You are on page 1of 16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

ARTIGOS

Marcuse:cultura,ideologiaeemancipaonocapitalismotardio

Marcuse:culture,ideologyandemancipationinlatecapitalism

LuizAntoniodaSilvaPeixoto*
UniversidadeFederaldeJuizdeForaUFJF,JuizdeFora,MG,Brasil
Endereoparacorrespondncia

RESUMO
EsteartigotematizaoselementosfundamentaisdateoriacrticadasociedadedeHerbert
Marcusenoqueserefereaoscamposdacrticadaculturaedacrticadaideologia,discutindo
especialmenteasformasdedominaoedesubjetividadeprevalecentesnocapitalismotardio
bemcomoaspossibilidadesobjetivasdetransformaohistricanosentidodaemancipao
social.Opressupostoadotadodequeaatualizaodasanlisesmarcuseanasdacultura
afirmativaidealista,dadessublimaorepressivadaculturaedafusoentreideologiae
realidadeeconmicaesocialnospermitecompreenderasnovasformasdesubjetividade
contemporneaseexplorarosmecanismosideolgicosdedominaonassociedadesps
modernas,contribuindoparaafundamentaodeumateoriasocialcrticadocapitalismoemsua
faseneoliberalouglobalizada.
Palavraschaves:Culturaafirmativa,Crticadaideologia,Emancipaosocial,Capitalismo
tardio.
ABSTRACT
ThisarticlestudiesthefundamentalsofcriticaltheoryofsocietyofHerbertMarcuseinrelation
tothefieldsofculturalcriticismandthecritiqueofideology,especiallydiscussingtheformsof
dominationandsubjectivityprevalentinlatecapitalism,andtheobjectivepossibilitieshistorical
transformationtowardssocialemancipation.Theassumptionadoptedisthattheupdateof
Marcuseanalyzesaffirmativeandidealisticculture,thedesublimationrepressiveofcultureand
fusionofideologyandeconomicandsocialrealityallowsustounderstandthenewformsof
contemporarysubjectivityandexplorethemechanismsofideologicaldominationinpost
modernistssocieties,contributingtothereasonsforacriticalsocialtheoryofcapitalisminits
neoliberalphaseorglobal.
Keywords:Affirmativeculture,Critiqueofideology,Socialemancipation,Latecapitalism.

Marcusecaracterizaocapitalismonorteamericanotomadocomomodelodocapitalismotardio
comoocaminhoparaoquedenominadesociedadeunidimensional(1982,p.18):uma
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

1/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

sociedadequecontrolaeintegratodasasdimensesdaexistnciaprivadaepblica,que
assimilaforaseinteressesantesopostos,queadministrametodicamenteosinstintoshumanos
umasociedadenaqualtodaforadenegaoestreprimidaeseconverte,porsuavez,em
fatordecoesoeafirmao.Esteprocessodeintegrao,tocaractersticodestasociedade,se
desenvolve,almdisso,semumterroraberto:ademocraciaconsolidaadominaomais
firmementedoqueoabsolutismo.Aliberdadeadministradaearepressodosinstintosse
transformameminstrumentosfundamentaisparaoaumentoincessantedaprodutividade.
Masestaprodutividadeeconmicaetecnolgicasetransformaemdestruio:noapenasnas
guerras,masdestruiodohomememgeraledanaturezaexaustodematriasprimas,de
forasdetrabalho,poluiodoar,daguaeviolnciageneralizada.Asociedadedeconsumo,
comotambmsochamadasassociedadesindustriaisavanadas,secaracteriza,aomesmo
tempo,pelaproduoedestruioemgrandeescala.Graasaoprogressotecnolgicoe
racionalizaodotrabalhoedasempresas,aproduonodeixadeaumentar.Asnecessidades
polticasdasociedadesetransformameminteressesenecessidadesdosindivduosatalponto
queosistemacomoumtodoseapresentacomoaprpriapersonificaodarazo.Contrariando
estaautoimagemdasociedade,Marcuseafirma:
Noobstante,essasociedadeirracionalcomoumtodo.Suaprodutividade
destruidoradolivredesenvolvimentodasnecessidadesefaculdadeshumanassua
paz,mantidapelaconstanteameaadeguerraseucrescimento,dependenteda
repressodaspossibilidadesreaisdeamenizaralutapelaexistncia(1982,p.14).
Osrecursosintelectuaisemateriaisnecessriosparaessarepresso,nasociedadeindustrial
avanada,soincomensuravelmentemaioresdoquenasetapashistricasanterioresportanto,
oalcancedadominaodasociedadesobreoindivduoextremamentemaiseficiente,como
tambmjdenunciaraHorkheimeremEclipsedarazo(2000,p.131133).Essasociedadese
distinguedasanteriorespelacapacidadedesubjugarasforassociaiscrticasoudeoposio
maispelatecnologiadoquepeloterrormaispelaeficinciadosistematcnicocientficodoque
pelaopressoexplcita.Emresumo,umdosaspectosmaisparadoxaisdessasociedadeo
carterracionaldesuairracionalidade(MARCUSE,1982,p.29).
SegundoMarcuse,estasociedadeindustrialpodeserdenominadatambmdesociedadesem
oposio:nelatudoestpadronizado,uniformizado,perfeitamenteintegradosegundonormas
comuns.Tudonela,homensecoisas,aparececomoprodutodoconformismosocial.Neste
estgio,osdireitoseasliberdadesperdemsuavitalidadeeseesvaziamdeseucontedo.A
independnciadepensamentoeodireitooposiopolticaperdemsuafunocrtica,no
momentoemqueaorganizaodessasociedadeatornacadavezmaisaptaasatisfazeras
necessidadesindividuais(MARCUSE,1982,p.23).Ototalitarismoeauniformizaoaumentam,
tantonoplanopolticocomonotcnicoeconmico.Asnecessidadesdosindivduosesto
condicionadas:criamsefalsasnecessidades,impostaspelosinteressesdosgrupossociais
dominantesbensdeconsumodetodotipo,produzidossegundoasleisdemercado,so
eficientementeimpostosexistnciacotidianadosindivduos.Odesfechodesteprocessoa
euforianainfelicidade:amaioriadasnecessidadeseatividadescomunsdocotidiano,bem
comoasdiversasopesdelazerdisponveisnestasociedadepertenceaessacategoriade
falsasnecessidades.DeacordocomMarcuse:
Taisnecessidadestmumcontedoeumafunosociaisdeterminadosporforas
externassobreasquaisoindivduonotemcontrolealgumodesenvolvimentoea
satisfaodessasnecessidadessoheternomos.Independentementedoquantotais
necessidadessepossamtertornadodoprprioindivduo,reproduzidasefortalecidas
pelascondiesdeexistnciaindependentementedoquantoeleseidentifiquecom
elaseseencontreemsuasatisfao,elascontinuamaseroqueeramdeincio
produtosdeumasociedadecujointeressedominanteexigerepresso(1982,p.26).
Ocontrasteentrenecessidadessatisfeitasenosatisfeitas,entreodadoeopossvel,se
atenua.Dissoresultaonivelamentodasclassessociais,comaconseqentehomogeneizao
ideolgicadeseusinteressespolticosesociais.Oconformismosetornatogeneralizadoeto
profundamentearraigadonoshbitoscotidianos,quequalquerinconformismoouinsatisfao
pareceumsintomadeneurose.Nessasociedade,oindivduoacabadespojadodetoda
personalidade,notemespessuranemrelevo,estperfeitamentenivelado,ouseja,
unidimensional.
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

2/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

Marcusedenunciaessasociedadeunidimensionalcomocerceadoradaliberdadeeda
individualidade,portantocomoumasociedadecomtraostotalitrios:
Emvirtudedomodopeloqualorganizouasuabasetecnolgica,asociedade
industrialcontemporneatendeatornarsetotalitria.Poistotalitrianoapenas
umacoordenaoterroristadasociedade,mastambmumacoordenaotcnico
econmicanoterroristaqueoperaatravsdamanipulaodasnecessidadespor
interessesadquiridos.Impede,assim,osurgimentodeumaoposioeficazaotodo.
Noapenasumaformaespecficadegovernooudireopartidriaconstitui
totalitarismo,mastambmumasistemaespecficodeproduoedistribuioque
bempodesercompatvelcomopluralismodepartidos,jornais,poderes
contrabalanadosetc(1982,p.2425).
Podemosperceberque,paraMarcuse,associedadesindustriaisavanadassototalitriasem
virtudenododomnioexplicitamentepoltico,masporqueelasoperamumaparatotcnico
econmicoqueimpedeosurgimentodealternativasaomododeproduoexistente.Esta
concepopodeinduzircrticadeumcertodeterminismotecnolgicoemsuaargumentao,
masacreditamosqueestenoocasodeMarcuse.Paraele,associedadescapitalistas
avanadassototalitriasporqueomododeproduocapitalistaeosinteressesdeclasse
utilizamatecnologiaparamanipularasnecessidades,doutrinarosindivduos,integraraforas
potenciaisdeoposioeadministrarotododasociedadedeacordocomseusprprios
interesses.Nestesentido,associedadescapitalistasavanadassototalitriasnamedidaem
quesointeiramentecontroladaspelahegemoniadocapital.NaconcepodeMarcuse,ocapital
controlaoEstado,osmeiosdecomunicao,aeducaoeosoutrosaparatosideolgicose
instituiessociais,utilizandoosparaseusfinsdemaximizaodolucroemantendoocontrole
socialpelaeliminaodospensamentosdeoposioepelaintegraodosindivduosnosistema
capitalistadeproduoedeconsumo.
Marcuseafirmaquearacionalidadetecnolgicarevelaoseucarterpolticoaosetornaro
principalinstrumentodecontrolesocial,criandoumuniversoverdadeiramentetotalitriono
qualsociedadeenatureza,corpoementesomantidosnumestadodepermanentemobilizao
paraadefesadesseuniverso(1982,p.37).Istosugereamuitosquearacionalidade
tecnolgicaquecriaouniversototalitrio.Noentanto,Marcuseacrescentatambmquea
sociedadecapitalistaavanadaumuniversopoltico,queatecnologiatalqualfoidesenvolvida
poressasociedadeapenasetosomenteumprojetohistricoespecfico:
Comoumuniversotecnolgico,asociedadeindustrialdesenvolvidaumuniverso
poltico,afasemaisatualdarealizaodeumprojetohistricoespecficoasaber,
aexperincia,atransformaoeaorganizaodanaturezacomoomeromaterial
dedominao.Aosedesdobrar,oprojetomoldatodoouniversodapalavraeda
ao,aculturaintelectualematerial.Noambientetecnolgico,acultura,apolticae
aeconomiasefundemnumsistemaonipresentequeengolfaourejeitatodasas
alternativas.Opotencialdeprodutividadeecrescimentodessesistemaestabilizaa
sociedadeecontmoprogressotcnicodentrodaestruturadedominao.A
racionalidadetecnolgicatersetornadoracionalidadepoltica(1982,p.19).
Assim,atecnologiaestruturadaeconstitudapelosinteressespolticoseeconmicosqueela
ajudaapromoverportanto,emumasociedadecapitalistaosinteressespolticoseeconmicos
dedominaodeterminamoprojetotecnolgicodessasociedade.Umavezmoldadaporesses
interesses,atecnologiatornaserelativamenteautnomaeadquireumaforaeumadinmica
prprias.Dessaforma,asociedadecontemporneadeveservistanocomoprodutodeum
determinismotecnolgicoabstratoeahistricoquesubmetetodasasoutrasesferasdavida
social,mascomoumasntesedecapitalismoetecnologiaqueconstituiumanovaeespecfica
formadecontrolesocialetotalitarismo.
Ousodoadjetivototalitriaemrelaosociedadecapitalistaavanadapropositalem
Marcuse.DuranteaGuerraFria,eathoje,vemostaltermoserutilizadopelosgovernosepelos
meiosdecomunicaodospasescapitalistasapenasparadenotarassociedadesfascistase
comunistas,ouassociedadesculturalmentediferenciadasemrelaoculturaocidental.
MarcuseoutilizaemrelaossociedadesliberaldemocrticasdoOcidenteparadenunciarsua
organizaoeconmicaesocialcomoumaformaespecficadetotalitarismoentreoutras.
Emboratalextensodotermocorraoriscodeesvazilodesuaforacrtica,acreditamosque
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

3/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

Marcuseoutilizacomoumconceitooperacionalquepermitediversasperspectivascrticassobre
asociedadecapitalistacontempornea.Atravsdele,podemosperceberocartertotalitriode
suaformadeorganizaoemostrarqueocontrolepelocapitaldasesferaspoltica,sociale
culturaleanovasntesedecapitaletecnologiasoasnovasformasdedominaoecontrole
social.

Aatualizaodacrticadaculturaafirmativa
Simultaneamenteaodesenvolvimentototalitriodabasetecnolgicaeprodutivadocapitalismo
industrialavanado,ocorreumaintegraodosindivduosnombitodacultura.Nestatambm
semanifestaofenmenodeuniformizaoeintegrao,caractersticodasociedade
unidimensional.Marcuseestudaestefenmenodeuniformizaoculturalsobonomede
dessublimaorepressiva,queconsistenoprocessoatravsdoqualoprogressoda
racionalidadetecnolgicaestliquidandooselementosdeoposioetranscendentesdacultura
superior.Oprogressodasociedadetecnolgicaacabaporinvalidarasuaculturasuperior:
Acelebraodapersonalidadeautnoma,dohumanismo,doamortrgicoe
romnticopareceseroidealdeumaetapasuperadadodesenvolvimento.Oqueest
ocorrendoagoranoadeterioraodaculturasuperiornumaculturademassa,
masarefutaodessaculturapelarealidade.Arealidadeultrapassasuacultura
(1982,p.69).
Arealidadeatualabsorveaculturaliberalclssica,umavezqueohomemmodernopode,
graasracionalidadetecnolgica,superarosherisesemideusesdeento.Arealidadede
hojesuperaaficodeantes.Mas,aomesmotempo,todoopotencialdeesperanaede
verdadeprofundaquecontinhamassublimaesdaculturasuperiorseencontradestrudo.O
antagonismoentrearealidadesocialeomundodaculturadesaparececomasubordinaodeste
realidadeexistente.Aesferadestaoutradimensodarealidadequeeraaculturasuperior
diminuiconstantemente(MARCUSE,1982,p.70).
Seuselementosdeoposio,dealteridade,detranscendnciacomrelaorealidadesocial
vivida,nosorechaadosoumesmonegados,massimassimilados,incorporadosordem
estabelecida.Oculturaldeixadeservalorparasetornarrealidade,eperdecomissotodasua
foradequestionamento.Ombitoculturaljnogaranteabidimensionalidadedohomem
porqueestintegrado,dirigidoefragmentadopelasociedadedeconsumo.Agrandezadaartee
literaturalivres,osideaisdohumanismo,arealizaodapersonalidadetodosessesvalores
culturais,quedeveriamestaraserviodohomem,soutilizadospelasociedadeparaassegurar
suacoesoeamanutenodostatusquo,reprimindoqualquertransformaosocialmais
radical.Osmeiosdecomunicaodemassa,quesconhecemcomodenominadorcomuma
formamercantil,reduzemtodasessascriaesculturaisaovalordetroca.
Dessamaneira,sereduzdeformagradualodomniodosublimado,queconstitua,emnomedo
ideal,umadennciadacondiohumana.Aculturasuperior(idealista)sedegradaemcultura
material,convertendoseapartirdaemintegrantedessamatriamentalqueosmeiosde
comunicaodifundemparaalcanarseusobjetivoseconmicosdelucratividade.ParaMarcuse,
aculturasuperiordoOcidentefoiumaculturaprtecnolgicatantoemseusentidofuncional
quantonosentidocronolgico:suavalidezresultoudaexperinciadeummundoquenomais
existeequenopodeserreconquistadoporestar,numsentidoestrito,invalidadopela
sociedadetecnolgica(1982,p.71).
Talcomoseapresentanaculturasuperiordapocaburguesa,aconscinciaartstica,emcerto
sentido,umaconscinciaalienada,jquerejeitaomundodoprogressoedosnegcios,queo
mundoburgusporexcelncia.Noentanto,estaformaculturalburguesanopodemaisser
recuperadaanosercomolembranafantasmagricadepossibilidadesperdidas:
umaculturaantiquadaeultrapassada,esomentesonhoseregressesinfantis
podemrecuperla.Masessaculturatambm,emalgunsdeseuspontosdecisivos,
pstecnolgica.Suasimagenseposiesmaisavanadasparecesobreviverem
suaabsoroemcomodidadeseestmulosadministradoscontinuamassombrandoa
conscinciacomapossibilidadedeseurenascimentonaconsumaodoprogresso
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

4/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

tcnico.Soaexpressodaalienaolivreeconscientedasformasestabelecidasde
vidacomaqualaliteraturaeasartesseopuseramaessasformasatmesmoonde
asadornaram(MARCUSE,1982,p.72).
Nasociedadecapitalistaavanada,aocontrriodeseuconceitonateoriamarxista,esta
alienaoartsticaatranscendnciaconscientedaexistnciaalienadaumaalienao
distanciadaemediatizada,noumromantismonostlgico,masaexpressodeumadimenso
distinta,paraalmdocotidianopragmticodasociedadevigente.Aarte,porm,assimcomoa
culturacomoumtodo,esthojeemviasdeperderestevalordetranscendnciacomrelao
realidadeestabelecida.Acapacidadedeassimilaodasociedadeindustrialavanadato
ilimitadaquechegouafazerdoliberalismoanovaformadototalitarismocultural:nodomnio
dacultura,onovototalitarismosemanifestaprecisamentenumpluralismoharmonizador,no
qualasobraseasverdadesmaiscontraditriascoexistempacificamentecomindiferena
(MARCUSE,1982,p.73).Essaindiferenaresultante,noentanto,aproteomaiseficiente
paraosvaloresestabelecidos.SegundoZizek(2006,p.7179),emnossasociedadepspoltica,
omulticulturalismo,queparecehegemniconostrabalhosacadmicosenosmeiosde
comunicaodemassa,atualizaelegitimaaquelatendnciaaopluralismoharmonizadorque
Marcusejdenunciaraemseuartigosobreatolernciarepressiva(apudWOLFFMOORE
MARCUSE,1970,p.87126).
Talvezsepossaargumentarque,apesardetudo,positivoqueaculturanaatualidadepossa
seracessvelaograndepblicoqueasgrandesobrasdaliteraturaedaartepossam,graas
aosmodernosmeiosdecomunicaodemassa,sairdosmuseusereencontrarsecomavida
cotidiana.Marcuserespondeaesseargumentodosneoconservadores,assinalandoqueestes
clssicosassimpopularizados,apesardevoltaremvidadaqualsealienavam,aomesmo
tempomudamdendole,perdendoopoderantagnicoenegativoqueconstituasuaverdade:
verdade,masvoltandovidacomoclssicos,elesvoltamvidadiferentesdesi
mesmossoprivadosdesuaforaantagnica,doalheamentoquefoiaprpria
dimensodesuaverdade.Ointentoeafunodessasobrasforam,assim,
fundamentalmentemodificados.Seantesestavamemcontradiocomostatusquo,
essacontradiosemostrahojeaplanada(1982,p.76).
Essareconciliaoculturalestabeleceumaigualdadedeacesso,noentanto,namesma
medida,sustentaadominao.Osautoreseasobrasclssicas,umavezcomercializadas,se
transformamemelementosdasociedadedeconsumo.Adistnciaentreobjetodearteeproduto
deconsumodeixadeexistiretudosenivelanomercado.noexatomomentoemquea
sociedadedeconsumopareceprestarumservioarteecultura,aocolocarsuascriaesao
alcancedograndepblico,queretiraoseupotencialdenegao.Aarteeaculturase
convertem,atravsdesseprocesso,emsimplespeasdaengrenagemdeumamquinacultural
queremodelaseucontedo(MARCUSE,1982,p.77).Asociedadeindustrial,regidapelo
progressotcnico,diminuiprogressivamenteamisriamaterial,mas,igualmentenela,a
negaonegadaeaculturasuperioracabadespojadadesuatranscendncia.Osvalores
culturais,segundoMarcuse,soretiradosdocampodametafsicaeassimiladosaonveldo
cotidiano,fechandoapossibilidadedaGrandeRecusa(1982,p.75).Nouniversotecnolgico,
osproblemasmetafsicossereduzemanlisedosentidodaspalavras:
Aanliselgicaelingsticademonstraqueosvelhosproblemasmetafsicosso
ilusriosabuscadosignificadodascoisaspodeserreformuladocomoabuscado
significadodaspalavras,eouniversoestabelecidodapalavraedocomportamento
podefornecercritriosperfeitamenteadequadosparaaresposta(MARCUSE,1982,
p.81).
Osistemabloqueiatodaescapatriaaestemundodaracionalidadeinstrumentaleoaumento
progressivodasatisfaomaterialadormecetododesejodeliberdade.Aculturasuperiorse
transformaemculturademassa,sofreumadessublimaocrescente,otranscendentese
integraaosafazeresdocotidianoparaperdersenoanonimatoenocomercializvel.Asociedade
industrialavanada,noentanto,notemeestainvasodotranscendente,poisestsegurade
poderdigeriloeassimilloelaoperaapartirdeumaposiodefora:asociedade
tecnolgicaconcedemaisdoqueantespelofatodeosseusinteressesseteremtornadoos
impulsosmaisntimosdeseuscidadoseporqueosprazeresqueelaconcedepromovema
coesoeocontentamentosociais(MARCUSE,1982,p.82).
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

5/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

importantenotaramudanadeposturadeMarcusefrenteaesteprocessodeintegrao
cultural.Emseuartigodadcadade30,Sobreocarterafirmativodacultura,Marcuse
utilizouadicotomiaentrecultura,entendidacomoaesferadosvaloresespirituais,e
civilizao,entendidacomoaesferadomundodotrabalhoedanecessidade,paracriticara
filosofiaidealistadacultura,queconcebiaaprimeiraesferacomoradicalmentedistintada
segunda.Aculturaidealistaburguesaseequivocavaporignorarcompletamenteo
condicionamentosocialdetodaproduointelectualeartstica.Essaculturaidealista
denominadaporMarcusedeculturaafirmativa:
Culturaafirmativaaquelaculturapertencentepocaburguesaquenocursode
seudesenvolvimentolevariaadistinguireelevaromundoespiritualanmico,nos
termosdeumaesferadevaloresautnoma,emrelaocivilizao.Seutrao
decisivoaafirmaodeummundomaisvalioso,universalmenteobrigatrio,
incondicionalmenteconfirmado,eternamentemelhor,queessencialmentediferente
domundodefatodalutadiriapelaexistncia,masquequalquerindivduopode
realizarparasiapartirdointerior,semtransformaraquelarealidadedefato.
Somentenessaculturaasatividadeseosobjetosculturaisadquiremsuasolenidade
elevadatantoacimadocotidiano:suareceposeconverteematodecelebraoe
exaltao(1997,v.1,p.9596).
Aculturaafirmativaburguesaprometiaafelicidadeeaharmonia,masapenasnoplanodo
imaginrio,dailuso:erapreciso,portanto,defendiaMarcuse,superar(aufheben)essacultura,
realizandonaprticaaspromessasnelaincorporadas,etransformando,numcertosentido,a
arteemvida.Aofinaldadcadade60,porm,Marcuse(1981,p.109)seassustacomas
conseqnciasdessadessublimaonocapitalismoindustrialavanadoerecomendaaos
combatentesdesuapocaquerenunciemaqualquerprojetodedissoluodacultura:a
revoluocultural,paramantereintensificaropoderdanegao,opodersubversivodaarte,
devemantereintensificaropoderalienantedaarte,poissdessaformapodetestemunhar
contraaalienaoobjetivadoreal.Nessafase,ento,Marcuseretomaadistinoentrecultura
ecivilizao,agoranomaisparadenunciaraautonomiaidealistadaculturaafirmativa
burguesa,masparadenunciaraperdadessaautonomia:asociedadeunidimensionalcumprira
bemdemaisoprogramarevolucionriodojovemMarcusedosanos30,realizandodemaneira
totalitriaaquelasuperaoqueeledefendera(ROUANET,1989,p.203).
Aculturaidealistaburguesa,evidentementeeraideolgica,nosentidoclssicomarxistade
falsaconscincia,poisaotransferirparaoplanoespiritualumconceitodeliberdade
irrealizvelnascondiessociaisexistentes,inibiaacompreensototalizantedessascondiese
contribuaparaperpetulas.Asatisfaoestticaeintelectualdaclassedominanteera
asseguradaatravsdasprivaesimpostasmaioria,isto,classetrabalhadora,cujo
trabalhogeravaoexcedentesemoqualaesferadaculturacareceriadebasematerial.Sendo
frutodadivisorepressivaentretrabalhofsicoetrabalhointelectual,aculturaafirmativa
contribuaparadissimulararealidadedessadiviso,apontandoparaumaharmoniaidealalm
dasrealidadesdeummundodicotmico:
Masessaculturaalienadacontinha,emsuaalienaomesma,ummomentode
verdadeeapromessadeumaordemnoalienada.Exatamenteporfuncionarcomo
umaesferarelativamenteautnomaacimaealmdacivilizao,representavauma
perspectivadetranscendncia,umanormatividade,umapaidea,umareservade
valoresespirituaisqueapropriadoshistoricamentepoderiamconduziracivilizaoa
autotranscenderseemdireorealizaoconcretadosideaisculturais(ROUANET,
1989,p.203204).
Adimensocrticadaculturaresidiaprecisamentenessatensoentreasduasesferasda
transcendnciaedaimannciatensoirredutvelporqueaculturasemprecontinhaum
excedentedesignificaoqueultrapassavatodasassuasrealizaeshistricas.Acultura
idealista,aomesmotempotransfigurandoespiritualmentealiberdadeeocultandoa
heteronomiaefetivadaesferadacivilizao,propunhaumidealdeautonomiaquefuncionava
comoumfermentosubversivocapazdecontestararealidadeestabelecida.Nascondiesatuais
docapitalismoavanado,desapareceoantagonismoentreaesferadaculturaedacivilizao.A
culturafoiincorporadaintegralmenteesferadacivilizaosuasmanifestaesmaiscrticas
foramabsorvidaspelouniversoinstrumental.Seusvalores,antessubversivos,constituemhoje
elementosdecoesoecontrolesocial.Cessouodistanciamentoqueasseguravaaverdadeda
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

6/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

cultura.Adessublimaorepressivaproduziufinalmenteumaconscinciafelizesatisfeita:a
conscinciainfelizdahumanidade,quelatejavanaculturacomoamemriadainjustiaecomo
aantevisodeumajustiafutura,foiextirpada,integrandosedeformanoproblemticana
conscinciafelizdaordemunidimensional(ROUANET,1989,p.204).ComobemobservaZizek
(2006,p.111),naeradadessublimaopsmodernaosindivduossocontroladosnopor
umsuperegorepressivoquantorealizaodeseusdesejosmaisprofundos,masaocontrrio,
soregidospeloimperativodegozaratodocusto:anovasubjetividadepsmoderna
comportacomoseuelementomaiscaractersticoumsuperegoquenosordenaqueadoremos
fazeroquetemosdefazer(ZIZEK,2006,p.113).Ofetichismodamercadoriaseestende,no
capitalismotardio,esferadaculturaedasubjetividadeeaformamercantilinvadea
derradeirareservadeautonomia,regida(mesmonoplanodoimaginrio)porleisqueexcluam
ovalordetroca.

Acrticadaideologianocapitalismotardio
Naesferaideolgicaepoltica,oprocessodeunidimensionalizaoapontadoporMarcusese
manifestadeformamaisclaranaintegraodaclasseoperria.Essaintegraosedaonvel
daconscincia,namedidaemqueoproletariadodocapitalismoavanadointrojetouosvalores
dosistemaeconmicoepoltico,massobretudointegraoobjetiva,namedidaemqueaclasse
trabalhadorasebeneficiacrescentemente,defatoenoapenasideologicamente,da
prosperidadegeral,comoobservaRouanet:
Porsuaposiocentralnoprocessoprodutivo,aclasseoperrianoperdeusua
significaoobjetivacomoagentehistricodatransformao.Massecontinuasendo
umaclasserevolucionriaemsi,noomaisparasi,isto,subjetivamente.
Deixoudeseranegaovivadosistema.Comaassimilaodoproletariado,fecha
seoespaodacontestaoradical.Essefechamentoconstituioparadigmaea
precondiodetodasasoutrasformasdeintegraoquecaracterizam,em
diferentesnveis,asociedadeunidimensional(1989,p.202).
Marxsempreconsiderouoproletariadocomoaclasserevolucionriaporexcelncia.Sendoa
principalvtimadaexploraocapitalista,esemperspectivasdeemancipaonoquadrodo
mundoburgus,elaseriaosujeitodatransformaosocial.Marcusenota,porm,quenas
sociedadesindustriaisavanadasjnoocorreomesmo:nasociedadeafluenteaclasse
operriaestligadaaosistemadasnecessidades,masnoasuanegao.Essaclassejno
experimentaanecessidadedetransformarasociedadecapitalista,umavezqueestintegrada
aosistema.Odesenvolvimentodomundocapitalistaalterouaestruturaeafunodasclasses
sociais,burguesiaeproletariado,atopontodedespojlasdeseupapelhistricodeagentes
datransformaosocial.Cadavezmais,uminteressepredominantenapreservaoeno
melhoramentodostatusquoinstitucionaluneosantigosantagonistasnossetoresmais
avanadosdasociedadecontempornea(MARCUSE,1982,p.16).Aidiadeumaevoluo
quantitativa,lentaegradualdocapitalismosubstituiprogressivamenteaidiadeumamudana
qualitativa,revolucionria.Asociedadecapitalistadesenvolvidateriatidoxitoemintegrara
classeoperriaaseusistema,principalmentenoqueserefereasuasorganizaessindicais.
Assim,conseguiueliminaradistinoentreinteresserealeinteresseimediatodosexploradose,
juntocomestadistino,anecessidadedetranscenderasreivindicaessalariaisoude
condiesdetrabalhoparafazlaspassardoplanoeconmicoaopoltico.
Nocapitalismoavanado,oscontrolessociaisforamintrojetadosatalpontoqueatoprotesto
individualfoiafetadoemsuasrazes:anegativaintelectualouemocionaldecompactuarcomos
valoressocialmenteaceitospareceimpotente,ouentoumsintomaneurtico.Essaa
dimensosciopsicolgicadofechamentodouniversopoltico:odesaparecimentodasforas
histricasque,nafaseanteriordasociedadeindustrial,pareceurepresentaremapossibilidade
denovasformasdeexistncia(MARCUSE,1982,p.30).Mas,segundoMarcuse,atmesmoo
termointrojeotalvezsejainadequadoparaexpressaressefenmenodeintegraodas
classesedosindivduosaosistema:eleaindapressupealgoexteriorquetransferidoao
interiorindicaaindaaexistnciadealgocomoumaliberdadeinteriorqueseoporias
idiasevaloresimpostospelasociedadeaosindivduos.Nasociedadeindustrialavanada,no
entanto,esseespaoprivadoseapresentainvadidopelarealidadetecnolgicaquetorna
mecnicososcomportamentosdosindivduos.Aofimdesseprocesso,temosnooajustamento
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

7/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

doindivduo,massuaidentificaocomasociedadecomoumtodoadimensointeriorda
mente,naqualaoposioaouniversoestabelecidopoderiaseenraizar,totalmenteesvaziada
econquistada.
Nocapitalismoavanado,oscontrolessociaisforamintrojetadosatalpontoqueatoprotesto
individualfoiafetadoemsuasrazes:anegativaintelectualouemocionaldecompactuarcomos
valoressocialmenteaceitospareceimpotente,ouentoumsintomaneurtico.Essaa
dimensosciopsicolgicadofechamentodouniversopoltico:odesaparecimentodasforas
histricasque,nafaseanteriordasociedadeindustrial,pareceurepresentaremapossibilidade
denovasformasdeexistncia(MARCUSE,1982,p.30).Mas,segundoMarcuse,atmesmoo
termointrojeotalvezsejainadequadoparaexpressaressefenmenodeintegraodas
classesedosindivduosaosistema:eleaindapressupealgoexteriorquetransferidoao
interiorindicaaindaaexistnciadealgocomoumaliberdadeinteriorqueseoporias
idiasevaloresimpostospelasociedadeaosindivduos.Nasociedadeindustrialavanada,no
entanto,esseespaoprivadoseapresentainvadidopelarealidadetecnolgicaquetorna
mecnicososcomportamentosdosindivduos.Aofimdesseprocesso,temosnooajustamento
doindivduo,massuaidentificaocomasociedadecomoumtodoadimensointeriorda
mente,naqualaoposioaouniversoestabelecidopoderiaseenraizar,totalmenteesvaziada
econquistada.
fundamentalressaltarque,paraMarcuse,aperdadessadimensodenegatividadeede
oposioacontrapartidaideolgicadoprpriodesenvolvimentomaterialdasociedade
industrialavanada:oimpactodoprogressotransformaaRazoemsubmissoaosfatosda
vidaecapacidadedinmicadeproduzirmaisemaioresfatosdomesmotipodevida(1982,p.
31).Aconseqnciadissoqueoprprioconceitodealienaocolocadoemxeque:no
capitalismoavanadoosindivduosseidentificamcomotipodeexistnciaquelhesimpostoe
tmsatisfaocomasuamanutenoeaprimoramento.Essaidentificaonoumailuso
longedeserapenassubjetiva,elasednonvelobjetivo,umarealidade.Ofenmenoda
absorodaideologiapelarealidadenosignifica,porm,ofimdaideologia.Emsentido
especfico,aculturaindustrialavanadamaisideolgicadoquesuapredecessoraa
sociedadeliberalclssica,umavezque,atualmente,aideologiaestnoprprioprocessode
produo(...)Oaparatoprodutivoeasmercadoriaseserviosqueeleproduzvendemou
impemosistemasocialcomoumtodo(MARCUSE,1982,p.3132).
Aunidimensionalizaodarealidade,portanto,umprocessoobjetivoederivadoaparato
tecnolgicoeeconmicocapitalista:eledorigemaumpadrodepensamentoe
comportamentounidimensionaisnoqualasidias,asaspiraeseosobjetivosqueporseu
contedotranscendemouniversoestabelecidodapalavraedaaosorepelidosoureduzidosa
termosdesseuniverso(MARCUSE,1982,p.32).Asidiasevaloresquenoseencaixamnessa
sociedadeestabelecidasoredefinidospelaracionalidadedosistemadadoedesuaextenso
quantitativa.

Aspossibilidadesdaemancipaosocial
Aprincipalconseqnciadasintegraesculturaleideolgica,caractersticasdasociedade
unidimensional,adificuldadedepensaraprticaemancipatria.Nestasociedade,ateoriaea
prticarevolucionriaseencontramdivorciadasascondiesdadominaotornamquase
invivelpensaratransformaosocial,umavezqueelasdificultamaidentificaodosujeito
histricoaoqualcaberiaatarefaprticadamudanahistrica.Marcusecaracterizaanova
sociedadedocapitalismoavanadocomoumacombinaodoEstadobeligerantecomoEstado
dobemestarsocial,umasociedadedaadministraototalnaqualosproblemastradicionaisda
sociedadeliberalclssicaestosendodissipadosouisolados,sendocontroladososelementos
dissociativos(1982,p.38).
Nessasociedade,osopostosconvergemparaasmesmasposiespolticaseideolgicas.Ocorre
ofenmeno,cadavezmaisatual,dahomogeneizaodapoltica:tantoospartidosdedireita
quantoosdeesquerdadefendem,naprtica,isto,umaveznopoder,acontinuidadeda
mesmapolticaeconmicaedamesmanoodeprogressoentendidocomoprodutividade
econmica.Marcusejdenunciavaquenospasesdosocialismorealasituaonoera
diferente,poisareduogradativadoscontrolespolticosdiretostestemunhaacrescente
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

8/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

confiananaeficciadoscontrolestecnolgicoscomoinstrumentosdedominao(1982,p.39).
Ospartidosdeesquerdaocidentaisserendemprontamenteaosistemaeconmicoetecnolgico
earquivamoprojetodatomadarevolucionriadopoder.Alutadeclassesatenuadaetoda
mobilizaosedemtornodasameaasexternas:asociedadecapitalistaavanadaostenta
umacoesoeuniointernasdesconhecidasemoutrasfasesanterioresdasociedadeindustrial.
Nocapitalismoorganizado,aracionalidadetcnicaestpersonificada,adespeitodesua
irracionalidade,noaparatoprodutivo.Nosoapenasosmeiosdeproduoeosinstrumentos
detrabalhoqueseadaptamracionalidadetcnica,masaprpriaformadotrabalhoquese
conformaaosprocedimentosdagernciacientfica.Marcusesustentaquenema
nacionalizaonemasocializaoalteramporsiessapersonificaofsicadaracionalidade
tecnolgicapelocontrrio,estapermaneceumacondioprviaparaodesenvolvimento
socialistadetodasasforasprodutivas(1982,p.41).Assim,ficaevidenteque,paraMarcuse,
ospasesditossocialistasmantiveramamesmaformadeproduoedeprodutividadeque
prevalecianospasescapitalistasavanados1.Istosignificaque,paraele,houveuma
assimilaodosdoissistemas,umavezqueseconstituramapartirdamesmabase
tecnolgica(LOUREIRO,1999,p.54).Oproblemadateoriacrticadasociedade,nessecontexto,
saberseecomoosindivduosadministradospodemselibertardoaparatotcnicoeconmico
dominante:
Assim,devesernovamenteenfrentadaapergunta:comopodemosindivduosadministrados
quelevaramasuamutilaossuasprpriasliberdadesesatisfaese,assim,reproduzemna
emescalaampliadalibertarsetantodesimesmoscomodeseussenhores?Comosepoder
sequerpensarqueocrculoviciosopossaserrompido?(MARCUSE,1982,p.230).
Asituaohistricadaintegrao,objetivaesubjetiva,daclassetrabalhadoraaosistema
tcnicoeconmicovigenteindicaadificuldadedesepensaralternativasfactveisde
transformaosocial.Nospasesemqueaclassetrabalhadoraseencontramaisintegradaou
assimilada,isto,nospasescapitalistasmaisdesenvolvidos,elanorepresentamaisa
negaodessesistema.Elaantesumaforadecoesodoquedenegaodessasociedade
(MARCUSE,1982,p.234).Emsuafasemaisavanada,adominaofuncionacomo
administraototal:avidaadministradasetornaagradvelesatisfatriaparaamaioriada
populao,unindo,assim,asclassesantesantagnicas.Asmetasdaautodeterminaoautntica
dosindivduosedocontrolesocialdaproduoedadistribuioeficazeigualitriadas
necessidadesacabaobscurecidapelaeficinciadosistemaemfornecerasmercadorias.Por
outrolado,astendnciastotalitriasdasociedadeunidimensionaltornamineficazesasformas
clssicas,modernas,deprotesto,oqueenfraquececadavezmaisasorganizaesde
trabalhadores.Nessascondies,colocamseasquestes:oqueaconteceucomosujeitoda
revoluo?Se,defato,aintegraodotrabalhadorprogridenospasesindustriaisaltamente
desenvolvidos,teremosaindaodireitodeconsideraraclassetrabalhadoracomoosujeito
histricodarevoluo?(LOUREIRO,1999,p.5455).
ArespostadeMarcuseaessaquestotemsidoobjetodecontrovrsias.Aanlisedaintegrao
polticaeculturaldaclassetrabalhadoranocapitalismoavanadoeseuapoioalis,deforma
algumaacrticoaomovimentoestudantildofinaldadcadade60,poderiamnosfazer
acreditarqueMarcusejnotomavaaquelaclassecomoclasserevolucionria2.Noentanto,
acreditamosque,dentrodalgicadopensamentomarcuseano,aclassetrabalhadoracontinuava
sendoaprincipalinteressadanumamudanarevolucionria,emborasuaconscinciaestivesse
contaminadapelaideologiadosistematcnico,econmicoesocialestabelecido.Emboraesta
classenoestivessepropensagranderecusadasidiasevaloresvigentesnasociedade
industrialavanada,Marcusetambmnoimaginouingenuamente,comomuitosacreditam,que
omovimentoestudantileosnovosmovimentossociaisseriamossujeitosdequalquer
transformaohistricaradical.Marcuseviaessesgruposapenascomocatalisadoresda
insatisfaogeral,porestarem,decertaforma,excludosdasprincipaisbenessesoferecidas
pelosistemaclassetrabalhadoraassimiladaetornadaconservadora.Mas,apesardeseu
regularpessimismo,Marcusecontinuavatentandodetectar,noprprioprocessohistrico
concreto,asforasquepoderiamcontestarosistemacomoumtodo:
Contudo,porbaixodabaseconservadorapopularestosubstratodospriase
estrangeiros,dosexploradoseperseguidosdeoutrasraasedeoutrascores,os
desempregadoseosnoempregveis.Elesexistemforadoprocessodemocrtico
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

9/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

suaexistnciaamaisimediataeamaisrealnecessidadedeprfimscondies
einstituiesintolerveis.Assim,suaoposiorevolucionriaaindaquesua
conscincianooseja.Suaoposioatingeosistemadeforaparadentro,no
sendo,portanto,desviadapelosistema,umaforaelementarqueviolaasregras
dojogoe,aofazlo,revelaocomoumjogotrapaceado(1982,p.235).
Muitodessaanlisepoderiasertransportadaparaaatualidade,quandoonmerodos
excludosdosistemaaumentanamesmamedidaemqueocapitalismoavanaglobalmente.
Podemos,tambm,repetirhojeaafirmaodeMarcuse,sereferindopossibilidadedeo
sistemaentraremseuestgioterminal,dequenadaindicaqueserumbomfim.
Continuamossemparmetrosparavisualizarocursofuturodocapitalismoemsuaaventurade
hegemoniamundial.Contudo,devemosnoslembrardeque,segundoMarcuse,ateoriacrticada
sociedadenopodeserpositiva,sobpenadesucumbiraosfatosdados:elapodedefiniras
possibilidadeshistricasatmesmoasnecessidadeshistricasmasarealizaodestass
podeestarnaprticaquerespondeteoria,e,naatualidade,aprticanodtalresposta
(1982,p.232).Enquantoaunidadeentreteoriaeprticanosetornarealizvelnomundo
histricoconcreto,temosquemanterateoriasintonizadacomosmovimentosquerepresentam,
oupodemvirarepresentar,asobrevivnciadarazocrticanomundosocial.

Eroscomoprincpiodeemancipao
EmErosecivilizao,obrapublicadaoriginalmenteem1955,Marcusepartedopressupostode
queasociedadeindustrialavanadajdetmtodasaspossibilidadestcnicasparatransformar
avidahumanadesimpleslutapelaexistncia,isto,pelasatisfaodesuasnecessidadese
carnciasbsicas(AnankouLebensnot),emumavidadeliberdade,gratificaoeprazer
(1999a,p.37).Asrestrieserepressesimpostasaosindivduospelanecessidadedegarantir
asobrevivnciajnofazemsentidonoestgiodeprogressoeconmicoesocialdocapitalismo
tardio.Noentanto,seriaingnuoacreditarqueessaspossibilidadestcnicassejamsuficientes
parafazerdesaparecerapobrezaeparaoperarapassagemhistricaparaumanovacivilizao,
umacivilizaonorepressiva.ReinterpretandoateoriadeFreudacercadoprocesso
civilizatriohumano,Marcusetentaexplicitarosmecanismosdedefesautilizadospelasociedade
repressivacontraoadventodessanovasociedadeeinvestigaraspossibilidadesdeemancipao
dasensibilidaderumoaumasociedadenorepressiva.Segundoele,quantomaisseaproximaa
possibilidadeconcretadelibertaroshomensdascoaesjustificadasantespelaescassez,maior
anecessidadedasociedaderepressivadereforarascoaeshistoricamenteimpostas,
modernizandoaseintrojetandoasdemaneiramaiseficaznaconscinciadosindivduos:
Masquantomaispertoseencontraapossibilidaderealdeemanciparoindivduodas
restriesoutrorajustificadaspelaescassezeimaturidade,tantomaiora
necessidadedemanutenoedinamizaodessasrestries,paraqueaordem
estabelecidadedominaonosedissolva.Acivilizaotemdesedefendercontra
oespectrodeummundoquepossaserlivre(...)Adefesaconsiste,principalmente,
numfortalecimentodoscontrolesnotantosobreosinstintos,massobrea
conscincia,aqual,sesepermitirquefiquelivre,poderreconhecerotrabalhode
repressomesmonasmaioresemelhoressatisfaesdenecessidades(MARCUSE,
1999a,p.9495).
Assim,coaosobreosinstintos,impostapelaescassez,sejuntaramascoaesimpostas
pelacivilizaopormeiodadivisodotrabalho.Arepressoimpostapeloprincpioderealidade
earepressodevidadominao,isto,ointeressedeprotegerosinteressesparticularesde
gruposespecficos,seconjugaramparaperpetuararepresso.Comoresultado,asociedade
continuaareprimircrescentementeosinstintos,umavezqueanoodeprogressoquesustenta
aexistnciadessacivilizaoasseguraasobrevivnciaeoreforodadominaoedotrabalho
alienado.Paraessefim,asinstituieshistricasespecficasdoprincpioderealidadeeos
interessesespecficosdedominaointroduzemcontrolesadicionaisacimaealmdos
indispensveisassociaocivilizadahumana.Aessescontrolesadicionais,impostospelas
instituiesespecficasdedominao,Marcusedeuonomedemaisrepresso(1999a,p.52
53).
SegundoMarcuse,amaisrepressoassumiudiferentesformasemdiferentesfaseshistricas.
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

10/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

Suamanifestaocontemporneaoqueeledenominoudeprincpiodedesempenho.Esta
designaofoiescolhidaporMarcuseparaacentuarque,soboseudomnio,asociedade
estratificadadeacordocomosdesempenhoseconmicosconcorrentesdosseusmembros
(1999a,p.58).Arepressooriundadointeressededominaofoitornadainvisvelpela
extensoideolgicadoconceitodenecessidadeouescassez,quepassouaincluirnosomente
asnecessidadesadvindasdocontroledanaturezacomotambmasresultantesdocontrole
sobreoshomens,ambasassimiladasanecessidadesnaturais,ecomotal,nosuscetveisde
modificaohistrica.Asociedadeunidimensional,portanto,garanteamanutenoda
dominaonaturalizandoumprincpioderealidadeespecfico,asaber,oprincpiode
desempenhotpicodocapitalismoindustrialavanadoeobtendoaadesosubjetivados
indivduosaesseprincpio.Atafasedocapitalismoliberal,aformasubjetivadeintegraodos
indivduosaosinteressesdopoder,ouseja,aadequaodoplosubjetivoaoploobjetivo,era
mediatizadapelafamlia,quefuncionavacomoagnciapsquicadasociedade.Estaforma
mediatizadadeintegraodoindivduosociedadeaindapermitiaumaltimareservadevida
privadaepodiaaindaasseguraraformaodepersonalidadesrelativamenteautnomaseauto
determinadas.Nafasedocapitalismotardioouorganizado,porm,aunidimensionalizaoleva
expulsodessesltimosredutosdetranscendnciaeautodeterminao.aprpriasociedade
que,atravsdesuasagncias,socializaosindivduosparaseadequaremaoprincpiode
realidadeimposto.Estaexplicaonosajudaacompreenderaimpotnciaatualdasfamliase
dasinstituieseducacionais,squaisasfamliasdelegavamestatarefaparainfluirna
formaodaconscinciaedavisodemundodeseusfilhos:afamliaeaescolanotmmais
condiesdecompetircomopoderdeformaodasconscinciasqueestconcentradonos
meiosdecomunicaodemassa(MARCUSE,1999a,p.9697).Aspossveisbasesparao
antagonismoentreoindivduoeasociedadesoeliminadaspelamodificaodoaparelho
pulsional.Atravsdessamodificao,ociclofilogenticodadominaorebeliodominaono
maisapenasummovimentocclico,masumprogressoemdominao.Oindivduo,na
sociedaderegidapeloprincpiodedesempenho,introjetaologosdadominaocomoum
princpioimpessoal,objetivo,universaleracional:
Porfim,sobodomniodoprincpiodedesempenhoplenamentedesenvolvido,a
subordinaoapresentasecomoqueefetivadaatravsdadivisosocialdotrabalho
(...)Asociedadeemergecomoumsistemaduradouroeemexpansode
desempenhosteisahierarquiadefuneserelaesadquireaformaderazo
objetiva:aleieaordemcomaprpriavidadasociedade.Nomesmoprocesso,
tambmarepressodespersonalizada:arestrioearregimentaodoprazer
passamagoraaserumafuno(eresultadonatural)dadivisosocialdotrabalho
(MARCUSE,1999a,p.91).
Asociedadeunidimensionalrepresenta,paraMarcuse,altimaetapadologosdadominaoe,
aomesmotempo,umarealidadequalitativamentenovanociclofilogentico.Atento,a
repressoeralegitimadaporumaideologiaquejustificavaopoderemvirtudedasimensas
exignciasdalutapelaexistncia.Nocapitalismoavanado,alegitimaosefundamentana
abundncia,naeficciacomaqualsatisfazasnecessidadeshumanas.Osistemainterioriza
nasconscincias,nomaisosvaloresascticosquelevavamosindivduosaaceitarafrustrao
desuasnecessidades,masasprpriasnecessidadesapresentadascomovaloresemsimesmos.
Comooaparatotcnicoeconmicosuficientementeeficienteparagratificaressas
necessidades(verdadeirasoufalsasaquijpoucoimporta)comummnimodeesforo,o
sistemavistocomoaprpriaobjetivaodarazo.Parecenohavermaisnenhumatenso
entredesejoerealizao:namedidaemqueoindivduosocializadoparadesejarcertosbens
materiaiseosistemaprodutivolheforneceestesbensnamedidadeseudesejo,oantigo
antagonismoentresujeitoeobjeto,entreaspiraoerealidadedesaparece.Diferentementedo
capitalismoliberal,quandoaopressoassumiaaformadeprivao,nocapitalismotardioa
opressoassumeaformadeabundncia.Dessamaneira,arepressocaractersticada
sociedadeunidimensionalnopodeserfacilmentepercebida,poissuaconfirmaoaprpria
realidadematerialeeconmicapromovidaporestasociedade.Humaidentificaodos
indivduosjustamentecomopoderdoaparatoprodutivoqueosoprime:aincorporao
econmicaepolticadosindivduosnosistemahierrquicodotrabalhoacompanhadadeum
processoinstintivoemqueosobjetoshumanosdedominaoreproduzemsuaprpriaopresso
(MARCUSE,1999a,p.93).
Nasociedadedaabundncia,nosetratamaisdelegitimaraimpossibilidadedagratificao,
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

11/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

masdeutilizaraprpriagratificaocomoformadelegitimao.ParaMarcuse,estaacabapor
assumirocarterdedessublimao,umavezquesubstituiasatisfaomediatapelasatisfao
imediata(1982,p.82).Suafinalidade,noentanto,nopromoverumalibertaorealdos
indivduos,mascontrolloseaprisionlosdemaneiramaiseficazdentrodaordem
estabelecida,oquepermitequefalemosdeumadessublimaorepressiva.Estaaparecesob
diversasformasumadelasaabsorodaculturapelacivilizao,ouseja,ofenmenoque
chamamosdeunidimensionalizaodacultura:naesferadaculturaidealista,oprincpiode
prazer,violentadopeloprincpioderealidade,continuava,noobstante,presentecomonostalgia
dafelicidadeerecordaodapossibilidadedeumfuturomelhor.Possua,assim,umafora
subversivaquesemanifestavaemsuaincompatibilidadecomasociedadeexistente.Na
sociedadeunidimensional,entretanto,ocorreumareduoprogressivadoreinodosublimadono
qualacondiohumanaerarepresentada,idealizadaedenunciada(MARCUSE,1982,p.70).
Dessaforma,aincorporaodaculturaidealizadanacivilizaosignificaumadessublimaoa
serviodarepresso.Nestanovafasehistrica,oprincpiodeprazernosimplesmente
negado,massimmobilizadopeloprincpioderealidadeestabelecido.Comoconseqncia,o
contedosubversivoenegadordaculturasilenciado,dandolugaraumaculturaafirmativa.
Almdadessublimaocultural,temostambmumadessublimaorepressivanocampoda
sexualidade:aextenso,porpartedacivilizaoindustrial,deseucontrolearegiesda
conscinciaanteriormentelivreseaotempodelazerpermiteorelaxamentodostabussexuais,
ouseja,umaliberalizaosexual.Entretanto,segundoMarcuse,esseprocessoainda
repressivo,poisocorponodeixadeseruminstrumentodetrabalho,maspassaasertambm
valorizadocomoobjetolibidinal:
Hoje,comparadacomadosperodospuritanoevitoriano,aliberdadesexual
aumentouindiscutivelmente(...).Aomesmotempo,porm,asrelaessexuais
passaramaestarmuitomaisassimiladascomasrelaessociaisaliberdade
sexualharmonizasecomoconformismolucrativo.Oantagonismofundamental
entresexoeutilidadesexualemsimesmoumreflexodoconflitoentreoprincpio
deprazereoprincpioderealidadeobnubiladopelaprogressivaincrustraodo
princpioderealidadenoprincpiodeprazer.Nummundodealienao,alibertao
deErosatuaria,necessariamente,comoumaforadestruidoraefatalcomoatotal
negaodoprincpioquegovernaarealidaderepressiva.(...)Emcontrastecoma
destrutividadedoEroslibertado,orelaxamentodamoralidadesexual,dentrodo
sistemafirmementeconsolidadoecontrolesmonopolsticos,serveaosistema
(1999a,p.95).
Apartirdadessublimaorepressivadasexualidade,promovidapelasociedadeunidimensional,
osexosetransformaemmercadoriaeamercadoriaadquireatributossexuais,sofreum
processodelibidinizao:asexualidadeinvadeapropagandaeenvolveosobjetosdocotidiano,
sejanosambientesresidenciais,nasruasounasempresas.Estaressexualizaodavida,no
entanto,funcionanumsentidofavorvelaoprincpioderealidade,poisacompanhadadeuma
contraodeEros.EstequeparaFreudumaforageralquetranscendeamerafuno
sexualreduzidosexualidade,permitindo,aomesmotempo,umadeserotizaogeralda
vidaeumaliberalizaodosexo.Amanipulaorepressivadosinstintoslevadaacabopela
sociedadeindustrialavanadasignifica,portanto,dessublimarsemeliminar,defato,arepresso
(ROUANET,1989,p.234).Oqueocorre,naprtica,aadequaodoaparelhopulsionaldos
indivduosaosimperativoseconmicosepolticosdoprincpiodedesempenho,isto,do
princpioderealidadeespecficoquegovernaoprogressodacivilizaoocidental.
Namedidaemqueasociedadeunidimensionalpromoveamanipulaorepressivadosinstintos,
comafinalidadedeproduzirconscinciastotalmentesubmissasaoprincpiodedesempenho,a
possibilidadedeseconstruirumasociedadenorepressiva,segundoMarcuse,estnalibertao
pulsional,ouseja,naformaodeconscinciashostisaqualquermanipulaoecapazesde
estabelecernovasrelaesperceptivascomarealidade.Levandoemcontaquenocapitalismo
industrialavanadoopressupostodaescassezjnojustificaanecessidadedarepressoeque
estassemantm(enquantomaisrepresso)graasaointeressededominaoquecontinua
presentenoprincpiodedesempenhodenossacivilizao,Marcusereafirmaapossibilidade
histricadeumanovasociedadenaqualafalsaconscinciaunidimensionalseriasucedidapor
umaconscinciaemancipada,eopoderinteriorizadoseriaexpulsodoaparelhopulsional,dando
lugaraoreinodaliberdade:
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

12/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

luzdatendnciadacivilizao,vistanumalongaperspectiva,eluzdaprpria
interpretaofreudianadodesenvolvimentodosinstintos,essepressupostodeveser
discutvel.Apossibilidadehistricadeumdescontrolegradualdodesenvolvimento
instintivodevesertomadaseriamenteemconsiderao,talvezmesmoasua
necessidadehistricaseacasoacivilizaotemdeprogredirparaumestgio
superiordeliberdade(1999a,p.127).
Omaiorobstculohiptesedeumacivilizaonorepressivaaconcepodequea
diminuiooueliminaodarepressosocialprivariaosindivduosdasenergiasnecessriasao
trabalho,semoqualasociedadenopodesobreviveremsualutapelasobrevivnciadianteda
escassez.Mascomonveldedesenvolvimentodasforasprodutivasalcanadopelasociedade
industrialavanada,otempodetrabalhopoderiaserreduzidoaomnimo.Emumaorganizao
socialnorepressiva,emqueotempolivrenosejamanipuladoeapropriadopelaindstria
cultural,poderiaocorrerumareerotizaodoorganismoporinteiro,paraalmdasnecessidades
dasexualidade.Istoseriaumaconseqnciadaprpriareduodotempodetrabalho
socialmentenecessrio.Haveriaumaregressoaonarcisismoprimrio,fasenaqualoEgoeo
mundoaindanosedistinguem(MARCUSE,1999a,p.152).
Sobumnovoprincpioderealidade,portanto,homemenatureza,razoeimaginao,no
seriammaisincompatveisentresiErosnoseriamaisinimigodacivilizao,esimofundador
deumanovacivilizao.Nessanovaordemnorepressiva,tornadapossvelpelaliberaodos
instintosepelatransformaodeEros,osindivduospassariamaserconduzidosdeacordocom
princpiosautnomos,autodeterminados:ahumanidadefinalmenterealizaria,ento,omais
altoidealdoIluminismo,aconquistadamaioridade(mndigkeit).Assim,aliberaodos
instintos,paraMarcuse,temtambmumcarterdelibertaopolticaesocial,umavezqueela
opressupostodeumasociedadeverdadeiramentelivreeemancipada.

PerspectivasatuaisdopensamentodeMarcuse
DesdeofalecimentodeMarcuse,em1979,ointeressepeloseupensamentotemdiminudo
progressivamente.Diversasrazespodemserapontadasparaexplicarestedesinteressepelo
pensamentomarcuseano.Entreelas,destacamosduasque,emnossoentender,soasmais
fundamentais:umadeordemprticaeoutradeordemterica.Nocampodaprtica,
entendemosqueorefluxodosmovimentosrevolucionrioscomosquaissuaobradialogava,de
algumaforma,fezarrefecerointeresseporsuasidias,consideradaspormuitos,datadasem
demasiaouatmesmosuperadaspelasrecenteseprofundasmudanaseconmicas,sociaise
polticas.Aoutra,nocampoterico,quetalvezsejaamaisrelevantefoionovocontexto
histricofilosficodasduasltimasdcadas.Desdeadcadade80,omundoterico,tantona
filosofiaquantonascinciashumanas,foicaracterizadopelahegemoniadopensamentops
estruturalistaoupsmoderno,voltandoseuinteresseparaautorescomoLyotard,Foucault,
DerridaeBaudrillard.Almdisso,assistimosaumsurtodeinteressepelascorrentestpicasda
filosofiaangloamericana,comooneopragmatismoeafilosofiaanaltica.MesmoHabermas,
excelentepromessadecontinuaodaterceirageraodaEscoladeFrankfurt,pareceter
abandonado,naatualidade,ospressupostosbsicosdateoriacrticadasociedade,procurando
nasvertentestericasangloamericanasumcaminhofilosficoprprio.Marcusenotemsido
consideradonessesnovosdebatestericos,principalmenteosrelativosaopensamentomoderno
epsmoderno.SegundoKellner(MARCUSE,1999b,Prefcio,p.17),istoocorreporque:
AocontrriodeAdorno,Marcusenopreviuosataquespsmodernosrazoeao
Iluminismoesuadialticanoeranegativa.Emvezdisso,Marcuseadotavao
projetodereconstruirarazoedepostularalternativasutpicassociedade
existenteumaimaginaodialticaquefoirelegadaemumaeraquerejeitao
pensamentorevolucionrioevisesgrandiosasdelibertaoereconstruosocial.
EntendemosserimportantearetomadadateoriacrticadeMarcuse,namedidaemqueelapode
nosfornecerinstrumentosconceituaisquecontinuamaserrelevantesparaateoriasocialea
polticacontemporneas.Nocampoespecficodateoriadasociedade,Marcusenoslegou
perspectivasfilosficassobreasformasdedominaoedelibertao,ummtodocrticode
anlisedasociedadecontemporneaeapontoupossibilidadesutpicasdetransformaosocial.
Seupensamentoprocuraretomaresuperaraslacunasdomarxismoortodoxoedaprpria
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

13/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

teoriacrticaoriginal.Almdisso,representaumaanlisetericaeprticaextremamente
fecunda,quesecolocacomoalternativascorrentesatualmentevalorizadasdateoriaps
moderna.AconcepodeemancipaodeMarcuse,entendidacomoplenodesenvolvimentodo
indivduonumasociedadenorepressiva,diferenciasuaobraenosproporcionaumainstncia
crticasobreasformasdedominaopresentesnasociedadecontempornea.Suateoriacrtica
dasociedadeseapresentacomoextremamentetilnaatualconjunturadehegemoniado
pensamentoconservador.Emsuaobra,Marcusemostroucomoacincia,atecnologiaea
prpriateoriapossuemumadimensopolticaeproduziuumconjuntodeanlisesideolgicase
polticasacercademuitastendnciasdedominaonasociedadeenacultura,nuncaabdicando
delutarporsuasidias,noapenasnocampodateoria,mastambmnocampodaprtica
poltica.ComoobservaHabermas(apudBERNSTEIN,1998,p.67),Marcuseevitoucairno
ceticismoabsoluto,napuranegatividade,buscandosempreapontaralternativastericase
polticasparaofuturo:
Embora,certamente,Marcusenofosseumpensadorafirmativo,elefoino
obstanteomaisafirmativoentreaquelesqueelogiavamanegatividade.Comele,o
pensamentonegativomanteveaconfianadialticananegaodeterminada,no
descobrimentodealternativaspositivas.Marcuse,aocontrriodeAdorno,nose
limitouapenasacercaroinefvelelefezapeloaalternativasfuturas.
AcreditamosqueMarcuseultrapassaaslimitaesdemuitascorrentesatuaisdafilosofiaeda
teoriasocialequeseutrabalhoproporcionaumpontodevistamaiscrticosobreastendncias
tericasepolticascontemporneas.Emparticular,elepromovearticulaesentrefilosofia,
teoriasocialepoltica,ecrticadaculturaedaideologiaqueenriquecemanossacompreenso
dosfenmenosquecaracterizamocapitalismoglobal.Enquantonombitoacadmicoainda
persistemfortesdiviseseespecializaesentreasdiversasdisciplinas,Marcuseseguindoa
tendnciaoriginaldateoriacrticaforneceumavisointerdisciplinarquevinculaafilosofia
comanlisesconcretasdasociedade,dapolticaedaculturadonossotempo.Estaabordagem
dialticaassegurafilosofiaumaimportantefunocrticanosdiscursostericos
contemporneos.
MantendosuafidelidadeaopensamentodeMarx,Marcusesempresepreocupouemanalisaras
novascondiesdasociedadecapitalista,aomesmotempoemquedenunciavaosdescaminhos
dosocialismoreal.Afilosofiaeateoriasocialcontemporneaspodemextrairdopensamento
deMarcuseimportantesinstrumentosparaaanlisedastransformaesdocapitalismoeda
emergnciadonovosistemaeconmicoepolticoglobal.ParaMarcuseteoriasocialteoria
histrica(1982,p.15),portanto,eladeveteorizarsobreosfenmenosmaissignificativosdo
presenteesobreastransformaespelasquaisvempassandoaformaosocialcapitalista.No
momentoemquediversostericospsmodernospartemdopressupostodeumaruptura
histricaedeclaram,inclusive,ofimdomarxismoedaeconomiapoltica,emnossoentender
elesfalhamnaanlisedasmudanaseconmicas,sociaisepolticasquecaracterizamo
capitalismoemsuafaseneoliberalouglobal.Elesaumentameradicalizamofossoentreteoria
eprtica,pensamentoehistria,culturaeeconomia.Marcuse,aocontrrio,sempreressaltoua
importnciadeanalisarasdiversasmudanashistricasdocapitalismoerelacionaras
transformaessociaiseculturaisstransformaeseconmicas.
Consideramosespecialmenterelevantes,paraaatualidade,asanlisesdeMarcusesobreo
papeldatecnologiacomoformadecontrolesocial.Odeterminismotecnolgicoembutidono
discursohegemnicodaglobalizaoumdosrecursosmaispoderosos,naatualidade,paraa
aceitaoideolgicadairreversibilidadedodomniomundialdocapital.Outroaspectocentral
daobradeMarcusequepodeiluminaropresentesuaanlisedafusoentreaeconomia,a
polticaeaculturanasociedadeunidimensional.Oprocessodeglobalizaoneoliberalemcurso
tempromovido,noapenasumasimplesfuso,masasubordinaodapolticaedacultura
economia,namedidaemquetudoetodostmquesesubmeterditaduradomercadocomo
forasupremadavidaemsociedade.Ocartertotalitriodasdemocraciasliberaisfinalmente
seexplicitaatravsdeseureducionismoeconmico,isto,doesvaziamentodadimenso
polticaedahomogeneizaocultural,promovendoaprimaziadomercadonasrelaessociais.
AcrticadaideologiadeMarcuse,porsuavez,essencialparaadennciaeocombateao
domniohegemnicodasteoriaspsmodernasque,aofazeremacrticaradicaldaracionalidade
moderna,nodistinguemarazoinstrumentaldarazocrticae,dessaforma,colaborampara
oataqueconservadoraonicoinstrumentoquepodepermitirpensarautopiaeaemancipao.
Enquantoalgumasdessastendnciasdepensamento,resvalandomuitasvezesnoirracionalismo,
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

14/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

tmrenunciadoaumaanlisecrticaepolticadosistemavigente,Marcusesempreseesforou
porvincularsuateoriacrticadasociedadecomosmovimentossociaisepolticosquelutam
contraastendnciastotalitriasdasociedadecapitalista.Dessaforma,acreditamosqueo
pensamentodeMarcuseforneceinstrumentoseestmulosfundamentais,tantoparaafilosofia
quantoparaateoriasocialepolticacontempornea,emsuatarefairrecusveldeapontar
alternativashistricasaosistemaeconmicoesocialdominante.

ReferenciasBibliograficas
BRONNER,S.E.Dateoriacrticaeseustericos.Campinas,SP:Papirus,1997.
HABERMAS,J.Psychicthermidorandtherebirthofrebellioussubjectivity.In:BERNSTEIN,R.
(Ed.).HabermasandModernity.Cambridge:TheMITPress,1985.
HORKHEIMER,M.Eclpsedarazo.SoPaulo:Centauro,2000.
KURZ,R.Ocolapsodamodernizao:daderrocadadosocialismodecasernacriseda
economiamundial.RiodeJaneiro:PazeTerra,1993.
LOUREIRO,I.(Org.).HerbertMarcuse:agranderecusahoje.Petrpolis,RJ:Vozes,1999.
MARCUSE,H.Contrarevoluoerevolta.RiodeJaneiro:ZaharEditores,1981..
______.AIdeologiadaSociedadeIndustrial:ohomemunidimensional.RiodeJaneiro:Zahar,
1982.
______.CulturaeSociedade.RiodeJaneiro:PazeTerra,vols.IeII,1997.
______.Erosecivilizao:umainterpretaofilosficadopensamentodeFreud.Riode
Janeiro:EditoraLTC,1999a.
______.Tecnologia,guerraefascismo.SoPaulo:FundaoEditoradaUNESP,1999b.
ROUANET,S.P.Teoriacrticaepsicanlise.RiodeJaneiro:TempoBrasileiro,1989.
WOLFF,R.P.MOOREJR.,B.MARCUSE,H.Crticadatolernciapura.RiodeJaneiro:Zahar
Editores,1970.
ZIZEK,S.Elogiodaintolerncia.Lisboa:RelgioDgua,2006.

Endereoparacorrespondncia
LuizAntoniodaSilvaPeixoto
RuaDr.JosBarbosan110/apto.301,BairroSoMateus,CEP36025270,JuizdeForaMG,
Brasil
Endereoeletrnico:luizpeixoto@oi.com.br
Recebidoem:15/03/2010
Aceitoparapublicaoem:19/04/2010
Acompanhamentodoprocessoeditorial:JorgeCoelhoSoareseArianeP.Ewald

Notas
*DoutoremFilosofiapelaUniversidadeFederaldoRiodeJaneiroUFRJProfessorAdjuntodo

DepartamentodeFilosofiadaUniversidadeFederaldeJuizdeForaUFJF,JuizdeFora,MG,
Brasil.
http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

15/16

18/02/2015

www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

1Paraumaanlisemaisrecentedaidentidadeestruturalentreossistemasprodutivosdospases

socialistasedospasescapitalistas.Cf.Kurz,Robert,Ocolapsodamodernizao:da
derrocadadosocialismodecasernacrisedaeconomiamundial,1993.
2SegundoStephenBronner,apesardeseuapoioexplcitoaomovimentoestudantil,Marcuse
manteveumaposiobastantecrticafrenteaele:Marcusedesconfiavadopopulismodo
movimento,desuastendnciasirracionalistas,enotinhamuitooquefazercomorockea
culturapopular.Semprefoialtamentecrticodalibertaosexualerejeitavaosque
acreditavamnapossibilidadedefundiraartecomarealidadetalcomoelaexiste.Isso,segundo
eleachava,sresultariaembarbrienoaugedacivilizao.Aocontrriodemuitosdeseus
excolegasdoInstituto,porm,elenuncaretirouseuapoioaomovimento.Cf.Bronner,Stephen
E.Dateoriacrticaeseustericos,1997,p.306.

http://www.revispsi.uerj.br/v11n1/artigos/html/v11n1a08.html

16/16

You might also like