Professional Documents
Culture Documents
n Szler...
B-A-N-G, drt anahtar kelimeden oluan ve 21. yzyla damgasn vuran ana bilimsel
patlama alanlarnn ksaltmasdr. Bunlar; hesaplamann ve bilgisayar teknolojisinin
eleman olan Bit, evreni ve tm var olan maddeyi oluturan Atom, sinir sistemini
oluturan Nronlar/sinir hcreleri, yaam oluturan Genlerdir. Bunlar iinde N aslnda
dierlerine hakim olmas ve onlar kapsamas bakmndan belki de en nemli olandr. Bu
balklar, adlarnnn da yapt gibi byk patlama oluturdular, Byk Patlamadan
(Big Bang) 13,7 milyar yl sonra, biz Homo sapiens sapiens zekasnn urat en nemli
konular haline geldi.
Deiik bir bak as ile de, bilimin birok alan olmasna karn, aslnda
hepsinin temelde drt konu ile ilgilendii sylenebilir: Maddenin, evrenin, zihnin ve
yaamn ne olduu. Kuantum teorisi ilk sorunun yantn verirken, ikincisine yant
Einsteinin genel grelilii ve kuantum teorisinden gelir. nc ve drdnc sorular ise
bilimin henz ok ey syleyemedii konular arasndadr.1
Beyin On Yl Temmuz 1990da baladndan beri sinirbilimi zerine yaplan
almalardan elde edilen veriler byk bir hzla artmaktadr. 1905 ylnda sinir hcresi
retisi ile Nobel dl alan Santiago Ramon Cajaldan, yakn zamanda bellek zerindeki
almalar ile Nobel alan Eric Kandele kadar 100 yllk srede ok eyler rendik. Ne
kadar ok ey daha renmemiz gerektiini de rendik! nmzdeki yz ylda bu
ilerleme artan hzla devam edecektir. Nrogenetikle, genin ilevi ile beynin ilevi ve
hastalklarn temelini anlamaya baladk. 1950lerde beyin grntlemesi iin sadece
anjiyografi ya da pnmoensefalografi kullanlrken, bugn ilevsel beyin grntleme
yntemlerine ilaveten birok elektrofizyolojik ynteme de kavutuk. Bu yzylda sinir
bilimlerindeki gelimelerle birok alanda zaferler kazandk: birok sinir sistemi
enfeksiyonlarn antibiyotikler ve antivirallerle tedavi edebilir olduk, sinir ve kas
hastalklarna ynelik gelimi tan yntemleri kazandk, fellerde pht zc tedaviye
baladk. Parkinson, Alzheimer ve epilepsi, amyotrofik lateral skleroz gibi hastalklarda
ideal olmasa da uygun tedavi yaklamlarn balattk... Tedavi edemediimiz hastalklarn
olu nedenlerini anladk... Bir zamanlar etkin tedavisi olmayan nrolojik hastalklar artk
nihilizmden kurtuldu. Beyin On Yl, beyin grntlemesi ile genetiin muazzam
potansiyelini nmze koydu. Btn bunlara ilave olarak bilisel bilimlerde son yllarda
elde edilen veriler, yzyllardr devam eden felsefi konularla birletirilerek nrofelsefe
ortaya kt.
Kitap Hakknda
Bu kitap gelimekte olan yeni bir bilim hakkndadr. Bu kitap, bilimdeki en nemli iki
dzine kadar sorudan2 birini konu edinmektedir: Bilin. Kitabn btn dier konular bu
kelimenin ekseninde ele alnmaktadr. Sinir sisteminin incelenmesiyle bilincin anlamn
ortaya koymak esas ama olduundan, ierik olarak; davranlarn sinir hcresi
seviyesinden balayarak, sistem seviyesi (sinir sisteminin farkl ksmlarnn farkl
ilevlerini ortaya koyma), yerel sinir alar-balantlar seviyesi (bir grup sinir hcresinin
ilevi), tek sinir hcresi seviyesi (tek nronun davran ve olaylarla ilikisi, kendi
almas), hcreler aras iletiim seviyesine, oradan da hcre zar, genetiine hatta sinir
hcresinin ilevinin atomik davran zelliklerine inilmeye allmtr. Sradzen olarak
stten aa ya da tersi eklinde deil de, daha ok kitabn kendisi iinde karmak
btnl salamas amalanmtr. Bu arada, bilin hakknda alt klasik soruya da yant
bulunmaya allmtr: Bilin nedir (tanm, teorileri, bak alar)?, Kim bilinlidir
(hayvanlar, tm insanlar, robotlar, bilgisayarlar)?, Nasl ortaya kar (mekanizmas)?,
Nereye yerleiktir (anatomik olarak, fizyolojik temel yap olarak)?, Ne zaman ortaya kar
(uyku-uyanklk, bilin kayb, zikir, meditasyon)?, Niin bulmacadr (znellik)?
Jibu M ve Yasue K. Quantum brain dynamics and consciousness. JB Publs. 1995; Prologue.
Editorial. What Dont We Know. Science July 2005; 309;75 ve 79
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Giri
II
Bilimin balangta ayrld dallar tekrar yeni zmler oluturabilmesi iin belli
llerde yine de biraraya gelmeyi gerektirmektedir. Bunun iin bilimler aras ve birden
fazla bilim alan bir arada almaldr. Dolaysyla, geni lde sinirbilimine, fizie,
kuantum fiziine, felsefi bak alarna, hatta bazen matematik formllerine
bavurulmutur. Bu nedenle kitap, sadece okuyucuya kuru bilgi vermektense, kendi
iinde bir referans olarak baka ek kaynak kitaplara gerek duyulmadan, ansiklopedik bir
tarzda yazlmaya allmtr. Bu tarzdan dolay, kitabn sadece basit bilgi kayna olarak
deil, bilgi retme kayna olarak da kullanlabilmesi amalanmtr.
Belki son elli ylda, geride kalan tm insanlk tarihindeki bilgiden daha fazla bilgi
retilmitir. Ancak, biliyoruz ki, bu bilgileri uzmanlamam birisinin tam olarak takibi
imknszdr. Kuantum kuram ele alndnda, ciddi olarak anlamak ve aktarmak iin ileri
bir matematiksel bilgi birikimi gerekmektedir. ok basit dzeyde aritmetikten,
diferansiyel, integral hesab ve matris ilemlerine kadar uzanabilen bir yol. Ancak, bu
kitap yazlrken en nemli kayg kullanlacak dilin ve aktarlacak bilginin dzeyi olmutur
ve lise seviyesinde bir eitimle anlalabilecek dzey hedeflenmitir.
Bilimi poplerletirme iinin ok zor olduunu batan kabul etmek gerekir. Bu
kitap bir popler kitap ieriiyle yazlmamtr. Ancak, merak hissiyle bu kitaptan popler
anlamda da birok bilgi alnabilecei kansndaym. Onun iin baz konularda, verilerin
nasl elde edildikleri konusuna girmeksizin, bilimsel bulgular zetlenerek verilmeye
allmtr. Ancak, bazen karmak ifadelerden bahsedip, okuyucunun baz kararlar
kendisinin dnerek vermesi, bylece kiisel keyif almas da salanmaya allmtr. Bu
kitap nrofelsefe kitab olarak deil, okuyucuda okurken nrofelsefi dnceler
oluturmas beklenerek yazlmtr.
Birok kitap ve yazardan, birok alntlar yaptm ve onlardan birok ey
rendim. Onlarn yaamdan ve bilgiden szdkleri szlerini evirip evirmeden dorudan
alntlamaya altm. Dorudan alntlar daima kaynakla ifade ettim.
Kitabn yazlmasnn temel amac birilerini eitmek ya da ynlendirmek deildir.
Esas ama, yazarnn kendi beyin, evren ve evreni anlama abasn btnletirmektir. Ve
bu yazlanlardan doan btn, renilenleri, baka merakllarla paylama isteidir.
Bu kitabn dier amac okuyuculara, bilimsel sorunlara getirilen zmlerin tek
olmadn anlatmaktr. Bu kitap, herkesin kendi doru bildii yolda gitmesi iin kk
kaldrm talarndan bir tanesidir. Mehmet Akif Ersoyun dedii gibi Doru bildiin
yolda yalnz gideceksin. Bu, bilim iin de geerlidir. Sr olmaktan ziyade, doruyu
bilimle renip, o dorudan yalnz gitmek. Srye katlmadan ve bilim dorusuyla
yaamak gerekir. Srye katlmak kolaycl semektir. Nietzsche de Akif ile ayn eyi
syler: Kolay yaamak istiyor musun? Srde kal ve sr sevgisi uruna kendini unut.
Srde kalmamak, zoru semek olmasna ramen, asla mutlu olmamak demek deildir.
Sryle olan balar koparp, bireyselliklerimizi ortaya koymalyz. Bu kopuu
baardmzda da kendi zgr irademizi kurarz.
Bu kitabn konu balklar altnda, kesin ve net yantlar bulabileceinizi
sanyorsanz yanlrsnz. Okuduka, kafanzda yeni sorular oluacak ve kendi yantlarnz
kendiniz oluturma yoluna gideceksiniz. Bunun yannda kitap, son yllarda kuantum
kelimesinin para getirecek her yere sokulmasyla oluan sahte bilimcileri anlamanz
salayacaktr. Yenia bilinci ile ilgili her derde deva kitaplarn deerli olup olmadna
karar vermenizi salayacak ve gerein bir kysndan alnm bilgi zerine ina edilmi
dier kitaplar daha iyi yorumlamanz salayacaktr. Sizin grnz daha da
netletirecek bir zihin gzl etkisi yapacaktr.
Kitap ierisinde bazen, okullarda bize hi de sevdirilemeyen karmak
matematiksel ifadeler greceksiniz. Bu matematiksel denklemler, konu btnl
salamak ve bahsedilen sonularn havadan gelmediini, salam temellere dayandn
gstermek iin konulmutur. Dier bir neden de, ileri bilgiler hakknda merak duyanlarn
yeni fikirler oluturmada katkda bulunabileceini ummak. Belki de en son neden, aslnda
iinde gerek bir gzellik barndran matematiin ve denklemlerin, yaadmz dnyay
ve insan beyninin almasn da tanmlayabileceini aka gstermektir.
Yeni bir ey kurmak, parlak bir bilimsel baar iin gereken zellikleri ve
yetenekleri aan temkinli ve isteyerek yaplan bir faaliyeti kapsar. Bu faaliyet nceki
almalarn, gncel geerli durumun ve gelecekteki olaslklarn gz nne alnmasn,
bunlarn tmnn biraraya getirilmesini gerektirir. Ardndan da materyal basm,
fikirlerin srarla vurgulanmas gerekir. Bylece zaman ierisinde bir ekol kurulur. Bu
kitap byle bir ekol balatacak admlardan biridir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
III
Giri
Son Sz
Francis Bacona gre Baz kitaplar tadlmak, bazlar yutulmak, bir ksm da inenip
sindirilmek iindir. Bu kitap sizin iin umarm en iyisini salar. Bu kitab okurken
felsefeci David Humenun u szlerini dikkate alnz: Herhangi bir kitab ele aldmz
zaman rnein tanrbilim ya da okul metafizii u sorular sorun; nicelikleri ya da
saylar ilgilendiren herhangi bir soyut akl yrtme ieriyor mu? Hayr. Somut olgular
ve varoluu ilgilendiren herhangi bir deneysel akl yrtme ieriyor mu? Hayr. yleyse
onu atee atn; nk safsata ve hayalden baka hibir ey iermez.3
Bu kitaptaki baz dnce ve fikirlerin komik, mantksz ya da hayal olduu
dnlebilir... Hatta, samalk olduklar... Hatta baz iddial ifadeler, kelimelerin
mrekkebi kurumadan toptan bir yalanlamaya da urayabilir. Bu bilimin temel
zelliidir. Ancak bilimin tarihsel sreci ok eitli rneklerle doludur. lk lokomotif
yapldnda saatte 30 kmyi korkun hz olarak deerlendirenler ve yolcularn boulma
tehlikesi ile karlaabileceklerini ne srenler, elektrikle ev aydnlatlmasnn
imknszlna inananlar, havadan ar nesnelerin uamayacana inananlar, Aya gitme
fikrinin sama bir iyimserlik olduunu ne srenler olmutur. August Comte, yldzlarn
iini asla bilemeyeceimizi ve bu nedenle sadece gezegen sistemimizin astronomiyi
oluturacan, yldzlarla uramann anlamsz olduunu iddetle ne srmt. Ama
daha sonra bulunan spektroskopi yldzlarn kimyasn, iini derinlemesine ve hatta
gezegenlerden ok daha detayl anlamamz salamtr. Bu Comteun saygnln
kaybettirmez. nk spektroskopiyi tahmin edemedi ve de edemezdi. Atom ekirdei
teorisinin babas kabul edilen Rutherford madde iinde sakl bulunan enerjiyi aa
karmann asla mmkn olmayacana inanmt, ama atom bombas onu da yalanlad.
Bu eletirilerin bir ksm da en gvenilir kabul edilen Nature gibi dergilerde yer almtr.
Ama geen zaman iinde bilim yine bilimsel yollarla doruyu ortaya koymu ve bu
sonular da yine ayn dergide yaymlanmtr. Yine, Byk Patlama ile evrenin
balad/olutuu dncesi 1920lerde ortaya atlm ve ancak 1965te kozmik arka plan
nmnn ortaya konulmas ile dorulanmtr. Bu nm, evrenin ok scak, iddetli ve
ani bir balangla ortaya ktnn ak kantyd. Buna ramen, 1960larda, her devrimci
teoride olduu gibi, evrendeki tm maddenin byk patlamann ilk 3 dakikas iinde
olutuu fikrine komik olarak bakp, kahkahalarla glen birok bilim insan vard. Bugn
ise, ders kitaplarnn temel konularndan biridir.
Bu rnekler unu ortaya koyar: Belli konularda en ok bilgiye ve kendi alannda
stnle sahip olan kimse, konunun gelecei hakknda mutlaka en gvenilir bilgileri
verecek kimse deildir. ok derin bilgi, hayal gcn zayflatabilir. Bilim kurgu yazar
Arthur Clarke kendine gre bir Clarke kanunu koyar: Sekin, fakat yalanm bir
bilgin, bir eyin mmkn olduunu syledii zaman hemen daima hakldr. Bir eyin
imknsz olduunu ileri srd zaman ise, byk bir ihtimalle yanlmaktadr.4 Bu
nedenle, bu kitapta garip ve sama gelecek baz fikirlerin deerini zaman ortaya
koyacaktr. Olumlu ya da olumsuz...
Dr. Sultan Tarlac
Eyll 2000-Mart 2008
www.KuantumBeyin.com
info@kuantumbeyin.com
3
4
Hume, D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: dm S. lke Yay. 1.Bask, 1998;175.
Clarke AC. Gelecein ehresi. ev: Ataman S. YKY, 1970.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Giri
IV
Giri
bir dil yapsna kavuacaz. Yine de aadaki ekilde ksa bir giri szl eklemeyi de
uygun grdm. Daha sonraki basklar iin zellikle dil ile ilgili katklarnz bekleriz.
zellikle tarihsel blmleri ele alrken, dnemin ruhunu mutlaka dnmek
gerekir. Yoksa tarih bilgisi bir ykden ileri gitmez. Dnemin dili bize garip gelebilir, ama
o dnem iin ok eyler anlatr. rnein, 19. yzyln ortalarnda fizyolojik kelimesi,
Almancada deneysel ile eanlaml kullanlmtr. u an kullanlan bilim dilimiz de belki
bir sre sonra bize garip gelecektir.
Kk Szlk
Kitapta, deiik ksmlarda, genelde dorudan szlk anlamlar yerine bilimsel kavram iinde
arm ve kullanm yerlerine gre aadaki gibi karlklar tercih edilmitir. zellikle yabanc
kaynaklara bavuranlar iin ortak dilin ne olduunun anlalmas iin ngilizce kelimeler de
listeye eklenmitir.
A priori, nsel
Aksiyon potansiyeli, Sinir iletimi, iletisi
Akson, Sinir hcresi esas uzants
Ampirizm, Deneycilik
Computation, lemleme, bilgi ileme
Depolarizasyon, Sinir uyarlmas
Determinizm, belirlenimcilik, gerekircilik
Dissipative, Trpleyici, datc
Dalizm, kicilik
Eksitatr, Uyarc
Eksponansiel, stel
Entanglement, Dolaklk
Epistemioloji, Bilgikuram, bilgi felsefesi
Faz, Aama-safha
Fenomenoloji, Grngbilim
Fluktuasyon, Dalgalanma
Fonksiyonel, levsel
Frefrontal, naln
Frontal, Aln
Functionalism, levselcilik
Halsinasyon, Varsanm
Unitary, Birimsel
Korrespondenz, Kargelim
Particle, Parack
Antroposantrik, nsanmerkezli
ndeterminist, Belirlenimsiz
ndeterminizm,
Belirlenimsizlik,
belirlenemezcilik
nhibitr, Basklayc
Koherans, Edurum
Kollaps, Collapse, ndirgenme, kme
Konsantrasyon, Younluk
Korelasyon, lgileim, dorusal karlkl
iliki
Korteks, Beyin kabuu
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Giri
VI
Teekkr
Kitab sabrla okuyan Abdullah Verin (Prof.Dr., Ankara niversitesi Fen Fakltesi, Fizik
Blm) ve Mehmet Emin zele (Prof.Dr., anakkale Ondokuz Mays niversitesi, Fizik
Blm), kuantum fizii ksmnda ilk 3 blm okuyan ve yapc eletiriler yapan Glsen
nengte (Prof.Dr., ukurova niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Fizik Blm),
kitabn yazm konusunda srekli tevikte bulunan Emre Kumrala (Prof.Dr., Ege
niversitesi Tp Fakltesi, Nroloji Blm), ner Tana (ukurova niversitesi,
Nrofizyoloji, TBA asli yesi), yazm ve dil kurallar ynnden sabrla tm kitab okuyan
Glsen Bekmezciye (Trk Dili ve Edebiyat retmeni) teekkrler ediyorum. Btn bu
okumalara ramen karlaabileceiniz dil ve yazm hatalar bana aittir.
Babama Anneme Eitmenlerime Dnce eklimin ve zihnimin
ekillenmesine neden olanlara Ve sizin aklnza gelenlere /Tarlac, 2008
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Giri
VII
Epey emek harcadn grdm bu eserin, nrokuantoloji gibi henz hemen hemen hi
duyulmam bir alan tantrken, bilim ve felsefe tarihinin ilgin koridorlarnda da bizi bir
yolculua karyor. Merakl Trk kam oyundan gerekli ilgiyi greceine iten inanyorum.
Prof.Dr.Mehmet Emin zel
anakkale niversitesi, Fen Bilimleri Enstits Mdr
Bilin, evrenin balangcndan bugne kadar olan evrimin en st fiziksel, biyolojik noktasdr.
Bu gelinen noktada bilin, yaam ve doay anlamada, zmede temel ara olmutur. nsan
hayatn belki de sonsuz klmaya alacak fizik ve bilimsel gerekleri bilin sorgulamakta ve
kefetmektedir. Bugne kadar insan ve bilin-ruh ikilemindeki ilikiyi hep doast ve fiziksel
olmayan gereklerle aklamaya alrken, bugn artk bilimin nda, beyni ve biyolojik
yaam, beyin-evren etkileimlerini daha iyi anlayp aklayabiliyoruz. Son 100 ylda beyni
anlamada ok yol kat ettik. Hcreler aras ilikilerde, nasl bilin oluuyor ve uzaysal-zamansal
srete nasl ve hangi dinamiklerle etkileiyor konusu birok bilimadamnn ve bilim alannn
konusu olmaktadr. Bu anlamda makro ve mikro evrendeki bu mekanizmalar aklamak son
derece zordur ve bir bilim-yaam felsefesine sahip olunmasn gerektiren bir durumdur. Bu kitap,
benim grdm kadaryla lkemizdeki ilk ciddi giriimi oluturuyor. Bu kitap ve konusunun
bilin, balangtan gnmze evrimi- btn niversitelerde temel giri dersi olarak okutulmas
gerekir. Bugn, Trk niversitelerinde, temel evrim ve bilimsel dnce dersleri verilmez, yani
yaam anlatlmaz. Ondan sonra laiklikten bahsederler. Bu kitap, umarm ki byk
yneticilerimizin eline geer ve bu konular rencilerin bilinlerine aktarlr.
Dr. Sultan Tarlacy asistanlk yllarndan beri tanrm, hep bilimsel dnceden ve
yaam ve evreni sorgulamadan yana olan yaklam ile takdirimi kazanmtr. Kendisi hibir
zaman bir srden veya klandan yana olmam, doruyu, bilimle renip o dorudan yalnz
gitmeyi yalnz gidebilmeyi gze alabilmitir. Kendisi, zoru semi, tek bana dnmeyi, yazmay
ve retmeyi srdrmtr. Bu kitabyla, yenia bilinci ve ada bak alaryla da,
beyinlerimizi daha da netletirecek bir akl-bilim-felsefe kitab retmitir. Kendisi, bugnk
poplist ve rekabeti olmayan niversite yaps iine kabul edilmemitir; nk lkemizdeki
niversiteler, maalesef hala, feodal ve yaratcla ve retime saygs olmayan bilinler
tarafndan ynetilmektedir. Bu lkemizin gelecei asndan ciddi bir sorundur. Dr. Tarlac tm
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Giri
VIII
bunlara ramen dimdik ayakta durarak, bilimsel dnce retmenin zevkiyle kavgasna ve
eserlerine devam etmektedir. Kendisini kutluyorum.
Prof. Dr. Emre Kumral
Ege niversitesi Tp Fakltesi, Nroloji Anabilim Dal
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Paleonroloji:
Beynin, Dilin ve Bilincin Evrimi
nsann dnya zerinde nasl var olduu, kendi bilincine vardndan beri olaslkla hep merak
edilmitir. Kutsal kitaplarda yazd gibi dorudan bir yaratc tarafndan yaratlm olduu ya da
evrimsel aamalardan geerek bugnk halini ald, karlkl iki gr olarak ne srlmektedir.
Yaratllara gre akl ve beyin tam olarak gelimi bir ekilde ve birdenbire ortaya kt. Ya da
baka bir ifade ile beyin-zihin-bilin kutsal yaratln bir parasdr. Tpk doal seilim teorisinin
yar sahibi saylabilecek, Alfred Wallace Russeln inand gibi insan zeksnn yalnzca kutsal
yaratlla aklanabilecei ya da nrofizyolog John Carew Ecclesin insan bilincinin doast
tinsel yaratl sonucu ortaya ktn ileri srmesi gibi.1 Yaratl-evrimci tartma bugn de
devam etmektedir. Bunun yannda evrimciler arasnda da, bulunan fosillerin farkl trlere ait
olduu ynnde tartmalar srmekte. Tartma sonucu kimden yana olursa olsun sonuta,
elimizde bugn, gemie ait bir zamanlar ilerinde beyinler olan birok kafatas fosilleri
bulunmaktadr.
Beynin zaman iinde anatomik adan ve ierik asndan (bilisel yetenekler, akl, bilin)
deiimini paleonroloji inceler. Paleonroloji asndan, beynin anatomik yaps ve ierii
hakknda sorulacak birok soru vardr: Dilin ve bilincin insan aklnn rn olarak ne zaman ortaya
kt, konuulan dilin nasl ve ne gereklerle doduu, bugnk dzeyine ne zaman ulat, sanat
ve dinin neden ortaya kt gibi. Bunlara ilaveten, irilemi bir beynin rastlantsal bir rn m
olduklar, bahsedilenlerin birdenbire mi yoksa yava yava m ortaya kt eklinde birok
soruyla ilgilenir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Seidler H et al., A comparative study of stereolithographically modelled skulls of Petralona and Broken Hill:
Implications for future studies of middle Pleistocene hominid evolution, J Hum Evol 1997;33:691-703.
3
Richtsmeier JT et al., Advances in anthropological morphometirics. Annu Rev Anthropol 1992,21:283-305.
4
Gle E. Beyinin evrimi. Bilim ve Utopya. Haziran 2001.s:30-33.
5
Sawaguchi T & Kudo H. Neocortical development and social structure in primates. Primates 1990;31: 283290.
6
Aiello L & Dunbar R. Neocortex size, group size and the evolution of language. Current Anthropology
1993;34: 184-192
7
Aiello LC and Wheeler P. The expensive-tissue hypothesis: the brain and the digestive system in human and
primate evolution. Current Anthropology 1995;36.
8
Armstrong E. Brains, bodies and metabolism. Brain Behaviour and Evolution 1990;36:166-176.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
En eski kafatas kemikleri, yaklak 5 milyon yl ncesine tarihlenmitir. nsann ilk temsilcisi
saylan Australopithecuslar yaklak 4-5 milyon yla tarihlenirken, H. habilis 2 milyon, H. erektus
1,8 milyon yl ncesine tarihlenir; H. neanderthaller ise 150 bin yl nce ortaya kar ve 30 bin yl
nce ortadan kalkar. Bugnk insann varl ise 100 bin yl ncesine tarihlenmektedir.
Australopithecuslarn ilk rnei A. ramidusdur, 3,5 milyon yl nce sahneye A. afarensis (Lucky)
kar. Bir milyon yllk bir serven sonras, yaklak 2,5 milyon yl nce, Lucky tiyatro sahnesini terk
eder.9 Australopithecuslarn vejetaryen olduklar dnlmektedir.
Australopithecuslardan sonra sahneye kafalar ve beyinleri yaklak 1,5 kat daha byk
olan H. habilis kar. Farkl olarak ta aletler kullandklar, ancak vejetaryen beslenmelerini ksmen
deitirdikleri ve eti de besin gruplar arasna kattklar dnlmektedir. H. habilislere ait fosil
kalntlar daha eksiksizdir. Australopithecuslara gre daha ince gvdeli ve narin yapldrlar.
1,8 milyon yl nce ise H. erektus sahneye gelir ve bir milyon yl kadar sahnede kalr. Bu
esnada yeni simetrik aletler yapt grlr. yz bin yl kadar ncesine kadar da yaamn
devam ettirir. Bu dnemde sanat, dinsel motiflerde herhangi bir varlk ve gelime gze arpmaz.
Yz bin yl nce H. sapiens sapiens yani, bugnk insan sahneye kar. Bu 100 bin yln 60
bin yl daha nceden farkllk gstermezken, 40 bin yl nce st paleolitik dnem denilen (ge ta
devri) zamanda, yeni alet teknolojileri kullanlmaya balanr ve insan-hayvan figrlerinden oluan
maara sanat eserleri ortaya kar. Bu sanatsal ve aletsel patlama 30-12 bin yl nceki dnemde
doruuna ular. On bin yl nce son buzul ann sona ermesi ile tarma gei ve ardndan
yerleik hayat dzeni ortaya kar.
H. neanderthalensis ise 350 bin yl nce ortaya kar ve 30 bin yl ncesine kadar sahnede
kalr. Neanderthal beyinlerine bakldnda ortalama 1550 ml bir hacim (1200-1750 ml) gze
arpar. Dier bulunan fosillere gre Neanderthaller hacim ynnden amaz tekil ederler.
Fosillerde, zaman ierisindeki dorusal beyin bymesi ilikisini bozarlar. Ancak, bu byk
beyinlerine ramen teknik uzmanlk ynnden dier trlere gre beklendii gibi farkllk
gstermezler. Belki de buzul a insanlar olmalarndan, yaam onlar iin zordu ve ortalama 40
yalarnda lyorlard. Byk beyinli olmalarna ramen souktan korunmak iin gelitirdikleri
giysileri yoktu. Neanderthallerin llerini dini ayinler ve iek sslemeleriyle mezara gmdkleri
ne srlmse de, sonradan bulunan verilerin o kadar da kesin yorumlanamayaca, bulunan
iek polenlerinin rzgrla oraya tanm olabilecei ya da kazda alan iilerin botlarndan
oraya gelmi olabilecei ne srlmektedir.
Byk Beyin Patlamas
Zamansal srete beyinde iki byme patlamas gereklemitir. Bunlardan ilki 1,5-2 milyon yl
nce H. habilisin varl ile ilikilendirilebilir. Daha az belirgin olan ikinci patlama ise 500-200 bin
yl nce yaanmtr. Birinci patlamayla alet yapm arasnda iliki kurulmusa da, ikinci patlamayla
sanat ve alet yapm arasnda herhangi bir iliki kurulamamtr. Eski alet teknolojisini ve temel
yaam tarzlarn devam ettirmilerdir. Oysa beyin bymesinden bamsz olarak arkeolojik
verilere gre yaanan iki nemli deiim H. sapiens sapiensin ortaya kt dnemde olmutur.
Bunlardan ilki 6030 bin yl ncesinde sanat, dinsel motiflerin ortaya k, ikincisi ise 10 bin yl
nce balayan tarm ve bununla ilikili yerleik hayata geitir.10 Her iki dnemde de beyin
byklnde paralel bir art gzlenmez.
Son iki milyon ylda insans beynin bedene oran olarak belirgin artmtr. Hem kesin hem
de nispi beyin bykl zaman ierisinde Australopithecus tr iinde art gsterir. lk byk
geliim yaklak 2 milyon yl nce H. erektusun grlmesi ile ortaya km ve beyinleme katsays
hzla 5e ulamtr. lk milyon yl iinde H. erektus beyin hacmi belirgin art gstermitir. H.
sapiensin grld eyrek milyon yl ncesinde ise beyinleme katsays 6ya yaklamtr. Bu
deer, bugnk modern insanlarda da hemen hemen ayndr. Bu vcudun her gram iin 6 kez
daha fazla beyin kontrol ve beyin demektir. Modern bir empanzede ise bu deer ortalama
2,5dur. Beyinleme katsays artyla, alet yapma, beslenme, g zellikleri, atein kullanm ve
sosyal organizasyon arasnda belirgin bir paralellik tespit edilmemitir.11
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
EQ
7,0
6,0
5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
empanze
G. gorilla
H.
sapiens
Ge H.
erectus
Erken H.
erectus
H. habilis
A.
robustus
A. boisei
A.
africanus
A.
afarensis
0,0
ekil. Fosil kaytlarna gre beyinleme katsaylar12 ve beklenen beyin hacimleri 0,0589 (trn vcut arl,
g)0.76 ile hesaplanarak beyinleme katsaylar (EQ) elde edilmitir.
Bireyin birlikte yaamay tercih ettii kiilerin says arttka, yaam biraz daha karmak
hale gelir. Artan sosyal ilikilerle ba edebilmek iin daha fazla beyin gcne ihtiya vardr. Bu
dnce Robin Dunbar tarafndan ne srlmtr.13 Yapt almalarla da, yaayan
primatlarda, grup byklkleri ile beyin bykl arasnda dorusal iliki bulmutur. Buna gre,
beyin arlklar gz nne alndnda Australopithecuslarn 67, H. habilislerin 82, H. erektuslarn
111, H. sapiensin 131, Neanderthallerin 144 kii ieren grup oluturduklar tahmin edilmektedir.
ada insanlar iin ortalama 147,8 kii (100231 aras) olarak hesaplamtr. Grup byklkleri,
bilisel grup denilen, yani bireyin gndelik hayatta birlikte olduu kiilere karlk, hakknda
sosyal bilgiye sahip olduu kiilerin saysyla ilgilidir.14 Grup byklnn tre zg bir st snr
vardr. Hayvanlar, kendilerinin yenibeyin kabuklarnn izin verdii bilgi ileme kapasitesinin
snrnn dnda bir grup bykl oluturamazlar ya da olutursalar da ilikileri snrl kalr.
Tablo. nsann zihinsel geliim aamalar
sel Dnya: bilisellik
Trler arasnda, beyin farklln ortaya koymak iin yenibeyin kabuu (neokorteks) oran
en iyi karlatrmal yntemlerden birisidir ve grup yesi art ile anlaml dorusal iliki gsterir.
nsan beynindeki nemli bir farkllk yenibeyin kabuu orannn dier trlere gre fazla olmasdr.
12
McHenry HM. Tempo and mode in human evolution. PNAS, USA 1994;91:6780-6786, Tablo 1den
yararlanlarak izildi.
13
Dunbar RIM. Coevolution of neocortical size, group size and language in humans. Behavioral and Brain
Sciences 1993;16(4): 681-735.
14
Aiello L ve Dunbar R. Neocortex size, group size and the evolution of language. Current Anthropology
1993;34:184-192.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
nsanlarda, yenibeyin kabuunun beyin sap ksmna (medulla) oran 105:1 iken, empanzelerde
bu oran 40:1dir. Grup bykl yenibeyin kabuu oranndan u formlle hesaplanabilir:15
Log[N, grup bykl]=0.093+3.389 x Log.[Yenibeyin Kabuu Oran].
nsanlarda yenibeyin kabuu oran 4,1dir. Bu dier herhangi bir kuyruksuz maymunun
maksimum deerinden %50 daha fazladr. Yukardaki denklemden, insan iin grup bykl
ortalama 147,8 (snr 100231) olarak tespit edilir. empanzelerde gzlenen grup bykl
53,5dr. nsanlar iin bulunan 147,8 deeri ile oranlandnda 147,8/53,2=2,76 kat daha fazla
insanda sosyalleme bulunur.16
Ama bulunan arkeolojik veriler bu sav destekler nitelikte deildir. rnein,
Neanderthallerin kk gruplarla yaadklar ve sosyal farkllama eksiklii olduunu gsteren
kantlar vardr. Yine bulunan el rnleri, toplu yerleime iaret etmeyecek ekilde geliigzel
danktr. lk insann beyin boyutlar ve evresel kantlar gelimi bir sosyal zeky desteklerken,
arkeolojik veriler bunun tam tersini syler: hibir sosyal yaps olmayan ve kk gruplardan
oluan topluluklar.
Alet Endstrisi
lk insanlarn tatan balta kullanmaya balamas ile uzay mekii ile uzaya seyahat etme arasndaki
srede beynimizde ne gibi bir deiiklik olmutu? 1,2 milyon yl sresince insanlarn beyin hacmi
deierek yaklak 900 mlden 1100 mlye ulat. Ancak, bu dnemdeki alet teknolojisi
incelendiinde, bu arta paralel ya da yakn bir gelime gze arpmaz. Bu dnemde retilen alet
says ve trnde adeta teknolojik bir duraklama vardr. Ancak, kant yokluu, yokluun kant
olarak yorumlanamaz.
Alet yapm beyin iin devinimsel alan ve duyusal alann geliimine bal olmakla birlikte
(sensori-motor integrasyon) temel olarak beynin tm alanlarn ilgilendirir. Ta tanmann yan
sra, tasarlanan nesnenin sonuta ne olaca ve nasl bir ekil alaca, ne amala kullanlaca (aln
lobu kullanmn gerektirir) biimini dnmek gerekir. Darda grnrde olmayan ve olmayacak
eyler hayal edilir. Ta yumrusundan yonga karmaya balamadan nce, bireyin, kafasnda bitmi
halinin nasl olaca eklinde bir aklsal grntsnn olmas gerekir. Bu arada yaplan
vurulardan kacak beklenmedik dzenlemeleri de, akldaki bitmi durumla karlatrarak yeni
vurular planlamay gerektirir. yi bir el-gz egdm gerekir. Harry Jerison, alet yapm kk
bir beyin dokusu ile gerekletirilebilir; yararl bir szn, sylemin retilebilmesi iin olduka
byk apta beyin dokusu gerekir demektedir. kinci ifade doru olsa bile, ilk ifadeye katlmak
mmkn deildir. Ta aletler, bize zeknn kendisi ya da potansiyeli hakknda ancak deerli
kk bilgiler verirler.
Alet Teknolojisi Dnemleri
Oldowan dnemi
Basit alet yapm dnemidir. 2,6 milyon yl ile 1,7 milyon yl aras dnemi kapsar.
empanzelerden bir adm ileri el becerisi kullanlmasn yanstr. Bu dnem
teknolojisi uyumsal bir eikti. Erken insanslar, yeteneklerini gelitirerek tahta,
kemik ve dier maddeleri yksek kaliteli besinlere ulamak iin kullandlar.
Homo habilis, genelde ilk ara yapc olarak kabul edilir. Kafa ii
incelemeleri, sol beyindeki konuma alannn (Broca alan) gelimesine ait izleri
tar. Bu alan elin devinimsel ilev kontroln yapan alann hemen yanndadr ve
dudak-yz kaslarna konuma ile ilgili hareketleri yaptrr.
Oldowan teknolojisine talarn kesim ynleri asndan bakldnda,
salak ve solak oran %56/44 oranndadr. Gnmz insanlarnn ise %90i salaktr.
Bu oran daha ok empanzelerin, alet kullanrken el tercihlerine uyar (insanlar iki
ta birbirine vuracaksa, %90i sol eliyle krlacak olan ta kavrar, sa eliyle ise
vurur). Oldowan teknolojisi 1,5 milyon yl ncesine kadar belirgin bir deiiklik
15
Dunbar RIM. Coevolution of neocortical size, group size and language in humans (with commentary).
Behavioral and Brain Sciences 1993;16:681-735.
16
Dunbar RIM. Ecological modelling in an evolutionary context. Folia Primatologica 1989;53:235-246.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
gstermez. Hep ayn zellikteki alet yapm devam eder. Oysa bu dnem ierisinde
insan beyni daha da bym, dileri klm ve yiyecek kalitesi artmtr.17
Oldowan ta aletleri H. habilis dnemine rastlar ve empanzelerin bilisel
kapasitesinin ok zerinde olsa da, insan standartlarna gre ok basit ta aralardr.
Bunlarda biim zorlamas yoktur. Daha ok kolay ilenebilir olan bazalt ve
kuvarsitten yaplmlardr. Ayn temel maddeden benzer aletleri 1 milyon yldan
fazla deimeden yapmlardr.
Alyen dnem
10-17 cm uzunluunda uzun kesimli aletler, Oldowan aralar listesine eklendi. Bu
H. erektus ve sonradan gelen Homo heidelbergensisin sahnede olduu zamandr ve
1,5-0,3 milyon yl aras bir sreyi kapsar.
Oldowan basit talarnn aksine, temel yaplar ile ekillerinin byk
oranda bilinli ve amal olduu gzlenir. Aletler nceden bir planlamann
rndrler. Genel bir standartlar vardr ve iki yanl simetriktirler.
Davranlarn ardk tekrar devinimsel kontrol gerektirir. Birleik alet teknolojisi (balta
gibi) ise tekrarlayc olmayan sradzenli ince el becerisi gerektirir. Bu, yapsal olarak konuulan
dilin benzeridir. nk sradzen sesler kelime ve cmleleri meydana getirir. Kelime dzeni
deiiklii anlam deitirir. Konuma ve bileik alet yapm, tekrarlayc olmayan ince devinimsel
kontrol gerektirir ve her iki ilev de birbirine yakn beyin alanlarnn kontrol altndadr. Sol alt
17
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
aln lobu eer dil ve bileik alet yapm iin bir arada evrimlemi ise, yaklak 300 bin yl nce
olmutur.18
Karmak problemleri zme ve planlama (karmak alet, balta, mzrak gibi), aln lobunun
geliimi ile ilgilidir. levsel beyin grntlemelerine gre, aln lobunun n blgelerinin seici
olarak, esas nesneyi ve ilikili ikincil ilevi hayal etmede devreye girdii gsterilmitir
(baltahayvan eti kesme gibi). likisiz ileri dnme durumunda devreye girme grlmez.
Bileik alet yapm, aln lobu bilgi ilemesi ile ilikili grnmektedir.19
st paleolitik (son ta devri) dnemin balarnda, yaklak 40 bin yl nce alet retiminde
eitlilik oluurken, saysnda patlama yaand. Oysa bu dnemde beyin boyutlarnda bir art sz
konusu deildi. Kemik, geyik boynuzu ve fildiinden ok sayda alet ve ssleme aralar yapld. Bu
daha nceki dnemlerde sk rastlanlan bir durum deildi. st paleolitik insan, retimini
tasarlad son rn konusunda ak seik bir dnceye ve onu gerekletirebilecek yetenee
sahipti. Bu dnemde st paleolitik sanat denen zengin ve gelikin yeni bir sayfa ald. st
paleolitik dnem boyunca, evresel koullara uygun, srekli ve yeni av silahlar gelitirildi. On
sekiz bin yl nce, son buzul ann en yksek noktasnda, sertleen evre koullar nedeniyle
byk ulu oklar retilmeye baland. klim yumuaynca, bollaan av hayvanlar nedeniyle ok
paral aletler oald. Yine bu dnemlerde tme talar gelitirildi.
Sanatn Evrimi
Sanatsal anlatm beynin dnme yeteneinin en doruk noktalarndandr. nk eseri yapmadan
nce bir grsel imajnn oluturulmas iin, daha nceden alglanm aklsal kalbn planlanmas,
esas anlamndan uzaklatrlm bir olay ya da nesne ile ilgili bilinli iletiimi ve imaja imgeledii
nesne ile ilikili olmayan bir anlam yklenmesini ierir. Bu dnemde esas beyinsel deiim isel
organizasyonu ve bilgiyi deerlendirme, sunma biimindedir. Akln Tarihncesi adl kitabnda
Stewen Mithenin ne srd akln nemli geliim evresi vardr. lk evre, genel zekdr.
Sadece renme ve karar vermeyi salar. Karmak davranlar bu zek ile renilemez. kinci
evresi, genel zeknn, her biri zel bir davran alanna ayrlr ve her biri dierinden bamsz
olarak alr. renme artk hzl ve en dk dzeyde hataldr. Karmak davran kalplar
kazanlabilir ve farkl alanlardan kazanlan yeni deneyimler sayesinde var olan kalplar da
deitirilebilir. Bu dnemde dier insanlarla ilikiye gemek iin, karsndakinin akln okuma
gerekletirilebilir. nc son evrede ise, ok sayda zellemi zek bir arada alr ve davran
alanlar arasnda bilgi dei-tokuu olur. Bir davransal alanlarda kazanlan deneyim, baka
alandakini de etkileyebilir. Farkl alanlardaki dnceler birlikte kullanldnda artk benzer
bilgiler iin birden ok temsil unsuru oluturulur. Dnce alanlar arasnda iliki kurmak akll
bireyleri ve yaratcl meydana getirir.
Byk Beyinli Olmann Maliyeti
Beyin vcudumuzdaki en anti demokratik organdr. Ayn miktar kasn dinlenme srasnda
gereksinim duyaca enerjinin 22 kat enerji kullanr. Uyku veya istirahat haline bakmadan,
toplam vcut enerjinin %20sini harcar. Her bir kalp atmnda kan oksijeninin %20sini alr. Oysa
arlk olarak vcudumuzun yaklak %3n oluturur. Yenidoan dneminde ise beyin vcut
arlnn %10unu oluturmasna ramen, toplam beden enerji kaynann %60n tketir.
Dolaysyla, daha byk beyinlerin daha fazla yakta ihtiyalar vardr. stelik bu yakt yakarken
snmas da artt iin, ok alan motor gibi soutulmas gerekir. Yalnzca 20Clik art bile beynin
almasn zorlatrabilir. Bu soutma sistemi damarsal yap ile salanmaktadr ve gelien beyinde
yeni soutucu damarsal yaplar da gelimelidir. nsanlarn almas ve hareketleri esnasnda
solunum artndan dolay yzdeki damarlar geniler ve yz kzarr. Bu esnada ortaya kan sdan
dolay, damarlarn iindeki kann soutulmas grevini, a eklinde olan kafatas radyatrleri
salar. Beyin iin radyatrleri, emissar olarak adlandrlan toplardamarlar oluturur. Emissar
damarlar, kafatasndaki kendilerine ait deliklerle beyindeki toplayc damarlar kafa dna balar.
Kuyruksuz maymunlarla karlatrldnda emissar toplardamarlar insanlarda daha youn
bulunur. Bu sayede beynin ssnn art engellenerek, uygun bir ortamda almas salanr. Bu
toplardamarlarn younluu A. africanusdan H. sapiense doru gelindiinde belirgin olarak artar.
18
19
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bu da, kafadaki soutucu radyatrlere beyin bykl artyla daha da fazla ihtiya
duyulduunu, daha fazla soutma gerektiini ortaya koyar.20
Bym bir beyin tarafndan kullanlan enerjiyi karlamak iin vcudun bir baka
parasnn gereksinimlerinin azaltlmas gerekmektedir. L. Aiello ve P. Wheeler primatlarda mide
bykl ile beyin bykl arasnda genel bir iliki kurar. Buna gre, kalp ve karacier gibi
organlarn boyutlarnn kltlmesi mmkn deildir ve seilen organ midedir. Mideyi
kltmenin yolu da beslenmenin kalitesini bitkilerden ziyade enerji kalitesi yksek olan et
tketimine evirmektir. H. habilisin beyin hacminin byk olmas Australopithecuslardan farkl
olarak diyetinde etin de olduunu dndrmektedir.
Beynin ar bymesi sinir hcreleri aras ilikiyi zorlar ve ileti zamann artrr.
Dolaysyla doumdan sonra 3 kat byyen erikin insan beyni doruk noktas iletim gcne
sahiptir. Bundan daha fazla bymesi iletim gcn snrlar. Yani, modern insan byklk
asndan hemen hemen beyin geliiminde yolun son aamasndadr.21,22
Niin Beyin Byklkleri Farkldr?23
Bir sivri farenin beyni bir filinkinin milyonda biri kadardr. Bu byklk farkn salayan nedir ve bu
nasl baarlr? lk olarak, uzun dendritler ve aksonlar ayn pasif kablo zelliklerini srdrmeleri
byk beyinli olmann nnde engeldir. kincisi, sinir hcreleri ve destek glia hcrelerinin
artmasyla, bir sinir hcresinin dierine ulama ve ilikiye geme problemi ortaya kar. Her hedef
yerde sinir hcrelerinin balant saysnn artmasna ek olarak, dier sinir hcreleri de balanty
devam ettirmek iin uzantlarn artrr. Dier bir zm de, daha az sinir hcresinin birbiriyle
balant kurmasdr. Bunlarla ilikili olarak beyin kabuunda byklk artar, sinir hcresi ana
uzants olan aksonlarn genilii artna ek olarak sinir hcreleri de bymek zorunda kalr.
Dendritler ve aksonlar daha da kaln hale gelir. Bu byme ile her sinir hcresinin dieriyle olan
balants orantsal olarak azalr. Uzak mesafelerde hcrelerin iliki kurmas zorlar.
Beyni ve hcrelerden oluan kabuu kk tutmak da ayr bir problemdir. nk sinir
hcresi saysn, bykln ve balantlarn ilevsel olarak ideal tutmay gerektir. Eer bu
salanamazsa, baz ilevsel sinir alarnn ortadan kalkmasyla belli yeteneklerin kayb oluabilir.
Byk beyinlerdeki sinir hcreleri, kk beyinlilere gre daha byk olmaldr. Byk
beyinli olmak, byk sinir hcresi anlamna gelmez. Byk beyinlerde baz sinir hcreleri ileri
derecede kktr. Beyincikteki granler denilen hcreler buna bir rnek tekil eder. Daha byk
sinir hcreli beyinlerde beyin kabuu doal olarak daha kalndr. Bu kalnlama, hcre
byklne ek olarak balantlarn da daha ok olmasnn bir sonucudur. Beyin kabuu kalnl
artka sinir hcrelerinin paketlenme younluu azalr. Yani birim hacim bana den sinir hcresi
says azalr. Daha az paketlenme ile sinir hcreleri ideal sayda komu sinir hcresiyle ilikiyi
devam ettirmek iin daha byk dendritik dallanmaya gerek duyar. Tepe (apikal) dendritli kabuk
piramidal hcreleri birok kabuk tabakasndan girdileri zerinde toplar. Kabuk kalnlnn artt
oranda dendritik uzunluk da artmaldr. Eer sinir hcresinin dendritik knts iki kat uzarsa, pasif
elektriksel kablo zelliklerini devam ettirebilmesi iin kalnlnn drt kat artmas gerekir.24 Eer,
beyin kabuu kalnl azalrsa, dendrit kalnl, dendrit uzunluuna gre ok daha belirgin bir
azalma gsterir. Ancak, bu esnek yetenekler tm beyin hcrelerinde bulunmaz. rnein, bu
nedenle hipokampus piramidal hcreleri uzunluuyla birlikte kalnln da artrr. Oysa granler
hcreler, yaplar gerei dendrit kalnln yeterince artramazlar. Benzer farkllklar beyin
kabuundaki piramidal ve granler hcrelerde de vardr.
Byk beyinli ve byk bedenli memelilerde, sinir hcreleri daha uzun ve daha kaln
aksonlu olmak zorundadr. Aksiyon potansiyeli ya da sinir iletisi akson zerinde saniyede 1 ila 70
metre hznda iletilir. Bu hz byk oranda aksonun apna ve dn saran ya yaltmna
(miyelinizasyon) baldr. Beyin bykl art ile sinir hcresi gvdesi ve hedef arasndaki akson
uzunluu iki kat artarsa, akson ayn iletim zelliklerini korumas iin kesitsel kalnln 4 kat kadar
20
21
22
23
24
Zenker W & Kubik S. Brain cooling in humans anatomical considerations Anat Embryol 1996;193:1-13
Ringo JL, Doty RW, Demeter S & Simard PY. Time is of essence: a conjecture that hemispheric
specialization arises from interhemispheric conduction delay. Cerebral Cortex 1994;4:331-343.
Rakic P. A small step for the cell, a giant leap to mankind: a hypothesis of neocortical expansion during
evolution. Trends Neurosci 1995;18:383-388.
Kaas JH. Why is brain size so important: Design problems and solutions as neocortex gets bigger or smaller.
Brain and Mind 2000;1:7-23
Bekkers JM and Stevens CF. Two different ways evolution makes neurons larger. Prog Brain Res 1970;83:37
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
arttrmaldr. Fakat uzak yerler arasnda iletiimi salamak iin akson boyutunun art beyin
hacminin de artmasna neden olur. Akson uzantlar, alttaki ak madde de hesaba katldnda
yenibeyin kabuu hacminin %67'sini oluturur. Bylece, basit bir hesapla, akson yapsnn uzunluk
olarak iki kat bymesi, kabuk hacminde 4 kat arta neden olur. Btn bunlardan sonra ortaya
kan byk bir beyine doru yolculuktur. Olay bu kadarla da kalmaz, byyen hcre ve akson
metabolik/beslenme ihtiya artn da beraberinde getirir. Bu nedenle, metabolizmaya yardm
eden destek hcreleri ve sinir hcrelerinin yaam iin vazgeilmez glia hcrelerin de artmas
gerekir. Ayn zamanda kan akmnn salanmas iin ek damarsal yaplara da gerek duyulur. Doal
olarak byk beyinler, kk beyinlere oranla daha ok glia hcresi ierir. Btn bunlar toplam
beyin byklne katlrlar. Beyin bydke byr. Ksaca, akson uzunluu ve geniliinde bir
art, beyinin toplam bykl zerinde ekonomik olarak epey maliyet ykler.
Byk Beyin Sorunu
Beyin bykl farkllklar, esasen farkl evresel etkilere uyum salama ihtiyacnn bir
sonucudur. Her zaman byk beyinli olmak daha iyi uyum anlamna gelmez. Bir aslan, evinizdeki
kediye gre ok daha byk beyinlidir (evcilletirme beyin bykln azaltr). Aslanlarda ve
kedilerde beyin ilevleri aa yukar ayndr. Beyin kabuklar da ayn ilevsel alanlardan oluur.
Genellikle, vcut bykl artyla orantl olarak, beyin bykl de yaklak 2/3 orannda
artar. Bu anlamda, byk memelilerde byk beyinli olmann nedeni, yani kalan fazladan 1/3
artn nedeni ak deildir.25 Geleneksel aklama, byk bedenlerde daha ok evresel duyarga
(reseptr) olmas ve girdileri ilemek iin daha ok sinir hcresi gerektii eklindeydi. Dier bir
aklama da bunun genlerden kaynaklanddr. Genler daha byk beden yaptklar gibi daha
byk beyin de oluturabilirler. lk dnceye gre, beyin bymesi evresel uyumla ilikiliyken,
ikincisi beynin herhangi bir ilev yerine getirmeden bydn ileri srer. Evcilletirilmi
memelilerin, vahi atalarna gre daha kk beyinli ve kabuklu olmalar hem genlerin hem de
evresel uyumun beraber etkisini gstermektedir. Kediler ve aslanlar ilevsel ve anatomik olarak
benzer beyin kabuu alanlarna sahip olabilirler. Ancak, aslanlar ayn alanlarda daha ok hcre
ierirler. Aslanlardaki bu daha fazla hcre, orantl olarak daha ok hcreler aras balantya sahip
olmasna ramen, hcrelerin toplam saysnn oranna bakldnda daha az balantlar ierir.
Beyin byklndeki farkllklar, kedilerde ve aslanlarda yerel sinir alarn farkl klar. Kaba
anlamda bu a farkllklar, ayn gibi grnmelerine ramen, aslann aslan gibi ve kedinin kedi gibi
davranmasn salar.
10000
Balina
Fil
Yunus
nsan
1000
empanze
Aslan
Kurt
100
Karga
Keseliler
10
1
0
Fare
Yarasa
Kstebek
2
4
10
12
14
0,1
ekil. Vcut arlklarna (kg) gre insan ve dier hayvanlarn beyin (gr) arlklarnn logaritmik lekte
gsterimi
25
Deacon TW. Fallacies of progression in theories of brain-size, evolution. Int J Primatology 1990;11:193236
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
26
27
Stevens CF. How cortical interconnectedness varies with network size. Neural Computation 1989;1:473479
Rakic P. Specification of cerebral cortical areas. Science 1998;241:170176.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
11
Beyni oluturan ksmlarn trler arasnda karlatrlmas, vcut bykl ile (evresel
olaylardan etkilenir) ilikili karlatrmann aksine, daha gvenilir bilgi verir. Bu amala, beynin
her bir paras, toplam beyin hacmine oranlanarak bir deer (F) elde edilir. Bir tr iin elde edilen
tm hacim oranlar (F deerleri) tr iin beyintipi (serebrotip) olarak adlandrlr. Primatlarda
telensefalonun (her iki beyin yarkresi) bymesi asndan genel bir eilim vardr. Primatlarda
bu oran %74, aa farelerinde %61 ve kemirgenlerde %60tr. Telensefalondaki bu arta ters
orantl olarak, ilkel beyin ksmlar (diensefalon + mesensefalon + medulla) hacminde klme
izlenir.28
Tablo. Farkl memelilerde telensefalon, ilkel beyin (diensefalon + mesensefalon +
medulla), beyincik F deeri oranlar. F deerleri, ilgili blgenin toplam beyin hacmine
oranlanmas ile elde edilir.
% olarak
F-telensefalon
F-ilkel beyin
F-beyincik
F-telensefalon/F-ilkel
Kemirgenler
60
27
13,2
2,3
Aa faresi
61
26
12,7
2,3
Primatlar
74
14
12,4
6,3
Yunus-Balina
19,0
Kk yarasalar
22,0
Byk yarasalar
14,1
20,8
Beyincik ve yenibeyin kabuu bir arada deiim gsterir. Bu deiim beyinciin yenibeyin
kabuunun ihtiyacn karlamak iin orantl deitii eklinde yorumlanr. Farkl olarak, beyincik
hacim oran gruplar arasnda hemen hemen sabittir. Bu sabitlik trler arasnda da vardr. Beyincik
hacmi tm beyin hacmi ile (F-yenibeyin kabuu ile deil) ilgileim gsterir. Beyincik, duyusal
bilgiyi hareket bilgisine etki eden ara olarak kullandndan (hareketler esnasnda kaslar
arasndaki uyumunu salar), memelilerde F-beyincik deeri en yksek dzeydedir. Yenibeyin
kabuunda byme ile beraber baz beyin alanlar klr (hipokampus, septum, priform kabuk,
koku soan). Telensefalon bymesi ile en az deiiklik, beynin yarkrelerinin derinliinde yer
alan striatum blgesinde (hayvanlarda daha byktr, bu nedenle daha az Parkinson hastalna
yakalanrlar!) olur. Btn bu verilere gre, her memelinin kendine ait bir beyintipi oran vardr.
Beyintipinde kaymalar yaklak 10 milyon ylda bir ortaya kar. Bu kayma zellikle beyin
kabuunda grlr. nsan trnde F-yenibeyin kabuu, %80 oran ile en st dzeydedir.
Memelilerde, beyin arl ve beden arlyla yaam sresi arasnda ok gl bir iliki
tespit edilmitir. Maymunlar, kuyruksuz maymunlar (goril, orangutan, empanze) ve insanlarda
beyin arlklar (vcut arlklar hesaba katlmadnda) ve yaam sreleri arasnda belirgin bir
iliki tespit edilmitir. Beyin arlklarnn bu ilikisi olaslkla dolayldr. nk yaprak yiyenlerde
daha kk bir beyin hacmi ve daha ksa yaam sresi vardr. Meyve yiyenlerin ise beyin arl ve
yaam sresi, yaprak yiyenlere gre ksmen daha fazladr. nsanlar gibi hem etil ve hem de
otullarda ise yaam sresi ve beyin arl en st seviyededir. Buradaki beslenme ilikisi tavuk
mu yumurtadan kar, yumurta m tavuktan problemi gibidir. Byk beyinli olmak da, evrenin
boyutlu haritasn oluturup, meyvelerin ve yaprak d besinlerin yerini tespit etmeyi
salayabilir. Beslenme byk beyinli olmay deil, byk beyinli olma beslenme trn seiyor
olabilir.
Canllardaki beyin arl dnda, yaam sresi ile ilgili olarak farkl organlarn
byklkleri de ilikilendirilmitir; kalp, bbrek, karacier, adrenal bezler gibi. Bunlarla anlaml
ilikili olmasna ramen, yaam sresinin en nemli tahmin ettiricisi beyin arldr. Yine
yenibeyin kabuu miktar ile yaam sresi arasnda da belirgin bir anlaml iliki vardr.29
28
29
Clark DA, Mitra PA, Wan SS. Scalable architecture in mammlian brains. Nature 2001;411:189-193
Alman J et al. Brain weight and life-span in primate species. PNAS, USA 1993;90:118-122
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
30
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
12
Dean F et al., Sex differences in brain/body relationship of Rhesus monkeys and humans. J of Human
Evolution 1999;36:233-238, izin ile.
36
Elbert TH et al., Increased cortical representation of the fingers of the left hand in string players. Science
1995;270:305-307.
37
Andreason NC et al., Intelligence and brain structure in normal individuals. American Journal of Psychiatry
1993;150:130-134.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
13
14
bir iliki tespit edilmitir. Ancak, yakn zamanda yaplan benzer almada, genel toplumda beyin
hacmi ile bilisel yetenek arasnda bir iliki bulunmuken, ayn iliki ayn aile iindeki kardeler
arasnda tespit edilmemitir.38 Yine de byk beyin daha fazla sinir hcresi ana uzants (akson) ve
daha byk sinir hcresi anlamna gelebilir.39 Beynin bymesi, IQ ile bir noktada plato oluturur
ve daha byk beyinlerde IQ debilir. Beynin ar bymesi sinir hcreleri aras
btnl/ilikiyi zorlar ve ileti zamann artrr. Dolaysyla doumdan sonra 3 kat byyen
erikin insan beyni, olabilecek en st iletim gcne sahiptir. Bundan daha fazla bymesi iletim
gcn snrlar.40
Dilsel Anatomik Yaplarn Geliimi
Konumann geliimi iin evresel (ses telleri yaps ve anatomisi, dudak, dil, ene...) ve bunlar
kontrol eden merkezi sinirsel mekanizmalarda deiiklik olmas gerekir. Konumann geliimi, ses
retimi ve alglama ile ok yakndan ilikilidir. Tm memeliler sesleri temel olarak ayn yolla
olutururlar. Tmnde ses yollar bulunur. Ancak en nemli akustik geliim insandadr.41
Fosil kafatas kemiklerinden, dilsel kapasiteyi anlamak iin yntem vardr: beyin
boyutlar, sinirsel yap (konuma merkezleri varl) ve vokal/ses sisteminin doas. Beyin
bykl bak as en basit olandr. H. Erectus ile Neanderthallerin beyin boyutlar modern
insandakine benzer ekildedir. Hatta Neanderthallerin ki, daha byktr. Beynin bykl eer
sosyallemenin bir gstergesi ise, dilde esasnda sosyallemenin getirdii bir ihtiyatr. nsanlarda
beyindeki aln lobu dilin bir ksmn iermekle kalmaz ayn zamanda sosyallemede grev gren en
nemli beyin ksmdr. nsann kendisi ve dier insanlarn aklsal durumunu dnen ksmdr.
Fosil bulgularna dayanarak dilsel yetilere ilikin kantlar elde etmek zordur. st paleolitik
ada (40 bin ile 10 bin yllar aras) dilsel yetinin var olduuna dair gl kantlar ne
srlmtr. Bunlarn arasnda, lleri eyalaryla birlikte gmen Neanderthallerin bulunmas
(ly ssleyerek gmme, i gzlem sonras kendi varlnn farknda olma ile benzer
deneyimlerin bakalarnda da olduunun farknda olmay gerektirir), imgeleme ve bedensel
sslemeler, alet yapmnda hzl ilerleme, uzak blgelerdeki gruplar arasnda dei-toku
belirtileri, taa baml teknolojiden kemik ya da kil gibi aralara geilmesi saylabilir.
Beyindeki dil merkezi ses reten organlarla yakn iliki iindedir. Bu ses reten organlar
dilsel kapasite asndan bir dier kant oluturur. Yumuak doku olduklarndan fosil olarak grtlak
ve yutak bulmak mmkn olmamtr. Ancak, anatomik olarak biliyoruz ki, insan dnda tm
memelilerde larinks boynun yukarsnda, yksek konumda yer alr. Bu iki sonu dourur: Birincisi
38
39
40
41
Schoenemann PT et al., Brain size does not predict general cognitive ability within families PNAS
2000;97:4932-4937
Deacon T. Fallacies of progression in theories of brain- size evolution. International Journal of Primatology
1990;11: 193-236.
Ringo JL, Doty RW, Demeter S & Simard PY. Time is of essence: a conjecture that hemispheric
specialization arises from interhemispheric conduction delay. Cerebral Cortex 1994;4:331-343.
Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
15
beslenirken ayn zamanda nefes alp verilebilir, ikincisi bu seslerin oluumu zorlar. nsanda
erikin dnemde yutkunma srasnda ses karma ve soluma imknszdr ve yutma esnasnda
soluk tutma olur.42 Yoksa bu srada boulma riski ile kar karya kalabiliriz. Ancak, insan
yavrularnda larinksin yukarda olmasndan dolay, meme emme srasnda azdan soluk alma ve
burundan verme gerekletirilebilir.43 nsan yavrusunda 3. aynda larinksin inii balar ve 3-4 yl
sonra erikin seviyesine iner. kinci ve daha yava bir inme erkeklerde ergenlie doru gerekleir.
Bu inile beraber, insanlar memelilere gre daha geni bir snr ierisinde ses karabilir hale gelir.
Yani, bizim fonetik repertuarmz byk oranda geniler.
Tablo. nsanda sembolik dilin geliim aamalar44
6-7 milyon yl nce
n insanslar
100,000 yl nce
Homo sapiens
Evrimsel geliim asndan larinksin, insanlarda daha aaya doru yer deitirmesi
konumann evresel eleman iin anahtar kabul edilir. Fosil kaytlarnda insana benzer ses
karabilecek kafataslar dnemi, 300-400 bin yl ncesi olarak hesaplanmaktadr. Daha byk
hacimli beyine sahip Neanderthaller ise anatomik farkllk gsterir ve anatomik yaplarndan
anlald kadaryla olaslkla yalnzca burundan ses karmaktaydlar. Hatta anatomik ses
sistemlerinin ada insandan nemli bir farkllk gstermedii ne srlmektedir.
ekil. stte: Orangutan (a), empanze (b) ve insan ses oluturucu anatomi
karlatrm. Krmz dili, sar larinksi ve mavi hava keselerini gsterir. nsanlarda
daha dk larinks bulunur (c). Dilin kk daha eridir. Boyunun yukarsnda olan
larinks, soluk alma ve yutkunmann ezamanl olabilmesini salar. stte izimlerin
gerek manyetik rezonans grntleri grlmekte45 Elsevier Science, izni ile.
Konuulan dil zerinde merkezi beyinsel etkinin hangi evrimsel aamada art
gsterdiini anlamak iin deiik yntemler nerilmitir. Yumuak dokularn fosillemesi
olmadndan, kemik dokularda oluturduklar etkiler aratrldndan yntemler dolayldr.
42
43
44
45
Ertekin C, Celik M, Secil Y, Tarlaci S, Kyloglu N, Aydogdu I. The electromyographic behaviour of the
thyroarytenoid muscle during swallowing. J Clin Gastroenterol 2000;30:274-280.
Bosma JF. Development of feeding. Clin Nutr 1986;5:210-218.
Corballis M. The gestural origins of language. American Scientist 1999;87:138-145.
Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bunlardan ilki, dille ilgili beyindeki alanlarn bykln hesaplamayla ilgilidir. Beynin
yzey bulgularnn dil yetenei ile ilikisi zayf olduundan bu yntem ok gl deildir. Dil
kapasitesini salayan sinirsel sreler, beynin sol tarafna yerleme eilimindedir. Bu yar krede
baz alanlar dil asndan zellemitir. Australopithecuslarda konumann devinimsel merkezi
(Broca alan) ile ilgili bir kant bulunmazken, H. erektusun bir yesi olan, 1,8-1,6 milyon yandaki
KNM-WT adl fosilde (910 ml beyin hacimli, 12 yanda erkek ocuk fosili) konumann kt
merkezi alannn varl ne srlmektedir. Bazlar ise Neanderthallerin beyin kalplarnda hem
Broca hem de Wernicke alannn tanmlanabildiini ve bu alanlarn ada insanlarnkinden hi de
farkllk gstermediini ne srerler.
46
47
Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.
Kay R et al., The hypoglossal canal and the origin of human vocal behavior. PNAS 1998;95: 5417-5419
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
16
ekil. Beynin geliimiyle ilikili olarak alet endstrisi ve beyin hacmi deiikliinin zamanla bir arada
karlatrmal gsterimi. Tarlaci
Noam Chomskyye gre, aklda kaltmsal olarak bulunan bir dil kazanm aygt (language
acquisition device) vardr. Bu olmasayd, ocuklar ebeveynlerinden rendikleri birka szckle o
kadar ok ve karmak dil kurallarn renemezlerdi. Geschwinde gre ise dil yeteneinin ortaya
kmas, olaslkla birden fazla duyunun beyinde bir araya getirilip karlatrlmasnn (crossmodal
matching) geliimi ile ortaya kmtr. Bir portakal grr ve sonra ona dokunup anlam
kazandrrz. Bylece beyin, bir duyusal girdiyi dieriyle (grme dokunma) karlatrr.49
nsan, ayn bedene sahip bir insans olsayd beyin ktlesi imdikinin 1/3 kadar olacakt.
Ama, yle olmam ve bedensel yapsna gre belirgin bir byme gstermitir. Teknoloji, dil,
toplumsal yetkinlik bu arta katkda bulunmu ya da tersi olabilir. 1,2 milyon yl sresince beyin
hacmi %30 art gstermitir (900 mlden 1100 mlye). Ancak, yine bu 1,2 milyon yl sresince
incelenen alet kalntlar geliimi-teknolojisi beyin bymesine paralellik gstermemektedir.
Hatta, alet saysnda ve trnde duraklama olduu tespit edilmitir. Ancak, baz biliminsanlarna
gre alet yapm iin ok kk bir beyin dokusu yeterli olabilirken, basit bir sz retmek iin
48
Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.
Donald M. The neurobiology of human consciousness: An evolutionary approach. Neuropsychology
1995;33:1087-1102.
49
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
17
olduka byk bir beyin dokusuna gerek duyulaca belirtilmektedir. Bazlarnca ise dilin sadece
evrimsel bir sre olmad, beyin geliiminin de bizzat dilin kendi geliiminin dourduu ne
srlmtr.
Ayna Nronlar ve Dilin Evrimi
Giacomo Rizzolatti ve alma arkadalarnca (1990), maymun beyninde bir dizi sinir hcresinin,
basit amaca ynelik hareket srasnda alt tespit edildi. Bu hcrelerin, dikkati eken bir zellii
de, bakalar benzer hareketi yapt grld esnada da alyor olmalaryd. Bu sinir hcreleri,
gzlemcinin beyninde baka birinin yapt hareketleri dorudan yansttndan ayna sinir
hcreleri olarak adlandrldlar. Bu hcreler, zel hareketler iin geicileri ya da kalplar kodlarlar.
Hareketlerde olduu gibi, insanlar duygular birok yolla anlarlar. Baka birisinin duygulanmn
gzlemek, bilisel ve duyusal girdi salar. Senin arn anlayabiliyorum, hissediyorum ifadesi
buradan kan bir empati ya da duygudalktr. Ayna nronlar, gzleyen ve gzlenen kiide ayn
sinir hcrelerinin devreye girebilmesini salayarak, kardakinin ne hissettii hakknda dorudan
bilgi saplar. Yani, ayna sinir hcreleri empati salayarak dierlerinin ne hissettiini anlatr. Bu
sistemin yokluu empati eksikliine veya otizm gibi hastalklara neden olur.50
nsanlarda ayna hcreleri, konuma ktsn salayan (dnceleri sese eviren beyin
blgesi) Broca alannda bulunur. Baz bilim insanlarna gre, insann evrimsel olarak dilsel
haberlemesi yz ve el mimikleri ile balar. Bu aamada ayna hcreleri dilin evrimsel geliiminde
nemli bir rol alm olabilir. Yine ayna mekanizmalar iletiimdeki iki soruyu zer: denklik ve
dorudan ifade. Denklik, gnderici ve alc iin ayn olan mesaj ieriindeki anlam ifade eder.
Dorudan iletiim ise, kiiler aras nceden ortak bir anlam olmayan ifadeleri anlatr. Ayna
nronlar, toplumdaki bireylerin beyinlerini bir birine balar ve toplumsal beyin olmasn salar.
Rizzolattinin deyimi ile ayna sinir hcreleri insanlar yldzlara uzandrrken, maymunlar ancak
fstklara uzandrr.
Ayna Sinir Hcreleri, Duygudalk ve Otizm
Bilindii gibi, eer bir yeni doan bebee dilinizi karrsanz aynsn yapabilir. Oysa
bebek kendi dilini kardnda gremez, yani grsel geri beslemesi yoktur. Ayna
sinir hcreleri, insann kendisini bakasnn yerine koymasn salar. Kendine
farkndalk ve igr iin nemlidir. Otizmli ocuklarda sosyal ilgi azl, empati
veya duygudalk yokluu, dilsel yetersizlikler, zayf taklit yetenei gzlenir. Btn
bu yeterlilikler ayna sinir hcrelerinin katksn gerektirir ve bu nedenle otizm
durumunda ayna sinir hcrelerinde bozulma olabilecei ne srlr.
EEGdeki m dalgalar, herhangi birisi istemli kas kaslmas ya da hareketi
yaparken kaybolur. lgin olarak, bir kii ayn hareketi yapan birisini gzlyor ise
m dalgalar yine kaybolur. Otizmli ocuklar basit hareket yapnca veya hareketi
dnnce m () dalgalar kaybolur. Ancak, farkl ve ilgin olarak otizmli ocuklar
bakalarnn hareketini gzlediklerinde EEGdeki m dalgalar kaybolmaz. Bu
nedenle otistik ocuklarda empati eksiklii olduu ve bunun da ayna sinir
51
hcrelerindeki yetersizlikten kaynakland ne srlr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
18
deildir. Dil, anlamlar ierir ve dnme srelerimiz bu anlamlar zerinden olur. nce
hissettiklerimizi anlatrz, sonra dil ile bakalarnn farkndalklarn reniriz, onlara dnce ve
duygularmz anlatrz. Dolaysyla dilin yokluu, gerekte farkndalklarn imknsz hale getirir.52
Bilinte ncelikle kendi farkndalmz vardr ve kendimizin farknda oluruz. Daha sonra
bakalarnn farkndal olduunu anlarz (bilinte ikileme/double consciousness). Bylece, dier
dnceler bizi oluturur.53
Ancak, kendimizin farknda olmamz kadar kolay bir aklama getirilebilir mi? Roger
Penrosea gre Bir sistem, kendi iinde bir eyin modeline sahip olursa bu eyin bilincine
varabilir ve kendinin bir modeline kendi iinde sahip olursa, kendi kendinin bilincinde olabilir.
...bir video kamera, kaydettii sahnelerin bilincinde olamaz; bir aynaya yneltilmi bir video
kamera, kendi varlnn bilincinde olamaz diyerek kendi kendinin farknda olmann bilin geliimi
iin yeterli olamayacan ne srer.54 Bilincin evrimi konusuna ilerideki blmlerde de ayrnts ile
deinilecektir.
Devam Eden Beyin Evrimi: 1 Milyon Yl Sonras
Her canlnn kendi genetik yapsnn ve evresel koullarnn belirledii bir yaam sresi vardr. Bu
yaam sresi, birok etmenden etkilenir. Baz bireyler hastalklardan ya da yiyecek yokluundan
erken lr, bazlar ise uzun yaar. Bir canl grubunda en uzun yaayan bireyin mr uzunluuna
maksimum mr (Ma) denir. Teorik olarak artlar uygun olduunda, trn dier bireylerinin
de bu uzun mre ulama potansiyelleri olduu kabul edilir. nsan iin Ma 113 yldr. Baz gazete
haberlerine gre 115-120 yla kadar kabilir.
nsann ortalama mr evrimin balang aamalarnda balangta ksayd. Doal evre
tehlikeleri ve beslenmenin kt olduu koullarda ortalama mrn 30-40 yl olduu tahmin
edilmektedir. Otuz bin yl nce ortalama mr 29 ylken, 12 bin yl nce 32, 8 bin yl nce 38,
milattan nce 1100lerde 35, milattan sonra 1200lerde 48, 1900l yllarda 60 ve gnmzde
gelimi lkelerde 70 yl civarndadr. Yani, zaman ierisinde ortalama mr belirgin artmtr. Bu
uzun mr beraberinde zihinsel geliim ve rendiini daha uzun sre genlere aktarma frsat
dourur.
Trler aras mr uzunluunun sadece genetik temelli olduunu ne srmek doru
deildir. nsan ve empanzeler arasnda %99a varan genetik benzerlik olmasna karn,
empanzeler insan mrnn yarsna sahiptir ve iki kat hzl yalanrlar. Bu nedenle yalanmay ve
ya belirleyen genlerden ziyade, o genleri kontrol eden dzenleyici genlerin daha nemli olduu
ne srlr. Yaayan trlerde, maksimum mr (Ma) sresi ile beyin arl ve vcut arl
arasnda dorusal bir iliki tespit edilmitir:
Ma yl olarak = (10,8399)x(Beyin Arl, gr)0.636 x(Vcut Arl, gr)-0.225
Bu denklem bulunan insans fosillere yaayan trlere de uygulanabilir.55 Denklemdeki (x) iareti
arpm ve arlklar ise gram (gr) anlamndadr.
52
53
54
55
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
19
Tablo. Baz trlerde, vcut arl ve beyin arl ilikisinden hesaplanan maksimum mr deerleri
ve bu deerlerin hayvanlardan elde edilen gerek yaam sresi verileri ile uyumu.
Endokast
Vcut arl
Maksimum mr (yl)
cm3
gr
Gzlenen
Hesaplanan
Memelilerde
Fare
0,45
22,6
3,5
3,2
Porsuk
7,65
5000
7,0
5,8
Deve
570
450000
30
33
nek
423
465000
30
27
Zrafa
680
520000
34
35
Fil
5045
2347000
70
89
Da aslan
154
54000
19
23
Ev kedisi
79
13400
20
21
Primatlarda
Sincap maymunu
24,8
630
21
20
Rhesus maymunu
106
8719
29
27
Baboon
179
16000
36
33
Gibbon
104
5500
32
30
Orangutan
420
69000
50
41
Goril
550
140000
40
42
empanze
410
49000
45
43
Modern nsan
1446
65000
95
92
Bu verilerden yararlanarak, geriye doru bir tahmin yapabiliriz. Buna gre Ma 200 ya
da daha uzun olmas, beyin arl ve vcut arlnda artla beraber olmaldr. H. habiliste Ma
60 civarndayken, H. erectusta 70-80 ya arasnda tahmin edilmektedir. imdiki biz olan Homo
sapiens sapienste ise Ma 100 yl kadardr. Burada kullanlan denklem; Ma yl
olarak=1,607x[Beyin arl, gr]0.5579 eklindedir. Gram olarak beyin arlnn 0,5579 ss alnp,
sabit deer olan 1,607 ile arpm yl olarak maksimum mr verir. Yaplan hesaplara gre, her 106
(bir milyon yl) evrim ylnda, insann Ma deeri 1,6 yl art gstermektedir. Grnen o dur ki,
Ma srekli artma eilimindedir. Gemiteki insanslarn mr sreleri ve beyin kapasiteleri gz
nne alndnda, gelecekte beyin arlmzn 1450 grdan 5000 gra kmas gerekecektir. Bu
deiimle de Ma, u an ki ortala deer olan 100 yldan ortalama 200 yla kacaktr. Ancak bu
beyin arl artnn yksek zihinsel ilevler zerinde nasl etki ya da deiim yapacan
bilmiyoruz. Aycca, bu konu zerinde kafa yormaya pek gerek yok galiba. nk bir milyon evrim
ylnda, Ma yaklak 1,6 yl artt iin byk beyinli olmamza epey zaman var demektir.
Tablo. Beynin srekli evrim modeli ve gelecekteki olas farkllama ve geliim durumu. Stunlarda,
maksimum mr deerinin 92, 150 ve 200 yl olmas durumunda beyin kapasitesi, beden metabolik hz,
kalori tketimi, eeysel olgunluk ya ve vcut arlna beyin arlnn yzdesi grlmektedir.
Maksimum mr yl olduunda
92 yl
150 yl
200 yl
Beyin kapasitesi, cm3
1446
3396
5688
Vcut arl, kg
65
81
97
Metabolik hz (kalori/gr/gn)
23
21.8
20,8
Kalori tketimi (kilokalori/gr)
780
1198
1523
Eeysel olgunluk ya (yl)
14-17
22-27
30-37
% beyin arl/Vcut arl (gr/gr)
2,2
4,2
5,8
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
20
Sinir sisteminin esas temel yap eleman sinir hcreleri ve glia hcrelerdir. Sinir
hcreleri beyinde arlkl olarak beyin kabuu ksmna yerleiktir. Kabuun kalnl 1,5
ile 4,5 mm arasnda deiir. Kabuk beyine giden oksijenin %94n kullanmasna
ramen, toplam beyin arlnn %40ini oluturur. Geri kalan oksijeni (%6) ise beynin
arlnn %64n oluturan ak madde dediimiz blge kullanr. Ak madde sinir
hcrelerinin ana uzantlar olan aksonlar tarafndan oluturulur. Sinir hcrelerine ilave
olarak, beyinde destek hcreleri bulunur. Saylar sinir hcrelerinin 1015 katdr. Beyin
kabuu hemen her blgede kvrmlar gsterir ve dz bir yzey deildir. Bu kvrlmalarla,
daha az hacme daha byk yzey alan sktrlr. Beynimizin kvrml kabuu alp
dzletirilip yaylrsa, alan yaklak 22002400 cm2yi kaplar.1 Bu kabukta yer alan her
bir sinir hcresi ortalama 1000 ile 10 bin adet dier sinir hcreleri ile balant noktasna
sahiptir (sinapslar). Bu balant noktalar birbirine yaknlama yerleridir ve tam olarak
1
Shepherd GM. Neurobiology, 3rd edn. New York: Oxford University Press. 1994.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
iki hcre birbirine dokunmaz. Hcresel balant aralklar yaklak 10-20 nm kadardr
(hcre zar kalnl 5 nm). Genelde balant noktalar dendrit denilen uzantlar
zerinde yer alr. Beyindeki dendrit denilen kntlarn toplam hcreler aras birleme
(sinaptik yzey) alan 222.000 mikron karedir (2).
Kk beyin olarak adlandrlan beyincik ise, yeni doan dneminde 21 gram
iken erikin bir insanda 150 gr arla ular. Ana hcresi Purkinje adl hcrelerdir.
Beyincik, yaklak 15-26 milyon Purkinje hcresi ierir. Bu hcrelerin her biri 200 binin
zerinde baka hcre ile balant yapar.
ekil. Bir sinir hcresinin (nron) temel yapsal ksmlar grlmektedir. Temel olarak sinir
hcresi, gvde, dendrit uzantlar, ana uzant olan akson ve akson sonlanmalarndan oluur. Akson
sonlanmalar, dier bir hcredeki dendrit uzantlar zerinde balant (sinaps) yapar.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ekil. nsan beyin kabuunda ve omuriliinde bulunan farkl sinir hcresi tipleri.
Genel olarak bu blm iki kaynaktan hazrland: Kandel ER, Schwartz JH and Jessell TM (2000) Principles of
Neural Science, 4th edn. New York: McGraw-Hill. Ve Nicholls JG, Martin AR and Wallace BG (1992) From
Neuron to Brain, 3rd edn. Sunderland, MA: Sinauer Associates.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bradke F and Dotti CG. The role of actin instability in axon formation. Science 1999;283:1931
Baas PW, Yu W. A composite model for establishing the microtubule array of the neuron. Mol Neurobiol
1996;12:145-161.
5
Baas PW. Microtubules and neuronal polarity: lessons from mitosis. Neuron 1999;22: 2331.
6
Baas PW et al. Polarity orientation of microtubules in hippocampal neurons: uniformity in the axon and
nonuniformity in the dendrite. PNAS 1998; 85: 83358339.
7
Tucker RP. The role of MAPs in brain morphogenesis: a review. Brain Res Rew 1990;2:101-120
8
Hameroff SR. Quantum coherence in microtubules: A neural basis for emergent consciousness? Journal of
Consciousness Studies 1994;1:91-118
4
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Tama Aralar
Motor ya da tayc proteinler olarak adlandrlan proteinler enerji kullanarak MT
zerinde bir utan bir uca kayarlar ve beraberlerinde karnca gibi yk tarlar. Bu yk
bazen bir sinir ileticisi, bazen ise bir proteindir. Pozitif ya da negatif uca doru, adeta
yrr gibi hareket edebilirler. MT motor proteinlerden biri dyneindir. Dynein MTun
negatif ucuna doru hareket eder. Dolaysyla aslnda sinir hcresinin farkl
blgelerindeki hcre ii trafik, MT ve MFlerin kutuplanmasnn dourduu ynelimler
ile belirlenir. rnein, Golgi organ sitoplazmik dyneinle etkileme eilimdedir ve onlar
MTlerin negatif ucuna doru hareket ettirir. Aksonda ise MTlerin hepsi pozitif
kutuplanm hcre gvdesinden kar ve hibir Golgi organc akson iine doru
tanmaz. Bunun aksine dendritlerde, MTlerin negatif ular hcre gvdesinden
uzaklar ve bundan dolay Golgi organcklar dendritlere tanabilir. Dier bir rnek,
enerji santralleri olan mitokondrilerin hcre gvdesinden akson ucuna doru
tanmasdr. Bu tanma, kinesin denilen tayclarla 80 cm uzaa bile olabilir.
Mikrofilamentler
Mikrofilament (MF) tp gibi ii bo olmayan protein iplikikleridir ve birbirine sarlm
iki iplikikten oluur. ap 4-6 nmdir. Aktin denilen alt proteinlerden oluurlar. MTlere
benzer olarak MFler ularnn yapsal dzenlemesinden dolay kutuplu (polar)
polimerlerdir. Miyosin tayc proteinleri MFlerin polaritesini tanyarak yzeyi boyunca
hareket eder. Sinir hcreleri, hcre zarnn hemen altnda MFden zengin bir tabaka
bulundurur. Bu tabaka i ie gemi yumak eklindedir. Hcre iinde de dank olarak
MFler bulunur.
Nrofilamentler
Nrofilamentler (NF), MFler gibi tp yapsnda olmayan polimerlerdir. Yaklak 10 nm
apndadrlar. Nrofilament llerinden oluurlar. MT ve MF ile karlatrldklarnda,
ok daha yksek oranda polimer formda bulunur. Bu nedenle de, daha az dinamik
deiim iindedirler. MT gibi, NFler sinir hcresi iinde danktrlar. NFler protein ya
da organck tanmasnda grev almazlar. Byme ve farkllama iin de ok zorunlu
yaplar deildirler. Daha ok akson ve dendritlerin yapsal btnln salayan iskelet
elemanlardr.
III. Dendritler
Hcre gvdesinden darya uzanan, bir veya birden fazla uzantlardr ve hcrenin temel
girdi yzeylerini olutururlar. Beyindeki ou hcre gvdesinden kan ana bir dendrit
vardr. Bu daha sonra aa gibi ikincil dallara ayrlr ve dallanma byk, karmak a
oluturur. Alar dier hcrelerle balant kurar ve girdileri alrlar. Bir sinir hcresinin
alglayc alan bu yaplarn byklyle ilikilidir ve farkl hcre snflarnda deiiklik
gsterir. Dendritler hcre gvdesinin uzantlar olduklarndan mitokondriler hari,
mikrotbl ve nrofilament gibi iskelet yaplarn ierirler. Dendritlerin bir ksmnda
kk kntlar veya dikenler bulunur. Bu diken blgeleri hcreler aras balant noktas
grevi grr ve uyarc girdilerin en nemli gei yeridir. Dikensi balant noktalar
srekli yapsal ve ilevsel deiiklik gsterirler. Dinamik kntlardr.
Dendritlerde hcre ii ierii ve zar yzeyi yaplar, aksonlardan, hcre
gvdesinden kimyasal farkllklar gsterir. Farkl sinir hcresi tipleri, farkl dendritik
dallanma rnts gsterirler. Bazen uzantlar ok basit olabildii gibi yzlerce uzantl,
adeta aac andran ekilde dendritik bir dallanma oluturabilirler. Baz hcrelerde
dendritik dallanma tek uzaysal planda olduu halde bazlarnda, karmak bir uzaysal
dallanma ortaya kar. Dendritin ekli, girdilerin yeri ve dier hcrelerle olan ilikisine
baldr.
Beyinlerimizde bilginin ilenmesi temel olarak elektrik akmnn bir sinir
hcresinden bir dierine geii ile olur. Sinir hcreleri arasndaki gei ve balant
noktalar sinaps olarak adlandrlr. Hcrenin dendritleri olmas hcrelere %95ten fazla
ek yzey alan salar. Bu nedenle, dendritler zerindeki sinaptik balant imkn
muazzam art gsterir. Sinapslar dendritler zerinde, hem dendrit balang
noktalarnda hem de ince u sonlanmalarnda bulunurlar. Bazen tek hcre yzeyinde
100 binden daha fazla sinaps bulunur.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Harris KM ve Kater SB. Dendritic spines: cellular specializations imparting both stability and flexibility to
synaptic function. Annual Review of Neuroscience 1994;17:341371.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
Shepherd GM. The dendritic spine: a multifunctional integrative unit. Journal of Neurophysiology 1996;75:
21972210
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ekil: Solda bir kimyasal sinir sonlanmasndan, sinir ileticisi salnm. Kesecikler zara yaklar, birleir, azlanr ve
ieriini arala boaltr. Bunu salayan sinir sonlanmasna akson zerinden gelen iyonik elektriksel akmdr. Gelen akm
akson sonlanma blgesinde kalsiyum yardm ile keseciklerden sinir ileticilerini serbest brakr. Bu esnada birok
yardmc protein devreye girer. Sada ise elektron mikroskobunda sinir hcreleri aras balant noktasnn (sinaps)
gerek grnts. Dnce ve bilincimizin olutuu yaplar bu blgelerdir. Aktif noktalar daha koyu olarak
grnmektedir. A blgesi iinde sinir ileticileri ieren kesecikler net olarak seilebilmektedir. Alttaki dik izginin
uzunluu 200 nmdir. (Sadaki resim, Josef Spacek izni ile)
Sinir hcresi zar, herhangi bir uyar olmadnda, istirahat zar potansiyeli
denilen bir iyonik elektriksel yke sahiptir. Sfr potansiyel yoktur. Hcrenin i ksm ile
karlatrldnda dta elektrik olarak pozitif yk fazlal (ya da ierisi da gre
negatif ykldr) vardr. Bu istirahat potansiyeli, zar seici geen iyonlarn ykleri ile
oluur. Sinir hcresi zerinde belli iyonlara hassas iyon kanallar ya da kaplar denilen
blgeler vardr. Zar uyarldnda, iyon kanallarnn yaps hzla deiir ve kanallar alr.
Kanallardan ieri ve dar ilgili iyonun geii olur. Bu hareket ardndan hcre iinde ve
dndaki (+) ve (-) yklerin arlna gre yeni bir zar potansiyeli oluur. Eer yeterli
byklkte bir potansiyel oluur ve bir eik deeri geer ise zar yzeyinde yaylr.
Yaylan bu iyonik elektriksel akm (depolarizasyon) aksiyon potansiyeli (AP) olarak
adlandrlr ve tm hcre zar boyunca akar. AP aksonun tm uzunluunca devam eder
ve hcreler aras balant noktasna kadar gelir. Bu blgeye ulamasyla kalsiyum
iyonlar akson sonlanmasna girer. Son ksmda sinir ileticisi ieren kesecikleri zarla
birletirir, onlar azlar ve ilerini boaltr. Sinir ileticileri birleme noktasndaki
aralna braklr. Salnm sonras sinir ileticileri aral enerji kullanmadan pasif
yaylmla (difzyon) geer ve balant noktasnn karsnda yer alan zardaki
alglayclara (reseptr) balanr. Reseptrler zel baz basamaklar tetiklerler ve iyonik
elektrik sinyali yeniden doar.
Reseptrlere balanan sinir ileticileri iki ekilde etki eder: reseptrn kendisi
iinden iyon hareketine neden olarak (hzl etki) veya G-proteini denen araclar uyarp
iyon akmna neden olur (yava etki). Sinir ileticisi ve reseptr etkilemesiyle oluan
iyon yk hareketleriyle hcre iindeki elektriksel potansiyeller deiir. Bu deiiklik
iyon tipine, miktarna baldr.
VI. Unutulan Yap: Hcre D Matris
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Beyin hakknda yaplan btn tartmalarda tek konuulan sinir hcreleridir. ster bilin
konusu isterse beyni bilgisayara benzetme durumu olsun fark etmez. Sinir hcresi d
yap hi hesaba katlmaz. Oysa sinir hcreleri dnda beyinde hcre d destek dokusu
ve destek (glia) hcreleri vardr. Destek dokusu beynin kendisi iin elzemdir. Bu doku
olmadan ne sinir hcreleri aras btnlk salanabilir ne de beynin ilevsel zellikleri.
Destek dokusu dier tm organlarda hcre evrelerinde vardr. Sinir hcreleri
birbirlerine on binlerce balant ile baldr ve arada dank olarak ba-destek dokusu
yer alr. Bu doku aslnda bir eit matristir ve sinir hcreleri bunun zerinde ya da
iinde yer alr. Matris, sinir hcrelerinin geliim esnasnda ne yne gideceklerini, nasl
balant kuracaklarn, nasl farkllaacaklarn ciddi ekilde ynlendirir.11
Beynin hcre d yaps dier organlarnkine benzese de arada belirgin
farkllklar da vardr. rnein, beynin hcre d dier dokularn aksine, ksmen dk
miktarda kollajen veya fibronektin, yksek miktarda glikoz-amino-glikan ierir.
VII. Destek Hcreleri: Glialar
Glia hcreleri beyin ve omurilikte en ok bulunan, hatta doru bir ifade ile sinir
hcrelerinden kat kat fazla bulunan hcrelerdir. nsanlarda sinir hcrelerinden 12-15
kat daha ok glia hcresi bulunur. Kk hcrelerdir ve dorudan sinir hcreleri
arasndaki haberlemede devreye girmezler. Kk olduklarndan, saylar fazla
olmasna ramen beyin hacminin ancak yarsn olutururlar. Hem yapsal hem de
ilevsel bir destektirler. Aksonlarn etrafnda yaltkan klf oluturur, ileti hznn
artna katkda bulunur, evrenin sinir hcresi yaamas iin daha uygun halde
tutulmasn salarlar. Glia hcreleri elektriksel uyar oluturmazlar. Dier hcrelerle
sinir hcreleri arasnda olduu gibi sinaps yapmazlar. Dorudan bir uyar ve bilgi
ilemeye katlmazlar. Ancak, baz glia hcreleri sinir hcrelerinin uyarsna yant olarak
dardaki potasyum iyonu younluunu deitirirler. Bu deiim, sinir hcresi ilevini
deitirebilir. ki tip glia hcresi vardr:
1.Makroglialar (astrositler, oligodendrositler, ependimal hcreler)
2.Mikroglialar
Makroglia
Bu hcre tipindeki astrositler iki gruba ayrlr: protoplazmik ve fibrz astrositler.
Protoplazmik astrositler omurilik ve beyinde gri maddede bulunurlar. Fibrz olanlar ise
ak maddede bulunur. Bir nc tipi daha vardr, ancak bu sadece beynin geliimi
esnasnda ortaya kar ve radial glia olarak adlandrlr. Beyin geliirken sinir
hcrelerinin gne yardm eder. Bunun daha sonra erikin tip astrosite dnt
dnlr. Fibrz astrositler ok youn iplikik (filament), mikrotbller ve aktin
ierirler. zellikle aksonlarn youn olduu ak maddede sk olarak bulunurlar. Uzun,
silindir yaplar, dz kntlar vardr ve yaygn dallanmazlar. Bu hcreler sinir
hcrelerinin esas yapsal destekleridir. Beynin zarar grmesi sonras nedbe olutururlar.
Protoplazmik astrositlerde ok youn bir hcre ii vardr ve ok az iplikik ierirler. Gri
maddede bulunurlar. Rolleri daha ok dendritler, hcreler aras balant noktalar, kan
damarlar hcreleri zerinedir. Hcre d ortamn iyonik dengesinin salanmasnda ve
metabolizmada rolleri vardr.
Oligodendrositler birka knts olan hcrelerdir. Astrositlerden ok daha
kktrler ve onlarn temel grevi aksonun evresinde yaltm salayan yadan oluan,
miyelin klf oluturmaktr. Sadece beyin ve omurilikte ak maddede bulunurlar.
evresel (periferik) sinir sisteminde ayn grevi Schwann olarak adlandrlan hcreler
grr. Oligodendrositler yakn evrede bulunan birden fazla aksonu sarp evreledikleri
halde, Schwann hcreleri farkl olarak sadece tek bir aksonun evresini sararlar. Bu
evre sarma ii miyelinizasyon olarak adlandrlr ve aksonun ileti hzn arttrr. Ayn bir
kablo teli dndaki plastik koruyucu gibi iyonik elektriksel kaaklar da engeller. Aksonu
uzunlamasna saran iki oligodendroglial hcre arasnda, miyelinsiz blgeler oluur ve
buralar Ranvier boumu olarak adlandrlr. Bu blgeler aksonun zerinde iyonik
elektriksel akmn ortaya kt yerlerdir. yonik elektriksel akm bir boumdan dierine
11
Novak U, Kaye A. Extracellular matrix and the brain: components and function. Journal of Clinical
Neuroscience 2000; 7:280-290
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
srayarak iletilir. Yrme yerine sradndan, normalde olmas gerekenden kat kat
hzl bir ileti salar. rnein miyelinsiz ve dolays ile Ranvier boumsuz olan aksonda
iletim hz 30 m/san iken, miyelinlide 80 m/san kadar hz artna neden olur.
Ependimal hcreler ise beyin ii boluun (ventrikl) i yzeyini ve omurilik
ortasnda yer alan merkezi kanal iini kaplar. Hem beyinde hem de omurilikte, beyin
omurilik svsnn bulunduu ksma doru bakan yzeylerinde silia denen ipliksel
uzantlar bulunur. Ependimal hcreler beynin ince (kapiller) kan dolamn yapan
endotel hcreleri ile iliki iindedirler. Bu hcreler ayn zamanda, beynimiz iinde
gnde alt kez yaklak 150 ml yaplan beyin omurilik svs oluumunu salarlar. Ayrca,
kan-beyin engelini oluturur. Kanda dolaan her madde belli kimyasal zellikler
gstermedike beyne ulaamazlar ya da beyne geiine izin verilmez.
Mikroglialar
Hem ak hem de gri maddede bulunurlar. Hcre gvdeleri, adndan anlalaca gibi
kktr. Gvde zerinde ksa kntlar bulunur. Kandaki savunma hcrelerinden
kken aldklar dnlr. Sinir hcrelerinin aksine, oalma yetenekleri vardr. Beyin
hcrelerinin %10unu olutururlar.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Antz C, Geyer M, Fakler B et al. NMR structure of inactivation gates from mammalian voltage-dependent
potassium channels. Nature 1997;385:272275
3
Doyle DA et al., The structure of the potassium channel: molecular basis of K+ conduction and selectivity.
Science 1998;280: 6977.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
alrken, elektrik potansiyeli Cl- hcre dna gndermeye alr. Bu iki kuvvet
arasndaki denge Cl- akmnn ynn belirler. Cl- hcre dna doru hareket edince,
hcre uyarlr duruma geer, yani depolarize olur. Bu durumda hcre iinde negatif
elektrik potansiyeli azalr. Dier bir ynden, eer hcre iinde Cl- younluu azsa, bu
dardaki younluk fazlalyla iyonun ieri akmna neden olur ve elektrik
potansiyelinin etkisini basklar. Bylece, hcre ii negatiflik Cl- ile artarak uyarlma
(depolarize olma) daha da zorlar. Buna hiperpolarizasyon denir.4
ekil. Bir sinir hcresindeki elektriksel
akmn douu, ilerlemesi ve snmesi.
Uyar gelmesi ile genellikle, ana sinir
hcre uzants olan akson boynunda
sodyum (Na+) ve potasyum (K+) iyonlar,
akson zarnda hcre iine ve dna
doru yer deitirir (a). Bu yer
deitirmeden kaynaklanarak, hcre
dnda negatiflik ve ierde pozitiflik
hakim olur (b). Ancak, bu iyon deiimi
ileriye doru devam ederken, arkadan
Na+ tekrar dar kartlr, ileti geride
sndrlr (c). Bu basit gibi grnen
olay, tm beynin enerji kullanmnn
%70ini oluturur.
Jentsch TJ and Gunther W. Chloride channels: an emerging molecular picture. Bioessays 1997;19:117126.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
[iyon ]0 eklindedir.
RT
log
zF
[iyon ]i
Burada R gaz sabiti, T s (37 santigrat), z iyon yk, F Faraday sabiti, i (o) ve
d (i) younluklarn milimol olarak gsterir (1 mol=6,021023 molekle edeerdir. 1
molar ise litre bana 1 molun younluudur. 1 mM=litre bana 0,001 mole eittir).
Denklem, difzyonla ilikili olduundan sdan, younluk farkndan ve iyonlarn
yklerinden etkilenir.
Tablo. Yaklak olarak iyon younluklar ve Eiyon deerleri
yon
Hcre D
Hcre i
D/ oran
(mM)
(mM)
K-potasyum
5
100
1:20
Na-sodyum
150
12
10:1
Ca-kalsiyum
2
0,0002
10000:1
Cl*klor
150
13
11.5:1
Eiyon (370C)
-80
62
123
-65
K+ iyonu iin (hcre iinde 140 mmol/L ve darda 5 mmol/L) -84 mVluk bir
denge potansiyeli oluturur. yon younluklar, istirahat halindeki bir hcrede K+
yannda Na+ geirgenliine de bal olduundan, u denklemden yararlanlarak
hesaplanabilir. Na+, K+ geirgenlii iin zar potansiyelini
K + + b Na +
0
Em = 58mV glog10 + 0
eklinde yazlabilir.
+
K + b Na
i
i
Eer zar, Na+dan 20 kat daha fazla K+ geirgen olursa (b=0.05) zar potansiyeli
61 mV olarak hesaplanr. Dinlenme halindeki zar K+ iyonuna kar Na+a gre daha
geirgendir. Eer, zar K+dan 10 kat daha fazla Na+ geirgenlii gsterirse (b=10) Em +51
mV olarak kar. Bu deer bir zarda sinir uyarmnn (aksiyon potansiyeli) oluma eik
deeridir. Son olarak, eer Na+ geirgenlii istirahat seviyesine dnerse, bu durumda K+
geirgenlii istirahatta 5 kat fazla olduundan (b=0.01) Em 78 mV olarak bulunur.
Gnmzde tek tek Na+ ve K kanallarn zardan ayrtrmak, mmkn olmutur.
Sinir iletisi srasndaki rollerini, gelitirilen voltaj-klamp teknii tam olarak ortaya
koymutur. zole edilmi Na+ akm aktivitesi hzldr ve 1 msanden daha ksa srede sfr
mVtan tepe noktasna ykselir ve sonra sfra doru azalr. Na+ akm farkl yntemlerle
llebilir. Klasik Ohm kanunu denklemi I=G.V kullanarak (I; akm, G; kondktans) akm
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ekil. Bir sinir uyarmnn balamas, devam etmesi, snmlenmesi ve iyonlarla olan zamansal
ilikisi. Normal durumda yani uyarlmam bir sinir hcresinin, ierdii negatif ykl iyonlardan
dolay, istirahat potansiyeli yaklak -80 miliVolttur. Uyarmla ieriye pozitif ykl sodyum
(Na+) iyonlar girerek, hcre iindeki iyon yk arln pozitifletirir ve -80 mVdan sfr mVa
doru bir gidi olur. Devam eden Na+ girii hcre ii yk +40 mVa kadar karr. Buraya kadar
olan sre bir sinir uyarmnn balamasdr (depolarizasyon). Na+ ieri girii, tepe noktasnda,
Na+ kanallarnn hzla kapanmasyla durur. Bu durmadan ksa bir sre nce, hcre iindeki
pozitif ykl K+ iyonlarnn kanallar alr ve darya karlar. Bu Na+ giriine gre daha yava
seyirlidir. Bu ekilde sinir iletimi snmlenmesi (repolarizasyon) oluur. Depolarizasyon ve
repolarizasyon dnemlerinde, iyon kanallarnn durumu nedeni ile bir sinir hcresi ne kadar
uyarlrsa uyarlsn yeni bir sinir uyarm olumasna izin vermez (kesin=absolute direnli
dnem). Uyarmla oluan bu iyon yer deitirmesinin tekrar eski haline gelmesi, Na/K-ATPaz
pompas ile olur.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Copleston. Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. Aziz Yardml. dea Yay. 1998;111
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Collins JJ and Stewart I. Coupled nonlinear oscillators and the symmetries of animal gaits. Journal of
Nonlinear Science 1993;3:349-392.
3
Eichenbaum H. Thinking about brain cell assemblies. Science 1993; 261: 993-994
4
Goldman-Rakic PS. Topography of cognition: parallel distributed networks in primate association cortex.
Annu Rev Neurosci 1988; 11: 137-156
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ekil. Beynin farkl alanlar sinir alar ile birbirleri ile sk iliki iindedir. ekilde, stte
beynin devinimsel alan ile altta grme beyin kabuu arasndaki sinir alar aras balantlar
gsterilmitir. Bir blgedeki sinir hcresi atelemesi, beynin uzak blgesindeki dier alara
uzanarak onlar da kendi benzeri ekilde ateler. Bylece geni beyin alanlar arasnda
edurumlu ateleme olur. Bu atelenmeye ek olarak, bellek ve hatrlama durumunda beynin
geni alanlarna rahatlkla ulalabilir.
Van Essen DC, Anderson CH and Felleman DJ. Information processing in the primate visual system: an
integrated systems perspective. Science 1992;255: 419-423
6
Phillips W & Singer W. In search of common foundations for cortical computation. Behav Brain Sci 1997; 20:
657-722
7
Gray CM. The temporal correlation hypothesis of visual feature integration: still alive and well. Neuron
1999;24: 31-47
8
Girard P, Hup JM and Bullier J. Feedforward and feedback connections between areas V1 and V2 of the
monkey have similar rapid conduction velocities. J Neurophysiol 2001;85:1328-1331
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
fazladr. Yerel alana gre nispeten uzun ileti gecikmesi olmas, birden ok sinir
hcresini ieren balantlardan (polisinaptik) olutuunu gsterir.
Geni lekli edurumun kantlar, yaplan EEG (elektroansefalografi) ve MEG
(magnetoansefalografik) kaytlamalarda ortaya konulmutur. Salkl kiilerde, yzleri
fotoraflardan tanma almasnda, uyaran verildikten 250 msan sonra edurum ortaya
kt tespit edilmitir. Bu edurum tablosu, yzler ters ya da tannmas zor bir ekle
sokularak gsterildiinde ise kaybolur. Her iki durumda da, kiinin alglayp
alglamadn bir el hareketi ile gstermesi istendii andan 720 msan sonra yeni bir
edurum ortaya kar.9
Uyanklk ve dikkat verme esnasnda, edurumun oluumu zerine yaygn
almalar vardr. Gama edurumu (40-60 Hz), anestezi ile uyutma esnasnda kaybolur.
Ancak, uyankln geri gelmesi esnasnda, beyin sap as yapsnn uyarlmas ile daha
belirgin hale gelir.10 Geni lekli edurumun, farkl frekans bantlarnda ortaya kt
ve her farkl frekansn da farkl boyutlar edurumlu hale getirdii ne srlmektedir.
Bu frekanslar, farkl kiilerin yaptklar ayn davranlar esnasnda tekrarl olarak ortaya
kar ve karakteristik zfrekans (eigenfrequency) zel bir imza gibidir. rnein, el
hareketi esnasnda, nbeyin kabuundaki gama frekans, duyusal beyin kabuundaki
beta (20 Hz) ile uyumlu olarak ortaya kar.11
Mantksal olarak dnldnde, eer geni lekli edurum beynin normal
ilevinin bir gstergesi ise bu edurum bozulmasnn ilevsel anormalliklere neden
olmas gerekir.12 Epilepside, kontrol d yerel bir kaynaktan, elektriksel yaylm balar
ve bu dakikalarca srebilir. Parkinson hastalnda ise, el kaslarnn temsiliyetinde bir
eleme bozukluu ile titremenin ortaya kt13, izofrenide ise hastalarn paralanm
bilisel deneyimleri arasnda ezamanl iliki kurulamad ne srlmtr.14
Orta lekli edurum
Mezoskala olarak da adlandrlan bu lek, birok bilisel olayn zamansal leidir.
Beyin kabuu hcrelerinin bazlar devreye girer ve devreye giren ek evresel sinir
hcreleri olmadka hedef hcreyi uyarmalar mmkn olmaz.15 Bu lekte, yerel hcre
gruplarnn etkileimleri vardr. Doal olarak bu seviyeyi anlamak, tek hcre
seviyesindeki almalar bir araya getirmekle mmkndr.
Beyindeki hemen her davransal yant ve duyusal alglama bir eit edurum
ierisinde olur. Ancak, edurumlu ve geni lekli olarak beynin btnln gsteren
en nemli kavram bellek oluumu ve hatrlamadr. Bir edurum modeli olarak bellei
ele alacaz. Bu ekilde beynin birok veriye ayn anda nasl ulaabileceini anlamaya
alacaz.
Bellein Tabakal Modeli
Bellek, anlar ve bilgileri zihinde tutma, yerletirme (kodlama-paralamailikilendirme) ve gerektiinde yeniden geri arabilme ilemidir. nsanlarda ve dier
canllarda, zamansal ve yersel (uzaysal) srele tanmlanan deiik bellek tipleri
vardr.16 Zamansal olarak ksa, orta ve uzun sreli bellek olarak ana tipe ayrlr.
nsan beyninin ileyii ile ilgili belki de en ilgin bulgu, hastalk durumlarnda
baz nesne gruplarn baar ile tanrken, dierlerini tanyamamasdr. Snfa zg
tanma bozukluu denilen bu durum, bazen canl, bazen de cansz nesnelere kar
olabilmektedir. Daha ak olarak; hasta canl nesneleri adlandramamakta,
Rodriguez E et al. Perception's shadow: long-distance synchronization of human brain activity. Nature
1999;397:430-433.
10
Bouyer JJ et al., Fast fronto-parietal rhythms during combined focused attentive behaviour and immobility
in cat: cortical and thalamic localizations. Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol 1981;51:244-252.
11
Friston K. Another neural code? Neuroimage 1997;5:213-220.
12
Llinas R et al., Thalamocortical dysrhythmia: a neurological and neuropsychiatric syndrome characterized
by magnetoencephalography. PNAS USA 1999;96:15222.
13
Hurtado JM et al., Inter-and intralimb oscillator coupling in parkinsonian tremor. Mov Disord 2000;15:683691.
14
Tononi G & Edelman GM. Schizophrenia and the mechanisms of conscious integration. Brain Res Rev
2000;31:391-400.
15
Abeles M. Corticonics: Neural Circuits of the Cerebral Cortex. Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991
16
Yaltkaya K. Bellek ve elektrofizyolojisi. Klinik Nrofizyoloji, EEG-EMG dernei yay. zmir, 1999.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
17
Ventura P et al., The mental representation of living and nonliving things: differential weighting and
interactivity of sensorial and non-sensorial features. Memory 2005;13:124-47.
18
Marques JF. Names, concepts, features and the living/nonliving things dissociation. Cognition 2002;85:251
19
Lu LH, Crosson B, Nadeau SE et al., Category-specific naming deficits for objects and actions: semantic
attribute and grammatical role hypotheses. Neuropsychologia 2002;40:1608-21.
20
Warrington EK, Shallice T. Category specific semantic impairments. Brain 1984;107 :829-54.
21
Humphreys GW, Forde EM. Hierarchies, similarity, and interactivity in object recognition: "categoryspecific" neuropsychological deficits. Behav Brain Sci 2001;24:453-76.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Kaplan
Kurt
Kedi
Kpek
Bebek
Ate
Scak
Ev
ekil. Bellekte bilgilerin tutulmas belli bir sradzen ierisinde olur. Ortak noktalarla arm yaplacak
ekilde bilgiler birbirlerine yakn alarda yerleiktir. Her sekizgen bir sinir a olarak dnlebilir ve iindeki
canl ya da cansz varln zelliklerini ierir. Her ke bir zellie karlk olarak dnlebilir. Ortak kare
alanlar ortak zellikleri sembolize eder. rnein 1 numaral alan iin u zellikler dnlebilir: hayvan-drt
bacakl-vahi-iyi koku alr-saldrgan-yrtc-srr... Ancak bu bilgiler 4 numaral alanla (yani kpek-kedi ve ev
arasndaki) baka bir sradzen bilgiyle balantldr: evcil-eitilebilir-bal... Ya da 2 numaral alana st-scak
sever yerletirildiinde bebekle kedinin ortak noktas oluturulabilir. Bu alanlar birbirlerine olan uzaklklar
lsnde edurum halinde alr. Bu model aslnda armclk olarak da adlandrlabilir. armcln
resmi kurucusu David Hartleydir (17051757). Ayn anda ya da birbirinin pei sra ortaya kan fikirler veya
duyumlar birbiri ile birleir (birbirini artrr). yle ki bunlardan birinin olumas, dierinin de ortaya
kmas ile sonulanr. Bu nedenle, tekrar etme arm iin esastr. ocuk gelitike, eitli duyusal
deneyimleri birleir ve giderek artan karmaklkta arm zincirleri oluur.
Montanes P, Goldblum MC, Boller F. The naming impairment of living and nonliving items in Alzheimer's
disease. J Int Neuropsychol Soc 1995;1:39-48.
23
Montanes P, Goldblum MC, Boller F. Classification deficits in Alzheimer's disease with special reference to
living and nonliving things. Brain Lang 1996;54:335-58.
24
Capitani E et al., Living and non-living categories. Is there a "normal" asymmetry? Neuropsychologia
1994;32:1453-63.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
eyler canszlara gre daha fazla ortak yn ierirler. Ancak, yine de sklkla yapsal
olarak benzer paralar olduka farkl olabilir: fil, tavan ve kpek kula gibi
Beyin hasarl hastalarda rastlanan meyve-sebzeleri ve hayvanlar tanyamama
durumu, ilevsel ve anatomik olarak bu bilgilerin beyinde farkl alanlarda depolandn
gsterir. Besin uzman olan, ancak sonradan meyve ve sebzeleri isimlendirme
yetersizlii gelien hastalar tanmlanmtr.
Yenidoan ve Snflama
Drt ya civarnda, ocuklarn cansz ve canl ayrmn rahatlkla yapabildiklerini
gsterilmitir. Hatta ocuklara karmak resimler gsterildiinde, bunlar gerek hayvan
resimlerinden ayrt edebildikleri gsterilmitir. ila 4 yandaki ocuklar hareket
edebilen ve edemeyen nesneler arasndaki fark ayrt edebilmilerdir. Bu ayrm
yapabilme yann 12. aya kadar geri gidebildii gsterilmitir.25 On sekiz aylk
ocuklarn ok iyi derecede, hayvanlar-bitkileri ve cansz eyleri ayrdklar
gsterilmitir.26 Yani ocuklar erken dnemde d dnyadaki nesneleri snflama
yeteneindedirler.
Yenidoan algsal benzerliklere gre snflama yaparlar. Nesne ilevine ilgi
2.yata ortaya kar. Yenidoan, hayvanlar ve aralar ayaklar veya tekerleklerinin
varlna gre 1418 aylkken gruplar. Yenidoan da ilk 50 ismi renme sonrasnda
nesne isimlendirmesi, patlama yapar ve genellikle 1820 aylkken ortaya kar. Canl ve
cansz eyleri snflandrma ise ocukta hemen hemen yrme ile ezamanldr.
Canl-Cansz Ayrm ve Beyin Grntleme almalar
Son yllarda yaplan ilevsel beyin grntleme almalar ile canl ve
cansz eylerin beyinde hangi anatomik alanlarla ilikili olabilecekleri
ortaya konulmaya allmtr.27
1. Hayvan gibi canl nesneleri adlandrmada seici olarak sol grme beyin
kabuu i ksm ve akak lobu alt ksm alrken, cansz aralar
isimlendirmede (ara: insan yapm nesneler) sol orta akak kvrm ve sol
n devinim blgesi (premotor) devreye girer. Bu blgeler, aralar
adlandrma ya da nesnelerin hareketini dnme ve nesneleri yakaladn
hayal etme ile seici olarak uyarlr.28
2. Cansz nesneleri isimlendirme srasnda akak lobu, hayvanlar
isimlendirme esnasnda ise sol alt akak blgesinin alt grlmtr.
Aletleri adlandrma esnasnda ise arka ve alt akak kvrmnda alma
oluur.29
3. Sol alt aln blgesi (inferior frontal) beyin kabuu cansz aletlerle ilgili
bilgiler gerektiinde daha belirgin olarak devreye girer. Ancak bu sadece
aletin adn deil ilevini de hatrlama durumunda da oluur.
Klatzky RL et al., Knowledge about hand shaping and knowledge about objects. J Mot Behav 1987;19:187213.
26
Mandler G, Stephens D. The development of free and constrained conceputalization and subsequent verbal
memory. J Exp Child Psychol 1967;5:86-93.
27
Mummery CJ et al., Functional neuroanatomy of the semantic system: divisible by what? J Cogn Neurosci
1998;10:766-77.
28
Chao LL et al., Experience-dependent modulation of category-related cortical activity. Cereb Cortex
2002;12:545-51.
29
Tranel D et al., Explaining category-related effects in the retrieval of conceptual and lexical knowledge
for concrete entities: operationalization and analysis of factors. Neuropsychologia 1997;35:1329-39.
30
Von Eckardt Klein, B. Some Consequences of Knowing Everything (Essential). There is to Know About ones
Mental States. Review of Metaphysics 1975.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ile ifade edilebilir. Daha genel olarak beynin yapsal durumu (S), deiik karmak
yeteneklerden (Ki) oluur denebilir. rnein, Brocann konuma alan (S), insanlarda
ilgili devinimsel hareketleri salayarak, uygun sesleri meydana getirir (Ki).
Eckardta gre, ilevsel yerleim teorisi iki admdan oluur. lki, bir ilevsel
yetersizlik; beyni zarar grm (tmr ya da fel sonras) hastann ifade ettii davran
anormallii zerine kurulur. kincisi, normal beyinlerdeki ilevsel yerleim, ilevsel
yetersizlikten elde edilen sonularn zerine eklenir. Buna gre drt durum ortaya
kar. Bu durumlar matematiksel olarak da ifade edilebilir:
1. Anormal davran (A). rnein, Broca alannn beyinde etkilendii durumda anormal
konuma zellikleri ortaya kar. Bu karmak yetenek olan insan ses retiminde (K)
yetersizlik ile sonulanr.
2. Yapsal-yeterli ilevsel analiz: Bir karmak yetenei (K) oluturan kapasiteler (Ki),
k1, k2, k3 eklinde olmaldr.
3. Anormal davran, A=K-Ki.
4. Hastann A durumunda olduunu aklayan daha iyi bir aklama olmamaldr.
levsel beyin grntleme almalarndan kan sonuca gre, farkl beyin
blgeleri, canl ve cansz nesneleri tanma ve isimlendirmeye araclk eder. Tabakal
kaskat modeline gre temel depolanm ya da saklanm temsiliyeti vardr: 1.
Saklanm yapsal tanmlamalar, 2. Saklanm ilevsel ve nesneler aras armsal bilgi
(semantik bilgi), 3. sim temsiliyeti. Bu modele gre herhangi bir kademede seici
hasarlar olabilir. Bu basamaklar arasndaki armlar sadece on-line deil, d dnyada
nesneler olmadan da hayal ile off-line alr. levsel ve anatomik olarak ilikili ayn
snfa ait eyler, ortak noktalarda benzer zellikleri ile temsil edilir.
Beyin Bir Hologram Deildir!
Buradan kan bir sonu da, son yllarda moda olan beyni holograma benzetmenin yanl
olduudur. Hologramn temelleri 1949 ylnda atld. Holografik grntlerde, paralar
btnn zelliklerini ierir. Beynin geri bilgi armasnn ok ynl olmas nedeni ile
(anmsama) Karl Pribram ve David Bohm tarafndan beynin holonomik teorisi ne
srlmtr. Bu bak asnn kayna 1920lerde labirentteki fareler zerinde deneyler
yapan Karl Lashleye kadar uzanr. Lashley, fare beyinlerinden paralar kararak
renme zerindeki etkilerini aratrrken, beyinden karlan paralar arttka hem
hatrlama hem de renmenin zorlatn tespit etti. Ancak bu beynin para karlan
yerinden bamszd. O zaman u sonuca vard: bellek beynin her tarafna
kaydediliyordu, yani beyinde dankt. Belli bir blgesi yoktu. Ancak sonraki
almalarda Lashleyin bu sonularnn yanl olduu ortaya konuldu.31 Gnmzde
yaplan ilevsel beyin almalar ve hasarl beyinlerden kan klinik tablolardan
anlald zere, beyin bir hologram gibi almaz. Btncl bir edurumda almasna
ramen, bilgileri belli snflara gre gruplar ve beynin deiik alanlarna bu bilgileri,
dank olarak yerletirir. Dankla ramen, sinir hcresi alarndan dolay (ya da
bilemediimiz baka bir a) btncl bilgiye her an ulalr.
31
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Beyni Haritalamak
Beyin bir btn iinde almasna karn ilevlerini belli blgelerde daha ok younlar
ve o blgelere uzmanlk kazandrr. Gnmzde yaplan ilevsel beyin almalaryla
beynin bir alannn ilevi tespit edilebilmektedir. Beyninin belli blgelerinin ne grev
aldn anlamann yollar, 1950li yllarda, uyank olarak beyin ameliyatlar yaplan
hastalarn beyinlerini elektrikle uyarmaya kadar uzanr. Gnmzde ise PET (pozitron
emisyon tomografisi), fMRG (ilevsel manyetik rezonans grntleme) ve olaya bal
potansiyeller yardm ile beyin blgeleri ilevi anlalmaya allmaktadr. Ancak, bu
yntemler geriye dnk diyebileceimiz ilev eklindedir. Beyni elektrikle uyarp, ne
olduuna bakma, dorudan alann ilevini ortaya koyarken, grntlemelerle belli iler
yerine getirilir (resimlere bakma, hesap yapma, dikkat verme, konuma gibi) ve o
srada elde edilen beyin grntlemeleri ile beynin hangi alanlarnn alt ortaya
konur. Elde edilen veriler, gnmzde Brodmann alanlar denen beynin blgelere
ayrlm haritalar zerine yerletirilir. Bu numaralama Korbinian Brodmann (18681918) tarafndan yapldndan, alanlara Brodmann alanlar denir. Brodmann alanlar ile
beyin 52 blgeye ayrlr. levsel farkllk gsteren blgelere karn, Brodmannn
numaralamas beyin kabuunun hcresel farkllklarna gre yaplmtr. Ama hcresel
farkllklar ve dzenleniler ilevlerle yakndan ilgilidir. Beyin bir hologram deildir,
daha ziyade baz alanlar bilisel ilevler iin zellemitir. Bu alanlarn hasarlarnda
tm bilisel yetenekler etkilenmez. Snrl ve belli yetenekler kaybedilir.
Temel ve sk kullanlan alanlar ve ilevleri u ekildedir; 3-1-2. numaral alanlar
duyusal-dokunsal, 4-6. alanlar hareket, 17-18-19.alanlar grme, 44-45.alan konuma
kts (Broca alan), 41-42. alanlar (Wernicke alan) iitme ve iitilen kelimeleri
anlamlandrma yeridir. Grme beyin kabuunda, 17. alan birincil grme kabuudur ve
gzdeki retinann bir haritasn ierir. 18. alan ise grme arm alandr. Daha
nceden 17. alanla grlen eyler, grsel hatra olarak 18.alanda saklanr. Grme ile
17. alana ulaan grntler, 18. alandaki eski grntlerle karlatrlarak
anlamlandrlr. Ayn ekilde, sol beyin yarkresindeki 22. alan iitme arm alan
olarak grev yapar. Buna ek olarak 11. alan nbeyin kabuundadr ve problem zme,
sosyal kontrol, karar verme, insans stn zelliklerin yerleim yeridir. 13, 14, 15, 16,
27, 49, 50, 51 sadece maymunlarda bulunan alanlardr. Alanlar bgelere gre de
gruplanmaktadr: aln lobu (10, 9, 46, 11, 47, 45, 44, 6, 8, 4), singulat (32, 24, 23, 31),
duyusal ya da parietal kabuk alanlar (7, 40, 39), akak lobu (38, 42, 22, 21, 20, 37),
grme beyin kabuu (19, 18, 17) eklinde. Derin beyin yaplar olan insula ve bazal
ganglionlar Brodmann haritalamasnda yer almaz.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
ekil. Beynin dtan ve iten grn ve ksmlar (loblar). Ayrm derin oluklar ile olur. Bu ayrm tam bir
ilevsel ayrm deildir. Bu ayrm daha ok, Trkiyenin corafi blgeleri ayrm gibi anatomik ayrmdr.
levsel olarak bu blgeler farkllklar gsterir ama bu ilevler kesin izilen snrlara bal kalmaz.
Yukardaki resimleri, aadaki blnm Brodmann alanlar resimleri ile karlatrnz.
ekil. nsan beyninin, Brodmann alanlar ve numaralarnn, sol yar kresinin yandan-dtan (soldaki resim)
ve iten (sadaki resim) grnm.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
11
10 11 12 13 14 17 18 19 20 21 22 23 24 25 28 29 30 31 32 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47
DKKAT VERME
Devaml
nR
Seici
Yarmal
R L
L L
R R
R
R
R
R
Uyanklk
Grsel uzaysal
Uyanklk
ALGILAMA
Nesne
Yz
Uzay/Hareket
Koku
HAYAL ETME
Nesne
Uzay/Hareket
BELLEK
Szel/saysal
nL
Nesne
Uzaysal
Problem zme
Episodik bellek
Ak/gizli bellek
alan bellek
nL
DLSEL YETLER
Fonetik
Dilsel kategoriletirme
Dilsel benzetmeler
Okuma
Semantik
Konuma
Konuma/geri arma
SES-MZK
Mzik-ses-ritim hayal etme
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala
kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
12
Mzikal/dilsel ritim
Tonlarn iitsel zamanlamas
Kelime iitme
Melodi ve harmoni
R L
HAREKET
SEKSEL DURUM
Erkekte penis sertlemesi (k)
DER
Koku
Ar
Sevgiliye/ee bakma
Aritmetik/hesap yapma
Karar verme
Belirsizlie yant
IQ ykseklii (g)
Kanma (i)
R
rmcek fobisi
R
gr
R R
Kayg
Depresyon
Duygulanm tanma
Okuma
Hzl gz hareketi
Kanma
Dokunsal his
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala
kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
13
Tat
Denge Duyumu
Renk/hareket
Yz/nesne grme
Grsel hayal etme
Notlar
a-Ayn zamanda sa yan aln blgesi, derin beyinde yer alan bazal ganglionlar
b-Ayn zamanda sa beyincik
d-ki yanl devreye girme, st duyusal ve alt aln beyin kabuu, n beyin devinimsel blgesi, yan grme ve akak lobu bilekesi, beyincik
f-Sa insula ve beyincik
g-Bahsedilen alanlarda gri (boz) madde kalnlnda, zeka puan art ile dorusal iliki
h-Meszodiensefalik blge, merkezi tegmental alan, zona incerta, talamusun intralaminar-ventroposterior ve orta ekirdei, lateral putamen ve claustrum
i-Suplementer motor alan, n devinimsel alan, inferior parietal blge
j-Sa insula/insula alt blge, hipotalamus, kaudat ekirdek, putamen
k-Brodmann 24 ve 32. alanlar n singulat blgeye denk gelir. Bu alanlar yeni evresel uyaranlara dikkat verme ve seksel hormon salnm zerine etkilidir.
Alan 37-19 ise yeni yzleri grmede devreye girer.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala
kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Ernest Haeckelin ne srd Birey olu, soyoluun hzl bir tekrardr ya da deiik
bir ifade ile ontojeni filojeniyi tekrarlar sav uyarnca, insan yavrusunda bilincin
nasl ortaya ktn incelemek yararl olacaktr. nsan yavrusu, hayvanlarn aksine,
doutan ok az yetenekle doar. Ancak, insan yavrusu farkl olarak zmseme ve
yaratclk yeteneini genetik yapsnda tar. nsan tamamlanmam, olgunlamam,
yalnzca olanaklar bakmndan zengin bir beyinle doar. Bu olanaklar da,
evresindekileri taklit ederek gelitirmeyi renir. Dardan kafamz sessiz ve sakin
grnse de ieride, srekli itiip kakan, yerinde duramayan sinir hcreleri, d
dnyada neler olup bittiini yanstacak sinir hcresi devreleri oluturmaya yaklak 16
yana kadar devam eder. Ama yine de lk dakikadan itibaren orada biri vardr. Beiin
iine eilip bakan herkes, orada kendine bakan birini grr.
Hayvanlardaki bilin problemi yannda insan yavrusunda bilincin ne zaman
ortaya kt sorusuna verilecek cevap, bilincin ne olduunu ve hangi beyin
durumunda ortaya ktn anlamak iin nemlidir. Dllenmi tek yumurtann bilinli
olmad aktr. O halde bilin ne zaman ortaya kar? Bu soruya verilecek deiik
yant vardr:1 1. Anne karnndayken bilinliyiz, 2. Bilinci ortaya karan doum
eylemidir ve doumda bilinli hale geliriz, 3. Doumda bir otomatz ve doumdan sonra
yava yava bilinli oluruz.3,2 Burada 1 ve 3. yantta bilinli olmann zaman belirsizdir.
Bilinli olma ile ilgili ak ve belirli bir olay saptamak imknszdr. Ancak, gnmzde
domadan nce doum sonrasnda beyinde ne gibi deiikliklerin olduunu biliyoruz.
Yenidoan bir bebek evresindeki dnyay ancak k ve grlt farkllklaryla
alglar. Sonra nesneleri ve sesleri daha iyi seer hale gelir. Alt ile 9 ay arasnda, bebek
evresindeki nesnelerin ve kiilerin kaplad uzay hakknda toptan bir deerlendirme
yapmay ksmen baarabilir. Yava yava ilikiler kurmay, armlar yaratmay,
1
2
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
3
4
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Farkllama ve Deime
nsanlardaki dier organlardan farkl olarak, beynin geliimi tam olarak genetik plan
dahilinde deildir. nsan beyninin gze arpan en nemli zelliklerinden biri doumdan
sonra uzun bir dnem deimeye ve gelimeye devam etmesidir. evre ve ocuun
etkileimleri beyin geliiminin ge aamalarn da etkiler. Beynin normal geliimi,
genetik kod ve evresel deneyimlerin etkileimine baldr.
Erikin insan beyninde bulunan yaklak 1012 sinir hcresi, 10 katrilyon (1016)
balant ile ilikidedir. Tm insan DNAs her sinir hcresi bana bir gen kullansa, bu
kadar ok sayda sinir hcresini kontrol edemez. nsan genomu 109 bit ierir ve bu kadar
ok hcreler aras balanty kontrol etmek iin yetersizdir. Erken geliim evresinde,
sinir hcreleri aras balantlar, sadece genlerle deil, d dnyann uyaranlar ve kendi
iinde birbiri ile etkileimleri araclyla dzenlenir.
Bir insann genetik bilgisinin 109 bit ierdii hesaplanmtr (bit, bilgi miktarn
ifade etmenin bir yoludur. Esas olarak ikili say sistemindeki rakamlardr. 0 ve 1
deerini alrlar). Bu bilgi eitli genler ierisine yerleiktir. Dier yandan insan zeks
ylda yaklak 1018 bitlik bir bilgi retir. Bu retim konumalar, kitap, dergi ya da ses
kaydnda toplanr. Bu u anlama gelir, bir ylda gen mekanizmalarmzla
oluturabileceimizden 1 milyar kat daha fazla bilgi retip dier kuaklara brakrz. Bu
bilginin sadece %1i nemli olsa bile, genetik bilgimize gre 10 milyon kat daha fazla
zihinsel bilgi rettiimiz anlamna gelir. Yani, zihinsel bilgi retimi genetik bilgimizi
geride brakacak kadar fazladr.5
Beynin yeniden yaplanmas esas kendi iindeki etkileimlerle olur. Kendi
iindeki balantlarn ok sayda olmas bunun bir kantdr. Erikin bir insanda, beyin ve
beyincik arasnda 40 milyon sinir hcresi uzants (akson) bulunurken, iki beyin
yarkresi arasnda 200-250 milyon balant byk bilekeyi oluturur. Balantlarn sk
younluundan, erikin beyninin %60n balantlar ve kalan %40n sinir hcreleri
oluturur. Beyin iindeki bu sk balantlara karn, beyin ile evre aras balantlar
daha azdr. 200 bin balant, omurilik zerinden hareket salayan sinir hcrelerine
inerken, kulak ile beyin arasnda iitmeyi salayan sadece 80 bin balant bulunur.6 Tat,
dilde duyusunu alan 9 bin tat tomurcuu ve bunlarn sinir uzantlar ile beyne tanr.
5
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Koku duyusunu beyne tayan 12 milyon sinir lifi vardr ve tm koku duyumunu en fazla
10 cm2lik bir alandan alr. Buna ek olarak, ok nem verdiimiz grme duyumuz,
gzdeki retinada yer alan 5-6 milyon koni ve 120-140 milyon omakla salanr. Ancak
bunlarn uzantlar bir araya geldiinden, grme verisini beyine tayan grme siniri
sadece 1,2 milyon liften oluur. Bu demektir ki, beyin d dnyaya olan balantsna
kendi iindeki balantlarna gre ikincil derecede nem verir. Ancak, nemli bir
noktay da vurgulamak gerekir. D dnyadan alnan bu snrl bilgi, beynin iindeki sk
balantlarda ciddi etki eder ve beyni ekillendirir.
evre ve Beyin
Beyinde erken bebeklik dneminde anatomi, ilev ve enerji kullanm hzla deiir.7
Doum ncesinde, sinir hcreleri beyinde kesin yerleime sahip deildir. Kesin
yerleimleri iin ilgili blgelere g etmeleri gerekmektedir. Doumda, erikin haline
gre kat kat daha fazla sinir hcresi ieren bir beyinle dnyaya geliriz. Doum
sonrasnda programlanm hcre lm ile sinir hcreleri says azaltlr. Buna ilaveten,
sinir hcrelerinin anten gibi uzantlar olan dendritlerin byklkleri ve karmaklklar
art gsterir. Erikin insanda doumdaki durumuna gre, aln lobu blgesindeki sinir
hcresi dendritleri 30 kat byr. Bu deiim evrenin belirgin bir etkisi ile olur.
Sinir hcrelerinin temel uzantlar olan aksonlar, kablo teli gibidir. Aksonlarn
d ksmlar evreden yaltkanl salamak iin, arlkl olarak yadan oluan miyelin
klf ile kaplanr. Bu kaplanma olayna miyelinizasyon denir. Beyindeki miyelinizasyon
duyular alan beyin kabuunda, devinimsel (hareket yaptran) blgelere gre daha
erken oluur. Bunun gerekesi d dnya ile bir an nce iletiime gemeyi salamaktr.
Tam bir miyelinizasyon 20-30 yana kadar devam edebilir. Grme ilemi yaamn erken
evresinde geliir ve grme beyin kabuu yollarnda miyelinle kaplanma nispeten erken
yalarda tamamlanr. Ancak, aln lobundaki balantlarda daha ge ortaya kar. Aln
lobu sosyal kiilik, duygudalk, karar verme ve deer yarglarnda nemli yer tutar (bu
nedenle de sorumluluk alma ya 18 ya zeri kabul edilir).
Sinaps Ar retimi
Sinapslar sinir hcreleri arasndaki balant ve haberleme blgeleridir. Doumda tm
beyin blgelerinde yeni sinaps oluumlar balar. Grme beyin kabuunda, 3-4. ayda
adeta sinaps patlamas olur. Drt ve 12. ayda, erikin beynine gre, birim alan bana
%150den daha fazla hcreler aras balant blgesi ierir.
Sinaps ar retim dnemi, deneyimlerin oluturduu beyin deiimidir
(plastisite). 3 aylk bebeklerde duyusal, iitsel ve grme beyin kabuunda ar glikoz
kullanm varken, 5 haftalk bebekte ise duyusaldevinimsel beyin kabuunda, duyusal
trafo merkezi olan talamusta, beyin sap ve denge iin nemli olan beyincikte glikoz
kullanm artar. Yeni doan dneminde (ilk 4 hafta), insan beyninde en belirgin
metabolizma birincil duyusal girdi alanndadr.8 Dier alanlarda da bu aktivite olmasna
ramen daha azdr. kinci ay civarlarnda ise birincil grme ve akak lobu beyin
kabuunda metabolizma art gzlenir. Bu 2. ayda balayan hzl sinaps oluumu ile
ilikilidir.9 Aln lobu ve grme beyin kabuunda yaklak 6-8. ayda hareketlenme balar.
Yaamn ilk ylndan sonra genel beyin yakt glikoz tketimi hzla artar ve erikin
beyninin %150sine ular. Bu art, 4-5 yalarna doru azalmaya balar.
Gelime esnasnda, ok sayda sinir hcresi, sinapslar ve dendritik uzantlar
olgunlaan bir beynin paras olarak ortaya kar. Ar hcre ve sinaps oluumu beynin
esneklii ve uyumu iin bir avantaj salar. Birincil grme beyin kabuunda hzl sinaps
oluumu doumdan sonra ikinci ayda balar ve yaklak 8. aya kadar devam eder. Daha
sonra 3 yana kadar uzun bir zaman sinapslarda budama geliir.
Be ya civarnda ocuk beyni, erikin beyin byklnn %95i kadar olmasna
ramen, beynin baz yaplar yala ilgili daha belirgin deiiklikler gsterir. 3-18 ya
arasnda beyinde en belirgin byme, her iki beyin yar kresini birletiren byk
Yamada H, Sadato N, Konishi MD et al. A milestone for normal development of the infantile brain detected
bu fMRI. Neurology 2000;55:218-223.
8
Chugani HT, Phelps ME. Maturational changes in cerebral function in infants determined by 18FDG PET.
Science 1986;231:840-843.
9
Chugani HT, Phelps ME, Mazziota JC. PET study of human brain functional development. Ann Neurol
1987;22:487-497.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
birletiricide her yl % 1,8 byme dikkat eker. Bu belirgin byme, beyin yar kreleri
arasnda ilevsel ve bilisel ilikideki artn gstergesidir.10
Fazla Dallarn Budanmas
Sinapslarn ar artn takiben sinaps kayb geliir. Sinapslarn azaltlmas, bir aacn
dallarnn budanmas gibi seici yaplr ve rastlantsal deildir. Sinaps oluumunda
olduu gibi, budama olay da farkl beyin alanlarnda farkl geliim zamanlarnda oluur.
Grme beyin kabuunda sinaps younluu 2-4 yalarnda erikin seviyesine iner. Ayn
olay, aln lobunda 10-20 ya arasnda gerekleir. Sinaptik budama ve miyelinizasyon
deiiklikleri ile aln lobunda yer alan yerine getirme ilevi (executive), ge ocukluk ve
erikinlik dneminde olgunlar. ocuklarda, ilgisiz uyaranla dikkatin hemen dald
herkesin gnlk tecrbeleri arasndadr. Hatta ebeveynlerin, ocuklar avutma
yollarndan biridir. Gelime ile ilgisiz uyaranlar basklanr ve dikkat daha uzun sre
verilir hale gelir. Bu aln lobunun olgunlamasnn sonucudur.
Sinaptik budama esnasnda, 8 yandan 30 yana doru, beyin kabuunda
incelme ve beyin ii boluklarda (ventrikller) byme oluur. Bununla ilikili olarak
bilgi ileme hznda ve reaksiyon zamannda yala uyumlu bir hzlanma olur.
Miyelinizasyon ve sinaptik budama iletim hzn arttrr. Bilgi ileme hz da bu nedenle
artar.
Sonuta bilisel gelime iki ayr fakat etkili yolla ekillenir: bilgi ileme hznda
art ve yerine getirme ilevinde olgunlama. Bilgi ileme hz yapsal olgunlamaya
balyken (miyelinizasyon ve sinapslarn yeniden ekillenmesi), yerine getirme ilevi
aln lobunun olgunlamasna baldr.
Resim. Beyin kabuunda, doumda, 6 ve 14 ya civarnda grnen sinir hcreleri aras balant
deiikliklerinin, mikroskobik gerek grntleri. Doumda balantlarn says azken, 6 yana
doru youn balantlar oluur. Bu evresel ve genetik faktrlerin etkisi ile olur. On drt yana
doru balant saysnda azalma grlr.
Doumda
6. ya
14. ya
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Beynin doum sonras ina edilmesinin tm planlar hazr olarak genetik yapda
bulunmaz. Bu yapy oluturmak iin genetik bilginin kapasitesi zaten yetersizdir. Yaps
ve balantlar deneyimle ve evre ile ekillenir. Buna gre, ar retim ve ardndan
budama yaplarak, zel seilmi balantlar geride braklr. Deneyim, seici sinaps
kayb ile beyinde adeta ince ayar yapar. Ancak bu ince ayar basit bir ayardan ziyade
her eydir.
Buna en basit rnek, doutan gz mercekleri bulanklam katarakt
ocuklarda gzlenir. Grme olmadndan, grme beyin kabuu ve ilevi gerekleemez.
Hatta var olan sinir hcreleri ve balantlar da kaybolur. Doutan iitme bozukluu
olanlarda da benzer bir durum gzlenir. Bundan daha da ilgin olan, dier beyin
blgelerinin bazen bu blgeleri kullanmak iin igal etmeleridir. Bunun rnei, grme
kayb olanlarda iitme ve dokunma duyusunun daha fazla gelimesidir (gerekte beyinde
plastisite denilen kavram budur). Grme ve dokunma alanlar, iitme alanlarna yaylr
ve byr. Daha hassas hale gelirler. Ya arttka deneyimin beyin zerinde dzenleyici
etkisi (ekillendirmesi) erken yalardaki kadar etkili olmaz. leri yalarda renme ile
yeni sinaps oluumu yava olsa da devam eder.
Tablo. Normal davran ve geliimin dnm noktalar11
Ya
Devinimsel ve duyusal
Uyum davran
Kiisel ve sosyal
lk 4 hafta
Yakalama
ve
el-az Zil ve tkrtya yant Kendiliinden gler
refleksi, dudaa uyarya
verir
Kucaa
alnnca
duda bzme yant, Hareketli
sessizdir
nesneleri
emme refleksi.
srekli izler
Sesleri ve tatl, ekiyi 4. gnde beklenen
ayrt eder
beslenmeye yaklam
davran
Grsel izleme
20 cm uzaa odaklanma
4 hafta
ve
farkl
Eller yumruk halindedir
Orta
hatta
kadar Yze
etkinliklere dikkat
hareketli
nesneleri
Ba birka saniye dik
eder
izler
tutabilir
tepki
ilgi Konumaya
boyutlu grme (12 Nesnelere
verir
gstermez ve onlar
hafta)
hzla brakr
Anneye glmser
16 hafta
Simetrik duru hakimdir
Yava hareket eden Kendiliinden
nesneleri iyi izler
sosyal glmseme
Ban dengede tutar
sallanan Yabanc durumlarn
Yzkoyun
yatarken Kollarn
nesnelere uzatr
farkna varma
kollar zerinde ban 90
derece kaldrabilir
Grsel uyum oluur
28 hafta
Sabit
bir
ekilde
Tek elle oyuncaa Yiyecekleri azna
oturabilir
ve
elleri
yaklar ve kavrar
gtrr
zerinde
ileriye
Grlt yapar ve ses Ayna yansmasna
uzanabilir
karr
dokunmaya alr
Ayaa
kaldrldnda
Oyuncaklarn
yerini Annesinin sesini ve
aktif olarak zplar
deitirir
yaptklarn
taklit
etmeye balar
40 hafta
Orta hatta iki nesneyi Anneden ayrlnca
Dengeli olarak yalnz
oturabilir
birletirebilir
ayrlma
kaygs
yaar
Emekler
Karalamalar yapmaya
balar
Sosyal oyuna tepki
aret
parma
ile
verir
gsterebilir
Kendi iesini tutar
52 hafta
Tek elle tutunarak yrr
Deiiklik arar
Giydirilirken uyum
salar
Ksa sreli tutunmadan
ayakta durur
15 ay
Gvensiz yrme
aret ya da sesle
isteklerini bildirir
Merdivenleri emekler
Nesneleri
frlatabilir
18 ay
Dengeli yrr ve nadiren
3-4 kpten kule yapar
Yiyeceinin
bir
11
Kaplan HI, Sadock BJ. Klinik psikiyatri El Kitab. Ed. Abay E. Nobel Tp, 1999.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
2 yl
der
Topu atar
Bir
elle
tutunarak
merdiven kar
Kendiliinden karalar
yi koar, dmez
Merdivenleri iner-kar
nce motor beceriler
geliir
ksmn
kendi
yiyebilir
Oyunca
bir
izgide srer
Oyunca kucaklar
Elbiselerini
ekitirir
Hayvanlar
taklit
eder
Kendinden ad ile
bahseder
Anneye hayr der
Ayrlma
kaygs
azalmaya balar
Dier
ocuklarla
yan yana oynar,
ancak
etkileime
girmez
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
Edwin Smith Surgical Papyrus, Case 31. Thebes, c. 1550 BC. Breasted, J. H. (ed.) The Edwin Smith Surgical Papyrus.The
University of Chicago Press, 1930.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
lm: ayaa kalk lmedin. Yaama gcn (Ka) ebediyen seninle olacak
Ebediyet: ey dnyadayken benim olan kalbim, bana kar tanklk etme, yce tanrnn yannda beni dava
etme
Hkm: ite hakiki eklimle, yaayan bir ruh olarak gkyzne ktm. Yreimin emeli sonsuza dek bu
topraklarda yaayanlar arasnda olmak.
Platon
Felsefe tarihi ve hatta bilimsel dn tarihi Platon (M 427-347) ile balar. Ruh-beden
tartmalar esas olarak, Fedon/Ruh zerine4 (M 360) adl eserinde gzlenir. Bu
eserdeki ifadeleri hocas olan Sokratesin (M 469-399) grleri olarak nitelenebilir.
Yunanl filozof Sokrates En nem tayan ey, insann ruhudur; nk bu ruh, evrenin
tmel ruhundan bir paradr, ezeli ve ebedi vasflara haizdir diyerek, onu cisimden
ayr tutar. Ona gre, lem ruhunun bir paras olan insan ruhu lmszdr ve
tanrsaldr.
Platon, Fedonda geni olarak ruhu ve bedeni tartma konusu yapar.
Uyankln uykunun kart olmas gibi, yaamn kart lmdr. Bedenin kart da
ruhtur. Bu Platondaki kartlar dncesidir. Kartlarn her ikisi ruh ve beden gibi
birbirinden yaratlr. Uyankln uykudan, uykunun uyanklktan yaratldn ve yaratma
srelerinin birinci durumda uyanma ikinci durumda uykuya dalma olduunu ne srer.
Platona gre ruhlarmz biz domadan nce vardr. Tm ruhlar eit olarak
yaratlmtr. Ruh grlemez ve beden grlebilir olandr. O zaman ruh bedenden daha
ok grlemez olan gibidir ve beden daha ok grlebilir olan gibidir. Grlemez olan
zaman iinde bir deiime uramad halde, grlebilir olan beden srekli olarak
deiime urar. Cisimsel olan beden tmyle zlebilir-yok olabilir olmasna karn,
ruh btnyle znemezdir. nsan ldnde dnyada kalan znebilir paras olan
bedeni znr ve bozunur. Ama grlemez olan paramz olan ruh, grlemez ayr bir
yere, Tanrnn dnyasna gider. Oraya vardnda ise mutludur ve yanlgdan,
2
Kramer SN. Tarih Sumerde Balar. ev: i M. Trk Tarih Kurumu Yay.1998; 63
John A. Halloran. Sumerian Lexicon, Version 3.0. 1999.
4
Platon. Savunma-Fedon. ev. A.Yardml, D.Canefe. dea yay. 1997.
3
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
Hipokrat
Antikan byk hekimlerinden olan Hipokrat (stanky 460-Larissa 377) zamannn tp
bilgisini zmseyip, klinik uygulamaya koyan ilk kiidir. Elbette ki, zihin ve beyin adna
ilk sylemleri de Hipokratta aramamz gerekir. unu biliniz ki keyif, sevin, kahkaha,
nee ve znt, ac, mitsizlik ve keder yalnzca beyinden kar (kaynaklanr). zellikle
dnme, anlama, grme ve iitmeyi, neyin doru neyin yanl olduunu, neyin tatl
neyin ac olduunu reniriz... Daha da ileri olarak beyinle kzgnlar, saldrgan oluruz,
korkar ve endieleniriz, rya grrz, beklenmedik hatalar yaparz, yersiz skntlar
yaarz, hata yaparz, deneyim yaamak isteriz. Beyin salkl olmad zaman; ar
scak, ar souk, ar nem ve ar kuruluk gibi eylerin tmnden etkileniriz diyerek
tm deneyimlerimizin beyinden kaynaklandn belirtir.
Aristoteles
Aristotelesin (M 384-322) psikoloji konusundaki iki temel eseri vardr: varlk
konusundaki nl eseri Metafizik ve dieri Ruh zerine, Peri Psykhe veya Latince De
Animadr. Aristotelesin en nemli zellii, onun saduyuya olabildiince yakn bir
dnr olmasdr. Metafizii ok byk lde mantk konusundaki grlerine ve
biyoloji alanndaki almalarna dayanr. 'Var olmak' onun gznde, hakknda
konuulabilecek ve tam olarak tanmlanabilecek bir ey olmaktr. Buna karn biyoloji
alanndaki almalar asndan, 'var olmak' dinamik bir sre, bir deime sreci iinde
olmak anlamna gelir. Var olan her ey somut bir birey olarak var olur ve her ey
maddeyle formun bir birlii olarak ortaya kar.
Aristoteles, beden ve ruhun ilevleri hakknda kkten farkl bir bak as
gelitirmitir. Aristotelese gre, ruh ya da psyche gz nne alnmas gereken bir
yapdr. Bu yap dnceler iin akldan oluur. Neden yapld, hareketi nasl yapt,
onu ortaya nasl koyabileceimiz ve onun var oluunun son akl gibi kavramlar
oluturmu ve sorgulamtr. Kaslarmz ele alacak olursak; kas liflerinden yaplr,
etkisel neden bu liflerin bir araya gelmesine neden olur ve kasn kendi yapsn
oluturur. Sonuta oluan bu kas kaslarak uzuvda hareket oluturur. Organlarn yaps
veya ruh bir materyal deildir; fakat organlarn doasndadr ve organlardan ayr olarak
var olamaz. Bu yolla Aristoteles, Platon'un yapt "zihinsel" ve "fiziksel" ayrmdan farkl
olarak "yaayan" ve "l" ayrmn ne srer. Bu nedenle, zihin kavram Aristoteleste
geni bir tartma alan bulmaz. Ona gre, ruhun yaayan bir eyden kayb, var oluunun
sonlanmasdr.
Aristoteles, Ruh zerine adl eserinde konuya geni yer verir. nce sorularla ve
gemi felsefecilerin fikirlerini ele alarak balar. Ruhun blnebilir ya da blmsz
olup olmadnn da aklanmas gerektiini ne srer ve trleri-cinsleri ile farkl
mdrlar? diye de sorar. Ruh zerine olan tartmalarn ve incelemelerin sadece insan
ruhuna ynelmi olmasndan da yaknr.6 Bu nedenle de ruha sahip varlklarnn tmnn
ortak olup olmadn ya da ruhun kendine zg varlk olup olmadn sorar. Ruhun
bedensiz olmadna da deinir: Olaylarn ounda ruhun, bedensiz hibir duygulanma
urayamad veya bunu deneylemedii grlyor Yine de zellikle ruha zg grnen
bir ilem oluyorsa; bu dnme eylemidir; fakat o bile bir beden olmakszn var
olamaz. Ruh ayn zamanda en stn ve temel devindiricidir. Bu arada kendinden
nceki ya da dnemda felsefecilere de deinmeden gemez. Anaksagorasn ruhla
zeky ayn ey olarak kabul etmesine dikkat eker ve bu gre kar kar. Dier
felsefecilerin grlerini de ele alarak ortak kansn syler: yleyse demek oluyor ki,
...felsefecilerin tm ruhu karakterle belirlerler: devinim/hareket, duyumlama,
cisimsizlik devinimin ruha bal olduu fikrine iddetle kar kar.
Aristoteles'e gre beyinden ziyade algnn merkez organ kalp idi. Eer, bir
hayvann algs harekete dnecek olursa, kasn kaslmasn takiben, hareketle unlar
ortaya kacaktr:7 "...kaynan yeri (olan kalp) alglar deitirir, onlar uzanr veya
ksalr, bu yolla hayvann ihtiya duyduu hareket oluturulur." Aristoteles'e gre,
alglama zellikle kalpte onun zel ruhu ile ortaya kar. Merkezi duyu organ olan kalp,
tek tek duyu organlaryla balantldr. Onlarn nesneleri tarafndan etkilendikleri
6
7
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
zaman, etkileri kan yoluyla kalbe ular. Bylece, kalbin evresindeki hareketler, kan
akm yoluyla uzuvlara ulaarak hareketlerine neden olur. Eer bir ekilde bedenden
ayrlrsa, onun ruhu var olamaz. Onun ruhunun varlnn devam etmesi beden ile olan
ilikisine baldr.8
Ruh cismin eklini oluturan bir etmendir. Sonu olarak ruh, gizil g olarak
yaama kudretine sahip doal bir nesnenin, yani organize bir cismin ilk entelekheiasidir
(ikin erek, erek; bir yanda bedenin amac, dier yanda bu ama iin var olan bir erek
demektir). Ruh zerinede belirsizliiyle nl bir blmnde, bir ekilde bedenden
ayrlabildii varsaylan bir hareketli zihin kavram gelitirmiti. Aristotelesi bak
as ile grme gzden veya bir baltann odun kesme ilevi baltann yapld
malzemeden ne kadar ayrlabilirse, ruh da bedenden o kadar ayrlabiliyordu.
Aristoteles dncelerini, Platonik matematiksel ve sanal bir dnyadan ziyade,
doal bir dnya zerine oturtmutur. Drt elementten yaplan organlara (ate, hava, su
ve toprak), beinci bir element daha ekledi. Bu element, yalnzca dnya ile snrl deil,
ayn zamanda yldzlar ve cennetin de parasyd. Tm evreni kaplyordu. Bunu "ether"
olarak adlandrd. Ether kavram, yakn zamana kadar hem fizikte hem de biyolojide
ok nemli tartmalara neden oldu. Aristoteles'e gre ether, solunum esnasnda
bedene alnyordu ve akcierlerden kalbe ulayordu. Daha sonra da "canlandrc
nefes/vital pneuma" veya "canlandrc kalbe" dnyordu. Bu canlandrc nefes
kalpten bedene kan damarlar yoluyla datlyordu. Bu ekilde kalbin ruhu ile kas gibi
organlarn ruhu (psyche) arasnda balant mmkn hale geliyordu. Canlandrc nefes,
kalpten kan damarlar boyunca kaslara ulayor ve sonu olarak kaslarda kaslma
oluturuyordu. Kaslma da istenilen hareketi salyordu.
Resim. Descartestan nce sinir sistemine bak. Canlandrc pneumann aktarm ve iletimi
(solda). Bu resim 15. yzylda izilmitir ve Aristotelesin bak asn anlatmaktadr. Dokunma
ve tat duyular kalp ile balantldr. Kafann zerindeki beyinsel blmlere yerleik olan
bellek ve hayal gc gibi zihinsel yetilerdir. Yine ayn yzylda izilmi olan ve tat, koku, grme
ve iitme gibi organlarnn drt balant yolu grlmekte. Bunlar aln lobu ile balantldr
(sada).
Galenos
Galenos Klaudiosis ya da Galen (zmir, Bergama MS 131-201) byk lde Hipokrat'tan
etkilenmitir. kisi de, varsaymsal olan drt zsuyun (kan, safra, nem ve tkrk) ve
8
Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118
Deleuze G ve Guattari F. Felsefe Nedir? YKY. ev: T.Ilgaz. 6.Bask, 2001;88-96.
10
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
11
Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;
2:95-118
12
Platon. Savunma, Fedon. ev. Aziz Yardml, Deniz Canefe. dea yay. stanbul 1997.
13
Caston V. Aristotle on consciousnes. Mind 2002;111(444):751-804
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
10
hadmdrlar. ...kalp bnyemizin hkim uzvudur. Ona riyaset edecek baka bir
uzuv yoktur. Arkasndan dima gelir ki ikinci derecede olan bir hkim uzuvdur
ve dier uzuvlara, ancak kalbin reislii altnda, reislik eder. Dima kalbe
hizmet eder; dier uzuvlar da ona, tabiatyla kalbin maksatlarna gre hizmet
ederler.16
Farabi ayn zamanda devinim yapan duyular tayan sinir liflerinden de
haberdardr, bu sinir liflerinin k yeri olarak beyni gsterir:
Sinirler iki snfa ayrlrlar. Bir snf kalpte bulunan hkim duyma kuvvetinin
tabilerine alet olup, o tabilerden her birinin kendine mahsus duyguyu
duymasna yardm eder. Dier sinir snf da yine kalpte bulunan isteme
kuvvetine hizmet eder uzuvlarn aleti olup bu uzuvlarn iradi hareketlerini
salar. ...Hareket uzuvlar ancak kalbimizde yer alan isteme kuvvetlerine tabi
olurlar. Bu sinirlerin ounun bitki tarlas (k yeri), dima olup onlar
muhafaza eden kuvvetler dahi bizzat dimadan beslenirler. Dimada kalbin
hararetini nispetle dzenleyecek ruhi bir kuvvet vardr.
bni Sina
Farabinin fikirlerini gelitiren bni Sinada (MS 980-1037) deneyci felsefe n plana
kar. Modern dnyann sibernetikisi olan Norbet Wiener olarak da grlr.17
Aristoteles felsefesinden yararlanarak cisim ve nefsden bahseder. bni Sina'nn
gelitirdii kuramnn kayna Aristoteles (slam felsefecileri Aristotelese mantn
stad derlerdi) ve Yeni Platonculuktur. bni Sina varlklar kozmolojik bakmdan akl,
ruh (nefs) ve cisim olarak e ayryordu. Kozmik Akl, lk Varlkt ve zorunluydu.
Srasyla bir sonraki Akl, bu Akla ait gk katnn (felek) ruhu ve bu gk katnn cismi
kar. Btn dnlenler vardr ve var olanlar tasarlanabilen dnlr biimlerdir. Bu
nedenle, dnmekle var olmak zdetir (sonradan gelen Descartesn dnyorum
yleyse varm ifadesini hatrlatr). Sinaya gre atomcu grn ileri srd nitelikte
bir boluk yoktur. Uzay ise, bir nesnenin kaplad yerin i yzdr. Varlk kavram
altnda toplanan btn nesnelerin deimeyen, snr ve niteliklerini koruyan belli bir
yeri vardr. Fiziin konusu madde ve biimden oluan nesnelerdir. Biim, maddeden
nce yaratlmtr. Maddeye bir tz zellii kazandran biimdir. Maddeden sonra ilinek
gelir. Biimler maddeye, ilinekler ise tze katlr. Btn nitelikler de birinci nitelikler
ve ikinci nitelikler olmak zere ikiye ayrlr. Birinci nitelikler nesnelere baldr,
ikinciler ise, nesnelerden ayr olarak varln srdrr. bni Sina'ya gre, nesnel
evrende bulunan g ve devinimin temelini ikinci nitelikler oluturur. Nesneler,
kendilerinde bulunan gizli gle devinime geerler. Bu g ise, doal g, znel g,
tinsel g olmak zere trldr. Doal g, nesnede doal biim ve yerlerle ilgili
nitelikleri tar. ekim ve arlk bu trdendir. znel g, nesneyi devingen ya da
duraan duruma getirir. Bunda da, bilinli ya da bilinsiz olma zellii bulunur. Tinsel
g, herhangi bir organn, aracn yardm olmakszn dorudan doruya bir istenle
eylemde bulunmaktadr. Ona gre, zaman ve devinim kavramlar da birbirine baldr,
nk devinimin bulunmad, alglanmad bir yerde zaman da yoktur.
bni Sina cismin hibir zaman etmen olamayacan ne srer. Etmen akln,
onun araclyla etkinlikte bulunan bir kuvvet, form, nefsidir. bni Sina'nn
felsefesinde, Aristotelesin gelitirdii dnce dizgesine uygun olarak, ruh kavramnn
nemli bir yer tuttuu grlr. bni Sina Kuran- Kerime dayanarak bilmeyi yaratma
olarak niteler. Yaratma eylemi Tanrnn kendi zne kar duyduu sevgiden dolaydr.
Tanr tmelleri bilir. Tikellerle ilgili bilgisi de, tmel nedensellikleri bilmesindendir.
bni Sinann nefs ifadesi Latincedeki animaya (canlandrc, can verici ya da ruh)
yakndr. nsan nefsi, yapc ve bilici gle donatlmtr. nsanda d alg duyumlarla, i
alg da, beynin n boluunda bulunan ortak duyu ile salanr. Duyularla alnan
izlenimler bu ortak duyu ile beyne gider. Beynin, n boluunda sonunda, tasarlama
yetisi bulunur. Bu yeti duyu izlenimlerini salamaya yarar. nsan iin en nemli olan
dnen z yapc ve bilici glerle donatlmtr. Yapc g (us) gerekli ve zel
16
17
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
11
eylemler iin gvdeyi uyarr. Bilici g ise, yapc gc ynlendirir. zdekten ayrlan
tmel biimlerin izlerini alr. Bu biimler soyutsa onlar kavrar, deilse soyutlayarak
kavrar. nsanda iyiyi ktden, yararly yararszdan ayran yapc gtr, bu nedenle bir
isten niteliindedir. Us (akl) konusunda bni Sina ayr bir dnce ortaya atmtr. Ona
gre us be trldr. zdeksel us, btn insanlarda ortak olup, kavramay, bilmeyi
salayan bir yetenektir. Bir yeti olarak ilek us, yaln, ak ve seik olan bilir, eyleme
yneliktir, duraan bir g niteliinde deildir. Eylemsel us, kazanlm verileri kavrar
ve ikinci aamada bulunan ustan daha stndr. Kazanlm us, kendisine verilen ve
dnebilen nesneleri bilir. Aama bakmndan usun olgunluk basamanda bulunur. Bu
aamada usun kavrayabilecei konular kendi znde de vardr. Kutsal Us, usun en
yksek aamasdr. Btn varlk trlerinin zn, kaynan, onlar oluturan gc,
baka bir aracya gereksinme duymadan, bir btnlk iinde kavrar. nsan, ayrntlar
duyularla alglar, tmelleri usla kavrar. Tmelleri kavrayan yetkin us, nesneleri anlama
yetenei olan etkin usa olanak salar. nsan usunun alglad ayrntlar, kendi varlklar
dolaysyla deil, nedenleri yznden vardr. Us, bu kavranabilir nesneleri kazanabilmek
iin ilkin duyu verilerinden yararlanr. Sonra duyu verilerini usun genel kurallarna gre
ilemden geirir, yarglar ortaya koymada onlar aar.18 Bunun dnda hayvansal ve
bitkisel nefs de vardr. Ancak bunlarn melekeleri birbirinden farkldr. nsan ruhunun iki
melekesi vardr: tanma ve icra. Bu iki melekeye akl ad verilir. Akl da iki trldr:
kuramsal/nazari ve ameli akl. Bunlar bahsedilen bilici ve yapc glere karlk
gelirler. nsann (ruhunun) bir eyi idraki daima akl- faalden gelir. Yine bni Sinann
bahsettii dier bir aklda akl- heyulardr ve insan zihninin henz ortaya kp
gereklememi soyut yatknlklar olarak bunu tanmlar. Madde (cisim) ise Allahtan
domaz. Var olmak iin kendi dndan baka bir eye gereksinim duymayan Allah
birdir ve birden ancak bir kacandan, Ondan okluun yani dier maddenin
domas imknszdr der.
bni Sina yneticilerin basksndan birka kez katktan sonra, dostlar ona lml
olmasn tavsiye ettiklerinde yle dedi: Genilemesine ksa bir hayat, uzunlamasna
dar bir hayata tercih ederim.19
Gazali
Yalnz dneminin deil, btn slm dnce tarihinin en nde gelen dnrlerinden
Gazali (1058-1111) kelmclar, sfiyye, Batniler ve zellikle Yunan kaynakl felsefe
dahil, devrinin btn dnce ekillerini olabildiince renmi ve eletiriden
geirmitir.20 El-Munkiz'u-mine'd-Dall, dnce hayatn ve kendisinin geirdii manev
basamaklar anlatt eseridir. Bu eser deeri bakmndan Augustin'in Les Confessions
(tiraflar); Descartesn Metod zerine Konumalarna ve Rousseau'nun tiraflarna
benzetilir.21 Bu konuda kulland yntem ise, Aristoteles mantn kabul ederek ve
felsefeyi yakndan tanyarak, felsefe tenkitilii eklinde ortaya kar.22 Kimyay Saadet
adl eserinin psikoloji bahsinde, gkten aa dt kabul edilen bir insann, teker
teker uzuvlarn kaybetse bile yine de farknda olacan belirtmitir:23
nsann kendi varlnda hibir phe yoktur. Onun varl grnen ceset
deildir... Bir kimse gzn kapayp, bedenini, gkleri, yerleri ve gzle
grlebilen her eyi unutsa dahi, kendi varln zaruri olarak bilir...
Kendinden haberi olur...
Duyulardan yle bahseder:
nsanlar yalnz duyular lemini grrler. Duyular lemi, z olan melekt
leminin kabuu durumundadr. Bu d lemi geemeyen kimse; narn sadece
kabuunu, insann da sadece derisini grm olur. eriye nfuz edemez.
18
http://www.kultur.gov.tr/kultursanat/tb-sina.html
Hodbhoy P. slam ve Bilim. Cep Kitaplar, 2.bask, 1993; 168.
20
De Boer, Islm'da Felsefe Tarihi, ev. Kutlay Y. s.109
21
lken HZ. Islm Felsefesi-Kaynaklari ve Tesiri, Istanbul, 1967, s.120
22
Watt M. Islm Tetkikler, Islm Felsefesi ve kelmi, ev. Ates S., Ankara 1968, s.108
23
Bedir Yaynevi. A.Faruk Meyan evirisi. stanbul.
19
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
12
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
13
Sndrlen Gne!
Dokuz ve 13. yyda Mslmanlarn zgn felsefi hareketi canland. nk dnsel
almalar devlet adamlarnca desteklendi, Vahiyin sunduu iletiyi anlama ve anlatma
abas bunu gerektirdi ve oku emri bir anlamda evreni anlamaya ynelikti. Gerek
felsefe Farabi ile kuruldu ve bn Rdn lm ile (1198) slam felsefesi bitti. Be yz
yl boyunca, slam uygarlnda, bilimin ve felsefenin alevi parlak bir ekilde yand. Ama
bu alev, zaman zaman zerine su sklarak snkleti. lm deindeki felsefecilere,
zorla felsefeye srt evirdiklerine dair fetvalar verdirttirildi. 885 ylnda, Badatta
felsefe kitaplarn kopya etmeyeceklerine dair, profesyonel kopyaclarn yemin etmeleri
istendi. bni es-Salese felsefe ve mantn incelenmesi veya retilmesinin serbest olup
olmad sorulduunda, u yant verdi (yl 1251):
[Felsefe] deliliin temeli, tm karmaann, hatalarn ve doru yoldan
sapmann nedeni... Manta gelince... Felsefeye ulamak iin aratr. Kt bir
eye ulamak iin bavurulan ara da ktdr... Felsefenin retileriyle
uratna dair delil bulunan herkes aadaki seeneklerle kar karya
kalacaktr: Klla idam ya da slama dn; ancak bu ekilde memleket
korunabilecek ve (b)ilimlerin kk kaznabilecektir.
Bazen yeni fikirler var olan inanlara kar gelebilir. Tpk bni Sinann bana
geldii gibi. bni Sinann dini inan, bilim ve mantk arasnda sentez kurma giriiminin
ok tepki almas zerine, sapt ne srld. Kendisi ise yle yant verdi:
Bana sapkn demek o kadar kolay i deildir,
Benim inancm kadar hibir dinsel inan salam deildir,
Eer ben sapmsam btn dnyada emsalim yok,
nk o zaman dnyann herhangi bir yerinde tek Mslman yok.
Bu dnemlerde El-Seyuti, Halife al-Hadinin Badatta, 5000 (yanl basm deil:
be bin) felsefeciyi ldrttn belirtir. Say abartl olmakla birlikte byle bir katliam
olduuna kesin gzyle baklmaktadr. Bilimi yok etmek iin en iyi yntem felsefecileri
ortadan kaldrmaktr. Kindiyi kamla, el-Razinin bana, grmesini kaybedinceye
kadar kitaplaryla vur, bni Sinay srgne gnder, bni Rde mantk ve bilimi
incelemeyi yasaklayarak taraya srgne gnder... Halife Mtevekkil dneminde (847
861) Badattaki profesyoneller felsefe kitaplarn kopya etmeyecekleri konusunda
yemin etmeye zorlandlar. Halife Nasr dneminde (1180-1225) geni bir kitap
koleksiyonu yakld. Medreselerde felsefenin yerini kelam almtr. Felsefecileri yok
etme iinin nereye varacan birok kii fark etmemiti. Byk felsefecileri olmayan bir
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
14
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
15
yazlarn kendine ait olduunu anlayamazd. Bu nedenle yeni bir felsefe yaratmak
gerekiyordu.28
Ama onda farkl olarak derin bir phecilik vard. Bu nedenle de felsefecileri iki
gruba ayryordu: pheciler ve kesinlikiler. Kendisi pheciler grubundayd. Kendi
pheciliini en iyi su cmlelerinden anlayabiliriz:
...Hayatmzn devaml bir uyku olmadndan, duyular araclyla
rendiimiz btn eylerin uyuduumuz zaman olduu gibi imdi de yanl
olmadndan nasl emin olabilirsiniz?29 ...Btn hayatm boyunca rya grp
grmediimden, zihnime ancak duyular yolu ile girdiini sandm btn
fikirlerin, tpk uyuduum, gzlerim kapal, kulaklarm tkal olduu, hlasa
duyularmdan hibirinin iliii olmad zaman zihnimde tekabl eden fikirler
gibi zihnimde kendiliinden phe etmeye varacam. Dolaysyla da yalnz
dnyada siz var msnz, yer var m, gne var m diye phe etmekle
kalmayacam; fakat gzlerim var m, kulaklarm var m, bir vcudum var m,
hatta sizinle konuuyor muyum, siz benimle konuuyor musunuz diye de phe
edeceim... Gryorsunuz ki, bilgisi ancak duyular yolu ile gelen btn
eylerden hakl olarak phe edebilirsiniz; fakat phenizden de phe edebilir
misiniz? phe ediyor muyum, etmiyor muyum diye phe iinde kalabilir
misiniz?30 (Gazali phecilii ile olan benzerliine dikkat ediniz!).
Descartesa gre, temel cevher dnyay oluturuyordu: Tanr, ruh ya da zihin
ve madde. Bunlardan ruh ve madde sonu olan, Tanr ise sonsuz cevheri oluturuyordu.
Madde uzam olan ey/res extensa, ruh ise dnen ey/res cogitanstr. Ben
dediimiz dnen ey, bedenden ayrdr ve ondan bamsz var olabilir. Yani, Descartes
ruh ve bedeni birbirinden farkl ya da ayr olarak dnr. Birbirlerinin zerlerine
dorudan etkileri olmaz. Descartes bunlardan birinin dierine fiziksel bir etki
yapabileceini her zaman reddetmi ve onlar arasnda adeta mekanik bir ayrm
yapmtr. Aralarndaki balant sorununu ise araya Tanry yerletirerek zer. Tanr,
birlii salayan dolayl bir badr. Bu ekilde beden ve zihindeki deiiklikler birbirine
karlk gelir. Ruhta istekler ve niyetler varsa, bunlarn maddi karlklar da bedende
ortaya kar.31
Descarteste Zihin/Us ve Bilin Kelimeleri
Ruh ve zihin/us szcklerinin birbiri yerine kullanlabilecei iddias,
Descartesn Meditasyonlarnn 1647 tarihli Franszca evirisinde grlr.
1641deki, daha eski orijinal Latince metinde ise yalnzca zihinden
bahsedilir. Zaman ierisinde eviriler nedeni ile bir dnm olmu
grnmektedir. Bilin kelimesi ise ngilizceye bile 1625-1635 yllarnda
girmitir. Bu tarihten nce bilin diye bir kelime Bat dnyasnda grlmez.
28
29
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
16
33
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
17
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
olduunu belirtir. Kendi ifadesi ile bedene baktnda dnce ieren bir eyin
kokusunu alamadndan/nihil prorsus in ea reperio quod redoleat cogitationem,
bedenden ayr bir varla gereksinim duyduunu belirtir.37 Yani bedeni, tm davranlar
oluturacak yeterlilikte grmez.
Descartesn bak asna gre, kan paraclar beyine ulaarak onu besler.
Oysaki ince kan paracklar beyinde farkl paracklara dntrlerek, beyin ve
omurilik sinirlerinde iletim iin kullanlr. Kk paracklarn bu farkl trleri kanda
bulunur ve bu canlandrc ruh olarak adlandrlr. Descartes yaklak 20 yalarndayken
sinir sistemi anatomisini canllarda incelemeye balamt. Kendisi sinirleri ift d klf
olan "bo tpler" olarak tanmlamtr. ve d klflar beynin i ve d zarnn
devamyd. Her sinir tp merkezi uzunlamasna uzanan liflerden oluan bir ilik
ieriyordu. Beyinden kp gelen canlandrc ruh (kandan gelen iyi yapl uucu
paracklar) hareketiyle sarlydlar. Ona gre, sinirlerde iletilen paracklar kaynan
kalpten alr. Bu paracklarn iletimi sinirlerin son ksmlarnda kaslara dorudur.
Descartesn bak as Galeninkine benzer ve kalpten beyne ulaan paracklar
dnme urayarak sinirler yoluyla hareketin iletimi salar. Galen ve rencilerinin
bak asnda, kalpten kan vital pneuma beyinde psiik pneuma'ya dnerek beyin ve
omurilikten kaslara hareket iletimi iin kullanyordu. Ruhun ilevi ise Aristotelesin
ruhuna gre epey azalmtr. Geleneksel devinimsel ruh sahneden ekilir ve rasyonel
ruha sadece musluun banda bekleme ii kalr. Bedendeki sularn akna, can
ruhlar/canlandrc ruhlar (les espirits animaux/animal spirits) yoldalk eder.
Hareketin niceliini etkilemeden onlar uygun ekilde ynlendirir.38
ekil. 19. yyda Descartes sinir
modeli. Descartesa gre (Trait de
Lhomm) hareket uyarlar d klf
ve borular arasndaki bolukla
ilerlerken, duyusal uyaranlar i
borularla tanr. Bir byk tp b, c,
k, l, gibi kk birok tpkten
oluur. Tpkler en ince zarla
sarldr. Sinir tpleri evresinde
bulunan zarlar iki tanedir ve beyne
doru devam ederek (K ve L) beyni
(MNO) dtan sararlar. K, piamater
ve L, duramater olarak bilinen beyin
zarlarn gsterir. Kk tplerin her
biri birok ince tpk ierir.
Beyinden (N) kaynaklanan hareket
verici madde (can ruhu) sinirler
boyunca hareket ederek kaslara
ular ve onlara hareket gc verir.
37
38
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
18
Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118
Trusted J. Fizik ve Metafizik. Akl a. nsan Yay. 1995, stanbul. S:182.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
19
Galenden beri hareket eden can ruhu kavram hala geerliini srdrrken ve
canllarn tam olarak makine/otomat olarak dnld dnemde, ad san birok
kitapta olmayan, gen bir biliminsan ortaya kt: Jan Swammerdam (1637-1680).41
Galenden beri devam eden 1500 yllk tabu can ruhlarna (animal spirits) ve kalbin
bedenin ynetim merkezi olduu dncesine kar kt. Ama anlalan, tarihin seyrinde
sesini ok uzaklara ulatramad.
1664 ylnda, canl ve anestezi yaplmam bir kurbaann kalbini keserek,
hareketleri zerinde herhangi bir etkisinin olmadn, ancak eer beyni karlrsa
hareketin kaybolduunu gsterdi. Bu deneyden yola karak kalbin hareket iin zorunlu
olmadn en azndan bir kurbaada beynin gerekli olduunu ne srd. Bu deneyi o
dnemin nl bilim insan Olaf Borch (1626-1690) nnde tekrarlad. Ancak, 1662
ylnda bir eyin daha farkna varmt: kas ile beyin arasnda herhangi bir balant
olmadan, kas zerinden uyar yapldnda hareket ortaya kabiliyordu. Animal spiritsi
hi devreye sokmad; ancak konuya da bir aklama getiremedi. Buna ek olarak, kas
kasldnda da hacminde bir art olmadn gsterdi. Bu ikinci bulgusu da
Descartestan beri, kasa gelen svlarn kasn hacmini artrd dncesinin tam
kartyd. Yani kasa sinir lifleri aracl ile gelen fazladan bir kitle yoktu.
Swammerdam, 1667deki doktora tezinde kendi fikirlerini ne srd. Sinirlerin,
kaslarn kar kaslarn (antagonist) bir iliki iinde etkilediini, oysa bir ya da birden
fazla kasn balantsnn bilinli kontrol olmadn ne srd. Swammerdamn bu
devrim yaratabilecek bulgularna karn, animal spirits bir sre daha geerliliini
korudu. Ta ki, Luigi Galvaninin kaslar elektrikle uyarmasna kadar.
Thomas Willis42
Thomas Willis (1621-1675), nroloji almalarnn modern zamanlardaki efi ve
kurucusudur. Willisin nl eseri olan Cerebri Anatomenin (1664) 19. blmnde sinir
iletimi teorisi ele alnr. Bu kitapta nroloji (neurologie) kelimesinin ilk tanmn ve
isimlendirmesini yapar. Sinir sisteminin anatomisini, ana gre ok ileri dzeyde
inceler. Yazlar daha ok klinik ve otopsi deneyimleri zerinedir. Daha sonraki iki esas
almas olan De motu musculari (1670) ve De anima brutorumda (1672) da sinir
iletimine deinir. Willise gre sinir lifleri solid yani ii doludur. Tp eklinde bo
deildirler (bu dnce daha sonra Newtonun sinir iletimi teorisinde de grlr).
Ancak, Willis eserlerinin hibirinde, hibir zaman sinir liflerinin tam bo ya da dolu
olduunu, kesin bir dille ne srmemitir. Bu takma adlar, daha sonra gelenler
tarafndan Descartesn hidrolik basnla hareket eden kas fikrine tezat oluturmak iin
ne srlmtr. nk hidrolik bir sistem ancak ii bo tpklerle alabilir, ii dolu
sinir liflerinde alamazd.
Galen zamanndan Willis zamanna kadar beynin ilevleri beyin ii boluklara
(ventrikller) atfedilmiti. Willis beynin ilevlerini, ilk kez beyin ii boluklardan alp,
beyin ve beyincie yerletiren kiidir. Boluklarn beynin kendisini destekleyen, koruyan
svdan daha fazla bir ilevi olmadn belirtmitir. Willisin sinir sisteminin isel
dzenlenii hakknda en ufak bir bilgisi yoktu. Ancak, bak asna gre, dardan gelen
bilgi evresel sinirler, omurilik ve beyin sap yolu ile beynin derinliinde yer alan
blgeye (corpus striatuma) girer ve istemli devinimsel hareketleri oluturmak zere
kaslara ulard. Kaslara ulaan, dnemin vazgeilmesi olan canlandrc ruh idi. Can
ruhunun yeri, Descartestan farkl olarak Williste, her iki beyin yar kresini birletiren
byk orta bilekedeydi. Beyincikle ilgili olan ise beyin sapna (pons) yerleikti.
Willis, mikroskobik anatomiyi erken kefedenlerdendi ve mikroskoptaki sinir
liflerinin grnn 1664te tanmlamt. Bu tanmlamaya ramen henz sinir
hcreleri grlememiti ve sinir hcreleri bilinmiyordu (Descartes ise mikroskop
kullanmamt). Ancak, daha sonra Borelli 1681de Willisinkine benzer bir tanm yapt:
Sinir lifleri ne tam olarak dolu, sert ve geirgen, ne de ileri bo tpkler eklindedir.
...Belli sngerimsi yaplarla doludur. Willisin szleri ile:
Sinirlerin iindeki gei yerleri, atar ve toplardamarlar gibi ii bo tpler
eklinde deildir... Mikroskopla bakldnda ilerinin tam bir boluk olmad
41
Cobb M. Exorcizing the animal spirits: Jan Swammerdam on nerve function. Nat Rev Neursci 2002;3:395-400.
Eadie MJ. A pathology of the animal spirits-the clinical neurology of Thomas Willis (1621-1675). Part I.- Background, and
disorders of intrinsically normal animal spirits. Journal of Clinical Neuroscience 2003;10(1):14-29.
42
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
20
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
21
iin kullanmtr43 ve bugn kullandmzdan daha derin komay ifade eder. Koma
tanm ise bugn kullandmzdan daha hafif bilin kaybdr. Bugnk koma tanm
Willisin apopleksi tanmna denk der (bugn ani beyin olaylar iin kullanlr). Byk
bilekeye doru can ruhlar basklandndan, hasta kendine gelse dahi bellek bozuk
olabilir. Sommolens durumunda, can ruhlarnn aktivitesi beyin kabuunda ve hemen
altndaki ak maddede azalr. Sommolensteki kii uyandnda bellek ilevi normaldir.
nk can ruhlar beyin yarkreleri arasndaki bilekede normal olarak almaktadr.
Bunun dndaki btn bilin azalmalarnn dereceleri sommolensten fazladr. Koma,
can ruhlarnn basklanmasnn beyin kabuu alt ak maddede olmasyla ortaya kar.
Bilin bozukluu sommolensten daha fazladr. Byk bileke etkilenmediinden bellek
orta derecede salam kalabilir. Willis, koma durumu ve sommolensten kmak iin
kahve imeyi nerir. Kahvenin paracklar kandan sinir svsna geer. Sinir svsnda bu
paracklarn olmas beyin kabuu geiinin ak kalmasn salar ve can ruhunun
hareketinin beyin kabuuna doru olmasn kolaylatrr. Carus, bellek ve hayal gcnn
de kaybedildii daha derin bilin azalmas durumudur. Byk bilekede can ruhlarnn
aktivitesinin kaybolmasna ilave olarak, byk bilekedeyken beyin kabuuna doru da
yaylm olmaz. Carus durumu genellikle apopleksiye dner. Apopleksi, ani ortaya kan,
byk bilekedeki can ruhlarnn ilevinin ortadan kalkmasdr. Dsal uyaranlara
yantlar tamamen ortadan kalkar. Yaamsal ilevler devam eder. Can ruhlar uyarm ve
yaylm, beyincik, beyin kabuu, beyin kabuu alt ak madde ve byk bilekede
bozulur.
Pierre Gassendi
Gassendi (1592-1655), Descartesn en ateli kart olarak bilinir. Baz yakn zaman
yazarlarnca iyi bir fiziki olmad, kt bir matematiki olduu ve daha ziyade ikinci
snf bir felsefeci olduu, bilim tarihinde nemli bir kiilik olmad, herhangi bir kanun
bile bulamad ne srlse de44 mantkl kar klar asndan deerli bir
biliminsandr. Eer Descartesn ad evrensel koordinat sistemi, Willisinki beyin
anatomisi, Newtonunki lme birimi ve kuvveti artryorsa, Gassendinin ad
Parisin bir arka soka ve Aydaki bir krater olarak hatrlanabilir! Modern kimya, fizik
ve zihnin biyolojik teorileri iin nemli katklar olmutur.
Sinir iletimi hakkndaki fikirleri, dnemda olan Thomas Willis ile nemli
benzerlikler gsterir. Gassendinin, Willisin kimyasal kas genilemesi teorisini
deitirerek ne srd sylenebilir. Sinir iletimi konusundaki teorisi, Abrg adl
eserinde, 6. kitap, 1. blmde Hayvanlarn Hareketsel Yetileri Nedir? adl konuda
geer. Modern uygulama ile uyumlu ve sade bir anlatm seer. Bir ksm hayvan
deneylerinden yola karak, sinirlerin hareket iin arac organ olduunu ne srer. Bu
hareket beyinde balatlr, sinirler zerinden de kasa ulatrlr. Beyinden kasa, sinirler
aracl ile ulatrlan eyin bir uyar, emir olduunu vurgular.
Ruhun Ksmlar
Aristoteles ve Ortaa skolastikleri ruhu temel ksma ayryorlard. 1.
Yaatkan ve besleyen, 2. Sensitive ve apetit, 3. Rational (aklc).
Descartes, sensitive (hassas, duyarl) ruhu nemsemez. Descartesn ruhu,
rational minddir.
Gassendiye gre eer sensitive/hassas ruh beden gibi bir materyale etki
edebiliyorsa, kendisi de materyal olmaldr. Fakat bu ruh kavram, deneysel olarak
hayvanlardan kas paralar alndnda geersiz kalyordu. nk kasn kaslmas iin bir
sinire gerek duyulmuyordu. Bunu takiben, kasn kendisinde de, benzer bir ruh olduu ve
uyarlarla kendi bana hareket etme ve uyar alma yetenei olduunu ne srd.
Gassendi tam bir vitalist olur ve canl dna tanan paralarda da ruh olduu fikrini ne
srer. Bunlara ek olarak, Newtondan yarm yzyl nce sinir liflerinin iinin dolu
43
Eadie MJ. A pathology of the animal spirits-the clinical neurology of Thomas Willis (1621-1675). Part I.- Background, and
disorders of intrinsically normal animal spirits. Journal of Clinical Neuroscience 2003;10(1):14-29
44
Koyr A. Newtonian Studies. Cambridge, MA: Harvard Univ Press 1965; s:176
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
22
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
23
yoludur. Yalnzca alglayan bir zne odaya girdii zaman belli duyusal deneyimler ortaya
kar. Berkeley, esse est percipi derken yalnzca duyulur eyler ya da nesneler
zerine konuur. kinci olarak, tam kavramsal forml esse est aut percipi aut
percipere/varolu ya alglanmak ya da alglamaktr. Var olular alglanmaktan oluan
duyusal dnmeyen eylerin yannda, zihinler ya da alglayan zneler de vardr ki
etkindirler ve var olular alglanmaktan ok alglamaktr.
Eter-Spirit-Psyhikon-Pneuma
Eter kelimesi Yunanca aither ve de aietheou/eternal hareketten gelir.
Heraklitus ve Aristoteles tarafndan da bu kelimeler kullanlmtr. Elastik
eter sktrlabilirlii ifade etmek iin Newtonun kulland bir ifadedir.
Elastik, hava ve gazlarn kendiliinden genilemesi anlamnda
kullanlmtr. Bugnk anlam ise epey farkldr. Newtonun eteri hava ile
benzer olmasna karn, Descartesta sv eklindedir.
Spirit kelimesi, Latince spiritus/soluk kkeninden gelir. Ortaa
tbbnda animal spirits/can ruhunun esasn ifade eder. 17. yzylda arap
veya terpentin gibi maddelerin distilasyonunun rnleri iin kullanld.
Descartes, animal spiriti ok uucu sv olarak tanmlar ve kendi
teorisindeki hidrolik sv olarak ele alr [Burada nemli bir noktaya da
deinmek gerekir. Trke eviri yaplm baz kitaplarda, animal spirit
maalesef hi ilgisi olmad halde hayvan ruhu, hayvansal ruh olarak
evrilmitir. Bkz. Modern Psikoloji Tarihi, Kanks yay, 2001 ve Ruhbilimin
ncleri, dea Yay, 1990]. Bunun alacak kadar ok rnei var. Animate
Latince kknde ve ngilizcede; canl, canlandrma ve hareket eden
anlamndadr. Dilsel kk olarak canllkla hayvan/animal ayn kken
kelimelerle ifade edilmitir. Canszlar iin ise inanimate kullanlmtr.
Dolaysyla, animal spiritin esas karl canlandrc - can ruhudur.
Thomas Willise gre ise distilasyon sonras elde edilen uucu sv gibi
deildir. Bu zellikle Galenin yazlarndan gelir. Galenin tbbnda insan
bedeninin esas ilev, temel pneuma ile ilikilendirilmitir: doal ruh
(pneuma physicon), hayat veren ruh (pneuma zoicon) ve animal spirit
(pneuma psyhikon). Aslnda bu pneuma i ie gemitir. Her biri
pneumann farkl derecelerde ruhsallatrlmasdr. Tbbi gelenekte,
pneuma vazgeilmez materyaldir. Hristiyan Yeni Ahit kitabnda ise, benzer
ifadeler, kutsal ruh (hagiou pneumatos) veya gnahkr ruh (pneumation
poneeron) olarak geer. Burada somut olmayan akll olu manasndadr.
47
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;29-32
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
24
48
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;54
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
25
Descartesn ikici ikilemi; felsefe ile dinin, metafizik ile fiziin, inan ile
ahlakn snrlarnda yer almtr.49 Descartes, 1633 ylnda Galileonun
Katolik kilisesi tarafndan sulanp mahkum edildiini rendikten sonra,
Le Monde (Dnya) adl eserini yaymlamaktan vazgeti. Katolikler
Descartes Protestan saym, Protestanlar da tanr tanmaz kabul
etmilerdi. Ancak, Descartes, yaad ada, eldeki bilgileriyle inandn
yazan insan olmutur.
Thomas Willisin makinesi olan beden dnenken, Descartesnki
yryen, konuan, davran sergileyen makinedir, fakat dnen
deildir. Aslnda her ikisi de ikicidir (dalist). Hem beden hem de
bedenden ayr bir varla inanrlar.
Descartes ve Newton, makinenin nasl olabilecei konusunda
kkten farkl aklamalar yapmtr. Bu onlarn, bedenin temel yap
talarn farkl kabul etmelerinden kaynaklanr. Descartesa gre, bir
makinenin her hareketi, boluklar tam olarak dolduran, etkilemeyen
paracklarn arpmasndan oluur. Ayn zamanda ruh dnen ey
olarak beden zerine her etkiyi yapabilir, alglayabilir ve isteyebilir ama
bedenin ruha etkisi snrldr. Dnce dndaki btn ilevler bedene
aittir. Descartes, bo uzay varln ve de maddenin isel kendi dinamikleri
olduunu kabul etmez. Dier yandan Newton, paracklar arasnda bo
uzay olduunu ve dinamik zellikleri olduunu (ekim, srtnme) ne
srer. Bu nedenle Newtoncu beden/makine, isel olarak aktif ve tam
olarak belirlenemezdir. Halbuki Descartesn makinesi, nceki durumlarn
sonucu olarak ilevleri pasif olarak yerine getirir. sel aktivite kavram
Newtonu Descartesn bak asndan kkl olarak ayrr. Daha sonra,
Descartesn felsefesi Locke, fizii ise Newton tarafndan alacak ve yeni
bir bak as ile zamann ruhu deiecektir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
26
doada, canl svlarna nfuz edecek yeterliliktedir, belki bir elektrik kadar
serbeste veya bir manyetik akm gibi yaylr. [...] su ve ya, tahta ve tan iine
nfuz eder, girer. Fakat bir metal olan cva iine giremez. Su ve asit zleri
tuzlara nfuz eder, ya ve arap ruhu ise nfuz edemez. Ya ve su gibi baz
svlar bir dieri ile karabilir, ancak bir maddenin dierine nfuz etmemesinin
gizemli kurallarnn aratrlmas gerekir, baz zlebilirler bazen zlemez
olabilirler. [...] zlemeyenler, Gne ve Dnya arasndaki eter gibi etersel
doada olabilir. [...] Bu ruhun canl hareketi iin nasl kullanlabileceini bilmek
iin, unu dnebiliriz; nasl baz zlemezler bir ncnn yardm ile
zlebilir yaplr. Su, bakrda zlemez; ama bunu eer bakr slfr ile
kartrlrsa, aqua fortis oluur ve bu da altnda zlmez... [...] Ayn anlamda,
insana etersel hareket veren ruh, adi eter ve kas svlar arasnda arac olabilir,
onlarn serbeste birbirlerine karmasn salayabilir. Herhangi bir kasa bu ruhun
az bir miktarda gnderilmesi ile kasta belirgin gerilme ortaya kmaz; bu
durumda, dsal eter ok znebilirdir, eter kasta dalr ve znr. znenin
araclyla, kas eski halini alr almaz, dalan eter bir araya gelir.
http://humanum.arts.cuhk.edu.hk/humftp/E-text/La_Mettrie/machine.html
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
27
David Hume
Hume (1711-1776), grgclk (ampirizm) akmnn kurucusudur. 1748de nsan Zihni
zerine Felsefi Denemeler (Philosophical Essays Concerning Human Understanding) adl
eserini yazd. Eseri geni kapsaml olarak insan zihnini ve onun zelliklerini gzden
geirir. Berkeleyden farkl olarak, Humeda cisimler insan zihni ya da algsndan
bamsz olarak srekli vardr: Beyaz olarak grdmz ve sert olduunu hissettiimiz
bu gerek masann, alglarmzdan bamsz ve onu alglayan zihnimiz iin de d bir ey
olduuna inanlr. Bizim varlmz ona bir varlk balamad gibi yokluumuz da onu
yok edemez. Varln tekbiimli ve btn olarak, kendisini alglayan ya da seyreden
akll varlklarn durumundan bamsz olarak korur. ... Grmekte olduumuz masa biz
ondan uzaklatka kaybolur grnr; fakat bizden bamsz olarak var olan gerek masa
hibir deiim geirmez; bu nedenle zihne sunulan onun grntsnden baka bir ey
deildir. ... Herhangi bir varln var olmamas, istisnasz olarak, onun var oluu kadar
ak ve belirgin bir fikirdir. Bir eyin var olmadn ne sren bir nerme, yanl da
olsa, onun var olduunu ileri sren nermeden daha az dnlebilir ve anlalabilir
deildir.52
Bizi cisimlerin srekli ve ayr var oluuna iten us deildir. Alglarmz dna
karak onlar onlardan ayr bir ey ile karlatramayz, oysa insanlar biricik
nesnelerin alglar olduklarn sanrlar. Alglar ve nesneler arasnda bir ayrm vardr.
Alglar kesintilidir ve alglayan zneye bamldr, nesneler ise srekli ve bamsz
olarak vardr. Ancak, kol ve bacamza bakarken algladmz ey bedenimiz deil,
duyular yoluyla giren belli izlenimlerdir.
Hume tm zihinsel ierii deneyimden retir. Alg kelimesini genel olarak
zihinsel ierii kaplamak zere kullanr. Alglar daha sonra izlenimlere (impression) ve
dncelere (idea) ayrr. zlenimler, duyumlar gibi dolaysz deneyim verileridir.
Dnceleri ise, izlenimlerin dnmedeki ve uslamlamadaki elemleri ya da snk
imgeleri olarak ele alr. Gzlerimi kapadm ve odam dndm zaman,
oluturduum dnceler duyumsadm izlenimlerin temsiliyetidir (representation)...
Dnceler ve izlenimler her zaman birbirlerine karlk dyor gibi grnrler.
zlenimler ve dnceler arasndaki fark deneyimlendikleri anda yaanan canllktr
(vividness):
Herkes kolayca kabul edecektir ki, bir kimsenin ar scaktan ac duyduunda
veya lml bir scaktan holandnda ve bu duyumlar daha sonradan
hafzasna geri ardnda ya da hayal gcyle yeniden canlandrmaya
altnda zihninin alglar arasnda nemli bir fark vardr. Bu yetenekler
duyularn alglarn taklit veya kopya edebilirler, fakat hibir zaman zgn
duygunun gcne ve canllna tamamyla eriemezler Aralarndaki ayrm
zihin zerindeki etkilerindeki ve dncelerimize ya da bilincimize
ilemelerindeki kuvvet ve canllk derecelerinden oluur. En byk kuvvet ve
younlukta giren alglar izlenimler olarak adlandrabiliriz ve bu ad altnda,
ruha ilk kez kendini gsterdikleri biimiyle tm duyum, tutku ve duygularmz
anlyorum. Dnceler ile bunlarn dnmedeki ve uslamlamadaki snk
imgelerini kastediyorum...
Bu ikisi baz durumlarda birbiri ile karr ve ayrm yaplamaz. Uykuda, bir
ate durumunda, delilikte, ya da ruhun ok youn heyecannda, dncelerimiz
izlenimlerimize yaklaabilirler; dier yandan, bazen izlenimlerimiz ylesine snk ve
zayf olabilir ki, onlar dncelerden ayrt etmek olanaksz olabilir. Ancak, tm
bunlara ramen iirin tm renkleri, ne kadar grkemli olursa olsunlar, yaptklar
betimlemelerde doal nesneleri hibir zaman gerek bir manzara sanlacak kadar
renklendiremezler. En canl dnce yine de en snk duyumdan daha aadadr.53
zlenimler daima dncelerden nce beynimizde var olur. Bir ocua bir
krmz ya da kavunii dncesini, bir tatl ya da ac dncesi vermek iin nesneleri
sunarm ya da baka bir ifade ile ona bu izlenimleri iletirim; ama dnceleri uyararak
izlenimleri retmeye alma gibi sama bir davrana girmem. Bu nedenle Hume
52
53
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;161, 173.
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;20
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
28
54
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. Yardml A. dea Yay. 1998;82-83
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;110.
56
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;80-85
55
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
29
Felice Fontana
Antoni Leeuwenhoek (16321723) mikroskobu kullanarak sinirlerin yaplarn tanmlayan
ilk kiiydi: "Sklkla ve zevk almayarak, sinirlerin gzlemlediim yaps ok ince
tanmlanamayan yapda, sinirin tm uzunluu boyunca uzanan silindirik damarlardan
oluur." Bu damarlar ii bo tplerden ibaretti ve bu dnce bir bakma, sinirlerde
akan hayvan ruhuyla ilikili olan Descartesn dncesi ile uyumluydu. Bu bo tpler ile
sinirler arasndaki iliki Felice Fontana'nn (17301805) detayl almalaryla zme
kavutu. Mikroskopta 700 kat bytme ile sinirleri inceledi:
"Sinirlerin temel yaps aadaki gibidir: bir sinir, saydam, tekbiimli ve basit
silindirlerin byk saylarda bir araya gelmesinden oluur. Bu sinirler belli bir
biimde ok ince, tekbiimli duvarl, suda znmeyen jelatine benzer saydam
sv ile dolu grlr. Bu silindirlerin her biri ince liflerden oluan bir sarg ile
sarldr. ok fazla sayda saydam silindirler birlikte bir siniri oluturabilir,
kkler ancak dlarndaki beyaz bantlarla grlebilir. Bu sinirlerin birou bir
araya gelerek hayvanlarda grlen daha byk sinirleri oluturur. Benim kendi
gzlemlerimle tam olarak inandm ki ayn sonular birok kez tekrarladm, bu
silindir eklindeki yaplar daha fazla blemediim iin bunlar sinirlerin basit ve
birincil organik elementleri olarak tanmladm..."
Bu almalar sonucunda Fontana 1871'de silindirleri "bo olmayan" olarak
belirledi ve sinir hcresi ana uzantsn (aksonu) keserek iindeki svy (aksoplazma)
tanmlad: "...yapkan, elastik, svda znmeyen saydam bir materyal, krmz kan
hcrelerinden drt ya da be kez daha az apl ok kk yuvarlak taneciklere znr."
Bulgularnn sonucunda, fizyologlarn canlandrc ruh olarak ve tm hareketlerin
mekanik esas olarak bu kk tanecikleri gz nne alacaklarndan emin olmadn
syler. Kendi teorisinin, hayvan hareketlerinde gzlenen bir anda hzlanma durumunu
aklayamayacan ifade eder. Kk taneciklerin bu durumda sinirlerin iinde ok ok
ar, tembel kalacan belirtir.57 letilen eyin daha farkl bir ey olmas gerektii
konusunda sezgiye kaplr.
ekil. 18. yzylda sinir liflerinin yaps. Leeuwenhoekun kk sinir liflerini gsteren
izimi (solda). Birok damardan oluan sinir lifleri grlmekte. Felice Fontana
tarafndan izilmi sinir lifleri (sada). Lifler, ince, uzun silindirik yaplardan
olumaktadr.
Luigi Galvani
Galvani (1737-1798) sinir biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Bir yldrmdaki elektrii
tel ile tayp, bir kurbaann siyatik sinirini bu elektrikle uyararak ayakta hareket
57
Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
30
Wallace W. The vibrating nerve impulse in Newton, Willis and Gassendi: First steps in a mechanical theory of
communication. Brain and Cognition 2003;51:66-94.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
31
Friedrich Nietzsche
Felsefi ana fikri nsanst olan Nietzscheye (1844-1900) gre bilin kavram
nemsizdir. Anlalmas gereken temel nokta, bilin i dnyamz oluturmak yle
dursun, o ancak zel (belki de hastalkl) bir durumudur Yaam, bilin denen bu
aynada kendine bir kez bile bakmadan pekl akp geebilir ve bilinci hayatn ls,
en yce deeri olarak alyoruz, oysa o bir aratan baka bir ey deildir; bizimkisi,
paray btn yerine alan yanlg bir grtr demektedir. Bedenim ben ve ruh-byle
der ocuk. Peki, neden ocuklar gibi konumamal? Oysa uyank (bilinli) ve bilen kimse
yle der: Tamamyla bedenim ben, bundan baka bir ey deil, ruh ise beden iindeki
bir eyin ad ancak der.59 Aslnda bilin zerine olan bu dnceleri onun insan
varlna kar olan, her cmlesinde insan kmseyen anlayndan farkl deildir:
...nsan krmz yanakl bir hayvandr, nsann en fena taraf bile kktr. Ve
insann en iyi taraf da pek kktr!, Kardelerim! nsan gelecei bakmndan en
byk tehlike kimlerden geliyor? yilerden ve hakk gzetenlerden deil mi? yiler
yaratamazlar. Onlar sonun balangcdrlar... yiler ve hakk gzetenleri paralaynz,
paralaynz. Bu szlerin zerine ne sylenebilir ki! Olaslkla Sifilis hastalnn beynini
etkilemesiyle ortaya kan dncelerdi bunlar. Nietzschenin bilincini elinden
aldndan, bilin zerine ok ey sylemeyi uygun grmyordu! Eer benim benimde
bir birlik varsa, bu birlik, hi phesiz, benim bilinli benimden, duymamdan,
59
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
32
istememden, dnmemizden oluan bir birlik deildir; bu, baka bir yerde aranmas
gereken, korunmaya, zmsenmeye, tehlikeleri yok etmeye, tehlikelere kar uyank
olmaya alan organizmann tm bilgeliinde bulunan bir birliktir, benim bilinli
benim, bu birliin bir aracndan baka bir ey deildir.
Gustav Fechner
Gustav Fechnere (18011887) nn psikofizik zerine yapt almalar
kazandrmtr. Yaamnn son zamanlarnda, byklk sanrlar ile Tanrnn kendisini
tm gizemleri zmek zere setiini iddia ettiyse de, bilime byk katklar oldu.
Fechner, yaamnn nemli bir ksmn ruh-beden ikilisi ile ilgilenerek geirdi. Ruhbedenin temel olarak farkl ynleri olmasna ramen, aslnda ayn olduklar yargsna
ulat. kisi arasndaki ak fark, inceleme yollarndan kaynaklanr.
Fechner, bir sabah daha yataktayken, ruh-beden arasndaki balanty yneten
kanun hakknda ani bir igrye kapld: ruhsal duyumla maddi uyarc arasnda
niceliksel bir iliki bulunabilirdi. Bunu yapmak iin hem znel hem de nesnel olan
lebilmeliydi. Zor olan deneyimi yaayan kiilerin bilin ya da duyumunun nasl
lleceiydi. Fechner bunu da baararak, duyum (ruhsal nitelik) ve dsal uyarc
(bedeni ya da maddi nitelik) arasndaki u denkleme ulat: S=KlogR. Burada S
duyumun bykln, R uyarcnn bykln gsteriyordu. K ise sabit bir deerdi.
liki logaritmikti, yani bir seri aritmetik artarken dieri geometrik olarak artyordu.60
Bu denklem ardndan psikofizik adn verecei aratrma programnn ilk admn atm
oldu. Fiziksel ve ruhsal dnyalar arasndaki ilikinin matematiksel ifadesi oldu. 1860
ylnda Psikofiziin Temelleri/Elemente fer Psychophysici yaymland. abalar ruhun
(zihin) llmesine ilk adm olarak tarihe geti.
Herman Von Helmholtz
Helmholtz (1821-1894) fizik ve fizyoloji alanlarnda pek ok eser brakm bir
aratrmacdr. alma arkadalar arasnda sinir biliminin dier nclerinden Emile du
Bois-Reymond da vard. Gz optii zerine yapt almalarla oftalmoskopu kefetti.
Laboratuarnda bir akmler gelitirdi. 1852de ilk olarak bir kurbaa siyatik sinirinde,
sinir iletisi hzn lt ve bunu 83 metre/san olarak tespit etti. nsan duyu sinirleri iin
yapt lmlerde de iletim hzn 50 ile 100 metre/san arasnda lt. O dnemde
kabul edilen, dnce ve hareketin ezamanl, sonsuz hzda olabilecei fikri sahneden
silindi. Ardndan 1860ta Julius Bernstein, sinir iletisini aksiyon potansiyeli olarak
adlandrd ve sinir hcresi zarnda kendiliinden ilerleyen akm olduunu ne srd.
Helmholtzun zihin-beden ilikilerinin aklanmasndaki katksna gelince
Helmholtz, bir anti-vitalist ve bir materyalisttir; ona gre hayat maddedir ve zihinsel
olaylar maddeye, bedene dayanr. Helmholtzun bu tutumu gcn korunumu yasas ve
sinir impulsunun hz ile ilgili aratrmalarnda da kendini aka belli eder. Uygun bir
deney dzeni kullanan Helmholtz, sinirsel iletim hzn ilk defa lm ve uyarlma ile
tepki arasnda belirli bir zaman getiini gzlemitir. Yani dnce ve hareket arasnda
llebilir bir sre gemektedir. Daha nce dnld gibi dnce ve hareket ayn
zamanda meydana gelmemektedir. stelik farkl uzunluktaki sinirler araya girdiinde,
sre de farkllamaktadr. Zihin maddesel deilse, zihinsel olaylar niye zaman alyor? Ve
zihin maddeyle balantl deilse, niye sinir lifinin uzunluuna gre deiiyor? Bu sorular
Helmholtzun zihin maddedir vargsna ulamasna yol amtr. Helmholtzun, zihinbeden ilikilerinin aklanmasnda nemli dourgular olan bir dier katks da gcn
korunumu ilkesidir. Helmholtz Newton fiziinde mekanik gcn korunumu ile ilgili
ilkeyi, fiziksel-fizyolojik sistemlere uyarlamtr. Sabitlik ilkesinde (constancy
principle) Helmholtz farkl enerji biimlerinin, herhangi bir kazan veya kayp
olmakszn, birbirlerine dntrlebileceini ne srmtr. Buna gre kapal bir
fiziksel sistemdeki enerji, niteliksel deiimlere (transformation) urasa bile nicelii
sabit kalr. Burada Helmholtzun anti-vitalist veya mekanist olarak nitelendirilme
nedenlerinden birini daha gryoruz. Helmholtza gre organizmann ileyii karmak,
ama yine de enerji alverii ve dnmn ieren bir mekanik sretir. Organizma
duyu organlarnn uygun enerji tryle uyarlmasyla dardan; yenen yiyecekler yoluyla
ieriden enerji alr. Bu enerji elektriksel enerjiye dnr ve evresel duyusal sistem60
Schultz DP, Schultz SE. Modern psikoloji Tarihi. Kakns yay, 2001;94-99.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
33
61
Karakas S ve Beki B. Zihin-beden ilikilerini ele alan bilim dallarnn douu ve geliimi. NeuroQuantology 2003; 2:
232-265
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
34
Resim. 19. yzyln sonunda sinir hcreleri ve birbirleri ile balantlar. A ve B. Golgi metodu ile boyanm
beyincik basket hcreleri, C. Sinir hcrelerinin ana uzants olan akson, D. skelet kasnda sinirin kas zerinde
sonland blge, E.Sinir hcrelerinin daha ayrntl izimi, F. Sinir hcreleri iindeki nrofibriler a
grlmekte, G. Omurilikte bir sinir hcresi zerinde dier sinir hcreleri son ksm gsterimi.
Edmund Husserl
Husserl (1859-1938) Her bilin, bir eyin bilincidir diyerek nemini vurgular. Husserl,
zihin oluturucu ilevsellie nem verir. Zihinsel yaam hem evreni hem de evrenin bir
paras olarak kendisini oluturur. Oluturulan bu nesneler, evren ve evrene ait kendilik
hep daha temel bir eye, bir zneye baldr. Husserl, zihinsel srecin bir eyin
farkndal olduunu savunmutur. Bununla ilikili olarak da zihinsel srelerle nesneler
arasndaki ilikiyi ynelmilik/niyetsellik olarak adlandrmtr. Yneltici sreler iki
temel tipe ayrlrlar: 1. etkin, 2. edilgin ya da otomatik zihinsel sreler. Etkin zihinsel
sreler ilerinde yaayan bir benlie sahiptir. Edilgin zihinsel srelerin iinde yaayan
bir benlik bulunmaz. Etkin olan benlik, zihinsel yaamn yalnzca bir parasna
yerleiktir. Benlik nesnelere odaklanan, onlara anlam veren ve ilgilenen edir. Benliin
iinde bulunduu bu sreler tamamen bilin temas ile ilgilidir. Bu nedenle Husserlda
zihinsel yaam ve benlik farkldr. Bireysel zihinsel yaam byk lde benliksiz
zihinsel srelerden kuruludur. Zihinsel sreler bir kez olutuklarnda var olmay
sonlandrmazlar. Zihinsel yaamn imdiki zaman gemi tarafndan yenilenir. Zihinsel
yaamn gelecek sreleri olumadan nce, imdiki zamanda yer alan zihinsel sreler
tarafndan a priori ncelenir. Bylece ardklkla bir i zaman doar ve zihinsel
yaamn kesiklikleri bir btn olarak alglanr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
35
Friedrich Hegel
Hegel (1770-1831) Bilincin iinde tad gerek, kendinin bilincidir diyerek aklla
bilin ilikisini ortaya koymutur. Bilin ayr kavramdan oluur: deneysel beni
oluturan elerin btn, yani ruhsal yaantlarn dokusu olarak bilin; bu ruhsal
yaantlarn i alglamas olarak bilin; her trl edim ya da ynetimsel yaantya
verilen kavrayc ad olarak bilin. Husserla gre, bilin ve dnya ezamanl verilerdir.
z bakmndan bilincin dnda olan dnya, yine z bakmndan ona baldr. Ve
Husserl, bilinci hibir eye indirgenemeyecek bir olgu olarak grr.
Alphonse Forel
Forel (1841-1912), 1885te zel bellek yetenekleri zerine tartarak insann bilinsiz
belleinin ok byk olduunu ne srd. Piyano almann da bir eit bilinsiz
bellein bir rnei olduunu belirterek devinimsel bellein balangta tam olarak
bilinli olduunu ve daha sonra bilinsiz tekrar ettiini yazd. Yine, bunamas olan
hastalarn yeni beceriler renme ve bellekte tutmalarnn zor olduunu, ertesi gn
bunlar kendilerinin nceki deneyimleri olarak bilinli hatrlamalarnn mmkn
olmadna dikkat ekti. Bu fikri ile bellek ve bilin arasndaki ilikiyi ilk fark
edenlerdendi.
Paul Flechsig
Flechsig (1847-1929), Beyin ve Ruh adl kitabnda (1896) beyni ruhun organ olarak
ele ald. Daha nceki felsefecilerden etkilenerek stn zihinsel yeteneklerin beynin
artm kvrmlarndan kaynaklandn ne srd. Bu dnemlerde, Korsakoff hastalna
yakalanan hastalardan elde edilen izlenimlerle, zaman algsnn bu hastalarda
bozulduunu, orta beyin yaplar, nbeyin blgesi ve beyin kabuunun bilincin fiziksel
temeli olabileceini ne srd. Flechsige gre bilin dorudan sinir hcresel almay
yanstyordu. nk, ksa da olsa, oksijen yokluu bilin kaybna neden oluyordu. Tek
sinir hcresinin bir olay yanstabilmesinin akl almaz olduunu, aslnda binlerce, yz
binlerde ve milyonlarca sinir hcresinin temsiliyetiyle ilikili olduunu ne srd. Yine
arm merkezleri terimini sinir bilimine sokarak, bu merkezlerin etkisinin bilinsiz
olduunu, bilin eyleminin bilinsiz iki durumun (alt ve st bilin) bir sandvii olduunu
yazd. En st bilin en st armlarn bir temsiliyetini olutururken, alt bilin basit
reflekslerden ibaretti. Bilincin bulunduu yer olarak da nbeyin loblarn gsterdi ve
bilinli deneyim iin duyusal beyin kabuu alanlarnn da vazgeilmez olduunu ne
srd. zellikle dokunsal duyuyu alan beyin kabuu alanlarnn kendine farkndalk
grevi olduunu belirtti.62
Korsakoff Hastal
Bilin bulankl, gemie ait bellek kayb, yeni bellek oluturamama ve
anlamsz-bo konumalarla karakterli beynin bir yozlama hastaldr. Ani
olarak veya yava seyirli olarak tiamin (B1) vitamini eksikliinden
kaynaklanr. Bu eksikliin kayna da genelde ar ve uzun sreli alkol
almdr. Tiamin, beyindeki enerji kayna olan glikoz ykm yollarnda
kullanlan ara maddedir. Eksikliinde, beyin hcreleri ciddi ekilde zarar
grerek yukardaki klinik tablo oluur.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
36
Deneysel ada, hayvan deneyleri bilincin her ynn aratrmak iin uygun deildi.
nsanlardaki aratrmalar znel deneyimlere dayanyordu. Bilincin deneysel olarak
aratrlmasnn, 1876da psikolog Wilhelm Max Wundt (1832-1920) tarafndan
balatld sylenebilir. Wundtu psikolojinin ana konusu tek kelimeyle BLNti.
Wundt bir gerein aratrlmasndaki ilk adm bu gerei oluturan unsurlarn tek tek
tanmlanmas olmak zorundadr diyerek ie balar. Bu yntem aslnda Gazali, sonradan
Descartesn yntemiydi: btn paralara blerek anlamak. Dolays ile bilincin
elemanlarn aramak gerekiyordu. Wundtun sistemi zihin (veya bilincin) kendi kendini
dzenleyebilme yetenei zerinde younlatndan iradecilik olarak da adlandrld.
Wundta gre psikolojinin konusu dolaysz yaantlar olmalyd. Dolayl
yaantlar ise, deneyimin kendisi hakknda bilgi vermekten ziyade bir ey hakknda bilgi
ve malumat salar. Bu normal gnlk yaantmzn alagelmi alg eklidir. Oysa bir
iei grdmzde yaadmz krmz deneyimi, zihnin organize edecei unsur ve
bilin durumlarn oluturur. Bir deneyimi yaayan kiinin dnda bakalarnn gzlemesi
mmkn deildir. Bu nedenle psikolojinin kullanaca yntem iebak (introception) ya
da isel alg (internal perception) olmaldr.
znel, Nesnel ve gzlem
Zihinsel etkinlikler znel veya nesnel olarak gzlemlenebilir. Nesnel
gzlemler bir baka bireyin zihinsel ilemlerinin, bireyin davranlarna
yansd kadar ile anlalmasdr. znel gzlemler ise bir kiinin zihinsel
ilemlerinin kendi tarafndan anlalmasdr. znel gzlem ounlukla
igzlem olarak adlandrlr. gzlem bize zihinsel olaylar hakknda ok
daha kiisel ve detayl bilgi verir. Kimi zihinsel olaylar nesnel olarak
kavranamaz. gzlem gemiten kaynaklanan ve bizi herhangi bir olayda
etkileyen drt ve dnceleri ounlukla aa karr. Nesnel yntemin
kiiye zel kullanm ile bu niteliin bilgisini elde etmek ok zordur.
Ancak, znel bir gzlemin geerlilii her zaman test edilemez. nsanlarn
dnme tarzlar farkl olabildiinden sylenen eyin doru olup
olmadna karar veremeyiz. Oysa, herhangi bir nesnel etkinlik birka kii
tarafndan gzlemlenebilir ve verdikleri raporlar karlatrlabilir.
Harvey A. Carr-Psikoloji (1925, sayfa 1-14den)
Schultz Dp, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi, Kakns yay, 2001.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
37
Karakas S & Beki B. Zihin-beden ilikilerini ele alan bilim dallarnn douu ve geliimi. NeuroQuantology 2003; 2: 232265
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
38
sinir sistemine ve ilgili olduu organa bavurarak aklarz. Sinir sistemi zihnin
sebebi deildir, ancak onu aklar. Tpk yolculuumuz boyunca brakmadmz
bir lkenin haritas gibi Zihinsel sreler fiziksel olaylarn tm dizisini
karlamaz. Sinir sistemindeki belli paralara karlk gelirler. Gerekte eer
biz ruhu (zihni) bedenle aklamay reddediyorsak, ayn derecede yetersiz ve
tatmin edici olmaktan uzak iki alternatiften birini kabul etmek zorundayz: ya
zihinsel deneyimin basit bir tanmna bal kalacaz ya da bilince sreklilik ve
tutarllk kazandrmak iin bilind bir zihin icat edeceiz. Bizler psikolojiyi
bilimsel yapmak iin zihni tasvir etmekle kalmamal, ayrca onu
aklamalyz
William James
Felsefeci, tp doktoru, fizyolog ve psikolog olan William James (18421910), The
Principles of Psychology/Psikolojinin lkeleriinde (1890), bilinten derinlemesine
bahsetmitir. Bugn bile nemini koruyan bilin, farkndalk, duyusal sistem zerine ok
deerli gzlemleri ve almalar vardr. Bunlar en gzel ekilde ve berrak olarak
zetlemitir. Hatta deneyimin deiikliini anlamak iin kendisine nitrik oksit anestezisi
bile vermiti. Eer, modern anlamda bilincin felsefi tartmasnn Descartes ile balad
kabul edilirse, bilimsel zemine tanmas ve anlalmas da William James tarafndan
salanmtr denilebilir.
James, bilincin kendini oluturan elemanlara ayrlmasna karyd. Ona gre
bilin, karmak bir ortamda, karmak bir varln ihtiyalarna yant olarak olumutu.
Bu nedenle de bilin olmakszn insann evrim sreci ortaya kmazd. Bilin srelerini,
organizmann yaamnda deiikliklere sebep olan organizma faaliyetleri olarak
deerlendirdi. Psikolojinin lkeleriinde ruh ve beden arasndaki ilikiyi ele alan belli
bal tm felsefi kavramlar tartm ve eletirmiti. Bilin durumlar (ruh) ve beyin
srelerini (beden) doal dnyadaki fenomenler olarak kabul etti. Kitabnda ana tema
bilince yeni baktr. Burada bilin yaantlarnn daha basit elemanlara indirgenmesi
yerine, yeni bir yaklam nermitir. lk zellik olarak, zihinsel yaantlarn bir btn
olduunu ve bilin kavramnn ana noktasnn da srekli meydana geliyor oluu
olduunu ne srd. Yani bilin bir rmak gibi akyordu. Kendisi bu anlamda bilin
ak ifadesini kullanmtr. Bu srekli ak ve olu nedeni ile de bilinci paralara
blmek bilinci yolundan saptracaktr. Bilincin ikinci bir zellii daima deimekte
oluudur; hi kimsenin bir durumu veya dnceyi ayn ekilde iki defa yaamas
mmkn deildir. Bir nesneyi birden fazla nedenle eitli kereler dnebiliriz, ancak
her defasnda araya giren farkl deneyimlerin etkisi ile her dnce farkl olacaktr.
Yani, bilin birikimli bir sretir ve ayn ekilde yinelenmez. gzleme de nem veren
James, bunu yle ifade eder: bizim daima, ilk olarak en bata gvendiimiz ey olan
gzlem, zihinlerimizin iine bakmak ve orada neler kefettiimizi ifade etmektir. Bu
ekilde bilin durumlarn kefettiimiz konusunda herkes hemfikirdir. Buna ramen
igzlemin snrllklarnn da farkndayd.65
Zihin de bir sreklilik gsterir ve bilin aknda ani boluklar yoktur. Uyusak
bile uyku ncesi bilin durumu ile balant kurabiliriz. Buna ramen zihin seicidir.
Zihin pek ok uyar arasndan bazlarn szgeten geirerek, birletirerek, ayrarak,
reddederek hangisi ile kar karya kalacamza karar verir. Bu seim ile bilin
mantkl bir tarzda iler:
Zihnin her aamada bir dizi ezamanl imknlar alan olduunu grrz.
Bilin, bu imknlarn kendi aralarnda karlatrlmasndan ve dikkatin,
glendirici yasaklayc rolyle, bazlarnn seilip geri kalanlarnn
bastrlmasndan oluur. En st dzey ve en gzde zihinsel rnler herhangi bir
yetinin, kendisinin bir altnda yer alan yetinin sunduu verileri szgeten
geirmesi ile oluur. Bu veriler de, daha ok sayda, daha basit malzeme
arasndan ayklanmtr ve sre bylece devam eder. Ksacas, zihin ald
verileri, tpk bir ta ktlesini yontan bir heykeltra gibi iler. Bir bakma
heykel en bandan beri orada durmaktadr. Ancak, ondan baka, binlerce
deiik heykel vardr. Dierleri arasnda bu heykeli ekip karan heykeltran
kendisidir.
65
Schultz Dp, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi, Kakns yay, 2001;200-212
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
39
Jamese gre bilincin biyolojik bir yarar vard. Bilin, bizim seimler
yapabilmemizi salayarak, evremize uyumu artryordu. Bu nedenle de, bilinli
seimlerle alkanlklar birbirinden ayrmt. Organizma yeni bir sorunla karlatnda
ve yeni bir uyum yoluna gerek duyduunda bilin sahneye kyordu.
John Broadus Watson
Daha sonralar, psikoloji alannda Davranlk n plana kt. Bu hareketin kurucusu
psikolog John Broadus Watsondu (1878-1958). 1913te Psycology as a Behaviorist
Views It adl makalesini yaynlamasyla Davranln tarihi balar. Burada Watson,
Wundtun ne srd de dahil her trl iebaka (igzlem) kar olduunu ne srer.
Psikolojiyi nesnel bir bilim dzeyine ykseltmek isteyen Watson, snanmas ve
dorulanmas olanaksz, bilin durumlarn inceleyen iebaka tepki gstererek,
DAVRANI, bu bilimin inceleme konusu, GZLEMi de yntemi olarak kabul eder. Bunun
iin de bilin, imge, ruh kavramn reddeder ve kendi szlnden siler. Bilin
kavramna ise iddetle kar kar. Bilinci asla grlemez, dokunulamaz, koklanamaz,
tadlamaz veya hareket ettirilemez olarak betimler. Bir yazsnda; inanyorum ki, bir
psikoloji yazarken asla bilin, zihinsel durumlar, akl ve benzerini kullanamayacaz.
diyerek kar kn belirtir. Watson buna ek olarak, Freudcu psikanalizden, znel
duygularn aratrlmasna kadar btn gemi uygulamalar adeta siler. Ona gre
bunlar, znel, ortaya konulmas mmkn olmayan ve dolaysyla da bilimsel aratrma
tanmna uygun dmeyen zihinsel durumlarla ilgiliydi. Bilinci de kapsayan zihinsel
sreler llemediinden anlam yoktu. Davranla gre insan bir makineydi ve elle
tutulamayan nesnel davranlarn dndakilerin nemi yoktu. Watson birok
makalesinde ve kitaplarnda bilin kelimesinin artk sahneden silinmesi gerektiinden
bahsediyordu:
Psikolojinin bilin fenomenini aratrd ne srlmtr. Bu tek bana bir
problemdir, bir yanda karmak zihin durumlarnn kendilerini oluturan basit
elemanlara analizi; dier yandan basit bileenlerin karmak yaplar
oluturmas sz konusudur. gzlemin, kendi bana hibir deeri yoktur.
Bunlar sadece bilin durumlarn aydnlatabildikleri derecede bir anlam ve
neme sahiptirler. Eer benim ulatm sonulara ulaamyorsanz, bu sizin
aygtnzdaki veya uyarcnzn kontrolndeki bir hatadan tr deil,
igzleminizin iyi yaplmam olmasndan kaynaklanr. Eletirilecek olan
gzlemcinin kendisidir, deneysel ortam deil.
Psikoloji, artk zihin durumlarn gzlem nesnesi yapyor olduu
dncesi ile kendi kendisini kandrmak durumunda olmadndan, bilince
yapt atflardan tamamen vazgemesi zaman gelmi grnmektedir. Zihin
elemanlaryla, bilin ieriinin doasyla ilgili kuramsal sorunlarla aa
drlm
durumdayz.
Ayrca
psikolojinin
gncel
terimlerini
kullandmzda, bu terimlere yklediimiz anlam asndan ayn eyi
kastediyor olduumuzun bir garantisi yoktur. Ben bilin durumlarnn gzlem
yoluyla ayrlabilir elemanlara analizi yerine, bilin srelerinin biyolojik
anlam zerine vurgu yapyorum. nanyorum ki bilin, ruhsal-zihinsel
durumlarn ruh, ierik, gzlem yoluyla doruluunu kantlama, imge ve
benzeri terimleri bir daha asla kullanmayz. bu atlmn imdi yaplmasnn
gerekten ok yararl olacana inanyorum. grmek zorunda olduum tek
yanlg, nesnel sonulara dayanan bir ifade ok daha deerliyken, onlarn
almalarnn ounun gzlem asndan ifade edilmi olmasdr. Bunlarn
hibirinde bilince niin bavurulduuna dair sebep yoktur. Zihinlerimizin elli
yl akn bir sre bilin durumlarnn aratrlmasna adanarak arptlmas
sebebiyle, bizler bu problemleri ancak bir ekilde gzmzn nne
getirebiliriz.66
stedii gibi de oldu ve uzun sre, yaklak 50 yl, bilim dnyas ve psikoloji
alannda bilin kelimesine artk rastlanmaz zoldu.
Bu akm Wundt ve Hermann Ebbinghaus (1850-1909) sayesinde, deneysel
psikoloji ile domu ve Edward Thorndike (1874-1949) ile de zellikle hayvan
66
Watson J. Davrannn bak ile psikoloji/Psychology as the behaviorist views it. Psychological Review 1913; 20:158177
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
40
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
41
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
42
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
43
nemli bir paras olan grsel sistemden yola karak bilinci deerlendirdi. David Bohm
ve Karl Pribram, holografik teorilerin bilinle uyumlu aklamalarn ortaya koydu.
Bahsedilen biliminsanlar bilin zerine dnme ve fikir retmeyle akademik
kariyerlerinin balangcnda deil, kariyerlerinin sonunda, adeta ermilik
dnemlerinde ilgilenmeye baladlar. Yine ayn yllarda, belki bu akmdan etkilenerek
bilin zerine akademik dergiler yaymlanmaya baland (Journal of Consciousness
Studies, Consciousness and Cognition, Brain and Mind, Behavioral and Brain Sciences,
The Journal of Mind and Behavior, Psyche, NeuroQuantology) ve onlarca yeni akademik
kitap listeye eklendi. Son yllarda bilin zerine birok disiplinin bir araya gelmesi ile
sempozyumlar yaplmaya baland. Sinir bilimleriyle ilgili yayn yapan nemli dergilerde
bu konuyla ilgili ayrntl makaleler yaymlanmaya baland. Bu sadece sinir bilimlerini
ieren dergilerle de snrl kalmayarak fizik alanndaki nemli dergilere de konu oldu;
tartlmaya baland. Daha nceki gelenek devam etti ve teorisyen says kadar bilin
teorisi ortaya kmaya balad. Buna ramen, bugn hala bilin aratrmasnda,
anaokulunda kum havuzunda oynayan ocuklar konumundayz.
Yine son on ylda bilin konusunu deiik ynlerden inceleyen yzlerce makale
yaymland. On yln sonuna doru alma saysnda logaritmik bir art oldu. National
Library of Medicine, MEDLINEda, sadece balkta bilin ieren (insan almalar,
sosyal anlamda bilin almalar hari) ve ngilizce yaymlanm makale says 19701979 aras 396 iken, 1980-1990 yllar arasnda 475 saysna ulam ve 1990-2000 yl
aras 709 makaleye kmtr. 2000 ylndan sonra ise adeta bir srama yaanmtr.
zellikle ilevsel beyin grntlemeleri manyetik rezonans grntleme (fMRG) ve
pozitron emisyon tomografisinin (PET) kullanma girmesi ile almalar daha da hz
kazand. Bilinci ilgilendiren uyku, anestezikler, meditasyon, hipnoz, dikkat, bellek,
alglama gibi konularda PET almas says hzla artt. 1988-1991 arasnda 15, 19921995 arasnda 70, 1996-1998 arasnda 190, 1999-2005 arasnda ise 400e yakn alma
yapld. Bu saylar bilin konusuna olan ve artan ilgiyi gstermektedir. 1930 ve
1950lerle karlatrldnda, bugnk ilgi mthitir. 1930-1950 arasnda yazlan 8
temel psikoloji metninin 5inde bilin balna hi deinilmedii, 3nde ise tarihsel bir
merak olarak ele alnd dnldnde, u an ok ok iyi noktadayz diyebiliriz.
Doann bilinen en karmak iki nesnesi, insann bilisel sreleri ve beynidir;
daha da karma, bunlarn ilikisidir. Asrlar boyunca beden ve dolaysyla beyin, doa
bilimleri kapsamnda ele alna gelmi; bu iki e, canl varlklarn yap ve sreleriyle
ilgilenen temel biyolojik bilimlerin, madde ve enerji konularyla ilgilenen fiziksel
bilimlerin, tp gibi uygulamal bilimlerin aratrma konusu olmutur. Zihin ise, canllarn
davranlaryla ilgilenen davran bilimlerinin, psikolojinin ura konusu olagelmitir.
Gelenekler ve alkanlk, bu dallarn her birinin (biyolojik veya fiziksele kar
davransal veya psikolojik) kendi iinde kapal olarak almasna yol amtr. Dier
yandan ada bilim dnyasnn kabul ettii bir husus, mevcut bilim dallarnn, tek
balarna; beyni, bilisel sreleri ve zellikle de bu iki enin ilikisini anlayabilmede
yetersiz kalddr. Ayn veriler beyni incelemenin btnleik (multidisipliner) bir
ekilde ele alnmas gerektiini aka gstermektedir. Multidisipliner grubun kapsamna
giren dallardan bazlar psikoloji, fizyoloji, biyofizik, biyokimya, nroloji, ilevsel
nroradyoloji, nropsikoloji, psikiyatri, ayrca felsefe, matematik, fizik, istatistik ve
elektrik-elektronik, bilgisayar ve biyomedikal mhendisliklerdir.72
Bilin, bugn artk birok ada biliminsanna gre bilimsel bir nesnedir ve
bilimin alannda incelenmelidir. 1990lardan sonra bu eilim daha da belirgin hale
gelmitir.73 1995ten sonra kuantum fizikileri de iyice bilin konusu iine girdiler ve
fizik dergilerinde bilince atf yapan ya da balnda bilin kelimesi bulunan birok
makale yaymland. Bu eilimden dolay olacak, artk felsefeciler, fizikiler ve yapay
zekaclarca bilin zerine kitaplar yazlmakta in garip yn ise konuya nce el
atmas gereken nrolog-nrofizyologlardan henz dierleri kadar ses kmyor ve kendi
kabuklarnda incinin olgunlamasn bekler gibiler. Ancak felsefe ve psikolojinin
syledikleri de yetersizdir. Felsefeci John Searle Felsefe ve psikolojideki ada
72
Karakas S ve Beki B. Zihin-beden ilikilerini ele alan bilim dallarnn douu ve geliimi. NeuroQuantology 2003; 2: 232265
73
Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin-Beden/Beyin Tarihi
44
74
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Nrofelsefe
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Nrofelsefe
Zihin
Felsefesi
Birinci kii bak as
Epistemik zihin problemi
Bizim kendi beynimize
dorudan erime imknmz
yoktur
Zihinsel zellikler
Ontolojik zihin-beyin problemi
Zihin ve fiziksel zellikler
aras iliki (monizm, dalizm)
ekil. Zihin, zihinsel durumlar olarak belirlenir ve birinci kii tarafndan (znel) ulalabilirdir
(first-person). Farkl olarak beyin, sinirsel durumlarla belirlenebilir ve bu nc kii bak as
ile ulalabilirdir (third-person). nc kii bak as dier kiiler zerine younlar.
Dierlerinin beyin durumlarn kendi beynini darda brakma ile ele alnr. Birinci kii bak as
yalnzca kiinin kendi beynine ulamay salar (duygularmz hissederiz). Kendi beyin maddesi ve
sinirsel durumlarna ulamay salamaz. Bylece birinci kii bak as (zihinsel) ile nc kii
bak as (maddesel beyin) bak ayrr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Nrofelsefe
Kuantum Felsefesi
Felsefe
NroFelsefe
Kuantum
Mekanii
Sinirbilimi
NroKuantoloji
Churchland P. Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes. Journal of Philosophy. 1981.
Churchland Paul and Patricia. Recent Work on Consciousness: Philosophical, Empirical and Theoretical.
Seminars in Neurology. 1997.
4
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Nrofelsefe
yn. nce hareket gerektiren ilemler birincil devinimsel alanda kodlanr. Birincil
devinimsel alanda her sinir hcresinde hareketin ynnn ayarlamas yaplr. Buradaki
baz hcreler hareketin belli ynnde daha belirgin ateleme yaparlar. Hareketin yn,
tek tek hcrelerin atelemesi ile kodlanmaz. Ve hcreler sadece bir ynde harekete
neden olmaz. Her ynde hareket esnasnda farkl iddetlerde ateleme yaparlar.
Hepsinin bir arada oluturduu sinir hcresi boalmnn izgisel uzaysal (vektrel)
toplam hareketin ynn belirler. Yani, her hcre hareketin yn iin farkl
iddetlerde bir oy kullanr. Elde edilen ortak vektrle (oylarla) hareketin yn arasnda
belirgin bir iliki olduu ortaya konulmutur. Bylece, daha hareket olumadan nce
yaplan sinir hcresi kaytlar ile oluacak hareketin yn nceden tahmin
edilebilmektedir.
Hareketin yn, beyin kabuu sinir hcreleri topluluunca kodlanr. Birok
hareket birden fazla eklemi etkiler ve ardk hareketlere gerek duyar. Apostolos
Georgopoulos, bir ynetme kolu kullanarak, grsel hedeflere doru maymunun
ynetme kolunu hareket ettirmesi esnasnda birincil hareket beyin kabuundan sinir
hcrelerinin almalarn kaydetti. Ynlerin dar bir snr iinde, tm sinir hcreleri,
hareket ncesi veya esnasnda ateleme yapyordu. Buna gre, hareketin zel bir yn
tek bir sinir hcresinin aktivitesinden ziyade, sinir hcrelerinin topluluunun net
vektrel etkisiyle tespit edilir. Bir harekete her bir sinir hcresi katkda bulunur ve yn
toplam vektrle belirlenir.
ekil.
ekilde
iki
sinir
hcresinin verdii emir ya da bir
hareket yn iin vektrleri
(izgisel uzaysal) ve bunlarn
oluturduu ortak hareket yn
(-----) grlmektedir.
Sinirbilimi felsefesinden doan ilk nemli adm, bilisel ilevleri beyindeki zel
sinirsel blgelere yerletirme giriimidir. Joseph Galln frenolojisi (1800 civar) ile
balayan bu yaklam artk modern beyin grntleme yntemleri ile daha kesin ve
ayrntl hale gelmitir. Bunun yannda tmr ve fellere bal hasar gren kiiler
yaarken de klinik ve grntleme ile ilgili ilevlerin beyinde nerede yerletii daha
kesin olarak tespit edilebilmektedir.
Sinir hcresi retisi (nron doktrini), zihni anlama asndan sinirbilimi
tarafndan alan bir penceredir. Buna gre zihni aklayabilecek baarl bir teori tam
olarak sinirbilimsel olacaktr. Sinir hcresi retisinin modern savunucular Patricia ve
Paul Churchlanddir. Patricia Churchland ve Terrence Sejnowskinin kitabnda (The
Computational Brain, 1992) bu kabullere rastlanr. Yine Paul Churchlandin The Engine
of Reason, The Seat of the Soul (1995) adl eserlerinde de ayn reti savunusu
bulunabilir. Psikoloji ve sinirbilimi ilikisini anlatrken tarihsel benzetmelerden
yararlanr. Keplerin gezegen kanunlarn Newtonun hareket kanunlarna, snn
ortalama molekler kinetik enerjiye ve n elektromanyetik dalgalara indirgenmesine
benzetme yapar. Buna gre, psikolojinin sinirbilimine indirgenmesi durumundan,
psikolojik grngleri sinirbilimsel terimlerle anlayabileceimizi ve zihnin baarl
teorisinin saf olarak sinirbilimsel olabileceini umabiliriz. Dier bir ifade ile sinir hcresi
retisini destekler. Patricia Churchland Nrofelsefe (1986;482) adl kitabnda:
phesiz, sinirbilimindeki keifler, felsefedeki allagelmi ve tutucu (ortodoks)
inanlarmzn tmn deitirecektir diyerek sinir hcresi retisine dolayl gnderme
yapar. Psikolojik ya da felsefi aklamalar, baarl teoriye ulamak iin yoldaki
duraklardr ve tm bak asn bize sunmazlar. Eer zihinsel grngleri aklayan
teoriler sinirsel teoriler deil ise zaten sinirsele bir indirgenme yaplamaz. Dorudan bir
aklama mmkn olana kadar sinirbilimi tarafndan dlanacaklardr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Nrofelsefe
Felsefi teori
Sinirbilimsel hipotez
Mantksal uyumluluk
Balantsal uyum
Ampirik uyumluluk
Mantksal yalanlama
Disiplinler aras
yalanlama
Ampirik yalanlama
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Nedir?
Elinde drt veri noktas bulunan uyank bir deneyci, bunlarla bir fili
tanmlayabilir, hele be veri noktas varsa, filin kuyruunu sallamasn bile
salayabilir.
Enrico Fermi
Hakikatleri lafzlardan elde etmeye alan kimseler, kimi zaman aknla
der de lafzlarn okluundan dolay manalarn da ok olduu vehmine kaplr.
Hakikatlerin kendilerine ald kiiler ise manalar asl, lafzlar da bunlara
tabi olarak kabul ederler. Zayflarn ii ise bunun tersidir; onlar hakikatleri
lafzlardan elde etmeye abalarlar.
Gazali, Mikatl-Envar
Bilin Nedir?
Bilin
Gsterenler
Aklayan
Farkndalk
Uyanklk
Tetiktelik
drak
znel deneyim
Akl
His
Kendine farkndalk
Dikkat
Seici dikkat
Vicdan
Hissi batn
uur
Kendini sezi
Usun kullanlmas
Zihinden geenin algs
bilgi, igr
Bilen biri
Sessiz konuma
Duygularmzn toplam
Tanma
Alglama
Zihinsel yaamn en st
seviyesi
Bilme
znel deneyim/durum
Algsal-devinimsel iliki
Sessiz konuma
Dnsel sezgi
Duygu ileme
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Nedir?
rnekler
Yataanki yan kesici uzun sava ba
Geveze enebaz
Gz pek Korkak olmayan
akak Ban yan ksm
akak Gz, aln ve kulak arasnda yer alan blge
Yavaa Yava bir biimde
Eanlamllk
zde ya da benzer anlam olmasna karn, gndelik dil kullanmnda farkl biimlerde
(idrak, kendine farkndalk) olan szcklerdir. Kimi eanlamllk tanmlar, seilen
gzlem dzeyini gz nnde bulundurmadndan, karmak karmlara neden olur
(bilin=farkndalk gibi). Tanmlanm szcksel yap iinde, iki terimin deitirilebilir
olmas (bilinuyanklk), yaklak eanlamlln ortaya kmas iin yeterlidir. Ancak,
edeerli olmak iki szc eanlaml yapmaz. Farkl anlatm ve ierii olan ama ayn
gndermeyi paylaan gstergeler eanlamldr.
stanlamllk
Tanmlamalarda, stanlaml bir kelime genellikle madde ba olarak sunulur
(bilinkendinin ve evresinin farknda olma durumu). stanlamllar, altanlamlar
kapsar ya da ierirler. stanlamldan, altanlamlya geilirken, bir farklln zgl
nitelii belirlenir. Bu farkllk bir sfat aracl ile aka gsterilerek (rnein; yelkenli
gemi) ya da farklla dikkat ekmeye yarayan bir gsterge deiiklii aracl ile
yaplr (gemi/yelkenli). Tanmlama, en az belirlenmi olandan en ok belirlenmi olan
ynnde bir ak gerektirdiinden, altanlama ulamak iin stanlamdan yola klabilir.
Bunun tersi geerli deildir (bilinuyanklk farkndalk dikkat).
Kartanlamllk
Bu yalnzca szlksel tanmlamalara uygulanabilir. Ztlk ilikisi temeldir. rnein;
bilinlibilinsiz, genidar, bykkk. Bu iki karlkl kelimeler arasnda, ortak
kavramdan kaynaklanan, byk lde sezgisel ve bulank bir ztlk ilikisini gsterirler.
Byk ara derece olan orta ihmal edilerek kk ile ve yar bilinli gz ard
edilerek, bilin bilinsizle kart anlamlanr. Bu tr tanmlamalar dilsel olarak
yetersizdir.
Cmlelerde olduu gibi bilin tanmlarnda da, bir tanmn (cmlenin) anlamsal
bakmdan geerli ya da geersiz olduuna karar verebilmek iin, nce bu cmlenin
yorumlanabilir olup olmadna bakmak gerekir. Yorumlanabilirlik, kabaca
anlalabilirlik olarak da ifade edilebilir.
Yaplan tanmlamalar, gerek tanmlamalar m yoksa aklamalar mdr?
Aklama, anlam kesin olmayan bir kavramn (gsterilen ya da aklanan), anlam kesin
olan yeni bir kavrama (gsteren ya da aklayan) dntrlmesi demektir. Aklanann
anlam tam-belirli deyimlerle dile getirilemezse de, biimsel olmayan aklamalar ve
rnekler yardm ile olabildiince anlalabilir bir biime sokulur. Tartlan sorun,
aklamalarn doruluu sorunudur. Aklanmas istenilen kavramn (bilin) anlam
belirsiz olduuna gre, elde salam bir lt yok demektir. Genel olarak bir aklama,
sezgisel olarak ak grnen durumlar iin doru ise iyi bir aklama saylr. Ancak bunu
bilin aklamalar iin sylemek doru olmaz.
Bulunacak tanm doru ya da gerek bir tanm olabilecek mi? Doru
ifadesi genelde iinde insann kavraynn olduu konuma karlk gelir ve gerein bir
yansmasn ifade eder. Doru tanm iin insan znesine, bilme, alglama ya da bilince
gereksinim vardr. Gerek tanm ise bilenden, bilinten, insandan bamsz olarak kendi
bana var olabilen durumlar iin kullanlr. Sonuta; bilincin insann olmad yerde
anlam olmadndan, gerekin tahtna hibir zaman ulaamayacaz demektir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Nedir?
Sadece doru bir tanmlama ile yetineceiz. Karl-Otto Apele gre doruluk diye bir
ey yoktur trnden bir sav daha batan yanltr. nk savn nermesi ierii ile
edimsel ierii kendi iinde eliir.
Bilincin Tanm Nasl Yaplabilir?
Peki, nedir bu tam aklanamayan, llemeyen ve ifadelerle ortaya konulamayan
bilin? Tanmlamas daha ok dorudan olmasndan ziyade dolayl yollardandr2
(farkndalk gibi) ve birok farkl eyi ifade edebildii iin zordur.3 nk bilin arlkl
olarak kiisel bir deneyimdir. Canl maddenin retimini denetleyen zel bir
retmendir, bazen yeterince eitilmi olan rencisini, teki grevleriyle uramak
iin yalnz brakr eklinde basit ve anlaml tanmlamalar da varsa da,4 bir kiinin
kendi varlnn/var oluunun, duyularnn, dncelerinin, evresinin farknda olmas
olarak da tanmlanr.5 durumumuzu sorgulayarak bir eylerin farknda oluruz ve
bilinli bir varlk olduumuzu hissederiz ve bilincin en nemli noktas da budur.6 Bilin,
ou kez "farknda olma, farkndalk" ile ayn anlamda kullanlr. Yani bilinli kabul
edilen varlklarn nesnel/dsal gzlem ve znel/isel gzlemleri vardr. znelci
kuramlarn tuzana dmemek elde deildir. Bilincin btn tanmlar temelde hep ayn
gibidir. Ama her tanm eski bir iede yeni bir arap gibi sunulur. Ya da bazlar
grnty kurtarmak adna ne srlmlerdir. Tanm yapacak bir doctor universalis
(evrensel bilgin) bulmak mmkn deildir. Ya da bekleyeceimiz ani bilgisizlikten, ani
bilgili bir duruma geme, ani bir kavray (anagnoresis) mmkn gzkmemektedir.
sel, kiiye ait olan znel bak asyla bakldnda bilincin baz zellikleri
tamamen baka biri tarafndan deerlendirilemez. Her zaman znel olan gryorum,
hayal ediyorum, inanyorum, dnyorum gibi kendi iselliimize ait ifadeler
kullanrz. Btn bunlar, znel yapmzla birlikte gemi ve gelecei gz nne alarak,
2
Current Awareness: Spotlight on consciuosness. The 1996 Ronnie MacKeith Lecture. Developmental Medicine
and Child Neurology 1997;39:54-62.
3
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas.. 2.Bask, TBTAK. 1999;5-6
4
Schrdinger E. Yaam Nedir? Evrim yaynlar, 1999;123.
5
Random House Websters Unabridged Electronic Dictionary, CD-Ver 2.0, 1996.
6
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;7
7
Davies P. Tanr ve Yeni Fizik. m yaynlar, 1995;191
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Nedir?
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Nedir?
12
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;22
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
i.im.ti, te.e.ma, psyche, pneuma, z, tz, tin, ruh, nephesh, nefs, istanza(na),
zihin, bilin
Pneuma, Yunanca pneodan kken alr ve soluk, flemek kelimesinden gelir.
Uyanklk ve yaamak iin soluk almak gerektiinden, pneuma sadece rzgr ya da soluk
deil, dier yaamsal ilevler olan duyular, dnceleri de kapsar. ncilde Tanry
tanmlamak iin de kullanlr (John 4:24).1 Erasistratus (M 304-250) pneumay ikiye
ayrr; kalbe canlandrc ve beyine psiik pneumay yerletirir. Platon, pneumay hem
rzgr hem de soluk olarak kullanr. Thetus, rzgr olan pneumay kiilerin farkl znel
duyusal alglamalarnn (scak, souk) aracs kabul eder. Diyogenes ise evrensel bir
kaynak grd havay tm yaayan eylerin ruhu (psyche) olarak grr. Olaslkla
vcuttaki toplardamarlar tanmlayarak, bunlarla bedene daldn syler.
Psyche, dz anlamda ruh olarak evrilir. En erken yazlarda, soluk benzeri bir
materyaldir ve bir hayalet olarak lmden sonra da var olmaya devam eder. M 4. yyn
balangcyla birlikte, beden karsnda ilk hatrlanan oldu. Homerde psyche, yaam
veya birinin hayaleti olarak ele alnrken, zihin ve bilin anlamnda hibir zaman
kullanlmaz. Homerde, yaayan bir kiide var olan ve lmle kaybolan tm yetileri
anlatmak iin kullanlr. M 500lerde Pisagor, Homerin bakn reddederek,
hayvanlarda olduu gibi insanlarda da psychenin baka vcutlara g ederek ardk
ortaya ktn ne srer. Zaman ierisinde kelime benlik, kiilik anlamna kaymaya
balar.2 Platon ile tekrar psyche tartmalar balar. Bunu Phaheoda ayrntl ele alr.
Epikrclere gre ise yaayanlarn bir parasdr, gste toplanr ve buradan bedenin
organlarna dalr. Bu bak as beraberinde kalbin tm organlarn ve bedenin
ynetim merkezi olduu dncesini de beraberinde getirmitir. Aristotelesin bak ile
psyche, fiziksel bir para olmamasna ramen, bedenin organlarnn formu veya
harekete geirici ksmdr. Fakat zihinde (nous) bulunmaz. Zeno tarafndan kurulan
retide ise psyche temel fiziksel retilerle kaynatrlr. Zenonun tasvir ettii evrenin
harekete geirici esas pneumadr. Her eyin iine nfuz eder. Hayvan ve insanlara
nfuz eden soluk ise onlarn psychesidir. Aristotelesin aksine Zenonun fikrini
savunanlar bitkilere psyche atfetmezler. O daha ziyade, alglayan ve amal hareket
yapan yaratklarn yaam esasdr. Plotinusun (yakl. 205-270) Neoplatonizminde ise,
fiziksel dnya ve zihinsel oluun daha yksek gereklii arasnda araclk yapar. Bu
reti, psycheyi hem bireysel olua hem de dnyaya balar.
Pneuma ve psychenin ierik ve anlamsal benzer ifadeleri ok daha eskilere
uzanr. Smer dilindeki .M.Tden gelen imti, nefes-rzgar-yaam anlamna
gelir. Akadca kelime olan napitu kanda ele gemeyen bir eyi ifade eder. Bunun
yannda, daha temel ve kalc bir ey olan TE.E.MA ifadesi, harfiyen evirisi yapldna
hafzay yerinde tutan barndran anlamna gelir. Akadca ruh olarak evrilen
etemunun benzeridir.
ncil de, can ve ruh szcklerinin anlamlar arasnda bir farkllk vardr; ruh
ve can birbirinden ayrlabilir (Heb 4:12). Ruh iin branice ve Yunanca szckler
(ruach ve pneuma), aadaki ekillerde de tercme edilebilirler: yaam, zihin, nefes,
ruh, rzgr. Tanr kendi ruhunu, insan da ieren doal yaratl srdrmek zere
kullanr. Bu bakmdan, insann iinde olan Tanrnn ruhu, onun iindeki yaam gcdr.
"Ruhsuz beden ldr" (James 2:26). "Tanr, yaam nefesini (ruh) iine demin burnuna
fledi ve insan yaayan bir can (yaratk) oldu" (Genesis 2:7). Bununla ilikili olarak da
Eyp, "Tanrnn ruhu benim burun deliklerimdedir" demektedir (Job 27:3). Bylelikle,
ncil ifadesine gre iimizdeki yaam ruhu doumda verilir ve beden canl kald srece
kii ile kalr. Tanrnn ruhu herhangi bir eyden geri ekildiinde ise lm olur.
1
2
Stead C. Pneuma E.Craig (Edt). Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge, 1998.
Long AA. Psyche E.Craig (Edt). Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge, 1998.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
lmde, "Toprak (beden), nceden paras olduu yeryzne dnecek ve ruh da onu
veren Tanrya geri dnecek" (Ecc 12:7). ncilde can olarak tercme edilen branice
nephesh ve psychedir. Bylelikle can, kii, beden ya da nefsi ifade etmektedir.
Can, kii ya da bir kiiyi oluturan tm eylerin zetidir. Tanrnn yaratt
hayvanlar, "hareket eden yaratklar Yaayan her yaratk" (Genesis 1:20-21)
ifadesindeki yaratk olarak evrilen branice szck, nephesh olup; bu, rnein
Genesis 2:7deki gibi, can olarak da evrilebilir: "ve insan yaayan bir can oldu."3
slam dncesinde, ruh farkl anlamlar iermesine karn, insana canl ve
bilinli varlk denilmesine yol aan bir e olarak kabul edilir. Sk kullanlan ruh ile
nefis arasnda bir ayrm vardr. Ayn ekilde aklla zihin arasnda da bir ayrm
yaplmtr. Zihin (intellect) dnyevi, dolays ile snrl bir akl ifade ederken, akl
(reason) yaratlm ilk ey olarak Allaha ulamann arac olan klli akldr. Buna gre de
vahiy zihinle deil aklla balantldr. Ruh, iradeli ve iradesiz tm eylemlerin kayna,
canlln belirtisi ve alg olayn gerekletiren yeteneklerin btndr. slam
felsefecisi Hcvirinin Hakikat Bilgisi (Kef l-mahcub) adl eserinde ruhu iyiliklerin
ilkesi sayarak melee, nefsi ktlklerin ilkesi sayarak eytana atfeder. Bylece
bedenden farkl olan ey ruh ve nefis olarak ikiye ayrlr. Bu ayrm bn Arabde de gze
arpar ve bedenin dndaki z, ruh ve nefis olarak ikiye ayrr. Bunlarn yaratltan
farkl olduunu ne srer. Ona gre, Ademin vcudu ruhun grld yer, Havvann
vcudu nefisin grld yerdir. Bylece doan demoullaryla ruh-nefis birleimi
ortaya kar. Baz slam bilginlerine gre de nefis, canl varlktaki yaamn ilkesi, ruh ise
dnme ve kavrama ilevini gerekletiren zdr. slam felsefecileri beden dndaki
zden bahsetmelerine ramen, aklla kavranamayacan ve ne kadar abalarsak
abalayalm, ruh konusunda geree ulaamayacamz Kuran- Kerime dayanarak
ifade ederler: Ey Muhammet, sana ruh hakknda soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbimin bir
iidir. Onun hakknda size ok az bilgi verilmitir (sra-85).
slam felsefecilerinden bn Arab ise ruhu syle anlatr:
...Ve ruh kendi zat ile var olup, devamllk hususunda bedene muhta
deildir. Tecrit edilmi olma ynyle bedenden ayrdr. Fakat idare etme ve
tasarruf kullanma ynyle bedenle ilikisi vardr. Ve beden madde aleminde
ruhun bedeni ve kemalinin aa kt, grnd yerdir... Nitekim ruh
bedenden ayr olmayp, kemalini aa karmak iin bedene muhtatr ve
bedene yaylmtr. Onun yaylmas, beden iine girme ve beden ile birleme
suretiyle deildir; belki onun bedene nfuz etmesi btn mevcut olanlardaki
nfuz etmesi gibidir. Ve bu itibara gre, ruh ile beden (cisim) arasnda
btnlk ynyle bakalk yoktur. Nasl ki Hak, bir ynden hakikatlerin ayn ve
bir ynden baka ise, ruh da bir ynden bedenle ayn ve bir ynden bedenden
bakadr... Bilinsin ki, Hakkn vcudu biri etken ve dieri etkilenen olmak
zere iki ksmdr. Etken olan tesir eden fiille ait ve etkilenen, tesiri kabul
eden fiilden etkilenmekten ibarettir. Baka bir deyile vcudun ruhu ve bedeni
vardr; ruhu etken, tesir edici ve beden ise etkilenendir. rnein, insann
bedeni ve ruhu vardr. nsan konuan bir hayvandr diye tarif ettiimiz vakit,
onun ruhu ile bedenini ele alm oluruz. Konuma onun ruhu, ii ve hayvan
onun bedeni ve d grndr. nsann konuan ruhu grnmedii halde, d
grn olan bedeninde tesir edicidir ve d grn olan bedeni tesiri kabul
eden, etkilenendir. nsann ruhunda bir yere gitmek iin bir istek peyda olur.
indeki bu irade/istek/isten ve ynelme, onun Kn [ol] emrinden ibarettir.
Beden bu irade ve emirden etkilenerek harekete gelip o istedii yere gider.
imdi, insann vcudu tek olduu halde onda biri tesir eden ve dieri tesirden
etkilenen olmak zere iki ksm takdir olmu olur. (Ksa not: bn Arabnin
(1165-1240) bu ifadeleri neredeyse ayn olarak 300 yl sonra Descartesta (15961650) ortaya kar ve onun ikiciliinin-dalizm en iyi tasviri budur.]
Bunlardan z, bir kimsenin benlii, tinsel varl, zat, nefis olarak tanmlanr
ve bir eyin temel ierii olarak dnlr. Tanmlamas Aristotelese kadar uzanr. Ona
3
ncilin Temelleri. Bir alma Elkitab. Gerek Hristiyanln sevgi ve huzurunun aklan
Heaster H. Turkish Edition. Christadelphian Advancement Trust 2000
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
gre, bir eyin temel zelliini ya da tzn oluturan eydir: lk anlamnda varlk tz
gsterdii lde zdr. Bir tzn zn belirlemek, onun sonlu sayda olmas gereken
temel unsurlarn belirlemektir: zde bulunan yerine getirilecek fiillerin sonlu sayda
olmas gerekir. Buna karn Platoncu z kavram deiiklie urayarak Descartesta
yeniden ortaya kar. Descartes zleri lmsz ve deimez sayarak yle der: Bir
gen tasarladm zaman, benim zihnimin dnda, dnyann hibir yerinde byle bir
gen olmasa bile, bu durum, bu eklin belli bir yaps ya da biimi ya da z olmasna
engel deildir; deimez ve lmsz olan bu z ne benim uydurduum bir eydir ne de
herhangi bir biimde benim zihnime baldr. Hegele gre z, varlk ile kavram
arasnda yer alan eydir. Husserla gre ise, bir nesnenin, kendisini ne ise o yapan ve bu
nesnenin herhangi bir zelliinden nce bu zellii olanakl ve anlalr klan zorunlu
yapdr. Heidegger ve Sartreda biraz deiir, var olutan ayr tutulmamas gereken ve
burada varlkta ayrt edilemez olan kavramdr. Heideggere gre z ve var olu
arasnda Yunan felsefesi tarafndan yaplan ayrmn daha ilerisinde, yani varlka
dnmek gerekir: Burada varln z, onun var oluundan kaynaklanr... Ancak burada
var olu (existentia) ve z (essentia) arasnda bir kartlk sz konusu deildir. Yani var
olu ile z aslnda ayn eydir.
Tz ise ze ok yakn, grece ayrmam ve yaplmam, biim araclyla
ortaya konan fiziksel ve ruhsal gereklik kavramdr. Aristotelese gre, tz (usuia)
birinci anlamda, maddedir, yani kendisinden belirli bir ey olmayandr; ikinci anlamda,
maddeyi belirli bir varlk olmaya zorlayan ekil ya da biimdir; nc anlamda da,
madde ile biimin bileimidir. Bu nc anlam ise en nemlisidir: Szcn en
temel, ilk ve balca anlamnda tz, ne bir zneye yklenen, ne de bir znede
bulunandr: rnein, bireysel insan ya da at gibi... Spinoza ve Descartesta en stn
tz Tanrdr. Spinoza: Tz deyince kendisinden var olan ve kendinden kavranan, yani
kavram baka bir eyin kavramna gerek duymayan eyi anlyorum diyerek bir tzn
baka bir tz tarafndan yaratlamayacan ne srer. Var olmak bir tzn doasnda
vardr der. Hegelde ise tz (substanz) somut z belirtir. Buna gre daha nceki
grlerden farkl olarak, tz deimez deil, kendi kendine hareket edebilen eyin
tinsel ilkesi olarak ele alr: Canl tz aslnda zne olan varlktr, ya da.... somut bir
biimde gerek olan varlktr. Belki de tanmlama kargaasndaki durumun tespitini en
iyi Berkeley yapar: Tzleri bir yana atyorum. Tz zihne uygun dnyann dna
atmakla sulanmamam gerek. Yalnzca tz szcnn felsefi anlamn yadsyorum ki
gerekte bir anlam deildir.4
Gelelim Tine. Tin, insan varlnn, bedene, maddeye kart olarak, cisimsel
olmayan blmdr. Bu etkinliin rn olan dnce (noesis) ifadesi de ayn kkten
gelir. Bazlarna gre, entelektel yetenekleri belirtir. Genelde ada Alman
edebiyatnda her yerde bulunan tin (geist), tamamen pheli ve bu yzden nerede
karlalrsa ehliyetinin sorulmas gereken bir arkadatr. Geist kelimesinin kkeni,
Arapa ve simya kaynakl gas, yani spiritus ve daha da eskisi pneuma kelimesidir.
Platon, Aristoteles ve Yunan felsefesinde tin (nus), gerek bir dnsel etkinlie
karlktr. Ya da soluk anlamna gelen anemosla balantl animus, sis ya da hava
anlamn da tar.
Tin ile maddesel olan arasndaki bu kartlk, 19. yya kadar felsefi tartmalarn
balca konusu olmutur. Descartes yle der: yleyse grdm her eyin yanl
olduunu var sayyorum, yalanlarla dolu belleimin bana sunduu her eyin gerek d
olduuna inanyorum, hibir duyuma sahip olmadm dnyorum; beden, ekil,
uzam, hareket ve yerin yalnzca zihnimin yapntlar olduuna inanyorum. Dolaysyla,
tin dnda hibir ey gerek deildir: Bundan byle zorunlu biimde gerek olmayan
hibir eyi kabul etmiyorum; yleyse ben.... yalnzca dnen bir eyim, yani bir
tinim. Yine Descartesa gre tin, bir eyi dnmemizi salayan eydir:
Ruh szc bilgisiz kiilerce kullanldndan iki ayr anlama geldiini ve bu
ilk edim ya da insann bu temel biimi olarak alndnda, yalnzca
dnmemizi salayan ilke olarak anlalmas gerektiini syledim: bu iki
anlamllk ve belirsizlikten kurtulmak iin onu genellikle tin diye adlandrdm.
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;23-24
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
nk ruhun bir blmne deil, bir btn olarak tm dnen ruha tin
diyorum
diyerek bu karmak adlandrma ve kavramsallatrmann sorun oluturduunu ortaya
koymaktadr. Tin, dncenin ve insann bilinli etkinliinin ilkesidir ve maddeye
karttr.
Tin, bilgi edinme yeteneinin yan sra, Leibnizin belirttiine gre bilginin
kaynan da oluturur. Leibnize gre tin ve ruh farkl kavramlardr. Ruhlar Tanr
tarafndan yaratlm ilenmemi monatlar olduklar halde, tinler Tanrnn kendilerine
kar bir hkmdar ya da bir baba gibi davrand zeki monatlardr ve ikisi beraber Tanr
lkesini meydana getirir: Zeki tzler (tinler) ile zeki olmayanlar (ruhlar) arasndaki
fark, bir ayna ile gren kii arasndaki kadar byktr ve ancak zeki tinler
eylemlerinin bilincindedir. Ruhlara zg tek bir yaam ilkesi bulunduu halde, tinler
dnme yetisine de sahiptirler: Tin fikirleri bilmekle kalmaz, onlar kendinden
bulabilir de... Zorunlu gereklerin kayna olan, zihne ilikin fikirler duyumlardan
gelmez. Baz fikirler tinin kendi zerinde dnmesinden doarlar.
Ancak, Helvetius buna kar kar ve tini, eyleri kavrama ve tanma yetisi
olarak grr. Bu yetinin kayna fiziksel duyularmzdr: Doay ele alalm. Doa bize
nesneler sunar; bu nesnelerin hem bizimle hem de kendi aralarnda balantlar vardr;
balantlarn bilgisi tin denilen eyi meydana getirir. Bu anlamda bilgimizin az ya da ok
olmasna gre tin de az ya da oktur. Berkeleye gre herhangi bir tin dncemiz
olamaz. Ayn zamanda dnceler gibi de olamazlar. Dolaysyla tin ile dnce arasnda
bir ayrm yapmak zorunludur:
Bir tin, dnen, isteyen ve alglayan olarak betimlenebilir... Kendi var
oluumuzu i duygu ya da dnme yoluyla biliriz ve baka tinleri us yoluyla...
Baka tinlerin var oluunu onlar tarafndan yaratlan dnceler olmakszn
bilemeyiz... Bir insan gremeyiz, eer insan ile denmek istenen bizim gibi
yaayan, hareket eden, alglayan ve dnense: grdmz yalnzca
dncelerin belli beklemesidir ki bu bizi ona elik eden ve onun tarafndan
temsil edilen ve bize benzeyen ayr bir dnme, devim ilkesi olduunu
dnmeye yneltir.
Burada, anlk kavramndan da bahsetmekte yarar var. Anlk, Descartesa
gre bilinebilir eylere ynelik hayal gcne kart olarak, kavrayabilen bireye ilikin
kavrama gcdr. Anlk, grn ne olursa olsun bir eyin gerekliini kavramay
olanakl klan dnsel bir ilemdir. Leibnize gre ise kendi bana yanlmaz olan yarg
yetisidir. Humeda, dnme ve anlama gcdr. Kanta gre anlk (vestand), duyumlar
arasnda sistemli karlkl ba kurmay salar ve sezgiye deil, akl yrtmeye dayanr.
Akl, Zihin ve Us
Szlk anlam olarak akl ise; 1. Bilip tanmay, yarglamay ve ilkelere gre
davranmay salayan, insana zg yeti, 2. Doru davranmay, doru yarg
vermeyi salayan dnme biimleri ve ilkelerin btn; saduyu, bilgelik,
ayrt etme yetisi, 3. Normal durumlar ve ileyileri bakmndan ele alnan
dnsel yetilerin btn, ayrt etme yetisi, 4. Bellek, alg, dnme vb.
zihinsel yetilerden her biridir.5
Zihin (Arapa, zihn): 1. nsann yaam boyunca edindii bilgileri depolayp
saklamasn ve daha sonralar gncel yaama uygulayarak kullanmasn
salayan ilevlerin tm, 2. Hafza, bellek, 3. Anlay, kavray. 4. Usun
eanlamls. Bilinle, zihin=akln (mind) farkl kavramlar olduunu da
belirtmek gerekir. Akl yani logos, bilgi edinme yetisi, bilip tanma ve
yarglama yetisidir. Akl beynin kontroln ve bilinli algy yapan, dar
yanstan programdr. Bilincin da yansmas akl araclyla ortaya kar.
Akl yalnzca bilinli olduumuz zaman fark edilebilir. Bilinsiz olduumuzda
akl anlamszdr. Bu nedenle bilin, belirli bir akln, kiiselletirilmi bir
beynin o anki birinci el, birinci ahs deneyimi olarak grlebilir ve elik
eden bilin, akla can katar.6
5
6
Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Akl maddesi. Geliim Yaynlar. 1986. s:262, cilt:1
Greenfield S. nsan Beyni. Varlk yaynlar. 2000; 154.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Kr Adamlar ve Fil
Hintli alt adam vard
renmeye ok hevesliydiler
Fili grmeye gittiler
Hepsi kr olmasna ramen
Gzleme ile her biri
Kendi dncesini teyit etmek istedi.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Felsefeciler bilin terimini drt ana balk altnda kullanrlar: genelde bilgi,
niyetsellik, igr (ve zellikle oluturan isel eyin bilgisi) ve fenomenal deneyim.
Birinin zihninin iindeki bir ey "igrsel bilinlilik"tir. gr, birinin kendi zihinsellii
hakknda ilk elden bilgisi olarak kabul edilir. Bir deneyim veya dier zihinsel mevcudiyet
olan "fenomenal bilinlilik" ise birinin "bunun gibi bir eye" sahip olmas durumudur. En
ak rnei; tat almak, grmek, ar duyma veya kanma gibi algsal deneyimlerdir...
Fenomenal bilinlilik deneyimlerinin fiziksel olmad ne srlmtr... grsel
bilin, fenomenal bilinten daha az bulmacamsdr.
27. Trk Dil Kurumu Szl, 2002
1. nsann kendisini ve evresini tanma yetenei, uur. 2. (psikoloji) Alg ve bilgilerin
zihinde duru ve aydnlk olarak izlenme sreci, uur... 3. (mecaz) Temel bilgi, temel
gr. 4.Bir toplumdaki ruh etkinliklerin veya ruh durumlarn btn. 5.Dima.
28. Miller G. Psychology: the Science of Mental Life., 1962
Bilin milyonlarn dilini andrm bir kelimedir
29. Suandes Dictionary-Encyclopedia, 2001
Bilinli olma durumu; alglar tarafndan yaplan vurgulamalara zihnin yantll, ek
olarak dsal bir farkndalk durumunu da ierir.
30. Dictionary of Medicine, 2000
Zihinsel olarak uyank olmak ve ne olduunu bilme. Bilin kayb bilinsiz olmaktr,
duyusal uyaranlara yant mmkn deildir. Bilinci geri gelmek, bilinsizlik ardndan
bilinli olma durumu.
31. Dictionary of Philosophy, Macmillan, 2002
Bu kelimenin iki ilikili felsefi kullanm vardr; birincisi, Locke'da olduu gibi, alglama
ile ayn anlama gelen ve igr zerine eklenmi zihin kapasitesi ile kendi bilgisinin
hissidir; ikincisi ise, daha dar bir modern algdr, anesteziye kart olarak, zihinsel
durumlarn genel zelliklerini betimler. Temel felsefi konular (a) ne gibi yollarla bir
znenin bir nesneye kendi farkndal mmkn olduu (nasl igr ortaya kar?) ve (b)
her zihinsel durumun bilinle bir arada olmasnn zorunlu olup olmad gibi kavramlarla
ilgilidir.
32.Churchill Livingstone's Dictionary of Nursing, 2000
Bir kiinin bilinli olarak be duyu araclyla evreyi alglamas ve alglarna yant
oluturmasn vurgulayan karmak bir kavram.
33.Black's Medical Dictionary, 2002
Zihinsel kavramlar veya fiziksel olaylarn farkndan olma durumu. Bilinli bir kii uyank
ve evresine yant verebilirdir (kart tanmlamalardan yararlanmaya alr ve devam
eder: baknz; koma, bilinsizlik, anestezi).
34. Kuhlenbeck, H. Brain and consciousness, 1957
Bilin, zel bir uzay-zaman sistemidir. eitli alglar sistemli olarak ortaya koyar.
35. Noah Lite Dictionary, 2002
1.Bilisel duruma farkndalk, kendi ve durumu hakknda farkndalk. 2.Farkndalk,
bilme yetisi, idrak, tanmak, bir eyin bilgisine sahip olmak.
36. A Dictionary of Philosophical Terms and Names, 2005
Almanca: Bewusstsein. nsan deneyimi ile bir arada olan kendi farkndalnn znel
fenomeni.
37. The Huchinson Encyclopedia, 2001
Kiinin kendine ve kendinin evresine (uyku, hastalk, ila veya hipnoz olmadan)
farkndalk durumu. Bu farkndalk saf olarak dsal olaylar veya fenomenlere kar deil
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ayn zamanda kiinin kendi hisleri, inanlar ve zihinsel olaylarn da kapsar. grsel
olan kendine farkndalk, dsal uyaranlara yant vermeden farkl bir durumdur ve bilin
iin n zorunluluk olarak kabul edilir. [...] Bilin ok az anlalabilmitir ve sklkla dilin
yeterlilii ile balantldr.
38. Crystal Reference Encyclopedia, 2001
Farknda olmann psikolojik durumu. Birok farkl anlamlara gelebilir, uyank olma
durumu (bilinsizlikten farkl olarak) ve dorudan ulalabilir ya da aktarlabilir
(bilinalt veya n bilinten farkl olarak) zihinsel deneyimleri iine alr.
39. The Penguin English Dictionary, 2000
1. Birinin evresinin farknda ve uyank olmas durumu ve buna normal yant vermesidir.
2. Bilinsiz durumdan farkl olarak, farkndal olan birinin zihinsel faaliyeti ve yant
seviyesi. Editrn Notu: Sinirbilimi ve psikolojide bilincin anlam znel deneyimdir. [...]
Bilin bugn en ok allan/aratrlan alandr. Beyindeki fiziksel deiikliklerin bilin
deiiklikleri ile ilikisini biliyoruz, fakat bilincin "zor sorun"u, beyin hcrelerinin
atelemesi gibi fiziksel-nesnel olaylarn nasl kiisel znel deneyimlere dnebildiidir.
3. Bir ey hakknda bilmek veya bir eyin bilincinde olmak.
40. The Penguin Dictionary of Psychology, 1995
1. Genel olarak, bir farkndalk durumu: bilinli olma durumu. Bu en sk kullanlan
eklidir... 2. Zihnin; hisler, alglar ve anlk farkndalnn belleini ieren bir alandr ki
imdiki/hazr bulunan zihinsel yaamn bak as dikkate yneltilir. Bkz. dikkat. 3.
gr iin zihnin mmkn olan bileeni. ... 4. Psikanalizde, bilinlilik. [...] Bkz. rtk
renme ve rtk bellek.
41. Bloomsbury Guide to Human Thought, 1993
Bilin (Lat. conscire, farknda olmak) psikolojik terim olarak, evreye kar uyanklk
durumunu tanmlar, ok, az veya snrl olsa bile bilin ve farkndalktr; uyku, koma ve
de ilalarla ilikisizdir. Ne yaptmza veya bizim zihinsel durumlarmza dikkat
vermedir, hayvanlarda byle bir zellik yoktur. [...] Felsefeciler bilinci iki tipe ayrrlar
(ki genel anlamda farkndalk ile eit anlamldrlar). Bilincin iki tipi, zihinsel durumun
iki tipi ile ilgilidir. Ar ve duyusal (grsel ve iitsel) deneyimler gibi zihinsel durumlar
grngbilimseldir (fenemenolojiktir): belli yollarla hissedilirler. Bir grng durumun
bilincinde olan ve nasl hissedildiinin farknda olan maddedir. Sonuta, bu gibi zihinsel
grngsel durumlar bilinlilik iin gerekli grnmektedir; bir arya farkndalk
olmadan ar olarak hissedilemez. Buna ramen, tm zihinsel durumlarmz
grngbilimsel deildir. [...] inan ve isteklerimiz grngsel deildir. [...] Ve
grngsel olmayan zihinsel durumlar bilinlilik iin gerekli deildir.
42. Collins English Dictionary, 1994
Bilinlilik, 1. Uyanklk ve farkndalk; uyku ve komada olmama. Kiinin evresinin,
kendi dnceleri ve uyaranlarnn farknda/haberdar olmas. 2. Tam farkndal
vurgular... 3. Kiinin kendi, evresi ve zihinsel aktivitelerine farkndal ve hareket
seimlerine de etki eden insan zihninin bir paras.
43. Stedman's Concise Medical Dictionary, 1997
Farknda olma durumu, fiziksel olaylar veya zihinsel kavramlar alglama; evreye genel
uyankllk ve yant verebilme durumu; alglamann bir ilevi.
44. The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences, 1999
Scak bir banyo ile gevemenin zevki veya akamdan kalmln verdii rahatszlk
hislerini, bir bilgisayar ekranndaki grsel deneyimleri, bir problem zerken ortaya
kan ani dnceleri ierir. Bilin bizim zihinsel yaamlarmzn bir kalite belirtisidir...
45. Hegel, GWF. Glauben und Wissen oder die Reflexionsphilosophie der
Subjektivitt, 1802
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
gerektiini dnyorum. ...zgrlk esas olarak bilince baldr. ... kendimi bilinli
olarak gryorsam bilinliyimdir.
57. Wundt W. Grundzge der physiolagischen psychologie, 1911;296-356
...bizim isel deneyimlerimizin toplamdr.
58. Flatcher HL. Consciousness. Nature 1992;348:477-479
nsann kendisi ile sessiz konumasdr.
59. Taylor J. Race for consciousness. 1999
Bilin, pasif algsal deneyimler (znel) ve aktif ksmlardan oluan (problem zme) bir
btndr ve her ikisi arasnda veri akn-hareketini alan (ksa sreli) bellek salar.
60. Laird PJ. The Computer and the Mind, 1988
...kendinin hem ynetmen hem de nesne olduu durumlarda kullanlan ok etkili bir
programlama aygt.
61. Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Bilin maddesi, 1985
1. Kiinin kendi varl ya da d dnyaya ilikin dorudan edindii sezgisel ve dnsel
bilgi; uur [...] 2. Bir eyin varlna, gerekliine ilikin zihinde ak seik beliren temel
dnce...
62. Schrdinger E. Yaam Nedir?, 1945
...Bilin, canl maddenin retimini denetleyen zel retmendir, bazen, zaten
yeterince eitilmi olan rencisini, teki grevleri ile uramak iin yalnz brakr...
Bilin canl maddenin renmesi ile birlemitir; renebildii (yapabildii) bilintir.
63. Aktin E. Nroloji Ders Kitab. stanbul niv. Tp Fak. Yay. 1983;71
Bilincin doyurucu bir tanmn yapmak olduka gtr, nk bilinlilik yaantmzda
birincil bir e olarak yer almaktadr. Psikoloji asndan bireyin kendisinden ve
evresinden haberdar olma durumu olarak tanmlanabilir. Nrolojik adan ise bilincin
durumundan baka bir de bilincin ieriinden bahsetmek gerekir. Bilincin ierii
duyular, duygulanmlar, anlar olarak tanmlanabilir.
64. Geenfield S. nsan Beyni, 2000;154
Zihin sadece bilinli olduumuz zaman fark edilebilir. Uyurken bilincimizi kaybetsek de
zihnimizi kaybetmeyiz. Gene de bilinsiz olduumuzda, zihin anlamszdr. Bu nedenle
bilin, belirli bir zihnin, kiiselletirilmi bir beynin o anki birinci el, birinci ahs
deneyimi olarak grlebilir. Bilin, zihne can katar; bu, sinirbilimcilerin nndeki nihai
bilmece ve sizin en zel yerinizdir.
65. Ula SE. Felsefe Szl, 2002
1. Kiinin kendisine, yaantlarna, evresine, teki kiilere, bir btn olarak iinde
yaad dnyaya ilikin farkndal, yaanan deneyimlerden kendiliinden doan
kendinin farknda olma grngs; 2. znenin duygularna, alglarna, bilgilerine ve
kavraylarna bal olarak kendini anlama, tanma ya da bilme yetisi; 3. bilme edimi ile
bilinen ierik arasndaki ilikiyi her ikisini de ierecek biimde bir st dzeyde
kurabilme becerisi; 4. ac ekme, isteme, bekleme, d krklna urama, korkma gibi
belli bir nesnesi bulunan btn geili yaama edimlerini olanakl klan ana ilke; 5.
dnen znenin kendisine dnerek, kendisini kendi dnceleri ile kavramas,
kendisine bir bakas olarak dardan bakabilmesi durumu; 6. iebak yoluyla zihnin
kendi deneyimlerinin gerekliini kavrama edimi; 7. zihinsel yaamn gemi duyumlar,
alglar, bilgileri bellekte tutma yetenei; 8. kiinin kendi iinde yaadklarna ya da
darda olup bitenlere ynelik incelmi sezgisi, btn yaadklarna ilikin genel gr;
9. znt, sevin, hzn gibi tek tek yaant durumlarna ilikin kendilik izlenimleri,
eylerin kiiye nasl grndne ynelik grngbilimsel yaantlar btn.
66. DeJong RN. DeJongs The Neurologic Examination, 1992
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Kiinin zihninin
farkndaldr.
kendine,
evresine
ve
duyular
tarafndan
gelen
uyaranlara
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
...birbirinden ayr ve birbirini izleyen ruh hallerinden oluan yzeysel bilin ve hibir
ekilde niceletirmeye, belirlemeye ve dolays ile bilimsel yaklama gelmeyen
dikkatli bilin olarak ikiye ayrlr.
77. Locke J. An Essay Concerning Human Understanding, 1689
...kiinin zihninden geeni alglamasdr. nsan kendisini kendisi klan da bu ayn bilin
deil midir ki zaten... Kiisel zdeliin dayand bir ey varsa o da bilintir... Zihnin ya
da duyularn etkinliklerinden doan bilin, teki btn bilin etkinliklerinin koulu olma
grevini yerine getiren z-bilince dnmektedir.
78. Hume D. Enquiries concerning Human Understanding, 1748
...kendimizde sezgisine ulatmz ak seik olgular okluunun toplamdr.
79. Leibniz GW. Primary Truths, 1686
...tzn gerek doasn, tinin zn kavramaya olanak tanyan en yksek dnsel
sezgidir.
80. Kant I. Critique of Pure Reason, 1781
...ilkece hibir koulda kendinde eyler alannn bilgisini ya da kavrayn sunma
yetisi tamayan, nsel bir forma karlk gelen i duyum olarak tanmlanmaktadr.
...btn tasarmlar bilinte bir araya gelirler ve bilin olmadan hibir eyin
dnlmesi, grp tannmas olanakl deildir. Bilincin biimsel birlii btn bilgilerin
nesnel kouludur... ben de zaten bulunan bir tasarmn tasarmdr.
Kant I. Essay II, i.19; cf.xxvii-9, 1798
Bilin, bir insann kendi zihninden ne getiini alglamasdr.
81. Bataille G. The Inner Experience, 1943
...hi bir yanlgs olmadyla vnen btn bilin ifadelerinin/tanmlarnn bulank bir
bilincin sabuklamalar olmaktan te hi bir deeri yoktur.
82. Hilgard IP. Hilgards Introduction to Psychology, 12.Bask, 1996
Psikolojide bilin teriminin anlamna ilikin hala ortak bir anlay yoktur. Pek ok ders
kitab, bilinci basit bir biimde bireyin dsal ve isel uyaranlarn farknda olmas olarak
tanmlamaktadr. Bu tanm, bilincin bir ynn aklar ve bir eylemi problem zmeye
ya da evresel koullara ve kiisel hedeflere tepki olarak dierine tercih ettiimizde de
bilinli olduumuz olgusunu gz ard eder... Bilin, 1. kendimizi ve evremizi, alglarn,
anlarn ve dncelerin farkna varacak ekilde gzlemeyi, 2. kendimizi ve ortammz,
davransal ve bilisel faaliyetleri balatabilmemizi ve sona erdirebilmemizi
denetlemeyi ierir.
83. Cobb S. Foundations of Neuropsychiatry, 1958
kendinin ve evrenin farknda olma
84. Honderich T. The Oxford Companion to Philosophy, 1995
Bilin vardr, fakat tanmlamaya direnlidir. Bir organizmann bilinli olduunu
sylemenin belli ltleri vardr. Bilin deneyim veya farkndalkla ilikilidir.
85. Flew A. A Dictionary of Philosophy, 1979
Felsefi olarak iki ilikili anlamda kullanlr: ilki, Lockeun kulland, kendi bilgisinin
hissidir, zihnin kapasitesini yanstr ve alglama ile benzer igrdr, ikincisi; daha dar
ve modern kavram olarak, anestezinin bilinsizliin kartdr.
86. Edwards P. The Encyclopedia of Philosophy. 1967
An Essay Concerning Human Understanding adl kitabnda Lockeun tanmlad bilin
Birinin kendi aklndan ne getiini alglamasdr. Bilin... kiinin gzlemi veya kendi
zihninin isel bilgi ilemesinin gz nne alnmasdr. [...] Bilin kelimesi, dar
anlamda herhangi bir zihinsel durumu anlatmada veya onu zihinsel yapp yapmad
anlamnda kullanlr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
11
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
12
uur, anlay, idrak (anlay, kavray, akl erdirmek, yetitirmek), vicdan, hiss-i zahirle
duymak, nefsin manaya ilk vusul mertebeleri, kendi varlndan haberi olma, bir eyi
hoa tanma inceliklerini iyice idrak etme.
100. Stapp HP. The Hard problem: a quantum approach. arXiv:quant-ph/9505023v2,
1995
Beyin aktivitesinin ilevsel rntsnn gerekleme ardkldr. Bu ilevsel rntler
beden-dnya emasna yanstlr...
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
phesiz sana iki kat, kat minnet borluyuz! nsan olduk, azmz ve
gzlerimiz var, konuup duyuyoruz, dnp hareket ediyoruz; biliyoruz ve
hem yaknmzdaki hem de uzamzdaki her eyi fark edebiliyoruz,
gkyznde ve yeryzndeki byk kk her eyi gryoruz... Ama
duyduklar yaratcnn houna gitmedi. Yarattklarmzn byle konumas hi
iyi deil. Byk kk her eyi tanyorlar. Onlar sadece yaratlanlar deiller
mi? Yaknda tanrlardan bir farklar kalmayacak.
Bilin Ne e Yarar?
Siz bilinlisiniz, ben de bilinliyim. Bir an iin kendimize baktmzda bilinli olduumuzu
dnrz. Bir insana bilinli olup olmadn ya da bilinci olmadn sylerseniz, bilinli
olduunu ve bilinli olmadn sylemenizin komik olduunu savunacaktr. Ama aslnda bu
doann bir oyunudur. Soru ya da szler bir an iin karmzdaki kiiyi bilinli yaptndan,
kii kendince hakl olacaktr. Ama ksa bir sre sonra bilinci devre d kalacaktr. Fakat ne
sorduunuzu ve sylediinizi hatrlayacandan, kesinlikle kendisini bilinli kabul edecektir.
u anda bu satrlar okurken, okumanzn, kelimelerin ekillerinin, beyaz sayfann,
bu kelimelerin isel seslerinin varlyla bilinli olursunuz. Fakat olaslkla, sandalyeye
masaya dokunduunuzun, yerekimine kar bedensel uygun pozisyon aldnzn, gz
hareketlerinizin, arka planda devam eden zihinsel srelerinizin, sokaktaki araba
seslerinin, gelecee ilikin amalarnzn farknda deilsinizdir. Bu bilinsiz sreler
bilinliler kadar yaammzda nemlidir. Bilincin, bilinsiz bir bellei vardr.
Bizim isel yaammz, bilincimizin de ieriidir ve isel konuma, grsel hayal etme
ile dorudan alglanan dnyadan oluudur. imdiki ann bellei, ar, zevk ve uyarlmlk
gibi bedensel hisler hatrland zaman otobiyografik olaylar, niyetlerimiz, beklentilerimiz
ve yapmakta olduklarmz, birisi ve dnya hakknda ak inanlarmz, karmlar yapma da
bilincin var oluu ile ilgilidir.
Bilinlilik insann var oluunun temel gereidir; nk bilinlilik olmakszn, var
oluumuzun btn teki insansal zellikleri dil, ak, onur...- olanaksz olurdu. Bilinli
durum ve olaylarla dolu bir dnya dncesi yaln bir gerektir; ama yalnzca fiziksel bir
sistem olan beynin nasl bilinli olduunu anlamak zordur. Byle bir ey nasl olabilmitir?
Kafamzn iindeki o vck vck beyin nasl olur da bilinli olmay salar? Bir eyin nasl
mmkn olduunu gstermek iin en iyi yol, onun nasl var olduunu gstermektir. Olup
biten sreleri beyinde anlamaktr.
Her zaman ve an bilincimizi kullanmayz, aklmzda olup bitenlerin yalnzca kk
bir parasnn farknda oluruz. Gnlk ilerimiz srasnda birok bilinsiz i yaparz.
rnein, araba kullanrken farkl bir bilin deneyimi iindeyizdir. Yolculuumuzu
dnemeler, trafik klar ve karlatmz risklerle ilgili hibir iz kalmadan bitirir ve
araba kullandmz bile hatrlamayz. Bu tr bir araba kullanma bilinalt alglama ve
zek hareketi olarak tanmlasa da aslnda bu durumda ksa sreli bellek kayb ve bilin
dalgalanmas durumu sz konusudur. Felsefeci Daniel Dennet dier bilinalt dnce
tiplerini de kahve dklmesi rneiyle aklar:
Bir anda oturduunuz sandalyeden frlar, masann kenarndan damlayacak
kahveden kendinizi zor kurtarrsnz. Masa stnn, dklen kahveyi
emmeyeceini ya da yerekimi kanunlarna uyan bir sv olan kahvenin, masann
kenarndan aa dklebileceini dndnzn farknda olmazsnz, ama
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
tesinde, modler srelerin ktlarn bir araya toplayan btncl bir veritaban olarak
grlmesi gerektiini ne srm ve bylesine birletirici bir mekanizmann, farkl tipte
bilgilerin ilenmesi ve temsilinin, birbirinden ayr modler sistemler tarafndan, paralel
olarak yrtld herhangi bir modler sistem iin ok nemli olduunu belirmitir.
Yani, bilin bir entegrasyon salar ve bu entegrasyonla daha fazla esneklik, duyarllk ve
yaratclk oluumuna izin verir.
Bilin: Evrimsel Gerilik!
Evrendeki uzay-zaman, nedensel iliki gibi deimez zellikleri beynimizin yapsna
kaynamtr. Bir canlnn sa kalm, kendisini yok edebilecek tehlikelerden kanmas ve
evreden enerji elde etme abalar ile bu abalar iin harcad enerji arasndaki dengede
kendi lehine bir enerji artmn srdrmesine baldr. Bu adan bakldnda bilinli olmak
evrimsel adan bir avantaj olmaldr. Ancak biliyoruz ki beyin bedende oransal olarak en
fazla enerjiyi kullanr ve bilinli olmak fazla enerji harcamak demektir. Etkinlikler sinir
sisteminin daha alt ve daha otomatik dzeyleri tarafndan denetlendiinde enerji ve zaman
(bilinli dnme yavalatr) korunumu gerekleir. Bu nedenle bilin, evrimsel adan
bilinsiz ve otomatik hareketlerimize gre daha yavalatc bir sistemdir! Fakat evrim
bunun da aresini retmi ve bilinci devamllk arz eden bir sre deil de kesikli olarak
oluturmutur. Bylece beyne ve bedene olan enerji maliyetini azaltmtr (Tablo).
Ancak bilin, bir savunma mekanizmas olarak yeni eyleri renmede devreye
girer. renme zaman gerektiren bir sretir. Zaman iinde renme tamamlannca artk
renilen davran otomatik hale gelir. Bu otomatikleme olaylara verilecek tepki sresini
de ksaltr. Davransal olduu kadar dier duyusal sistemleri zerinde de bilin etkisi
ortaya ktnda yavalama oluur. rnein, piyano almay ve ara srmeyi renme
aamas tam olarak bilinlidir. Ara srme iin ehliyet kursuna giden ve ilk srme pratii
yaplan zamanlarda, insana neredeyse drt gz gerekirden (stteki aynadan arkaya bak, sa
ayna, sol ayna ve ne bak!), zaman ierisinde renme ile artk her ey bilinsiz olarak
yaplr ama yine de bilin bir kenarda bekliyordur. Vites deiimi, sollama srasnda
aynalara bakma, trafik klarn ve iaretlerini grme, yan koltuktaki ile konuma ve hatta
sakz ineme! Bunlar yapmak hibir zel aba gstermez. Ama her ey byle otomatik
devam ederken, oluabilecek bir kaza ya da arata bir arza annda btn dikkatinizle
bilincinizi sakland yerden geri getirir. Bilinciniz kontrol ele alr. Artk beyninizin daha
geni alanlar bir arada almaya balar ve daha fazla enerji kullanr.
Dier hayvanlarda da olan, ani arya yant olarak ortaya kan ekme refleksi,
omurilikten kaynaklanr. Bunun en bilinen rnei scak bir nesneye yakacak tarzda (farknda
olmadan) elinizi-kolunuzu dedirdiinizde acya yant olarak kolunuzu ekersiniz. Bu
omurilik zerinden ortaya kan refleks bir davrantr. Bu birok ilkel hayvanda vardr. Ama
daha sonra bilinli farkndalk iin, daha st bir yap olan, beyniniz (daha dorusu beyin
kabuu) devreye girer ve elimize-kolumuza ne olduunu, neden ektiimizi anlarz.
Omurilik seviyesinden olan yant yaklak 150 msande ortaya karken, bilinli farkndalk
iin 500 msan ya da dier ifade ile yarm saniye gerekir. Bilin aslnda yavalatan ama
deerli bir sistemdir. Evrimsel olarak bilin tehlike durumlarndan kama iin gereksizdir
ama tehlikeyi renme ve yaratc yantlar oluturmak iin gereklidir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
Bilinsiz
Bilinli
Anatomik yeri
Szsel ifade
Aa vurulabilir, anlatlabilir
rnek durum
renme durumu
Rastlantsal renme
Niyetlenerek renme
Grsel bilin
renme
Zihinsel aba
Bellekle liki
Devreye girmesi
Dikkatle ilikisi
Dikkatteki yeri
Devreye girme
Bellein da yanstlmas ve
renme esnasnda
Dsal uyaran
stemle ilikisi
Bellekteki yeri
Bilmetanma
Hatrlamageri arma
Hareketteki ilevi
Otomatik kontrol
Beyin dalgalar
Baars B. (Editor). Essential Sources in the Scientific Study of Consciousness. MIT Press, 2003; sayfa 2.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
bilinci anlamak iin ideal bir yntemdir. Benzetmeler bilim tarihinde kullanlagelmitir ve
ok yararldrlar. 16. yyda saat gibi alan evren, William Harveyin kalbi pompaya
benzetmesi, 1900lerde atomu gezegen sistemine benzetme yararl olmutur. Genellikle
benzetme bilimsel teori iin iyi ve kolay bir balang noktasdr.
Bilin tiyatrosunda arka plan senaryoyu yazanlar tarafndan oluturulurken,
bilinsiz sistemler bilinli olaylar ekillendirirler. Spot k, aktrler iinde en nemlisine
ynlendirilir ve onlarn mesajlar tm bilinsiz ilevleri yapan seyircilere ulatrlr. Mesaj,
btncl olarak yaynlanmasna karn, her seyircinin, kendi zihninde yerel olarak
deerlendirilir. Ynetmen ve oyun yazar, arka planda verilen mesajlar dinler ve bir
sonraki sahneyi planlarlar.
Baarsn tiyatrosu be ksmdan oluur:7 1. Dikkat, karanlkta bir tek spot
olarak temsil edilebilir. Sadece bir parlak spot grlebilir. Tek bir olay iin edurumlu
alr. Bilin snrldr ve seri olarak alr. Paralel alsayd, ayn anda birok alana
dikkat verebilirdi. 2. alan anlk bellek, isel konuma ve grsel hayallerden oluur ve
tiyatronun sahnesi ile temsil edilebilir. 3. Bilin deneyiminin ierii sahnedeki oyuncularla
temsil edilebilir. 4. Sahnede biimlenen olaylarn tm bir senaryo dahilinde iletilir. 5.
Sonuta tm zellemi bilinsiz alar ve rutinler seyirciler olabilir. 6. Baars yazmamakla
birlikte, bu tiyatro bir zaman sresince oynanr ve o zaman da bunu bitirmek gerekir.
Baars bunlara ek olarak, bilinci aamal bir ilev olarak grr. Bilinli problembalatma, bilinsiz problem zme (kendiliinden) ve bilinli sergileme, gsterme (ani
aydnlanma). Bu bilinli-bilinsiz-bilinli rgs problem zmede ok sk kullanlr. Baarsa
gre bunlara ilave olarak bilin; bir kaynaktaki bilgiyi birok hedef dokuya ezamanl
olarak datr, bilinsiz dinleyiciler arasndaki koordinasyonu salar. Bilinsiz olan
alkanlklar ve bellei birletirir. Son olarak da, bilin olaylarnn genel durumunu
oluturur. Yeni bir kelimenin kullanmn renmek buna rnek olarak verilebilir. Pavlovian
koullanma (yeni uyar birliktelii) belirgin olarak bilince gerek duyar.8
Bilin durumu, beynin snrl kapasitesi ile birliktedir. Snrl kapasite imdiki
bellei, dikkatteki seicilii ve ayn anda iki istemli hareket yapamamay ierir. Bunlara
baktmzda beynimizin yava altn ve bir anda yalnzca bir dnceyi aklmzdan
geirebileceimizi fark ederiz. Ancak, beyne dorudan bakldnda durum farkldr; beyin
youn sinir alar, tabakalar ve balantlardan oluur. Her biri belli yeteneklerde
zellemitir (grme keskinlii, vcut ssn devam ettirme, vcudun uzaydaki durumunu
anlama). Bu zellemi alarn byk bir ksm, bir dieri ile paralel balant halindedir.
Adeta byk bir toplum gibidir. Balant kapasiteleri inanlmazdr. Ancak ou bilinsizdir.
Sradan ileri yerine getirmede ok etkilidir. Buradaki nemli soru ve bulmaca udur: neden
bilincin kapasitesi snrldr ve kalan ksm bilinsizdir?
7
8
Baars BJ. In the theatre of consciousness. The workspace of mind. Neurophysiol Clin 2000;30:55.
Baars JB. Reply to the function of consciousness. Trends in Neurosciences 2000;21:201.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
Duyu organlar
Grme
109-1011
itme
bit/saniye
Koklama
Dokunma
16 bit/saniye
0.03-0.1 bit
/saniye
Alglanmayan
Bilgi
6-25 saniyede
kaybolan bilgi
Gnler iinde
kaybolan bilgi
Yllar iinde
kaybolan bilgi
ekil. Ksa, orta ve uzun sreli bellee veri girii, kayb ve belleklerin birbirleri ile olan
veri aktarm oranlar.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
Senaryo arkas
Ynetmen
Ik kontrol
Yerel koullar
D duyular
sel duyular
Fikirler
Grme
itme
Hisler
Tat
Koku
Is
Grsel hayal
sel konuma
Ryalar
Hayali hisler
Hayali fikirler
Konuulabilir
fikirler
Sezgiler
Bilincin kys
Dikkatin spot
, alan
bellek
aamasn
aydnlatr
Bilin
Deneyimi
Kenar/Saak
Bilinsiz Seyirciler
Bellek sistemleri
Szlk
Anlama ait alar
nanlar
Dnya hakknda bilgi
Dierleri hakknda bilgi
Bilincin ieriini
deerlendirme:
Nesne, yz, konuma,
olaylar tanma, uzaysal
ve sosyal ilikiler
Otomatizmalar
Beceri bellei
Dil ve hareket
kontrol
Okuma
Dnme...
Matematikilerde uyuma ilevi bilinli bir soru zerinde olur, sorun zerinde
bilinsiz olarak alma devam eder ve zm bilince ular. Gnlk yaamda da;
Annenizin kzlk soyad nedir? 20+30 ka eder? gibi sorularda ksa bir beklemeden sonra
soru zerinde bilinli dnme olmakszn yant ortaya kar. Bu durumda bilinsiz ak
diyagramlar (algoritm) kullanrz. Burada tiyatro benzetmesi nettir; yalnzca bir soru iin
oyuncuya gerek duyarz. Seyirciler herhangi bir bilinli katk yapmadan problemi zmeye
giriirler. Yant bulunduunda, sklkla bilince ulatrlr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
Baars BJ. The consciousness access hypothesis: origins and recent evidence. Trends in Cognitive Sciences
2002;6:47-52.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
10
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilin Ne e Yarar?
11
sinir hcresi ile onun ulat kasn istemli kontrol altna alnmasnn mmkn olduu
gsterilmitir.10 Bilinsiz geri beslemenin bunu yapabildiine dair kant yoktur.
6. Seici dikkat, bilincin ieriine ulamay mmkn klar veya bilincin ierii seici dikkati
oluturur.
Seici dikkat, olas bilinli ierikler arasndan seme olarak tanmlanabilir. Bilincin
younlatrlmas genellikle dikkat ile ezamanl olduundan, bilin ve dikkat bazlarnca
eanlaml kullanlr. Dikkat tek ve basit bir ilem deildir. Dikkat sinir sisteminin fiziksel bir
zelliidir. Uyarann seilmesi snrl kapasiteli filtrelerle yaplr ve yalnzca seilen
uyaranlar kodlanr.11 Dikkatin alt sistemi olduu ne srlr: seici, devaml ve
blnm dikkat olarak. Seici dikkat, bir uyarana yaklama ya da odaklanma ile ortaya
kar. Yarmal ve birden fazla uyaran geldiinde zayflar. Bu Baarsn tiyatro
benzetmesindeki dikkat tipidir. Yine laboratuarda bu dikkat llebilir. rnein; kiilerde
farkl renklerde yazlm renk adlar verilerek okumalar istenir (uyumlu veya uyumsuz). Bir
uyaran zelliine dikkat vermeleri (renk gibi) gerekir ve dieri, yarmal olanlar (kelimeler
gibi) umursanmaz. D dnyadan gelen bir uyaran zerine dikkatimizi ynelttiimiz zaman,
ayn anda tm dier uyaranlar zerine olan dikkatimizi kaldrrz. Devaml dikkat ise uzun
sreli olarak dikkati devam ettirmektir. Uzun sreli tetiktelik ve uyarlmlk gerektirir.
Blnm dikkat, ezamanl olarak iki veya daha fazla ile urama esnasnda devreye
girer.
7. Bilin, Ben=Benlike ulamay mmkn klar.
Her zaman iimizde, devaml orada duran ve istediimizde ona ulaabileceimiz bir
benimiz olduunu biliriz. Bedenimiz yalansa da orada bizi biz yapan bir ben vardr. Bu ben
temel girdisini, duyusal girdilerin zaman ak ile kendini oluturan bellekten alr. Hipnoz,
fg ve znm kiilik durumlarnda belirgin ben deiimlerinden ya da
znmelerinden sz edilir. Benzer bir zlme cerrahi tedavi olarak oluturulan ayrk
beyin durumlarnda da grlr. Her beyin yar kresi bir taraftaki grme alanndan bilinli
girdi alr ve kendine ait bir ben gibi davranr (Ben konusuna bir sonraki konuda ayrnts ile
deinilecektir).
10
Simard TG, Basmajian JV. Methods in training the conscious control of motor units. Arch Physc Med Rehabil
1967;48:12-19.
11
Perry E ve Ark. Neurochemistry of Consciousness. Chapter 3. Scholey A. Attention. John Benjamin Pubs.
2002;44
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
Benlik
Junga gre ise kendilik bilinci ya da benlik bilinci, evrimin gecikmeli bir
kefidir. Bunun ilkel ekli, yaln bir kme bilincidir. inde bireylerin hibir deiiklik
gstermedikleri kme bilinci, bilincin en alt basama deildir. Bu zaman iinde
kayboldu ve bireysel bilin, bakasnn bilincinin farkl oluu nedeni ile ortaya kt.
Bireysel bilin, bilinalt uurumlar ile sarldr ve bilinte srekli deiikliklere neden
olur.
Kelime kargaas
Bugn de bilinalt, bilind konusunda bir karmaa vardr. Bazlar
unconsciousness bilinalt, bilind olarak Trkeye evirir. Oysa kelime
anlam bilin kayb ya da bilinsizlik olarak evrilebilir. Yani evresel
uyaranlara herhangi bir yant verilemez. Ancak Freudu psikoanalitik
teorideki unconsciousness daha farkl bir anlama gelir: uyank kiinin
farknda olmad zihinsel ilevler. Baz kaynaklarda subconsciousnessn
karl olarak bilinalt kullanlmaktadr ve bilincin en derin ksm olarak
ele alnr. Bu ifadenin ierdii ilev, psikoterapide daha ok kullanlan
farknda olmadan ilenen bilgi, ancak bilinli davranlar etkiler olarak
anlatlr. Bu yn ile Freudu unconsciousnessa benzer. Bir de buna
bilisel psikoloji ile non-consciousness (bilind) eklenmitir.
Bilind/Bilinalt
znenin bilincinde olmad, ama davrann etkileyen bir ruhsal duruma bilinalt
denir ya da bilinten kaan ruhsal olgularn tm olarak tanmlanr. Bilinli olarak
saniyede en fazla 40 bitlik bilgiyi alglarz, geri kalan ok daha fazladr ve bilinaltna
gider. Giden bu bilgiler, bilince emir olarak deil de, fsldama olarak yansr. Ayrca,
bilinalt kiileraras ilikiye de ciddi ekilde burnunu sokar.
Bilinaltnn etkisine ynelik dnceler Platona kadar uzanmakla birlikte, bu
konuda esasl dnceler 17. yyda olgunlamaya balamtr. Schopenhauer, bilinalt
diye bir kavramdan sz eden ilk kiidir. Bilinaltna gitmeksizin bilincin bilin olarak
anlalamayaca sonucuna varmtr. Daha sonra bu dnceden esinlenen Freud,
bilincin ou durumda eylemlerin ana kayna olamayacan ve ou davranta
bilinaltnn etkisi olduunu ne srmtr.
Wilhelm Leibnizin (1646-1716), tm gerekliin bireysel elementleri olarak
dnd monadlar fiziksel olmayan atomlard ve maddesel deillerdi. Monadlar genel
olarak algya benzetilebilir ve bilinalt ile ayn trdendir. Leibniz, ruhsal ve zihinsel
olaylarn anlarllk veya bilin dereceleri bakmndan farkl olduklarna, tamamen
bilinalt olandan, en ak veya kesinlikle bilinli olana dek sralandna inanmt. Bu
nedenle bilincin daha kk derecelerini minyon alglar, bunlarn bilinli
gereklenmesini tamalg olarak adlandrmt.1
Johann Herbert (1776-1841) bilinalt grne eik kavramn getirdi. Eiin
altndaki fikirler bilinaltdr. Bir fikir bilin seviyesine ykseldiinde, tamalg oluur.
Herbert bunun da tesine geerek, bir fikrin bilince ykselebilmesi iin daha nceden
bilinte var olan fikirlerle uyuabilmesi gerektiini ne srd. Bununla uyum iinde
olmayan fikirler, ayn zamanda bilinte barnamazlar. Bilinaltna itilirler ve bastrlm
fikirleri olutururlar.
Yukardan da anlalaca zere, bilinalt kavram Freudu bir bulu deildir
ama bu kavrama nemini Freud kazandrmtr. Freud ilk dnemde, ruhsal yapy
sisteme ayryordu: bilind (alt), nbilin ve bilin. Soyut bir ayrm olan bu emann,
anatomik yap ile hibir ilikisi yoktu. Ancak bu ifade bugn iin tartlabilir. Bilinalt
limbik sistem anatomisine, bilin beyin kabuu ve talamus balantsna ve sperego da
nbeyin blgesine yerletirilebilir. Freuda gre insanlk tarihinde, insan egosuna
ynelik ayr ok olmutur: ilki evrenin merkezinde olmadmz, ikincisi evrim teorisi
ve ncs de farknda olmadmz bilinalt gler tarafndan kontrol edilmemizdir.
Schultz DP, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi. ev: Aslay Y. Kakns Yay. 2001;433-450
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
salar. Bilinaltnn yannda bilince ikinci derecede nem verir. Junga gre iki bilinalt
seviyesi vardr. Bunlardan biri bilincin hemen altnda bulunan ve bireye ait olan kiisel
bilinaltdr (unsconscious). Kiisel bilinalt anlar, drtler, arzulardaki silik alglardan
ve bireyin hayatnda bastrlm veya unutulmu dier deneyimlerden oluur. Bu
blgedeki olaylar kolaylkla bilince geri getirilebilir. Kiisel bilinaltndaki deneyimler
gruplaarak kompleksleri oluturur. Kiisel bilinaltndan daha aada ve derinlerde ise
kolektif bilinalt yer alr. Bu birey tarafndan bilinmeyen, daha nceki tm
nesillerimizin evrimsel ve genetik birikimidir. Kiilikte en etkili gtr.2
Schultz DP, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi. ev: Aslay Y. Kakns Yay. 2001;487
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
3
4
5
Nurbakhsh D. Sufism and psychoanalysis. Part one: what is sufism? Int J Soc Psychiatry. 1978;24(3):204-12.
Spiegelman JM, Han VI, Fernandez T. Jung Psikolojisi ve Tasavvuf. ev. Yazc ve Kutlu. 1997
Schimmel A. slamn Mistik Boyutlar. ev. Kocabyk E. Kabalc yay, 2001, s:120
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
gerekte kendisi bunu kastettiini dnd zaman bile, bu yalnzca geici bir
dnce, geici bir ruhsal durumdur.6
Ben, bir ey ya da cisim deil salt etkinlik, kendini ortaya koyma ya da
kendinin farkna/bilincine varmas sayesinde vardr. Ben, benim (varm). Benin bu
kendini ortaya koymas savdr. Ben kendinin bilincine vararak alr ve byle yaparak
kendini snrlar, bunu kendinden baka bir eyi, kendi olmayan, ben olmayan ortaya
koyarak yapabilir: ben, ben olmayan deilim. Bu aamada ben, yeni bir elikiye
der: kendini hem evetler hem yadsr. Deneysel planlama, uzay-zamanda
deikenlerin tanmn gerektirir. Benlik ve dnya tanm bu lek iinde
yaplmaldr. Benlik, bilinli deneyime dnyann farknda olan isel gzlemcidir.
Benliin kendisi, deneyim olarak indirgenemez veya alt paralara ayrtrlamaz. Benlik,
isel uzaymzda, bilinli deneyimlerin oluturduu tek ve btncl yapdr. Oysa
benliin farknda olduu d dnya, indirgenebilirdir.
Kant, duyumu, onu alglayanla yakn iliki iinde ele alr ve duyumla duyumu
alglayan arasnda zorunlu bir ballk olduunu ne srer:
Dnyorum benim btn tasarmlarma elik edebilmek zorundadr; yoksa
dnlmesi olanaksz bir ey benimde tasarmlanm olur ki, bu da, tasarmn
olanaksz olduu ya da benim iin bir hiten baka bir ey olmad anlamna
gelir [] yleyse, duyu yetisinin salad btn eitlilik, bu eitliliin yer
ald ayn zne iinde, dnyorum ile zorunlu bir balant halindedir. Bu
tasarma, salt tamalg diyorum [] Btn tasarmn birliine de, kendinin
bilincinin aknsal birlii adn veriyorum. Buna gre BEN, uzay-zaman iinde
birliin kouludur.
Nietzsche ise bilinli benin ruhsal olaylarn tmn kapsadn iddetle
reddeder ve bilincin kafasna bir tokmak indirir (Byle Buyurdu Zerdt):
Descartesin kant, sonu olarak una varr: Dnlyor; yleyse dnen bir
zne var! Oysa bu, tz kavramna olan inancmz, a priori/nsel olarak
doru kabul etmekten baka bir ey deildir: dnce olduuna gre dnen
bir eyin de olmas gerektiini sylemek, her yaplan iin, bir yapc znesi
bulunmas gerektiini ileri sren dil bilgisinden edindiimiz bir alkanlk
uyarnca ileri srdmz bir szcktr. Eer benimde herhangi bir birlik varsa
bu, hi kukusuz benim bilinli benimde, duymamda, istememde, dnmemde
deil, ama baka yerdedir [] ve benim bilinli benim, bunun aracndan baka
bir ey deildir.
Jungun Beni de farkl ksmlardan oluur. Junga gre, bilincinde olduumuz
her ey, bilin aracl ile Bene katlr. Bilinalt ile olan iliki dolayldr. Her eyden
nce bilincin merkezi Ben demektir. Eer, nesneyi Bene balayacak bir kpr yoksa
nesne bilinddr, yani bireye yokmu gibidir. Bilinci, buna dayanarak, Ben diye
adlandrlan merkezle kurulan ruhsal iliki olarak tanmlar. Ben, veri ve duyumlarn
younlamasdr. Buna, bedenin uzayda kaplad yerin ve dsal uyaranlarn da katks
vardr. Dier yandan, byk bir anlar topluluunu ierir. Eer bir anda anlarmz
kaybedecek olursak, Benliimizi de kaybetmi oluruz. Bilin de anlamn yitirir.
Hayvanlarda bir anlamda Ben bulunduunu ne sren Jung, Beni tm bilincin sine
qua non/olmazsa olmaz bir koulu olarak grr. Bilin Bensiz var olmad halde,
duyum (bakma, iitme), dnce (nesnenin ne olduu), duygu (benim iin ne deer
tad) bilin olmadan da var olabilir. Ben (benlik) bilinli ve bilinalt olan iki
ksmdan oluur. Bilinli ksm; duygu, sezgi, dnce ve duyumlarn etkisindedir.
Bilinalt benliimizi tanmayz ve karanlk bir dnya gibidir. Ancak, bu blgede zamanla
deiime urar. Benliin, bilinalt ksmnn en yaknnda anlar bulunur. Yava yava
daha derinde znel alglamalar, cokun etkiler, en altta ise bilinalt ataklar blgesi
yer alr. Bilin ve bilincin zerinde yzd, sonsuz ruh okyanusunu ise z olarak
adlandrr. Ruh ve bilincin zn oluturduu ve Benin de bunun iinde yer aldn,
zn Benden daha geni olduunu ne srer. Gkyznn yldzlarn ise Bene
benzetir.
6
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
Felsefeci Edmund Husserl beni eitli yaantlar stnde yer alan zgl bir
ey olmayp, bu yaantlar arasndaki balln meydana getirdii birlik olarak
tanmlar. Bunu basite u ekilde aklayabiliriz. Gnlk yaammzdaki zihin ve bilin
hallerimiz bir kez olutuunda olutuu yerde kalmaz ve imdi iinde oluan zihinsel
benlik durumumuz daha nceki benlik durumunun bir devamdr. imdiki benliimiz ise
daha sonra oluacak benlik durumunun ncelidir. Bu ardklk ve devamllk bizde
btncl ve devamllk gsteren bir ben hissi uyandrmakla beraber, isel bir zaman
ak da oluturur. Zihinsel olaylar grsel, iitsel, dokunsal, derin duyu, tat ve koku gibi
d dnyadan gelen uyarmlarla devaml bir etkileim halindedir. Bu ekilde isel
zihinsel durumlar, bedenden gelen duyumlarla birleince bedende bir ben yerleimi
ortaya kar. Elimi ve kolumu hareket ettirmeye niyetlendiimde, isel zihinsel
durumum ve kol hareketim esnasnda ortaya kan (on-line) derin duyunun, zihinsel
srelerimle birlemesi bedenimdeki bende var olma deneyimi yaratr. Bu ayn
zamanda eylem ortaya koyduum zaman benden kaynaklandn ve benim denetimim
altnda olduunu hissetmeme neden olur.
Benimi Kaybettim!
Dokunsal Sndrme
Tek yanl beyin hasar olan hastalar, bedenlerinin kar yanlarna verilen hafif yzeysel
dokunmay iyi derecede hissedebilirler. Ancak, ayn uyaran ezamanl olarak, bedenin
iki yanndaki ayn blgeye uygulandnda, gsz-felli beden ksmndan gelen uyary
alglamazlar. Bu durum ezamanl iki uyarann dokunsal sndrlmesi olarak
adlandrlr. zellikle sa beyindeki duyusal kabuk hasarlarnda ortaya kar.7 Ancak bu
sndrme, basit olarak duyusal kaypla aklanamaz. Daha ok, yksek merkezli dikkat
sistemleri ann hasarnn bir sonucudur. Dier bir durum olan allesthesiada ise tek
tarafl olarak sola verilen uyaran, sada gibi ifade edilir ve hissedilir.
Kendini Grmek
Felsefeci Thomas Nagel Yarasa olmak nasl bir eydir? diye sorarak, yarasa olmaya
zg duygular olup olmadn sorgulamamz ister. Ya da baka bir deyile hayvanlar
kendi benliklerinin farknda olurlar m? 1960l yllarda iaret testi ad verilen bir
yntem gelitirildi. Bu test kendine farkndal gstermesi asndan sklkla
kullanlmtr. Aynadaki grntlerine alk maymunlar, anestezi ile uyuttuktan sonra
bir kana ve kulana kokusuz boya srlr. Uyandktan sonra tekrar aynada
maymunlara kendi yansmalar gsterilir ve tepkileri deerlendirilir. empanze ve
7
Schwart AS, Marchok PL, Kreinick CJ, Fiynn RE. The asymmetric lateralization of tactile extinction in
patients with unilateral cerebral dysfunction. Brain 1979; 102: 669684
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
orangutanlar boyal yerlere dokunarak tepki verirken, goriller herhangi bir tepki
vermezler. Yetikin empanzelerde ise kendini tanma ve deiiklii fark etme oran %75
ortaya kar. Ancak, iaret testinin bilinli farkndal tam olarak lp lmediini
anlamak zordur. Hatta bu testte yant aranan sorunun ne olduunu da anlamak zordur!
nsanlar kendi yzlerini tanyabilirler ve deiiklikleri kolaylkla fark edebilirler.
zellikle kadnlarda yzdeki deiiklikler daha kolay fark edilir. ocuklukta, yaamn
18. ayndan sonra kendini tanma gerekleir. Kendi yzn tanma yksek seviyede
yetenektir ve kendi farkndalnn nemli bir parasdr.
Keenan JP et al., Self-recognition and the rig prefrontal cortex. Trends Congnitive Sciences 2000;4:338-344.
Wagner A. Neuronal activity changes and body image distorsion in anorexia nervosa. NeuroReport
2003;14:2193-2197.
9
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benlik
10
devreye girer. Bu alan, grsel-uzaysal bilgi ileme iin sinir hcrelerini ierir. Bu alanda
hasar grme yar uzaysal alan umursamazl denilen klinik tabloya neden olur.
Kendi Bedenini Kaybetme
Nropsikolojik hastalklarn yklerini kaleme almasyla tannan Oliver Sacks, Karsn
apka Sanan Adam adl kitabnda, bedenini yitirmi hanmefendiden bahseder.
Bilindii gibi gnlk yaammzda srekli olarak be duyudan bahsederiz. Ancak, bir de
farknda olmadmz ama her an kullandmz bir altnc duyumuz vardr. Buna
propriceptif duyu ya da anlalr bir Trke karlk olarak zduyum/derin duyum denir.
Bu duyu bedenin gzleri gibidir. Bu duyu eklemlerden, kaslardan hareket anmzda bize
o anki pozisyon bilgisini verir. Aldmz bilgi ile bir sonraki hareketimizi ayarlarz.
Ardk hareketlerimizi hep bu duyu aracl ile yaparz. Ancak bu duyu bize bir ey
daha kazandrr: bedenimizin ben olma bilincini. Sacks, Christina adl 27 yanda bir
kadnn, ksa sre ierisinde nasl bedenini kaybettiini anlatr ve bu balangta
psikiyatrik bir rahatszlk olarak ele alnr. Ancak sonralar yaplan testlerle kadnn,
zduyum tayan sinirlerinde hasar tespit edilir. Artk anlk bedensel durum bilgisini
elde edememekte ve buna gre davranamamaktadr. Bu nedenle ayaklar zerinde
duramaz, ellerindekini drme, atal-ka ya ok skma veya az skp drme olur.
Ayaklarna bakmadka ayann ne durumda olduu anlayamaz ve anlatamaz, ayakta
duramaz. En nemlisi de bedenini hissetmeme ya da kaybetme oluur: Bedenimin
kaybettiimi hissediyorum. Kollarm bir yere brakyorum, sonra onlar baka bir yerde
buluyorum... Bedenimi kendine kr ve sar olduunu hissediyorum... bedenim kendine
duyarsz.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Uzaydaki Ben
Vogeley K, Fink GR. Neural correlates of the first-person-perspective. Trends Cogn Sci 2003 Jan;7(1):38-42.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Uzaydaki Ben
Uzaydaki
Nesne
3-KBA
1-KBA
1-KBA
3-KBA
Uzay ve 1-KBA
Uzaysal bir bak as ile 1-KBA, znel olarak kendi bedeni dnda bulunan ok boyutlu
ve oklu girdili deneyimsel bir uzayn merkezinde bulunur. Uzaysal konum olarak, 1-KBA
nc kii bak asnn (3-KBA) karsndadr. 3-KBA zihinsel durumunu baka birinin
yerine koyma (Ahmet unu dnr, unu iitir, Pnar u an unu hissediyor gibi) yani
farz etmedir. Madde olarak ise, 3-KBA beyin ya da su banyosu iinde yzen sinir
hcreleri a ve destek hcrelerinden oluur.
Uzaydaki Kii Yerleimlerinin Birbirlerine Gre likileri
1. Egosantrik (Benmerkezci): zne-nesne ilikilerinden oluur. En iyi
kutupsal koordinat sistemi ile tanmlanr. Yerleimi; kii ve onun fiziksel
yerleimine gre temsil edilir. Benmerkezci bavuru erevesi daha da
ayrntlatrlabilir ve ba, grme alan, gvdeye gre konumlar ifade
edilebilir.
2. Allosentrik (ekzosentrik/geosentrik):nesnenesne ilikilerini ortaya
koyar ve en iyi kartezyen koordinat, dier bir ifade ile boyutlu uzaysal
yer tanmlama ile (x, y, z eksenleri gibi) belirtiler. Gzlemcinin bulunduu
yerden bamsz ifade edilir.
Bu tanmlamalar fenomenal deil, nesnel uzaysal yerleimlerdir. Oysa 1KBA ve 3-KBA fenomenaldir. Bilisel ilemlerde, birinin kendi bak asyla
alglanan (1-KBA) grsel bir alan, ayn alana bakan baka birinin bak
asndan farkldr. Oysa her iki kii de gzlem merkezindedir.
2
3
Marshall JC, Fink GR. Spatial cognition: where we were and where we are. NeuroImage 2001;14:2-7
Aquire GK, DEsposito MD. Topographical disorientation: a synthesis and taxonomy. Brain 1999;122:1613
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Uzaydaki Ben
Benlik, oluumu iin bir evreye ihtiya duyar ve benlik evresi iinde
deerlendirilir. evredeki nesnelerle znenin ya da kiinin ilikisi, ekirdek benlik
olarak adlandrlr. ekirdek benlik, geici ilikiler zerine oturur ve hareketten dier
harekete geite yeniden oluumu/tazelenmesine gerek duyar. Daha sonra da n
benlie/protoself dnerek, daha sabit olur ve bedensel durumlar temsil eder.
beyin kabuu blgeleri, ekirdek benlik yenilenmesi esnasnda alr duruma geer.
Ben, yaltlm bir ey deildir. Her ben evrenin kendisi ile olan balantlarnn
odadr. Ben sadece dnlme srecinde var olur. e dnllk, benlik bilincinin
ekirdeidir. Dnce ieriinde dnllk olur. Kendine dsal olarak gnderimde
bulunmak, beni karya alp nesneletirmektir. Burada asl olan znenin, nasl hem
nesne hem de zne olduu konusu, karmak bir sorundan ziyade yalanc bir sorundur.
Kendilik bilinci ile kii kendisi hakknda dnr. Bu ayn zamanda ben bilincidir. Bu
zihinselliin u noktasdr. Birisinin kendisini Ben olarak dnmesi iin bir 3-KBA
yoktur. Dolays ile ben tamamen 1-KBA tarafndan yaplan bir kendi kendine bak
eklidir. Hibir nesnel nitelii yoktur. Sadece dnen kiiyi kendine dnl olarak
4
Vogeley K et al. Neural correlates of first-person perspective as one constituent of human selfconsciousness. J Cogn Neurosci 2004;16:817-27.
5
Frith CD, Frith U. Interacting mindsa biological basis. Science 1999; 286: 1692 1695
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Uzaydaki Ben
iaret eder. Kendilik bilincinin farkl aamalar vardr. En ste kendini gsteren eyleri
dnme vardr. Kendilik bilincini oluturan elemanlarn en tepesinde Ben oturur.6
Uzayda Yn Bulma
Hayvanlarn ou ile karlatrldnda, insanlarn olduka zayf bir yn duyusuna sahip
olduunu herkes kabul eder. Bir ehirde ya da bina iinde ynmz bulabilmemiz,
gizemli bir isel pusulaya sahip olmamzdan ok, beyinlerimizin yollar, yaplar, sokaklar
ve baka iaretlerin grntlerini renmesinden kaynaklanr. G eden kular,
bizlerden farkl olarak, dnyann manyetik alann hissederek ynlerini ve konumlarn
bilirler. Ancak, bizlerde evremizde iaret olarak kabul ettiimiz eylerle mkemmel bir
yn duyusuna sahibizdir. Yn bulma, bamzn herhangi bir yne bakmas kadar basit
deil, daha karmak bilekelerin bir arada deerlendirilmesiyle oluur. ncelikle bir
yakn dnemli bellek gerekir. Uzaysal konum deiikliklerini anlama ve kalc bellee
geirme iin grsel sistem ve denge sistemi de srekli vcut hareket deiimlerini
beyine aktarr. Bellek, yer deitirmede ok nemli rol oynar. Dar kp yola
koyulmadan bile bellek depolarmz kullanarak nceden bir keif yaparz.7
Bebek ve Uzay
Uzay iinde insann bedensel emas doutan gelmez. D alglarn, hareketlerin ve
acnn rol ald deneyimler sonrasnda ortaya kar. Geliim esnasnda ocuun
kendisini aynada tanmas ve bedeniyle aynadaki grnt arasndaki ilikiyi kurmas 23
yana kadar gecikir. Daha sonra 6 yana doru kendi sa ve sol uzayn isimlendirip
ayrabilir. Bakalarnn d uzaynda yer alan sa ve solu 9 yana doru ayrabilir.
Uzay Kaybetmek
Yar uzay alan umursamazl genellikle beyin damar tkanklklar sonras ortaya kar.
Genellikle ksa srede dzelir.8 Bu hastalar beyindeki hasarlarnn kar yanndaki
uzaydaki olaylara uyum salayamaz ya da yant veremezler. Oysa grmeleri tam olarak
normaldir ve grme alan kayplar yoktur. Nasl ortaya kt bilinmemekle birlikte;
duyusal-dikkat eksiklii teorileri oluturulmutur. Bu teorilere gre, umursamazlk,
uzayn iimizdeki anormal temsiliyetinden kaynaklanr.9
Uzay kaybetmenin kiisel ve kii d tipleri vardr.10 Kii dyla ilikili olan daha
sk olarak izlenir. Kii dndaki uzay kayb, yakn (yaklak bir kol uzunluunda) alan ve
uzak alan olarak da ikiye ayrlr. Bunlarn hangisinin baskn olduuna bal olarak, yar
alan uzay kaybnn arl deiir.11 Dikkat sistemleri, duyusal girdiyi
deerlendirmekten sorumludur, yar alan uzay umursamazlnda dikkat sisteminde
bozulma oluur.
Niyetsel sistemler, istenilen uzaysal yere doru harekete araclk eder. Hem
duyusal beyin kabuu hem de aln lobu bir arada, dikkatselniyetsel bilgi ilemede grev
alrlar. Genel bir bak asna gre ise,yar alan uzay umursamamak beyin sa
yarkresine ait bir sorundur ve dikkatuyanklk sisteminin bir bozukluudur. Bu
blgelerin ynlendirilmi istemli dikkatte devreye girdii ortaya konulmutur.12 Dikkat
kaybna bal uzaysal umursamazlk duyusal beyin kabuunun arka ve aa (posteriorinferior parietal) hasarna balyken, niyet kaybna bal uzaysal umursamazlk aln
lobunun arka-yan (dorso-lateral frontal) hasarlarnda ortaya kar.13
Spitzer M, Maher BA. Felsefe ve Psikopatoloji. ev. Karaam . Genda yay. 1998
Phillips H. Where Am I? New Scientist, 23 Ocak 1999.
8
Stone SP et al. Measuring visual neglect in acute stroke and predicting its recovery: the visual neglect
recovery indeks. JNNP 1992;55: 431 436
9
Bisiah E, Luzzatti C, Perani D. Unilateral neglect, representational schema, and consciousness. Brain 1979;
102: 609 618
10
Bisiach E, Perani D, Vallar G, Berti A. Unilateral neglect: personal and extrapersonal. Neuropsychologia
1986; 24: 759-767
11
Schwartz RL et al. Spatial bias: attentional and intentional influencein normal subjects. Neurology 1997;
48: 234-242
12
Mesulam MM, Acortical network for directed attention and unilateral neglect. Ann neurol 1981;10: 309-325
13
Heilman KM, Valenstein E. Frontal lobe neglect in man. Neurology 1972; 22: 660 664
7
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Uzaydaki Ben
14
Miall RC. Connecting mirror neurons and forward models. NeuroReport 2003;14:2135-2137
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Uzaydaki Ben
Aln
lobu
Limbik
(zevi)
sistem
Temporo
parietal
blge
ve
nferior
parietal
blge
Orta
kc as
yap
arm kabuklar
Beden
Grsel
Grsel
itsel
itsel
TALAMUS
VPL
LG
MG
Retikler
ekirdek
ntralaminar ekirdek
DUYSAL GRDLER
ekil. Yar alan uzay umursamazl iin dikkat modeli. Btn duyusal girdiler ilgili beyin
kabuklarna ulamadan nce talamusta yer alan kendilerine ait ekirdeklere ularlar. Bedenden
gelen uyaranlar VPL (ventro-postero-lateral ekirdek), gzden gelen lateral-genikulat (LG),
iitmeden gelen (MG) ekirdeklerine ular. Buradan beyin kabuunda birincil duyusal alanlarna
ularlar. Ulaan uyaranlarn anlamlandrlmas iin ikincil yani arm alanlarna gitmeleri gerekir.
Uyaranlar duygusal ierikleri ile limbik sisteme ve karar verme mekanizmalarnda da aln lobuna
giderler. Btn bu yap beyin sap kc as yapnn oluturduu uyanklk-farkndalk etkisi
altndadr. Talamusun retikler (as) ekirdei de giren uyaranlarn alglanmasnda dikkat ve
uyankl ayarlar. Yar alan umursamazlnda beyin sap as kc yaps ve talamusun as
ekirdei balantlar deiik derecelerde etkilenir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Beyin
Metabolizmas (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Normal
Bilin
Derin uyku
Genel
Anestezi
Bitkisel
durum
Minimal
yantllk
durumu
Koma
e
kilitlenme
Beyin lm
ekil. Farkl bilin durumlarnda beynin genel kan akmndaki deiiklikler. Grafikte normal uyanklk
%100 alnarak dier bilin durumlar oranlanmtr. Farkl bilin durumlar ya da bilinsizlik
durumlarnda beyin enerji kullanmaya devam eder. Derin uyku, bitkisel durum, minimal yantllk, koma
ve ie kilitlenme tanmlar iin konuya bavurunuz.
%100
Akn
Bilin
Gnlk
Bilin
Uyku
REM
Koma
Anestezi
Bitkisel
Yaam
e
kilitlenme
0
ekil. Farkl bilin durumlarnda uyanklk ve farkndalk dereceleri. Stunlarn sol
yanlarnda yer alan siyah-dolu oklar uyanklk, sa yanlarndaki bo oklar
farkndalk derecelerini temsil eder. Sradan gnlk bilincimiz tam bir uyanklk
durumu olsa da farkndalk tam deildir. Akn bilincin amac bu farkndal
artrmaktr.
(renk, ses, hareket), kiinin cevab evet farkndaym, deilim gibi basit cevaplarla
tanmlanabilir ve kii sonular dorulayabilir.4 Farkndalklar: 1. Dsal uyaranlara
duyusal farkndalk, 2. Yaygn farkndalk, 3. Metakognitif farkndalk, 4. Bilinli
hatrlama, 5. stemli seici dikkattir.5
Yazara gre bilin dereceleri
Seviye
Bilin durumu
Bilin
a Derin koma, arl uyarana herhangi bir (refleks veya istemli) yant
Yokluu
yok. Uyanklk yok. Farkndalk yok. Geri dnmsz bilin
0
kaybdr.
b Bitkisel hayat. Uyanklk var. Farkndalk yok.
c Minimal yantllk durumu: Uyanklk var, arada ksa farkndalk
d Anestezi: uyanklk ve farkndalk yok. la kesilmedike her ikisi de
geri gelmez.
e Uyku: Ksmen isel ve dsal farkndalk olabilir. Uyanklk yok. Geri
dnl bilin kaybdr.
Sradan
a Locked-in (ie kilitlenme)
Bilin
b Delirium
1
c Disosiyasyon (kiilik znmesi)
d izofreni
e Hipnoz, bilincin ok ksa srelerle yzeye kmas, uyanklk yok,
farkndalk dzeyi en alt seviyede
f
Gnlk yaamda kullandmz bilin: arlkl olarak bilinalt
kontrolnde ve aralkl bilincin devreye girmesi, hzl. Farkndalk
dzeyi, devaml olan uyankla gre daha zayf
stn
A Yeni bir ey renme ve beklenmedik bir durumla karlatmzda
Bilin
kullandmz bilin. Uyanklk ve farkndalk/dikkat dzeyi eit
2
arlkl var.
B Kendilik bilinci: farknda olduunu fark etme
C Metabilin: farknda olduunun farknda olduunu fark etme
D Saf bilin
Ancak, uyank ve bir konuya younlam kiileri her zaman bilinli olarak
tanmlamak zordur. Bunu anlamann en iyi yolu bu kitab okurken kendinizi
gzlemenizidir. Belki u anda elinizde bir kalem ve onunla oynuyor, aynz
yudumluyorsunuz, ayaklarnz bir o yana bir bu yana hareket ettiriyor ya da kulanz
arada televizyona odaklyorsunuz Bu durumlarda hep ayn bilin durumunda
deilsinizdir. Oysa siz salkl ve normal bilinli gnndesiniz.
Tablo. Farkl kiilerin nerdikleri bilin derecelemeleri
Seviye
Bilin durumu
Peter Ouspenskyye gre bilin dereceleri
1
Uyku. Gerei bilemeyiz
2
Sradan gnlk uyanklk (uyank durumda uyku, izafi bilin).
Gerei izafi bilebiliriz
3
Kendinin bilincinde olma duygusallkla bir aradadr. Kendimiz
hakknda tm gerei bilebiliriz. Ancak kiinin kendi zerindeki
denetimine baldr. Bu nedenle iradeye ve isteme sk skya
baldr
4
Nesnel bilin ile zihin bir arada. Her ey hakknda tm gerei
bilebiliriz
Colin Wilsona gre bilin dereceleri
0
Derin Uyku
1
Rya grme veya uykuya giriteki gereimsi ryalar
2
Yalnz farkndalk veya uyank durumda yantszlk
3
Tekdze ve monoton, anlamsz kendine farkndalk
4
Pasif ve yant oluturucu normal bilin, yaamda kalmak ve
savamak iin
4
Current Awareness: Spotlight on consciosness. The 1996 Ronnie MacKeith Lecture. Developmental Medicine
and Child Neurology 1997;39:54-62.
5
Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
5
Aktif, kendiliinden, yaamla ilgilenen ve mutlu olan bilin
6
Aknsal seviye
7
Mistik bilin
Ronnie MacKeithe gre bilin dereceleri
1
Koma, tam bilinsizlik hali
2
Anestezi
3
Derin uyku-Hipnoz
4
Ik, ses, koku gibi duyusal uyaranlarla basit farkndalk
5
Sembolik temsillerin farknda olma; uyaran ayrt etme (senin
ev gibi)
6
Alk, korku gibi farkndalk durumlar
7
Bilinli olarak, olaylar veya bilgiyi hatrlama, hayali ve istemli
seici dikkat
8
Yksek farkndalk durumlar; kendini kontrol, meditasyon
9
Usavurma, muhakeme ve kendinin farknda olma
6
7
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilincin kimyas
Nikotinik
M1 (beyin kabuu-LGN, striatum)
M2 (beyincik, kalp)
M3 (talamus)
M4 (striatum, salg bezleri)
M5
Dopamin
153,17848
C6H3(OH)2-CH2-CH2-NH2
D1, D5
D2 (striatum), D3, D4 (limbik,
akumbens)
Siklik AMP
Siklik AMP
Nor-adrenalin
169,17788
C8H11NO3
1A, 1B, 1D
2A, 2B, 2C
1, 2,3
5HT1A (amigdala, hipokampus)
IP3, DAG
Siklik AMP
Siklik AMP
Siklik AMP
Serotonin
176,22
C10H12N2O
Glisin
75,07
C2H5NO2
IP3, DAG
Siklik AMP
Siklik AMP
IP3, DAG
IP3, DAG
Na
Ca2+
K+
K+, Ca2+
K+
K+, Ca2+
K+
K+
K+
Na+
Cl-
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilincin kimyas
Adenosin
A1
Siklik AMP
A2
Siklik AMP
Glutamat
147,13
C5H9NO4
AMPA, Kainat
NMDA
GABA
103,1198
H2N-CH2-CH2-CH2-COOH
GABAA
GABAB
Na+
Na+, Ca2+
yon geii
IP3, DAG
ClK+, Ca2+
Dopamin
Serotonin
Wessler I ve ark. The biological role of non-neuronal acetylcholine in plants and humans. J Pharmacol
2001;85:2-10.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilincin kimyas
GABA
Nor-adrenalin
Beyindeki deiik sinir ileticisi sistemleri ve yaylm blgeleri. izin ile
Bilincin kimyas
yollar ile uyar gnderir. ARAS dolayl duyusal girdiyi bazal nbeyine tar. ARASn
ilevi genel uyankl salamaktr.
Beyindeki ACh miktar ile bilincin gstergesi olan gama titreimi (40Hz) arasnda
iliki vardr. zellikle AChin muskarin alglayclarnn uyarm gama aktivitesinde
artn nemli bir nedenidir. zellikle nbeyin ACh salan sinir hcresi uzantlar gama
aktivitesinden sorumludur. Beyin kabuu sinir hcrelerinin muskarinik uyarlmas, 250
msan kadar gecikmeli bir yanta neden olur. Bu uyarnn ortaya k ile bilinli
alglanmas arasnda Benjamin Libet tarafndan bulunan 500 msanlk gecikmeyle
uyumludur. Muskarinik uyarm ile bir gecikme olur ve bu yaklak uyarann bilince
ulamas iin gereken zamana denktir. Dolays ile muskarinik ACh uyarmlar gama
aktivitesinde olduu gibi, bilince ulamak iin gereken 250-500 msanlik gecikmeyi de
aklar.2
Dopamin
Dopamin hem uyarc (D1) hem de basklayc (D2, D3 reseptrleri zerinden) zellik
gsteren bir sinir ileticisidir. Dopamin ieren hcreler iki beyin blgesinde
younlarlar: ventral tegmental alan (VTA) ve substansia nigra (SN) pars kompakta. SN
hcreleri striatuma uzanrken, VTA hcreleri limbik beyin kabuu ve amigdala uzanr.
VTA hcreleri, uykunun tm aamalarnda devaml ateleme durumundadr. Dopamin
sistemi gdleyici davrana neden olur ve dikkatin yerine getirilmesini salar. En
azndan drt farkl dopamin alglaycs vardr. Beynin derinliklerinde D1 ve D2, limbik
sistem ve akkumbens ekirdekte D3 ve mezokortikal sistemde D4ler youndur.
Nor-adrenalin (NA)
NA ieren hcreler beyin sap blgesi ile snrldr. Beyin sapnda lokus seruleusta
yerleiktirler. Alglayclar alfa-1, 2 ve beta-1, 2, 3e ayrlr. Beta-1ler beyin
kabuunda, beta-2ler beyincikte youndur. NA, stresli uyaranlarda salnmnn
artmasyla kiide uyanklk, dikkat art ve tetiktelik dourur. Beyin sapndaki lokus
seruleustan kan NA sinir hcresi uzantlar, hipotalamus-amigdala, talamus ve
nbeyin-duyusal beyin kabuu-grme beyin kabuuna uzanrlar. Bu sinir hcreleri
uyaran tipine gre aralkl (fazik) veya devaml (tonik) ateleme yapabilir. Aralkl
ateleme seici dikkat veya odaklanma ile ilgiliyken, devaml ateleme davransal
esneklik ve dikkati devam ettirme ile ilgilidir. Lokus seruleus uyku dngs oluumunda
da nemlidir. Uyku ortaya k ile bu blge sinir hcreleri atelemelerini ya da
uyarlarn azaltrlar.
Dopamin sistemi devaml bir uyanklk (tonik) salarken, nor-adrenalin sistemi
yanta gre aralkl (fazik) uyanklk yapar. Artm uyanklk durumunda (yeni bilgi
ileme gibi) nor-adrenalin sistemi youn alrken, dikkatsel sistemlere gerek duyarz.
Dopamin salnm yapan metilfenidat alm, kiilerin bildik ileri yaptklarnda
performanslarn azaltr.3
Serotonin (5-HT)
Serotonin ieren sinir uzantlar, beyin sapndaki rafe ekirdeinden kken alr. Bu
blgeden kan uzantlar ar dallanrlar ve hemen hemen tm merkezi sinir sistemine
yaylrlar. Rafe ekirdeinde, serotonin yannda dier sinir ileticileri de bulunur
(dopamin, GABA, nor-adrenalin). nsan beyninde en belirgin ekirdek arka (dorsal) rafe
ekirdeidir. Tm beyin kabuuna uzantlar verir. blgedeki ayr paras da (median)
ayn blgelere uzantlar verir ve sinir uzantlar st ste biner. zellikle talamus, rafe
uzantlarnn youn uzanm gsterdii, uyanklk iin nemli bir yerdir.
Serotonin basklayc bir sinir ileticisidir. Davranlar da basklar ve kontrol
altna alr. REM uykusu esnasnda serotonin hcreleri sessizdir ve ryada grlen
varsanm grntleri, beyin kabuunda serotonin basklamas ile kaybolur. Serotoninin
etki ettii 15e yakn alglayc vardr. Aln blgesinde ve grme beyin kabuunda 5-HT2
ve 5-HT2Alar grsel varsanmlardan sorumlu tutulur. Amigdaldaki 5-HT1Alar ise korku ve
kaygda devreye girerken, beyin sapndaki 5-HT3ler bulant-kusmada devreye girer.
2
Perry E et al., Neurochemistry of Consciousness. Chapter 2. Cholinergic Transmission. Woolf NJ. John
Benjamins Pubs. 2002;25
3
Yamamoto K, Hornykiewicz O. Proposal for a nor-adrenaline hypothesis of schizophrenia. Prog
Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 2004;28:913-22.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilincin kimyas
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
sapndan aaya kadar, omuriliin st ksmna kadar uzanm gsterir. 1917lerden beri beyin sap
zedelenmesinin bilinci bozduu bilinmektedir. 1940larda ise, kedilerde beyin sapnn elektriksel
uyarmnn uyanklk-dikkat art yapt deneysel olarak gsterilmiti. Beyin sapndaki ARAS, yukar
doru, ana trafo merkezi olan talamusa sk uzantlar verir.
ARAS, sadece beyin kabuuna ya da talamusa uzantlar vermekle kalmaz, kendisi de
evreden youn girdiler alr. En nemli girdilerini, omuriliin arka ksmnda yer alan tabaka-IIden
alr. Bu blgeden ar tayan C-lifleri periakuaduktal gri blgeye ve parabrakilis ekirdeine ularlar.
st beyin sap zararl uyaranlarn ulama yeridir. Ar tayan C lifleri zellikle bu blgede sonlanrlar.
Bunun yannda solitar ekirdek, vagal sinir denen sinirden girdiler alr. Kaslar ve kirilerden omurilik
arka ksm boyunca, derin duyusal girdiler (proprioseptif) ARASa ularlar. ARAS, ilevsel ve anatomik
olarak drt grup ekirdekten oluur.
1. Klasik ekirdekler: Kuneiform, derin mezensefalik ekirdekler, pedunkulopontin tegmental
ekirdek, pontin oralis ekirdeinden oluur. Bu ekirdekler beyin sap ortasna yerleiktirler
ve nispeten hcreden fakirdirler. Bu blge ekirdekleri, talamik intralaminar ekirdee,
bazal ganglionlara glutaminerjik uzantlar gnderirler. Bu grup ekirdekler, sinir ileticisi
olarak asetilkolin ve glutamat kullanr.
2. Monoaminerjik ekirdekler: Nor-adreanlin salan lokus seruleus ve serotonin salan rafe
ekirdei, dopamin salnm yapan substansia nigra, ventral tegmental alan (putamen,
kaudat ve accumbens blgesi) bu grup ekirdekleri oluturur. Bu sinir ileticileri, bu grup
ekirdeklerden salnarak beyin kabuu zerinde genel bir uyarc etki gsterir ve evresel
uyaranlara kar dikkat artn salar.
3. Kolinerjik ekirdekler: Laterodorsal tegmental ekirdek, pedunkulo-pontin tegmental
ekirdekleri st beyin sapnda yer alr. Birok talamik ekirdee uzantlar verirler. Dikkat ve
renme iinde grev alrlar. Buna kar olarak, talamik retikler ekirdek dier talamik
ekirdeklere balantlar gndererek onlarn aktivitelerini basklar. Bu ekilde, uyku durumuuyuma, uyku esnasnda EEGde grlen icikler oluur. Beyin sap kolinerjik ekirdeklerinin
devreye girmesi ile uyku durumu ve icikleri kaybolarak, uyanklk ve uyanma oluur.
4. Otonomik ekirdekler: st beyin sap parabrakilais ekirdei (PBN), periakuaduktal gri
cevher (PAG)ve traktus solitarius ekirdei (NTS) bu grubu oluturur. PBN ve PAG, talamus
zerinden beyin kabuunun almasn ayarlar. Dier yandan NTS, uyarlmas beyin
kabuunda patolojik elemeyi epilepsi durumlarnda engeller.
Sonuta, beyin kabuu uyarm tek bir beyin sap ekirdei ve ailesi ile olumaz. Esas etkili
ekirdekler, beyin kabuuna yakn olan st beyin sapnda deil de, orta beyin ve pons blgesine
yerleiktir. Hepsi birden, duyusal girdileri modle ederek (ince ayar yaparak) beyin kabuunu uyarp,
uyankl salarlar. Beyin sapnn bilinte, ilevsel olarak sk bir yer edinmesi ve zellikle de
solunum, dolam, beden i dengesinin ayarlanmasnn (hemeostaz) beyin sapnda olmas nedeni ile
bilincin de bir eit i dengeyi salayan bir sistem olabilecei ne srlmtr. Yani, isel dengeyi
salamak iin d dnyadan gelen duyusal girdileri ayarlayan bir denge mekanizmas olabilir.
Fenomenoloji
Uyanklk
var, farkndalk yok
Farkndalk
zerine eklenince
Anatomi
Beyin kabuu
Klinik Tablo
Grntleme
Vejetatif durum
Minimal bilinlilik
Kendinden ve
evreden Gelen
uyaranlara uygun
yant oluturma
kincil
arm
alanlar
Normal bilinlilik hali
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
4
ekil. Beyin sap kc
as yapnn (ARAS)
yerleimi ve beynin iten
kesiti. ARAS zellikle,
pons ve st beyin sap
blgesine
yerlemi,
dank
hcre
gruplarndan
oluur.
nen hareket yollar ile
ve beyne ulaan duyu
yollar geerken ARASa
balantlar
verirler.
Duyu yollarnn ARASa
balantlar vermesi, ar
duyduumuzda
uyanmamza
ya
da
uyanklmzda artmaya
neden olur. ARAS bunu
talamus
ve
beyin
kabuuna
verdii
uzantlar ile yapar.
Bilincin, koma ile tam ak bilin arasnda geni bir spektrumu vardr. Bilin bozukluklar uyanklk ve
farkndaln farkl derecelerde etkilenmesiyle deiik klinik grnmler verebilmektedir. Bunlar akut
olarak ortaya kan bilin bulankl, delirium, obtundasyon, stupor ve koma olarak isimlendirilir.
Zamansal ilikili dier bir grup (subakut ve kronik) olarak izlenenler demans, vejetatif durum,
akinetik mutizm, apallik ve locked-in (ie kilitlenme) sendromu olarak adlandrlr. Bu tanmlamalarn
bazlar arasnda kesin ayrm yapmak zor olabilmekte, hatta bazen tanmlar i ie geebilmektedir.
1. Bilin Bulankl
Uyandrlabilirlik veya farknda olmann azald durumlarda kullanlan bir terimdir. Temel bozukluk
dikkat sistemindedir. Hasta uyaranlardan kolaylkla rahatsz olur veya srar. Duyusal, zellikle grsel
alglar yanl yorumlanabilir. Ynelim bozukluu olmasa bile hzl ve ak dnemez. Daha ilerlemi
durum konfzyonel durum olarak adlandrlr. Bu hastalar emirlere uymakta zorluk ekerler. Zamana,
bazen de kiiye ynelimleri bozulur. Uyku hali belirgindir ve dikkat azlndan geriye doru saymada
zorluk ekerler.
2. Obtundasyon
Mental kntleme veya durgunluktur. Uyanklkta hafif veya orta derecede azalma ile birlikte,
evreye ilginin azald hastalar iin kullanlr. Uyarlara yant yavatr.
3.Stupor
Hastann ancak tekrarlanan iddetli uyaranlarla uyandrlabildii, derin uyku veya davransal olarak
benzer cevapszlk durumudur. Uyar azalr azalmaz veya kesilince cevapsz duruma dnerler ve
uyumaya balarlar. Anlalr yantlar vermezler. Katatonik izofreni ve ar depresyonda stupor
durumu gzlenebilir.
Bilisel ilevlerin tam olmad ve uyankln geri dnd, farkndaln olmad bir bilin durumunu
tanmlar. Gzleri ak olmasna ramen, kendinin ve evresinin farknda olduuna dair davransal
belirtiler gstermez. stemli hareketleri yoktur. Uyku uyanklk dngs korunabilir. Anlalr szel
ktlar yoktur. Alt haftadan fazla ayn klinik tablo devam ettiinde srarl (persistant) veya kronik
vejetatif durum olarak adlandrlr. Bu durumdaki hastalarda daima nbeyin hasar bulunur. Beyin sap
yaplar nispeten iyi ekilde korunur, ancak zellikle beyin kabuu yaplar etkilenir. Bu durumu
tanmlamak iin koma vijil, apallik sendrom, serebral lm, yeni beyin kabuu lm ve total demans
gibi baz terimler de kullanlmtr. Nadiren uzun sren vejetatif durum sonras, farkndaln geri
geldiini gsteren baz istemli hareketlerin gelitii vakalar bildirilmitir.2
1996 ylnda vejetatif durum iin bir dizi tan kriteri nerilmitir.3 1. Kendi ve evresinin
farknda olduuna dair belirtilerin olmamas. Grsel, iitsel, dokunsal veya arl uyarana istemli
herhangi bir yant olmamas, dil ifadesine ait kantlarn olmamas, 2. Uyku ve uyanklk dngsne
benzer ekilde gz ama ve kapama durumu olabilir, 3. Hipotalamus ve beyin sap ilevleri solunum
ve dolam salayacak ekilde korunmaldr.
Tablo. Bilin bozukluklar ve zellikleri. PSV: persistan vejetatif durum, ASZ: absans nbetler,
AKM: akinetik mutizm, HKM: hiperkinetik mutizm, CPS: kompleks parsiyel nbetler, DEL: delirium.
Koma
PVS
ASZ
AKM
HKM
CPS
DEL
Uyanklk
+
+
+
+
+
+
Dikkat
+
+/+/+/Niyetlenme
+
+/+/Bellek
+/Farkndalk
?
?
+/+/-
5.Akinetik Mutizm
6.Apallik Durum
Yeni beyin kabuu ilevlerinin ortadan kalkt, fakat grece salam beyin sap ilevleri olan hastalar
iin kullanlr. Hastalar davran olarak vejetatifdirler. Vejetatif durumdan ayr bir sendrom olduu
tartmaldr.
Gerek bir bilin bozukluu deildir, bilin tam olarak normaldir. Seici olarak motor yollarn
etkilendii, drt uzuv ve alt kafa sinirlerin felcine neden olan durumu tanmlar. Motor fel, hastann
kendini kelime veya vcut hareketi ile ifadesini engeller. ve d uyaranlarn tam olarak
farkndadrlar. Yatay gz hareketleri genelde kaybolur. Aa-yukar gz hareketleri ve gz krpma ile
iletiim kurabilirler. Akinetik mutizm izlenimi verebilirler. Ancak, gerek bir bilin deiiklii durumu
deildir. Genellikle ponsun n ksmndaki hasarlarda izlenir. e kilitlenme durumunda gz
hareketlidir, istemli kontrol altndadr ve emirle hasta gzn krpabilir.
Andrews K. Recovery of patients after four months or more in the persistent vegetative state. BMJ
1993;306:1597-60.
3
Anon. The permanent vegetative state. Review by a working group convened by the Royal College of Physician
and endorsed by the conference of Medical Royal Colleges and their faculties of the UK. J R Coll Physicians Lond
1996;30:119-121.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Youn bakmdaki ya da komadaki hastalarda, nesnel bilin durumunun tespiti iin deiik puanlama
sistemleri gelitirilmitir. znel olarak, hekim tarafndan hastann deerlendirilmesi kiisel farkllklar
dourabilir. Bu farkllk puanlama sistemleri ile ortadan kaldrlmaya allmtr. Puanlama
sistemleri, bilin durumu hakknda tek biimli konumay ve komann seyrini tayin etmeyi salar.
Zaman iinde bilin dzeyinde olacak deiiklikleri de birbiriyle karlatrmay salar. Glaskow Koma
puanlamas (GKS) en sk kullanlanlardan biridir. 1974ten beri GKS rutin olarak youn bakmlarda ve
acil servis hasta deerlendirilmesinde kullanlmaktadr.4
APACHE, APACHE II, APACHE III, Akut Fizyoloji Skoru (APS), Basitletirilmi Akut Fizyoloji
Skoru (SAPS), Mainz Acil Deerlendirme Skoru (MADS, Mainz Emergency Evaluation Score) GKSunu da
ieren tamamlayc bir puanlama sistemidir.5 Bu puanlama sistemleri ierisinde GKSun seyri ve lm
tahmin etme zellii vardr.6 Ancak bunlarn hepsi idealden uzaktr ve snrllklar vardr.
Teasdale G, Janet B. Assessment of coma and impared consciousness: a practical scale. Lancet 1974;ii:81-84
Gremec S, Gasporavic V. Comparison of APACHE II, MEES and GCS in patients with nontraumatic coma for
prediction of mortality. Critical Care 2001;5:19-23.
6
Levy DE et al., Prognosis in nontraumatic coma. Ann Intern Med 1981;94:293-301.
5
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Uyku Ne e Yarar?
Hayvanlarda tam uyku yoksunluu lme neden olabilmektedir. nsanlarda da nadiren
grlen, ailevi uykusuzluk hastal da yllar ierisinde lme neden olur. nsanlarda
yaplan almalarla, 7 saat kadar uyumann yaam sresini uzatt gsterilmitir.
Genel bir kural olarak byk bedenli hayvanlar daha az uykuya gereksinim
duyarlar. Filler ve insanlar nispeten fare ve kedilere gre daha az uyurlar. Kk
hayvanlarda, daha yksek metabolizma hz vardr ve beyin-beden slar daha yksektir.
Hzl metabolizma daha ok serbest radikal meydana getirir. Bu serbest radikaller
hcrelere zarar veren, erken lmlerine ve kanserlemelerine neden olan molekllerdir.
Uyumann, zellikle non-REM evresinde bu zararl maddeleri vcuttan uzaklatrld
ynnde kantlar vardr.1
Uykunun dier nemli bir ilevi olarak da, sinir ileticileri zerine olan dinlendirici
etkisidir. REM evresinde sinirileticilerinin salnmnn durmas (zellikle monoaminler
olan dopamin, adrenalin, melotonin, serotonin) ile alc sistemlerin dinlendii ve uyku
sonras daha hassas almasna imkn verdii ne srlmektedir. Bu dinlenme, uyanklk
duygudurumu iin esastr. Buna iki iyi rnek vardr. Alzheimer ve Parkinson hastalnda
REM uykusu bozukluklar gelitii dnemlerde varsanmlar daha sk ortaya kar.
Parkinson hastalar kt uyuduklarnda, hastalklar ertesi gn daha arlar.
REM uykusu esnasnda youn sinir hcresi almas ile beyin metabolizmas
hzlanr. Bu durum insan ve dier memelilere evreyi izleme imkn ve uyandnda daha
hzl yant vermesini salar. nsanlar REM evresinde uyandrldklarnda, non-REM
dnemine gre daha uyank ve canldrlar.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Benzer olarak lokus seruleusun elektrikle uyarm uyanklk yapar. Bu bilgilere gre normal uyku
dngs iin beyin sap ve beyin kabuu btnl nemlidir. Bunlara isel saatimizi de
(suprakiazmatik ekirdek) eklemek gerekir.
Genelde kabul edilen REM dneminin belirgin pons hasarlarnda ortadan kalktdr.
nsanlarda bu, hastalk durumlarnda ortaya konulmutur.3 Bazal nbeyin hasarlarnda rya skl
ve canll artar. Bu blgelerdeki ACh azaltan ilalar (atropin, skopolamin) rya skln artrr ve
rya benzeri zihinsel duruma neden olur. Beyin sapnn ponstaki, REM-On (ak) hcreleri arlkl
olarak ACh kullanrlar. Halbuki REM-off (kapal) hcreler aminerjiktir. REM-off sistemi, esas olarak
serotonin salan dorsal rafe ekirdei ve nor-adrenalin salan lokus seruleustan oluur.
Duyusal kabuk-akak-grme beyin kabuu bilekesi ve aln blgesinin n-i ksm
hasarlarnda REM uykusu olduu halde rya grlmez. Bu alan ayn zamanda grsel-uzaysal alg,
bilisellik, zihinsel hayal kurmalarda devreye girer. Dolays ile REM beyin sap ACh sistemi ile
oluur, ancak nbeyin rya yapc mekanizmalar altramaz. izofrenili hastalara bir dnem
uygulanan beyin aln blgesinin cerrahi karlmasndan sonra (lobektomi) varsanlar kaybolduu
gibi rya grme de kaybolur. Hatta bir lt olarak, cerrahi sonras rya grme devam ediyorsa
cerrahi baarsz olarak deerlendirilirdi.
Tablo. Uyku dngs ile ilikili birok sinir ileticisi vardr. Bunlar adenozin, dopamin, asetilkolin, nor-adrenalin, histamin
ve GABA balklar altnda toplanabilir.
Sinir ileticisi
Etkisi
ve kantlar
Adenozin
Uykuyu
balatc
zellii
vardr.
Uyku Adenozin etki yerlerini bloke eden kafein ve
yoksunluunda
bazal
nbeyin
asetilkolin teofilin uykusuzluk yapar ve tetiktelik,
blgelerinde adenozin seviyesi artar. Uyku uyankl artrr.
esnasnda hcre d adenozin seviyesi azalr.
Dopamin
Uykuyu azaltr ve uyankl artrr. Sinaps sonras D2 D-amfetamin, metilfenidat, kokain dopamini
uyarm, sinaps ncesi D2 bloku uyanklkta art arttrarak uyankl artrrlar. Ayn ey
yapar.
Dopamin
etkisini
azaltan
ilalar dopamini beyinde dorudan artran L-dopa
(nroleptikler) uyku oluturur. Dopamin seviyesini iin de geerlidir.
arttran amantadinin, bitkisel koma durumundaki
kiilerde uyankl geri getirdii gsterilmitir.
Histamin
Beyin sap as yapsndan kken alan histamin Histamin etkisini bloke eden (H2ler) kant
ieren uzantlar uyankl salar. Uyku ile histamin ilalar uyku yapar.
salan hcreler uyary keser.
Nor-adrenalin
Uyku ortaya k ile lokus seruleus hcreleri Alfa-1 blokerleri uyku yapar.
atelemeyi azaltrlar.
Serotonin
Beyin sap rafe ekirdei uyanklk esnasnda 5-HT2c alglaycs blokeri (ritanserin) yava
belirgin ateleme yaparken, yava dalga uykusu dalga uykusunu artrr. 5-HT2 alglaycsn
esnasnda azalr ve REM uykusunda belirgin olarak uyaran mianserin ve trazodon yava dalga
sessiz kalr. 5-HT2A ve 2c alglayclar yava dalga uykusunu artrr.
uykusunda nemlidir.
GABA
GABA-A uyarm klorr kanal almasn uyararak, Barbitratlar, zopiklon, benzodiazepinler ile
uykunun ikinci evresini uzatrlar ve bu dnemde benzer etki oluur.
uyku icikleri artar. Evre 3-4 ve REM uykusu
basklanr.
Asetilkolin
Art uyankla ve REM uykusuna neden olur. Ayrnt iin konuya baknz.
Uykunun balamas ve devamlln salar.
Solms M. Dreaming and REM sleep are controlled by different brain mechanisms. Behav Brain Sci 2000
Dec;23(6):843.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Gottesmann C. The neurochemistry of waking and sleeping mental activity: the disinhibition-dopamine
hypothesis. Psychiatry Clin Neurosci 2002;56(4):345.
5
Paulos JA. Beyond numeracy. London, Penguin, 1991
6
Hines, Terence. Pseudoscience and the Paranormal. Buffalo, NY: Prometheus Books, 1990.
7
Combs A, Holland M. Synchronicity, Science, Myth and Trickster. Marlowe and Comp., NY, 1996
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
yaplrsa, istediimiz sonu sadece olaslk dahilinde deildir, byk bir oranda istediimiz sonu
gerekleecektir. rnein, bir kiinin nceden birisi tarafndan ryada ve ertesi gn de gnlk
yaamda grlme olasl epey yksektir: 1/4144545. Yakn zamanda yaplan hesaplamalara
gre, her gece gezegenimizde grlen ryalarn yaklak 1,5 milyon kadar gelecei grme
elemesi ierir.
Paulos, yukardakine benzer bir olayn gerekleme ihtimalinin pek de sandmz kadar
dk olmadn gsteriyor: Hesaplamann kolayl asndan, herhangi bir ryann gerek
hayattaki bir olaya benzeme olaslnn 1/10.000 yani 0,0001 olduunu dnelim. Bu oran
gerekten de olduka dktr ve neredeyse sfra yakndr. Doal olarak, gerek yaamla
rtmeyen bir rya grme olasl da 9,999/10.000 yani 0,9999 olacaktr (%99). Bu hesab bir
yla yayacak olursak, btn bir yl boyunca gerek yaamla kesimeyen ryalar grme olasl
(0,9999)365=0,9641 olacaktr. Dier bir ifade ile yl boyunca grdmz 730 saat sren ryann
%96,41'inin gerek yaamla hibir ilikisi olmayacaktr. Ancak geriye kalan 1-0,9641'lik oran
nceden tahmin edilen gerek yaam olasln gstermektedir ki bu rakam 0,0359'a dier bir
ifade ile %3,59'a eittir.
Bu aslnda olduka yksek bir orandr. nk bu oran sadece bir yllk zaman iin ve
sadece bir kii iin geerlidir. Dnya zerindeki 7 milyar insann her birinin, ylda 7 milyar x 2 saat
gece ryas x 365 gn olarak dnldnde ve ryalarnda %3,59 olaslkla gerekletiini
dnecek olursak her yl milyonlarca nceden bilme olaynn olduu rya ortaya kar. Daha
ilgin olarak dnyadaki herhangi bir insann 10 yl boyunca grd ryalarnn hibirinin
kmama olasl (0,9999)365 gn x 10 yl = 0,6941 iken, gelecekteki olay tahmin eden bir ryay
grme olasl %30,59 olacaktr. Bu rakam gnlk yaamda banza gelebilecek birok olaslktan
(eker hastalna yakalanma, fel geirme, kalp krizi geirme, lkemizde trafik kazasna karma
...) ok ok daha yksektir.8
Dier yandan, birok kii her gece ertesi gnk kiiler ve olaylarla ilikili olmayan ryalar
grr. Bunlar doal felaketler olan depremler, frtnalar, lmler veya yangnlar tarznda olabilir.
Ancak, sonraki gn ve gnlerde eleebilecei olaylar olmaz ise herhangi birisi hatrlanmaz.
Dolays ile eleebilen ryalar ile bir seici bellek de devreye girer.
Buna karn; nceden haber veren ryalarn ierii kiisel veya ailevi olduunda byk
saylar kuralnn devreye girmesi ok muhtemel deildir. Sevilen ya yakn akraba olan bir insann
ryada ldnn grlmesi ve gerek yaamda da ayn zamanda lmesi olaslk modeli ile
kolaylkla ve belki de hemen hi aklanamaz. Bunun rnekleri Abraham Lincolnn kendine
yaplacak suikast ve Atatrkn (1881-1938) annesinin lmn artran simgeleri ryasnda
grmesidir. Gnlk yaammzda da benzer ryalar olan tandk ve dostlarnz olmu olabilir.
Bunlarn nasl ortaya ktna bugnn bilimi ile yant vermek mmkn deildir.
Mucize Etkisi
Ryalarda nceden bilme durumu sklkla, bilinen olayn ciddiyeti ve nemine gre mucize etkisi
yaratr. Basnda konu edilir, kiiler arasnda srekli konuulur, dilden dile aktarlr. Olay bilen kii
ise tam bir gelecei grme uzman olarak sunulur. Oysa, ntral denilen ve grenin zihnindeki bir
olayla badatrlmayan ryalar unutulur ve hi hatrlanmazlar bile. nceden ryada bilmeler, bir
anlamda mucizeler ekilde doa yasalarnn ihlali olarak grlr. Mucizelerden ortaya kan
hayret ve aknlk, olaylar hakkndaki inan dorultusunda hissedilir bir eilime neden olur.
Mucize hissi zihinde verimli bir topraa ekilir ve hemen meyvelerini verir.9 Artk gelecei
nceden bilme ryas dalga gibi her bellee yaylr.
Bunlara ek olarak yanl aktarlan ve ikincil kaynaklardan mucize etkisi ile yaylan yanl
bilgiler de vardr. rnein, Mendeleevin elementlerin periyodik tablosunu ryasnda grd,
Otto Loewinin kurbaa kalbindeki sinir iletiminin kimyasal olduunu ryasnda kefettii ne
srlr (bu kefi ile Nobel dl almtr). Otto Loewinin dorudan ryasnda grd
konusunda ifadesi olmamakla birlikte, olas ryann grlmesinden 32 yl sonra, konu ile ilgili
birok atflar yaplmtr. Ancak, her iki durumun da gerek olmad ya da olduundan farkl ne
srld yaplan tarihsel incelemelerle ortaya konmutur.10
8
Paulos, John Allen. A Mathematician Reads the Newspaper. Anchor Books, 1996.
Hume, D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: dm S. lke Yay. 1998;116139
10
Baylor G. What Do We Really Know About Mendeleevs Dream of the Periodic Table? Dreaming, 2001;11:2
9
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Ryalarn Yorumlanmas
Ryalarda gelecei grme konusunda nemli bir zorluk, ryalardan nasl bir mesaj alnacadr.
Ryada gelen zmler ya da gelecekten haber almalar, olay dorudan doruya tpks olarak
grme (filme kaydedilmi gibi) tarznda olabilecei gibi, sembolik ifadelerle grme tarznda da
olabilir. Dolays ile ryalarn yorumlanmas bal bana bir sorundur. rnein; 10 yl nce bir
dergide grdnz kertenkele resmi ile 1 yl nce bir ansiklopediyi kartrrken grdnz ya
da ok nem vermeden baktnz - ereti otunun Latince ad olan Asplenium ruta muraria yan
yana getirebilir. stelik kertenkeleler de erelti otunu yemeye baylr. Dolays ile her ryann
bilinli ya da fark etmeden beynimize ulaan verilerin hangisinden geldiini anlamak mmkn
olmayabilir.
Ryalarn sabahleyin byk oranda silinip gittii herkese bilinir. Ama ou kez bir ryay
sadece ksmen hatrladmz, gece ryamzda daha ok eyin bulunduu duygusunu tarz.
Sabahleyin hala canl olan bir ryaya ilikin hatrladklarmzn, gnn ak iinde kk krntlar
dnda nasl silinip gittiini de biliriz. ounlukla, ne grdmz bilmeksizin rya grdmz
biliriz. Nadir durumlarda ise baz ryalar inatla bellekte kalr. Yllarca tekrarlanabilir. Ryalarn
ieriini unutmamzn bir nedeni ounlukla anlalrlktan yoksun olmalardr. Buna ek olarak
uyank bilincimizdeki nedensellik (neden-sonu) ilkesi ile ortaya kmamalar, ryalarn genelde
esiz olmas (uyank gnlk bilincimizde benzer eylere pek rastlamayz), ryalardaki dnsel
malzemelerin uyank bilincimize tercme edilmesindeki yetersizliktir. Ryalarmz imaj ve
grntlerden olutuu halde, uyank bilincimizde dncelerimiz iin kavramlar kullanrz.
Ryalarmz dnmek yerine yaarz. Bu nedenle hatrlanmalar zordur ve eksiktir. Ryalarmz
uyannca, tpk yldzlarn parlaklnn gnein ilk klarna yenik dmesi gibi, ryalar da gnn
izlenimlerinin nnde soluklarlar. Uyank bilin, hatrlanmas zor olan rya belleine kolayca
ilaveler yapabilir. En dorucu insanlar bile ryalarna baz ilaveler ve sslemeler yapar.
Bir ryay yorumlamak, o ryaya bir anlam yklemek ve uyank bilincimize anlalr hale
getirmek demektir. Rya yorumlamas iki ekilde olabilir. Rya ieriini bir btn olarak ele
alarak, sembollere anlamlar vermek, nasl armlar yaptna bakmaktr. Gelecekten haber
verdii iddia edilen ryalar genelde semboliktirler. Dier ve en sk yaplan popler rya yorumu,
her bir iaretin sabit bir anahtar yolu ile bilinen bir anlam olan baka bir iarete evirmektir. Bu
bir tr ifreli yaznn (kriptografi) deifre edilmesi gibidir. Bu durumda, deifre edilen anahtar
kelimeler birbirine balanarak sonucu gelecek zaman dilimine evrilir. Hem popler yorum hem
de sembolik yorum tam olarak bilimsel ltleri karlamazlar. zellikle, deifre ynteminde her
ey rya tabirleri kitabndaki anahtarlarn doruluuna baldr ve doruluunu kimse garanti
edemez.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sedensky MM, Meneely PM. Genetic analysis of halothane sensitivity in Caenorhabditis elegans. Science
1987;236:952
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
etki miktar iin MAC (minimum alveolar younluk) deeri kullanlrken, damardan
verilenler iin kandaki miktarlar gz nne alnr. MAC deeri, insanlarn %50'sinin
cerrahi keside ar hissi duymamas ya da dorulma refleksi kayb oluturan miktardr.
Ancak, bu MAC deeri ile anestezinin etkisini deerlendirmede baz sorunlar vardr.
Damardan verilenler iin ise MAC deeri kullanlmadndan, solunan ve damardan
uygulanan ilalarn etkilerini karlatrmak mmkn deildir. Damardan verilenler iin
ise kullanlan etkinlik lt, kiilerin %50'sinde arl uyaran yantn engelleyen ilacn
kan serbest younluudur. Anestezik ilalar, hareketsizlie gerek duyulan dozun
yarsnda uyku oluturur. Amnezi ise uyku yapan dozun yars ile salanabilir.
Tablo. Baz anestezik maddeler ve olas sinir sistemindeki etki mekanizmalar.2
la yaps
Etkisi
Mekanizmas
Propofol : C12H18O
Yksek dozda bilin
Gama amino buturik asit
kayb, dk dozda bilin
(GABA) art
kayb olmadan sedasyon.
30-45 saniyede bilinsiz
duruma gei.
Tiopental:
30 saniyede bilinsiz
GABA alglayclarn
C11H17N2NaO2S
duruma gei
(reseptrleri) bloke eder
Diazepam: C16H13ClN2O
Ketamin: C13H16ClNO
Etomidate: C14H16N2O2
Nitrz oksit: N2O
Halothan: C2HBrClF3
Gaz anestezik
Enfluran: C3H2ClF5O
Gaz anestezik
Ksenon, Xe
Etki Blgeleri
Temel olarak anestezik maddeler sinir sisteminin almasn deiik seviyelerde
etkilerler. Olas hedef blgeler derideki duyusal alglayclar, omurilik, beyin sap ve
beyin kabuu ksmlardr. Anestezi srasnda ary alglama olmadndan, evresel
sinirlerdeki ar alglayclarna etki edebildikleri dnlmse de, hayvan
almalarnda bu eit bir kanta rastlanmamtr.
Hurford WE et al., Clinical Anesthesia Procedures of the Massachusetts General Hospital 6th edition. LWW,
2002.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Zorychta E, Esplin DW, Capek R. Action of halothane on transmitter release in the spinal monosynaptic
pathway. Fed Proc Am Soc Exp Biol 1975;34:2999
4
Angel A. Central neuronal pathways and the process of anaesthesia. Br J Anaesth 1993;71:148
5
Feldman SM, Waller HJ: Dissociation of electrocortical activation and behavioral arousal. Nature
1962;196:1320
6
Richards CD, Russell WJ, Smaje JC. The action of ether and methoxyflurane on synaptic transmission in
isolated preparations of the mammalian cortex. J Physiol (Lond) 1975;248:121
7
MacIver MB, Roth SH. Inhalational anaesthetics exhibit pathway-specific and differential actions on
hippocampal synaptic responses in vitro. Br J Anaesth 1988;60:680
8
Gage PW, Robertson B. Prolongation of inhibitory postsynaptic currents by pentobarbitone, halothane and
ketamine in CA1 pyramidal cells in rat hippocampus. Br J Pharmacol 1985;85:675
9
Ries CR, Puil E. Mechanism of anesthesia revealed by shunting actions of isoflurane on thalamocortical
neurons. J Neurophysiol 1999;81:1795
10
Madison DV, Nicoll RA. General anesthetics hyperpolarize neurons in the vertebrate central nervous system.
Science 1982;217:1055
11
Haydon DA, Urban BW. The effects of some inhalation anesthetics on the sodium current of the squid giant
axon. J Physiol 1983;341:429
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
olurlar. Bu azalma ile hcreleraras (sinaptik) iletide sinir ileticilerinin salnm miktar
azalr.12
Berg-Johnsen J, Langmoen IA. The effect of isoflurane on unmyelinated and myelinated fibres in the rat
brain. Acta Physiol Scand 1988:127:87
13
Kullman DM, Martin RL, Redman SJ. Reduction by general anaesthetics of group Ia excitatory postsynaptic
potentials and currents in the cat spinal cord. J Physiol (Lond) 1989;412:277
14
van Swinderen B, Saifee O, Shebester L et al., A neomorphic syntaxin mutation blocks volatile-anesthetic
action in Caenorhabditis elegans. Proc Natl Acad Sci USA 1999;96:2479
15
Tanelian DL, Kosek P, Mody I, MacIver MB. The role of the GABAA receptor/chloride channel complex in
anesthesia. Anesthesiology 1993;78:757
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Haydon DA, Urban BW. The actions of some general anaesthetics on the potassium current of the squid
giant axon. J Physiol 1986;373:311
17
Hall AC, Lieb WR, Franks NP. Insensitivity of P-type calcium channels to inhalational and intravenous
general anesthetics. Anesthesiology 1994;81:117
18
Evers AS, Steinbach JH. Supersensitive sites in the central nervous system: anesthetics block brain nicotinic
receptors. Anesthesiology 1997;86:760
19
Krasowski MD, Harrison NL: General anaesthetic actions on ligand-gated ion channels. Cell Molec Life Sci
1999;55:1278
20
Wakamori M, Ikemoto Y, Akaike N. Effects of two volatile anesthetics and a volatile convulsant on the
excitatory and inhibitory amino acid responses in dissociated CNS neurons of the rat. J Neurophysiol
1991;66:2014
21
Franks NP et al., How does xenon produce anaesthesia? Nature 1998;396:324
22
Hales TH, Lambert JJ. Modulation of the GABAA receptor by propofol. Br J Pharmacol 1988;93:84
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bu etki normal klinik anestezik dozlarndan daha yksek dozlarda ortaya kar.
Basklanma GABA-A kanallarndan klor iyonu akmnn engellemesidir. Barbitratlar,
propofol ve uucu anestezikler kanaln iindeki iyon akmn deitirmekten ziyade,
kanaln ak kalma sresini ve skln artrrlar. Bunun sonucu olarak, basklayc sinaps
sonras etkiler (IPSP) art gsterir. Ancak btn anestezikler ayn alglayclar zerine
etki etse de alt birimleri farkldr. rnein, uucu anestezikler iin glisin ve GABA-A
alglayclarnn zerindeki TM2 ve TM3 blgelerine baland gsterilmitir.23
Glisin
Glisin amino asidi zellikle beyin sap ve omurilikte youn bulunan bir sinir ileticisidir.
Uyarld zaman klor geiini tetikler. Uucu anestezikler propofol, alphaksalone ve
fenobarbital glisin etkisini artrmasna karn, etomidat ve ketaminin herhangi bir etkisi
olmaz. Tiopental ise 5-HT3 kanallarndan iyon akmn engeller. Buna bal olarak da
anesteziklerin istenmeyen etkileri olan bulant ve kusma ortaya kar.24
Kalsiyum
Kalsiyum hcre iindeki en nemli ikincil habercidir. Uucu anestezikler istirahat
halinde hcre ii kalsiyumu artrrlar. Bu art hcre iindeki kalsiyum depolarnn
boaltlmas ile oluur ve anestezinin etkisine katkda bulunur.
G-proteinleri
Hcre dndaki birok protein GTP balayan proteinlerle (G-protein) etkileir. Ancak
anesteziklerin bu proteinler zerinden etki ettii ynnde kantlar yoktur.
nositol Fosfatlar
G-proteinleri zerinden alan alglayclar fosfolipaz C'yi uyarrlar. Bu enzim iki nemli
haberci oluturur: inositol trifosfat (IP3) ve diail-gliserol (DAG). IP3 kalsiyumun, hcre
ii kaynaklardan salnmna neden olur. DAG ise protein kinaz C enzimine balanr ve
almasna neden olur. Halothann IP3 ve DAG zerinde bir etkisi yoktur.
Siklik Nkleotidler
Siklik nkleotidler olan siklik AMP ve siklik GMP, iyon kanal ilevini deitiren ikincil
habercilerdir. Eldeki verilere gre anesteziklerin bu basamaklar zerinden etkisi yoktur.
Nitrik Oksit (NO)
Genel anestezik olan nitrz oksit (N2O) ile kartrlmamaldr. NO, sinir sisteminde
nemli bir ikincil habercidir. Gaz yapsnda olan birka sinir ileticisinden biridir.
Bedende farkl nitrik oksit sentetaz aracl ile arjinin ve oksijenden sentezlenir. Damar
iyapsn oluturan hcrelerde etki ederek kan damarlarn geniletir. Kan akmn
artrr. Sinir ileticisi olarak ise hcreler aras balant olmadan bile uzun mesafelere
yaylp etki edebilir. Anestezik yantlar ayarlayabilir, ancak anestezik etki iin esas
deildir.
Yalar zerinden Etki: Meyer-Overton Kural
Yaklak 100 yl kadar nce Meyer ve Overton, birbirinden bamsz olarak, anestezik
maddelerin etkisinin onlarn zeytinyanda znme oran ile dorusal ilikili olduunu
kefettiler. Buradan iki sonu kt, anestezikler ayn mekanizma ile etki ederler ve etki
yerleri sinir hcrelerindeki hidrofobik (suyu sevmeyen) blgeler olabilir. Ancak, bu
kuraln tm anestezikler iin geerli olmad anlald. Meyer-Overton kuralna gre,
anestezikler yada znrler ve yadan oluan hcre zar bir etki yeri olabilir. Zara
tutunan anestezikler, hem zarda hem de zerinde bulunan proteinlerde yapsal ve
ilevsel deiikliklere neden olurlar. Belli bir younluk zerinde ise anestezi etkisi
23
Mihic SJ, Ye Q, Wick MJ et al. Sites of alcohol and volatile anaesthetic action on GABA(A) and glycine
receptors. Nature 1997;389:385
24
Jenkins A, Franks NP, Lieb WR. Actions of general anaesthetics on 5-HT3 receptors in N1E-115
neuroblastoma cells. Br J Pharmacol 1996;117:1507
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
meydana gelir.25 Ancak, kurala uymayan anestezikler iin ayn hedef blgesi geerli
olamaz. Bunu da aklamak iin "anesteziklerin zar durumunu bozucu etkileri
(pertubasyon) olduu ne srlmtr. Zarda znen anestezik zar hacmini
deitirerek, kanallarn skmas ile zardan iyon akmn engeller. Bylece uyar iletimi
engellenir. Birok almada anesteziklerin zar hacmini deitirdii gsterilmitir.26
Bunun klinik nemi belirsizdir. Zar zerindeki fosfolipidlerin dzenlenmesinde bozulma
sonucu, zar akkanlnn artmasyla iyon kanallarnn ilevinin deimesi de baka bir
teoridir.27
Anestezik etkinin yalar zerinden olabilecei konusunda dier bir yaklam da,
ya faz geii teorisidir. Buna gre anestezikler sinir hcresinde solid (jel) faz ile likid
(sv) faz arasnda gei ile etki ederler. Bunun tersi gr de vardr ve bu geiin
engellenmesi ile etki olabilecei ne srlr.28 Bu teorileri destekleyen fazla kant
yoktur.
Proteinler zerinden Etki
Meyer-Overton kural, anesteziklerin ounun hidrofobik blgelerde (suyu sevmeyen ya
da ya seven) nasl etki edebileceini gzel aklar. Anesteziklerin etkileebilecei,
proteinler zerinde hidrofobik yer vardr. 1. Hidrofobik amino asitler, suda znen
bir ekirdek yap ierirler ve hidrofobik paket ksmlarna balanabilirler, 2. Hidrofobik
aminoasitler hidrofobik ligandlara balanabilirler, 3. Hidrofobik amino asitlerin yan
zincirleri zar yzeyine dnktr. Anestezikler zar yzeyine yapan proteinlerin
hidrofobik blgeleri ile etkileebilir. Btn bunlar iinde kesin olan, anesteziklerin
proteinler zerinde hidrofobik blgelere balanmasdr. Bu balanma iyon kanallar
zerine dolayl bir etki oluturabilir. Sinir uyarlmas deiir ve bilin kayb geliir.
Sonu olarak, dnyada her gn yapay olarak binlerce hastann bilinci
kaldrlarak ameliyatlar yaplmaktadr. Elimizin altnda bu tr bir bilin deiiklii
yapabilen ilalarn bilinci nasl geici olarak ortadan kaldrdn bilmiyoruz. Bir gn
mutlaka tm etki mekanizmasn anlayacaz. Bu belki, bilincin ortaya k
mekanizmalarn ve kimyasn tam olarak anladmzda olacak.
25
Smith RA, Porter EG, Miller KW. The solubility of anesthetic gases in lipid bilayers. Biochim Biophys Acta
1981;645:327
26
Franks NP. Is membrane expansion relevant to anaesthesia? Nature 1981;292:248
27
Pang K-YY, Braswell LM, Chang L et al., The perturbation of lipid bilayers by general anesthetics: A
quantitative test of the disordered lipid hypothesis. Mol Pharmacol 1980;18:84
28
Trudell JR. A unitary theory of anesthesia based on lateral phase separations in nerve membranes.
Anesthesiology 1977;46:5
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Ramamurthi B. The fourth state of consciousness: the Thuriya Avastha. Psychiatry Clin Neurosci 1995;
49(2):107-10.
2
Travis F, Wallace RK. Autonomic and EEG patterns during eyes-closed rest and transcendental
meditation practice: the basis for a neural model of TM practice. Consciousness and Cognition 1999;8(3): 302318.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ekil. Solda meditasyon ardndan oluan, EEGde arka-orta ve n beyin arasnda belirgin
edurum (koherans) grlmektedir. Sada, normal gz ak EEG grntsnde belirgin koherans
yok.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
ile ilikili yap olmal, 2. bunlarn basklayc (inhibitr) zellii olmal ve 3. bilinli
kontrol altnda olmaldrlar. nbeyin kabuu bu zellii karlar.9 Bu blge, tm
dier beyin kabuu alanlarndan girdi alr ve ayn yaplara balantlar gnderir. Dier bir
zellik de, nbeyin blgesi basklayc zelliktedir ve planlama-yerine getirme ilevi
grr.10
Beyin
Kabuu
Derin beyin
yaplar
Talamus ve
beyin
sapnda
Temporal
akak lobu
arm
alanlar
Talamusun retikler
ekirdei
zel
ekirdekler
LGN, MGN,
VPM, VPL
Bazal
Ganglion
ntralaminar
ve
sentromedian
ekirdek
MD, Ant,
LD, LP,
VA, VL,
Pulvinar
GABA, basklayc
Eikli yolaklar
ekil. Meditasyon ve zikir esnasnda devreye giren anatomik beyin yaplarnn gsterimi. Bu yaplar karlkl
olarak iliki iindedir. TM devamlln salama yani tonik kontrol derin beyin yaplar ile ilikilidir. Beyin
kabuu yaplarndan daha belirgin olarak bilin durumunu etkiler. Beyin kabuu yaplar ise bilincin
ierii ile ilikilidir.11 TM durumunu balatan nbeyin blgesi, ayn zamanda devamln da salar. Ancak,
devamllk iin derin beyin yaplar olan bazal ganglion-talamo-kortikal geri besleme de devreye giriyor
olabilir.12 Bu balantlar, nbeyin, akak ve duyusal beyin kabuundan gelen uzantlarla ilikilidir. Ayn
zamanda st beyin sap (mezensefalik) as yapya kadar ular ve tekrar beyin kabuuna balantlar geri
dner. Bylece halka tamamlanm olur. Derin beyin halkas (bazal ganglion-talamo-kortikal halka);
devinimsel, zihinsel ve duygu durumsal davranlar bir arada yourarak da yanstr.13 Bu esnada gemi
9
Cardoso R. Prefrontal Cortex in Meditation. When the Concrete Leads to the Abstract. A schematical
hypothesis, concerning the participation of the logic for "logic relaxation". NeuroQuantology 2007; baslacak.
10
Travis F, Arenander A ve DuBoisc D. Psychological and physiological characteristics of a proposed objectreferral/self-referral continuum of self-awareness. Consciousness and Cognition 2004;13: 401420
11
Baars B. Tutorial commentary: surprisingly small subcortical structures are needed for the state of waking
consciousness, while cortical projection areas seem to provide perceptual contents of consciousness. Consc.
Cognit. 1995;4:159-162.
12
Alexander GE., DeLong, M.R., Strick, P.L., 1986. Parallel organization of functionally segregated circuits
linking basal ganglia and cortex. Annu. Rev. Neurosci.1986; 9:357-381.
13
Elsinger PJ, Grattan LM. Frontal lobe and frontalstriatal substrates for different forms of human cognitive
flexibility. Neuropsychologia 1993;31:170-228.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
deneyimler, o anki durum gelecekteki davranlarla karlatrlarak birletirilir. Devaml bir uyanklk
durumunda, kaudat ekirdek ve talamusun medial dorsal ekirdei alr. Ek olarak izofreni ve depresyonda
da, dikkat azalmas ile ilikili olarak, bazal ganglionlarda alma azalr.14 Ksaltmalar: LGN; lateral geniculat
ekirdek, MGN; medial geniculat ekirdek, VPM; ventro-posterior medial, VPL; ventro-postero lateral, LD;
latero-dorsal, LP; latero-posterior, VA; ventro-anterior, VL; ventro-lateral, GABA; gamma-amino-buturik asit,
ARAS; asenden retikler aktive edici sistem.
14
15
Posner MI ve Raichle ME. The neuroimaging of human brain function. PNAS USA 1998;95(3):763764.
Wallace RK. Physiological effects of transcendental meditation. Science 1970;167:1751-1754.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Saf Bilin
Saf bilin, sistematik meditasyon uygulamas esnasnda insan deneyiminin doal
ynnn dorudan deneyimidir. Bu dorudan deneyimin zelliklerinin ortaya konulmas
bilinci anlamamz kolaylatracaktr. Saf bilinteki saf, bilgi ileme ve bilginin ierii
olaraktan serbest olmaktr. erik ise kendine farkndalktr. Farkl olarak, normal
uyanklk deneyiminin ierii, d nesneler, isel dnceler ve hislerdir. Saf bilin
esnasnda nemli his ortaya kar: 1. Uzay-zamann veya beden hissinin yokluu, 2.
Huzur, 3. Sonsuzluk, snrszlk. Bahsedilen bu zellikler gnlk yaammzda yaarken
deneyimlediimiz bilincimizin anlamdr. Deneyimi yaayan birinin ifadesi ile: Haftalk
deneyimlerimde bazen derin, sonsuz bir sessizlik yaarm. Bu esnada tam olarak uyank
ve farkndaymdr. Fakat dnceler bulunmaz. Nerede olduumun veya zamann
aknn farknda deilimdir. Tam bir btn ve huzur hissederim.
Tablo. Saf bilincin dier bilin durumlar ile karlatr. Derin
uyku esnasnda ne benlik ne de nesneler vardr. Uyanma ile
benliimizi kazanrz ve ayn zamanda nesnel dnyaya gireriz. Saf
bilin durumunda, benliimiz olmasna karn nesnel dnya yoktur.
Benlik
Nesne
Uyku
Hayr
Hayr
Rya grme
Hayr
Evet
Uyanklk
Evet
Evet
Saf bilin
Evet
Hayr
Travis F, Wallace RK. Autonomic patterns during respiratory suspensions: possible markers of
transcendental consciousness. Psychophysiology 1997;34 (1):39-46.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
17
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
slam dininde uygulanan zikir uygulamas temel olarak TM ile ayndr. Ancak tarihsel
gemii daha eskidir. Daha ok bir gizli ve mistik bir reti olarak ele alnmasna karn
Batda baz gruplarca eitimi de verilmektedir. Ama ayndr: daha yksek bilin
durumuna ulamak.1 Bu iki ey iin yaplr: Kiinin kendisini daha iyi alglayabilmesi2 ve
Allahn varln kavrayabilmesi. Aslnda 'Sufizm' demek doru deildir, nk bir 'izm'
deildir. Sufiler 'Sufizm' demez; bu bakalarnn verdii bir addr. Onlar tasavvuf derler,
bu bir ak grdr, geree ak ile yaknlamaktr. Badatl Cneyt, bn Arabi ve
Gazali Sufilerin nemli ahsiyeti olup, Cneyt maddecilie kar olan dervilii,
Gazali dini tasavvufi bak asndan anlayabilmeyi n plana kard. Sufiler felsefeden,
her trl bilim dallarna, sanattan ticarete kadar yaamn dier alanlarnda ok baarl
rol oynadlar. Trkiyede bugn Sufizmi tanmayan toplum kesimleri yobazlarla Sufi
tarikatlar arasnda ayrm yapamamaktadr. Ama iin daha kts Sufizmle ilgilenen
evreler Sufizm ile Sufi tarikatlar arasndaki ayrm yapamamaktadrlar. Toplumun
Sufizmi takdir eden, seven kesiminde ise durum daha iyi deildir. Burada da Sufilik
efsanevi olarak idealize edilmekte, en st derecede, eriilmesi ok g ahlaki
deerlerle e koulmakta ve bylece gnlk hayat dna itmektedir. Onlar iin hakiki
Sufiler mucizeler yaratan efsanevi, ermi dervilerdir. Bu nedenle de, Sufilik gncel
hayatta yaayan normal kiilerin ii deildir.3
Sufilere gre, sradan gnlk bilin otomatiktir ve seicilii yoktur. Bu anlay,
modern bilimin de bak as ile uyumludur. Sradan bilinci derin uyku ya da krlk
durumu, yani dnyann gereksiz boyutlar ile ar ilgilenme olarak tanmlarlar. Normal
bilincimiz eksiksiz deildir, ama birincil amac biyolojik yaam srdrmek iin
mkemmel bir biimde gelimi, seici ve kiisel bir inadr. Biyolojik bedensel
varlmz srdrmek iin gerekli olmasna karn, bu bilincin alabildii tek yol
deildir. Sradan bilincin otomasyonu, yaam srdrmek adna ruhsal yaantnn
zenginliklerinden feda etmek anlamna gelir. Otomatiklikten kurtulma farkl bilin
halleri yaratr. Bu bilin halleri her kiinin kendi deneyimine gre farkl tanmlamalar
ierir.4
1
2
3
4
Dean SR. Is there an ultraconscious beyond the unconscious? Can Psychiatr Assoc J 1970;15(1):57-62.
Diekman AJ. Sufism and psychiatry. J Nerv Ment Dis. 1977;165(5):318-29.
http://www.sufilik.com/index.php
Nurbakhsh D.Sufism and psychoanalysis. Part one: what is sufism? Int J Soc Psychiatry. 1978;24(3): 204-12.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sufizmde temel konu daha yksek bilin dzeylerine gtren bir bilin ve
farkndaln gelitirilmesidir. Bu kiiyi nefse (self/kendilik) gtren bir yoldur. Bunu
yapmann yollarndan biri bilindnn sansr uyku srasnda ortadan kalkmken,
bunlar bilince itmenin bir yolunu bulmaktr. bn Arabi ve dier birok sufi, dalgnlk
denebilecek bir eit effaf rya uygulamas yaparlard. Bylece bilinle iletiim kuran
bilindnn mesajn semboller aracl ile vermesi yerine, dnenin bilinci
bilindnn iinde dolar duruma gelir. Bu uzun bir aama sonra yaplabilir. Kii
bilincin deiim aamalarndan birinden dierine ktka, kiiselden evrensele doru bir
gei iine girer. rnein, Alem-i misalde kii, rya kiiliinin alk olduu dnyevi
kiiliinden ok farkl olduunu kefeder. Alem-i melektta ise kiiliinin karl bir
melek olarak grnr ve saf k eklindedir. Daha ileri aamalarda Rabbinizi kendinizin
bilgisi ile bildiiniz zamanlarda sahip olduunuzdan farkl bir bilgi ile kendinizi bilirsiniz;
artk kendinizi O, vastasyla bilirsiniz. ... Tanr sizin aynanzdr, yani, sizin kendi
znz seyrettiiniz bir ayna ve siz, siz Onun aynassnz, yani Onun kendi ilahi
sfatlarn seyrettii bir ayna. (bn Arabi).
Tablo. Sufilere gre yksek bilin dereceleri
Seviye
Bilin durumu
Alem-i lahut
Bireysellii yanstan farkllklar henz ortaya kmamtr. Ancak btn
potansiyeli mevcuttur.
Alem-i ceberut
z bir ekle sahip deildir. Ruhun fiziksel olmayan gereklii alglanr.
Alem-i melekt
Ara ait varlmz gizli bir bedenle birleir. Akln snrlarndan
kurtulur. Vecd haline ulalr.
Alem-i misal
Kendilik (self) dalr, k demeti halini alr
Sufinin yaad deiim srecinin bir ksm szlerle ifade edilemeyen mistik
tecrbeye gtren zaman ve mekn snrlar dnda meydana gelir. Ancak buna karn
ada Sufiler sradan insanlardr ve yaam tarzlarnn evrelerindeki sradan
insanlardan bir fark yoktur.5 Gereklik, gerek olmak iin bizim anlaymza gre
gerek olmak zorunda ise de, mistik deneyimler iin ayn ey sylenemez. Sufilerin
ulat aamalardan biri olan fena durumu, ben bilincinin tamamen iptal edilmesi,
mutlak uyanklk olan saf ve mutlak hakikatin birliinin krlmasdr.
Tablo. Sufilerin farkl kef ya da bilin dzeyleri tanrsaln zihinsel ya da sezgisel bilgisine
gtrp gtrmediine gre snflandrlmtr.
Seviye
Bilin durumu
Kef-i kevni
Yaratlm eyler dzeyinde kef. Aa nefsin arndrlmas sonucudur,
ryada ortaya kar.
Kef-i ilahi
Gizli eyleri grme ve gizli dnceleri okuma.
Kef-i akli
Kef-i imani
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
denetiminden ibarettir. Bir retiye gre, nefesi tutmak iin sa taraftan balayarak
kez la ilahe illallah denir ve kalbe indirilir ve sol tarafa Muhammeden Resulullah
denir. Tek bir solukta dokuz veya on sekiz kez yinelenir. Nefesi uzun tutmaya habs-i
dem denir. Zikir, kitaplardan deil yaplarak renilir. Zikir, vecd hali oluturan en iyi
yol olarak kabul edilir. Vecd, kelime anlam ile bulu, bulma yani Allah bulma ve
huzura ermektir. Bazlar bunu ruhun derinliklerine dalma olarak kabul ederken,
bazlar da ektasi olarak adlandrr.6 Vecd halinde duyulardan uzaklalr ve hatta kii
bilincini yitirmi halde kalabilir.7 Meditasyonda olduu gibi, zikirde de baz kelimeler sk
sk tekrarlanr ve bu genelde Allah ile ilgili kavramlardr. rnein; L ilhe illllah
396 defa, Fettah 3600 defa, Kuddus 3600 defa, Nur 3600 defa tekrarlanr. Sabah ve
akam tekrarlamalar yaplr (Ahzab 41-42).
Hz. Muhammed de, "Zikrin en faziletlisi, L ilhe illallah ve duann en faziletlisi
de elhamdu lillah'dr" diyerek, tevhit kelimesi ile zikirde bulunmann nemini ifade
etmitir. Meditasyonda olduu gibi, zikirde esas unsur, dier varlklar ve nesneleri
unutarak, hatta yok sayarak Allah' anmaktr. Onun iin Allah'n varln ve birliini
ifade eden tevhit kelimesi, en gzel zikir olarak kabul edilmitir. Tevhit kelimesi bir
btn halinde, "la ilhe illallh Muhammeden reslullah" eklindedir. Bu adeta
meditasyon ya da yogadaki mantradr. Baz mantralar dnce oyunlardr ve amazlar
ierirler. Amaza bir rnek vermek gerekirse; zikirde sylenen la ilhe illallah, tevhit
kelimesinin ilk yarsdr. O da iki ksmldr. Birinci ksm, cmlenin ilk yars olan "la
ilhe"dir. Manas, "hibir ilh yoktur" demektir. Bu olumsuz ksma "nefy" ad verilir.
kinci ksm ise, "illallah"dr. Manas,"ancak Allah vardr" demektir. Bu ksm "isbat"
olarak adlandrlr.8 Bu amaz ifadeler zihinde dikkati younlatrmay salar.
Zikir esnasnda beyinde ne gibi deiiklikler olduu konusunda elimizde
herhangi bir alma yoktur. Ancak, uygulama teknii asndan meditasyona
benzediinden ayn fizyolojik beyin deiikliklerine neden olduu dnlebilir. Birok
konuda olduu gibi bu konuda da baz tabular ykamadmzdan ve bilimde srekli
bakalarnn ayak izlerini takip ettiimizden meditasyonla arasnda bir fark olup
olmadn da bilmiyoruz.9
6
7
8
9
Ernst CW. The psychophysiology of ecstasy in Sufism and Yoga. N C Med J. 1998;59(3):182-4
Schimmel A. slamn Mistik Boyutlar. ev. Kocabyk E. Kabalc yay, 2001.
Kbra N. Tasavvufi Hayat, ev: Kara M. stanbul 1980;59
Neeleman J, Persaud R. Why do psychiatrists neglect religion? Br J Med Psychol 1995;68:169-78.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Perry E et al., Neurochemistry of Consciousness. Chapter 17. Reynolds GP. Schizophrenia. John Benjamins
Pubs. 2002;279
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Zihinsel yaam ncelikle imdiki zamana farkndalk olarak var olur. imdiye
olan bu farkndalk, imdiki anda olmayan ve gemite kalm zihinsel srelerden
domu olarak yaanmaz. imdiye olan farkndalk, gemie bal olmadan ya da daha
sonra ortaya kacak gelecee etkisi olmadan (ya da zayf olarak) devam eder. sel
zamandaki bu zlme, birok Z hastann tanmlad uzam ya da genilemi imdi
yaanmasna neden olur. Beden ve ben arasndaki balantnn znmesi nedeni ile Zli
kiinin abalar az oranda kendisi tarafndan ve sklkla bakalar tarafndan retilmi
olarak yaanr. Dolays ile Z durum sadece benlik/kiilik paralanmas deil, benlikle
d dnya gerekliinin de ayrmasdr. Btncl birlik bozulur. Hatta bu nedenle Z
yaant iin btnszlk terimi nerilmitir. Bu nedenle, baz hastalarda
dncelerinin bakalarnca kontrol edildii fikri sabit olarak yerleir. Bakalarnca
kontrol edilme hissi de benlik zayflna yol aar. 2
Alg bileenden kurulur: duyumsal girdi, kavramlarn isel retimi ve denetim
ya da sansr. Bu arasnda karlkl bir etkileim de vardr ve Zde bu bileen
arasndaki denge bozulur. Beyni d dnyadan koruyan sansrde bozulmadan ziyade,
isel kavramlatrmalar, d dnyadan gelen duyumsal verilerle etkileen isel dzeltme
mekanizmalarndaki bozulma ile ortaya kar.
Spitzer M, Maher BA. Felsefe ve Psikopatoloji. ev. Karaam . Genda yay. 1998.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Prouty G. The hallucination as the unconscious self. J Am Acad Psychoanal Dyn Psy. 2004;32:597-612
Braun CM et al., Brain modules of hallucination: an analysis of multiple patients with brain lesions. JNNP
2003;28:432-49.
2
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Koku Varsanmlar
lgin olarak, bitkilerden kaynaklanan varsanmlarda kokuya ilikin
varsanm bildirimi yoktur. Koku hari tm duyusal girdiler beynin trafosu
olan talamustan geer. Talamus bilin iin nemli olduu halde, bitkisel
maddelerin neden olduu varsanmlarda koku duyumu gelimez. Bu
zerinde durulmas gereken bir zelliktir.
Zoldan J et al., Psychosis in advanced Parkinson's disease: treatment with ondansetron, a 5-HT3 receptor
antagonist. Neurology 1995;45:1305.
4
Perry EK. Plants of the gods. Editor: Perry E ve Ark. Neurochemistry of Consciousness. John Benjamin Pubs.
2002;205-225
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Ayahuasa
(Ruh arab)
Nikotina
tabaccum
Beden d deneyimlere
grmelerine neden olur.
Amantia
muscarina
Opium poopy
Iboga
(Tabemanthe
iboga)
Cannabis
sativa
Sativa
divinorum
Ektazi
ve
gece
Dopamin,
nor-adrenalin,
GABA,
asetilkolin zerinden etkisi olmad
gsterilmi. Yeni bir snf alglayc?
Ani dopamin ve serotonin art.
Uzun kullanmda serotonin salan
sinir
hcrelerinde
hasar
ve
depresyon, bilisel ykm.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sinestezi
Johnston VS. Why we feel. The Science of Human Emotions. Perseus Books. 1999.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sinestezi
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sinestezi
sinesteziyi yaar. Baz aratrmaclarca dil d dnmenin zel bir belirtisi olarak
kabul edilirken, bazlarnca tam bir "hastalk", "anormallik" ve mucize, mistik bir insan
yetenei olarak kabul edilir. Hatta sinesteziyi biyolojik bir olaydan ziyade sosyal ve
kltrel bir fenomen olarak grenler de vardr. Sinestezinin birok ekli vardr. En sk
izlenen eklinde kii, harfleri algladnda onlar renkler olarak deneyimler. Her harf,
kiinin kendisine gre farkl bir renk olarak alglanr. Bu kiiler, eer erken ocukluk
dneminde bu deneyimi yaamaya balarlarsa sinesteziyi gnlk, normal, olaan bir
olay olarak dnrler. Sinestezistlerin ou, dier insanlarn algsal deneyimlerinin bir
paras olarak ayn deneyimleri yaamadklarn rendiklerinde byk bir aknlk
yaarlar. nk o zamana kadar d dnyadaki gereklii herkesin kendileri gibi
algladklarn kabul etmilerdir.3
Sinestezi deneyimi bir btn olarak, iki ilikili ksmdan oluur. Bunlar
tetikleyiciler ve eleniklerdir (concurrent). Tetikleyicilere harfleri rnek verebiliriz.
Elenikler ise harfler alglandnda, her harfe e olarak deneyimlenen alglar (renk,
ses) olarak tanmlanabilir. Ya da alayan bir bebein sesi (tetikleyici), sinestezist bir
kiide hoa gitmeyen sar renk (elenik) olarak alglanr. Sinestezistlerin ou iin,
sinestezi tek ynldr. Yani, sesleri renk olarak alglayan bir kii, renkleri ses olarak
alglamaz. Tetikleyici ve elenikler arasndaki iliki bir dzen iindedir. Her zel
elenik, bir tetikleyici tarafndan tetiklenir. Bir kiiye, ayn tetikleyicilerin uygulanmas
durumunda ayn elenikler alglanr. rnein, bir kii A harfini krmz olarak
alglyorsa, farkl el yazlaryla yazlsa da, A harfini daima krmz olarak deneyimler.
Yani tetikleyicilerde byk bir esneklie izin vermesine ramen, elenikler daha kat
olarak sabit kalr. Sinestezistlerin ou, dilsel veya mziksel sinestezi deneyimini
yaar. Harf-renk sinestezisinde, harflerin kimlii renklerin kimliini belirler. Konuulan
harfler iin sesin iddeti, syleni tipi harflerin elenikleri zerine etki etmez.4,5 Sesrenk sinestezisinde genellikle, kiiler gzlerinin nnde renkler grrler ve sesin
perdesinin deiimi ile renkler de deiir. Grme alanlar tamamen renklerle dolabilir.
Sinestezi Tipleri
Sinestezinin birok ekli vardr. Temelde her duyu bir sinestezi tipini oluturabilir:
iitme, tatma, koklama, grme, dokunma. Bunlarn her biri gerekte olduundan farkl
bir elenik olarak deneyimlenebilir. Be duyu, on olas sinestezi elemesi oluturabilir.
Nadir olarak koku ve tadn her ikisi sinesteziyi tetikler veya elenikler olarak
deneyimlenirler. Baz kiiler ise be duyudan farkl olarak, farkl vcut durumlarn
farkl ses ya da renk olarak yaarlar.
Sinestezinin Nedenleri
Sinestezi deneyimi yoldan biriyle ortaya kabilir: geliimsel, kazanlm ve
farmakolojik sinestezi. Toplumun kk bir kesiminde geliimsel sinestezi yetenei
vardr. Bu kiiler, erken ocukluk dneminden balayarak, olaan olarak gnlk
hayatlarnda algsal ve/veya kavramsal olarak sinestezi deneyimi yaarlar. Geliimsel
sinestezinin nedeni bilinmemekle birlikte genetik (otozomal dominant veya Xkromozomuna bal) olabilecei ynnde kantlar vardr. Bir ailede birden fazla kiide
ortaya kabilir. Kesin olan kadnlarda erkeklerden 3-8 kat daha sklkta ortaya
kmasdr.
Sinestezistlerin ounluu solaktr. Herhangi bir ruhsal ve beyinsel rahatszlk
sinesteziye elik etmez. Hatrlamalarnda daha ok elenikleri kullanrlar. Nesnelerin
(kitap, mutfak eyalar, ev planlarn) uzaysal yerleimini ok kesin olarak hatrlarlar.
Yksek zeklarna ramen, bir ksm belirgin olarak hesap yapmada zorlanr. Sa-sol
yanlarn kartrmalar sktr. Birinci derece akrabalarnda disleksi, otizm ve dikkat
eksiklii normal toplumdan daha sk olarak tespit edilmitir. Bilinmeyen bir nedenle
lezbiyen ve homoseksel tercihler sinestezistlerde sktr. Yaamlk hissi (deja vu),
olacak olaylar nceden ryalarnda grme gibi nadir deneyimleri de sk yaarlar.
Farkl olarak sinestezi deneyimi beyin travmalar sonras veya duyusal girdilerin
3
Grossenbacher PG and Lovelace CT. Mechanisms of synesthesia: cognitive and physiological constraints.
Trends in Cognitive Sciences 2001;5 :1
4
Schiltrz K et al., Neurophysiological aspects of synesthetic experience. Neuropsych Clin Neurosci
1999;11:5865
5
Robertson LC. Colour my is blue. Nature 2001;440:533-534.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sinestezi
kesilmesi (iitme, grmenin kayb gibi) ile erikinlik dneminde balayabilir.6 Son
olarak da, liserjik asit dietilamid (LSD) veya meskalin7 gibi varsanm douran ilalarla
sinestezi deneyimi ortaya kabilir. Buna farmakolojik sinestezi denir.8 LSDnin
oluturduu sinestezi duyumu kiide duygu, dnce ve davran deiiklikleri de
(korku, endie, titreme, kalp hz art ve kan basnc art) meydana getirir. Alglama
asndan iitsel, grsel ve dokunsal varsanmlar da yapar.
Hipokampustan kken alan baz epileptik nbetler, kiide sinestezi meydana
getirebilir. Ancak bunlar tam sinestezi kriterlerine uymaz. akan klar, tat, scaklk
ykselmesi hissedilebilir. Yine, beyindeki limbik blgeden kaynaklanan epilepsi
nbetlerinin %4nde sinestezi deneyimi yaanr. Bu durumda sadece nbet esnasnda
bu deneyimi yaarlar, nbetle birlikte bilin deiiklikleri oluabilir ve dier
zamanlarda tamamen normaldirler. lgin olarak, sinestezisi olan olgularda beraberinde
epileptik nbet varsa, verilen antiepileptik ilalarla yaanan sinestezi deneyimi
canllnn azald grlmtr.
Sinestezi Tetikleyicileri
Tetikleyiciler mzik notalar, harfler, rakamlar, dokunma, tat, koku, grme, ses,
zaman birimleri olan yllar, aylar, haftalar veya gnler olabilir. Rakamsal olanlarda,
5+2 toplamn dnen birisi 7ye karlk gelen rengi sonu olarak deneyimler.
Sinestezi bir hastalk olarak deil de bir duyusal alglama hediyesi olarak grlr.
Birok kii sinestezik deneyimi, herhangi bir duyusal uyarana maruz kalmadan, istemli
hayal ederek yaar. Hayal etme beynin birok ksmn aktive eder ve bu alanlar
alglama esnasnda da aktive olur.
Elenikler: Sinestezinin Fenomenleri
Farkl kiiler sinestezinin ayn tipini deneyimledikleri gibi tetikleyicileri de ayn olabilir.
Ancak, sinestezik elenikler, kiiler aras byk fakllklar gsterir. Alfabenin ayn
harflerini, ayn renk olarak deneyimleyen iki kii bulma ans ok azdr. Eleniklerde,
kiiler aras farkllklar olmasna ramen, kiilerin deneyimledikleri elenikler ileri
derecede zel ve uyumludur. Yani, ayn kii belli harfleri belli renkler olarak
deneyimliyorsa, o harfleri srekli olarak ayn renkler olarak deneyimler. Normal kiiler
(sinestezi yetenei olmayanlar) ve sinestezistleri kapsayan bir almada, her iki gruba
117 harf ve kelimeye bir renk anlam vermeleri istenmiti. Bir hafta sonra normal
kiiler iaretlerin yalnzca %38'ine ayn renk anlamlarn tutturabilmilerdi. lgin
olarak, bir yl gibi uzun bir sre sonra bile sinestezistler %92 orannda daha nce
syledikleri renkleri tutturabilmilerdi. Bu test, sinestezinin eleniklerinin ne kadar
sabit olduunu ve sinestezinin nesnelliini ortaya koymaktadr.
Sinestezinin Nrobiyolojisi
6
7
8
Armel KC and Ramachandran VS. Acquired synesthesia in retinitis pigmentosa. Neurocase 1999; 5,293296
Simpson L, McKellar P. Types of synaesthesia. J Ment Sci 1955; 101:141147
Aghajanian GK and Marek G. Serotonin and hallucinogens. Neuropsychopharmacology 1999;21:1623
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sinestezi
Primatlarn beyin kabuunun nemli bir ksm paralel olarak sradzenli bir
organizasyon gsterir.9 Sesler normalde akak blgesinde alglanrken, grntler arka
beyinde alglanr. Beyinde ileri beslemeli balantlar birok yollardan balantlar ve
uyarlar alr. Bu balantlar daima karlkldr. Yani balant alan yerler, ald yerlere
balantlar gnderir. Birok kiinin beyninde, bu geri besleme balantlar araclyla
yukardan aaya uyarlar sinestezik deneyimi engellemek iin yeterlidir.
Sinestezistlerde, bilgi bu toplanma alanlarna girdiinde, geri besleme uyarlarnn
disinhibe (basklanmann basklanmas) olmasyla aaya doru elenik yollar uyarr.
Bu uyarm ardndan, tetikleyici ve eleniklerin yollarnn etkiletii beyin alanlarnda
elenik temsiliyeti sinirsel alar uyarlr. Sinestezik tetiklemenin ileri beslemeli
balamas elenik temsiliyetlerin geri beslemeli aktive olmasna neden olur.10 Bu
engellenemeyen geri besleme teorisi olarak adlandrlr. Teoride anormal sinirsel
balantlar sz konusu deildir ve normal erikin beyninde de bu alar bulunabilir.
Primat superior temporal oluk (STS) beyin kabuu alan, grsel girdileri ilemek iin
duyular alglayan beyin kabuu alanlarna geri besleme balantlar gnderir. STSde
bulunan hcreler birden fazla duyusal girdiye yant oluturur.11 STSnin anatomik ve
fizyolojik olarak, sinestezik tetiklemenin noktas olabilecei ynnde kantlar ne
srlmtr.12 Peter Grossenbachere gre ise, sinestezi beynin her yerinde ve kabukta
olan geri besleme ile ilgilidir. Bu teoriye gre, beyinde baz alanlarda fazladan sinir
hcresel balantlar zaten vardr. Normal kiilerde, geri besleme, ilgili duyuyu
yorumlayacak arm alanlarna ulamadan engellenir. Sinestezistlerde, bu geri
beslemenin normal basklanmas azalr ve erkenden duyularla ilgili arm alanlarn
uyarr.
Felleman DJ and Van Essen DC. Distributed hierarchical processing in the primate cerebral cortex. Cereb
Cortex 1991;1:147
10
Baron-Cohen S et al. Coloured speech perception: is synaesthesia: what happens when modularitybreaks
down? Perception 1993;22:419-426
11
Benevento LA et al. Auditory-visual interaction in single cells inthe cortex of the superior temporal sulcus
and the orbital frontal cortex of the macaque monkey. Exp Neurol 1977;57:849-872
12
Hikosaka K. Polysensory properties of neurons in the anterior bank of the caudal superior temporal sulcus
of the macaque munkey. J Neurophysiol 1988;60:16151637
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sinestezi
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Sinestezi
mdr? Cytowice gre insanda dilin evrimsel geliimi apraz (cross-modal) arma
baldr: Dil, muhtemelen ilk insanlarda, sinestezide olan apraz armn bir tr
olmadan asla evrimlemeyecekti. Bu dncesi aslnda dil zerine almalar ile
tannan Norman Geschwind ile ayndr: Dil yeteneini kazanma apraz-arm
yeteneine gerek duyar. nsan alt trler, sadece bir non-limbik ve bir limbik uyar
arasnda duyusal-duyusal birliktelie hazrdrlar. Yalnzca insanlarda, iki non-limbik
uyar arasnda birliktelik vardr ve bu nesnelerin isimlerini renmenin altndaki
yetenei oluturur. Buna gre sinestezi filojenik (evrimsel) veya ontojenik (geliimsel)
beyinlerimizde kalm bilisel bir fosildir. Ancak, fosili her beyinde bulmak mmkn
deildir. Doadaki normal fosiller gibi, bulunabilmesi iin bulunduu ortam olan
beynin onun kalclna uygun artlar salam olmas gerekir.
Eer sinestezi gerek ise, normal insanlarn yaayarak deneyimledii gerek
nedir? Birinci kii, znel olarak bir sinestezist gerei alglad gibi deneyimliyorsa
(harf-renk) ve bu deneyimin normalden farkl olduunu bir ikinci kiiden (nesnel), yani
dier insanlardan edindii bilgi ile reniyorsa, bizim beyinlerimizle algladmz znel
gerek nedir? Hepimizin znel gereklii ayn mdr? Ya hepimiz sinestezist olarak
evreni alglyorsak ve onlarn grd gerekse!
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Patoloji
AHnin karmak ve olaslkla birok nedene bal ortaya k tam olarak
anlalamamtr. Ancak uzun yllardr elde edilen kantlarla, AHdeki davransal
bulgulara anormal kolinerjik ilevin neden olabileceini dndrmektedir. Bunun dier
bir kant da organik fosfor zehirlenmesi srasnda AHye benzer davranlarn ortaya
kmasdr. Asetilkolin (ACh) yetersizliinin, AHnin klinik davran bozukluklar
grnmne neden olduu hemen hemen kesindir. Ancak, ACh dengesizliin temelinde
yatann ne olduu tam anlalamamtr.
ekil. Alzheimer hastalnda (AH) etkilenen
asetilkolin ieren sinir hcrelerinin uzantlar ve
yolaklar. AHde seici yetersizlik kolinerjik
(asetilkolin=ACh) sistemindedir. Beyinde iki ana ACh
ya da kolinerjik sistem vardr. Biri beyin sapnda
(pedunkulopontin
+
laterodorsal
tegmental
ekirdekler) ve dieri nbeyin taban blgesinde yer
alan Meynertin ekirdei, medial septal ekirdek,
Brocann banddr. AHde Meynertin ekirdei ve
uzantlar belirgin olarak etkilenir. Buna karn beyin
sap ACh sistemi daha az derecede etkilenir. Bu
ikinci sistem kc beyin sap as yapsna katlarak
uyankl salarken, REM uykusunu da dzenler.
Meynertin ACh ieren sinir hcreleri, tm beyin
kabuu, amigdal, hipokampus, hipotalamusa,
singulata ve koku kntsna uzanr. nbeyin
arm alan alan bellekle ilgiliyken, hipokampus
ak bellekle ilgilidir. Her ikisi dsal ve isel
deneyimleri birletirerek bilincin ak algsna neden
olur. ekilde grlen ve ekirdeklerden kan kesik
izgili uzantlar etkilenen ve ilevini kaybeden
uzantlar temsil etmektedir. izin ile kullanld.
Cooper JR. Unsolved problems in the cholinergic nervous system. J Neurochem 1994;63:395-399.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Tedavi
Bugn iin AHnin tedavisi, ACE almasn engelleyerek, ACh miktarn artrmak yani
var olan ACh miktar-etkisinin glendirilmesine dayanmaktadr. Bu amala donepezil,
galantamin, rivastigmin, memantin gibi ilalar kullanlmaktadr.
Bu ilalarn
davranlar ve uykuyu dzelttii, bellei glendirdii ve varsanmlar azaltt,
anormal rya ieriini azaltt gsterilmitir. ACh art ile kolinerjik sistem ilevinin
eski haline dndrlmesi ya da art ynnde oluacak dzenleme glutmat, GABA ve
serotonin gibi baka sinir ileticilerinin ilevinin de artna yol aar. Rivastigmin hem
ACE hem de BCEnin almasn etkileyerek, zellikle ilerlemi hastalarda ne kan
BCE artnn nne geer. Ancak, BCE beyin d dokularda da youn olarak
bulunduundan rivastigminin yan etkileri daha fazla ortaya kar. Galantamin, ACE
almasn engellemeye ek olarak nikotinik ACh alglayclarn da uyarr. Hem bellek
glendirmesi yapar hem de nikotin uyarm dikkati artrr.
Bugn iin AHnin tedavisi bu nedene ynelik tedaviden ziyade, ACh paralayan
ACE enziminin almasn engelleyen ilalarla var olann etkisini arttrmaya dayanr.
Ancak, hedef yanl olabilir. zellikle mikrotbllerin paralanmalarn engelleyen
ilalar daha iyi bir yaklam olabilir. Baz klinik ncesi almalar bu yaklam destekler
niteliktedir. AHnin deneysel fare modelinde, bellek kusurundan ziyade devinimsel
bozukluklar ortaya kar. Kanser ilac olan paklitaksel farelere verildiinde mikrotbl
saysn artrd ve devinimsel bozukluklar dzelttii gsterilmitir.2 Gnmzde
uygulanan tedavi yaklamnn yanlln dndren dier bir bulgu da, ACh
azalmasna paralel olarak ayn blgelerde ACE enziminin azalmasdr! Bugnk
ilalarmzn ounluu azalan ACE etkisini durdurmaya yneliktir. Anlalan, uzun
zamandr tedavide yanl ata oynuyor olabiliriz.
Lewy Cisimli Demans
AH ile yakn akraba olan dier bir beyin yozlatrc demans (bunama) tipi Lewy cisimli
bunamadr. Ge dnemde ortaya kan bunamalarn %15-20sini oluturur ve tpk AH
gibi bellek ykm ile seyreder. AHden farkl olarak anormal bilin durumu daha baskn
bir zelliktir. Grsel varsanlar, izofreni benzeri ataklar sktr. Bilincin hem ierii hem
de derecesinde bozulmalar oluur. Bilin deiiklikleri %80-90 hastada ortaya kar
(AHde bu oran %20-25). Bilinteki dalgalanmalar azalm uyanklktan bilin bulankl
arasnda tekrarlayc kaymalar eklindedir. Yere-zamana-kiiye ynelim sklkla bu
dnemlerde bozulur. Bilinteki bu bulutlanmalar neredeyse Lewy cisimli bunamann
tansal anahtardr.3
Bahsedilen zelliklerden dolay Lewy cisimli bunamann (LCB) altndaki kimyasal
deiikliklerin anlalmas bilincin temelini zmede nemlidir. LCBde sinir
hcrelerinde Lewy cismi birikir. Bu cisimler anormal hcresel birikim, baz filament
proteinlerinin birikimidir ve hcrelerin lmne neden olur. Beynin hemen hemen her
blgesinde bulunurlar. LCBda zellikle talamusun retikler ekirdei etkilenir. Bu
ekirdek uyanklk iin temel yaplardandr.
LCBde sklkla grsel varsanlar ortaya kar. Genelde detayl ve tam hayvaninsan grntleri eklindedirler. Bu grsel varsanmlarn, grme beyin kabuunda youn
bulunan ACh-muskarinin-1 alglayclarn yozlamas ile ortaya kt kabul edilir.
LCBde dopamin sisteminde de bozulma olur ve dopamin etkisini bloke eden ilalara
belirgin hassasiyet vardr, hemen yan etki olutururlar. LCBde uyku anormallikleri de
sktr. REM uykusu ile birlikte olan tm beden kaslarnn felci yeterli dzeyde
gereklemez. Bu nedenle ryalara elik eden ayak-el-gvde hareketleri yaparlar. ACh
artran rivastigmin ile REM uykusundaki bozulma normale dner. ACh artran donepezil
ve rivastigmin bilin dalgalanmalarn engeller.
Zhang B et al., Microtubule-binding drugs offset tau sequestration by stabilizing microtubules and reversing
fast axonal transport deficits in a tauopathy model. PNAS 2005 102: 227-231
3
Waeker M, Perry E. Demantia with Lewy Bodies. A disorder of consciousness. Chapter 16. Neurochemistry of
Conciousness. John Benjamins Publs. 2003;263-278.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Delirium
Bilinli uyanklk, uzay-zaman ierisinde, kendine ynelimin normal olmas anlamna
gelir. Bu, beyindeki birok sinir a ile ilikili olarak salanr. Delirium, bilin
bozukluklar ile belirli akut geri dnml zihinsel bir bozukluktur. Trke karlna
yakn olarak da delirme tablosu gibidir. Genellikle duygulanmsal deiiklik,
varsanlar, yanlsamalar ve uygunsuz drtler, mantksz ve iddet ieren davran
eliindedir. Ani olarak ortaya kar ve gn ii deiim gsterebilir. Genellikle ksmen
bellek ykm olmu kiilerin ortam deiiklii, duyusal uyaran deiiklii (tannmayan
uyaranlar veya tannan/bilinen uyaranlarn ortadan kalkmas) durumlarnda kolaylkla
ortaya kar.4
Hastanede yatan hastalarda sk ortaya kar. Tm yatan hastalarn %10u, yank
sonras hastalarn %20sinde, katarakt cerrahisi sonras %7, by-pass cerrahisi sonras
%30, genel youn bakm hastalarnn %30unda izlenir. Yala skl belirgin olarak artar.
Yetmi ya zerinde hastaneye yatanlarn %25inde izlenir.5
Belirtileri
1. Azalm dikkat ve bir konuya odaklanamama
Dikkat, birok elemandan oluan karmak nrofizyolojik bir ilevdir. Otomatik olarak
var olmasna karn, istemli olarak dier uyaranlar dikkate alnmayarak bir baka uyaran
zerine evrilebilir. Bu seicilik olarak adlandrlr ve devaml aba, konsantrasyona
gerek duyar. Dikkat bozukluunda hasta dnce, konuma ve hareketi uygun egdm
iinde devam ettiremez.
2. Bellek bozukluu ve paramneziler
Deliriumdaki hastalar genellikle yakn belleklerini hatrlamada ve yeni bellek
oluturmada zorluk ekerler. Bellek basklanmas zellikle dikkatteki azalma ile artar.
Ayn soruyu tekrar tekrar sorabilirler. Bellek bozukluu hastann konfzyonu zerine
oturur ve gerek belleini etkiler, garip cevap ve davranlara neden olur. Ganser
sendromu olarak adlandrlan durumda, hasta sorulara yaklak yantlar verir. rnein;
Bir inein ka baca vardr? sorusuna be yantn verir.
3. Zaman ve yer ynelimi bozulmas
Bellek ve dikkat bozukluundan kaynaklanr. Genellikle geceleri ve dier faktrlerin
(ate, ilalar, susuz kalma) varlnda ktleir. Gnn, saatin, yln zaman bilinemez.
Genellikle gemiteki bir zamandan bahsederler ve bahsedilenler, o zamanda var olan
olaylarla da (babakan, ocuklar, savalar) balantl anlatlr.
4. Anormal dil ierii ve yazma bozukluu
Deliriumda dil genellikle belirgin etkilenmez. Ancak, ok karmak dilsel ifadeler bellek,
iyi dikkat veya karmlar yapmaya gerek duyar. Bu nedenle karmak ifadeler
bozulabilir. Yazma ve okuma ise, dil ktlar ve konumadan ok daha fazla etkilenir.
Hastalar cisimleri isimlendirmede garip hatalar yapabilirler. Bu isimlendirme hatalar
genel bilisel bozulmadan kaynaklanr. Yaz yazma da deliriumda belirgin olarak
etkilenir. Ancak, genelde muayenede atlanr. Yazm hatalar, kelime sktrmalar,
kt zerine yazarken uzaysal kaymalar, karakterlerde deime ve srar gibi zellikler
gsterebilir.
5. Hesap yapmada bozulma
Hesap yapma devaml younlamaya gerek duyar. Deliriumda belirgin olarak bozulur.
Basit olarak dikkat ve younlamann yetersizliinin bir gstergesidir.
6. Yanl alglar, varsanlar ve delzyonlar
4
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Biyolojik Temeli
Psikolojik: Adaptasyon Krlmas
Tm canllarda, duyusal uyaranlar iin adaptasyon mekanizmalar vardr. Adaptasyon
tek hcre seviyesinden tm organizma seviyesine kadar deiik seviyelerde ortaya
kar.6 Adaptasyon btn duyusal girdiler zerinden olabilir. rnein parmanza
taktnz yznz veya kol saatinizin varln hissetmezsiniz. Ama balangta her
an nasl varlnn kendisini hatrlattn bilirsiniz. Yani farkndalk dzeyinize ular.
Ama bir sre sonra, evrimsel bir avantajla, artk parmaktan veya koldan gelen uyaranlar
beyne ulatrlmaz. nk gereksiz ve anlamszdr. Buna altk deriz, yani bilimsel
ifade ile uyarana adapte oluruz. Bu dokunsal alkanlk dnda, dier tm duyusal
girdiler iin de alkanlk gelimesi sz konusudur: tat, koku, grme gibi Her gn
yrdnz veya arala getiiniz yolu dnmenize gerek yoktur. Artk, neredeyse
gzleriniz kapal olarak geebilir durumdasnzdr. Ama yeni bir sokaa girdiinizi
dnn. Her ey yeni ve farkldr. Her eye dikkatle bakarsnz. Beynimize d
dnyadan gelen veriler daha ncekilerden farkl olduundan, adeta bir girdi
bombardmanna tutuluruz. Ama ksa sre sonra, bu yeni durum iin de alkanlk
gelimek zorundadr. Her gn gemeye baladnz bu sokakta, belediye ekipleri bir
deiiklik yaparsa, yenilik alkanln krar ve ortama daha farkl olarak bakarsnz.7
Delirium bir eit adaptasyon krlmas rneidir. Ancak bu krlma bilinalt
seviyesinde olur. Buradaki olay, kiinin normal duyusal uyaranlarn olduu ve
alt/adapte olduu ortamdan, hastane gibi duyusal uyaranlarn deitii ortama
girmesinden dolay adaptasyonun krlmas ve duyusal girdi bombardmanna
tutulmasdr. Hastanede grsel olarak yabanc bir odada, yabanc yzlerin olduu yerde,
yabanc ve allmadk alet sesleri (doktor ve hemirelerin konutuu yabanc olunan tp
6
7
Krekelberg B et al., Adaptation: from single cells to BOLD signals. Trends Neurosci 2006;29(5):250-6.
Tarlaci S. Jungun Yanlgs: Ezamanllk. Yeni Bir Teori. Yeni Sempozyum 2006;44(3):151-156.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
dili, solunum cihazlar, dier cihazlarn bip-bip sesleri), her gn alt dokunsal
uyaranlarn deimesi (yatak, araf) ile adaptasyon krlr. Uyum iin yeterli zaman
ve uzun sreli bellek olmadndan delirium klinik tablosu ortaya kar.
Organik: asetilkolin azalmas, dopamin art
Delirium sklkla baz ilalarn ar dozlarnda ortaya kar. Ancak, bazen normal tedavi
dozlarnda da kabilir. Antikolinerjik yani asetilkolin (ACh) etkisini beyinde engelleyen
ilalar (zellikle ACh-muskarinik bloke edenler) sklkla deliriumu tetikler.8 ACh etkisini
azaltan ilalarla ortaya kan delirium, ACh etkisini arttran fizostigmin ile hzla dzelir.
Bu etkisi ayn zamanda bilincin ACh etkisi ile olan ilikisine de k tutar. Uyanklktaki
deiiklik beyin sap as ekirdekleri ve talamus zerindeki ACh etkisinin azalmas ile
olurken, delirium esnasnda hastann yaadklarn unutmas ise hipokampus ve akak
lobunun etkilendiini gsterir.9 Grsel varsanlar deliriumda sklkla ortaya kar. Bunlar
grme beyin kabuunda ve grme beyin kabuuna geen grntlerin urak yeri olan
talamusun lateral genikulat ekirdeinde youn miktarda bulunan ACh-muskarinik
iletisinin bozulmas ile ilgilidir. ACh etkisinin azalmas ile oluan grsel varsanmlar
genelde yzler, hayvanlar eklindedir.10
ACh dier sinir ileticileri ile karlatrldnda bilinli farkndaln temelinde
yer almas en olas kimyasaldr. ACh ayn zamanda sinir kas kavann da sinir
ileticisidir. ACh evrimsel olarak yal bir molekldr; 3 milyar yldr dnyada vardr.
ACh, beyinde ok yaygn olmasna karn, beyin kabuunda I, II ve IV. sinir hcresi
tabakalarnda daha youndur. ACh, iki tip alglayc zerine etki eder: muskarinik (M) ve
nikotinik (N).11 Ge etki etmesine karn, M alglayclarnn etkileri uzun srer. zellikle
beyin kabuu ve derin beyinde youndurlar. Nler ise iyon geiine neden olur. Nler
bildiimiz iilen sigaradaki nikotinin etki ettii alglayclardr. Nlerin de birok alt tipi
vardr. Alfa-4 ve beta-2 talamus, orta beyin, striatum ve limbik blgede younken, alfa7 hipokampus ve talamusun retikler ekirdeinde younlamtr.
Beyinde iki farkl ACh yola vardr. Biri beyin sapnda (pedunkulopontin +
laterodorsal tegmental ekirdek) ve dier bazal nbeyinde yer alan Meynertin
ekirdeidir. AChnin beyinde bulunduu yolaklardan biri olan nbeyin taban sinir
hcrelerinin almas, uyankln devam iin gereklidir. Bu blgedeki ACh ieren sinir
hcreleri uyanma, seici dikkat ve REM uykusunda devreye girer. REMde ACh salan
hcreler alrken, monoaminerjik (serotonin-dopamin-noradrenalin) sistemler
basklanr.12 Talamusun ekirdeklerinden olan intralaminar ekirdek bilinli
farkndalkta etkindir ve beyin sap ACh uzantlarndan youn uyar alr. Striatumdaki
ACh ieren sinir hcreleri, beyin kabuuna geen uyarlar iin ara istasyondur ve
buradaki sinir hcreleri dikensi (spiny) tiptedir. Bu yol muhtemelen bilinalt/bilinsiz
bilgi ilemede devreye girer. Yine ACh ieren sinir hcrelerinde youn bulunan MAP-2
proteini mikrotbllerle birlikte bilin durumu ile ilikilendirilmitir.13
nsanlarda Meynertin ekirdei yaklak bir milyon hcreden oluur ve bu
nispeten az bir saydr. Bu ekirdek beyin kabuunda, yayldnda yaklak 0,5 metre
kare alan olabilecek bir tabaka ile balantlar oluturur. Bu ekirdekten kan uzantlar,
i ve d yollarla beyin kabuuna ular. Her sinir uzantsnn son dallanmas 1-2 mm2
alana yaylr.14 Meynert ekirdeinin kendisi de ACh, GABA, nor-adrenalin uzantlar alr.
ACh girdileri mezopontin blge ve dier bazal nbeyinden gelir. Mezopontin as
yapdaki (lokus seruleus, raphe erkirdei, pedunkulopontin ve latero-dorsal ekirdekler
kc as yapy yani ARAS olutururlar) ACh ve monoaminerjik uzantlar bazal
8
Prouty G. The hallucination as the unconscious self. J Am Acad Psychoanal Dyn Psychiatry 2004;32:597-612.
Gaudreau JD, Gagnon P. Psychotogenic drugs and delirium pathogenesis: the central role of the thalamus.
Med Hypotheses 2005;64(3):471-5.
10
Ashton H. Delirium and hallucinations. Editor: Perry E. Neurochemistry of Consciousness. John Benjamin
Pubs. 2002;181-203.
11
Partridge JG, Apparsundaram S, Gerhardt GA, Ronesi J, Lovinger DM. Nicotinic acetylcholine receptors
interact with dopamine in induction of striatal long-term depression. J Neurosci 2002;22(7):2541-9.
12
Sarter M, Bruno JP, Turchi J. Basal forebrain afferent projections modulating cortical acetylcholine,
attention, and implications for neuropsychiatric disorders. Ann N Y Acad Sci 1999;877:368-82.
13
Hameroff S and Penrose R. Conscious Events as Orchestrated Space-Time Selections. NeuroQuantology
2003;1:10-35.
14
Pepeu G, Marconcini Pepeu I. Dysfunction of the brain cholinergic system during aging and after lesions of
the nucleus basalis of Meynert. J Neural Transm (Suppl) 1994;44:189-94.
9
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
nbeyne gelir. Bu blge dier beyin blgelerinden farkl olarak herhangi bir duyusal
yoldan girdi almaz.15 ARAS dolayl duyusal girdiyi bazal nbeyine tar. ARASn ilevi
genel uyankl salamaktr.
Parkinson hastalnda kullanlan dopamin artran ilalar sklkla delirium
oluturur. Bellek ykm olan yal hastalarda bu yan etki daha sk ortaya kar. Yan etki
muhtemelen dopaminin ACh sistemi ile etkilemesi ile ilgilidir. D2 alglayclarnn
uyarm ACh etkisini azaltrken, D1 uyarm ACh etkisini artrr.16 Bunlar dnda, GABA-A
alglayclar zerinden etki eden alprazolam deliriuma neden olabilirken,
benzodiazepinlerin ekilmesi de delirium yapabilir.17
Zaman Algs Bozulmas
Deliriumda zaman algs sklkla bozulur. Zaman algsnn anatomik temeline de ksaca
deinmek yararl olacaktr. nbeyin kabuu balants olan medial talamusta meydana
gelen bir hasar, ayn zamanda anlara ayrlan yer-zaman asndan da hatalara yol aar.
O an konuulan ve dnlen eylerle ilgisiz olan anlar, yerli yersiz, balam d ortaya
kabilir. nbeyin kabuunun, belli bir anda ve yerde meydana gelen olaylar anmsama
eklinin yan sra, muhtemelen benzer bir zamanda ya da yerde meydana gelen ilikili
olaylarla badatrlmas zerinde de etkili olduu sanlmaktadr.18 Bu nedenle nbeyin
hasarlarnda, bellek korunmasna ramen, olaylar meydana geldii yer ve zaman
ilikisinden koparr.19 Eer nbeyin kabuu, olaylara ilikin bellekte yer-zaman asndan
gerekli ise, olaylara ilikin bellein bu tr, dier hayvanlarla kyaslanamayacak kadar
byk olan nbeyin kabuu olan biz insanlarda zellikle belirgin olacaktr. nbeyin
kabuu, gelen bilgilerin ve srp giden davranlarn, baz iselletirilmi ve bireysel
fikirler, alglar ya da kurallardan, yani kendine zg bir zihni oluturan bellek asndan
nemlidir.
Beyincik, denge ve koordinasyon dnda renmede de grev alr. Uzaysal yer
koordinat kodlama, grsel ayrm ve grsel dikkatte de grev alr. Son yllarda yaplan
almalarla zaman algs zerinde de etkili olduu gsterilmitir. Beyincik hasar olan
kiilerde; iitilen seslerin aralarndaki boluu ayrma, alglama hz ve algsal
zamanlamada bozulma olur. Beyincik yan blgelerinde hasar zamanlama ilerinde
eksiklie neden olurken, orta ksmlardaki hasarlarda ise, zamann uygun alglamasna
ramen istenilen zamanda cevap oluturulamaz.20
Dikkat Bozukluu
Dikkat, paralel alan bir sistem olan beyinde, evreden gelen grlty (noise)
azaltarak beyindeki girdi btnln artrr.21 Sinirsel temel asndan bilin ve dikkat
st stedir. Posnera gre, istemli dikkatte a alr: posterior, anterior, vijilance.
Posterior sistem (parietal beyin kabuu, pulvinar, talamusun as/retikler ekirdei)
esas olarak ynlendiricidir ve bilinte nemli bir rol oynamaz. Anterior sistem singulat
beyin kabuunun n paras, suplementer motor kabuktan oluur. Bilincin ieriini
salar. Vijilans a ise, uyanklkta etkili beyin sap yaplar olan lokus seruleus ve sa
aln lobu kabuundan oluur. Bu sistemin etkisi hem anterior hem de posterior sistem
zerindedir. Bunlarn bir arada almas hazr olma durumunu ortaya karr.22
Jamesin tanm ile dikkat (1890), Akln ayn anda olas birok nesneden ya da dnce
katlarndan birini, ak ve canl biimde ele almasdr. Baz eyleri, tekilerini etkince
uraabilmek iin brakmak gerekir.
15
Richardson RT, DeLong MR. A reappraisal of the functions of the nucleus basalis of Meynert. Trends
Neurosci 1988;11(6):264-7.
16
Trzepacz PT. Is there a final common neural pathway in delirium? Focus on acetylcholine and
dopamine.Semin Clin Neuropsychiatry 2000;5(2):132-48.
17
Fleischhacker WW, Barnas C. Delirium following benzodiazepine withdrawal. J Clin Psychopharmacol
1987;7(4):287.
18
Casini L, Ivry R. Effects of divided attention on temporal processing in patients with lesions of the
cerebellum or frontal lobe. Neuropsychologia 1999;13:10-21.
19
Rubia K and Smith A. The neural correlates of cognitive time management: a review. Acta Neurobiologica
2004;64: 329-340.
20
Ivry RB, Keele SW and Diener HC. Dissociation of the lateral and medial cerebellum in movement timing
and movement execution. Experimental Brain Research 1988;73:167180.
21
Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.
22
Posner M. Attention: The mechanisms of consciousness. PNAS 1994;91:7398-7403.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Dikkat ve ilikili olan uyanklk, bilinci oluturmak iin esastr. Dikkat verme ile
ilgili anatomik blgeler, uyanklk ile ayarlanr ve kc beyin sap as yaps (ARAS)
tarafndan kontrol edilir. nsanlarda dikkat a talamus-aln lobu ve parietal beyin
kabuundan oluur. st parietal beyin kabuu dikkatin bir yerden baka bir yere
kaydrlmasn salar ve uzaysal alglamada nemlidir. Bu blge hasarlarnda yar alan
uzay umursamazl (neglekt) sklkla ortaya kar. Grsel dikkat verme durumlarnda
grme beyin kabuu alanlar da devreye girer. Talamusun pulvinar ksm dikkatle
ilikilidir. Primatlarda bu blge alglamada deil de, dikkatsel seme-szme esnasnda
alr. Talamusun pulvinar ksm tm beyin kabuuna uzantlar gnderir.23 Sinir ileticisi
ACh dikkat iin nemlidir. ACh alglayclarnn skopolamin ile bloke edilmesi dikkatte
bozulma yapar. Nikotin alm ise dikkati artrr. Nikotin, dikkat seiciliinden ziyade
younluunu artrr. Bilinli bilgi ilemenin bir lt olan P300 ortaya kma sresi
nikotin alm ile ksalr.24 Nor-adrenalin de dikkatin ynlendirilmesinde ok gereklidir.
Dikkatin kendisini artrmadan ziyade uyanklk ve hazrda beklemeyi, tetiktelii
glendirir. Bunlara ek olarak dopamin ieren yollar da dikkatin kaydrlmasnda
etkilidir. D1 ve D2 alglayclarn bloke eden ilalar dikkatin kaydrlmasn bozar, ancak
odaklanm dikkat normal kalr.
23
Coull JT and Nobre, AC. Where and when to pay attention: the neural systems for directing attention to
spatial locations and to time intervals as revealed by both PET and fMRI. Journal of Neuroscience
1998;18:74267435.
24
Pritchard W, Sokhadze E, Houlihan M. Effects of nicotine and smoking on event-related potentials: a
review. Nicotine Tob Res 2004;6(6):961-84.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Dennett D. Akln Trleri: bir bilin anlayna doru. Varlk yaynlar. Bilim Dizisi. 1999;21.
Cowey, A and Stoerig, P. Blindsight in monkeys. Nature 1995; 373: 247-9.
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;262-264.
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas.. 2.Bask. TBTAK. 1999;3-55-70-82
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Akl ve bilinci olduu halde bunu bize yanstamayan hayvanlar olamaz m? Bilinli
hayvanlar olsa bile, insan bak asyla onu nasl tanyacaz?
Hayvanlarda bilincin varln anlamak iin deiik zellikler gzden geirilmi
ve bunlara dayanlarak yarglara varlmtr. Balanacak soru u olabilir: nsan beynini
hayvanlardakinden farkl klan yapsal veya ilevsel zellikler var mdr? Daha ok
hayvanlarn davransal zelliklerinden yararlanarak bilincin varln aratrma MS
Dawkins tarafndan Hayvanlarn Sessiz Dnyas: Hayvanlarda Bilincin Varl zerinde
Bir Aratrma adl kitapta geni rnekleriyle ortaya konulmutur. Dawkins,
...hayvanlarn sadece igdsel, otomatik tepkiler gstermediini ve davranlarn
iinde bulunduklar artlara uydurmay renebileceklerini ortaya koymak gerekir. Eer,
doutan gelen otomatik tepkilerin tesine geiyor ve davranlarn deitirebilecek ya
da evreyi kendi amalarna uydurabilecek kadar dnyay anlayabiliyorsa, ite
aradmz gerek kant budur. Davrann deitirerek yaamn iyiletirebilen bir
hayvan, dnyann ileyiini en azndan asgari dzeyde anlam demektir der ve
hayvanlarn davranlarn tanmlamak iin doutan ve igdsel szcklerini
kullanmay uygun bulmaz. Yine Dawkins, hayvan davranlarndan anladmz esas iki
temel olduunu ne srer. Onlarn dnyay alglaylarnn ok basit-kaba olmadn ve
renme-artlara uyum yetenekleri olduunu, nceden programlanm igdleri kr
krne yerine getirmediklerini syler.
Hayvanlarda bilincin (akln) gstergesi olabilecek eitli zellikler ne
srlmtr. Bunlar:
1. Beynin yapsal benzerlikleri ya da farkllklar
2. Davranlarn karmakl
3. Akll davranma ya da aklllk belirtileri
4. Dil becerisi
5. Dnme becerisi
6. Farkndalk ve ayrt etme yetenekleri
7. Seim ve karar alma yetenei
8. Sosyalleme
gibi hayvan davranlaryla onlarn da bilinli olduu yargsna varanlar olmutur.
Bunlarn yannda insan da hayvanlardan bilin konusunda farkl klabilecek zellikler
zerinde durulmutur. Ortak noktalar zerinden gidelim ve bunlar gzden geirelim.
1. Yapsal ve ilevsel farklar
Hayvanlarda insanlara benzer ekilde belli davran kalplar gsterir. Uyurlar, uyanrlar,
yeme ihtiyac hissederler. Bunlar temelde belli sinir hcresel mekanizmalara baldr.
Hayvanlar da bizim gibi uyur. Bu oumuzun ahit olduu bir benzerliktir. Hayvan bu
durumda uyanklk/bilinli ile uyku/bilinsiz arasnda ritim oluturur. 1920lerden beri
uyku ve uyanklk durumunda insanlarda farkl beyin dalgas kalplar olduu
bilinmektedir.7 Memelilerde (maymun, kedi, insan), uyanklk durumunda beyin
dalgalar kaydnda hzl, dzensiz ve dk voltajl aktivite grlr. Farkl olarak derin
uykuda yava, dzenli ve yksek voltajl bir aktivite kaydedilir. Yava dalga uykusu
esnasnda ise patlama-basklanma eklinde ileri derecede senkronize bir EEG grlr.
Bu iki farkl kalp insanlarda grlen uyku-uyanklk dngsnn aynsdr8 ve
insanlardaki gibi talamo-kortikal benzer anatomik yaplardan kaynaklanr.
Anatomik olarak uyanklk (bilin deil), hem insan hem de dier tm
memelileri de ieren hayvanlarda, beyin sapnn kk bir blgesinden kaynaklanr.
Beyin sap as blgesi ya da talamusun intralaminar ekirdeklerinde oluturulan kk
hasarlar uyanklk durumunu ortadan kaldrr. Oysa beyin kabuunda bundan kat kat
byk hasar (10 kat kadar bile) uyanklk durumunda bir deiiklik meydana
getirmeyebilir. Evrimsel geliim asndan uyankl salayan beyin sap en eski sinir
sistemi paralarndandr. Tm memelilerde, uyanklk, uyku ve rya grme benzer beyin
Moruzzi G and Magoun HW. Brain stem reticular formation and activation of the EEG. EEG and Clin
Neurophysiol 1949;1:455-473.
8
Baars BJ. On the difficulty of distinguishing between conscious brain functions in humans and other
mammals, using objective measures. Animal Welfare, 2000.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
sap anatomik yaplaryla salanr. Kullanlan sinir ileticileri benzer etkileri yapar ve
benzer yolaklarda kullanlr.
Beyin Kabuu Farkllklar
nsanlarda beyin kabuu kvrmlar, kk bir kafa ii hacminde daha byk bir yzey
alan oluturmay salar. Farenin beyni 5 cm2, empanzeninki bir A4 kad kadar,
insannki ise 1 m2ye yakndr. Ancak, bu alanlarn ierdikleri sinir hcresi saylar deil,
ayn zamanda ierikleri de (bununla ilikili olarak grdkleri ilevler de) farkldr.
Yenibeyin kabuu ilevsel olarak farkl alan ya da blgelere ayrlr. Beynin
bymesiyle birlikte baz alanlar daha da byr. Birincil grme alan, alan 17 (ya da
dier adyla V1) insanlarda, yzey alan olarak, farelere gre 700 kat daha byktr.
Eer sinir hcresi bykl artmazsa, artan alanda orantsal olarak her sinir hcresinin
dendritik dallanmasnn azald manasna gelir. Sonuta, sinir hcresinde bilgi ileme
genel olmaktan ziyade yerel olarak yaplr. Daha byk grme alanndaki her sinir
hcresi ana uzants deiiklik gstermezse, toplam grme alann az "grr". Sinir
hcrelerinin daha byk yatay dendritler oluturmas ve uzunluun iki kat, dendritlerin
apnn drt kat artyla bunun stesinden gelinir. Ancak, bymenin getirdii
sorunlarn stesinden gelmek ok kolay deildir.
Dendritler beyin kabuu blgeleri aras (yanal olarak) yalnzca 2 kat bir yaylma
gsterebilir. Byk blgeler ya da alanlar, kk alanlardaki sinir hcrelerinden daha
byk dallanmas olan sinir hcreleri iermezler. Kk alanlar, tersi beklenmesine
karn, sklkla daha byk dallanmal sinir hcreleri ierir.9,10 Bir beyin kabuu alan,
kendi iinde farkl ksmlar birbirine balayan uzantlar ierir. Alan bydke daha ok
sinir hcresine gerek duyulur. Alan da orantsal olarak normal hcreler aras ilikiyi
devam ettirmek iin aksonlarn dallanmasn ve sinaps saysn artrr. Bu yatay
balantlar birka milimetre uzunluundadr. Fakat, bir tr iinde ve trler arasnda
ayn alanda yapsal farkllklar bulunabilir. Birincil grme alannda, sivrifare (shrew) ve
makak maymunlarnda sinir hcreleri bir ka milimetrelik yatay uzantlar gnderirler.
Oysa, birincil grme alan sivrifarede 120 mm2 iken, makak maymununda 1200 mm2'dir
(insanda 3000 mm2). Makak maymunlarnda alan byklne ramen, orantsal olarak
daha az yatay balantlar oluturur. Sivrifaredeki, birincil grme alan sinir hcrelerinin
(V1) en azndan yars dier hcrelerle balantlar kurarken (alan V2 iinde ayn durum
geerlidir), makaklarda ayn uzantlar ok daha azdr.11 zetle, byk alanlar her
zaman byklkleriyle orantl olarak yatay balantlar oluturamaz. Alanlarn
byklne ramen, ilevsel adan beynin iinde yerel bilgi ileme yapmak zorunda
kalr.
Elston GN ve Rosa MGP. Morphological variation of layer III pyramidal neurons in the
occipitotemporal pathway of the macaque monkey visual cortex. Cerebral Cortex 1998;8:278294.
10
Elston GN, Rosa MGP and Calford MP. Comparison of dendritic fields of layer III pyramidal neurons in striate
and extrastriate visual areas of the marmoset: A lucifer yellow intracellular injection study. Cerebral Cortex
1996;6:807813.
11
Lund JS, Yoshioka T and Levitt JB. Comparison of intrinsic connectivity in different areas of macaque
cerebral cortex, Cerebral Cortex 1993;3:148162
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Yenibeyin kabuunun
(neokorteks) alannn
farkl trlerde
karlatrlmas. nsanda
yenibeyin alan sivri
fareye gre yaklak 800
kat byktr ve iki kat
kalndr.12 16 rakam
bayku maymunu ve 1
rakam ise sivrifarenin
yenibeyin kabuu orann
gstermektedir. Kluwer
Publishers izni ile.
35
30
25
20
17
15
11,5
8,5
10
7
3,5
5
0
nsan
empanze
Gibbon
Lemur
Kpek
Kedi
ekil. Aln lobu beyin kabuu trler aras byk farkllklar gsterir ve en gelimi hali
insanlardadr. Aln lobu karar verme, planlama, duygudalk, yerine getirme, ahlak anlay gibi
durumlarn temel merkezidir.
12
Kaas JH. Why is brain size so important: Design problems and solutions as neocortex gets bigger or smaller.
Brain and Mind 2000:1:7-23. izin ile
13
Hubel DH ve Wiesel TN. Uniformity of monkey striate cortex: A parallel relationship between field sizes,
scatter, and magnification factor. J Comp Neurol 1974;158;295306
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Nimchinsky EA et al., A neuronal morphologic type unique to humans and great apes. PNAS 1999;96:526873.
15
Vogt BA, Nimchinsky EA, Vogt LJ and Hof PR. J Comp Neurol 1995;359:490-50
16
Esther A et al., A neuronal morphologic type unique to humans and great apes. PNAS 1999;96:5268-5273
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
n singulat beyin kabuu evrimsel olarak eski bir blgedir. Otonom ilevleri
kontrol eder (kalp hz, kan basnc, beslenme). nsanlarda ise n singulat kabuun arka
ksmnn dikkat verme iin nemli olduu ilevsel grntleme almalaryla ortaya
konmutur. En ndeki paras ise arya kar "honutsuzluk" olduunda ya da yz
ifadelerindeki duygusal durumu tanma srasnda aktivasyon gsterir.17 Bu da insanlarda
yksek bilisel ilevlerde spindle hcrelerinin grev aldn ortaya koyar. lgin olarak,
insanlarda n singulat kabuk hasarlarnda konumama (mutizm) ortaya kar.18 Bu
alandaki baz spindle hcre gruplarnn ses karmada grev ald maymun
almalarndan bilinmektedir. Bu blgenin maymunlarda istemli ses oluturmada da
greve katld gsterilmitir.19 Dolays spindle hcreler, evrim basamaklarnda, ses ve
konuma iin nemli hcre gruplarndan birisi olabilir. nsanlarda n singulat blgeye
gelen sinir hcresi uzantlar, Alzheimer hastalnda belirgin olarak ncelikli etkilenir
ve %60' ksa srede kaybedilir. Bu, olaslkla onlarn yksek oranda nrofilament
iermesinden kaynaklanr. Btn bu farkllklar, belki de sadece insan trnde bunama
olumasna neden olur. Ancak, ayn zellik adna bilin dediimiz stnl de
insanoluna salyor olabilir.
17
18
19
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Resim. nsanda grme yollar ve grme beyin kabuunun ayrntl haritas. Grme kabuundaki numaral
alanlarn hepsinin grmedeki ilevleri farkldr. Alanlar snrlarla belirtilmesine karn ok sk karlkl
balantlar vardr. V1 birincil grme alandr ve gze gelen btn uyarlar bu blgeye ular. Bu alan
Brodmannn haritalamasnda 17 numaral alana karlk gelir. Bu blgeye grsel uyaranlar dorudan,
lateral genikulat ekirdekten (LGN) gelir. Renk, hareket, keskinlik ilk bu blgede ilem grr. Ardndan,
uyaranlar evredeki ekstra grme blgelerine gnderilir (V1-V2-V4). Buraya giden uyaranlar, grnen eyin
Ne olduuna karar verir. Bu nedenle, bu ksm alanlar Ne? yolu olarak adlandrlr. Dier yandan baz
girdiler de V1-V2-V3-MT/V5 ynnde yaylm gsterir. Bu blge, grnen nesnelerin Nerede? Nasl?
olduunu, yerleimi, hareketi alglar. rnein, MT/V5 nesnelerin hareketini, V8 renklerini alglarken, LO
geni lekli nesneleri tanmada devreye girer.
20
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Blasdel GG, Fitzpatrick D. Physiological organization of layer 4 in the macaque striate cortex. J Neurosci
1984;4:880-895.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
ekil. Omurgallarda farkl dendritik yap ve sinir hcrelerinin gsterimi. ekildeki grntler
yenibeyin kabuunda yer alan piramidal sinir hcreleridir. Sinir hcrelerinin oransal
byklkleri de grlebilmektedir. Ana uzantlar olan aksonlar * ile gsterilmitir. Altta
piramidal hcre gruplar, stte piramidal olmayan sinir hcreleri grlmektedir.
Todd M et al., Distinctive compartmental organization of human primary visual cortex. PNAS USA 1999; 96:
11601-11606
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
11
kavramsal yaplar ieren bir aratr. Teorik olarak dil, sessel olmaktan ziyade jest ve
mimiklerden kken alr. Dili konumak gerekmez (iaret dilleri gibi). Konuma ise,
iitsel/sessel ilikinin dili tamak iin kullanlmasdr.24
nsanlar dier hayvanlardan farkl yapan en nemli bilisel eleman dilidir.
nsan belirli bir kalba sokulamayacak incelikli yeteneklerle donatr. Dil dncenin
ve akln kendisidir. ocuklar dil renirken herhangi bir aba harcamaz. Dil
renmenin farknda bile deildir ocuklar. Genetik olarak dili renmeye
programlanmlardr. nsan dilinin nemli esi vardr ve bunlar zamanla
ilikilidirler: Ne? Nerede? Niin? Bu sorular hayatta kalmak iin, bugn ile gelecek ve
gemi ile gelecek arasndaki ilikiyi sorgular.25
Dil sadece bir kt deil, pozitif geri beslemelerle beyni deitiren ve plastik
yapsn zorlayan bir ktdr. Gerald Edelmana gre, dil dolayl yoldan beyne etki
eder. Normalde akl beyinle balant iindedir. Eer dil akl deitirebilirse, beyne
olan balantsndan dolay akl da beyni deitirebilir. Bu deiiklik evrimsel stnlk
salar. Bu dilin var olmasnn nemli nedenlerinden biridir. Dil sembolik dnceden
kken alr ve sosyalleme iin gerekli olduundan var olur.
Su denilince anlalan nedir? H2O, nehirlerden akan ey, slatan ey, soutulunca
buz olan ey, popler iecek... Bunlarn hepsidir. Bazlarna gre, dil evrimsel bir
kazadr ve dilin ortaya kmas beynin geliimini hzlandrmtr. Dier bir ksm
aratrmacya gre ise dil dncedir ve dnceyi ekillendirir. Dilin yaps evreyi
anlamada etkilidir. evreyi anlama dilin geliimini salar. Dil ayn zamanda
deneyimlerin rtk-bilinsiz bir snflandrmasn da ierir.
1960-80 yllar aras empanzelerin dil yetenekleri zerindeki almalar ok ilgi
grd. Adeta onlarda zemediimiz bir dil ve onun zlmesini bekliyormu gibi bir
giriim balad. Balangta aratrmalar iin iaret ve semboller kullanld (lexigram).
Daha sonralar, sarlarn kulland iaret dili empanzelere retilmeye alld. Baz
maymunlar sarlarn kulland birok iareti rendi. Washoe ve Sarah adl
empanzeler bunlarn en nlleridir. Hatta Sarahnn karmak cmleleri ve kelime
sralamasnn tesinde, dilin ieriini de anlayabildii belirtiliyordu. Bu empanzelerin,
kelimelerin farkl anlamlarn bile kavrayabildikleri ne srlyordu: A iaretiyle,
kapy amak, kutuyu amak, musluu amak gibi. Ama daha sonralar video kayt
tekniklerinin kullanma girmesiyle anlald ki, empanzeler dil konusunda dnld
kadar etkileyici deildiler. Sonular, istemeden ya da isteyerek birok kontrol d
kopya verme nedeniyle deimiti. Dilsel yetenekleri abartlmt ve verileri akademik
arzu ile ar yorumlamlard.26 Yetitiriciler hayvanlara duygusal olarak balanyor ve
ister istemez sonularn lehteki orann artryordu. Ortaya kan anlaml bir cmle,
yetitiriciyi etkilerken anlamsz cmleler ok da aklda kalmyordu. Yine, hayvan
istenen sonucu alncaya kadar deiik kombinasyonlar deniyor ve istenen sonu olunca
da yetitirici vcut hareketleriyle bir ekilde hayvana bunun onay iletiliyordu.
Yetitirici kabul edilebilir bir onay verene kadar empanzeler sembollerin yerini
deitirip duruyorlard. Yabanc bir deneyci tarafndan deneyler tekrar yapldnda
maymunlar eski baarlarn gsteremiyor, dil konusunda snfta kalyorlard. Dier
yandan, olaslk hesaplar dahilinde verilen emirleri empanzelerin anlamas o kadar da
dk bir ihtimal deildi. Yerletir muz tabak elma kova komutu veriliyor ve
nlerinde tabak ve kova bulunuyordu. Bunun yaz tura gibi olas snrl sonular vard.
ansa bal uygun yerletirme olaslklar %50 kadar yksekti. Bu davranlar ve tm
syledikleri, nesnelerle ilgili isteklerdi, dnya ile ilgili yorumlar neredeyse yoktu. Bu
almalarn sonularn, dilsel yetenekten ziyade ok eitimli hayvan yetenekleri
olarak tanmlamak belki de daha doru olacaktr. empanzelerin ne sylemek istedikleri
ile gerekte ne syledikleri arasnda karklk vard. Btn bunlardan anlald ki,
maymunlarn dil yetenekleri ile ilgili baarlar aslnda anlatld kadar fazla deildi.27
Yunuslar akustik ve vcut hareketlerinden oluan uyaranlara doru yantlar
verebilir. Bu, onlarn ierikleri de anladklar anlamna gelmez. Vervet
24
25
26
27
Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267
Bickerton D and Calvin W. Lingua Ex Machina. MIT Press, 2000.
Mithen S. Akln Tarihncesi. Dost yaynevi. 1999;100
Lewin R. Modern nsann Kkeni. TBTAK. 1997;224.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
12
maymunlarnn28, sadece savunma durumlarn ieren ilkel bir kelime hazinesine (drt
farkl hrltl sese) sahip olmalar ve bu seslerle birbirleri arasnda, tehlikelere ynelik
olarak ok iyi anlamalar, onlarn bir dile sahip olduklar anlamna gelmez. Ona
baklrsa katil balinalar seksen deiik ses karabilir. Ama bu onlarn konutuu
anlamna gelmez. Oysa, bizler kelimeleri birletiririz, onlara bir anlam/ierik ykleriz
ve yeni anlamlara sokarz.29 Bu ynyle onlarn dili, bilgisayarlar gibi ierikleri olmadan
ilediklerini syleyebiliriz. Hayvan deneylerinde tm grlen, bir dizi iaretle onlarn
temsil ettii nesneler arasndaki balar ve dl kazanmak iin bu iaretleri nasl
birletireceklerinden ibarettir. nk onlarn beyinlerinde dilsel zek yoktur.30
4. Dnme
Platona gre dnce, insann kendi kendini sorgulamasdr: Dnce (dianoia)
deneyimden, ruhun inceledii nesneler konusunda kendisiyle konumasn anlyorum.
Ama bana gre, ruh dnd zaman, kendisiyle konumaktan, sorular sormaktan,
yant vermekten, onaylamaktan ve yadsmaktan baka bir ey yapmaz. Rembrandt ise,
Dnmediim zaman yaamadm zamandr. der. Belki de yaamn insan iin ne
olduunu en iyi ekilde bu ifade anlatr. Descartes Metot zerine Konumalarda Ben
dnen bir zden ya da ruhtan baka bir ey deilim, diyerek Platon ve Rembrandti
destekler ve dnce ile var olmann ayn anlama geleceini ifade eder.
Dnen olmak, bilinli olmakla ayn ey midir? Ayn ey ise, hayvanlar
dnebilir mi? Akln bir boyutu olan dnme, iki temel zellikten oluur. Birincisi,
dnen canl, d dnyann isel bir grntsn beyninde oluturur. Bunlar yer ve
zamanla ilikilendirerek bellee kaydeder. kincisi, bellekte kaydedilen verilerin
sentezlenerek karsama oluturulmasdr. Yani, iki ya da daha fazla isel grnt
kyaslanarak olas sonular karlr ve aralarndan seim yaplarak daha sonra ne
olacana karar verilir. nsanlardaki dnme sreci bu tanmdan bir adm daha ndedir
ve beklenmedik durumlara da hazr olmay ieren bir ksm bulunur.
Donald Griffin dnmeyi, nesnelerin ve olaylarn isel imge ve grntlerine
karlk verme sreci olarak tanmlar. Ona gre hayvanlarda d durumu ieren bir isel
grnt vardr.31 Marian Dawkinse gre, bu isel grntde, hayvan sadece belli
kurallara uyuyorsa, dndn kabul etmek mmkn deildir. ok iyi ileyen
kurallara uyan bir hayvan bile dnmeden, otomatik olarak nceden renilmi
kalplarla ve igdlerle bunu yerine getirebilir. Ama, hayvan yeni bir duruma kendi
bana karar veriyor, karmak yantlar oluturabiliyor ve kendi performansna zarar
vermiyorsa, ancak o zaman dnebildiklerini kabul edebiliriz.
Dnce, byk oranda bilinli ya da bilinsiz oluturulan bellee bamldr.
Bellek olmadan dnce srecini tanmlamak mmkn deildir. Eer iki olay
karlatrmak dnce ise, o zaman olaylardan en az birisini isel olarak tutmak
gereklidir. alma bellei, evreden gelen uyarlara kar uzun sreli bellekten
yararlanarak yeni bir dzen oluturur. Uzun sreli bellek, farkna varlmadan edinilen
bilgi ile oluan bilinsiz-rtl (implisit) ve nceki deneyimlerin bilinli olarak
biriktirilip korunduu bilinli (explisit) bellek olarak iki ksma ayrlabilir. Bilinsiz
bellekte d dnyadan birok veri alnd halde, olaylar birbirinden ayrt etmek
mmkn deildir. Olaylara ilikin kiinin yaad (epizodik) bellek, zaman-uzay/yer
sonularndan oluur. Bunun iin dikkat gereklidir. Bellein dier bir yn de, dille
yakndan ilikili (semantik) olmasdr. Epizodik bellekle yakn iliki iindedir. renilmi
szcklerin anlamlarn ierir. Btn bu bellek tiplerini hayvanlarda tespit etmeden,
dnce srelerinin tam olduunu kabul etmek g grnmektedir.
nsan bilincinin nemli bir parasn oluturan bellek, hayvanlardan farkllk
gsterir. nsan kendi isteiyle bellek depolarndan belirli olaylar geriye arabilir
(hatrlama). Bu istemli hafzadan bilgi arma, evre ile etkileime girmeksizin olabilir.
Bu, kiinin bellei tetiklemesiyle olur. Hayvanlarda, kendi istekleriyle kendi bellek
kaytlarna ulama yetenekleri yoktur. Bellekten kaytlar arma, evresel ipular ve
28
29
30
31
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
13
Bellee Alma
Tutma
Depolama
Edinme
Hatrlama
Geri arma
Tarama
Kodlama
Paralama
likilendirme
ekil. Bellein olumas ve alma ekli.
32
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
14
Bellek Tipleri
Ksa sreli bellek
Bu bellekte, az sayda bilgi ksa sreli depolanabilir. Kapasitesi ya da sas
72 birim olarak kabul edilir (telefon numaralar bu nedenle 7 hanelidir).
Bellekte durma sresi ise 6-25 saniye arasndadr. 19-22 ya arasnda en
gl seviyededir. Bellein kapasitesi dk olduundan, yeni bilgi
geldike, yenilenmeyen eski bilgiler ile yer deitirir. Ksa sreli bellekte
algsal ierik (ses, grme) nemlidir ve yanlma olasl yksektir.
alma bellei (working memory) ksa sreli bellekle genellikle
rtr ya da st ste biner. Her ikisi de snrl kapasiteye sahiptir ve
geicidir. alma bellei evreden gelen bilgileri, uzun sreli bellein
yardm ile dzene sokar. rnein; arpma ilemi yapmak iin, nce grsel
alma bellei rakamlar renir, uzun sreli bellekteki arpma bilgisini
arr ve ilem yaplr: 5X5=25 gibi.
Orta sreli bellek
Be dakikadan 24 saate kadar uzayabilen bellektir. Ksmen uzun sreli
bellek zellikleri gsterir. Toplam kapasitesi 103 ile 104 bit olarak kabul
edilir.
35
Griffits D ve ark. Episodic memory: what can animals remember about their past? Trends in Cognitive
Sciences 1999;3:74-80
36
Glayton NS and Dickinson AD. Episodic-like memory during cache recovery by scrub jays Nature 1998;395:
272-274
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
15
Bellek
Emosyonel
Duyusal
rtk
Uzun
Ksa
Orta Sreli
Ak
Edinsel
Semant
renme
ncelik
Epizod
etkisi
Yntems
arm
sal
Uzun sreli bellek
Bir gnden yllara uzayabilen bellek tipidir. Bu bellek tipi, ak-bilinli
(eksplisit) ve rtk-bilinsiz (implisit) olarak ikiye ayrlr. Farkna
varmadan bilgi edinme rtk bellekle olur. rtk bellek, bilgi
biriktirmesine karn, istenildiinde bu bilgilere ulalamaz. D dnyadan
gelen bilgileri alr, ancak olaylar birbirinden ayrt edemez. Yntemsel
bellek rtl bellein bir tipidir ve bir nesnenin nasl kullanldna dair
bilgiyi saklar. Bu yntem izleme veya otomatik ilev belleidir. Bu bellek
alrken araya bilincin girmesi hzn yavalatr. Bunlarn dnda
emosyonel (duygulanma ait) bellek tipi de vardr. Bilinli olarak
ulalamayan rtk bellek trdr. Ancak davranlarmz etkiler.
Ak bellek ise iki ksma ayrlr: epizodik ve semantik. Epizodik
(olaylarla ilgili) bellek; uzay-zaman, aksiyonlar ve aktrlerden oluur.
Kiisel olarak yaanm; uzay-yer ve zaman bal olay ve geileri kapsar.
rnein, bu sabah kahvaltda neler yediinizi ve geen ylki tatil anlarnz
bu bellek saklar. Semantik bellek; renilmi szck bilgilerini saklar.
Geen yl Bodrumda yaplan tatilin ayrntlar epizodik bellekle ilgiliyken,
Bodrum kelimesinin ne olduunu saklayan semantik bellektir.
37
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
16
nsanlarda ise devinimsel yantlar deiik ekilde ortaya kar. lki, genellikle
bir duyusal uyar sonucunda ortaya kar ve ayn uyarya kar hep ayn biimde
davranan veya ksa devrelerden oluan (omurilik, beyin sap) refleksleridir. kincisi,
evreden ya da isel bir uyaryla balar. Ancak, duyusal bilgi girdisiyle srekli
denetlenmeyen, merkezi bir programa gre devam eden etkinliklerdir (kanma, yutma,
ineme). ncs, basit bir uyarya ya da basmakalp bir davrana indirgenemeyen
davransal etkinliklerdir. Davranlar ileri derecede basit olabilir: taksis (uyarya doru
gitme veya uyardan kanma), kinesis (bir uyar younluuyla orantl olarak dorusal
olmayan yant), klinokinesis (bir yandan bir yana dnme hznda deiiklik) gibi. Bu tip
davranlar genellikle omurgasz ilkel canllarda gzlenir.
Btn bu basamaklar tek hcreliden gelimi hayvan ve insanlardaki davranlar
kapsar. nsan gibi canllarda, bunlarn her biri iin ayr bir zellemi eleman bulunur.
Aa seviyedeki hayvanlar, yantlarn daha nceden tayin edilmi (kaltsal) veya
igdsel yollarla ortaya koymaktadr. Trn bireyleri arasnda bu davranlar ok az
farkllk gsterir. Daima belirli kalplar vardr. Arlarn yiyecein ynne ve miktarna
kar davran her bireyde ayndr. Yine hayvanlarn tehlikeden kama istekleri de
kalplam yapdadr (lmle sonuland halde dman ineyle sokma gibi).
renilmi davran hayatta kalma ve hayatn srdrlmesi iin nemlidir. Bu
kalplam davranlar bir trn birok sorununa yant verebilecek ldedir. Allm
davranlar da renilmi davrana benzer. Ancak, aniden karlalan yeni problemler
iin her zaman yarar getirmez ve kullanlamazlar. nsanlarda, allm davranlar her
yeni problemde deitirilir. Hayvanlarda ise bu allm kalplarn dna kma ok
nadirdir. Hayvanlardaki davranlar daha ok bilinsiz bilgi ilemeden doarlar, tpk
insanlarn araba srmeyi rendikten sonra, bilinci artk devreye sokmadan
srebilmeleri gibi.
Hayvanlarda karmak davran gzlenmesi onlarda akln ve bilincin olup
olmad sorusunu da beraberinde getirmitir. Hayvanlardaki karmak davran
lsnn ne olaca belirsizdir. Basit ile karmak snr tanmlanamamtr. Orta
derecedeki karmak davranlar basit mekanizmalarca oluturulabildiine gre, daha
karmak eylemler daha incelikli mekanizmalarn sonucunda pekl ortaya kabilir. Ya
da sinir hcresi yaplarnn genetik etkilere ok ak olmasndan dolay baz davranlar
dorudan genetik etkinin sonucu olabilirler. Bu nedenle, bilinli dnce ile davranlar
deimez.39
nsanlar, bazen ok karmak renilmi davranlar bilinlerini hi devreye
sokmadan otomatik ve hzl olarak yaparlar. Araba srme, piyano alma buna rnek
verilebilir. Hatta bilin devreye girince, hareketlerin yerine getirilmesinde
duraklamalar ve kesintiler bile ortaya kar ve akcl bozulur. Bu durumda, karmak
38
Gray JS. Creative thinking, reasoning and problem solving. CE Skinner Ed. Educational Psycology. 4.bask.
Prentice Hall 1968;526-557.
39
Griffin DR. From cognition to consciousness. Anim Cogn 1998;1:3-16.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
17
davranlarn varl her zaman ardnda bilinli bir akln olduunu gsterir mi? Bu
hayvanlarda bilinci arama asndan iyi niyetli, ama hatal bir dnce olabilir.40
Karmakla ilave olarak, deien evresel artlara uyum salama gzlenmesi,
daha bilinli akl dnme asndan belki daha gerekidir. Ama, bu da her zaman
byle olaca anlamna gelmez ve karmak olarak nitelendirilebilecek davranlar bilin
olmadan da oluabilir. Hayvanlarn davranlarnn ou igdseldir. Karmak davran
olarak tarif edilen eyler genellikle, hayvan cinsellii, beslenmesi ve saldrganlkkorunma gibi temel yaamsal olaylarda gzkr. Hayvanlarn belli hareketler karsnda
deneycisinden dl almas veya cezadan kurtulmas, hayvan grndnden daha akll
gsterebilir. Dawkinsin dedii gibi, karmaklk bir sonuca, ayn hareketi yaptmzda
bizim izlediklerimize benzeyen yollardan ulayorsa, o hayvanda bilinli deneyimin
varl biraz daha olas hale gelir ve bu arada bizim gibi demeden nce daha basit
aklamas olup olmadn ortaya koymalyz.
Hayvanlarn dvmek zorunda olduklarnda birbirlerini diine kestirmesi ya da
kamak gerektiini anlamas, diilerin iftleme srasnda e seerken belli bir
politikaya gre davranmas aklc-bilinli karar aldklarn gsterir mi? Elbette hayr.
Baz hayvan trleri bunlardan fazlasn da yapar ve evreden gelen uyarlara ani
tepkilere ek olarak, uzun vadeli dnsel denilebilecek planlarda yaparlar. Ancak, bir
hayvann davranndan aknla dmek, onun bilinli akln kulland anlamna
gelmez.
Karncalar, bir arada almann sorumluluunu iyi bilen ve ii blklerine
dayal ileri derecede dzenli sosyal yaplanmaya sahiptirler. Her bir birey karncann,
ok snrl bir davran repertuar vardr. Ancak, koloni bir btn olarak, zek ve
amacn olaanst dzeyini sergiler. Hibir karnca, byk tasarnn zihinsel kavramn
tamaz. Her karnca sradan bir ilem kmesi yerine getirmek iin programlanm basit
bir otomattr.41 Sinir hcrelerinde de benzer bir ilev olabilir. Hepsi bir aradayken
bilinci olutururlar. Dier bir ifade ile sinir hcrelerinin hibirinin dierinden haberi
yoktur. Tek tek sinir hcreleri, bir btnn parasn oluturur. Sinir hcrelerinin
yaknl ve ilikisi, bir kolonideki karncalarn ilikisinden ok daha yakndr.42
Hayvanlar, bitkilerden farkl olarak hareket yeteneine sahiptirler. Eer
hareket edebiliyorsanz ve okhcreli bir organizmaysanz, bir iki hcreden oluuyor
olsa da, deien evreye yeterli uyumlu yantn verilmesi iin bir beynin olmas gerekir.
Hareketli canllarn bir beyne sahip olmasna iyi bir rnek, Ascidiacea snfna ait bir
deniz yaratnda gzlenmitir. Larva halinde hayatn yzerek geirir. Bu srada
titreime ve a duyarl bir aygta sahiptir. Olgunlatktan sonra bir kayaya tutunarak,
hareketsiz hale gelir ve birka sinir hcresinden oluan beyni ortadan kalkar.43 Yani,
hareketin dourduu srekli evre deiimi ve uyum, bir beynin varln gerektirir.
Baka bir deyile hareketli olarak hayatta kalabiliyorsanz bir beyniniz olmas gerekir.
Karmak davranlla dl verilseydi, dl arlar ya da rmcekler alrd.
Ama asl dl Avusturalyal doa bilimcisi Karl Von Frisch (1886-1980), arlarn kendi
aralarndaki haberleme zelliklerini ortaya koyarak ald (1973). Kk beyniyle,
olaanst karmak hareketlerle anlaan ar bilinli olmaya en yakn hayvandr. Arlar,
evrelerindeki dnyay deerlendirir, kararlar alr ve rendikleri bilgiyi paylap dier
arkadalarna aktarrlar. Ancak bunu ok basit kurallarla yaparlar. Dans ederler!
Yiyecein uzakl, yn, kalitesi ve az-ok durumunu belirten dans figrleri ve
hareketler yaparlar. Yiyecek yaknsa dairesel hzl bir dans, uzaksa 8 eklinde dans
ederler ve yiyecein uzakln arkadalarna anlatrlar. Ama bunu, yn referans gne
olmayan karanlk kovanda arkadalarna anlatrlar. Bu bilgiyi alan arkadalar dar
knca gnee gre rotalarn ayarlarlar. Dans hzlar yine yiyecek miktarna gre
deiir. Yiyecek azsa canl, bolsa acele etme dercesine yava dans ederler (az ve ou
kyaslama yapma yetenei). Btn bunlarn nda arlarn bilinli ve akll olduu
sylenebilir mi? Tek bana basit artlanma bu haberleme yntemini aklayabilir mi?
40
41
42
43
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
18
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
19
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
20
kalorifer termostatnn sca kesmesi ve devreyi amaya karar vermesi gibidir ve bir
i dengeyi korumay53 amalar. Bundan daha fazlasn dnmek ii bulanklatrmak
olarak yorumlanabilir.
9. Sosyalleme
nsanolunda gzlenen en nemli zelliklerden birisi toplumsal yaama alkanl ya da
grup oluturma eilimidir. Baz hayvanlarda bu vardr ve olduka dikkat ekicidir.
Yarasalar, karncalar ve arlarn buna rnek oluturduunu herkes bilir. Sosyal gruplar
oluturmann bir dizi avantaj vardr. Sosyal grup oluturma ile toplum sorununa
zm bulur: kuvvetlerin birlemesi yoluyla gcmz, ilerin paylalmas yoluyla
yeteneimiz artar ve karlkl yardmlama yoluyla talih ve rastlantdan daha az
etkilenir oluruz. Bu ek kuvvet, yetenek ve gvenlik yoluyladr ki, toplum stnlk
salayc olur.54
Yarasalar grup oluturma ve besin paylam asndan sosyallemenin en gzel
rneklerindendir. Kalabalk gruplar halinde ayn yerde tnerler. Alktan lme tehlikesi
olan bir yarasa, o gn beslenme asndan ansl olan bir yarasa tarafndan beslenir.
Ama bu beslenme rastgele deildir. zellikle, birinci derecede yakn akrabalarn ve
gemite borlu kaldklar yarasalar beslerler. Yabanclar ve daha nce kendilerini
a brakm olanlar asla beslemezler. Daha nceden kendilerini beslemi olanlar
hatrlar ve akrabalarn tanyarak yardm et ve yardm al stratejisi uygularlar.
Arlar da kendi ilerinde ok sosyaldirler ve kralie ynetiminde demokratik bir
hayat tarzlar vardr.55 Koloni yuva yeri ararken, 25 kadar nc ar uup yeni uygun
yerler arar. Geri geldiklerinde yuvann uygunluu hakknda yine dansla birbirlerine bilgi
aktarrlar. yi yuva bulan ar heyecanl dans yapar ve kendi bulduu yeri daha kt olan
ar kendi dansn brakr; dier arnn dansn kabul eder. Daha sonra, baka bir ar bilgi
getirir ve dansn heyecan durumlarna gre karara varlarak en uygun yer seilir. Koloni
oraya yerleir. Bu davran, arda neyin gstergesidir? Akl? Bilin? Eer aklsa, bu
bilinli akl mdr? Yoksa sadece belli uyaranlara belli yantlar oluturan otomatik bir
yant mdr? Bu sorularn yantlar bilinsiz akl lehinedir.
Sonu
Eer bilin, dierlerinin davranlarn tahmin etmek amacyla kullanlan bir yetenek
ise, hayvanlarn sosyalleme, yiyecek arama gibi olaylar srasnda bilinli bir
farkndala sahip olmalar iin hibir neden gzkmemektedir.
nsanlardaki bilincin tam olarak nasl ifade edilebileceini rendiimizde,
belki hayvan bilinci (mikro bilin?) hakknda daha farkl eyler syleyebileceiz.
Hayvanlarda bir eit bilin olabilir. Bu olaslkla ierik olarak bizimkinden ok ok
farkldr. Eer bizim bilincimizin derecesini p=1,0 kabul edersek, baz hayvan trleri
iin bu 0,0 ile 0,5 ve 0,5 ile 0,1 arasnda bir yerlerde bir bilinlilik seviyesi olabilir.
Ancak, bu deerin p=1,0 ya da 0,0 olmadn kesin olarak biliyoruz. p=1,0 olmadktan
sonra, bilinliliin tm zelliklerinin hayvanlarda varlndan sz edemeyiz.
53
54
55
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
Sinir fizyolojisi asndan beyin, iki aamada incelenebilir. Alt aama, her bir sinir
hcresinin almalar ve birbiriyle balantlar konusu ile ilgilenir; onlar ateleyenin ne
olduunu ve sinir hcreleri arasndaki elektrik uyarmlarnn nasl olutuunu ortaya
koyar. Daha yksek aamada, beyin ok karmak bir ebeke olarak kabul edilebilir ve bu
ebekenin etrafnda elektriksel desenler dner. Eer mantksal ilemler, belirli sinirlerin
durumuna bal olmaktan ziyade sinirsel aktivite modellerine balanyorsa, o zaman,
davran ve bilincin yksek fonksiyonlarn aydnlatmas en muhtemel olan yaklam,
ikincisidir.
The Cosmic Blueprint, Paul Davies
Yapay zeknn karlat problem, uygun programlanm bilgisayarlarn insann
hesaplanabilir dnce ilemlerini taklit edip etmeyecei deildir. Bu probleme artk
zlm gz ile baklabilmektedir. Cevap, prensipte evettir. Asl nemli olan soru,
insann bilinli bir zek rn olarak yrtt dnme faaliyetlerinin hepsinin
hesplanabilir ilemler olup olmaddr.
Paul Churchland
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
Wetware ve Hardware
Et Beynin Bilinci: Bilinli Makine
Pek iyi bilmediimiz beyni anlayabilmek iin model olarak en yeni teknolojiye atfta
bulunmak bize her zaman ekici gelmitir. Nrofizyolog Charles Sherrington beynin bir
telefon santrali gibi altn dnrken, zamanla telgraf dizgesine benzetilmitir.
Freud, beyni hidrolik ve elektromanyetik dizgelere benzetmeyi uygun grrken, Leibniz
beyni deirmenle karlatrmtr. imdi ise beyin bilgisayarlara benzetilmektedir. Bu
gnlerde, kuantum bilgisayarlarna olan ilgiden olsa gerek, beynin klasik bir
bilgisayardan ziyade, gnmzde kuantum bilgisayar gibi alt ne srlmeye
baland. Analoji yapma, bilimin nemli bir zelliidir. Yaayan eyler cansz eylere
benzetilerek, varoluunu salayan mekanizmalar anlalmaya allr. Kalp bir mekanik
pompaya ve atomun yaps gne sistemine benzetilir. Bazlarna gre de, o kadar
karmak analojilere hi gerek yoktur.1 Daha basit benzetmelerle bu iin altndan
kalklabilir. Beyni svire aksna benzetmek en basit anolojidir. Ancak, beyin iin
kullanlan bilgisayar benzetmesi daha nce kullanlan mekanik benzetmelerden ne daha
iyidir ne de daha kt. Beyni bir su pompasna, telefon santraline benzeterek ne kadar
aklayabiliyorsak, bilgisayara benzeterek de ancak o kadar aklayabiliriz.
Bilgisayarlara benzetenlere gre, bir bilgisayar programyla bilgisayar donanm
arasndaki ilikiyi anlamak, akl ve beyin ilikisini anlamak iin iyi bir rnektir.
Benzetmeyi yapanlar, iki tr k noktasndan g alrlar. Birincisi, problem zme
esnasnda tepki sresinin insanlardaki gibi farkl olmasdr. kincisi ise, Noam
Chomskynin dilbilimsel aratrmalarndan gelir. Chomskyye gre Btn dillerde ortak
baz zellikler varsa ve bunlar insan beyninin ortak zelliklerinin zorunlu sonucu ise o
zaman beyinde, evrensel nitelikteki dilbilgisinin btn karmak kurallarnn
bulunmas gerekir. Yani, insanlarn bir dil kullanrken kullandklar biimsel kurallar
bilgisayarlar ilem yaparken uyduklar kurallarla ayndr.
Kola Otomatlarndan Saylonlara
Kendi hareketleriyle kendiliinden tepki gsterme eilimi bulunan aygtlar
eskialardan beri inliler tarafndan gelitirilmiti. Sicilyali Diodoros ile
Kalliksenos tanrlarn ve tanralarn can verdii heykelleri betimler. Ve bir
heykelin kimse el srmeden, altn bir ieden st dkp ve yeniden yerine
oturduunu anlatr. Ancak, en verimli hayal gc, smail bn al-Razzaz alCazzari (Cezeri) tarafndan 1206da yazlan Kitab fimarifat al-hayat alhandasiyyadr (Usta i Mekanik Aletler Bilgisi zerine Kitap). Bu kitapta;
srekli devinen makineler, su saatleri, amandral otomatlarla ilgili planlar
izmitir. Bunlar sadece hayali planlar deil, gerekletirilebilmi, alr
otomatlardr.
Torres Quevedo (1852-1936) modern otomat kuramnn balatcs
olmutur. 1914te Otomatik Kontrol zerine Bir Deneme adl kitabnda
otomattan sz ederken gelecee ait hayalleri de ekler:
Bu otomatlarn duyu organlar olacaktr: termometreler,
dinamometreler, pusulalar, almalarn etkileyebilecek koullara
kar duyarl aygtlar. Ayrca, otomatlarn ayrt edebilme glerinin
olmas gerekmektedir ki, aldklar ya da alm olduklar izlenimleri
gz nnde bulundurarak istemli ilemi gerekletirmeleri iin
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
http://www.chess.ibm.com/games/
Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.
Scientific American. Trke Basm. Bilim. Bir Portre: ML Minsky. 1994; 24-25
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
byklnde kabul edilirse, 10 nm bir ev byklne denk gelir), bilgi olarak yaklak
2,01021 bayta denk gelir. nsan genom projesinin 1,0109 bayt ierdii
dnldnde, insan beynini 10 nmlik kesitlerle haritalamak, insan genom
projesinden 2 trilyon (2,01012) daha fazla veriyi deerlendirmeyi gerektirir ki bu
korkun bir rakamdr.
Tablo. 20 mikronluk bir insan sinir hcresini oluturan temel yap birimlerinin tahmini says.9
arpm iareti olarak kullanlmtr. nsan bedeni yaklak 71027 atomdan ve yaklak 105
farkl tipte moleklden oluur. Bunlar dzenli olmayan (aperiodic) yapdadrlar. Bedenimizi 41
farkl kimyasal madde oluturur. Yzde 99unu karbon-hidrojen-oksijen-azot (C-H-O-N) atomlar
oluturur. Atomlar bireysel olarak ortamda bulunmazlar ve molekl yaplarnda veya iyon
halindedirler. nsan bedeninin en ok ierdii molekler yap su ve tuzdur. Bedeni oluturan 105
farkl molekln yaklak yz binininin yaps ortaya konulmutur.
Molekl
% Ktle
Atom arl Molekl
% Molekl Molekl tipi
(Dalton)
Says
says
Su
norganikler
Yalar
Dier inorganikler
Protein
RNA-ribonkleik asit
DNA-eoksiribonkleikasit
TOPLAM
65
1,5
12
0,4
20
1,0
0,1
18
55
700
250
50,000
1106
11011
1,741014
1,311012
8,41011
7,71010
1,91010
5107
46
1,761014
98.73
0,74
0,475
0,044
0,011
310-5
310-11
% 100
1
20
50
~200
~5,000
Beyindeki sinir hcresi says 14-16109 (genetik bilgi tayan insan gen says 106)
Beyincikteki destek granler hcre says 1011
Beyinde sinir hcreleri aras balant (sinaps) says 1014-1017
Destek elemanlar olan glia hcre says 10109
Bir iyon kanalndan geen iyon says 106/saniye
Sinir hcresi zar kalnl 5m
Sinir hcreleri aras balant genilii 20-50 nm
Sinir hcreleri sonlanmlarndaki keseciklerin ap 50-100 nm
Erikin insan beyninde paralel liflerin uzunluu 100 bin km (Dnyann evresi 40 bin km)
Beyincikteki her bir sinir (Pukinje) hcresi 200 bin paralel lif granler hcrelerden alr
Sinirin ana uzants aksonun kendini yenileme hz 3-4 mm/gn
Erikin beyin kabuu alan 2000-2500 cm2
Beyin kabuu en kaln yerde 4,5-5 mm, ince yerde 1,2-1,6 mm kalnlktadr
Her iki beyin yarmkresinin ilgili alanlarn bir birine 200 milyon sinir lifi balar
Hareketleri yapmak iin beyin kabuundaki ilgili alanlardan aa 1,7 milyon lif iner
50 kiloluk insanda proton says 31028
Freitas RA. Jr. Nanomedicine, Volume IIA: Biocompatibility, Landes Bioscience, Georgetown, TX, 2003
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
Madde ve enerji, taneli yapda ve bylece yaam yapc gibi grnyor, ama akl yle
deildir ve nsann akl gezegenimizin yeni bir yan rndr.
Tablo. Beyinle bilgisayar arasndaki temel farkllklar gsterilmektedir. Bunlarn
bazlarnn bilgisayarlarda benzer bir ekli yoktur. Btn bunlardan kan sonu,
beynin gze arpan oranda daha stn olduu ynndedir.
Et Beyin
Makine Bilgisayar
Boyu bir metreyi bulan sinir hcresi ana stenildii kadar bakr tel.
uzantlar (aksonlar).
Sinirlerdeki uyar Hep (1) ya da hi (0) Kesin olarak 0-1 sistemine gre alr.
prensibine gre alr. Ancak, buna eski
dnce olarak baklmaktadr. Bazen ayn
anda hem 0 hem de 1 st ste gelebilir.
Doum sonras kendini evreden gelen
uyaranlar ve koullara gre, kendi isel
yeterlilikleri ile yeniden organize eder. D
uyaranlara yant olarak veya iteki hasarlara
gre deiebilen plastik yaps vardr.
Ayn uyar daima ayn sonucu dourmaz. Ayn uyarya alnan yant daima ayndr.
Girdiler, daha nceki deneyim, an, igd,
nyargdan zamana bal olarak etkilenir.
Sabit akml ve kesin zamanlamal almaz.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
hareket vardr.
yok.
Yok ya da ok az.
renme. rendiini sadece ayn amala Ksmen renme var. Ayn uyarana genelde
deil, ama dnda farkl uyaranlarda da ayn yant oluturulur.
kullanma.
Elektrik reticisi olarak iyonlar kullanr. Elektronlarla elektrik iletimi ile alr. Ik
Drt iyondan herhangi birinin, hcre zar hznda iletim anlamna gelir. leti hz 106
zerindeki hareketiyle oluan iyonik yk kat hzldr.
akdr. letim yava. Saatte 390 kilometre.
letildii akson apna ve miyelin klf
kalnlna gre hz deiken. Sinaptik yarkta
hz tamamen diffzyon hzna etki eden
faktrlere bal.
Titreim frekans, 3-100 Hertz aras, ehir elektrii ile alanlarda 50 ya da 60
deiken. Bilin durumu gama ritmi olan 40- Hertz.
60 Hertz ile ilikilidir.
Kimyasal iletim hcreler aras mevcut. Kimyasal iletim yok. leti hz, ok az
Nadiren
elektriksel.
Kimyasal
olmas deiken. Elektronun hareket hz ileti
nedeniyle, ileti hz ok fazla deikendir. Bu hz= k hz; 300 km/sn.
esneklik salar.
Alttaki yap: Wetware (slak-yumuak yap).
Bilgi hcreler aras ileticilik derecesine gre Manyetik olarak kodlama yaplr.
kodlanr.
Kalc bellek iin tekrarl kaytlar gerekir.
Bilgiyi kayt yeri olan sinapslarda, ayn anda Tek bir kayt yeri iin tek bir bit kullanlr.
ve farkl zamanlarda deiik bilgiler iin
kullanlabilir.
Bilgi aynen var olduu gibi deil, yaklak Sembolik
olarak
kodlanr
olarak kodlanr. Hangi bilgi yakn zamanda (0100010101010101).
Zaman
iinde
kaydolmusa daha canl ve kalcdr.
bilginin canllnda ya da kalclnda
deime olmaz.
Grd
rneklerin
ortak
yanlarn Ortak yanlar renme yeterlilii vardr.
renebilir ve bu rendiklerinden karm karm yapma oran ok dktr.
yapabilir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
Paralel bilgisayarlarda birden fazla ilem bir arada zerk olarak yaplr. Zaman
zaman bu ilemlerin sonular birletirilir. Bu yntemle ilem zaman ksaltlr. Ancak,
paralel iletim sistemleri seri olanlardan daha pahalya mal olurlar. Gary Kasparovla
satran oynayan Deep Blue, 256 mikroilemcinin paralel balanmas yoluyla alyordu.
Saniyede 100 milyondan daha fazla satran pozisyonunu hesaplayabiliyordu. nsan beyni
ayn andan birden fazla ii bir arada yapabilir. Yani, yrrken konuabilir, dmelerinizi
ilikleyebilir, mzik dinleyebilir. Paralel klasik bilgisayar ilemi, bizim bilinli dnme
sistemimize ulaacak anahtar elinde tutamaz. Bilinli dncenin temel zellii tek ve
btn olmaktr. Daha ok kuantum bilgisayarnn kuantum paralellii buna uygun ya da
benzer bir zm sunabilir.10
Kuantum Bilgisayar
Kuantum bilgisine ilenen bit, kubit (Q-bit) olarak adlandrlr |0,|1 eklinde
gsterilir. Klasik bit (C-bit) 0 ve 1 deerleri almasna karn kubit, iki klasik
durumuna ilave olarak farkl durumlar da alabilir; |0,|1 ve her ikisinin farkl st ste
binmesi durumlar, yani ayn zamanda hem |0 hem de |1 durumunda olabilir. Klasik
durumda, yalnzca bu ikililerin biri halinde bulunabilecekleri halde, Q-bitler iin
olaslklar sonsuz saydadr. Eer, sistemin |0 veya |1 durumunda m olduunu
lmeye kalkarsak, st ste binme ker. Durum |0 ve |1 temel durumlarndan
birine indirgenir. Bundan dolay kuantum dalga fonksiyonunun herhangi bir lm,
bir klasik bilginin temsil ettiinden ok daha fazlasn temsil eder.
Kuantum bilgisayarlar iin, drt temel ihtiyatan sz edilir: Stabil Q-bitler,
kuantum mantk kaplar, bir balatma emas, ktnn okunmas. Stabil Q-bitler
olarak, her Q-bitin iki mantksal durumu olmal bunlar gerektiinde, dolaklk ve st
ste binme durumu gsterebilmelidir.
Kuantum mantk kaplar bir kuantum bilgisayar iin ikinci nemli
gerekliliktir. Klasik bilgi ilemlemede, kaplar birbirlerine alar vastasyla baldrlar.
Kuantum aletleri de kuantum mantk kaplarnn bir andan olumaldr. Tek ve iki Qbitten oluan bir kapy ina etmek kolaydr. Bu sadece bir ya da iki spininin
etkileimine gerek duyar. Yine, balatma emasnn olmas da nemli bir ihtiyatr.
Balatma gibi, son durumun ne olduunu ortaya koyma (readout) iin uygun
sistemlerin oluturulmas da gerekir.
Atomik seviyede baz durumlarda kuantum hesaplama baarlmtr. Ykl
atomlar (iyonlar) elektromanyetik bir tuzakta brakldnda, isel elektronik
seviyelerinin bir parasnda her atom kubitin bir parasn depolar. Tek bir molekln
kuantum bilgisayar olarak kullanm iin, ideale yakn kullanlabilir bir sistem her
atomun kubitini yanstan ekirdek spinleridir. Bugn yaygn olarak tpta kullanlan
Manyetik Rezonans Grntleme (MRG) spektroskopi ile spinlerde deiiklik
yaplabilir, oynanabilir ve spinler llebilir.11 Spinlerin kuantum davran, kuantum
hesaplamas iin gzel bir rnektir.12 MRG svlarn iindeki atomik ekirdeklerindeki
kuantum paracklar zerinden uygulanr. Manyetik alanla spinler zerine etki
uygulanr. ki alternatif dzenlenme (dtaki alana gre paralel ve ya anti paralel) farkl
enerjili iki Q-bitlik kuantum durumunu gsterir. Paralel 0 ve anti paralel olan 1 olarak
deerlendirilebilir. Bu ilk olarak 1996da David Cory ve arkadalar tarafndan nerilmi
ve 1998de de kuantum algoritmasnn uygulanmas baarlmtr. Yine, kloroform
moleklndeki (CHCl3) karbon ve hidrojen ekirdeklerinin iki kubiti temsil eder
duruma getirilmesi salanmtr. Hatta radiofrekans dalgasnn hidrojen ekirdeine
ynelik olarak uygulanmasnda, kubitleri |0 durumundan st ste binme durumuna
13
[(|0 +|1)/2] evirdii gsterilmitir. Daha sonralar, 7 Q-bite kadar ilemlemeler
mlekler seviyede baarlmtr.
Kuantal paracklar (foton gibi) bir dzlemde titretirilecek biimde filtre
edilebilirler ve bu durumda kuantum bitini temsil edebilirler. Buna kutuplatrma ya
da polarizasyon denir. Kutuplama dzlemi dik olursa |0, yatay olursa |1e karlk
10
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
gelir. |0 ve |1den farkl olarak kuantum kuramnn paras olan st ste gelmeden
yararlanlarak, paracn ayn anda birden fazla durumda olmas salanabilir.
Superpozisyon, bir sistemin iinde bulunabilecei durumlar aritmetik ilem
yapyormuasna toplayp, karabileceimizi; sonuta sistemin yeni durumlarn elde
edebileceimizi syler. Basite bir dergiyi okurken, btn sayfalarnn ayn anda ak
olduuna ve btn sayfalarnn ayn anda okuyabileceinize benzetilebilir.14 Yani ayn
anda, foton hem |0 hem de |1 olabilir.
Elektrik ve manyetik alanda, iyonlar yakalayp, Q-bit olarak kullanma uzun
zamandr bilinmektedir. Q-bit olarak, elektronik seviyelerin itleri kullanlr. Lazer
pulse uyarmlar, tek Q-bit kapsnda, enerji seviyeleri arasnda geii salamak iin
kullanlr. Paracn enerji seviyesini deitirmesi iin bir foton emmelidir. Emince
daha st bir enerji seviyesine kar. Fotonun enerjisi, enerji seviyesiyle mutlaka eit
olmaldr. Enerji E, bir foton ve onunla ilikili frekans , Planck sabiti (h=6.626x10-34 Js)
alndnda: E=h. ile gereken enerji bulunur. , MRG almalarnda, rezonans
frekans ve Larmor frekans olarak adlandrlr. yon iftleri arasndaki gl Coloumb
kuvvetleri iki Q-bitin etkileimini salar. Temel olarak, basit kuantum ilemlemede
kullanlabilmelerine ramen, byk kuantum bilgisayarlar oluturulmasnda
uygulanabilir gzkmemektedirler.
Deep Blue, saniyede 200 milyon hareketi deerlendirirken; canl beyin dokusu
yalnzca 3 hamleyi gzden geirebilir. nsan beyninde 1012 sinir hcresi ve bunlar
birbirine balayan 1016 (10 katrilyon) balant vardr. Bu sayda balanty yapmak iin
bir milyon Intel-Pentium bilgisayar bir birine balamak gerekir. Moore kanununa gre,
bildiimiz klasik bilgisayarlar beyin benzeri etkinlie ulaamayacaklardr. nsan beyin
kabuu 1 mm3 alanda 3 km akson ve 100 milyon sinir hcresi ara balants ierir.
Gnmzn ip reticileri ise, 1 mm3 silikon zerine 10 metre kablo ve 1 milyon
transistr sktrabilmektedir ve yaklak 2010 ylnda, insan beyin kabuu sinir
hcreleri younluunun 10da birine ulalabilecei tahmin edilmektedir.15 Her sinir
hcresini 100 Kbaytlk basit bir merkezi ilem nitesi (CPU) olarak dnecek olursak,
100 milyar CPUdan oluan bir beyne sahip oluruz. Bunun da toplam hafza kapasitesi
10000 terabayt yapar. Eer tm paralel olarak bir arada alacak olursa, yzlerce
trilyon balant ile bir araya gelmeleri gerekir.
Kuantum mekanii gre, bilgisayarlarin ilem kapasitesi, birim zaman bana
yaplan ilem () ve bellekteki bilgi biti (I) saysnn her ikisinin oluturduklar bir
sabitle snrlanr. Denklem yle ifade edilir: I.2tp-2. Burada tp=(G/c5)1/210-43 saniye
yani Planck zamandr. Yani Planck zaman ile ilem hz snrlanr. Bugnk iyi
bilgisayarlar saniyede 1010 ilem yapabilirler. Hesaplanan kt, sradan bilgisayarlar iin
I.2=1030/saniye2, en gelimi blgisayarda ise 1039/saniye2dir. Dolays ile ne kadar
gelimi bir bilgisayar olursa olsun bir snrlamaya maruz kalacaktr.16 Bu ilem gcnn
nne asla geemeyecektir. Ama bu snrlama insan beyni iin geerli deildir.
Gl Yapay Zek, GYZ eklinde adlandrlan gre gre, iyi bir bilgisayar
yalnz iyi bir zekya deil, ayn zamanda bir akla da sahip olabilir. Bu aklsal etkinlii
gelimi algoritmalarla oluturulabilir. GYZnin insan beyninin temel ilevlerini yerine
getirmesi (bilin de dahil) ile termostat arasndaki fark, beynin ok daha karmak
olmasndan kaynaklanr. Dnme, hissetme, zek, bilin sz konusu karmak ilevler
sisteminin bir parasdr. Bir baka ifade ile beyin tarafndan gerekletirilen
algoritmann zellikleridir. O zaman insan beynindekine e deer bir algoritma
olaanst bir ey olmaldr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
Bilinli Makine
Moore Kanunu
Bugn artk teknolojinin hzna yetimek neredeyse imknsz hale geldi.
Merkezi ilemcilerde (CPU) kullanlan transistrlerin says her 18-24 ayda bir
iki katna kmaya balad. Intelin kurucularndan Gordon Mooreun bu
saptamasndan dolay buna Moore yasas denir.17 1971 ylnda Intelin rettii
4004 ilemcide 2300 transistr varken, bu say 1997de piyasaya srlen
Intelin Pentium II ilemcisinde 7,5 milyona ulamtr. Baka bir ifade ile son
26 ylda ilemcilerin ilem yapma kapasitesi 3200 kat artmtr. Pentium IIIte
28 milyon transistr vardr.18
http://www.intel.com
Scoot A. How smart is a neuron?. Jornal of Consciousness Studies 2000;7:70-75.
Penrose R. Kraln Yeni Usu-I. Bilgisayar ve Zeka. TBTAK yay. 1999;35
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
11
Turing Makineleri
Alan Turing algoritma kavramndan yola karak, Turing makinelerinin temel
zelliklerini tanmlamtr.20 Orijinal Turing makinesi, kuramsal bir makinedir. Daha
teknik olarak anlatlacak olursa drt blmden oluur:
1. Haneler dizisinden oluan erit biiminde, potansiyel olarak sonsuz bir
bellek. Bu bellek okuma ve yazma kafasna sahiptir.
2. S0,S1,....... gibi simgeler kmesi bulunur. sonlu bir alfabeyi gsterir.
Genel olarak 0, 1 ve B harfinden oluan bir alfabe alnr.
3. Bir merkez birimi sonlu durumlarn kmesini ierir; sonlu durumlar genel
olarak q1,q2,.....,qm ile belirtilir.
Bu paralardan oluan makine, sonsuz bir erit zerindeki delikli bantlarda
ilerleyerek, mantksal zmlemelerin en temel aamalarndaki bilgileri okuyabilen ve
yazabilen soyut matematik aygttr. Bu aygtta, sonlu bir simgeler daarc, sonsuz bir
erit, erit zerindeki bir simgeyi kaldrabilen bir silme aygt, eride yazabilen ve
okuyabilen bir para, erit zerinde hareket eden ya da hareketsiz duran bir yrtme
parasndan oluan elemanlar vardr. Makinenin ileyii srasnda hem i durumu hem
de d durumu gsteren ve bir sonraki aamann durumunu belirleyen davran izelgesi
ve yine makineyi farkl durumlara sokabilmek iin davran izelgesinin anlamn
yorumlayabilen bir iletim biriminden oluur. Bu aamalarn her birinde; davran hem
iletim biriminin o anki haliyle hem de okuma yazma aygtnn bulunduu gzdeki
simgeyle belirlenir. Kumanda birimi kendi kendine balangtaki durumunu koruyabilir
ya da deitirebilir, hareketsiz kalabilir veya eridi ileri geri kaydrabilir, belli bir
gzdeki simge yerine bakasn koyabilir, silebilir, okuyabilir ve yazabilir. Birden fazla
Turing makinesinin bir arada almas ilke olarak bir deiiklik oluturmaz.21 Yani, bu
tr ideal sanal bir makine i durumunu kendi deitirebilir.
Searlein in Odas
20
21
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
12
22
23
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
13
1. Hibir bilgisayar program tek bana bir sisteme bir zihin vermeye yetmez.
Programlar zihin deildirler ve tek balarna zihin olamazlar. Buna gre gl yapay
zek hibir zaman gerekleemez. 2. Beyinsel srelerin zihinsel olana yol amas
yalnzca bilgisayar programlarnn kullanlmas ile salanamaz. lk nerme ile ilk
karmn bir araya getirilmesidir. Beyinsel yap zihinsel srelere neden oluyorsa ve
programlar bu grevi yapamyorsa, o halde zihinseli oluturmak yalnzca bilgisayar
programlarn altrmakla mmkn deildir. 3. Bu zihne neden olacak herhangi baka
bir eyin beyninkine eit gce sahip olmas gerekir. lk nermenin basit bir sonucudur.
Bir baka sistem, beynin kullandndan baka biyokimyasal yollarla zihinsel sreci
salayabilir. Bu nasl bir yap olursa olsun, zihni ve bilinci varsa, bizim beynimize
edeer gc vardr. 4. nsan zihnine eit bir zihinsel durumu oluturacak yapay bir
sistem iin bir bilgisayar programnn tek bana yrtlmesi yeterli deildir. Bu
program insan beynine edeer bir gce sahip olmaldr. lk ve nc karmdan bu
nerme doar. Genel kabul edilen ve inanlann aksine, beyin saysal bir bilgisayar ve
akl da onun program deildir!
Resim. Otomatla satran oynayan Trk veya Osmanl satran oynaycs. 18. yzylda
satran oynayan makine olarak n yapt. Karl Gottlieb von Windisch'in kitab olan
Inanimate Reasondan (1784).
Hesap Edilemezlik
Buraya kadar Searleden anladmz, akln tam olarak bilgisayarlar araclyla
kopyalanamayacadr. En ideal bilgisayarlar bile insan davrann kopya ekilde
gsterebilir, ama bu onlarn akll olduu anlamna gelmez. Bilinci aklla bal bir kt
olarak kabul edecek olursak, aslnda bilinli bir bilgisayar arayna girmemiz
mantkszdr. Ama, akll olmann daima bilinci beraberinde getirdii ynnde kesin
fikrimiz olmadndan, bilincin bilgisayarla gerekletirilip gerekletirilemeyeceini
aramaya alalm. Roger Penrose matematiin bir eit anlamsz oyun olduu
dncesine kar kar ve matematii anlamlandrann - kr algoritmalar deil anlam olduunu ne srer.29
Akll ve hatta bilinli bir bilgisayar olup olamayacan Roger Penrose deiik
kitaplarnda (Kraln Yeni Usu ve Byk, Kk ve nsan Zihni, Zihin Glgeleri), deiik
delillendirmelerle tartma konusu yapmtr. Kraln Yeni Usunda grelilik teorisinden,
kuantum mekaniine ve kozmolojiye kadar deiik konular ilemekteyse de, ana
dncesini, felsefecilerin zihin-beyin problemi olarak adlandrdklar teori
oluturmaktadr. Birinci snf bir felsefeci gibi bilin sorununa yaklamakta ve bilinli bir
bilgisayar olup olmayacan, Turing makineleri, Gdelin karar verilemez teoremini
geni olarak anlatmaktadr.
Penrosea gre duygular, estetik, yaratclk, adalet, saduyu, esinlenme ve
sanat gibi zihinsel etkinlikler hesaplamaya dayanmazlar ve bu nedenle de algoritmik
hale getirilemezler. Yine, farkndaln nemli bir paras olan anlay da algoritmik
29
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
14
hale getirilemez. Dolaysyla, anlaymzda algoritmik karar vermeden fazla bir eyler
bulunur. Bilinli eylemlerimiz bir algoritmayla tanmlanamayacak ekilde gerekleir.
Matematiksel gerein sadece algoritma kullanlarak kantlanamayacan ne srer.
arpma blme gibi ilemler iin gerekli algoritmik kurallar rensek bile, zlecek
problem iin blme mi, arpma m gerektiine bilinli dncelerimiz karar verir. Veya
algoritmalarn doruluunu ya da yanlln ortaya koymak iin de bilinli sezgi
gerekir.
Bunun kant olarak, insann yan gelip yataca bir satran hamlesi srasnda
Deep Bluenin anlay eksikliinden, almamas gereken bir ta alarak (hesaplamalarna
gre onu almas uygundu) oyunu kilitlenme noktasna getirmesini rnek olarak verir.
Oysa, satran bilen bir insan igrsyle daha farkl hamle yapar. Benzer olarak,
Lagrange problemini (herhangi drt tam kare saynn toplam olmayan say nedir?) bir
bilgisayara verdiinizde sonsuza kadar alr. nk biliyoruz ki, iki ift say birbirine
eklendiinde daima bir ift say elde ederiz. Yine, Goldbach sansn (n taneye kadar
asal saylarn toplam olmayan 2den byk bir ift say bulun) bir bilgisayar n ka
olursa olsun bitiremeyecektir.
Penrose, bilinli dnme ile hesaplamann birbirleriyle olan ilikisi konusunda
farkl bak alarn gzden geirerek drt grup oluturur:30 Birincisine (A) gre,
dnme btnyle hesaplamadr. Bilinli farkndalk halinde yaanan duygulara yol
aan, yalnzca uygun hesaplamalarn uygulanmasdr. Bu grup dnce, gl yapay
zek veya hesaba dayal ilevsellik olarak da bilinir. Bunun sonucu olarak, uygun
hesaplama ya da algoritmalar oluturulabilirse, bunlar ileten makinelerde bilinli hale
gelecektir. kincisinde (B), farkndalk beynin fiziksel ileyiine ait bir zelliktir. Ancak,
fiziksel ileyi her ynyle, hesaplama yntemleri sayesinde taklit edilebilirse de,
hesaplama yntemi ile elde edilen bu taklit kendi bana bir farkndala yol amaz.
leyi taklit edilebilir, ama kendi bana birtakm duygulara ve farkndala yol amaz.
Searlenin gr de bu gruba alnabilir. Gerek sinir hcrelerinin ileyiinden
ayrlamayan yapay sinir hcreleri oluturulabilir, ancak farkndalk oluturamaz. nc
olarak (C), farkndala yol aan, beynin uygun ekilde fiziksel ileyiidir. Bu fiziksel
ileyi hesaplama (algoritma) yntemi ile eksiksiz bir biimde taklit dahi edilemez.
Penrose bu gre katlr ve ncln yapar. Beynin ileyiinde, farkndala yol aan
ve eriilemeyen bir eyler vardr. Bu ileyii taklit edebileceimiz bir kopya asla
oluturamayz. nc gr zayf ve gl olarak iki alt gruba ayrlr. Zayfa gre (C1),
hesaplanamayan uygun bir ileyie rastlamak iin bilinen fizik yasalar dna kmaya
gerek yoktur. Sadece biraz daha dikkatle bakmak yeterli olacaktr. Glye gre (C2)
ise, bilinen fizik yasalar tesinde bir eylere gerek vardr. u anki fizik bilgimiz
farkndal tarif etmek asndan yetersizdir. Gelecekte bu aklama mmkn
olabilecektir. Penrosea gre, gelecekte bu a kapatacak kuram, fizikte
hesaplanamayan nitelikte beynin ileyiine uygun olmaldr. Son olarak da (D),
farkndal fiziksel olarak, hesap yntemiyle veya dier herhangi bir bilimsel yolla
aklamak olanakszdr. Dolaysyla farkndalk konusuna bilimsel yolla yaklamak
anlamszdr. nk, bu sonu vermeyecek bir ura olacaktr. Belki de, onu
felsefecilere brakmak daha doru olacaktr!
nl matematiki David Hilbert, en genel matematik problemlerinin zm
iin tek bir algoritmik yntemin var olup olmayacan 1928 ylnda sorgulad. Bu dier
anlamda u soruydu; matematiin tm problemlerini birbiri pei sra zebilecek genel
bir mekanik algoritmik yntem var olabilir miydi? Hilbertin sorusuna yant ksa srede
olmasa da verildi. Hibir sanal Turing makinesinin retemeyecei hesaplanamayanirrasyonel saylar vardr. Bir makinenin durup durmayaca konusunda karar verebilecek
evrensel bir Turing algoritmas yoktur. Yani matematik sorularnn zm ile ilgili
genel algoritma mmkn deildir. Bilinli bir dnce, bir srece bir sonu getirdiinde,
yani daha nceden belirlenmi olan snrl algoritma uygulandnda etkilidir.31
Deer Yarglarnn Hesap Edilemezlii
30
31
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
15
nsanlarda farkl olarak deer yarglar vardr. Ahlak, iyilikseverlik, eli aklk,
cmertlik, para hrs, kibir, sayg gibi insana ait olan ve onu en yksee kartan deer
yarglarmz vardr. Bu deer yarglar, tpk sezgi gibi algoritmik duruma getirilemezler.
Baz felsefeciler deer yarglarn uslamlamann, mantksal bir srecin sonular olarak
sunmulardr. Ahlak dizgesini matematie yakn bir ussal dizge olarak yeniden kurmaya
almlardr. Ahlak matematikten ok estetie yakndr. Deerlerimizi duyumsarz
yani onlarn farknda oluruz.32 kizkenar ve eitkenar genler birbirlerinden, kt
ahlak ile erdem ve doru ile yanl arasndakinden daha kesin snrlarla ayrlrlar.
lk ahlaksal deer yarglarmz baka insanlarn karakter ve davranlar
zerinedir. Ksa bir sre sonra, onlarn da bizim hakkmzda yargda bulunduklar
kanaatine varrz. Bu nedenle, bizim dmzdakilerin vg ya da knamalarn ne
dzeyde hak ettiimizi bilme kaygsna deriz. Kendimizi bakalarnn konumunda
hayal ederek kendi davranlarmzn seyircisi olarak davranlarmz yoklamaya,
deerlendirmeye balarz. Bu nedenle kii kendini bir bakma iki kiiye bler. Birincisi
seyircidir. kincisi eylemde bulunan ve szcn gerek anlamnda kendi olarak
adlandrlan kiidir.33
Btn bunlardan kan sonu, beynin saysal bir bilgisayar olmad ve akln da
onun program gibi almaddr.34 Beynin almasn ister bir akya isterse kuantum
bilgisayara benzetmekteki temek ama, kendi kendini dnebilen ve evreni de
anlayabilen bir organ, beyni anlayabilmektir. Bu anlama ve taklit etme merak beyni
anlamak iin ok ynl bir yaklama imkn vererek, farkl alardan beyni grmemizi
salamtr. Btn bunlarla uralmas bouna deildir. Hi kimse insan akln ve
bilincini tam olarak tanmlayamamaktadr. O halde akll ya da bilinli olabilen/grnen
bir makine yapalm ve ilevini analiz ederek, insanolunu ve onun beyninin gzelliklerini
anlayalm...
Gdel ve Sezgisel Algoritmik Olmayan Bilgi
Sezgi, gerein akl yrtmeye ve deneye bavurmakszn dorudan doruya elde
edilen, apak bilgisi olarak tanmlanr. Kantlanmasna gerek duyulmayan dolaysz
bilgidir. nsan akl iki yolla bilgiye ulaabilir. Bilincin iki kutbu olarak da isimlendirilen
bu iki bilgi tr, akl yoluyla (aklc) ve sezgi yoluyla (sezgisel) ulalan bilgilerdir. Aklc
zihnimiz sustuunda, onun sezgisel blm olaanst bir varla ve gereklie kavuur.
Bylece evremizde bulunan ve olup biten her ey, kavramsal aklmzn szgecinden
gemeksizin, olduu gibi ani olarak ortaya kar. Sezgisel aydnlanmalar gnlk
yaammzda kendiliinden oluabilirler. Unuttuumuz bir ey, bilinli bir aba ile
dilimizin ucuna bir trl gelmezken, bambaka ilgisiz bir konu ile ilgilendiiniz srada,
aba gstermeden birdenbire aklmza gelir. Bu sezgisel anlar ok ksa srelidirler.
Meditasyonun da aklc aklmz susturarak bu sezgisel blm serbest brakt ne
srlr. Sezgisel kavraylar, matematiksel bir ereveye oturtulmadklarnda bir deer
tamazlar.35
Aristotelese gre, bir kantlama yaplmasna yarayan, ama kendisi
kantlanamaz olan ve dorudan sezgi araclyla edindiimiz bilgiler vardr. Ona gre,
Sezgisel dnce, kantlamas bulunmayan tanmlar kavrar. Spinoza, Etikada bilgi
tr ortaya koyar: Alglarmz u kaynaklardan alarak genel kavramlar
oluturduumuzu aklar: 1. Duyular tarafndan, bulank ve dzensiz bir biimde zihne
verilen tekil eyler. Bu nedenle bu trl alglar, belirsiz deney bilgisi olarak adlandrma
yolunu tuttum; 2. Kimi szckleri duyunca ya da okuyunca anmsadmz ve onlar
imgelememize yarayan idealara benzer idealar oluturmamz salayan eylerin
gztergeleri. Bu iki bilginin trn, birinci trden bilgi, san ya da imgelem olarak
adlandracam; 3. Son olarak, eylerin zellikleri zerine sahip olduumuz ortak
kavramlar ve uygun dnceler. Bu kipe de, ikinci trden akl ve bilgi adn vereceim.
Bu iki bilgi trnden baka, sezgisel bilim olarak adlandracamz bir nc bilgi
tr daha vardr. Bu bilgi tr de, Tanrnn kimi zniteliklerinin biimsel znn
upuygun bilgisine ynelir. Spinoza, bunlarn doruluk nemini de aklar. Birinci
32
33
34
35
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. A. Yardml. dea Yay. 1998;135-145.
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. A. Yardml. dea Yay. 1998;163.
Gelgi F. Gdels incompleteness theorem on AI vs Mind. NeuroQuantology 2004; 3: 186-189
Capra F. Fiziin Taosu. Artan Yaynevi. ev. Kaan H.kten. 1991;35;53;55.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
16
trden bilgi, yanlln tek nedenidir; ikinci ve nc trden bilgi ise zorunlu olarak
dorudur. Ruhu bir anlamda sezgisel bilginin kayna olarak grr. Gerekte sezgisel
bilgi, bu bilgiye gtren dnce abasnn ve zihni egzersizin sonucu olmaktan ok
balangcdr; bu bilgiye ulatmzda, onun bizde en batan beri var olduunu grrz.
Zamana bal dil bunu ifadeye uygun deildir der.
Kanta gre ise, bilgi yetiyle; duyarllk, zihin ve aklla ilikilidir. Btn
bilgimiz duyularla balar, duyulardan anla geer ve aklda tamamlanr. Duyusal
sezginin ieriini ilemeyi ve onu, dnmenin en yksek bilgisine ulatrmay salayan
akldan daha stn hibir ey yoktur bizde. Kantta sezgi (anschauung), bilgi srecinin
hem balang, hem de var noktasdr: Bir bilgi, nesnelerle her ne biimde ve her ne
arala ilikili olursa olsun, nesnelerle dolayszca ilikiye giri tarz ve btn dncenin
bir amacn arac gibi bu iliki zerinde toplanmas, sezgidir. Nesneler bize duyarllk
araclyla verilir, sezgiler yalnzca duyarllktan gelir; ama bu nesneleri dnen
anlktr ve kavramlar anlktan doar.
Aristotelesi felsefe anlayn slam dncesine gre yorumlayarak, yaymaya
alm, grgc-usu bir yntemin gelimesine katkda bulunan bni Sinaya (9801037)
gre, bilgi sezgi ile kazanlan kesin ilkelere gre sonulama yoluyla salanr. Bu
nedenle, bilginin gerek kayna sezgidir. Bilginin olumasnda deneyin de etkisi vardr,
ancak bu etki usun genel geerlik tayan kurallarna uygundur. Ona gre "btn bilgi
trleri usa uygun biimlerden oluur." Bilginin kesinlii ve doruluu, usun genel
kurallaryla olan uygunluuna baldr. Us kurallar, insann anlnda doutan bulunan,
deimez ve genel geerlik tayan ilkelerdir. Sonradan, duyularla kazanlan bilgi iin de
bu kurallara uygunluk geerlidir. Deney verileri us ilkelerine gre, yeni bir ilemden
geirilerek biimlenir, onlarn bundan te bir nem ve anlam yoktur. elimezlik,
zdelik ve teki varlk ilkeleri, usta bulunur, deneyden gelmez.
Sezgisel bilgi din bilginlerinin de dikkatini ekmitir. Gazali (1058-1111),
hayatnn sonlarnda yazd ve bir otobiyografik eser olan el-Munkiz'u mine'd Dll'de,
kendi zihn ve ruh durumunu anlatr. Burada derin ve hakikati arayan bir sphe
sergilenir. O, pheden Allah'n kalbine att bir nur (sezgi) yardmyla kurtulur.
Bylece, apak hakikatleri akln, akl yrtmenin ve mantn yardm olmakszn, yani
delilsiz ve ispatsz bir sekilde birdenbire kavramasnn mmkn olabileceini ne srer.
bn Arabiye (1165-1420) gre de bilgi; aklla anlalanlar, duyularla anlalanlar ve
ruhun kalbe fledikleri (ilham, sezgi, feyz, irak) olarak ekilde elde edilir.
Tasavvufta, deney ve akl yoluyla ulalan bilgiden baka, bir de insann kendi istei,
gc ve almasna bal olmakszn, dorudan Tanr vergisi (ltf) ie doan bir bilgi
vardr. Akl ve duyulardan bamszdr. Bu bilgide aldanma ve yanlma yoktur. Kesindir.
Drt yzden fazla eser veren Arabi, ilmini dorudan doruya Allahtan aldn
sylemektedir. Ona gre kendisinin hibir iradesi yoktur. Kendisi Allahn kapsnda
boynu bkk, Onun emrine muntazr durmakta, o kapdan ne szarsa onu yazmaktadr.
Kalbine gelen bilgileri yazmak hususunda o, muhtar deil, mecburdur. Bununla ilgili
olarak yle diyor: Ruhul-Emin kalbime inince terkibim dalyor, bana zan, tahmin ve
pheden uzak bilgiler veriyor.
Ren Descartes ise bugnk matematikilerden ok nce sezgicilikten
bahseder. Descartesa gre sezgisel olan, hibir nermeden ve nclden karsanmam
olan -algoritmik olmayan veya hesaplanabilir olmayan- kendi bana apak olanlar
ierir. Dncelerimizle birlikte var oluumuzu sezgi ile rendiimizi ve kendi bana
apak nermelerin yalnz sezgi yoluyla bilinebileceini syler. Dndn, dolaysyla
da varolduunu anlamas bilgisinin, kendi akl yrtmesinin sonucu olarak deil de
sezgisel olduunu ne srer. Sezgi yoluyla edinilmi apak bir bilgiden dolaysz bir
sonu karsadmzda, bir dizi ncl yoluyla yaratlm herhangi bir dnce devinimi
olduunu bilemeyiz, bu nedenle de sonuca ilikin bilgimizi sezgisel olarak
betimleyebiliriz.36
Henri Poincar sezgiyi, bilim alannda, yarg kadar gvenilir bulur: Bize gizli
ilikileri, uyumlar kefettiren ey, bu duygudur; bu matematiksel sezgidir ve
Mantkla kantlarz, sezgi ile icat ederiz. diye belirtir. Bu sorgulama devam ederken
Kurt Gdel, hesaplanamaz problemlerin olduunu, yani ne doruluu ne de yanlln
ortaya koyamayacamz problemlerin olabileceini gstermitir (1931). Aritmetik iin
36
Markie P. Cogito. yleyse Descates. Konu: Cogito ve nemi. Yap Kredi Yaynlar 1997;10:216-218
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
17
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Bilinli Makine
18
Uygulama yaplan evre de kararlar zerine etki eder. Hekimin yalnz almas,
grup yesi olarak almas, hastanede veya zel ortamda almas, tansal test seimi
ve tandaki kararlar zerinde etkilidir.40 Hekim bu etkiler altnda n tanlar, tansal
testler ve tan zerinde algoritmalar oluturarak sonuca ulamaya alr.
Bu yeni yollar yeterince belirgin ve aklayc olmazlarsa, hekim kolaylkla
yanl kararlara ulaabilir. Kassirerin dikkat ektii gibi41, algoritmalar genellikle ok
karmaktrlar, ancak kiilerin bilincinde ve aklnda olan figrlerin basl ekli
deildirler. Yani, her zaman algoritmik yaklam kullanlmaz ve bazen ok daha fazlas
yaplr. Algoritmik olaylara sokulamayan ve tamamen dnda olan sans kliniknsezilerimizi kullanarak tansal kararlarn oluturulmasnda etkili oluruz ve daha
sonucu gremeden-hesaplamay yapmadan- ilemin bittiini grrz.
40
41
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Biraz Felsefe...
Felsefecilerin zgr irade ve istenli/istemli eyleme yaklamlar farkllk gsterir.
Farkllk gstermeyen ey ise felsefe var olduka, bu konunun da mutlaka tartma
ortam olarak, sonuca balanmam ekilde, var olacadr. Descartes zgr iradeyi
hibir d g bizi zorlamadan eylemde bulunmak olarak tanmlar. Aristoteles ise
zgr istemli eylemler, daha yapldklar anda bile bir kabullenmenin sonucudur ve
hareketin kesin amac durumla bantldr. Mutlak belirlenimcilie inanan Spinoza ise
yalnz kendi doas uyarnca var olan ve eylemleri yalnzca kendisi tarafndan
belirlenen ey zgrdr. Buna karlk, tanmlanm ve belirlenmi bir neden uyarnca
var olmas ve bir etki yaratmas bir bakas tarafndan belirlenen eye de zorunlu, daha
dorusu kstl denir. Mutlak ya da zgr hibir isten yoktur. Ne beden akl dnmeye
sevk edebilir, ne de akl bedeni harekete ya da hareketsizlie ya da baka herhangi bir
eye getirebilir der ve itah, zgr iradeyle hemen hemen ayn kabul ederek itahla
istek arasndaki biricik fark, istein gerekince itahlarnn bilincinde olan insanlarda
bulunmasdr. rade zgr deil ancak zorunlu bir neden olarak tanmlanabilir. nk
irade baka eyler gibi belli tarzda davranmaya zorland bir nedene gerek duyar der.
Paul Sartrea gre kader diye bir ey yoktur. Bireyin znelliini ve eylemlerini
n plana karr: nsan seimi yapmakla ykmldr. Sememe zgrl diye bir ey
yoktur. ekimserlik ya da sememe de bir seimdir... nsan, kendi yazgsn kendi zgr
iradesiyle yaratr; bilinli olarak ve sorumluluu btnyle kendine ait olarak hareket
eder, seer. Ve bu seim tm insanlar balar: Her birimiz kendimizi gene kendimiz
seeriz, ama bununla, herkesin kendini seerken tm insanlar da setiini sylemek
istiyoruz. Aslnda, olmak istediimiz insan yaratrken, ayn zamanda olmas gerektiini
beklediimiz insann bir imgesini de yaratm oluruz ve hibir edimimiz bu sonucu
dourmaktan kurtulamaz.
Ren Descartes (1596-1650), De passonibus adl almasnda, dnce ve insan
zgrln konu alr. nsann zgr ve ruhun iradesinin kstlanmam olduunu
kantlar. nsan vlr ve yerilir klan iradenin zgrlnden sz ederken, bu
zgrln, Tanrnn nceden koyduu dzenle snrl olmadn belirtir; nsan zihni
sonludur, Tanrnn takdiri ve gc ise sonsuzdur; bu yzden, insan ruhunun zgrl
ile Tanrnn her eye kadir ve her eyi bilen olmas arasndaki iliki konusunda yargda
bulunacak durumda deiliz. Ama bu zgrln bize verildiinin kesinliine sahibiz. Ve
ancak kesin olana inanmamz gerekir.1
Pierre Laplacea (1749-1827) gre sebep ve sonular iliki iinde yryen,
belirlenimci bir yapdayd ve evrenin belli bir andaki durumu bilindiinde, onun
gelecekteki durumunu belirleyecek fizik kurallar olmalyd. Ve ona gre: evrensel
nedensellik o kadar katyd ki eer evrenin yaratld andaki balang koullarnn
hepsi bilinseydi, evrenin ebediyete kadarki btn geliimini matematik olarak tespit
etmek mmkn olurdu. Balang verilerine dayanarak bir sistemin gelecekteki
davran belirlenebiliyorsa, bu davrann yine bu veriler kullanlarak hesap edilmek
suretiyle belirlenmesi gerekir. Balang verilerindeki kk bir deiikliin sonutaki
bir davranta son derece byk farklara yol amas beklenebilirdi.2 imdi meydana
gelen her ey, gelecekte oluacak her ey, zamann ilk anndan itibaren belirlenmitir.
Bu Laplacedan nce yaam olan Newtonun (1642-1727) belirlenimci fiziinin bir
sonucuydu. Bu fizik ayn zamanda iki ynlyd ve gemi bilinebildii gibi, gelecekde
ayn kesinlikte bilinebilirdi. Ancak, kuantum mekanii Newtonun belirlenimciliini
ortadan kaldrd gibi, Kaos fizii de Laplacen nceden tahmin etme fantezisini
ortadan kaldrd.3
Arthur Schopenhauera (1788-1860) gre dnya lmcl tiyatro oyunundan ve
grntden baka bir ey deildir. rade yalnzca dncenin bir z nitelii deil, her
eyden nce yaamn bir ifadesidir. Bunun iin, yalnzca bilincin etkinliine
indirgenemez. Ayn zamanda bilindn da kapsar ve irade yaama isteidir. rade her
1
2
3
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
trl var olu biiminin bilind olmas dolaysyla insann kavrad eye
indirgenemeyen numenidir ve felsefenin ii, bir evrenbilim olarak kalmak ve bylece
tanrbilimi, yani insan ayrcalkl bir duruma sokan bir Tanr oluturmay bir yana
atmaktr.
Schopenhauerin 1839da yazd stencin zgrl zerine adl eseri
gerekten zgr iradeyi anlam ve zmsemi birisinin yazd eserdir. Almanca irade
anlamna gelen isten (der wille) zerine, bu kitaptan daha iyi ekilde durulamaz
herhalde. Canl bir varln, salt kendi istenci ile hareket ettii an zgr olduunu
belirtir ve zgrlk kavramn da, eylemleri istenlerinden domu, kendi istencine
uygun olarak tanmlar. Yine zgr isten karar/liberum arbitrium gibi yeni
kelimeler de kullanr. Hep yapabilme zgrl olarak ele alnan zgr iradenin,
istencin kendisi zgr mdr, istediini arzu edebilir misin? diye sorarak, isteme ile
ilikisini de sorgular. Buna gre zgrlk, kendi istencine uygun ve hibir nedene
bal olmayan demektir. Ancak, istememizin daima dtaki eyleri nesnesi yaptn,
onlara yneldiine ve en azndan onlar tarafndan gdlendiine de dikkat eker.
Domak zere olan edime ve niyete dilek, tamamlanmasna ise karar adn verir. Yani,
gdler dilei, dilek istekleri dourur ve istekler de kararla sonulanr. Btn bunlar
zbilin denilen benin kendi znn bilincine vard ereve ierisinde oluur. Kii
birbirine zt iki eyi istemenin onun iin nasl olursa olsun her durumda mmkn
olabileceini dnrken, bunlar ifade ettiini dnd bilincine dayanr. O iki
birbirine zt eyi dileyebilir, ancak bunlardan sadece birisini seebilecektir. Bilin,
birbirine zt iki dilekten birinin deil de dierinin istemeye ve edime dnt
hakknda bir bilgiye sahip deildir, bilin karar tamamen a posteriori-sonradan renir
(setim ama bakasn da seebilirdim hissi) ve a priori-ncel bildiini zanneder.
Birbirine zt dilekler gdleri ile birlikte bilin karsnda yer deitirerek azalr.
Bilinte her zaman istediimi yapabilirim duygusu vardr. Sola m gitmek istiyorum, o
zaman sola giderim; saa m gitmek istiyorum, o zaman saa giderim. Bu sadece benim
irademe baldr. Bu doru olmasna karn, ifade iradi hareketlerin balangcndan
bahsetmez, hareket ve irade yerine getirildikten sonraki sonutan sz eder. Hareketi
yapmak istemeye bal olmasna karn, istemesinin kendisinin neye bal olduunu
aklamaz. ki ey arasnda karar verdiimizde kart olan isterse seebilecei zihinde
oluur ve kiide iradenin zgr olduu dncesini dourur. Ancak bunun bir anlam
yoktur ve belli bir anda iki eylem tercihinden sadece birisi yerine getirilebilir. O zaman
bu dierini de yapabilirdim dncesi sadece bilinte oluur. Bu bir yanlsamadr ve
beraberinde eer dierini tercih etmeseydim ek cmlesini tar. Ancak bu ek, isteme
yeteneindeki zgrl hkmsz brakr. steme gc de sadece ierden kii
tarafndan bilinir, dardan bilinemez. Schopenhauerin buradaki karmnn ncil
esinlemesi olduu da sylenebilir: Hareket etmek insan egemenliinde deildir ve
onun admlarn ynlendirmek, belirlemek kimsenin yetkisi altnda deildir (ncil,
Jeramias 10, 23).
Schopenhauerin bak aslnda ok nceleri Farabi tarafndan seslendirilmitir:
rade, idrak ettiin eyi isteme kuvvetiyle istemendir. Bu fazlas ile Schopenhauerin
sonradan oluacak bakna benzer. Schopenhauer, insanlarn ayn neden (gdler)
altnda birbirine kart davranlar gsteremeyeceini ne srer ve bunu beklemeyi bu
yaz kiraz vermi bir aacn dier yaz armut vermesini beklemeye benzetir. Belli
koullarda, bir kiide, iki davrann bir arada mmkn olamayacan ve kii tarafndan
sadece birinin tercih edilebileceini ne srer. Dantenin Cennetinin drdnc
kitabndan da alnt yapar: Ayn derecede uzak ve ayn derecede itah verici iki
yemein arasnda kalan zgr bir adam, bunlardan birine di dokundurmadan alktan
lebilir.
Hayvanlarn ise sadece hemen imdiyi bilmelerinden dolay son derece az seim
haklar olduunda da deinir. Seimde imdiki zamann darlna skmlardr.
Hayvanlarn hareketleri alglanan imdiki zamann gzle grnen kaba seimleri
tarafndan gdlrken insannkiler ince, grnmeyen iplerle idare edilir. Hayvanlarda
ya da insanlarda olsun, seimlerle balayan btn gdler bir nedendir ve zorunluluu
beraberinde getirir. Etkilerini irade zerinde gsterirler. Bu aamada bilince de
gnderme yapan Schopenhauer, nsal ve kabuklu hayvanlarn bilincin zayf
alacakaranlna sahip olduklarn ne srer. Kk bcekler n parltsndan alev
iine ekilir, sinekler ise az nce gzlerinin nnde hemcinsini yutmu kertenkele
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
kafasna alkn halde konarlar. Burada zgrln olmadn gsterir. Hayvanlar iin
bir seim mmkn olduunda bu sadece o anda alglananlar arasnda yaplabilecektir.
zgr irade sorunu, felsefecisi Henri Bergson (1859-1941) iin bir mcadele
alan olmutur. Time and Free Will (Zaman ve zgr rade) adl eserinde sezgiye de
nemli bir grev vererek bunu yle ele alr:
... iki ayr benlik. Bunlardan biri dierinin d yansmas, uzamsal ve sosyal
temsilcisidir. Birincisine derin i gzlem sonucunda ularz ve bu, canl eyler
olarak bizleri, i hallerimizi; srekli oluan ve lye vurulamayan haller
olarak alglamamza gtrr. Bu haller birbirlerinin iinden geer ve bunlarn
birbirini zaman iinde takip etmelerinin, uzay iindeki bitime ile hibir ortak
noktas yoktur. Fakat, kendimizi kavradmz anlar ok seyrektir ve
dolaysyla ok seyrek olarak zgrzdr. Kendimiz dnda yaadmz
zamann byk blmnde, kendimizden ok ender olarak herhangi bir ey
alglayabiliriz; yalnzca kendi hayaletimiz olan, uzay iinde saf sre projeleri
olan renksiz bir glgeyi alglayabiliriz. Hayatlarmz, zaman iinden ziyade
uzay iinde yayldndan, bizler kendimizden ok d dnya iin yaarz;
dnmekten ok konuuruz; hareket etmekten ok hareket ettiriliriz. zgr
bir ekilde hareket etmek, bir kimsenin kendi hkimiyetini tekrar elde etmesi
ve kusursuz bir srece tekrar geri gelmesidir.
David Hume (1711-1776) iradeyi bilerek bedenimizin yeni bir hareketine ya da
zihnimizin yeni bir algsna yol atmz zaman duyduumuz ve bilincinde olduumuz
isel izlenim veya iradenin belirlemelerine gre hareket etme ya da etmeme gc;
bu, hareketsiz kalmay sesek de hareket etmeyi sesek de yapabileceimiz bir eydir
diye tanmlar. Zorunluluk, nedenselliin zsel bir parasn oluturur ve zgrlk
baskyla deil de zorunlulua kar olduunda hibir varl olmad evrensel olarak
kabul edilen ansla ayn eydir:4
Eer zgrlk kendiliindenlik ile zdeletirilecek olursa, zgrlk vardr.
Bunu ak ve zgr olarak, kendiliinden d zorlama olmadan yaptmz
hareketlerimizden biliriz. Eylemlerimiz tamamen bir d baskdan
kaynaklandklarnda ne vmeyi ne de yermeyi hak ederler. Kendiliindenlik tek
zgrlk biimimizdir. zgr dediimiz eylemlerimiz eer ansa balysalar,
Tanrnn ya da bakalarnn kt ve yanl eylemlerinden sorumlu tutulmalar
ve onlar zerinde ahlaksal knayc yargda bulunmak hakszlk olacaktr.
nk eylemde bulunanlar, gerek anlamda eylemde bulunanlar
(kendiliinden) deildir. Zihin hibir zaman herhangi bir eylemin nedeni
deildir. Eylemlerimizi yneten drt zihin tarafndan yalnzca ynlendirilir,
ondan domaz. Zihin, yalnzca tutkularn klesidir. gdler drter ve iter,
oysa us buyurur.5
Evrensel olarak kabul edilecei gibi, her lkeden ve her yatan insanlarn
eylemleri arasnda byk bir tekbiimlilik vardr ve insan doas ilevlerinde ve
ilkelerinde her eye ramen ayn kalmaktadr. Ayn gdler ayn eylemlere neden
olurlar, ayn olgular ayn nedenleri izlerler. Bununla birlikte, insan eylemlerindeki bu
tekbiimliliin, tm insanlarn, ayn koullar altnda, kiiliklerin, nyarglarn ve
grlerin farkll iin izin verilmeksizin, her zaman kesinlikle ayn biimde rol
alacaklarnn sylenmesine kadar bir uzunlua tanacan ummamalyz. ...bu tr bir
tekbiimlilik doann hibir ksmnda grlmez.6 Ayn kiinin eylemleri, ayn koullarda
yaamnn farkl zamanlarnda farkl ekillerde ortaya kabilir. nsan doas sabit bir
kurala uymaz, tpk dier canllar gibi.
Humeya gre, A olay Bnin nedenidir dediimizde, yalnzca Ann B tarafndan
izlendiini, her zaman B tarafndan izlenmi ve izlenecek olduunu ifade ederiz. Buna
benzer olarak elimi hareket ettirme gcn tayorum dediim zaman, bedenim
salam durumdayken ve zerime hibir yabanc g dayatmazken, elimin hareketinin
her zaman onu hareket ettirme isteimi izleyecek olduundan daha te bir ey demek
istemiyorumdur.7 rademizin bir hareketi organlarmzda bir harekete neden olur ya da
4
5
6
7
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;103
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.A. Yardml. dea Yay. 1998;130-132
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;89, 92
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. A. Yardml. dea Yay. 1998;186.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
hayalimizde yeni bir fikir ortaya karr. stein bu etkisini bilincimiz sayesinde biliriz.
Bundan da g ya da enerji fikrini elde ederiz, kendimizin ve dier tm akll varlklarn
bu gce sahip olduu konusunda emin oluruz. radenin beden zerinde etkisini
gzlemleriz. Gzlemleyebildiimiz bu etki, dier tm olaylarda olduu gibi sadece
tecrbe sayesinde bilinebilen ve ona sonula bal olan ve birini dierinin amaz bir
sonucu klan neden zerindeki herhangi bir grnr enerjiden ya da gten yola karak
asla ngrlemeyen bir olgudur. Bedenimizin hareketi irademizin ynetimine riayet
eder. Bunun zerinde her an bilinliyizdir. Fakat bunun ne suretle sonuland ve
iradenin bu olaanst ii yapmasna yarayan enerji konusunda dorudan doruya
bilinli olmaktan o kadar uzazdr ki en gayretli soruturmamzdan bile kayor
olmaldr. Bilin sayesinde irade zerinde herhangi bir gc ya da enerjiyi alglam
olsaydk, bu gc, onun sonula balantsn, ruhla bedenin gizli birlikteliini ve her iki
tzn de doasn ve birinin, bylesine ok rnek ierisinde, dierinin zerinde nasl
ileyebildiini biliyor olurduk.8
Hume, zgr iradenin Tanr ile olan ilikisini de ele alr. Biz hareket ederken
ayn zamanda etkide de bulunmu oluruz. Tm irademizin nihai Yazar, dnyann, bu
usuz bucaksz makineye ilk hareketi balayan ve tm varlklar, izleyen her olay,
kanlmaz bir zorunluluk tarafndan sonulanmas gerektii zel bir durum ierisine
yerletiren Yaratcsdr. Eer insan eylemleri, zorunlu bir zincir tarafndan Tanrya
kadar ulatrlabiliyorsa, o zaman, insanlar yaptklar eylemlerdeki yanllklardan asla
sulu olamazlar. Eer suluysalar, o zaman Tanrnn yetkinlii gzden geirilmeli, onun
tm yaratklarn iindeki sululuun ve ahlak bozukluunun kayna olduu kabul
edilmelidir.9
Dini Boyut: Kader
Gnlk hayatmz kader inancn gsteren geleneksel ve dinsel ifadelerle doludur:
kaderin cilveleri, kaderi sulamak, kader birlii etmek, kendi kaderini kendi izmek,
kader byle imi, kadere meydan okumak, kaderin sillesini yemek gibi. Bunlarn dou
kayna dinsel temalardr.
Sufilere gre, iradenin farkl boyutlar vardr. Allahn evrendeki btn olay ve
ilerin yaratlma ve yaplma nedeni olarak kabul edilen istenci (irade-i klliye) yannda
bir de insann, onun her trl i ve davranlarndan sorumlu tutulan ve istencin bir
paras saylan istenci (irade-i cziye) vardr. slm emsiyesi altnda konu edilen ve
kader mevzuunda ekillenmi grlere sahip olan ana grup (mezhep) gzmze
arpmaktadr: Cebriye, Mutezile ve Ehlisnnet bak as.
Birinci gr tam anlamyla kabul edenlerin mezhebi slamda Cebriye olarak
anlrlar. Buna gre zgr irade diye bir ey yoktur ve her ey kader olarak yazlmtr.
Bu grn ncs Cehm bin Safvan (lm 746), insann tanr iradesi karsnda rzgra
tutulmu bir yapraktan fark olmadn savunur. nsann hibir fiilinde iradesi ve seme
hakk yoktur. nsann hareketleri canszlarn hareketleri mesabesindedir. nsann kendi
iradesiyle bir i yapmas onun yaratc olmasn gerektirir. Yaratmak ise Allaha
mahsustur.
kinci srada yer alan Mutezile gr ise; insanlarn kendi eylemlerinde yapc
ve yaratc olabileceklerini savunur. Mutezile, 8. yzylda Arabistan, Basrada, Hasan
Basrinin rencilerinden Vasl bin Ata tarafndan kurularak sonradan mezhep olan bir
dnce ve inan eklidir. Buna gre, insan zgr bir varlktr. Mutezile mezhebi kader
konusunda inkrc olduundan, Cebriye'nin tam aksine ilahi iradeyle snrsz bir insan
iradesinin varlna inanmlar ve insan fiillerinin yaratcs saymlardr. Kader
konusundaki bu arptc grlerinden dolay "Kaderiye" diye de anlmlardr. nk
ktlkte Tanr iradesi olsayd, ya Tanrnn insan sorumlu tutmamas ya da Onun
hakszlk yaptnn kabul edilmesi gerekirdi. Bunlar mmkn olmadnda gre, insan
zgrdr ve iradesi vardr. Tanr, insanlar, yapp yapmamakta serbest brakt
eylemlerinden sorumlu tutar.
Cebriye dncesi, Felsefeci Malbranchen her adm Tanr tarafndan
belirlenir dncesine ya da Leibnizin ne srd tanr tarafndan her adm deil
yalnzca balangta bir kez belirlendii fikri benzerdir. Sanzn bir telinin
8
9
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;70-71
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;107-108.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
dmesinden tutunda, bir yapra dalndan koparmanza kadar Her ey... Bu Kuran-
Kerimdeki Sizi de, yaptklarnz da yaratan Allahtr/Saffat-96 ve Hareket eden
hibir ey yoktur ki, onun tasarrufu ve idaresi Onun elinde olmasn/Hud-56
ayetlerinden kaynaklanr. Ancak biliyoruz ki Tanr, kendini reddetme zgrln
bile insanlara vermitir! Dolaysyla, insann zgr iradesinin yaratc tarafndan
snrlanmas dnlemez.
nc bak as Ehlisnnet bak asdr. Bu lml bak asna gre, insanda
ortaya kan eylemler/fiiller iki eittir. Bir yanda Tanrnn klli iradesi ve dier yanda
da insann czi iradesi bulunur. Yani, insann davranlar zorunlu (ztirazi) ve seimli
(ihtiyari) olmak zere ikiye ayrlr. 1-Zaruri Fiiller: nsann bu fiilleri tamamen
iradesinin dnda cereyan eder (gz kapaklarn oynatma, kalbinin arpmas, uyuma,
ackma). Ackan insan yemek yememekle mkellef tutmak zulmdr. nk insan
yaamak iin bunu yapmaya mecburdur. Bu iler iradeyle semeyi gerektiren iler
deildir. Onun iin sorumluluk asndan konu tekil etmezler. 2-nsan radesine Bal
Fiiller: nsann yapmaya muktedir olduu muhtelif ilerden her hangi birini tercihe
msait fiillerdir. Mesela inanmak veya inanmamak, grebileceimiz bir eye bakmak
veya bakmamak, bakasnn maln gasp etmek veya bundan vazgemek vb. nsan bu
ilerden birini tercih etmek yetkisine ve iradesine sahiptir. nsann bu yetkisine "cz-i
irade" denmektedir. nsan cz-i iradesine konu tekil eden hususlarda sorumludur. Yani
insan cz-i iradesine konu tekil eden hususlarda serbesttir. Bu serbestlikten dolay da
sorumludur.
Gazali'nin (1058-1111) dnce sisteminin orijinal kabul edilen ynlerinden biri
de nedensellik meselesidir. Tehft'l-Felsife isimli eserinde eletirdii en nemli
felsefe problemlerden biri, sebep-sonu arasnda grlen ilikinin mutlak ve zarur
olmad seklinde zetlenebilir. Oysa sebep-sonu ilikisi, birbirine kesin ve zarur
olarak bal grlmektedir. Gazali, byle bir dncenin mucizeyi inkr etmek olaca
anlayndan hareketle, sebep-sonu ilikisinin neticesini bir zaruret deil de olabilirlik
olarak grr. nk sz konusu iki taraftan birinin varl, dierinin var olmasn
gerektirmez ve byle bir gereklilik anlay alkanlktan kaynaklanr (Tehft'lFalsife, s.85).
Dier bir slam bilimci bn Arabi, bir noktaya geldikten sonra, Tanr ile kulu bir
grr:
Nice zamanlar olmu ki yle demiimdir: Rab Haktr, kul Haktr, ah
bilseydim, mkellef kimdir? Kuldur dersen o yoktur, Rabdir dersen o nasl
mkellef olur? Nice zaman da yle demiimdir: Kendisinin yapt bir eyi bana
teklif etmesinde hayret ettim. Benim yaptm bir i yok (bende o i hep)
O(nun yapt)n gryorum. Ah, bilseydim mkellef kim oluyor? Her yerde
ancak Allah var, Ondan bakas yok. Byle sylemekle beraber bana denildi ki
yap.
slamiyette, insann kendi iradesi olduunu da u rivayet aka
gstermektedir: Mslmanln yaylmaya balad dnemde, Mslman olmayan birisi
Hz. Muhammetin yanna gelerek kader konusunda onu snamak ve yanltmak istemi.
Eline bir portakal alarak bu benim rzkm mdr? diye sormu. Hz. Muhammet, Evet
derse yere atacak, Hayr derse yiyecekmi. Hz. Muhammet Yersen rzkndr,
yemezsen rzkn deildir! diye cevap vermi. Buna gre, zgr irade sendedir ve
sonular sen belirlersin. Mucize ya da yabanc glerin araya girmeleri olmakszn
hibir irade eylemi ya da herhangi bir insan davran, meydana geldiinden daha farkl
geliemez. Aslnda gemi yaam srecinde bir davran nedeni ile kendisini yadrgayan
birisinin, ayn durumda yeniden bulunsayd farkl davranaca dncesi bir
yanlsamadr. nk kii kendini gzleme tabi tutar ve her koulun hesabn yapar ve
farkl davranabilecei kararna ular. Oysa ki, o zamandan beri kazanlan grlerini ve
gemite yapt farkl tecrbesinden elde ettii deneyimleri de darda brakrsa,
gemite farkl davranamayacan ya da farkl bir tercih yapamayacan anlayabilir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
11
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Kiilik
Miza
Karakter
Yenilik aray
Kendini ynetme
Zarardan kanma
birlii yapma
dl bamll
Kendini ama
Sebat etme
ekil. Kiilii oluturan miza ve karakter zellikleri. Miza durumlarndan yenilik aray
dopamin, zarardan kanma serotonin, dl bamll nor-adrenalin ve sebat etme
glutamat sinir ileticisi ile ilikilidir.
Yenilik arayan kiilik tipi, kefetmeye genetik bir yatknlk, drtsel karar
verme, dl ipularna yaklamada arya kama, abuk fkelenme ile engellenmeden
aktif kanmay kapsar. Ya art ile yenilik aray azalr, yeni uyaranlara ilgi azalr.
Belki de bu nedenle byk matematikilerin en verimli a 20-35 ya arasdr.
Zarardan kanan kiilikte davrann nlenmesi ya da durdurulmasna dair kaltsal bir
eilim vardr. Karamsar bir endieli hal, belirsizlik korkusu, yabanclardan ekinme ve
abuk yorulma gibi pasif kanma davranlar gsterir. dl baml kiilikte, nceki
dllendirmelerle veya cezadan kurtulmayla renilen bir davrann devaml ortaya
kmasdr. dle baml kiilik, duygusallk, sosyal balanma, bakalarnn onayna
bamllk ile kendini gsteren bir eilimdir. Sebat etme/srarclkta ise, dl olmad
halde davrann snmesine kar diren sergilenir.
nsanlarda yenilik arama kiilik tipi ile ilgili olarak 11. kromozomun ksa kolu
zerinde yenilik aramayanlara gre farkl yaplanma tespit edilmitir. Beyindeki ilevsel
durumu gsteren almalar da, yenilik arama kiilii puanlar ile bir sinirileticisi olan
dopaminin derin beyin yaplarnda (striatum) art arasnda dorusal iliki
bulunmutur. Yani ne kadar dopamin, o kadar yenilik arama ihtiyac! Dier kiilik
tiplerinin de sinirileticileri ile ilikisi vardr. dle baml kiilik beyinde noradrenalin
art ile ilikilidir. Zarardan kanan kiilik serotoninle ilikili bulunmutur. Sebat
eden/srarc kiilii olanlarn beyninde ise glutamatta art tespit edilmitir.12
Kiilik sadece tek bir karakter ve miza zellii gstermez. Bazlar daha baskn
durumda ve nde grlr. Ama herkeste, her karakter ve miza zellii az ya da ok
belli oranlarda bulunur. Tpk herkesin beyninde, farkl oranlarda da olsa dopamin,
serotonin, noradrenalin, glutamat bulunmas gibi. Bunlarn beyinde dalm oranna
bal olarak da yansyan kiilik zelliklerimiz eitlenir. Her birimiz farkl bir insan
oluruz. stelik her gn ya da her an belli karakter ve miza zelliklerimiz n planda
olmaz. Gnden gne ya da gn iinde deiiklikler gsterir ve bazen kendimizin de
atmz kiilik zelliklerine neden olur. Tpk dnemsel olarak beynimizdeki serotonin
ve noradrenalin seviyesindeki azalmaya bal olarak depresyona girmemiz ve
duygudurumu deiikliklerine ilave olarak; yaama ballk, itah, cinsel istek,
12
Cloninger CR, Svrakic DM, Przybcek TR. A psychobiological model of temperament and character. Archives
of General Psychiatry 1993;50:975-990
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
bakalarna tahamml
gibi
daha
alt
kiilik
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
arasnda fark vardr. Eylemden nce niyet olduu gibi, bir de eylem srasnda niyet
vardr. Ancak, durup dururken de bir eye niyetlenmeyiz. Niyetin ortaya kmas iin de
birtakm n niyetlerin bulunmas gerekir. Herhangi bir niyet durumu, teki niyet
durumlarndan oluan bir an paras olarak grev grr. Bir seim yaptmzda, baka
bir alternatifimiz de olduunu biliriz, ama yaptmz eylem belli nedenlerle seilir. Bu
nedenler, genetik, evresel etkiler, beklentiler ve gemi deneyimlerimizden
kaynaklanr. Ama elma seme ile evlenmek iin e seme srasnda ayn niyetleri ve
deneyimlerimizi kullanmayz.
nsan zihninin en nemli zellii istemli olarak hareket edebilme zelliidir.
Sinemaya gitmek istersem gidebilirim. Sahilde yrmek istersem yryebilirim.
zlemim temsil ettii eyi gerekletirmemi salar. Neden ve etki arasnda isel bir
balant vardr. Yerine getirilmeden akl tarafndan dnlen bir ama vardr. Yani,
amalar belli bir aklsal durumumuzdan kaynaklanr ve d dnyadaki uyumuna gre
yerine getirilir (sokakta tuvaletiniz geldiinde yapmazsnz). D dnyaya uyum
salarken olaylarn oluumuna da yn verilebilir. Yani maddenin hareketi zerinde
gerektiinde isel uyaranlar veya dtan gelen gereklere kar bilinli bir kontrol
uygulanabilir. Gnlk hareketlerimizin ounluunu bilinsiz davranlarmz oluturur.
Yrme, yemek yeme, baklar bir iee ynlendirme, su ime... Baz davran
zelliklerimiz bilinli olarak renilerek (kayak yapma, mzik aleti alma, dans, arababisiklet srme) daha sonra bilin olmadan, otomatik olarak yaplabilir hale gelebilir.
Gnlk yaamda eylemlerimizin ounu dnmeden yaparz. Karlkl konumada da
ne syleyeceimizi bilmeden, sadece ifade ederiz. Bu durumdaki niyet sadece eylem
srasnda ortaya kan niyettir.
Anarik El!
Baz hastalklarda ortaya kan bulgular, beynin ileyii hakknda normalde elde
edebileceimizin ok fazlasn bize sunar. Bunun bir rnei yabanc el ya da anarik
eldir (AH). AH genellikle inmelerde ya da sara hastalarna uygulanan byk bilekeyi
ayrma cerrahisi sonras izlenir. Baz hastalar bu durumu "elinde bir eytan olduu"
eklinde ifade ederler. lk kez 1900'larda hareketi basklanamayan yakalama olarak
tanmlanmtr. Daha sonraki yllarda "kendiliinden hareketler, igdsel yakalama
reaksiyonu ve manyetik el kullanamama gibi isimler verilmitir.
AH hastalk tablosu aralkl ortaya kan istemsiz hareket bozukluudur.
Hastalar bazen bunun farkndadrlar. Hareket bir nesneye ynelik veya zel bir ilem
yapnca belirginleir. Hastalar "elimi kontrol edemiyorum, sz dinletemiyorum" diye bu
davran anlatmaya alrlar. Hastalarn ounluu bir problem olduunun farkndadr
ve doast kuvvetlerin etkisi altnda kaldklarn daha az dnlr.
AH'nin anatomik yerleimine gre iki tipi vardr. lki aln lobu tipi olarak
adlandrlr. Bir kez nesneyi tutma ile tekrarlayc tutma-yakalama oluur. Eli-kolu
hareket etmede zorlanr. kinci anatomik tipi; beyinde iki yarkreyi birletiren blge
hasarlarnda ortaya kan tipidir. "yi el" tarafndan yaplan istemli harekete kar
hastann etkilenmi eli kar koyucu ters hareket yapar. Hasta yorulduunda isyankr
elin istemsiz hareketleri daha sk ortaya kar. Daha nadir olan nc tipinde; koldaelde uyumalar veya his kayb ile birlikte istemsiz ve kontrolsz hareketler grlr. Bu
tip anarik el deildir. Duyusal kaybn arlndan dolay, kiinin uzuvlarnn uzaydaki
yerini bilememesi nedeni ile oluur.
Gourmand Sendromu
Bir yeme davran bozukluu olan bu durum beyin hasar sonucu ortaya kar. Anormal
yeme davranna beyin hastalklarnn deiik tiplerinde rastlanmaktadr. nne geleni
semeden yeme davran ya da anoreksia nervosada orta beyin yaplarnda
(ventromedial hipotalamus) hasar ok iyi ekilde ortaya konulmutur. ki yanl akak
blgesi hasarlarnda Klver-Bucy hastal denen, hemen her eyi yeme, tr semeden
ar seksel aktivite ortaya kar. lkemizde de sk grlen demir eksikliinde garip
yeme alkanlklar ortaya kabilir: toprak, buz, ttn yeme gibi. Baz yeme
bozukluklar psikolojik saylsa da altlarnda kimyasal sinir ileticisi bozukluklar vardr.
Klinik gzlemler ve hayvan deneylerinden elde edilen verilere gre, beynin i
kesiminde yer alan (limbik) yaplar ve onlarn balantlar yeme alkanlklarnda
nemlidir. Baz dier beyin alanlarnn hasarlarnda da yeme alkanlklar deiebilir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
11
Kleptomani
Kleptomani alma hastaldr. Normal alma ve hrszlktan farkl olarak, alnan eyler
maddi olarak deerli deildir. Kiisel kullanm ve parasal deeri iin gerek duyulmayan
nesneler alnr ve drtsel olarak ortaya kar. Kii buna kar koyamaz. Hrszlk
durumundan nce giderek artan bir gerginlik durumu vardr. Hrszlk esnasnda ise haz
alma, gerginlikte azalma ve rahatlama ortaya kar. Aslnda bu bir tr saplant-yerine
getirme (obsesif-kompulsif) bozukluudur. Sklkla dier anormal durumlarla beraberdir:
alkolizm, saplantl baka durumlar. Kleptomani nadiren kafa sarsnts sonras16,
mensturial kanama ncesi17 ve nbeyin hasarlarndan sonra ortaya kabilir. Tedavide
serotonin artrc ilalar, naltrekson, topiramat (GABA artrc sara ilac) kullanlr.
Patolojik Kumar
Patolojik kumar srekli yenilenen uygunsuz kumar oynamadr. Kiide srekli, kumar
oynama zerine kafa yorma vardr. Gemiteki kumar oynama davranlarn srekli
hatrlar, kumar oynamak iin para salamann yollarn arar. stedii heyecan duymak
iin her kumarda biraz daha para miktarn artrmaya alr. Kiide kumar oynamay
brakma abas birok kez olmasna karn bunu baaramaz. Kaybettii oyun varsa,
adeta kaybettiini kovlayarak tekrar oynamaya gider. Bir eit saplant bozukluu
olarak kabul edilir ve tedavisinde yine serotonin, dopamin ykseltici ilalar (bupropion)
ve morfin-eroinin etki ettii opioid alglayclarn bloke eden naltrekson kullanlr.
Tourette Sendromu
Tourette sendromunun (TS) uzun yllar psikolojik bir hastalk olarak dnlmesine
karn, bugn sinir ileticilerinin anormalliinden kaynaklanan bir hastalk olduu
grlmtr. TSnun anahtar zellii tiklerdir. Bunlar anlk ortaya kan, ani,
tekrarlayc, hzl ve dzensizdir. Uzuvlarda, yzde, bata olabilecekleri gibi grtlak
kaslarnda da anormal ses karmalar ile kendini gsterebilir. Gz krpma, kafa
sramalar ve omuz silkme tarznda tikler olabilir. Tikler amal grndkleri
durumlarda bile (rnein; dokunmak, vurmak, koklamak, zplamak veya mstehcen
15
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
12
hareketler) hibir ama tamazlar. Sesli tikler ise homurdanmak, havlamak, inlemek,
burun ekmek ve grtlak temizleme gibi ses ve grltleri ierir. Karmak sesler de
karabilirler: cmleler, dier kiilerin kelimelerini tekrarlamak veya kendi kelimelerini
tekrarlamak eklinde. Bundan daha da ilerisi korpolali yani mstehcen kelimeler
sylemeleri ve kfr etmeleridir.
Tikler genelde beklenti, duygusal sknt (kayg, heyecan ve fke) ya da
yorgunluk dnemlerinde artar. Uykuda tikler ileri derecede azalr. Genellikle tikler 67
yalarnda ortaya kar. 812 yalarnda en st dzeye ular. Sesli tikler daha sonra
eklenir. Tikler istemli olarak basklanabilir ancak kiide bu basklama ar bir sknt ve
tiki yerine getirme arzusu uyandrr. Bir hastann tanmlad gibi Sanki iimde benden
ayr birisi var ve bu hareketi yapmam istiyor. Yapmaynca ok sknt duyuyorum.
Yapnca rahatlyorum. Tiklerin ncesinde nsezi hissedilebilir. nsezi hisleri bir
devinim ya da sessel tikten nce oluan bir istem, gd, gerilim, bask, kanma ya da
rperme eklindeki duyumlardr. Bu nseziler yetikinlerin %90ndan fazlasnda izlenir.
Tiklerin istemsiz bir duyuma istemli bir yant olduu dncesi baz aratrmaclarn
tikleri istemsiz/iradi olmayan yerine isteksiz olarak snflamasna neden olmutur.
Saplantl-zorlant yerine getirme davranlar yaklak %2060 orannda
meydana gelir. Skntya yol aan ve ilevleri etkileyen uzun, yineleyen dnceler ya
da tekrarlayc davranlarla kendini gsterir. Ancak, btn TS hastalarnda zeka
normaldir.18 Dikkat eksiklii de TSde sk izlenir. Bu dikkat eksiklii hiperaktivite
bozukluu ile de bir arada olabilir.
Sinirsel Temeli
TSnin nemli bir nedeni genetiktir. Tek yumurta ikizlerinin birinde varsa, dierinden
ortaya kma oran %86dr.19 Ancak genetik gei Mendelyen kaltm eklinde deildir.
Yine, PANDAS (pediatric autoimmune neuropsychiatric disorders associated with
streptococcal infection) denilen ve ocuklarda A grubu beta hemolitik streptokok
bakterilerinin neden olduu, baklk sisteminden kaynaklanan psikolojik hastalklar
arasnda da yeri vardr. Buna gre, oluan antikorlar apraz reaksiyonla beyine etki
ederler ve TS tablosu ortaya kar.
Eldeki kantlara gre TS, beyin kabuutriatumtalamusbeyin kabuu
dngs balantlarndaki sinir ileticilerinde bozukluktan kaynaklanr. TSli birok
ocukta yrtc ilevde bozukluk vardr. Bu ilev nbeyin blgesi ile ilgilidir. TSli
ocuklarda sa nbeyinde daha fazla veya sol derin nbeyin blgesinde daha az ak
madde tespit edilmitir. levsel beyin grntlemelerinden elde edilen bilgilere gre,
tiklerin basklanmasna nbeyin kabuu devreye girmektedir. nbeyin kabuunun arka
komuluunda yer alan devinimsel beyin kabuundaki yetersizliin tikleri dourduu
dnlmektedir.20
Sinir ileticisi olarak sklkla dopamin sulanmakla beraber, karmak ilevlerin
retiminde birok sinir ileticisinin devreye girdii bilindiinden, dier sinir ileticileri
arasnda da mutlaka bir dengesizlik vardr.21 Yine, zellikle dopamin sistemini bloke
eden ilalara iyi yant vermesi, dopamin sisteminde bozukluk olduunu destekler.
Dopamin sinir uzantlar, ventral tegmental alan (VTA) denilen beyin sap blgesinden
kaynaklanr ve nbeyine balantlar gnderir.
Tikleri ve dier davran problemlerini dzeltmek iin bir grup ila kullanlr.
zellikle, dopaminden ziyade, 5-HT2 alglayclarna daha ok etki gsteren risperidon,
olanzapin, ziprasidon ve ketiapin kullanlabilir. Bunlar dopamin alglayclarn (D2
alglaycsn) bloke eder. Bundan daha da ilginci, dopamin alglayclarn uyaran
pergolid ve ropinirolun da tikleri iyiletirmesidir. Bu etki iin olas mekanizma, sinaps
ncesi blgeleri uyararak dopamin salnmn azaltma eklinde olabilir. Dopamin dnda
GABA etkisini artran baklofen, klonazepam ve gabapentin de tiklerde etkilidir.
Asetilkolin etkisini arttran nikotin ikletleri (nikotinik etki ile) ve donepezil de tikleri
18
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
13
14
sadece SMA aktive olur. Hareket otomatiklik kazanlnca, sinirsel kontrol preSMAdan SMAya
kayar. Yeni renilmiten ziyade hareketler otomatik, bilinsiz yaplabilir hale gelir.
Hareketi salayan sistem bir sradzen iinde kademeli yapdan oluur: st,
orta ve alt seviye. st seviye beyin kabuu arm alanlar ve beynin orta derinliinde
yer alan yaplardan (bazal ganglion) oluur. Bu alanlar, istemli ya da refleks hareketin
stratejisi, dncesi ve amacnn ortaya kt yerdir. Orta seviyeyi ise, devinimsel
beyin kabuu ve beyincik oluturur. Bu iki yer, uzaysal ve zamansal ardklk, dz,
uyumlu ve amaca ynelik hareket oluumunu salar. En alt seviyeyi ise, hareketi yerine
getirmeyi salayan beyin sap ve omurilik devinimsel hcreleri (motor nron) oluturur.
Beyin kabuu hareket alanlar, istemli hareketlerin doduu yerdir. Bunlara ek
olarak beyincik de hareketlerde nemli grevler alr. Beyinde... demek ki, bizim
bildiimiz ve yapmak istediimiz tm kendiliinden hareketler gerekleir. Fakat
beyincik doal ilerini hissettirmeden ve sessizce yerine getirir (Willis T, 1664).
Beyincik geri bildirimi olan hareketler iin nemlidir ve bir sonraki hareketin eklini
etkiler. Bilin gerektirmeyen ustaca hareketleri destekler. Bu hareketler, tekrarlarla
gelierek otomatik hale gelir. Kas hareketleri iin, beyin kabuundan kan kas
kaslsn emri hareketin uygun ekilde yerine getirilmesi iin yeterli deildir. Beyincik
hasarlarnda amaca ynelik hareketlerde uyumun bozulduu ve amatan uzaklat iyi
bilinir. Hareket iin uygun zamanlama, kas kaslmas ardklnn dzenli olmas
gerekir.
Bir hareket uyars beyin kabuu hareket alanndan ktktan sonra, beyincik
tarafndan alndnda, geriye dnen liflerle beyin hareket alann etkileyerek hareketin
yn, zamanlamas ve kuvveti ayarlanr. Bu esnada renilmi eski deneyimler
kullanlr. Yani, beyincik hareketi renmenin baka nemli bir yeridir. Beyincikte,
hareket esnasnda ne isteniyor ile ne olduu karlatrlr. Daha nce deneyimlenen
hareketler, beyincik zerinde belirgin deiiklikler oluturur ve bu bilgi sonraki
hareketlerde kullanlr. nce hareketleri piyano alma, tenis oynama gibi yaparken
hepimiz balangta beceriksizlik yaarz. Zamanla hareketler daha dzgn yaplr hale
gelir. Hatta bilincimizi hi devreye sokmadan hareketleri otomatik olarak yaplabilir
hale geliriz.
Eer her hareketimizi, farknda olarak bilinli yapmaya alrsak hz ve kalite
asndan performansmz der. rnein; ara srme bilinli hareket gerektirir. Ama
bilinli kontrol hareketin an be an kontrol iin gerekli deildir. Hareketin otomatik
olarak baarlmas; devaml grsel, duyusal, i kulak vcut ekli bilgisinin hareket
yaptrc sisteme aknn etkisiyle olur. Yani duyusal girdi her seviyede ve her an
devinimsel sistemi kontrol eder.
Beyincik hasarl hasta parmaklaryla ritmik olarak masaya vurunca hareket
dzensizdir, kuvvet ve sre deikendir. Seri olaylarn zamanlamas bozulur. Orta
beyincik hasarlar cevabn yerine getirilmesini etkilerken, yan blgelerdeki hasar
ardk/seri olaylarn zamanlamasn bozar. Bu zamanlama bozukluu hareketlerle
snrl deildir. Zihinsel ve bilisel testlere karar verme zamann etkilenir. Ses tonunun
uzunluunu ayrma, hareket eden nesnelerin hzlarn karlatrma bozulur.
Refleksler istemsiz egdml kas kaslmas hareketlerdir. Pratikle istemli
hareketler daha amaca ynelik hale gelir. Sinir sistemi amaca ynelik istemli hareketi
yaparken; ncelikle duyusal uyarlar deerlendirir ve bu dorudan hareketi yapacak
uzuv zerine etki eder. Bu geri besleme olaydr. Daha sonra, iitme, dokunma, grme
gibi duyular kullanarak daha nceki deneyimlerin yardmyla bir hareket plan
oluturulur. Bu plan yapma durumu ileri besleme kontrol olarak adlandrlr. Geri
besleme kontrol, duyusal girdi uyarlar referans bir uyaryla temsil edilir ve istenen
hareket durumuyla karlatrlr. Sistem bylece kapal bir halka oluturur. Geri
beslemeler uzuvlarmzn pozisyonlarn salamada nemlidir. rnein; atlan bir topu
havada yakalama gibi.
leri besleme vcut eklini ve hareketi kontrol eder. Deneyimlerin byk etkisi
vardr. Topu yakalamay tekrar dnecek olursak, grsel bilgi ile topun hatt tahmin
edilir. Top ele dnce geri besleme balayarak, elin pozisyonunu ayarlar. leri
besleme mekanizmas topun deecei zaman hesaplar. Yakaladktan sonra gerekleen
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
15
nedir? Topun hzla ele dokunmas, omurilik reflekslerini uyarr. Sabit kaslma oluur.
Top yakalanr.
Karar Vermenin Anatomik Yeri
n singulat beyin kabuunun (ACC) seim yapmay salad ve beynin
yerine getirme ilevinin bir paras olduu gsterilmitir.22 ACC beynin aln
lobunun i yzeyine yerleiktir. ACC hareketi yerine getirme iin mutlak
gerekli deildir. Ancak, karar verme szel olduunda devreye girer. Daha
ziyade, bir eyleri sralamaya elle karar verildiinde, karar el
hareketlerine evirir. Yani tost semek iin ACC gerekli deildir, ama tostu
alma eyleminde gereklidir. Maymunlarda sinir hcrelerinden yaplan
dorudan kaytlamalarla, ACCye ksmen yakn olan blgenin beyin (dorsolateral frontal) kabuunun karar vermenin sinirsel yeri olabilecei ne
srlmtr.23
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
16
sreli bellee ulatrlr. Yaklak 270-300 msande bilme hissi oluur. 150-500 msande
duyusal kayt sistemi taranarak, iinden nemli olanlar seilir ve ksa sreli bellee
kaydedilir. 500 msande ayn zamanda uzun sreli bellek bilgileri de geri getirilir.
Hareketle ilikili beyinden kaytlanan, zamanla ilikili potansiyeller u ekildedir:
Hareket ncesi evre
Hareket ncesi evre veya drt ksm dalgadan oluur. lk dalga, hareketten yaklak
600-850 msan nce balayan ve yavaa ykselen bir potansiyeldir. Bu hazrlk
potansiyelidir. Kafa tepesinde ve ksmen hareket eden uzun kar beyin yarkresinden
daha belirgin olarak kaydedilir. Bu balatlacak hareketin genel hazrlnn ifadesidir.
Suplementer hareket alanndan kaynakland ne srlr.
kinci dalga, hareketten 500 msan nce ortaya kar ve hareketten 90 msan
sonraya kadar uzar. Bunun kar beyin yarkresindeki duyusal-hareketsel alandan
doduu ne srlr.
nc dalga, herkeste ortaya kmaz (%50 kar). Buna hareket ncesi pozitif
dalga denir. Hareketten 80-90 msan nce balar ve ayn taraf beyin yar kresinin
duyusal alanndan kaynaklanr. Beyin kabuu-beyincik-beyin kabuundan inen sinir
hcreleri uzantlarnn elektriksel uyarlmasnn ifadesidir.
Drdnc dalga, hareketden 1-2 msan nce balar ve hareketten sonra 50-60
msan iinde en belirgin dzeyine ular. Daima hareketi yapan uzvun karsndaki beyin
yarkresinden kaydedilir. Bu, hareketi yaptran sinir hcreleri uzantlarnn ya da beyin
kabuundan omurilie inen (kortiko-spinal) yollarn elektriksel almasnn karldr.
Ancak, bu dalgann en belirgin noktasna kas kaslmasndan sonra ulalr. Bu dalgann
hareketten kaynaklanan geri bildirimden doduu da ne srlr.
Hareket sonras evre
lk dalga, hareketin sonlanmasndan 30-90 msan sonra ortaya kar. Hareketin
yapldna ilikin beyine ulaan derin duyunun karl olarak kabul edilir. Derin beyin
yaplarndan kar ve her kiide kaydedilmez. kinci hareket sonras dalga, beceri
dalgasdr. Kas kaslmasndan 400 msan sonra en belirgin hale gelir. zellikle beceri
isteyen hareketler yapldnda ortaya kar. Bunun hareket srasnda geri beslemenin
youn olarak gerektii (ince ilerde) ortaya kt kabul edilir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
17
Duggal HS, Nizamie SH. Bereitschaftspotential in tic disorders: a preliminary observation. Neurol India
2002;50:487-9.
26
Kwak C, Dat Vuong K, Jankovic J. Premonitory sensory phenomenon in Tourette's syndrome. Mov Disord
2003;18:1530-3.
27
Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.
28
Schrdinger E. Yaam Nedir? Evrim yaynlar. 1999; 122-123.
29
Greenfield S. nsan Beyni. Varlk yaynlar. 2000; 128
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
18
alglar, kavrar, bilir ve ona yant verir. Sinir sistemine sahip organizmalarda bu bilisel
olaylar, belirgin ekilde seimleri etkiler. Canlnn yaama olasl, olaylar tahmin
etme ve o anki evresel duruma yant oluturma ile yakndan ilikilidir.30
Bilisel srelerimizde ve dncelerimizde devaml bir ak vardr. 19. yyda
Francis Galton ve William James tarafndan, bilincin ieriinin birinden dierine
srad ne srlmt. Ancak, bu geiler arasnda ounlukla armsal temalar
vardr. Bazen bunlar st ste biner gibi, bazen de birbirlerine paraleldirler. Herhangi
bir bilisel dng herhangi bir zamanda bilinli olabilir.
Girdi
Duyusal-sel
Geici epizodik
bellek
Algy depolama
Bilinncesi
tampon
1
Alglama
evre zerine
hareket
sel
hareket
Hareket yapma
(hareket alan)
Uzun sreli
bellekten girdi
Amalarn
planlanmas
(nbeyin)
Bilin iin
yarma
Bilinli
Yaylm
8
Hareket seimi
(nbeyin arkas)
Kaynaklarn geri
arlmas
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
19
atom asla seim yapamaz. Seim yapmas iin onun gzlenmesi gerekir.32 Elinizde
kahve ya da ay yoksa, meyve suyu varsa, sadece onu semek zorunda olursunuz. O da
yoksa hibir ey semezsiniz! Sememek de bir tr seimdir.
Doa yaradlndan dolay nceden bilinemezdir. Baz eyler, isel ihtiya ve
psikolojik durumlardan doar. Sabah kahvaltda ay ya da kahve imeyi mi tercih
edersiniz? Birini ya da dierini semeniz iin belli bilinen/bilinmeyen, isel ve dsal
nedenler vardr. O nedenlerin de nedenleri olabilir. Kahveyi tercih nedeniniz, ayn
demlenmesini beklememek ya da kahvenin daha canlandrc olduunu dnmeniz
olabilir. Kahvenin canlandrc olduunu size dndren, daha nceki deneyimleriniz
de buna nedensellik oluturabilir. Yani, davran belirlenmi olmasna karn, insan
kendini zgr olarak dnr.33
Daha da zetleyecek olursak, Schopenhauerin syledii noktaya ularz:
stediim gibi davranmakta zgr olabilirim, ama istediim gibi istemekte zgr
mym? ve u soruya yant dnmek gerekir: Bir kii btn koullar ayn
kaldnda, baka trl davranabilir mi?
32
33
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
f-y
Karaka S et al., Beyin ve Zihin ilikisinde byk dnrler ve kuramlar: pozitif bilim dallar iin dourgular.
Nropsikiyatri Arivi 2001; 38:1; 15-23.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Tablo. Ruh-Beden, zihin-beyin, bilin-beyin ikililerine ilikisel olarak farkl yaklamlara genel
bak.
MONSTK
Materyalizm/Maddecilik
Thomas Hobbes (1558-1579)
TEK
Julian de la Mettrie (1709-1751)
Pierre Fluorens (1794-1867)
Paul Broca (1824-1884)
Gustav Fritch (1838-1929)
Eduard Hitzig (1838-1907)
Voltaire (1694-1778)
Diderot (1713-1784)
DAlembert (1717-1783)
Holbach (1723-1789)
Panpsiizm
George Berkeley (1686-1753)
David Hume (1711-1766)
Thomas Brown (1778-1820)
John Stuart Mill (1806-1873)
DALSTK
Epifenomenalizm
Edmund Husserl (1859-1938)
KC
ift grnm/zdelik
Gottfried Leibniz (1646-1716)
Gustav Fechner (1801-1887)
Psikofizik paralelcilik
2
3
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Psikofizik etkileimcilik
Aranedencilik/Vesilecilik
Monizm
Bircilik ya da tekilik terimi ilk kez Christian Wolff (1679-1754) tarafndan beden-ruh
ikilii sorununa ilikin yrtlen tartmalarda, yalnzca ruhun varln kabul eden
4
Current AwaRenss: Spotlight on consciousness. Developmental Medicine and Child Neurology 1997;39:5462.
5
Poortman JJ. Vehicles of Consciousness. The Concept of Hylic Pluralism (Ochema), vol IIV, The
Theosophical Society in Netherlands, 1978
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
felsefeciler ile yalnzca maddenin varln kabul eden felsefecileri tanmlamak iin
kullanlmtr.
Tekli modeller (monistik yaklam), nemli olan tek eyin madde beden ya da
beyin olduu ve i deneyimin maddenin hareketinden baka bir ey olmad
(materyalizm/maddecilik), her mekanik hareketin bir i deneyimle sonuland ve
maddeyi oluturan paracklarn ksmen bir i hayatlar olduunu (indirgeyici
maddecilik) ne srer.6 Canl varlklar temelde fiziksel bir maddedir ve bundan baka
bir etmen aramaya gerek yoktur. Beygir gcnn motor gcnn bir gstergesi olmas
gibi, zihin-bilin de maddesel beynin bir rndr. Monistik yaklamn dier bir bak
as da tam karda yer alr ve bu panpsiizmdir. Buna gre, tek bir varlk vardr ve bu
madde deil de, zihin-ruh-bilintir. Maddenin bamsz bir varl yoktur. Madde
alglanmaya baldr. Her eyin balangc duyumdur ve duyum ayn zamanda zihnin
olumasna yol aan temel sretir. Yani, zihnin bir rndr.
Aykr monizm (anomalous monism) bir tr indirgemeci olmayan maddeciliktir.
Her zihinsel olay bir fiziksel olayla zdetir. Ancak, bizim zihinsel olaylar kastetmek
iin kullandmz dil, fiziksel olandan baka bir yola sapar ve oradan ilerler. Bu nedenle
kullandmz dil fiziksel ve zihinsel olaylarn zdelii ile dorudan ilikilendirilemez.
Monizm/Tekilik Trleri
Zihin/Ruh/Bilin
Beyin/Beden
dealizm
Maddecilik
Materyalizm
Vitalizm
Panpisizm
ndirgemecilik
Fizikselcilik
zdeilik
ndirgemecilik
Ta-topraktan oluan dnyamz ve etten beyinlerimiz fizikseldir. Et beyinlerimiz
hcreler, onlar da molekller, atomlar, atom alt paracklar ve ekim kuvvetlerinin bir
araya gelmesinden oluur. Yani, beden ve organlarmz, onlar oluturan alt birimlerin
yap ve ilevlerine kadar indirgenebilir.
ndirgeme ya da indirgemecilik, bilimde deiik anlamlarda kullanlr.
Bazlarnca ontolojik (varlkbilimsel) ve metodolojik (yntemsel) olmak zere iki
indirgemeci bak as vardr. Buna daha sonra teorik indirgemecilik eklenmitir.
Biyolojideki indirgemecilik btn yoktur fakat...tr. Kimyasal, fiziksel yaplarn ve
genlerin olmadn, her eyin nkleik asit molekl olduunu ne srer. Ancak biliyoruz
ki, organizmalar kimyasal varlklardr. Metodolojik indirgemecilikte ise fizik ve kimya
biyolojik yaplar incelemek iin yeterlidir. Teorik indirgemecilikte, baz bilimlerin tm
teorik yaps daha temel bilime indirgenebilir, birinin terim ve kavramlar dierine
uygulanabilir. Eer teorik indirgenme doru ise, tm fizik tm kimyay kapsamal ve onu
aklayabilmelidir. Termodinamiin istatistiksel mekanie indirgenmesi bunun bir
Herbert N. Temel Bilin: nsan bilinci ve yeni fizik. Ayna yaynevi. stanbul. Kasm 1999; 24-29.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
skelet kas
Tm Beyin
Su
75
77-78
Yalar
10-12
Protein
18-20
3-5
Karbonhidrat
znr organik maddeler
norganik tuzlar
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Gazali, Mikatl-Envar
Dalizm
Tm varlklar dnldnde cansz (talar, evler, gezegenler) ve canl olarak iki grup
ayrm yaplabilir. Canl olarak; isteriz, dnrz, mutluluk ve kzgnlk gibi duygular
yaarz. Bu ynmz ile kendimizi, belirgin olarak fiziksel nesnelerden farkl grrz.
Bu gzlem bizi, canl olarak farkl yapan eyin fiziksel yapmz dnda farkl bir ey
olduuna gtrr: fiziksel olmayan bir zellik. Dalizm ya da ikicilik ite bu noktada
doar. kici model zihin/bilin ve beyin/bedenin tamamen kendine ait, farkl eyler
olduunu kabul eder. Bu modelde, zihin maddenin hem dna itilir hem de karsna
alnr. Bunun sakncas olarak da zihin bilimin inceleme konusu dna itilerek,
mistisizmin, felsefenin konusu haline gelir. Eer zihin ve dnceden konuuyorsak,
dnceyi maddeden ayrmak imknszdr.
Eer bir kii tam olarak fiziksel temellerden oluuyor ise, zihinsel durumlar da
fiziksel durumlarn dzenlenmesinin sonucu olacaktr. Dolaysyla, fiziksel nesneler olan
talar ile kiiler (beyinler) arasnda ak bir ayrm yaplamayacaktr. kicilie gre,
zihinsel ilevler fiziksel olmayan bir eylerden olumaldr. Dier yanda, herhangi bir
fiziksel olmayan ey olmakszn zihni karakterize edebilirsek, ikicilik yanl olacaktr.
kici yaklam aslnda Descartestan daha nceye uzanr. Sokrates ncesi
gereklik/gze grnen, Platonun form/dnya, daha yakn dnemlerde Humeun
bilgi/deer, Kantn ampirik insanst/doast, Heideggerin varlk/zaman, Russelln
var olu/varlk ayrm ve son olarak Descartesn zihin/beden ayrm. Descartesn ki
bilisel bilimciler ve modern felsefecilerin arasnda kartezyen ikicilik olarak en ilgi
ekici olandr.
Dier bir zihin beden etkileimi de, zihnin ve bedenin/maddenin karlkl
olarak dengede birbirini eit etkilemesidir. Bu bir madeni parann iki yzne benzer.
Tpk yaz ve tura gibidir. ift grnmldr ve zde olarak iki yz birden paray
oluturur. Tpk zihinsel sreler ve beyin/bedensel iki yz gibi. Bilin-zihin maddeye,
madde de zihne etki eder. kisi arasndaki fark, nereden bakldna bal olarak deiir.
Dardan bakldnda beyin/bedensel durum grlebilir. ten bakldnda ise zihinsel
olan grlr. Ancak, iyi bir ikici yaklam, hangi kombinasyonda olursa olsun, dnyann
tamamen farkl bu iki ynnn birbirini karlkl etkilemesine yol aan, maddenin sahip
olduu zellikleri ve ruhun niteliklerini detayl bir ekilde anlatabilmelidir.
Dalizm/kicilik
Zihin/Ruh
Beyin/Beden
Epifenomenalizm
m
Paralelizm
Etkileimcilik
beyin grngleri karlk gelen belli zihinsel grnglere denk gelir. Leibnizin
monadolojisi koutuluun en bilinen rneidir. Ancak bu bak as ok zayftr ve
psikiyatrik hastalklarda kullanlan ilalarn davranlara ve anesteziklerin bilince nasl
etki ettiini aklayamaz.
Psikofizik etkileimselcilik ikicilik bal altnda incelenir. Bu psikofizik
paralelcilie benzemesine ramen, farkl olarak beden zihni, zihin de bedeni etkiler.
Beden ile zihin aralksz olarak birbirini etkiler. En ufak bir bedensel kprt dahi zihinde
karln bulurken, zihinsel olan her ey de bedensel bir etki yaratr. Her ikisi de ayr
varlklardr. Bu gr temelde Ren Descartes ile balar. Beden dardan duyumlar
alarak zihne tar ve bunlar zihinde deerlendirilerek uygun ekilde bunlara bedensel
yantlar oluturulur.
Ara nedencilik ya da vesilecilik (occasionalism) de bir eit ikicilik rneidir.
Buna gre, zihin ve beyin birbirini nedensel olarak etkilemezler. kisi arasnda nedensel
gibi grnen ilikinin gerekte Tanr tarafndan kurulduunu savunan grtr. Bu deux
ex machina (makineye indirilen Tanr) olarak eletirilir. Yani dmlenmi bir sorunu ya
da konuyu zmek adna, iin iine Tanrnn ya da doast bir figrn gereksiz yere
sokulmasdr. Bu grn ncl Gazalidir. Tanr, beden hareketleri ile onlara karlk
gelen zihin durumlar arasnda bir ara neden durumundadr. Arnold Geulinezin (16241669) szleri ile syleyecek olursak: Bir ey yapma onun nasl yaplacan bilmeyi
gerektirdiinden, tek bana hibir ey bilmeyen tzler eylemde bulunamaz; dolays ile
tzlerin grnteki birbirini etkileyiinin gerek nedeni Tanrnn eylemi olmaldr.
kicilik doruuna Descartes ile ulamtr. Descartesa gre, fiziksel olan her
eyin uzaysal uzanm vardr ve paralardan oluur (ayrca paralara ayrlabilir). Zihin
uzanm olmad, paralardan olumad iin fiziksel olmamaldr. Fiziksel gereklikte,
ikicilii destekleyen baka kavramlar da vardr. Fiziksel gereklikler deimez olarak,
matematik terimlerle ifade edilebilirler. Doann kitab matematik dilinde yazlmtr.
Fiziksel olan her ey geometrik olarak tanmlanabilirdir. Ayn zellikler zihinsel
zelliklere uygulanamaz. Dolaysyla fiziksel gereklik dnda, zihinsel durumlar ieren
baka bir gereklik de olmaldr. Zihinsel durumlarn dier bir zellii de ar, gibi
bedensel duyularn kalitatif zellikleridir. rnein; knt bir ar veya grsel olarak
deneyimlenen krmz renk. Bu isel zellikler (qualia=znellik, zihin ierii) matematik
denklemlerle ifade edilemez.
Descartesn bak ile zihinsel fenomen fiziksel fenomene hem neden olabilir
hem de etki edebilir (dalist etkileimcilik). Leibniz buna katlmayarak, fiziksel
fenomene elenik olduunu ne srer (paralelizm/koutuluk). Dier bir bak as,
Thomas Huxley ve son zamanlarda F. Jackson tarafndan savunulmutur. Buna gre,
zihinsel fenomen etkiler ancak fiziksel fenomenlere neden olmaz (epifenomenalizm).
Son yllarda dalizm David Chalmers tarafndan ateli bir ekilde savunulmutur. Ona
gre, zihinsel ile fiziksel arasnda yapsal ebenzerlik (structural isomorphism)
kanunu vardr. Dalizm iin dier bir ne srme ise, Joseph Levinein aklayc aralk
(explanatory gap) olarak adlandrd problemdir. Levinee gre, mikrofiziksel
fenomenler yukar doru kmaya eilim gsterirler ve makrofiziksele ulamaya
alrlar. Ama, arada aklanamayan bir boluk, kap vardr.
Beden ve ruhu (beyin ve zihin deil) Antikadan itibaren, ayr dnlmekle
beraber, farkl olarak vurgulanan, canl cansz ayrmndan ok bilin ile bilin dndaki
dnyadr. Res cogitans yani dnen ey, dnya hakkndaki bilgileri toplamak iin beyni
kullanr ve dnyaya etki etmek iin bedenle ilikiye geer. Bilinli olan yer kaplamaz,
yer kaplayann da bilinci yoktur. Bu iki cevher insanda bir arada bulunur.12 Dnme,
bilinli ruhun temel niteliidir. Maddenin z ise yer kaplamasdr. Bu yer kaplama
ortadan kaldrlrsa, maddenin varlndan sz edilemez. Bu ortadan kalkmayla ilikili
olduu eyler de ortadan kalkar.13 Descartes, zihinle bedenin birbirinden ayr olarak var
olabileceini yle anlatr:
Zihni, yani dnen tz, beden olmakszn, yani yer kaplayan tz olmakszn
aklkla kavryoruz; te yandan bedeni de, zihin olmakszn, ayn aklkla
kavrarz. Demek ki, en azndan Tanrnn snrsz gc ile, zihin beden
12
13
Cogito. yleyse Descartes. Kken G. Gazzali, Descartes ve Cogito. YKY 1997;10: 151
Cogito. yleyse Descartes. Armaan M. Descartes felsefesinin ufuklar ve snrlar. YKY 1997;10: 109.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
olmakszn, beden de zihin olmakszn olabilir [...]. Zihin ve beden; biri, teki
olmakszn olabilen tzlerdir. Demek ki, zihin ve beden gereklik bakmndan
farkldr (Descartes, Dnceler 5, 6, 7, 10).
Bu ikisinin bir arada nasl bulunabileceini, Arnold Geulinex (1624-1669) sarkal
ift saat benzetmesi ile aklar. Ayn anda birbiriyle balantl olarak kurulan bu iki
saatten birisi aldnda dieri de bundan etkilenerek almaya balayacaktr. Birisinde
ortaya kan bir neden dierinin hareketini etkileyecektir. Ayn ekilde, bedenimizde
ac duyduumuzda ruh bundan etkilenecek, ac duyacak, ruhun (dncenin) yaad
sknt da bedende kendisini gsterecektir. Descartesa gre;
Dnceden, hakknda dorudan bilgi sahibi olduumuz lde bizde bulunan
her eyi anlyorum. Bylece, iradenin, anlama gcnn, hayal gcnn ve
duyularn btn ilemleri, dncededir. Ama, dncelerimizi izleyenleri ya
da onlara balanan eyleri dlamak amacyla dorudan szcn ekledim;
rnein, iradi hareketin ilkesi, aslnda iradedir; ama yine de kendisi, irade
deildir.
ift Saat Benzetmesi ve Rezonans
Geulinexin ift saat benzetmesinin, yani dier mekanik saatin de
etkilenerek almasnn her zaman garantisi yoktur. Fizikte rezonans
benzer fiziksel parametrelere sahip sistemlerde oluabilir. Yan yana ayn
boyda iki sarkatan birisi salnrsa, dieri de salnmaya balayabilir. Bu
nedenle ift saat yerine ift sarka daha iyi bir benzetme olabilir.
Saat bir sarkatan ok daha karmaktr ve rezonans zordur.
Cogito. Cottingham J. Kartezyen Dalizm: lahiyat, Metafizik ve Bilim. YKY 1997;10: 283
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
10
bile, neyse o kalacaktr. Nrofizyolog John Eccles 19771978 ylndaki derslerinde ikici
yaklam benimsediini aklayarak, Her benlik kutsal bir yaratltr demitir.
Eccles, Bilinli benin, baskn beyin yarkresindeki zgl dil ve ideletirme
blgeleriyle dorudan balantl olduunun ortaya konulduunu iddia ediyordu.15
Beden ve zihin karlkl iliki iinde olmalarna ramen, madde efendidir
(epifenomenalizm) veya bunun tersi olarak, her beden zihne baml olabilir. Zihinsel
srelerin oluumu bedensel-beyinsel srelerin bir oluumudur. Beden zihne tek ynl
etkide bulunabilir. Hatta, bu bamllk sadece canllara zg deildir; evrendeki tm
maddeyle ayn etkileim iindedir (animizm). Teologlar tarafndan zihin efendiliinin
yansmas, maddesel beden iinde ruh olarak da adlandrlr. Mslmanlk, Yahudilik,
Hristiyanlk ve Budizm gibi btn dinsel inanlarn temelinde, canl -bazen canszvarlklarn iinde z olarak bulunan ruhtan sz eder ve varln ne srer. Bu inanlara
gre, ruh bedenin hayat bulmasyla dardan gelip maddeye yerleir ve beden lnce
ayrlarak, farkl bir boyutta bazlarna gre aramzda sonsuza dek yaadna inanlr.
Descartesn ar ikici ayrm, yani zihnin cisim d ya da cisimsiz olduu tezi,
bugn bile etkisini gstererek eletirilere konu olmutur. Bir dnem, gkteki yldzlar ve
denizdeki kumlar kadar izleyeni olmasna ramen, kar kanlarda bir hayli fazlayd.
Kendi dneminde, orijinallikten uzak bir dnr olduu ynnde sulamalara maruz
kald. Descartes felsefesinin kartlarndan Pierre-Daniel Huet (1630-1721), cogitonun
kukuculuu gsteremediini savunuyordu. Dnyorum, yleyse varm ifadesinin bir
karsama olmakla kalmayp, dnmenin meydana geldii an ile dndn fark
etme an arasnda bir zaman gemesini gerektirdiini, oysa bellein yanlabileceini ne
sryordu.16 Spinoza ve Leibniz de Descartesn zihin-beden sorununu zemediini ne
srerler. Leibniz onu bu ynyle kararsz bir Platoncu olarak grr.
Antonio Damasioya gre Descartes, Bedenle ruhu bakla keser gibi
ayryordu; bir yanda hacimli, boyutlar olan, mekanik olarak altrlan, sonsuza kadar
paralarna ayrlabilen beden maddesi, te yanda hacimsiz, boyutsuz, deiken
olmayan, blnemeyen zihin maddesi vard; uslamlama, ahlak yarglar ve bedensel
szlarn ya da duygularn alt st olmasna yol at aclar bedenden ayr olarak var
olabilirlerdi diyerek onun yanldn belirtiyor ve bugnn ikicilerine gnderme
yapyordu: Gerekten de, zihin bedenden ayrlabiliyorsa, nrobiyolojiye bavurmadan,
anatomi, fizyoloji ve kimya bilgisinin etkisinde kalma ihtiyac olmadan zihne inanan
birok ruh bilimcisinin kendilerini ikici olarak grmemeleri olduka ilgin ve elikili
bir olgudur.
Damasio, Descartesn Dnyorum, yleyse varm sz zerine de durarak,
bunun Descartesta ilk olarak Metot zerine Konumada (1637) Franszca Je pense
donc je suis ve daha sonra Felsefenin lkelerinde (1644) Latince Cogito ergo sum
olarak ifade edildiini syler. Descartese iddetle kar karken, Platonu da unutmaz
ve Platonun beden ve zihin konusundaki grleri insan ok daha fazla ileden
karc trdendir der. Syledii szn, Augustinein Fallor ergo sum/Aldatldm,
yleyse varm ifadesinden farkl olmadn ne srer.
Szck anlamyla bu ifade zihin ile beden arasnda inand ilikinin tam
karsndadr. Damasio, dnmenin ve dnmenin bilincinde olmann, var olmann
gerek alt tabakalar olduunu ne srer:
nsanlk tarihinin balamasndan ok nce, varlklar varlktr. Evrim srecinin
bir noktasnda bir temel bilinlilik balad. Bu temel bilinlilikle beraber basit
bir zihin dodu; zihnin karmakl arttka dnme olana balad, ok sonra
da iletiim kurmak ve dnceleri daha iyi dzene sokmak iin dil kullanld.
yleyse, o zamanlar, balangta, yalnz var olmak vard, dnmek sonra
geldi... nce varzdr, sonra dnrz, ne kadar varsak o kadar dnrz,
nk dnmeyi douran varln yaps ve ileyiidir.17
Gilbert Ryle (1900-1976), A Concept of Mind (Zihin Kavram) adl eserinde,
zihin-beden ayrmnn eletirisini geni biimde yapar ve hemen btn kitab, felsefeye
Descartesn musallat ettii bu bedendeki hayaleti kovmaya adar:
15
16
17
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
11
Capra F. Bat Dncesinde Dnm Noktas. ev: Armaan M. 2.bask, st 1992. s:61
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
12
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
13
ince balar bulunan iki olay kmesini paralel olarak ele almak iin elimizde hibir
dayanak yoktur. imdiye kadar elimize geen kantlar insann eylem yapan varln
ancak bir birlik olarak ele almay gerekli klyor; fakat bu birlik yadsnamaz bir biimde
iki ayr grnm vermektedir. teki grnm bir karara vardmz zaman
duyumsadmz ve bildiimiz eydir, dtaki grnm anatomist ya da fizyologun
kafann iine baktnda grecei eydir.
zetle, ikiciliin temel anlay, basite bir parann iki yz gibi beden ve ruhu
ele almasdr. Oysa ruh/beden veya zihin-bilin/beyin iki ayr eyin bileeni olarak
grlmezler. Tam aksine, btncl bir yapdan oluurlar. kicilie kar oluturulan iki
u dnceden, bilince phe ile bakan maddecilik ise sadece fiziksel durumun nemli
olduuna inanr. Psikolojide, maddeciliin karl davranlk olarak karmza kar.
Buna gre d uyaranlara kar sadece mekanik tarzda yantlar olutururuz. Bilincin ve
zihnin bir anlam ve nemi yoktur. dealizm ise fiziki bir dnyann aslnda var olmadn
ve her eyin alg olduunu ne srer.
John Searlein zetlemeleri
Orada grnmez cmleler var---------- Dnce dili
Orada bir bilgisayar program var------ Biliselcilik
Orada sadece nedensel iliki var------- levselcilik
Orada hibir ey yok--------------------- Eleyicilik
Grngclk (Fenomenoloji)
Edmund Husserl (1859-1938) tarafndan oluturulan bir akmdr. Daha sonra Martin
Heidegger (1889-1976), Jean-Paul Sartre (1905-1980) ve Maurice Merleau-Ponty (19081961) de bu akma katlmtr. Fiziki nesnelere yaplan tm gndermelerin anlam
kaybna uramakszn mevcut veya muhtemel deneyimlere eit olduu ya da bunlara
evrilebileceine dair dncedir. Fenomenolojinin, Berkeleyin maddeyi kabul
etmeyii olan ideal madde teorisi (idealizm) ile pek ok ortak noktas vardr.20 Buna
gre; bilin znel, kiinin kendisinin birinci elden bir deneyimdir.21 Bilincin bir ilevi ya
da etkisi yoktur. Gzlemlenebilir olaylarn zerinde olan ve belli artlarda ortaya kan
bir olgudur. Fenomenolojinin zihinsel fenomenlerin nasl olutuu sorusuyla herhangi bir
ilikisi yoktur.
Zihinsel olaylarn fiziksel olaylarn yan rnleri olduunu ve doadaki olaylarn
oluumuna hibir biimde etkide bulunmadn ne sren felsefi bir akmdr. Fiziksel
olandan zihinsel olana doru, tek ynl iliki zerine kuruludur. Zihinsel olaylar
herhangi bir nedensel ilikide etkin gce sahip olmayp, aralarnda nedensel bir ba
olmakszn sinir sisteminde meydana gelen olaylarn izdm olarak ortaya kan bilin
durumlar dizilerinden ibarettir. Zihinsel grngler tmyle fiziksel grnglere
indirgenemezdir. Zihinsel sreler ya da grngler, doal srelerde etkin olmayan,
yalnzca bu srelere elik eden grngler olarak ele alnrlar. Baka bir ifade ile
zihinsel olaylar, sadece maddi glerin ve fiziksel olaylarn glgeleri olarak kalrlar.
Shadwort Hodgson Zaman ve Uzam (1865) adl eserinde ilk kez grngclk
tanmn yapar. Tm bilin ve zihin olaylarnn beyin durumlarnn bir sonucu olduunu
ne srer. Ancak, bu ilikide bilin olaylarnn beyin zerine etkisi yoktur. Ardndan,
Thomas Huxley (1874) Bizler bilinli makineleriz diyerek, glge grngcln en
bilinen savn ne srer. George Santayana (1905), benzer fikirleri savunduysa da, pek
yanda bulamamtr.
ekil. Gnmzde, zihin-beyin veya bilin-beyin sorununa genel yaklamn ncleri ve yer
aldklar akm gruplar. Kiilerin bak alar kitapta deiik blmlerde ilenmitir.
20
21
Jennifer Trusted. Fizik ve Metafizik. Deney a. nsan Yay. 1995, stanbul. s:217
Varela FJ. Neurophenomenology: A methodological remedy for the hard problem. JCS 1996;3:330-349.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
14
levselcilik
Bu baka gre, beyin bir tr makinedir. levselcilik igzleme kar kn sonudur ve
bilincin deneysel olarak aratrlmas gerektiini savunur. levselcilik evrim kuramnn
douunun ardndan kendine yer bulmutur. Darwin baz psikologlar etkilemi ve onlar
bilincin ilevi zerinde dnmeye ynlendirmiti. Bilincin ilevleri hakknda fikir
yrtme, pek ok aratrmac iin bilincin unsurlarn belirlemekten daha nemli bir
grev halini almt. Ayn zamanda bu, hayvan psikolojisini incelemeye de hz
kazandrd. Darwinden nce hayvan psikolojisini incelemenin bir anlam yoktu, nk
Descartesa gre onlar ruhsuz otomatlard. Trlerin Kkeni zerineden sonra insan ve
hayvan zihinlerinin ksmen ayn iledii anlald. O dnemde birok hayvan zeks
almalar yapld. Zihinsel sreleri ayn ekilde ele alma ile ilevselcilik domu oldu.
levsel psikolojinin ncs William Jamestir (1842-1910). levselcilik, basit olarak u
ekilde zetlenebilir: bu makine kendi iindeki iletiimini elektriksel sinirsel
atelemelerle salar ve fiziksel srelerin zihinsel nedeni yoktur. Uygun durumlarda
makineler de dnebilir ve hissedebilir hale gelebilirler. Ruhun da maddesel
kavramlarla hibir ilgisi yoktur.22
Temel olarak; 1. levsel psikoloji zihinsel elementler psikolojisinin tersine
zihinsel ilemler psikolojisidir; 2. levselcilik, bilincin temel yararlarnn psikolojisidir.
Bilin organizmann ihtiyalar ile evrenin istekleri arasnda arabuluculuk yapar; 3.
levsel psikoloji sadece bilin ile deil muhakeme, irade ile de ilgilenir ve anlamlarn
aratrr; 4. Ayn zamanda psikofizik ilikilerin (ruh/beden) psikolojisidir. Bu nedenle
de, ruh ve beden arasnda gerek bir ayrm olmadna inanr. Bu ikisini ayn dzene ait
farkl varlklar olarak ele alr ve birinden dierine gei yaplabileceini kabul eder.
Tarihsel sre ierisinde ilevselcilik znelin (zihin-bilin) kiiye zel aratrmasndan
nesnel aratrmaya (ak davran) doru yn deitirir. Sonunda zihin aratrmalarn
terk edip tmden davranlar zerine younlar. Bylece ilevselciler, yapsalclarla
davranlar arasnda bir kpr grevi grrler.23
Kiisel Baklar
Sinirbilimsel reti
Gerald Edelman (1989), zihni yalnzca sinirbilimsel teorinin formle edebileceini ne
srer: ...zihnin bilimsel teorisinin ina edilmesi, dorudan beynin yaps ve almas
zerine kurulur... sinir hcreleri organizasyonu zerine kurulur. Francis Crick (1994)
22
23
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
15
Gold I and Stoljar D. A neuron doctirine in the philosophy of neuroscience. BBS 1999.
Ula SE. Felsefe Szl. Bilim Sanat Yay, 2002
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
16
Chalmers DJ. The puzzle of conscious experience. The Hidden Mind. Scientific American 2002;90-100
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
17
bilincin var oluu fizik kanunlarndan karlamaz ise fiziin her eyin teorisi
gerekten her eyin teorisi deil demektir.
Chalmersa gre, bilinli deneyim temel bir zelliktir ve ok daha basite
indirgenemez. Bunu bir benzetme ile aklar: 19. yyda kefedilen elektromanyetik
fenomenin daha nceden bilinen bilim ve fiziin esaslar ile aklanamadn, o zamana
kadar bu tr kavramlar olmadn, temel zellik olarak yeni kavramlarn ortaya
konulduunu ve yeni kanunlara uygulandna dikkati eker. Benzer bak as bilince
de uygulanabilir. Yani, bilin elimizde var olan bilimsel bilgiler ile aklanamaz ise,
yenilerine gerek duyulacaktr. Bu da byk bir ihtimalle gelecekte, bilimde olacak bir
devrimsel gelime ile ortaya kacaktr.
Bilin teorilerinin nihai amac, basit temel kanunlardan oluan ve fiziin temel
kurallarna benzer bir teori oluturmaktr. Elbette, esasl bir teoriye ulaana kadar
ortaya atlan teorilerin tm yanl olabilir. Ancak, yeni dnceler ve teoriler daima
ortaya kacaktr. Hemen her yl, bilinle ilgili almalara yeni sayfalar eklenmektedir.
Ancak aklanamayan bilin teorisinin ne olduu belirsizdir. Tanmlamas m? levi mi?
Neden evrimsel olarak var olduu mu? Hangi anatomik beyin yaplarndan kaynakland
m? Beyinle nasl bir arada olduu mu?
Tekml/geliimi ve ortaya k
Yaamsal deerinin ne olduu
Beyin olaylarndan nasl ortaya kar?
Davran nasl etkiler?
Gerard Edelman
Nick Herbert
Zihin balantlar/haritalar
Yapay farkndalk
Zihin miktar ve kalitesi
Dikkat mekanizmas
Benlik ve kiilik duygusu
zgr irade
lmle ne olduu
Uzaktan zihinlere ulamak
Evrensel nemi
18
olmadr. Bulunulan anda, zihinsel imajlar vardr. Ancak; kiide gemi ve gelecekle ilgili
herhangi bir duyum oluturmaz. Yksek dzeyli bilin durumunda kii kendi hareket ve
duygularn tanr. imdiyi olduu kadar, gemi ve gelecei de bir arada barndrr. Ve
bilinli olduumuzun bilincinde oluruz.27
Bilin niyetsellik gsterir; dnce ve olaylarn kendisi hakkndadr veya
kendisidir. Bilin zihinsel hayaller ve onlarn davran dzenlenmesine etkisi ile kendini
gsterir. Ancak, bilin deneyimlerin basit bir kopyas (gerein bir aynas) deildir ve
davrann iyiletirilmesi iin de gerekli deildir.
Edelmana gre, felsefecilerin bilin hakknda oluturduklar teorilerin sonu
yoktur. Ancak bunlarn ou, bilimsel bir teoride olmas gereken zellikleri tamazlar.
Daha ok; beyin ve bedenin ilevleri ile ilikilidir ve gzlem temeline dayanrlar. ou
teori ilevselci makine modeli zerine ina edilmitir. Bunlar da genelde iki tiptedir:
birinde bilin etkin olarak kabul edilir ve bir bilgisayar sistem programndaki gibi
yerine getirme ile ilikilendirilir. Dieri ise bilinci bir epifenomen olarak ele alr. Bu
dnce byleyici ve etkileyici olmasna karn kullanszdr.
ada molekler biyolojinin baarlarna karn, biyolojinin gelmi gemi en
byk problemi canlsal elerin, zaman-mekansal nasl rgtlendii ya da koordine
olduudur. Sinir hcreleri tek bana, ne koklayabilir, ne dnebilir ne de
hatrlayabilir. Bu sinir hcreleri ibirlii yaparak gruplar oluturur ve bilisel ilevleri
yerine getiriler. Buradaki temel soru, hcreler arasndaki etkileimin nerede ve ne
ekilde ortaya ktdr. Biyolojinin temelinde, fizik-kimya yasalar yatar. Ancak, bu
yasalarn kavramsal erevesi ok dardr. Sistemlerin salt mikroskobik betimlemesinin
tesine geip, onlar btn olarak aklayabilecek yeni kavramlara gerek vardr. Belli
koullar altnda, sradan madde, kendiliinden desen oluturur ve canlym gibi
davran sergiler. Kendiliinden rgtlenebilen sistemlerde sistemin paralarn yneten
herhangi bir hayalet bulunmaz. Hatta sistemin bir benlii de yoktur. Canllar ve beyin,
ak sistemlerdir (denge durumunda olmayan) ve kendi evrelerinden enerji, madde ya
da bilgi almadan yaplarn koruyup ilevlerini yrtemezler.
Modern bir bilin teorisi, bilincin hangi sinirsel adan doduunu, evrimsel ve
geliimsel olarak nasl ortaya ktn; kavram oluumu, bellek ve dilin bilinle nasl
balantda olduunu aklayabilmelidir. Ve bu olaylar nrobiyolojik terimlerle
tanmlanabilmelidir. Testlerin dorulamas tercihen gerek deneyler ile veya en azndan
dnce deneyleri ile yaplabilmelidir. Ve son olarak da, ne srlen herhangi bir
zellik hangi bilimsel alanla ilikili olursa olsun, gnn geerli bilimsel bilgisi ile uyumlu
olmaldr. Edelman kendi bilin teorisi iin nemli art ortaya koyar ve bunun
oluturulacak dier bilin teorilerinde de bulunmas gerektiini ne srer: fiziksel art,
evrimsel art ve znellik/zihinsel ierik art.
1. Fiziksel art: ne srlen teori fiziin geerli kanunlar ile atmamaldr.
Yani, ruhlar ve hayaletler darda braklmaldr. Edelmana gre, bugnn
fizii, fiziksel dnyay tanmlamak iin yeterlidir. Ancak, bilin teorisinin temeli
iin yeterli olmayabilir. Yine de, kuantum ktle ekimi, uzaktan etki ve sper
bir fizik ie kartrlmamaldr (Bu bak as ilgintir. Kuantum ktle ekimi
bilimin bir rn deil mi?).
2. Evrimsel art: Bilin trlerin evriminde, bir noktada, daha nce olmayan
fenotipik bir zellik olarak ortaya kar. Bu dnce bilincin evrimsel bir
avantaj olarak gelitiini ne srer. Evrimsel kurallara gre, bilin bir
epifenomen (eriyen bir metalin kzarmasnda olduu gibi bir fenomen) deil,
etkin bir ilevdir. Bunun neden byle olduunu bilim ve eldeki teori
aklayabilmelidir.
3. znellik/zihin ierii: Kiisel deneyimlerin, hislerin, duyumlarn
farkndalklar ile oluan bir toplamdr. Burada fenomenal bir durum vardr.
rnein; krmzlk, krmz bir nesnenin znelidir. znellik hissettiimiz zihinsel
sahnelerin ayrlabilir paralardr. Bu alglar deneyimlerle birlikte olduklarnda
ok kesin olabilirler. Ancak, alglamann yokluunda da daha az veya ok yaygn
27
Edelman G. Consciousness: The remembered Present. Annals of the NYAS 2001; 929:111122.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
19
znellik/Qualia/g-faktr/Zihin erii
znellik, yani felsefecilerin qualia dediine aslnda ataszleri asndan
hi de yabanc deilizdir. Hepimiz biliriz. Ate dt yeri yakar ya da
acy eken bilir. znellik ite budur. Benim duyumsadm arlar,
sizin de duyumsayamamanz gereiyle ifade edilebilir. Ben dnyay kendi
bak amdan grrm, siz de kendi bak anzdan grrsnz. Ben
kendi isel akl durumlarmn farkndaymdr, bakalarnn deil.28
Bakalar da kendinin isel farkndalndadr. Qualia ite budur.
Her birimiz kendi bilincimizi dorudan deneyleriz, ama zel bir
yere yerlemi olan duyumlar ve dncelerin fiziksel olmayan evrenini
deneyleyemeyiz; baka biri tarafndan gzlemlenmi olmak, bilincimiz
iin imknszdr. nsan bakalarndaki bilinci yalnzca davranlar ve
fiziksel evren araclyla, onlarla iletiim kurma yoluyla anlayabilir.29
Trler evrensel olmasna ramen, farkl sorunlara/sorulara farkl
yantlar vererek kiisel farkllk olutururuz. nsanlarn DNAlarnn
%99,9u ayndr ve sadece %0,1i yani 3 milyon baz ifti- kiilerde
farkldr (Maymunlarla bizim farkmz ise %1dir). Buna ramen bilisel
ilevlerde byk farkllklar gsteririz. Bu belki fiziksel (dendrit,
miyelinizasyon), fizyolojik (sinaptik plastisite, sinir ileti hz) veya
psikolojik (ksa sreli bellek, yerine getirme fonksiyonu) zelliklerden
kaynaklanr ve btn bunlarn zerinde genetik etkiler vardr. Bir
benzetme yaparsak, atletik zellik psikolojik, fizyolojik (oksijen
kapasitesi) ve fiziksel (kemik yaps, boy) zelliklerin tm ile belirlenir.
Bilisel yetenekler genetik yapdan kaynaklanabilir; ama farkl bilisel
yeteneklerin zel bulgular byk oranda evresel etkilerle oluurlar.30
Gnlk yaamda isel olarak yaanan deneyimler ok farkl
kelimelerle ifade edilir. Hastalk durumlar buna gzel rnektir. Ba
ars, ba dnmesi herkes tarafndan farkl ifade edilir. Genellikle ortak
bir dil olmasna karn, bazen isel olarak yaananlar anlamak epey
zordur. Bunlara birka rnek vermek gerekirse:
-Bamda tutulma oldu ve kendimi kaybettim.
-Bamn arkasnda ivil ivil ar var
-Srtn ktrdetmek
-mik imik ar
-Kolumda tatl bir ar var
-Fena oldum
-Sanki her eyi unutacak gibiyim!
-Damarlarma aslyorlar gibi
-nce kulam nlyor ve sanki iim rtlyor, ardndan kendimi
kaybediyorum.
Bizi biz yapan ve deien zamana ramen ayn benlikli ben
olduumuzu bize hissettiren, beynin kendisi deil, beyin iinde zamanla,
benliklerimizi oluturduumuz zamanlarda gelien sinirsel a ebekesidir.
A ebekesi ayn kaldnda, aradan ne kadar zaman gese de
ocukluumuzdaki ben ile bu yamzdaki ben arasnda belirgin bir
benlik fark grmeyiz. Zaman iinde deneyimlerimizden elbette ok ey
renmi ve onlar kullanmzdr. Kullanrken zerlerine yeni deneyimler
eklemiizdir. Ancak, btn bunlara ramen, ben hala o eski benimdir ve
zerimden tren gese bile ayn benliimizi tayacamz dnrz.
nk, imdiye kadar yaadmz birok deime ramen ayn benliimiz
durmaktadr.
Bununla ilikili olarak, Jean-Pol Tossin akl iki farkl durum ne
srer: analojik (benzerlikle) ve bilisel. Analojik bilgide, farknda
olmamz gerektirmeden (karmzdaki kiinin yzn tanma gibi)
28
29
30
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
20
31
Poulantaz A. Comment Present les Gnies. Science and Vie, ubat 2001. Bilim ve Teknik evirisi, Mays
2001.
32
Singer T. Science 2004; February 20.
33
Edelman G. Consciousness: The remebered Present. Annals of the New York Academy of Sciences
2001;929:111-122
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
21
Beyin sap ve beyinde yer alan limbik (ya da ilevi nedeniyle zevki blge) sistemdir. Bu
sistem; itah, cinsel ilevler ve savunma davran oluturulmas iin deerli bir
sistemdir. Yaygn olarak, bedendeki hormonsal bezler ve otonom sinir sistemi ile sk
balant iindedir. Buna ek olarak bu sistem; kalpsolunum hz, terleme, sindirim, uyku
ve seksel ihtiyalar, bedensel isel saatdnglerini de ayarlar. Bu balantlar nispeten
saniyeden aylara uzayabilen ge yantl bir sistemdir. Bu sistem d dnya ile ok
balantl deildir, bedensel ilevlerle arlkl olarak ilgilidir. Hemen hemen tm
trlerde ortak yaplardr.
kincil Sistem
Talamokortikal sistem olarak adlandrlr ve organizasyonu belirgin olarak farkldr.
Beynin duyusal trafosu talamus ve beyin kabuunun bir arada ilev grmesi ile oluan
bir yapdr. Talamus, gelen duyusal uyaranlar ilgili beyin kabuu alanlarna gnderir.
Hzl bir sistemdir (milisaniyeden saniye aralnda). Limbik ve beyin sap yaplarna
gre, ileri derecede geri dnl kontrolleri olan balantlar iermez ya da ok az
ierir. Kendi iinde karmak balantlar yaparak blgelere ayrr. Birinci sisteme gre,
evrimsel olarak daha ge gelimitir.
Ancak, bu iki sistemin varl bilin iin yeterli deildir. Ek zellikler de gerekir.
lk olarak; beyin kabuu sisteminin gelimesi ve bunun sk ekilde limbik sistemle
balantl olmas gerekir. Bu var olan renme kapasitesini artrr. kincisi, bu
balantlar zerinde bellein yeni bir tipi olmaldr. Kavramsal bellek farkl beyin
sistemlerindeki algsal girdileri gruplama yeteneinde olmaldr. Bu gruplama, talamus
ile beyin kabuu ve limbik yap ile beyin sap arasndaki balantlarla salanr.
ncs, evrimsel gelimenin ilkel bilin ortaya kmas iin yeterli oluudur. Evrim
esnasnda, yeni anatominin bir paras olarak bilin ortaya kar. Yukardaki
balantlara sahip olmayan ve gruplama bellei olan bir hayvan, d dnyann algsal
olaylar ile balant kuramaz. Bellein bu zel eidi ve algsal gruplama arasndaki
etkileim ilkel bilinci oluturur. Yksek dzeyli bir bilin iin ilkel bilin gereklidir.
Tablo. Psi/phi problemini uygun teori zemininde zmek iin Elemental Mind
(1999) adl kitabnda fiziki Nick Herbert, iyi bir bilin teorisi iin, teorinin
aklamas ve cevap vermesi gerekenlerin ne olduunu sralamtr.34
zellik
Soru
Zihin
Zihnin varln ve miktarn nesnel olarak nasl belirleyebilirim?
balantlar
Baka zihinlerle balant kurabilir miyim?
34
Zihin haritalar
Yapay
farkndalk
Herbert N. Temel Bilin: nsan Bilinci ve Yeni Fizik. Ayna Yaynevi. stanbul. Kasm 1999; 38.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
22
Zihin kalitesi
Dikkat
Benlik duygusu
Kiilik
zgr irade
lm
Zihne ulamak
Evrim
Srpriz
23
35
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Gelecekten beklenen
Gelecekten Beklenen
Anlalaca zere, bahsettiimiz maddeci ve ikici yaklamlar gncel bir bilin teorisi
oluturmak iin yetersizidir. Teki yaklamlarn da yetersiz olduu grlmektedir.
Maddeciliin (ya da monizm) iinde bulunduu vahamet kadar, maddecilik kart olan
ikicilikte yanl iindedir. Her ikisinin de kendine ait bir kelime haznesi, dili ve
varsaymlar dizisi vardr. Her ikisinin de modas gemitir. Ancak bu iki gr, bu alanda
oluturulacak teorileri tketir ve geriye seenek brakmaz. kiciliin, yani bedenin
yannda olan, bedenden baka bir eyin bugnk bilimde herhangi bir yeri yoktur. Bu iki
grn her biri kendi deneyimlerimiz ve bilimden elde ettiimiz dnya hakkndaki bilgi
ile uyumsuzdur. Bize yeni teoriler lazmdr.
Btn bu yetersizliklerin temelinde yatan, gemi 300 yln klasik fiziinin halen
devam eden egemenliidir. Dier yandan modern an kognitif bilimcileri
(sinirbilimciler), zihnin kara kutusuna girmeyi vaat ettiler ancak davranlarn
hatalarna dtler. Zihnin zsel niteliklerini grmezden gelerek sadece nesnel olarak
gzlemlenebilir grngy aratrmakla srar ettiler. Bu sefer iyi bir eyler bulacaklarn
umarken, kutular iinde birden ok kk kara kutu olduunu grdler.
Bugnn kabul edilen bilin-beyin etkileimi teorileri, henz deneyimlerimizi
tam anlamyla izah edecek yeterlilikte deildir. Zihinsel etkinlik ve bilin, u ya da bu
ekilde belli bir tr fiziksel yap ve nrofizyolojinin zelliidir. Nrofizyolojik srelerin,
zihinsel grngleri nasl ortaya kard gnmz biliminin en byk cevab verilmemi
sorusudur. Yani benim ya da sizin ar tayan C lifleriniz uyarlr ve bu elektriksel bir
uyarana dnr. Ama bu uyaran ortaya ktnda neden ar yaamam gerektiinin
yant henz yoktur. Fiziksel yap derken madde, ktleli nesneler, paracklar, uzayzaman, alan, enerji gibi konulardr. Bunlarn oluturduu bileik sistem bizim krmz bir
elmay alglamamz salar. Ayn ey bize, ac, endie, istek, sevgi, gdklanma, nefret,
tat-koku gibi deneyimleri yaatr. Kuantum fiziinin olaan uygulamas, mikroskobikler
de dahil olmak zere, bileik sistemlerde gzlenen olaylar mikrofiziksel terimlerle
aklamaktr. Kuantum fizii, bu konuda da mthi baarl olmutur.
Kuantum fizii 1900lerde domasna ramen, matematiksel teori ve formller
zemininden kp gnlk yaammzda uygulamaya girmesi son 2030 yl iinde olmutur.
zelikle son 10 yldr, kuantum fizii ve sinirbilimleri zerinde alanlar, birbirlerinin
alanna ilgi gstermeye baladlar. nce fizikiler, sinir sistemi alanna ilgi gsterdiler.
Daha sonra sinirbilimciler geride kalmayarak, kuantum fizii alanna ilgi gsterdiler.
Uygun platformlarda olmamakla beraber, garip ekilde kuantum fizii konferanslarnda
bilin, bilinli lme, gzlemci kavramlar zerinde konuulmaya ve tartlmaya
baland.1 Sinirbilimleri konferanslarnda, sinir hcreleri aras iletide kuantum fiziinin
yerinin olup olmayaca, sadece klasik fizik tanmlamalarnn beynimizin baz ilevlerini
aklamada yetersizlik gsterdii konuulmaya baland. Ve 2000 ylndan sonra,
sinirbilimcilerinin ve kuantum fizikilerinin bir araya geldikleri, Kuantum Zihin
balkl akademik toplantlar yaplmaya baland. Bu toplantlardaki konumaclar, artk
Yeni a yazarlar ya da elle tutulur temeli olmadan her eye kuantum fiziini sokan
amatrlerden olumuyordu. Tersine, bunlarn ounluu nde gelen fiziki,
sinirbilimcilerdi. Yaptklar ya da yazdklar da bilimin nesnel tanmnn dnda deildi.
Zeitgeist: Zamann Ruhu
Son yllarda zellikle, ilevsel beyin grntleme yntemlerinin gelimesi ile artk
matematiksel ilem yaparken ya da Mozart dinlerken beynimizin hangi ksmnn
altn ayrntl olarak bilebiliyoruz. Her ne kadar bu teknikler insan bilincini/zihnini
anlamada bize dorudan bir yol amyorsa da, dolayl yoldan birok bilgiyi nmze
seriyor.
Sinir hcreleri ileticileri dzeyinde birok hastaln temelini renmi
bulunuyoruz: depresyon, izofreni, bipolar bozukluk, kiilik bozukluklar. Yine bu
1
Squires EJ. What are quantum theorists doing at a conference on consciousness? arXiv:quant-ph/9602006v1,
9 Feb 1996.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com
Gelecekten beklenen
Gelecekten beklenen
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com