agorakitaph1

123

EMMA GOLDMAN
27 Mays 1869'da Litvanya'da Yahudi bir ailenin kz olarak dodu. On be
yanda fabrikada alrken anarist fikirlerle tant. On yedi yanda kz
kardeiyle birlikte Amerika'ya g etti. New York'a ilk geldiinde tant
ve mr boyu yolda olan Alexander Berkman'n 1892'de, baarszlk
la sonulanan fabrikatr Henry Clay Finch'i ldrme giriiminden dolay
hapse atlmasndan sonra, hem kadim yoldan savunmak hem de anar
izm propagandas yapmak amacyla Mather Earth (Toprak Ana) dergisini
kard. Bu yllarda 'Kzl Emma' adyla da tannarak, ABD'nin hemen her
ehrini gezip konumalar yapt, toplantlara katld. Birinci Dnya Sava
'ndan nce anarist yoldalaryla birlikte kurduklar 'Askerlie Kar Bir
lik' ve sava-kart faaliyetlerinden dolay, yzlerce yoldayla birlikte
mehule kalkan bir gemiyle, Rusya'daki arlk dzenini deviren Sovyetler
Birlii'ne srgne gnderildi. Fakat devrimci duygularla ayak bast bu
lkede karlat brokrasi, siyasal bask ve zorunlu alma karsnda
dehete den Emma, Lenin'e ar eletiriler yneltikten ve 192l'de
Kronstadt isyannn bastrlmasndan sonra Sovyetler Birlii'nden ayrld.
Nihayet 1936'da, faistlere kar arpan anarist yoldalarnn daveti
zerine Ispanya'ya giderek Barcelona'daki mcadeleye katld. 14 Mays
1940'da, srarla devrim ve zgrlk mcadelesi vermeyi srdrrken l
d. ABD'de, Haymarket isyanndan sonra aslan yoldalarnn yanna g
mld. Emma Goldman'n Trke'de kan Hayatm Yaarken (1931; Me
tis-Kaos, 1993) kitabnn yan sra Anarizm ve Dier Makaleler (1910),

Modern Dramann Toplumsal nemi (1914) ve Rusya'daki Hayal Krklm

(1923) balkl kitaplar vardr.

N EC Ml BAYRAM
1972, Mula doumlu. Bornova Anadolu Lisesi'ni ve ODT Matematik
Blm'n bitirdi. Devrimci.

Emma Goldman

DANS EDEMEYECEKSEM
BU BENiM DEVRiMiM
DEGiLDiR
Trkesi: Necmi Bayram

a
agorakitapl

Feminist Kitaplk 1
Dans Edemeyeceksem Bu Benim Devrimim Deildir
Emma Goldman

ingilizce'den eviren: Necmi Bayram

Kapak tasanm: Mithat nar
Dizgi: Sibel Yurt
2006; bu evirinin Trke yayn haklan

Agora Kitaplg'na aittir.

Birinci Basm: Agustos 2006

ISBN: 9944- 916- 34- X

Bask ve Cilt: Ceylan Matbaas

Gven l Merkezi, B Blok, No 318
Topkap!lstanbul
Tel: (0212) 613 10 79

AGORA KlTAPLIGI
Sertifika no: 12761
Kuloglu Mah. Turnacba Cad.
No: 54, ukurcuma-Beyoglu!lSTANBUL
Tel: (0212) 243 96 26 - (0212) 251 37 04 Fax: (0212) 243 96 28
www.agorakitapligi.com

e- posta : agora@agorakitapligi.com

NDEKLER

Bir Anaristin Hayata Bak

Benim Inandm
Evlilik ve Ak

21

34

Kskanlk: 'Yeil Gzl Canavar'

Pritenizmin kiyzll
Kadn Ticareti

Anari ve Cinsiyet Sorunu

44

54

71

77

llS

124

Kadnlarn zgrleme Trajedisi

ounluklara Kar Aznlklar

Vatanseverlik zgrle Tehdit

Ateizm Felsefesi

Hayatm Yaamaya Deer miydi?

88
98

BR ANARlSTlN HAYATA BAKlI*

Burada tabii ki btn anarist yoldalarm adna konua

mam, ama kendi adma unu ifade etmek isterim ki, ben
hayatm, geriye dnp bakacak vakit bulamadm denli
youn ve iddetli yaadm. Herkesin ister istemez arkasna
yaslanp hayatna bakmas gereken bir dnemi olduunun
farkndaym. Bu dnem, bilge yallktr; yine de ben, bilge
lie ulaacak kadar yalanacam zannetmiyorum. Pek ok
insan hayata bakar, ama onu yaamaz. Onlarn grdkleri
hayatn kendisi deil, sadece glgesidir. Hem zaten onlara
hayatn, insan kendi suretinden yaratan beceriksiz bir
Tanr'nn zerlerine musaHat ettii bir lanet olduu retil*) 1 Mart 933'te, Paul Robeson ile Rebecca West'in de konumac olarak katl
dklar Foyle'un 29. Edebiyat Toplants'nda yaplan konuma.

memi midir? Bu yzden ou insan, hayat teki dnyada

ki cennete doru giden bir nevi basamak olarak grr. On
lar ne hayat yaamaya cesaret ederler, ne de hayatn ruhu
nu kendilerine sunulduu gibi anlarlar. Kukusuz, bu yola
girmek bir riski gze almaktr; kk maddi kazanmlar
dan vazgemeyi gerektirir. Bu ayrca, insann kendi lkesi
nin kanunlar, kurallar ve 'kamuoyu'na kar gelmesi de
mektir. Pek az insann yrei, btn kalpleriyle benimse
diklerinden vazgeebilecek mertlik ve cesaretle doludur.
Insanlar hep, kafalarn kaldrnca ellerindeki kk im
kanlar da kaybetmekten korkuyorlar. Ben Topsy gibi oldu
umu syleyebilirim. Ben, doup bymedim; 'yorul
dum'. Hayatla birlikte, hayatn her alannda, de kalka
yoruldum. Geri bu yolun bedeli yksekti, ama ayn bede
li en batan yeniden demem gerekse bunu memnuniyetle
yapardm; nk bedelini demeden, dibini grmeden, ha
yatn doruklarna hibir zaman yeniden trmanamazsnz .
Hayat, doal olarak, kendisini farkl yalarda farkl ekil
lerde sunar. Ben de sekiz yamdan on iki yama kadar Ju
dith olmay hayal ediyordum. Halkmn, Yahudilerin ek
tikleri aclarn intikamn almay, Holofernos'un kellesini
uurmay arzuluyordum. On drt yandayken doktor ol
may istedim; bylece sevdiklerime yardm edebilecektim.

On beime geldiimde karlksz bir aka tutuldum ve bu

nun acsyla bir ton sirke ierek romantik bir yoldan intihar
etmeyi dledim. Akmdan intihar etmenin beni mezarm
da uuk ve ilgin, solgun ve iirsel gstereceini dn
mtm; ama on altma geldiimde daha grkemli bir
lmde karar kldm. lene kadar dans edecektim.
Ardndan, Amerika'ya geldim. Devasa fabrikalar olan
Amerika'ya. 2,5 dolar haftalkla gnde on saat bir diki ma2

kinesinin pedalna bastm Amerika'ya. Daha sonraysa be

ni ben yapan, hayatnn en nemli olay gerekleti:
l 887'deki Chicago traj edisi. Asil ruhlu erkeklerden be ta
nesinin, Illinois eyaletinde yasal olarak katledilmeleri.
O cesur insanlar, Amerika'nn tannm anaristleriydi;
l l Kasm l 887'de Albert Parsons, Spies, Fischer, Engel ve
Lingg'e kanun yoluyla suikast dzenlendi. Cesur gen
Lingg, dier yolda idam edilirken, cellatlarn adatp
kendi elleriyle lmeyi tercih etti; Neebe, Fielden ve Schwab
ise hapse tkldlar. Chicago ehitlerinin lm , benim ma
nevi doumumdu: Onlarn mrleri boyunca yksek tut
tuklar idealleri, btn hayatnn itici gc oldu.
Gryorum ki pek ounuz Anarizm hakknda yetersiz,
tuhaf ve genellikle yanl bilgilere sahipsiniz. Bundan dola
y sizi sulanyorum elbette. Sizi bu bilgilerle youran, gn
lk basn. Haberleri gnlk basndan takip ediyorsunuz.
Oysa bu basn, gerei arayanlar iin yeryznde baklacak
en son yerdir. Anarizm, hayatn manevi alanlanndaki b
yk reticileri ve nderlerine gre, bir dogma deildi; in
sanlarn kann kaynatp onlardan fanatikler, diktatrler ya
da iflah olmaz ba belalar karmak isteyen bir akm hi de
ildi. Anarizm, insann ufkunu ap onu serbest klan ve
zgrletiren bir gtr; nk insanlara kendi yetenekleri
ne gvenmeyi, onlara zgrle inannay retir, kadnlan
ve erkekleri, herkesin zgr ve gvende olacaklan bir top
lumsal hayat iin mcadele etmeye tevik eder.
Bugn dnyada ne zgrlk var, ne de gvenlik: Zengin
olsun yoksul olsun, toplumsal stats yksek ya da alak
olsun, hibir insan, dnya zerinde tek bir kle kalmayana
dek gvende deildir. Beikten mezara kadar hi kimse ,
o n u cezalandracak, hapse tkacak ya d a yaama hakkn
3

elinden alacak, var oluunun koullarn kendisine dayata

cak gc elinde bulunduran bir bakasnn emirleri, kapris
leri ya da isteklerine boyun emek zorunda olduu srece
gvende ve emniyette olamaz.
Insanlar sevdikleri kiilerin hatrna deil, kendi iyilikle
ri iin Anarizm'in anlamn ve nemini kavramay ren
melidirler; eer bunu yaparlarsa , Anarizm'in felsefesinin
fevkalade nemi ve gzelliini takdir etmeleri uzun srme
yecektir.
Anarizm, bir grup insann ya da tek bir bireyin bakala
rnn hayatn dzenleme giriimlerini reddeder. Baka top
lumsal felsefelerin hibirinin insanla itimad yokken,
Anarizm, insanla ve onun potansiyellerine inanmak ze
rine kurulmutur. Baka felsefeler insann kendi kendini y
netemeyeceinde, insanlarn ynetilmesi gerektiinde srar
ederler. Bugnlerde ou insan, Devlet ne kadar gl olur
sa toplumun da o kadar baarl olacana inanyor. Bu, eski
ktek inancdr. Bir ocuun srtndan sapay eksik etmez
seniz, bydnde -kadn veya erkek olduunda- nasl
davranacan iyi bilir ! Biz kendimizi byle aptalca dn
celerden kurtardk Biz, eitimin, gen bnyenin, onu vurup
krmakla, itip kakmakla ve kk drmekle salkl bir
yolda ilerlemesinin salanamayacan anlam bulunuyo
ruz. ocuk geliiminde zgrln, hem ocua hem top
luma ilikin olarak daha iyi sonular saladn rendik.
lte, bayanlar baylar, bu Anarizm'dir. Toplumun her bi
rimi asndan zgrlk ve imkanlar arttka, birey de top
lum da daha iyi bir yola girecek, daha yaratc ve yapc bir
hayat btnl salanacaktr. Bu , ksaca, benim hayatm
adadm idealin zetidir.
Anarizm, olmu bitmi bir teori deildir. Anarizm'in
canl canl btn hayat saran bir ruhu vardr. Bu yzden
4

ben, toplumun belli bir blmne hitap etmiyorum: Sade

ce iilere seslenmiyorum. st snflara da sesleniyorum,
aslnda onlarn iilerden daha fazla aydnlanmaya ihtiya
lar var. Hayatn kendisi kitleler iin retmendir -stelik
salam, etkili bir retmen. Ne yazk ki hayat, kendilerini
toplumda seilmi, daha iyi eitimli, stn grenlere bir
ey retemiyor. Ben her zaman, insanlarn zihinsel ufku
nu genileten her eit bilgi ve eitimin faydal olduunu,
kullanlmas gerektiini savundum. Son tahlilde, byk
macera, yani zgrlk -btn idealistlerin, airlerin ve sa
natlarn gerek ilham kayna olan zgrlk-, urunda
mcadele etmeye ve yaamaya deer tek insani maceradr.
Maksim Gorki'nin "Ylan ve ahin" adl muhteem iir
sel metnini kanzn okuduunu bilmiyorum. imdi size o
metinden rnek vermek istiyorum.
Ylan, ahini bir trl anlayamamaktadr. "Niin bu
tozun topran iinde karanlkta kalmyorsun da gkler
de szlp cennete u maya niyetleniyorsun? " diye sorar
ona. "Seni orada bekleyen tehlikeleri, pusuya yatm olan
gerilimleri ve frtnalar bilmiyor musun, seni aviayp ha
yatna son verecek olan avcnn silahn grmyor mu
sun? " Fakat ahin, ylann sylediklerini iplemez. Kanat
larn rpar ve gkyzne doru ykselir, cennete doru
u tuka zafer arklar syledii duyulmaktadr. Gnler
den bir gn ylan ahini yerde grr; kalbinden akan
kanlarla yere serilmitir. Ylan, " Seni sersem, seni uyar
mtm ," der hemen ona, "sana burada, karanlkta, tozun
topran iinde gvenlikte kalmam sylemitim; kimse
sana zarar veremez di burada ."
ahinse, son nefesini verirken syler syleyeceini: "Ben
semaya ktm, gz kamatrc tepelerin stnden utum,
a baktm, yaadm, hayatm yaadm ! "
5

BENlM lNANDIGIM*

'Benim inandm' , satlk kalemlerin birok kez hedefi

oldu . Benim hakkmda insann kann donduran sama sa
pan hikayeler yazld. Emma Goldman ad her anldnda
ortalama insann kalbinin hzla arprnaya baladna ku
ku yok. Cadlarn ilerindeki ktl karmak iin kaz
a balanp yakld zamanlarda yaamamamz ok kt.
nk Emma G oldman bir cad ! Kk ocuklar yemiyor
ama daha beter eyler yapyor. Bomba yapp kafa uuru
yor. Vuvv !
Benim ve fikirlerim hakknda toplumun gr budur.
Bu yazysa, The World'n en azndan benim fikirlerimin
*) "What I Believe", New York World, 19 Temmuz 1908.

gerekten nasl eyler olduunu renmeleri iin okuyucu

larna tand bir anstr.
Ilerici reti tarihinin rencileri, her yeni lknn,
erken evrelerinde yanl tantldn ve onu savunanlarn
ktlenip zulme uram olduunu bilirler. Zamanda iki
bin yl ncesine gidip lsa'ya inananlarn arenalarda avian
malarna veya zindanlara atlmalarna bakmak, byk fi
kirlerin ve hakiki inananlarn ne kadar az anlaldklarn
grmeye yeter. Ilerleme tarihi, halkn benimsemedii fi
kirleri kabullenme cesaretini gsteren kadnlarla erkekle
rin (rnein, siyah insanlarn bedenleri, kadnlarn ruhla
r uruna verdikleri hak mcadeleleri, vb . ) kanlaryla ya
zlmtr. Ezelden beri , yeni olan her ey itiraz ve sula
mayla karlanmken, benim fikirlerim neden bu dikenli
tatan muaf tutulsun?
'Benim inandm' , nihai hedeften ziyade bir sretir.
Kesin olan eyler, insan zekasndan ziyade, tannlara ve h
kmetlere gredir. Herbert Spencer'n zgrl , toplu
mun siyasal temelinde formle edii doru olabilir; yine de
hayat, formllerden ibaret deildir. Henrik Ibsen'in ok g
zel saptad zere, zgrlk mcadelesi, sadece zgrle
ulamak deildir; bu mcadele, insan karakterinin en g
l, en kararl ve en mkemmelini gelitiren bir kurtulu
mcadelesidir.
Anarizm, 'karanlk admlar'la yryen deil, organik
geliim ierisinde yararl ve yapc olan renklendiren bir
sretir. Anarizm, en militan bilinlerin arpc protesto
sudur. Anarizm, en sert saldnlara gs geren, rmek
te olan bir an rtkanln yapanlara direnen yle bir
gtr ki, kesinlikle taviz vermez, eilip bklmez. Anar
istler katiyen toplumsal geliimin pasif seyircileri olma7

mlardr; aksine, onlarn amalar ve yntemleri her zaman

iin son derece belirgindir.
imdi, fazla yer kaplamadan, kendimi mmkn oldu
unca aka anlatabilmek iin 'benim inandm' eyleri
madde madde sralamak istiyorum:

MLKYETE DAR
'Mlkiyet' , eyler zerinde hakimiyet kurarak bakalar
nn bu eyleri kullanmasna izin vermemektir. retim nor
mal talebe denk olmad zaman, kurumsal mlkiyetn var
lk sebebini bulmas muhtemeldir. Sadece ekonomiye bile
baksak, emein retkenliinin son birka on yldr muaz
zam bir artla normal talebi yz kat atn ve mlkiyetin
insan refah adna btn iledernelere biricik engel, ama
lmcl bir engel tekil ettiini anlayabiliriz. Milyonlarca
insann bir hilik gibi, inisiyatif gc ya da yeteneinden
yoksun canl cesetler gibi, bakalarna servet yarken, bu
nun faturasn solgun, donuk ve perian hale gelmekle de
yen etten kemikten makineler olmalarn talep eden ey,
zel mlkiyettir. Ben una inanyorum; insan hayatnda
-gen, yal ve doacak olan hayatlarda- mlkiyet var ol
duka, gerek refah, toplumsal refah olamayacaktr.
Btn radikal dnrler kabul etmilerdir ki, dnyann
gidiatnn hep daha ktye gitmesinin esas sebepleri un
lardr: 1 ) Insan emeini satmak zorundadr; 2) emeini sa
tan insann istekleri ve muhakemesi, efendisinin isteklerin
den sonra gelir.
Anarizm, bu aalayc ve kk drc durumu yok
edecek tek felsefedir. Anarizm, insann yapt iin karakte
rini ve koullarn, yalnz ve ancak insann geliimi, fiziksel
8

refah, gizli vasflar ve mizacyla belirlemesi gerektiini sy

leyerek baka btn teorilerden ayrlr. Buna benzer olarak,
bir insann ne kadar tketeceini, onun kendi fiziksel, d
nsel ve ruhsal ihtiyac belirleyecektir. Bunun ancak reti
ci gruplarn, cemaatlerin ve topluluklarn gnll birlikleri
nin gevek federasyonlarna dayanan ve nihayetinde karla
rn dayanmasnn harekete geirecei zgr komnizme
doru geliecek bir toplumda mmkn olacana inanyo
rum ben. Ticari ve kar gzetilen dncenin kiisel idareyi
belirlemekte nemli rol olduu srece, dnya zerinde ne
zgrlk, ne uyumlu bir gelime mmkndr.

HKMETLERE DAR
Ben her Hkmetin, rgtl otoritenin ya da Devlet'in
yalnzca mlkiyeti ve tekeli koruduuna inanyorum. n
k hkmetler, gerekliliklerini sadece byle bir ilevle ka
ntlayabiliyorlar. Kendini, bireysel zgrln, refahn ve
toplumsal uyurnun bir destekleyicisi olarak, yegane gerek
dzen acideden her hkmet, dnyadaki btn harika in
sanlar tarafndan mahkum edilmitir. Bu yzden Anarist
dostlarmla birlikte her frsatta, kanuni dzenlemeler, ka
rarnameler ve anayasal hkmlerin istilac bir nitelik ta
dna inandm belirtiyorum. Bu kurallar, ne bir insan
zaten yapabilecei bir ey iin zel olarak tevik etmi, ne

de alkoymutur. O kurallara kalsa, ne Constantin Meuni

er'in madencilerle ilgili bayaptndaki , iiyi bulunduu al
altc durumdan yukar eken Millet'in resimsel apal

Adam tasviri, ne Maksim Gorki'nin yeralt dnyasna dair

betimlemeleri, ne de Henrik lbsen'in insan hayat zerine
psikolojik tahlilleri, hkmetin kanuni dzenlemeyle ya da
9

polis copuyla yapt gibi (insan boulan ocuu ya da ya

nan binadaki ktrm kadn kurtarmaya iten duygudan
daha fazla) tevik edebilirdi. Ben inanyorum, hatta aslnda
biliyorum ki, insann dndkleri ve yaptklan iyi ve g
zel olan ne varsa, bunlarn hepsi hkmetlere ramen var
dr, onlar sayesinde deil.
Anaristler bu yzden Anarizm'in -hkmetsizliin
toplumsal geliim ve uyurnun ke ta olan engellennemi
insan geliimi asndan gerekli en byk, en muazzam g
r doru karma grevini stlenmilerd_i r. Hkmetin
sua ve ahlakszla kar kontrol ele aldna dair kalpla
m tartmalarda, artk kanun yapclar bile bunun doru
luuna inanmyorlar. Bu lke, parmaklklarn ardna tkt
'sulular'n muhafazasna milyonlarca dolar harcamakta; yi
ne de su orannda ve saysnda bir azalma yok. phesiz
mevcut koullar, kanunlarn yetersizliinden kaynaklanm
yor ! Sularn yzde doksan, kk ekonomik eitsizliimiz
den beslenen dzen sular. O zaman bunun byle devam
etmesini istemiyorsak, ortalkta sutan eser brakmamak
iin her elektrik direini daraacna m evirdim? Kahtm
dan gelen sular herhalde kesinlikle yasalarla iyileemez.
phesiz bugn bile, baz sulu eilimlerin en iyi modern
yntemlerle kendi steimizle ve hepsinden nce de insan
lara daha derinden, onlar anlayarak, onlara hassasiyetle ve
dosta yaklalarak ortadan kaldrlabildiini reniyoruz.

MlLlTARlZME DAR
Hkmetin yrtme ileviyle ilgili olduu iin bu konu
yu ayr olarak ele alnamam gerekir geri, ancak benim bu
konudaki fikirlerime en hararetle kar kanlar militarizlO

min ylmaz bekileri olduundan, bu meseleye ayr bir b

lm amakta fayda gryorum.
Anaristler, barn tek gerek savunuculardr; eskiden
zgr olan bu lkeyi, korkun bir hzla emperyalist ve des
potluk lkesine eviren militarist eilimlerin artmasna son
verecek tek grup, anaristlerdir.
Militarizm ruhu ok acmasz, kalpsiz ve zalimdir. Birta
kr:n dayanaklada hakl kma numarasna bile yeltenme
den, her konuda hakl olduunu iddia eder. Tolstoy'dan
aktarrsak "Asker, bir profesyonel insan katilidir. Asker,
sevdii iin, vahinin yapt gibi (doallkla) ya da tutkuy
la, katil gibi ldrmez. O, soukkanldr, mekaniktir, stle
rinin itaatkar aletidir. Komutannn emriyle nedenini ve ni
inini sormakszn, dnmeksizin boaz kesmeye, koma
ya koyun gibi hazrdr.
Benim bu savm, askeri 'deha' General Funston tarafn
dan da destekleniyor. 30 Haziran tarihli New York Evening
Post' tan, kuzeybaty birbirine katan Er William Buwalda
davas hakkndaki son konumalardan aktaryorum : "Bir
subayn veya askerin ilk grevi," diyor cesur sava,"sorgu
suz sualsiz itaat etmek ve yeminle bal olduu hkmete
sadakat gstermektir; onun hkmetin uygulamalarn
doru bulup bulmamas hibir eyi deitirmez ."
'Koulsuz itaat' ilkesini 'hayat, zgrlk ve mutluluk a
bas' prensibiyle nasl uyumlu klabiliriz? San Francis

co'dan, Company A mhendislerinden William Buwal

da'nn askeri mahkemece be yl askeri hapis cezas talebiy
le yargland bugne dek, bu lkede militarizmin lm
cl gc hi bu kadar etkin biimde kendini gstermemi
tL Burada, on be yl aralksz (vatanna) hizmette bulun
mu bir adamdan sz ediliyor: "Onun karakterine ve davrall

nlarna sylenecek sz yoktu," diyordu General Fuston,

ki bu tutumu gz nnde bulundurularak Buwalda'nn
hkm yla indirilmiti. Yine de bu asker hemen ordu
dan kovuldu, erefi ve maa elinden alnarak hapse atld.
Peki, suu neydi? Dikkatle dinleyin, siz, zgr doan Ame
rika'llar William Buwalda, halka ak bir toplantya katl
d ve arkasndan konumaclada tokalat. General Funs
ton, yukarda anlan gazeteye mektubunda, Buwalda'nn
hareketinin "firardan bile te, muazzam bir askeri su' ol
duu"nu ileri sryordu. General Funston, Portland'daki
baka bir aklamasnda, "Buwalda'nn suu ok ciddi bir
su, vatan hainliiyle edeer," demiti. Erin katld top
lantnn Anaristlerce dzenlenmi olduu doruydu. Ge
neral Funston'un sylediklerine bakarsak, toplanty Sosya
listler dzenlemi olsayd Buwalda'nn orada bulunmasna
itiraz olmayacak myd yani? Aslnda General, "Sosyalistle
rin dzenledii bir mitinge (toplantya) katlmakta ben bi
le bir an tereddt etmezdim," demek istiyor. Fakat Emma
Goldman'n konumac olduu bir Anarist toplantya ka
tlmak -bundan daha byk 'vatan hainlii' olabilir mi?
Bu korkun sutan dolay bir adamn, zgr domu
bir Amerikan vatandann, en iyi on be yln lkesine
vermi, bu sre boyunca karakteri ve davranlarna 'laf

edilemeyen' bir asker, erefi elinden alnm, hakarete u

ram ve ekmei elinden alnm durumda hapiste r
mekte imdi.
zgrln gerek dehasna kar, Buwalda'nn 'koul
suz itaati'ni isteyen ruhtan daha ykc bir ey olabilir mi?
Amerikallarn son birka ylda damarlarndaki kan ve 4
milyon dolar uruna feda ettikleri lk bu mudur? Bence
bu, militarizmin, herhangi lkedeki bir ordu ve donanma12

nn, zgrlkteki rmenin ve ulusumuzun en iyi ve en

gzel taraflarnn enkaza dnmesinin iaretidir. Bize bar
getirecei vaadiyle daha fazla sava gemisine ve silaha yap
lan bunca harcamann varaca nokta, 'huzurlu insan, en
iyi silahlanandr' savnn sergiledii samalktan baka bir
yer deildir.
Ayn tutarszlk, iddeti savunduu gerekesiyle Anar
izme kar olan, ama Amerikan ulusunun savunmasz d
manlarn zerine uan makinelerle, bombalar ve dinarnitler
yadraca dncesinden de byk keyif alan baz bar
taraftarlar iin de sz konusudur.
Ben inanyorum ki, dnyann zgrle ak ruhlar,
efendilerine, "Cinayetlerini kendin ile! Senin savalarna
kendimizi ve sevdiklerimizi yeterince feda ettik! Sense bu
fedakarlklarmz karlnda bizden, bar zamannda asa
laklar ve sulular yarattn, sava zamannda bizi vahi birer
hayvana evirdin. Kardelerimizden ayrp dnyay insan
mezbahasna dndrdn. Hayr, senin cinayetlerini ileme
yeceiz ve senin bizden aldn topraklar iin (lke) iin
savamayacaz ! " dedikleri gn militarizmin sonu gelecek
tir. Ah, btn kalbirole inanyorum ki, insanlarn kardeli
i ve dayanma bir gn, savan ve ykmn kanl izgileri
ni ufuktan silecektir.

lFADE ZGRLG VE BASINA DAlR

Buwalda davas, giderek genileyen bir sorun olan ifade
zgrl, zgr basn ve gsteri yapma hakknn sadece
bir safbasdr.
ou iyi insan ifade zgrl veya zgr basn ilkele
rinin anayasal snrlamalar dahilinde, gvenle uygulanabi13

leceini dnyor. Bana kalrsa, son aylarda ifade zgr

l ve zgr basma yaplan saldrlara kar gzlediimiz
korkutucu kaytszlk ve atalet, bunun yegane mazeritidir.
Ben, ifade zgrl ve zgr basnn, dilediim her e
yi syleme ve yazma hakkrnn tannmas anlamna geldii
ne inanyorum. Bu hak, anayasal hkmler ve ynetmelik
lerle dzenlenirse, Posta Mdr'nn veya Polis Kul
b'nn her eye kadir kararlar bir kaba gldr olmaktan
teye gitmez. Eer konuma hakknn ve basnn ayanda
ki prangalar krarsak, bunun nasl sonular dourabilecei
konusunda birtakm itirazlada karlaabileceimi biliyo
rum. Oysa bence, dnceyi ifade hakknn snrszca kul
lanmasndan doacak sonularn tedavisi , bize daha geni
bir ifade zgrl tanyacaktr. Zihinsel engeller imdiye
kada asla ilerleme dalgasna bir set ekebiimi deildir,
halbuki olgunlamadan meydana gelen toplumsal patlama
lar, beraberinde genellikle bir bask seli dourmaktan ba
ka sonu vermemitir.
Bizim yneticilerimiz, en geni ifade zgrlyle , 'so
nular'dan kurtulmu ngiltere, Hollanda, Norve, lsve ve
Danimarka'dan bir eyler renemeyecekler mi? Oysa Rus
ya, Ispanya , talya, Fransa ve hatta Amerika, bu 'sonular'
bahane ederek en baskc uygulamalara ynelmilerdir.

ABD , ounluun ynettii bir lke olarak kabul ediliyor,

ama yetkisini ounluktan almayan polis, gerek Rus eda
syla, aklna esen her toplanty datp, konumacy kr
sden indirebiliyor ve dinleyicileri salonun dna karta
biliyor. Seimle gelmeyen bir devlet memuru olan Posta Ba
kan, yaynlar toplatma yasaklama ve mektuplara el koyma
gcne sahip. Onun kararlar aynen Rus ar'nnkiler gibi;
tasarruflar karsnda herhangi bir temyiz hakknz yok.
14

Ben hukuksal temelde, yeni bir Bamszlk Bildirgesi'ne ih

tiyacmz olduunu dnyorum. Sahi, bizim ada Jef
ferson'lanmz, Adams'larmz yok mu?

KlLlSE'YE DAlR
Bir zamanlar devrimci olan fikrin siyasal artklarnn
en son toplantsnda, dinin ve oy almann birbirleriyle
ilikisinin olup olmad oylanm. Byle bir meseleyi ne
den oylamlar ki? lnsan, ruhunu eytana satarak delege
olmay arzulad srece, ayn tutarllkla haklarn da si
yasetiye satmaz m? Dinin bir zel liki olduu uzun s
re nce, Almanya'nn mkerrer Marksist Sosyalistleri ta
rafndan karara baland. Bizim Amerikal Marksizan sos
yalistlerimiz, asaletten ve orijinalikten yoksun olarak,
ilim irfandan faydalanmak iin Almanya'ya gitmeliler.
Sermayenin bir kams olarak hizmet eden bu irfan, bir
parmak klatyla insanlar sosyalizmin disiplinli ordu
suna dndrecek. Ayn senaryonun burada da gerekle
mesi umut ediliyor. Tanr akna, insanlarn dini duygula
ryla oynamayalm.
Din, insann doal fenomenlerin asln zmedeki zihni
yetersizliinden kaynaklanan bir hurafedir. Kilise, her za
man ilerlemenin nne engel olarak km bir rgtl ku
rumdur.

rgtl tarikatlk, dinin saflk ve ilkel (kurala bal ol

mayan) elbisesini kartmtr. "Karanln Krall," diye
seslenir, son gerek Hristiyan Leo Tolstoy, Kilise'ye hita
ben, "insan geliiminin ve zgr dncenin dman ol
mutur ve bu sfatla gerekten de zgr olan insanlarn ha
yatnda yeri yoktur. "
15

EVLlllGE VE AKA DAlR

Ben evliliin ve akn bu lkede en ok tabu saylan ko
nular arasnda olduuna inanyorum. Birok insann aziz
tutulan mlklerinden bahsediyor olma riskine girmeden bu
konuyla ilgili herhangi bir tartmaya girmek fiilen imkan
szdr. Bu konularda tam bir cehaletin hkm srdn
den kimse phe etmemeli. Gerek bireyin kendisi gerekse
toplumun refah ve geliimi asndan bu kadar hayati
nem tayan bu konulara egemen olan histerikli hal ve zr
valklar ile pis havay temizleyecek ak, samimi ve akllca
bir tartmann esamesi bile okunmamaktadr.
Evlilik ile ak, birbirleriyle eanlaml deildir; tam tersi
ne, birbirleriyle uzlamaz bir noktadadrlar. Ben baz evli
liklerin akla beslendiine inanyorum, fakat evliliin dar,
maddi snrlarnn sevginin narin ieini ksa srede sol
duracana da phe duymuyorum.
Evlilik, Devlet'i ve Kilise'yi her ynyle besleyen bir ku
rumdur; hayatn insanlar gelitirip incelten bir alanda tu
zaa drmek hem Devlet'in hem de Kilise'nin eski alar
dan beri hi bkmadan peinde kovalad bir av olmutur.
Ak, ezelden beri insan ilikilerinin en gl faktrdr;
ak, insan eliyle yaplan her trl yasadan stn gelmi ve
Kilise'yle ahiakn dayatt demir parmaklklar her ada
krp atmtr. Evlilik ise genellikle salt ekonomik bir d
zenlemedir; kadna sresi mr boyu olan bir sigorta pali
esi salar, erkee de kendi trn devam ettirmesini sa
layacak tatl bir oyuncak. Yani evlilik, ve bu yolla salanan
eitim dzenei, kadn asalaka, baml olarak ve aresiz
bir hizmetkarm gibi srdrecei bir hayata hazrlarken,
erkee bir insann hayatn tapulu mlkm gibi salipien
me hakkn tanr.
16

Byle bir tablonun akla nasl ortak balar olabilir?

Byle bir tablonun, insana parann ve iktidarn salad
her eyden vazgeinecek ve insana kendini snrszca ifade
edebilecei bir hayat srmeyi salatacak bir bala nasl bir
ortakl olabilir? imdi romantizm anda yaamyoruz;
bizimki Romeo ile Juliet'in, Faust ile Marguerite'in, meh
tapta kendinden gemelerin, ieklerle arklarn a deil.
Bizimki pratik bir a. Bizim aklmza ilk gelen ey, ne ka
dar gelir elde ettiimiz. Ruhun en yksek mertebesinin pa
rayla pulla lld bir aa geldiysek vay halimize ! Ak
olmadan hibir rk kendini gelitiremez.
Ancak, iki insan ak tapnanda ibadet edeceklerse, al
tn inek evliliin bu mabette ii ne? "Ak kadnlar, ocuk
lar, aile ve Devlet iin tek gvencedir." Oysa akn gven
cesi olmaz, aksz gerek bir yuva da olmaz, olamaz. Akn
meyvesi olmayan bir ocuk dourulmamaldr; ak olma
dan gerek bir kadn bir adamla ilikiye giremez. Akn o
cua gvence salamak asndan yeterli malzeme salama
d korkusu tamamen modas gemi bir fikirdir. Ben, ka
dnlar kendi kurtululannn altna imzalarn attklarnda,
kadnn ilk bamszlk bildirgesinin, cebinde ne kadar pa
ra olduuna bakarak deil, kalbi ve zihnine duyduu hay
ranlkla bir erkei sevmek olacana inanyorum. Kadnn
ikinci bamszlk bildirgesi de, d dnyay araya sakma
dan kendi aknn peine taklna hakkna sahip kmas
olacaktr. nc ve en nemli bildirgeyse, mutlak bir hak
olan zgrce annelik hakknn tannmasdr.
ocuun gvenlii ite ancak byle bir kadnla, onunla
ayn derecede zgr olan bir babayla salanabilir. Bu insan
lar, insan bitkisinin naclide bir iek olarak boy atp by
yebilecei bir atmosfer yaratabilecek uyuma, kuvvete ve ak
la sahip olacaklardr.
17

DDET EYLEMLERiNE DAlR

imdi sra, Amerikal halknn zihninde hakim olan en
byk yanl anlama hakkndaki dncelerime geldi. "Iyi
ama, siz iddet propogandas yapmyor musunuz? Tal ka
falarn ve Bakanlarn ldrlmelerini savunmuyor musu
nuz?" Benim iddet propagandas yaptm kim sylyor?
Benim azmdan byle bir sz ktn hi duydunuz mu,
duyan biri var m? Bizim yaynlarmzda bunun yazldn
gren var m? Hayr, fakat basn byle yazyor (diyor) , her
kes yazyor ( diyor) ; yleyse, yle olmal. Ne ala, sevgili hal
kmzn doruluu ve mant adna.
Ben Anarizm'in barn yegane felsefesi olduuna, insan
hayatna baka her eyin stnde deer veren yegane top
lumsal ilikiler teorisi olduuna inanyorum. Baz Anarist
terin iddet eylemlerine giriliklerini biliyorum, fakat by
le eylemleri tahrik eden etkenin Anarizm deil, korkun
ekonomik eitsizlikler ve byk siyasal adaletsizlikler ol
duunun da farkndaym. Gnmze dein kurum iddete
dayanmtr; atmosferimiz bile iddete doymutur. Byle
bir durum var olduu srece iddeti ortadan kaldrma ihti
malimiz, Niagara'nn hzl akn durdurmakta baarl ol
ma ihtimali kadardr. Daha evvel bahsettiim gibi, belli l
lerde ifade zgrlne sahip lkelerde iddet eylemleri
ne ya rastlanr ya da rastlanmaz. Ahlak nedir? Basite u
dur: Bir Anaristin yapaca hibir eylem kendi kiisel ka
zancn, elde edecei karlar arttrnay gzetemez ; anarist
terin her eylemi, baskc, keyfi ve yukardan dayatlan ted
birleri protesto ederek onlara kar kmay hedeflemelidir.
Fransa Cumhurbakan Carnot, hayat boyunca Fran
sa'nn edebi, bilimsel ve insani dnyasna hizmet eden Va18

iliant'n lm cezasn hafifletmeyi kabul etmedii iin Ca

serio isimli bir l talyan anarist tarafndan ldrld.
Bresci kendi parasyla talya'ya gitti, Paterson'n ipek do
kuma fabrikalarnda geimini salad ve bir ekmek isyan
srasnda savunmasz kadnlarla ocuklarn stne ate et
me emrini verdii iin Kral Humbert'in cezasn kendisi
vermeyi istedi. Angelino , Montjuich hapishanesinde tspan
yol engizisyonunu yeniden diriltneye kalkt iin Baba
kan Canovas' infaz etti. Alexander Berkman, Homestead
grevi srasnda, sadece Pinkerton'larn ldrd ll grev
eiye duyduu sempatiden, Henry C. Frick'in, Bay Carne
gie'nin sahibi olduu kck dknt evlerinden kovdu
u yetimlerle dullara hissettii yaknlktan dolay Frick'i l
drmeye kalkt.
Bu insanlarn hepsinin de , eylemlerini niin yaptklarn
anlatmak iin, yazl ya da szl olarak btn dnyaya ilan
edecekleri sebepleri ve gerekeleri (dayanlmaz ekonomik
ve siyasal basklar, sradan insanlarn katlandklar strap
lar ve aresizlik) vard; eylemlerinin asl sebebi Anarizm
felsefesinin kendisi deil, bu sradan insanlarn, kadnlarla
ocuklarn iinde bulunduklar koullard.
Toplumsal hastalmzn gerek doasn tehis etmeye
kalkarken, kendi kusurlar olmadan yaygn bir hastaln
olumsuz etkileriyle hareket eden bu insanlar mahkum et
men kimse beklemesin benden.

Ben bu tr iddet eylemleriyle toplumun yeniden inas

nn salanacana ya da o eylemleri yapanlarn da byle bir
eyi hedeflediklerine inanyor deilim tabii. Byle bir hede
fe ancak, birincisi, insann toplumdaki yerini ve trdele
riyle ilikisini doru bir zemine oturtacak geni ve yaygn
bir eitimle, ikincisi de insanlara rnek olarak ulalabilir.
19

rnek olmak derken kastettiim de, benimsenen bir fikrin,

srf kat stnde kalacak ekilde teorize edilmesi deil,
gerek hayatta, fiilen uygulandnn kantlanmasdr. !nsa
nn bu hedefe ulamak iin sahip olduu son ve en gl
silah da, kitlelerin dorudan eylemle ve grevlerle ortaya
koyacaklan bilinli, akllca, rgtl ve ekonomik hedefli
protestolardr.
Anaristlerin rgtlenmeye kar olduklar ve buna ba
l olarak kaosu savunduklar eklindeki yaygn kan tama
men temelsizdir. Doru , biz , rgtlenmenin insanlar isten
meyen zevklerin ve karlarn peinde koturacak ve irade
lerine ramen insanlar o noktada tutacak olan zoraki, key
fi tarafna inanmayz. Anaristlerin, gnll katlrula prati
e geirilen, ortak karlarn doal bir ekilde harmanlan
masnn sonucu olan bir rgtlenmeye kar kmalar iin
hibir sebep olmad gibi, toplumsal hayatn mmkn
olan tek temelinin bu olduuna inandklarndan da kimse
phe etmemelidir.
Bizim bir iee baktmz zaman hayranlkla seyre ko
yulduumuz renk ve form eitliliini salayan etken, orga
nik gelimenin uyumudur. Buna benzer dorultuda , zgr
insanlar, kusursuz toplumun (yani, Anarizmin) temelini
oluturacak dayanma ruhuyla donatacak olan da rgtl
faaliyettir. Gerekten, bireyler ile snflar arasndaki mevcut
uzlamaz elikileri ortadan kaldrd iin, otoriter-olma
yan bir rgtlenmeyi yalnzca Anarizm fiili bir gereklie
dntrebilir.

20

EVLlllK VE AK*

Evlilikle ak hakkndaki yaygn kan, ikisinin birbiriyle

eanlaml olduu, benzer gdlerden kaynakland ve ay
n insani ihtiyalar karlad eklindedir. Oysa ou yay
gn kan gibi bu dnce de , fiili olgulardan ziyade hurafe
ye dayanmaktadr.
Evlilikle akn ortak paydas yoktur, ikisi birbirine ku
tuplar kadar uzaktr; aslnda, birbirlerine taban tabana zt
olgulardr. Hi kukusuz, baz evlilikler akn meyvesi
dir. Yine de bunun sebebi, akn kendisini sadece evlilik
te gstermesi deil, toplumun benimsedii gelenekten ta
mamen kendini kurtarabilecek durumda olmamasdr.
Bugnlerde, evlilie hi deer vermeyen, hatta onu sa*) "Marriage and Love", A narchism and The Other Essays, 2. bask iinde, 1911.

21

malk olarak gren ok sayda erkek ve kadn bulunmak

tadr; bu insanlar, kamuoyunun hatrna evlilie raz gel
mektedirler. Her ne kadar baz evliliklerin aka dayand
ve baz aklarn da evlilik boyunca srd doru olsa
bile, iddia ediyorum ki bu ban devam etmesinde evlili
in en u fak bir pay yoktur.
te yandan, akn evlilikten kaynakland gr de
kati surette yanltr. Evli bir iftin, evlenciikten sonra dahi
birbirlerine ak kalmalar gibi mucizevi vakalar nadiren
duyabiliriz; lakin iin asln iyice aratrdmzda , bylesi
durumlarn kanlmaz olan duruma almaktan ileri geldi
i hemen ortaya kacaktr. nk iki insann birbirine
almasnn kendiliinden uyum salamakla, younlukla ve
akn gzelliiyle yakndan uzaktan alakas yoktur; eer
gerek bir yaknlama ve uyum yoksa, akn kendi gzelli
inden eser kalmamsa, evlilik mahremiyetinin, kendi do
asndan gelen baucu etkiyle kadn da erkei de geriletti
i herkese bilinen bir gerektir.
Evlilik, ncelikle bir ekonomik dzenleme, bir sigorta
anlamasdr. Sradan bir hayat sigortasndan tek fark, her
hangi bir palieden daha balayc oluu ve daha fazla titiz
lik gerektirmesidir. Baka trl yatrmlara kyasla geri d
n, getirisi, ciddi derecede czi kalr. Sigorta poliesi
demeleri -istendiinde artk dememe koulu geerli ol
makla birlikte- lira ve kuru olarak yaplr. Oysa evlilikte,
ikramiyesi sadece koca olduu halde kadn bunun karl
n kendi ad, zel hayat, zsaygs ve 'lm onlar aynn
eaya kadar' fiilen btn mryle der. Kald ki evlilik si
gortas, kadn hem bireysel hem de toplumsal dzeyde ha
yat boyu bamlla , asalakla ve tam anlamyla ilevsizli
e mahkum etmektedir. Erkek de kendi payna den be22

deli der, ancak onun alan ok daha genitir, evliliin ka

dn balad denli kstlayc olmayan bir trdedir. Erkek,
kelepeleri daha ziyade ekonomik alanda hisseder.
Dante'nin Cehennem'e atfettii bir veciz laf, evlilik iin
de ayn derecede geerlidir: "Buraya giren herkes, btn
umutlarn darda brakr. "
Evliliin bir fiyasko olduunu, ok aptal olmadka hi
kimse inkar etmez. Boanma istatistiklerine yle bir gz
atmak bile, baarsz bir evliliin nasl bir cendere olduu
nu anlamaya yeter. rnein, rmcek kafal insanlarn bas
makalp aklamalarnda bile, boanma kanunlarnn gev
eklii ve beyan edilen kadn iffetsizlii u olgulara dayan
drlmaktadr: Ilk olarak, her on iki evlilikten biri boan
mayla bitmektedir; ikincisi, 1 8 70'ten beri boanmayla so
nulanan evliliklerin says yz binde 28'den 73'e kmtr;
ncs ,

zinaya

bal

boanma

vakalarnn

oran

1 867'den beri yzde 270,8'e ykselmitir; drdncs, ei

ni terk etme oran yzde 369,8'e kmtr.
Bu artc rakamlara, konuyu daha fazla aydnlatan
muazzam miktardaki baka -hem edebi, hem dramatik
kaynaklar ekleyebiliriz. Nitekim, Robert Herrick'in Toget

her; Pinero'nun Mid-Channel ve Eugene Walter'in Paid in

Full gibi eserlerine ve baka yazarlarn yazdklarna bakt
mzda, evliliin iftierin birbirlerini anlama ve birbirlerine
uyum salama etkeni olarak ne kadar yetersiz , monoton,
verimsiz ve sefil kaldnn tartldn gzlemleriz.
Kafas alan hibir sosyolog, evlilik fenarneni karsn
da bilinen, yzeysel mazeretlerle tatmin olmayacaktr. Bila
kis, evliliin neden insani felaketiere zemin hazrladn
kavramak iin, cinsiyederin hayatlarn daha derinlemesine
irdelemek gerekecektir.
23

Edward Carpenter, her evliliin ardnda, iki cinsiyetin

hayatlar boyu sren ortamlarnn bulunduunu syler; fa
kat bu ortamlar birbirlerinden o kadar farkldr ki, erkekle
kadn birbirlerine iki yabanc olarak kalmaya mecbur eder.
Batl inanlar, gelenekler ve alkanlklardan rl almaz
bir duvarla ayrlm evliliin fiyaskoyla bitmesi kanlmaz
dr; birbirine kar sayg ve anlay gelitirme potansiyelin
den yoksun her birlik gibi.
Her eit toplumsal yapmacklktan nefret eden Henrik
Ibsen, muhtemelen bu byk gerei ilk fark edenlerden
biri olmutur. N ora, kocasn, aptal eletirmenin anlad
ekilde, sorumluluklarndan usand ya da kadn haklar
na ihtiya duyduu iin deil, sekiz yldr bir yabancyla ya
adn ve o yabancnn ocuklarn dourduunu anlad
iin terk etmitir. Iki yabanc arasnda mr boyu kurulan
akrabalktan daha kk drc, daha deersizletinci
bir ba olabilir mi? Kadnn, erkek hakknda, onun kazan
en korumaktan baka bir ey bilmesine gerek yoktur. Ka
dnn, gzel grndn bilmekten baka bilmesi gere
ken ne vardr ki zaten? Bizler henz, kadnn bir ruhu ol
mad, erkein basit bir eklentisi olduu , kendi glgesin
den korkacak kadar ok gl olan beyefendinin srf raha
tn salamak adna onun kaburgasndan yaratld mitini
aabilmi deiliz .
Kadnn ikinci kalite olduunu syleyecek olursanz,
bunu malzemenin kalitesinden bilmek gerekir. Her halu
karda, kadnn bir ruhu yoktur -kadna dair bilinecek ne
vardr ki? Bununla birlikte, bir kadnn ne kadar az ruhu
olursa kocas iin o kadar kymetli bir e olur, kendisini ko
casnn iinde kaybetmeye o denli daha hazrdr. Evlilik ku
rumunu grnrde salam, uzun mrl yapan ey, ite bu
24

erkek egemenliine klece boyun eitir. Ancak bugn ar

tk kadn kendisini buluyor; efendisinin ltfundan bam
sz, zgn varoluunun farkna varyor. Kutsal evlilik kuru
munun mezar yava yava kazlmakta. Hibir duygu sm
rs buna engel olamayacaktr.
Evlilik, alelade her kza, neredeyse daha emekleme a
ndan itibaren en byk hedef olarak gsterilmitir; dola
ysyla kzlarn btn eitimi, renimi, bu sonuca ynelik
bir hazrlk antrenman ilevi grr. Kurbanln semirtil
mesi gibi o da buna hazrlanmtr. Sylemesi tuhaf ama,
gen kzn kendisinin e ve anne olarak ne ie yarayacan
dan ziyade, erkein ne i yaptna dair bilgi sahibi olmas
na izin verilir. lffetli bir kzn evlilik ilikisi hakknda bir
ey bilmesi, ahlakszca ve pis bir eydir. Oh ne ala, srf bu
yzden, saygnln tutarszl adna, pis olan bir eyi en
saf ve en kutsal szlemeye dndrmek iin, kimsenin sor
gulamaya ve eletirmeye cret edemedii evlilik yeminine
ihtiya duyulmaktadr.
Bu, evliliin sradan savunucular tarafndan, tam olarak
uygulanan biimidir. Mstakbel e ve anne, rekabet alann
daki yegane ilikiye (sekse) ilikin olarak tam bir cehalet
iinde tutulur. Dolaysyla, bir erkekle mr boyu srecek
ilikiye; en doal ve salkl igds olan cinsellik konu
sunda kendisini donuk ve hakszla uram bir ruh hali
ne srkleyecek bir konumda, o konuda hibir sz hakk
tannmadan bir ekilde girmi olur. Kesin bir dille syleye
biliriz ki, evliliklerde gzlenen mutsuzluk, sefillik, znt
ve fiziksel aclar, aslnda byk lde cinsel konulardaki
-sanki bir marifetmi gibi vlen- istismarlardan ileri gelir.
Birok yuvann bu iler acs gerek yznden ykldn
sylemem mbalaa olmaz.
25

Halbuki kadn, cinselliin esrann, devlet veya kilisenin

onay olmadan renebilecek kadar yce gnll ve bam
sz da olsa, her artta 'iyi' -iyilii bo bir kafa ve bol paraya
tekabl eden- bir adamn ei olmaya layk olmama sula
masna maruz kalacaktr.
Salkl, tutkulu ve hayat dolu bir yetikin kadnn doal
gdlere srt evirip en derin zlemini reddederek, sal
n baltalayp ruhunu paralayarak, 'iyi' bir adam gelip de
onu ei olmak zere kendisine alncaya dek ufkunun geli
mesini nleyip, cinsellik deneyiminin derinlii ve mucize
sinden saknarak beklernesi kadar aalayc bir ey daha
olabilir mi? Ite, evliliin tam anlam budur. Bylesi bir an
lama ba, baarszlktan baka neyle sonlanabilir ki? Bu,
evliliin, hi de nemsiz olmayan ve onu aktan ayran
zelliidir.
Iinde yaadmz a, tatbiki bir adr. Romeo ile Ju
liet'in ak iin babalarnn gazabn gze aldklar, Gretc
hen'in ak iin komularnn dedikodusuna maruz kald
zamanlar gemite kald. Genler ola ki kendilerini akn
sefasna kaptrrlarsa, yallar hemen gnahlarn balarna
kakarak genleri 'akllarn balarna toplama'ya yneltirler.
Kzlara alanan ahlak dersi, erkein kadnn akn
uyandrmas deil de, daha ok "Ne kadar kazanc ? " oldu

udur. Pratikteki Amerikan hayatnn nemli ve tek tanr

s: Erkek hayatn kazanabiliyor mu? Bir ee bakabilir mi?
Bu , evlilii meru klan tek ldr. Bu l usul usul k
zn btn dncelerine iler; kzn d, ay ve p
ckler, kahkaha ve gzya deildir; kz , alveri gezilerini
ve pazar tezgahlarn hayal eder. Bu ruh sefaleti ve paragz
lk, evlilik kurumunun zdr. Devlet ve Kilise baka bir
ideali onaylamaz ; nk bu l , Devlet'in ve Kilise'nin ka26

dnlar ve erkekleri denetleme asndan bavurabilecei

tek kriterdir.
Kukusuz hala ak parann zerinde tutan insanlar var
dr. Ekonomik zorunluluun kendi yayla kavrulmaya
zorlad snf iin bu bilhassa dorudur. Kadnn konu
mundaki, gl bir etkenle ekillendirilmi , muazzam bir
deiimdir; kadnn endstri arenasma giriinden sonraki
ksa zaman dilimini dnrsek, bu deiim aslnda arp
c bir fenomendir. 6 milyon kadn emeki; smrlrken,
soyulurken, greve giderken , hatta ala talim ederken er
keklerle ayn haklara sahip olan 6 milyon kadn. Baka bir
emriniz, efendim? Evet, en yksek beyin gcnden en zor
lu klece almay gerektiren maden iiliine ve demiryo
lu kamyonlarna, hatta dedektiflik ve polislie dek, hayatn
her admnda 6 milyon cretli ii. Emin olun ki, zgrle
me sreci tamamdr.
Yine de muazzam byklkteki bu kadn emekiler or
dusunun ok kk bir blm, ilerini erkein bakt
gzle srekli ba artan bir mesele olarak grr. Erkek ne
denli yprandn pek dert etmez, naslsa ona bamsz ol
mas ve kendi geimini salamas retilmitir. Pek tabii
hi kimsenin iktisadi arkmz ierisinde bamsz olmad
n biliyorum; gene de zavall bir erkek namzedi bile bir
asalak olmaktan, her halukarda byle bilinmekten nefret
eder.
Kadn kendi konumunun geici iilik olduunu kabul
eder, ilk frsatta kovulacann farkndadr. Ite bu yzden
kadnlar rgtlemek, erkekleri rgtlernekten daha zor
dur. "Neden sendikaya katlaym ki? Naslsa evlenip yuva
kuracam. " Zaten bebekliinden beri ona gzlerini hep bu
hedefe dikmesi retilmemi miydi? Kadn ok gemeden,
27

evin, fabrika kadar geni olmasa da, daha salam kap ve

parmaklklara sahip bir hapishane olduunu renir. Evin
yle bir sadk bekisi vardr ki, kimse ondan kaamaz . lin
en trajik yan, ev, onu cretli klelikten kurtarmaz , sadece
ilerini artrr.
'l, cret ve nfus younluu' zerine kurulan bir Komi
te'ye verilen son istatistiklere gre, New York'ta yaayan
emekilerin yzde l O'u evliymi ve dnyada en az para ka
zanan kesim olarak almak zorundaymlar. Bu korkutu
cu duruma ev ilerinin angaryasn ekleyin; yuvann koru
yuculuu ve grkeminden ne kalr geriye? lin dorusu, ev
lilik andaki orta snftan bir kz bile, erkek onun yuvas
n yaratana kadar evi hakknda konuamaz . Kocasnn za
lim ya da ak olmas nemli deildir. Benim burada kant
lamak istediim, evliliin kadna ancak kocasnn ltfuyla
bir yuva temin ettiidir. Kadn kocasnn evine yerleir, yl
lar geer, ta ki hayat ve insan ilikileri, etrafn kuatanlar
kadar dz, dar ve skc hale gelene kadar. Drdrc, darka
fal, kavgac, dedikoducu , katlanlmaz olana dek bu byle
gider, bu tavrlaryla kocasn da evden uzaklatrr. Kadn,
istese de gidemez; gidecek yeri yoktur. stelik, evlilik ha
yatnn btn melekelerinden feragat ettii ksa bir blm
bile, sradan kadn d dnyaya kar kesinlikle aciz bra
kr. Kadn, grn pervasz , hareketleri sakarlam , ka
rarlarnda baml, muhakemelerinde korkak, erkeklerin
nefret edip hor grd bir yk ve ba belas haline gelir.
Hayata katlanmak iin ne hadkulade esin veren bir atmos
fer, yle deil mi?
Peki ya ocuu -evlilik olmazsa- kim koruyacak? Bu
hepsinden daha nemli deil midir? Yalan, riyakarlk! Ev
lilik ocuu korurmu -etrafnzdaki binlerce yoksul ve ev28

siz ocua bakn. Evlilik ocuu korurmu, azna kadar

dolu kimsesizler yurtlarna ve slahevlerine bakn; kk
kurbanlar ebeveynlerinin 'efkatli' ellerinden kurtarp, on
lar Gerry Society'nin daha sevgi dolu bakrnma teslim et
mekle meguller hepsi de. Rezaletin danizkas !
Evlilik, deveyi hendee kadar getirebilir, peki ona hen
dei atlatacak gce sahip midir? Kanun babay tutuklaya
cak ve mahkum elbisesi giydirecek; btn bunlar ocu
un aln hi dindirmi midir? Eer anne babalarn i
leri yoksa ya da baba kimliini gizliyorsa, evliliin elinden
ne gelir ki? Kanundan 'adalet' talep etmek, babay kapal
kaplar ardna koymak, ocuun deil Devlet'in iine ya
rar. ocuun zihninde, babann izgili giysisinin karma
kark hatras kalr.
Kadnn korunmasna gelince; evliliin laneti de burada
yatar. Bu ba asla korumay amalamaz; evlilik bann do
as yle tiksindiricidir, hayata yle tepeden ve aalayc
bir mantkla bakar ki, insanlk onurunu kurtarmak icin bu
aalk, asalak kurumu sonsuza dek mahkum etmekten
baka are yoktur.
Evlilik, dier asl ataerkil szlemeye (yani, kapitalizme)
benzer. Insann doum hakkn alar, geliimini engeller,
bedenini zehirler, onu cahil brakr, sefil ve baml klar ve
sonra da insann kendisine olan saygsnn son zerresine
kadar beslenen merhameti icat eder.
Evlilik kurumu kadndan bir asalak, mutlak anlamyla
baml bir insan yaratr. Evlilik kadn hayat mcadelesin
de aciz brakr, toplumsal bilincini yok eder, hayal gcn
fel eder ve ltufkar himayesini zorla kabul ettirir, ki bu da
gerekte insan karakterine kurulmu bir tuzak, onu aa
lamay amalayan bir hicivdir.
29

ayet annelik kadn doasnr en yksek mertebesiyse,

ak ve zgrl korumak adna ne tr bir himayeye ihti
ya vardr? Evlilik, kadn kirletmekten, ona tecavz et
mekten, onun ruhunu sakatlamaktan baka bir etkide bu
lunamaz. Bu da , bir kadna 'ancak bana uyarsan dourabi
lirsin' demek deil midir? Bu onu bir kalba hapsetmek de
il midir? ayet kadn, kendisini satarak annelik hakkn
satn almay reddediyorsa, bu onu alaltp utandrmak de
il midir? Evlilik, baskyla ve nefretle tasavvur edilirken bi
le anneliin tek onaylanm, meru hali deil midir? Anne
lik zgr seimin, akn, esrikliin, cretkar tutkunun
meyvesi olduunda, byle bir durumda toplumun intikam
hazrdr: O meyvenin rn olan masum bir baa dikenli
ta giydirip , alnna o iren hakareti kanl harflerle kaz
mak; pi ! u b tn erdemleri kendine mal etmek isteyen
evlilik, annelie kar iledii sulardan dolay sonsuza dek
akn krallnn dnda kalacaktr.
Ak, btn hayatn en gl ve en derin esas, umudun,
neenin, esrikliin mjdecisi; ak, btn kanunlara, anla
malara meydan okuyan; ak, insan kaderinin en zgr, en
gl kalb; bylesi her eyi zorlayan bir g nasl olur da
zavall minik Devlet ve Kilise ocuuyla, evlilikle e anlam
l anlr?
Serbest ak m? Sanki ak hilikten doan bir eymi gi
bi ! Insan beyinleri satn alabilir ama dnyadaki milyonlar
ca kii ak satn alamyor. Insanlar, bedenleri bask altnda
tutarken, yeryzndeki btn iktidarlar bir araya toplanp
da ak dize getiremiyor. Insan btn uluslar fethetmi ol
sa bile , ordular bir trl ak fethedememitir. Insan, ruhu
nu zincirleyip prangaya vurdu, lakin akn karsnda ba
tan aa aresiz kald. Saltanatnda, hazinesinin btn gr30

kemi ve ihtiamyla hkmetse de, ak yanndan geip gitti

inde insan yoksul ve periandr. ayet ak yannda durur
sa, en fakir virane bile scaklk, hayat ve renkle ldar. A
kn bir dilenciyi kral yapacak byl kudreti vardr. Evet,
ak beletir; baka bir atmosferde mesken tutmaz. zgr
lkle kendisini ekinmeden, bol bol, btnyle sunar. Ka
idelerin zerindeki btn kanunlar, evrendeki btn mah
kemeler bir olsa, gene de ak, bir kere kk sald toprak
tan skp atamaz . Eer toprak oraksa evlilik nasl olur da
onun meyve vermesini salayabilir? Aynen fani hayatn
lm karsndaki son umutsuz mcadelesi gibi.
Ak, himaye istemez; kendi kendisinin hamisidir. Akn
hayat verdii hibir ocuk yoktur ki, yalnzlk, alk ve ef
kat ihtiyacn eksin. Bunun doru olduunu biliyorum.
Ak olduklar erkeklerden ocuk yaparak zgrce anne ol
mu kadnlar tanyorum. Evlilikler ierisinde pek az ocuk,
bakrnn ve korunmann tadn karr; kendini adam z
gr annelik, vermeye kadirdir.
Otoritenin savunucular, avlar alnacak korkusuyla
zgr anneliin yaylmasndan rkyorlar. Savalarda
kim arpacak? Zenginlii kimler yaratacak? Kimler po
lis, gardiyan olacak, eer kadnlar geliigzel ocuk do
urmay reddederlerse? " Soy, soy ! " diye banyarlar kral,
bakan, kapitalist, papaz. Diyorlar ki , kadnlar birer maki
neye indirgenerek soy srdrlmeli -ve evlilik kurumu

da kadnlarn zararl cinsel uyanna kar yegane emni

yet subapmzdr. Lakin, klelii srdrmeye yarayan b
tn bu lgnca abalar beyhudedir. Kilise ferman da bey
hudedir, yneticilerin divane saldrlar da, kanun kuvvet
leri de . . . Sefaletin ve kleliin boyunduruundan kurtul
mak iin ne takate ne de medeni cesarete sahip olan ka31

dm, artk hasta, zayf, sefil insan soyu retiminin bir par
as olmak istemiyor. Evliliin dayatt zorlamayla deil,
akn zgr seimiyle dourup yetitirecei az sayda ve
salkl ocuk istiyor. Bizim szde ahlaklarmz, zgr
ak kadnlarn gsnde uyandnda ocua kar so
rumluluklarnn derin anlamn ancak renebildiler. Ka
dn, yalnzca lm ve ykm soluduu bir atmosfere bir
ocuk getirmektense, annelik mutluluundan sonsuza
dek vazgeebilir. ayet anne olursa, varl yettiince en
iyisini verecektir. ocukla byrnek onun slogandr; u
nu da bilir ki, bu tavrla yalnz bana hakiki erkeklikle
kadnl ina etmesi mmkn olacaktr.
lbsen, Bayan Alving'i bir usta frasyla betimlerken z
gr bir anneyi tasavvur etmi olmal. Bayan Alving ideal an
neydi, nk evlilikten ve onun btn korkulanndan kur
tulmutu , nk zincirlerini krnt ve ruhunu frlatp, ye
nilenmi ve gl bir kiilik olarak geri dnene dek szl
mesi iin serbest brakmt. Yazk! Hayatnn sevincini
-Oswald'n- kurtarmak iin artk ok geti; ama gzel bir
hayat salayacak tek koulun zgr ak olduunu anlamak
iin ge deildi. Bayan Alving gibileri, ruhsal uyanlarnn
bedelini kanla ve gzyalaryla dediler, evlilii bir yk, y
zeysellik, boa krek sallama olarak grerek yadsdlar. On
lar, ister ksa bir an ister sonsuza dek srsn, akn, yeni bir
soy ve yeni bir dnya iin yaratc, ilham verici, yceltki
yegane temel olduunu biliyorlar.
nsanln bugnk cce halinde, ak ou insana ya
banc geliyor. Ak yanl anlalmtr ve ondan her artta
saknlr; ak nadiren kk salar, onun iin de nihayetinde
salar ve lr. Akn narin lifleri, gnlk kouturmann
iddetini ve gerilimini kaldrmaz. Akn ruhu , toplumsal
32

dokumuzun kaba rgsne kendisini uydurmayacak kadar

karmaktr. Ak, kendisine ihtiyac olan, henz o duygu
sunu zirvesine eriememilerle birlikte alayp szlyor ve
ac ekiyor.
Bir gn, bir gn gelecek, kadnlar ve erkekler isyan ede
cekler, dan zirvesine eriecekler, akn altn nlarnn al
tnda byk, gl ve zgr olarak buluacaklar, almaya,
katlmaya, keyifli bir durumun tadn karmaya hazr bir
halde yaayacaklar. Ne fantezi, ne hayal gc , ne iirsel ze
ka , kadnlarn ve erkeklerin hayatnda byle bir gcn ne
ler yapabileceini ngrmeye kabildir. ayet dnya, gerek
yoldal ve teklii douracaksa, byle bir yoldaln ve
tekliin kayna evlilik deil, ak olacaktr.

33

KlSKANLlK:
'YEL GZL CANAVAR'*

Youn ve bilinli bir isel hayat olan hi kimse, zihinsel

ac ve straptan azade olmay umut edemez. eylerin son
suza dek iyi gitmesi arzusunun yerine gelmeyiinden duyu
lan keder ve aresizlik, hayatmz boyunca bizi brakmayan
kalc duygulardr. Fakat bu duygular bize dardan daya
tlmaz; esas kayna u ya da bu kt kiilerin ktcl ey
lemleri deildir. Bu tr duygular koullanduan ey, varl
mzn ta kendisidir; daha dorusu, varoluumuzcia bize
elik eden bin trl mfik ve hayrat ipliin bir arada do
kunmu halini yanstrlar.
*) "jealousy: Causes and a Possible Cure", 1912 ylnda yaplan bir konumann
metni.

34

Yaadka bu gerein farkna varmamz mutlak bir zo

runluluktur, nk, balarna gelen talihsizliklerin baka in
sanlarn ktl ve sefilliinden kaynakland dnce
sinden asla kurtulamayanlar, kendi varlklarnn doal par
alar kadar kanlmaz bir olgu olan bir eyden tr srek
li bakalarn suladklar, bakalarn mahkum ettikleri ve
mtemadiyen sebepleri bakalarnda aradklar iin, benlik
lerine musaHat olan kk kk kinleri ve habis drtleri
hibir koulda aamazlar. Dolaysyla, bu tr insanlar gerek
insani tutumlarn yceliine de eriemezler; iyi ile ktnn,
ahlaki olan ile ahlaksz olann, insan duygularnn hayat de
nizinde kabarp alalan dalgalara benzediini kavrayamazlar.
'lyi ile ktnn tesindeki' filozof Nietzsche, imdilerde
nedense ulusal nefretierin ve makineli tfek kymlarnn
msebbibi olarak mahkum ediliyor; oysa ancak kt okurlar
ve kt renciler Nietzsche'ye dair bylesi yorumlarda bu
lunabilirler. 'lyi ile ktnn tesinde' olmak, her trl ko
vuturmann tesinde olmak, yarglamann tesinde olmak,
ldrmenin tesinde olmak, vb. demektir. Zaten Iyi ile Kt
nn tesinde kitab, gzlerimizin nne, bize benzemeyen ve
bizden farkl olan herkesi anlamaya alnakla birleen 'ken
dini ortaya koyma'ya dayal bir ahsilik tablosu serer.
Bu saptamay yaparken, demokrasinin insan karakteri
nin karmak ynlerini, dsal eitlik yoluyla dzene koy
may hedefleyen hantal giriimlerini kastediyor deilim. 'lyi
ile ktnn tesinde'nin ufku, bireyin kendi olma, kendi

kiiliine sahip kma hakkn iaret eder. stelik, bu im

kanlar hayatn kaosundan dolay ac ekmeyi dlamaz; fa
kat, kendisi dnda herkesi yarglamaya kalkan pritence
doruluk iddiasn kesinlikle dlar.
'Katksz' radikalin (sizin de bildiiniz gibi, yar-pimi
ok insan da vardr) , bu derin, insanca bilinci cinsellie ve
35

ak ilikisine tamas gerektii aktr. Cinsel duygular ve

ak, varlmzn en mahrem, en youn ve duyarl ifade yol
lar iinde yer alrlar; insann fiziksel ve psiik yapsnda,
her ak ilikisine -baka btn ak ilikilerinden tamamen
farkl olarak- bamsz bir iliki damgasn vuracak lde
derine ilemilerdir. Baka bir ifadeyle, her ak, aka den
iki insandaki etkileri ve karakteristik zelliklerinin sonucu
dur. Ayn dorultuda, her ak ilikisi, doas gerei mutlak
anlamda ahsi bir iliki olmak durumundadr. O aka ne
devlet, ne kilise, ne ahlak, ne de baka insanlar karabilir.
Ne yazk ki gerek hayatta iler byle yrmyor. Insa
nn en mahrem ilikisi, yasaklarla, dzenlemelerle ve bas
klarla denetim altna alnmaya allyor; oysa bu dsal
faktrlerin hepsi de aka mutlak anlamda yabanc olgular
dr. Ak ile yasalar arasndaki bitmek bilmez elikiler ve
atmalarn temel sebebi budur.
Ite bu srecin sonunda, yozlama ve deersizleme he
pimizin ak hayatna bulayor. airlerin dillerinden dr
medikleri 'saf ak', u anda evlilik, boanma ve yabancla
ma kskacnda hakikaten ok ender rastlanan bir tr duru
muna dmtr. Akn ltleri para, sosyal konum ve
mevki olarak grld srece, fahielik kanlmazdr;
ilikilerin meruiyet ve ahlak peleriniyle rtlm olmas
bu tabloyu ortadan kaldrmaz.

Ktrmletirilmi ak hayatmzcia en yaygn haliyle

gzlenen ktlk, kskanlktr; kskanlk genellikle de, ya
lan syleyen, aldatan, ihanet eden ve can alan 'yeil gzl ca
navar' diye tabir edilir. Halkta yaygn olan kan, kskanln
doutan gelen bir drt olduu ve bu yzden insann kal
binden asla skp anlamayaca ynndedir. Haliyle bu fi
kir, sebep-sonu ilikilerini irdeleme yetenei ve isteinden
yoksun olanlarn gznde son derece elverili bir gerekedir.
36

Kayp bir aktan, akn srekliliini salayan ipliin

kopmasndan duyulan strap, gerekten de varlmzn i
sel bir parasdr. Duygusal keder, ou yce lirik iire, de
rin kavraylara ve Byron, Shelly ve Heine gibi insanlarn i
irsel yceltnderine esin vermitir. Peki ama bu elem, ks
kanlk diye bilinen duyguyla kyaslanabilir mi? Elem ve
kskanlk, bilgelik ve salaklk kadar, incelik ve kabalk ka
dar, vakar ve hayvani iddet kadar birbirine benzemez duy
gulardr. Kskanlk, anlayl olmann, sempati duymann,
cmertliin tam zttdr. Kskanlk insan karakterine asla
bir ey katmad gibi, hi kimseyi byk ve iyi bir insan da
yapmamtr. Gerekte kskanlk, insan fkeden dolay
kr eden, pheden dolay klten ve imrenmeden dolay
katlatran etkenierin banda gelir.
Evlilik traj edileri ve komedilerinde envai eidini grd
mz kskanlk, deimez biimde tek yanl, banaz, ak
ln kendi doruluuyla bozmu, kurbannn zalim, aalk
ve sulu olduuna inanan bir savcdr. Kskanlk, anlama
ya kalkmaya bile tenezzl etmez. Kskan insann tek ar
zusu , cezalandrmak ve mmkn olduunca ar ekilde
cezalandrmaktr. Bu drt , delloda ya da yazl olmayan
yasalarda temsil edildii ekliyle 'erer koduyla somutlat
rlmtr. Bu kodun art kotuu arelerden balcas, bir
kadnn ayartlmasnn, onu ayartan adamn lmyle
denmesi gerektiidir. Ayartmann olmad, iki kiinin en
iten drtlerine can gnlden karlk verdikleri hallerde
bile, eref ancak kan (ister erkein, ister kadnn kan) d
klmesiyle temizlenebilir.
Kskanlk, sahip olma ve alma drtlerinin burgacn
dadr. Toplumda hala geerli olan ve genellikle birtakm top
lumsal hakszlklardan kaynaklanan bir suun ar bir ekil37

de cezalandrlp cnn alnmas eklindeki barbarca anla

ya dayal cezalandrma yasalaryla tam bir uyum iindedir.
Kskanla kar ok gl bir argman, Morgan, Rec
lus ve onlara yakn dneeli baka tarihilerin, ilkel insan
lar arasndaki cinsel ilikilere dair olarak saladklar veri
lerde bulabiliriz. Bu tr tarihilerin almalarn takip et
mi olanlar, monogaminin (tekeliliin) , kadnlarn eve ka
patlmas ve erkeklerin onlar kendi mlkiyetlerinde gr
melerinin sonucu olarak ortaya ktn; ayrca, seks teke
li dourup kanlmaz bir ekilde kskanlk yaratan, insan
ln douundan ok sonraki alarda rastlanm bir cin
sellik yolu olduunu bilirler.
Kskanln temeli, tek bir erkein tek bir kadnla (ve
ya bunun tersi) seks yapma tekeline sahip olduu varsay
mna dayandndan, gemite, erkeklerle kadnlarn -arada
yasalar ve ahlak olmadan- serbeste iliki kurduklar devir
lerde kskanlk diye bir duygu olamazd. Bir insan bu var
saym yok .saymaya, bu kutsal hkm inemeye kalkt
an, kskanlk btn silahlarn kuanr. Bylesi koullarda
kskanln tamamen doal olduunu iddia etmek gln
tr. Gerekte de kskanlk, yapay bir sebebin yapay bir so
nucudur, baka bir ey deil.
Ne yazk ki , seks tekeliyle ayrt edilen ilikilere sadece
tutucu evliliklerde rastlanmaz; zgr diye bilinen birlikte
likler de seks tekelinin kurbandrlar. Dolaysyla, bu duru
mu kskanln doal bir nitelik olmasnn baka bir kan
t sayan bir argman ortaya atlabilir. Ancak aklda tutul
mas gereken bir gerek de, seks tekelinin kuaktan kuaa
kutsal bir hakm gibi, ailenin ve yuvann saflnn teme
liymi gibi aktarlmasdr. Tpk Kilise ile Devlet'in seks te
kelini evlilik bann tek gvencesi olarak grmeleri gibi,
38

mazur grlen kskanlk da mlkiyet hakknn korunma

snn meru savunma silahdr.
lmdi, birok byk insann seks tekelinin bir yasaym
gibi grlmesine burun kvrdklar doruyken, ayn olgu
ya elik eden baka gelenekleri ve alkanlklar aamadk
lar da baka bir vakadr. Dolaysyla, bu insanlar, sahip ol
duklar 'eyalar' tehlikeye dnce, muhafazakar komula
r gibi 'yeil gzl canavar'ca kr edilmi olarak davranrlar.
Sevilen kiinin dsal cazibesine kaplmayacak ya da bu
etkeni hareketlerine bulatrmayacak kadar zgr ve byk
bir erkek ya da kadnn, muhafazakar dostlarnca hakir g
rlecei, radikal dostlarnca da alaya alnaca kesindir; bu
tutumunu srdrrse, ya dej enere olmu ya da korkak biri
damgasn yiyecek, ounlukla da bu tavrnda maddi bir
kar olduu ithamyla yz yze gelecektir. Her koulda, z
grce ve byk davranmasn bilen bu tr insanlar, kaba
dedikodularn ya da iren esprilerin hedefi olacaklardr.
stelik bu tr saldrlara maruz kalmalarnn tek sebebi de,
karlar, kocalar ya da aklarna, bedenlerinin kendilerinin
olduunu bilme ve kendi duygularn ifade etme haklarna
tam bir saygyla yaklamalar, araya giren bir bakas olma
s durumunda kskanlk mizansenlerine meyletmemeleri
ya da hayvanca tehditlere bavurmamalar olacaktr.
Kskanlkta baka faktrler de etkilidir elbette: erkein
kibri, kadnn imrenmesi. Cinsel konularda erkek, serven
leriyle ve kadnlara kar baarlaryla sonsuz biimde v
nen bir palavrac ve mstebittir; ocukluundan itibaren
kulana mtemadiyen, kadnlarn fethedilmeyi istedikleri,
ayartlmay sevdikleri yolunda szler fsldand iin fatih
roln oynamakta srar eder. Avludaki tek horozun ya da
inei elde etmek iin boynuzlaryla arpan tek boann
kendisi olduuna inandndan, sahneye (ki bu , ince d39

nceli diye bilinen erkekler arasnda bile, kadnn cinsel

aknn tek bir efendiye ait olmas gerektiine inannay
srdren bir sahnedir) bir rakip kar kmaz kibrinin ve
gururun lmcl bir yara ald vehmine kaplr.
Baka bir deyile, yz vakann doksan dokuzunda 'erke
in fkeyle donanm kibri'yle birlikte 'seks tekelinin tehli
keye dmesi', kskanln ilk sebepleridir.
Kadna gelince, kendisi ve ocuklar adna duyduu
ekonomik korku ile destekisi olan erkein gzlerinde ilti
fata mazhar olan baka her kadna duyduu kk imren
meler, kadnda deimez biimde kskanlk dourur. Ka
dnlarn hakkn teslim ederek sylenmelidir ki , gemi
yzyllarda fiziksel ekicilik, kadnn alverie sakabilece
i tek mal olmutur; kadnn, bu kymetli mlknden fay
dalanmasn engelleme ihtimali olan baka kadnlarn cazi
besi ve deerini kskanmaya ihtiya duymas bu yzdendir.
Meselenin grotesk yn, erkeklerle kadnlarn genellik
le, gerekte fazla ilgi duymadklar kiilerden dolay iddet
li kskanlk krizlerine kaplmalardr. Yani, bu 'korkun
yanlla' kar feryad basmalarnn asl sebebi, fkeyle
donatlm aklar deil, fkeyle sarlm kibirleri ve imren
me duygulardr. Bir kadnn o anda phelenmekte olduu
ve casus gibi takip ettii erkei daha nce hi sevmemi ol
mas muhtemeldir. O kadnn daha nce akn korumak
adna kln bile kprdatmam olmas da muhtemeldir. Fa
kat ne zaman ki bir rakip ortaya kar, kadn, hibir ekil
de adice ya da zalimce grmedii eyi savunmak adna he
men cinsel mlkne deer vermeye balar.
Anlalyor ki, kskanlk akn meyvesi deildir. Asln
da, kskanlk vakalarnn ounu derinlemesine aratr
mak mmkn olabilseydi, byk ak daha az tatm insan
larn kskanlklarnn ayn lde iddetli ve alaka olma40

ya meylettiini gzleme ihtimalimiz ok yksek olurdu. l

uyumla ve bir olma duygusuyla birbirine bal iki insan,
ikisinden biri dsal cazibelere kaplr diye karlkl gven
lerini tamir etme korkusu duymayacaklar gibi, ilikileri
yersiz bir husumet duygusundan dolay da son bulmaz. Se
vilen kiinin yapaca tercihini iten ie yediremeyebilirler,
zaten yedirmelerini beklemek de art deildir, fakat bu her
iki cinse de bir dierine, srf o kendisine ekici gelmiyor di
ye ineitici bir kabalkla davranma hakkn tanmaz.
Daha sonraki konumalarmda eitlilii ve tekelilii
uzun uzun tartacam iin, birden fazla kiiye ak olabilen
insanlar sapkn ya da anormal saymann tam bir cehalet
timsali olacan belirtmenin dnda, burada bu konu ze
rinde daha fazla durmak istemiyorum. Kskanln sebeple
rine dair daha nceleri dikkat ektiim eitli etkenierin ya
nna, imdi, Devlet'in ve Kilise'nin 'lm onlar ayrana dek
kopmaz ba' diye niteledii evlilik kurumunu da eklemektc
fayda gryorum. Devlet'in ve Kilise'nin hararetle benimse
yip destekledikleri bu gr, 'doru yaama'nn ve 'doru
davranma'nn ahlaki kriteri olarak kabullenilmektedir.
Hem ayak ba olan hem de sarslmalara yol aan b
tn deikenlikleri ve eitlilikleriyle akta, kskanln
kendi doasndan gelip gelmediini merak etmenin fazla
ca bir anlam yoktur. Bir erkek ile bir kadn 'u andan iti
baren siz tek bir beden ve ruhsunuz' formlyle resmen
birletiklerinde, ilikilerini kklk, adilik, phe ve
hntan baka ne doldurabilir? Etrafnzdaki, dardan il
gilere ya da arzulara kapal, her dncesi ve duygusu if
tin birbirine bal olacak ekilde bir araya gelmi herhan
gi bir evlilie bakn ve kendinize byle bir ilikinin zaman
ierisinde nasl nefretle dolu ve katlanlmaz bir hale d
np dnmeyeceini sorun.
41

Oysa zaman iinde prangalar u ya da bu yolla mutla

ka krlr; bu durumu ortaya karan koullar genellikle
insan aalayc ve deersiz nitelikte olduu iindir de,
bir hesaplama yaanyormu gibi, bir noktadan itibaren
devreye en adi, bencilce ve sefilce insani zellik ve drt
lerin girmesinde alacak hibir yan yoktur.
Baka bir ifadeyle, bugnk doal olmayan akmz ve
seks hayatmzn kkeni, hukuksal, dinsel ve ahlaki bask
lardr. Budalalklar, cehaletleri ve nyarglarndan dolay
zavall lmllere ikence eden kam budur.
Oysa hi kimse, bu koullarn kurban olduu bahanesi
ne sarlarak kendini hakl gstermeye kalkmamaldr. He
pimizin kt niyetli toplumsal dzenlemeler, basklar ve ah
laki krlk yk altnda ac ektiimiz tabii ki dorudur. Fa
kat bizler, amalar insani ilikilere hakikati ve adaleti sok
mak olan bilinli insanlar deil miyiz? Insann koullarnn
rn olduu teorisi, olsa olsa kaytszla ve bu koullarn
uysalca kabullenilmesine yol amtr. Yine de, insan -btn
yaratklarn 'ahikas'- dnme ve bakma yeteneiyle, hep
sinden nemlisi, kendi gc ve iradesine bavurma kapasite
siyle donanm bir varlk olduu halde gittike zayflar, edil
ginleir ve kaderci bir ruh haline girerken, salksz ve hak
sz bir hayat tarzna uyum salamann bu bovermilii pe
kitirmekten baka sonu vermeyeceini herkes bilir.
Sevilen kiilerin ve insann kendi benliinin zsel yn
lerini eelemekten daha korkun ve lmcl bir hal yoktur.
Byle bir tutum ancak, ilikiyi hala tutan ince ipliklerin
kopmasyla sonulanabilir ve nihayetinde bizi, akn, dost
luun ve saygnn tkeniini kskanlkla nlemeye alt
mz son hendee getirir.
Kskanlk, gerekten de ak gvenceye almak bak
mndan zavallca bir yoldur, fakat zsaygy yok etmenin de
42

en kesin yoludur. Zira kskan insanlar, dedikoducu insan

lar gibi, en baya davranlara saparlar ve eninde sonunda
etraflarna yalnzca irenme ve haset duygusu saarlar.
Akn kaybedilmesinden ya da iyi ve gzel dnceler
besieyebilen insanlarn aklarnn karlksz kalmasndan
asla kabalk kmaz. Duyarl ve iyi olan insanlarn, kendile
rine zoraki bir ilikiye hogryle bakp bakamayacaklar
n sormalar bile bu saptamay dorulamaya yeterlidir; by
le bir sorunun duyarl her insandaki karl phesiz 'ha
yr' olacaktr. Fakat ou insan da, birbirleriyle uzun sre
dir ayn duygular besiemiyor olmalarna ramen birbirleri
nin yaknnda bulunmaya devam ederler; ite bu yaknlk
da , mahrem yazmalar ifa etmekten cinayete dein her
trl ynteme bavurmakta beis grmeyen kskanln
devreye girmesi asndan bereketli bir topraktr. Grl
yor ki, bylesi bir dehet atmosferi karsnda ak davran
mak ve olgunca bir tutum taknmak, hasbaya bir cesaret
ve zgrlk eylemidir.
Kskanln kabalna kar kuvvetli bir kalkan, erkek
ile kadnn tek bir beden ve tek bir ruh olmamalardr. Er
kek ile kadn, farkl mizalara , duygulara ve eilimiere sahip
iki ayr insandr. tkisi de, kendi fikirleri ve tutumlaryla ha
reket eden, kendi apnda kk birer kozmostur. Eer iki
ayr dnya zgrlk ve eitlik ierisinde birbiriyle buluur
sa , bu muhteem ve iirsi bir haldir. Bu birleme ksack sr
se bile kymetlidir. Fakat, iki ayr dnya, gzellikleri ve ra
yihalar ellerinden alnm olarak bir arada durmaya zorla
nrsa, geriye l yapraklardan baka hibir ey kalmaz. Bu
apak gerei kavramay baarm olan herkes, kskanla
boyun emeyecek ve kskanln Demokles'in klc gibi ba
nn stnde saHanmasna msaade etmeyecektir.
43

PRlTENlZMlN lKlYZLLG*

Bay Gutzon Borglum, Amerikan sanatyla ilgili olarak

pritenizmden bahsederken unlar sylyordu : "Prite
nizm bizi ok uzun sredir benmerkezci ve ikiyzl hale
getirmitir; drtlerimizin doal yanlarna duyduumuz
sayg ve itenlik elimizden koparlp alnd iin, bizim sa
natmzda ne hakikate rastlayabilirsiniz, ne de bireysellie. "
Bay Borglum b u saptamasna, pritenizmin hayat da
imkansz hale getirdiini ekleyebilirdi pekala. Hayat, sanat
tan ve estetizmden daha fazla, binbir deiik haliyle gzel
lii temsil eder; hayat gerekten de ebedi deiimin dev bir
*) "The Hypocrisy of Puritanism", Anarchism and The Other Essays, 2. bask
iinde, 1911.

44

panoramasdr. Pritenizmse, sabit ve deimez bir hayat

anlayna dayanr; hayatn insana Tanr'nn gazabyla daya
tlan bir lanet olduu eklindeki Kalvinist fikre temellenir.
Insan, kefaretini demek iin srekli nedamet getirmeli,
doal ve salkl olan her trl drtsn hastrmal ve ne
eyle gzellie srtn evirmelidir.
Pritenizm, Ingiltere'deki dehetengiz egemenliini on
altnc ve on yedinci yzyllarda, sanatn ve kltrn her
trl tezalrn ezip yok ederek kurmutur. Nitekim,
Shelley'i ocuklarndan eden pritenizm ruhuydu, zira
Shelley, dinin diktasna boyun emiyordu. Byron' memle
ketinden soutan da ayn dar ruhtu, zira bu byk dahi
kendi lkesinin tekdzelii, skcl ve kk hesapl
na bakaldrmt. Ayn ekilde, Ingiltere'nin en zgr ka
dnlarn (Marry Wollstonecraft ve daha sonra George Eli
ot) evliliin geleneksel yalanlar ana srkleyen de prite
nizmdi. Ayn pritenizm, son dnemlerde baka bir kurban
istedi: Oscar Wilde'n hayat. Aslnda pritenizm her za
man iin, sanatn sansrcs roln oyuayarak ve ancak
orta snf saygnlnn skc davurumlarn onaylayarak
John Bull'n (Bay Ingiliz'in) egemenliinin en ldrc fak
tr olagelmitir.
Britanya ovenizminin, Amerika'nn priten tarall
n lkesi olduuna iaret etmesi bu yzdendir. Hayatm
z pritenizmin gdkletirdii, priten kafal insanlarn
drtlerimizdeki doal ve salkl olan her eyi ldrme
ye kalktklar tamamen dorudur. Fakat, bu ruhun Ame
rikan topraklarna tanmasnda en byk payn Ingilte
re'ye ait olduu da ayn derecede tartlmaz bir gerektir.
Bu belay bizim bamza Amerika'ya g eden atalar sar
mtr. Mayflower'la zulmden ve baskdan kaan ilk g45

menler, New York'ta priten zorbaln ve suun egemen

liini yerletirmilerdir. New England'n ve zellikle de
Massachusetts'in tarihi, hayat bir kasvet ve aresizlik ce
hennemine, doall marazilie, drstl ve hakikati
gizli yalanlara ve ikiyzllklere eviren dehetengiz
olaylarla doludur. Ceza sandalyesine oturtulup suya bat
rp kartmak ve bir diree balayp kamlamak, baka i
kence yntemlerinin yannda Amerikan pritenletirme
hareketinin en sevdii Ingiliz yntemleriydi.
Kltr ehri olan Bostan, pritenizm yllkianna ismini
'Kanl ehir' olarak kazmtr. O kadar ki, caiz grlmeyen
dinsel fikirleri zalimce cezalandrnda Salem'e rakip kt
bile sylenebilir. Commons'ta yan plak bir kadn, d
ncesini zgrce ifade ettii iin kollarnda bebeiyle hal
kn ortasnda krbalanmt; 1 65 9'da ayn direkte baka bir
Quaker kadn olan Mary Dyer aslarak idam edilmiti. Asl
na bakarsanz, Bostan, pritenizmin iledii birok ehvet
suuna sahne olmutu. 1 692 yaznda Salem halk, cad ol
duklar gerekesiyle on sekiz kiinin cann almt. Yaka
rak ve kkrtle eytan kovanlar yalnz Massachusetts halk
deildi. Canning'in hakl olarak vurgulad zere: "Ilk
gmenler Yeni Dnya'ya Eski Dnya'nn elbisesini giydir
diler. " O dnemin dehetengiz yznn en stn ifadesi,

bir Amerikan klasii olan The Scarlet Letter'da bulunabilir.

Pritenizm artk ikence etmek iin baparmak vidas ve
kam kullannyar, ancak Amerikan halknn zihinleri ve
duygularnda hala zehirli bir etkiye sahiptir. Comstock'un
gcn baka hibir ey aklayamaz . I Sava ncesi gnle
rin Engizisyon rahibi klkl mstebitleri gibi, Amerika'nn
ilk sansr brosunun kurucusu , posta memuru Anthony
Comstock da Amerikan ahlaknn otokratdr; iyilik ile k46

tln, saflk ile habisliin standartlarn o belirler. Gece

leri hrsz gibi insanlarn zel hayatlanna, en mahrem iliki
lerine szar. Comstock denen bu adamn kurduu ispiyon
culuk sistemi ylesine dal budak salmtr ki, Rus gizli poli
sinin nl nc Bl'n utandracak bir titizlie ve
yaygnla sahiptir.
Halk kendi zgrlklerinin bu derece ayaklar altnda i
nenmesine nasl katlanyor? Bunun basit bir sebebi vardr:
Comstock, Angio-Sakson kannda beslenmi pritenizmin
en gr sesidir ve onun esaretinden en liberaller bile kendi
lerini tam olarak kurtarnay baaramamlardr. Anthony
Comstock'u azizleri beliemi olan Gen Erkekler ve Kadn
larn Hristiyan Iyi Huylu Olma Dernekleri, Saflk Ligalar,
Amerikan Sabbath Birlikleri ve Yasaklama Partisi'nin ufuk
suz ve karanlk ruhlu eleri, Amerikan sanat ve kltr
nn mezar kazclardr.
Avrupa en azndan, amzn toplumsal ve cinsel prob
lemlerini derinlemesine irdeleyen, yapmack numaralarmza
ar eletiriler yneiten cesur bir sanata ve edebiyata sahip ol
makla vnebilir. Cerrahn ba gibi bir keskin bakla her
priten le, paralarna ayrlarak titizlikle incelenmi ve by
lece insann zgrlne giden yolun, gemiin l arln
dan temizlenmesi iin byk abalar sarf edilmitir. Gelgele
lim, Amerikan hayatndan penesini hi ekmeyen priteniz
min etkisi kalc olduka ne hakikat ne de itenlik mmkn
dr. Bylesi koullarda insann davraniarna kasvetten ve
sradanlktan baka hibir ey damgasn vuramaz; bu yolda
her trl doal ifade engellenir ve en iyi drtlerimiz her ve
sileyle boulur. Yirminci yzylda pritenizm, Plymouth
Rock'a ayak bast andaki kadar zgrln ve gzelliin
dmandr. Aalk ve sinsi tarafyla en derin duygularm47

z inemeye kalkar, fakat insan duygularnn gerek ilevle

rinden tamamen bihaber olduu iindir de en dile getirilmez
alaklklarn dorudan yaratcs haline geliverir.
ileciliin tarihi bu gerein dorulanmasndan baka
bir ey deildir. Pritenizm gibi Kilise de teni kt saym
tr; ten, ne pahasna olursa olsun gizlenmeli ve boyunduruk
altnda tutulmaldr. Modem dnr ve eitimeHer bu gad
darca tutumun sonularn daha yeni yeni fark etmeye ba
lamaktadrlar. yle ki: "plakln, genlerin doal merak
larn yattrc ya da marazi duygular nleyici etkisinin
ok tesinde, tinsel bir nemi olduu kadar hijyenik bir de
eri de vardr. plaklk, yetikinlerin artk mazide braktk
lar genlik meraklar adna bir esin kaynadr. Dnyada
vakar, gzellii ve zarafetiyle hepimizin en yaknnda du
ran 'zsel ve ebedi insan bedeni'ni gelitirme ufku , hayatn
balca itici glerinden biridir . " * Fakat prizmin ruhu in
san zihnini o denli saptrm ve bizi iffete snarak doal
eklimizi gizlerneye o denli zorlamtr ki, insanolu plak
ln gzelliini takdir etme yetisini oktan kaybetmitir.
Oysa iffet, insan formunun sahte bir utan ifadesi olarak,
doaya yapay olarak giydirilen bir rtden baka bir ey de
ildir. Modem iffet fikri, zellikle de en byk kurban du
rumundaki kadnla ilintili olarak, duygulanmzn okanp

doal drtlerimizin abartlmasna varr ancak. "lffet, giysi

miktarna gre deiir" ve bundan dolay Hristiyanlarla p
ristler, her frsatta 'kafirler'e yrtk prtk elbiseler giydirme
ye ve onlar iyilie, iffete armaya can atmaktadrlar.
Pritenizm -zellikle kadnlara ilikin olarak insan be
deninin nemi ve ilevlerini saptrmasyla- kadn dini
inancn gerei olarak evlenmemeye, hastalkl bir rk sr*) Havelock Ellis, The Psychology of Sex.

48

drmeye ya da fahielie mahkum etmitir. Sonularn ir

delediimizde insanla kar ilenen bu suun bykl
n apak ekilde grebiliriz. Ahlakszca ya da dknlk
olduu gerekesiyle evli olmayan kadnlara dayatlan cin
sel arzularn bastrma zorunluluu , birok kadn nevras
teni, soukluk ve depresyonla yz yze getirmi, alma
gcn azaltan ok deiik sinir hastalklaryla ba baa b
rakm, hayattan keyif alma drtsn azaltm, uykusuz
lukla cezalandrm ve cinsel arzularla hayaller iinde kv
ranmaya zorlamtr. Zaten cinsler arasndaki zihinsel eit
sizlii aklayan etkenlerden birisi, cinsel arzularn bastr
mann getirdii yapay ve zehirli prangalardr. Bu yzden
Freud, pek ok kadnn entelektel dzlemdeki aa ko
.numunun, cinsel bask uygulamak amacyla dnme yeli
lerinin zorla ket vurulmasndan kaynaklandna inanmak
tadr. Pritenizm, evli olmayan kadnlar doal cinsel dr
tlerini bastrmaya zorlarken, evli kz kardeini izdivala
gelen sidikli ocuklarndan dolay kutsar. Gerekten de
pritenizm, kadn bu sebeple kutsamakla kalmaz, gen
kzlnn ar bask altnda tutulmu cinselliini yaama
hevesincieki gen kadn, geni bir aileyi besieyebilecek
maddi imkanlara sahip olup olmamalanna aldrmadan, ha
bire ocuk dourmaya zorlar. Bilimsel yollarla saptanm
en emin yntemlerle bile korunma kesinlikle yasaklanm
tr; haa, bu konunun aza alnmas bile sulu ilan edilme

ye yeterlidir.
Pritenizmin bu zorbaca egemenliinden dolay kadn
larn ounluu kendilerini fiziksel kaynaklannn tken
mesinin eiinde bulurlar. Hasta ve ypranm bir bedenle
ocuklarna en temel bakm bile salayamazlar. Ekonomik
hasklara ek olarak bu durum, pek ok kadn iyi yaamay
49

gzetmek yerine, azami tehlikeleri gze almaya iter. Krtaj

Amerika'da yle muazzam boyutlara varmtr ki ortaya se
rilen korkun tabloya neredeyse inanmak mmkn deil
dir. Bu dorultuda en son yaplan aratrmalara baklrsa,
her 1 00 hamile kadndan l 7'si krtaj yaptrmaktadr. ste
lik bu korkun oran, yalnzca hekimlerin bilgisi dahilinde
olanlar kapsar. Krtaj n ister istemez bir gizlilik gerektir
dii ve bu operasyonun ksmen mecburen yetersiz ve bilgi
siz hekimlerce yapld gz nne alndnda, prite
nizm, srf kendi budalal ve ikiyzllnden dolay her
gn binlerce kadnn lmne yol amaktadr.
Gya durmadan izlendii, mahkum edildii ve yasak
land halde fahielik, pritenizmin en byk zaferidir;
dahas, btn ikiyzl dindarlklara ramen, fahielik p
ritenizmin en aziz ocuudur. Fahie, bizim yzylmzn,
bir tayfun gibi 'uygar' lkeleri kasp kavuran, arkasnda
hastalk ve felaket brakan gazabdr. Pritenizmin bu has
talkl ocuu iin gelitirdii tek are, daha fazla bask ve
daha acmasz takibattr. Bu katln en yeni rnei, Avru
pa'nn en korkun baarszl ve kusurunu New York eya
lene zorla kabul ettiren, yani pritenizmin talihsiz kur
banlarnn kimliklerinin saptanp kayda geirilmesini n
gren Page Yasas'dr. Prizm de ayn derecede aptalca yak
lamyla , kendi yaratt iblisi -zhrevi hastalklar- kont
rol altnda tu tmaya almaktadr. Bylece ortaya kan en
hayal krkl yaratc sonusa, bu dar kafalln kendileri
ne liberal diyen kiileri bile zehirlernesi ve onlar, prite
nizmin ikiyzllnn dorudan sonulan olan fahieli
e kar hal seferi aacak denli krletirmesidir. Bu kasti
krlyle pritenizm, korunmann asl yntemini de gz
den karmaktadr: " Zhrevi hastalklar esrarengiz ya da
50

korkun bir ey deilken, tenin iledii gnahlarn cezas,

gerekte, prist bedduann utan verici ktlk damgas
deil, basite, tedavi edilip iyiletirilebilir, sradan bir has
talktr. " Pritenizm ise, stn rtme ve gizleme gibi yn
temlerle bu hastalklarn geliip yaylmasna elverili koul
lan beslemektedir. Pritenizmin banazl en arpc ha
liyle, Prof. Ehrlich'in byk kefine kar kaytszlkta,
[renginin tedavisini mulak imalarla , 'belli bir zehrin ilac'
diyerek rten ikiyzllkte grlmektedir.
Pritenizmin neredeyse snrsz olan ktlk yetenei
nin ana kayna, siperlerini devletin ve yasalarn arkasna
kazmasdr. Btn sahtekarlyla halk 'ahlakszla' kar
kollama roln oynayarak, ynetim aygtn gebe brakm
ve ahlak bekiliini zorla stlenme ilevine, bizim grle
rimiz, duygularmz , hatta davranlanmzn hukuksal yol
larla sansrlenmesi roln de eklemitir.
Aslnda en mahrem zevklerimiz arasnda yer alan sanat,
edebiyat, tiyatro ve mektup mahremiyeti, tamamen bu in
safsz tirann merhametine kalmtr. Anthony Comstock'a,
ya da ona benzer, ayn derecede cahil baka polis mdrle
rine, insan zekasn ktye kullanma, doann en stn ya
rats olan 'insan formu'nu ktrmletirme yetkisi tann
mtr. Hayatlanmzn en temel meselelerine eilen ve teh
likeli biimde gzlerden saklanm problemlere k tutma
ya alan kitaplar, yasal zeminde sulu saylmlar ve bu
tr eserlerin yazarlar ya hapse atlm ya da mahvolmaya
ve lme mahkum edilmilerdir.
ar'n hkmdarlnda bile, gndelik hayattaki kiisel
zgrlkler, priten haremaalarnn kalesi olan Ameri
ka'daki kadar bask altnda deildir. Burada, kitlelere tan
nan tek dinlenme gn olan pazar gnn gnlnce yaas

mak fiilen engellenmitir. llkel adetler ve antik uygarlklar

konusunda eserler vermi olan btn yazarlar, Sabbath'n
bakalarna ilgi gstermek ve grevleri yerine getirmekten
azade bir enlik gn olduunda, herkesin neelenip elen
dii bir gn olduunda hemfikirdirler. Bu gelenek her Av
rupa lkesinde, Hristiyan amzn budalal ve tekdze
lii karsnda bir ferahlk getirmeye devam etmektedir.
Her yerde konser salonlar, tiyatrolar, mzeler ve parklar
kadnlar, erkekler ve ocuklarla dolmakta, bilhassa da ii
ler, aileleriyle birlikte, gndelik varolularnn ayrlmaz
paras olan sradan kurallar ve gelenekleri unutarak, nee
ve canllk iinde gnn keyfini karmaktadrlar. Kitleler,
almann karla belirlenen ve ruhu tketen amacndan
kurtulduu, akla dayal bir toplumda hayatn gerekten ne
ye benzeyebileceini o gn gstermektedirler.
Pritenizm, halkn o tek bir gnn bile ellerinden al
mtr. Doal olarak bu durumdan sadece iiler etkilen
milerdir: Milyonederimizin lks evleri, k kulpleri var
dr. Yoksullar ise Amerikan pazar gnnn skcl ve
tekdzeliine mahkm edilmilerdir. Avrupa'ya zg so
kak hayatnn elencesi ve sosyalliinin yerini, burada ki
lisenin kasveti, havasz, mikrop yuvas salonlar ve gizli
mahzenlerin insanlk d atmosferi almtr. lki yasa
nn uyguland eyalerlerde halk, kuru paralarn ya
sad yollarla satlan ikiye yatrmak durumunda kalna
dka bu tr mahzenlere gitme imkanndan bile yoksun
dur. lki yasa konusunda bir eyler sylemem gerekirse,
hemen vurgulamalym ki, bir farsn gerekte neye benze
diini herkes bilir. Pritenizmin baka btn baarl
alanlar gibi burada da 'eytan', insan sisteminin en deri
nine kadar sokulmutur. Dnyann baka hibir yerinde
52

bizim yasakl ehirlerimizde grlenden daha fazla sarho

a rastlanmaz . Fakat pritenizm, ikiyzlln iren
az kokusunu gidermek iin karanfil kulland srece
muzaffer olacaktr. Buzdann grnr yz olan iki ya
sa, salk koullar ve ekonomik gerekeler ileri srerek
uygulanmaktadr. Oysa byle bir yasaklamann kendisi
z itibariyle normal hayata ters dtnden, elde edile
cek sonu da yine anormal bir hayat srmek zorunda kal
maktan baka bir yere varmayacaktr.
Hayal gcn abuklatran ve zihni canlandran her it
ki, hayatmz asndan hava ve su kadar gereklidir. Byle
si itkiler bedeni canlandrr, insani arkadalk ufkumuzu
derinletirir. Herhangi bir itki olmasa yaratc alma da
imkansz hale gelir, efkat ve cmertlik de. Baz dehalarn
durmadan kadehteki yansrnalarna bakp durmalar, pri
tenizmin insan duygularn toptan zincire vurma abalarn
hakl karmaz. Bir Byron, bir Poe, insanl btn priten
lerin umut edebileceklerinden ok daha derinden sarsm
lardr. Byron ve Poe gibi insanlar hayata anlam ve renk kat
mlarken, pritenler kzl kan suya, gzellii irkinlie,
eitlilii tekbiimlik ve rmeye evirmilerdir.
Pritenizm, nasl bir ifade tarz olursa olsun kendine da
ir, zehirli bir tohumdur. Yzeyden bakldnda her ey
gl ve salam grnebilir, ancak zehir, btn dokuyu
mahvedene kadar kalc bir ekilde ilemeye devam eder.
Hippolyte Taine'in dedii gibi, her gerek zgr ruh, "p
ritenizmin kltrn, felsefenin, mizalm ve iyi insanln
lm demek olduunun, pritenizmin karakteristik zel
liklerinin skclk, tekdzelik ve kasvetle kendini sergiledi
i"nin farkna varmaya balamtr.

53

KADlN TlCARET *

Reformcularmz, nasl olduysa birdenbire byk bir

keifte bulundular: beyaz kle ticareti. Gazeteler, "DU
YULMAMI, GRLMEMI VAZlYET" manetleriyle do
lup tayor. Kanun yapclarsa halihazrda bu deheti de

netleyecek birtakm yeni kanunlar hazrlamay planla

makla meguller.
uras ylesine aikar ki, kamuoyunun dikkati ne zaman
byk bir toplumsal yaraya ekilse, hemen bu yaray rtbas
etmek iin ahlakszla, kumara ve fuhua kar bir hal se
feri alr. Byle seferlerin sonucunda ne olur peki? Yine
kumar artar, meyhaneler ticaretlerini arka kaplarnda de*) "The Traffic in Women" , Anarchism and Other Essays, 2. bask iinde, 1 9 1 1 .
54

vam ettirirler, fuhu en yksek mertebesine kar, muhab

bet tellall ve olanclk alr ban yrr.
oluk ocuun bile bildii eyi bir kurum aniden nasl
kefedebilmitir? Nasl olur da btn sosyologlarca bilinen
byle bir musibet, ancak imdi nemli bir mesele olarak or
taya konmaktadr?
Bugn ortaya atlan bu son derecede yzeysel sorutur
mayla, beyaz kle ticaretine dair yeni bir eylerin aydnlat
lacan sylemek dpedz aptallk olur. Fuhu, her zaman
geni alana yaylm bir ktlk olmutur ve halen de by
ledir. Lakin beer, fuhu kurbanlannn ac ve straplarna
kaytsz kalarak iin ticaretini srdrmtr. Hem de en
dstriyel sistemimize ya da ekonomik fuhua kaytsz kal
d kadar.
Ne zaman ki insann kederi renkli oyuncaklara dnt
rlr, gclk kafal insanlar ancak o durumda bunlarla ilgi
lenirler -en azndan bir sreliine. Bu tr insanlar, devam
l yeni oyuncaklara ihtiyac olan ayran gnll bebeklerdir.
Beyaz kle ticaretine kar ykseltilen 'hakl' haykrlar
bylesine bir oyuncaktr ve halk yalnzca bir sreliine
oyalamaya hizmet eder. Bu da sadece karl birka siyasal
admn atlmasn salar; dnyada sinsice hareket eden m
fetti, yatrmc, dedektif, vs. gibi parazider de bu admlarn
sonucundan faydalanmakta hi tereddt etmezler.
Kadn ticaretinin gerek sebebi nedir? Yalnzca beyaz de
il, sar ve siyah kadnlar da dahildir buna. Smr, elbette;
dk cretli ii snfn smren, bylece binlerce kz ve
kadn fahielie srkleyen kapitalizmin merhametsiz Mo
loch'u. Bayan Warren'le bu kzlar yle haykryorlar: "Bizi
bulakhanede birka dolar haftalkla, gnde on sekiz saat
altrarak neden hayatnz mahvediyorsunuz? "
55

D oal olarak, bizim reformcularmz bu isyan lna

kar syleyecek sz bulamyorlar. Olan biteni gayet iyi
biliyorlar ama asl sebepleri ortaya koymaya yanamyor
lar. Safdil roln oynamak, raydan km ahlaka gz
yummak, bir eylerin altn eeleyip temeline inmekten
daha karl ne de olsa.
Yine de, gen yazarlar arasnda vlmeye deer bir is
tisna var: Esaret Evi adl eserinde duygusal bir dar gr
tlkten ziyade toplumsal ktl ele almaya ilk defa
cret eden Reginald Wright Kauffman. Tecrbeli gazete
ci Kauffman, sanayi dzenimizin ou kadna fahielik
ten baka bir kar yol brakmadn kantlyor. Esaret
Evi'nde tasvir edilen kadnlar, ii snfndan , proleter ka
dnlar. Yazar, kadnlarn hayatn baka alanlarda da res
netmi olsayd , yine ayn trden birtakm ilikilerle yz
yze gelebilirdi.
Kadn, hibir yerde yapt iin niteliine gre muamele
grmyor, fakat cinsiyetine gre yarglanyor. Bu yzden
kadnn, kendisine yer edinebilmek ve var olma hakkn sa
vunmak iin cinsel cazibesiyle bedel demek zorunda ol
mas neredeyse kanlmaz. O halde kadnn kendini, evli
likte veya evlilik d ilikilerde, bir erkee ya da birden faz
la erkee satyor olmas sadece bir mertebe sorunudur. Re

formcularmz ne derlerse desinler, fahieliin sebebi, kad

nn ekonomik ve toplumsal dzlemde aalanmasdr.
Bugn, gzide insanlarmz, New York'ta, her on kadn
dan birinin fabrikada almasna, kadnlarn haftada krk
sekiz ila altm saatlik alma karlnda ortalama 6 dolar
almalarna, kadn iilerin ounluunun isizlik tehdidiy
le yz yze, ylda ortalama 280 dolar gelirle yaarnalarna
armaktadrlar. Bu korkun ekonomik manzara iinde be56

yaz kle ticaretinin ve fuhuun bu kadar baskn mesele ha

lini almas hala merak edilecek bir konu mudur?
Ortaya serdiim manzarann abart olduunun zannedil
memesi iin, baz yazarlarn fahielik zerine syledikleri
ne bakmak istiyorum.
Kadnn iffetsizliinin gereki sebepleri, uygulanan is
tihdam politikasn ve istihdamn dmesinden nce ka
dnlarn ald cretleri yanstan tablolardan grlebilir; bu
kt gidite , ilerin fiili durumuyla ilgili basit aklamala
rn ne kadar bahane olarak grlebilecei (iverenlerin
kendi cretlerini de azalttklarn iddia etmelerinin ne l
de bir z rn yerine geebilecei) , cretlerle salanan k
k kk tasarruflarn, habis bir sistemi yrtmenin ge
rektirdii masraflar karlamak amacyla konan devasa
vergilerle, yani drst almann karlnn hakkaniyetle

denmemesinin dorudan sonucu olarak, alanlarn ellerin

den hemen alnp alnmad, siyasal iktisatlarn cevap
vermesi gereken bir sorudur. *

Dolaysyla, gnmz reformculan, Dr. Sangers'n bu

alnty yaptm kitabna baksalar iyi ederler . Orada, ya
zarn gzlemledii , pek az orta snftan, iyi koullardan
ve ho bir evden gelen 2 bin vakayla karlaacaklar. Bu
vakalarda ele alnan insanlarn byk ounluunu , al
an kzlar ve kadnlar oluturuyor. Bazlar , istemedii
halde fahielie zorlanmaktan, bazlar evdeki zalim, kat
ortamdan , bazlanysa fiziksel iddete maruz kalp (bun
lar daha sonra konu edeceim) sakadanm olmalarn
dan dolay fuhua itilmilerdir. Saflk ve ahlaktan bahse
den muhafazakarlarn bu 2 bin kadnn 490'nn kocala
ryla yaayan evli kadnlar olduunu bilmeleri de iyi ola*) Dr. Sanger, The History of Prostitution.

57

caktr. Belli ki evliliklerinin kutsallnda 'gven ve saf

lk'n hibir garantisi yoktu r . *
On Dokuzuncu Yzylda Fahielik adl eserinde fahielii en

hayati etkenlerinden biri olarak niteleyen Dr. Alfred Blaschko

bile ekonomik koullara daha hassas yaklamaktadr:
Fahielik, btn alarda var olmasna karn, on doku
zuncu yzylda artk devasa bir toplumsal kurum olma yolu
na girmitir. Sanayinin rekabet pazarndaki byk insan kit
leleriyle geliimi, kentlerin bymesi sonucu ar kalabahk
lamas, gvencesiz ve belirsiz alma ortam, fahieliin hi
bir ada grlmedik derecede destek grerek canlanmasna
yol amtr.

Yine Havelock Ellis, ekonomik sebeplere tam olarak

eilmese de bu koullarn dorudan ve dalayl asl sebep ol
duunu kabul etmek zorunda kalmtr. yle ki fahielerin
pek ounun, daha evvel az zen grdkleri ama daha g
venli olduklar hizmeti snfndan devirildiklerini tespit
etmitir. Dier yandan Ellis, hizmeti kzn gnlk rutini,
angaryas ve monotonluunun fazla olduunu ve zellikle
bir yuvann scaklyla neesinden yoksun kalmasnn,
onu fahieliin sunaca aaal unutua ve elenceye s
rklediini yadsmyor. Baka bir deyile, hizmeti kz, de
vaml angaryaya tabi tutularak, hanmnn drdr ve kapri
siyle, kendine dair hibir hakka sahip olmayarak hrpalan
makta ve fabrika kz ya da tezgahtar kz gibi bir k an
cak fahielikte bulmaktadr.
Konunun en elenceli yan, halkmzdan nce 'iyi ve
saygdeer insanlar'dan oluan, zellikle her seferberlikte
*) Dr. Sanger'n kitabnn ABD'deki postanelerde kabul edilmemesi kayda deger
bir noktadr. Belli ki yetkililer, fahieligin gerek sebebini halkn bilmesini iste
memektedirler.

58

en nlerde saf tutan pek ok Hristiyan beyefendinin hak

szla kar ykselen fkesidir. Oysa bu insanlar tarihi ke
sinlikle bilmiyorlar, hele ki Hristiyanlk tarihini ! Yoksa,
gemite fahielikle ilgili olarak Kilise'nin oynad rol ko
nusunda bugnk nesilleri krletirmeyi mi umuyorlar?
Gerekeleri ne olursa olsun, bugnn talihsiz kurbanlar
adna alayp szlanacak son insanlar onlardr; nk fahi
eliin din kkenli olduu gereini her entelektel ren
ci bilir. Fahielik, alardr tevik ve muhafaza edilmi,
stelik bir utan olarak deil, tanrnn kendisi gibi selamla
nan bir fazilet saylmtr.
Fahieliin balangc dini menelidir. Toplumsal gelenein
byk koruyucusu olarak din, genel toplumsal hayatn kaybol
maya yz tutmu, dnme uram ilkel bir zgrlk bii
mini muhafaza etmektedir. Herodot'un Hristiyanlk ncesin
de, 5. yzylda, Milet tapnandaki Babil Vens'nden aktar
d tipik rnek; orada her kadnn, mrnde bir defalna ge
lip kendisini, eteine bir sikke frlatan ilk yabancya teslim et
mesiyle tannasna ibadetini gerekletirmi olduudur. Ben
zer gelenekiere Asya'nn batsnda, Kuzey Afrika'da, Kbns'ta
ve dou Ege adalannda ve Korint nnde, tannasnn hizme
tine sunulmu binlerce desenli stun kaidesi zerinde ykse
len Afrodit tapnann bulunduu Yunanistan'da da rastlanr.
Konunun uzman yazarlarca ifade edildii zere, genel bir
kural olarak dini fahieliin gelitii teori, insanolunun re
me gcnn doann verimliliini, dourganln arttran gi
zemli ve kutsal bir itici gce malik olduu inancndan kaynak
lanmaktadr. Fahieliin rahiplerin gdmnde gitgide bir
kuruma dnmesi, dini fahieliin faydacl yanlann gelitir
mitir; bu da kamu gelirinin artmasna katkda bulunmutur.
Hristiyanln iktidara ykselii siyasette belli bir deiim

yaratmtr. Kilisenin lider rahipleri fahielii ho grmler-

59

dir. Yerel ynetim korumas altndaki genelevlere 13. yzyl

da rastlanr. Bu, bir nevi kamu hizmetidir; genelevlerin yne
ticileri de yine kamu hizmetkarlan saylmtr. *

Bunlar, Dr. Sangers'n aadaki aratrmalarna ekle

mek gerek:
Papa II. Clement, gelirlerinin belli bir blmn Kilise'ye
balamalar kaydyla fahielie gz yumulacana dair bir
bildiri yaynlamtr.
Papa IV . Sixtus daha pratiktir. Bizzat kurmu olduu ge
nelevden, tek bana 20 bin dukalk gelir elde etmitir.

Kilise, modern ada artk bu ynde biraz daha dikkat

li, en azndan fahielerden aka bunu talep etmiyor. Bu
nu gayrimenkul ileriyle, rnein Trinity Kilisesi'nin hali
hazrda yapt gibi, yklnaya yz tutmu binalar, fahie
likle ve onun srtndan para kazananlara fahi fiyatlara ki
raya vererek hallediyor.
Ne kadar gerekli grsem de bana burada ayrlan yer, M
sr'da, Yunanistan'da ve Roma'daki fahielik hakknda dile
diim kadar sz sylememe yetmeyecektir. Sonraki dnem
deki koullar ayrca ilgintir; bir gendev patroniesi tara
fndan bir lonca tekilat kurulmutur. Bu loncalar, sabit fi
yat uygulamas ve artlarn iyiletirilmesi iin greviere n
clk etmitir. Bu da pek tabii, toplumdaki modern cretli
klenin kullandndan daha pratik bir uygulamadr.
Fuhua yol aan tek etkenin ekonomik faktr olduunu
sylemek elbette tek tarafl ve fazlasyla stnkr bir sap
tama olur. Bu noktada, ayn derecede etkili ve nemli ba
ka etkenler de mevcuttur. Reformcularmz bu etkenierin
*) Havelock Ellis, Sex and Society.

60

stne gidemezler, nk, hem kadnlarn hem de erkekle

rin hayatlarn ciddi lde etkilediini bilmelerine ra
men, cinsiyet sorunu pek ok insan, ahlaki spazm geine
cek denli sarsabilecek bir konudur.
Kadnn bir cinsel meta olarak yetitirildii, bylelikle
cinsiyetin anlam ve neminin yok sayld kabul grm
bir gerektir. Konuyla ilgili her ileri gelime bask altna
alnarak bertaraf edilmekte ve bu korkun karanla k
tutmas muhtemel insanlarsa, zulme urayp hapse tkl
maktadrlar. Bunlar maalesef kesinkes gerekler; bir kz
asla kendisini nasl koruyacan, hayatnn en nemli
parasnn ne anlama geldiini bilememektedir. Bu du
rumda, fuhu karsnda kolay bir av olmasna ya da cin
sel haz uruna baka trde bir aalayc ilikiye kaplma
sna armamak gerekir.
Bu yok saylmann sonucu olarak, kzn btn hayat
ve doas yamalanm olur. Eskiden beri erkein, vahi
doann sesine kulak verebileceini dnp buna ken
dinden menkul bir o lay gzyle baktysak da bu u anla
ma gelir: Erkek, doas ona cinsiyetini fark ettirdii anda,
bu doay tatmin edebiliyor; fakat bir kzn doas , ahlak
larmza gre kesinkes saklanmal ve bastrlmaldr. Ak
si halde , bir skandal patlak verir. Ahlaken fahieliin esa
s, kadnn bedenini satmas deil, evlilik d yollarla sat
masdr. Bu yalnzca s bir yarg deil, parann n planda
tutulduu evliliklerin, tam tarnma mkemmel biimde
meru, yasalarca ve kamuoyu tarafndan kutsanm olup,
baka tr birlikteliklerin ayplanp reddedilmesiyle kant
lanmtr. Sonuta fahie, tam tanmyla, " cinsel ilikileri
ni kar amacyla dzenleyen kimsedir" . *
* ) Guyot, La Prostitution.
61

"Cinsellii tecrbe etmek iin bedenlerini satarak bunu

bir meslek haline getiren kadnlar, fahielerdir. " *
Aslnda Banger, daha da ileri giderek, fahieliin "z
itibariyle, ekonomik sebeplerle bir evlilik anlamasn im
zalayan bir adam ya da kadnla edeer olduu"nu syler.
Elbette, evlilik her gen kzn hedefidir, fakat kzlarm
Zlll

binlercesi, evlenemedii takdirde bizim aptal toplumsal

geleneklerimizce aalanmakta , bekarlk veya fahielikle

knannaya mahkum edilmektedir. nsan doas, kanunlara
itibar etmez; makul bir sebep olmadktan sonra doa neden
kendini ahiakn sapkn anlayna tabi tutsun ki?
Toplum, erkein . cinsel deneyimini, onun geliiminin
doal gerei sayarken, kadnn benzer deneyimine korkun
bir musibet, namusunu ve bir insanda bulunan btn iyi ve
gzel faziletleri kaybetmesi gzyle bakar. Toplumdaki bu
ifte ahlak standard, fahieliin douu ve srdrlmesin
de hi de azmsanmayacak bir role sahiptir. Burada amala
nan, 'masumiyet' kisvesiyle gen insanlar cinsel konularda
tam bir cehalet halinde brakmaktr; fakat gen insanlarm
zn ar gerginlik ve boucu atmosfer yznden cinsellik
lerini kendi iradeleriyle yaayamamalarnn baka bir sonu
cu, pritenlerimizin nlemek iin ellerinden geleni yaptk
lar ekilde fuhuun her yere yaylmasdr.
Cinsel hazzn ille de fahielie ynlendirilmesi gerek
mez; fahieliin asl sorumlusu, yoldan kmaya niyet
edenlerin her trl zorla peine dlmesi ve kanuni ted
birlerle 'doru yol'a sokulmaya allmasdr.
Henz ocuk yata olan gen kzlar, ar kalabalk,
havasz ve ar scak yerlerde bir makine banda al
mak zorunda braklmakta, bylece kendilerini srekli
*) Banger, Criminalite et Condition Economique.
62

uyarlmann eiine getiren bir atmosferde tutulmakta

drlar. Bu kzlarn pek ounun ne balarn sokacak bir
evleri ne de rahat koullar vardr. te yandan, sokaklar
ya da elenilecek u cuz yerler gnlk rutini unutmann
tek aracdr. Bu da tabii onlar kar cinse yaknlatrm
olur. Bu koullardan hangisinin kzlar ar cinsellik ie
ren bir ortama daha ok ittiini sylemek zordur; ama
bu , fahielie giden ilk admdr. Tabii kesinlikle gen kz
deildir bundan sorumlu tutulacak kimse; aksine , sulu
olan, hayati deerleri anlamadaki eksikliimizle btn
toplumdur. zellikle de, ilk deneyiminin Kilise'nin kut
samas dnda gereklemi olmasndan dolay onu 'fazi
let yolu'ndan sapm olmakla ebeciiyen mahkum eden ah
laklarmzn suu .
Bylesi bir atmosferde kz kendini tamamen dlanm
hisseder; evin ve toplumun kaplan yzne arplmtr.
zerinde durabiiecei bir zeminden yoksun braklmtr,
kimse kendisini yerden kaldrmad gibi daha da dibe itil
mektedir. Bylece toplum, sonrasnda kurtulmak isteyece
i kurbanlar yaratm olmaktadr. En kt niyetli, en bo
zulmu ve en lakalam erkek bile, zarafetini satn alma
ya niyedendii kadnn karsnda hala kendini ok iyi du
rumda grr; karsnda grd manzara, onu hayatn
delenden kurtaracaktr. O kerte ki, kendi z kz karde
ine bile yardm elini uzatmaya yanamaz. Aptall iinde
kadn, daha sonra kendini ok saf ve lekesiz hissederken,
kendi konumunun pek ok nispette sokaktaki kz karde
inden daha acnacak halde olduunu anlayamaz.
"Kadnn para iin evlenmesi, fahieye kyasla gerek
ahlakszlktr," diyor Havelock Ellis, "ona daha az para de
nir, kendisi bakm ve emek anlamnda daha fazlasn verir
63

ve efendisine kesinkes bamldr. Aslnda fahie asla imza

atmaz , tabi olduu kiiyle dorudan bir anlama imzalama
mtr. zgrln ve kiilik haklarn halen elinde bu
lundurmaktadr. Bylece de bir bakma, bir adamn hima
yesi altnda ezilmek zorunda kalmaz . "
Hayatn haline krederek srdrmeye itilen kadn,
Lecky'nin, "Kz her ne kadar ktln stn timsali ola
biliyorsa, erdemin en salam koruyucusu roln de stlen
mektedir. Ancak gen kzn gznde, mutlu evler artk kir
li, doal olmayan ve zararl birer yuva olarak grnecektir,"
eklindeki aklamasyla bir zrm gibi ortaya att ba
hanesini fark edecek durumda da deildir.
Ahlaklar her zaman, daha iyisini kuramadklan sefil
kurumlan ayakta tutmak iin insan rknn yansn kurban
etmeye razdrlar. Fahielik, yuvann safl iin, kat kanun
larn fuhua kar oluturduundan daha fazla koruma ve
gvenlik tekil etmez. Evli adamlarn yars genelev patron
lardr, bu da demektir ki evli kadnlarn ve hatta ocuklarn
yars bu hastalktan mustariptirler. Fuhua itilen aresiz
kurbanlara reva grlen caniliklere kar yasal tedbirler
alnmadka, toplumdan erkein konumunu sarsan hibir
adm gelmez . Bu yzden kadn, yalnzca kendisini kullanan
larn deil, resmi otoritenin meruiyetiyle hareket eden her
polis memuru, sefil dedektif, karakol memuru ve hapishane
yneticisinin de insafna terk edilmi durumdadr.
On iki yldr bir 'evin' sahibesi olarak yaayan bir kadnn
henz yaknlarda kaleme ald bir kitapta yle bir tabloya
rastlyoruz: "Yneticiler her ay 1 4 . 70 dolardan 29.70 dolara
kadar bir deme yapmam sylediler bana, kzlar da polise
5 . 70'ten 9 . 70 dolara para deyeceklerdi." Sz konusu yaza
rn iini kk bir kentte srdrdn dnrsek, de64

dii bu miktara, rvetle para cezalarnn dahil olmadn

hatrlatmak gerekir. Halihazrda birisi, polisin koruma alt
na almayaca kurbanlarnn kanl paralarndan ykl has
lat gtrdn anlayabilir. Polise rvet vermeye kar
kanlarsa, "sr srleri gibi itilip kaklrlar. Dm bir ka
dnn insani duygulara sahip olmadn dnen kak zi
hinlerin, bu kederin, aalanmann ve gzyalannn, her
zaman bir marifetmi gibi tadmz gururun inenmesi
nin ne demek olduunu anlayabilmeleri mmkn deildir. "
Aslnda 'ev' sahibi olan bir kadnn bunlar hissedebit
mesi tuhaftr, deil mi? Fakat daha da garibi, iyi Hristiyan
dnyasnn hala bu kadnlar kusup atmas, onlara iftira ve
knamadan baka hibir ey vermemesidir. Ne kadar da ha
yrsever bir Hristiyan dnyas !
Amerika'ya getirtilen beyaz kleler konusu durmadan
tartma konusu edilmektedir. Nasl olur da Amerika, Av
rupa ona yardm eli uzatmad halde hala erdemli olduu
nu iddia edebilmektedir? Bunun baz durumlarda gerek
olabileceini yadsmyorum, fakat Almanya'dan ve baka
lkelerden baz elilikterin Amerika'ya kle gnderdikleri
ni de inkar etmeyeceim. Benim kesinlikle reddettiim u :
Buradaki fahielik, her Avrupa lkesiyle boy lebilir.
New York'taki fahie nfusunun ounluunu yabanclarn
oluturduu dorudur. Ama bu , nfusun ounluu zaten
yabanc oldu u iin byledir. Baka herhangi bir Amerikan
kasabasna ya da ehrine gittiimizde , Chicago, Middle
West ve dierlerinde, yabanc fahielerin ok daha az oldu
unu grebiliriz.
Ayn derecede bir abart da , bu kentteki sokak kzlarnn
nfusunun, Amerika'ya gelmeden nce bu ie girmi ol
duklar inancdr. Bu kzlarn ou mkemmel Ingilizce ko65

nuurlar, hayatlar ve grnmleri Amerikanlamtr. Ger

ekten bu lkede yllardr yayor olmasalar byle bir sonu
cun ortaya kmas asla mmkn olamazd. Yani, Ameri
ka'daki gzellik ve giyim standartlar gibi hayat artlarnn
-ki bunlarn hepsi para gerektirir- onlar fahielie srd
sylenebilir. Maazalarda ya da fabrikalarda allarak ka
zanlamayacak bir paradr bu.
yle ki, Amerika'daki koullar fuhu pazarn binlerce
kzla doldururken, erkekler srsnn pahal yabanc
rnler iin riske girip ellerini ceplerine atacaklarna inan
mak iin hibir sebep yoktur. br yandan, Amerikan kz
larnn fahielik yapmak zere baka lkelere yollanmas
nn kesinlikle bu sonucun domasnda kk bir etken ol
madn kantlamak iin yeterince delil vardr.
Eski Cook Country savc yardmcs Chfford G. Roe,
New England kzlarnn Sam Amca hesabna alan erkek
lerin acil ihtiyalarna sunulmalar iin gemiyle Panama'ya
nakledildiklerini ortaya karmt. Bay Roe bunu yle ifa
de ediyordu: "Boston'dan Washington'a pek ok kzn seya
hat ettii bir yeralt demiryolu var herhalde. " Bu demiryo
lunun ucunun Federal Ynetim'e kt aikar deil mi?
Bay Roe'nun koltuundan olmas, onun kendisinden bekle
nenden daha fazla ey sylediinin ispatdr. O fiste alan
erkeklerin kalkp okullarndan hikayeler anlatmas hi pra
tik saylmyor.
Panama'daki durumu temize karmak iin sunulan ka
ntsa, kanal blgesinde hi genelev olmadna iaret et
mektir. Riyakar dnyann fahielik gereiyle dorudan
yzlememek iin bavurabilecei en allm ka yolu
dur bu. Kanal blgesinde yoksa, kent snrlar iinde yoksa,
fahielik de yoktur!
66

Bay Roe'nun yan sra, Asya'daki beyaz kle ticareti zeri

ne ciddi bir alma yapm olan james D. Bronson Reynolds
var. Vefal bir Amerikan vatanda ve Amerika'nn gelecekte
ki Napoleon'u rolne soyuncak kii olan Theodore Roose
velt'in dostu pozundaki bu adam, herhalde kentin erdemini
drecek son kiidir. Kendisinden renmi bulunuyoruz
ki, Hong Kong'da, angay'da ve Yokohama'da Amerikan ah
lakszlnn Augias ahrlan yerletirilmi. Oralarda Amerika
l fahieler kendilerini o kadar gstermiler ki, Dou'da 'Ame
rikal kz' fahielikle e anlaml anlr olmu. Bay Reynolds
hemehrilerine in'deki Amerikallarn konsolosluk temsil
cilerinin korumas altnda bulunduunu sylerken, Ameri
ka'daki inlilerin byle bir gvencesi yok. Pasifik sahilinde
ki inlilerle Japonlarn tahamml ettikleri acmasz ve bar
barca zulm bilen herkes Bay Reynolds'la hemfikir olacaktr.
Yukardaki gerekler nda, Avrupa'y, Amerika'ya b
tn toplumsal hastalklar getiren bataklk gibi gstermek
sama olacaktr. Aynen Yahudilerin aviannay bekleyen en
kalabalk gnlller oluturduklar mitine inanmak kadar
samadr bu dnce. undan eminim ki hi kimse beni
milliyeti eilimler gstermekle itharn edemez. lftiharla sy
lerim ki, baka nyarglardan uzak durduum kadar milli
yetilikten de fersah fersah tedeyim. Eer ben Yahudi fahi
elerin ihra edildii yargsna ierliyorsam, bunun sebebi,
Musevi sempatizanl deil, bu insanlarn hayatlarnda kat
lanmak zorunda kaldklan koullardr. Hi kimse, Yahudi
kzlannn onlar balayan bir iliki olmadka yabanc top
raklara g edebileceklerini iddia edemez. Yahudi kzlan
macera merakls deildirler. Son yllara dein asla evlerini
terk etmemiler, hatta akraba ziyareti dnda yan kye veya
kasabaya bile gememilerdir. imdi Yahudi kzlarnn kal67

kp da yabanclarn szlerine ve vaatlerine kanarak binlerce

mil teye, yabanc lkelere gittikleri iddiasna prim vermek
mmkn mdr? Gelen gemilere gidip bir bakn ve bu kz
larn ne aileleri ne de erkek kardeleri ve halalaryla geldik
lerini kendiniz grn. Elbette istisnalar olabilir, ama birok
Yahudi gen kzn fahielik amacyla ya da baka bir sebep
le baka lkelere gnderildiini saplamamak iin Yahudi
psikolojisinden tamamen bihaber olmak gerekir.
Camdan kalelerine ekilenler, oradan bakp bakalarna
ta atmakla hata ediyorlar, oysa camdan kaleler de incedir
ve kolay krlr.
Fahielikteki artn iddia edilen ithalata, kadet sistemin
deki bymeye veya benzeri sebeplere dayandnlma abas
son derece stnkrdr. Biraz evvel ncesine atfta bulun
dum. Kadet sistemin gelince, ne kadar tiksindirici olursa ol
sun, kadet sisteminin aslnda modem fahieliin bir evresi
olduu gereini yok sayamayz. Bu evre, toplumsal ktl
e kar mnferit hal seferinden sonrasnda bask ve rvet
le pekien bir evredir.
Pezevenk, kukusuz insan ailesinin zavall numunesidir;
fakat pezevenk, sokak kadnnn cebinden son kuruunu
alp onu karakala tkan polisten ne derecede daha adidir?
Neden kadet sistemi, kurbanlarnn alnterleri zerinde ya
balayp onlar sokaklara iten dkkan ve fabrika sahiplerin
den daha suludur ve toplum adna ba belasdr? Kadeti
savunmuyorum, ama ortada toplumsal adaletsizliin ger
ek failleri saygnlklar ve dokunulmazlnn keyfini s
rerken, onun neden merhametsizce avlandn anlayam
yorum. Fahieyi yaratann kadet olmadn hatrlamamz
iyi olur. Hem kadeti hem de fahielii yaratan, bizim yap
macklmz ve riyakarlmzdr.
68

l 894'e kadar Amerika'da pezevenklik pek bilinmiyor

du . Daha sonra , birden erdem salgnna tutulduk. Ahlak
szlk ortadan kaldrlacak, lke boydan boya mikroplar
dan arndrlacakt. Toplumsal kanser gzden kaybedildi,
fakat vcudun derinliklerine itildi. Genelev sahipleri ve
ayn ekilde onlarn talihsiz kurbanlar , polisin efkatli
kolianna teslim edildiler. Bunu da doal olarak astrono
mik rvetler ve hapishane takip etti.
Nispeten korunduklan genelevlerde belli bir parasal de
ere sahip kzlar, aniden kendilerini sokakta buldular, r
vet dkn polisin merhametine kaldlar. aresiz, korun
maya muhta ve balla muhta bu kzlar, haliyle kendi
leri tketim ruhunun sonucu olan cadetler iin kolay bir av
oluyorlard. Bu yzden, kadet sistemi polis zulmnn, r
vetin ve fahielik basklannn doal bir sonucudur. Bu top
lumsal ktln modern evresini, ikincisinin sebepleriyle
kartrmak dpedz ahmaklktr.
Bask ve barbarca kanunlar, ancak hayat zorlatrmaya ,
daha sonra da bu yok saymann talihsiz kurbanlar iin aa
lamaya hizmet ederler.
Ikincisi, fahieye insanca davrannay su sayan ve bir fa
hieyi barndrnay 5 yl hapisle ya da lO bin dolar parayla
cezalandran kanunla en yksek ifadesine ulat. Bu tutum
sadece toplumsal bir etken olarak fahieliin gerek sebep
lerini anlamaktaki korkun eksiklii gsterir; aynen Scarlet
Letter* gnlerinin Priten ruhunu iftiharla gstermek gibi.
Bu konuda, fahielikle baa kmakta yasal yntemlerin
faydaszlna iaret etmeyen tek bir modern yazar yoktur.
* ) Kzl damga; on yedinci yzylda ahlaki dknlk ithamyla baz kadnlara ki
lise tarafndan, ayn sr srlerinin ayrt edilmesinde kullanlan damga gibi kzl
bir harf dalamak suretiyle bedenlerinin grnecek bir yerine uygulanrd. (.n.)

69

Ayn ekilde Dr. Blaschko da, hkmetin basksnn ve ah

laki hal seferleri dzenlenmesinin, musibeti gizli kanalla
ra itmekten, toplum adna var olan 'tehlike'nin bymesin
den baka bir sonu vermediini saptamaktadr. Fahielik
konusuna en kapsaml biimde ve en insani bak asyla
eilmi olan Havelock Ellis, hayat artlar ktletike fahi
eliin de en adi yollarla arttn zengin verilerle ve btn
plaklyla gzler nne sermektedir. Nitekim Ellis, ba
ka gzlemlerinin yan sra u sonuca varmtr: "Fransa'da
1 560'da IX. Charles, bir kararnameyle genelevlerini kaldr
m fakat bu tedbir fahielerin saysn arttrmaktan baka
sonu vermemitir, dahas yeni randevuevleri alm ve
durum iyice tehlikeli bir hal almtr. Bu tr btn yasal
tedbirlere ramen, ya da bu sebeple, fahieliin bu kadar g
ze batt baka bir lke yoktur. " *
Fahieliin yasal ve ahlaki avclndan kurtulmu ei
timli bir kamuoyunun kendisi, mevcut durumu slah etme
ye katkda bulunur. Modern hayatm bir etkeni olan kt
le gzlerini kapatp srtn dnmek, yalnzca olaylar k
rklemeye yarar. Biz, 'ehveni er' diyen sama mefhumlar
mzm zerine kmal ve fahieliin toplumsal koullarn
rn olduunu kabul etmeyi renmeliyiz. Byle bir far
kndalk, riyakarl ortadan kaldracak, daha geni bir an
lay ve daha insani davran temin edecektir. Fuhuun ta
mamen yok edilmesi, ancak sanayi kleliinin yok edilme
siyle birlikte, ahlaki olanlar bata olmak zere genelgeer
deerlerin deimesiyle mmkndr.

*) Sex and Society.

70

ANARl VE ClNSlYET SORUNU*

Solgun ve elimsiz zengin ocuklarnn, kuvvetleri ve

kaslar karsnda hayranlk duyduu ii snf erkekleri,
emeklerinin karl ancak alk kurdunu kaplarndan
uzak tutmaya yeterken, yalnzca onlara sabahtan akama
dek klelik yapacak ve ellerinden gelen btn abayla
harcamalarn dk tutmalarn salayacak bir e veya
bakcya sahip olmak amacyla evlenirler.
Kadnn sinirleri, kocasnn acnas cretinin ikisinin de
hayatn idame ettirmesini salamak iin devaml abala
maktan o kadar gerilir ki, giderek asabileir ve yazk ki k
sa zamanda umut ve planlarnn kl olup utuu , evlilikle
rinin gerekten de baarsz olduu sonucuna varacak olan
sahibi ve efendisinin sevgi talebini artk karlayamaz.
*) "Anarchy and the Sex Question" , The A larm, 27 Eyll 1 896.
7l

ZiNCiRLER GiDEREK AGIRLAIR

Harcamalar azalmak yerine oaldka, evliliginde sahip
olduu azck kuvveti de yitiren kadn, benzer ekilde ken
dini ihanete uram hisseder; devaml alk sknts ve
korkusu yznden, evlenmesinin zerinden ok gemeden
gzelliini de tketir. Evli kadn bu srete giderek mit
sizleir, ev ilerini ihmal etmeye balar; kendisiyle kocas
arasnda, onlara hayatlarndaki kederi ve yoksulluu g
sleme kuvveti verecek hibir sevgi ve sempati ba da ol
madndan, birbirlerine daha da skca kenetlenmek yeri
ne daha fazla yabanclarlar ve birbirlerinin hatalarma kar
giderek daha tahammlsz olurlar.
Akamlar milyonerierin yapt gibi kulbe gidemeyen
erkek, bulabildii tek are olarak meyhanenin yolunu tu
tar, kederini bira veya viski bardaklarnda bomaya alr.
Kars tarafndan ihmal ediliini, bir sevgilinin kollarnda
unutnaya alamayacak kadar onurlu , herhangi bir meru
elence ve uratan faydalanmak iin de fazlasyla yoksul
olan erkein kederinin talihsiz orta kadnsa, ev diye ad
landrd, sefil ve derme atma kulbenin iine skp ka
lr ve kendini bu zavall adamn ei klan kadere ve ahmak
la lanet okuyup durur.
Yine de birbirlerinden ayrlmalarnn hibir yolu yoktur.

BU YK TAlMAK ZORUNDADIRLAR
Kanun'un ve Kilise'nin boyunlarna vurduklar zincir ne
kadar canlarn yakarsa yaksn, bu iki kii kendileri isteme
dike o zincir krlamaz.
Yasann onlara zgrlk bahedecek kadar merhametli
olmas iin, zel hayatlarnn btn detaylar gzler nne
serilmelidir. Kadn, kamu'oyunda ayplanr ve btn hayat
72

alt st olur. Bu utancn korkusuyla, kendisini ve pek ok

kz kardeini ezen insafsz sisteme kar tek bir protestoya
dahi girimeksizin , evlilik hayatnn ar ykne katlan
mak zorunda kalr.
Zengin kadn, skandaldan saknmak iin bu duruma
boyun eer; fakir kadnsa, ocuklar uruna ve herkes kar
snda rezil olma korkusuyla. tkisinin de hayatlar , ikiyz
lln ve yalann uzun sreye yaylm devamdr.
Cinselliini satan bir kadn, onu satn alan adamlar terk
etme zgrlne her zaman sahipken; 'namuslu e', ken
di cann yakan birlikten -evlilikten- ne yapsa kendisini
kurtaramaz .
Kilise ya da toplum yle kabul etsin etmesin, akla kut
sanmam , doal olmayan btn birlikler fuhutur. Bylesi
birliklerin toplumun ahlak ve saln azaltmaktan baka
etkisi olamaz.

SULU SSTEMDR
Kadnlar, kadnlklar ve bamszlklarn en yksek fi
yat teklif eden alcya satmaya zorlayan sistem, az saydaki
kiiye baka insanlar (ayn toplumun yeleri olan kiiler)
tarafndan retilen, mreffeh yaama hakk sunan sistemin
bir daldr. Toplumun yzde doksan dokuzu, emeklerinin
meyveleri, refahn satn alabilecei her trl lksn iinde
yzen bir avu aylak vampir tarafndan emilirken, ruhlar
ve bedenlerini tamamen tketmeyecek kadar bir kazan
salayabilmek iin sabahtan akama dek g koullarda a
lmak ve klelik yapmak zorundadrlar.
Bir anlna, yirminci yzylda egemen olan toplumsal
sistemin u iki resmine bakn.
73

Pahal demeleriyle, fakir erkek ve kadnlarn rahat

koullarda yaamasn salayabilecek o muhteem saray
laryla refah sahiplerinin evlerine bir bakn. Refah iinde
ki insanlarn oullar ve kzlarnn akam partilerine bir
bakn; tek bir yemei bile suyla kuru ekmee talim eden,
alk iindeki yzlercesini doyurabilecek olan btn bu
partilerin lks iinde yzrnek olduu belli deil mi? Yi
ne, gnlerini, kendi kendilerini tatmin etmeye yarayan
yeni uralar; tiyatrolar, balolar, konserler, yatlk, ss
ve gsteri ile sefahat iin delicesine bir kouturmayla
dnyann bir yerinden baka bir yerine gitmek gibi eyler
icat etmekle geiren o moda dknlerine bir bakn.

TEKl RESlM
Bir de, hi kimsenin sevgi dolu bir tek szck ve efkat
dolu bir ilgi sarf etmedii ocuklar plak ve a halde so
kaklarda kouturan, cehalet ve hurafelerle byyen, do
duklar gne lanet yadran; asla bir para temiz hava solu
yamadklar karanlk, rutubetli bodrumlarda, sr gibi top
lanm, yrtk prtk elbiseler giyinen, sefaletin btn yk
n beikten mezara dek srtlarnda tayaniara bir bakn.
Siz ahlaklar, siz hayrseverler, bu iki resmin rktc
kartlna bir bakn ve bana bunun sulusunun kim oldu
unu syleyin ! Yasal yollarla veya baka ekillerde fahielik
yapmaya itilenler mi, yoksa kurbanlarn bylesi bir ahlaki
rmeye srkleyenler mi?
Sebep fahielikte deil, toplumun kendisindedir; zel
mlkiyelin eitsizliine dayanan sistemde, Devlet ve Kili
se'dedir. Susuz kadnlarn ve aresiz ocuklarn soyulma
sn, katiedilmesini ve onlara iddet uygulanmasn yasal
latran bu sistemdedir.
74

KTLGN TEDAVS
Bu canavar yok edilmedike btn kamu dairelerinde ve
zenginlerin evlerinde olduu gibi, keza yoksullarn sefil ba
rakalarnda da var olan bu hastalktan kurtulamayz . nsa
nolu kendi kuvveti ve yeteneklerinin bilincine varmaldr;
insanlarn daha iyi ve onurlu bir yeni hayat balatmak iin
zgrlemeleri zorunludur.
Fahielik, saygdeer Dr. Parkhurst ve teki reformcula
rn kullandklar aralarla nlenemez. Fahielik, kendisini
besleyen sistem var olduka srecektir.
Btn reformcular, abalarn her trl suun atas olan
sistemi ykmak iin mcadele edenlerin gayretleriyle birle
tirdiklerinde ve tam bir eitlie dayanan bir sistem, her ye
sine -erkee, kadna ve ocua- emeklerinin rnnn tam
karln veren, doann hediyelerinden faydalanmakta ve
en geni bilgiye erimekte tamamen eit haklar sunan bir
sistem ina ettiklerinde, kadnlar kendilerini geinciirebile
cek ve bamsz olacaklardr. Bylesi koullarda erkek artk
salksz, doal olmayan tutkular ve kt huylar tamaz
ken, kadnn sal da artk bitip tkenmeyen zorlu alma
ve klelikle ezilmeyecek, erkein kurban olmayacaktr.

BR ANARSTN HAYALl
Byle bir toplumda her insan, evlilik bana admn,
fiziki kuvveti ve karsndakine duyaca ahlaki gvenle
atacaktr. Byle bir sistemde herkes tekini sevecek ve
sayg gsterecektir. Bu insanlar sadece kendi refahlarn
deil, ayn zamanda kendi mutluluklar ve insanln ev
rensel mutluluunu arzu edeceklerdir.
Bu tip bir birliin rn olan ocuklar da zihinsel ve
bedensel bakmdan gl ve salkl olacaklardr; ebe75

veynlerini onurlandracak ve sayg gstereceklerdir; bunu

grevleri olduu iin deil, ebeveynleri bunu hak ettii
iin yapacaklardr. Bu ocuklar btn bir topluluk tara
fndan eitilecek ve baklacaklardr, kendi isteklerinin pe
inden gitmekte serbest olacaklardr; onlara dalkavukluu
ve kendi arkadalarn, toplum yelerini soyma sanatn
retmenin gerei kalmayacaktr. Bu ocuklarn hayattaki
amac, kardeleri zerinde iktidar kurmak deil, toplulu
un her yesinin sayg ve takdirini kazanmak olacaktr.

ANARlST BOANMA
Erkek ile kadn, kurduklar birliin kendileri adna tat
minkar ve ho olmad ortaya karsa, sessizce ve arkada
a ayrlacaklar ve sevimsiz bir birlii devam ettirerek evli
lik ilikisinin pek ok ynn bayalatrmayacaklardr.
Gnn reformistleri eer, kurbanlara eziyet etmek yeri
ne, abalarn, asl sebebi ortadan kaldrmak zere birleti
rirlerse fahielik artk insanln yz karas olmayacaktr.
Bir snf bask altna alarak tekini korumak, ahmaklk
tan daha kt bir eydir. Bu bir sutur. Siz ahlak sahibi er
kek ve kadnlar, balarnz te tarafa evirmeyin.
nyarglarnzn sizi etkilemesine izin vermeyin; sorun
lara nyargsz bir adan bakn.
Kuvvetinizi heba etmek yerine el ele verin ve bu bozuk,
hastalkl sistemin yklmasna katkda bulunun.
Eer evlilik hayat onurunuzu ve kendinize saygnz
almadysa, eer ocuklarm dediiniz o insanlar kalp
ten seviyorsanz, onlar adna olduu kadar kendi adnza
da kurtuluu hedeflemeli ve zgrl kurmalsnz. Ev
lilik kurumunun ktlkleri o takdirde, ancak byle bir
dnya gerekleince son bulacaktr .
76

KADININ ZGRLEME TRAJEDlSl*

Bir kabulle balyorum; ekonomik ve siyasal teoriler ne

olursa olsun, insan soyu arasndaki bir sr temel farkll
a, snf ve rk aynmna, kadn ve erkek haklan arasna i
zilmi yapay snrlara bakmakszn, diyorum ki bu farkllk
lar mkemmel bir btnde birleebilir.
Bunu sylerken bir bar anlamas neriyor deilim.
Btn hayatmza hkmeden kart ve atan karlarn
dourduu genel toplumsal uzlamazlk, ekonomik eitlik
ve adalet ilkelerine dayanan toplumsal hayatmzn yeniden
rgtlenmesi somutlatnda dalp paralara ayrlacaktr.
*) "The Tragedy of Woman's Emancipation" , Anarchism and Other Essays, 2.
bask iinde, 1911.

77

Cinsler ve bireyler aras uyum ve barn salanmas , ne

insanlarn yzeysel olarak eitlenmesini ne de insanlarn
zelliklerine gre ayrlmalarn gerektirir. Bugn yz yze
olduumuz ve yakn gelecekte zlecek mesele, bir insa
nn hem baka insanlarla birlikte olduunu derinden hisse
dip hem de bireyin btn karakter zelliklerini benliinde
barndrmas, hem kendisi olup hem bakalaryla birlik ola
bilmesidir. Bana yle geliyor ki bu, kitle ile bireyin, gerek
demokrat ile gerek bireyin, erkek ile kadnn temel bir uz
lamazlk ve kartlk olmakszn buluabilecei zemindir.
Bu yzden iarmz, birbirini balamak deil, birbirini an
lamak olmaldr. Madame de Stad'in ok aktarlan "Anla
mak, balamaktr" sz beni hi cezbetmemitir. Bunda
yle bir itiraf kokusu vardr; birinin arkadan bala
mak, riyakarca stnlk taslama fikrini tar. Birinin varl
n anlamaksa, kafidir. Bu kabul, kadnn zgrlemesi ve
bu zgrlemenin btn cinsiyetiere etkisi hakkndaki g
rlerimi ksmen yanstyor.
zgrleme, kadnn en hakiki anlamyla insan olmas
n mmkn klmaldr. zgrlemeyle, kadnn iinde id
detle arzulad iddia ve eylem, ifadesini bulacaktr; btn
yapay snrlar yklacak, zgrle giden yol asrlarn kle
lii ve teslimiyenden arnacaktr.
Bu , kadnn zgrlk hareketinin esas hedefi olmutu.
Ancak bugne dein kazanmlar kadn tecrit etmi, kendi
si iin esas olan mutluluk pnarndan mahrum brakmt.
Dardan salanan zgrletirmeler modern kadn sadece
yapay bir canlya evirmiti; bu imkanlar Fransz arabesk
bahe dzenlernelerindeki piramit, ember ve ta biimli
aalar hatrlatyor insana; burada kadnn i dnyasnn
haricinde trl ekillerle kar karyayz. Dii cinsinden
78

retilmi bu tr yapay bitkilerin binlercesine, zellikle de

szde entelektel yaantmz iinde rastlamak mmkn.
Kadna zgrlk ve eitlik! O gnlerin asil ve cesur ruh
lar tarafndan ilk haykrldklarnda bu sloganlar ne byk
umutlar ve zlemler uyandrmlard. Gne btn grke
miyle ykselerek n yeni bir dnyaya sayordu . Bu
dnyada kadn, kendi kaderini ynlendirmekte zgr ola
cakt -nyarg ve cehalet dnyasna kar her eyi gze al
m nc kadnlar ve erkeklerden oluan muhteem kala
baln bitmeyen gcn, byk cokusunu, heyecann,
cesaretini, yiitliini , aznini gerektiren ve btn bunlara
deecek bir ama.
Benim umudum da bu amaca doru, ancak bugn yo
rumlanp uyguland ekliyle kadn zgrnn byk
hedefe ulamay baaramaclnda srar ediyorum. imdi ka
dn gerekten zgr olmay arzuluyorsa, nce kendini azad
edilmekten kurtarma gerekliliiyle yz yzedir. Bu , kulaa
bir ksr dng gibi gelse de, aslnda gerein ta kendisidir.
Kadn, zgrleme adna ne kazanmtr? Birka eyalette
eit oy hakk. Birka iyi niyetli savunucunun ngrdkleri
gibi, bu hak siyaseti temizleyip arndrm mdr? Kesinlikle
hayr. Sras gelmiken belirtelim, okul ocuuna retir gi
bi tembihte bulunmaktan vazgeip siyasetin yozlamas
hakknda dobra dobra konumann tam zamandr imdi.
Siyasal rmenin, ahiakla ya da siyasal figrlerin ahlaki
gevekliiyle bir alakas yoktur. Bunun sebebi her eyden
nce, tamamen maddidir. Siyaset, i ve endstri dnyas
ndaki zihniyeti yanstr; onlarn yle iarlar vardr: "almak
vermekten daha kutsaldr" , "ucuza al, pahalya sat" , "dinsi
zin hakkndan imansz gelir. " Kadnn oy hakk olduunda
bile siyaseti arndracana dair en ufak bir umu t yoktur.
79

zgrleme, kadna erkekle ekonomik eitlik kazandr

mtr. Artk, kadn kendi mesleini ve iini seebiliyor; fa
kat gemiteki ve bugnk fiziksel eitiminin ona erkekle
yaracak donann salaroacln da hemen belirtmek ge
rekir. Kadn her zaman piyasa deerine ulaabilmek uru
na btn enerj isini harcamaya, canlln tketmeye ve si
nirlerini ypratmaya zorlanyor. Bu kadnlarn ilerinden
pek az baarl olabilmitir; kadn retmenler, kadn dok
torlar, kadn avukatlar, kadn mimarlar ve kadn mhendis
ler, erkek meslektalaryla ne ayn derecede itimat grrler
ne de abalar iin ayn karl alrlar. Ayartc eitlie ula
anlarsa, bunun bedelini fiziksel ve psikolojik salklarn
dan dn vererek demektedirler. alan kzlarn ve ka
dnlarn byk ounluuna bakarsak, evin darl ve z
grlkten yoksunluunu , fabrikann, dkkann, konfeksi
yonun ya da bronun darl ve zgrlkten yoksunluuy
la deitirmekle ne kadar bamszlk salanmtr? Buna
ek olarak, ou kadnn srtna, btn bir gnn zorlu a
lmasnn ardndan hi de 'evim, evim, gzel evim' dedik
leri trden scak, derli toplu ve davetkar olmayan bir eve
bakmann yk eklenmitir. Ne muhteem bamszlk !
Yzlerce kzn, tezgahn arkasnda, diki makinesinin ya
da daktilosunun banda, 'bamszlk'tan usanm ve bu
nalm halde gelecek ilk evlilik teklifini byk bir hevesle
beklediine hi phe yok. Onlar da en az, aile basksndan
kurtulmaya can atan orta snftan kzlar kadar evlilie ha
zrdrlar. Asgari kazan salayan bu szmona bamszlk,
ne uruna feda olunacak kadar ideal, ne de gz kamatra
cak kadar cezbedicidir. Methiyeler dzdmz bamsz
lk, hepsinden te, kadnn doasn, onun sevme ve anne
lik igdlerini ar ar kreltip boan bir sretir.
80

Fakat her eye ramen, ii kzn duruu , hayatn daha

kltrl mesleklerindeki talihli grnen kz kardeinden
daha doal ve daha insanidir. retmen, hekim, avukat,
mhendis, vb . gibi mesleklere sahip olan kadnlar, iten ie
yalnz ve hastayken bile arbal, dzgn ve dimdik grn
mek zorundadrlar.
Kadnn bamszl ve zgrlemesine dair mevcut an
laylarn sl; sosyal dengi olmayan bir erkee ak olma
korkusu ; akn, zgrl ve bamszl ellerinden ala
ca endiesi; ak ya da annelik hazznn mesleinde tecr
be kazanmasna engel olacandan duyduu dehet; bunla
rn hepsi zgrlemi modern kadn, kendi ruhunun duy
gularnn farkna varamayan, acy ve neeyi doya doya ya
ayamayan saplantl bir rahibe yapyor.
Yandalar ve temsilcilerinin ounluunun anlad an
lamda zgrleme, gerek kadnn, sevgilinin, annenin, z
grln derin cokusunu iine alan snrsz nee ve esrik
lie izin vermeyecek kadar dar kapsamldr.
Geimini kendi salayan veya ekonomik bakmdan z
gr olan kadnn traj ik kaderi de, ok fazla deil, pek az de
neyimden ibarettir. Dorudur, bu kadn, dnyann ve insan
doasnn bilgi birikiminde nceki nesillerdeki kz karde
lerini geride brakmtr; fakat bundan dolay da insan ru
hunu tek bana canlandran ve bunsuz kadnlarn pek o
unun makineleecei hayatn taze znn eksikliini de
rinden hissediyor.
Ilerin bu duruma geleceini, ahlak alannda hala erkek
egemenliinin ryen -yine de ie yarayan- kalntlarn
fark edenler ngrmlerdi. Daha nemlisi, zgrletirilen
kadnlarn nemli bir blm bu kalnnlar olmadan yaa
yabilmekten acizdir. Mevcut kurumlarn yklp yerine das

ha gelimi ve mkemmel kurumlarn yerletirilmesini

amalayan her hareketin yandalar vardr. Bunlar ar ra
dikal teorileri desteklerler. Bununla beraber, bunlar gnde
lik hayatlarnda kltrsz, saygnl oynayan ve rakipleri
onlarn haklarnda iyi dnsn diye yaygara koparan ta
raftarlardr. Mlkiyet hrszlktr deyip de birinden bir avu
ine kadar alaca olsa kplere binen sosyalistlere, hatta
anaristlere bile rastlanmaktadr.
Ayn kltrszle, kadnn zgrlemesi hareketi iin
de de rastlanr. Gerici gazeteciler ve ruhsuz literatr, zgr
lemi kadn, iyi vatandan salarn tarayan ve onun ar
kasnda ayakta duran silik ei olarak gstermitir. Kadn
haklar hareketinin her yesi, birer ahlak hie sayan Geor
ge Sand figryle resmedilmitir. Bu kadn hibir ey kor
kutamazd. Bu kadnnn, kadn ile erkek arasndaki ideal
iliki biimine hi saygs yoktu. Ksacas, bu kadn, zgr
leme, topluma, dine ve ahlaka aldrmadan pervaszca g
nahn ve ihtirasn tarafn tutar. Kadn haklan savunucula
r, bu tahrifata ok fkelendiler ve mizaltan hi nasiplerini
almadklarndan btn enerjilerini orada resmedildikleri
kadar kt deil, aslnda bunun tam tersi olduklarn kant
lamak iin yrtndlar. Pek tabii, erkein klesi olarak kal
d srece kadnn iyi ve saf olmas mmkn deildi, fakat
bamsz ve zgr olduunda ne kadar da iyi olabileceini
ve toplum kurumlar ierisinde nasl da arndrc etkilerde
bulunabileceini fiilen kantlayacakt. Kadn haklar hare
ketinin pek ok zinciri krm olduu dorudur, ancak ye
ni zincirler ekleyerek. Hakiki zgrlemenin byk hare
keti, zgrln gznn iine bakabilmi kadnlara he
nz kavuamad. Onlarn dar priten grleri, erkei, ra
hatsz edici ba belalar olarak duygusal hayatlarndan sr82

mtr. Erkek, hibir ekilde ho grlemezdi; bir tek, ba

basz ocuk dnyaya gelemeyeceinden ancak baba olmas
halinde ho grlebilirdi. Neyse ki, en kat pritenler bile
asla annelik igdsnn karsnda durabilecek kadar
gl deiller. Oysa kadnn zgrl erkeinkiyle yakn
dan ilikilidir, szmona zgrlemi kz kardelerimizin
pek ou, zgrlk ierisinde doan bir ocuun yine ka
dnn olduu kadar erkein de verecei sevgi ve balla
ihtiya duyduu gereini gzden karmaktadrlar. Maale
sef, insan ilikilerine bu dar grl bak, modern kadnn
ve erkein hayatnda byk bir traj ediye yol amaktadr.
Yaklak on be yl kadar nce Norve'li Laura Marholm
Kadn, Karakter Tahlili adnda bir eser ortaya koydu. Kad
nn zgrlemesiyle ilgili izlenimlerdeki boluk ve dar g
rlle, bunun kadnn i dnyasna etkisine dikkat e
ken ilk isimlerden biri olan Laura Marholm, bu eserinde,
uluslararas ne sahip pek ok yetenekli kadnn (dahi Ele
anara Duse, byk matematiki ve yazar Sanja Kovalevska
ja, ok gen yata len sanat ve air ruhlu Marie Bashkir
zefO talihsizliinden sz eder. Sra d dneeye sahip bu
kadnlarn hayatlarnn her izgisinde, dolu dolu ve tamam
lanm gzel bir hayata duyulan bastrlm arzuyla , bunun
eksiklii sonucunda hkm sren huzursuz bir yalnzlk
seiliyor. Bu mkemmel psikolojik taslaklarda Laura Mar
holm, kadnn zihni geliimi ne kadar artarsa, kendisini yal
nzca kar cins olarak deil, ayn zamanda karakterinden
dn vermeyecek birey, insan, arkada, yolda ve gl bir
kiilik sayacak uygun bir ele karlama ihtimalinin o ka
dar azaldndan bahsediyor.
Kendine yetebilen ortalama bir erkek, kadna ynelik
stnlk taslayan amirane tavrlanyla Karakter Tahlili'nde
83

betimlenen kadn iin katlanlmas imkansz bir figrdr.

Ayn ekilde, kadnda zihniyetiyle zekasndan baka bir ey
grmeyen ve onun dii doasn uyandrmay baaramayan
erkek de katlanlmas imkanszlar snfna girer.
Parlak zeka ve gzel ruh, genellikle derin ve zarif bir ki
iliin gerekli nitelikleri olarak kabul edilir. Modern kadn
da bu nitelikler, kadnn varlk iddiasn tamamlamasna
engel tekil eder. Yz yl akn bir sredir, ncil'deki 'lm
bizi ayrana kadar' szndeki eski evlilik ba, erkein ka
dn zerindeki hakimiyetine, kadnn, erkein emir ve ar
zularna tam teslimiyetine, erkein ad ve kazancna mutlak
bamllna dayanan bir kurum olarak grlmtr. Za
manla ve tekrar kesin olarak kantlanmtr ki, eski evlilik
ba, kadnn ilevini, erkein hizmetisi ve onun ocukla
rn douran kii olmakla snrlamtr. Yine de birok z
grlemi kadn, doasna zarar veren dayanlmaz ahlaki ve
toplumsal nyarg zincirleriyle prangalanm olduu bir e
kilde 'evlenmemi olarak' yaamak yerine, btn noksan
lklarna ramen evlilii tercih ediyor.
Birok ileri kadnn bu tutarszlnn sebebi, zgr
lemenin gerek anlamn hi anlayamam olmalaryla
aklanabilir. Onlar, d tiranlardan bamszlarlarsa
esas meselenin hallolacan dndler; oysa ahlaki ve
toplumsal adetler gibi hayata ve gelimeye daha da zarar
l i tiranlar, kendi balarna ve btn gleriyle oldukla
r gibi kaldlar. Kadn zgrlemesinin en faal savunucu
lar, kafalarnda ve kalplerinde gayet iyi idare ediyorlar;
tpk bykannelerimiz gibi.
Bu i tiranlk, ya kamuoyu eklinde ya da 'annem, aa
beyim , babam, halam , Bayan G rundy , Bay Comstock, pat
ran, okul ne der' eklinde olabilir. Btn bu igzarlar,
84

ahlak zabtalar, insan ruhunun gardiyanlar, onlar ne

derler? Kadn bunlara , kendi ayaklar zerinde durarak,
kendi snrlanamaz zgrlnde direterek, kendi z do
asna -hayatn en byk nimeti olan bir erkee ak ol
ma drts , ya da en mthi ayrcal olan ocuk dour
ma hakk onu ardnda- kulak vererek, kar koyma
y reninceye dek kendisine zgrlemi diyemez. Aca
ba zgrlemi kadnlardan ka, gslerini zangr zan
gr titreten, duyulmay , tatmin olmay talep eden akn
arsn teslim edecek kadar cesurdurlar?
Fransz yazar Jean Reibrach, Yeni Gzellik adl romann
da, ideal, gzel ve zgrlemi kadn tasvir etmeyi denemi
tir. Bu ideal, gen bir hekim kzda somutlatrlmtr. Bu
kz, bebeklerin nasl besleneceine dair ok akllca konu
maktadr. Gayet naziktir, fakir annelere parasz ila vermek
tedir. Gen bir adamla sohbet etmekte, ona gelecein salk
koullarn , yere serilen hallardan ve perdelerden kurtula
rak ta duvarlada zeminin kullanlmasyla ne kadar ok
mikrobun yok edilebileceini anlatmaktadr. Kz elbette ga
yet sade, dzgn ve genellikle siyah giyinmektedir. Gen
adam ilk grmelerinde zgr albabnn engin bilgisi kar
snda donup kalmtr; zamanla onu anlamay renir ve
gzel bir gnde artk onu sevdiini fark eder. lkisi de gen
tirler; kz nazik ve gzeldir, her zamanki gibi kat giyinse de
bembeyaz yakalar ve manetlerle grnn yumuatyor
dur. Romanda, gen adamn kza olan akn itiraf edecei
sanlsa da o delikanl yle romantik samalklar sergileyebi
lecek biri deildir. Kzn saf gzellii karsnda kzaran y
z, iirin ve akn cokusunu saklyordur. Gen adam doa
snn sesini susturur ve kendisine mnasip grld bi
imde davranr. Kz da yle, daima kesin, aklc, edeplidir.
85

Korkarm birlikte olsalard gen adamn ortaya kacak tab

lo karsuda lmcl biimde donup kalma riski doard.
Itiraf etmeliyim ki, ben hayallerincieki ta duvarlar ve zemin
kadar souk olan bu yeni gzelde hibir gzellik gremiyo
rum. Gzellii dorulukla ve edebi cetvelle lmektense, be
nim romantik alarn ak arklanm, Don juan'm, Madame
Vens'm, babasndan zlgt yiyeceini, annesinin drdrn
dinleyeceini ve komularn ayplamalan ve knamalaryla
karlaacan bile bile aynda pencerelerden merdiven
lerle, iplerle kaaniarm var. Eer ak, koulsuz vermek ve
almak deilse buna ak denmez, yle bir ak ancak, artlada
eksileri dengelerneyi asla baaramayan bir ilem olur.
Gnmzn zgrlemesindeki en byk noksanlk,
kadnn ruhunda, hayat pnarndan bir daha imesine izin
vermeyen bir boluk douran yapay katlk ve kr saygn
lklardr. Bir keresinde, herkesin mutluluu iin canhra
didinen eski usl anne ve ev sahibesi ile gerek yeni ka
dn arasnda, yeni kadnla sradan zgr arkadayla ara
snda daha derin bir iliki olabileceinden sz etmitim.
zgrlemenin saf ve basit akirtleri beni kafir ilan ettiler,
neredeyse kaza balayp yakacaklard. Onlarn kr co
kular , benim eskiyle yeniyi karlatrmamdaki niyetimin
sadece bykannelerimizin damarlarnda daha fazla kan
dolatn, niversiteler ve brolar dolusu zgrlemi
meslek kadnndan ok daha fazla mizaca ve espriye ve
kukusuz byk lde doalla, efkate, basitlie sahip
olduklarn kantlamak olduunu grmelerine izin vermi
yor. Bu ne gemie duyulan bir zlem ne de kadn eskisi
gibi mu tfak ve bakm ilerine mahkum etme arzusudur.
Kurtulu, daha parlak ve berrak bir gelecee doru ener
j ik admlar atmaktr. Bizim eski geleneklerle alkanlklar86

dan kaynaklanan engellerden kurtulmaya ihtiyacmz var.

Kadnn zgrlemesi hareketi henz bu ynde ilk adm
att. Umalm ki bir sonraki adm da attracak gc bir ara
ya getirsin.
Oy hakk, eit sosyal haklar ok gzel talepler olabilir,
ancak esas zgrleme, ne oy sandklarnda ne de mahke
melerdedir. zgrleme, kadnn ruhunda balar. Tarih bi
ze, her ezilen snfn zgrlklerini efendilerinden kendi
gleriyle skp aldklarn gsteriyor. Kadnn bundan
ders kartmas ok nemlidir ki, zgrle ulama gc
ne kadar artarsa zgrl de o kadar artacaktr. Ayn za
manda, kadn iin daha nemli olan, i dnyasndaki yeni
lenmeyle eski nyarglarn, geleneklerin ve adederin arl
ndan syrlmaya balamasdr. Hayatn her alannda eit
hak talep etmek, hakl ve adildir, fakat hepsinden nce, en
hayati olan hak, sevme ve sevilme hakkdr. Ksmi zgr
leme gerek ve tam zgrlemeye dnecekse, sevilmek,
sevgili ve anne, kle veya birine tabi olmakla eanlaml g
ren sama tutumdan syrlmaldr. Cinslerin ikilii samal
ya da kadn ile erkein birbirine dman dnyalar tem
sil ettikleri fikri de def edilmelidir.
Kklk bler, genilik birletirir. Gelin , geni ve b
yk olalm. zerimize gelen nemsiz eyler yznden ha
yati olanlar gzden karmayalm. Cinsler arasndaki ili
kide fethetme ve fethedilme kavramanna yer yoktur; bir
tek bir yce ey vardr: nsann kendisini daha zengin, da
ha derin ve daha iyi bulmas iin snrsz olarak vermesi
vardr. Bu arzu tek bana boluu doldurabilir ve kadnn
zgrlemesindeki traj ediyi neeye ve snrsz elenceye
dntrebilir.

87

OGUNLUKLARA KARI AZlNLlKLAR*

Eer yaadmz zamann eilimlerine dair bir zet ya

pacak olsaydm, 'nicelik' derdim. ounluk, kitle ruhu , her
yerde baskn ve bu durum 'nitelik'i yok ediyor. Btn haya
tmz, retim, siyaset ve eitim, nicelie, saylara dayanyor.
Bir zamanlar yapt iin nitelii ve zorluundan gurur du
yan iinin yerini, beyinsiz , yetersiz ve isteksiz bir kii ald;
eylerin niceliklerine bakan, kendisine deer vermeyen ve
genel olarak insanln geri kalanna ktlk etmeye hazr
kiiler bunlar. Gerekten de nicelik, hayatn rahat ve hu
zurunu deil, yalnzca insann ykn arttrmtr.
*)

"Minorities versus Majorities" , Anarchism and Other Essays, 2. bask iinde,

1911.

88

Siyasette, nicelikten baka hibir ey geerli deildir.

Artlarna ramen prensipler, idealler, adalet ve haklar,
saylarca berbat bir ekilde kuatlmtr. stnlk abas
ierisinde, eitli siyasal partiler birbirlerini kandrmakta,
yalan sylemekte, hile yapmakta ve birtakm entrikalarla
dolandrmaktadrlar; sonuta, baaran kiinin kitle tara
fndan kucaklanacandan ok emindirler. Tek tanr bu
dur: baar. Hangi dorultuda, hangi korkun karakterle
olursa olsun. Bu zc gerei kantlamak iin ok derin
lemesine bir aratrma yapmaya ihtiyacmz yok. Daha n
ce hibir zaman kt yol -devletimizin tamamen korkun
olan bu yolu semesi- bylesine aleni bir ekilde sergilen
memiti; Amerikan toplumu hibir zaman siyasetin Yahu
da doasyla bylesine kar karya kalmamt; ki bu do
a, yllardr bir iftira olarak nitelendiriliyor; kurumlarm
zn balca dayana, insanlarn haklar ve zgrlklerinin
gerek koruyucusu olmaya devam ediyor.
Partinin sular, bir krn bile grebilecei kadar orta
dayken, dalkavuklarn bir araya toplamak zorundadr; bu
sayede stnl temin edilmi olur. Ne var ki bu stnl
n kurbanlar -ihanet edilmiler, aldatlmlar ve mazlum
lar- bu zafere kar olmak yerine, onun safnda durmaya ka
rar vermilerdir. zgnlkten ve kendi ahlakn olutur
maktan yoksun olan bu ounluk, kendi kaderini her za
man bakalannn ellerine brakmtr. Sorumluluk alma ye
tisinden uzak bir ekilde, ykp yok etmeye doru bile olsa
liderlerini takip etmitir. Dr. Stockman haklyd: "Aramz
da gerein ve adaletin en byk dmanlar, bir ktle ha
lindeki ounluklardr, kahrolas ktle halindeki oun
luklar." Hrs ve inisiyatif kullanma yetenei olmayan bu
kitle, hibir eyden yenilikten olduu kadar nefret etmez.
89

Her zaman yenilikiye, yeni gerein ncsne kar kzgn

olmu ve onu aviarnaya almtr.
amzn siyasetileri -ki buna sosyalistler de dahildir
arasnda srekli tekrarlanan slogan, devrimizin zamanm
Zlll

bireysekiliin ve aznln devri olduudur. Oysa, yal

nzca yzeyin altndakini grmek istemeyenler bu ekilde

kandrlabilir. Hi kimse dnyann refahn grmyor mu?
Bu durumun krallar onlar deil mi? Ne var ki onlarn ba
ars bireysellie dayanmaz; atalete ve kitlelerin korkaka
teslim olarak boyun edirilmesine temellendirilmitir. Oy
sa kitleler artk tahakkm altna alnmak, yntendirilmek
ve bask grmek istemiyorlar. Bireysekilik ise, insanlk ta
rihinde hibir zaman kendini ifade etme ansn, kendini
savunma frsatn imdiki kadar normal ve salkl bir ekil
de bulamamtr.
Drstlk niyeti alanm bir eitmen, zgn fikirleri
olan bir yazar ya da sanat, bamsz bir bilimci, toplumsal
deiimin vaatkar olmayan ncleri, her gn, geen za
manla birlikte, renme ve yaratclk yeteneklerini kaybet
mi olan kiilerce bir kenara itilmektedirler.
Ferrer tipi eitmenlere hibir yerde hogryle bakln
yar, dier taraftan nceden haznedilmi yemekierin diye
tisyenleri a la Profesor Eliot ve Butler, varoluuluktan
yoksun, taleplerin olmad bir an baarl uygulaycla
rdrlar. Yaznda ve dramatik dnyada Humpry Ward'lar ve
Clyde Fitches'ler, kitlelerin idolleri; ne yazk ki ok az kii
Emerson, Thoreau, Whitman, Ibsen, Yeats ya da Stephen
Phillips'in dehasnn farknda. Bu parlak insanlar ounlu
un ufkundan ok uzakta, yalnz yldzlar gibiler.
Yaynclar, tiyatro mdrleri ve eletirmenler yaratc
sanatn doasnda var olan nitelii aramyorlar, sadece sa90

natn y ciro getrp getirmediini, insanlarn paletine

uyup uymadn soruyorlar. Bu palet de bir plk gibi;
hibir zihinsel zrolerne gerektirmeyen her eyi barnd
ryar iinde .
Sanatta da ayn zc gereklerle kar karya kald
mz sylemeye bilmem gerek var m? Birilerinin kp
parklarmzla kprlerimizin irenlii ve kabaln, sa
nat endstrisini eletirmesi gerek. ounluun zevkleri
bu korkun sanat hogryle karlyor. lerikte yanl ve
uygulamada barbarca olan , Amerikan ehirlerini dolduran
antlarn da gerek sanada hibir ilikisi yok; sanki bir
Michael Angelo totemi gibi. Ne var ki baarl olabilen tek
sanat tr de bu . Kabul gren bilgileri besleyen, zgn ol
maya alan ve hayatta doru eyler yapmaya abalayan
gerek sanatsal deha, anlalnay bekleyerek ve kenarda
kede srdrmekte varln. Kendi mr o gnleri gr
meye yetmese de de belki bir gn eserlerinin el stnde
tu tulacan umarak devam ediyor almaya.
Ekonomik zorunluluklar gereke gsterilerek bug
nn sanatsnn yaratc bir retim iinde olamayaca
syleniyor. Oysa ki bu, sanat adna btn alarda rastla
nan bir gerekliktir. Micheal Angelo da en az bugnk
heykcltra ya da ressamlar kadar hamisine bamlyd;
ama o zamann sanat uzmanlar, ldrtc kalabalktan
ok uzaktaydlar. Ustalarnn eserlerine katkda bulun
maktan gurur duyuyorlard.
Bugnn sanat hamilerininse tek bir kriterleri, tek bir
deerleri var: dolar. Hibir mkemmel eserin niteliiyle il
gilenmiyorlar, yalnzca ceplerincieki dolarlarn nicelii ilgi
lendiriyor onlar. Mirabeu 'nun Les Affaires sont les Affaires
almasnn finansrleri, renklerdeki karmak dzenle91

melere iaret ederek yle diyorlar: "Ne kadar da mkem

mel; bize tam 50 bin franka mal oldu . " Ayn bizim sonra
dan grmelerimiz gibi. Onlarn muhteem sanat keifleri
iin denen inanlmaz meblalar, zevklerini fakirletiriyor.
Toplumda en affedilmez gnah, dncenin bamszl
. Simgesi demokrasi olan bir lkede bamsz dnceden
bu denli plak biimde korkulmas, ounluun korkun
gcnn en nemli gstergelerinden.
Elli yl nce Wendell Phillips yle demiti: "Gerekten
de demokratik eitlikle ynetilen lkemizde, kamuoyu yal
nzca her eyden stn tutulmakla kalmaz, ayn zamanda
her yerde ve her eye kadirdir. Kamuoyunun tiranlndan
ka yoktur; onun eli her yere uzanr. Dolaysyla, elinize bir
Eski Yunan mealesi alr da onu yz kiinin yzne tutarsa
nz, ortak kanlarn tesinde hayaller kurmam tek bir Ame
rikal bulamadnz gibi, kiisel hedeflerinde, sosyal haya
tnda ya da iinde, evresindekilerin fikirleri ve desteklerine
muhta olmayan tek bir kii de bulamazsnz. O yzden, he
pimiz, bireylerden oluan bir ktlenin paras olarak kalmak
yerine, kendi dnederimizi saknmakszn dile getirebil
meliyiz; aksi takdirde, baka uluslarn yannda bizim de elde
edebileceimiz tek ey bir korkaklar yn olmaktan teye
gitmeyecektir. Dolaysyla, hepimizin baka insanlardan da
ha ok birbirimizden korkmasnn sebeplerini de burada ara
mak gerekir. " Aka grlmektedir ki, Wendell Phillips'in
elli yl nce anlattndan daha ileri bir noktada deiliz.
Bugn de kamuoyu, elli yl nceki kadar her yerde hazr
ve nazr bir tirandr; bugn de ounluk, bir dlekler kitle
sini temsil eder, kendi ruhuna ve akli sefaletine yaraan o
tiran arar; nitekim bu aray, Roosevelt gibi bir adamn ta
rihte benzeri pek grlmemi ykseliini aklyor. Roose92

velt, avam psikolojisini en iyi rnekleyen insandr. Bir siya

set adam, ounluun ideallere ve drstle ne kadar az
nem verdiini biliyor. Bir kpek gsterisi, bir dll yar,
bir 'siyah'n lin edilmesi, adi bir sulunun etrafnn sarl
mas, zengin bir kadnn evlenmesi ya da eski bir bakann
akrobatik gsterisi arasnda hibir fark grmyorlar. Zihin
sel yozlama ne kadar irenleirse, kalabalk bu tablodan
o kadar zevk alyor.
te taraftan, bu siyasal pigmelerin, saf adamlarn, kl
trlerin, yetenekierin tepelerindeki adamlarla muhallebi
ocuklar gibi alay ediliyor. amzn bireysekilik a
olduunu sylemek biraz tuhaf. Bizimki, btn tarih bo
yunca yaanm olan fenomenin basit bir tekrar: llerleme,
aydnlanma, bilim, din, siyasal ve ekonomik zgrlk iin
yaplan her aba aznlklardan geliyor, ounluklardan
deil. Bugn de her zamanki gibi az olan , aznlkta kalan
yanl anlalyor, takibata uruyor, hapsediliyor, ikence
gryor ve ldrlyor.
Nazareth'in kkrtclarnn aklad kardelik pren
sibi, hayatn, doruluun ve adaletin zn koruyor; bu
nu o kadar uzun zamandr yapyor ki artk aznlkta kalan
insanlarn iaret fiei haline gelmi. ounluk hareketi
bunu kavrad anda, o byk prensip kann ve atein, ya
ylan acnn ve hastaln mutucusu oldu. Huss, Calvin
ve Luther gibi muzaffer kiilerin nderliinde efsanevi
Roma'ya saldrmak, gecenin karanlnn ardndan gelen
gndoumu gibiydi. Ama Luther ve Calvin siyaset adam
olduklar anda, Reformasyon'un byk imkanlarn tehli
keye attlar. Baarlar ve ounluu elde ettiler, ama Ka
tolik canavardan daha az kana susam ya da acmasz ol
mayan ounluunu . Aykr olanlara, aznlklara, diktas93

na boyun emeyecek olanlara ne ac ! Sonsuz heves, ta

hamml ve kurbandan sonra insan akl , imdi en azndan
dini canavardan azade klnd; aznlk, yeni zaferiere kur
ban gitti ve ounluk da zamanla yanl bir ekilde gelien
gereklii alklamakta.
Siyasal dzlemde insan rk, hala klelie en uygun ola
n. Krallar ve tiranlarn gcne kar adm adm savaan
john Balls'lar, Wat Tyler'lar, Tells'ler gibi daha ismi sayla
mayacak pek ok kii iin de byle deil miydi? Ama birey
sel ncler iin dnya hibir zaman, o muazzam akmda
(Fransz Devrimi) olduu gibi kklerine kadar sallanmam
olmal. Camille Desmoulins'in etkili szleri ve atei, ] eric
ho'dan nceki trompet gibiydi: Bastille'e, o tecavz , korku
ve saldr timsaline kar ayaklanma balatmak.
Her dnemde byk fikirlerin ve zgrlk mcadelesi
nin savunucular aznlklar olmutur. Oysa arl yzn
den yerinden kprdamas bile mmkn olmayan oun
luklar asndan durum hi byle deildi. Bu gereklik Rus
ya'da, baka her yerde olduundan daha etkili bir ekilde
aa kmtr. Binlerce hayat, o kanl rej imle tketilmitir,
gene de canavarn saltanatma tam son verilememitir. Fi
kirlerin, kltrn, edebiyatn, en derin ve gzel duygula
rn, bir boyunduruun altnda inletildii bir yerde bu nasl
mmkn olabilir? ounluk, o dntrlemeyen, kstl,
baucu kitle -Rus kylleri-, yz yllk bir ekimeden, an
latlmam bir sefaletten ve kurbanlktan sonra nasl hala
'beyaz elli adamlar' (entelektelleri) boan ipin ans getir
diine inanabilirler?
Amerikan bamszlk mcadelesinde ounluk, ykl
mak zere olan bir binadan ok da farkl konumda deildi.
Bugne dek jefferson, Patrick Henry ve Thomas Paine gibi
94

insanlarn fikirleri, kendilerinden sonraki nesillerce hep in

kar edilmi ve satlmtr. Kitle, onlardan hibirini isteme
mektedir. Lincoln'de grlen stnlk ve cesaret, o zama
nn panoramasn yaratan insanlarla birlikte unutulmutur.
Siyah adamlarn gerek hamileri, Bostan'da Llyod Garrison,
Wendell Phillips, Thoreau, Margaret Fuller ve Theodore
Parker gibi, olaanst cesaretleri ve abalaryla parlayan
(ve ahikasna John Brown'da erien) bir avu kii tarafn
dan temsil edilmitir. Onlarn yorulmak bilmeyen hayalle
ri, etkili konumalar ve azimleri, Gneyin lordlarn -ha
kimlerini- yenmitir. Lincoln ve onun buyruu altndakile
rin peinden, yalnzca bakaldr herkese karl bir davra
n olarak grldnde gidilmitir.
Yaklak elli yl nce bir fikir, meteor gibi dnyann y
rngesinde kendisini gstermitir; olduka ileri grl,
devrimci, herkesi kucaklayan ve dnyann her yerindeki ti
ranlarn kemekeini datacak bir fikir. Dier yandan, bu
fikir milyonlarn gznde zevkin, mutluluun ve umudun
da mj decisiydi. ncler, karianna kacak zorluklarn
bilincindeydiler ve yollarna kacak engellere ramen gu
rurlu ve cesurca yrylerini balattlar. Bugn bu fikir,
halk saran bir slogan olmutur. Bugn neredeyse herkes
sosyalist: Zenginler yoksul kurbanlar kadar, hukuk ve oto
ritenin savunucular talihsiz sanklar kadar, dini dogmala
rn uygulayclan mrideri kadar zgr dnrler; yrtk
gmlekli kzlar da k hanmefendileri kadar. Neden olma
sn? Elli yl ncesinin gerei bugn bir yalana dnt
ne, btn diri hayal gc yalandna ve gc, zaferi, dev
rimci idealizmi yok edildiine gre neden olmasn? Bugn
artk gzel bir gr deilse de, 'pratik, zerinde allabi
lir bir dzen' ounluun istei olduuna gre, neden ol95

masn? Kitle vlmeye balandndan beri mevcut olan si

yasal kurnazlk Zavall ounluk, kandrlan, kullanlan o
devasa ounluk; "keke bizi takip etseydi . . .

"

Bu sylemi daha nce duymam birisi var mdr? B

tn politikaclarn bu hi deimeyen nakaratn bilmeyen
var mdr? Kitlenin kannn emildiini, soyulduunu ve
smrldn bilmeyen var mdr? Oy avclarmz ka
dar ben de biliyorum bunu . Ama ben btn bunlardan so
rumlu olann, birka parazit deil, kitlenin kendisi oldu
unda da srar ediyorum. Efendilerine drt elle sarlyor,
kamlanmay seviyorlar ve kapitalist otorite ya da her
hangi bir kurulu dzen aygtna kar bir protesto sesi
ykseldii anda ilk ' armha gerin ! ' haykr onlardan
geliyor. Oysa , kitleler kendi rzalaryla asker, polis, gardi
yan ve cellat olmak istemeselerdi btn bu yetkiler ve
ahsi ayrcalklar ne kadar srebilirdi ki? Sosyalist dema
goglar bunu benim bildiim kadar iyi biliyorlar, ama hala
kitlelere isteklerini temin ediyorlar, nk hayatn temel
amac, gcn srekliliidir. Bu da ounluk olmadan ger
ekletirilemez . Evet; otorite, bask ve bamllk, btn
gcn kitleye dayanmaktan alr; ancak zgrln, bire
yin zgrce geliiminin olduu ya da zgr bir toplumun
doduu yerde ne otorite barnabilir, ne de bask ve ba
mllk yeerebilir.
Bask altnda olanlar, yoksullar, bu dnyada kabul et
mediim iin deil; korkuyu , iddeti ve insanlarn srd
hayatn gvensizliini tanmadm iin de deil; o
unluu , 'iyi'den yana yaratc bir g olarak ret mi ediyo
rum? Hayr, hayr ! Ama o kadar iyi biliyorum ki, skt
rlm bir kitle olarak bu insanlar, hibir zaman, adalet ve
eitlik uruna mcadele etmediler. Insanln sesini bas96

trdlar, insan ruhunu bodular ve bedenlerini zincirledi

ler. Bir kitle olarak eilimleri, her zaman hayat tpk bir
l gibi, birrnek, gri ve monoton hale getirmek oldu . Bir
kitle olarak her zaman, bireyselciliin, zgr inisiyatifin
ve zgnln dmanlar olacaklar. Bu yzden, Emer
son'n u szlerine ben de katlyorum: "Kitlelerin taleple
ri ve etkileimleri ham, eksik ve tehlikelidir ve onlarn
srtlarnn svazlanmasna deil, eitilmeye ihtiyalar var
dr. Onlara hibir ey teslim etmemeyi dilerim, onlar b
lp paralara ayrmak ve onlardan bireyler yaratmak iste
rim. Kitleler ! Kitleler beladr. Aslnda kitlenin hibir ei
dini istemiyorum; yalnzca sevecen, duyarl, baarl ka
dnlar ile drst erkekler istiyorum . "
Baka bir deyile , toplumsal ve ekonomik refahn canl,
yaayan yz, ancak zeki, ne yaptn bilen aznlklarn az
mi ve kararllyla bir gereklik halini alacaktr -asla kitle
lerin tutumlaryla deil.

97

VATANSEVERLK
ZGRLGE TEHDT*

Vatanseverlik nedir? Bir insann, doduu topraklara,

ocukluunun anlan, umutlar, hayalleri ve zlemlerinin
bir araya topland yere duyduu sevgi midir? Naif bir
edayla bulutlarn akn seyrederek, neden bizim de yle
sine yumuaka uamadmz merak ettiimiz yer midir?
Parlayan milyarlarca yldz sayp, ruhlarmzn derinlikle
rine ileyen 'gzmzn nuru' mudur? Kularn ezgilerini
dinleyerek, onlar gibi uzak diyarlara umak iin kanatlar
mzn olmasn dilediimiz yer midir? Ya da annemizin diz
lerinde oturup, byk zaferierin ve efsanelerin hikayeleriy
le kendimizden getiimiz yer mi? Ksacas, her santimetre
*) "Patriotism: A Menace
iinde, 191 1 .

to

Liberty", Anarchism and Other Essays, 2. bask

98

karesinin gzellik, esiz mutluluk, zevk ve oyun dolu o

cukluumuzu temsil ettii yere duyulan ak mdr?
Eer vatanseverlik buysa, bugn pek az Amerikaly va
tansever olarak adlandrabiliriz ; nk oyun mekanlar ar
tk fabrikalara , deirmenlere ve madeniere dnm du
rumdadr. Ku cvltlarnn yeriniyse sar edici makine
sesleri almtr. Artk byk zaferler ya da efsanelerle ilgili
hikayeler de dinleyemeyiz, nk annderimizin ykleri,
ac, gzya ve kederi anlatmaktadr.
O halde, nedir vatanseverlik? "Vatansever, efendim, adi
lerle alaklarn son snadr," demiti Dr. johnson. Za
manmzn en byk vatanseverlik kart Leo Tolstoy, va
tanseverlii, btn katillerin eitimini tatmin edecek bir
prensip olarak tanmlar; hayatn gereklilikleri olan ayakka
b, giysi ve ev yapmaktan ok, insan ldrmeye daha uygun
donann bulunan bir i; ortalama iiden daha stn kar
lar ve zaferleri garantileyen bir i.
Baka bir anti-vatansever olan Gustave Herve'yse, vatan
severlii, din kurumundan daha incitici, vahi ve insanlk
d bir hurafe olarak tanmlar. Insann, mevcut alvali ta
nmlamadaki beceriksizliinden kaynaklanan dinsel bir hu
rafe. llkel insan, frtnay duyduunda ya da imek akt
n grdnde, her ikisini de aklayamadndan, bu olay
larn ardnda kendisinden daha stn bir g olduu sonu
cuna varyordu. Benzer ekilde, yanurda ve doadaki e
itli deiikliklerde de doast bir g grrd. Dier yan
dan vatanseverlik, yapay bir ekilde yaratlm ve yalanlar ile
yanl sylemilerin birbirini beslemesinden kaynan alan
bir hurafedir; insan zgven ve deerlerinden kapanrken,
ona kibir ve anlamsz bir gurur katan bir bo hurafe .
Gerekten d e kibir, anlamsz gurur v e egoizm, vatanse
verliin ayrlmaz bileenleridir. Aklayaym: Vatansever99

lik, dnyamzn, her biri demir parmaklklada evrili, k

k paralara blnm olduunu syler. Baz zel para
larda doma ansna sahip olanlar, baka bir paracia iki
met edenlere gre kendilerini daha stn, asil ve akll g
rrler. Bu yzden de o seilmi paracia yaayanlarn, s
tnlklerini bakalarna gstermek amacyla kavga etmek,
ldrmek ve lmek gibi grevleri vardr.
Baka paralarda yaayanlarsa, bebeklikleri ya da o
cukluklanndan itibaren beyinlerini Almanlar, Franszlar
ya da talyanlarn kan dolu hikayeleriyle doldururlar. o
cuk, yetikinlie eritiinde, kendisini, Tanr tarafndan,
kendi lkesini btn yabanclarn saldr ve istilalarna
kar savunmak amacyla seilmi olduu dncesiyle
doldurulmu bulur. Bu yzdendir ki bizler, daha stn
bir ordu ve donanma, sava gc ve cephane iin haykr
maktayz . Ite bu yzden Amerika, ksa bir zaman ieri
sinde ordusu iin 400 milyon dolar harcayabilmektedir.
Bir dnn: Halkn retiminden alnm 400 milyon
dolar. Elbette , vatanseverlik oyununa katlanlar zenginler
deildir. Onlar, her yerde kendilerini yurtlarnda hissede
bilen kozmopolitlerdiL Biz Amerika'da bu gerekliin far
kndayz. Bizim zengin Amerikallarmz, Fransa'da Fran
sz , Almanya'da Alman ya da Ingiltere'de Ingiliz deiller
mi? Bir kozmopolitin gururu ierisinde, Amerikal fabrika
ocuklar ya da kleler tarafndan retilen paray bouna
harcayanlar da onlar deil mi? Evet, onlarn vatanseverli
i , Roosevelt'e, kendi halk adna Rus ar gibi bir despo
ta , Rus devrimcilerince cezalandrldnda bana gelen
talihsizlik iin taziyelerini ilettirir.
Bu, Meksika'da binlerce insan ldren ba katil Diaz'
destekleyebilecek ya da Meksikal devrimcilerin Amerika
topraklarnda tutuklanarak, Amerikan hapishanelerinde
100

hibir dayanak olmadan mahkum edilmelerini onaylayacak

bir vatanseverliktir.
Ama vatanseverlik, refah ve gc temsil edenler iin de
ildir. Halk iin dnlmtr. Voltaire'in en yakn arka
dalarndan, u szleri sylemi olan Byk Frederick'in ta
rihi zaferini hatrlatyor bu bizlere: "Din bir sahtekarlktr,
ama kitleler iin elde tutulmaldr. "
Bu tr bir vatanseverlik de olduka fazla para gerektiren
bir kurumdur; zaten aadaki istatistikleri okuduktan sonra
hi kimse bundan phe duymayacaktr. Yzyln son eyre
inde, dnyann bata gelen ordu ve donanmalar iin yap
lan harcamalarn ykselme oranlarnda gzlenen art, her
duyarl rencinin gznde ekonomik kayglar yaratacak de
recede somut bir gerekliktir. 1881 'den 1 905'e kadarki za
man be yllk devrelere blerek, gl devletlerin, bu sre
cin balang ve biti noktalarndaki harcamalarn belirterek
ksaca zetlenebilir bu durum. Belirtilen ilk ve son harcama
giderlerine gre bu sre ierisinde ngiltere'nin harcamalar
2 . 1 0 1 . 848.936 dolardan 4. 1 43 . 226.885 dolara, Fransa'nnki
3.324. 500.000 dolardan 3.455. 109 .900 dolara, Almanya'nn
ki 725 ,000. 200 dolardan 2.700 .375 .600 dolara, ABD'ninki
1 . 275. 500. 750 dolardan 2.650.900.450 dolara, Rusya'nnki
1 .900.975. 500 dolardan 5.250.445 . 1 00 dolara, talya'nnki
1 .600.975. 750 dolardan 1 . 755.500 . 1 00 dolara ve Japon
ya'nnki 1 82.900.500 dolardan 700. 925 .475 dolara kmtr.
Belirtilen her lkenin askeri harcamalar, her be yllk
devre ierisinde art gstermitir. 1 8 8 1 'den 1 905'e kadarki
dnemde ngiltere'nin ordusuna yapt harcamalar drt ka
tna, ABD'ninkiler katna, Rusya'nnkiler iki katna k
m; Almanya'nn harcamalar yzde 35, Fransa'nnkiler
yzde 1 5 , Japonya'nnkiler de yaklak yzde 500 orannda
artmtr. Eer bu lkelerin yirmi be yllk sre ierisinde101

ki btn harcamalann, ordularna yaptklan harcamalada

karlatracak olursak aadaki sonular elde ederiz: Ingil
tere'de yzde 20'den yzde 37'ye, ABD'de yzde 1 5'den yz
de 23'e, Fransa'da yzde 1 6'dan yzde 1 8'e, talya'da yzde
l 2'den yzde 1 5'e, Japonya'da yzde l 2'den yzde 14'e.
Dier taraftan, Almanya'daki orann yzde 58'den yzde
25'e dm olmas da ilgintir; fakat bu dn sebebi,
imparatorluun baka amalara ayrd harcamalarnda
byk artlar olmasdr. 190 1 'den 1 905'e kadarki dnem
de yaplan askeri harcamalarn, onu takip eden be yllk
srelerdeki harcamalardan daha yksek olduu da baka
bir gerektir. statistikler, askeri harcamalar en yksek
aranlara varan lkelerin, srasyla Ingiltere, ABD , Japonya,
Fransa ve ltalya olduunu gstermektedir.
Donanmalara yaplan harcamalarn gstergeleri de ina
nlmaz boyutlardadr. 1 905'te biten yirmi be yllk srete,
lkelerin donannaya yaptklar harcamalar yle bir art
gstermitir: Ingiltere yzde 300, Fransa yzde 60, Alman
ya yzde 600 , ABD yzde 525, Rusya yzde 300, !talya yz
de 250 ve Japonya yzde 700. ABD, Ingiltere haricinde, b
tn lkelerden daha ok donanmasna para harcamaktadr
ve bu harcamalarn oran btn ulusal harcamalarda da di
er byk lkelerinkilerden fazladr. 1 8 8 1 'den 1 885'e ka
darki srete ABD'nin donanma iin yapt harcama, lke
iin yaplan btn harcamalarda her 1 00 dalarda 6 ,20 dolar
gibi makul bir orand; sonraki be yllk srete bu rakam
6,60 dolara ykseldi, bir sonraki be ylda 8 , 1 0 dolara, bir
sonrakindeyse 1 6,40 dolara. Ilerideki be yllk srelerde
bu orann artaca da aka grlmektedir.
Askeri harcamalardaki art, nfus zerinde kii bana
den vergi eklinde aklanarak da gsterilebilir. Burada
verilen karlatrmadaki ilk be yldan son be yla kadar
102

olan sre ierisinde yle bir art gzlenmitir: Ingilte

re'de 1 8 ,4 7 dolardan 52,50 dolara, Fransa'da 1 9,66 dolar
dan 23,62 dolara, Almanya'da 1 0, 1 7 dolardan 1 5 , 5 1 dolara,
ABD'de 5 ,62 dolardan 1 3 , 64 dolara, Rusya'da 6 , 14 dolardan
8,37 dolara, talya'da 9 ,59 dolardan 1 1 ,24 dolara ve japon
ya'da 86 cent'ten 3 , 1 1 dolara.
Kii bana den bu vergi pay ile militarizmin ekono
mik yknn kabul edilebilirlii arasnda bir balant var
dr. Elimizdeki verilere dayanarak elde ettiimiz yadsna
maz sonu, ordu ve donanmalar iin giderek artan harca
malarn, istatistiklerde ad geen lkelerdeki nfus artna
baskn ktdr. Baka bir deyile, militarizmden giderek
artan beklentilerin devamll , bu lkelerin hepsinde hem
insanlar hem de kaynaklar asndan bir mahvolu tehdidi
oluturmaktadr.
Vatanseverliin kanlmaz kld bu korkun ziyan, or
talama bir zekaya sahip bir kiiyi bile bu hastalktan kurtar
maya yeterli olmaldr. Gene de vatanseverlik daha fazlas
n beklemektedir. Insanlar, vatansever olmaya zorlanmak
tadrlar ve bu keyfiyet iin bir bedel derler; yalnzca 'savu
nucular'n destekleyerek deil, ayn zamanda kendi ocuk
larn da kurban ederek. Vatanseverlik bayraa ball ge
rektirir, ki bu da anneyi, babay ve kardei ldrmeye bile
hazr olacak bir itaat anlamna gelmektedir.
Genel kan, lkemizi yabanc tehditlerden koruyacak
bir orduya ihtiyacmz olduudur. Ne var ki her entelekt
el kadn ve erkein iyi bildii zere, aptallar bask altnda
tutmak ve korkutmak amacyla uydurulan bir mittir bu.
Birbirlerinden karlar olan dnya devletleri, birbirlerine
kolay kolay saldrmazlar. Devletler, uluslararas ihtilaflar,
savalar yerine antlamalar yoluyla zmekle kazanlar
nn daha fazla olacan renmilerdir. G erekten de
103

Cariyle'n syledii gibi, "Sava, kendi savalarn yrte

meyecek kadar korkak olan iki hrszn kavgasdr; bu yz
den de bir bir kylerden olanlar alp onlara niformalar
giydirir, onlar silahlandrr ve srtlarn svazlayarak vahi
canavarlar gibi birbirlerini ldrmelerine salarlar . "
Her sava ayn sebebe dayandrmak d a fazla bir bilgelik
gerektirmez . ABD tarihinin gya olaanst ve vatansever
bir sayfas olan tspanya-Amerika savan ele alalm. Kalp
lerimiz, gaddar lspanyollara kar nasl da fkeyle doluydu !
Doru, bu fkemiz aniden alevlenmemiti, gazetelerde ay
larca devam eden kkrtmalarla beslenmiti ve bu Butcher
(Kasap) Weyler'in pek ok Kbaly ldrp ok sayda
Kbal kadna tecavz etmesinden az zaman sonra olmu
tu . Gene de Amerikan Toplumu'nun adaletine dayanarak,
bu fke hiddetlenerek aalm ve halk, kavga etmeye ha
zr, cesurca savamaya istekli bir ruh haline sokulmutu .
Ama sis perdesi kalkp ller gmldkten sonra, savan
bedeli insanlara, mal ve kiralardaki art olarak geri dnd
nde, vatansever btnlmzn sarholuundan ayla
rak Amerika-tspanya savann bedelinin eker fiyatlarnn
artmas anlamna geldiini anlayverdik; daha ak syle
mek gerekirse, Amerikallarn hayatlan, kan ve paras, s
panya Hkmeti'nin tehdidi altnda bulunan Amerikan ka
pitalistlerinin karlarn korumak amacyla kullanlmt.
Bu bir abartma deildir, tam tersine, Amerikan hkmeti
nin Kba iilerine kar gsterdikleri tuturula kantlanm
gerekiere ve rakamlara dayanmaktadr. Kba, Amerika'nn
kskacndayken, Kba'y zgrletirmek iin yollanan as
kerlere, savatan ksa sre sonra patlak veren grevde puro
fabrikalarnda alan Kbal iileri vurma emri verilmiti.
Bu tr sebeplerle sava karan tek lke biz deiliz. ok
fazla kan ve gzyana mal olan korkun Rus-japon sava104

nn nndeki perde kalkmaya baladnda, bir kez daha bu

rada -ocuklarn uruna kurban edildii- vahi sava tanrs
Moloch'un arkasnda, sessiz dehetiyle dikilen Ticaret Tanr
s'n gryoruz. Rusya-Japonya sava sresince Sava Baka
n olan Kuropatkin, ticari gelenein ardndaki gerek srr
aa kartmtr. Kore imtiyazlan zerine para yatrm
olan ar ve onun Gran Dk'leri, srf hzl bir ekilde byk
servet kazanabilmek uruna bu sava balatmlard.
Barn en gvenli yolunun gl bir ordu ve donanma
ya sahip olmak olduu sav, en bar yanls vatandan, en
ar silahlarla donanm vatanda olduu iddias kadar
mantkszdr. Gnlk hayattan edindiimiz deneyimler ka
ntlamaktadr ki, silahl bireyler, glerini deneme konu
sunda olduka isteklidirler. Bu durum tarihsel dzlemde
hkmetler asndan da geerlidir. Gerekten de bartan
yana olan lkeler, enerjileri ve hayatlarn sava hazrlkla
ryla harcamazlar. Sonu olarak da bar korunur.
Ne var ki, daha gl bir ordu ve donanma oluturulma
s ynndeki isteklerin hibiri d tehditten kaynaklanma
maktadr. Bu, kitlelerin giderek ykselen honutsuzluun
dan ve iiler arasndaki uluslararas ruhtan duyduklar
dehetten kaynaklanr. Muhtelif lke glerinin, karla
mak iin kendilerini hazrladklar bir dmandr; bu d
man, bir kez bilinci uyandnda , btn d tehditlerden bi
le daha tehlikeli kacaktr.
Yzyllardr toplumlar kleletiren gler, onlarn psi
kolojileri zerine de kapsaml almalar yapmlardr. Ge
nellikle, insanlarn umutsuzluklar, kederleri ve gzyalar
nn, tpk ocuklar gibi kk bir oyuncakla zevke dn
trlebileceini bilirler. O oyuncak ne kadar ihtiamla do
nanr, renkleri ne kadar canl olursa ocuklarn gznde o
kadar ekici olacaktr.
l OS

Bir ordu ve donanma, halkn oyuncaklarn temsil eder.

Onlar daha arpc ve ekici klmak iin bu oyuncaklarn
sergilenmelerine yzlerce ve milyonlarca dolar harcanmak
tadr. Amerika Birleik Devletleri hkmetinin, bir donan
ma filosunu donatp Pasifik sahiline, her Amerikalnn
ABD'nin gurur ve zaferlerini hissetmesi iin gndermesin
deki ama da buydu . San Francisco ehri, filonun elendiril
mesi iin 1 00 bin dolar harcamt; Los Angeles 60 bin, Se
attle ve Taeoma ise yaklak 1 00 bin dolar. Filoyu elendir
mek iin mi dedim? 'Cesur olanlar' yeterli yemei bulabil
mek iin isyan etmek zorundalarken, birka st rtbeli su
baya iki iirip, yemek yedirmek iin. lkenin drt bir ya
nndaki kadn, erkek ve ocuklarn sokaklarda alk ektii;
yzlerce isiz insann, emeklerini her fiyattan satmaya hazr
bir durumda bekledikleri bir devirde havai fiekler, tiyatro
partileri ve toplantlar iin tam 260 bin dolar harcanmt.
260 bin dolar! Bylesine bir meblala neler yaplmazd ki?
Ama ekmek yemek yerine, o ehirlerin ocuklan filoyu gr
meye gtrlmlerdi ve bir gazetenin de yazd gibi olay
akllarda yle kalmt: 'bir ocuk iin unutulmaz bir an'.
Hatrianacak muhteem bir olay, deil mi? Medeni kat
liamn uygulayclar. Bir ocuun hafzas bylesi anlarla
zehirlenciikten sonra, insan kardeliinin gerekten anlal
mas iin geriye ne umut kalr?
Biz Amerikallar, barsever bir halk olarak geiniriz .
Kan dklmesinden nefret eder, iddetten rahatsz oluruz.
Gene de uan makinelerden, savunmasz bir ehir halk
zerine dinarnit bombalar atma ihtimali bizde haz spazm
lar yaratr. Ekonomik gereklilikten dolay, sanayi patronla
rndan herhangi biri stne, kendi hayatn tehlikeye atan
bir giriimde bulunan herhangi bir kiiyi asmaya, elektrik1 06

li sandalyeye oturtmaya ya da lin etmeye hazr:zdr. Kalp

lerimiz, Amerika'nn, dnyann en gl milleti olmas; en
sonundaysa, dier btn milletierin enselerine kendi demir
ayaklarn akaca dncesinin gururuyla arpar.
Ite, vatanseverliin mant budur.
Vatanseverliin ortalama insaniann hayatnda dourduu
korkun sonular gz nne aldmzda bile, bunlar vatan
severliin, askerin kendisi zerindeki aalamas ve psikolo
jik hasarla karlatrlamaz. Hurafe ve cehaletin aldatlm ,
zavall kurban; o ki lkesinin kurtarcs, ulusunun koruyu
cusudur, O'nun gznde vatanseverlik neyi ifade ediyor? Ba
r zamannda, ahlakszlk, sapknlk ve klece itaatten olu
an bir hayat; sava zamanndaysa tehlike, barut ve lm.
San Francisco'ya ksa sre nce yaptm bir eitim seya
hatinde, Krfez ve Golden Gate Park'nn en gzel manzara
sna sahip olan Presidio'yu ziyaret ettim. Bu yerin amac, o
cuklar iin baheler, oyun alanlan ve yorgun vatandalar iin
mzik olmalyken, irkin ve kasvetli kialar yznden gri
bir hal almt. Klalar, zenginlerin kpeklerini bile gezdir
meyecekleri trden yerlerdi. Dknt kulbelerde askerler,
sanki sr srs gibi gdlyordu. Burada genlik gnleri
ni harcyor, subaylannn batlan ve pirin dmelerini parla
tyorlard. Ite, burada da snf ayrmn grdm: zgr bir
cumhuriyetin, mahkmlar gibi sraya dizilmi, nlerinden
geen her stlerine selam veren, gl kuvvetli oullar. ln
sanl klten ve niformay ycelten Amerikan eitlii !
Kla hayat, cinsel sapknlk gibi farkl eilimleri de
beraberinde getirmektedir. Giderek, Avrupa askeri koul
larnda ortaya kan sonulan dourmaktadr. Cinsel psi
koloji alannda ad duyulmu bir yazar olan Havelock El
lis , bu konu zerinde kapsaml bir alma yapmtr.
1 07

Onun kitabndan bir cmle aktaraym: "Klalarn bazla

r, byk, erkek fahielii merkezleridir. Kendilerini sa
tan askerlerin says , bizim inanmak istediimizin ok da
ha stndedir. Baz alaylarda bu zan altnda olanlarn ora
nnn, rvet alan erkeklerinkinden daha yksek olduu
nu sylemek bir abartma olmaz . Yaz akamlarnda Hyde
Park ve Albert Gate civar, canl bir ticaret yrten asker
ler ve dier erkeklerle dolar; stelik, niformal ya da si
vil, ilerinden pek az utan duymaktadrlar. ou vaka
da uygulanan prosedrler Tommy Atkins'in cep harl
na rahatlatc bir eklemede bulunur. "
Ordu ve donannaya b u sapknln nasl ve hangi yol
larla girdiini en iyi ekilde, fahieliin bu tr iin zel ev
lerin var olmas gereinden hareketle anlayabiliriz. Bu ah
val Ingiltere'yle snrl deildir, evrenseldir. "Askerler Fran
sa'da , Ingiltere ya da Almanya'dakinden daha az aranmyor;
Paris ve garnizon ehirlerinde de askeri fahielik iin zel
evler mevcut."
Acaba Havelock Ellis, cinsel sapknlkla ilgili aratrma
sna Amerika'y da katm mdr? Eer bunu yapm olsay
d, ayn koullarn baka lkelerde olduu kadar bizim or
dumuz ve donanmamzcia da boy attn grrd. Gl
bir ordunun gelimesi, kanlmaz olarak cinsel sapknl
arttrmaktadr; klalar, kuluka makineleridir.
Cinsel etkilerinin yan sra kla yaants, askerin, terhis
olduktan sonra faydal bir ii olma ihtimalini de ortadan
kaldrmaktadr. Herhangi bir konuda eitim grm olan
erkeklerin ok az, ordu ya da donannaya katlr, ama on
lar bile bir askeri deneyimden sonra, nceki ilerinde ken
dilerini eskisi kadar rahat hissedemezler. alnama al
kanln , heyecan ve maceray tatm olarak, hibir bar
1 08

ortamna ayak uyduramazlar. Ordudan ayrldklarnda hi

bir faydal ie geri dnemezler. Oysa bu eilimler, normal
de genellikle ayaktakm, hapishaneden kanlar ve ne ha
yat ne de kendi kiisel eilimleri iin mcadele eden insan
larda grlr. Bu insanlar da askeri hayatlarndan sonra,
su hayatiarna geri dnerler; daha da vahilemi ve alal
m olarak. Hapishanelerimizde yatanlarn kayda deer bir
ounluunu eski askerlerin oluturduu herkese bilinen
bir gerektir. te yandan, ordu ve donannada da olduka
yksek sayda eski sulu bulunmaktadr.
Yukarda sralam olduum btn bu korkun sonular
ierisinden hibiri bana Er William Buwalda olaynda oluan
vatanseverlik ruhu kadar insanlk d gelmiyor. nk o er,
bir insann asker olup, ayn zamanda insanlk haklarn savu
nabileceine inanyordu. Askeri otoriteler onu cezalandrd
lar. Doru, on be yl boyunca lkesine hizmet etmiti, ama
kaytlan mahkemede beyan edilmemiti. Buwalda'nn mal
kurniyetini yla indiren General Funston'a gre, "Bir g
revlinin ya da gnll olarak askere kaydedilmi bir erkein
ncelikli grevi, hkmetine kar sorgusuz itaat ve ballk
tr. Onun bu hkmeti onaylayp onaylamamas hibir eyi
deitirmez. " Aslnda Funston, vatana balln esas doas
na iaret etmektedir. Ona gre, orduya girmek Bamszlk
Bildirgesi'nin ilkelerini inemek demektir.
Dnmeyi, sadk bir makine haline gelmeye dnt
ren tuhaf bir vatanseverlik anlay. . .
zetle, Buwalda'mn giydii b u son derece ok edici
hkmle General Funston, Amerikan halkna askerin ey
leminin 'vatan hainliine edeerde ciddi bir su' olduu
nu sylyordu . Halihazrda, saliden bu 'korkun su' ne
den ibaretti? Basite undan: William Buwalda, San Fran1 09

cisco'da 1 . 500 kiinin katld halka ak bir mitingte bu

lunmu ve en korkuncu, krsde konuan kiiyle , yani
Emma G oldman'la el skmt. Hakikaten, General'in,
'byk bir askeri saldrdan, firardan bile ok daha kt'
dedii korkun bir s utu bu !
Vatanseverliin aleyhinde, bir adam, bir suluyu , on
be yllk sadk hizmetinden sonra hapse atan bir anlaytan
daha byk bir sulama olabilir mi?
Buwalda , hayatnn en iyi yllarn ve erkekliini lkesine
vermiti. Ama btn bunlarn hibir anlam yoktu . Vatanse
verlik merhametsizdir ve baka btn doymak bilmez cana
varlar gibi ya her eyi ister ya da hibir eyi. Bir askerin, ay
n zamanda bir insan olduunu, kendi duygular, dnce
leri ve eilimleri olabileceini kabul etmez. Buwalda'ya
retilen ders de buydu ; ok pahal, ama hibir iine yarama
yacak bir ders verilmiti ona. zgrlne kavutuunda,
ordudaki konumunu kaybetmi ama zgverrini geri kazan
mt. Her eyden nce bu, yllk mahkmiyete deerdi.
Amerika'daki askeri koullar zerine yazan bir yazar, ya
kn zamanlarda yaynlad bir makalesinde, Almanya'da as
kerlerin siviller zerindeki basksna deinmiti: "Eer cum
huriyetimizin btn yurttalarnn eit haklarn garanti al
tna almaktan baka bir anlam olmasayd, ordumuzun var
ln meru bir sebeb e dayandrabilirdik. " Eminim ki bu ya
zar, General Beli'in vatansever rejimi srasnda Calorada'da
bulunmuyordu. Eer, vatanseverlik ad altnda erkeklerin
nasl hapishandere tkldn, snr d edildiklerini ve ba
ka her trl vahetle kar karya brakldklarn grm
olsayd, muhtemelen fikrini deitirirdi. Calorada'da yaa
nanlar, ABD'de askeri gcn nfuzunun gittike arttn
gsteren tek rnek de deildir. Nitekim, askeri birliklerin ve
1 10

milis glerinin iktidar sahiplerinin yardmna komad,

Kaiser'in niformasm giyen askerler kadar kibirle ve vahi
ce davranmadklar tek bir ii eylemi ve grev yaanmam
tr. yleyse, Dick askeri kanunlarnn her yerde btn per
vaszlyla uygulanmakta olduunu sylersek yanlm ol
mayz . Acaba yazar bunu unutmu muydu?
Bizim yazarlanmzn en byk hatalanndan birisi, ken
di lkelerinde yaanan gncel olaylar hakknda olduka ca
hil olmalardr; ya da drstlkten uzak bir tutumla, bu ko
nular hakknda konumak istemezler. Bu yzden, Dick as
keri yasamzn Kongre tarafndan ok az tartlarak ve ka
muoyundan gizlenerek yrrle sokulmu olmasnn s
t kapatlmtr. Dick askeri yasas: Bakan'a, bar yanls
bir vatanda kana susam bir katil ilan etme yetkisini ve
ren yasa. Bunun amacnn, lkenin savunulmasna ynelik
olduu syleniyor; gerek amacysa, szcln Ba
kan'n yapt, belirli bir partinin karlarn korumak.
Yazarmz vatanseverliin Amerika'da asla yurtdnda
olduu kadar gl olamayacan iddia etmektedir; nk
bu bizlerde iten gelen bir duygudur, ama Eski Dnya'da
mecburi bir eydir. N e var ki bu beyefendinin belirtmeyi
unuttuu iki ok nemli nokta vardr. ncelikle Avrupa'da
mecburi askerlik, toplumun her snfnda orduya kar de
rin nefret duygular yaratmtr. Binlerce gen, bask altn
da orduya alnmaktadr ve asker olduklarnda da kladan
kamak iin her trl yolu denemektedirler. Ikincisi, g
l bir anti-militarst akm yaratan etken, militarizmin mec
buri yandr; Avrupal Gler her eyden ok bundan kor
karlar. Hemen altn izmekte fayda var: Kapitalizmin en
byk savunucusu militarizmdir. Militarizm zayflad an
da, kapitalizm de sendeleyecektir. Doru, bizim lkemizde
lll

erkekler genellikle orduya katlmaya zorlanmazlar, ama

bizler, daha iddetli ve zorlayc bir g yarattk: gereklilik
Endstriyel krizler srasnda orduya gnll katlmlarda
inanlmaz bir art olduu gerek deil midir? Militarizm,
gurur verici ya da kazanl olmayabilir ama bir i arayarak
lkeyi gezmekten, ekmek kuyruklarnda beklemekten ya
da belediyenin snma evlerinde uyumaktan daha iyidir.
Her eyden nce ayda l3 dolar, gnde n yemek ve
uyuyacak bir yer demektir. Gene de eer gereklilik orduya
katlmak iin yeterli bir sebep saylmyorsa, o noktada da
devreye insann karakteri girer. Askeri otoritelerimizin or
du ve donannaya yaplan gnll katlmlardan 'zayf mal
zeme' diye yaknmalarna amamak gerek. Bu kabul, ger
ekten de zendirici bir iarettir. Bu , ortalama Amerikal
nn hala, alk riskini gze almaktansa, stne bir nifor
ma geirmesine yetecek derecede 'bamszlk ruhu' ve 'z
grlk ak' tayabileceinin kantdr.
Yeryzndeki dnen erkekler ve kadnlar, vatansever
liin ufkunun ok dar ve zamanmzn ihtiyalarn karla
yamayacak kadar snrl olduunu anlamaya balamlardr.
Gcn merkezilemesi, dnyann bask altnda olan lkele
rinde ulusal bir dayanma duygusu yaratmtr; Ameri
ka'daki emekiler ile yurt dndaki kardeleri arasndaki da
yanmadan daha stn bir uyum gsteren bir dayanmadr
bu; yabanc tehditlerden korkmayan bir dayanma, nk
bu , btn iileri, patronlarna, "Gidin ve cinayetierinizi
kendiniz ileyin, biz bunu sizin yerinize yeterince uzun s
redir yapyoruz ," diyecekleri bir noktaya getirmektedir.
Dayanma, askerlerin bile bilincini uyandrmaktadr;
onlar da byk insan ailesinin birer paras haline gelmek
tedirler; gemi atmalarda amazln birden ok kez
1 12

kantlam olan bir dayanma ve 1 8 7 1 Komn'nde Paris'li

askerleri ayaklandrp, kardelerini ldrmeleri istendiin
de bunu yapmay reddettiren bir byk gtr bu . Yakn
gemite Rus ordularna kar ayaklanan insanlara cesaret
veren de ayn gt . Eninde sonunda bu dayanma , bask
ve iddet altnda tutulan btn insanlar, uluslararas s
mrclere kar birletirecektir.
Avrupa proletaryas, bu byk dayanmann gcn
fark etmitir ve bunun sonucu olarak da vatanseverlie,
onun kanl yz olan militarizme kar bir sava balatm
tr. Alman, Fransz, Rus ve skandinav lkelerinin hapisha
neleri, bu eski hurafenin bir paras olmay reddeden bin
lerce kiiyle doludur. Bu akm, ii snfyla da snrl deil
dir; hayatn her aamasndan kiileri, sanatlar, bilimcile
ri ve yazarlar da kucaklamtr.
Amerika da bu akma ayak uydurmak zorunda kalacak
tr. Militarizm ruhu hayatn her kanalna szm durumda
dr. Gerekten de ben, Amerika'da militarizmin, dnyann
baka yerlerinden daha byk bir tehlike oluturduuna
inanyorum; nk kapitalizm bu yolla, bakalarn yok et
me arzusu iinde olanlara byk bir rvet demektedir.
Bu sre okullarda oktan balatld. Gzle grlr bir
ekilde, hkmet de ncil'in yolunu seiyor: "Bana bir ocuk
akl verin, onu hemen bir erkek yapaym. " ocuklar askeri
taktiklerle, ders programnda yceltilen askeri baarlada
eitiliyarlar ve gen beyinler, hkmete uyum salamalan
iin saptrlyorlar. Dahas, lkenin genleri, ordu ve donan
maya katlmak iin parlak posterlerle kandrlyorlar. "Dn
yay grmek iin iyi bir frsat ! " diye banyar hkmet, du
varlardan. Masum ocuklar zorla vatansever yaplyorlar ve
Moloch askerlerinin admlar Ulus'a doru ilerliyor.
1 13

Amerikan iileri, eyalet ve federal askerlerinin ellerin

de o kadar ok ac ektiler ki, niformal asalaklara kar
yeterli bir nefret ve isyanlar var. Ne var ki tehditler, bu
byk problemi tek bana zemez. Bizim ihtiyacmz
olan, askerlere ynelik bir eitim propagandasdr; onlara,
mesleklerinin dehetengiz yzn gstererek, aydnlan
malarn ve varlklarn borlu olduklar emeklerinin de
erinin farkna varmalarn salayacak bir literatr ortaya
koymaktr. Yetkililerin en ok korktuu budur. Bir aske
rin radikal bir toplantya katlmas zaten byk bir hain
liktir. Bir askerin radikal bir bildiriyi okumasn da ayn
ekilde adlandracaklarna hi phe yoktur. Lakin yetki
liler, ezelden beri zaten ilerlemenin her admn hainlik
olarak damgalamyorlar m? Toplumun yeniden yaplan
mas dorultusunda aba harcayanlar, btn bunlar g
sleyebilecek gce sahiptirler. Bu gereklikleri, fabrika
lar yerine klalara tamak daha da nemlidir. 'Vatanse
ver' yalann dnyamzdan silmek iin, btn u luslarn
evrensel kardelikte birleerek u kelimeler etrafnda top
land o muhteem yapya giden yolu temizlememiz ge
reklidir: SAHlDEN ZGR BIR TOPLU M .

1 14

ATElZM FELSEFESl*

Ateizm felsefesinin yeterli bir aklamasn yapmak iin,

Ilahi Varlk inancnn ilk gnlerinden bugne dek sergiledi
i tarihsel deiimleri ele almak gereklidir. Ancak bu tarih
sel sre, okumakta olduunuz makalenin kapsam dahilin
de deildir. Yine de Tanr, Doast G, Ruh, Ilahi Varlk
veya Teizm'in (Tanr'ya inanma) znn ifadesini bulduu
baka terimlerin, zamanla ve ilerlemeyle birlikte daha fazla
belirsizlemesi ve mulaklamasna deinmek yerinde ola
caktr. Baka bir deyile, insan zihninin doal fenomenleri
kavramay renmesiyle orantl olarak, ayrca bilimin insa
ni ve toplumsal olaylar giderek daha isabetli biimde birbi* ) "The Philosophy of Atheism" , Mather Earth, ubat 1 9 1 6 .

l lS

riyle ilikilendirmesiyle, Tanr fikri de giderek daha fazla ki

isel olmayan ve bulank bir ehreye brnmektedir.
Gnmzde Tanr artk, Varlnn balangcndaki ayn
gleri temsil etmemektedir; insann kaderi de eski alar
daki gibi Demir yumrukla ynlendirilmiyor. Daha ziyade ,
Tanr fikri artk, insann zayflnn her kesine sinmi
olan merak ve kuruutulan tatmin edecek bir tr ruhani it
kiyi ifade etmektedir. Insann geliimi boyunca Tanr fikri,
fikrin ortaya kyla tamamen tutarl ekilde, insan iliki
lerinin her aamasna uyarlanmak zorunda kalmtr.
Tanrlan douran anlayn kayna, korku ve merak
tr. D oa olgularn anlamaktan aciz, stelik doada mey
dana gelen eylerin oundan tedirgin olan ilkel insan,
her korkutucu olayda kendini hedef alm uursuz bir g
grmtr; her tr hurafenin atas ihmal ve korku olduu
iindir de, ilkel adamn tedirgin hayali Tanr fikrini icat
etmitir.
Dnyaca tannm bir ateist ve anarist olan Mihail Baku
nin, byk eseri Tanr ve D ev let ' te ok zekice bir saptamay
la yle diyordu: "Tannlaryla ve yan-tanrlar , peygamber
leri ve azizleriyle btn dinler, alglama yetenekleri henz
tam gelimemi ve kendileri dndaki olaylar tam anlamy
la kontrol edemeyen insanlarn nyargl imgelerinden do
mutur. Dolaysyla, dinsel cennet, insann cehalet ve ilikat
la ycelttii, bytlm ve tersine evrilmi -yani, kutsal
latrlm- olarak kendi yaratt hayalden baka ey olma
yan bir seraptr. Dinler tarihi, insan inancnda birbiri ardna
ortaya kan tanrlarn douu, ihtiam ve dnn tari
hi, insanolunun kolektif akl ve bilincinin gelimesinden
baka bir ey deildir. nsan, kendisindeki veya dsal doa
daki bir nitelii, hatta byk bir kusuru, tarihsel gelimesi
1 16

srasnda bir ocuk edasyla hzla kefettike, bunlar nce

tasavvurunun tesinde abartp bytm, sonra da tannlara
atfetmitir . . . u halde, metafizikilere ve din idealistlerine,
felsefecilere, siyasetilere ve airlere kar btn saygmla
sylemek isterim ki: Tanr fikri, insan akl ve adaletinden
vazgemek demektir; Tanr fikri, insan zgrlnn en
kesin biimde yadsnmasdr ve hem teoride hem de pratik
te ister istemez insanolunun klele tirilmesine varr."
Bylece Tanr fikri , devrin ihtiyalarna gre tekrar can
landrlp dzenlenerek, geniletHip daraltlarak insanla
hakim oldu ; insan, aydnlanm iradesiyle, ban korku
suzca gne na evirene dek de hakim olmaya devam
edecektir. Insann kendini gerekletirmesi ve kendi kade
rine yn vermesiyle orantl olarak, teizm lzumsuz hale
gelir. Insann, trdeleriyle ilikilerini ne lde belirleye
bilecei, Tanr'ya bamllndan ne derecede kurtulabile
ceine bal olacaktr.
imdiden, bir speklasyon teorisi olan teizmin yerini, is
patlamann bilimi olan ateizmin aldna dair eitli belirti
ler vardr. Teizm, teki Dnya'nn metafizik bulu tlarna
asl dururken; ateizm, kklerini salam topraa salmakta
dr. Insan gerekten kurtulacaksa, kurtarmas gereken ey
cennet deil, yeryzdr.
Teizmin gerileyii -hangi akma sahip olurlarsa olsunlar,
teistlerin endielerinde gzlendii zere- en ilgin manza
radr. Onlara sknt veren ey, bir ekilde, kitlelerin her
gn daha fazla ateist, daha fazla din-kart olduklannn,
yani Ulu te Dnya'y ve onun cennetvari alann melekler
le serelere brakmaya fazlasyla istekli olduklannn, kitle
lerin acil hayati sorunlarna giderek daha fazla eildikleri
nin farkna varmalardr.
1 17

Kitlelerin Tanr fikrine, ruha ve 'Cenab- Hak'a nasl ge

ri dndrlecei, teistlerin en acil sorunudur. Bu sorular
metafizik gzkt kadar, aslnda olduka belirgin bir fi
ziksel arkaplana sahiptir. Dinin, 'Kutsal Hakikat'in dl ve
cezalar (dnyadaki en byk, en bozuk ve tehlikeli, en
gl ve karl sanayi olan silah ve sava gereleri sanayii de
bundan muaf olmamak zere) alameti farikasdr. Bu , insan
zihnini karartan ve insan yreini soluksuz brakan bir sa
nayidir. Mecburiyet, kural tanmaz; bu yzden de tanrya,
vahye veya Ulu te Dnya'ya dayanmasa bile, teistlerin b
yk ksm her konuyu ele almak zorunda kalmlardr. Bel
ki de onlar, insanln bin bir eit Tanr markasndan gide
rek usandn hissediyorlar.
Bu l teistik inancn nasl canlandrlaca , btn
mezheplerin lm kalm meselesidir. Bu yzden, onlarn
gsterdikleri hogr , anlamann deil, zayfln hog
rsdr. Belki de bu, btn dini yaynlarda gzlenen e
itli dini felsefeleri ve atan teistik teorileri tek bir mez
hebe itimatta birletirmeyi ngren abalar aklar. Gide
rek eitlenen 'tek doru Tanr , tek saf ruh, tek gerek
din' anlaylar , kitleleri ateist dncelerin 'zararl' etki
lerinden kurtarmak iin lgncasna ve hogrl bir e
kilde gizlenmektedir.
Hi kimsenin, insanlarn neye inandyla -ister inanyor
olsunlar isterse inanyor grnsnler- gerekten ilgilenme
mesi, teistik hogrnn bir karakteridir. Bu amaca ulamak
iin, en kaba ve baya yntemler kullanlr. Her eitimli zi
hin iin hakaret anlamna gelmesi gereken dini gayret top
lantlar ve Billy Sunday'li uyanlanyla, bunlarn cahil ve
merakllar zerindeki etkisi -pek nadiren olmamak zere
cinsel dknlkle bulanm- bir hafif delilik ortaya karma
l lS

eilimindedir. Btn bu lgnca abalar, Rus despotundan

Amerikan Bakan'na dek, Rockefeller ve Wanamaker'dan en
kk burjuvaya dek btn dnyevi glerden onay ve des
tek bulmaktadr. Billy Sunday, Y.M.C.A., Hristiyan Bilimi ve
baka dini teorilere salan sermaye, naslsa bir gn boyun
een, uysallatnlan ve vurdumduymazlaan kitlelerden elde
edilecek devasa karlar olarak geri dnecektir.
Teistlerin ou , bilinli veya bilinsiz olarak, tannda ve
eytanda, cennette ve cehennemde, dlde ve cezada, bo
yun emeleri, uysallamalar ve kanaatkar olmalar iin in
sanlar terbiye eden bir kam grr. Gerekse, teizmin ta
bann ok nceden kaybettii, ancak Servet Tanrs ve ik
tidarn ortak desteiyle yaatlmaya allddr. Teizmin
gerekte ne lde iflas etmi olduu, bugn Avrupa'daki
siperlerde ve sava alanlarnda grlmektedir.
Btn bu teistler tlahlarn, sevgi ve iyiliin tanrs ola
rak resmetmediler mi? Yine de binlerce yldr verilegelen
bu tip vaizlerin ardndan, tanrlar hala insan rknn can e
kimesine sar kalyorlar. Konfys, in halknn yok
sulluu , bakmszl ve sefaletiyle ilgilenmez. Buddha,
Hindular kavuran ktlk ve alktan rahatsz olmadan felse
fi kaytszl iinde yaar; Jahve, sraillilerin ac haykria
rna sardr; lsa'ysa birbirlerini boaziayan Hristiyanlar
karsnda lmden dirilmeyi reddeder.
'En Ykseklere giden' btn ark ve kranlarn yk ,
adalet ve merhamet sunan o lmsz Tann iindir. Oysa
lml insanlar arasndaki adaletsizlik hala byyp oal
maktadr. Sadece bu lkedeki -Amerika'daki- kitlelere uygu
lanan zulmler bile btn cenneti doldurup tarmaya yeter
gzkyor. Peki, btn bu deheti, bu hatalar, insana kar
ilenen bu insafszca sular sona erdirecek tanrlar nerede?
119

Hayr, byk fkesiyle ayaklanmas gereken tanrlar de

ildir, lNSAN'dr. lnsan, btn ilahi varlklarca kandrl
m, onlarn ruhani memurlarnn ihanetine uram olan
insan, dnyaya adalet getirmeyi kendisi stlenmelidir.
Ateizm felsefesi, insan zihninin genilemesi ve byme
sini ifade eder. Teizm felsefesiyse -eer onu felsefe diye ad
landrabilirsek tabii- duraan ve sabittir. Bu gizemlerin i
yzn anlamak iin teistik bak asyla yaplacak stn
kr bir giriim bile, her eye kadir olmaya inanlamayaca
n ve insann dndaki ilahi glerin hikmetinin temel
sizliini gsterecektir bize.
Ne iyi ki, insan zihni asla sabitliklerle, katlkla snrlan
mamtr ve snrlandrlamaz. lnsan zihni, bilgiye ve haya
ta doru olan ar ilerleyiine kesintisizce devam etmekte
dir. lnsan zihni, "evrenin, hilikten doan bir tr ilahi ak
ln yaratc emirlerinin sonucu olmadnn, mkemmel i
leyen aheser bir karmaadan retilmedii"nin farkna va
ryor; insan zihni, evrenin, zamann, atma ve afetlerin,
teistlerin 'dzen ve gzellie ynlendirilen bir evren' dedik
leri istikamette giden ayklanma ilkesiyle kristalleen eki
min, alar boyunca ileyen kaotik kuvvetlerin bir rn
dr. Joseph McCabe'nin Tanrnn Varl'nda olduka iyi
ifade ettii zere: "Doann yasas, bir kanun yapc tarafn
dan hazrlanan bir forml deil, gzlenen olgularn basit
bir zetidir -bir 'olgular yn'dr. eyler, ortada bir yasa
var diye belli bir ekilde hareket etmezler, bizim eylerin o
ekilde hareket etmelerini yle ifade etmemiz yznden
'yasa' diye bir ey vardr. "
Ateizm felsefesi, hibir metafiziksel teki Dnya veya
llahi Dzenleyici'nin bulunmad bir hayat anlayn tem
sil eder. Ruhlar, kahinieri ve ortalama kanaatkarlyla in1 20

sanl aresiz bir alala mahkum eden gerekd dnya

nn aksine ateizm felsefesi, zgrletirici, geniletici ve g
zelletirici imkanlaryla fiili, gerek bir dnya anlaydr.
Bu gerek, grnr dnyann ve bizim hayatlarmzn,
fiziksel olarak gsterilebilir kuvvetler yerine ok uzun s
reden beri metafiziksel speklasyonlarn etkisi altnda
kalmas, lgnca bir paradoks olarak grnebilir; ancak
bu , acnas bir gerektir. Teistik dncenin kam darbe
leri altnda kaldka bu dnya, insann Tanr'nn iradesi
dorultusunda kendinden fedakarlk etme kapasitesinin
snand geici bir durak olabilir. Ancak o iradenin doa
sn anlamaya giritii anda , her eye gc yeten sonsuz
bir iradenin tesine geme abasnn 'sonlu insan akl' iin
bo bir ey olduu sylenir insana. Bu her eye kadir ol
mann mthi arl altnda, insan toza dntrlr
-karanlkta kalm ve terden srlsklam, iradesiz bir yara
tk halini alr.
Ateizm felsefesinin zaferi, insann tanrlar karabasann
dan kurtulmas, ulalamaz olan hayallerin dalp kay
bolmas demektir. Akln tekrar tekrar teistik karaba
san defetmitir, ancak yoksulluk, sefalet ve korku -eski
ya da yeni olsunlar, grnrdeki biimleri ne olursa ol
sun, zlerinde ok az farkl olmalarna ramen- bu hayal
leri yeniden yaratmtr. Ateizmse, felsefi ynyle yalnz
ca belirli bir Tanr algsna ball reddetmekle kalmaz,
hepten Tanr fikrine hizmetkarl reddeder ve bu dorul
tudaki teistik ilkelere kar kar. Kendi ilevi balamnda
Tanr fikri , yeryzn ve yeryz stndeki insanlar do
ast , hatta her eye kadir bir gcn ynettiini iddia
eden teizm ilkesinin yars kadar bile zararl deildir. Ate
izmin btn gcyle savat ey, teizmin mutlakl121

dr, teizmin insanlk zerindeki mahvedici, dnce ve

eylem zerindeki fel edici etkisidir.
Ateizm felsefesinin kkleri bu dnyada, bu hayattadr;
amac, Yahudac, lsac, Muhammedci, Budistik, Brahmanis
tik veya baka herhangi bir akm olsun, insan rknn btn
bu Tann-balarndan kurtulmasdr. Insanolu , tanrlarn
yaratt iin uzun zamandr ar bir ekilde cezalandrld;
tanrlar ortaya ktndan beri insann payna ac ve zu
lmden baka bir ey dmedi. Bu aptalca hatadan kurtul
mann tek bir yolu var: Insan, kendisini cennet ve cehenne
min kaplarna zincirleyen bu prangalar krmaldr, byle
ce yeniden uyanm ve aydnlanm bilinciyle yeryz ze
rinde yeni bir dnya kurmaya balayabilir.
Ancak ateist felsefenin insan akl ve zihninde zafer ka
zanmasndan sonradr ki zgrle ve gzellie ulaabili
riz . Cennetten hediye edilmi bir gzelliin, ie yaramaz
olduu ispatlanmtr. Insan ancak, kendisi iin uygun
olan tek cennetin dnya zerinde olduunu grmeyi
rendiinde, gzellik o zaman hayatn z ve itkisi haline
gelecektir. Ateizm halihazrda, insann -yoksullar iin ha
zrlanm manevi bir tezgah olan- , cennetle pazarl anla
mna gelen ceza ve dle ballndan kurtulmasna yar
dm etmektedir.
Btn teistler, llahi Gce inan duyulmad takdirde
ahlak, adalet, drstlk ve sadakatin olamayacanda srar
etmiyorlar m? Korku ve umuda dayanan bylesi bir ahlak,
ksmen kendine kar drst olmakla, ksmense ikiyzl
lkle dolu iren bir rn olagelmitir. Dorulua, adalete
ve sadakate gelince, onlarn cesur temsilcileri ve yrekli
aklayclar kimler olmutur? Neredeyse her zaman iin
tanrsz olanlar: ateistler; onlar bu uurcia yaam, mca1 22

dele etmi ve lmlerdir. Onlar, adaletin, doruluun ve

sadakatn cennetle ilgili olmadn, insan rknn toplum
sal ve maddi hayatnda meydana gelmekte olan devasa de
iikliklerle ilikili olduunu ve bunlarla birlikte rld
n, sabit ve ebedi deil, bizzat hayatn kendisi gibi deiken
olduunu biliyorlard. Ateizm felsefesinin ulaabilecei ni
hai yer hakknda hi kimse bir kehanette bulunamaz. An
cak u kadar imdiden tahmin edilebilir ki , insan ilikileri
ancak ateizmin yeniden-yaratc atei sayesinde gemiin
delenden arnabilir.
Dnen insanlar, dini terrn insanla dayatt ahla
ki kurallarn basmakalplatn ve bu yzden btn canl
ln kaybettiini anlamaya balyorlar. Bugne, onun par
alayc niteliine, dmanlklaryla birbirleriyle atan
karlarna, sularna ve hrsna genel bir bak, teistik alla
kn ksrln kantlamaya yeterlidir.
Insan, kendi yakn evresiyle, toplumdaki baka bireyler
le olan ilikilerini renmeden nce kendine gelmelidir.
lsa'ya zincidi Prometheus, karanlklarn akbabalarnn av
kalmaya mahkmdur. Zincirlerinden kurtulmu Promethe
us ve sizse, geceyi ve onun dehetini defedeceksiniz.
Tanrlar yadsmasyla ateizm, ayn zamanda insann en
kuvvetli onanmas, insan sayesinde de hayatn, amacn ve
gzelliin ebeciiyen onanmasdr.

1 23

RAYATIM YAAMAYA DEGER MYD? *

I
Kiisel felsefenin ne kadarnn mizala ilgili olduu ve
ne kadarnn tecrbelerden kaynakland tartma konu
sudur. Doal olarak hepimiz, hayatmz yaarken, eitli
olgulara bakp edindiimiz tecrbelerin nda birtakm
karmlar yapyoruz. ocuklar, hayal gcne kar hassas
trlar. Ayn zamanda ocuklar, etrafndakilerin bilinci hali
ne gelerek, baz alanlarda hayat byklerinden daha ger
eki bir resim olarak grrler. ocuklar, dnme denen
eyin en geni ksmn oluturan gelenek ve nyarglarla
henz kuatlmamlardr. Her ocuk evresine farkl tep*) Harper's Monthly Magazine, Cilt CLXX, Aralk 1 934.

124

kiler verir. Bazlarysa asi huyludur; toplumsal hurafelerin

etkisi altnda kalmay reddederler. Onlar, kendilerine veya
bakalarna uygulanan her trl adaletsizlikten nefret eder
ler. Kendilerine dayatlan her trl mukaveleye ve tabuya
kar hassastrlar.
Ben kesinlikle ilk kategoriye giriyorum. Ben, Rusya'da
geen ilkgenlik yllanndan itibaren ortodoksinin her tr
lsne bakaldrdm. Mahallemizdeki kyllere kar uy
gulan resmi gaddarlk beni her daim fkelendirmiti, insaf
szla katiyen katlanmazdm. Gen insanlar zorla askere
alnarak evlerinden ve sevdiklerinden kopartldklarnda
ac gzyalar dktm. En ar ileri yapan, sefil hayat alan
larnda soframzdan arta kalanlarla yaayan hizmetilerimi
ze reva grlen muameleye hep ierlerdim. Yahudi olan ve
olmayan iki gencin aknn en byk su sayld ve gayri
meru ocuklarnn doumunun en ahlaksz olay olarak
kabul edildiini anladrnda ileden ktm.
Amerika'ya gelirken ou Avrupal gmenlerle ayn
umutlara, beni daha sonra derinden ve keskin etkileyecek
olan ayn hayal krklklarna sahiptim. Parasz ve ilikiler
den yoksun bir gmenin, yeenierini her daim efkatli
kollar arasna alan bir amca olan Amerika yanlsamasn
dahi yaamasna izin yoktu. Daha sonra rendim ki, bir
cumhuriyette ok sayda g sahibi, zengin ve hilekar iin
iktidara gelmenin ve onu elinde tutmann sonsuz yolu var
d. Daha fazla kar etmek isteyen az saydaki insann hesab
na, dk maalar karlnda yaplan pek ok i grdm.
Kitlelerin her hakk ihlal edilirken, mahkemeler, adalet sa
raylar, basn ve okulun -aslnda eitim ve gvenliin her
alannn- bir aznl korumak adna etkinlikle faydalanlan
aralar olduunu grdm. Siyasetilerin her trl konuyu
125

nasl bulandrdklarn, kamuoyunu nasl denetlediklerini,

oylar kendilerinin ve finansal ve endstriyel mttefikleri
nin karlar adna nasl maniple ettiklerini anladm. Daha
sonra Amerika Birleik Devletleri'ne vardmda kefetti
im demokrasinin resmi buydu . O gnden bugne dein
de kkl bir deiiklik neredeyse hi olmad.
Gndelik deneyimin bir sonucu olan bu durum, Ameri
ka'ya geliimin hemen ardndan, yapmack, sahte rtleri
yrtp atarak gereklii btn parlakl ve aklyla gz
ler nne seren bir olayla kapma dayand. Bu olay, bei
Anarist sekiz kiinin mahkumiyetiyle sonulanan szde
Haymarket isyanyd . Bu insanlarn suu, insanlar kucak
layan sevgileriyle ezilen ve yok saylan kitleleri zgrletir
medeki kararllklaryd. Illinois Eyaleti, onlarn, Chica
go'da, Haymarket Meydan'ndaki ak hava toplantsna d
zenlenen bombal saldryla ilikili olduklarn hibir ekil
de kantlayamad. Mahkum edilip ll Kasm 1 887'de asl
malarnn sebebi, Anarist olmalaryd. Bu hukuk suu , be
nim zihnimde ve kalbirnde silinmez bir izin brakt ve beni,
urunda kahramanca canlarn verdikleri bir idealle tap.
trd. Kendimi onlarn davalanna adadm.
Herhangi bir olaydan bir felsefe ya da bak as ka
zanmak, kiisel tecrbeden daha fazlasn gerektirir. Ba
kalannn hayatlar ve deneyimlerini kendimizin klmaya
yardmc olan yegane ey, bakalarnn hayatna girebilme
yeteneimiz ve olaylara kar tepkimizin dzeyidir. Bu be
nim amdan, hem kendi deneyimim hem de bakalannn
hayatlarnda gerekleen olaylardan karp gelitirdiim
sonularmd. Grdm ey, otorite ile ekonomik ve si
yasal dzeyde retilen basknn nemsediim eylere kat
lanmasyd.
1 26

Sklkla, neden hkmetlerle uzlamaz bir husumetim

olduu ve kendimi ne tarz bir bask altnda hissettiim t
r sorulara maruz kalmmdr. Bana gre hkmetler, her
bireyin nndeki en byk engeldir. retimden vergisini
almay hi aksatmaz , serbest mbadeleyi engelleyen tarife
ler yaratr, geleneksel davran ve inanlada kurduu sta
tkoyla var olur. Batl, priten ve ezilmi olanlarn cahil
nyarglaryla ahlaki kulluklarn, hassas, yaratc ve zgr
ruhlara dayatmalarma salk vererek zel hayatlarn ve en i
ten dostluklarn dahi iine dalar. Bunu boanma kanunlar,
ahlaki sansr ve o ahlaki sorumluluk maskeleri giyerek ok
drst olduklarn iddia edenlerin binlerce kk eziyeti
araclyla yapar. Ayrca, zenginin hakir grebilecei ve fa
kirin itaat etmek zorunda kald mahkemeler ve kurallar
salayarak, zayf olann aleyhine gl olan korur. Yama
c zenginlere yabanc pazarlar amak iin, ynetenlere son
suz bir refah ve ynetilenlere toptan lm salayan sava
lar karr. Nitekim, devlet nezdinde bireyin deerlerini ve
niteliklerini ykc olan salt hkmet deil, btn hayatn
grtlana basan otoriteler ve kurumsal hakimiyettir. Otori
te ve kurumsal hakimiyet, hurafe, mit, hile, kaytarma ve
itaatten beslenir. Kiinin bu tr kurumlara bakaldrmadan
itaat edebilecei okullarda, kilisede ve evde retilir. Bu ,
cemaatlerin de dahil olduu , tarihin evriminin bir paras
olarak bir tr heves krma ve kiisellikleri zedeleme sreci
dir. Sahte aydnlanma andaki her drst ve bamsz zi
hin bu srele gayretli bir mcadele vermelidir.
Amerika Birleik Devletler anayasasnn yurtta zgr
lklerine gelitiren gayet bir metin olduu hep ne srle
gelmitir. Ancak bu anayasann, gvence altna aldn id
dia ettii zgrlklerin dahi ne kadar snrl olduu orta127

dadr. Ben anayasann koruyucu yeteneinden hibir za

man faydalanmadm. Dnya uluslar bar salamak gibi
kutsal bir taahht sz konusu olduunda yzyllarn ulus
lararas hukukunu arkalarma alarak kitlesel kymlara ba
vurmaktan asla ekinmemilerdir ki, Amerikan yasalar
Amerika Birleik Devletleri'nin de ayn sular ilemesinin
nnde engel tekil etmez. Iktidardakiler bu gc ktye
kullanmaktan hibir zaman imtina etmeyeceklerdr. Bu
nun istisnalaryla, ancak buzdanda yetien gllere rastla
dmz sklkla karlarz. Anayasa, Amerikan halkn
zgrletirmek bir yana, elinden kendi kaynaklar ve zih
nine olan gvenini dahi almtr. Hukukun ve otoritenin
kutsall kisvesi, Amerikallarn gzlerini olduka kolay
boyayabilir. Aslnda hayat modeli, pazar ayinleri ya da
konserve gda kadar standartlatrlm, rutinletirilmi ve
mekanikletirilmitir. Yzde yz imalat rn dnce
ve inanlada tektipletirilmi insanlar, kendilerine sunu
lan bilgilere kolayca kanarlar. Insanlar, hayrsever lkle
ri Amerika'y satmak olan irketlerin radyolar ve ucuz
dergilerinden pompalanan demagoj ilerle serpilirler. Yne
timin ve sanatn standartlarn sakz, di macunu ve ayak
kab boyas reklamlaryla ayn kapsamda kabul eder. ark
lar bile priz ya da otomobil freni gibi tersyz edilmitir
-hepsi ayn kften tremitir.

II
Evet, ben Amerikan hayatndan midimi kesmi dei
lim. Aksine, Amerikan yaklamnn tazeliinin, bu lkede
yaayan entelektel ve duygusal enerj inin kullanlmayan
mhimmatnn gelecek asndan olduka vaatkar olduu
1 28

kansndaym. Sava, arkasnda zihni kark bir kuak b

rakmtr. ahit olduklar delilik ve iddet, gereksiz gaddar
lk ve harapln dnyay neredeyse bir enkaz haline getir
mi olmas, byklerinin onlara rettii deerlere kar
pheye dmelerini salamtr. Dnyann gemii hak
knda hibir ey bilmeyen bazlar, hayata ve sanata dair ha
vadan yeni biimler yaratmaya kalkmlardr. Bakalary
sa ykm ve umutsuzluu deneye tabi tutmutur. Bunlarn
birou, isyanda bile be para etmezler. ldealleri zarar gr
d iin tevazuya ve atalete geri savrulmu, bir de bir tr
gnah hissiyar ve daha fazla inanamadklar l ideallerin
sorumluluunun ykyle ayak ba olmaktadrlar.
Genliin belirtileri grlen bunalml yeni bir ruh b
ymekte imdilerde. Geri bu ruh, kafa karklna ra
men daha manaldr. Genlik yeni bir dnya yaratmak isti
yor, ancak bunun iin ne yaplabilecei pek ak deildir.
Bu yzden, yeni nesil kurtarclara dikmi gzn. Dikta
trlere ve gurur vaat eden her yeni eye kurtarc hrmetiy
le sarlmaya meyillidir. Selametin katlanlabilir sistemleri
ile topyaya giden baz tek ynl yollarda yryen akl ba
nda bir aznlk olmasn ister yannda . Kendini kurtarma
s gerektiini henz fark etmemitir. Gen nesil, onlar
megul eden sorunlarn ancak kendileri tarafndan ve arzu
erilebilecek bir hayat hakk iin mcadele eden kitlelerle
birlikte davranmak suretiyle toplumsal ve ekonomik z
grlk temelinde zlebileceinin farkna varamamtr.
Bylece konuya girmi oldum; benim otoritenin her tr
lsne itirazm, kendi bama gelen kiisel aclardan deil,
daha geni bir toplumsal baktan kaynaklanyor. Elbette
ki, hkmet bakalarna olduu gibi benim de her aklma
geleni ifade etmeme mdahale etmitir. Tabii ki iktidarlar
1 29

beni de ilgilerinden esirgememilerdir. Amerika Birleik

Devletler'deki malkurniyet ve saysz tutuklamann e
lik ettii otuz be yllk faaliyederim srasnda yaptm ko
numalarmdaki vurgu sradan olaylard. Bunlar, vatanda
lktan karlnam ve snr d edilmem takip etti. Otorite
nin eli benim hayatma srekli mdahale etti. Mamafih, b
tn kstlamalar ve nme kan btn zorluklara ramen
kendimi hep ifade etmisem, bu onlarn sayesinde olma
mtr. Demem o ki, bu yolda katiyen yalnz deildim. B
tn dnya, insanla zulm ve iftirayla yz yze yaam,
kendi haklar ve insanln zgr ve snrsz ifade hakk iin
savaan kahramanlar karmt. Amerika'nn daha dou
tan zamana ayak uydurmak iin asla ge kalmam oka
ocua katkda bulunmak gibi yapay bir fark vard. Walt
Whitman, Henry David Thoreau, Amerika'nn en byk
anaristlerinden Voltairine de Cleyre , kadnn cinsel kle
likten kurtuluunun nclerinden Moses Harman, zgr
ln tatl arkcs Horace Traubel ve cesur ruhlarn ku
anarak kendi grlerini zgrlk temelli yeni bir toplum
sal dzenle ifade eden dierleri. Bu insanlarn demek zo
runda olduklar bedellerin ar olduu bir gerekti. Toplu
mun yetenee ve dehaya sunduu pek ok konfordan mah
rumdular, ancak itaati etmeyerek bunlar reddetmitiler za
ten. Bedeli ne olursa olsun hayatlar ortak paydann tesine
erimiti. Ayn ekilde ben de kendimi llerin tesinde
bir hayat srm sayyorum. Bu kanaatimin kayna da,
tam zgrlk insan geliiminin gvencesiyken, otoritenin
buna ket vurduunu ifade etmekten daha fazla bir ey ol
mayan Anarizmi kefetmemdir.
Ben Anarizmi, birey ile toplum arasnda kurduu ili
ki ve bireysel ifadeye verdii nemden dolay, imdiye ka1 30

dar tasavvur edilmi en mkemmel ve uygulanabilir felse

fe olarak deerlendiriyorum. Dahas, Anarizmin lmekte
olan insan doasna en yakn, hayat dolu dnce oldu
unda da eminim. Diktatrln, Sa ya da Sol olsun, ka
tiyen ilemeyeceine dair bir yargm da var; zaten diktatr
lkler hi ilememitir ve tarih bunun byle olduunu da
ha nce ispatlad gibi bir kez daha ispatlamaktadr. Mo
dern diktatrlklerin ve o toriter felsefelerin baarszl
aikardr ve bu baarszlk daha yaygn ekilde kavrand
nda Anarizm'in doruluu kantlanacaktr. Bu perspek
tiften baktmzda, Anarist fikirlerin yakn bir gelecekte
yeniden canlanmas mmkndr. Byle bir canlanma ger
ekleirse, insanlk, en sonunda iinde kaybolduu labi
rentten kurtulacak, sade ve aklc bir hayat srme ve yeni
lenneye koyulacaktr.
Insan doasnn deimesinin imkansz olduunu sand
ndan dolay byle bir yenilenme ihtimalini yadsyan bir
ok insan var. Insan doasnn her zaman ayn kaldnda
srar edenler ne bir ey renmiler ne de unu tmulardr.
Onlar, insan doasnn deiebilirliini hibir kukuya yer
vermeden kantlayan sosyoloji ve psikoloj ide atlan dev
admlarn zerresini bile anlamamlardr. Insan doas, ka
tiyen sabitlenmi bir nicelik deildir. Aksine, akkandr ve
yeni durumlara hemen karlk verir. rnein, szde nefsi
ni koruma igds, sanld kadar temel bir drtmz
olsayd, savalar ok uzun sre ortadan kaldrlrd -tpk
tehlikeli ve zararl igaller gibi.
Tam da bu noktada unu sylemek isterim ki, yeni top
lumsal dzenin baarsn temin etmek iin herkesin zan
nettii gibi Anaristlerin anladklar anlamda yle byk
deiikliklere gerek yoktur. ayet yapay tahakkm ve eit131

sizlikler ile bunlar besleyen iktidar ve iddeti ortadan kal

dnlabilirse, insann sahip olduu u anki imkanlarn bunu
salamakta yeterli olduu kansndaym.
Insan doas deitirilebilirse, zgrlk ak insan kal
binden fkrmayacak m? zgrlk ak evrensel bir
zelliktir ve hibir tiranlk imdiye kadar onu ortadan
kaldrmaya muvaffak olamad. Baz modern diktatrler
bunu deneyebilirler; hatta zgrlk akn ortadan kaldr
mak iin emirleri altndaki btn zulm imkanlarnn to
punu birden kullanyorlar da. Diktatrler byle bir proj e
yi srdrecek kadar uzun mrl olsalar -ki bu hi akla
yatkn deildir- baka zorluklar da kar karlarna. Her
eyden nce, diktatrlerin ehliletirmeye teebbs ettikle
ri insanlar, tarihlerindeki btn geleneklerden kopartla
caktr, bu da belki zgrln ne kadar deerli bir kaza
nm olduunu insanlara hatrlatr. Diktatrler ayrca teba
larndaki insanlar, zgrlk fikirleri kapabilecekleri
baka insanlardan uzak tutmaya zen gsterirler. nk
bir insann, bakalanndan farkl, kendi bilincine sahip ol
mas, onda kar konulmaz bir ekilde zgrce davranma
arzusu yaratr. zgrlk ve kendini ifade etmeye duyulan
iddetli arzu , insanda temel ve baskn bir niteliktir.
Sk sk grld gibi, insanlar kendilerini rahatsz
edecek gereklerden kurtulmaya abaladklarnda , hep s
radan bir insann zgrlk istemedii ya da pek az insan
da zgrlk isteinin olduu ya da rnein Amerikan hal
knn bunu kaale bile almad trnden gerekelerle kar
latm. Amerika halknn hepten zgrlk arzusundan
yoksun olmad son Iki Yasa Yasas'na kar verilen
baarl mcadelede kantland; siyasetiler en sonunda
halkn talebine karlk verdiler ve yrrlkteki yasay
132

kaldrdlar. Eer Amerikal kitleler daha nemli mesele

lerle ilgileurneye niyet etselerdi kesinlikle bundan ok da
ha fazlas da baarlrd. Amerikallar yeni yeni ilerli fikir
lere ak olmaya baladlar. Bunun sebebi, lkenin tarih
sel evrimidir. Kapitalizmin ykselii ve ok gl bir dev
let, her eyden te Amerika Birleik Devletler'in yakn ta
rihinde gereklemitir. Birok insan aptal aptal kendile
rini -muvaffakiyetin kolay, frsatlarn imdiden daha fazla
ve bireyin ekonomik konumunun duraan ve umutsuz ol
mad- Amerika'y bir utan brne kefeden nc ge
leneinden geldiine inanyor .
Ortalama Amerikalnn hala byle gelenekiere taklp
kald ve bir gn kendisirn baarl olacandan emin ola
rak hareket ettii dorudur. Fakat, bireysellikten ve bam
sz dnceden yoksun baz insanlardan dolaydr ki ben
bu gerekeyi kabul etmiyorum, o insanlar yeniden canlan
drmak iin toplumun zel bir bakcs falan olmal . . . Onun
yerine ben, zgrln, hakiki zgrln, zgr ve daha
esnek toplumun bireyin potansiyel gc ve yeteneklerinin
en iyi ekilde gelimesinin geliimini iin yegane arac ol
duuna inanmaktaym.
Baz insanlarn mevcut koullara isyan ederek byk
bir kahramanlk sergilediklerini teslim etmeliyim. unun
gayet aka farkndaym ki benim kendi geliimimde b
yk lde isyanla oldu. Lakin ben bunu , toplumsal k
tlklerin gerektiinde onlara kar isyan edilerek dzel
tilebilecei noktasndan tartmay sama buluyorum.
Byle bir sav, eski dinlerin arnma fikrinin tekran olabilir
ancak. Neresinden baksanz, sradan insanlarn stnde
niteliklere sahip olan bir insann yalnzca tek bir yoldan
ilerleyeceini dnmek hayal gcnden tamamen yok133

sun olmak anlamna gelir. Bu sistemde isyan etmesini ba

arm bir insan, farkl bir toplumsal ortamda pekala ken
dini bir sanat, bilimci ya da baka bir yaratc ve entelek
tel kapasiteyle gelitirebilir.

III
Benim fikirlerimin, insanlarn hayatlar boyunca kar
latklar btn sorunlar ortadan kaldracam da iddia
etmiyorum. Benim inandm, ilerlemenin nndeki u
anki btn yapay engellerin kaldrlmasnn yeni keifler
ve hayatn neesi asndan gerekli zemini temizleyecei
dir. D oa ve bizim kendi yeteneklerimiz , bize yeterli acy
ve mcadele gcn salamay srdrme eilimindedir.
yleyse , kalplerimiz knld ve hayatmz sefilletiinde
karakterimizin bu ekilde kuvvetlendii trnden efsane
lerle toplumsal yapmza hala gereksiz aclar ektirmemiz
nedendir sizce?
zgrlk koullarnda insan karakterinin yumuayaca
n ngren endielerin hepsi refah iinde yaayanlardan
geliyor. Alk eken birini ok fazla yemek yemenin onun
karakterini mahvedeceine inandrmak zor olmal. Benim
yaamak istediim toplumdaki bireysel geliime gelirsek,
zgrlk ve bollukla beraber, bireysel inisiyatifin kefedil
memi pnarlarnn serbest kalacan syleyebilirim. Birey
lerin geliimi asndan dnyann her tarafnda insann me
rakna ve ilgisine gven duyulacaktr.
Elbette bugnde demlenenler, insanlarn kendi ilerin
deki en iyi eyleri ortaya karmakta bir drt olarak ka
zancn yerini baka bir etkenin almasn imkansz buluyor
lar. Kar elde etmenin ve kazan salamann u anki sistemi134

mizde gl faktrler olduuna kesinlikle eminim, olmak

zorundadrlar da. Zenginler bile srekli bir gvensizlik
duygusu iindeler. Ite bu yzden zenginler, sahip oldukla
rn korumak ve glerini takviye etmek istiyorlar. Kar ve
kazan gdleri, insann daha temel drtleriyle balant
ldr. Bir insan kendisine kyafet ve barnak saladnda,
ok para kazanan biriyse, kendi statsn kurmak iin a
lmaya devam eder. Farkl ve daha adil hayatlardaysa daha
temel gdler devreye girer ve zenginlerin biricik manifes
tosu olan kar elde etme gds ekiciliini kaybeder. Nite
kim, bugn bile kar ve kazan gdsyle hareket etmeyen
bilimci, mucit, air ve sanat gibi insanlar vardr. Yaratma
drts onlarn hayatlarnda ilk ve en salam gtr. Ii
lerde byle bir yaratc drtnn olmamas da artc de
ildir, nk onlarn btn hayatlar rutin bir alma tem
posunun istilasndadr. nk onlarn yaptklar iler, en
skc ve tekdze ortamlarda, balarnn stnde Demok
les'in klc gibi sallanan tehditlerle, hayatlar ve ihtiyalar
hi dikkate alnmadan dzenlenmitir. Peki iiler, kendi
sefil varolularn gerekletirmek iin kesinlikle gerekli bir
koul olduu halde niin durmadan kendilerinden dn
vermeye zorlanyorlar?
Sanatta, bilimde, edebiyana ve hayatn gnlk hayattan
bizi uzaklatrdna inandmz btn alanlarnda yaplan
aratrma, deney ve yeniliklere byk bir umutla bakyo
ruz . Otoriteye duyduumuz sayg o kadar byk ki, insan
lara bir deney neriise ounda hemen sebepsiz korkular
ortaya kyor. Onun iin, bilimsel alanlarda yapldndan
daha fazla deneyi toplumsal alanda yapmamz gerektii ok
ak. Bu yzden, insanln ya da insanln nemli bir ks
mnn, ok uzak olmayan bir gelecekte anarist bir toplu135

mun ilk aarnalanna denk den bir zgrlk koullarnda

hayatlarn srdrme frsatna kavuacaklar umut edilebi
lir. zgrle duyulan inan, insanlarn birlikte, el birliiy
le alacaklarn varsayar. Geri insanlarn bir kesimi im
di de bu duygulada ve inanla hareket ediyor, aksi takdir
de rgtl toplumdan hibir ekilde sz edemezdik zel
mlkiyet gibi bir insann bakalarnn cann yakaca ay
gtlar ortadan kaldrlsa ve otoriteye tapanlar benaraf edil
se, birlikte alma kendiliinden ve kanlmaz bir drt
haline gelecek, insanlar bunu toplumsal refahn zenginle
mesine katkda bulunmann en iyi yolu sayacaklardr.
Anarizm, zgr toplumdaki bireyin nemini, yetenek
lerini ve ihtiyalarn vurgular. Anarizm, bireye 'kurum
larn huzurunda eilip tapnacaksn, soyutlamalar iin ya
ayp leceksin, kalbini kracaksn ve tabular iin kendi
hayatn engelleyeceksin' demek yerine, bireyin toplum
daki arlk merkezi olduunda, kendini dnmesi, z
grce hareket etmesi ve doya doya yaamasnda srar eder.
Anarizmin amac, dnyadaki her insann byle yaamaya
gcnn yeteceidir. Eer birey, zgrce ve tamamen ge
liecekse, bakalannn kanmalan ve tahakkmlerinden
kurtulmaldr. Bundan dolay zgrlk, Anarist felsefe
nin ke tadr. Elbette bunun 'koyu bireycilik' bbrlen
mesiyle ortak bir yan yoktur. Bu tr yrtc bireycilik ira
desizcedir, koyu deil. Bu tarz bireyciler, kendi gvenlii
ne kar en ufak saldrda hemen devletin kollarna koar
ve ordularn, polislerin ve otoritenin sahip olduu btn
baucu aralarn korumas iin feryat eder . Onlarn 'koyu
bireycilii' , ynetici snfn yaratt gem vurulmam tica
ret ve siyasal zorbaln birok hilesinden en basit olan
dr sadece. Zor kullanan insana, totaliter devletlere veya
136

solun diktatrlne doru giden bugnk ynelimine

aldrmadan, kendi dncelerimin hi sarslmadn sy
leyebilirim. Gerekte benim dncelerim, yllar boyu
edindiim deneyimler ve dnyada yaanan olaylara kar
tepkilerirole daha da glendi. Diktatrlk eiliminin
toplumsal meselelerimizi baaryla zebileceine inan
mazken deirnek iin herhangi bir sebep gremiyorum.
Gemite olduu gibi bugn de, zgrln ilerlemenin
ruhu ve hayatn her safhas iin gerekli olduunda srar
ediyorum. Bunu, bir tr toplumsal evrim kural sayabile
ceimiz kansndaym. Ben bireye ve zgr insanlarn bir
leerek mcadele etme yeteneklerine inanyorum.
ok uzun sredir iinde bulunduum Anarist hareket,
u an yoklukla varlk arasnda, otoriter felsefelerin glge
sinde mcadele etmeye alyor; uygulanan basklar beni
de etkiliyor, ama umutsuzlua kaplmyorum. Pek ok l
kenin Anaristleri kabul etmeye yanamamas bence olduk
a nemli bir nokta. Hkmetlerin hepsi, sa ve sol parti
lerin hkmet ve otorite fikrine sarldklarnda toplumsal
deiimleri savunabilecekleri grne sahip. Anarizm tek
bana hem sala hem de solla yollarn aynyar ve uzla
maz isyann propagandasn yapyor. Uzun vadede, u anki
dzeni ykmay dnen sadece Anarizmdir, bu dzen
iin feryat figan eden teki toplumsal teoriler deil.
Konuya bu adan baktmzda, ben hayatnn ve yap
tklannn baarl olduunu dnyorum. Genellikle ba
ar olarak kabul edilen ne varsa -zenginlie ulama, g el
de etme veya sosyal itibar- bunlar baarszlk sayarak bir
tarafa brakyorum. Bir insann hedefine ulatn syle
diklerinde, bu onun bittii, geliiminin o noktada durduu
anlamna gelirken, ben devam etme yolunu seiyorum. Ben
137

her zaman bir ak ve srekli gelime halinde aba gster

meye dikkat ettim, bir gn bile kendimden tatmin olmann
hcresinde talamadm. Eer hayatm bir kere daha yaa
mak zorunda kalsaydm, tpk herkes gibi, minnack ayrn
tlar deitirmeyi dilerdim tabii. Fakat benim nemli ey
lemlerim ve davranlarnn hepsi asndan gnl rahatl
yla sylerim ki , ben hayatm yaadm gibi tekrar yaar
dm. Kesinlikle yine Anarizm adna, onun nihai zaferi u
runa ayn evk ve ballkla mcadele ederdim.

138