You are on page 1of 11

1428282538014.

81

Michelli_Rev85

Artigos
Teoriadosdireitosfundamentais

MichelliPfaffenseller
GraduadaemDireitoeespecializandaemDireitoProcessualCivilpelaUniversidadedeSantaCruzdoSulUNISC,SecretriaEspecializadadeJuizSubstitutonoTribunal
RegionaldoTrabalhoda4Regio.
michellip@trt4.gov.br
Resumo:ApresentedigressotericatemporfimestudaroconceitoeomapaevolutivodosDireitosFundamentais,desdeasuaorigemcomodireitosnaturaisdohomemata
suapositivaonasConstituiesesuaabrangnciainternacional.Paratanto,analisaremososdocumentosesuportesfticoseculturaisqueformaramomarcodastrs
geraesdeDireitosFundamentais,transformandoosemgarantiasdohomememfacedoEstadosoberano.Apartirdesseestudo,poderemosconstatararealfinalidadedesses
direitos,suaextensoeconseqnciashistricas,auxiliandonosnacompreensodocontextoatualenabuscadesoluesparaacrisedoEstadoContemporneo.
Palavraschave:direitosfundamentaisconstituiointernacionalizao
Sumrio:1Introduo2Adefiniodosdireitosfundamentais3Origemeevoluodosdireitosfundamentais4Transformaodoconceito:astrsgeraesdeDireitos
Fundamentais5Aconstitucionalizaodosdireitosfundamentais6Internacionalizaodosdireitosfundamentais7Aexperinciabrasileira8ConclusoNotas
explicativasReferncias
1Introduo
Desdeoinciodaevoluodoracionalismohumano,alutapeloDireitofoioobjetivomaiordetodasassociedades.AvariaodoDireitoNaturalaoDireitopositivado,somadaa
acontecimentoshistricosquelevaramohomemamodificarsuasaspiraes,fezeclodirummovimentodereconstruodoconceitodeEstado,querenasceucomopropsitode
atenderaosanseiosdeseuscidados.
Assim,afimdecumprircomafunodedefesadasociedadenaformadelimitaonormativaaopoderestatal,sobreveioumconjuntodevalores,direitoseliberdades,
consubstanciadosnosDireitosFundamentais.Outrossim,considerandoanecessidadedeconcretizartaisgarantias,elasforampositivadasemuminstrumentoquelimitou
atuaodoEstadoe,aomesmotempo,traouosparmetrosfundamentaisdetodooordenamentojurdicointerno:aConstituio.Talinstrumento,porm,nofoisuficiente
parabarraraexpansodosDireitosFundamentais,quepassaramdaesferainternaaocampointernacional.
Nestetangente,opresenteestudoservoltadoaodelineamentodatrajetriahistricadosDireitosFundamentais,afimdequesevislumbreseucorretoconceito,ressaltandose
suaimportnciaeseualcance.Nestenterim,serodemonstradososprocessosdeconstitucionalizao,quetemcomocerneainstitucionalizaodosDireitosFundamentaise
trazconsigooformalismodefinidordarigidezconstitucional,edeinternacionalizao,quelevouuniversalizaodosDireitosFundamentais,reforandosuaforanormativa.
Destarte,apresentedigressotemcomoobjetivooestudodaevoluohistricadosDireitosFundamentais,quefazemdaatualordemconstitucionaluminstrumentojurdicode
garantiadasociedadefrenteaoEstado.
2Adefiniodosdireitosfundamentais
OsDireitosFundamentais,sobumaperspectivaclssica,consistememinstrumentosdeproteodoindivduofrenteatuaodoEstado.SistematizadosnaConstituioda
RepblicaFederativadoBrasilde1988,hquemselimiteaoelencodeseuartigo5,noqualestoprevistososdireitosedeveresindividuaisecoletivos.Decertaforma,ali
estdescritoumvastoroldeDireitosFundamentais,masaissonoserestringem,enemsequerConstituioFederalousuacontemporaneidade.
AdefiniodoquesejamosDireitosFundamentaismostraseaindamaiscomplexaquandoosmesmossocolocadossobumaperspectivahistricaesocial.Umadasprincipais
problemticasdosDireitosFundamentaisabuscadeumfundamentoabsolutosobreoqualrespaldlos,demodoagarantirseucorretocumprimentoouatmesmocomomeio
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

1/11

1428282538197.59

Michelli_Rev85

decoaoparasuaobservnciademaneirauniversal.
Bobbio(1992)apontaquatrodificuldadesparaabuscadofundamentoabsolutodosDireitosFundamentais.Aprimeiradelasseriaofatodequeaexpresso"direitosdohomem"
maldefinvel,porquedesprovidadecontedoe,quandoesteaparece,introduztermosavaliativos(1),osquaissointerpretadosdemododiversodeacordocomaideologia
assumidapelointrprete.
AsegundadificuldadeconsistenaconstantemutabilidadehistricadosDireitosFundamentais.Oroldedireitossemodificoueaindasemodifica,poisascondieshistricas
determinamasnecessidadeseinteressesdasociedade.So,portanto,direitosrelativos,nolhescabendoaatribuiodeumfundamentoabsoluto.
OutradificuldadenadefiniodeumfundamentoabsolutoparaosDireitosFundamentaisaheterogeneidadedosmesmos,ouseja,aexistnciadedireitosdiversosemuitas
vezesatmesmoconflitantesentresi.Asrazesquevalemparasustentaralgunsnovalemparasustentaroutros.AlgunsDireitosFundamentaissoatmesmoatribudosa
categoriasdiversas,enquantooutrosvalemparatodososmembrosdognerohumano.
AltimadificuldadeapontadaporBobbio(1992)consistenaexistnciadeDireitosFundamentaisquedenotamliberdades,emantinomiaaoutrosqueconsistemempoderes.Os
primeirosexigemdoEstadoumaobrigaonegativa,enquantoossegundosnecessitamdeumaatitudepositivaparasuaefetividade.Assim,impossvelverificaraexistnciade
umfundamentoabsolutoidnticoparaambasasespcies,nohavendocomoconstruirumliameentredireitosantagnicos,pois,segundoBobbio,"quantomaisaumentamos
poderesdosindivduos,tantomaisdiminuemasliberdadesdosmesmosindivduos."(1992,p.21)
Noobstantetaisdificuldades,observamosqueabuscadofundamentoabsoluto,emtodootranscorrerdahistriadosDireitosFundamentais,questoinerentesuadefesa,
ouseja,servecomorespaldoparagarantirasuaefetividade.IstodemonstraporqueosDireitosFundamentaistransformaramseemumapreocupaofilosfica,sociolgicae
poltica,enoapenasjurdica.
Primordialaoestudodotema,fazsenecessriaadefiniodaterminologiaadequadaaserutilizada.Bonavides(2002)fazseverascrticasaouso"indiferente"dasexpresses
direitoshumanos,direitosdohomemedireitosfundamentais(2).
Pelovocbulo"fundamental",emseusignificadolexical,compreendesetudoaquilo"queservedefundamentonecessrioessencial."Talconceitonoseafastadosentidoreal
dotermonaesferajurdica.Assim,comoentendeVladimirBregaFilho,direitofundamental"omnimonecessrioparaaexistnciadavidahumana."(2002,p.66)
Ressaltandosequeomnimoessencialdevegarantiraexistnciadeumavidadigna,conformeospreceitosdoprincpiodadignidadedapessoahumana.
Notocanteexpresso"DireitosHumanos",osignificadoatribudoomesmo,ouseja,sodireitosessenciaismanutenodeumavidahumanasustentadapeloprincpioda
dignidadeaelainerente.Entretanto,VladimirBregaFilho(2002)fazdistinoentendendoseremosDireitosFundamentaisaquelespositivadosemumaConstituio,enquanto
osDireitosHumanossoosprovenientesdenormasdecarterinternacional.
Diantedisso,Canotilho(1998)sugereumargumentoparaadistino.Paraele,direitosdohomemsoaquelesderivadosdaprprianaturezahumana,enquantoosDireitos
Fundamentaissoosvigentesemumaordemjurdicaconcreta.Inliteris:
Direitosdohomemsodireitosvlidosparatodosospovoseemtodosostempos(dimensojusnaturalistauniversalista)DireitosFundamentaissoosdireitosdohomem,
jurdicoinstitucionalmentegarantidoselimitadosespaciotemporalmente.(CANOTILHO,1998,p.359)

RessaltesequeaordemjurdicacitadaporCanotilho(1998)noserestringeConstituio,poiseleseparaosDireitosFundamentaisem"formalmenteconstitucionais",que
soosenunciadospornormascomvalorconstitucionalformal,e"materialmentefundamentais",sendoestesosdireitosconstantesdasleisaplicveisdedireitointernacionalno
positivadosconstitucionalmente.NestemesmosentidoversaComparato,paraoqualosDireitosFundamentais
soosdireitoshumanosreconhecidoscomotalpelasautoridades,squaisseatribuiopoderpolticodeeditarnormas,tantonointeriordosEstadosquantonoplano
internacionalsoosdireitoshumanospositivadosnasConstituies,nasleis,nosTratadosInternacionais.(COMPARATO,2001,p.56)

Noobstanteodebate,nopresenteestudoadotaremosaexpresso"DireitosFundamentais",poistrataremosdeDireitospositivados,sejanodireitointernoounodireito
internacional,bemcomoporseresteotermomaisamplamenteutilizadopeladoutrina,bemcomopelaConstituiobrasileira.
3Origemeevoluodosdireitosfundamentais
Partindosedeumaobservaorestritaeatual,poderamoschegaraoentendimentodequeosDireitosFundamentaissoderivadosdaconstitucionalizao.Entretanto,atravs
deumaanlisehistricadaevoluodopensamentohumano,conclumosqueaorigemdetaisdireitosencontrasemuitoantes,equeosDireitosFundamentaispositivados
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

2/11

1428282538290.063

Michelli_Rev85

hodiernamentenasConstituiessoprodutodediversastransformaesocorridasnodecorrerdaHistria.
OsprimeirosmecanismosdeproteoindividualsurgemaindanoantigoEgitoeMesopotmia,consubstanciadosnoCdigodeHamurabi(1690a.C.),conformelembraMoraes
(1998).Foiaprimeiracodificaoemqueestavampresentesdireitoscomunsatodososhomens,comoavida,propriedadeedignidade,prevendose,tambm,asupremacia
dasleisemrelaoaosgovernantes.
Comparato(2001)elaborouobracomestudoaprofundadoarespeitodotema.Segundoele,noperodoaxial(3),compreendidopelossculosVIIIaIIa.C.,comosurgimentodo
monotesmo,surgiramosprimeirosresquciosquederamorigemaosDireitosFundamentais.Nomesmoperodonasceafilosofia,substituindoosabermitolgicodatradiopelo
saberlgicodarazo.Atravsdatragdiagrega,ohomempassaaserobjetodereflexo,eestabelecemseosprimeirosprincpiosediretrizesfundamentaisdevida.Nas
palavrasdeComparato:
apartirdoperodoaxialqueoserhumanopassaaserconsiderado,pelaprimeiraveznaHistria,emsuaigualdadeessencial,comoserdotadodeliberdadeerazo,no
obstanteasmltiplasdiferenasdesexo,raa,religiooucostumessociais.Lanavamse,assim,osfundamentosintelectuaisparaacompreensodapessoahumanaepara
aafirmaodaexistnciadedireitosuniversais,porqueaelainerentes.(COMPARATO,2001,p.11)

SurgenaGrcia,atravsdopensamentodossofistaseesticos,anoodeleinoescritaque,emcontrapontoleiescrita,reconhecidapeloconsensouniversal,eno
apenascomoaleiprpriadecadapovo.Taisleispossuemumfundamentomorale,comojustificativaparasuavigncia,comeaaserressaltadoopensamentoreligioso,bem
comoaidiadedireitonatural.
AconcepoderivadadoCristianismo,segundoaqualtodososhomenssoirmosenquantofilhosdeDeus,foiumdosfundamentosparaaconstruodeumabasede
proteoaosdireitosdeigualdadeentreoshomens,apesardetodasasdiferenasindividuaisegrupais.Paraexplicartalfenmeno,foiadotadaateoriadoestadonatural,
segundoaqualoshomenssolivreseiguaisetmdireitosaelesinerentes,pornatureza.ODireitoNaturalanterioresuperiorordenaoestatale,porisso,nemoEstado,
nemoprpriohomem,podesubtralo.
Taloentendimentodadoutrinajusnaturalista,queBobbio(1992)colocacomoarealprecursoradateoriaindividualista,poisconsideraohomemcomotitulardedireitosporsi
mesmo,enoapenascomoummembrodasociedade,aocontrriodaanteriorconcepoorganicista,segundoaqualasociedadeumtodo,eotodoestacimadaspartes.No
entenderdeBobbio,"concepoindividualistasignificaqueprimeirovemoindivduo[...],quetemvaloremsimesmo,edepoisvemoEstado,enoviceversa,jqueoEstado
feitopeloindivduoeestenofeitopeloEstado."(BOBBIO,1992,p.60)
Ressaltesequetaisfundamentosacentuamauniversalidadedosdireitos,nodiferenciandoohomemsegundosuanacionalidade.Noobstante,asimplesafirmaoda
existnciadedireitosnoerasuficienteparaassegurarasuaefetividade.NaspalavrasdeBobbio:
Enquantoteoriasfilosficas,asprimeirasafirmaesdosdireitosdohomemsopuraesimplesmenteaexpressodeumpensamentoindividual:souniversaisemrelao
aocontedo,namedidaemquesedirigemaumhomemracionalforadoespaoedotempo,massoextremamentelimitadasemrelaosuaeficcia,namedidaem
queso(namelhordashipteses)propostasparaumfuturolegislador.(BOBBIO,1992,p.29)

AindasegundoBobbio(1992),asegundafasedosDireitosFundamentaiscomea,ento,apartirdomomentoqueosmesmospassamaserpositivadospelosEstados.Ainda
queosideaisdedemocraciaecontroledosrgospolticos,iniciadosemAtenasenaRepblicaRomanarespectivamente,tenhamdesaparecidocomosurgimentodofeudalismo,
aafirmaopositivadadosDireitosFundamentaisiniciaseaindanaIdadeMdia.
Nesteperodo,conformelecionaComparato(2001),foramextintosospoderespolticoseeconmicos.Entretanto,naBaixaIdadeMdia,osreispassaramareivindicarseus
poderes,juntamentecomopapa.Contraosabusosdessareconcentraodopodersurgiramasprimeirasmanifestaes.Porconseguinte,noanode1215oReiJooda
Inglaterra,oJooSemTerra,assinouaMagnaCarta,comoformadefazercessarosinmerosconflitosquepossuafrenteaosbaresfeudaiseaopapado.
AMagnaCartanoseconstituiuessencialmenteemumadeclaraodedireitos,poissetratavadeumaCartaquetosomenteconcediaprivilgiosparaossenhoresfeudais.
Entretanto,suaimportnciaparaoestudodosDireitosFundamentaisconsistenofatodequefoioprimeirovestgiodelimitaodopodersoberanodomonarca.Pelaprimeira
veznahistriamedieval,oreiseachalimitadopelasleisqueeleprprioedita.
Almdisso,aMagnaCartapossuaclusulasprevendoasliberdadeseclesisticas,apontandoparaumafuturaseparaoinstitucionalentreIgrejaeEstado.Previatambm
limitaesaopoderdetributar,queseachavarestritoaoconsentimentodoscontribuintes,almdelanarasbasesdotribunaldojrieoprincpiodoparalelismoentredelitose
penas,dentreoutrosDireitosFundamentaisaindahojeconsagrados.
AindasegundoComparato(2001),jemmeadosdosculoXVII,sobumnovocontextohistrico,aInglaterrapassouaenfrentarconstantesrebelies,derivadasdequerelas
religiosas.Apsumperododeconstantesrevoltascontraadinastiaquelreinavacominabalvelapeloreligiocatlica,anobrezaconseguiudestronaroreiJaimeII,
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

3/11

1428282538416.445

Michelli_Rev85

declarandootronovago.AcoroafoientooferecidaaoprncipeGuilhermedeOrange,queaassumiuapsaceitarumadeclaraodedireitosvotadapeloParlamento,aBillof
Rights(1689).
Comelaextingueseoregimedemonarquiaabsoluta,retornandoseidiadegovernorepresentativoatravsdospoderesatribudosaoParlamento,oqualpossuagarantias
especiaisdemodoapreservarsualiberdadediantedochefedeEstado,gerandojumanoodeseparaodepoderes.Aindaquenofosseumadeclaraodedireitos
humanos,noentenderdeComparato:
OBillofRightscriava,comadivisodepoderes,aquiloqueadoutrinaconstitucionalistaalemdosculoXXviriadenominar,sugestivamente,umagarantiainstitucional,
isto,umaformadeorganizaodoEstadocujafuno[...]protegerosDireitosFundamentaisdapessoahumana.(2001,p.889)

Quaseumsculoaps,emseumovimentodeIndependncia,ascolniasdosEstadosUnidosdaAmricadoNorteelaboraramsuasDeclaraes.ADeclaraodeVirgnia,
segundoComparato,foio"registrodenascimentodosdireitoshumanosnaHistria."(2001,p.48)IstoporqueanteviuumagamadeDireitosreiteradosposteriormentena
DeclaraodaIndependncia,aqualconsideradaporComparato(2001)como"umadeclaraohumanidade",quedeuincioaumanovalegitimidadepoltica:asoberania
popular.Foitambmoprimeirodocumentoareconheceraexistnciadedireitosinerentesatodoserhumano,independentedesexo,raa,religio,culturaouposiosocial(4).
ADeclaraodosEstadosUnidos,entretanto,teveumcarterfechadoou,melhordizendo,preocupousetosomente"emfirmarasuaindependnciaeestabelecerseuprprio
regimepolticodoquelevaraidiadeliberdadeaoutrospovos."(COMPARATO,2001,p.127)
Diantedisso,comapositivaodosdireitosemDeclaraesdosEstados,Bobbio(1992)entendequeosDireitosHumanos(5)ganhamemconcretividade,masperdemem
universalidade,poisstmvalidadenombitodoEstadoqueosreconhece.
Nestenterim,Bobbio(1992)citacomoexemplo,almdasDeclaraesacimaestudadas,aDeclaraodeDireitosdaRevoluoFrancesa.Entretanto,nesteestudo
acompanhamosoentenderdeComparato(2001)segundooqual,aocontrriodaDeclaraodeIndependnciadosEstadosUnidos,aRevoluoFrancesapretendeuanunciarse
paratodosospovosetodosostempos.Nestesentido,naAssembliaNacionalFrancesasobrearedaodaDeclaraodeDireitosdoHomemedoCidado,Duquesnoy,citado
porComparato,explicou:
Umadeclaraodeveserdetodosostemposedetodosospovosascircunstnciasmudam,maseladeveserinvarivelemmeiosrevolues.precisodistinguirasleis
eosdireitos:asleissoanlogasaoscostumes,sofremoinfluxodocarternacionalosdireitossosempreosmesmos.(COMPARATO,2001,p.128)

AssimtambmpensaBonavides,segundooqual"auniversalidadesemanifestoupelavezprimeira,qualdescobertadoracionalismofrancsdaRevoluo,porensejodaclebre
declaraodosDireitosdoHomemde1789."(2002,p.516)NoentendimentodeBonavides,asdeclaraesanteriores,deingleseseamericanosganhavamemconcretude,
entretantodirigiamseouaumpovoespecfico,ouaumacamadasocialprivilegiada,enquantoaDeclaraofrancesatinhapordestinatrioognerohumano.Assim,
enquantoosnorteamericanosmostraramsemaisinteressadosemfirmarsuaindependnciaemrelaocoroabritnicadoqueemestimularigualmovimentoemoutras
colniaseuropias,osfrancesesconsideraramseinvestidosdeumamissouniversaldelibertaodospovos.(COMPARATO,2001,p.50)

Almdisso,osEstadosUnidosderamnfasesgarantiasjudiciaisdosDireitosFundamentais,aoopostodosfranceses,queselimitaramquasequetosomenteadeclarar
direitos,semmencionarosinstrumentosjudiciaisqueosgarantissem.Comparato(2001),contudo,noentendetonecessriasasgarantias,pois,segundoele:
ODireitovive,emltimaanlise,naconscinciahumana.Noporquecertosdireitossubjetivosestodesacompanhadosdeinstrumentosassecuratriosprpriosqueeles
deixamdesersentidosnomeiosocialcomoexignciasimpostergveis.[...]avignciadosdireitoshumanosindependedoseureconhecimentoconstitucional,ouseja,de
suaconsagraonodireitopositivoestatalcomoDireitosFundamentais.(COMPARATO,2001,p.134)

Noobstante,emprincpioachavasequeaDeclaraode1789notinhacarternormativo,pornopossuirasanodomonarca,nopassandodeumadeclaraode
princpios.Posteriormente,entretanto,foireconhecidoqueacompetnciadecisriaporelaexercidaeraprovenientedavontadedaNao,comoPoderConstituinte,equeorei
nopassavadepoderconstitudo.
JosAfonsodaSilva,inspiradoemJacquesRobert,refereaindaqueaDeclaraoFrancesapartiudetrscaracteresfundamentais:ointelectualismo,porqueadeclaraoera
"antesdetudoumdocumentofilosficoejurdicoquedeviaanunciarachegadadeumasociedadeideal"(2002,p.158)omundialismo,poisosvaloresalideclarados
ultrapassavamaesferadopasparaatingirtodaauniversalidadedesereshumanoseoindividualismo,poissconsagravaasliberdadesdoindivduo,preocupandoseto
somenteemdefendlocontraoEstado.
Hquesereferir,ainda,aDeclaraodoPovoTrabalhadoreExplorado,aprovadoem1918naexUnioSovitica,que,naspalavrasdeJosAfonsodaSilva,
noselimitaraareconhecerdireitoseconmicosesociais,dentrodoregimecapitalista,masarealizarumanovaconcepodasociedadeedoEstadoe,tambm,umanova
idiadedireito,quebuscasselibertarohomem,deumavezportodas,dequalquerformadeopresso.(SILVA,2002,p.161)
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

4/11

1428282538592.736

Michelli_Rev85

Nohdvidasdequetaldeclarao,aliadaaosideaisMarxistas,influenciouprofundastransformaesnaSociedadee,conseqentemente,naformadeatuaodosDireitos
Fundamentais,comoserestudadoaseguir.
Entretanto,nopodemosdeixardeseguiroentendimentodeBobbio(1992)quandoafirmaqueaDeclaraoUniversaldosDireitosdoHomem,de1948,quemdincio
terceiraemaisimportantefasedosDireitosFundamentaispois,almdesuauniversalidade,ela:
Peemmovimentoumprocessoemcujofinalosdireitosdohomemdeverosernomaisapenasproclamadosouapenasidealmentereconhecidos,pormefetivamente
protegidosatmesmocontraoprprioEstadoqueostenhaviolado.(BOBBIO,1992,p.30)

Noobstante,Bobbio(1992)lembratambmqueaDeclaraode1948apenasoinciodeumlongoprocesso,poisnotemforasdenormajurdica.Surgidacomofimda
SegundaGuerraMundialafimdecombaterasatrocidadescometidascontraadignidadehumana,noentenderdeBobbio,aDeclaraoapenasumidealaseralcanado(6).
Diantedessavastaevoluohistrica,podemosverificaraimpossibilidadedeseratribudoaosDireitosFundamentaisapenasumfundamentoabsoluto.Aindaqueateoriado
DireitoNaturalsejaconsistentenoquedizrespeitoaosurgimentodopensamentodirecionadoproteodadignidadehumana,nosuficienteparaexplicartodososDireitos
Fundamentaishojeexistentes.
ParaBobbio(1992),osdireitoshumanospositivadosnoderivamdoestadodenatureza,oqualfoiutilizadoapenascomoargumentoparajustificarracionalmentedeterminadas
exignciasdohomem.Segundoele,orealsurgimentodealgunsdireitosderivadaslutasemovimentostravadospeloshomenscujasrazesdevemserbuscadasnarealidade
socialdapoca,enonoestadodenatureza,poisesterevelaahipteseabstratadeumestadosimples,primitivo,ondeohomemvivecompoucoscarecimentosessenciais,
opostoaomundodeondederivoutodaagamadeDireitosFundamentaisquehojeconhecemos.NaspalavrasdeCademartori:
Oseufundamentodevalidadenoumdadoobjetivoextraveldanaturezahumana,masoconsensogeraldoshomensacercadamesma,jquetaisdireitosso
reconhecidosportodasassociedadescivilizadaseestampadosemDeclaraesUniversais.(CADEMARTORI,1999,p.34)

4Transformaodoconceito:astrsgeraesdedireitosfundamentais
OconceitodeDireitosFundamentaisestintimamenteligadoevoluodasociedade,oque,comovistoanteriormente,acarretouumamodificaonastutelaspretendidase,
conseqentemente,abriuespaoparaosurgimentoconstantedenovosDireitos.
OsDireitosFundamentaisclssicoseramsatisfeitospormeiodeumameraomissodoEstado.Comodesenvolvimentodasociedade,entretanto,talconceitonomaisbastou
paraocumprimentodasexignciassupervenientes.SurgiramdireitosquepassaramaexigirumaatitudepositivaporpartedoEstado,oqueatribuiaostitularesdeDireitos
Fundamentaisdoistiposdeprerrogativas:liberdadeepoder.CelsoRibeiroBastosnocompartilha,porm,doentendimentodeBobbionosentidodequeliberdadeepoderso
direitosantagnicos,poisentendeque:
Hmuitasliberdadesquenenhumprejuzosofremcomosurgimentodasnovasmodalidadesprotetorasdohomem,demonstrandoquenumagrandereahplena
complementaridadeentreasduassortesdegarantias.(BASTOS,2001,p.181)

OlemadaRevoluoFrancesa,conformeafirmaBonavides(2002),profetizouaseqnciahistricadagradativainstitucionalizaodosDireitosFundamentais,doquedecorre
suadivisoemtrsgeraes(7),sucessivamente:direitosdaliberdade,daigualdadeedafraternidade.
Osdireitosdeprimeirageraocorrespondemaosdireitosdaliberdade,eforamosprimeirosprevistosconstitucionalmente.Referemseaosdireitoscivisepolticos,tmcomo
titularoindivduoesodireitosderesistnciaouoposiocontraoPoderPblico.PressupemumaseparaoentreEstadoeSociedade,emqueestaexigedaqueleapenasuma
absteno,ouseja,umaobrigaonegativavisandoanointerferncianaliberdadedosindivduos.SegundoBobbio(1992),sodireitosquereservamaoindivduoumaesfera
deliberdade"emrelaoao"Estado.Nestamesmadimenso,pormnoqueconcerneaosdireitospolticos,Bobbioafirmaseremdireitosqueconcedemumaliberdade"no"
Estado,poispermitiramumaparticipaomaisampla,generalizadaefreqentedosmembrosdacomunidadenopoderpoltico.
PodemsercitadoscomoexemplosdeDireitosFundamentaisdeprimeirageraoosdireitosvida,liberdadeeigualdade,previstosnocaputdoartigo5daConstituio
Federalde1988.Derivadosdetaisdireitos,tambmpodemserdestacadoscomodireitosdeprimeirageraonaConstituiobrasileiraasliberdadesdemanifestao(art.5,
IV),deassociao(art.5,XVII)eodireitodevoto(art.14,caput).
Osdireitosdasegundageraosoossociais,culturaiseeconmicos.Derivadosdoprincpiodaigualdade,surgiramcomoEstadosocialesovistoscomodireitosda
coletividade.SodireitosqueexigemdeterminadasprestaesporpartedoEstado,oqueocasionalmentegeroudvidasacercadesuaaplicabilidadeimediata,poisnemsempre
oorganismoestatalpossuimeiossuficientesparacumprilos.Talquestionamento,entretanto,foisanadonasmaisrecentesConstituies,talcomoabrasileira,queprevno
art.5,1aautoaplicabilidadedasnormasdefinidorasdosdireitosegarantiasfundamentais.Tratamsedosdireitossociais.PartindosedoraciocniodeBobbio,sodireitos
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

5/11

1428282538685.914

Michelli_Rev85

deliberdade"atravs"ou"pormeio"doEstado.
NaConstituiobrasileirade1988,taisdireitosestoelencadosemcaptuloprprio,denominado"dosdiretossociais",ondeestodescritosdiversosDireitosFundamentais,
dentreosquaisosdireitoaeducao,sade,trabalho,moradia,lazer,seguranaeprevidnciasocial(art.6,caput).
Nestatangente,nasceuumnovoconceitodeDireitosFundamentais,osquaispassaramaserobjetivados.SegundoBonavides(2002),oEstadopassouateraobrigaodecriar
pressupostosfticosparaarealizaodosdireitos,indispensveisaoplenoexercciodaliberdade,sobreosquaisoindivduojnotempropriamenteopoder.Tais
pressupostoscomeamainspirartambmalegislaodeDireitosFundamentaisconstantedeTratados,pactoseconvenesinternacionais.ConformeBonavides,"passarama
servistosnumaperspectivatambmdeglobalidade,enquantochavedelibertaomaterialdohomem."(2002,p.521)AaocomeaapartirnodeumEstadoemparticular,
masdeumacomunidadedeEstados.
Assentadossobreafraternidade,surgemosDireitosFundamentaisdeterceiragerao,osdireitosdifusos,osquaisvisamproteodoserhumano,enoapenasdoindivduo
oudoEstadoemnomedacoletividade.NaspalavrasdeSarlet,"trazemcomonotadistintivaofatodesedesprenderem,emprincpio,dafiguradohomemindivduocomoseu
titular,destinandoseproteodegruposhumanos."(1998,p.50)
Aatribuiodadenominaode"direitosdesolidariedade"ou"fraternidade"aosdireitosdaterceiragerao,noentenderdeSarlet,conseqnciadasuaimplicaouniversal,
"porexigiremesforoseresponsabilidadesemescalaatmesmomundialparasuaefetivao."(1998,p.51)
Aprincpio,soidentificadoscincodireitoscomosendodaterceiragerao:odireitoaodesenvolvimento,paz,aomeioambiente,odireitodepropriedadesobreopatrimnio
comumdahumanidadeeodireitodecomunicao.Podem,entretanto,surgiroutrosdireitosdeterceiragerao,medidaqueoprocessouniversalistaforsedesenvolvendo.
SegundoSarlet(1998),taisdireitosaindanoestocompletamentepositivadosnasConstituies,sendoemsuamaiorparteencontradosemTratadoseoutrosdocumentos
transnacionais.
AlgunsautorestmadmitidoaexistnciadeumaquartageraodeDireitosFundamentais.SegundoBonavides(2002),emmeioaumasociedadequecaminharumoauma
globalizaoeconmicaneoliberal,cujafilosofiadepodernegativaeintentaadissoluodoEstadoNacionaldebilitandooslaosdesoberania,osdireitosdequartagerao
surgemjuntoglobalizaopolticanaesferadanormatividadejurdica.Soelesosdireitosdemocracia,informaoeaopluralismo.Taisdireitosformamopiceda
pirmidedosDireitosFundamentais.ParaBonavides,"osdireitosdequartageraocompendiamofuturodacidadaniaeoporvirdaliberdadedetodosospovos.Tosomente
comelesserlegtimaepossvelaglobalizaopoltica."(2002,p.525)
NotocanteaplicabilidadedosDireitosFundamentais,Comparatoatribuilhesalgunsprincpios,osquais,segundoele,"docoesoaotodoepermitemsempreacorreode
rumos,emcasodeconflitosinternosoutransformaesexternas."(2001,p.60)Dividemseemprincpiosaxiolgicoseestruturais.Osprincpiosaxiolgicossupremossoos
queformamatradedaRevoluoFrancesa:liberdade,igualdadeefraternidade.
Osprincpiosestruturaissodeduasespcies.OprimeirodelesoprincpiodairrevogabilidadedosDireitosFundamentais.Aevoluohistricasfazampliaranecessidade
deformulaodenovosDireitose,porisso,aquelesjdeclaradosereconhecidosoficialmentenopodemserrevogados,
dadoqueelesseimpem,pelasuaprprianatureza,nosaosPoderesPblicosconstitudosemcadaEstado,comoatodososEstadosnoplanointernacional,eatmesmo
aoprprioPoderConstituinte.(COMPARATO,2001,p.64)

Ooutroprincpioconsistenacomplementaridadesolidria.SeuconceitobemdeclaradonaConfernciaMundialdosDireitosHumanos,realizadaemVienaem1993,segundoa
qual:
Todososdireitoshumanossouniversais,indivisveis,interdependenteseinterrelacionados.Acomunidadeinternacionaldevetratarosdireitoshumanosglobalmente,de
modojustoeeqitativo,comomesmofundamentoemesmanfase(8).

Daextraiseque"todosossereshumanosmerecemigualrespeitoeproteo,atodotempoeemtodasaspartesdomundoemqueseencontrem."(COMPARATO,2001,p.65)
5Aconstitucionalizaodosdireitosfundamentais
Comoconseguimosverificar,osDireitosFundamentaissoanterioresidiadeconstitucionalismoque,segundoMoraes,"tosomenteconsagrouanecessidadedeinsculpirum
rolmnimodedireitoshumanosemumdocumentoescrito,derivadodiretamentedasoberanavontadepopular."(1998,p.19)Assim,aConstituiorefletenadamaisdoquea
positivaodosDireitosFundamentaisnombitointernodosEstados.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

6/11

1428282538794.095

Michelli_Rev85

ParaRicardoFiuza,afinalidadeprimeiradeumaConstituioagarantiadosdireitosindividuais,"poissoosindivduosque,unidosemsoberanianacional,formamum
Estado,cujosrgosdepoder,ento,soestruturados."(1991,p.48)
AconstitucionalizaosurgiujustamentecomosmovimentosqueformaramopicedainstitucionalizaodosDireitosFundamentaisreferidosanteriormente.Segundo
Comparato(2001),osEstadosUnidosforamospioneirosnoreconhecimentodosDireitosFundamentaispeloEstado,elevandoosanvelconstitucional.Nomenosimportantefoi
aRevoluoFrancesa,quetrouxenoart.16desuaDeclaraoque"qualquersociedadeemquenoestejaagarantiadosdireitosnemestabelecidaaseparaodospoderes,
notemConstituio."
PelaacepoantigadeConstituio,estanorefletiaumatodevontade,nemdopovo,nemdosgovernantes:exprimiasimplesmenteaestruturasocial.ParaJorgeMiranda,
nesteperodoaConstituiopossuaumsentidoinstitucional,queapenaslegitimavaaatuaodoEstado,pois"semprincpiosepreceitosnormativosareglo,oEstadono
poderiasubsistir[...]atravsdessesprincpiosepreceitosqueseoperaainstitucionalizaodopoderpoltico."(MIRANDA,2002,p.323)
Assim,aConstituiomoderna,queadoutrinadenominade"Constituiomaterial",passaaserumatodevontade,"osupremoatodevontadepolticadeumpovo."
(COMPARATO,2001,p.107)OnovoEstadoconstitucionalrefleteumaprofundaalteraonosideaispolticos,naspalavrasdeJorgeMiranda:
Emvezdatradio,ocontratosocialemvezdasoberaniadoprncipe,asoberanianacionalealeicomoexpressodavontadegeralemvezdoexercciodopoderporum
souseusdelegados,oexercciopormuitos,eleitospelacolectividadeemvezdarazodoEstado,oEstadocomoexecutordenormasjurdicasemvezdesditos,
cidadoseatribuioatodososhomens,apenasporseremhomens,dedireitosconsagradosnasleis.(MIRANDA,2002,p.45)

Apartirdeento,oconstitucionalismopassaaregularasatividadesdosgovernantesesuasrelaescomosgovernados:"Emvezdeosindivduosestaremmercdo
soberano,elesagorapossuemdireitoscontraele,imprescritveiseinviolveis."(MIRANDA,2002,p.326)AindaconformeJorgeMiranda,aConstituionopassadeummeio
paraatingirumafinalidade,queconsistenaproteoqueseconquistaemfavordosindivduos.Segundosuaspalavras:
OEstadoconstitucionaloqueentregaConstituiooprosseguirasalvaguardadaliberdadeedosdireitosdoscidados,depositandoasvirtualidadesdemelhoramentona
observnciadosseuspreceitos,porelaseraprimeiragarantiadessesdireitos(grifamos).(MIRANDA,2002,p.326)

EmrazodaimportnciadaConstituiomaterial,surgeentoanecessidadederedigilaemumdocumentosolene,segundoKelsen,"umconjuntodenormasjurdicasque
podesermodificadoapenascomaobservnciadeprescriesespeciaiscujopropsitotornarmaisdifcilamodificaodessasnormas"(1998,p.182),peloque
denominadadeConstituioformal.
Destarte,asCartasConstitucionais,naformacomohojesoconhecidas,soumreflexodapositivaodosDireitosFundamentais,doquederivouarigidezesupremacia
constitucionalquepredominamnoEstadodeDireito.
6Internacionalizaodosdireitosfundamentais
Conformejestudado,osDireitosFundamentaisforamdesdesempredireitosuniversais,ouseja,direitosinerentesaohomempelosimplesfatodefazerpartedaraahumana.
Entretanto,aproteodosDireitosFundamentaiseraexercida,atosculoXIX,apenasnoslimitesdoEstadodoqualocidadofaziaparte.Nesteperodo,comoreferePiovesan
(2000),oDireitoInternacionallimitavasearegularasrelaesentreEstados,emmbitoestritamentegovernamental.
AinternacionalizaodosDireitosFundamentaisteveseuincionasegundametadedosculoXIX,conformelecionaComparato(2001),oqualdivideaemduasfases.Aprimeira
delasmanifestaseemtrssetores,dosquaisfazparteoDireitoHumanitrio,quecompreendeoconjuntodeleisecostumesdeguerra,visandoproteodossoldados
feridos,prisioneirosesociedadecivil(9).SegundoPiovesan,oDireitoHumanitrio"seaplicanahiptesedeguerra,nointuitodefixarlimitesatuaodoEstadoeassegurara
observnciadeDireitosFundamentais."(2000,p.123)Emdecorrncia,segundoamesmadoutrinadora,caracterizouaprimeiraexpressodelimitaoliberdadeeautonomia
dosEstadosnoplanointernacional.
JuntoaoDireitoHumanitrio,ooutrosetorindicadoporComparato(2001)consistiunalutacontraaescravido,movimentomarcadopeloAtoGeraldaConfernciadeBruxelas,
de1890,queestabeleceuregrasderepressoaotrficodeescravosafricanos.
AoladodessessetoresassumegrandeimportnciaparaaprimeirafasedainternacionalizaodosDireitosFundamentaisaregulaodosdireitosdotrabalhadorassalariado,
quesedeucomacriaodaOrganizaoInternacionaldoTrabalho(OIT)em1919.Institudacomointuitoderegularacondiodostrabalhadoresnombitomundial,j
possua183Convenesaprovadasatjunhode2001(10).
Piovesan(2000)citaaindaosurgimentodaLigadasNaes,criadaapsaPrimeiraGuerraMundialcomointuitodepromoveracooperao,pazeseguranainternacional.A
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

7/11

1428282538882.232

Michelli_Rev85

ConvenodaLigadasNaes,de1920,continhaprevisesgenricasrelativasaosdireitoshumanos,alcanandolimitessoberaniaestatalatravsdesanesimpostasaos
Estadosqueviolassemsuasobrigaes.
Osreferidosinstitutos,segundoPiovesan(2000),assemelhamsemedidaqueinseremotemadosdireitoshumanosnaordeminternacional.Apartirda,ohomempassaaser
sujeitodeDireitoInternacional,enosomenteoEstadodoqualelefazparte.Passaramaexistirinteressestransnacionais,quenomaisrepresentavamavontadedoEstado,
massiminteressesmundiais.Naspalavrasdareferidaautora:
Atravsdestesinstitutos,nomaissevisavaprotegerarranjoseconcessesrecprocasentreosEstados.Visavasesimaoalcancedeobrigaesinternacionaisaserem
garantidasouimplementadascoletivamenteque,porsuanatureza,transcendiamosinteressesexclusivosdosEstadoscontratantes.Estasobrigaesinternacionais
voltavamsesalvaguardadosdireitosdoserhumanoenodasprerrogativasdosEstados.(PIOVESAN,2000,p.126)

AindaconformePiovesan,
PrenunciaseofimdaeraemqueaformapelaqualoEstadotratavaseusnacionaiseraconcebidacomoumproblemadejurisdiodomstica,restritoaodomnioreservado
doEstado,decorrnciadesuasoberania,autonomiaevontade.(PIOVESAN,2000,p.128)

ComosujeitosdeDireitoInternacional,consolidaseaidiadequeosindivduospossuemcapacidadeinternacional,equeoproblemadosDireitosFundamentaisnoseencontra
restritojurisdiodomstica,mas"constituemmatriadelegtimointeresseinternacional."(PIOVESAN,2000,p.128)
AsegundafasedainternacionalizaodosDireitosFundamentais,segundoComparato(2001),situasenopsSegundaGuerraMundial.Apsosmassacreseatrocidades
praticadosemdecorrnciadofortalecimentodototalitarismoestatal,ahumanidadeviuanecessidadedereconstruodosDireitosFundamentais,percebendoovalorsupremo
dadignidadehumana.
Apartirdeento,reforaseaidiadequeaproteodosDireitosFundamentaisnodeveserrestritaesferadoEstado,massimumapreocupaodembitointernacional.
ConformeCanadoTrindade(2000),jnosetratavadeprotegerindivduossobcertascondiesouemdeterminadassituaes,comonaprimeirafase,masdeprotegeroser
humanocomotal.
ComoafirmaPiovesan(2000),passouseentoabuscarumaaointernacionalmaiseficazparaaproteodessesdireitos,queculminouemumasistemticanormativade
proteointernacional,fazendopossvelaresponsabilizaodoEstadoquandoestemostrarfalhasouomissesnatarefadeproteodosDireitosFundamentais.Aindasegundo
CanadoTrindade(2000),aproteodosDireitosFundamentaisnoseesgotanaaodoEstado,equandoasviasinternasounacionaissemostramincapazespararesguardar
taisdireitosquesoacionadososinstrumentosinternacionaisdeproteo.
Paraatingirtalfim,em1945criaramseasNaesUnidas,comdiversosobjetivosdeprossecuointernacional,dentreosquaisdestacaseaproteointernacionaldosdireitos
humanos.Nestesentidoversaoart.1daCartadaOrganizaodasNaesUnidas,de1945:
Art.1OspropsitosdasNaesUnidasso:
[...]
3.conseguirumacooperaointernacionalpararesolverosproblemasinternacionaisdecartereconmico,social,culturalouhumanitrio,eparapromovereestimularo
respeitoaosdireitoshumanosesliberdadesfundamentaisparatodos,semdistinoderaa,sexo,lnguaoureligio.(grifonosso)

NosdizeresdePiovesan:
ACartadasNaesUnidasde1945consolida,assim,omovimentodeinternacionalizaodosdireitoshumanos,apartirdoconsensodeEstadosqueelevamapromoo
dessesdireitosapropsitoefinalidadedasNaesUnidas.Definitivamente,arelaodeumEstadocomseusnacionaispassaaserumaproblemticainternacional,objeto
deinstituiesinternacionaisedoDireitoInternacional.(PIOVESAN,2000,p.139)

TambmresponsvelpelainternacionalizaodosDireitosFundamentaisfoiaDeclaraoUniversaldosDireitosdoHomem.AssinadaemParisem10dedezembrode1948,foio
picedohumanismopolticodaliberdade.Nascidacomointuitodecumprircomodispostonoart.55daCartadasNaesUnidas(11),foielaboradacomofimmaiordefazer
cessaraguerraedestruioentrepases,cujopontocrucialfoiaSegundaGuerraMundial.Emseuprembulo,colocaque"oreconhecimentodadignidadeinerenteatodosos
membrosdafamliahumanaedeseusdireitosiguaiseinalienveisofundamentodaliberdade,dajustiaedapaznomundo."
NosdizeresdePiovesan,"paraaDeclaraoUniversalacondiodepessoaorequisitonicoeexclusivoparaatitularidadededireitos."(2000,p.143)Taldocumentofoi,no
entenderdeBonavides,ummistodeconvergnciaesntese:
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

8/11

1428282538981.395

Michelli_Rev85

Convergnciadeanseioseesperanas[...].Sntese,tambm,porquenobronzedaquelemonumentoseestamparamdeformalapidardireitosegarantiasquenenhuma
Constituiolograraaindacongregar,aoredordoconsensouniversal.(BONAVIDES,2002,p.527)

SegundoPiovesan,ofatodetersidoaprovadapor48Estados,comoitoabstenes,inexistindoqualquerquestionamentoouvotocontrrio,tornaaDeclaraoumdocumentode
afirmaodeumaticauniversal"aoconsagrarumconsensosobrevaloresdecunhouniversalaseremseguidospelosEstados."(PIOVESAN,2000,p.142)
7Aexperinciabrasileira
DesdeasuaprimeiraConstituio,oBrasiljsepreocupavacomadefesadosDireitosFundamentais.ACartade1924previa,emseuartigo179,umrolde35(trintaecinco)
direitosdestinadosaoscidadosbrasileiros.Entretanto,averdadeiragarantiadosDireitosFundamentaisfoiinstitudacomaConstituiodaRepblicaFederativadoBrasilde
1988,naqualestoprevistos,almdovastoroldedireitosegarantiasindividuaiscontidosemseuartigo5,umaenormegamadeDireitosFundamentaisespalhadospelotexto
constitucional.emdecorrnciadessaimensidodedireitosqueaCartade1988hojedenominada"ConstituioCidad".
Noqueconcerneaocontextointernacional,oBrasilacompanhouaevoluodauniversalizaodosDireitosFundamentaisdesdeoseuincio,tendodemonstradohistrica
preocupaocomagarantiadessesmesmosdireitos.ComoafirmaCanadoTrindade:
[...]jnosprimrdiosdafaselegislativadeelaboraodosinstrumentosinternacionaisdeproteodosdireitoshumanos,emesmoantesdeles,seformaranoBrasiluma
correntedepensamentoentrejusinternacionalistasaosquaiscorresponderam,emdiferentesgraus,contribuiesparainiciativasdeoutroradogovernobrasileiro,nosentido
dequeanoodesoberania,emsuaacepoabsoluta,mostravaseinadequadaaoplanodasrelaesinternacionais,devendocederterrenonoodesolidariedade.
(TRINDADE,2000,p.35)

SegundoCanadoTrindade(2000),ocorreram,entretanto,oscilaesnaprticadoDireitoInternacionalnoBrasil,ocorridasnoperododaditaduramilitar,emqueopas
abarcouumlongoperododeautoritarismo,passandoaadotarumaposiodefensivanoplanointernacional.
ConformeafirmaPiovesan(2000),foiaolongodoprocessodedemocratizaoqueainternacionalizaodosDireitosFundamentaisfortaleceusenoBrasil,"aceitando
expressamentealegitimidadedaspreocupaesinternacionaisedispondoseaumdilogocomasinstnciasinternacionaissobreocumprimentoconferidopelopass
obrigaesinternacionalmenteassumidas."(PIOVESAN,2000,p.232)
Destarte,oroldeTratadosInternacionaisdeDireitosFundamentaisratificadospeloBrasilhojesubstancial.Dentreelesdestacamse:PactoInternacionaldosDireitosCivise
Polticos(1992),PactoInternacionaldosDireitosEconmicos,SociaiseCulturais(1992),ConvenoparaaPrevenoeRepressodoCrimedeGenocdio(1951),Conveno
contraaTorturaeoutrosTratamentosouPenasCruis,DesumanosouDegradantes(1989),ConvenosobreaEliminaodetodasasformasdeDiscriminaocontraaMulher
(1984),ConvenosobreaEliminaodetodasasformasdeDiscriminaoRacial(1968),ConvenosobreosDireitosdaCriana(1990),ConvenoAmericanadeDireitos
HumanosPactodeSanJosdaCostaRica(1992)eseuProtocoloAdicional(1996),ConvenoInteramericanaparaPrevenirePuniraTortura(1989)eConveno
InteramericanaparaPrevenir,PunireErradicaraViolnciacontraaMulher(1995).
DentreosTratadosdosquaisoBrasilsignatrio,destacaseaConvenoAmericanasobreDireitosHumanosPactodeSoJosdaCostaRicade1969,que,almdeprever
normasdedireitomaterial,estabelecergoscompetentesparaverificarocumprimentodoscompromissosassumidospelosEstadospartes,quaissejamaComisso
InteramericanadeDireitosHumanoseaCorteInteramericanadeDireitosHumanos.OBrasiladeriuconvenoem1992,pormreconheceuacompetnciajurisdicionalda
Corteapenasem1998.
8ConsideraesFinais
AconjugaodeidiasbasilaresarespeitodosDireitosFundamentaispermitiunosverificarqueabuscapelocorretoconceitodessesdireitosenvolveadelimitaodesua
trajetriahistrica,queseinicioulogoqueohomempassouaserelacionaremsociedade.
Seguindoestaanlise,percebemosqueosDireitosFundamentaisnoestolimitadosConstituio,eestoneladispostosapenasparaeivaremsedeumamaiorintangibilidade.
Nestatangente,verificamosqueosDireitosFundamentaisnoserestringemesferainterna,massoummistodeconquistasderivadasdalutapelodireitoedatentativade
regulaodavidaemumasociedadecadavezmaisinternacional.
Abstract:ThepresenttheoreticaldigressionhasthepurposetostudytheconceptandtheevolutionmapoftheBasicRights,sinceitsoriginasnaturallawsofthemanuntilit
hasbeenwrittenintheConstitutionsanditsinternationalextension.Todothis,wewillanalyzethedocumentsandthefactualandculturalsupportsthathadformedthe
landmarkofthethreegenerationsofBasicRights,transformingthemintoguaranteesofthemanagainsttothesovereignState.Throughthisstudy,wewillbeabletoidentify
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

9/11

1428282539139.349

Michelli_Rev85

therealmeaningoftheserights,itshistoricalextensionandconsequences,helpingtheunderstandingofthecurrentcontextandthesolutionstothecrisisoftheContemporary
State.
Keywords:basicrightsconstitutioninternationalization
Notasexplicativas
(1)Bobbiocitacomoexemplodetermosavaliativos:"Direitosdohomemsoaquelescujoreconhecimentocondionecessriaparaoaperfeioamentodapessoahumana,ou
paraodesenvolvimentodacivilizao...(grifonosso)"(1992,p.16)
(2)AprpriaConstituioBrasileiraatualfazrefernciaadiversasexpresses:direitoshumanos(art.4,II),direitosegarantiasfundamentais(ttuloII),direitoseliberdades
fundamentais(art.5,XLI),DireitosFundamentaisdapessoahumana(art.17).JosAfonsodaSilva(2002)citaaindadireitosnaturais,direitosindividuais,direitospblicossubjetivos,
liberdadesfundamentaiseliberdadespblicas,quenoseroaquiaprofundadospois,comoversaoreferidoautor,soconceitoslimitadoseinsuficientes.
(3)SegundoComparato(2001),operodoaxialcorrespondeaossculosVIIIaIIa.C,eassimdenominadopoisformariaoeixohistricodahumanidade.Noinciodoperodoaxial
surgiramosprimeirosprofetassrios,inspiradoresdosprofetasdeIsraele,nocentodomesmoperodo,entre600e480a.C,coexistiramgrandesdoutrinadores,comoBuda,LaoTse
Pitgoras.
(4)NoinciodaDeclarao,fazseaseguinteafirmativa:"Consideramosasseguintesverdadescomoautoevidentes,asaber,quetodososhomenssocriaturasiguais,dotadaspeloseu
criadodecertosdireitosinalienveis,entreosquaisavida,aliberdadeeabuscadafelicidade."TraduodeFbioKonderComparato(2001).
(5)Nestemomentoutilizamosaexpresso"DireitosHumanos"porserestaautilizadapeloautoremquesto.
(6)ADeclaraoUniversaldosDireitoHumanosde1948,porsuaefetivaimportnciacomoinstrumentodeprofundamodificaonoconceitoerespeitodosDireitosFundamentais,mais
profundamenteestudadanoCaptuloII.
(7)Algunsautorescriticamautilizaodaexpresso"geraes",preferindoousodotermo"dimenses"pois,conformeSarlet,"oreconhecimentoprogressivodenovosDireitos
Fundamentaistemocarterdeumprocessocumulativo,decomplementaridade,enodealternncia,detalsortequeousodaexpresso'geraes'podeensejarafalsaimpressode
substituiogradativadeumageraoporoutra."(1998,p.47)Tratase,entretanto,deumadiscussoapenasterminolgica,poisocontedodoconceitodas"dimenses"ou"geraes"
pacficonadoutrina.
(8)TraduoextradadeComparato,2001,p.65.
(9)Osdocumentosquemarcaramessafaseforam:ConvenodeGenebra(1864),quefundouaComissoInternacionaldaCruzVermelha,eConvenodeHaia,queestendeuos
princpiosaosconflitosmartimos.
(10)DadoextradodositedaOrganizaoInternacionaldoTrabalho,escritrioBraslia:Disponvelemhttp://www.ilo.org/public/portugue/region/ampro/brasilia/rules/organiza.htm.Acesso
em:25set.2004.
(11)Oartigo55daCartadasNaesUnidasversaoseguinte:"ComofimdecriarcondiesdeestabilidadeebemestarnecessriassrelaespacficaseamistosasentreasNaes,
baseadasnorespeitoaoprincpiodaigualdadededireitosedaautodetermiNaodospovos,asNaesUnidasfavorecero:[...]c)orespeitouniversaleefetivodosdireitoshumanosedas
liberdadesfundamentaisparatodos,semdistinoderaa,sexo,lnguaoureligio.(grifonosso)"

Referncias
BASTOS,CelsoRibeiro.Cursodedireitoconstitucional.22.ed.SoPaulo:Saraiva,2001.
BOBBIO,Norberto.Aeradosdireitos.RiodeJaneiro:Campus,1992.
BONAVIDES,Paulo.Cursodedireitoconstitucionalpositivo.12.ed.SoPaulo:Malheiros,2002.
BRASIL,Constituio(1988).ConstituiodaRepblicaFederativadoBrasil.Braslia,DF:SenadoFederal,1988.
BREGAFILHO,Vladimir.DireitosfundamentaisnaConstituiode1988:contedojurdicodasexpresses.SoPaulo:JuarezdeOliveira,2002.
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

10/11

1428282539232.622

Michelli_Rev85

CANOTILHO,J.J.Gomes.DireitoconstitucionaleteoriadaConstituio.Coimbra:Almedina,1998.
COMPARATO,FbioKonder.Aafirmaohistricadosdireitoshumanos.2.ed.SoPaulo:Saraiva,2001.
FIUZA,RicardoArnaldoMalheiros.LiesdedireitoconstitucionaleteoriageraldoEstado.BeloHorizonte:L,1991.
KELSEN,Hans.TeoriageraldodireitoedoEstado.TraduodeLusCarlosBorges.3.ed.SoPaulo:MartinsFontes,1998.
MIRANDA,Jorge.TeoriadoEstadoedaConstituio.RiodeJaneiro:Forense,2002.
MORAES,Alexandrede.Direitoshumanosfundamentais:teoriageral,comentriosaosartigos1a5daConstituiodaRepblicaFederativadoBrasil:doutrinae
Jurisprudncia.2.ed.SoPaulo:Atlas,1998.
ORGANIZAOINTERNACIONALDOTRABALHO.EscritrioBraslia.Disponvelem:<http://www.ilo.org/public/portuguese/region/
ampro/brasilia/rules/organiza.htm>.Acessoem:25set.2004.
PIOVESAN,Flvia.Direitoshumanoseodireitoconstitucionalinternacional.4.ed.SoPaulo:MaxLimonad,2000.
SARLET,IngoWolfgang.Aeficciadosdireitosfundamentais.PortoAlegre:Liv.doAdvogado,1998.
SILVA,JosAfonsoda.Cursodedireitoconstitucionalpositivo.20.ed.SoPaulo:Malheiros,2002.
STEINFUS,Ricardo(Org.).Legislaointernacional.Barueri:Manole,2004.
SUPREMOTRIBUNALFEDERAL.Disponvelem<http://www.stf.jus.br>.Acessoem:19abr.2004.
TRINDADE,AntonioAugustoCanado.AproteointernacionaldosdireitoshumanoseoBrasil(19481997):asprimeirascincodcadas.2.ed.Braslia:Ed.
UniversidadedeBraslia,2000.

RevistaJurdica
http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/revistajuridica/index.htm
Artigorecebidoem30/06/2007eaceitoparapublicaoem31/07/2007
ARevistaJurdicadestinasedivulgaodeestudosetrabalhosjurdicosabrangendotodasasreasdo
Direito.
Osoriginaisserosubmetidosavaliaodosespecialistas,profissionaiscomreconhecidaexperincianos
temastratados.
Todososartigosseroacompanhadosdeumaautorizaoexpressadoautor,enviadapelocorreioeletrnico,
juntamentecomotextooriginal.
Rev.Jur.,Braslia,v.9,n.85,jun./jul,2007

Voltar

nacessosapartirdejulhode2007

http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/revista/Rev_85/artigos/MichelliPfaffenseller_rev85.htm

11/11

You might also like