Elektrik Makineleri 2 - Senkron Makineler - Mustafa Turan Ders Notları

6.
SENKRON MAKNALAR
6.1. Giri
Kk glerde kutuplar sabit mknatsl, byk glerde elektromknatsl olarak
imal edilirler. Kutuplar rotora yerletirilmi olup, statoruna (asenkron makinada
olduu gibi) ok fazl alternatif akm sargs yerletirilmitir (ekil 2.3). Senkron
makina generatr yada motor olarak altrlabilir. ebekeye bal olarak alan
senkron makina iin enerji dnmnn art makinann senkron devirde
dnmesidir. Enerji reten bir makina;
n s
60 f1
p
sabit hznda dner. Bu, kutup tekerleinin statordaki dner alan hzyla senkron
olarak dnmesi anlamna gelir. Bu yzden senkron makina olarak anlr. ounlukla
generatr olarak kullanlan senkron makinalarn gleri bu gnlerde 2000 MVAe
kadar ulamtr. Stator hat gerilimleri ise 6, 15, 20, 27 kVtur.
Senkron makinalar hava, su veya direk hidrojen soutmal olabilmektedirler.
Hidrojenli soutma genellikle 1000 MVA den byk glerde kullanlmaktadr.
Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan
71
7. SENKRON MAKNALARIN YAPISI VE ALIMA PRENSB
7.1. Giri
Yap itibariyle doru akm makinasnn tam tersidir. Doru Akm makinasnda
kutuplar duran ksmda ve hareketli rotorda alternatif akm retilirken (kollektr ile
dorultulmakta idi), senkron makinada alternatif akm reten sarglar statora alnm
ve kutuplar ise hareketli olan rotora yerletirilmitir (ekil 7.1). Bunun nedeni orta
gerilim reten yksek gl, ok fazl alternatif akm sarglarnn rotorda
izolasyonun salanmasnn g olmasndandr.
Hareketli kutup tekerleine, yaltlm fra - bilezik dzeni zerinden doru akm
verilerek, zamana gre yn deitirmeyen doru bir alan retilir.
ekil 7.1 kk kutuplu senkron makina
7.2. alma Prensibi

Senkron makinalar ayn konstrksiyon ile hem motor ve hem de generatr olarak
iletilebilirler. Faraday Yasas (E = B..v) uyarnca, manyetik alan veya statora
yerletirilen iletkenler hareket etmeyince iletkenlerde gerilim endklenmez. Bu
nedenle rotor bir tahrik arac tarafndan dndrlr. Bylece kutuplarda oluturulan
72
genlii deimeyen bu doru alan, rotorun (kutup tekerlei) dndrlmesi ile hareket
ederek statordaki iletkenleri keser ve bu iletkenlerde gerilim endkler. Generatr
iletmesini aklayan bu almada, doru akm ile uyartlm kutup tekerleine
(rotor) mekanik enerji verilip, statordan elektrik enerjisi (alternatif akm) elde edilir.
Rotorun dndrlmesi suretiyle genlii deimeyen ve hareket etmeyen alan dner
alan haline gelir. ayet statordaki ok fazl alternatif akm sargsna ok fazl
alternatif akm uygulanrsa, statorda dner bir manyetik alan oluur. Bu alann hz;
n s
60 f1
p
(7.1)
olur. Kutup tekerleinin doru akm ile uyartlm ve bir d tahrik arac ile ns devrine
getirilip serbest brakld dnlrse (bu olaya senkronlama denir), stator ve rotor
alanlar birbirine kenetlenecek ve rotor statoru ns hznda takip edecektir. Bu takipte
rotor bir d fren makinas ile az miktarda yklenecek olursa, rotorun S kutbu
kenetlenmi olduu statorun N kutbundan kk bir a fark ile geride kalr. Bu
motor almadr ve daha sonra yk as olarak tanmlanacak olan yk asnn
negatif olacan gsterir (rotor geriden gelmektedir).
Generatrde ise durum tersinedir. Rotor alan, statorda yk akmlarnn oluturduu
dner alandan ileridedir. Zira rotordan verilen mekanik g, statordan ekilen
elektrik gc frenlenir. Dolays ile, aynen motorda olduu gibi, rotorun belirli bir
moment ile tahrik edildii dnlrse, statordan ekilen elektrik gc arttka stator
alan kutup tekerlei alann gerisinde kalacaktr. Bu nedenle yk as >0 olacaktr.
7.3. Stator Yaps
Stator ve statorda bulunan ok fazl endvi sargs yap itibar ile ayn asenkron
makinadaki gibidir (bkz. Ksm1 - Blm 1.3, 2.3). Stator; stator manyetik
malzemesinin deiken manyetik ak iinde bulunmasnn neden olaca demir
kayplarn
azaltmak
iin,
manyetik
domenleri
ynlendirilmemi
0.5mm
kalnlndaki silisyumlu salarn paketlenmesi ile uluturulur.
73
Makina gc arttka, akmn ve dolays ile kayplarn artmamas iin stator m1 fazl
ve orta gerilimli olarak tasarlanr. m1 fazl alternatif akm sisteminde, stator
evresinde her bir faza 2/m1 radyanlk blgeler tahsis edilir (ekil 2.3).
Ardl stator oluklar arasndaki geometrik a
2
Q1
[rad]
( Q 1 : Stator oluk says) iken d tahrik makinas tarafndan dndrlen p ift kutuplu
kutup tekerleinin ardl stator oluklarnda endkledii gerilimler arasndaki
elektriki a ;
2
[rad]
Q1
(7.2)
olur ve stator faz sarglarnn ular,
2
kadar elektriki a farkl oluklardan
m1
e = p. g =p.
kartlr. fazl stator iin faz sarglar ular (asenkron makinada olduu gibi) u-x,
v-y, w-z olarak adlandrlp bir terminal kutusunda toplanlr.
7.4. Rotor Yaps
Kutuplar (d.a. makinalarnda olduu gibi) dkme elikten veya stator yapsnda
bahsedilen silisyumlu salardan yaplmaktadr. Ayrca kk gl senkron
makinalarn kutuplarnda sabit mknatslarda kullanlmaktadr.
Kutup tekerlekleri tip bakmndan, kk kutuplu rotor ve yuvarlak kutuplu rotor
olmak zere ikiye ayrlr.
7.4.1. Senkron generatrde rotor hznn seilmesi
Elektromekanik enerji dnm dzeneklerinde yksek verimin salanmas iin
senkron generatrn hz, tarik makinas veriminin yksek olduu blgede (hzda)
planlanr.
74
Tahrik makinas, Francis veya Kaplan trbini (Hidrolik santrallar) olduunda yksek
verimli devir saylar 60 - 300 dev / dak arasndadr. (7.1) nolu bantdan;
p
60 f1
ns
olacandan, kk ns lerde byk ift kutup (p) saylar gerekmektedir. Byk

kutup saylarnda rotor evresine sinsoidal yaylm bir manyetik endksiyon
retebilmek iin uygun rotor yaps, kk kutuplu rotordur. ok sayda kk kutuplu
rotor ekirdei evresine montajlanmas durumunda rotor ap olduka bymekte
(byk gl makinalarda 10-16 m) ve makinann sabitletirilmesi dik rotor
durumunda kolay olabilmektedir. Bu yzden hidrolik santrallerde rotor dikey olarak
dnmektedir. Bu rotorlarda aksiyel uzunluk apa gre kktr.
Buhar trbinleri ise yksek devirlerde (ounlukla 3000 dev / dak) verimli
almaktadr. Yksek devirde alacak senkron generatrn rotorunun evresel
hznn, atalet (savrulma) momentinin kk tutulmas iin rotor apnn kk
yaplmas gerekmektedir. Bu artlar tatmin eden rotor tipi, yuvarlak rotorlu yapdr.
Makina gcnn temini iin aksiyel uzunluk apa gre byktr. Tipik bir rnek
verilirse, 1200 MVA lik bir yuvarlak rotorlu bir senkron generatrn rotoru 100 ton,
ap 1250 mm, aksiyel uzunluu 8m dir. Yuvarlak rotorlu makinalar ounlukla
yksek
devir
saylar
iin
tasarlandklarndan,
bu
tip
makinalara
turbo
generatr/motor da denilir.
Paralel alan generatrlerden biri ar yklenmeden dolay senkronizmadan karsa
bu senkron generatrn rotoru ambale olur ve nominal hznn %180-250 katna
kar. Bu durum, savrulma kuvvetleri nedeni ile kutup tekerleini ciddi ekilde
zorlayan
bir
olaydr.
Generatr
paralel
almadan
kartlmaldr.
ayet
kartlmazsa, ebekeye daha yksek frekansl genlik modlasyonlu bir akm verir.
Ambale olma durumu sistemin dner makina aksam ve hareket aktarma organlar
iin ciddi tehlikeler dourabilir.
Ar ykten dolay senkronizmas krlan bir senkron motor moment retemez ve
rotor durmaya giderken ebekeden de ar akm ekilir.
75
7.4.2. kk kutuplu rotor
ekil 7.2 Kutup ekirdei, kk kutup, montajlanm rotor ve amortisr sarglar
ekil 7.3 a) kk kutup ve endvinin erilik yaraplarnn farkll

b) kk kutuba ait evresel manyetik endksiyon dalm
Hava aral endksiyonunun sinsoidal dalmas iin kutup balarna zel ekiller
verilir (ekil 7.3). Endksiyonda bulunabilecek yksek harmonik dner alanlar ve
mekanik titreimleri bastrmak iin kutup balarna alan oluklara ksa devre
76
amortisr sargs yerletirilir ve bu sarglar evre boyunca ksa devre halkalar ile
birletirilir (sincap kafesli asenkron motorlardaki gibi). kk kutuplu makinalarda
hava aral kutup taksimatnn
1
1
kadardr.
ile
50
60
kk kutuplar evresine sarlan uyarma sarglar aralarnda seri balanldktan sonra,

milden izole edilmi bilezik-fra dzeni ile ayr bir terminal kutusuna kartlr ve I K harfleri ile adlandrlrlar.
7.4.3. Yuvarlak rotor
ekil 7.4 a) Yuvarlak rotorlu bir senkron makinann uyarma sargsna ait kuvvet izgileri dal
b) Byle bir kutup tekerleine ait mmk erisi
1<2<3
ekil 7.5 Oluk aralklar birbirinden farkl yuvarlak kutup tekerlei

Yuvarlak rotorlu generatr ounlukla 3000 dev / dak yada bazen 1500 dev / dak iin
tasarlandklarndan bu generatre turbo generatr (turbo alternatr) de denilir. Bu
hzda rotorun savrulma kuvvetlerine mukavemetini arttrmak iin, dkme elikten
77
imal edilip hassas bir balans ayarna tabii tutulur. Silisli satan yaplan rotorlarda
vardr.
Sinsoidal endksiyon dalmnn salanmas iin rotorun 2/3 sarlp 1/3 bo
braklr. Bu yapda hava aral aksnda 3 ve 3n kat harmonik alanlar olumaz.
Alann eyrek dalga simetrisi olduundan (ekil 7.4a). ift harmonikler yoktur.
Ayrca tek fonksiyon olmas nedeni ile sadece sinsl harmonikler vardr. Baz
durumlarda harmonik eliminasyonu yapmak iin oluk aralklar ekil 7.5te olduu
gibi farkl yaplr. Oluk azna ksa devre amortisr (damper) sargs yerletirilir.
Endvi rotor arasndaki hava aral kk kutupluya gre daha byktr. (
1
p)
40
dir.
Bronz kama / amortisr sargs
Mikanit yaltkan
Soutma kanal
ekil 7.6 Tipik bir turbo rotor oluu
7.5. Senkron Makinann Terminal Kutular ve Gsterilimi

Makinada alternatif akm ve doru akm sarglar iin ayr terminal kutular bulunup,
sarg ular aadaki gibi isimlendirilir (ekil 7.7).
UYARMA
TERMNAL
u v w
ENDV
TERMNAL
S.G.
3
I
K
x y z
ekil 7.7 Senkron makinann terminal kutular ve sembol
Kutup sarglarnn ular milden yaltlm bilezik ve fra dzeni ile terminale
kartlmtr (I, K). ounlukla 110 - 220V doru gerilim ile beslenirler.
78
8. SENKRON MAKNADA ENDV REAKSYONU

Senkron makinann endvisinde retilen alternatif gerilim bir yk beslediinden
dolay, ykn karakteri makinann davranlarna etki eder. Ykn karakteri akm ile
gerilim arasndaki faz farkna baldr. Faz fark; akmn gerilime mukayese ile daha
nce veya daha sonra maksimuma erimesi ile ortaya kar. Akmn gerilime gre
pozitif fazr dn ynne gre geri kalmas endktif ( < 0), ileri gitmesi kapasitif
( > 0), ayn fazda olmas ise ( = 0) omik yk olarak tarif edilir. Endktif yk Z = R
+ j XL, kapasitif yk Z = R - j XC ve omik yk ise Z=R ile verilir. Bu yklere uygun
akmlar, gerilim referans alnarak (V0) yazlrsa;
IR =
V
R
I
L
V
R 2 XL2
olur. Endktif ykte; = arctg (
- ,
I
C
V
R 2 XL2
X
XL
), kapasitif ykte; = arctg ( C ) omik ykte;
R
R
= 0 olur.
Bu ifadelerden yk akm ile terminal gerilim fazrleri arasndaki ilikiler ekil
8.1deki gibi verilebilir.
Omik Ykte
Kapasitif Ykte
=0
V
I
Endktif Ykte
V
>0
<0
ekil 8.1 Omik, kapasitif ve endktif yklerde V-I fazrleri
imdi kk kutuplu senkron makinann endvisindekideki sarglardan farkl
79
karakterde yk akmlarnn getiini dnerek, makina ierisindeki mmk

deiimlerini generatr ve motor iletme durumlar iin inceleyelim.
8.1. Generatr letmesi
Bunun iin senkron generatrn ns hznda tahrik edildiini, kutup tekerleinin doru
akm ile uyartldn ve statora aadaki karakterlerde ykler balandn kabul
edelim.
8.1.1. Omik yk durumu
Endklenen gerilim ile sargda akan akm arasnda faz fark yoktur. Yani gerilimin
maksimum olduu yerde akmda maksimum olur. Bu durum ise iletken tam boyuna
eksende iken meydana gelir. nk ak kavramasnn sfr olduu yerde gerilim
maksimum olur. ekil 8.2deki bobine akm yn ve sa el tirbuon kaidesi
uygulanarak endvi ve bileke alann yn bulunur.
d ; ( Boyuna eksen)
+
Ff
Ff
Ef
ns
Fa
q ; ( Enine eksen)
I
Fa
=0
ekil 8.2 Omik ykl generatrde endvi reaksiyonu
Yukardaki Ef ile I arasndaki aya () i faz as denir. Ef ; kutup tekerlei aksnn

endvi sargsnn 1 faznda endklenen emkdr. Makinadaki bileke mmk;

F Fa Ff
(8.1)
olaca iin, d ekseninden sapan bileke ak, kutup ayaklarnda aadaki gibi
80
ylmalar ve doymalar oluturur (ekil 8.3).
Skma (Doyma)
Seyrekleme
ekil 8.3 Senkron generatrde endvi reaksiyonu sonucunda aknn yn deitirmesiyle kutup
ayaklarnda oluan ak ylma ve seyreklemeleri
Ylmalar doymaya neden olacandan dolay, akdan tam istifade edilemez. Bu

nedenle omik ykl almada, generatr terminal geriliminde az miktarda dme
olur. Fa nn Ff ye 900 dik olmasndan dolay, omik ykl endvi alanna enine alan
denir. Bu alma durumunda, kutup ayaklarndaki (az miktarda) ylmalar
nedeniyle kutup alan endvi alan tarafndan az miktarda zayflatlr (ekil 8.2).
8.1.2. Endktif yk durumu
Ff
Ff
N
Fd
ns
Fa
Fd Ff Fad

F Fd Faq
Fad
Fa
Faq
Ef
ekil 8.4 Endktif ykl senkron generatrde endvi reaksiyonu
Akm gerilime gre dn ynnde kadar geri fazdadr. Yani gerilim maksimum
deerini boyuna eksende almken, akm bu noktadan as kadar sonra maksimum
deerini almtr. Bu durumda Fa iki bileene ayrlr ; Fad, Faq . Fad ; Ff uyarma alanna
tam zt ynde olup Fd diye anlan boyuna eksen bileke mmkini zayflatr (ekil
8.4). Dier taraftan Faq enine bileeni ; bileke alan ynn saptrp, doyma ve
seyreklemelere neden olur (ekil 8.3).
81
Yukardaki nedenlerden dolay artan endktif yk akm ile (zellikle = 900 ise)
generatrn terminal gerilimi ar derecede der. Yani endktif alan esas kutup
alann kuvvetlice zayflatr.
8.1.3. Kapasitif yk durumu
d
d
Ff
+
Fa
ns
Fd
Ff
Fa
Fad
Faq
S
Fd Ff Fad

F Fd Faq
Ef
I
ekil 8.5 Kapasitif ykl senkron generatrde endvi reaksiyonu
Endklenen emk d ekseninde maksimum olurken akm (dn ynne gre) akm
as kadar nce maksimum deerini alr. Bunun neticesinde, kapasitif ykl senkron
generatrde endvi alannn dikey boyuna bileeni Fad , Ff
yi destekleyerek
kuvvetlendirir (ekil 8.5). Bylelikle, generatr terminal gerilimi artar.

8.2. Motor letmesi
Motor iletmesi iin endvi reaksiyonu kolayca gelitirilebilir. Motorda akm yn,
generatre gre zt ynde olacaktr. Endktif motor iletmesini alarak incelemeyi
srdrelim.
ekil 8.6dan grlecei zere endktif karakterli motor akmnn oluturduu
endvi reaksiyonu esas alan desteklemekte ve dolays ile Ff yi arttrc etki
oluturmaktadr. Endktif motor iletmesindeki reaksiyon kapasitif generatrdeki
reaksiyona benzer olup, destekleme vardr.
82
d
d
Fd
Ff
Ff
N
Fa
Fad
ns
S
Fad Fa Sin
Faq Fa Cos
Fd Ff Fad

F Ff Faq
Fa
Faq
ekil 8.6 Endktif alan senkron motorda endvi reaksiyonu
Kolayca gsterilebilir ki, kapasitif motor iletmesindeki reaksiyon, endktif

generatr iletmesindeki endvi reaksiyonuna benzer olup, iddetle zayflatc etkiye
sahiptir. Omik motordaki durum ise omik generatrdeki ile ayndr (Hafif zayflama).
83
9. SENKRON MAKNANIN EDEER DEVRES
9.1. Endvi Sarglarnda Endklenen EMK

Endvi sarglarnda endklenen gerilim kolayca gsterilebilir ki; E B v (BiotSavart Yasas) hareket geriliminden elde edilip, netice itibariyle asenkron
makinalardaki ifadenin benzeridir (Eitlik 3.1):
Efe 4.44 e max fe N a k wae
(9.1)
Burada ; e : hava aral aksnn harmonik numaras,

emax : Hava aral aksnn e. uzay harmoniinin maksimum deeri
fe : hava aral aks e. harmonik bileeninin frekans,

Na : Endvinin bir fazndaki toplam sarm says,
kwae : e. endvi sargs harmonii iin, endvi sarg faktrdr.
9.1 nolu bantdan grlecei zere, kutup tekerleinin retecei btn harmonik
aklar (e) endvide Efe gerilimi endkler. Kutup tekerleinin retecei hava aral
aksnn sinzoidalden sapmas, endvide endklenen geriliminde sinzoidalden
sapmasna; harmonik iermesine neden olacaktr. Bu nedenle hava aral aksnn
olabildiince sinzoidale yakn olmas salanmaldr. Kutup aksnn saf sinzoidal
olduu kabul edilirse endvide retilen emk;
Ef 4.44 max f1 N a k wa
(9.2)
9.2. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinann Edeer Devresi

Daha nce bahsedildii gibi, endviye ok fazl ve simetrik sarg yerletirilmitir. Bu
sarglara uygulanan ayn faz saysnda ve uygun faz farkl gerilimler, makinann faz
sarglarndan simetrik akmlar aktrlar. Her ne kadar fazlarda btn byklklerin
84
birbirine eit olduu kabul edilse bile, makinann elektromanyetik sistem olan
yapsn elektriksel bir devre (edeer devre) ile temsil etmek, makinann
performansnn ve i deikenlerinin incelenmesinde byk kolaylk salar. Ancak
bu sayede makinaya ilikin zmler kolaylkla elde edilir. ok fazl ve fazlar
simetrik olan bir makinann bir faznn temsili ile edeer devre elde edilir. Tm
hesaplar ncelikle bir faz iin yaplr ve daha sonra ok fazl sisteme geilir.
Endvi ile kutup tekerlei farkl iki sarg tadklar gibi, bu sarglardan geen
akmlarda karakter ynyle farkldrlar. Bylece makinada iki deiik alan
mevcuttur. Bu alanlar arasndaki ilikiler endvi reaksiyonunu dourur. Bylelikle
makinada bileke bir alan sz konusu olur. O halde bu iki sargy ortak olarak
kavrayan bu ak zincirlemesi a , endviden geen akm neticesinde ortaya kt
iin bir z endktans tarif etmesi gerekir.
a = La I1
(9.3)
Ayrca endvi sarglarnda dolaan bu akm ; I, sarglarn cephe balantlarnda,

oluklarda muhtelif yerlerde devresini kar sargy kavramadan havadan kapayarak,
endvi ile kutup tekerleinin manyetik olarak balanmasna katkda bulunmayan
kaak aklar da oluturur. Bu kaak aklarn da ( ) kendine zg bir endktansta
olumas gerekir.
= L I1
(9.4)
O halde endvinin bir faznn endktans (Senkron endktans : Ls)

Ls = La + L
(9.5)
olur. Bu endktans, asal hz ile beraber bir reaktans tanmlar. Buna senkron
reaktans denir:
Xs = Ls = La + L = Xa + X
(9.6)
ki bileenden oluan senkron reaktansn kk ksmna X ; kaak reaktans, byk

ksmna ise Xa ile gsterilen endvi reaksiyonu reaktans denir.
Sargnn omik direnci Ra da hesaba katlmaldr.
85
fazl bir makinada, kutup sargs ve endvi sarglarn ekil 9.1deki gibi temsil
edebiliriz.
I1
U
I
L+
If
Vf
L-
Ra
Xa
X
Rf
Lf
L1
V1
V1L
X, Y, Z
L2
L3
ekil 9.1 fazl senkron makinann sarglar, ular ve parametreleri
Bu devrenin bir faznn temsili, senkron makinann edeer devresini verir.

I
+
Rf
Xa
+ Ea -
Vf
-
Lf
If
Ef
Ra
I1
E
V1
x
ekil 9.2 Yuvarlak rotorlu senkron generatrn edeer devresi (motor iletmesi iin endvi akm
yn deitirir)
Ea nn yn omik ve endktif alma iin ekil 9.2deki gibidir. Kapasitif ykte ise
polarite deitirir.
ekil 9.2de Ef baml kaynann deeri Eitlik 9.2de verilmitir. Ea = jXaI1
deeri gerilim dm deil, yn ykn faz asna bal olarak deien (Ef ye
gre) endklenen bir gerilimdir. ekil 9.2de;
Ea ya endvi reaksiyonu gerilimi,
Ef ye bota endklenen gerilim,
E ye ykte endklenen gerilim,
V1 e ise bir faz sargsnn terminal gerilim denir.
Generatr alma hali iin izilen ekil 9.2deki edeer devrede oluturulacak
Kirchoff evrelerinden ;
86
E
E
E
f
a
I . R j I X V
E
1
a
1
(9.7a)
(9.7b)
yazlr. Generatr alma durumuna tekabl eden bu devrede ;

I ( R j X )
1
a
(9.8)
bileeni makinann bir fazndaki gerilim dmn verir. Endvi reaksiyonu

gerilimi;
j I X
E
a
1
a
(9.9)
Eitlik 9.7a,bde yazlrsa;

V
I ( R j X j X )
E
f
1
1
a
(9.10a)
haline gelir. Bu ifadede X +Xa = Xs olarak ksaltlrsa (Eitlik 9.6);
V
I ( R j X )
E
f
1
1
a
s
(9.10b)
olur.
Motor alma durumunda ise akm yn ters olduu iin ;
E
I ( R j X j X )
V
1
f
1
a
(9.11a)
E
I ( R j X )
V
1
f
1
a
s
(9.11b)
yada;
elde edilir. Bu ifadenin her iki yan I1 ile arplp reel ksmlar alnrsa ;
Pe = Reel (V1 I1* )
(9.12)
giri elektrik gc,

Pmi =Reel ( E f I1* )
(9.13)
endklenen mekanik gc,

Pcua = Reel ( ( I12 ( R a j Xs ))
(9.14)
Endvi sargsndaki bakr kaybn verir. Uyarma sargsndaki bakr kayb ise;
87
Pcuf I 2f R f
(9.15)
olur. Bilindii zere alternatif akmda byklkler fazrsel byklkler olup,
referans fazr alnrsa ;

ilerinde alarn da barndrrlar. V
1
V 0
V
1
1
(9.16)
I I
1
1
(9.17)
E
E
f
f
(9.18)
yazlr. O halde 9.11 ifadesi kutupsal koordinatlarda;

Ef V1 I1 ( R a j Xs )
(9.19)
olur. Burada akm endktif karakterli ise, < 0 olaca unutulmamaldr.

9.3. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinann Fazr Diyagramlar
Makinann hangi iletme durumu olursa olsun fazr diyagramn izmek iin edeer
devrede (ekil 9.2) belirtilen byklklerden faydalanmak gerekir. Bu nedenle baz
lmlerin yaplmas gerekir. Yaplmas gereken lmler unlardr :
1 Kutup gerilimi veya ebeke geriliminin voltmetre ile llmesi ve bir faz
sargsnn geriliminin elde edilmesi (V1),
2 ebekeye verilen yada alnan I1 akmnn ampermetre ile llmesi
arasndaki faz farknn vatmetreler ile ;

3 I1 ile V
1
tek fazl g lm yapld ise (Pe1 ; bir faz akm ve faz-ntr gerilimi zerinden
yaplan g lm olmak zere);
= arccos (
Pe1
)
V1 . I1
(9.20a)
ile, eer iki vatmetre kullanlp 3 fazl g llrse (Aron montaj);
( P1 P2 )
]
3 . V1L . I1L
olur. Burada P1 ve P2 Aron bal vatmetrelerin ltkleri glerdir.
= arccos [
(9.20b)
4 Bir faza ait omik diren; sargya doru akm verilerek, ampermetre-voltmetre
(nce balama) ile belirlenir.
88
5 X kaak reaktans ve Xa endvi reaksiyonunun reaktansnn bilindii kabul

edilirse (daha sonra bahsedilecektir) omik, endktif ve kapasitif alan generatrn
fazr diyagramlar aadaki gibi izilir.
9.3.1. Generatr iletmesi
referans alnp, buna

V
I R I j X I j X , V
9.10a nolu eitlikte; E
f
1
1
a
1
1
a
1
paralel
(=0)
I R ,
1
a
I
1
j I1 X
fazr
izilir.
Daha
sonra
yukardaki
eitlik
gerei
e ilave edilerek E elde edilir.

j I1 X a gerilimleri V
f
1
ve
j arpan fazr 90o ileri atmaktadr. Dolaysyla j I1I1 olur.
9.3.1.1. Omik alan generatr

jI1X
jI1Xa
Ef
I1Ra
V1
=0
=
=0;
omik,
> 0;
generatr
I1
F
Fa
Ff
, I ;
g as,
V
1 1
, I ;
i g as,
E
f
1
yk as,
V1 , E f ;
Ef bota endklenen emk,
E ykte endklenen emk,
V1 ; bir faz sargs terminallerindeki
gerilim,
I1 ; bir faz sargs akm,
F a / / I1 ,
.
F f E
f
E < E f endvi reaksiyonu kutup alann zayflatc etki yapyor.

ekil 9.3 Omik alan senkron generatrn fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)
9.3.1.2. Endktif alan generatr

< 0 olduu gz nne alnp omik fazr diyagramndaki gibi izilir (ekil 9.4).
89
jI1Xa
Ef
jI1X
I1Ra
V1
<0;
endktif,
> 0;
generatr
F < Ff
E < E f endvi reaksiyonu kutup alann kuvvetle
I1
F
Fa
zayflatc etki yapyor
Ff
ekil 9.4 Endktif alan senkron generatrn fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)
9.3.1.3. Kapasitif alan generatr

I1Ra
jI1X
V1
jI1Xa
I1
Ef
>0;
kapasitif,
> 0;
generatr
F > Ff
E > E f endvi reaksiyonu kutup alann arttrc
etki yapyor
F
Fa
Ff
ekil 9.5 Kapasitif alan senkron generatrn fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)
9.3.2. Motor iletmesi
referans
E
I R I j X I j X eklinde ap, V
9.11a nolu eitlii; V
1
f
1
a
1
1
a
1
alnarak, I1 R a ,
j I1 X
ve
den kartlarak E
j I1 X a gerilimleri V
f
1
elde edilir.
9.3.2.1. Omik alan motor
imdi =0 alarak yukarda bahsedilen admlar uygulayalm (bkz ekil 9.6).
90
V1
jI1X
jI1Xa
I1Ra
Ef
+
=0;
omik,
<0;
motor
=
I1
F < Ff
E < E f endvi reaksiyonu kutup alann
zayflatc etki yapyor
F
Ff
Fa
ekil 9.6 Omik alan motorun fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)
9.3.2.2. Endktif alan motor

imdi <0 alarak yukarda bahsedilen admlar uygularsak ekil 9.7de grlen fazr
diyagram elde edilir.
<0;
end.,
<0;
motor
I1Ra
V1
jI1X
jI1Xa
Ef
F > Ff

I1
E > E f endvi reaksiyonu kutup alann

arttrc etki yapyor
F
Ff
Fa
ekil 9.7 Endktif alan motorun fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)
Endktif alan motordaki endvi reaksiyonunun etkisi, kapasitif generatrdekine

benzer olarak cereyan eder ve kutup alann arttrc yndedir.
9.3.2.3. Kapasitif alan motor
imdi >0 alarak yukarda bahsedilen admlar uygularsak ekil 9.8de grlen fazr
diyagram elde edilir.
91
jI1X
I1Ra
jI1Xa
Ef
V1
>0;
kap.,
<0;
motor
F < Ff
I1
E < E f endvi reaksiyonu kutup alann
azaltc etki yapyor
F
Ff
Fa
ekil 9.8 Kapasitif alan motorun fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)
Kapasitif alan motordaki endvi reaksiyonunun etkisi, endktif generatrdekine

benzer olarak cereyan eder ve kutup alann azaltc yndedir.
9.4. kk Kutuplu Senkron Makinann Edeer Devresi ve Denklemleri
d
Stator
min
max
kk Kutuplu
Rotor Tekerlei
q
S
ekil 9.9 kk kutuplu makinada hava aral farkllklar
Kutup tekerlei ile endvi arasndaki hava aral d ekseninde minimum; min
(burada hava araln gstermektedir), q ekseninde ise maksimum; max dr.
Dolays ile d eksenindeki manyetik diren d minimum, d aks ise maksimum
olur. Dier taraftan q eksenindeki hava boluu (max ) maksimum olduundan
manyetik diren de maksimum (q), q aks da minimum olur.
92
L I temel bantsndan L =
olur.
I
Bilindii zere, byk olduunda L ve asal hzda gz nne alndnda
X L reaktans byk olacak, makina sabit bir gerilim retiyorsa (yada sabit bir
gerilime beslenmi ise) sarglarndan minimum akm geecektir. Aksi halde, yani
kk olduunda ise L ve X kk olacak, dolays ile sargdan geen akm nceki
duruma gre byk olacaktr.
Bu ilikiler neticesinde ; senkron makinann boyuna ekseninde byk olan d bobin
aks, bunun tanmlayaca byk reaktans ve kk akm da ;
Lad
ad
I1d
, X ad Lad
(9.21)
ifadelerini tanmlar. Daha kk olan enine eksen aks; aq ve onun neden olaca
kk reaktans ve byk akmdan ;
Laq
aq
I1q
, X aq Laq
(9.22)
ifadeleri elde edilir. 9.21 ve 9.22 fadelerinde farkl eksenler iin oluacak Xad, Xaq
endvi reaksiyonu reaktanslar, ilgili akmlar ile birlikte endvi reaksiyonu
gerilimlerini (farkl eksenlerde; elektriksel olarak 90 faz farkl) oluturur. Bu
gerilimler:
Eaq = jI1qXaq
(9.23)
Ead = jI1dXad
(9.24)
olur. Yukardaki reaktanslar farkl eksenler iin ayn sargda olutuundan, X kaak
reaktans da bu reaktanslara ilave edilirse:
Xq = Xaq + X
(9.25)
Xd = Xad + X
(9.26)
olarak tanmlanabilir.
93
imdi 9.23 ve 9.24den elde edilen endvi reaksiyonu gerilimlerini deerlendirerek,

ekil 9.2de verilen yuvarlak kutuplu makinann edeer devresini kk kutuplu
senkron makina iin dzenleyelim (ekil 9.10).
Eaq
Ra
I1
+
Lf
Ead
f
Vf
Rf
E
If
V1
Ef
ekil 9.10 kk kutuplu senkron makinann edeer devresi
ekil 9.10daki Ef, Eaq ve Ead, baml gerilim kaynaklarnn deerleri sras ile 9.2,
9.23 ve 9.24 nolu bantlarda belirtilmitir. Bu bantlarn birletirilmesi ve ekil
9.10dan yazlacak Kichoff evre denkleminden ;
Generatr alma iin:
E f V1 I1 Ra j I1 X j I1q X aq j I1d X ad
(9.27a)
veya 9.25 ve 9.26 ifadelerinin de katklanmas ile;
E f V1 I1 Ra j ( I1q X q I1d X d )
(9.27b)
Motor alma iin (akmn yn deitirdii gerei ile):
V1 E f I1 Ra j I1 X j I1q X aq j I1d X ad
(9.28a)
veya yine 9.25 ve 9.26 ifadelerinin de katklanmas ile;
V1 E f I1 Ra j ( I1q X q I1d X d )
(9.28b)
ifadeleri elde edilir.
94
9.5. kk Kutuplu Senkron Makinann Fazr Diyagram

9.27a
ve
9.28a
nolu
ifadelerden
yola
karak,
V1i
referans
alp
, I R ve j I X fazrleri yuvarlak kutuplu makinada olduu gibi izilir ve

V
1
1
a
1
E (ykte endklenen emk) fazr elde edilir (ekil 9.11 - A noktas). A noktasna
j I1 X aq fazr ilave edilir ve B noktas bulunur. OB yn; q eksenini, buna dik

eksen ise d eksenini verir. Daha sonra, I1 akmnn bu eksenlerdeki iz dmleri olan
j I X ve E
j I X endvi
I1q ve I1d bileenleri elde edilip ; E
aq
1q
aq
ad
1d
ad
reaksiyonu gerilimleri hesaplanlp izildikten sonra E f fazr elde edilir. Ayrca A
noktasndan q eksenine izilen dikme; AC , pratik olarak E aq yu vermektedir.
9.5.1. kk Kutuplu Generatrn Fazr Diyagramlar
fazr referans alnp, 9.27a nolu ifade

Yukardaki aklamalar izlenilerek, V
1
salanacak ekilde fazr diyagramlar elde edilir.
9.5.1.1. Omik alan generatr
q
jI1Xaq
Ef B
Ead
A
Eaq
jI1X
I1Ra
V1
=
>0
generatr
=0
I1
I1q
O
I1d
E
f
Endvi reaksiyonu kutup
alann zayflatmaktadr
ekil 9.11 Omik alan kk kutuplu senkron generatrn fazr diyagram
95
9.5.1.2. Endktif alan generatr

q
Ead
Ef
jI1Xaq
A
C
jI1X
Eaq
I1Ra
V1
>0
generatr
I1
I1q
O
E
f
Endvi reaksiyonu kutup alann
iddetli bir ekilde zayflatmaktadr
I1d
ekil 9.12 Endktif alan kk kutuplu senkron generatrn fazr diyagram
9.5.1.3. Kapasitif alan generatr
jI1X
I1Ra
Eaq
j I X
E
aq
1q
aq
V1
j I X
E
ad
1d
ad
jI1Xaq
C
B
Ead
Ef
>0
generatr
I1q
I1
I1d
E
f
Endvi alan kutup alann destekleyici

etki yapmaktadr.
ekil 9.13 Kapasitif alan kk kutuplu senkron generatrn fazr diyagram
Kapasitif alan kk kutuplu generatrde, yuvarlak kutupluda olduu gibi, endvi

reaksiyonu d ekseni aksn kuvvetlendirdiinden dolay ykte endklenen emk
kuvvetlice artmaktadr.
96
9.5.2. kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar
fazr referans alnp, 9.28a nolu ifade

9.5 Bahsinde izah edildii gibi, V
1
salanacak ekilde fazr diyagramlar elde edilir
9.5.2.1. Omik alan motor
q
jI1Xaq
V1 I1Ra
Ead
jI1X
Ef
B
Eaq
C
<0
motor
E
=
=0
E
f
I1
Endvi alan kutup alann zayflatc
I1q
I1d
etki yapmaktadr
ekil 9.14 Omik alan kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar
9.5.2.2. Endktif alan motor

q
I1Ra
V1
jI1X
A
E
Eaq
jI1Xaq
<0
motor
C
B
Ead
Ef
I1q
I1
I1d
E
f
Endvi alan kutup alann destekleyici
etki yapmaktadr
ekil 9.15 Endktif alan kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar
97
9.5.2.3. Kapasitif alan motor

q
jI1Xaq
jI1X
Ead
Eaq C
V1
I1Ra
Ef
<0
motor
I1
I1d
I1q
O
E
f
Endvi alan kutup alann zayflatc
etki yapmaktadr
ekil 9.16 Kapasitif alan kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar
98
10. ENDV
REAKSYONU
REAKTANSININ
ANALTK
OLARAK BULUNMASI
10.1. Yuvarlak Rotorlu Makinada 'Xa 'Endvi Reaksiyonu Reaktansnn
Bulunmas
Burada Xa endvi reaksiyonu reaktans asenkron makinalardaki mknatslanma
reaktans (Xm) ile tamamen zdetir. Daha nce Blm 4.6da detayl olarak
bahsedildii iin burada sadece eitlii verilecektir:
2 m1 f1 0 D N a . k wa1
Xa

k k
p
(10.1)
Burada;
D = ten ie endvi ap
= Etkin endvi uzunluu
= Kutup tekerlei ile endvi arasndaki minumum aklk
k = hava aral dzeltme faktr (1,1 1,2)
k = Doyma faktr
(1 - 1,2)
Na = Endvi faz sargs sarm says

kwa1 = Endvi faz sargs sarg faktrnn temel frekans bileeni iin deeri
m1 = Endvi sargs faz says
f1 = Endvi temel frekans
p = ift kutup says
Daha sonra Senkron Genaratr karakteristikleri bahsinde Xa nn ve X nn deneysel
elde edilmesi verilecektir. X nn analitik hesab olduka karmak bir konu
olduundan burada deinilmeyecektir.
99
10.2. kk Kutuplu Makinada (Xaq ve Xad) Enine ve Boyuna Endvi

Reaktanslarnn Hesab
kk kutuplu makinada q ve d eksenlerindeki manyetik endksiyonlar ve aklar
farkl olduundan Xa (yuvarlak kutuplu senkron makinadan); q ve d eksenlerinde
farkl deerler alp, iki bileene; Xaq ve Xad ye ayrlr.
Endvinin d ekseninde rettii manyetik endksiyon Bad, ve bu sinsoidalden farkl
Bad dalmnn temel bileeni; Bad1 olursa d ekseni endvi reaksiyonu ekil faktr :
kfd =
B ad1
<1
B ad
(10.2)
Olarak tanmlanabilir. dier taraftan endvinin q ekseninde rettii endksiyon Baq,

ve bu sinsoidalden farkl Baq dalmnn temel bileeni Baq1 olursa, q ekseni endvi
reaksiyonu ekil faktr :
k fq
B aq1
B aq
(10.3)
<1
Olarak tanmlanabilir. Burada Bad1, Bad, Baq1 ve Baq maksimum deerlerdir. Bu

tanmlardan sonra Eitlik 10.1e benzer olarak:
2
2 m 1 f1 0 D N a . k wa1
Xa

k fd
k k
p
(10.4a)
ve
2
2 m 1 f1 0 D N a . k wa1
Xa

k fd
k k
p
(10.4b)
olur.
Daha sonra senkron generatr karakteristikleri konusunda Xad, Xaq ve X 'nn
deneysel elde edilmesi verilecektir. X nn analitik hesab olduka kark olduu
iin burada deinilmemitir.
100
11. SENKRON MAKNADA ENDKLENEN G VE MOMENT
11.1. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinada G ve Moment

Makinada bir faz bana d g;
P1 = V1.I1.Cos
(11.1a)
3 fazl makina iin ise;

P = 3.V1.I1.Cos =
3 . V1L . I 1L . Cos
(11.1b)
Bir faz iin endklenen g (dner alan gc) ise dier elektrik makinalarnda
olduu gibi;
, I
E
f
1
Pd1 = Ef.I1.Cos
(11.2a)
3 faz iin ise;

(11.2b)
Pd = 3. Ef.I1.Cos
olur.
Burada ve Ef ; llmesi g byklklerdir. Bu banty daha kullanl hale

getirmek iin endvi omik direncini (r 0) sfr kabul edip, endktif alan
genaratrn fazr diyagramn ele alalm:
Xs = Xa + X
jI1Xs
Ef
AB = CD
I1XsCos = V1Sin
B
A
I1Cos =
V1
I1
V1 . Sin
olur. Bu ifade Eitlik 11.2bde yerine
Xs
yazlrsa, 3 fazl makina iin dner alan gc yada endklenen

gc;
Pd
3. V1 . E f .Sin
Xs
(11.3)
olarak elde edilir. Burada g, yk as nn fonksiyonu olarak ortaya kar.
101
Endklenen moment ise endklenen gcn asal hza orandr:
Md
Pd
s
s 2.
ns
60
ns
60 f1
p
(11.4 a, b, c)
olup, yuvarlak rotorlu 3 fazl senkron makinada endklenen moment ;
Md
3 V1 E f
Sin
Xs s
(11.5)
olur.
11.5 ifadesi nn fonksiyonu gre izilirse ;
Mdmax
Md
>0
generatr KARARSIZ
-/2
KARARSIZ
<0
motor
/2
-Mdmax
Kararl alma blgesi
ekil 11.1 Senkron makinan kararl alma blgeleri
, sfrdan balayarak arttka makinann rettii moment sinsoidal olarak artmakta

ve =
olduunda Md = Mdmax olmaktadr. Artan yk karlamak iin mutlak

2
deer olarak artmaya devam ederse, makinann momenti fonksiyon gerei

azalacandan makina kararl alamaz ve senkronizmadan kar.
11.2. kk Kutuplu Senkron Makinada G ve Moment
Ra 0, X 0 kabul edilirse, endvi kayplar yaklak olarak 0 olacak ve 3 faz iin
i g d gce eit olacaktr;
Pd =3.V1.I1.Cos
102
(11.6)
Bu yaklak durum iin endktif alan generatrn fazr diyagramn izelim :

q
jI1Xaq
Ef
Ead
j I X
E
aq
1q
aq
Eaq
j I X
E
ad
1d
ad
V1
I1
I1q
I1d
ekil 11.2 Ra ve X nn ihmal edildii durum iin endktif alan kk kutuplu senkron makinann
fazr diyagram
Fazr diyagramdan = - yazlabilir. Bu eitlik 11.6 ifadesinde yazlrsa:

Pd = 3V1I1 Cos( - ) olur.
Cos( - ) yerine alm yazlrsa;
Pd = 3V1I1(CosCos + SinSin)
(11.7)
olur. ekil 11.2den elde edilecek;

I1q =I1Cos
I1d = I1Sin
(11.8 a,b)
ifadeleri 11.7 ifadedesinde yerine yazlrsa;

Pd = 3V1 (I1qCos + I1dSin)
(11.9)
olur. ekil 11.2deki fazr diyagramdan I1q ve I1d yi gerilim ve reaktanslar cinsinden
yazarsak;
E ad = I1dXad = Ef - V1Cos I1d =

E aq = I1qXaq = V1Sin I1q =
E f V1 Cos
V1 Sin
X aq
(11.10)
X ad
(11.11)
11.10 ve 11.11 ifadeleri, Eitlik 11.9da yerine konursa;
103
Pd
3 V12
3 V
Sin Cos 1 ( E f V1 Cos ) Sin
X aq
X ad
CosSin =
Sin (2 )
zdelii kullanlrsa;
2
3 V12 Sin( 2 ) 3 V1 E f
3 V12 Sin( 2 )
Pd
Sin
X aq
2
X ad
X ad
2
3 V1 2
Pd
2
1
3. V1 . E f
1
Sin( 2 )

Sin
X ad
X ad
X aq
(11.12)
Bylelikle endklenen g ifadesi bulunmu olur. ayet X ihmal edilmez ise (39)
ifadesinde Xaq yerine Xq = Xaq + X ve Xad yerine Xd = Xad + X yazlmaldr.
Endklenen Moment ise ;
Md
Pd
Pd
(11.13)
ns
2
60
11.13 ifadesinde 11.12 eitlii yazlrsa, moment ifadesi;
Md
3 V1 2 1
3. V1 . E f
1
Sin( 2 )
Sin
ns
n
X ad
4 60 X aq
2 60s X ad

Re lk tan s Momenti
(11.14)
Y.Rotorlu Makinann
ortalama Momenti
Relktans momenti kk kutupluluktan dolay olumaktadr. kk kutupluluk

olmadnda Xaq = Xad olacandan relktans momenti sfr olur.
ayet X ihmal edilmez ise 11.14 ifadesi aadaki gibi olur:
V1 . E f
V1 2
Md
Sin
ns Xd
2
2
60
3
104
1
1
Sin( 2 )

X d
Xq
(11.15)
Momentin bileenleri ayr ayr izilirse;

GENERATR
Md=f()
/2
-/2
___Toplam Moment
.......Relktans Momenti
- - - Y. R. Makina Ort. Mom.
MOTOR
ekil 11.3 kk kutuplu senkron makinada moment bileenlerinin yk asna gre deiimleri
Generatr
>0
Ef/V1
Md=f(,
Ef/V1)
1.5
KARARSIZ
1
0.5
-/2
0
/2
KARARSIZ
Motor
<0
KARARLI ALIMA
ARALII
ekil 11.4 kk kutuplu senkron makinada, Ef/V1 oranna bal olarak karal alma aralnn
deiimi
Bu ekilde k kutuplu makina ar uyarld taktirde nn kararl alma aral

bymekte retilen momentin artt grlmektedir (ekil 11.4). Ef nin doyumlu
olduu gz ard edilmemelidir. Dier elektrik makinalarnda da olduu gibi,
momentin manyetik aknn fonksiyonu olduu
Ef = f (), = f(if), Ef k Md = 3kI1Cos
ifadeleri ile gsterilebilir.
105
12. SENKRON GENERATR KARAKTERSTKLER
12.1. Giri
Karakteristiklere gemeden nce, gleri ok byk olan bu makinalarn birbirleri ile
mukayeselerini yapabilmek amacyla PER - UNIT (birime indirgenmi) deerler
sisteminden sz etmek yerinde olur. Zira g ve devir saylar ve hatta gerilimleri
ok farkl olan iki makina arasnda mukayese elde etmek iin karakteristiklerine
bakmak gerekir. Ancak karakteristiklerde eksenler her ne kadar ayn byklkleri
gsterse de, deerlerin farkl oluu, mukayesenin shhatli olabilmesi iin bir temele
oturtulmas icap eder. bu nedenle gerek deerlerin nominal deerlere oranlanmas
sureti ile elde edilen birim llere PER - UNIT deer tabir olunur. n indisi ile
nominal ve 1 ile faz bana (yada sarg deerleri) gsterilirse:
Makina empedans;
V1n V12n
I 1n S1n
Z 1n
S1n : Bir fazn nominal grnr gc
(12.1)
PER - UNIT byklkler ;
I 1pu
I1
I 1n
Z 1pu
deerlerini
Z1
Z 1n
alr.
V1
V1n
R apu
Ra
Z 1n
, V1pu
Bu
deerler
S1
S1n
X spu
Xs
Z 1n
S1pu
kullanlarak
P1pu
izilmi
P1
P1n
(12.2-12.5)
(12.6-12.8)
farkl
makinalara
ait
karakteristikler, birbirleri ile kolaylkla karlatrlabilir.
106
ekil 12.1 Senkron Generatr karakteristiklerinin kartlmasnda kullanlan balama emas
12.2. Senkron Generatrn Bota alma Karakteristii

Senkron Generatr tahrik makinas ile n = ns devirde dndrlr ve deney sresince
sabit kalmas salanr. Daha sonra Rfg reostasnn en byk deerinde olmas temin
edilerek S1 anahtar kapatlr. S1 haricinde btn anahtarlar aktr. Endklenen
EMKin uyarma akmna gre deiimi (Ef = f (If )) bota alma karakteristiini
verir (ekil 12.2). Karakteristik ayn doru akm generatrndeki gibidir. Artan
uyarma
Ef
Ef=V1n
n=ns=sbt,
I1=0,
Ef=f(If)
Er
0
Ifo
If
ekil 12.2 Senkron generatrn bota alma karakteristik erisi
akm ile endklenen EMK arasndaki iliki histerizis erisinin lek fark ile
107
aynsdr.
Er; remenans (kalc mknatisiyet) gerilimi olup nominal gerilimin % 5 i kadardr.
12.3. Senkron Generatrn D Karakteristii
Senkron generatrde endvi reaktansnn bykl hakknda fikir sahibi olmay
salayan bu karakteristik, sabit ikaz akm ve sabit g faktrnde u gerilimi ile yk
akm (V1 = f(I1)) arasndaki ilikiyi verir. kapasitif yklerde u gerilimi artarken
endktif yklerde azalr. Omik ykte ise bir para azalma gsterir.
Deneyi yapmak iin senkron generatr ns hznda tahrik edilir. S1 uyarma anahtar
kapatlp, uyarma reostas ile generatrn u gerilimi nominal deerine ayarlanlr.
Daha sonra istenilen Cos deerine uygun S2, S3 ve S4 kapatlarak (saf omik yk
iin; S2, endkti
Ra 0 ve Xs = Xa + X alarak, endktif alan yuvarlak kutuplu senkron generatr
iin fazr diyagram izip, Pisagor bantsn uygulayalm.
Ef
jI1Xs
OA V1 Cos
AB V1 Sin
V1
Btn terimler Ef2 ile blnrse;
V12 I12 X s2 2 V1 I1 X s
Sin 1
E 2f
E 2f
E 2f
I1
Ef=V10 ; Bota alma gerilimi
I1k
E2f ( V1 Cos )2 ( V1 Sin I1 Xs )2
Ef
; Ksa devre srekli akm olduuna gre
Xs
V1 I1
V I
2 1 1 Sin 1
V10 I1k
V10 I1k
(12.9)
ifadesi elde edilir. Bu ifade her as iin bir elips verir. Sin = 0 iin denklem;
daire, Sin = 1 iin; doru verir (ekil 12.3).
108
V1/V10
n=ns ,
If=sbt ,
Cos = sbt ,
V1=f(I1)
0
0.8
1
Omik
End
0.5
Cos=0 0.8
0.5
Kap
1
I1/I1k
ekil 12.3 Senkron generatrn d karakteristii
12.4. Senkron Generatrn Yk Karakteristii

Generatrn bota alma karakteristiine botaki mknatslanma erisi denirken
yk karakteristii de, nominal akmnda (sabit) icra edildii iin ykteki
mknatslanma erisi de denir.
U gerilimi ile ikaz akm arasndaki karakteristiin sabit yk akm ve g
faktrnde kartlmas yk karakteristiini verir.
ekil 12.4 Yk Karakteristii
E -V1n miktar
, kaak reaktanstan oluan gerilim dm olup, A1F1E1 genine
POTER geni denir. F1P1 endvi alannn uyarma amper sarmna indirgenmi
deeridir ve I= g.I 'dir. Cos = 0 durumunda elde edilen POTER GEN tm
109
karakteristik boyunca sabit evre ve alana sahiptir. Kapasitif durumda ise bu gen
ekilde grld gibi ters dner faz fark saf endktife gre 1800 olmutur.
Karakteristiin elde edilmesi iin generatr sabit devirle tahrik edilir. ns, g
katsays ve yk akm sabit tutularak V1 = f(If ) elde edilir. bu balantnn
salanmas iin generatr tahrik edilip ns devre ulaldktan sonra, ekil 12.1 de S1
kapatlp istenilen yk eidine gre S2 ve/veya S3, S4 kapatlarak muhtelif g
faktrlerinde ykleme yaplr. Cos nin sabit tutulmas gerektiinden,
= arctg (
Ic
I
) yada = arctg ( L )
IR
IR
(12.10)
parametrelerine dikkat edilmelidir.

V : Kaak reaktans gerilim dm Vr : Omik diren gerilim dm
olmak zere; ekil 12.4 te;
A1 F1 = V. Sin + Vr. Cos
(12.11a)
Saf endktif durumda Cos = 0 ve Sin = 1 olduundan ;

A1 F1 = V. Sin = V = X.I1
(12.11b)
olur. Bu bantdan X deneysel olarak bulunabilir, yaklak bir deerdir ve gerek

kaak reaktanstan biraz byktr. Fakat byk bir yaklaklk ile kullanlabilir. D
karakteristeki A1 F1 in gerek ad POTER REAKTANSI; Xp dir.
Yuvarlak Rotorlu makinada;

F1 P1 = I= g.I
(12.12)
olup, burada;
I= Endvi akmnn kutup tekerleine indirgenmi hali
110
Senkron Makineler 04 Dosyasna Ek Ar.Gr.Bar Cevher
12.5. Senkron Jeneratrn Ayar Karakteristii

Jeneratrlerde terminal gerilimi ykn deiimine bal olarak deimektedir. Ancak
tketiciler tarafndan devaml deien ve ykn karakteristiine bal olan terminal
gerilimi yerine yk ne olursa olsun deimeyen sabit bir gerilim arzulanr.
If
GF=0 end.
GF=0,6 end.
GF=0,8 end.
Uyarma
Akm
If2
GF=1
If1
omik
If0
If3
GF=0,8 kap.
GF=0 kap.
I1
Yk Akm: I
ekil 13.5 Ayar Karakteristii
Bu nedenle senkron jeneratrn k gerilimini yk akmna bal olarak sabit

tutmak gerekir. Bu amala Uyarma Akm deitirilerek Yk Akmna bal olarak
deien terminal gerilimi sabit tutularak izilen eriye Ayar Karakteristii denir.
Omik yklerde endvi reaksiyonunun gerilimi azaltc etkisi az olduundan uyarma
akmnn az miktarda arttrlmas gerilimi sabit kalmasn salar. Endktif yklerde
ise endvi reaksiyonunun gerilimi azaltc etkisi kuvvetli olduundan gerilimin sabit
kalabilmesi iin uyarma akmnn omik yklenmeye oranla daha fazla miktarda
arttrlmas gerekir. Kapasitif yklerde ise durum tersinedir. nk Kapasitif
yklerde endvi reaksiyonunun gerilimi kuvvetle arttrc etkisi vardr. Bu nedenle
gerilimi sabit tutmak iin uyarma akmnn ok fazla miktarda azaltlmas gerekir.
Jeneratrn
uyarma akmnn ayarlanmas
amacyla kullanlan
reglatrn
karakteristiinin jeneratrn ayar karakteristiine uygun olmas gerektiinden, ayar

karakteristiinin bilinmesi nem tamaktadr. Eer regltr ayar karakteristiine
111
uygun yaplmaz ise jeneratrn k gerilim genliinde deimelere ve zamansal

gecikmelerine sebep olur ki bu da jeneratrde istenmeyen elektromanyetik
salnmlarn olumasna neden olur.
112
13.
JENERATRN
SENKRON
EBEKEYE
PARALEL
BALANMASI -SENKRONZASYONU
Senkron
jeneratrler
ayn
ebekede
birbirlerine
paralel
olarak
alrlar.
Senkronizasyon: fazl bir senkron jeneratrn ebekeye veya iki jeneratrn

birbirine paralel balanmasdr.
ebeke gerilimi ile paralel balanacak jeneratrn gerilimi birbirlerine eit
olmaldr.
V1 = V. Gerilim eitlii ift voltmetre ile gzlenir. Jeneratrn
gerilimi uyarma akm ayarlanarak ebeke gerilimine eit yaplr.

Paralel balant iin ikinci koul frekans eitliinin salanmasdr. ebeke frekans
ile, paralel balanacak jeneratrn frekans birbirlerine eit olmaldr. f1=f2.
Frekans eitlii ift frekans metre ile gzlenir. Bu aletler de ift voltmetreler gibi
zel olarak alternatrlerin paralel balanmalarnda kullanlrlar. Frekans f1=
p.ns/60 kutup says ve devir saysna bal olduuna ve jeneratr ift kutup says
(p) deitirilemeyeceine gre, Frekans eitlii jeneratrn devir says
deitirilerek salanr.
Jeneratrn devir says da; su trbini, gaz trbini ve dizel motor gibi jeneratr
tahrik eden mekanik gcn kaynann yakt miktar ile ayarlanr.
Paralel balant iin zel yaplm ift voltmetreler ve ift frekans metreler yardm
ile (V1=V) gerilim eitlii ve (f1=f) frekans eitliinin gzlendiini rendik. Bu
l aletleri yerine normal voltmetreler ve frekans metreler ile de ayn lmler
yaplabilir. l aletlerinin ift kadran ve ift skalal olmas sadece rahat bir lm
kolayl salar.
Paralel balant iin dier bir koul ise faz sralarnn (bir anlamda jeneratr dner
alan ile ebeke dner alan) ayn olmas kouludur. Bu ayn zamanda ayn adl
113
ularn kendi aralarnda (R1, R ile - S1, S ile - T1, T ile) balanmas anlamna da
gelir. Faz sralarnn ayn olma kontrol faz sras gstericisi denilen aletle
yaplr.
Ayn amala kk gl bir asenkron motor da kullanlr. Motor nce jeneratr
ularna balanr ve motorun dn yn gzlemlenir. Sonra motor ular ayn sra
ular ile ebeke tarafna balanr. Dn yn ayn ise jeneratr ve ebeke karlkl
ular ayn isimli fazlardr.
Paralel balant iin gerekli olan son koul, jeneratr faz gerilimi ile ebeke faz
gerilimi eit ve st ste gelmeli yani faz fark olmamaldr.
Paralel balant iin gerekli olan son derece dikkat gerektiren bu koul da
senkronizma annn saptanmasdr. Senkronizma annda jeneratr gerilimleri ile
ebeke gerilimleri ayn anda, ayn ani deerleri alrlar.
Senkronizma an senkronoskop, sfr voltmetresi veya
lamba balantlar ile ayr ayr saptanr. Senkronoskop
devreye balandnda ibre jeneratr ve ebekenin
frekans farkna bal olarak belirli bir yne dner.
Jeneratrn frekans ebeke frekansndan fazla ise
senkronoskop bir yne dnecek, ebeke frekans
jeneratrn frekansndan fazla ise ibre ters yne
dnecektir. Frekans fark azaldka ibrenin dn
yavalar. bre iaretlenen yerde durunca alternatr
fazlar st ste gelmi ve gerilimler arasndaki faz
fark sfr olmu demektir.
Senkronoskop yerine; Snen Ik (Lamba) Montaj,
Yanan Ik (Lamba)
Montaj ya da Dnen Ik
(Lamba) Montaj balantlar ile de senkronizasyon

an tespit edilir.
114
13.1.
Snen Ik Montaj
R
S
T
"0"
Voltmetre
U V W
S.G
3
I
A
K If
+
Vdc
-
ekil 13.1 Snen Ik Montaj
ekil 13.2 Senkronoskop
Snen k montaj, V1=V ve f1=f eitlikleri salanp K anahtarnn karlkl

ularna ayn isimli fazlar gelecek ekilde balant yaplr. Jeneratr ve ebeke faz
gerilimleri toplam dikkate alnarak uygun sayda lamba, kendi aralarnda balanr.
Lamba gruplar ekilde grld gibi ayn isimli fazlara balanr. Montajdan sonra
lambalar yanp snerler. Lambalarn yanp snme hz jeneratr ve ebeke frekanslar
arasndaki farka baldr. Lambalarn yanp snme hz paralel balanacak
jeneratrn devir says (frekans) ile yavalatlr. Lambalarn snd an
senkronizma andr. Ancak lambalarn snd anda, ular arasnda azda olsa bir
gerilim bulunabilir. Bu kk gerilim lambalar yakmaya yetmeyeceinden
senkronizma an diye alteri kapatmak sakncal olabilir. Bu yzden lambalarla
beraber bir < "0" Voltmetre > kullanlr. Voltmetrenin gsterecei deer 0 ile 2V
deerleri arasndadr. Voltmetrenin sfr gsterdii an senkronizma andr. Ayn faza
ait eriler arasndaki 180 a farknda lambalar V1+V=2V gerilimi ile yanar. Bu
durum senkronizma anndan ok uzaktr. Faz erileri arasndaki a fark azaldka
lambalarn k miktar da azalacak ve nihayet faz erileri arasndaki faz fark sfr
olduunda lambalar snecektir. Bu nedenle bu balantya Snen Ik Montaj denir.
115
13.2. Yanan Ik Montaj

R
S
T
Yanan k montaj, V1=V ve f1=f

eitlikleri
salanp
anahtarnn
karlkl ularna farkl isimli fazlar

gelecek
K
ekilde
balant
yaplr.
Jeneratr ve ebeke faz gerilimleri

toplam dikkate alnarak uygun sayda
U V W
lamba, kendi aralarnda balanr. Bu

balantda lambalarn en parlak ne
zaman
K If
S.G
+
Vdc
-
yandnn
bilinmemesi
tam
nedeniyle
olarak
pratikte
kullanmna pek rastlanmaz.
ekil 13.3 Yanan Ik Montaj
13.3. Dnen Ik Montaj

R
S
T
Dnen k montaj, V1=V ve f1=f

eitlikleri
salanp
anahtarnn
ularna iki lamba yanan k ve bir

lamba snen k montajna gre
K
balant yaplr. Jeneratr ve ebeke

faz gerilimleri toplam dikkate alnarak
U V W
uygun sayda lamba, kendi aralarnda

balanr. Bu balantda lambalarn
yanp snme sralar jeneratr ve
S.G
3
K If
+
Vdc
-
ekil 13.3 Dnen Ik Montaj
ebeke frekansna gre saa veya sola

doru olacaktr. Bu nedenle Dnen Ik
Montaj denir.
Bir lamba Snd ve iki lamba parlak tam yandnda "0 voltmetresi" de kontrol
edilerek K anahtar kapatlr.
116
14.
SENKRON MAKNEDE AKTF-REAKTF G AYARI
14.1. Aktif G Ayar

Senkron makineler bal bulunduklar ebekede motor ya da jeneratr olarak
alabilirler. Jeneratr almada Kutup Tekerlei (KT) dner alan Stator (Endvi)
dner alannn nnde olduundan yk as >0, motor almada ise Stator
(Endvi) dner alan nde Kutup Tekerlei (KT) dner alan arkada olduundan yk
as <0'dr. Dolaysyla jeneratr almada Ef ,V1'in nnde, Motor almada V1
ise Ef'nin nndedir.
Yuvarlak rotorlu senkron motorun (Ra=0 iken) endktif yk durumu iin edeer
devresi ve fazr diyagram izilerek yklenmesi durumu incelenirse;
I
+
Vf
Rf
Lf
Xa
+ Ea If
Ef
X
I1
E
K
-
ekil 14.1 Senkron jeneratr edeer devresi
Edeer devreden;
E f V1 I1 j X a I1 j X
E f V1 I1 j X s
C
V1
x
Ef
jI1Xs
<0;
endktif,
> 0;
Jeneratr
'
V1
I1
ekil 14.2 Senkron jeneratr

endktif fazr diyagram
ebeke gerilimi V1 ve jeneratrn uyarma akm sabit tutulurken yani Ef'nin genlii
sabit iken jeneratr yklenirse, bu durumda I1 akmnn arttrlmas gerekecektir yani
jI1.Xs bymesi anlamna gelecektir. Bu da ancak fazr diyagrama bakldnda 'n
bymesi ile mmkndr. Bu durum tahrik makinesinin yaktn arttrmakla
mmkn olacaktr. Tahrik makinesi bir dizel motor ise daha fazla yakt harcanarak,
ayet bir su trbini ise su miktar arttrlarak yaplr. Ksacas V1 ise Ef'nin arasndaki
yk as 'n bymesi I1 akmnn artmasn salar. Bu da yke aktarlacak aktif
117
gcn artmas anlamna gelecektir. Ra= 0 iken Pd=P1 olduu hatrlanrsa, jeneratrn
yklenmesi durumunda;
3V1 f Sin
Xs
3 V1 I1 Cos
eitliin sol tarafndaki ifade de Sin bymesi
eitliin sa tarafndaki I1 Cos'nin bymesi anlamna gelecektir. Bu durum

senkron jeneratrn daire diyagram zerinde incelenirse;
jI1'Xs
<0;
Endktif,
> 0;
Jeneratr
jI1Xs
Ef
C'
No
'
CN'
B
'
Ef'=Ef
V1
'
I1
Nmax
Pn
Pn'
I1'
'
Nmax
Pmax
Jeneratr
Motor
ekil 14.3 Senkron makinenin daire diyagram
|V1|=sbt ve |Ef|=sbt iken f fazrnn as ile deitirilmesi sonucunda senkron

makinenin daire diyagram elde edilir. Makinenin Yk as >0 olduunda Jeneratr
alma, yk as <0 motor alma durumunu gstermektedir. f, C noktasndan C'
noktasna geldiinde yk as , ' olmaktadr. |CN| ise |C'N'| olmaktadr.
|C'N'|=I1'.Xs.cos ' ifadesinde Xs=sbt olduuna gre I1.cos byyerek I1'.cos '
olmutur . Jeneratrn rettii g 3.V1I1.Cos iken 3.V1I1 '.Cos ' olduundan rettii
g artmtr. Burada grlecei zere |V1|=sbt ve |Ef|=sbt iken jeneratrn rettii
aktif g, giriteki mekanik g ile orantldr. Hz sabit olduu iin retilen g tahrik
118
momenti ile deitirilir. Sonucunda jeneratrn as yani Sin ile deimektedir.

Bu durum Tahrik makinesi bir dizel motor ise momenti (yakt miktar) deitirilerek
(azaltlarak-arttrlarak); ayet bir su trbini ise su miktar deitirilerek (azaltlarakarttrlarak) salanmaktadr.
14.2. Reaktif G Ayar
C2
B2
2
Ef2
Ef1
Ef3
> 0;
Jeneratr
B1
C1
C3
1=0, omik,
2<0;endktif,
3>0;kapasitif,
I2.Cos 2.Xs
2
+
2
A
V1
E
1 3
3 I1
I3
1=0
I2
ekil 14.4 Senkron jeneratr reaktif g ayar
Xs=sabit parametre, 1 ekseninde akmn I ucu sabit kalacak ekilde yani I.Cos =sbt
olacak ekilde, yani |CkBk|k=1,2,3= I1.Cos 1 = I2.Cos 2 = I3.Cos 3=sbt olacak ekilde
(ki bu durumda ebekeye verilen aktif g P 3.V I .Cos =sbt' dir. ) uyarma akm
deitirilirse endvi gerilimi Ef 'nin deiimi 2 ekseni zerinde olacaktr. Bu
durumda I.Sin 'nin deitii grlmektedir. u halde Q 3.V I .Sin olduu
hatrlanrsa reaktif g deiecektir.
Gc ok byk olan bir ebeke ile paralel alan bir senkron jeneratrde V=sbt
olacandan 1 ekseninde akmn I ucu sabit tutulurken yani aktif g sabit iken
uyarma akm deitirilirse endvi gerilimi Ef 'nin 2 ekseni zerindeki deiimi
reaktif gcn deitiini gsterir.
Jeneratrlerde;
Uyarma akm, Cos 1 =1 yapan deerin stnde ayarlanmas durumunda
indklenen gerilim Ef2 olur ve ebekeye endktif g verir.
119
Uyarma akm, Cos 1 =1 yapan deerin altnda ayarlanmas durumunda

indklenen gerilim Ef3 olur ve ebekeye kapasitif g verir.
14.3. Senkron Makine V Erileri
Aktif g eitli deerlerde sabit tutularak, yk akm I1, uyama akm If'nin
fonksiyonu olarak izilirse senkron makinenin V erileri elde edilir. ekil 14.6
yardmyla senkron makine V erileri elde edilir.
GF=0,8
(ileri)
V1=sbt
I1
Yk
Akm
GF=1
GF=0,8
(geri)
Kararszlk
Snr
= 1 Tam yk
0.75 yk
0.5 Yar yk
0.25 yk
Bota
alma
C
Kap. Jen.
End. Mot.
End. Jen.
Kap. Mot.
IfA
If0
IfC
IfB
ekil 14.5 Senkron Makinenin V Erileri
120
Uyarma Akm: If
R
S
T
V
K4
Vdc +
-
K3
K1
K5
V
A
K2
Vdc
Dinomo
Fren
If
Rfg1
DCM
<
<
U V
S.M
3~
If
+
Vdc
-
Rfg
ekil 14.6 Senkron Makinenin V Erileri
121
15.
SENKRON MOTORLARA YOL VERME
Senkron Motorlarn Kutup tekerlei dorudan kendi bana yol alamaz. Bu nedenle
senkron motorlara yol verme gereksinimi domaktadr.
15.1. Senkron Motora Sndrm Sarglaryla Asenkron Yol Verme
R
S
T
K1
Ototrafo
K3
K
K2
S.M
3
If
+
Vdc
Rfg
ekil 15.1 Senkron Motora Sndrm sarglar kullanarak yol verme
122
Bu yntem, senkron motora yol vermede uygulanan birka yntem ierisindeki en

nemli yntemdir. Senkron motora bu yntem ile yol verilebilmesi iin motorun
sndrm (amortisr) sarglarnn olmas gerekir. Endviye uygulanan fazl
alternatif alann hava aralnda meydana getirdii dner alan sndrm (amortisr)
sarglarn keser ve sndrm (amortisr) sarglarnda gerilim indkler. Sndrm
sarglar her iki batan ksa devre halkalar ile ksa devre edilmi olduklarndan,
indklenen gerilimle akm akmasn salarlar. Endvi dner alann etkisiyle kutup
tekerleine bir dndrme momenti etki eder ve kutup tekerlei senkron hz yakn bir
hza kadar hzlanr. Bu ekilde yol verme ayn sincap kafesli asenkron motordaki gibi
olduundan, bu ynteme "asenkron yol verme" denir. Bu yol verme esnasnda
uyarma sargs kendi direncinin (5-10) kat byklnde bir diren zerinden ksa
devre edilir. Bundaki ama, uyarma sargs zerinde tehlikeli gerilimlerin
indklenmesinin nne gemektir. Senkron hza yaklaan kutup tekerlei zerindeki
uyarma sargs, balanan direnler zerinden ayrlarak uyarma gerilimi veren
kaynaa balanr ve sarglar uyarlr. Bu ekilde yol verme ilemi sonlandrlr.
ekil 15.1'de verilen balant emasnda senkron motor, endvisine uygulanacak
gerilim ayarlanabilmesi iin oto-trafo zerinden srlmektedir. ncelikle K3
sonrasnda K1 kesicisi kapatlr. Trafoda drlen ebeke gerilimi K2 kesicisi
kapatlarak senkron motorun endvisine verilir. Bu esnada ana kesici K4 elektrik
kilidi kullanlarak mutlak ak almas salanmtr. Motor hzlanmaya balam
ancak yeterince hzlanp senkron hzda dnmeye balamamtr. Oto-Trafoyu
yldzlayan K3 anahtar alarak ebeke gerilimine yakn bir gerilimin motor
endvisine gelmesi salanr. Gerilim art ile kutup tekerlei hzlanr ve senkron
hza yaklar. Daha sonrada ana kesici K4 kapatlarak kutup tekerleinin senkron
hza daha yaklamas salanr. Son olarak uyarma sargs ksa devre edildii
direnler zerinden ayrlarak uyarma kaynana balanr ve uyarma sargsna DA
verilir. Bu ilem ile kutup tekerlei senkron hza ular ve senkronlama tamamlanr.
Kutup tekerleinin senkron hza erimesiyle artk endvi alan ve kutup tekerlei
ayn hzda dndnden sndrm sarglarnda akan akmlar sfr olur.
Tartma Konusu: Oto-trafo dnda baka hangi yntemler ile senkron motora
asenkron olarak yol verilebilir?
123
15.2. Senkron Motora Frekansla Yol Verme

R
S
T
R'
S'
T'
K1
Vdc
+
-
K2
DCM
If1
+
Vdc
-
Rfg1
V W
S.G
3~
A
S.M
3~
If
+
Vdc
-
Rfg
If
+
Vdc
-
A
Rfg
ekil 15.2 Senkron Motora Frekans ile yor verme
Senkron Motora yol vermede kullanlan bir dier yntemse frekans ile yol vermedir.
Senkron motoru srmek iin yardmc bir ebekeden faydalanlr. Yardmc ebekede
( R'S'T' ) frekans deiimi salamak iin bir Senkron Jeneratr ve Senkron
Jeneratrn tahrikinde ise bir DA motoru kullanlr. DA motorun hz ayar yaplarak
Senkron Jeneratrn rettii gerilim frekans deitirilir.
ekil 15.2'deki balant kullanlarak yol verme ilemi yaplr. Bunun iin ncelikle
K1 kesicisi kapatlarak yardmc ebeke ile Senkron motorun dk frekansta
beslenmesi salanr. Senkron motorun yanllkla ana ebekeden ( RST )
beslenmemesi iin K1 kesicisi ile K kesicisi arasnda elektrik kilidi kullanlr. Bu kilit
ile bir kesici kapalyken dierinin ak konumda olmas salanr. K1 kapatldnda
yardmc ebekeyi besleyen senkron jeneratrn uyarmas kuvvetli, Senkron motorun
uyarmasnn ise yar kademede olmas salanarak gerekli olan reaktif gc yardmc
124
ebekeden ekmesi salanr. Jeneratr frekans ebeke frekansna getirilince senkron

motor senkron hza erimi olur ve senkronizasyon koullar salandnda K kesicisi
kapatlarak Senkron motor ebekeye balanarak yol verme ilemi bitirilir.
15.3. Senkron Motora Yardmc Motorla Yol Verme
R
S
T
Vdc
+
-
K1
K2
U
If
+
Vdc
Rfg1
DCM
S.M
3
If
+
Vdc
-
Rfg
ekil 15.3 Senkron Motora Yardmc Motor ile yor verme
Senkron motora yol vermek iin kullanlan bu yntemde kutup tekerleini (rotor)
senkron hzda veya senkron hza yakn bir hzda srmek iin bir elektrik motoru
kullanlmaktadr.
ekil 15.3' deki balant kullanlarak yol verme ilemi gerekletirilir. Senkron motor
senkron hzda yada ona yakn bir hzda DA motoru tarafndan srlrken iken K1
kesicisi kapatlarak ebekeye ile balanr. ebekeye balanan senkron motorun
statoruna faz geldiinden dner manetik alan oluur ve bu esnada senkron hzda
dndrlen kutup tekerlei zerindeki kutup sarglarna uyarma verilir. Kutup
tekerleinde meydana gelen dner alann hz yarm periyot iinde endvi dner alan
125
hzna eriir, yani senkron devire ular. Senkron makine ebekeden enerji ekerek
senkron motor olarak alr ve yol verme ilemi tamamlanr.
Burada yol verme ileminde senkron motoru srmek iin Serbest Uyartml DA
Motoru kullanlmtr.
Tartma Konusu: Senkron motoru bir yardmc motorla srerek yol vermek iin bir
asenkron motor kullanlabilir mi? Eer bu i iin bir asenkron motor kullanlacaksa
gerekli asgari artlar ne olmaldr? Aklaynz
15.4. Kk Gl Senkron Motorlara yol Verme
kk kutuplu senkron motor kutup tekerlei uyarlmadan ebekeye balanr. Kutup
tekerleindeki uyarma sargsnda indklenen byk e.m.k'larn sargya zarar
vermemesi iin sarglar direnler zerinden ksa devre edilerek topraklanr. Bu
koullar altnda motor asenkron motor olarak bota yol alr. Sonrasnda kutup
tekerleinde yer alan uyarma sarglar, ksa devre edildii diren zerinden ayrlarak
doru gerilimle uyarlr. Bu esnada uyarma alan (kutuplar) endvi dner alanna ters
kaplmsa yani endvi N kutbu karsna kutup tekerleinin N kutbu gelmise motor
ebekeden ok byk endktif akm eker. Kutuplarn doru kutuplanabilmesi iin
uyarma akm arttrlarak senkron motorun kapasitif akm ekmesi salanr. Senkron
motor salnmlara balar ve bu salnmlar byyerek kutup tekerleinin endvi dner
alanndan kurtulmasna neden olur. Ancak kutup tekerlei bir kutup adm sonrasnda
endvi dner alanna tekrar kaplr. Bu kez doru kutuplama olutuundan ebekeden
ekilen akm der.
126

Elektrik Makineleri 2 - Senkron Makineler - Mustafa Turan Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Elektrik Makineleri 2 - Senkron Makineler - Mustafa Turan Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

6.

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

7. SENKRON MAKNALARIN YAPISI VE ALIMA PRENSB

ekil 7.1 kk kutuplu senkron makina

7.2. alma Prensibi

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

kalnlndaki silisyumlu salarn paketlenmesi ile uluturulur.

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

olur ve stator faz sarglarnn ular,

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

olacandan, kk ns lerde byk ift kutup (p) saylar gerekmektedir. Byk

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

7.4.2. kk kutuplu rotor

ekil 7.2 Kutup ekirdei, kk kutup, montajlanm rotor ve amortisr sarglar

ekil 7.3 a) kk kutup ve endvinin erilik yaraplarnn farkll

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

kk kutuplar evresine sarlan uyarma sarglar aralarnda seri balanldktan sonra,

ekil 7.5 Oluk aralklar birbirinden farkl yuvarlak kutup tekerlei

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

7.5. Senkron Makinann Terminal Kutular ve Gsterilimi

ekil 7.7 Senkron makinann terminal kutular ve sembol

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

8. SENKRON MAKNADA ENDV REAKSYONU

olur. Endktif ykte; = arctg (

ekil 8.1 Omik, kapasitif ve endktif yklerde V-I fazrleri

imdi kk kutuplu senkron makinann endvisindekideki sarglardan farkl

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

karakterde yk akmlarnn getiini dnerek, makina ierisindeki mmk

ekil 8.2 Omik ykl generatrde endvi reaksiyonu

Yukardaki Ef ile I arasndaki aya () i faz as denir. Ef ; kutup tekerlei aksnn

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

ylmalar ve doymalar oluturur (ekil 8.3).

Ylmalar doymaya neden olacandan dolay, akdan tam istifade edilemez. Bu

ekil 8.4 Endktif ykl senkron generatrde endvi reaksiyonu

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

ekil 8.5 Kapasitif ykl senkron generatrde endvi reaksiyonu

kuvvetlendirir (ekil 8.5). Bylelikle, generatr terminal gerilimi artar.

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

ekil 8.6 Endktif alan senkron motorda endvi reaksiyonu

Kolayca gsterilebilir ki, kapasitif motor iletmesindeki reaksiyon, endktif

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

9. SENKRON MAKNANIN EDEER DEVRES

9.1. Endvi Sarglarnda Endklenen EMK

Burada ; e : hava aral aksnn harmonik numaras,

fe : hava aral aks e. harmonik bileeninin frekans,

9.2. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinann Edeer Devresi

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

Ayrca endvi sarglarnda dolaan bu akm ; I, sarglarn cephe balantlarnda,

O halde endvinin bir faznn endktans (Senkron endktans : Ls)

ki bileenden oluan senkron reaktansn kk ksmna X ; kaak reaktans, byk

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

Bu devrenin bir faznn temsili, senkron makinann edeer devresini verir.

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

yazlr. Generatr alma durumuna tekabl eden bu devrede ;

bileeni makinann bir fazndaki gerilim dmn verir. Endvi reaksiyonu

Eitlik 9.7a,bde yazlrsa;

haline gelir. Bu ifadede X +Xa = Xs olarak ksaltlrsa (Eitlik 9.6);

giri elektrik gc,

endklenen mekanik gc,

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan

olur. Bilindii zere alternatif akmda byklkler fazrsel byklkler olup,

referans fazr alnrsa ;

yazlr. O halde 9.11 ifadesi kutupsal koordinatlarda;

olur. Burada akm endktif karakterli ise, < 0 olaca unutulmamaldr.

arasndaki faz farknn vatmetreler ile ;

ile, eer iki vatmetre kullanlp 3 fazl g llrse (Aron montaj);

Elektrik Makineleri II - S04 Dr.Mustafa Turan