Allahszlk Ahlkszlk mdr?

ateizm ve
ahlk ilikisi zerine
ulpian, 30.04.2011
Bu alma Turan Dursun Sitesinin Ke Yazlar Blmnde de yaymlanmtr.

Din, insan haysiyetine bir

hakarettir.
Din olsa da olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt insanlar kt eyler yapar.
Ama iyi insanlarn kt eyler yapabilmesi iin din gereklidir.(1)
Steven Weinberg

Dnen, sorgulayan, phe duyan kimseler iin bile, dinlerden zihinsel olarak kurtulma
srecinde en nemli engellerden biri, bilincimize ilenmi u dogma olsa gerek:

Tanr ayet yoksa, bu, insanlar iin hibir balayc etik kuraln da olmad
anlamna gelir. Tanr olmadan iyilik, adalet, hak, hukuk, ahlk gibi kavramlarmz
hibir salam temele dayandramayz, istisnasz herey serbest olur. Bu yzden Tanr
mutlaka olmaldr.

Bu yazda buna benzer dncelerin ierdii baz yanl varsaymlar zetlemeyi

deneyeceim. zellikle gstermeye alacam husus ise u olacak: Nasl bir ahlk ve adalet
anlay benimsiyor olursak olalm -ayet ahlk, adalet, hak, hukuk gibi kavramlarn
herhangi bir zgn anlam olacaksa- bu anlaymz tanr iradesi zerinden temellendirmek
(tanrnn varln kabul etsek bile) zaten teorik olarak imknsz.
(Yaznn sadece ana-blmn okumak isteyenler, dorudan 5. altbala da zplayabilirler.)
1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesi
2. Tanr fikrinin ahlk iin gerekli olmas, tanrnn varln kantlayabilir mi?

3. Ateistler ahlksz mdr?

4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk felsefesi var mdr?
5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden neden temellendirilemez?
Euthyphronun ikilemi
6. Ahlk tanr iradesi ile ilikilendirmenin zararl sonular
7. Sonu
dipnotlar

1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesi

Ahlk ve adalete dair dnceler, ancak ve yalnzca bir tanrnn iradesiyle mi
temellendirilebilir? gibi bir soruyu incelemeden nce, soruda geen tanr, ahlk, adalet
gibi szcklerden aa yukar ne kastedildiini kabaca belirlememiz gerekiyor. Elbette her
szckte yapabileceimiz gibi ahlk nedir veya tanr nedir gibi sorular da sorabilir ve
szde felsef, essensialist tartmalarn bulank derinliklerine dalabiliriz. Anlalr ierikler
ve net nermeler zerinden deil de, salt kavramlar ve zc tanmlar zerinden yaplan bu
gibi szde akl yrtmelerinin faydasn son derece kstl buluyorum.(2) Bu sebeple ahlk
nedir veya tanr nedir gibi sorular zerinden derun edebiyat retmek yerine, bu
szcklerle bu yazda neyi kastettiimin genel erevesini kabaca izip, vakit kaybetmeden
asl meselelere girebilmeyi tercih ediyorum:
Tanr kelimesinden kastm, gnmzdeki btn monoteist dinlerin ve ayrca deizmin ortak
payda olarak varln iddia ettii, evreni veya evrenin oluumundaki ilk maddeyi yaratan,
doast, sonsuz bilgili, bilin ve irade sahibi varlk. Hani benim gibi ateistlerin, var
olduuna inanmad o varlk(3)
Benzer ekilde ahlk, etik, adalet, erdem, iyilik gibi (aslnda tam olarak eanlaml olmayan)
szckleri de bu yazda, bu szckleri kullanan hemen herkesin ortak paydasn kapsayacak
en genel erevede kullanyorum: Mesel zorda kalmadan sebepsiz yere ve kasten susuz
insanlar ldrmek, ocuklara kar ar fiziksel veya cinsel iddet uygulamak, kadnlara
tecavz etmek vs. gibi eylemler hangi dnya grne sahip olursak olalm, yle veya byle,
neredeyse hepimizin kt, yanl, adaletsiz diyecei eylemlerdendir. Glde boulmakta
olan masm bir ocuu kurtarmaya, yolunu kaybetmi bir kre yardmc olmaya, kolyesini
dren bir kadna kolyesini iade etmeye ise yine hemen hemen hepimiz, herhangi bir
anlamda iyi, doru, gzel deriz.

2. Tanr fikrinin ahlk iin gerekli olmas, tanrnn

varln kantlayabilir mi?
Aada, ahlk anlaymz iin tanr fikrinin gerekli olmadn, nk ahlk anlaymz
(hangi ierikte olursa olsun) tanr fikri ile temellendirmenin zaten imknsz olduunu
gstermeye alacam. Ama bir n olsun, tanrnn her trl ahlk anlay iin mutlaka
gerekli olduunu, tanr fikri olmadan ahlka, adalete, iyilie dair dncelerimizi hibir
ekilde gerekelendiremeyeceimizi, bunun ancak ve sadece tanr fikriyle mmkn olduunu

farzedelim. Bu varsaymmz, tanrnn varlna dair herhangi bir argman ilevi grebilir mi?
Biraz dndmzde herkesin verecei cevap bence hayr olmaldr.
Tanr fikri olmadan ahlk ve adalete dair normatif yarglarmzn hepsi bo ve dayanaksz
olsayd bile, bu durum, olsa olsa, tanrnn varlnn istememiz gereken birey olduuna,
umarm vardr dememiz gerektiine veya tanr fikrinin etik mlhazalar iin gerekli bir
normatif varsaym olduuna iaret olurdu. Fakat tanrnn gerekten var olduuna deil.
Tanrnn varlna dair deliller veya en azndan varln daha muhtemel klacak argmanlar,
apayr bir dzlemde yer almaldr. rnein evrenin mutlak bir balangc olmal gibi
kozmolojik argmanlar veya bu kadar hassas dengeler zerine kurulu ve bu denli karmak
sistemler ancak bilinli bir tasarmn rn olabilir gibi teleolojik argmanlar sunulup
tartlabilir. Byle bir tartma, tanrnn varl zerine yrtlen bir tartma olur. Ancak,
Tanr fikri olmadan ahlk ve adalet olmaz gibi bir nerme doru olsa bile, sadece tanr
fikrinin etik alannda gerekli bir aksiyom veya varsaym olduunu gsterir, tanrnn gerekten
var olduunu deil.
Ayn ekilde, bu yazda savunduum gibi, ahlka ve adalete dair dncelerimiz iin tanr
fikrine ihtiyacmzn olmamas, hatt etik grlerimizi tanr iradesi ile temellendirmenin
imknsz oluu da, tanrnn yokluuna dair bir argman olamaz.

3. Ateistler ahlksz mdr?

Baz teistlerde -sanrm bilhass yal nesillerde- ateistlerin (en azndan orantsal olarak)
dindarlara gre daha erdemsiz olduuna dair bir nyargnn hl hakim olduunu hepimiz
tahmin ediyoruzdur sanrm. Bu yaznn ana konusu, bu tarz -deyim yerindeyse- avam
nyarglar deil aslnda. lemek istediim (aada ilemeye alacam) asl dindar tezi u:
tanrya inanmayanlar erdemli, adaletli, drst olabilir. Ama bu ahlk ve adalet anlaylarn
(tanr fikrine bavurmadan) temellendiremezler, bu anlaylarnn balayc kaynan,
mahrecini sunamazlar.
Yine de asl konuya girmeden nce, ok ksa bir ekilde ateistlerin fiilen erdemsiz olduklarna
dair nyarglar hakknda birka hususa dikkat ekmek istiyorum.

Gnmzde ateist veya dinsiz oran en yksek olan lkelere baktmzda, bu lkelerdeki su
oranlarnn, cinayetlerin, dolandrclklarn, tecavzlerin, hrszlklarn vs. ateist/agnostik
oran ok az lkelere gre daha yksek olmadn (hatt genelde ok daha dk olduunu)
gryoruz.(4) Veya bir lkenin genel nfusundaki ateist oranyla, sulular ierisindeki ateist
orann kyasladmzda, ateistlerin dindarlara gre ok daha az oranda su ilediini
grebiliriz.(5) Gerekletirilen tm bilimsel anketler, ateist bireylerin inanl bireylere gre,
ikenceye, idam cezasna, ocuklara fiziksel iddet uygulanmasna, rkla, cinsel
ayrmcla orantsal olarak daha fazla kar olduklarn, temel insan haklar ve evrenin
korunmas gibi konulara yine inanl bireylere gre ok daha fazla deer verdiklerini
gsteriyor.(6)
Ya da mesel, dnya genelinde hangi lkelerde i bar dzeyinin yksek ya da dk
olduuna(7), hangi lkelerde basn zgrlnn hangi oranda mevcut olduuna(8), hangi
lkelerde ocuklara kar (fiziksel, cinsel, psikolojik) iddetin yaygn olduuna(9) bakalm ve
tm bunlar hangi lkelerde dinlerin ok etkin olduu ve hangi lkelerde dinlerin nisbeten
daha etkisiz, ateist orannn ise yksek olduu ile karlatralm. Aka greceiz ki, ateist
oran yksek ve genel olarak din inanlarn zayf olduu lkelerde bu ve bu gibi alanlarda
ktleme deil, bariz bir iyileme var.
Elbette tm bu istatistiksel gerekleri aklamak iin, sadece din veya ateizm faktrn ne
sremeyiz. Tm bu konularn karmak, iie gemi ekonomik, sosyolojik, siyas, jeopolitik,
tarih vs. sebepleri var; din de bu iie gemi faktrlerden sadece bir tanesi, muhtemelen en
belirleyicisi de deil. Ama her halkrda ateizmin insanlar, toplumlar daha ahlksz, daha
adaletsiz yaptna dair herhangi bir ipucu yok. Aksine: insan haklar, kadn ve ocuklara
insanca muamele, basn zgrl, i huzur, can ve mal gvenlii vs. gibi ahlk ve adalet
deyince (toplumsal bazda) ilk akla gelen standartlar, ateizm orannn yksek olduu lkelerde
bir hayli daha yksek. Tm bunlarn ok byk lde ekonomi ve eitim dzeyiyle ilgili
olduunu elbette grmeliyiz. rnein bir lkenin genel nfusundaki ateist oranyla, sulular
arasndaki ateist orann karlatrdmzda ve ateistlerin ok daha az su ilediini
grdmzde, bunun sebebini dorudan din-ateizm faktrnde deil, ateist orannn daha
youn olarak, eitim dzeyi yksek bireylerden oluuyor olmasnda aramalyz. Bu alanda
yaplan btn ampirik aratrmalar, rnein bilim insanlar ierisindeki ateist ve agnostik
orannn, mensup olduklar toplumdaki ateist/agnostik oranlarna gre ok daha yksek
olduunu gsteriyor. Dnyann her yerinde, bilim insanlarnn (ilgili toplumdaki genel
oranlarla kyaslandnda) ok daha ufak bir ksm tanrnn varlna inanmakta.(10) Dnya
apnda en mhim bilimsel gelimelere imza atan, alanlarnda en saygn bilim insanlarnn
mensup olduu ABD Ulusal Bilimler Akademisi yelerinin 90%ndan fazlas (!) ateist veya
agnostik(11).
Tarihe bir gz attmzda da, gerek bizde gerek Batda, dinin toplumsal hayatta daha etkin
olmas ile sularn, zulmlerin, katliamlarn, tecavzlerin vs. azalmas arasnda bir balant
bulmak pek mmkn deil. Aksine bugn oumuzun kabul ettii insan haklar, dnce
zgrl, kadn ve erkein hukuk eitlii, bireysel zgrlkler, demokrasi gibi deer ve
haklarn din retilere ve bu retilerin muhafzlarna kar verilen uzun mcadeleler
neticesinde elde edildiini biliyoruz hepimiz.
nsann drst, erdemli, adaletli, iyi kalpli olabilmesi iin, doast, bilin ve irade sahibi
bir yaratcya inanmas gerektii nyargs, hangi adan bakarsak bakalm, savunulabilir bir
dnce deil. rnein budizm dininde, bu ekilde bir tanr inanc yok. Budistler, evreni
yaratan, bilin ve irade sahibi bir varla inanmyorlar.(12) slamdan ve Hristiyanlktan ok

daha eski olan budizm dinine mensup insanlarn, mslman veya hristiyanlara gre daha
ahlksz, daha adaletsiz, daha zalim kiiler olduunu symemiz mmkn m?
Ya da ayn ekilde tanrnn varlna inanmayan, yukarda bahsettiim Bilimler Akademisi
yelerinin %90ndan fazlasnn, dindarlara gre daha erdemsiz bir yaam srdklerini,
mesel -teistlerden daha fazla- tecavz, dolandrclk gibi eyler yaptklarn, ocuklarn ve
elerini dvdklerini, bakalarna kasten zarar verdiklerini syleyebilir miyiz?

4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk felsefesi var

mdr?
Teist retorikiler, Dostoyevskinin mehur Tanr yoksa, herey serbesttir zdeyiini ska
kullanrlar. Sylenmek istenen, tanr gibi mutlak bir istinat noktas olmadan, insanlarn nasl
davranmas gerektiine dair normatif yarglarmzn -iddiaya gre- hibir makl dayanann,
niha temelinin bulunamayaca.
Teistlerin bu retoriindeki asl vurgu, Tanr yoksa neden insanlar fiilen iyilik de
yapabiliyor? sorusu deil. Bu salt betimsel bir soru. Ve bu soruyu, yani bugn iyi olarak
deerlendirdiimiz altrist (fedakr) ve kooperatif (ortak ibirliine dayal) davran
kalplarnn ve merhamet, empati gibi duygularn gerek homosapiens trnde gerekse dier
birok canl trnde, biyolojik evrim mekanizmalaryla milyonlarca yllk evrimsel srete
nasl ve neden gelitiini gnmz bilimleri gn getike daha etraflca aklayabiliyor
zaten.(13) Teistlerin vurgusu daha ok u noktada: Tanr yoksa, ayrca insanlarda
gzlemlediimiz, iyi olarak deerlendirdiimiz davran kalplar salt evrim
mekanizmalaryla ve kr doal srelerle olumusa, u u kurallara (rn. bakalarna
zarar verme! kadnlara tecavz etme!) bugn neden uymamz gerektiini, yani bu kurallarn
normatif anlamda u an bizler iin balayc oluunun kaynan, mahrecini aklayamayz.
Oysa felsefe tarihine bir baktmzda, normatif ahlk ve hukuk felsefesini gelitiren, hatt
gnmzde evrensel normlar olarak kabul edilen deerlerimizin gelimesinde belirleyici
rol oynayan dnrlerin byk ounluunun, bu alanda herhangi bir tanr fikrine ihtiya
duymadklarn, gelitirdikleri ve nerdikleri normlar tanr iradesine deil, bir ekilde insan
aklna, iradesine ve doasna dayandrdklarn gryoruz. Din bilginlerinin ezici ounluu
henz klelii mer gryor ve savunuyorken, bunun adaletsiz olduunu haykran
dnrlerin byk ounluu bu dncelerini tanr iradesine dayandrmyorlard (bkz.
Kuranda klelik ile ilgili baz ayetler).

ou alanda olduu gibi, ahlk felsefesi alannda da ateizmin bu alandaki tutumu nedir?
gibi bir soru, ateizmin ne olduunu tam olarak anlamamaktan kaynaklanyor. Ateizm (tek
bana ele alndnda) bir tez deil, yalnzca ve sadece iddia edilen bir tezin (sunulan delil,
kant, ipucu ve argmanlarn yetersizliinden) kabul edilmeyiidir. En genel anlamyla, evreni
yaratan, doast, bilin ve irade sahibi bir varln gerekten olduuna inanmayanlara ateist
denir. Dolaysyla ateistlerin, dnya grleri, felsef yaklamlar, siyas tutumlar birbirinden
ok farkl, hatt zt olabilir. rnein ateist biri epistemolojik adan mesel pozitivist,
skeptisist veya eletirel rasyonalist, ontolojik adan nihilist veya realist, siyas adan
rnein sosyalist, milliyeti veya liberal vs. olabilir.
Ayn ekilde ahlk felsefesi alannda da ateist biri, deer ve normlarmzn rnein
deontolojik (devci)(14), tilitarist (faydac)(15) veya kontraktalist (szlemeci)(16)
felsefelerle temellendirilmesini benimseyebilir. Veya ahlk deer ve normlarn niha anlamda
temellendirilemeyeceine, zaten etik deerlerimizin var olan bireyin kefi deil, tamamen
insan/toplum icad olduuna kanaat getirip, bu noktadan hareketle, farkl normlar arasnda
normatif kyas ve tartmann imknsz olduunu (radikal deer rlativizmi)(17) ya da ayn
noktadan hareketle bu gibi icatlarmzn birbiriyle kyaslanabilir, tartlabilir ve
iyiletirilebilir olduklarn (rn. eletirel rasyonalizm)(18) savunabilir.
Bu yaznn konusu, tanr iradesine bavurmadan seilebilecek (yukarda sadece birkann
rneklendii) tm bu felsef yollarn hangisinin (bana gre) daha makl olduu deil elbette.
Yukardaki rneklerle vurgulamak istediim, zaten koskoca felsefe tarihinde normatif hukuk
ve ahlk felsefelerinin tanr iradesine bavurulmadan gelitirildii, bugn kabul ettiimiz
evrensel deerlerin entelektel altyapsnn bu felsefeler tarafndan oluturulduu, ateizmin
tek ve ortak bir felsefeye sahip olmad, aksine herhangi bir tanrya inanmadan da ou
konularda farkl dncelere sahip olunup bunlarn zgr ve rasyonel bir ekilde
tartlabilecei.
Kendi adma, bu yazda, ahlk deer ve kurallarn, tanr iradesini kullanmadan niha bir
ekilde temellendirilebileceini bile iddia etmiyorum. Fakat tanr iradesi zerinden kesinlikle
ve hi bir ekilde temellendirilemeyeceini iddia ediyorum.

5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden neden

temellendirilemez?
Euthyphronun ikilemi

Bir teist kendi asndan, ateizmin zaafn gstermek iin rnein yle diyebilir:

Ateistlerin, teistlere gre daha erdemsiz, daha adaletsiz filan olduklarn zaten iddia
etmiyorum. Bence de gayet erdemli, adaletli, drst, ahlkl ateistler olabilir ve vardr
da.
Fakat ateistler, kendilerinin de uyduklar bu ahlk deer ve kurallarn normatif
anlamda balayc oluunun kaynan, mahrecini aklayamazlar. Hereyin
balangc ve temeli olan bir yaratc iradesi olmazsa, ahlk/adalet asndan iyiye
neden iyi, ktye ise neden kt dememiz gerektiinin niha bir sebebi de olmaz.

Bu gr, ahlken iyi ve ktye dair dncelerimizi tanr iradesi zerinden niha bir ekilde
temellendirebileceimizden yola kyor ve bu varsaymdan hareketle, ateizm asndan
bunun mmkn olmamasn ateizmin bir zaaf olarak eletiriyor. Oysa bataki varsaym
yanl. Allahn varln ve rnein Kurann Allah kelm olduunu kabul etsek bile, ahlk
ve adalete dair normatif yarglarmz Allahn iradesine dayandrarak temellendiremeyiz.
Ahlken iyi ve kt olan, tanr varsaym ile temellendirmeye alan herkesin ncelikle
yantlamas gereken soru u olacaktr: Birey (rn. bir davran, niyet, tutum, durum vs.) tanr
iyi (veya kt) dedii iin mi o ey iyi (veya kt); yoksa tersine zaten iyi (veya kt)
olduu iin mi, tanr o eye iyi (veya kt) diyor?
ayet birinci seenei kabul edersek, iyiliin ve ktln tek mutlak kriteri olarak tanrnn
iradesini baz alm oluruz. Buna gre hibir ey (hibir davran, niyet, durum vs.)
kendiliinden (per se) iyi veya kt deildir aslnda. Sadece mutlak emir sahibi tanrnn iyi
veya kt demesi ile o ey bizler iin iyi ya da kt klnm olur. Bu dnceyi

benimsediimizde, iyi szcn tanrnn istedii, onaylad, kt szcn ise

tanrnn istemedii, reddettii anlamnda kullanyor oluruz. Ahlk, adalet, iyilik, ktlk
gibi kavramlarn hibir zgn anlam kalmaz ve sadece bizim dmzda mutlak bir emir
sahibinin znel iradesine indirgenmi olur. Tanrya inanan baka baka dinler olduundan ve
bu dinlerin inand tanrlarn iradesi ksmen birbirinden epey farkl olduundan dolay,
iyilik, ktlk gibi kavramlarn hibir intersbjektif balam da kalmaz. Her teist, iyi
szcn benim inandm tanrnn onaylad anlamnda kullanyor olur. rnein baka
birinin de tanrs, ona dier tm dinlere inananlar ldrmeyi ya da kleletirmeyi
emrediyorsa, o kiiye bu emri uygulamasnn ahlken kt birey olacan anlatmaya
alan her trl ortak dilden de mahrum kalrz. Ayn ekilde kendi dinimize mensup
olmayan hi kimseye, bizim dinimizin deerlerinin ne kadar da iyi ve gzel olduunu
anlatmaya almamz daha en batan tutarsz olur. nk o ey zaten kendiliinden iyi deil,
sadece bizim inandmz tanrnn iyi demesi sebebiyle iyidir. Daha da nemlisi, bylesi bir
radikal dezisionist ahlk ve adalet anlayn benimsediimizde, inandmz tanrnn
kendisi iin de iyi veya adaletli gibi sfatlar kullanmamz mantken imknsz olur. nk
bu anlaya gre zaten iyinin tanm tanrnn istedii olarak konuluyor. Birey herhangi bir
nitelemenin bizatih kriteri ise, o ey iin ilgili nitelemeyi de kullanamayz. Hibir ey
kendiliinden iyi veya kt deil, sadece tanrnn iradesiyle iyi veya kt klnyorsa, tanrnn
kendisine iyi veya kt, adaletli veya adaletsiz dememiz iin, bir de tanr-st veya tanrdan
bamsz kriterimiz olmas gerekirdi. Ama setiimiz bu anlayta, iyi ve ktnn tek mutlak
kriteri zaten tanrnn kendisi, yoksa hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil. yleyse tanr
da iyi veya adaletli olamaz. Ayn ekilde tanrnn u buyruu iyidir gibi bir cmle de bo bir
totoloji olur. nk bu anlaya gre, iyinin tanm zaten tanr tarafndan buyrulmu
olmasdr, baka hibir ey deil. Ksacas bu anlay benimsediimizde, ahlk ve adalete dair
dncelerimizi niha bir ekilde temellendirmi filan olmayz; aksine kelimelerin tanmn
keyf bir ekilde deitirerek ahlk ve adalet kavramlarnn asl ieriini tamamen boaltm
oluruz.
ayet ikinci seenei tercih edersek ve birey kendiliinden iyi (veya kt) olduu iin tanr
o eye iyi (veya kt) demitir dersek, o zaman da o eyin, iyi (veya kt) oluunun tanr
iradesinden bamsz bir asl sebebinin olduunu kabul etmi oluruz. Hereyi tanr yaratm
olabilir. Ama yaratt o eyin iyi veya kt olmas, tanr iradesine baml olarak deiebilen
birey deildir bu gre gre. Szgelimi tanr isteseydi cinsel tecavzn mmkn
olmayaca bir dnya yaratabilirdi. Fakat -bu anlaya gre- tanr tecavzn mmkn olduu
bir dnya yarattktan sonra, tecavzn kt olmas tanrnn kt demesine bal deildir
artk, tecavz eylemi tabiat veya yaratl gerei ktdr. Tanr, -farz- muhl- yaratt bu
dnyada tecavz iyidir demi olsayd bile, tecavz yine kt olurdu. Hereyi tanr yaratm
olsa da, yaratt eylerin hangisinin iyi veya kt olduunun niha kriteri tanrnn takdiri
deil. Yaratt eylerin bazlar kendiliinden iyi veya kt. Dolaysyla ahlk ve adaletin
niha temellendirmesini bu grle de salayamyoruz.
Aada rnekleyeceim zere her iki zt gr de hristiyan geleneinde de, islam
geleneinde de (hem de ehl-i snnet ierisinden de) farkl itikad mezhepler tarafndan
savunulmu.
Bu konunun kader, zgr irade ve hayr ve errin Allahtan gelmesi meseleleriyle dorudan
bir ilgisi yok. Hayr ve errin -mesel imtihan aralar olarak- Allahtan geldiine inanlsa da,
buradaki soru baka bir dzlemde. yi ve ktnn Allahtan gelip gelmemesi deil soru.
Soru: yi veya kt olan ey -Allahtan gelse de gelmese de- kendiliinden mi iyi veya
ktdr, yoksa sadece Allahn iyi veya kt demesiyle mi yle klnmtr.

Her iki anlay da ahlk ve adalete, iyilik ve ktle dair normatif yarglarmzn niha bir
temelini, kaynan, mahrecini sunamyor grld gibi. Ve bu sorunun nc bir zm
veya bu ikilemden herhangi bir ka da yok.

rnein bir eyin iyi veya kt olmas sadece Allahn yle takdir buyurmasna baldr
diyerek yukardaki birinci pozisyonu benimseyip, ardndan fakat Allah mutlak iyi
olduundan, zaten kt ey buyurmaz gibi bir cmle kurarsak mantksal hataya dm
oluruz. nk bu birinci anlaya gre, zaten iyi ve ktnn tek tanm Allahn yle
buyurmu olmas. Allah buyurmadan hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil. Dolaysyla
Allah kt ey buyurmaz cmlesi bo bir totoloji olur, nk Allah her ne buyurursa
buyursun (rn. tecavz) bu anlaya gre, o ey tanm gerei iyi olacaktr. Bunu kabul
etmeyip, Allahn iyi olduunu, dolaysyla tecavz gibi eyleri emretmeyeceini iddia
edersek, zaten yukardaki ikinci gr benimsemi, yani Allahn bu husustaki takdirinden
bamsz olarak (Allah yaratm olsa bile) tabiat veya yaratl gerei, kendiliinden iyi
veya kt olan eyler kabul etmi oluruz.
Ya da mesel, baz eyler kendiliinden iyi veya kt deildir, Allahn buyurmasyla yle
klnmtr (mesel domuz eti veya erkeklerin ipek giymesi gibi yasaklar); baz eyler ise
kendiliinden ktdr ve bu yzden Allah kt demitir (insan ldrmek, hrszlk, tecavz
vs. gibi yasaklar) diyebilir ve bylece nc bir yol bularak ikilemden ktmz
sanabiliriz. Ama bu cevapta da yine, baz eylerin kendiliinden iyi veya kt olduunu kabul
etmi oluruz. Demek ki -bu cevaba gre- ahlk ve adalete dair anlaymz topyekn ve niah
olarak salt tanr iradesiyle yine temellendiremeyiz. O hlde bu cevaba gre, tanrya inanan
biriyle inanmayan biri, kendiliinden kt olan eylerin (rn. bebekleri ldrmek, tecavz
vs.) normatif anlamda kt kabul edilmesi gerektiinin balayc ve niha sebebini arama
yolunda tamamen ayn durumdalar. nk her ikisi de o eyin neden kt olduunun niha
cevab olarak tanr iradesini gsteremez, bundan farkl herhangi bir kritere ihtiyalar var.
Veya diyebiliriz ki: kendiliinden kt olan bireyin kt olduunu tanr iradesine
bavurmadan, aklmz ve duygularmzla da kavrayabiliriz; ama aklmz ve duygularmzla
birlikte topyekn biz insanlar da yaratan Allah olduuna gre, niha sebep yine Allahtr.
Ama bu cevap sorumuzla ilgili deil. yi ve kty tanryla iletiim (eli, vahiy, kitap,
ilah ilham vs.) olmadan ayrtedebilir miyiz, deil sorumuz. yi veya kt olann neden iyi
veya kt olduunu soruyoruz. rnein tecavzn kt olduu sonucuna tanrnn bize verdii
akl ve duygularmzla varabiliyor olsak da veya bu sonuca ancak tanrnn bir eli
gndermesiyle ulaabiliyor olsak da, soru deimiyor; tecavz kt klan asl sebep nedir?

Tanrnn bu kt olsun diye takdir ettiinden tr m kt, yoksa tecavz (bu imkn Tanr
yaratm olsa da) kendiliinden, ztnda m kt.(19)
Eer birinci seenei kabul edersek aslnda ahlk anlaymz temellendirmi olmuyor,
sadece tanm maniplasyonlar yapm ve yukarda zetlenen kmazlara girmi oluyoruz.
kinci seenei benimsersek, ahlk ve adalet anlaymz salt tanr iradesiyle niha bir ekilde
temellendiremeyeceimizi kabul etmi oluyoruz. Bu ikilemden k yok. kyormu gibi
yapan, anlalmaz, bulank cmlelerle, mantksal tutarllktan yoksun szde karmlarla,
adal kavramlarla, ok derin bir takm hakikatlar sunarcasna edlarla yazlm bir yn
savunma yok deil elbette. Ama aklen ikna edici bir k yok.
Ve eer bir teist, bu noktada akln snrlarnn aldn ve itikad alana girildiini filan
sylyorsa, o zaman zaten konu da kapanmtr. nk konunun k noktas, teistlerin
ateistler ahlk normlarnn niha temelini aklayamaz; tanr iradesine bavurmadan iyi ve
ktnn neden iyi ve kt olduu aklanamaz iddiasyd. Fakat teistler, tanr iradesine
bavurarak byle bir aklamann mmkn olmadn itiraf ederlerse, o hlde zaten tanr
iradesinin bu alanda ie yaramad kabul edilmi olur.
Sen ateistsin, dolaysyla ahlk ve adalete dair yarglar aklen tatmin edici ve nihi bir
ekilde temellendirmen gerekir. Ama ben zaten teistim, dolaysyla sktm yerde iman,
itikad, ilah hikmet, yaratl srr gibi kavramlar kullanp ahlk ve adalete dair yarglar,
aklen ikna edici olmasa bile, temellendirdiimi iddia ederim, olur biter tarznda bir tutumun
abesliini tartmaya gerek yok sanrm. Byle bir arpk anlayla her nne gelen, diledii
gibi kavramlar retip, hibir akl gereke sunmadan, istedii gibi yeni retiler kurar. Eer
tek kalrsa o kiiye deli muamelesi yaparz, en azndan ciddiye almayz; fakat ayn akld
reti (savalar, siyas g mcadeleleri, sosyolojik artlar ve de zellikle ocuklara bebek
yatan itibaren alanmas gibi fiil sebeplerle) ok takipi bulur, geni corafyalara yaylr ve
asrlarca hayatta kalrsa, artk yerleik bir din olduundan sayg duyarz!
ayet benim objektif akl kaidelere uyma sorumluluum yok gibi bir tutum sahiplenilirse, o
zaman zaten hibir tartmaya gerek de yok. Ama o zaman, ateistler u konuyu aklayamaz;
tanr fikri olmadan u konuyu kavrayamayz; tanrya inanmak u sebeplerle daha makl olan
seenektir gibi iddialarda da bulunulmamas, sadece bu imandr, aklla bir ilgisi yoktur,
kendi inancmn neden dier inanlara veya inanszla nazaran aklen daha makbul
olduunu aklayamam, ama ben, tamamen kiisel, sbjektif, mistik vs. bir takm sebeplerle
iman ediyorum ite denmesi gerekir. Her halkrda, tanr iradesine bavurmadan ahlk ve
adalete dair normatif yarglar niha bir ekilde temellendirilemez iddiasnn cevab, ahlk ve
adalete dair normatif yarglarn asl tanr iradesi zerinden kesinlikle ve hi bir ekilde
temellendirilemeyeceidir. Ya birey tanr yle dedi diye iyi veya ktdr, dolaysyla tanr
tecavz ve bebek katlini emretmi olsayd, tecavz ve bebek katli de iyi olurdu ve bunda abes
birey olmazd denilecek ve tanrnn kendisinin iyi olduunu iddia etmek mantken imknsz
olacak; ya da tanr iyidir, tecavz emretmez denilecek ve dolaysyla tanrnn o husustaki
iradesinden bamsz olarak baz eylerin per se iyi veya kt olduu, tanrnn o husustaki
takdirinden bamsz bir kriter kullandmz kabul edilecek.

Bahsettiim bu ikilem, felsefe ve teoloji dnyasnda 2.400 yldr biliniyor. Sokrates

(Platonun eserinde) diyalog arkada Euthyphroya iyinin tanrlar iyi dedii iin mi iyi
olduunu, yoksa iyi olduu iin mi tanrlarn iyi dediini sorar (diyalogun orijinalinde, iyi
szc yerine daha uhrev bir anlam ieren eski Yunanca bir kelime kullanlyor; ngilizcesi:
pious; Almancas: fromm. Yaklak olarak dindar, takva sahibi, zahit, erdemli gibi anlamlara
geliyor). Euthyphro ilkin soruyu anlamaz, Sokrates soruyu biraz daha aar. Euthyphro nce
bir seenei kabul eder, girdii kmazlar Sokratesin sorular sayesinde farkedince, dier
seenei benimser, orda da kmazlara girip, Sokratesin sktrmas zerine acil ileri
olduunu syleyip tartmadan kaar.(20)
Euthyphronun ikilemi, tanrnn yokluuna dair bir argman deil elbette. kilem, sadece
(tanrnn varln kabul etsek bile) ahlkn normatif balayclnn tanr iradesiyle aklen
tatmin edici bir ekilde temellendirilemeyeceini, dolaysyla teizmin ateizme nazaran daha
makl olduu iddias iin ne srlen ahlkn, iyiliin temellendirilmesi argmannn
geersiz olduunu gsteriyor. Dolaysyla Euthyphronun ikilemi kendi bana ateizm iin bir
argman deil, fakat teizmin ateizme ynelik ilgili eletirisini rten bir argman.
Platondan bu yana ve zellikle Hristiyan teolojisinde bu ikilem, olduka youn bir ekilde
tartlm, zeki hristiyan ilahiyyatlar tarafndan ikileme kar birok reddiye yazlm
olmasna ramen, ikilemi gerekten baaryla zen ya da ortadan kaldran herhangi bir
aklamann bulunamadn gryoruz.(21)
slam felsefesi (kelm) geleneinde de bu konu hsn-kubuh meselesi bal altnda
tartlm ve farkl islam mezhepler farkl pozisyonlar savunmular. Eari mezhebi, eylerin
(rnein davranlarn, niyetlerin, durumlarn) kendisinde bir kendiliinden ktlk (kubh-
zati) veya kendiliinden gzellik (hsn-i zati) olmadn, iyi ve ktnn sadece Allah yle
takdir ettii iin iyi veya kt olduunu savunur. Earlere gre, Allahn buyruklarnda akl
bir gereke (illet) aranmaz, Allah dileseydi imdiki eriata gre kt olan eyleri iyi de
klabilirdi. Mutezile mezhebi ise, tam tersine, baz eylerin (davranlarn, niyetlerin vs.)
ztnda bir kendiliinden iyilik veya ktlk olduunu, Allahn kendiliinden kt olan
bireyi emrederek iyiye dntremeyeceini, aklen iyi olarak belirlenen eyin yine akln
getirdii sorumluluk ile yaplmas gerektiini savunur. Maturid mezhebi ise, bu konuda
mutezile ile hemfikir olup, baz eylerin ztnda bir kendiliinden iyilik veya ktlk

olduunu sylemekle birlikte, mutezile mezhebi gibi Allah kt olan emredemez gibi
ifadeler yerine Allah kt olan emretmez gibi ifadeleri tercih eder.(22)
slamn snn geleneinde mutezile mezhebi doru yoldan sapm olarak grlrken, ear ve
maturid mezhepleri ehl-i snnetin iki itikad ana direi olarak benimsenir. Fakat grld
gibi, en azndan bu noktada, maturidler earlerden ayrlmakta ve mutezillerle znde ayn
pozisyonu benimsemekte(23).
Ksacas mutezile ve maturid mezheplerine gre (ki snn Trklerin ezici ounluunun
mensup olduu hanef mezhebi de bu noktada maturidlerle hemfikirdir; zaten mam
Maturidinin kendisi de hanefdir)(24), baz eyler kendiliinden, Allahn bu husustaki
takdirinden bamsz olarak iyi veya ktdr. Hereyi Allah yaratmtr, istese farkl da
yaratabilirdi yahut hi yaratmazd, ama fiilen yaratm olduu bu ekliyle baz eyler Allahn
iradesinden bamsz olarak ktdr (rn. tecavz, hrszlk vs.) ve Allah tarafndan bu
eylerin emredilmesi dnlemez. Dolaysyla bu gre gre, ahlken iyi ve kt olan
niha bir ekilde Allahn iradesiyle temellendiremeyiz, nk zaten tanr

iradesinden bamsz bir takm kriterler

kullanmaktayz. Baka bir deyile bu gr benimseyen bir mslman ile szgelimi bir
ateist, ktnn neden kt olduu, onu kt klan niha sebebin ne olduu sorusunda
tamamen ayn durumdalar. Her ikisi de tanr iradesine bavurmayan kriterler benimsemek
durumunda.
Earlere gre ise (ki ear mezhebi zellikle Arap dnyasndaki slam anlayna daha
hkimdir)(25) hibir ey kendiliinden iyi ya da kt deildir, sadece Allahn yle takdir
buyurmasyla bizler iin iyi veya kt klnmtr. Allah dileseydi, tam tersine imdiki eriata
gre kt olan eyleri iyi de klabilirdi. Allahn buyruklarnda akl gerekeler aranmaz.
Dolaysyla bu grten mantken zorunlu olarak kan sonuca gre, Allahn u buyruu
iyidir veya adaletlidir gibi eyler sylememiz bo bir totoloji olur. nk zaten iyi veya
adaletli szckleri Allahn buyurduu ey olarak tanmlanm. yilik ve adalet gibi
kavramlarn hibir zgn ierii yok. Allah ne buyurursa iyi odur, ne yasaklarsa kt odur.
Allah eer tecavz emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu ve bunda abes birey de olmazd.
nk iyinin iyi olmas iin benimsenen tek ve mutlak kriter sadece Allahn yle takdir
buyurmu olmas. Bu gre gre de, yukarda zetlediim gibi, ahlk veya adaleti herhangi

bir ekilde temellendirmi olmuyoruz; aksine bu kavramlarn iini tamamen boaltm ve

mutlak bir despotun keyf iradesine indirgemi oluyoruz.
zetle, ne yaparsak yapalm, hangi adan bakarsak bakalm, ahlk ve adalete dair normatif
yarglarmz tanr iradesi zerinden niha bir ekilde temellendirmemiz zaten mmkn deil.

6. Ahlk tanr iradesi ile ilikilendirmenin zararl

sonular
ou teist, gndelik dnce ve davranlarnda muhtemelen bu konular hakknda ok fazla
derinlemesine dnmeden bu ikilem arasnda gidip geliyordur sanrm. Bir yandan bebek
katli, tecavz, soykrm gibi eyleri kendiliinden kt olarak gryor ve Allahn bu gibi
kendiliinden kt eyleri buyurabilir olmasn teorik olarak bile imknsz gryordur. Dier
yandan ise, inand tanrnn, aslnda aklna ve vicdanna pek de uymayan baz buyruklarn
veya anlatmlarn bir ekilde, tanr yle buyurmu diye, zorlama bir takm yorum ve
mazeretlerle sindirilir klmaya ve iselletirmeye alyordur.

rnek olarak Yahudileri ele alalm. Yahudilerin kutsal kitab Eski Ahitte (Yeu, 6. Bap, 1624. Ayetler) Musann varisi Yeunun Tanrnn emriyle Eriha kentini nasl yakp ykt konu
edilir. Bu ayetlerde Yeu ve adamlarnn, Tanr buyruu ile, kentteki erkek kadn, gen yal
herkesi, hatt bykba hayvanlara, eeklere dek ne kadar canl varsa hepsini kltan
geirdikleri ve kentin iinde (altn ve tunlar hari) ne varsa yaktklar anlatlr. srailli
psikolog George Tamarin, 1966 ylnda 8 ile 14 ya aras, binin stnde srailli Yahudi
renci zerinde yle bir inceleme yapar: Bir grup ocua Eski Ahitten bu dehet verici
ksmlar okunur ve ocuklardan Yeunun davrann doru bulup bulmadklarn
iaretlemeleri istenir. Seenekler ise tam onay, ksmen onay ve tam red. Ayrca
kararlarn yazl olarak ksaca gerekelendirmeleri istenir. Bu grupta bulunan ocuklarn
%66s Yeunun katliamlarna tam onay verir, %8i ksmen onay verir ve %26s tamamen
reddeder. Yeunun bu korkun soykrmn onaylayan ocuklarn hemen hemen hepsi

gereke olarak tanrnn iradesine atfta bulunur. Tamarin, ayn deneyi baka bir grup srailli
Yahudi ocuk zerinde daha yapar: Bu gruba da yine ayn hikye, fakat Tevrattan deilmi
gibi ve sadece Yeu ismi yerine General Lin ve srail yerine in mparatorluu
koyarak okunur. Bu grupta ise, ocuklarn %75i Linin davranlarn tamamen reddeder ve
sadece %7si tamamen onaylar. (26)
Grlyor ki, normal artlarda ocuklarn byk ounluu, bylesi vahi ve barbarca bir
soykrm reddetmeye meyilli. Fakat ayn soykrm kendi tanrlarnn iradesi olarak
dnldnde ocuklarn ounluu soykrm doru buluyor. Bu bize, tanr ile
ahlk/adalet ilikisinin ne tr bir iliki olduunu yeterince gsteriyor. Bu yaznn en bana da
almay tercih ettiim, Weinbergin deyiine katlmamak mmkn deil: Din, insan
haysiyetine bir hakarettir. Din olsa da olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt insanlar kt
eyler yapar. Ama iyi insanlarn kt eyler yapabilmesi iin din gereklidir. (Bu cmlenin
sonunu din ya da dinler kadar dogmac ve kapsayc bir ideoloji gereklidir olarak
geniletedebiliriz.)
srailli ocuklar bylesi bir beyin ve vicdan krertmesiyle eitiliyor, fakat Filistinli ocuklarn
durumu bundan daha iyi deil. Bu gerek karsnda, dnyann kanayan yaralarndan olan
Filistin-srail atmasnda dinlerin hibir olumsuz, bar zorlatrc rol olmadn,
meselenin sadece ve yalnzca sosyolojik, ekonomik, siyas, kresel vs. faktrlerle ilgili
olduunu dnmemiz pek gereki olmaz sanrm. Sorunun birincil belirleyici sebepleri, din
gdler deil muhtemelen. Fakat her iki dinin de, sorunun barl bir zmn haddinden
fazla zorlatrc derin etkileri var.
Normal artlarda, baka bir yerde okusak veya dinlesek, hibirimizin akl ve vicdanna
sdramayaca bu tarz anlatmlar, Kuranda da ziyadesiyle bulmak mmkn.

Dnn ki, bir adam dn gece ryamda tanr bana ocuumu ldrmemi buyurdu, bu
yzden ben imdi masm olumu keseceim diyor ve cidden buna teebbs ediyor. Normal
artlarda bu adamn engellenmesi, ayrca ceza mevzuatna gre mahkm edilmesi ve/veya
psikiyatrik destek almas gerektiini dnrz. Ama bu anlatmdaki barol brahim
Peygamber oynuyorsa ve hikye Kuranda (Sfft/101-111) -ya da Yahudiler iin Tevratta
(Tekvin=Yaratl, Bap 22) geiyorsa, o zaman bu davran yksek ahlka ve imann
hikmetlerine dair esiz bir ilah mesaj olarak grmeye zorlarz kendimizi. brahimin nasl da
Allaha tam itaat ettiini, kaytsz ve artsz bir teslimiyet adna tm sradan ahlki ve
duygusal ekincelerini pe attn, ne kadar stn bir kul olduunu vebilmek iin

mazeretler ararz kendimize. Edeb yorumlarla, szm ona felsef baklarla, binbir trl
zorlama tevil hnerleriyle bu hikyede verilen mesajn ne kadar derin, hikmetli ve erdemli
olduundan dem vurur, bu gzel mesaj almak istemeyenlerin artniyetli olduklarn, en iyi
ihtimalde ise akllarnn ermediini ya da kalplerinin mhrlenmi olduunu syleriz. Ne de
olsa hikye Kuranda rnek bir davran olarak geiyor. Ryasnda tanr buyurdu diye masm
ocuunu vahice ldrmeye teebbs!..
Kurann birok sresinde, srf iman etmediler ya da emrolunduu gibi davranmadlar diye,
bugn ceza mevzuat kapsamnda bile deerlendirilmeyecek, bireysel zgrlk alanna giren
eylemlerden dolay, topyekn genciyle yalsyla, bebeiyle ihtiyaryla, kadnyla erkeiyle
koskoca kavimlerin nasl Allah tarafndan katledildii anlatlr (bu hikyelerin de yine ou,
daha detayl bir ekilde Tevratta da geer). Nuh kavmini dnn. Srf kavmin ounluu
Nuha tbi olmuyor ve tanr buyruklarna itaat etmiyor diye, bir gemi yaplyor, iine Nuh ve
birka takipisi ve her hayvandan birer ift konuluyor (!), sonra tanr tm gezegeni sele
bouyor, gemidekiler hari ne kadar canl varsa boularak lyor. Hadi itaat etmeyen
insanlar da getik, gemiye alnma ansna sahip olmayan hayvanlara da m yazk deil?
Bu ve buna benzer anlatmlar iin, bu kssalar mecaz yorumlamak lazm, gerekten yle
olduunu sanmak yerine, anlatmlarn ierdii mesaj almak lazm gibi bir yorum
getirilebilir belki. Zaten ok ak bir ekilde Kurandan ok daha nce olumu, insan rn
mitoloji ve efsanelerin trl evrimler geirerek, yine insan eliyle (fakat vahiy klfyla)
Kurana alnm halleri olduu belli. Fakat buradaki konu zaten, bu gibi kssalarn gerekten
vuk bulmu olup olmad deil. Mecaz de olsa, buradaki mesele, zaten kssalarn ierdii
mesajlarn her trl insancl ahlk ve adalet anlaymza bsbtn aykr olduu.

Ayn Kuranda Allaha iman ve itaat etmeyenlerin cehennemde nasl cezalandrlacaklar

adet sadist bir dille, canl-kanl tasvirlerle anlatlr. Atee atlacaklar, derileri yanacak, acy
daha iyi tatsnlar diye srekli derileri yenilenecek Zincirler, demir halkalar, topuzlar ve
lgn atele ikence edilecek Balarndan kaynar sular dklecek rinli su iirilecek
Neden? Sadece inanmadlar ve itaat etmediler diye. Hangi mezhep veya anlaya sahip
olursanz olun, nasl bir tefsir metodolojisi benimserseniz benimseyin, Kuran birok ayetinde
az buuk entelektel drstl olan herkes iin phe brakmayacak netlik ve aklkla,
slamdan haberi olup, mslman olma imkn bulunup da, mslman olmayanlar iin ebed
cehennem ngryor.(27) Hi bitmeyen, sonsuza kadar sren korkun bir ikence! stelik
ayn (szde) Tanr, zaten insanlarn ounu batan cehennem iin yarattn sylyor.(28)
Aklmza ve vicdanmza ihanet etmeden tm bunlar sindirmemiz mmkn m?

Yine Kuranda politeistlere pislik, itaat etmeyenlere aalk, beyinsiz, soysuz, yaban
eekleri, maymun, domuz gibi trl irkin ifadelerle dpedz hakaret ve kfrler
yadrlyor.(29) Yahudi ve Hristiyanlarla dostluk kurmak yasaklanyor (Mide/51), slama
girmeyenlerle, boyun edirip kendi elleriyle cizye verene kadar savamak emrolunuyor
(Tevbe/29).
Baz islam internet sitelerinde, Kurann ne denli hogrl bir din olduunu gstermek iin,
Al-i mrn Suresinin 119. Ayetinden bir cmle asl durur anasayfada: te siz yle
kimselersiniz ki, onlar sizi sevmedikleri halde siz onlar seversiniz. Gerekten de kendi
bana okuduumuzda ne kadar ho ve gzel bir cmle. Mslmanlara, gayri mslimler sizi
sevmese de, siz onlar sevin deniliyormu gibi sanki. Oysa ayeti bir nceki ve bir sonraki
ayetlerle birlikte okuduumuzda gryoruz ki, Kuran, tam tersine baz mslmanlarn gayri
mslimlere yaknlk gsteriyor olmasn knyor; bildik komplo teorisi, tekiletirme ve
eytanlatrma metotlaryla, mslman olmayanlara kar empati ve sevgi duyma yasa
getiriyor. ayeti dikkatlice bir okumaya alalm:

Al-i mrn/118: Ey iman edenler! Kendi dnzdakileri srda edinmeyin. nk

onlar size fenalk etmekten asla geri durmazlar, hep skntya dmenizi isterler.
Gerekten, kin ve dmanlklar azlarndan (dklen szlerinden) belli olmaktadr.
Kalplerinde sakladklar (dmanlklar) ise daha byktr. Eer dnp
anlyorsanz, ayetlerimizi size aklam bulunuyoruz.

Al-i mrn/119: te siz yle kimselersiniz ki, onlar sizi sevmedikleri halde siz onlar
seversiniz. Siz, btn kitaplara inanrsnz; onlar ise, sizinle karlatklarnda
nandk derler; kendi balarna kaldklarnda da, size olan kinlerinden dolay
parmaklarnn ularn srrlar. De ki: Kininizden (kahrolup) ln! phesiz Allah
kalplerin iindekini hakkyla bilmektedir.

Al-i mrn/120: Size bir iyilik dokunsa, bu onlar tasalandrr; banza bir musibet
gelse, buna da sevinirler. Eer sabreder ve korunursanz, onlarn hilesi size hibir zarar
vermez. phesiz Allah, onlarn yaptklarn epeevre kuatmtr.

Ta atana gl atarz, Yaradlan yaradandan tr severiz, Ne olursan ol yine gel gibi

deyilerle insan sevgisi ve hogr tleyen tasavvufular ve onlarn gelitirdii islam
ekoller yok deil elbette. Fakat onlar, Kuran sayesinde bu gzel ve erdemli dncelerine
varmadlar, aslnda Kurana ramen vardlar. Her halkrda bu gibi gzel dnceleri az
buuk destekliyormu gibi duran birka Kuran ayetine karn, kat be kat daha fazla ve ok
daha ak ve net olan ters ynde bir sr ayet buluyoruz.

7. Sonu

zetleyerek toparlamak gerekirse:

Ahlk ve adalete dair normatif yarglarmz tanr fikri zerinden temellendirmek (tanrnn
varln kabul etsek bile) teorik olarak imknsz. Ya tanr neye iyi veya kt dediyse, iyi
veya kt olan odur, tanr tecavz emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu, bunda da abes
birey olmazd, nk hibireyin ztnda iyilik veya ktlk yoktur, ancak tanr iradesiyle o
ey bizler iin iyi ya da kt klnr diyeceiz ve tanr iyidir gibi bir cmle kurmak
mantken imknsz olacak, ayrca ahlk, adalet, iyilik gibi kavramlarn iini boaltarak mutlak
bir despotun keyf takdirine indirgemi olacaz. Ya da tanr iyidir, tecavz, bebek katlini
emretmez diyeceiz ve baz eylerin (tanr yaratm olsa da) tanrnn iyi veya kt
demesinden bamsz olarak kendiliinden iyi veya kt olduunu, dolaysyla iyi ve ktye
dair normatif yarglarmz tanr iradesi zerinden temellendiremeyeceimizi kabul etmi
olacaz.
Zaten bunca binyllk felsefe ve dnce tarihine bir gz attmzda da, farkl normatif hukuk
ve ahlk felsefelerinin tanr iradesine bavurmadan gelitirilip tartlabileceini, stelik
gnmzn ada ve evrensel deerlerinin entelektel alt yapsnn ekseriyetle tanr fikrine
bavurmayan nonteist dnrler tarafndan hazrlandn gryoruz.
Ayrca Kuran ve dier kutsal kitaplar, zaten gnmzn evrensel deer ve normlarna taban
tabana zt anlatm, emir ve yasaklarla dolu. Bu sebeple kiinin, iyilik ve adalete dair
dncelerini inand tanrnn iradesiyle ilikilendirmesi hepimiz iin fiil tehlike ve zararlar
ieriyor. Normal artlarda hepimizin ve teistlerin de kesinlikle aklen ve vicdanen
reddedecei davran ve dnce biimlerini, teist kii kendisinin kutsal sayd kitapta
okuyunca, srf tanr yle diyor diye, doru bulma, aklama, iselletirme zorunluu duyuyor.
Ateist oran en yksek olan lkelerde su oranlarnn dier lkelere gre daha yksek
olmadn, aksine i bar, basn zgrl, kadn ve ocuklara insanca muamele, can ve mal
gvenlii gibi standartlarn hayli daha yksek olduunu, genel ateist oranyla kyaslandnda
sulular iindeki ateist orannn ok daha dk ve mesel bilim insanlar iindeki ateist
orannn ok daha yksek olduunu gryoruz.
Tarihsel olarak baktmzda da, gerek Batda gerek bizim corafyada dinin toplumsal
hayatta daha etkin olduu dnemlerde genel adalet, bar, huzur, zgrlk gibi standartlarn
ykselmesi, dinin zayflad ve inansz bireylerin oald dnemlerde bu standartlarn
dmesine dair en ufack bir ipucuna rastlayamyoruz. Aksine insan haklar, kleliin
kaldrlmas, demokrasi, dnce zgrl, ocuk haklar, kadn ve erkein hukuk eitlii
gibi kazanmlarn Batda da bizde de dinlere kar verilen siyas mcadeleler sonucu elde
edildiini biliyoruz.

Netice olarak: Teizmin ateizme kar ne srd ahlk ve adalet argmannn her adan
geersiz olmas bir yana, bunun muhtemelen bu alanda ne srlebilecek en rk argman
olduunu syleyebiliriz.
Afak Adal ulpian

dipnotlar
(1) Steven Weinberg (nobel dll fiziki), Freethought Today, Nisan 2000
(2) Salt kavramlar zerinden eyann zne ulalabileceine dair gizli veya ak bir (yanl)
varsaym bulunan, nermeler yerine kavramlar zerine tartmay yeleyen bu felsefe
geleneinin eletirisi iin bkz.
Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve Dmanlar), 11.
Blm: The Aristotelian Roots of Hegelianism (Hegelciliin Aristocu Kkenleri), 2. Ksm.
(3) Bu cmlemin, hem varlk diyorsun hem de var olduuna inanmadn sylyorsun, bu
nasl elikidir eklinde bir itiraza mruz kalmayacan umuyorum. nk bu, Trkenin
cilvesinden (daha dorusu bu noktadaki yetersizliinden) kaynaklanan salt lafz bir durum.
rn. peri kelimesini de TDKnn internet szl yle aklam: Doast gleri
olduuna inanlan, hayal rn varlk. Ayn eyi mesel mitolojilerde geen yar balk-yar
insan olan deniz kzlar veya yar at-yar insan olan sentorlar iin de dnebiliriz. Yani
bireye Trkedeki bu anlamyla varlk dememiz, o eyin gerekten var olduuna
inandmz anlamna gelmez elbette.
(4) Avrupa lkelerinin hangisinde hangi oranda inanl ve ateist insanlarn yaadn, rn. u
grafikte grebilirsiniz.
Oradaki grafiin kayna, 2005 ylnda Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlatlan u geni
apl aratrma: Social values, Science and Technology (S. 9-10). Aratrma, sadece dinlerin
ve dinsizliin demografisini deil, (rn. bir btn olarak baktnzda yaamnzdan ne kadar
honutsunuz? gibi sorular zerinden) mutluluun demografisi veya siyasete ilgi, politik
eilim, dnya gr, eitim durumu vs. gibi dier birok konuyu da ieriyor.
Su istatistikleri iin rnein bkz. Birlemi Milletler Uyuturucu ve Su Dairesinin
2010da hazrlad International Statistics on Crime and Justice
(5) ABD iin rn. bkz. 1997 rakamlar.
Alman yazar Gero von Randowun bildirdiine gre muhtelif sosyopsikolojik aratrmalar,
dinsizlerin su orannn dikkat ekici bir ekilde daha dk olduunu ortaya koyuyor: Die
Zeit vom 22. Mrz 2007, Unglubige Demut.
(6) bkz. Phil Zuckerman, Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social
Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions
(7) rnein bkz. Global Peace Index

(8) bkz. Snr Tanmayan Gazetecilerin verilerine gre 2009 iin lkelere gre basn
zgrl indeksi.
Her yl dnya genelinde basn zgrl hakknda rapor sunan Freedom Houseun 2011
raporunun haritas.
(9) Birlemi Milletlerin 2006da yaymlad ocuklara Kar iddet Hakknda Dnya
Raporu iin bkz. World Report On Violence Against Children
(10) Bu alanda yaplan ampirik aratrmalarn listesi iin bkz. Studies of scientists belief in
God (ve oradaki dipnotlarda geen eserler)
(11) E. J. Larson/L. Witham, Leading Scientists Still Reject God, Nature 394 (1998), S.313.
Makaleye internetten (cretli kayt ileminden sonra) uradan da ulaabilirsiniz.
(12) rn. bkz. Budizmde tanr ya da God in Buddhism (ve oradaki dipnotlarda geen eserler)
(13) Bu alanda ok geni ve srekli gelimekte olan bilimsel bir literatr olumu bulunmakta.
Genel ve ksa bir bak iin rn. bkz.
- Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar, 10. Bask, S. 197-204.
(mevcut Trke evirisi maalesef zayf ve yer yer anlalmaz)
ilgili blm internetten okumak iin bkz.
orijinali: Richard Dawkins: Does our moral sense have a Darwinian origin?
Almanca evirisi: Richard Dawkins: Hat unser Moralgefhl einen darwinistischen Ursprung?
Trke evirisi: Richard Dawkins: Ahlaki Eilimimizin Darwinci Bir Kkeni Var Mdr?
(14) rn. bkz. deontological ethics ya da Deontologische Ethik
(15) rn bkz. utilitarianism ya da Utilitarismus
tilitarist etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz.
Bernhard Gesang, Eine Verteidigung des Utilitarismus (tilitarizmin bir Savunusu),
Ditzingen 2003.
(16) rn bkz. social contract theory ya da Vertragstheorie
szlemeci etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz.
Jan Narveson: The Contractarian Theory of Morals: Frequently Asked Questions
Almanca evirisi: Die Kontraktualistische Theorie der Moral: Was Sie schon immer darber
wissen wollten
(17) rn bkz. Moral relativism ya da Werterelativismus
ahlk rlativizmin ksa bir analizi iin bkz. Jrg Schroth, Ethischer Relativismus und die
moralische Beurteilung der Handlungen von Menschen in anderen Kulturen
(18) Eletirel rasyonalizm izgisinin, normatif etik alanndaki pozisyonlar iin bkz.

Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve Dmanlar); Facts,
Standards and Truth, A Further Criticism of Relativism (Addendum). (1961 ylnda 17.
Blm olarak ilave edilen ek blm)
Hans Albert, Traktat ber kritische Vernunft, Tbingen 1991, S.66-95 (3. Blm).
(19) Felsef literatrde (farkl terimlerle ve farkl ieriklerle olsa da) bireyin bilinebilme
sebebi (causa cognoscendi veya ratio cognoscendi) ile bireyin yle olma sebebi (causa
essendi veya ratio essendi) kavramlar ayrtedilir. Skolastik felsefe gelenei, bu ayrm
zerinden ok fazla safsata retmi olsa da, ayrmn kendisi yadsnamaz. rnein Gnein
domasn, Gne nn gz organlarmz tarafndan alglanp beynimizde ilenmesi vs.
gibi srelerle biliriz (causa cognoscendi); fakat Gnein bizim bulunduumuz yerde
belirmesinin reel sebebi, gravitasyon etkisiyle Dnyann kendi ekseninde dnmesidir (causa
essendi). Ayn ekilde buradaki soru, iyi ve kty nasl (rn. aklla m, vahiyle mi)
bilebiliriz sorusu deil. rnein bir teist ahlken iyi ve kt olann ancak vahiyle
bilinebileceini de savunabilir, aksine Allahn her insana bahettii akl ve duygularla
bulunabileceini de (ki her iki gr savunan mezhepler de olmu). Fakat bu konu, metinde
asl incelenen iyi veya kt olan neden iyi veya ktdr, o eyi iyi veya kt yapan nedir
sorusuyla ayn dzlemde deil. ncelediimiz bu asl soruya teizm asndan metinde
bahsedilen ikilemden baka cevap yok.
(20) Platon, Euthyphron (Eski Yunanca Almanca), Ditzingen 1986 (Otto Leggewienin
evirisi).
internetten
Almanca: Friedrich Schleiermachern evirisi
ngilizce: Benjamin Jowettin evirisi
(21) bkz. Kurt Bayertz, Warum berhaupt moralisch sein?, Mnchen 2006, S. 75-89.
Michael Martin, Atheism, Morality, and Meaning, (Prometheus Books) 2002.
(22) Prof. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyas, tikad ve Fkh Mezhepler Tarihi,
eviren: Sbatullah Kaya (ura Yaynlar), S.188-190.
Ayn eserin baka bir Trke evirisi; evirenler: Hasan Karakaya ve Kerim Aytekin (Hisar
Yaynlar), Birinci Kitap S. 221-224.
(23) Prof. Muhammed Ebu Zehra:
u da bir gerek ki, Maturidiler ile Muteziller arasnda bu konudaki mevcut ihtilaf,
dncenin znde olmam, bu dnceyi dile getirme biiminde olmutur.
()
Bu konuda, Mutezillerle Eariler arasndaki ihtilaf ise, dncenin zne varan bir
ihtilaftr. nk ihtilafn temeli, eyada iyilik ve ktln zati (kendinden) olup
olmaddr.
22. dipnottaki eser (ura Yaynlar), S. 190.
Dier eviri iin bkz. (Hisar Yaynlar), Birinci Kitap S.223
(24) bkz. dipnot. 22
(25) rn. bkz. Eari Mezhebi veya Sorularla Risale

(26) G. R. Tamarin, The Influence of Ethnic and Religious Prejudice on Moral Judgment.
New Outlook (1966), 9:1:49-58. bkz. Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar,
10. Bask, S. 235-237.
(27) bkz. Allah neden bu kadar acmasz olsun? Kurann Sadist Tanrs ve oradaki ayetler.
(28) Arf/179, ayrca bkz: Kurandaki Krdm: Kader ve Kaza Meselesi
(29) bkz. Allah kullarna neden kfretsin?