Gemi makinalarının tanımı ve sınıflandırılması

Gemi makinalarının tanımı

Rüzgar ve akıntı dış kuvvetleriyle hareket haricinde gemilerin sevki için temel prensip hep
aynı kalmıştır. Bir cismi su içinde hareket ettiren itme kuvveti, cismin hareketinin zıt yönünde
ivmelendirilen bir akışkan kütlesine karşı olan tepki kuvvetidir. Bu itme kuvvetine su içinde
hareket eden cismin oluşturduğu hidrodinamik kuvvetler direnç gösterirler. Bu prensip bir
kanonun kürekle sevkinden, modern bir pervanenin hareketine veya yüksek hızlı su jetinin
havaya püskürtülmesine kadar değişik sevk cihazlarına uygulanabilir. İtme kuvvetinin
büyüklüğü ivmelendirilen akışkanın kütlesi ve ivmelenme hızı ile orantılıdır. Sevk verimi,
sevk edilen teknenin büyüklüğü ve hızına bağlı olarak temin edilmesi gereken enerjinin bir
fonksiyonudur.

Sevk makinası Tekne

Sevk cihazı

Sevk cihazı Sevk makinası Gemi teknesi

Şekil 1. Gemi sevk sistemi

Şekil 1'de gemi sevk sistemi gösterilmektedir. Gerekli güç sevk makinası tarafından üretilir ve
sevk cihazına iletilir. Burada modern bir pervane gösterilmektedir, ancak diğer tip sevk
cihazları da olabilir. Sevk cihazı tarafından absorbe edilen güç teknenin sevki için itme
kuvvetine çevrilir.

Gemilerin sevki için doğal güç kaynakları haricinde, fosil yakıtlı ve nükleer yakıtlı güç üretim
sistemleri vardır. Nükleer yakıtlı buhar türbini tesislerinin harp gemilerde uygulamaları
bulunmaktadır. Fosil yakıtlardan en yaygın olarak akaryakıtlar kullanılır, fuel-oil, diesel-oil,
gas-oil, gibi. Akaryakıtların depolanmaları kolaydır ve ısıl değerleri yüksektir, 10000 kcal/kg
civarında. Kömür gibi katı fosil yakıtlar kullanan buhar makinalı gemiler halen hizmette
olmakla birlikte sayıları her geçen gün azalmaktadır. Diğer endüstriler için kömürün değerli
olmasının yanında, depolanması ve ancak dıştan yanmalı makinalarda kullanılabilmesi
uygulama sahalarını daraltmaktadır.

Nükleer enerji, nükleer reaksiyon sonucu oluşan ısı enerjisi olarak tanımlanabilir. Nükleer
yakıtın pahalı olmasının yanında kullanılabilir hale getirilmesi için çok yüksek giderler
gerektiren reaktörler nedeniyle bugün yaygın olarak kullanılmamaktadır.

Gemi makinaları-OSS-1/7
 Gemi makinalarının tanımı ve sınıflandırılması

Gaz yakıtlar özellikle kara tesislerinde güç üretiminde kullanılmaktadır. Gemilerde büyük
hacim kaplamaları nedeniyle depolama zorlukları ve ısıl değerlerinin düşük olması, 2000-
3500 kcal/kg, bazı özel haller haricinde gaz yakıtların kullanılmasını engellemektedir.

Gemi makinalarının sınıflandırılması

Isı enerjisini mekanik enerjiye yada işe çeviren gami makinaları başlıca iki ana bölüme
ayrılır; bu bölümlerden birincisi makinanın çalışma ilkeleri, ikincisi ise görevleri bakımından
gemi makinalarıdır.

Çalışma ilkeleri bakımından gemi makinaları

Çalışma ilkeleri bakımından gemi makinaları

Dıştan yanmalı makinalar İçten yanmalı makinalar

ƒ Pistonlu buhar makinaları ƒ Diesel motorları

ƒ Buhar türbinleri ƒ Benzinli motorlar
ƒ Gaz türbinleri

Dıştan yanmalı makinalar

Kazan adı verilen birimin içinde katı veya sıvı yakıtlar yakılarak elde edilen ısı enerjisi, ısı
değiştiricileri aracılığıyla iş akışkanı olan suya transfer edilerek suyun buharlaşması temin
edilir. Oluşturulan su buharı, buhar makinalarında veya türbinlerde genişletilerek iş elde
edilir, Şekil 2.

Buhar

Buhar
makinası veya İş çıkışı
Verilen türbini
ısı Kazan

Yoğuşturucu Atılan ısı

Pompa
Su

İş
girişi

Şekil 2 Basit buhar tesisi çevrimi

Gemi makinaları-OSS-2/7
Gemi makinalarının tanımı ve sınıflandırılması

ƒ Pistonlu buhar makinası

Kazandan elde edilen buhar slayd valf adı verilen bir düzenek yardımıyla bir silindir içindeki
pistonun alt ve üst taraflarına verilir. Piston basınçlı buharın etkisiyle aşağı-yukarı veya ileri-
geri hareket eder. Pistonun bu doğrusal hareketi sırasıyla piston mili, kroshed, biyel
elemanları ile krank miline aktarılır. Böylece pistonun silindir içindeki eksenel hareketi krank
miline dönme hareketi olarak nakledilmekte ve krank mili pervane veya yardımcı bir
makinayı çevirmektedir.

Pistonlu buhar makinaları verimlerinin düşük, %18 civarında, olmaları nedeniyle ticaret
gemilerinde kullanılmamaktadırlar. Doğru akımlı pistonlu buhar makinalarında genel verim
%32 civarındadır. Buhar motoru da adı verilen bu makinalar büyük güç isteklerine yanıt
veremediklerinden ancak körfez ve şehir hattı gibi küçük yolcu gemilerinde ana güç üreteci
olarak kullanılmaktadır.

ƒ Buhar türbinleri

Buhar türbinleri pistonlu buhar makinalarına göre çok daha basit bir yapıya sahiptirler.
Hareket eden ve rotor adı verilen bir parça, onu taşıyan ve rotorşaft yatakları adı verilen iki
yatak ile bunları sızdırmaz bir biçimde atmosfere kapatan bir muhafazadan oluşmaktadırlar.
Su buharı bu makinaların iç bölümlerinde bulunan ve türbin cinsine göre ya nozul yada
hareketsiz kanatlara verilir. Buharın basıncı nozul veya hareketsiz kanatlarda düşer, hızı artar,
350-1000 m/s. Bu hızla rotorun çevresine belirli aralıklarla dizilmiş hareketli kanatlara çarpan
buhar rotorun büyük bir hızla dönmesine neden olur. Günümüzde tek bir birim olarak 850000
Hp güç üretebilen buhar türbinleri, yüksek güç isteklerine yanıt veremeyen diesel motorlarına
karşı tek makina türü olarak karşımıza çıkmaktadır.

Transatlantik, büyük konteyner gemileri gibi ticaret gemilerinde bu nedenle buhar türbini ana
güç üreteci olarak kullanılmaktadır. Harp gemileri için büyük makina güçlerine gerek
olduğunda çoğu zaman korvetlerden başlayarak destroyer, hafif ve ağır kruvazörler, uçak ve
muharebe gemilerinde de buhar türbinlerinden yararlanılır.

Ticaret gemilerinde turbo-jeneratör sistemlerine de rastlanılmaktadır. Bu sistemde buhar

türbinleri sabit devirde çalıştırılır ve elektrik jeneratörlerini çevirerek elektrik enerjisi üretilir.
Böylece üretilen elektrik enerjisi geminin kıç tarafına yerleştirilmiş ağır devirli elektrik
motorlarını çevirmekte ve elektrik motorlarının şaftlarına bağlı pervane veya pervanelerde
geminin hareketini sağlamaktadırlar. Uzun bir şaft sistemini ve şaft tünelini ortadan
kaldırması, faydalı yük ve yolcu hacmini çoğaltması, manevraların daha kolay yapılmasını
sağlayan turbo-jeneratör sisteminin tek sakıncası pahalı oluşudur.

İçten yanmalı makinalar

İçten yanmalı makinalarda yakıt silindir veya yanma odası adı verilen birimler içinde yakılır.
Oluşan sıcak gazlar doğrudan bir pistonun üzerine etkir veya buhar türbinlerinde olduğu gibi
bir türbin içinde genişletilir.

ƒ Diesel motorları

Diesel motorlarında; temiz hava makina silindirleri içine emilir veya kuvvetle doldurulur.
Silindir içinde piston tarafından sıkıştırılan havanın basıncı ve sıcaklığı yükselir, 28-35 bar/
450-650 oC. Bu kızgın havanın içine püskürtülen yakıt zerrecikleri havanın sıcaklığı yakıtın
tutuşma sıcaklığından çok yüksek olduğundan kendiliğinden tutuşur. Yanma sonucunda
oluşan gazların basınç ve sıcaklığı, 40-80 bar/ 1400-1900 oC, yükselir ve pistonu silindir

Gemi makinaları-OSS-3/7
Gemi makinalarının tanımı ve sınıflandırılması

içinde hareket ettirerek işi oluştururlar. İş, pistonlu buhar makinalarında olduğu gibi hareketli
bir donanım yardımıyla krank miline iletilir.

Diesel motorlar özgül yakıt harcamalarının düşük olması, verimlerinin yüksek olması ve
manevra yeteneklerinin üstünlüğü sebepleriyle çok yaygın olarak gemi sevk makinası
görevini üstlenirler. Diesel motorların en önemli sakıncası tek bir birimden elde edilen gücün
sınırlı olmasıdır. Bugün için bu değer 68000 kW civarındadır. Bu gücün üzerindeki güç
gereksinimleri için ya birden fazla birim düşünülmeli yada buhar türbinleri gözönüne
alınmalıdır.

Buhar türbinlerinde olduğu gibi diesel-jeneratör uygulamalarına da rastlanmaktadır. Yüksek

devirli bir yada birkaç diesel motorunun çevirdiği elektrik jeneratörü veya alternatörünün
ürettiği elektrik akımı aynı türbo-jeneratör sisteminde olduğu gibi geminin kıç tarafındaki
elektrik motorlarına verilerek hareket sağlanır. Bu sistem özellikle üstün manevra yeteneği
sağlaması açısından trafiği yoğun sularda avantaj sağlamaktadır.

ƒ Benzinli Motorlar

Bu makinalarda belirli oranlarda oluşturulan yakıt ve hava karışımı silindir içine emilir veya
kuvvetle doldurulur. Yakıt-hava karışımı karbüratör adı verilen bir cihazla hazırlanabildiği
gibi emme borusuna veya silindir içine yakıt püskürten sistemlerde mevcuttur. Bu karışım
piston tarafından sıkıştırılır. Sıkıştırma sonucunda yakıt hava ile çok iyi yanıcı bir karışım
oluşturur. Bu karışım diesel motorlarında olduğu gibi kendiliğinden tutuşmaz. Buji adı verilen
bir elektriksel cihazın elektrodları arasında oluşturulan bir kıvılcım yakıt-hava karışımını
ateşler. Yakıtın tümü birden patlama şeklinde yandığından bu makinalara "Patlamalı
Motorlar" adı da verilir. Yanma sonucu oluşan yüksek basınçlı gazlar işi oluşturarak diesel
motorlarına benzer bir donanım yardımıyla krank milinin dönmesini sağlarlar.

Benzinli motorlar bazı küçük güç gerektiren dıştan takma motor uygulamaları dışında
gemilerde kullanılmazlar. Bunun nedeni hem küçük güçleri nedeniyle sevk makinası görevi
yapamamaları ve hem de yakıtlarının düşük parlama noktası nedeniyle yangın risklerinin
yüksek oluşudur.

ƒ Gaz türbinleri

Bu makinalarda bir kompresör atmosferden aldığı temiz havayı sıkıştırmakta, basınç ve

sıcaklığı yükselen hava yanma odasına gönderilmektedir. Yanma odasına gönderilen havanın
sıcaklığı içine püskürtülecek yakıtın yanmasını sağlayacak değerdedir. Böylece elde edilen
basınçlı ve sıcak gazlar, yapısı buhar türbinlerine benzeyen türbinde genişletilmekte ve iş elde
edilmektedir, Şekil 3.

Son yıllarda genel verimlerinin yüksek olması ve Bunker C (No.6 Fuel-oil) ile çalışma
yetenekleri gaz türbinlerinin hem gemi ana makinası olarak hem de elektrik enerjisi üretmek
üzere yaygın bir biçimde kullanılmasına yol açmıştır. Türbin giriş sıcaklıklarının malzeme
dayanımı ile ilgili olarak sınırlı olması esas problemlerinden biridir.

Gemi makinaları-OSS-4/7
Gemi makinalarının tanımı ve sınıflandırılması

Yakıt tarafından
verilen enerji

Yanma
Hava odası Sıcak
gazlar

İş girişi İş
Kompresör Türbin
çıkışı

Egzost
Atmosferden
hava girişi

Şekil 3 Basit bir gaz türbini tesisi

Görevleri bakımından gemi makinaları

Görevleri bakımından gemi makinaları

Ana makinalar Gemi Yardımcı makinaları Görev makinaları

ƒ Ana makina yardımcıları

ƒ Güverte yardımcıları

Ana makinalar

Gemi sevk makinası olarak pervaneyi tahrik eden dıştan veya içten yanmalı makinalardır.
Bazı gemi makinalarının devir sayısı çok yüksektir. Örneğin buhar türbinlerinde devir sayısı
3500-6000 dev/dak arasında değişmektedir. Çoğu zaman küçük teknelerde kullanılan
motorlarında devir sayıları da 2000 dev/dak' nın üzerindedir. Bu tip makinalar devir sayıları
düşürülerek pervaneye bağlanırlar. Devir sayısını düşüren bu donanıma redüksiyon dişlisi
veya devir düşürücü dişli donanımı adları verilir. Devir sayısı düşük olan makinalar
pervaneye doğrudan bağlanmaktadırlar.

Gemi yardımcı makinaları

Her türlü hava ve deniz koşullarında ve limanlarda gemilerin normal çalışma düzenini
sürdüren makinalara gemi yardımcı makinaları denir.

Gemi makinaları-OSS-5/7
Gemi makinalarının tanımı ve sınıflandırılması

ƒ Ana makina yardımcıları

Gemi sevk görevi yapan makinaların çalışmasına yardımcı olan makinalara ana makina
yardımcıları denir. Bu makinalara, sirkülasyon pompası, yağlama yağı pompası, soğutma
suyu pompası, yakıt pompası örnek gösterilebilir.

ƒ Güverte yardımcıları

Ana makinanın çalıştırılması ile ilişkisi bulunmayan makinalardır. Geminin yük alıp
vermesinde yararlanılan vinçler, filika mataforaları yada filika vinçleri, çekme makinaları,
dümen makinaları ve dümen donanımları güverte yardımcıları sınıfına girer.

Görev makinaları

Ana makinaya yardımcı olmayan, gemi personeli ve yolcuların konforunu sağlayan

makinalardır. İçme suyu pompası, WC ve yangın devrelerine deniz suyu vermede kullanılan
deniz suyu pompası, sintine ve balast pompaları, soğuk hava kompresörü bu sınıfa
girmektedir.

Gemi sevk sistemlerinin karşılaştırılması

Pervaneyi tahrik etmek için uygun bir tesis seçimi birçok faktöre bağlıdır. 20. yüzyılın
başlarına kadar ençok kullanılan çok silindirli buhar makinasının birçok avantajı vardır. Bu
makina çok kolay kontrol edilebilir ve ters yönde çalıştırılması kolaydır. Verimli hız-güç
aralığı özellikle tek pervaneli gemilerde kullanılan büyük pervaneler ile aynıdır. Bu
makinaların işletilmeleri ve bakımları basittir. En büyük gücün sınırlı olması, verim
düşüklükleri ve üretilen güç başına ağırlıkları dezavantajlarını oluşturmaktadır.

Buhar türbini yüksek gücü verimli olarak üretir. Bununla beraber verimli devir hızı, normal
pervane devirlerinin çok üstündedir ve devir düşürme dişli grubu gerektirirler. Geminin
tornistan yapması için tesise ayrı bir türbin eklenmelidir. Yüksek basınç ve yüksek
sıcaklıktaki buharı en uygun verimle kullanabilir veya düşük basınçlı buhar kullanımı içinde
dizayn edilebilirler.

Diesel motoru kolaylıkla kontrol edilebilir ve ters yönde çalıştırılabilir. Küçük bir hacim işgal
eder ve çok verimlidir, ancak bir buhar tesisinden daha yüksek kaliteli bir yakıt ve daha çok
yağlama yağı gerektirir. Öncelikle sabit-tork makinası olduklarından pervane dizaynı makina
karakteristiklerine mümkün olduğu kadar uyum sağlayacak şekilde yapılmalıdır.

Uçaklardan adapte edilen gaz türbinleri harp gemilerinde sevk makinaları olarak
kullanılmaktadır. Gaz türbinlerinin öncelikle ağırlığın önemli olduğu yüksek performanslı
tekneler için uygun olduğu düşünülmüştür ve firkateyn ve destroyerlerde kombine makina
konfigürasyonlarında güç çıkışını arttırmak için kullanılmıştır. Modern gaz türbinlerinin
dayanıklılığı, güvenilirliği ve termik verimlerindeki artış askeri uygulamalar için önemli bir
sevk makinası durumuna gelmelerine yol açmıştır.

Ticari denizcilik alanında gaz türbinlerinin kullanımı çok daha sınırlıdır. Bununla beraber
yakın geçmişte havacılıktan adapte edilen gaz türbinlerinin ticari gemilerde artan sayıda
kullanıldığı görülmektedir. Gaz türbinlerinin ticari gemilerdeki uygulamaları hızlı ve yüksek
kapasitede insan ve araç taşımacılığında yoğunlaşmaktadır. Gaz türbinlerinin bu yüksek
performans teknelerinde artan kullanımının başlıca sebepleri, bu makinaların düşük ağırlığı,
küçük hacimleri, daha uzun peryotlarda kullanılabilirlikleri, düşük yatırım harcamaları, düşük
egzost emisyonları ve kabul edilebilir işletme masraflarıdır.

Gemi makinaları-OSS-6/7
Gemi makinalarının tanımı ve sınıflandırılması

Nükleer yakıtlı tesislerin en büyük avantajı fosil yakıtlı tesislere kıyasla daha uzun
dayanıklılıkları nedeniyle arttırılmış seyir yarıçaplarıdır. Sevk yakıtının kısa sürelerde
yenilenmesi gereksiniminin yok edilmesi özellikle askeri operasyonlar açısından çok
önemlidir. Bu fayda ekonomik olarak ticari gemi işletmeciliğine genişletilememektedir.
Yüksek ilk yatırım maliyeti ile yakıtın pahalılığının yanında tesisin işletilmesi için gerekli
olan çok iyi eğitilmiş personel gereksinimi işletme maliyetlerine eklenmelidir.

Türbo-elektrik ve diesel-elektrik tahrik sistemleri bazı özel tesisler için çok avantajlı
olabilirler. Dişli aktarmalı veya doğrudan tahrik sistemlerine göre daha yüksek ilk maliyetleri
ve az da olsa verim düşüklükleri karşısında, kontrol kolaylığı ve pervanenin güç-devir
karakteristiklerine verimli uyum sağlama gibi avantajları vardır.

Gemi sevk sistemlerinin karşılaştırmalı avantaj ve dezavantajları Tablo 1' de verilmiştir.

Tablo 1 Gemi sevk sistemlerinin karşılaştırılması

Avantajlar
Konvansiyonel Buhar ƒ Sabit hız seyirde verimlilik
ƒ Güvenilirlik
ƒ Kısmi yükte iyi performans
ƒ Yardımcı fonksiyonlarda
kullanılabilirlik
Nükleer Buhar ƒ En uzun seyir yarıçapı
ƒ Yanma için hava
gereksinimi olmaması
ƒ Yakıt harcaması nedeniyle
draft değişimi olmaması
ƒ Güvenilirlik
Diesel ƒ Tüm yüklerde yüksek verim
ƒ En küçük özgül yakıt
tüketimi
ƒ Düşük ilk yatırım masrafı
ƒ Adaptasyon kolaylığı
ƒ Düşük devir, küçük devir
düşürme dişli grupları
gereksinimi
ƒ Güvenilirlik
ƒ Az adam ile işletilebilme
Gaz Türbini ƒ Hafiflik ve az hacim işgal
etme
ƒ Yüksek tam yük verimi
ƒ Kısa devreye alma zamanı
ƒ Güvenilirlik
ƒ Sessizlik
ƒ Modüler makina
değiştirilme imkanı
Dezavantajlar
ƒ Büyük,ağır ve hacim
kaplayan tesis
ƒ Uzun devreye alma zamanı
ƒ Büyük yakıt depolama
gereği
ƒ Fazla makina personeli
ƒ Uzun ve pahalı tamir
zamanları
ƒ Yüksek güçte kısa seyir
yarıçapları
ƒ Düşük hızda verim kaybı
ƒ Işınımdan korunma için
kullanılan kalkanın ağırlığı
ƒ Yüksek konstrüksiyon ve
bakım harcamaları
ƒ Personel eğitim programı
ihtiyacı
ƒ Uzun devreye alma zamanı
ƒ Radyolojik problemler
ƒ Uzun tamir süreleri
ƒ Her şaft için gerekli olan
birimler için hacim ve
yerleştirme problemleri
ƒ Periyodik bakım nedeniyle
sık atıl durum peryotları
ƒ Yüksek yağlama yağı
harcaması
ƒ Gürültü
ƒ Büyük miktarda hava
gereksinimi, büyük giriş ve
egzost kanalları
ƒ Kısmi yüklerde düşük
verim
ƒ Büyük yakıt depolama
gereksinimi
ƒ Piç kontrollu pervane
sistemi ve kavramalardan
dolayı mekanik problemler

Gemi makinaları-OSS-7/7