou Gor Kanaln yok edecei

tehdidinde bulunmu, bunun zerine rdn Kral Hseyinin Filistin
askerlerini lkeden karmasyla su tesislerine zarar verilmemitir. Ayrca
rdnn Yarmuk Nehri zerinde ina etmeyi planlad Makarin Baraj,
srailin izin bedeli olarak Yarmuktan daha fazla su istemesi, aksi takdirde
baraj bombalayaca tehdidi zerine yarm kalmtr. Yarmuktan taan sular
depolayp ortak kullanmak zere rdn ve Suriye tarafndan ina edilecek
olan Birlik/Wahda Baraj da srail tarafndan ayn nedenlerle engellenmitir.
Yine 26 Ekim 1994 tarihinde rdn ve srail arasnda imzalanan anlama
kapsamnda rdn Nehri ve onun kolu Yarmuk sularnn paylam yaplmsa
da srail ne bu anlamann ne de 1997de rdne temiz su salayacan
taahht eden anlamann artlarn yerine getirmitir.46
Sahip olduu petrol yataklaryla Bat dnyasnn karlarnn odanda
bulunan Ortadou, su kaynaklar ile de blgesel karlarn srekli atma
halinde olduu bir blgedir. Hlihazrda blgenin iinde bulunduu atma ortamnn bileenlerinden birinin de su kaynaklar olduu gz nnde bulundurulmaldr. Artan nfus ve kuraklk sebebiyle gerek rdnn
gerekse de dier lkelerin su sorununun daha da artaca, dolaysyla su
odakl atmalarn srecei aktr.

Sonu

rdnde rejimin devam etmesinde ounluun istikrardan yana olan tutumu ve Suriye ve Irak rnekleri gz nnde bulundurularak ayn kaosun iine
dmekten duyulan korkunun etkin olduunu sylemek mmkndr. Dier
nemli faktr ise elbette lkeye Amerika ve Suudi Arabistan gibi lkeler
tarafndan salanan destektir. Bu ynyle rdnn da baml yapsnn
onu i ve d atmalara kar bir lde koruduunu sylemek mmkndr. Krfez lkeleri, Suudi Arabistan ve blgedeki tek istikrarl mttefikini
kaybetmek istemeyen ABDnin maddi, siyasi ve asker destekleri rdnde
istikrar srdren nemli faktrlerdir.
Ancak btn bu etkenlere ramen rdndeki istikrarn krlgan ve kolaylkla bozulabilir durumda olduunu sylemek de mmkndr. Byk g
dalgalarna maruz kalan rdn rejimi ve ilgili kurumlar, mlteci nfusunu
ynetmek konusunda zorlanmaktadr. Mltecilerin %80inin kamplar dnda yaad dnldnde, lkenin zayf ekonomik sistemine ek bir yk

305

306 Ortadou atmalar

haline geldii ak olan mlteciler, i siyaset asndan da zlmesi zor bir

sorun olarak durmaktadr. evre lkelerde devam etmekte olan savalar dolaysyla gvenlik endiesinin artmas mlteciler zerine daha fazla kontrol
ve bask olarak geri dnmektedir. Bu da daha nce Filistinli ve Irakl mlteciler rneinde olduu gibi bir gerilim ortamna zemin hazrlamaktadr.
Dier yandan Suriyedeki savan rdne sramamas ve ierideki mlteci
nfusunun imdilik kontrol edilebiliyor olmas, rdnn bu tablo ierisine
karmasn istemeyen d faktrlerin desteini srdrmesine baldr. Bu da
d dengeleri deitirecek herhangi bir yeni durumun rdn de dorudan
etkileyeceine iaret etmektedir.
rdnde etkin olan muhalif hareketler hem lkedeki demografik eitlilii
hem de blgede genel olarak ne kan ideolojik eilimleri yanstmaktadr.
lkedeki en nfuzlu muhalif grup olan Filistinliler, sosyal adan rdnn
eitimli ve tccar snfn oluturmakta ve ekonomik gc ellerinde bulundurmaktadr. Mslman Kardeler, slami alma Cephesi gibi politik reform yanls partiler iinde etkin olan Filistinliler, doal olarak lke ynetiminde de sz sahibi olmak istemekte, kraln yetkilerinin snrlandrlmasn
talep etmektedirler.
rdnde parlamento ve belediye seimlerine katlm konusunda sknt olmasa da, her ikisinde de %50lik ksm kraln atamas nedeniyle muhalifler adil bir
temsil oranna ulaamamaktadr. En son Kasm 2010da yaplan genel seimlerde, meclisteki sandalyelerin byk ounluunu hkmet yanls bamsz
adaylarn almas lkede geni apl protestolara yol am, Mslman Kardeler
ve onun siyasi uzants olan slami alma Cephesi bu seimleri boykot etmitir.47 Dier yandan hem genel hem de belediye seimlerine katlm orannn
dk olmas ve sonularn muhalif gruplar tarafndan protesto edilmesi, rdn
halknn seimlere olan gveninin kaybolduunun gstergesidir.
Muhalif gsterileri reformlarla durduran rdn ynetimi, Suriyedeki savan kendi topraklarna sramas ihtimalinden endie etmekte, gelirlerinin
byk bir ksmn turizmden salad iin rdn zerinden Suriyeye ynelik
uluslararas herhangi bir mdahaleye de izin vermeyeceini aklamaktadr.48
Arap Bahar sonrasnda blgede artan istikrarszlk ortamn gz nnde bulundurarak temkinli bir ekilde hareket ettii grlen rdn ynetimi, istikrarnn devam iin byk olaslkla bugne kadar izledii stratejiyi srdrecektir.
Ancak zellikle topraklarna snan Suriyeli mltecilerle birlikte Arap Bahar

rdn

srecinin ortaya kard sorunlara da bir anlamda ev sahiplii yapmakta olan

lkenin gvenlik ve istikrar konusundaki endielerinin devam edecei aktr.
te yandan yukarda sz edilen yerel, blgesel ve uluslararas gelimeler slamc hareketin genel olarak Ortadouda olduu gibi rdnde de etkinliinin
artmasna neden olmutur. Bu balamda lkedeki ana muhalefeti temsil eden
slami alma Cephesi yakn gemite i siyasette daha etkin olmaya balamtr. Monarinin devamnn birincil nem tad rdn siyasetinde, Mslman Kardeler grubuyla i siyasette uzlann srdrlmesi, rejimin devam
iin de nem tamaktadr. rdn ayrca Filistinli mltecilere vatandalk hakk tanyan blgedeki tek lke olduundan, rejimin uzun mrl olmas hem srail hem de Batnn -zellikle de Amerikann- ortak kaygs durumundadr.49
Filistinli i adamlar, Arap kabileler ve snmaclar tarafndan desteklenen
kralln devam, farkl alardan bu gruplarn karlar iin de gerekli olmaktadr. Dier yandan, rdnn petrol zenginliinin olmamas ve hlihazrda
20 milyar dolar d borcu50 bulunmas ve Suriyedeki i savala birlikte lkeye
akn eden yeni mlteci dalgasyla oluan ekonomik kriz derinlemektedir. Her
ne kadar Suriyeli mlteciler lkeye d yardmn gelmesini salayan etkenlerden biri olsa da lkedeki ekonomik durumun parlak olmay, muhalefetin de
rejimi tehdit edecek derecede zorlayc olmamasnn nedenleri arasnda saylabilir. Blgedeki genel gvenlik sorunu halkn da kaos ihtimaline kar krallk
rejiminin korunakl glgesine snmasna yol amaktadr. Bu nedenle lkede
muhalif unsurlar gsterilerine devam etse de protestolar dorudan rejimi hedef almayacak ve reform talepleriyle snrl kalacak grnmektedir. Dolaysyla
ksa vadede rdnde blgedeki kriz ortamndan kaynakl sosyal ve ekonomik
sorunlarn srecei, ancak rejim deiikliiyle sonulanacak bir devrimin gerekleme ihtimalinin zayf olduu sylenebilir.

307

Son notlar

http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-urdun

http://www.migrationpolicy.org/article/jordan-refugee-haven

slam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 42, s. 352-359.

Nuri Yeilyurt, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, Doktora Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Anabilim Dal, Ankara, 2013, s. 62-63.
4

slam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 42, s. 352-359.

Yeilyurt, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, s. 68.

TDV, slam Ansiklopedisi, Cilt 42.

http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-urdun

TDV, slam Ansiklopedisi, Cilt 42.

Krad Turan, rdnde Muhalif Hareketler, Ortadou Analiz, Eyll 2010, Cilt 2, Say 21.

10

aatay Okutan, Arap Milliyetilii, Ankara niversitesi SBF Dergisi. 56-2.

11

Beverley Milton-Edwards and Peter Hinchcliff,, Jordan: A Hashemite Legacy, USA: Routledge, 2009.

12

Nur Kprl, Monarchical Pluralism or De-democratization: Actors and Choices in Jordan,

Insight Turkey, Vol. 14, No. 1, 2012, s. 71-92.
13

Yeilyurt, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, s. 96.

14

Yeilyurt, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, s. 97.

15

Edwards & Hinchcliff, Jordan: A Hashemite Legacy.

16

slam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 13, s. 98.

17

smail Numan Telci, rdnn Gel(e)meyen Bahar: Arap Uyan ve rdn, ORSAM Ortadou
Analiz, ubat 2013, Cilt 5, Say 50, s. 64.
18

Edwards & Hinchcliff, Jordan: A Hashemite Legacy.

19

slam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 13.

20

rdn
Yeilyurt, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, s. 91.

21

Kprl, Monarchical Pluralism or De-democratization: Actors and Choices in Jordan.

22

Turan, rdnde Muhalif Hareketler.

23

Kprl, Monarchical Pluralism or De-democratization: Actors and Choices in Jordan.

24

Yeilyurt, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, s. 92.

25

Yeilyurt, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, s. 92-93.

26

Mcahit Armaan, Ortadou Bar Srecinde rdnn Rol, Yksek Lisans Tezi, Sleyman
Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Isparta, 2006, s. 41-42.
27

Armaan, Ortadou Bar Srecinde rdnn Rol.

28

Telci, rdnn Gel(e)meyen Bahar: Arap Uyan ve rdn.

29

Alan George, Jordan Living in The Crossfire, London and New York: Zed Books, 2005, s. 36-37.

30

Armaan, Ortadou Bar Srecinde rdnn Rol.

31

George, s. 37.

32

http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/newsDetail_openPrintPage.action?newsId=37055

33

Telci, rdnn Gel(e)meyen Bahar: Arap Uyan ve rdn.

34

http://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21589493-aplomb-king-weatheringstorms-home-and-abroad-surprisingly-stable
35

http://www.economist.com/blogs/pomegranate/2014/06/syrian-refugees-jordan

36

Suriyeye Komu lkelerde Suriyeli Mltecilerin Durumu: Bulgular, Sonular ve neriler,

ORSAM, Rapor No. 189, Nisan 2014.
37

rdn 2012 ylndan bu yana Suriyeden gelen Filistinli mltecileri kabul etmemektedir. ncesinde
gelen 190 Filistin asll Suriyeli mlteci Cyber City kapal mlteci kampnda tutulmaktadr. Mlteciler
kamp ancak Suriyeye geri dnmek artyla terk edebilmektedir; http://www.hrw.org/sites/default/
files/reports/jordan0814_ForUPload.pdf
38

http://www.al-monitor.com/pulse/ar/politics/2012/05/jordanian-politics-and-the-asylu.
html##ixzz3CQYtg5kH
39

Zmrt Snmez, Komuda Kriz: Suriyeli Mlteciler Raporu, HH nsani Yardm Vakf, Aralk
2014, s. 24.
40

Elisabeth dnegard, Jordan: Surprisingly stable A study of why the massive influx of Syrian
refugees has not led to destabilization and internal conflict in Jordan, Yksek Lisans Tezi, Oslo
niversitesi, 2014, https://www.duo.uio.no/handle/10852/40775
41

http://www.bbc.com/news/world-middle-east-13163870

42

http://www.al-monitor.com/pulse/tr/originals/2014/06/jordan-isis-anbar-iraq-salafi-jihadistmaan.html##ixzz3AvslNMaz
43

http://www.orsam.org.tr/tr/SuKaynaklari/analizgundemgoster.aspx?ID=5129

44

http://akademikperspektif.com/2013/12/31/ortadogunun-su-problemi/

45

http://akademikperspektif.com/2013/12/31/ortadogunun-su-problemi

46

http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-urdun

47

http://www.al-monitor.com/pulse/ar/politics/2013/05/jordanian-fears-about-syria-militaryintervention.html# ve https://www.middleeastmonitor.com/articles/middle-east/7388-where-doesjordan-stand-on-the-syrian-crisis
48

Kprl, Monarchical Pluralism or De-democratization: Actors and Choices in Jordan.

49

http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/newsDetail_openPrintPage.action?newsId=37055

50

309

Kaynaka

Armaan, Mcahit, Ortadou Bar Srecinde rdnn Rol, Yksek Lisans Tezi, Sleyman Demirel

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal, Isparta, 2006.

dnegard, Elisabeth, Jordan: Surprisingly stable a study of why the massive influx of Syrian refugees

has not led to destabilization and internal conflict in Jordan, Yksek Lisans Tezi, Oslo niversitesi, 2014.
George, Alan, Jordan Living in The Crossfire, London and New York: Zed Books, 2005.
Kurun, Zekeriya, Haimiler Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt 16, s. 412.

Kprl, Nur, Monarchical Pluralism or De-democratization: Actors and Choices in Jordan, Insight
Turkey, Vol. 14, No. 1, 2012.
Milton-Edwards, Beverley and Peter Hinchcliff, Jordan: A Hashemite Legacy, USA: Routledge, 2009.
Okutan, aatay, Arap Milliyetilii, Ankara niversitesi SBF Dergisi, 56-2.

ORSAM, Suriyeye Komu lkelerde Suriyeli Mltecilerin Durumu: Bulgular, Sonular ve neriler,

Rapor No. 189, Nisan 2014.
Snmez Zmrt, Komuda Kriz: Suriyeli Mlteciler Raporu, HH nsani Yardm Vakf, Aralk 2014, s. 24.
TDV, slam Ansiklopedisi, Cilt 13 ve 42.

Telci, smail Numan, rdnn Gel(e)meyen Bahar: Arap Uyan ve rdn, ORSAM Ortadou
Analiz, ubat 2013, Cilt 5, s. 61-69.
Turan, Krad, rdnde Muhalif Hareketler, Ortadou Analiz, Eyll 2010, Cilt 2, Say 21.

Yeilyurt, Nuri, Ortadouda Rejim Gvenlii ve Kk Devlet: rdn rnei, Doktora Tezi, Ankara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Uluslararas likiler Anabilim Dal, Ankara, 2013.

Elektronik kaynaklar

http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/newsDetail_openPrintPage.action?newsId=37055
http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-urdun

http://www.migrationpolicy.org/article/jordan-refugee-haven

http://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21589493-aplomb-king-weathering
storms-home-and-abroad-surprisingly-stable

http://www.al-monitor.com/pulse/ar/politics/2013/05/jordanian-fears-about-syria-military-intervention.html#

ve https://www.middleeastmonitor.com/articles/middle-east/7388-where-does-jordan-stand-on the-syrian-crisis

rdn
https://www.middleeastmonitor.com/articles/middle-east/7388-where-does-jordan-stand-on-the syrian-crisis
http://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21589493-aplomb-king-weathering-storms home-and-abroad-surprisingly-stable
http://www.economist.com/blogs/pomegranate/2014/06/syrian-refugees-jordan
http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/jordan0814_ForUPload.pdf

http://www.al-monitor.com/pulse/tr/originals/2014/06/jordan-isis-anbar-iraq-salafi-jihadist-maan.
html##ixzz3AvslNMaz
http://www.al-monitor.com/pulse/ar/politics/2012/05/jordanian-politics-and-the-asylu.html##ixzz
3CQYtg5kH
http://akademikperspektif.com/2013/12/31/ortadogunun-su-problemi/
http://www.bbc.com/news/world-middle-east-13163870

311

AFGANSTAN
Ortadouda iddeti Besleyen Topraklar
Mervenur Lleci*
Giri

Kelime olarak Afganlarn lkesi anlamna gelen Afganistan, denize kys olmayan dalk bir Orta Asya lkesidir. Be bin yllk tarih ve kltre sahip olan lkenin temelleri 1747 ylnda Ahmed ah Durraninin btn Petun kabilelerini bir araya toplayarak byk meclis anlamna gelen
Loya Jirgay kurmasyla atlmtr. Asya, Avrupa ve Ortadou arasndaki
stratejik konumundan dolay tarih boyunca dnemin byk glerinin ilgi
oda olan Afganistan Byk skender, Zahiruddin Babr, Pers mparatoru Nadir ah, Byk Britanya, Sovyet Rusya, Afgan diktatrleri ve yakn
zamanda da Taliban ve NATO gleri tarafndan giriilen istila ve savalara sahne olmutur.
Afganistan topraklarndan geen her medeniyet kendi din inancn, kltrn, dilini ve kendine has pek ok unsuru bu corafyada brakmtr. slamn Afganistana ulamas (642-870) altnc yzyln ortalarnda bugnk
ran, Afganistan ve Orta Asya corafyasnn byk blmne hkmeden Sasani mparatorluunun Kadisiye Sava ile Mslmanlar tarafndan yenilgiye uratlmas ve imparatorluk topraklarnn fethedilmesi ile balamaktadr.
Savan ardndan lkenin dousuna ilerleyen Arap Mslmanlar, 642 ylnda Afganistann Herat ehrini ele geirmi ve 667 yl itibaryla Kbil hari
bugnk Afganistan topraklarnn tamamna yaylmtr. Bugn lkenin en
nemli ehri olan Kbilin 870 ylnda Mslmanlarn ynetimine gemesiyle
birlikte Afganistan tamamen fethedilmitir. lkenin slamlatrlmas ise 11.
yzylda Gazneliler dneminde tamamlanmtr.1
Afganistan, 19. yzyln smrgeci gleri Britanya mparatorluu ve
arlk Rusya arasnda Orta Asyada hkimiyet savalarnn meydan haline
gelmitir. 1839, 1878 ve 1919 yllarnda yaanan ngiliz-Afgan savalar kesin
bir sonu elde edilemeden bitmitir. ngiltere 1893te, Afganistan ngiliz
* HH nsani Yardm Vakf, nsani ve Sosyal Aratrmalar Merkezi, Aratrmac

314 Ortadou atmalar

Hindistanndan ayran gayriresm bir snr olan Durand Hattn kurmu

ve 1919da Londra, lkenin tam bamszln ilan etmitir. 1926da Emir
Emanullah, Afgan Kralln kurduunu ilan etmitir.2
Afganistanda 20. yzylda Zahir ah ynetimi altnda kkl ve bir o kadar da
alkantl deiimler yaanmtr. Afganistanda Batllamay balatan ah, lkeye Batl anlamda kadn haklarn getiren ve kadnlara seilme hakk tanyan
yeni bir anayasa yapm ve lkenin ilk niversitesini kurmutur. Ancak yapm
olduu reformlar herkes tarafndan ho karlanmam ve 1973 ylnda, 40 yl
sren hkmdarlnn ardndan, kuzeni ve ayn zamanda dnemin babakan
olan Muhammed Davud Han tarafndan kansz bir darbe ile devrilmitir. Davud Han, darbe giriimi srasnda srtn Komnist muhalefete yaslam olsa
da sonrasnda Afganistan siyasi anlamda tarafszlatrmaya alrken 1978de
Nisan Devrimi olarak adlandrlan bir darbe ile grevden alnmtr. Bu gelime zerine Sovyetler Birlii, Afganistanda Komnist bir rejim kurmann
tek yolunun lkeyi igal etmekten getii kararyla Aralk 1979da Afganistan
igal etmitir. Dokuz yl sren Sovyet igali, bir milyondan fazla insann lmne sebep olmutur.
Sovyetlerin 1989da lkeden ekilmesiyle birlikte Burhaneddin Rabbani,
Gulbeddin Hikmetyar, Abdul Raid Dostum ve Abdul Rab Rasul Sayyaf
gibi kilit isimlerin nderlik ettii mcahit gruplar birbirleriyle iktidar savana girmitir.
Bu sre iinde kendilerini Taliban olarak adlandran medrese rencileri lkeyi mevcut anari durumundan kurtarmak ve slami deerleri yeniden hkim
klmak iddiasyla Pakistann himayesinde ortaya kmtr. 1996 ylnda Kbili
ele geiren Taliban 2001 ylnda ABD destekli Kuzey ttifak tarafndan devrilene kadar lkeyi kontrol altnda tutmutur. 2001 ylnda Taliban ynetiminin
sona ermesiyle birlikte ayn sene aralk aynda lkenin nde gelen isimleriyle
Almanyada yaplan Bonn Anlamas uyarnca iki senelik geici bir ynetim
kurulmu ve bu ynetimin bana Hamid Karzainin getirilmesine karar verilmitir. Srecin tamamlanmasnn ardndan 2004 ylnda lkede yaplan ve
halkn %70inin katld seimlerde Hamid Karzai halkn yardan fazlasnn
oyunu alarak Afganistann resm devlet bakan seilmitir.
Mart 2009da ABD Bakan Barak Obama 2011 itibaryla Amerikan glerinin blgeden kmaya balayacan vaat etmi, NATO gleri de 2014 ylnda lke gvenliini Afgan glerine teslim ederek ekilmitir.

Afganistan

Corafi Konum ve Sosyoekonomik Durum

Denize kys bulunmayan bir Orta Asya lkesi olan Afganistan, kuzeyinde
Trkmenistan, zbekistan ve Tacikistan, kuzeydou ucunda in, dousunda
ve gneyinde Pakistan, batsnda rana komudur. Konumu ve igal gemii dolaysyla farkl etnik unsurlara ev sahiplii yapan lkenin toplam nfusu (2014 tahmini) 31.822.848dir. 652.864 kilometrekare yz lmne sahip
olan lke 34 vilayete ayrlmtr.
Yaklak olarak 55 farkl etnik grubun bir arada yaad lkede nfusun
%42sini Petun, %27sini Tacik, %9unu Hazara, %9unu zbek, %4n
Trkmen, %2sini Balu ve %4n dier etnik unsurlar oluturmaktadr.
lke halknn %80ini Snni, %19unu ii Mslmanlar ve %1lik ksmn da
dier din inanlar tekil etmektedir. Etnik unsurlarn bu kadar fazla olduu
lkede konuulan diller de ayn derecede eitlilik gstermektedir. Farsa ve
Petunca olmak zere iki resm dilin bulunduu Afganistanda %50 orannda
Dari (Afgan Farsas) ve %35 orannda Petun dilleri konuulurken, Trk
dilleri (genellikle zbeke ve Trkmence) %11 ve dier diller %4 orannda
konuulmaktadr.3
Corafi bakmdan lkenin kuzeydousu ile gneybats arasnda uzanan
Hinduku Dalar lkenin kuzey blgesini geri kalan ksmndan ayrmaktadr. Gney blgeler haricinde lkenin dier ksm ounlukla sarp ve yksek
dalar ve derin ovalardan olumaktadr. Afganistann toplumsal yapsndaki
en byk sorun kukusuz eitimsizlik ve taassup konulardr. lkede yaplan
tm eitim yatrmlarna ramen okur yazarlk oran %30lardadr. Bu durum
%12 ile kadnlarda ok daha vahim boyutlardadr. Sadece beeri eitim deil,
slami eitim de iler acs bir hal arz etmektedir. lkedeki sosyal ve siyasi atmalar besleyen bu eitimsizlik durumu, kitlelerin kolayca maniple
edilmesine yardmc olmaktadr.
Afganistan doal gaz, petrol, kmr, bakr, kromit, talk, barit, slfr, maden damar, inko, demir cevheri, tuz, deerli ve yar deerli talar bakmndan zengin doal kaynaklara sahip bir lkedir. Hatta dnyann en byk
lityum rezervine sahiptir. Ancak sahip olduu doal kaynaklar iletmesi
byk maliyet gerektirdiinden Afganistan ekonomisi daha ok tarma dayal bir ekonomidir. Balca ihracatn meyve ve fndk, hal, yn ve afyon
oluturmaktadr.

315

316 Ortadou atmalar

2001 ylnda Taliban rejiminin devrilmesiyle birlikte, uluslararas yardmlarn artmas ve tarm sektrnn canlanmasyla lke ekonomisi nemli gelime gstermitir. 2007 yl itibaryla ykselie geen uyuturucu sektr
lke ekonomik girdisinin yarsn tekil etmektedir. Dnya afyon retiminin
%90ndan fazlas Afganistanda retilmektedir.4

lkedeki atma Trleri ve Potansiyel atma Alanlar

Etnik atmalar
Afganistan stratejik konumundan dolay kresel siyaset iinde ok nemli bir
yere sahiptir. lkede aralksz devam eden atma ortam temel dinamikle
ekillenmitir: Souk Sava dengeleri, stratejik derinlik ad ile lkeyi kontrol
etmeye alan Pakistan politikalar ve ounluunu Petunlarn oluturduu
etnik mcadeleler. Kabilecilik, din inan ve corafi etkenler de gnmz Afgan toplumu zerinde belirgin etkiler brakmtr.
Tarih boyunca urad igaller ve gei yollar zerindeki konumu dolaysyla farkl topluluklar bnyesine dhil eden Afganistanda bugn btn bu
etnik gruplarn birbirleriyle etkileimleri sonucu ok paral bir Afgan halk
yaamaktadr. Binlerce yldr ayn blgede yaayan bu halk, 20. yzyl ierisinde
pek ok defa Byk Britanya mparatorluu ve Sovyetler Birliine kar birlik
iinde zgrlk mcadelesi vermitir. Ancak byk glerin lke siyasetinde
dorudan veya dolayl olarak nfuz sahibi olma abalarnn nne geilememi
ve etnik gruplarn zaaflar her zaman d gler iin amaca giden yolda ara
olarak kullanlmtr.5
Afgan nfusu yaklak olarak 55 etnik gruptan olumaktadr. Hibir zaman
tek bir etnik grubun lkesi olmayan Afganistan, bir aznlklar lkesi olarak
grlebilir. lkedeki en byk etnik grup olan Petunlar ikici olarak Tacikler,
ardndan Hazaralar, zbekler ve daha kk gruplar olarak Aymaklar, Trkmenler, Balular, Nuristani ve dierleri takip eder. Afganistan anlamak iin
lkenin siyasi yapsn ve dnya ile ilikilerini dorudan belirleyen, lkeyi birletiren veya kerten etnik kstlamalar incelemek gerekmektedir.
Petunlar
Afganistan nfusunun %42sini tekil eden Petunlar lke ynetimini
yzyllardr kendi ellerinde tutmulardr. Petunlar, nfus asndan
Afganistandaki ynetici sivil ve asker elitlerin en etkin yeleridir. Dolaysyla
Afgan kimliinin nemli blmn temsil etmektedirler. ounlukla Hanefi

Afganistan

mezhebine bal Snni Mslmanlar olan Petunlar, kat ve geleneksel bir slam
anlayna sahiptir. Durraniler (batda), Gilyazlar (Kandahar ve Kbil arasnda)
ve Dou Petunlar (Afganistan ve Pakistan arasnda) olmak zere farkl
gruba ayrlan Petun kabilelerinden baka yaklak 10 milyon Petun da Pakistan
snrndaki Kuzey-Bat Snr Blgesinde ve Belucistan eyaletinde yaamaktadr.
Kltrel ve politik adan lkenin hkimi durumundaki Petunlarn yaklak
yars 1893te yaplan Durand Anlamas ile Pakistan topraklarnda kalmtr.6
Petunlar lkedeki dier airet ve etnik gruplarla ekimeli bir iliki iinde
olmutur. Babadan gelen bir soy sistemi zerine kurulan bu etnik grup, 60 airete ve 400 alt airete ayrlmaktadr. Airetler arasnda da her zaman bir rekabet
durumu da sz konusudur. Ancak sahip olduklar her trl fikirsel ayrla ramen ortak bir d tehdide kar ortak bir airet sistemini temsil etmektedirler.
Geleneksel olarak ynetimde sz sahibi olmu olan Petun toplumu, psikolojik olarak kendini stn grup olarak grdnden bu durumun yansmas dier
gruplara kar dmanlk olarak ortaya kmaktadr. Petunlarn Afgan toplumunda sebep olduu en nemli sorunlardan biri de Petun airetler arasnda
yaanan rekabetin yllar getike dier etnik gruplarn blgesel ve toplumsal
ortamlarn da bask altna alarak onlar kstlamasdr. Bu adan Talibann Petun milliyetiliine dayanan ideolojisinde veya Gulbeddin Hikmetyar gibi mcahit komutanlarn siyasi mcadelesinde bunun izlerini grmek mmkndr.
Tacikler
Tacikler Afganistandaki etnik gruplar iinde %27lik nfus oranyla ikinci
byk grubu olutururlar. Genellikle akrabalk balarn sk tuttuklar Tacikistan snrna yakn, Afganistann kuzey, kuzeybat ve bat ksmlarna yerlemilerdir. Taciklerin arlkl ounluu Snni Mslmanlardan oluurken, sarp
dalk ksmda yaayan smail bir Tacik nfus da vardr. Orta Asyann Mool
istilasndan bu yana, Kart Hanedan ve Habibullah Kalakaninin 1929daki 10
aylk ynetimi haricinde Tacikler, gnmz Afganistan corafyasnda hi hkm srmemilerdir. Gnmz Afganistannda Tacikler brokratlar, eitimciler ve zellikle de tccar ve giriimciler olarak tannrlar.7
Hazaralar
lkedeki bir dier etnik grup ise Afganistann dalk Hazarat blgesinde
yaayan %9luk nfus oranna sahip Hazaralardr. Cengiz Hann 14. yzylda
Afganistan topraklarn igalinden bu yana Hazaralarn bu topraklarda yerleik

317

318 Ortadou atmalar

olduklarna inanlmaktadr. Arlkl olarak ii ekoln benimseyen Hazaralarn nemli bir ksm smail, daha ufak bir ksm da Snnidir.
19. yzyl ncesinde lkede nemli oranda nfus younluuna sahip olan
Hazaralar geen yzyl iinde Petunlarla yaanan etnik ve din gerilimler
sebebiyle ya ldrlm ya da tarih Trkistann bat ksmlarna g etmek
zorunda braklmlardr. Pakistann snr blgesi Quettada da snr tesi bir
Hazara halk yaamaktadr. 1960 ve 1970lerde Hazaralara kar uygulanan
ekonomik basklar ve siyasi engellemeler, Hazaralarn dier ii aznlk gruplaryla birlemesiyle sonulanm ve getiimiz yirmi yl boyunca devam eden i
savata ok nemli bir rol oynamtr.
Hazaralar 1980lerde bazs ran destekli kendi silahl gruplarn kurmulardr. 1988 ylnda kendilerini temsil eden Hizb-i Vahdet Partisi (Birlik Partisi)ni kurmulardr. Gnmzde kamu kurulularnda ok az temsil kabiliyetine sahip olan Hazaralar, eski devlet Bakan Karzai dneminde alt kii ile
kabineye alnm olsalar da bu dnemde Afganistandaki Hazaralarn byk
blm gemite olduu gibi ayrmcla maruz kalmtr.8
zbekler ve dierleri
Afganistandaki etnik eitliliin %9luk blmn de zbekler oluturmaktadr. Bunlarn dnda kalan dier kk gruplar Trkmenler, Balular, Krgzlar, Kzlbalar, Kazaklar, Aymaklar, Vakhiler, Sihler, Nuristaniler ve dierleri
oluturmaktadr. Bu gruplar lkenin kuzey vilayetlerinde yaamaktadr.
Pek ou 19. yzyl sonlarnda Rusyadaki devrimin ardndan Afganistana
g eden zbeklerin dili Trkedir. Her ne kadar etnik olarak ranllarla balantlar olsa da Snni slam anlayna sahiptirler. Genellikle tarm ve hayvanclkla uraan zbekler, Afganistann kuzey hatt zerinde Trkmenistan ve
zbekistan snr blgesine yakn blgede yaarlar. zbekler tek balarna kk bir topluluk olmalarna ramen lkede Taliban rejimine kar zbek lider
Adur Raid Dostum liderliinde nemli bir grubu oluturmulardr.9 Yine de
dier gruplar zerinde etkin olabilecek bir nfus oranna sahip olmadklarndan genellikle pasif durumda kalmaktadrlar.10
Tm bu etnik gruplar zerine genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, lkede etkin olan gruplardan ne Petunlarn ne de Taciklerin birbirlerinden holandklar sylenemez, birbirlerine ayn olumsuz hislerle mukabele ederler. Her ne
kadar Tacikler tarihsel olarak Hazaralar ve zbeklerle Petunlara kar bir ittifak
oluturmu olsalar da Hazaralara kar Petunlarla ortak hareket etmekte ve on-

Afganistan

lar ikinci snf halk olarak grmektedirler. Hazaralara kar beslenen tm bu

dmanln etnik temelleri olmasnn yan sra din temelleri de bulunmaktadr.
Afganistandaki bu etnik ve kabile zlmelerini ortadan kaldrmak ve tek
bir ulus bilincini oluturmak iin ilk adm atan Afganistan Devletinin ilk kurucusu olarak bilinen Ahmet ah Durranidir. Durrani kendi hkmdarl
dneminde tm kabile ve eyaletleri birletirmitir. Ancak onun 1772de lmnden sonra Afganistandaki kabile ayrmalar yeniden balamtr.11
Afganistandaki airet yaplar geen yzyl iinde yaanan gelimelerden dolay olduka ypranmtr. rnein, 1880den 1901e kadar hkm sren Emir
Abdurrahman pek ok aireti, merkez ynetimi glendirmek ve airet sistemini bilinli olarak zayflatmak amacyla yok etmitir. Her ne kadar kendisi de
bir Petun olsa da, Demir Emir lakapl Abdurrahman, pek ok Petun airetinin veya alt airetlerinin yaad yerleri, gerek isyana kar bir cezalandrma
olarak gerekse Petun olmayan airetlere veya etnik gruplara kar yrttkleri
dmanlklara cevap niteliinde bir denge kurmak iin deitirmitir. Din unsuru, sava ve etnik cezalandrmay merulatrmak iin kullanlmtr. Abdurrahman, Hazaralara ve Nuristanilere kar cihat ilan ederek byk bir iddet
kampanyas yrtmtr. Emir ayrca evresine zarar veren, geimsiz Petunlar kuzeyde aznlklarn baskn olarak yaad blgelere zorla g ettirmitir. Bu
dnemde gebe Petunlara Hazaralarn yaad merkez blgelerdeki meralara kolaylkla ulamalar ve yerlemeleri konusunda ayrcalk salanmtr.12
deolojik ve Din atmalar
deolojik gerilim alan olarak Sovyet igali zamannda Komnist rejimin
Mslmanlara kar yrtt politikalar nemlidir. 1970lerin bandan itibaren lkede etkin olmaya balayan Komnist ideoloji ile ortaya kan bu gerilim,
1979 Sovyet igalinden sonra hz kazanmtr.
1978 Nisan Devrimi ile lkenin Sovyetler tarafndan igali balamtr.
Devrime kadar gizli yollarla tekilatlanm olan Komnistler, devrimle birlikte
halka zgrlk getirecekleri vaadinde bulunarak ynetimi ele geirmi ve lkede
baskc bir idare kurmaya balamlardr. Ynetimin bana geen Muhammed
Nur Terakki deta bir diktatrlk kurarak halk din yaamlarndan uzaklatrmak
iin hem ibadet eden insanlar gzaltna almaya balam hem de din eitim
veren medreseleri kapatmtr. Bunun yan sra Afganistann slami kimliini
yanstan yeil bayrak Sovyetler Birliinin krmz Komnist bayrana benzer
ekilde deitirilmitir.

319

320 Ortadou atmalar

lkenin her yerindeki zellikle vali, emniyet mdr, eitim mdrlkleri,

savc, hkim gibi kritik devlet kademelerinde byk istihdam deiikliine gidilerek bu makamlara bilhassa inansz kiiler yerletirilmitir. Sovyet yanls
diktatr Terakkinin baskc rejimi ve yolsuzluk olaylar halkn byk tepkisine
sebep olmu ve byk bir halk ayaklanmas ile sonulanmtr. Ancak kanl bir
ekilde bastrlan ayaklanmada binlerce Mslman katledilmitir.13
Sovyet Komnist rejimine kar balatlan 1978 Ayaklanmas Afgan airetler
arasnda byk bir yer deitirme dalgasna sebep olan bir sava dngsn de
beraberinde getirmitir. Sovyet igaline kar yrtlen on yllk sava boyunca, milyonlarca mlteci Pakistana kam ve Afganistan iinde geni apl bir i
g yaanmtr. Sovyetlerin 1989da Afganistandan ekilmesi ideolojik gerilimi
azaltsa da bar yeniden tesis etmek yerine, rakip Afgan gruplar arasnda baka
bir i sava balam, toplumsal ve ekonomik denge iyiden iyiye bozulmutur. O
tarihten bu yana sava, g dalgalar, gmenlerin yeni topraklara yerlemesi ve
kuraklk gibi dier etkenler dolaysyla lkedeki kabile yaplar g kazanmtr.14
Taliban ve Petun milliyetilii
Taliban, 1994te Kbildeki kargaa ortam ve lkenin geri kalanndaki kanunsuzlua bir tepki olarak ortaya kmtr. Pakistann desteinde Deobendi
medreselerindeki renciler zerinden temellenen Taliban, ounlukla Petun
nfustan destek bulmutur. Balangta lkede din temelli bir ynetim biimini hkim klmaya alan bir yap olarak faaliyet gstermise de istediklerine Afgan halk ve dier siyasetiler zemininde ulaamam ve sadece kendi
kontrolleri altnda bulunan blgelerde etkin olmutur. Batl glerin lkedeki
mevcudiyetlerinin bir sonucu olarak Taliban kendi iinde modernleme yoluna
gitmi ve zamanla slamc izgisi halk tarafndan daha kabul grecek ekilde
deitirilmeye allmtr.15
Taliban hareketinin ounlukla Petun yelerden olumas ve etnik
atmalarn Taliban ynetimi dneminde artmas sonucu ile birlikte
deerlendirildiinde, hareketin Afganistanda temel atma unsuru olarak
etnik kkencilik yapt ortaya kmaktadr. Bu durum, kendileri de etnik
milliyetilie eilimli dier gruplar tarafndan tehdit olarak alglanmtr.
Taliban tarafndan etnik ayrmcla urayan Tacikler, zbekler, Hazaralar
ve hatta baz Petun gruplar 1996 ylnda Afgan Kuzey ttifak ad altnda
Taliban ile mcadele etmek zere asker bir cephe oluturmulardr.16
Dier gruplarla girdii silahl mcadelelerin akabinde, sk sk insanlar

Afganistan

etnik sebeplerle tutuklam ve huzursuz etmi hatta katletmitir. Mezar-

erif ve Kbilin kuzey blgelerinde yaayan Taliban kart birliklerin
komutanlarndan Ahmed ah Mesud ile atrken Tacik nfusunun
bulunduu yerlerde su kuyular zehirlenmi, sulama kanallar havaya
uurulmu, sivil halk yerinden edilmitir. Mezar- erif in gneyinde bir
kye baskn yapan Taliban burada yaklak 70 Hazaray ldrmtr.
zbekler ve Hazaralar da yzlerce Taliban esirini ldrmtr. Ocak
1998de Faryabda yaklak 600 zbek kyls Taliban tarafndan
katledilmitir.17 Ayrca ayn sene saylar kesin olmamakla birlikte
Birlemi Milletler (BM) ve Uluslararas Kzlay ve Kzlha Federasyonu
(ICRC)nun raporuna gre 6.000 ile 8.000 arasnda Hazara yine Taliban
tarafndan da ldrmtr. Benzeri katliamlar yaklak 2.000 Taliban askeri
ve Kbil evresindeki Petun kyllerine ynelik Taliban kart gruplar
tarafndan da gerekletirilmitir.18
Kuzey ttifak ile Taliban arasnda yaklak be yl devam eden atmalarn
ardndan 2001 ylnda Amerikan operasyonlarnn da yaplmasyla Taliban ynetimi kolayca devrilmi ve Afganistan yeni bir dneme girmitir.
Taliban hedef haline getiren konulardan biri de Afganistana hkim olduu
alt yllk (1995-2001) sre iinde el-Kaideye salad byk lojistik destektir.
Taliban, el-Kaidenin dnya apnda yapt birtakm eylemleri, zellikle de 11
Eyll saldrlarn desteklediini aklamtr.
Bir dier din gerilim aln Talibann slami yorumu ile geleneksel slami
pratiklere alkn Afgan toplumunun grenekleri arasnda yaanan elikidir.
Talibann yrtt kat slami sylemler ve daha sonra ortaya kan Petun
milliyetisi tavr, lkedeki dier etnik gruplara kar iddet operasyonlarn
beraberinde getirmitir. Bu balamda hem farkl bir etnik grup hem de ii
olma zellii tayan Hazaralara kar saldrlar gerekletirilmitir. 70 Hazara,
Mezar- erif in gneyinde bir kyde Taliban tarafndan ldrlrken, ayn
ekilde Tacikler ve Hazaralar da Taliban askerlerine kar benzeri katliamlar
gerekletirmitir.19 Bu durum da lke iinde hem ideolojik hem de din bir
atma ortamnn olumasna yol amtr. Bu konu Taliban ve Petun milliyetilii blmnde ayrntl olarak ele alnacaktr.
Kuzey ttifak ve Bonn Anlamas
Kuzey ttifak, Afganistan slam Devletinin nemli liderleri, zellikle
Burhaneddin Rabbani ve eski Savunma Bakan Ahmed ah Mesud tarafndan kurulmutur. Bata ounlukla Tacikleri kapsamasna ramen 2000

321

322 Ortadou atmalar

ylndan itibaren Abdul Raid Dostum, Muhammed Muhakk, Abdul Kadir,

Sayid Hseyin Envari ve dier etnik gruplarn liderleri de Kuzey ttifakna
katlmlardr.
Kuzey ttifakna katlan etnik gruplar ve siyasi partileri yledir:
Ahmed ah Mesud ve Burhaneddin Rabbani liderliindeki ounluu
Snni-Taciklerden oluan Cemaati slami
Abdul Raid Dostum liderliindeki Snni zbeklerden oluan
Cnb-i Mill
Abdul Kadir liderliindeki Snni Petunlardan oluan Dou uras
Sayid Hseyin Envari liderliindeki ia Tacikleri ve Hazaralarndan oluan
Hareketi slami
Muhammed Muhakk ve Kerim Halili liderliindeki ii Hazalarndan
oluan Hizb-i Vahdet.20
Kuzey ttifak Taliban ynetimine kar savunma mcadelesi vermitir. ttifak ran, Rusya, Hindistan, Tacikistan ve dier lkelerden destek alrken,
Taliban ise el-Kaide ve Pakistan Silahl Kuvvetleri tarafndan desteklenmitir. Kuzey ttifak ounlukla etnik Taciklerden olumusa da daha sonra zbekler, Hazaralar ve az da olsa baz Petunlar da ittifaka katlmtr. 11 Eyll
2001 tarihinde ABDde kiz Kulelere ve Pentagona yaplan saldryla beraber
Rabbani ynetimindeki Kuzey ttifak glenmi, kendi aralarnda sava
blgesi oluturmulardr.21
ABDnin ban ektii Sonsuz zgrlk Operasyonu ile Kbil Talibandan geri alnmtr. Ardndan tm etnik gruplardan seilen Afgan liderler, yeni bir hkmet kurmak iin Almanyann Bonn ehrinde bir araya
gelmi ve varlan anlama gerei, yeni ynetim tm etnik gruplarn her trl
faaliyete katlmalaryla ve gruplar arasndaki yetki paylamn salamakla
grevlendirilmitir.
Hamit Karzainin devlet bakanl yapt bu dnemde btn etnik gruplarn temsilcilerinin hkmet ierisinde yer almas salanmtr. Bir sre sonra ynetimdeki bu temsilciler yetkilerini kendi zel ilikileri dorultusunda
ktye kullanmaya balam ve hibir grup ne dier etnik gruplarla ne de
hkmetle zel i birlii iinde almamtr. Dolaysyla Afgan kabinesi bu
geici hkmet dneminde hedeflenen baary salayamamtr.22

Afganistan

Siyasi atmalar
Uluslararas galler ve D Mdahaleler
Afganistan kuruluundan itibaren siyasi ve sosyolojik anlamda pek ok dalgalanmann ve hatta patlamann yaand nadir lkelerden biridir. 19. yzylda
iki defa ngiltere, 1980lerde Sovyet Rusya ve 2001den gnmze kadar ABD
olmak zere ok sayda asker igale ve istilaya maruz kalmtr.
Yabanc gler kendi blgesel ve kresel gndemlerini gerekletirmek iin
Afganistandaki grup ve liderler zerindeki nfuzlarn her frsatta kullanmtr. Afgan rejimlerinin doas bylesi mdahaleleri mmkn klm olsa
da lkedeki gsz ve istikrarsz ynetimi kolaylatran aslnda d kaynakl
etkiler olmutur.23
Afganistan 19. yzyldan itibaren uluslararas atmann odak noktalarndan biri haline gelmitir. lkenin stratejik konumu itibaryla Orta Asyay
hedefleyen Rusya ile Hint Yarmadasn hedefleyen ngiltere iin Afganistann kuzeyi ile gneyini birbirinden ayran Hindiku Dalar bir yol ayrm
nitelii tamtr. Bu dnemde ngiltere Hindistan yolunu Rusyadan koruma arayna girmi ve bu hedefine uygun olarak Ruslar engellemek iin
Afganistan zerine bask uygulamtr. 24
Rakip iki gcn birbirlerine kar verdikleri bu mcadelenin yan sra 19
ve 20. yzyllar boyunca, Afganistanda hibir merkez hkmetin dardan
destek almadan st dzey siyasi ve toplumsal kontrol salayamamas Afganistan zerinde oynanan Byk Oyunun temelini oluturmutur.
lk ngiliz-Afgan Sava (1839-1842) Dost Muhammed Hann Peaver
ehrini Sihlere kar korumak iin ngiltereden yardm istemesi ancak ngilterenin bu yardm isteini geri evirmesi sonucu Dost Muhammedin
Rusyaya ynelmesiyle balamtr. Savan sonunda Kbil ngilterenin eline
gemi olsa da binlerce askerini kaybeden ve byk maddi zarara urayan ngiltere geri ekilmitir. Dost Muhammed Han ise ngilizlerin ekilmesinden
sonra 20 yl daha lkeyi ynetmi ama Peaver zerindeki kontroln tamamen kaybetmitir.
19. yzyln ikinci yars boyunca, Afganistan byk g rekabeti iinde deta
kukla haline dnmtr. 1859 yl itibaryla ngilizler Belucistan Afganistandan alarak lkeyi denize kys olmayan bir kara lkesi haline getirmitir.
1860larda Ruslar Orta Asyadaki bamsz Mslman lkeleri zor kullanarak

323

324 Ortadou atmalar

Byk Oyun
ngilterenin kendi smrge imparatorluunun taht olarak
grd Hindistana kar Rusyay tehdit olarak alglamaya
balamasyla Afganistan byk oyunun bir paras haline
gelmitir. ngiltere Hindistan elinde tutmak iin Afganistana
hkim olma ve lkeyi Rus gcnn yaylmasna kar bir tampon
blgeye ve hatta bir savunma hattna dntrme politikas
gelitirmitir. Bu balamda 1839-1842, 1878-1880 ve son olarak
da 1919 yllarnda ngiliz-Afgan sava yaanm ve Afganistan,
topraklarnn ounu ve d ilerindeki bamszln Birleik
Krallkn ellerine brakmak zorunda kalmtr.
ngiltere 19. yzyl boyunca Afganistan nfuz altna alm
olsa da bu durum 1919 ylnda Afganistann d ilerinde tam
bamszln geri kazanmasyla son bulmutur.
Afganistandaki ngiliz mdahalesi dneminde, etnik Petun
topraklar Durand Hatt ile blnmtr. Bu durum Afganistan

ile ngiliz Hindistan ve daha sonra ortaya kacak olan yeni

Pakistan devleti arasndaki ilikileri Petunistan tartmas
olarak bilenecek olan mesele ile gergin hale getirmitir.25

Afganistan

kontrol altna alma abas iine girmi ve 1873 itibaryla da Afganistann kuzeyindeki sabit snrlar oluturmutur.
Afganistan ir Ali Han (1863-78), Abdurrahman Han (1880-1901) ve Habibullah Han (1901-1919) gibi emirlerin hkmdarlklar dneminde ngilterenin himayesinde bir lkeye dnmtr. Bu nedenledir ki ikinci ngiliz-Afgan Sava (1878-1880) Rusyann Afganistan zerindeki etkisinin ykselmesine bir tepki olarak balamtr. Dost Muhammedin olu ir Ali Hann
Rus siyasetilerle bir araya gelmesi buna karn ngiliz temsilcilerini Kbile
kabul etmemesiyle ngiltere Afganistana yeniden saldrmtr. Sava srasnda Rusyann desteini alamayan ir Ali Han, dman ordularndan kaarken
ldrlm ve Afganistann ynetimi ngiliz hkimiyetine gemitir. ngiltere
Afganistan ynetiminin bana tm isteklerini yaptracandan emin olduu
Yakub Han getirmi ancak Afgan halk Bat gdml bir devlet liderine tahamml edememi ve yaanan gerilim zerine Yakub Han Hindistana kamak
zorunda kalmtr.
1880 itibaryla ngiltere Afganistandan asker anlamda ekilmi olsa da lke
bu srete hl dilerinde ngilterenin kontrol altnda tutulmutur. Afganistann yeni lideri, Dost Muhammedin torunu, ayn zamanda modern Afganistann da kurucusu olarak bilinen Abdurrahman olmutur. Abdurrahmann
ngiliz destekli hkmdarlk devri 11 yl srm ve bu dnemde Rusya ile
ngilterenin zerinde mutabk kald Afganistann bugnk snrlar izilmitir. Emir Abdurrahmann ngilizlerle 1893 ylnda yapt Durand Snr
Anlamasyla ngiltere Afganistan ile ngiliz Hindistan arasnda bir tampon
blgesi oluturmutur. Afganistan tamamyla stratejik amala blen ve hibir etnik veya tarih zellie dayanmayan Durand Hatt blgede yaayan Petunlarn bir ksmn Afganistanda bir ksmn da ngiliz Hindistan tarafnda
brakmtr. Daha sonra yeni kurulacak olan Pakistan devleti ile bitmeyen bir
snr sorunu halini alan bu hat, makalenin snr anlamazlklar bal altnda
ayrntl olarak ele alnacaktr.
Emir Abdurrahmannn olu Habibullah Hann hkmdarl sresince
(1901-1919) kardei Nasrullah Han, devletin genel olarak ngiliz taraftar
yneliminin aksine aktif ekilde Almanya ile i birlii yapmtr. Sovyetler
Birliinin Afganistanda gerekletirdii igaller gz nne alndnda bu
ilikinin temellerinin 1919 ylnda Habibullah Hann bir suikaste kurban

325

326 Ortadou atmalar

gitmesiyle ynetimin bana geen ve 1926 ylnda kralln ilan eden Emanullah Han dneminde atld sylenebilir. Keza, Afgan Emirinin Afgan
Hava Kuvvetlerinin personelini yetitirecek eitimci ad altnda pek ok
Marksist subay Afganistana davet etmesi ve lkeye yerletirmesiyle 1930lu
yllarda Komnistlerin Afganistandaki ynetici kesim zerindeki etkisi artmaya balamtr.26
Bu gelimeler ncesinde ngiltereden tam bamszln isteyen Emanullah
Hann ordular Hindistanda ngiliz ordusuna saldrm ve bylece nc ngiliz-Afgan Sava balamtr (1919). Bir ay sren savan ardndan ngiltere
Revalpindi Anlamas ile Afganistana dilerinde tam bamszlk hakkn
tanmtr. Emanullah Hann hkmdarl sresince giriilen modernleme
hareketlerinden rahatsz olan Afgan Mslman liderler, 1928 ylnda Emanullah Han tahttan indirmitir.
Kendisine rakip olan kuzeni Zahir ah genellikle Amerikan taraftar bir politika izlemi olsa da Muhammed Davud 1953ten 1963e kadar devam eden
babakanl sresince Sovyetler Birliiyle daha byk bir i birlii iinde olmaya scak bakmtr. Davud Hann 1978de asker bir darbe ile ldrlmesinden sonra Afgan kabileler birbirleriyle savaa tutumutur. Sovyetler Birlii
bu kargaa ortamnn kendisine verdii ans kullanm ve lkeyi 24 Aralk
1979da igal etmitir. Bu dnemden itibaren Afganistan, Souk Savan iki
byk gcnn karlat bir sava meydan haline gelmitir.
Bata Pakistan, Suudi Arabistan ve ABD olmak zere birok lke Afgan
mcahitlerin Sovyet Rusyaya kar verdii mcadeleye maddi ve asker destek
salam ve bu dnemde Komnizmin lkedeki etkileri ve temsilcileri ortadan
kaldrlmtr.27 10 yl sren savata 14.453 Sovyet askeri lm, buna karn
Afganistan tarafnda yaklak 1,5 milyon sivil katledilmi, bir o kadar sivil sakat
kalm ve 7,5 milyon insan da Pakistan ve ran gibi komu lkelere g etmitir.28 14.000den fazla Afgan kynn de yerle bir edildii29 sava sonrasnda
Sovyet Rusyann lke genelinde brakt 30 milyon mayn, Afgan halk iin
ac bir miras olarak kalmtr.
1979-1989 yllar arasnda yaanan Sovyet-Afgan Sava, Sovyetler Birliinin maddi ve manevi byk kayplar vermesi zerine Afganistandan ekilmesi ile sonulansa da lkedeki kargaa ve atma ortam, mcahitler arasnda
balayan g kavgas nedeniyle baka bir boyuta dnerek devam etmitir.

Afganistan

Devletin ekonomik ve asker alanda d kaynaklara olan bamll giderek

artm, bu durum da d gler tarafndan oluturulan ift ynl tehdit ile
btnlenmitir. Bu tehdidin bir ynn Afganistann ynetiminde bulunan
gruplarn her zaman uluslararas bir destekiye bavurmay tercih etmeleri
beslemitir. Dolaysyla 1992 sonrasnda zbekler Afganistann kuzeyinde
zbekistan ynetimi ile samimi ilikiler kurarken, Hazaralar ran ile sk
ilikiler iine girmitir. Ayn ekilde 1995ten 2001e kadar Taliban da Pakistann
emrinde eitli uygulamalara imza atmtr. Ayrca Afganistandaki baskn elit
gruplar birbirleriyle ok nadir olarak tmyle birlemilerdir. Zira yneten
dayanma gruplar yeleri, yabanc hamiliinin devamlln koruyarak kendi
karlarn attrmaya almlardr.30
te yandan Pakistan ile Hindistan arasndaki Kemir sorunu, Pakistann
Afgan politikasn ve Talibana verdii destei ekillendirmitir. Kemirli mcahitlerin Afganistan geri ekilme alan olarak kullanmas ve bu dorultuda Talibandan destek almas sebebiyle slamabad Hindistan karsnda rahat bir politika izleme imkn bulmutur. Fakat Pakistann Taliban rejimiyle
sz konusu yaknlamas, 1990larn sonunda Afganistanla ilikileri bozulan
ABDnin Hindistana yaknlamasna neden olmutur. Ancak 11 Eyll saldrlar akabinde Pakistann Afganistan politikas tamamyla deimi ve o gne
kadar destekledii Taliban Amerikann basksyla yalnz brakmtr.31
11 Eyll saldrlar ve Afganistan igali
11 Eyll 2001de, ABDde kiz Kulelere ynelik gerekletirilen saldrlar
Afganistann atmalarla dolu tarihinde yeni bir dnemin balangc olmutur. ABD, el-Kaideyi saklad ve destekledii iin Taliban devirmeye
karar vermi ve bunun zerine 7 Ekim 2001de Afganistan igal etmitir.
Pakistandaki Taliban yetkililerinin hava saldrlarna son verilmesi ve Usame bin Ladini kendilerine teslim etmek iin Molla Muhammed meri ikna
edebilecekleri konusunda ABDye deta yalvarmalar bile netice vermemi,
ABD bu abay gz ard etmi ve Taliban devirmek iin bombardmanlara
son hzla devam etmitir.
ABDnin Afganistana hava saldrlarn younlatrmasyla ciddi insan haklar ihlalleri de gereklemitir. Yardm kurulular, ar k artlar dolaysyla
alkla kar karya kalan milyonlarca Afgana bombardmanlar nedeniyle yardm salayamadklarn zerine basa basa dile getirmitir.

327

328 Ortadou atmalar

Kasm 2001de ABD, Kuzey ttifaknn da desteiyle Taliban devirmitir.

Kunduz ehrini ele geiren Amerikan askerleri, en az 3.000 ila 4.000 kiiyi katlederken binlerce kiiyi de tutuklamtr. Tutuklular metal konteynerler iinde
Afganistann kuzeyinde bulunan ibirgan Hapishanesine gtrlm, ounluu da sadece birka kurun deliiyle havalandrmas salanan bu konteynerler ierisinde yolda havaszlktan boularak lmtr. lenler toplu mezarlara
gmlmtr.
Amerikan askerleri Taliban yelerini ve pheli grdkleri sivilleri gzaltna
alarak kendi slerine gtrm ve pek ounu da Kbadaki Guantanamo Krfezinde zel olarak kurulan tutuklular kampna gndermitir.32 Ocak 2002de
kuruluundan itibaren 779 tutuklu Guantanamo cezaevinde insan haklarna
aykr artlarda tutulmu ve ok eitli ikencelere maruz braklmtr. Guantanamoda tutulanlar, ne sava sulusu ne de adi sulu olarak tanmlanmtr.
ABD yasal sistemine bavuramadklar gibi ABD yasal sisteminden herhangi
bir gzden geirme de talep edememilerdir.
Obamann Amerikan bakanlna gelmesiyle birlikte Guantanamoda tutulanlardan sa kalanlar 13 yllk esaretin ardndan peyderpey serbest braklm
veya baka yerlere gnderilmitir.33 Amerikann Afganistan igalinden gnmze kadar tahminen 100.000den fazla Afgan hayatn kaybetmi, pek ou
da sakat kalmtr.34
Mays 2011de Usame bin Ladin Amerikan Asker Kuvvetlerinin dzenledii bir operasyonla ldrlmtr. Bu sre zarfnda NATO gvenlik glerinin Afganistandaki asker says yaklak 140.000e ulam, ardndan 12 Mays
2012 tarihinde Amerikan Bakan Obama ile Afganistan Bakan Karzai arasnda imzalanan Stratejik Partnerlik Anlamas ile Afganistann normalletirilmesine ve lkedeki sava ortamnn sona erdirilmesi iin gerekli almalarn
yaplmasna karar verilmitir. Bu dorultuda NATO glerinin Afganistandan
kademeli olarak ekilecei ve 2014 yl sonuna kadar lkenin kendi gvenlik
birimlerinin glendirilmesi ve dardan gvenlik desteine ihtiya duymayacak hale getirilmesi zerine anlamaya varlmtr.35 Ancak Mays 2014te
Bakan Obamann Afganistana dzenledii ani bir ziyaret sonras lkede kalan 40.000 askerden 9.800nn 2016ya kadar Afganistanda kalmaya devam
edecei ynndeki yeni ABD plan aklanmtr.36
ABDnin Afganistan igali srasnda ve sonrasnda ilemi olduu insanlk
sularnn bir blm 2014 ylnda senato raporu tarafndan teyit edilmitir.

Afganistan

Afganistan igaliyle balayan srete Amerikan istihbarat grevlilerinin yrtt sistematik ikenceler belgelenmitir. Yine blgede Taliban geriletmekle
birlikte tm gcn yok edemeyen uluslararas koalisyon, arkasnda byk bir
enkaz brakarak kaos iinde bir lke devretmitir.
Snr Anlamazlklar
Durand Hatt
Bir smrge dnemi eseri olan Durand Hatt, 1883 ylnda ngiliz Elisi
Mortimer Durand ve Afganistan Emiri Abdurrahman Han tarafndan ngilterenin basksyla imzalanan 2.640 kilometrelik snr hattnn addr. Durand
Hatt Afganistann baskn etnik grubu olan Petunlarn yaad topraklar
blm olmann yan sra Afganistan ile bugnn Pakistan arasndaki atmaya sebep olan bir snr sorunu meydana getirmitir.
ki lke arasnda onlarca yl devam eden atmann temelleri Afganistann
gneyinden balayan ve dousunda Hayber-Paktunva, kuzeyinde Federal Ynetilen Kabile Alanlar (Federally Administered Tribal Areas-FATA) ve gneyinde
Belucistan iine alarak Umman denizinde son bulan ve modern Pakistan dikey
olarak blen Petunistan blgesine dayanmaktadr. Afganlarn itirazlarna ramen Durand Hatt blgede yaayan Petun airetlerini ayrm, sonrasnda ismi
Kuzeybat Snr Eyaleti (Northwest Frointier Province-NWFP) ve Belucistan olarak anlacak olan blgenin kontroln ngilizlere vermitir. ngiltere daha sonra
NWFPyi de kendi iinde blgelere ayrarak anlamazl derinletirmitir.37
Durand Hatt 1947 ylnda Hindistann blnmesi ve Pakistan devletinin
kuruluuna kadar hibir Afgan ynetimi tarafndan uluslararas bir snr olarak
kabul edilmemitir. Bu tartma kiminin blgenin yeniden Afganistana dhil
edilmesi veya yeni bir Petunistan devleti kurulmas ynndeki tartmalar eliinde tm rejimler tarafndan bir yzyldan uzun bir sredir devam etmektedir. Dier taraftan Pakistan, Durand Hattnn Afganistan ile kendisi arasndaki uluslararas anlamda kabul edilmi bir snr olduu konusunda srarc olmay
srdrmtr. Ancak ngilterenin sonraki uygulamalarnn akabinde Pakistan,
Pakistan yasalarnn ve Pakistan ynetiminin sz sahibi olmad bu eyalette,
FATAdaki airetlerin zerkliklerini kabul etmitir. Bu durum hem her iki lke
iin hem de uluslararas toplum iin sknt oluturmutur.
FATA, Afganistandan Pakistana byk apl kaaklk faaliyetlerinin temel
gei rotas haline gelmitir. Blge ayn zamanda hem el-Kaide iin bir snak

329

330 Ortadou atmalar

hem de Afgan Taliban iin Afganistan hkmetine ve uluslararas kuvvetlere ynelik saldrlar iin bir s olarak kullanlmtr. Afganistan ve Pakistan
arasnda yer alan bu glerle hangi lkenin ba etmesi gerektiine dair anlamazlk, iki komu arasndaki ilikileri bozmu ve birbirlerine kar gvensizlii
beslemitir.
atmann hangi taraf ne istiyor?
Pakistann Durand Hattna dair istei kendi mevcut durumunu muhafaza
etmek iken, Afganistann snr hatt iin hedefleri ve istekleri hem ak deil
hem de istikrarsz grnmektedir. Afgan devleti elikili faaliyetler iinde olmasna ramen snrn bilfiil tannmasn onaylam ve yrrle koymutur.
Afganistann bu faaliyetleri Durand Anlamasn imzalamas karlnda yllk yardm deneini kabul etmesiyle balamtr. Afganistan btn itirazlarna
ramen uluslararas ziyaretiler ve transit ticaret sz konusu olduunda bu snra uluslararas bir snr muamelesi yapmaktadr. Blge halk ise, her tr devlet
otoritesinin kolaylkla grmezden gelinebildii snr meselesinin hl zlmemi olmasnn rehavetini yaamaktadr. Dier taraftan uluslararas toplum
szde Kresel Terrizmle Sava operasyonlar ile snr fiilen tanmtr. ABD,
blgedeki silahl isyanlar yakndan takip ederken bile Amerikan ordusuna snrn Pakistan tarafna gememeleri ynnde emir vermekte ve slamabadn
kontrol dndaki FATA blgesinde dahi Pakistann hkimiyet iddialarn
ho grmektedir.38
Afganistan ve Pakistan arasnda, 2013 sonunda, stratejik bir anlama zerine grmeler yaplm ve Ocak 2014te Amerikan Bakan Barack Obamann
talimatyla Afganistan-Pakistan Stratejik birlii Ofisi (Afghanistan and Pakistan Strategic Partnership Office-APSPO) kurulmutur.39 ki lke ilk defa uzun
soluklu ve detayl bir proje oluturma amacyla stratejik partnerlik grmeleri
yapmak zere anlamtr. Afganistandaki ve bir btn olarak o blgedeki istikrar, dorudan Pakistan ile i birliine dayandndan, NATO askerlerinin
2014te lkeden ekilmeye balamasyla daha da g kazanaca hesaplanmtr.
Srecin hznn kesilmemesini iin, grmelerdeki dier konular gibi, her
iki taraf arasnda hl zlemeyen gvenlik, direni ve snacak liman, ticaret, gei ve su haklar mevzularn kapsayan karmak meselelerin gndeme
getirilmesi gerekmektedir. Bu konulardan herhangi birinin zmsz braklmas, Durand Hatt ile ilgili iki lke arasndaki atmalarn devam edecei
anlamna gelmektedir.40

Afganistan

Doal Kaynaklarn Kullanmyla lgili Anlamazlklar

Yksek rakml dalaryla nl Afganistan her ne kadar Durand Anlamasyla denize olan kysn kaybetmi olsa da pek ok nehir, nehir havzas, gl
ve l alanlarna sahiptir. lkenin balca drt nehri, Orta Asya ile snr tekil
eden Amu Derya (1.100 km),41 Helmand (1.300 km), Harirud (650 km) ve
Kbil (460 km) nehirleridir. Bunlardan sadece Kbil Nehri Pakistandaki ndus
Nehrine katlp denize karmaktadr.42
Afganistan, sahip olduu nehirler dolaysyla lke tarihi boyunca srekli olarak kyda olduu lkelerle bir anlama yapma mecburiyetinde olmutur. Ancak bugn drt havzasndan sadece Helmand Nehrinin su paylam anlamas
mevcuttur. Afganistan ve ran arasndaki Helmand Nehir Anlamas grmeleri 1970lerin balarnda yaplm ve anlama 1977 ylnda yrrle konmutur. Ancak anlamann sreci hakknda net bilgi bulunmamaktadr.43
Bakent Kbilin su ve elektrik ihtiyacn karlayan Kbil Nehri Pakistann
ndus Nehri ile karmaktadr. Nehrin baz kollar Pakistandan doduu iin,
Kbil havzas hem Afganistan hem de Pakistan iin bir hidrolik doal kaynak
oluturmaktadr. Her iki lkenin de nehir yataklarndaki taknlara ynelik gelimi baz nlemler almas gerekmektedir. Bunun yan sra Afganistan, bakent
Kbilin ihtiyalarn karlamak iin nehirden daha fazla yararlanmak istemektedir. Kyda iki lke arasnda su ynetimiyle ilgili yaplan grmeler her iki
lkenin tarihsel olarak ikincil snr-tesi gerginlik sebebini oluturmaktadr.
Dier taraftan Afganistann en byk nehir havzas olan Amu Derya Tacikistan, zbekistan ve Trkmenistan snr hatt boyunca sahip olduu akarsu
kollar ile bu lkelere dalmaktadr. Her ne kadar Afganistan snr hatt dnda
kalsa da Amu Derya Nehri dier lkenin kyda olduu Aral Gln besleyen nehir yataklarndan da biridir (dieri Siri Derya Nehri). 1950lerde Sovyet
Rusyann tarm arazilerine ynelik balatt byk apl sulama almalar ve
baz akarsu yataklarnn ynn deitirmesi nedeniyle Aral Gl yeteri kadar
beslenememi ve gl havzas klmtr.
1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmas akabinde bamszlklarn kazanan Orta Asya cumhuriyetlerinden Afganistanla ortak su kaynaklarn kullanan Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan ve Tacikistan gibi
komu lkeler, kendi ihtiyalar iin nehir sularndan farkl amalar dorultusunda faydalanma abasna girimilerdir. Zira Sovyetler Birlii zamannda
btnleik bir yaklamla ele alnan havza sularnn ynetimi, bamsz devletler arasnda sorun yaratmaya balamtr.44 rnein; Tacikistan tm dikkatini

331

332 Ortadou atmalar

temel olarak kendi kta sahanl iindeki sulanabilir arazilerini geniletmeye

ve hidroelektrik potansiyelini arttrmaya verirken, Trkmenistan ve zbekistan ounlukla gda gvenlii ve youn sulama gerektiren pamuk retimine
odaklanm durumdadr.
Afganistan her ne kadar Tacikistandan sonra nehri besleyen ikinci byk doal kaynaklara sahip olsa da dier Orta Asya lkeleriyle arasnda ak bir anlama yaplmasna ihtiya vardr. Ancak bu ihtiyaca ramen Orta Asya devletleri
Afganistan ile snrl anlamalar yapmtr. Afganistan Amu Derya Nehrinin
kollar olan Kunduz ve Kokcha nehirleri zerine kendi enerji ihtiyacn karlamak iin hidroelektrik santralleri yapmay planlamaktadr. Bu santrallerin faaliyete gemesiyle sulama mevsiminde aa kydalara ulaacak su miktarnn
azalacan tahmin etmek ise zor deildir. Bu durumun nne geilmezse nehir
havzas iindeki lkelerle Afganistan arasnda muhtemel atmalarn yaanabilecei ngrlebilir.45

Sonu

Afganistan, tarihi boyunca ok eitli igallerin ve beraberinde yaanan kargaann ortasnda kalm bir lkedir. Afganistanda yaanan atmalarn olduka karmak ve ok eitli sebepleri bulunmaktadr.
lkenin corafi konumundan smrgeci lkelerin hedefine giden yolda kilit noktada bulunmasna, eitli glerin kendi karlarn saladklar komu
lkelerin Afganistana kar yrtt politikalardan onlarca etnisiteye ev sahiplii yapmasna kadar pek ok dinamik bugnk Afganistanda bir sorunlar
silsilesini beraberinde getirmitir. lke iinde birliin salanmas adna atlmaya allan admlar srekli olarak bir grubun dierini eletirmesiyle glgelenmektedir.
lkenin kendi iinde sahip olduu etnik milliyetilie dayal taassup, kronik
hale gelmi bulunan eitimsizlik tarafndan srekli beslenmektedir. Dnyann
en fakir lkelerinden biri olan Afganistan, 1970ten bu yana hibir dnemini
savasz geirmemitir. Bu nedenle lkede hibir altyap ve ekonomik kalknma projesi diki tutmamtr. Bu sosyoekonomik skntlar lke iindeki kaosu
besleyen temel unsurlar haline gelmitir.
te yanda savalarn etkisiyle milyonlarca insann gmen durumuna dmesi ve yerlerinden edilmesi, Afgan toplumuna istikrarl bir yaam olana vermemektedir. Halen komu lkelerde milyonlarca Afgan mlteci hibir eitim
ve ekonomik imkn olmakszn yaamaktadr. Bunlarn lkelerine dnmeleri

Afganistan

halinde yapacaklar hibir i bulunmad gibi sahip olduklar topraklar da bakalarnca gasp edilmi durumdadr.
Etnik milliyetilik, eitimsizlik ve taassubun yaygn olduu lkede istikrarl
bir hkmetin kurulamamas blgesel ve uluslararas glere, Afganistan iinde rahata operasyon imkn vermektedir. Uluslararas ve blgesel aktrlerin
hesaplama sahasna dnen Afgan topraklar, bugn Ortadounun iinde
bulunduu birok skntya ilk kaynaklk eden corafyadr.
Yakn bir gelecekte kkl deiim iareti vermeyen lkenin nmzdeki dnemde de iddet sarmalndan kurtulmas olas grnmemektedir. Kendi kendini bitiren bu sarmal, darya da iddet ihra etmeyi srdrecektir.

333

Son notlar
https://www.princeton.edu/~achaney/tmve/wiki100k/docs/Islamic_conquest_of_Afghanistan.html

Afghanistan: Maps, History, Geography, Government, Culture, Facts, Guide&Travel/Holidays/

Cities Infoplease.com http://www.infoplease.com/country/afghanistan.html#ixzz2vjxmo4Po
2

3
Carol J. Riphenburg, Ethnicity and Civil Society in Contemporary Afghanistan, Middle East
Journal, Vol. 59, No. 1 (Winter, 2005), s. 37.
4

http://www.elections.pajhwok.com/en/content/background-profile-afghanistan

Marine Corps Institute, Afghanistan: An Introduction to the Country and People, Marine
Barracks, Washingdon, DC, 2003?, s. 5, 10.
5

6
Metin Mutanolu, Afganistan Mool stilasndan Amerikan galine, stanbul: HH nsani Yardm
Vakf slam Corafyas Serisi 5, 2006, s. 18.

7
Naheed Suleman, Ethnic Discrimination in Afghanistan, Kabul, Afghanistan, http://www.
intermedia.org.pk/pdf/pak_afghan/Naheed_Soleman_Ethnic_Discrimination_in_Afghanistan.pdf

8
9

World Directiry of Minorities, Hazaras, http://www.minorityrights org/?lid=5440&tmpl=printpage

Marine Corps Institute, Afghanistan: An Introduction to the Country and People, s. 17.

Abrahami R., Politics of Ethnicity in Afghanistan: Understanding the Pashtuns and the Minor
Etnic Groups, Defence and Diplomacy Journal, Vol. 2 No. 2013 ( January-March), s. 77.

10

11
12
13
14
15
16

Mutanolu, s. 33.

Suleman, Ethnic Discrimination in Afghanistan.

Mutanolu, s. 40.

Arturo G. Munoz, Pashtun Tribalism and Ethnic Nationalism, Tribal Analyse Center, 2010, s. 4.

Alia Brahimi, The Talibans Evolving Ideology, LSE Global Governance, University of Oxford, 2010, s. 4.
Suleman, Ethnic Discrimination in Afghanistan.

Ahmet Gkhan Ar, Afganistan Etnik Yap zerine Bir Deerlendirme, http://akademikperspektif.
com/2013/05/15/afganistan-etnik-yapi-uzerine-bir-degerlendirme/
17

 Rashid, s. 77.

18

Ahmad Rashid, Taliban: Militant Islam, Oil and Fundamentalism in Central Asia, London, 2001, s. 62-63.

19

http://en.wikipedia.org/wiki/Northern_Alliance

20

Mutanolu, s. 52.

21

Suleman, Ethnic Discrimination in Afghanistan, s. 6.

22

Amin Saikal, Modern Afghanistan a History of Struggle and Survival, I. B. Tauris, 2004, s. 5.

23

Carl L. Bankston, (ed.), Afghanistan, World Conflicts-Asia and the Middle East, Tulane University,
Pasadena, California Hackensack, New Jersey: Salem Press, Inc., s. 43.
24

http://online.sfsu.edu/mroozbeh/pages/Page-Hist-Afghanistan.htm

25

Mutanolu, s. 36-37.

26

Gunderson C., Afganistans Struggle, World in Conflict, U.S., 2004, s. 25-26.

27

1979da balayan Sovyet istilasnda, on yl devam eden sava sresince Afgan kayplarna ynelik
kesin rakamlar bilinmemekle birlikte, eitli kaynaklarda ok farkl rakamlar grmek mmkndr.
rnein, R.T. Klassn 2006 ylnda yaymlanan Asian Affairs-The Tragedy of Afghanistan adl
makalesinde l says 100.000 olarak verilirken, Middle East Instituten rakamlarna gre dneme
ait sivil kayplar u ekildedir: yaklak 1,8 milyon l, 1,5 milyon sakat, 7,5 milyon mlteci.
28

29
Siddieq Noorzoy, Afghanistans Children: The Tragic Victims of 30 Years of War, Middle
East Institute, 20 Nisan 2012, http://www.mei.edu/content/afghanistans-children-tragic-victims30-years-war.

Saikal, Modern Afghanistan a History of Struggle and Survival, s. 6.

30

Ali Balc, Afganistan: Kresel Glerin Oyun Alan, Dnya atmalar Cilt 1, stanbul: Ekim
2010, s. 400.
31

Hafizullah Emadi, Dynamics of Political Development in Afghanistan, the British, Russian and
American Invasions, New York, Ch. 6, 2010, s. 206-207.
32

http://www.closeguantanamo.org/Prisoners

33

Noorzoy, Afghanistans Children: The Tragic Victims of 30 Years of War.

34

http://www.whitehouse.gov/sites/default/files/2012.06.01u.s.-afghanistanspasignedtext.pdf

35

h t t p : / / w w w. r e u t e r s . c o m / a r t i c l e / 2 0 1 4 / 0 5 / 2 7 / u s - u s a - a f g h a n i s t a n - o b a m a idUSKBN0E71WQ20140527

36

http://www.isn.ethz.ch/Digital-Library/Articles/Detail/?id=157013

37

American Institute of Afganistan Studies, The Durand Line: History, Consequences and Future,
Report of a Conference, stanbul, 2007, s. 5, 12.
38

http://www.dailytimes.com.pk/national/19-Jan-2014/obama-establishes-af-pak-strategicpartnership-office
39

American Institute of Afganistan Studies, The Durand Line: History, Consequences and Future,
s. 9-10.
40

Mutanolu, s. 16.

41

http://www.photius.com/countries/afghanistan/geography/afghanistan_geography_rivers.html

42

http://www.internationalwaterlaw.org/blog/2013/01/19/sharing-central-asias-waters-the-caseof-afghanistan/
43

44
Seyfi Kl, Aral Gl Havzasnda Yok Saylan Kyda: Afganistan, http://www.orsam.org.tr/tr/
yazigoster.aspx?ID=4453

Kl, Aral Gl Havzasnda Yok Saylan Kyda: Afganistan.

45

ORT
ADOU

ATI
MALARI
Medeni
yet
l
er
i
nbei
iOr
t
adou20.yzy
l
dayaanank
r

l
mavei
galsr
eci
ni
nbi
rsonucuol
ar
ak21.yzy
l
asi
yasi
,
ekonomi
kve t
opl
umsalkr
i
zl
er
i
n mi
r
asi
l
e gi
r
di
.Or
t
adou
cor
af
yas
ndayaanans
cakkr
i
zl
er
l
eson10y
l
dayaanan
bykdnml
ert
ar
i
hi
nbuaamas
naahi
t
l
i
kedenbi
zl
er
i
i
nanl
a
l
maszor
unl
uol
ayl
ar
d
.Buer
evedeI
r
ak

ni
gal
i
,

sr
ai
l

i
n Lbnan ve Fi
l
i
st
i
n
de sr
egel
en sal
d
r

l
ar

, Ar
ap
Bahar
sr
eci
yl
ebi
r
l
i
kt
eTunus,M
s
r
,Li
byaveYemengi
bi
l
kel
er
deyaananl
ar
,Sur
i
ye
dekat
l
i
amadn
eni
s
avave
ba
t
a
r
an ol
makzer
e bunun bl
ges
elet
ki
l
er
iya
ad

m
z
cor
af
yadakih
zl
dn
mnd

ayans

mal
ar

yd
.Buyans

mal
arki
mizaman s
i
yas
iveekonomi
ks
onul
ardour
ur
ken,
ouzamandavahi
mi
ns
anikr
i
zl
er
l
ehayat

m
zagi
r
di
.
oksay
dauzmanvear
at

r
mac
n
nkat
k
l
ar
i
l
eol
uanve
bugeni
spekt
r
umunbi
rsonucuol
ar
akmel
l
i
f
l
er
i
ni
nf
ar
kl

gr
l
er
ii
l
ezengi
nl
eenbual

ma,par
asol
duumuzbu
cor
af
yadayaananvesonul
ar
bucor
af
yayaankr
i
zl
er
i
t
ar
i
har
kapl
anl
ar

,akt
r
l
er
ivedi
nami
kl
er
ibal
am
ndael
e
al
makt
a ve Or
t
adou at

mal
ar

n
n anl
a
l
mas
na kat
k
da
bul
unmayhedef
l
emekt
edi
r
.