You are on page 1of 305

Giri

n Szler...

B-A-N-G, drt anahtar kelimeden oluan ve 21. yzyla damgasn vuran ana bilimsel
patlama alanlarnn ksaltmasdr. Bunlar; hesaplamann ve bilgisayar teknolojisinin
eleman olan Bit, evreni ve tm var olan maddeyi oluturan Atom, sinir sistemini
oluturan Nronlar/sinir hcreleri, yaam oluturan Genlerdir. Bunlar iinde N aslnda
dierlerine hakim olmas ve onlar kapsamas bakmndan belki de en nemli olandr. Bu
balklar, adlarnnn da yapt gibi byk patlama oluturdular, Byk Patlamadan
(Big Bang) 13,7 milyar yl sonra, biz Homo sapiens sapiens zekasnn urat en nemli
konular haline geldi.
Deiik bir bak as ile de, bilimin birok alan olmasna karn, aslnda
hepsinin temelde drt konu ile ilgilendii sylenebilir: Maddenin, evrenin, zihnin ve
yaamn ne olduu. Kuantum teorisi ilk sorunun yantn verirken, ikincisine yant
Einsteinin genel grelilii ve kuantum teorisinden gelir. nc ve drdnc sorular ise
bilimin henz ok ey syleyemedii konular arasndadr.1
Beyin On Yl Temmuz 1990da baladndan beri sinirbilimi zerine yaplan
almalardan elde edilen veriler byk bir hzla artmaktadr. 1905 ylnda sinir hcresi
retisi ile Nobel dl alan Santiago Ramon Cajaldan, yakn zamanda bellek zerindeki
almalar ile Nobel alan Eric Kandele kadar 100 yllk srede ok eyler rendik. Ne
kadar ok ey daha renmemiz gerektiini de rendik! nmzdeki yz ylda bu
ilerleme artan hzla devam edecektir. Nrogenetikle, genin ilevi ile beynin ilevi ve
hastalklarn temelini anlamaya baladk. 1950lerde beyin grntlemesi iin sadece
anjiyografi ya da pnmoensefalografi kullanlrken, bugn ilevsel beyin grntleme
yntemlerine ilaveten birok elektrofizyolojik ynteme de kavutuk. Bu yzylda sinir
bilimlerindeki gelimelerle birok alanda zaferler kazandk: birok sinir sistemi
enfeksiyonlarn antibiyotikler ve antivirallerle tedavi edebilir olduk, sinir ve kas
hastalklarna ynelik gelimi tan yntemleri kazandk, fellerde pht zc tedaviye
baladk. Parkinson, Alzheimer ve epilepsi, amyotrofik lateral skleroz gibi hastalklarda
ideal olmasa da uygun tedavi yaklamlarn balattk... Tedavi edemediimiz hastalklarn
olu nedenlerini anladk... Bir zamanlar etkin tedavisi olmayan nrolojik hastalklar artk
nihilizmden kurtuldu. Beyin On Yl, beyin grntlemesi ile genetiin muazzam
potansiyelini nmze koydu. Btn bunlara ilave olarak bilisel bilimlerde son yllarda
elde edilen veriler, yzyllardr devam eden felsefi konularla birletirilerek nrofelsefe
ortaya kt.
Kitap Hakknda
Bu kitap gelimekte olan yeni bir bilim hakkndadr. Bu kitap, bilimdeki en nemli iki
dzine kadar sorudan2 birini konu edinmektedir: Bilin. Kitabn btn dier konular bu
kelimenin ekseninde ele alnmaktadr. Sinir sisteminin incelenmesiyle bilincin anlamn
ortaya koymak esas ama olduundan, ierik olarak; davranlarn sinir hcresi
seviyesinden balayarak, sistem seviyesi (sinir sisteminin farkl ksmlarnn farkl
ilevlerini ortaya koyma), yerel sinir alar-balantlar seviyesi (bir grup sinir hcresinin
ilevi), tek sinir hcresi seviyesi (tek nronun davran ve olaylarla ilikisi, kendi
almas), hcreler aras iletiim seviyesine, oradan da hcre zar, genetiine hatta sinir
hcresinin ilevinin atomik davran zelliklerine inilmeye allmtr. Sradzen olarak
stten aa ya da tersi eklinde deil de, daha ok kitabn kendisi iinde karmak
btnl salamas amalanmtr. Bu arada, bilin hakknda alt klasik soruya da yant
bulunmaya allmtr: Bilin nedir (tanm, teorileri, bak alar)?, Kim bilinlidir
(hayvanlar, tm insanlar, robotlar, bilgisayarlar)?, Nasl ortaya kar (mekanizmas)?,
Nereye yerleiktir (anatomik olarak, fizyolojik temel yap olarak)?, Ne zaman ortaya kar
(uyku-uyanklk, bilin kayb, zikir, meditasyon)?, Niin bulmacadr (znellik)?

Jibu M ve Yasue K. Quantum brain dynamics and consciousness. JB Publs. 1995; Prologue.
Editorial. What Dont We Know. Science July 2005; 309;75 ve 79

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Giri

II

Bilimin balangta ayrld dallar tekrar yeni zmler oluturabilmesi iin belli
llerde yine de biraraya gelmeyi gerektirmektedir. Bunun iin bilimler aras ve birden
fazla bilim alan bir arada almaldr. Dolaysyla, geni lde sinirbilimine, fizie,
kuantum fiziine, felsefi bak alarna, hatta bazen matematik formllerine
bavurulmutur. Bu nedenle kitap, sadece okuyucuya kuru bilgi vermektense, kendi
iinde bir referans olarak baka ek kaynak kitaplara gerek duyulmadan, ansiklopedik bir
tarzda yazlmaya allmtr. Bu tarzdan dolay, kitabn sadece basit bilgi kayna olarak
deil, bilgi retme kayna olarak da kullanlabilmesi amalanmtr.
Belki son elli ylda, geride kalan tm insanlk tarihindeki bilgiden daha fazla bilgi
retilmitir. Ancak, biliyoruz ki, bu bilgileri uzmanlamam birisinin tam olarak takibi
imknszdr. Kuantum kuram ele alndnda, ciddi olarak anlamak ve aktarmak iin ileri
bir matematiksel bilgi birikimi gerekmektedir. ok basit dzeyde aritmetikten,
diferansiyel, integral hesab ve matris ilemlerine kadar uzanabilen bir yol. Ancak, bu
kitap yazlrken en nemli kayg kullanlacak dilin ve aktarlacak bilginin dzeyi olmutur
ve lise seviyesinde bir eitimle anlalabilecek dzey hedeflenmitir.
Bilimi poplerletirme iinin ok zor olduunu batan kabul etmek gerekir. Bu
kitap bir popler kitap ieriiyle yazlmamtr. Ancak, merak hissiyle bu kitaptan popler
anlamda da birok bilgi alnabilecei kansndaym. Onun iin baz konularda, verilerin
nasl elde edildikleri konusuna girmeksizin, bilimsel bulgular zetlenerek verilmeye
allmtr. Ancak, bazen karmak ifadelerden bahsedip, okuyucunun baz kararlar
kendisinin dnerek vermesi, bylece kiisel keyif almas da salanmaya allmtr. Bu
kitap nrofelsefe kitab olarak deil, okuyucuda okurken nrofelsefi dnceler
oluturmas beklenerek yazlmtr.
Birok kitap ve yazardan, birok alntlar yaptm ve onlardan birok ey
rendim. Onlarn yaamdan ve bilgiden szdkleri szlerini evirip evirmeden dorudan
alntlamaya altm. Dorudan alntlar daima kaynakla ifade ettim.
Kitabn yazlmasnn temel amac birilerini eitmek ya da ynlendirmek deildir.
Esas ama, yazarnn kendi beyin, evren ve evreni anlama abasn btnletirmektir. Ve
bu yazlanlardan doan btn, renilenleri, baka merakllarla paylama isteidir.
Bu kitabn dier amac okuyuculara, bilimsel sorunlara getirilen zmlerin tek
olmadn anlatmaktr. Bu kitap, herkesin kendi doru bildii yolda gitmesi iin kk
kaldrm talarndan bir tanesidir. Mehmet Akif Ersoyun dedii gibi Doru bildiin
yolda yalnz gideceksin. Bu, bilim iin de geerlidir. Sr olmaktan ziyade, doruyu
bilimle renip, o dorudan yalnz gitmek. Srye katlmadan ve bilim dorusuyla
yaamak gerekir. Srye katlmak kolaycl semektir. Nietzsche de Akif ile ayn eyi
syler: Kolay yaamak istiyor musun? Srde kal ve sr sevgisi uruna kendini unut.
Srde kalmamak, zoru semek olmasna ramen, asla mutlu olmamak demek deildir.
Sryle olan balar koparp, bireyselliklerimizi ortaya koymalyz. Bu kopuu
baardmzda da kendi zgr irademizi kurarz.
Bu kitabn konu balklar altnda, kesin ve net yantlar bulabileceinizi
sanyorsanz yanlrsnz. Okuduka, kafanzda yeni sorular oluacak ve kendi yantlarnz
kendiniz oluturma yoluna gideceksiniz. Bunun yannda kitap, son yllarda kuantum
kelimesinin para getirecek her yere sokulmasyla oluan sahte bilimcileri anlamanz
salayacaktr. Yenia bilinci ile ilgili her derde deva kitaplarn deerli olup olmadna
karar vermenizi salayacak ve gerein bir kysndan alnm bilgi zerine ina edilmi
dier kitaplar daha iyi yorumlamanz salayacaktr. Sizin grnz daha da
netletirecek bir zihin gzl etkisi yapacaktr.
Kitap ierisinde bazen, okullarda bize hi de sevdirilemeyen karmak
matematiksel ifadeler greceksiniz. Bu matematiksel denklemler, konu btnl
salamak ve bahsedilen sonularn havadan gelmediini, salam temellere dayandn
gstermek iin konulmutur. Dier bir neden de, ileri bilgiler hakknda merak duyanlarn
yeni fikirler oluturmada katkda bulunabileceini ummak. Belki de en son neden, aslnda
iinde gerek bir gzellik barndran matematiin ve denklemlerin, yaadmz dnyay
ve insan beyninin almasn da tanmlayabileceini aka gstermektir.
Yeni bir ey kurmak, parlak bir bilimsel baar iin gereken zellikleri ve
yetenekleri aan temkinli ve isteyerek yaplan bir faaliyeti kapsar. Bu faaliyet nceki
almalarn, gncel geerli durumun ve gelecekteki olaslklarn gz nne alnmasn,
bunlarn tmnn biraraya getirilmesini gerektirir. Ardndan da materyal basm,
fikirlerin srarla vurgulanmas gerekir. Bylece zaman ierisinde bir ekol kurulur. Bu
kitap byle bir ekol balatacak admlardan biridir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

III

Giri

Son Sz
Francis Bacona gre Baz kitaplar tadlmak, bazlar yutulmak, bir ksm da inenip
sindirilmek iindir. Bu kitap sizin iin umarm en iyisini salar. Bu kitab okurken
felsefeci David Humenun u szlerini dikkate alnz: Herhangi bir kitab ele aldmz
zaman rnein tanrbilim ya da okul metafizii u sorular sorun; nicelikleri ya da
saylar ilgilendiren herhangi bir soyut akl yrtme ieriyor mu? Hayr. Somut olgular
ve varoluu ilgilendiren herhangi bir deneysel akl yrtme ieriyor mu? Hayr. yleyse
onu atee atn; nk safsata ve hayalden baka hibir ey iermez.3
Bu kitaptaki baz dnce ve fikirlerin komik, mantksz ya da hayal olduu
dnlebilir... Hatta, samalk olduklar... Hatta baz iddial ifadeler, kelimelerin
mrekkebi kurumadan toptan bir yalanlamaya da urayabilir. Bu bilimin temel
zelliidir. Ancak bilimin tarihsel sreci ok eitli rneklerle doludur. lk lokomotif
yapldnda saatte 30 kmyi korkun hz olarak deerlendirenler ve yolcularn boulma
tehlikesi ile karlaabileceklerini ne srenler, elektrikle ev aydnlatlmasnn
imknszlna inananlar, havadan ar nesnelerin uamayacana inananlar, Aya gitme
fikrinin sama bir iyimserlik olduunu ne srenler olmutur. August Comte, yldzlarn
iini asla bilemeyeceimizi ve bu nedenle sadece gezegen sistemimizin astronomiyi
oluturacan, yldzlarla uramann anlamsz olduunu iddetle ne srmt. Ama
daha sonra bulunan spektroskopi yldzlarn kimyasn, iini derinlemesine ve hatta
gezegenlerden ok daha detayl anlamamz salamtr. Bu Comteun saygnln
kaybettirmez. nk spektroskopiyi tahmin edemedi ve de edemezdi. Atom ekirdei
teorisinin babas kabul edilen Rutherford madde iinde sakl bulunan enerjiyi aa
karmann asla mmkn olmayacana inanmt, ama atom bombas onu da yalanlad.
Bu eletirilerin bir ksm da en gvenilir kabul edilen Nature gibi dergilerde yer almtr.
Ama geen zaman iinde bilim yine bilimsel yollarla doruyu ortaya koymu ve bu
sonular da yine ayn dergide yaymlanmtr. Yine, Byk Patlama ile evrenin
balad/olutuu dncesi 1920lerde ortaya atlm ve ancak 1965te kozmik arka plan
nmnn ortaya konulmas ile dorulanmtr. Bu nm, evrenin ok scak, iddetli ve
ani bir balangla ortaya ktnn ak kantyd. Buna ramen, 1960larda, her devrimci
teoride olduu gibi, evrendeki tm maddenin byk patlamann ilk 3 dakikas iinde
olutuu fikrine komik olarak bakp, kahkahalarla glen birok bilim insan vard. Bugn
ise, ders kitaplarnn temel konularndan biridir.
Bu rnekler unu ortaya koyar: Belli konularda en ok bilgiye ve kendi alannda
stnle sahip olan kimse, konunun gelecei hakknda mutlaka en gvenilir bilgileri
verecek kimse deildir. ok derin bilgi, hayal gcn zayflatabilir. Bilim kurgu yazar
Arthur Clarke kendine gre bir Clarke kanunu koyar: Sekin, fakat yalanm bir
bilgin, bir eyin mmkn olduunu syledii zaman hemen daima hakldr. Bir eyin
imknsz olduunu ileri srd zaman ise, byk bir ihtimalle yanlmaktadr.4 Bu
nedenle, bu kitapta garip ve sama gelecek baz fikirlerin deerini zaman ortaya
koyacaktr. Olumlu ya da olumsuz...
Dr. Sultan Tarlac
Eyll 2000-Mart 2008
www.KuantumBeyin.com
info@kuantumbeyin.com

3
4

Hume, D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: dm S. lke Yay. 1.Bask, 1998;175.
Clarke AC. Gelecein ehresi. ev: Ataman S. YKY, 1970.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Giri

IV

Kitabn Dili Hakknda


Trke, her seviyeden kiinin anlayabilecei bir kitap yazmak ciddi bir sorundur. Kitap
yazmaktan daha zor olan, uygun ve seviyeli bir dil-kelime daarc kullanmaktr. Hele
hele hemen her disiplini ilgilendiren bir konuda, herkes iin anlalr olacak bir dil
kullanmak daha da zordur. Kullanlacak dil konusunda baz sorunlarla karlatm. Baz
kelimeleri kullanrken hangisinin seilecei ya da anlam tamamlama asndan yeterli
olup olamayaca konusunda epey zorluk yaadm. Baz kelimeler artk gnlk konuma
diline girmi, bazlar ise yeni kullanlmakta olduklarndan Trke tam karlklarn
bulmak zor olmutur. Buna iyi bir rnek, kitapta sk geen edurum ifadesidir.
ngilizcedeki coherans en iyi edurum olarak evrildi. Bunun yannda tutarllk,
balam gibi anlamlar olsa da, istenilen anlam vermemektedir. Edurum ifadesi,
ezamanl olarak ortaya kan ayn faz, ayn frekans ve ayn dalga boyunu ifade eder.
Dier yandan nemli bir dil kopukluu endiesinin bir gerekesi, ilk ve
ortaokullarda retilen, fazla Trkeletirilmi sinir sistemi anatomisi kelimeleridir.
Bunlar, o ekilde kullanmak tp okumu akademisyenlerin kitab anlamamasna neden
olacaktr. nk ne tp fakltesinde ne de gnlk pratikte Trkeletirilmi bu kelimeler
kullanlmamaktadr. rnekler aadaki gibidir: arka beyin ya da art beyin
(rombensefalon), orta beyin (mezensefalon) ve n beyin (prozensefalon), varol kprs ve
soanilik, orta oluk (Rolando yar) ve yanal oluk (Sylvius yan), nasrs ya da kat
madde (corpus callosum) gibi. Bunlar iin genel halk kitlesi ve akademisyenler arasnda
ortak bir dil oluturmak mmkn deildir. Buna karn anlamlar daha genel olan ve
akademisyenlerde de ayn kavramlar artran ince zar (piamater), rmceksi zar
(araknoit) ve sert zar (duramater) daha ortak bir dildir. Bu nedenle kelimelerin Latince ya
da ngilizce kullanmlarndan ziyade dorudan konu iinde uzunca tanmlamalar
yaplmtr. rnein, sinir hcresi (nron), beyin kabuu (korteks), yeni beyin kabuu
(neokorteks), sinir hcresi ana uzants (akson) gibi.
nsan zihni ile ilgili birok kitapta, bilinten bahseden yazarn, satr aralarnda
bilinci ima etmesine ramen srekli olarak, akl-zihin-us kelimelerini kullandn
grrz. Hatta kimi eviri kitaplarnda, asl zgn metin okunduunda daha da garip dil
atmalar ortaya kar. Birok yerde mind yerine bilin kullanlr, bilinlilik yerine bilin
vs... Bu kelimeler bazen birbirlerini kapsarlarsa da yine de farkl anlamlar vardr.
rnein, ngilizce mind kelimesini ele alalm. Trke olarak bu kelimeye uygun anlam
verebilmek epey zordur. Mindn en uygun karl yerine gre zihin ve us, muhakeme,
hafza, fikirdir (bilinli veya bilinsiz), reason ise akl olarak ele alnmtr. Anlalaca
zere, zihin, bilin ve biliselliin bir arada olmasdr. Bu anlamda da, zihin zellikleri
maddenin ve bilincin zellikleri olarak ele alnabilir. Ancak, bilin ve felsefe ile ilgili baz
eviri kitaplarda mindin bilin olarak evrilmesi, dildeki karmaann nereye vardn
anlamak asndan zcdr. rnein, Elemental Mind adl kitap Trkemize Temel
Bilin olarak evrilmitir.
Canllardaki ilevleri tanmlamak iin kullanlan fonksiyon/fonksiyonel
yerine uygun olan Trke, sras ile ilev/levsel kullanlmtr. levin basit anlam,
somut ya da soyut bir enin bir btn iindeki grevi, etkinliidir. Ancak matematik ve
fizikte, denklemlerdeki deikenler iin kullanlan fonksiyon kelimesi iin ayn eviri
anlamsz bir hal aldndan hi deitirilmeden kullanlmtr. Bunlara ilaveten, kitabn
tmnde kuantum mekanii, teorisi ve kuantum fizii ayn anlamda kullanlmtr. Yine
mikroevrensel, mikroskobik, parack, tanecik ifadeleri mikroskopla ilikisiz olarak ayn
eyleri anlatmak iin kullanlmtr. Kart olarak makroskobik ile makroevrensel de ayn
anlamda dnlmtr.
Anlalmas zor olan ve gnlk kullanmda olmayan baz felsefi kelimelerden
olabildiince kandm: anlk, beti, im, ne srm, rasallar, almak, erim, dizge,
varsllatrma, zeksel, kaltlanan gibi Btn bunlara karn, zaman iinde daha olgun
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Giri

bir dil yapsna kavuacaz. Yine de aadaki ekilde ksa bir giri szl eklemeyi de
uygun grdm. Daha sonraki basklar iin zellikle dil ile ilgili katklarnz bekleriz.
zellikle tarihsel blmleri ele alrken, dnemin ruhunu mutlaka dnmek
gerekir. Yoksa tarih bilgisi bir ykden ileri gitmez. Dnemin dili bize garip gelebilir, ama
o dnem iin ok eyler anlatr. rnein, 19. yzyln ortalarnda fizyolojik kelimesi,
Almancada deneysel ile eanlaml kullanlmtr. u an kullanlan bilim dilimiz de belki
bir sre sonra bize garip gelecektir.

Kk Szlk

Kitapta, deiik ksmlarda, genelde dorudan szlk anlamlar yerine bilimsel kavram iinde
arm ve kullanm yerlerine gre aadaki gibi karlklar tercih edilmitir. zellikle yabanc
kaynaklara bavuranlar iin ortak dilin ne olduunun anlalmas iin ngilizce kelimeler de
listeye eklenmitir.
A priori, nsel
Aksiyon potansiyeli, Sinir iletimi, iletisi
Akson, Sinir hcresi esas uzants
Ampirizm, Deneycilik
Computation, lemleme, bilgi ileme
Depolarizasyon, Sinir uyarlmas
Determinizm, belirlenimcilik, gerekircilik
Dissipative, Trpleyici, datc
Dalizm, kicilik
Eksitatr, Uyarc
Eksponansiel, stel
Entanglement, Dolaklk
Epistemioloji, Bilgikuram, bilgi felsefesi
Faz, Aama-safha
Fenomenoloji, Grngbilim
Fluktuasyon, Dalgalanma
Fonksiyonel, levsel
Frefrontal, naln
Frontal, Aln
Functionalism, levselcilik
Halsinasyon, Varsanm
Unitary, Birimsel
Korrespondenz, Kargelim
Particle, Parack
Antroposantrik, nsanmerkezli
ndeterminist, Belirlenimsiz
ndeterminizm,
Belirlenimsizlik,
belirlenemezcilik
nhibitr, Basklayc
Koherans, Edurum
Kollaps, Collapse, ndirgenme, kme
Konsantrasyon, Younluk
Korelasyon, lgileim, dorusal karlkl
iliki
Korteks, Beyin kabuu

Kuasi, Sanki, adeta, neredeyse


Lineer, Dorusal
Materyalizm, deoloji kokusu verdiinden,
maddecilik/zdekilik kullanld
Monizm, Tekilik
Motor, Hareket, devinim
Neokorteks, Yeni beyin kabuu
Neokortikal, Yeni beyin kabuu ile ilgili
Nron, Sinir hcresi
Nrotransmitter, Sinir ileticisi
Obje, Nesne
Objektif, Nesnel
Ortodoks, Tutucu, kat
Paradoks, Amaz
Parietal, Duyusal
Patern, Desen, rnt
Pertubation, Bozucu d etki, tedirgenme,
tedirgi
Pozitivizm, Olguculuk
Release, salnm-salverme
Repolarizasyon,
sinir
iletiminde
snmleme
Reseptr, Alglayc
Rlativite, Grelilik
Simetri, Bakm
Sinaps, Sinir hcreleri aras balant
Stokastik, Rastlant(sal)
Strange attractor, Tuhaf ekici
Sbjektif, znel
Sperpozisyon, st ste binme
Speriletken, stniletken
Temporal, akak
Vektr uzay, Dorusal, izgisel uzay
Vezikl, Kesecik

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Giri

VI

Teekkr

Kitab sabrla okuyan Abdullah Verin (Prof.Dr., Ankara niversitesi Fen Fakltesi, Fizik
Blm) ve Mehmet Emin zele (Prof.Dr., anakkale Ondokuz Mays niversitesi, Fizik
Blm), kuantum fizii ksmnda ilk 3 blm okuyan ve yapc eletiriler yapan Glsen
nengte (Prof.Dr., ukurova niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Fizik Blm),
kitabn yazm konusunda srekli tevikte bulunan Emre Kumrala (Prof.Dr., Ege
niversitesi Tp Fakltesi, Nroloji Blm), ner Tana (ukurova niversitesi,
Nrofizyoloji, TBA asli yesi), yazm ve dil kurallar ynnden sabrla tm kitab okuyan
Glsen Bekmezciye (Trk Dili ve Edebiyat retmeni) teekkrler ediyorum. Btn bu
okumalara ramen karlaabileceiniz dil ve yazm hatalar bana aittir.
Babama Anneme Eitmenlerime Dnce eklimin ve zihnimin
ekillenmesine neden olanlara Ve sizin aklnza gelenlere /Tarlac, 2008

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Giri

VII

ncelikle konuyu ok ilgin bulduumu ve nemsediimi belirtmek isterim. Notlarnzda da


ayrntlaryla belirttiiniz gibi bilim dnyasnda olduka aratrlan ve emek verilen bir konu...
Konunun kimya, tp ve biyoloji ile ilgili ksmlarn da merakla okudum
Kuantum mekaniinin kavramsal temelleri ve felsefi sylemleri ile ilgili youn ve gncel
aratrmalar var. Bunlara bir fiziki olarak yetimekte zorlanyorum. Derslerimde bunu hala
srmekte olan canl bir devrimin iinde yayor gibiyiz szleri ile aklyorum. Bir fiziki olarak
bu sylemleri bilimsel yeni gelimelerin analitik ayrntlarndan, kullanlan matematiksel yap,
kavram ve yntemlerden karmaya alyorum. Benim iin en gvenilir yol budur.
Btn bu gelimelerin dier bilim dallarndaki etkisini neredeyse hi izleyememekteyim.
Bu adan sizin notlarnz ok yararl oldu. Derslerimde deneysel ve gzlemsel olarak
dorulanm, analitik olarak ispatlanabilen veya oka kant gsterilebilen tespitler dnda
yorum yaparken ok dikkatli davranmaya alyorum. Fakat nemli bilimsel gelimelerin; ince
duyarlklar, nesnel sorgulamalar, cesur neri ve yeni genellemelerle gerekletii grndeyim.
Bu nemli konuda verdiiniz emekleri takdir ediyor ve stn baarlar diliyorum.
Prof. Dr. Abdullah Verin
Ankara niversitesi, Fen Fakltesi Fizik Blm

Epey emek harcadn grdm bu eserin, nrokuantoloji gibi henz hemen hemen hi
duyulmam bir alan tantrken, bilim ve felsefe tarihinin ilgin koridorlarnda da bizi bir
yolculua karyor. Merakl Trk kam oyundan gerekli ilgiyi greceine iten inanyorum.
Prof.Dr.Mehmet Emin zel
anakkale niversitesi, Fen Bilimleri Enstits Mdr

Bilin, evrenin balangcndan bugne kadar olan evrimin en st fiziksel, biyolojik noktasdr.
Bu gelinen noktada bilin, yaam ve doay anlamada, zmede temel ara olmutur. nsan
hayatn belki de sonsuz klmaya alacak fizik ve bilimsel gerekleri bilin sorgulamakta ve
kefetmektedir. Bugne kadar insan ve bilin-ruh ikilemindeki ilikiyi hep doast ve fiziksel
olmayan gereklerle aklamaya alrken, bugn artk bilimin nda, beyni ve biyolojik
yaam, beyin-evren etkileimlerini daha iyi anlayp aklayabiliyoruz. Son 100 ylda beyni
anlamada ok yol kat ettik. Hcreler aras ilikilerde, nasl bilin oluuyor ve uzaysal-zamansal
srete nasl ve hangi dinamiklerle etkileiyor konusu birok bilimadamnn ve bilim alannn
konusu olmaktadr. Bu anlamda makro ve mikro evrendeki bu mekanizmalar aklamak son
derece zordur ve bir bilim-yaam felsefesine sahip olunmasn gerektiren bir durumdur. Bu kitap,
benim grdm kadaryla lkemizdeki ilk ciddi giriimi oluturuyor. Bu kitap ve konusunun
bilin, balangtan gnmze evrimi- btn niversitelerde temel giri dersi olarak okutulmas
gerekir. Bugn, Trk niversitelerinde, temel evrim ve bilimsel dnce dersleri verilmez, yani
yaam anlatlmaz. Ondan sonra laiklikten bahsederler. Bu kitap, umarm ki byk
yneticilerimizin eline geer ve bu konular rencilerin bilinlerine aktarlr.
Dr. Sultan Tarlacy asistanlk yllarndan beri tanrm, hep bilimsel dnceden ve
yaam ve evreni sorgulamadan yana olan yaklam ile takdirimi kazanmtr. Kendisi hibir
zaman bir srden veya klandan yana olmam, doruyu, bilimle renip o dorudan yalnz
gitmeyi yalnz gidebilmeyi gze alabilmitir. Kendisi, zoru semi, tek bana dnmeyi, yazmay
ve retmeyi srdrmtr. Bu kitabyla, yenia bilinci ve ada bak alaryla da,
beyinlerimizi daha da netletirecek bir akl-bilim-felsefe kitab retmitir. Kendisi, bugnk
poplist ve rekabeti olmayan niversite yaps iine kabul edilmemitir; nk lkemizdeki
niversiteler, maalesef hala, feodal ve yaratcla ve retime saygs olmayan bilinler
tarafndan ynetilmektedir. Bu lkemizin gelecei asndan ciddi bir sorundur. Dr. Tarlac tm
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Giri

VIII

bunlara ramen dimdik ayakta durarak, bilimsel dnce retmenin zevkiyle kavgasna ve
eserlerine devam etmektedir. Kendisini kutluyorum.
Prof. Dr. Emre Kumral
Ege niversitesi Tp Fakltesi, Nroloji Anabilim Dal

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

Paleonroloji:
Beynin, Dilin ve Bilincin Evrimi

nsann dnya zerinde nasl var olduu, kendi bilincine vardndan beri olaslkla hep merak
edilmitir. Kutsal kitaplarda yazd gibi dorudan bir yaratc tarafndan yaratlm olduu ya da
evrimsel aamalardan geerek bugnk halini ald, karlkl iki gr olarak ne srlmektedir.
Yaratllara gre akl ve beyin tam olarak gelimi bir ekilde ve birdenbire ortaya kt. Ya da
baka bir ifade ile beyin-zihin-bilin kutsal yaratln bir parasdr. Tpk doal seilim teorisinin
yar sahibi saylabilecek, Alfred Wallace Russeln inand gibi insan zeksnn yalnzca kutsal
yaratlla aklanabilecei ya da nrofizyolog John Carew Ecclesin insan bilincinin doast
tinsel yaratl sonucu ortaya ktn ileri srmesi gibi.1 Yaratl-evrimci tartma bugn de
devam etmektedir. Bunun yannda evrimciler arasnda da, bulunan fosillerin farkl trlere ait
olduu ynnde tartmalar srmekte. Tartma sonucu kimden yana olursa olsun sonuta,
elimizde bugn, gemie ait bir zamanlar ilerinde beyinler olan birok kafatas fosilleri
bulunmaktadr.
Beynin zaman iinde anatomik adan ve ierik asndan (bilisel yetenekler, akl, bilin)
deiimini paleonroloji inceler. Paleonroloji asndan, beynin anatomik yaps ve ierii
hakknda sorulacak birok soru vardr: Dilin ve bilincin insan aklnn rn olarak ne zaman ortaya
kt, konuulan dilin nasl ve ne gereklerle doduu, bugnk dzeyine ne zaman ulat, sanat
ve dinin neden ortaya kt gibi. Bunlara ilaveten, irilemi bir beynin rastlantsal bir rn m
olduklar, bahsedilenlerin birdenbire mi yoksa yava yava m ortaya kt eklinde birok
soruyla ilgilenir.

Scherrington C. The Evolution of the Brain, 1989;287

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

Beyin Hacmi-Arl Art


Kafatas iindeki boluk nadir de olsa, bazen doal olarak fosilleir. Beyin dokusunun yerine
mineraller dolar. Biriken bu mineraller beynin d yzeyinin bir kalbn ortaya karr. Bu ansl bir
yntemdir; nk doaldr ve beyin kabuunun, etrafndaki zarlarn ve damarsal yaplarn
detaylarn gsterebilir. Eer bu kafa ii kalplamas doal yoldan olmazsa, yapay olarak
oluturulabilir. Bunun iin silikon lateks kullanlr. Ancak, genellikle kafataslar zamana kar btn
olarak nadir ele geer, sklkla paralanmtr veya baz paralar eksiktir. Paralar nce uygun
ekilde birletirilir, eksikleri tamamlanr ve daha sonra kafa ii kalp elde edilir. Daha modern
teknik olarak, 3-boyutlu geometrik analizlerle sanal grntler oluturulabilir. Burada, koordinat
sistemleri yardmyla istatistiksel veriler elde edilir. Bu verilerden bilgisayarlar yardmyla model
oluturulur.2,3 Buradan beyin arl ve hacmi hesaplanr. Beynin arl (gram, gr) ve hacmi
(mililitre, ml) arasnda evirmeler, beynin zgl arl yaklak 1,09 alnarak hesaplanabilir.
Ancak, kafa ii boluklar olan endokastlarn lmnde baz sorunlar ortaya kar. Byk
beyinlerde kvrmlar daha sk bir yap oluturur ve beyni dardan saran zarlardan biri olan sert
zar (duramater) daha kaln ve daha az esnek hal alr. Dolaysyla kafatas i izlerinden beyin kvrm
zelliklerini anlamak zorlar. Buna ek olarak, elde edilen kafataslar genellikle eksiktir. Bu ok
farkl yorumlarn yaplmasna neden olur. En nemlisi de, endokastlara baklarak beyinin i
organizasyonu hakknda bir yorum yaplamaz.4
Beyin Gc Gstergeleri
Beyin kabuu d sinir hcresi oran (ekstra kortikal nronal indeks): vcut
bykl, beyin bykl ve sinir hcresi younluuyla hesaplanan, bedensel
devamlln salanmas iin ihtiya duyulan sinir hcresi says ile beyin kabuu
hcrelerinin gzlenen says oran.
Beyinleme katsays (encephalisation quotient, EQ): vcut arl bana den
beyin veya yenibeyin kabuu hacmi oran.
Yenibeyin kabuu oran: yenibeyin kabuu hacminin, geride kalan beyin hacmine
oran.5 Kullanlm olan beyin bykl lleri iinde yenibeyin hacminin beynin
kalan ksmna oran, en salkl deerlendirme olarak grlmektedir. Baz
almalarda sosyal gelimilik ls olarak taktik aldatmaca seilerek yaplan
almalarla, aldatmacann skl ile yenibeyin kabuu oran arasnda iliki tespit
edilmitir.6

Beyin gcnn lm iin deiik yntemler nerilmitir. Beyin bykl


(arlk/hacim) llmesi bunlar iinde en sk ve kolay yaplandr. Ancak, beyin bykl
lmleri iinde standart geerli bir yntem yoktur. Beyin bykl, erikin hale gelmi canlda
vcut arlyla karlatrldnda belirgin sabittir. stelik, vcut arl byk oranda ekolojik
faktrlerle belirlenir. Canllarn yaam sresince vcut arl oynamalar gsterebilir. Bundan
dolay vcut arl ile beyin arl oranlar gvenilir sonular vermez ve byk farkllklar
gsterebilir.7,8
Tiyatro Sahnesindeki Oyuncular
2

Seidler H et al., A comparative study of stereolithographically modelled skulls of Petralona and Broken Hill:
Implications for future studies of middle Pleistocene hominid evolution, J Hum Evol 1997;33:691-703.
3
Richtsmeier JT et al., Advances in anthropological morphometirics. Annu Rev Anthropol 1992,21:283-305.
4
Gle E. Beyinin evrimi. Bilim ve Utopya. Haziran 2001.s:30-33.
5
Sawaguchi T & Kudo H. Neocortical development and social structure in primates. Primates 1990;31: 283290.
6
Aiello L & Dunbar R. Neocortex size, group size and the evolution of language. Current Anthropology
1993;34: 184-192
7
Aiello LC and Wheeler P. The expensive-tissue hypothesis: the brain and the digestive system in human and
primate evolution. Current Anthropology 1995;36.
8
Armstrong E. Brains, bodies and metabolism. Brain Behaviour and Evolution 1990;36:166-176.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

En eski kafatas kemikleri, yaklak 5 milyon yl ncesine tarihlenmitir. nsann ilk temsilcisi
saylan Australopithecuslar yaklak 4-5 milyon yla tarihlenirken, H. habilis 2 milyon, H. erektus
1,8 milyon yl ncesine tarihlenir; H. neanderthaller ise 150 bin yl nce ortaya kar ve 30 bin yl
nce ortadan kalkar. Bugnk insann varl ise 100 bin yl ncesine tarihlenmektedir.
Australopithecuslarn ilk rnei A. ramidusdur, 3,5 milyon yl nce sahneye A. afarensis (Lucky)
kar. Bir milyon yllk bir serven sonras, yaklak 2,5 milyon yl nce, Lucky tiyatro sahnesini terk
eder.9 Australopithecuslarn vejetaryen olduklar dnlmektedir.
Australopithecuslardan sonra sahneye kafalar ve beyinleri yaklak 1,5 kat daha byk
olan H. habilis kar. Farkl olarak ta aletler kullandklar, ancak vejetaryen beslenmelerini ksmen
deitirdikleri ve eti de besin gruplar arasna kattklar dnlmektedir. H. habilislere ait fosil
kalntlar daha eksiksizdir. Australopithecuslara gre daha ince gvdeli ve narin yapldrlar.
1,8 milyon yl nce ise H. erektus sahneye gelir ve bir milyon yl kadar sahnede kalr. Bu
esnada yeni simetrik aletler yapt grlr. yz bin yl kadar ncesine kadar da yaamn
devam ettirir. Bu dnemde sanat, dinsel motiflerde herhangi bir varlk ve gelime gze arpmaz.
Yz bin yl nce H. sapiens sapiens yani, bugnk insan sahneye kar. Bu 100 bin yln 60
bin yl daha nceden farkllk gstermezken, 40 bin yl nce st paleolitik dnem denilen (ge ta
devri) zamanda, yeni alet teknolojileri kullanlmaya balanr ve insan-hayvan figrlerinden oluan
maara sanat eserleri ortaya kar. Bu sanatsal ve aletsel patlama 30-12 bin yl nceki dnemde
doruuna ular. On bin yl nce son buzul ann sona ermesi ile tarma gei ve ardndan
yerleik hayat dzeni ortaya kar.
H. neanderthalensis ise 350 bin yl nce ortaya kar ve 30 bin yl ncesine kadar sahnede
kalr. Neanderthal beyinlerine bakldnda ortalama 1550 ml bir hacim (1200-1750 ml) gze
arpar. Dier bulunan fosillere gre Neanderthaller hacim ynnden amaz tekil ederler.
Fosillerde, zaman ierisindeki dorusal beyin bymesi ilikisini bozarlar. Ancak, bu byk
beyinlerine ramen teknik uzmanlk ynnden dier trlere gre beklendii gibi farkllk
gstermezler. Belki de buzul a insanlar olmalarndan, yaam onlar iin zordu ve ortalama 40
yalarnda lyorlard. Byk beyinli olmalarna ramen souktan korunmak iin gelitirdikleri
giysileri yoktu. Neanderthallerin llerini dini ayinler ve iek sslemeleriyle mezara gmdkleri
ne srlmse de, sonradan bulunan verilerin o kadar da kesin yorumlanamayaca, bulunan
iek polenlerinin rzgrla oraya tanm olabilecei ya da kazda alan iilerin botlarndan
oraya gelmi olabilecei ne srlmektedir.
Byk Beyin Patlamas
Zamansal srete beyinde iki byme patlamas gereklemitir. Bunlardan ilki 1,5-2 milyon yl
nce H. habilisin varl ile ilikilendirilebilir. Daha az belirgin olan ikinci patlama ise 500-200 bin
yl nce yaanmtr. Birinci patlamayla alet yapm arasnda iliki kurulmusa da, ikinci patlamayla
sanat ve alet yapm arasnda herhangi bir iliki kurulamamtr. Eski alet teknolojisini ve temel
yaam tarzlarn devam ettirmilerdir. Oysa beyin bymesinden bamsz olarak arkeolojik
verilere gre yaanan iki nemli deiim H. sapiens sapiensin ortaya kt dnemde olmutur.
Bunlardan ilki 6030 bin yl ncesinde sanat, dinsel motiflerin ortaya k, ikincisi ise 10 bin yl
nce balayan tarm ve bununla ilikili yerleik hayata geitir.10 Her iki dnemde de beyin
byklnde paralel bir art gzlenmez.
Son iki milyon ylda insans beynin bedene oran olarak belirgin artmtr. Hem kesin hem
de nispi beyin bykl zaman ierisinde Australopithecus tr iinde art gsterir. lk byk
geliim yaklak 2 milyon yl nce H. erektusun grlmesi ile ortaya km ve beyinleme katsays
hzla 5e ulamtr. lk milyon yl iinde H. erektus beyin hacmi belirgin art gstermitir. H.
sapiensin grld eyrek milyon yl ncesinde ise beyinleme katsays 6ya yaklamtr. Bu
deer, bugnk modern insanlarda da hemen hemen ayndr. Bu vcudun her gram iin 6 kez
daha fazla beyin kontrol ve beyin demektir. Modern bir empanzede ise bu deer ortalama
2,5dur. Beyinleme katsays artyla, alet yapma, beslenme, g zellikleri, atein kullanm ve
sosyal organizasyon arasnda belirgin bir paralellik tespit edilmemitir.11

Mithen S. Akln Tarihncesi. Dost yaynevi. 1999


Lewin R. Modern nsann Kkeni, TBTAK. 1999; 16
Donald M. The neurobiology of human consciousness: An evolutionary approach. Neuropsychologica
1995;33:1087-1102.
10
11

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

EQ

Beynin ve insan aklnn evrimi

7,0
6,0
5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
empanze

G. gorilla

H.
sapiens

Ge H.
erectus

Erken H.
erectus

H. habilis

A.
robustus

A. boisei

A.
africanus

A.
afarensis

0,0

ekil. Fosil kaytlarna gre beyinleme katsaylar12 ve beklenen beyin hacimleri 0,0589 (trn vcut arl,
g)0.76 ile hesaplanarak beyinleme katsaylar (EQ) elde edilmitir.

Bireyin birlikte yaamay tercih ettii kiilerin says arttka, yaam biraz daha karmak
hale gelir. Artan sosyal ilikilerle ba edebilmek iin daha fazla beyin gcne ihtiya vardr. Bu
dnce Robin Dunbar tarafndan ne srlmtr.13 Yapt almalarla da, yaayan
primatlarda, grup byklkleri ile beyin bykl arasnda dorusal iliki bulmutur. Buna gre,
beyin arlklar gz nne alndnda Australopithecuslarn 67, H. habilislerin 82, H. erektuslarn
111, H. sapiensin 131, Neanderthallerin 144 kii ieren grup oluturduklar tahmin edilmektedir.
ada insanlar iin ortalama 147,8 kii (100231 aras) olarak hesaplamtr. Grup byklkleri,
bilisel grup denilen, yani bireyin gndelik hayatta birlikte olduu kiilere karlk, hakknda
sosyal bilgiye sahip olduu kiilerin saysyla ilgilidir.14 Grup byklnn tre zg bir st snr
vardr. Hayvanlar, kendilerinin yenibeyin kabuklarnn izin verdii bilgi ileme kapasitesinin
snrnn dnda bir grup bykl oluturamazlar ya da olutursalar da ilikileri snrl kalr.
Tablo. nsann zihinsel geliim aamalar
sel Dnya: bilisellik

Nasl yaplaca ve neye yarayaca konusunda karar verme


Nasl yaplacan renme

Dsal dnya: alglama


ve hareket

Var olan evreye uyum


Var olan evreye katlan yeni bir eyi fark etme
Eski evre yetersiz olduunda yeni bir evreyi fark etme

sel ve dsal dnyann


birletirilmesi

Yeni durumlarn stesinden gelme


Planlama ve amalar iin ilevsellik
Dsal deneyimle bilisel ilevleri ayrabilme

Trler arasnda, beyin farklln ortaya koymak iin yenibeyin kabuu (neokorteks) oran
en iyi karlatrmal yntemlerden birisidir ve grup yesi art ile anlaml dorusal iliki gsterir.
nsan beynindeki nemli bir farkllk yenibeyin kabuu orannn dier trlere gre fazla olmasdr.
12

McHenry HM. Tempo and mode in human evolution. PNAS, USA 1994;91:6780-6786, Tablo 1den
yararlanlarak izildi.
13
Dunbar RIM. Coevolution of neocortical size, group size and language in humans. Behavioral and Brain
Sciences 1993;16(4): 681-735.
14
Aiello L ve Dunbar R. Neocortex size, group size and the evolution of language. Current Anthropology
1993;34:184-192.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

nsanlarda, yenibeyin kabuunun beyin sap ksmna (medulla) oran 105:1 iken, empanzelerde
bu oran 40:1dir. Grup bykl yenibeyin kabuu oranndan u formlle hesaplanabilir:15
Log[N, grup bykl]=0.093+3.389 x Log.[Yenibeyin Kabuu Oran].
nsanlarda yenibeyin kabuu oran 4,1dir. Bu dier herhangi bir kuyruksuz maymunun
maksimum deerinden %50 daha fazladr. Yukardaki denklemden, insan iin grup bykl
ortalama 147,8 (snr 100231) olarak tespit edilir. empanzelerde gzlenen grup bykl
53,5dr. nsanlar iin bulunan 147,8 deeri ile oranlandnda 147,8/53,2=2,76 kat daha fazla
insanda sosyalleme bulunur.16
Ama bulunan arkeolojik veriler bu sav destekler nitelikte deildir. rnein,
Neanderthallerin kk gruplarla yaadklar ve sosyal farkllama eksiklii olduunu gsteren
kantlar vardr. Yine bulunan el rnleri, toplu yerleime iaret etmeyecek ekilde geliigzel
danktr. lk insann beyin boyutlar ve evresel kantlar gelimi bir sosyal zeky desteklerken,
arkeolojik veriler bunun tam tersini syler: hibir sosyal yaps olmayan ve kk gruplardan
oluan topluluklar.
Alet Endstrisi
lk insanlarn tatan balta kullanmaya balamas ile uzay mekii ile uzaya seyahat etme arasndaki
srede beynimizde ne gibi bir deiiklik olmutu? 1,2 milyon yl sresince insanlarn beyin hacmi
deierek yaklak 900 mlden 1100 mlye ulat. Ancak, bu dnemdeki alet teknolojisi
incelendiinde, bu arta paralel ya da yakn bir gelime gze arpmaz. Bu dnemde retilen alet
says ve trnde adeta teknolojik bir duraklama vardr. Ancak, kant yokluu, yokluun kant
olarak yorumlanamaz.
Alet yapm beyin iin devinimsel alan ve duyusal alann geliimine bal olmakla birlikte
(sensori-motor integrasyon) temel olarak beynin tm alanlarn ilgilendirir. Ta tanmann yan
sra, tasarlanan nesnenin sonuta ne olaca ve nasl bir ekil alaca, ne amala kullanlaca (aln
lobu kullanmn gerektirir) biimini dnmek gerekir. Darda grnrde olmayan ve olmayacak
eyler hayal edilir. Ta yumrusundan yonga karmaya balamadan nce, bireyin, kafasnda bitmi
halinin nasl olaca eklinde bir aklsal grntsnn olmas gerekir. Bu arada yaplan
vurulardan kacak beklenmedik dzenlemeleri de, akldaki bitmi durumla karlatrarak yeni
vurular planlamay gerektirir. yi bir el-gz egdm gerekir. Harry Jerison, alet yapm kk
bir beyin dokusu ile gerekletirilebilir; yararl bir szn, sylemin retilebilmesi iin olduka
byk apta beyin dokusu gerekir demektedir. kinci ifade doru olsa bile, ilk ifadeye katlmak
mmkn deildir. Ta aletler, bize zeknn kendisi ya da potansiyeli hakknda ancak deerli
kk bilgiler verirler.
Alet Teknolojisi Dnemleri
Oldowan dnemi
Basit alet yapm dnemidir. 2,6 milyon yl ile 1,7 milyon yl aras dnemi kapsar.
empanzelerden bir adm ileri el becerisi kullanlmasn yanstr. Bu dnem
teknolojisi uyumsal bir eikti. Erken insanslar, yeteneklerini gelitirerek tahta,
kemik ve dier maddeleri yksek kaliteli besinlere ulamak iin kullandlar.
Homo habilis, genelde ilk ara yapc olarak kabul edilir. Kafa ii
incelemeleri, sol beyindeki konuma alannn (Broca alan) gelimesine ait izleri
tar. Bu alan elin devinimsel ilev kontroln yapan alann hemen yanndadr ve
dudak-yz kaslarna konuma ile ilgili hareketleri yaptrr.
Oldowan teknolojisine talarn kesim ynleri asndan bakldnda,
salak ve solak oran %56/44 oranndadr. Gnmz insanlarnn ise %90i salaktr.
Bu oran daha ok empanzelerin, alet kullanrken el tercihlerine uyar (insanlar iki
ta birbirine vuracaksa, %90i sol eliyle krlacak olan ta kavrar, sa eliyle ise
vurur). Oldowan teknolojisi 1,5 milyon yl ncesine kadar belirgin bir deiiklik

15

Dunbar RIM. Coevolution of neocortical size, group size and language in humans (with commentary).
Behavioral and Brain Sciences 1993;16:681-735.
16
Dunbar RIM. Ecological modelling in an evolutionary context. Folia Primatologica 1989;53:235-246.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

gstermez. Hep ayn zellikteki alet yapm devam eder. Oysa bu dnem ierisinde
insan beyni daha da bym, dileri klm ve yiyecek kalitesi artmtr.17
Oldowan ta aletleri H. habilis dnemine rastlar ve empanzelerin bilisel
kapasitesinin ok zerinde olsa da, insan standartlarna gre ok basit ta aralardr.
Bunlarda biim zorlamas yoktur. Daha ok kolay ilenebilir olan bazalt ve
kuvarsitten yaplmlardr. Ayn temel maddeden benzer aletleri 1 milyon yldan
fazla deimeden yapmlardr.

Alyen dnem
10-17 cm uzunluunda uzun kesimli aletler, Oldowan aralar listesine eklendi. Bu
H. erektus ve sonradan gelen Homo heidelbergensisin sahnede olduu zamandr ve
1,5-0,3 milyon yl aras bir sreyi kapsar.
Oldowan basit talarnn aksine, temel yaplar ile ekillerinin byk
oranda bilinli ve amal olduu gzlenir. Aletler nceden bir planlamann
rndrler. Genel bir standartlar vardr ve iki yanl simetriktirler.

Orta Paleolitik Dnem


Paleolitik dnem evreye ayrlr: alt (2,5 milyon yl ile 120 bin yl ncesi), orta (300
bin ile 30 bin yl aras) ve st (30 bin ile 10 bin yl aras) paleolitik dnem. Alt
paleolitik dnem H. erektus ve H. habilisin var olduu dneme denk gelir. Orta
dnemde Neanderthaller yaamken, st dnemde modern insan yaamtr.
Teknolojik ve kltrel deiim, yaklak 300 bin yl nce birden hzland. Bu
ilerlemeler, Neanderthaller, ge arkaik insanlar ve anatomik modern insanlar
tarafndan yapld. Bu dnemde Levallois teknolojisi, ileri bilisel yetenein
varlnn gstergesidir. Bu teknolojik ilerleme primat ses karmas ve insan
konumas arasndaki farkn bir benzeri gibidir.

Davranlarn ardk tekrar devinimsel kontrol gerektirir. Birleik alet teknolojisi (balta
gibi) ise tekrarlayc olmayan sradzenli ince el becerisi gerektirir. Bu, yapsal olarak konuulan
dilin benzeridir. nk sradzen sesler kelime ve cmleleri meydana getirir. Kelime dzeni
deiiklii anlam deitirir. Konuma ve bileik alet yapm, tekrarlayc olmayan ince devinimsel
kontrol gerektirir ve her iki ilev de birbirine yakn beyin alanlarnn kontrol altndadr. Sol alt
17

Ambrose SH. Paleolithic technology and human evolution. Science 2001;291:1748-1753.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

aln lobu eer dil ve bileik alet yapm iin bir arada evrimlemi ise, yaklak 300 bin yl nce
olmutur.18
Karmak problemleri zme ve planlama (karmak alet, balta, mzrak gibi), aln lobunun
geliimi ile ilgilidir. levsel beyin grntlemelerine gre, aln lobunun n blgelerinin seici
olarak, esas nesneyi ve ilikili ikincil ilevi hayal etmede devreye girdii gsterilmitir
(baltahayvan eti kesme gibi). likisiz ileri dnme durumunda devreye girme grlmez.
Bileik alet yapm, aln lobu bilgi ilemesi ile ilikili grnmektedir.19
st paleolitik (son ta devri) dnemin balarnda, yaklak 40 bin yl nce alet retiminde
eitlilik oluurken, saysnda patlama yaand. Oysa bu dnemde beyin boyutlarnda bir art sz
konusu deildi. Kemik, geyik boynuzu ve fildiinden ok sayda alet ve ssleme aralar yapld. Bu
daha nceki dnemlerde sk rastlanlan bir durum deildi. st paleolitik insan, retimini
tasarlad son rn konusunda ak seik bir dnceye ve onu gerekletirebilecek yetenee
sahipti. Bu dnemde st paleolitik sanat denen zengin ve gelikin yeni bir sayfa ald. st
paleolitik dnem boyunca, evresel koullara uygun, srekli ve yeni av silahlar gelitirildi. On
sekiz bin yl nce, son buzul ann en yksek noktasnda, sertleen evre koullar nedeniyle
byk ulu oklar retilmeye baland. klim yumuaynca, bollaan av hayvanlar nedeniyle ok
paral aletler oald. Yine bu dnemlerde tme talar gelitirildi.
Sanatn Evrimi
Sanatsal anlatm beynin dnme yeteneinin en doruk noktalarndandr. nk eseri yapmadan
nce bir grsel imajnn oluturulmas iin, daha nceden alglanm aklsal kalbn planlanmas,
esas anlamndan uzaklatrlm bir olay ya da nesne ile ilgili bilinli iletiimi ve imaja imgeledii
nesne ile ilikili olmayan bir anlam yklenmesini ierir. Bu dnemde esas beyinsel deiim isel
organizasyonu ve bilgiyi deerlendirme, sunma biimindedir. Akln Tarihncesi adl kitabnda
Stewen Mithenin ne srd akln nemli geliim evresi vardr. lk evre, genel zekdr.
Sadece renme ve karar vermeyi salar. Karmak davranlar bu zek ile renilemez. kinci
evresi, genel zeknn, her biri zel bir davran alanna ayrlr ve her biri dierinden bamsz
olarak alr. renme artk hzl ve en dk dzeyde hataldr. Karmak davran kalplar
kazanlabilir ve farkl alanlardan kazanlan yeni deneyimler sayesinde var olan kalplar da
deitirilebilir. Bu dnemde dier insanlarla ilikiye gemek iin, karsndakinin akln okuma
gerekletirilebilir. nc son evrede ise, ok sayda zellemi zek bir arada alr ve davran
alanlar arasnda bilgi dei-tokuu olur. Bir davransal alanlarda kazanlan deneyim, baka
alandakini de etkileyebilir. Farkl alanlardaki dnceler birlikte kullanldnda artk benzer
bilgiler iin birden ok temsil unsuru oluturulur. Dnce alanlar arasnda iliki kurmak akll
bireyleri ve yaratcl meydana getirir.
Byk Beyinli Olmann Maliyeti
Beyin vcudumuzdaki en anti demokratik organdr. Ayn miktar kasn dinlenme srasnda
gereksinim duyaca enerjinin 22 kat enerji kullanr. Uyku veya istirahat haline bakmadan,
toplam vcut enerjinin %20sini harcar. Her bir kalp atmnda kan oksijeninin %20sini alr. Oysa
arlk olarak vcudumuzun yaklak %3n oluturur. Yenidoan dneminde ise beyin vcut
arlnn %10unu oluturmasna ramen, toplam beden enerji kaynann %60n tketir.
Dolaysyla, daha byk beyinlerin daha fazla yakta ihtiyalar vardr. stelik bu yakt yakarken
snmas da artt iin, ok alan motor gibi soutulmas gerekir. Yalnzca 20Clik art bile beynin
almasn zorlatrabilir. Bu soutma sistemi damarsal yap ile salanmaktadr ve gelien beyinde
yeni soutucu damarsal yaplar da gelimelidir. nsanlarn almas ve hareketleri esnasnda
solunum artndan dolay yzdeki damarlar geniler ve yz kzarr. Bu esnada ortaya kan sdan
dolay, damarlarn iindeki kann soutulmas grevini, a eklinde olan kafatas radyatrleri
salar. Beyin iin radyatrleri, emissar olarak adlandrlan toplardamarlar oluturur. Emissar
damarlar, kafatasndaki kendilerine ait deliklerle beyindeki toplayc damarlar kafa dna balar.
Kuyruksuz maymunlarla karlatrldnda emissar toplardamarlar insanlarda daha youn
bulunur. Bu sayede beynin ssnn art engellenerek, uygun bir ortamda almas salanr. Bu
toplardamarlarn younluu A. africanusdan H. sapiense doru gelindiinde belirgin olarak artar.

18
19

Greenfield PM. Behav Brain Sci 1991;14:531.


Koechlin E, Basso G, Pietrini P, Pamer S, Grafman J. Nature 1999;399:148.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

Bu da, kafadaki soutucu radyatrlere beyin bykl artyla daha da fazla ihtiya
duyulduunu, daha fazla soutma gerektiini ortaya koyar.20
Bym bir beyin tarafndan kullanlan enerjiyi karlamak iin vcudun bir baka
parasnn gereksinimlerinin azaltlmas gerekmektedir. L. Aiello ve P. Wheeler primatlarda mide
bykl ile beyin bykl arasnda genel bir iliki kurar. Buna gre, kalp ve karacier gibi
organlarn boyutlarnn kltlmesi mmkn deildir ve seilen organ midedir. Mideyi
kltmenin yolu da beslenmenin kalitesini bitkilerden ziyade enerji kalitesi yksek olan et
tketimine evirmektir. H. habilisin beyin hacminin byk olmas Australopithecuslardan farkl
olarak diyetinde etin de olduunu dndrmektedir.
Beynin ar bymesi sinir hcreleri aras ilikiyi zorlar ve ileti zamann artrr.
Dolaysyla doumdan sonra 3 kat byyen erikin insan beyni doruk noktas iletim gcne
sahiptir. Bundan daha fazla bymesi iletim gcn snrlar. Yani, modern insan byklk
asndan hemen hemen beyin geliiminde yolun son aamasndadr.21,22
Niin Beyin Byklkleri Farkldr?23
Bir sivri farenin beyni bir filinkinin milyonda biri kadardr. Bu byklk farkn salayan nedir ve bu
nasl baarlr? lk olarak, uzun dendritler ve aksonlar ayn pasif kablo zelliklerini srdrmeleri
byk beyinli olmann nnde engeldir. kincisi, sinir hcreleri ve destek glia hcrelerinin
artmasyla, bir sinir hcresinin dierine ulama ve ilikiye geme problemi ortaya kar. Her hedef
yerde sinir hcrelerinin balant saysnn artmasna ek olarak, dier sinir hcreleri de balanty
devam ettirmek iin uzantlarn artrr. Dier bir zm de, daha az sinir hcresinin birbiriyle
balant kurmasdr. Bunlarla ilikili olarak beyin kabuunda byklk artar, sinir hcresi ana
uzants olan aksonlarn genilii artna ek olarak sinir hcreleri de bymek zorunda kalr.
Dendritler ve aksonlar daha da kaln hale gelir. Bu byme ile her sinir hcresinin dieriyle olan
balants orantsal olarak azalr. Uzak mesafelerde hcrelerin iliki kurmas zorlar.
Beyni ve hcrelerden oluan kabuu kk tutmak da ayr bir problemdir. nk sinir
hcresi saysn, bykln ve balantlarn ilevsel olarak ideal tutmay gerektir. Eer bu
salanamazsa, baz ilevsel sinir alarnn ortadan kalkmasyla belli yeteneklerin kayb oluabilir.
Byk beyinlerdeki sinir hcreleri, kk beyinlilere gre daha byk olmaldr. Byk
beyinli olmak, byk sinir hcresi anlamna gelmez. Byk beyinlerde baz sinir hcreleri ileri
derecede kktr. Beyincikteki granler denilen hcreler buna bir rnek tekil eder. Daha byk
sinir hcreli beyinlerde beyin kabuu doal olarak daha kalndr. Bu kalnlama, hcre
byklne ek olarak balantlarn da daha ok olmasnn bir sonucudur. Beyin kabuu kalnl
artka sinir hcrelerinin paketlenme younluu azalr. Yani birim hacim bana den sinir hcresi
says azalr. Daha az paketlenme ile sinir hcreleri ideal sayda komu sinir hcresiyle ilikiyi
devam ettirmek iin daha byk dendritik dallanmaya gerek duyar. Tepe (apikal) dendritli kabuk
piramidal hcreleri birok kabuk tabakasndan girdileri zerinde toplar. Kabuk kalnlnn artt
oranda dendritik uzunluk da artmaldr. Eer sinir hcresinin dendritik knts iki kat uzarsa, pasif
elektriksel kablo zelliklerini devam ettirebilmesi iin kalnlnn drt kat artmas gerekir.24 Eer,
beyin kabuu kalnl azalrsa, dendrit kalnl, dendrit uzunluuna gre ok daha belirgin bir
azalma gsterir. Ancak, bu esnek yetenekler tm beyin hcrelerinde bulunmaz. rnein, bu
nedenle hipokampus piramidal hcreleri uzunluuyla birlikte kalnln da artrr. Oysa granler
hcreler, yaplar gerei dendrit kalnln yeterince artramazlar. Benzer farkllklar beyin
kabuundaki piramidal ve granler hcrelerde de vardr.
Byk beyinli ve byk bedenli memelilerde, sinir hcreleri daha uzun ve daha kaln
aksonlu olmak zorundadr. Aksiyon potansiyeli ya da sinir iletisi akson zerinde saniyede 1 ila 70
metre hznda iletilir. Bu hz byk oranda aksonun apna ve dn saran ya yaltmna
(miyelinizasyon) baldr. Beyin bykl art ile sinir hcresi gvdesi ve hedef arasndaki akson
uzunluu iki kat artarsa, akson ayn iletim zelliklerini korumas iin kesitsel kalnln 4 kat kadar
20
21

22

23

24

Zenker W & Kubik S. Brain cooling in humans anatomical considerations Anat Embryol 1996;193:1-13
Ringo JL, Doty RW, Demeter S & Simard PY. Time is of essence: a conjecture that hemispheric
specialization arises from interhemispheric conduction delay. Cerebral Cortex 1994;4:331-343.
Rakic P. A small step for the cell, a giant leap to mankind: a hypothesis of neocortical expansion during
evolution. Trends Neurosci 1995;18:383-388.
Kaas JH. Why is brain size so important: Design problems and solutions as neocortex gets bigger or smaller.
Brain and Mind 2000;1:7-23
Bekkers JM and Stevens CF. Two different ways evolution makes neurons larger. Prog Brain Res 1970;83:37

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

arttrmaldr. Fakat uzak yerler arasnda iletiimi salamak iin akson boyutunun art beyin
hacminin de artmasna neden olur. Akson uzantlar, alttaki ak madde de hesaba katldnda
yenibeyin kabuu hacminin %67'sini oluturur. Bylece, basit bir hesapla, akson yapsnn uzunluk
olarak iki kat bymesi, kabuk hacminde 4 kat arta neden olur. Btn bunlardan sonra ortaya
kan byk bir beyine doru yolculuktur. Olay bu kadarla da kalmaz, byyen hcre ve akson
metabolik/beslenme ihtiya artn da beraberinde getirir. Bu nedenle, metabolizmaya yardm
eden destek hcreleri ve sinir hcrelerinin yaam iin vazgeilmez glia hcrelerin de artmas
gerekir. Ayn zamanda kan akmnn salanmas iin ek damarsal yaplara da gerek duyulur. Doal
olarak byk beyinler, kk beyinlere oranla daha ok glia hcresi ierir. Btn bunlar toplam
beyin byklne katlrlar. Beyin bydke byr. Ksaca, akson uzunluu ve geniliinde bir
art, beyinin toplam bykl zerinde ekonomik olarak epey maliyet ykler.
Byk Beyin Sorunu
Beyin bykl farkllklar, esasen farkl evresel etkilere uyum salama ihtiyacnn bir
sonucudur. Her zaman byk beyinli olmak daha iyi uyum anlamna gelmez. Bir aslan, evinizdeki
kediye gre ok daha byk beyinlidir (evcilletirme beyin bykln azaltr). Aslanlarda ve
kedilerde beyin ilevleri aa yukar ayndr. Beyin kabuklar da ayn ilevsel alanlardan oluur.
Genellikle, vcut bykl artyla orantl olarak, beyin bykl de yaklak 2/3 orannda
artar. Bu anlamda, byk memelilerde byk beyinli olmann nedeni, yani kalan fazladan 1/3
artn nedeni ak deildir.25 Geleneksel aklama, byk bedenlerde daha ok evresel duyarga
(reseptr) olmas ve girdileri ilemek iin daha ok sinir hcresi gerektii eklindeydi. Dier bir
aklama da bunun genlerden kaynaklanddr. Genler daha byk beden yaptklar gibi daha
byk beyin de oluturabilirler. lk dnceye gre, beyin bymesi evresel uyumla ilikiliyken,
ikincisi beynin herhangi bir ilev yerine getirmeden bydn ileri srer. Evcilletirilmi
memelilerin, vahi atalarna gre daha kk beyinli ve kabuklu olmalar hem genlerin hem de
evresel uyumun beraber etkisini gstermektedir. Kediler ve aslanlar ilevsel ve anatomik olarak
benzer beyin kabuu alanlarna sahip olabilirler. Ancak, aslanlar ayn alanlarda daha ok hcre
ierirler. Aslanlardaki bu daha fazla hcre, orantl olarak daha ok hcreler aras balantya sahip
olmasna ramen, hcrelerin toplam saysnn oranna bakldnda daha az balantlar ierir.
Beyin byklndeki farkllklar, kedilerde ve aslanlarda yerel sinir alarn farkl klar. Kaba
anlamda bu a farkllklar, ayn gibi grnmelerine ramen, aslann aslan gibi ve kedinin kedi gibi
davranmasn salar.
10000

Balina
Fil
Yunus

nsan

1000

empanze
Aslan

Kurt
100

Karga
Keseliler

Beyin arl (gr)

10

1
0

Fare
Yarasa
Kstebek
2
4

10

12

14

Vcut arl (kg)

0,1

ekil. Vcut arlklarna (kg) gre insan ve dier hayvanlarn beyin (gr) arlklarnn logaritmik lekte
gsterimi

25

Deacon TW. Fallacies of progression in theories of brain-size, evolution. Int J Primatology 1990;11:193236

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

Byk Beyinli Olma Probleminin zm


Daha byk beyin kabuu olan memelilerdeki hcrelerin dier hcrelerle balantlarnn daha
fazla olduu ynnde kant yoktur.26 Makak maymunlarnda grme ile ilgili 30 kadar alan olduu
halde, kk beyinli memelilerde 2-5 alan bulunur. Yine makak maymunlarnn beyinleri, 10'dan
fazla bedensel duyu alan, 12 kadar devinimsel alan ierir. Kk beyinli memeliler de bu
alanlardan yalnzca birka bulunur. Ama, ayn yaamsal ilevleri srdrrler. Byk beyinli
memelilerde birincil grme alan byktr, ama yine de beklenen kadar byk deildir. Orantsal
olarak, insanlar san ve farelere gre daha az birincil grme kabuuna sahiptirler.27 Byk
beyinlerde alanlar aras balantlar her zaman yeterli deildir.
Kabuk alanlarnn tm ilevsel olarak tek tip deildir. rnein, grme kabuundaki baz
hcreler, belli uzaysal yerleim gsteren barlara yant verirken, bazlar harekete, bazlar ise
renklere yant verir. Yani, alanlar kendi iinde alt blgelere ayrlrlar (paralar=modller). Bylece
ideal ilevini, en ekonomik ekilde yerine getirmeye alr. levsel olarak benzer paralar, benzer
alanlarda toplanma eilimi gsterir. Bu ekilde ara balantlarda ksalma meydana getirilebilirler.
Grme, duyusal ve devinimsel alanlar yakn yerleim gsterirler. Byk beyinlerde, benzer
alanlar bir araya toplanarak, ara balantlarn uzunluunda ksaltma salanm olur. Eer bu
alanlar aras yaknlama salanamyorsa, en azndan benzer ilevsel alanlar ayn yarkre iinde
tutulmaya allr. nsanlarda byledir ve her iki beyin yar kresi ilevsel olarak birbirinin "aynas"
deildir. Tpk konuma merkezlerinin (Broca ve Wernicke) sol beyin yarkresinde yer almas gibi.
Bylece bu iki alan arasnda olmas gereken anatomik ve ilevsel balant olabildiince ayn beyin
yar kresi iinde tutularak ksaltlr. Bu ekilde beynimizi olabildiince kk tutarak, enerji ve yer
tasarrufu salanr.
Trler Aras Karlatrma
Trler aras karlatrma yapabilmek iin beyin byklnn llmesi bal bana bir sorundur.
Artan duyulara ve hareketlere ynelik gereksinimlerini karlayabilecekleri daha byk beyinlere
sahipseler de, daha byk hayvanlarn beyin ve vcut bykl doru orantl artmaz. Beslenme
biimindeki farkllklarn da gz nne alnmas gerekir. Yaprak yiyiciler daha byk gvdeye
sahipken, et yiyicilerde gvde ve arlk daha dktr. Primatlar arasnda lemurlar vcut
byklklerinden beklenecek beyin byklne sahiptirler. Maymunlarn ve primatlarn
beyinleri beklenenden iki kat kadar byktr. nsannki ise beklenenden fazlasyla byktr.

ekil. Konuda geen beynin anatomik blgelerinin gsterimi.

26
27

Stevens CF. How cortical interconnectedness varies with network size. Neural Computation 1989;1:473479
Rakic P. Specification of cerebral cortical areas. Science 1998;241:170176.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

10

Beynin ve insan aklnn evrimi

11

Beyni oluturan ksmlarn trler arasnda karlatrlmas, vcut bykl ile (evresel
olaylardan etkilenir) ilikili karlatrmann aksine, daha gvenilir bilgi verir. Bu amala, beynin
her bir paras, toplam beyin hacmine oranlanarak bir deer (F) elde edilir. Bir tr iin elde edilen
tm hacim oranlar (F deerleri) tr iin beyintipi (serebrotip) olarak adlandrlr. Primatlarda
telensefalonun (her iki beyin yarkresi) bymesi asndan genel bir eilim vardr. Primatlarda
bu oran %74, aa farelerinde %61 ve kemirgenlerde %60tr. Telensefalondaki bu arta ters
orantl olarak, ilkel beyin ksmlar (diensefalon + mesensefalon + medulla) hacminde klme
izlenir.28
Tablo. Farkl memelilerde telensefalon, ilkel beyin (diensefalon + mesensefalon +
medulla), beyincik F deeri oranlar. F deerleri, ilgili blgenin toplam beyin hacmine
oranlanmas ile elde edilir.
% olarak

F-telensefalon

F-ilkel beyin

F-beyincik

F-telensefalon/F-ilkel

Kemirgenler

60

27

13,2

2,3

Aa faresi

61

26

12,7

2,3

Primatlar

74

14

12,4

6,3

Yunus-Balina

19,0

Kk yarasalar

22,0

Byk yarasalar

14,1

Homo sapiens (nsan)

20,8

Beyincik ve yenibeyin kabuu bir arada deiim gsterir. Bu deiim beyinciin yenibeyin
kabuunun ihtiyacn karlamak iin orantl deitii eklinde yorumlanr. Farkl olarak, beyincik
hacim oran gruplar arasnda hemen hemen sabittir. Bu sabitlik trler arasnda da vardr. Beyincik
hacmi tm beyin hacmi ile (F-yenibeyin kabuu ile deil) ilgileim gsterir. Beyincik, duyusal
bilgiyi hareket bilgisine etki eden ara olarak kullandndan (hareketler esnasnda kaslar
arasndaki uyumunu salar), memelilerde F-beyincik deeri en yksek dzeydedir. Yenibeyin
kabuunda byme ile beraber baz beyin alanlar klr (hipokampus, septum, priform kabuk,
koku soan). Telensefalon bymesi ile en az deiiklik, beynin yarkrelerinin derinliinde yer
alan striatum blgesinde (hayvanlarda daha byktr, bu nedenle daha az Parkinson hastalna
yakalanrlar!) olur. Btn bu verilere gre, her memelinin kendine ait bir beyintipi oran vardr.
Beyintipinde kaymalar yaklak 10 milyon ylda bir ortaya kar. Bu kayma zellikle beyin
kabuunda grlr. nsan trnde F-yenibeyin kabuu, %80 oran ile en st dzeydedir.
Memelilerde, beyin arl ve beden arlyla yaam sresi arasnda ok gl bir iliki
tespit edilmitir. Maymunlar, kuyruksuz maymunlar (goril, orangutan, empanze) ve insanlarda
beyin arlklar (vcut arlklar hesaba katlmadnda) ve yaam sreleri arasnda belirgin bir
iliki tespit edilmitir. Beyin arlklarnn bu ilikisi olaslkla dolayldr. nk yaprak yiyenlerde
daha kk bir beyin hacmi ve daha ksa yaam sresi vardr. Meyve yiyenlerin ise beyin arl ve
yaam sresi, yaprak yiyenlere gre ksmen daha fazladr. nsanlar gibi hem etil ve hem de
otullarda ise yaam sresi ve beyin arl en st seviyededir. Buradaki beslenme ilikisi tavuk
mu yumurtadan kar, yumurta m tavuktan problemi gibidir. Byk beyinli olmak da, evrenin
boyutlu haritasn oluturup, meyvelerin ve yaprak d besinlerin yerini tespit etmeyi
salayabilir. Beslenme byk beyinli olmay deil, byk beyinli olma beslenme trn seiyor
olabilir.
Canllardaki beyin arl dnda, yaam sresi ile ilgili olarak farkl organlarn
byklkleri de ilikilendirilmitir; kalp, bbrek, karacier, adrenal bezler gibi. Bunlarla anlaml
ilikili olmasna ramen, yaam sresinin en nemli tahmin ettiricisi beyin arldr. Yine
yenibeyin kabuu miktar ile yaam sresi arasnda da belirgin bir anlaml iliki vardr.29

28
29

Clark DA, Mitra PA, Wan SS. Scalable architecture in mammlian brains. Nature 2001;411:189-193
Alman J et al. Brain weight and life-span in primate species. PNAS, USA 1993;90:118-122

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

Bipedalizm: ki ayakla yrme


Bipedalizm ya da iki ayak zerine dik yrmenin 3,5 milyon yl nce balad ne srlr. Dier
insans zeliklerden daha nce bipedalizm ortaya kmtr. Bedenin zgrl beraberinde,
beynin zgrln de getirmitir. Ancak kuyruksuz maymundan insansya geite bipedalizme
ait ara iskelet kantlar yoktur.
Bipedal yrme kinematik ve enerji gereksinimi ynyle farkllklar oluturur.
Bipedalizmin en nemli iskelet deiiklikleri bulgular, leen kemii kanatlar ksalmas, bel
eriliinin ksalmas, dizin ortaya doru yaklamas, kaval kemiinin alt eklem ucunun diklemesi,
ba ksmnn genilemesiyle daha gl bir tarak kemii (metatarsal-I) olumas ve byk
parman ie doru dnmesidir.30
Hayvanlara zg drt ayakla hareket etme iki ayakl hareket etmeye gre daha fazla
enerji gerektirir. empanzeler yerde iki ayak ya da drt ayakstnde yrseler, insanlara gre
%50 orannda daha az enerji harcarlard. Ancak, bipedalizm daha byk bir beyin gerektirir. Daha
nce ayak kontrol iin kullanlan beyin kabuu ksmlar serbest kalarak, baka ilevler iin frsat
oluturur.
Beynin bymesinin, yeni doan ve doum esnasnda anne iin riskler oluturur.
Bymeden dolay annede douma hazrlk iin leen kemii genilemesi gerekir. ada insan
yavrular doumda, empanze beyninden byk olmayan yaklak 350 mllik bir beyinle dnyaya
gelirler. Ancak, dier kuyruksuz maymunlardan farkl olarak, doum sonrasnda insan yavrusu
beyni bymeye devam eder. Drt yanda yaklak 3 katna ve erikinlikte ise yaklak 4 kat bir
hacme ular (empanze 350 ml kadar beyin ile doar ve erikinliinde hacim 450 mlye kar).
nsanda beyin geliimin nemli bir ksm doum sonras ilk ylda olur. Dier primatlarla
karlatrldnda doumdan nce beyin belirgin olarak geniler. Hacmin 801-850 mlden fazla
olmas doum srasnda hasar grmeleri artrr.
Bipedal olan kadn iin hareketlerde snrllk oluur. Bundan dolay alt uzuvlara bal
sporlarda kadn-erkek arasnda erkek lehine performans fark vardr.31 Beynin baz alanlarnda
belli konularda uzmanlama geliince, daha ok kapasite iin, beyin ok daha byk olmaldr.
Bipedalizm seslendirme ve dil asndan kolaylk salar. Maymunlardan daha aada yer
alan grtlaa imkn verir ve daha byk dil kapasitesi ortaya kmasn salar. Yine nefes alma
kalbndaki farkllklarda ses retiminde farkllklar oluturur. Bipedalizmin ortaya k ile kafadaki
kan damarlarndaki hidrostatik basn zellikleri deitiinden, kan damarlarnda yeniden bir
yaplanma ortaya kar. Yine bipedalizm ile vcut yzeyinin gnee maruz kalmas yaklak %50
azalr.32
Yukardakilere ek olarak iki ayakl yrmenin ek yararlar ne srlmtr. ki ayak
zerinde yrme ya da kalma grme duyusunu glendirir ve daha uza grmeyi salar. Yine
kollarn serbestlemesi salanarak baka amalar iin zellemelerine frsat verilir. Bu nedenle
daha yksee ulalabilir ve daha hzl koulabilir.
Modern Erkek ve Kadn Beyni
amz insanlarnda, beyin arl erikin erkekte ortalama 1347 gr (1214-1450 gr) ve kadnda
1223 (aralk 1111-1306 gr) kadardr ve erkek kadn arasnda 124 g fark vardr. Ortalama olarak
kadn/erkek beyin arl oran 0,91dir. Nispi olarak erkeklerde daha byk beyin olmasna
ramen, kadnlar erkeklerden kiloya oranlandnda daha beyinlidirler. Yani kg bana den gr
beyin miktarlar daha fazladr. Bu farklln bir ksm kadnlarn daha dk kilolu olmasndan
kaynaklanmakla beraber, bir ksm dorudan cinsiyet farkllndan kaynaklanr. Daha gvenilir
olarak, vcut yzey alanna gre deerlendirildiinde erkeklerde beyin arl 100 gr daha
33
fazladr. Byk sayda gruplar zerinde yaplan almalarla, erkek ve kadn beyin arln
34
hesaplamak iin formller retilmitir.

30

McHenry HM. Tempo and mode in human evolution. PNAS-USA 1994;91:6780-6786.


Skoyles JR. Human evolution expanded brains to increase expertise capacity, not IQ. Psycoloquy 1999;10.
32
Wheeler P. Stand tall and stay cool. New Sci 1988;12:62-65.
33
Dean F et al., Sex differences in brain/body relationship of Rhesus monkeys and humans. J of Human
Evolution 1999;36:233-238.
34
Ho K et al., Analysis of brain weight. Adult brain weight in relation to body height, weight, and surface
area. Arch Path Lab Med 1980;104:640-645.
31

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

12

Beynin ve insan aklnn evrimi

ekil. Kadn ve erkekte beyin arlyla vcut arl ilikisini gsteren


grafik. Halka iindeki + iareti, ortalama vcut arl ve beyin arlnn
kesiim noktalarn gstermektedir (Academic Press London, 1999, izni
ile).35 Kendi beyin arlklarnz da aadaki denklemlerle
hesaplayabilirsiniz:
Erkek beyin arl gr olarak =1138 + 1,96 x [Vcut arl, kg]
Kadn beyin arl gr olarak =1242 + 2,19 x [Vcut arl, kg]

Beyin Bykl ve Zek


Beyin bykl ve zek arasnda basit bir iliki yoktur. Genellikle inanlan mikrosefal (kk
kafa) daima kk beyinle birliktedir inanc doru olmakla birlikte istisnalar da vardr. Yani,
kk kafal ya da dk beyin arlkl olmak daima zekda gerilik manasna gelmez. Daniel Lyon
vakas buna gzel rnek tekil eder. Beyin arl, H. erektusunkinden daha kk olan (680 gr,
624 ml) Lyon, normal zeklyd ve okuyup yazmas olan birisiydi. Otopsisinde beyninde herhangi
bir anormal durum tespit edilememiti. Beyincii normal bykle yaknd. Beyin yar krelerinin
toplam hacmi 371 ml idi ve normal bir kiide beklenen 624 mlnin %80inden (499 ml) 128 ml
daha dkt.
Anatole France (1844-1924) Nobel dl alan (1921) ve 80 yanda dahi bilisel ykm
olmayan yazard. Beyin arl otopsisinde 1017 gr (933 ml) olarak bulunmutu. Einsteinn beyni
ise arlk olarak normal insanlarnkinden farkl deildi. Herkesten farkl dnebilen Einsteinda
sol beyinde bir blgede (inferior parietal alan/angular gyrus) glia/sinir hcresi orannda normal
insanlara gre art tespit edilmiti. Destek hcreleri sinir hcrelerine gre daha fazlayd. Bu da
beynin zellemi alanlarnn kullanmnn yapsal deiiklikleri oluturabileceini gstermektedir.
Kilogram olarak artndan ziyade! Bunun daha modern rnekleri de vardr. Keman alan kiilerde,
sol eldeki parmak hareketlerinin etkin olmasndan dolay, keman almayanlara gre 2-3 kat daha
fazla el-parmak beyin kabuu alanna sahiptir.36 Ancak yine de, iki eli koordine kullandklarndan,
her iki beyin yar kresi arasnda daha ok balantlar geliir. Daha kaln byk beyin bilekesi
(korpus kallosum) oluur.
Kk beyinlerde normal zek olmamas hacim kaybndan deil, sinir hcresi btnln
bozulmasndandr. Yani normal olmas gereken btnlk ve balantlarda eksiklik ya da kopukluk
vardr. nme ve kaza sonralar beyin dokusu kayb olduu halde zek normal olarak
kalabilmektedir. Yani, bilisel ilevler temsilci sinir hcresi alarnn says ve ilikisine baldr. Her
ne kadar IQ dorudan bilisel kapasiteyi gstermese de kiinin uzmanlk zellikleri hakknda fikir
verebilir.
Zek dzeyi (IQ) ile beyin bykl arasnda dorusal iliki tespit edilmitir.37 Beyin
grntlemesi ile yaplan almalarda, beyin bykl ile bilisel performans arasnda benzer
35

Dean F et al., Sex differences in brain/body relationship of Rhesus monkeys and humans. J of Human
Evolution 1999;36:233-238, izin ile.
36
Elbert TH et al., Increased cortical representation of the fingers of the left hand in string players. Science
1995;270:305-307.
37
Andreason NC et al., Intelligence and brain structure in normal individuals. American Journal of Psychiatry
1993;150:130-134.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

13

Beynin ve insan aklnn evrimi

14

bir iliki tespit edilmitir. Ancak, yakn zamanda yaplan benzer almada, genel toplumda beyin
hacmi ile bilisel yetenek arasnda bir iliki bulunmuken, ayn iliki ayn aile iindeki kardeler
arasnda tespit edilmemitir.38 Yine de byk beyin daha fazla sinir hcresi ana uzants (akson) ve
daha byk sinir hcresi anlamna gelebilir.39 Beynin bymesi, IQ ile bir noktada plato oluturur
ve daha byk beyinlerde IQ debilir. Beynin ar bymesi sinir hcreleri aras
btnl/ilikiyi zorlar ve ileti zamann artrr. Dolaysyla doumdan sonra 3 kat byyen
erikin insan beyni, olabilecek en st iletim gcne sahiptir. Bundan daha fazla bymesi iletim
gcn snrlar.40
Dilsel Anatomik Yaplarn Geliimi
Konumann geliimi iin evresel (ses telleri yaps ve anatomisi, dudak, dil, ene...) ve bunlar
kontrol eden merkezi sinirsel mekanizmalarda deiiklik olmas gerekir. Konumann geliimi, ses
retimi ve alglama ile ok yakndan ilikilidir. Tm memeliler sesleri temel olarak ayn yolla
olutururlar. Tmnde ses yollar bulunur. Ancak en nemli akustik geliim insandadr.41
Fosil kafatas kemiklerinden, dilsel kapasiteyi anlamak iin yntem vardr: beyin
boyutlar, sinirsel yap (konuma merkezleri varl) ve vokal/ses sisteminin doas. Beyin
bykl bak as en basit olandr. H. Erectus ile Neanderthallerin beyin boyutlar modern
insandakine benzer ekildedir. Hatta Neanderthallerin ki, daha byktr. Beynin bykl eer
sosyallemenin bir gstergesi ise, dilde esasnda sosyallemenin getirdii bir ihtiyatr. nsanlarda
beyindeki aln lobu dilin bir ksmn iermekle kalmaz ayn zamanda sosyallemede grev gren en
nemli beyin ksmdr. nsann kendisi ve dier insanlarn aklsal durumunu dnen ksmdr.
Fosil bulgularna dayanarak dilsel yetilere ilikin kantlar elde etmek zordur. st paleolitik
ada (40 bin ile 10 bin yllar aras) dilsel yetinin var olduuna dair gl kantlar ne
srlmtr. Bunlarn arasnda, lleri eyalaryla birlikte gmen Neanderthallerin bulunmas
(ly ssleyerek gmme, i gzlem sonras kendi varlnn farknda olma ile benzer
deneyimlerin bakalarnda da olduunun farknda olmay gerektirir), imgeleme ve bedensel
sslemeler, alet yapmnda hzl ilerleme, uzak blgelerdeki gruplar arasnda dei-toku
belirtileri, taa baml teknolojiden kemik ya da kil gibi aralara geilmesi saylabilir.

Evrimsel dnemde, beyin bymesiyle belirgin


art gsteren ncl (asosiasyon, arm)
beyin alanlarnn beyin zerindeki yerleimi.
Profrontal=nbeyin, parietal=duyusal, inferotemporal=alt akak ksmn ifade eder.

Dilin beyinde yerletii alanlar. Sol yandan beynin


grnnde, dilin devinimsel ktlarn oluturan
Broca alan ve konumann alglanarak
anlamlandrld Wernicke alan yerleimi.

Beyindeki dil merkezi ses reten organlarla yakn iliki iindedir. Bu ses reten organlar
dilsel kapasite asndan bir dier kant oluturur. Yumuak doku olduklarndan fosil olarak grtlak
ve yutak bulmak mmkn olmamtr. Ancak, anatomik olarak biliyoruz ki, insan dnda tm
memelilerde larinks boynun yukarsnda, yksek konumda yer alr. Bu iki sonu dourur: Birincisi
38

39

40

41

Schoenemann PT et al., Brain size does not predict general cognitive ability within families PNAS
2000;97:4932-4937
Deacon T. Fallacies of progression in theories of brain- size evolution. International Journal of Primatology
1990;11: 193-236.
Ringo JL, Doty RW, Demeter S & Simard PY. Time is of essence: a conjecture that hemispheric
specialization arises from interhemispheric conduction delay. Cerebral Cortex 1994;4:331-343.
Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

15

beslenirken ayn zamanda nefes alp verilebilir, ikincisi bu seslerin oluumu zorlar. nsanda
erikin dnemde yutkunma srasnda ses karma ve soluma imknszdr ve yutma esnasnda
soluk tutma olur.42 Yoksa bu srada boulma riski ile kar karya kalabiliriz. Ancak, insan
yavrularnda larinksin yukarda olmasndan dolay, meme emme srasnda azdan soluk alma ve
burundan verme gerekletirilebilir.43 nsan yavrusunda 3. aynda larinksin inii balar ve 3-4 yl
sonra erikin seviyesine iner. kinci ve daha yava bir inme erkeklerde ergenlie doru gerekleir.
Bu inile beraber, insanlar memelilere gre daha geni bir snr ierisinde ses karabilir hale gelir.
Yani, bizim fonetik repertuarmz byk oranda geniler.
Tablo. nsanda sembolik dilin geliim aamalar44
6-7 milyon yl nce
n insanslar

Basit el hareketleri, tehlike-alarm sesleri, duygulanm.

4-5 milyon yl nce


Australopithecine

ki ayak zerine yrme ile daha karmak el hareketlerinin ortaya k.


Karmak jest-mimikler.

1-2 milyon yl nce


Homo habilis ve Homo erektus

El hareketleri tam olarak szdizimsel hale geldi. Ses karmalar beyin


bykl art ile sembolik olmaya balad.

100,000 yl nce
Homo sapiens

Artk tam olarak dil kullanlmaya balanmtr. Jest ve mimikler ikinci


plana kayar.

Evrimsel geliim asndan larinksin, insanlarda daha aaya doru yer deitirmesi
konumann evresel eleman iin anahtar kabul edilir. Fosil kaytlarnda insana benzer ses
karabilecek kafataslar dnemi, 300-400 bin yl ncesi olarak hesaplanmaktadr. Daha byk
hacimli beyine sahip Neanderthaller ise anatomik farkllk gsterir ve anatomik yaplarndan
anlald kadaryla olaslkla yalnzca burundan ses karmaktaydlar. Hatta anatomik ses
sistemlerinin ada insandan nemli bir farkllk gstermedii ne srlmektedir.

ekil. stte: Orangutan (a), empanze (b) ve insan ses oluturucu anatomi
karlatrm. Krmz dili, sar larinksi ve mavi hava keselerini gsterir. nsanlarda
daha dk larinks bulunur (c). Dilin kk daha eridir. Boyunun yukarsnda olan
larinks, soluk alma ve yutkunmann ezamanl olabilmesini salar. stte izimlerin
gerek manyetik rezonans grntleri grlmekte45 Elsevier Science, izni ile.

Konuulan dil zerinde merkezi beyinsel etkinin hangi evrimsel aamada art
gsterdiini anlamak iin deiik yntemler nerilmitir. Yumuak dokularn fosillemesi
olmadndan, kemik dokularda oluturduklar etkiler aratrldndan yntemler dolayldr.

42

43
44
45

Ertekin C, Celik M, Secil Y, Tarlaci S, Kyloglu N, Aydogdu I. The electromyographic behaviour of the
thyroarytenoid muscle during swallowing. J Clin Gastroenterol 2000;30:274-280.
Bosma JF. Development of feeding. Clin Nutr 1986;5:210-218.
Corballis M. The gestural origins of language. American Scientist 1999;87:138-145.
Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Beynin ve insan aklnn evrimi

Bunlardan ilki, dille ilgili beyindeki alanlarn bykln hesaplamayla ilgilidir. Beynin
yzey bulgularnn dil yetenei ile ilikisi zayf olduundan bu yntem ok gl deildir. Dil
kapasitesini salayan sinirsel sreler, beynin sol tarafna yerleme eilimindedir. Bu yar krede
baz alanlar dil asndan zellemitir. Australopithecuslarda konumann devinimsel merkezi
(Broca alan) ile ilgili bir kant bulunmazken, H. erektusun bir yesi olan, 1,8-1,6 milyon yandaki
KNM-WT adl fosilde (910 ml beyin hacimli, 12 yanda erkek ocuk fosili) konumann kt
merkezi alannn varl ne srlmektedir. Bazlar ise Neanderthallerin beyin kalplarnda hem
Broca hem de Wernicke alannn tanmlanabildiini ve bu alanlarn ada insanlarnkinden hi de
farkllk gstermediini ne srerler.

ekil. Beyin hacmini ve dil yeteneini ortaya koymak iin yaplan


almalarn gsterimi. Hipoglossal kanal alan dili besleyen sinir
younluunu anlamak iin kullanlmtr. Basikranial a ve hyoid kemiinin
ykseklii (Kebara Neanderthalinden elde edilmitir) larinksin durumunu
anlamak iin kullanlmtr46 Elsevier Science, izni ile.

kinci yntem, kelimelerin oluumunu salayan dilin zerindeki hipoglossal sinirin


kontroln ortaya koymaktr ve bunun iin sinirin iinden getii kemik kanaln bykl llr.
Memelilerde hipoglossal sinir dilin tm kaslarn canlandrr. Sinirin getii kemik kanaln ap,
sinirin kalnlnn ve de ilevinin ne kadar nemli olduunun bir gstergesidir. Modern insanda
kanaln bykl, pigme empanzelerinkinden 1,85-2,44 ve gorillerinkinden 1,33 kat genitir.
Kuyruksuz maymunlarda ise insann alt snrndadr. Ancak, kuyruksuz maymunlarda dil anatomik
olarak daha byktr. Yani, kanal genilii zengin bir sinirsel beslenmeden ziyade byk yapdaki
dile uygun olarak bymtr. Dilin devinimsel gc iin zengin sinirsel beslenme, konumann
47
varl iin bir gsterge olabilir dncesiyle yaplan almalarda Australopithecus ve H.habiliste
kanaln genilii insanslarn alt snrnda bulunmutur. Bu empanzelerinkinden farkl deildir.
Neanderthallerin kanal genilii ise bugnk insanlarla hemen hemen ayndr. Bu da
Neanderthallerin kstl da olsa konuma yetenekleri olduunu desteklemektedir. Gnmz
insandakine benzer hipoglossal kanala 300 bin yldan daha yal fosil rneklerinde rastlanr. Bu da
insan benzeri konumann, arkeolojik kantlardan ok daha nce olduunu dndrmektedir. Bu
tarih orta Pleistosen Homosunda grlen artan beyinleme oranyla da uyumludur.
Pleistosen ve Paleolitik Dnem
Pleistosen, yaklak 2,5 milyon yl nce balayan ve yine yaklak 10-14 bin yl nce
bugn iinde bulunduumuz ve Holosen olarak adlandrdmz dnemin
balamasyla biten buzul alar dnemidir. Bu dneme ait arkeolojik buluntular
Paleolitik a arkeolojisi, yani Pleistosen arkeolojisi inceler. Paleolitik bu dnemin
kltrel adyken, Pleistosen, ayn dnemi ifade etmek iin jeolojik bir adlandrmadr.

46
47

Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.
Kay R et al., The hypoglossal canal and the origin of human vocal behavior. PNAS 1998;95: 5417-5419

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

16

Beynin ve insan aklnn evrimi

nc yntem, srt omur kemii (torasik vertebra) kanalnn geniliini lmedir. Bu


lmn dayand temele gre, karn ve gs kafesi kaslarn besleyen sinir younluu
artmasyla kanal ap genileyecek ve bu genileme de solunumda ve dolayl olarak konumada
kullanldn gsterecekti. Gerekten de, H.erectus ve H.sapienste kanal dier primatlar ve erken
dnem insanslara gre daha geni bulunmutur. Ancak, bunun dil yeteneini dorudan
gsterebileceine dair pheler vardr. nk sadece konuma deil, yzme ve koma gibi
etkinlikler de bu geniliin sebebi olabilir.48
Konuulan Dilin Geliimi
Harry Jerisona gre, dilin iletiimsel ilevi, d dnya ya da gerekler stne imgeler oluturma
srecinin bir yan rn olarak ortaya kt. Kendi kendini deerlendirme, sorgulama ve imgeleme
yetenei dili oluturdu. Bakalarnn szlerini duyarak onlarn bilincine ortak olundu. Bylece,
karmak toplumsal sorunlarla ba edebilmeye katkda bulundu. mgeleme zmleyici olduu
kadar yaratc olan bir yetidir. Dil bu ynleriyle bilin ile yakndan ilikili olmaldr. Bylece bilin
karmak toplumsal evrenin anlalmas iin ortaya km olabilir. zellikle gnlk yaamdaki
kestirilemezlik, belirsizlik, bakalarnn davranlarn ynlendirebilmek, ynlendirilmeden
kanmak zihinsel gereksinim bilince olan ihtiyac dourmutur. Yani, konumann-dilin ortaya
k i gzlemin bir parasdr. Belki de bundan dolay imgeleme farklklarndan, tek bir dil kkeni
sz konusu deildir ve gnmzdeki diller, tarihsel ba olmayan ok sayda farkl dilden tremi
grnmektedir.

ekil. Beynin geliimiyle ilikili olarak alet endstrisi ve beyin hacmi deiikliinin zamanla bir arada
karlatrmal gsterimi. Tarlaci

Noam Chomskyye gre, aklda kaltmsal olarak bulunan bir dil kazanm aygt (language
acquisition device) vardr. Bu olmasayd, ocuklar ebeveynlerinden rendikleri birka szckle o
kadar ok ve karmak dil kurallarn renemezlerdi. Geschwinde gre ise dil yeteneinin ortaya
kmas, olaslkla birden fazla duyunun beyinde bir araya getirilip karlatrlmasnn (crossmodal
matching) geliimi ile ortaya kmtr. Bir portakal grr ve sonra ona dokunup anlam
kazandrrz. Bylece beyin, bir duyusal girdiyi dieriyle (grme dokunma) karlatrr.49
nsan, ayn bedene sahip bir insans olsayd beyin ktlesi imdikinin 1/3 kadar olacakt.
Ama, yle olmam ve bedensel yapsna gre belirgin bir byme gstermitir. Teknoloji, dil,
toplumsal yetkinlik bu arta katkda bulunmu ya da tersi olabilir. 1,2 milyon yl sresince beyin
hacmi %30 art gstermitir (900 mlden 1100 mlye). Ancak, yine bu 1,2 milyon yl sresince
incelenen alet kalntlar geliimi-teknolojisi beyin bymesine paralellik gstermemektedir.
Hatta, alet saysnda ve trnde duraklama olduu tespit edilmitir. Ancak, baz biliminsanlarna
gre alet yapm iin ok kk bir beyin dokusu yeterli olabilirken, basit bir sz retmek iin
48

Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267.
Donald M. The neurobiology of human consciousness: An evolutionary approach. Neuropsychology
1995;33:1087-1102.
49

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

17

Beynin ve insan aklnn evrimi

olduka byk bir beyin dokusuna gerek duyulaca belirtilmektedir. Bazlarnca ise dilin sadece
evrimsel bir sre olmad, beyin geliiminin de bizzat dilin kendi geliiminin dourduu ne
srlmtr.
Ayna Nronlar ve Dilin Evrimi
Giacomo Rizzolatti ve alma arkadalarnca (1990), maymun beyninde bir dizi sinir hcresinin,
basit amaca ynelik hareket srasnda alt tespit edildi. Bu hcrelerin, dikkati eken bir zellii
de, bakalar benzer hareketi yapt grld esnada da alyor olmalaryd. Bu sinir hcreleri,
gzlemcinin beyninde baka birinin yapt hareketleri dorudan yansttndan ayna sinir
hcreleri olarak adlandrldlar. Bu hcreler, zel hareketler iin geicileri ya da kalplar kodlarlar.
Hareketlerde olduu gibi, insanlar duygular birok yolla anlarlar. Baka birisinin duygulanmn
gzlemek, bilisel ve duyusal girdi salar. Senin arn anlayabiliyorum, hissediyorum ifadesi
buradan kan bir empati ya da duygudalktr. Ayna nronlar, gzleyen ve gzlenen kiide ayn
sinir hcrelerinin devreye girebilmesini salayarak, kardakinin ne hissettii hakknda dorudan
bilgi saplar. Yani, ayna sinir hcreleri empati salayarak dierlerinin ne hissettiini anlatr. Bu
sistemin yokluu empati eksikliine veya otizm gibi hastalklara neden olur.50
nsanlarda ayna hcreleri, konuma ktsn salayan (dnceleri sese eviren beyin
blgesi) Broca alannda bulunur. Baz bilim insanlarna gre, insann evrimsel olarak dilsel
haberlemesi yz ve el mimikleri ile balar. Bu aamada ayna hcreleri dilin evrimsel geliiminde
nemli bir rol alm olabilir. Yine ayna mekanizmalar iletiimdeki iki soruyu zer: denklik ve
dorudan ifade. Denklik, gnderici ve alc iin ayn olan mesaj ieriindeki anlam ifade eder.
Dorudan iletiim ise, kiiler aras nceden ortak bir anlam olmayan ifadeleri anlatr. Ayna
nronlar, toplumdaki bireylerin beyinlerini bir birine balar ve toplumsal beyin olmasn salar.
Rizzolattinin deyimi ile ayna sinir hcreleri insanlar yldzlara uzandrrken, maymunlar ancak
fstklara uzandrr.
Ayna Sinir Hcreleri, Duygudalk ve Otizm
Bilindii gibi, eer bir yeni doan bebee dilinizi karrsanz aynsn yapabilir. Oysa
bebek kendi dilini kardnda gremez, yani grsel geri beslemesi yoktur. Ayna
sinir hcreleri, insann kendisini bakasnn yerine koymasn salar. Kendine
farkndalk ve igr iin nemlidir. Otizmli ocuklarda sosyal ilgi azl, empati
veya duygudalk yokluu, dilsel yetersizlikler, zayf taklit yetenei gzlenir. Btn
bu yeterlilikler ayna sinir hcrelerinin katksn gerektirir ve bu nedenle otizm
durumunda ayna sinir hcrelerinde bozulma olabilecei ne srlr.
EEGdeki m dalgalar, herhangi birisi istemli kas kaslmas ya da hareketi
yaparken kaybolur. lgin olarak, bir kii ayn hareketi yapan birisini gzlyor ise
m dalgalar yine kaybolur. Otizmli ocuklar basit hareket yapnca veya hareketi
dnnce m () dalgalar kaybolur. Ancak, farkl ve ilgin olarak otizmli ocuklar
bakalarnn hareketini gzlediklerinde EEGdeki m dalgalar kaybolmaz. Bu
nedenle otistik ocuklarda empati eksiklii olduu ve bunun da ayna sinir
51
hcrelerindeki yetersizlikten kaynakland ne srlr.

Bilincin Evrimsel Geliimi


Baz biliminsanlarnca bilincin, akllarmz dier insanlarn akllar iin birer model olarak
kullanabilmemizi ve onlarn davranlarn nceden tahmin etmeyi salamak amacyla ortaya
kt ne srlr. Yani, dier insanlarn da bizim gibi dndklerini dnme yoluyla ortaya
kar. Roger Penrose, evrimsel adan bilincin kendini baka birinin yerine koymayla (avc, kendini,
avnn yerine koyarak, onun nasl davranacan tahmin ederek stnlk salar) ortaya
kamayacan belirterek; Bir sistem, kendi iinde bir eyin modeline sahip olursa, bu ekilde
bilincine varabilir ve kendinin bir modeline kendi iinde sahip olursa, kendi kendinin bilincinde
olabilir. Bir video kamera, kaydettii sahnelerin bilincinde olamaz; aynaya yneltilmi bir video
kamera, kendi varlnn bilincinde olamaz der.
Konuma yetenei hayvanlarla bizim aramzdaki en nemli fark oluturmakla birlikte,
akl ve bilin sahibi olmak iin mutlak gerekli midir? Dil olmadan dncenin varl mmkn
50
51

Rizzolatti G. Mirror Neurons. Scientific Amrican, Kasm 2006;30-37


Ramachandran VS. Autism and Mirror Neurons. Scientific Amrican, Kasm 2006;38-45.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

18

Beynin ve insan aklnn evrimi

deildir. Dil, anlamlar ierir ve dnme srelerimiz bu anlamlar zerinden olur. nce
hissettiklerimizi anlatrz, sonra dil ile bakalarnn farkndalklarn reniriz, onlara dnce ve
duygularmz anlatrz. Dolaysyla dilin yokluu, gerekte farkndalklarn imknsz hale getirir.52
Bilinte ncelikle kendi farkndalmz vardr ve kendimizin farknda oluruz. Daha sonra
bakalarnn farkndal olduunu anlarz (bilinte ikileme/double consciousness). Bylece, dier
dnceler bizi oluturur.53
Ancak, kendimizin farknda olmamz kadar kolay bir aklama getirilebilir mi? Roger
Penrosea gre Bir sistem, kendi iinde bir eyin modeline sahip olursa bu eyin bilincine
varabilir ve kendinin bir modeline kendi iinde sahip olursa, kendi kendinin bilincinde olabilir.
...bir video kamera, kaydettii sahnelerin bilincinde olamaz; bir aynaya yneltilmi bir video
kamera, kendi varlnn bilincinde olamaz diyerek kendi kendinin farknda olmann bilin geliimi
iin yeterli olamayacan ne srer.54 Bilincin evrimi konusuna ilerideki blmlerde de ayrnts ile
deinilecektir.
Devam Eden Beyin Evrimi: 1 Milyon Yl Sonras
Her canlnn kendi genetik yapsnn ve evresel koullarnn belirledii bir yaam sresi vardr. Bu
yaam sresi, birok etmenden etkilenir. Baz bireyler hastalklardan ya da yiyecek yokluundan
erken lr, bazlar ise uzun yaar. Bir canl grubunda en uzun yaayan bireyin mr uzunluuna
maksimum mr (Ma) denir. Teorik olarak artlar uygun olduunda, trn dier bireylerinin
de bu uzun mre ulama potansiyelleri olduu kabul edilir. nsan iin Ma 113 yldr. Baz gazete
haberlerine gre 115-120 yla kadar kabilir.
nsann ortalama mr evrimin balang aamalarnda balangta ksayd. Doal evre
tehlikeleri ve beslenmenin kt olduu koullarda ortalama mrn 30-40 yl olduu tahmin
edilmektedir. Otuz bin yl nce ortalama mr 29 ylken, 12 bin yl nce 32, 8 bin yl nce 38,
milattan nce 1100lerde 35, milattan sonra 1200lerde 48, 1900l yllarda 60 ve gnmzde
gelimi lkelerde 70 yl civarndadr. Yani, zaman ierisinde ortalama mr belirgin artmtr. Bu
uzun mr beraberinde zihinsel geliim ve rendiini daha uzun sre genlere aktarma frsat
dourur.
Trler aras mr uzunluunun sadece genetik temelli olduunu ne srmek doru
deildir. nsan ve empanzeler arasnda %99a varan genetik benzerlik olmasna karn,
empanzeler insan mrnn yarsna sahiptir ve iki kat hzl yalanrlar. Bu nedenle yalanmay ve
ya belirleyen genlerden ziyade, o genleri kontrol eden dzenleyici genlerin daha nemli olduu
ne srlr. Yaayan trlerde, maksimum mr (Ma) sresi ile beyin arl ve vcut arl
arasnda dorusal bir iliki tespit edilmitir:
Ma yl olarak = (10,8399)x(Beyin Arl, gr)0.636 x(Vcut Arl, gr)-0.225
Bu denklem bulunan insans fosillere yaayan trlere de uygulanabilir.55 Denklemdeki (x) iareti
arpm ve arlklar ise gram (gr) anlamndadr.

52
53
54
55

Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK yay. 1999;24.


Etaborsky E. Evoluation of consciousness. BioSyatems 1999;51:153-168.
Penrose R. Kraln Yeni Usu-III. Us Nerede? TBTAK yay. 1999;133.
Bozcuk AN. mr uzunluunun genetik evrimi. Doa Bilim Dergisi: Temel Bilimler 1982;6:135-146.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

19

Beynin ve insan aklnn evrimi

Tablo. Baz trlerde, vcut arl ve beyin arl ilikisinden hesaplanan maksimum mr deerleri
ve bu deerlerin hayvanlardan elde edilen gerek yaam sresi verileri ile uyumu.
Endokast
Vcut arl
Maksimum mr (yl)
cm3
gr
Gzlenen
Hesaplanan
Memelilerde
Fare
0,45
22,6
3,5
3,2
Porsuk
7,65
5000
7,0
5,8
Deve
570
450000
30
33
nek
423
465000
30
27
Zrafa
680
520000
34
35
Fil
5045
2347000
70
89
Da aslan
154
54000
19
23
Ev kedisi
79
13400
20
21
Primatlarda
Sincap maymunu
24,8
630
21
20
Rhesus maymunu
106
8719
29
27
Baboon
179
16000
36
33
Gibbon
104
5500
32
30
Orangutan
420
69000
50
41
Goril
550
140000
40
42
empanze
410
49000
45
43
Modern nsan
1446
65000
95
92

Bu verilerden yararlanarak, geriye doru bir tahmin yapabiliriz. Buna gre Ma 200 ya
da daha uzun olmas, beyin arl ve vcut arlnda artla beraber olmaldr. H. habiliste Ma
60 civarndayken, H. erectusta 70-80 ya arasnda tahmin edilmektedir. imdiki biz olan Homo
sapiens sapienste ise Ma 100 yl kadardr. Burada kullanlan denklem; Ma yl
olarak=1,607x[Beyin arl, gr]0.5579 eklindedir. Gram olarak beyin arlnn 0,5579 ss alnp,
sabit deer olan 1,607 ile arpm yl olarak maksimum mr verir. Yaplan hesaplara gre, her 106
(bir milyon yl) evrim ylnda, insann Ma deeri 1,6 yl art gstermektedir. Grnen o dur ki,
Ma srekli artma eilimindedir. Gemiteki insanslarn mr sreleri ve beyin kapasiteleri gz
nne alndnda, gelecekte beyin arlmzn 1450 grdan 5000 gra kmas gerekecektir. Bu
deiimle de Ma, u an ki ortala deer olan 100 yldan ortalama 200 yla kacaktr. Ancak bu
beyin arl artnn yksek zihinsel ilevler zerinde nasl etki ya da deiim yapacan
bilmiyoruz. Aycca, bu konu zerinde kafa yormaya pek gerek yok galiba. nk bir milyon evrim
ylnda, Ma yaklak 1,6 yl artt iin byk beyinli olmamza epey zaman var demektir.
Tablo. Beynin srekli evrim modeli ve gelecekteki olas farkllama ve geliim durumu. Stunlarda,
maksimum mr deerinin 92, 150 ve 200 yl olmas durumunda beyin kapasitesi, beden metabolik hz,
kalori tketimi, eeysel olgunluk ya ve vcut arlna beyin arlnn yzdesi grlmektedir.
Maksimum mr yl olduunda
92 yl
150 yl
200 yl
Beyin kapasitesi, cm3
1446
3396
5688
Vcut arl, kg
65
81
97
Metabolik hz (kalori/gr/gn)
23
21.8
20,8
Kalori tketimi (kilokalori/gr)
780
1198
1523
Eeysel olgunluk ya (yl)
14-17
22-27
30-37
% beyin arl/Vcut arl (gr/gr)
2,2
4,2
5,8

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

20

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

Sinir Hcresi: Yapsal ve levsel Ksmlar


Anne karnnda 12. gn dolaylarnda ekillenmeye balayan beynimiz, doumda 350400
gram arlndadr. Bu dnemde ileriki hayatmzda tayacamz sinir hcrelerinin
(nronlar) tm hazr olarak bulunur. Nronlar dtan gelen uyarlarla adeta bilgi
bombardmanna tutularak, yeni balantlar ve sinirsel alar oluturur. Dier kuyruksuz
memelilerden farkl olarak, doum sonras beyin geliimin byk ksm gerekleir ve
drt yana ulatmzda beynimiz yaklak 4 kat byyerek erikin arlna ular.
Beynimiz, kemik korumal kafatas iinde yaklak 13001400 gr arlndadr.
Bu arlk, toplam vcut arlmzn yaklak %2,33n oluturur. Buna ramen
beynimiz dinlenme halinde vcuttaki enerji tketiminin %20sinden sorumludur. Kalbin
her atmnda pompalad kann %15-20sini kullanr. Bu dakikada yaklak 750 ml kana
karlk gelir.
Tablo. Sinir sisteminin farkl seviyelerdeki yaps ve sradzeni.
Kltrel/Sosyal yap
Organizma
Organlar
Beyin
Beyin kabuu
Beyin sap yaatkan blgeleri
Sinir hcreleri alar
Sinir hcreleri=nronlar
Hcreler aras balant blgeleri: sinapslar
Dikensi kntlar
Hcre iskeleti/hcre ii svs
Hcre zar proteinleri
Mikrotbller
Protein yap deiiklikleri
Aminoasitler
Ribonkleik asitler
Sinir ileticileri/nrotransmitterler
Hidrofobik paketler
Molekller
van der Waals kuvvetleri
Elektron yerleimleri
Kuantum mekanii kurallar
Atom alt paracklar: leptonlar, kuarklar

Sinir sisteminin esas temel yap eleman sinir hcreleri ve glia hcrelerdir. Sinir
hcreleri beyinde arlkl olarak beyin kabuu ksmna yerleiktir. Kabuun kalnl 1,5
ile 4,5 mm arasnda deiir. Kabuk beyine giden oksijenin %94n kullanmasna
ramen, toplam beyin arlnn %40ini oluturur. Geri kalan oksijeni (%6) ise beynin
arlnn %64n oluturan ak madde dediimiz blge kullanr. Ak madde sinir
hcrelerinin ana uzantlar olan aksonlar tarafndan oluturulur. Sinir hcrelerine ilave
olarak, beyinde destek hcreleri bulunur. Saylar sinir hcrelerinin 1015 katdr. Beyin
kabuu hemen her blgede kvrmlar gsterir ve dz bir yzey deildir. Bu kvrlmalarla,
daha az hacme daha byk yzey alan sktrlr. Beynimizin kvrml kabuu alp
dzletirilip yaylrsa, alan yaklak 22002400 cm2yi kaplar.1 Bu kabukta yer alan her
bir sinir hcresi ortalama 1000 ile 10 bin adet dier sinir hcreleri ile balant noktasna
sahiptir (sinapslar). Bu balant noktalar birbirine yaknlama yerleridir ve tam olarak
1

Shepherd GM. Neurobiology, 3rd edn. New York: Oxford University Press. 1994.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

iki hcre birbirine dokunmaz. Hcresel balant aralklar yaklak 10-20 nm kadardr
(hcre zar kalnl 5 nm). Genelde balant noktalar dendrit denilen uzantlar
zerinde yer alr. Beyindeki dendrit denilen kntlarn toplam hcreler aras birleme
(sinaptik yzey) alan 222.000 mikron karedir (2).
Kk beyin olarak adlandrlan beyincik ise, yeni doan dneminde 21 gram
iken erikin bir insanda 150 gr arla ular. Ana hcresi Purkinje adl hcrelerdir.
Beyincik, yaklak 15-26 milyon Purkinje hcresi ierir. Bu hcrelerin her biri 200 binin
zerinde baka hcre ile balant yapar.

ekil. Bir sinir hcresinin (nron) temel yapsal ksmlar grlmektedir. Temel olarak sinir
hcresi, gvde, dendrit uzantlar, ana uzant olan akson ve akson sonlanmalarndan oluur. Akson
sonlanmalar, dier bir hcredeki dendrit uzantlar zerinde balant (sinaps) yapar.

Sinir Hcreleri (Nronlar)


Nronlar ilevsel ve yapsal birimlerdir. Tm nronlar temelde birbirine benzer, ayn
temel yapdadrlar. Ancak, ekil ve byklkleri, yerleimleri ve ilevlerine gre byk
farkllklar gsterirler. Bir sinir hcresi dier hcreler gibi bir gvdeden oluur. Ancak,
sinir hcreleri dier hcrelerden farkl olarak yapsal ve ilevsel olarak farkllk gsteren
ksmlar ierir. Bunlar sinir hcresinin ana uzants akson, gvde ksmnn kk ve ince
dallanmalar olan dendritlerdir. Tm bu yaplar hcre gvdesinde olduu gibi bir
hcresel zarla evrilidir.

Sinir Hcresi ve Hcreler Aras Balant Says Karmaas


nsan beyninde sinir hcreleri says ve aralarndaki balant saysnn
toplam konusunda deiik rakamlar vardr. Bazlar balant saysn 1015
olarak verirken (Churchland PS ve Sejnowski TJ. The Computational Brain.
Bradford, 1992;51) bazlarnca 1016 (10 katrilyon) veya 1017e kadar
kartlr. 1350 gr insan beyninin 100 milyar hcre ierdii (Glencoe Health
2nd Ed., 1989:252, Magill's Medical Guide, 1998:221, The Science Times
Book of the Brain, 1987:150) belirtilirken baz kaynaklarda bu 10-100
milyar arasnda bildirilir (World Book 2001. Chicago: World Book Inc., 2001:
551). Nadiren de 100 milyardan fazla olduu ifade edilir (The Scientific
American Book of the Brain, 1999:3). Daha yakn zamanl bir kaynakta ise
insan beyin kabuundaki sinir hcresi says 1,2x1010 olarak ve hcre bana
sinir hcreleri aras balant says 29800 hesaplanmtr. Buna gre tm
beyin kabuunda hcreler aras balant says 3,6x1014 olarak
hesaplanabilir (Rockland KS. J Neurocytol 2002;31:247253) Ya, cinsiyet ve
saymn yapld beyin blgesine gre saylar deimekle birlikte, 1 cm3
insan beyninde ortalama yz milyon balant olduu kabul edilebilir. Bu
deerlerin yaklak olduu da kabul edilmelidir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

Sinir Hcresi Tipleri


nipolar (tek kutuplu) nronlarn, hcre gvdesinden kan tek bir uzants vardr ve
omurgal canllarn sinir sisteminde nadir olarak bulunurlar. Duyusal sinir sistemindeki
baz hcreler nipolar yapdadr. Gvdeden kan yalnzca ksa bir uzantlar vardr.
Akson evresel sinir sistemine giderken, dendrit ksm merkezi sinir sistemine uzanr.
Bipolar, denilen nronlarn gvdelerinden kan iki uzants vardr. Bu tipteki nronlar
denge, iitme ve koku yollarnda bulunurlar.
Multipolar (ok kutuplu) hcreler ise insan sinir sisteminde en youn bulunan
tiptir. kiden daha fazla uzants bulunur. Tipik bir multipolar hcre tipi omurilik gri
maddesinin n ksmnda bulunan hareket emrini kaslara tayan sinir hcreleridir. Bu
hcrelerin byk bir hcre gvdesinden kan ve tm ynlere doru uzanan dendritik
dallar ve bu dendritlerin zerinde birok alc sinapslar bulunur.
Beyin kabuundaki esas hcreler piramide benzeyen gen yaplarndan dolay
piramide benzediinden piramidal hcre olarak adlandrlr. Bu hcrelerin ekseni beyin
kabuu yzeyine diktir. Her piramidal hcrenin tepe noktas (apeks) tektir ve byk bir
tepe dendriti beyin kabuunun en st tabakasna doru aa eklinde uzanr ve dallanr.
Hcrenin gvdesinin alt ksmndan tipik olarak ya da daha ok dendrit kar. Bunlar
ancak birka milimetre uzaa uzanr. Genelde bulunduklar beyin kabuu tabakas
dna kmazlar.
Beyin ve omurilik iinde uzak blgelerle ilikisi olmayan birok sinir hcresi
bulunur. Bunlar, kk ve snrl bir blge ierisinde, hcreler arasnda balanty
salayan ara hcrelerdir (internron). Kk yldz eklindeki bu hcrelerin piramidal
hcrelerdeki gibi tepe dendritleri yoktur. Birok ksa boylu ve ksa mesafelere uzanan
dendritleri bulunur.

ekil. nsan beyin kabuunda ve omuriliinde bulunan farkl sinir hcresi tipleri.

Hcrenin Yapsal Ksmlar


Tipik bir sinir hcresi yapsal olarak drt blgeden oluur: hcre gvdesi (perikaryon,
soma), akson, presinaptik ular ve dendritler.2 Bahsedilen son zellik, sadece sinir
hcrelerine zgdr. Dier bedensel hcrelerde bulunmazlar.
I. Hcre Gvdesi
Hcre gvdeleri farkl ekil ve byklktedir. ap 45 mmden 150 mmye uzanan
byklkte, yuvarlak, oval ve gen gibi keli olabilirler. Hcre gvdesi enerji
merkezidir. Gvde ksm, hcrenin organelleri, yapsal proteinleri, enzimleri ve sinir
ileticilerinin oluturulmasnda kullanlr.
Hcre iini sitoplazma denilen sv doldurur ve iinde hcrenin iskeletini yapan
yapsal elemanlar bulunur. Bunlar mikrotbller (mikrotpkler), nrofilamentlerden
(sinirsel iplikikler) oluur.
II. Hcrenin skelet Sistemi
2

Genel olarak bu blm iki kaynaktan hazrland: Kandel ER, Schwartz JH and Jessell TM (2000) Principles of
Neural Science, 4th edn. New York: McGraw-Hill. Ve Nicholls JG, Martin AR and Wallace BG (1992) From
Neuron to Brain, 3rd edn. Sunderland, MA: Sinauer Associates.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

Genel olarak tm ekirdekli hcreler mikrotbl (MT) ve nrofilament (NF) ierirler. MT


ve NFler sk olarak bir araya gelmi proteinlerden oluur. Bunlarn dnda bir de
mikrofilament (MF) grubu vardr. Bu iskelet eleman hcrelerin farkl blgelerinde
ileri derecede dzenlenmi bir halde bulunur.3
Mikrotbller (MT)
MTler ii bo, minik tpklerdir. Akson ve dendritlerin her ikisinde, byme ve yapsal
devamllk iin MTlerin ileri dzenleniine gerek vardr. MTler tek ynl olarak
aksonlar iinde uzunlamasna yerleirler. Bir ucu hcre gvdesinde dieri ise akson
sonlanmasna kadar gider. Dendritlerdeki MTler ise dzensiz veya daha dank
yapdadrlar.4
Bir MTnin d ap yaklak 2024 nmdir. Her MT, tblin olarak adlandrlan
alt birimlerden oluur. Alfa ve beta olarak adlandrlan iki tip tblin vardr ve tblin
yapsndadrlar. Alfa ve beta tblinlerin uzun iplik gibi araya gelmesi polimerizasyon
olarak adlandrlr. Her iplie de polimer denir. Hcre ii tblinler ve MT
polimerlerinin havuzu gibidir. Tblinler kutuplu (polar) olmasndan dolay, MTlerin iki
ucunun kutuplanmas farkldr. Polimer ularnn biri pozitif u, dier blge negatif
u olarak adlandrlr. MTlerin kutuplanmas ularla snrl deildir. Tm uzunluu
boyunca, alfa ve beta alt birimlerin rntsnn deiiminden dolay, kutuplanma
aslnda MTun boylu boyunca uzanr. Kutuplu hal molekler motor denilen tayc
proteinlerce tannr ve MTlerin yzeyi ile etkileime girerler. Bu motor proteinler,
MTnin pozitif ve negatif ularnn her ikisine doru hareket eder.5,6
MTlerin tblinden oluan yaps duraan ve deimez deildir. Hzl
dzenlenme ve bozulma durumundadr. Aslnda, hcre ii ok hareketlidir. Yani
beynimizi oluturan sinir hcrelerinin ii ve destek elemanlar kpr kprdr. Yine de,
MTlerdeki esas bir ksm nispeten deimezdir. Deimeyen yap akson ve dendritlerde
MTlerin dzenleniinin devamlln salama asndan nemlidir. Her MT negatif
sonlanmalarna doru sabit bir blge, pozitif sonlarna doru ise deiken bir blge
ierir. MTe elik eden protein (microtubule-associated protein, MAP) mikrotbllerin
sabitlii ve kararlln salamada ilev grr.
MAPler, tblinlerle ilikili hcresel proteinlerdir. Drt tip MAP tespit
edilmitir. MAP-1B, MAP-2nin ar ve dk molekler arlkl formudur.7 MAPlerin,
komu MTler aras uzakl ayarladklar ve dier hcresel iskelet elementleri arasnda
etkileimleri saladklar dnlmektedir.
MTlerin genel ilevleri
1. Dinamik bir hcre yaps oluturur. Tek hcrelilerde, harekete yardmc
olmak ve hareket amacyla kullanlrlar.
2. Hcre blnmesi (mitoz) srasnda kromozomlarn kutuplara ekilmesini
salarlar.
3. Sinir hcrelerinde sinir ileticilerinin ve organellerin hcre iinde
tanmasn-yer deitirmesini salarlar. Sinir ileticisi tanmasyla
sinapslarn gcn belirlerler.
4. Dendritlerin sap ksmlarnn eklini deitirirler. Geniler, bzlrler ve
yapy deitirirler.
5. Sinir hcrelerinin geliimi ve yozlamasnda (demans) etkilidirler.
6. Bilinli olmay salayan temel eleman olabilirler.8

Bradke F and Dotti CG. The role of actin instability in axon formation. Science 1999;283:1931
Baas PW, Yu W. A composite model for establishing the microtubule array of the neuron. Mol Neurobiol
1996;12:145-161.
5
Baas PW. Microtubules and neuronal polarity: lessons from mitosis. Neuron 1999;22: 2331.
6
Baas PW et al. Polarity orientation of microtubules in hippocampal neurons: uniformity in the axon and
nonuniformity in the dendrite. PNAS 1998; 85: 83358339.
7
Tucker RP. The role of MAPs in brain morphogenesis: a review. Brain Res Rew 1990;2:101-120
8
Hameroff SR. Quantum coherence in microtubules: A neural basis for emergent consciousness? Journal of
Consciousness Studies 1994;1:91-118
4

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

Tama Aralar
Motor ya da tayc proteinler olarak adlandrlan proteinler enerji kullanarak MT
zerinde bir utan bir uca kayarlar ve beraberlerinde karnca gibi yk tarlar. Bu yk
bazen bir sinir ileticisi, bazen ise bir proteindir. Pozitif ya da negatif uca doru, adeta
yrr gibi hareket edebilirler. MT motor proteinlerden biri dyneindir. Dynein MTun
negatif ucuna doru hareket eder. Dolaysyla aslnda sinir hcresinin farkl
blgelerindeki hcre ii trafik, MT ve MFlerin kutuplanmasnn dourduu ynelimler
ile belirlenir. rnein, Golgi organ sitoplazmik dyneinle etkileme eilimdedir ve onlar
MTlerin negatif ucuna doru hareket ettirir. Aksonda ise MTlerin hepsi pozitif
kutuplanm hcre gvdesinden kar ve hibir Golgi organc akson iine doru
tanmaz. Bunun aksine dendritlerde, MTlerin negatif ular hcre gvdesinden
uzaklar ve bundan dolay Golgi organcklar dendritlere tanabilir. Dier bir rnek,
enerji santralleri olan mitokondrilerin hcre gvdesinden akson ucuna doru
tanmasdr. Bu tanma, kinesin denilen tayclarla 80 cm uzaa bile olabilir.
Mikrofilamentler
Mikrofilament (MF) tp gibi ii bo olmayan protein iplikikleridir ve birbirine sarlm
iki iplikikten oluur. ap 4-6 nmdir. Aktin denilen alt proteinlerden oluurlar. MTlere
benzer olarak MFler ularnn yapsal dzenlemesinden dolay kutuplu (polar)
polimerlerdir. Miyosin tayc proteinleri MFlerin polaritesini tanyarak yzeyi boyunca
hareket eder. Sinir hcreleri, hcre zarnn hemen altnda MFden zengin bir tabaka
bulundurur. Bu tabaka i ie gemi yumak eklindedir. Hcre iinde de dank olarak
MFler bulunur.
Nrofilamentler
Nrofilamentler (NF), MFler gibi tp yapsnda olmayan polimerlerdir. Yaklak 10 nm
apndadrlar. Nrofilament llerinden oluurlar. MT ve MF ile karlatrldklarnda,
ok daha yksek oranda polimer formda bulunur. Bu nedenle de, daha az dinamik
deiim iindedirler. MT gibi, NFler sinir hcresi iinde danktrlar. NFler protein ya
da organck tanmasnda grev almazlar. Byme ve farkllama iin de ok zorunlu
yaplar deildirler. Daha ok akson ve dendritlerin yapsal btnln salayan iskelet
elemanlardr.
III. Dendritler
Hcre gvdesinden darya uzanan, bir veya birden fazla uzantlardr ve hcrenin temel
girdi yzeylerini olutururlar. Beyindeki ou hcre gvdesinden kan ana bir dendrit
vardr. Bu daha sonra aa gibi ikincil dallara ayrlr ve dallanma byk, karmak a
oluturur. Alar dier hcrelerle balant kurar ve girdileri alrlar. Bir sinir hcresinin
alglayc alan bu yaplarn byklyle ilikilidir ve farkl hcre snflarnda deiiklik
gsterir. Dendritler hcre gvdesinin uzantlar olduklarndan mitokondriler hari,
mikrotbl ve nrofilament gibi iskelet yaplarn ierirler. Dendritlerin bir ksmnda
kk kntlar veya dikenler bulunur. Bu diken blgeleri hcreler aras balant noktas
grevi grr ve uyarc girdilerin en nemli gei yeridir. Dikensi balant noktalar
srekli yapsal ve ilevsel deiiklik gsterirler. Dinamik kntlardr.
Dendritlerde hcre ii ierii ve zar yzeyi yaplar, aksonlardan, hcre
gvdesinden kimyasal farkllklar gsterir. Farkl sinir hcresi tipleri, farkl dendritik
dallanma rnts gsterirler. Bazen uzantlar ok basit olabildii gibi yzlerce uzantl,
adeta aac andran ekilde dendritik bir dallanma oluturabilirler. Baz hcrelerde
dendritik dallanma tek uzaysal planda olduu halde bazlarnda, karmak bir uzaysal
dallanma ortaya kar. Dendritin ekli, girdilerin yeri ve dier hcrelerle olan ilikisine
baldr.
Beyinlerimizde bilginin ilenmesi temel olarak elektrik akmnn bir sinir
hcresinden bir dierine geii ile olur. Sinir hcreleri arasndaki gei ve balant
noktalar sinaps olarak adlandrlr. Hcrenin dendritleri olmas hcrelere %95ten fazla
ek yzey alan salar. Bu nedenle, dendritler zerindeki sinaptik balant imkn
muazzam art gsterir. Sinapslar dendritler zerinde, hem dendrit balang
noktalarnda hem de ince u sonlanmalarnda bulunurlar. Bazen tek hcre yzeyinde
100 binden daha fazla sinaps bulunur.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

Dendritlerin karakteristik yaplar, onlarn rntleri, sinir hcresinin bilgiyi


nasl ilediinin nemli bir gstergesidir. rnein, beyincikteki Purkinje hcrelerinin ok
belirgin, tek uzaysal planda olan dendritik dallanmalar vardr. Paralel liflerden oluan
bu yap binlerce uyar alr. Ek olarak tek ve gl trmanc lif girdisi alr. Dier bir
rnek, retinada bulunan yatay hcrelerdir. Bu hcrelerin ou iki ayr dendritik
dallanma yapan blgeye sahiptir.
Dendrit dikensi (spine) kntlar
Bu dikensi kntlar ilk olarak Ramon Cajal tarafndan k mikroskobuyla tanmlanmt.
kntlar en gzel ekilde beyin kabuundaki piramidal hcrelerinde gzlenir. Tepe
ksmnda uzun bir dendritik knt bulunur ve bundan yana doru birok dendrit kar.
Balangta Cajal bu kntlarn hcrelerin birbirine balant yeri olduunu dnmt.
Daha sonra elektron mikroskobu almalaryla, bu blgelerin hcreler aras uyarc
balant yerleri, yani sinaps olarak grev grdklerini anlald. Bugn kabul edilen
gr, dikensi knt blgelerinin hcreler aras balant noktas olduudur. Hcre
gvdesindeki dendritik dallanmalar hcre yzey alann artrr. Buna ek olarak
dendritler zerindeki dikensi kntlar da yzey alann daha da artrr. Beyindeki tm
uyarc hcreler aras iletiimin %90ndan fazlas dendritik kntlar zerinden iler.
Dendritik dikensi kntlar, ayn ya da farkl beyin blgelerinde yapsal ve ilevsel
farklklar gsterir. Dikensi kntlar ekillerine gre gdk, ince veya mantar eklinde
olarak snflandrlr.9
ekil. Hepimizin beynini
oluturan,
dnce
ve
kiiliimizi douran hcreler
aras balant blgeleri ve
dikensi dendritik kntlarn
(S) bir kesiti. Hcrelerin
birbiri ile balantya getii
blge daha koyu grlmekte
(Snin sol st d ksm).
Yine ayn blgede balant
ncesi
blgedeki
akson
sonlanmasnda (presinaptik)
sinir
ileticisi
ieren
kesecikler
grlmekte.
Josef Spacek, izin ile.

Hedef olarak dendritik kntlar


Daha nce de belirtildii gibi, dendritik kntlar uyarc hcreler aras balant
yerlerinin en nemli blgesidir. Uyarc sinapslarn %90dan fazlas kntlar zerinde
bulunur. Beyin kabuunun baz ksmlarnda, %30a kadar varan oranda, kntnn boyun
ksmlarnda ve balangcnda basklayc uyar veren girdiler vardr. Bu blgede,
basklayc girdi uyarc girdi zerinde negatif etki oluturarak, hcre sonlanmasndan
9

Harris KM ve Kater SB. Dendritic spines: cellular specializations imparting both stability and flexibility to
synaptic function. Annual Review of Neuroscience 1994;17:341371.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

sinir ileticisi salnmn azaltr. Dendritik kntlarn beynin en kk birletirici birimi


olduu dnlr.10
IV. Akson: Hcrenin Esas Uzants
Hcre gvdesinden kan, dendritlere gre daha byk ve uzun yapl elemanlardr.
Uzun boru gibi bir yap olan akson ok uzak yerlere ular. Bel blgesindeki omurilik
hcresinden kan ve ayaa giden bir aksonun boyu 80 cmye ulaabilir. Aksonlarda
dendritlerden farkl olarak dz endoplazmik retikulum ve serbest ribozomlar yoktur.
Her iki yap, protein sentezinde grev aldndan, aksonlarda protein sentezi olmaz.
Aksonlarn iinde uzunlamasna yerleik mikrotbller vardr ve bunlar aracl ile
proteinler, 80 cm gibi uzun mesafelerde bile tanr. Bunun dnda sinir ileticileri veya
onlarn ncl moleklleri de akson boyunca akson ucunda yer alan sinaptik birleme
noktasna tanabilir. Aksonun dnda da iyon geiine izin veren zar bulunur. Aksonun
ap, akson boyunca ilerleyen elektrik sinyalinin hzn belirler ve kaln aplda ileti
daha hzldr. Beyin ve omurilikteki akson ap 1-10 m arasnda deiir. Aksonlar
ounlukla dlarndan bir ya klf ile sarmalanarak evreden izole edilirler. Bu yaltm
ne kadar kaln ise iletim hz o oranda art gsterir. zolasyon sarmallar aras boluk
blgeleri vardr ve bu alanlara Ranvier boumlar denir. yon deiimleri bu blgede
daha hzl oluur. Aksonlar ularna doru dallanr ve etraflarndaki yaltm yapan
miyelin klf kalkar. Her dallanma bir baka hcrenin dendritik knts, dendrit, hcre
gvdesi ya da baka bir akson sonlanmasndan hemen nce sinaptik balant kurar.
V. Sinaps: Hcreler Aras letiim-Balant Yeri
Sinir iletimleri bir sinir hcresinden dierine sinaps denilen hcreler aras balant
noktalar yoluyla aktarlr. Beyinde her bir sinir hcresi zerinde ortalama 1015 sinaps ya
da balant noktas vardr. evresel sinir sisteminde ise sonlanma kas lifi zerinde olur
ve balant yeri sinir kas kava olarak adlandrlr.
Hcreler aras balant noktalarndaki uyar geii kimyasal veya elektriksel
olarak iki tiptedir. Elektriksel balant iki sk balant (gap junction) yeri araclyla
elektrik yklerinin zarlar arasnda geiine imkn verir. Bu balant noktalarnda
hcreler aras mesafe ok ksadr. Bu tip ileti dorudan elektriksel olduundan ok
hzldr ve uyarlar her iki ynde gidebilir (ileri ya da geri). nsan beyninde sinir
hcreleri arasndaki balantnn ve dolays ile iletinin ou kimyasaldr. Kimyasal olarak
adlandrlmasnn nedeni, akson zerinden sinir sonlanmasna gelen iyonik elektriksel
akmn (bu sodyum ve potasyum iyonlarnn hcre zarnda karlkl yer deitirmesi ile
oluur) dorudan dier sinir hcresine gememesi, gei iin kimyasal sinir ileticileri
kullanmasdr. Akson sonlanmasna gelen iyonik elektriksel akm, sinir sonlanmasnda
bulunan, zardan kesecikler iinde depolanan sinir ileticilerinin, hcreler aras balant
noktasnda boalmasna neden olur. Bu ekilde salnan sinir ileticileri dier sinir hcresi
yzeyindeki alglayclara (reseptrler) etki ederek tekrar bir iyonik elektriksel akma
dnr. Keseciklerden sinir ileticilerinin salnm, sinir sonlanmasnda gelen iyonik
elektriksel akmn kalsiyum iyonunu hcre zarndan ieri sokmas ile olur. Yani iletim,
akson boyunca iyonik elektriksel akm sinir sonlanmasnda keseciklerden (vezikl)
sinir ileticilerinin salnmasyla kimyasal ileti hcreler aras mesafede (sinaptik aralk)
yaylma balantda olunan dier zar zerindeki alglayclara (reseptrler) etki
tekrar iyonik elektriksel akmn domas eklindedir. Elektriksel balant blgelerine
gre, kimyasal sinaps balant noktalarnda aralk daha genitir. Dolays ile kimyasal
sinapslarda, letim hz da bu ardk ve aamal dnmlerden dolay daha yavatr.

10

Shepherd GM. The dendritic spine: a multifunctional integrative unit. Journal of Neurophysiology 1996;75:
21972210

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

ekil: Solda bir kimyasal sinir sonlanmasndan, sinir ileticisi salnm. Kesecikler zara yaklar, birleir, azlanr ve
ieriini arala boaltr. Bunu salayan sinir sonlanmasna akson zerinden gelen iyonik elektriksel akmdr. Gelen akm
akson sonlanma blgesinde kalsiyum yardm ile keseciklerden sinir ileticilerini serbest brakr. Bu esnada birok
yardmc protein devreye girer. Sada ise elektron mikroskobunda sinir hcreleri aras balant noktasnn (sinaps)
gerek grnts. Dnce ve bilincimizin olutuu yaplar bu blgelerdir. Aktif noktalar daha koyu olarak
grnmektedir. A blgesi iinde sinir ileticileri ieren kesecikler net olarak seilebilmektedir. Alttaki dik izginin
uzunluu 200 nmdir. (Sadaki resim, Josef Spacek izni ile)

Sinir hcresi zar, herhangi bir uyar olmadnda, istirahat zar potansiyeli
denilen bir iyonik elektriksel yke sahiptir. Sfr potansiyel yoktur. Hcrenin i ksm ile
karlatrldnda dta elektrik olarak pozitif yk fazlal (ya da ierisi da gre
negatif ykldr) vardr. Bu istirahat potansiyeli, zar seici geen iyonlarn ykleri ile
oluur. Sinir hcresi zerinde belli iyonlara hassas iyon kanallar ya da kaplar denilen
blgeler vardr. Zar uyarldnda, iyon kanallarnn yaps hzla deiir ve kanallar alr.
Kanallardan ieri ve dar ilgili iyonun geii olur. Bu hareket ardndan hcre iinde ve
dndaki (+) ve (-) yklerin arlna gre yeni bir zar potansiyeli oluur. Eer yeterli
byklkte bir potansiyel oluur ve bir eik deeri geer ise zar yzeyinde yaylr.
Yaylan bu iyonik elektriksel akm (depolarizasyon) aksiyon potansiyeli (AP) olarak
adlandrlr ve tm hcre zar boyunca akar. AP aksonun tm uzunluunca devam eder
ve hcreler aras balant noktasna kadar gelir. Bu blgeye ulamasyla kalsiyum
iyonlar akson sonlanmasna girer. Son ksmda sinir ileticisi ieren kesecikleri zarla
birletirir, onlar azlar ve ilerini boaltr. Sinir ileticileri birleme noktasndaki
aralna braklr. Salnm sonras sinir ileticileri aral enerji kullanmadan pasif
yaylmla (difzyon) geer ve balant noktasnn karsnda yer alan zardaki
alglayclara (reseptr) balanr. Reseptrler zel baz basamaklar tetiklerler ve iyonik
elektrik sinyali yeniden doar.
Reseptrlere balanan sinir ileticileri iki ekilde etki eder: reseptrn kendisi
iinden iyon hareketine neden olarak (hzl etki) veya G-proteini denen araclar uyarp
iyon akmna neden olur (yava etki). Sinir ileticisi ve reseptr etkilemesiyle oluan
iyon yk hareketleriyle hcre iindeki elektriksel potansiyeller deiir. Bu deiiklik
iyon tipine, miktarna baldr.
VI. Unutulan Yap: Hcre D Matris

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

Beyin hakknda yaplan btn tartmalarda tek konuulan sinir hcreleridir. ster bilin
konusu isterse beyni bilgisayara benzetme durumu olsun fark etmez. Sinir hcresi d
yap hi hesaba katlmaz. Oysa sinir hcreleri dnda beyinde hcre d destek dokusu
ve destek (glia) hcreleri vardr. Destek dokusu beynin kendisi iin elzemdir. Bu doku
olmadan ne sinir hcreleri aras btnlk salanabilir ne de beynin ilevsel zellikleri.
Destek dokusu dier tm organlarda hcre evrelerinde vardr. Sinir hcreleri
birbirlerine on binlerce balant ile baldr ve arada dank olarak ba-destek dokusu
yer alr. Bu doku aslnda bir eit matristir ve sinir hcreleri bunun zerinde ya da
iinde yer alr. Matris, sinir hcrelerinin geliim esnasnda ne yne gideceklerini, nasl
balant kuracaklarn, nasl farkllaacaklarn ciddi ekilde ynlendirir.11
Beynin hcre d yaps dier organlarnkine benzese de arada belirgin
farkllklar da vardr. rnein, beynin hcre d dier dokularn aksine, ksmen dk
miktarda kollajen veya fibronektin, yksek miktarda glikoz-amino-glikan ierir.
VII. Destek Hcreleri: Glialar
Glia hcreleri beyin ve omurilikte en ok bulunan, hatta doru bir ifade ile sinir
hcrelerinden kat kat fazla bulunan hcrelerdir. nsanlarda sinir hcrelerinden 12-15
kat daha ok glia hcresi bulunur. Kk hcrelerdir ve dorudan sinir hcreleri
arasndaki haberlemede devreye girmezler. Kk olduklarndan, saylar fazla
olmasna ramen beyin hacminin ancak yarsn olutururlar. Hem yapsal hem de
ilevsel bir destektirler. Aksonlarn etrafnda yaltkan klf oluturur, ileti hznn
artna katkda bulunur, evrenin sinir hcresi yaamas iin daha uygun halde
tutulmasn salarlar. Glia hcreleri elektriksel uyar oluturmazlar. Dier hcrelerle
sinir hcreleri arasnda olduu gibi sinaps yapmazlar. Dorudan bir uyar ve bilgi
ilemeye katlmazlar. Ancak, baz glia hcreleri sinir hcrelerinin uyarsna yant olarak
dardaki potasyum iyonu younluunu deitirirler. Bu deiim, sinir hcresi ilevini
deitirebilir. ki tip glia hcresi vardr:
1.Makroglialar (astrositler, oligodendrositler, ependimal hcreler)
2.Mikroglialar
Makroglia
Bu hcre tipindeki astrositler iki gruba ayrlr: protoplazmik ve fibrz astrositler.
Protoplazmik astrositler omurilik ve beyinde gri maddede bulunurlar. Fibrz olanlar ise
ak maddede bulunur. Bir nc tipi daha vardr, ancak bu sadece beynin geliimi
esnasnda ortaya kar ve radial glia olarak adlandrlr. Beyin geliirken sinir
hcrelerinin gne yardm eder. Bunun daha sonra erikin tip astrosite dnt
dnlr. Fibrz astrositler ok youn iplikik (filament), mikrotbller ve aktin
ierirler. zellikle aksonlarn youn olduu ak maddede sk olarak bulunurlar. Uzun,
silindir yaplar, dz kntlar vardr ve yaygn dallanmazlar. Bu hcreler sinir
hcrelerinin esas yapsal destekleridir. Beynin zarar grmesi sonras nedbe olutururlar.
Protoplazmik astrositlerde ok youn bir hcre ii vardr ve ok az iplikik ierirler. Gri
maddede bulunurlar. Rolleri daha ok dendritler, hcreler aras balant noktalar, kan
damarlar hcreleri zerinedir. Hcre d ortamn iyonik dengesinin salanmasnda ve
metabolizmada rolleri vardr.
Oligodendrositler birka knts olan hcrelerdir. Astrositlerden ok daha
kktrler ve onlarn temel grevi aksonun evresinde yaltm salayan yadan oluan,
miyelin klf oluturmaktr. Sadece beyin ve omurilikte ak maddede bulunurlar.
evresel (periferik) sinir sisteminde ayn grevi Schwann olarak adlandrlan hcreler
grr. Oligodendrositler yakn evrede bulunan birden fazla aksonu sarp evreledikleri
halde, Schwann hcreleri farkl olarak sadece tek bir aksonun evresini sararlar. Bu
evre sarma ii miyelinizasyon olarak adlandrlr ve aksonun ileti hzn arttrr. Ayn bir
kablo teli dndaki plastik koruyucu gibi iyonik elektriksel kaaklar da engeller. Aksonu
uzunlamasna saran iki oligodendroglial hcre arasnda, miyelinsiz blgeler oluur ve
buralar Ranvier boumu olarak adlandrlr. Bu blgeler aksonun zerinde iyonik
elektriksel akmn ortaya kt yerlerdir. yonik elektriksel akm bir boumdan dierine
11

Novak U, Kaye A. Extracellular matrix and the brain: components and function. Journal of Clinical
Neuroscience 2000; 7:280-290

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinir hcresi: yapsal ve ilevsel ksmlar

10

srayarak iletilir. Yrme yerine sradndan, normalde olmas gerekenden kat kat
hzl bir ileti salar. rnein miyelinsiz ve dolays ile Ranvier boumsuz olan aksonda
iletim hz 30 m/san iken, miyelinlide 80 m/san kadar hz artna neden olur.
Ependimal hcreler ise beyin ii boluun (ventrikl) i yzeyini ve omurilik
ortasnda yer alan merkezi kanal iini kaplar. Hem beyinde hem de omurilikte, beyin
omurilik svsnn bulunduu ksma doru bakan yzeylerinde silia denen ipliksel
uzantlar bulunur. Ependimal hcreler beynin ince (kapiller) kan dolamn yapan
endotel hcreleri ile iliki iindedirler. Bu hcreler ayn zamanda, beynimiz iinde
gnde alt kez yaklak 150 ml yaplan beyin omurilik svs oluumunu salarlar. Ayrca,
kan-beyin engelini oluturur. Kanda dolaan her madde belli kimyasal zellikler
gstermedike beyne ulaamazlar ya da beyne geiine izin verilmez.
Mikroglialar
Hem ak hem de gri maddede bulunurlar. Hcre gvdeleri, adndan anlalaca gibi
kktr. Gvde zerinde ksa kntlar bulunur. Kandaki savunma hcrelerinden
kken aldklar dnlr. Sinir hcrelerinin aksine, oalma yetenekleri vardr. Beyin
hcrelerinin %10unu olutururlar.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

yonik biyoelektriksel akm

Sinir Sisteminde Biyoelektriksel Aktivite


Luigi Galvani (1737-1798) sinir biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Bir yldrmdaki
elektrii tel ile tayp, bir kurbaann bacak sinirini bu elektrikle uyararak kurbaa
ayanda hareket oluturmutur. Bu nedenle Galvani, biyolojik elektrik ve hareket
etme/canllk arasnda ilk balanty gsteren kii olarak tarihte yerini almtr. Herman
von Helmholtz (1821-1894) 1852de ilk olarak sinir iletisi hzn 27 metre/saniye olarak
len kiidir. Ardndan 1860ta Julius Bernstein, biyoelektriksel sinir iletisini aksiyon
potansiyeli (AP) olarak adlandrd ve sinir hcresi zarnda kendiliinden ilerleyen
biyoelektriksel uyarlmadan (depolarizasyon) kaynaklandn ne srd
Alan Hodgkin (19141998) ve Andrew Huxley (1917-) mrekkep bal sinir
hcresi ana uzants olan akson zerinde alarak sinir iletilerinin iletiminin iyonlarn
deiimine bal, elektriksel bir akm olduunu tespit ettiler (1952). Bu almalarnda
iyon kanal kavramn da kefedilmesinden 10 yl nce tahmin eden ikili, 1963de
sinaps kavramn ne sren John Eccles (19031997) ile birlikte Nobel dl ald. Buna
gre, uyarlmayan yani istirahat halindeki zarda, potasyum (K+) iyonuna kar belirgin
bir geirgenlik vardr. Hcre zar zerindeki voltaja duyarl sodyum (Na+) kanallarndan
dolay AP oluturabilir. Bu kanallar delikik benzeri protein kaplardr ve zar uyarlmas
yani depolarizasyon (DP) esnasnda alrlar. Uyarm belli bir eie ykseldii zaman
elektrik akm oluur. Eie ulaamaz ise iyonik elektrik akm oluamaz. Buna hep ya
da hi kural denir. Uyarlan zarn normal durumuna dnmesi repolarizasyon (RP)
olarak adlandrlr ve voltaja duyarl K+ kanallarnn almasyla oluur. Na+ kanallarnn
almasnn ardndan K+ kanallarnn almas, zar iinde K+ iyonlarnn kalmasna yol
aar. Bylece zar polarize olur, yani hcre ii negatif ykl hale gelir.1
Tablo. Bilinen ve gnlk yaamda kullanlan baz voltajlar (V: volt)
Normal erikin gnlk enerji kullanm
20 Watt
Sinir hcresi atelemesi
10 mili V
Tek bir pil (AAA veya AA)
1.5 V
Otomobil
12 V
Ev elektrii
250 V
Sanayi elektrii
600-700 V
Yksek voltaj
110 kiloV
Yldrm akmas
100 megaV

yonik Elektriksel Akm ve yonlar


Potasyum (K+) kanallar
Sinir hcresi zarndaki K+ kanallarnn belirgin iyon seicilikleri ve yksek ileti hzlar
vardr. Saniyede yaklak 10 bin K+ iyonu geirirler. stirahat halinde uyarlabilir
hcrelerde zar voltaj, K+ kanallar kapalyken yaklak 80 mVtur. Uyarlma
(depolarizasyon) esnasnda, kanal proteinlerinde yapsal deiiklikle kanaln ortasndaki
gei yeri alr. Birok K+ kanalnn eik deeri yaklak 40 mVtur.2,3
Klor (Cl-) kanallar
Sinir hcresi dnda klor en nemli negatif iyonik yktr. Memelilerde hcre d klor
younluu yaklak 100 mmol/Ldir. Hcre iindeki klor younluu deikendir. stirahat
durumunda zar elektrik potansiyeli hcre iinde daima negatiftir ve 30 ile 90 mV
arasnda deiir. Bundan dolay, iyon younluu Cl- iyonunu hcre iine itmeye
1 Waxman SG. Axons. Embryonic ELS. Macmillan Publishers Ltd. 1999
2

Antz C, Geyer M, Fakler B et al. NMR structure of inactivation gates from mammalian voltage-dependent
potassium channels. Nature 1997;385:272275
3
Doyle DA et al., The structure of the potassium channel: molecular basis of K+ conduction and selectivity.
Science 1998;280: 6977.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

yonik biyoelektriksel akm

alrken, elektrik potansiyeli Cl- hcre dna gndermeye alr. Bu iki kuvvet
arasndaki denge Cl- akmnn ynn belirler. Cl- hcre dna doru hareket edince,
hcre uyarlr duruma geer, yani depolarize olur. Bu durumda hcre iinde negatif
elektrik potansiyeli azalr. Dier bir ynden, eer hcre iinde Cl- younluu azsa, bu
dardaki younluk fazlalyla iyonun ieri akmna neden olur ve elektrik
potansiyelinin etkisini basklar. Bylece, hcre ii negatiflik Cl- ile artarak uyarlma
(depolarize olma) daha da zorlar. Buna hiperpolarizasyon denir.4
ekil. Bir sinir hcresindeki elektriksel
akmn douu, ilerlemesi ve snmesi.
Uyar gelmesi ile genellikle, ana sinir
hcre uzants olan akson boynunda
sodyum (Na+) ve potasyum (K+) iyonlar,
akson zarnda hcre iine ve dna
doru yer deitirir (a). Bu yer
deitirmeden kaynaklanarak, hcre
dnda negatiflik ve ierde pozitiflik
hakim olur (b). Ancak, bu iyon deiimi
ileriye doru devam ederken, arkadan
Na+ tekrar dar kartlr, ileti geride
sndrlr (c). Bu basit gibi grnen
olay, tm beynin enerji kullanmnn
%70ini oluturur.

ekil. yon kanallar, belli iyonlarn geiine izin veren kaplardr.


Kaplar hcre ii ve dn birbirine seici olarak balar. Her iyon kanal,
uygun uyarc sinir ileticisi geldiinde, genelde kendi iyonunun geiine
izin verir. yon kanallar zellik asndan farkl tipte gruplanrlar:
seicilik, kondktans ve kaplanma (gating). Seicilik kanaln gei
verdii iyon (anyon-katyon) tipi olarak kabul edilir. Genellikle Clkanallar tek bir anyona az seicilik gsterir. Kondktans kanal iinden
geen iyon yer deitirmesinin hzdr. Ortalama olarak saniyede 107-108
4

Jentsch TJ and Gunther W. Chloride channels: an emerging molecular picture. Bioessays 1997;19:117126.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

yonik biyoelektriksel akm

iyon kadardr. Kaplanma, kanaln kapal durumdan ak duruma


geerkenki iyon geirgenliidir.

Sodyum (Na+) kanallar


Sodyum kanallar hcre ve akson zar zerinde her blgede ayn younlukta bulunmaz.
Aksonun Ranvier boumu denen ksmlarnda m2de 103-104 Na+ kanal bulunurken,
aradaki ksmlarda m2de 25 kadar Na+ kanal bulunur. Tipik bir sinir hcresinde, hcre
dnda Na+ younluu 145 mmol/L ve hcre ii K+ younluu 10 mmol/Ldir. Bu yksek
fark, aktif olarak enerjiye bal alan sodyum-potasyum pompas tarafndan salanr.
Hcre iinde Na+ varlnda enerji kayna olan ATPin (adenozin tri fosfat) yklmas ile
aa kan enerji kullanlarak, ierideki Na+ dardaki K+ ile yer deitirir. Bu yer
deitirme Na+ ve K+ kendilerinin daha youn bulunduu yere doru, enerji harcanarak
pompalanr. Beynin kulland enerjinin %70i, iyon deiimini dzenleyen sodyumpotasyum-ATPaz pompas tarafndan kullanlr. Kalsiyum pompas da benzer ekilde
alr. Ca+2 iyonu hcre dna kararak, ierideki Ca+2 seviyesini hcre dnn 10 binde
birine indirir.
yonlarn ykleri ve hcre ii-dndaki younluklarndan yararlanlarak hcrenin
iyonik elektriksel yk hesaplanabilir. Bunlardan birisi Nernst eitliidir ve bu denklem
ile iyon seici bir zarda Na+ denge potansiyeli +67 mV olarak bulunur. Nernst eitlii,
herhangi bir iyon iin:
Eiyon=2.303

[iyon ]0 eklindedir.
RT
log
zF
[iyon ]i

Burada R gaz sabiti, T s (37 santigrat), z iyon yk, F Faraday sabiti, i (o) ve
d (i) younluklarn milimol olarak gsterir (1 mol=6,021023 molekle edeerdir. 1
molar ise litre bana 1 molun younluudur. 1 mM=litre bana 0,001 mole eittir).
Denklem, difzyonla ilikili olduundan sdan, younluk farkndan ve iyonlarn
yklerinden etkilenir.
Tablo. Yaklak olarak iyon younluklar ve Eiyon deerleri
yon
Hcre D
Hcre i
D/ oran
(mM)
(mM)
K-potasyum
5
100
1:20
Na-sodyum
150
12
10:1
Ca-kalsiyum
2
0,0002
10000:1
Cl*klor
150
13
11.5:1

Eiyon (370C)
-80
62
123
-65

K+ iyonu iin (hcre iinde 140 mmol/L ve darda 5 mmol/L) -84 mVluk bir
denge potansiyeli oluturur. yon younluklar, istirahat halindeki bir hcrede K+
yannda Na+ geirgenliine de bal olduundan, u denklemden yararlanlarak
hesaplanabilir. Na+, K+ geirgenlii iin zar potansiyelini

K + + b Na +

0
Em = 58mV glog10 + 0
eklinde yazlabilir.
+
K + b Na
i

i
Eer zar, Na+dan 20 kat daha fazla K+ geirgen olursa (b=0.05) zar potansiyeli
61 mV olarak hesaplanr. Dinlenme halindeki zar K+ iyonuna kar Na+a gre daha
geirgendir. Eer, zar K+dan 10 kat daha fazla Na+ geirgenlii gsterirse (b=10) Em +51
mV olarak kar. Bu deer bir zarda sinir uyarmnn (aksiyon potansiyeli) oluma eik
deeridir. Son olarak, eer Na+ geirgenlii istirahat seviyesine dnerse, bu durumda K+
geirgenlii istirahatta 5 kat fazla olduundan (b=0.01) Em 78 mV olarak bulunur.
Gnmzde tek tek Na+ ve K kanallarn zardan ayrtrmak, mmkn olmutur.
Sinir iletisi srasndaki rollerini, gelitirilen voltaj-klamp teknii tam olarak ortaya
koymutur. zole edilmi Na+ akm aktivitesi hzldr ve 1 msanden daha ksa srede sfr
mVtan tepe noktasna ykselir ve sonra sfra doru azalr. Na+ akm farkl yntemlerle
llebilir. Klasik Ohm kanunu denklemi I=G.V kullanarak (I; akm, G; kondktans) akm
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

yonik biyoelektriksel akm

ve kondktans hesaplayabiliriz. Kondktans, elektrik yknn bir noktadan baka bir


noktaya gidebilmesinin lsdr. Kondktans, elektrik yk tayan paracklarn
saysna baldr. Diren, hareket srasnda elektrik akmna kar oluan gtr, R ile
gsterilir ve birimi Ohmdur (). Diren, kondktansla ters orantldr: R=1/G.
Tipik istirahat (uyarlmam) zar potansiyeli birka ak Na+ kanalna bal
olarak 60 ile -80 mV arasndadr. Zar uyarldnda, ksa bir gecikmeden sonra sinir
uyars oluur. Bu gecikme zaman, sinir uyarm iin yeterli Na+ kanalnn almas ve K+
kanaln kapatma iin harcanr. Daha byk potansiyelli uyarmlarda daha ok Na+ kanal
devreye girer (GNa). Daha byk GNa ve daha hzl uyarlma bir arada olduunda, sinir
iletisi oluum sresi daha da ksalr. Sinirsel uyarnn ortaya kyla Na+ kanallar
uyarlmakla birlikte, devam eden sinir iletisi Na+ kanallarn devreden karmaya doru
gider. Bu devreden kma, sinir iletisinin snmlenmesi (repolarizasyon) iin nemlidir.
Sinir iletiminin st noktasnda Na+ akm en st seviyededir.
Na+ kanallarnn devreden kmas ve K+ kanallarnn almaya balamas ile
hzla zarn sinir ileti potansiyeli snmlenir (aksiyon potansiyeli repolarize olur). Snme
sonras, Na+ kanallarnn devre d olmas yavaa olur. K+ kanallar ise Na+ kanallarna
gre daha da yava kapanr. Sinir uyarm esnasnda Na+ kanallarnn %80-90i hzl bir
Na+ geiine izin verir ve ardndan iyon geirmez olur. Bu srada, ikinci bir sinir uyarm
meydana getirilemez ve sinir hcresi uyarya diren gstererek yant vermez. Ak Na+
kanallar says, K+un da akmnn stesinden gelecek yeterli Na+ akm salayamaz. Bu
dnem kesin direnli dnem olarak adlandrlr. Bu uyarlamaz srenin ne kadar
srecei Na+ kanallarnn devre dndan kma sresine baldr. Bunun ardndan nispi
direnli dnem gelir. Bu dnemde yeni bir sinir uyars oluabilir, ancak byk bir eik
uyarm gerektirir.

ekil. Bir sinir uyarmnn balamas, devam etmesi, snmlenmesi ve iyonlarla olan zamansal
ilikisi. Normal durumda yani uyarlmam bir sinir hcresinin, ierdii negatif ykl iyonlardan
dolay, istirahat potansiyeli yaklak -80 miliVolttur. Uyarmla ieriye pozitif ykl sodyum
(Na+) iyonlar girerek, hcre iindeki iyon yk arln pozitifletirir ve -80 mVdan sfr mVa
doru bir gidi olur. Devam eden Na+ girii hcre ii yk +40 mVa kadar karr. Buraya kadar
olan sre bir sinir uyarmnn balamasdr (depolarizasyon). Na+ ieri girii, tepe noktasnda,
Na+ kanallarnn hzla kapanmasyla durur. Bu durmadan ksa bir sre nce, hcre iindeki
pozitif ykl K+ iyonlarnn kanallar alr ve darya karlar. Bu Na+ giriine gre daha yava
seyirlidir. Bu ekilde sinir iletimi snmlenmesi (repolarizasyon) oluur. Depolarizasyon ve
repolarizasyon dnemlerinde, iyon kanallarnn durumu nedeni ile bir sinir hcresi ne kadar
uyarlrsa uyarlsn yeni bir sinir uyarm olumasna izin vermez (kesin=absolute direnli
dnem). Uyarmla oluan bu iyon yer deitirmesinin tekrar eski haline gelmesi, Na/K-ATPaz
pompas ile olur.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

Btncl Beyin almas ve Edurum


Beynin eitli ksmlarn koordine edecek bir monari dzeni yoktur. Beynin almas,
daha ok demokrasi ya da cumhuriyete benzer. Beynin kts, eitli hcreler aras
ibirliinin bir sonucudur. Bireysellememi hcreler btnnden oluur. Hepsi bir araya
gelerek ortak bir beyin, zihin, bilin, birey ve kiilik olutururlar. Dolaysyla
indirgemeci her yaklam, beyinin btncl baz zelliklerinin kaybolmasna neden olur.
Bu nedenle, bir sinir hcresine bakarak, kiilii ve bilincinin paralarn orada
bulamayz. Edinebildiimiz deneyimler de dahil dier btncl zellikler, beynimizin en
temel ksmlarnn davranlarna indirgenemez.
David Hume (1711-1776), algsal btnl aklamada dt sknty yle
dile getirir:
Eer alglar ayr var olular iseler, ancak bir araya balanmakla bir btn
olutururlar. ...Ama ardk alglarmz dncemizde ya da bilincimizde
birletiren ilkeleri aka aklamaya geldiimde tm umutlarm yitiyor. Bu
noktada bana doyum veren herhangi bir kuram bulamyorum. Ksaca, tutarl
klamadm iki ilke var; hibirinden vazgemeyi baaramyorum; ilki, tm ayr
alglarmz ayr var olulardr ve zihin ayr var olular arasnda hibir zaman
herhangi bir gerek bant alglamaz. ...Kendi payma, bir kukusu olma
ayrcalna bavurmam ve bu gln zihnim iin ok ar olduunu kabul
etmem gerekiyor.1
Birisini grdmzde ya da sadece sesini duyduumuzda ona ait birok eyi
hemen hatrlarz. Davran zelliklerini, mimiklerini, neye kzp neyi sevdiini, yry
tarzn ve daha birounu... Bu zellikler beynimizin farkl alanlarnda ve beynimizin
yaps gz nne alndnda nispeten uzak alanlarda saklanr. Ya grdmz nesneler!
Cisimlerin renkleri, kenarlar, yzey yaplar, hareketleri, derinlii ve daha baka
zelliklerini ayn anda alglarz. Oysa, bu zelliklerinin her biri, temelde grme beyin
kabuunda yer almasna ramen birbirinden farkl alanlara yerleiktir. O zaman bir
elmaya baktmzda onu renk, ekil, boyut ve hatta tad, kokusuyla... zellikleri ile
ayn anda elma olarak nasl alglarz? Beyin duygulanmlar, alglar, dnceleri ve
hareketleri herhangi bir aba harcamadan nasl uyumlu bir senfoni eklinde ynetir?
Bunun altnda yatan sinirsel mekanizma nedir? Beyinin uzak ve geni alanlarna
yerlemi farkl alglar ve hatralar nasl birletirilir?
Doada Balantl Osilatrler
Sarkal saatin mucidi Christian Huygens, 1665 ylnda, yeni gelitirdii yan yana asl iki
sarkal saate gzlerini dikmi bakarken, birdenbire tuhaf bir ey fark etti: iki sarka
mkemmel bir ezamanllkla (synchrony) salnyordu. Ritimlerini bozmay denedi.
Yarm saat iinde tekrar ezamanl hale geldiler. Huygens, saatlerin belki de
gremediimiz bir ekilde birbirlerinin salnmna etki ettikleri dncesine kapld.
Saatler birbirinden uzaklatrldnda, uyum yava yava bozuldu ve biri dierinden geri
kalmaya balad. Bu rastlantsal gzlem balantl osilatrler denen kuramn ortaya
kmasna neden oldu.
Her yapnn kendine zg bir titreimi vardr ve bunu kendine zg titreim
frekans belirler. Bir masann iki ucuna konan zde diyapazonlardan birine vurulup
diyapazon titretirilirse ve ardndan durdurulursa, ayn sesin dier diyapazonda devam
ettii grlr. kinci diyapazon birinci ile rezonansa girerek titreir.
Periyodik/tekrarlanan bir davran iinde bulunan herhangi bir sistem bir
osilatrdr. rnein salnan sarka, dzenli aralarla uzayda ayn noktaya geri dner;
ayrca hz da bir saat dzenlilii ile artar ve azalr. Yalnzca zaman iinde deil, faz
uzay (phase space) denen hareketi de osilatrler iin nemlidir. Faz uzay,
koordinatlar sistemin halini betimleyen bir uzaydr. Bir sarkacn faz uzayndaki
1

Copleston. Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. Aziz Yardml. dea Yay. 1998;111

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

hareketi, sarkacn deiik yksekliklerden brakldktan sonraki konum ve hznn


saptanmasyla izilir. Faz uzaylarndaki bu yrngeler, ayn hareket durmadan
tekrarlandndan kapal eriler oluturur.
Tek bir osilatr, faz uzaynda basit bir yrnge izler. Fakat iki ya da daha fazla
osilatr birleirse, olas davranlar ok daha karmak hale gelir. Bunu tanmlayan
denklemler giderek hesaplanamaz hale gelir. Ezamanllk, balantl osilatrlerin en
bilinen biimidir. Bu beyinleri oluturan sinir hcreleri arasnda, kalbin elektrik akmn
oluturmasnda olduu gibi, yaz aylarnda diileri ekmek amac ile binlerce erkek ate
bceinin hep birlikte, ezamanl yanp snmesinde de grlebilir. Erkek ate bcekleri
gnn sonunda, konduklar aalarda karmak bir biimde, biri dieri ile ilikisiz olarak
yanp snerler. Gece baladka ezamanllk adacklar belirir. Gittike bu ezamanl
adacklar byr. Sonunda, btn aalar, sessiz bir biimde, ezamanl olarak yanp
sner. Etkileme, ate bceinin bir dierini grp, ritmini ona gre deitirdiinde
ortaya kar. Bu bir azdan ten austos bceklerinde de grlr. Byle bir ilikiyi
matematiksel olarak ifade etmek zordur. Ancak, doada ve deneysel modellemelerde
de yaplan sistemler, eninde sonunda bir araya geldiklerinde ezamanl olmaya
balarlar.
Ezamanllk, faz kilitlenmesi denen genel bir sonucun en belirgin zelliidir;
birok osilatr ayn hareket modelini tekrarlar durur, fakat ayn fazda olmalar art
deildir. ki zde osilatr arasnda balant kurulduunda, yalnzca iki olanak vardr:
faz farknn sfr olduu ezamanllk (synchrony) ve yarm fazlk bir farkn bulunduu
kart ezamanllk (anti-synchrony). Frekanslar farkl osilatrlerden oluan bir
topluluun davran, aralarndaki balantnn kuvvetine baldr. Etkileimleri ok zayf
ise ezamanll baaramazlar. Sonu, anari ve salnm kakofonisidir ya da bilimsel
ifade ile uyumsuzluktur (incoherence). Bunun rnekleri de, kalpteki ritim bozukluklar
ya da baz sara nbeti (epilepsi) tipleridir.
nsanlarn ve hayvanlarn yrmeleri, komalar osilatrler aras karmaay
nlemek iin, sinir sisteminde bulunan merkezi model reticiler tarafndan
denetlenir. Bacaklar pasif mekanik osilatrler olmayp, kendileri kadar karmak sinirsel
mekanizmalarla kontrol edilen kemik ve kas sistemleridir. Hareketi kontrol eden sinir
sistemindeki devrelerin yapsdr. Bunlar sayesinde, tavanlarda drt ayakl yrme
olur. Tavan srad zaman, nce n ayaklarn, sonra arka ayaklarn birlikte hareket
ettirir. ki n ayak arasnda sfr, n ve arka ayaklar arasnda ise yarm fazlk fark
bulunur. Filler ise, her admda drt ayandan birini yerden kaldrr, ayak hareketleri
arasnda drtte bir fazlk fark vardr. Ceylanlar ise drt ayaklar ezamanl olarak
srarlar.2
Ezamanlln ortaya k ibirlii ile olur. Eer birka osilatr ezamanlarsa,
bunlarn toplu ve uyumlu sinyali, arka plandaki grltnn stne ykselerek dier
osilatrler zerinde daha kuvvetli bir etki yapar. Ezamanl olmu ekirdee katlan
dier osilatrler, onun sinyalini kuvvetlendirir. Bu olumlu geri besleme, gittike
hzlanan bir ezamanlla yol aar. Bu ezamanllk, ok sayda alt birimlerden oluan
sistemlerde istatistiksel mekanik ile incelenir.
Doada her dzeyde olan bu
ezamanllk sinir hcreleri topluluklarnda ve beyinde de vardr.
Sinir Alar ve Topluluklar
Sinir alar dalm sinirsel aktiviteyi anlamak iin bize bir pencere aar.3 Sinirsel alar
ya da topluluklar sinir hcrelerinin karlkl olarak birbiriyle balant iinde olduu
yerel alar olarak tanmlanabilir.4 Daha iyi anlalmas iin, bu karlkl sinirsel yerel
alar bilgisayarlarn alar (network) araclyla birbirine balanmasna benzetilebilir.
Corafi olarak birbirinden uzak bilgisayarlar, ilerindeki verileri kablolar araclyla
birbirleri arasnda aktarr. Beyinde her bir bilisel ilevin yerine getirilmesi esnasnda
belli sinirsel topluluklar ve alar grev alr. Sinir hcreleri topluluklar, seici olarak
balantldrlar ve daha alt sinir hcresi gruplar ile iliki iindedirler. Bu balantlar
dorudan (monosinaptik) veya dolayl (polisinaptik) olabilir. Ancak, her iki durumda da

Collins JJ and Stewart I. Coupled nonlinear oscillators and the symmetries of animal gaits. Journal of
Nonlinear Science 1993;3:349-392.
3
Eichenbaum H. Thinking about brain cell assemblies. Science 1993; 261: 993-994
4
Goldman-Rakic PS. Topography of cognition: parallel distributed networks in primate association cortex.
Annu Rev Neurosci 1988; 11: 137-156

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

balantlar karlkldr.5 Birka istisna dnda, beynin tm alanlar karlkl iliki


iindedir. Yani, eer A blgesi B ile balantl ise B blgesinden de Aya giden birok
balant vardr. Genellikle iki tip balant olduu kabul edilir.6 Birincisinde, karlkl
balantlar ayn alanda veya an ayn seviyesinde yer alan beyin kabuu alan iinde
yer alr. kincisinde, farkl beyin blgeleri arasndaki alar farkl seviyeleri birbirlerine
balarlar. Bu tip balantlar geleneksel olarak ileri beslemeli (feed-forward) ve geri
beslemeli (feed-back) olarak adlandrlr.
Beynin ierdii sinir hcresi alarnn uzanmlar, uzaysal olarak farkl
byklklerde olabilir. Baz alarn yaps 1 cm2 alan kapsarken, bazlar tm beyine
yaylabilir. Alarnn uzanmna gre beyindeki edurumun uzanm da belirlenir.
Genelde yerel, geni ve orta lekli edurum yaratan alar vardr. Bu blgesel alar
birleerek geni lekli edurumlu beyin yaratr.

ekil. Beynin farkl alanlar sinir alar ile birbirleri ile sk iliki iindedir. ekilde, stte
beynin devinimsel alan ile altta grme beyin kabuu arasndaki sinir alar aras balantlar
gsterilmitir. Bir blgedeki sinir hcresi atelemesi, beynin uzak blgesindeki dier alara
uzanarak onlar da kendi benzeri ekilde ateler. Bylece geni beyin alanlar arasnda
edurumlu ateleme olur. Bu atelenmeye ek olarak, bellek ve hatrlama durumunda beynin
geni alanlarna rahatlkla ulalabilir.

Yerel Edurum Alanlar


Burada ncelikle yerel nedir? sorusunun cevabn vermek gerekir. Uzaysal lekte 2
mmden daha kk olan, hcre mimarisi olarak paketlenmi, uyarc ve basklayc ara
sinir hcrelerin kmelendii yaplar yerel olarak adlandrlabilir. Genellikle bunlar beyin
kabuu stunlar (kortikal kolon) olarak bilinir. Stunlarn ierdii sinir hcreleri
edurumda alma eilimindedir. Ara balantlar genellikle bu kk alanlar iinde
snrl deildir ve uzantlar bir ka milimetre uzaa ulaabilir. rnein, birincil grme
kabuundaki stunlar 2-7 mm ile birbirlerinden ayrlr ve alanlar birbirleri zerine
tamaz. Bu sinir hcreleri benzer zellikler tar ve edurumlu elektrik boalmlar
gstermeye eilimlidir.7 Aralklar aldka edurumlu elektriksel boalm ilikileri
bozulur. nsan beynindeki yerel edurum, yaklak 1 cm2 alanda dorudan
(monosinaptik) balantlarla oluur. letinin merkezden evredeki u noktaya ulamas
4-6 msan srer.8
Geni lekli Edurum
Geni lekli edurumda sinir hcresi topluluklar (alar) daha uzak blgelerle ilikiye
geer. Geni edurumlu alanlar 1 cmnin zerindedir ve ileti gecikmesi 8-10 msanden

Van Essen DC, Anderson CH and Felleman DJ. Information processing in the primate visual system: an
integrated systems perspective. Science 1992;255: 419-423
6
Phillips W & Singer W. In search of common foundations for cortical computation. Behav Brain Sci 1997; 20:
657-722
7
Gray CM. The temporal correlation hypothesis of visual feature integration: still alive and well. Neuron
1999;24: 31-47
8
Girard P, Hup JM and Bullier J. Feedforward and feedback connections between areas V1 and V2 of the
monkey have similar rapid conduction velocities. J Neurophysiol 2001;85:1328-1331

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

fazladr. Yerel alana gre nispeten uzun ileti gecikmesi olmas, birden ok sinir
hcresini ieren balantlardan (polisinaptik) olutuunu gsterir.
Geni lekli edurumun kantlar, yaplan EEG (elektroansefalografi) ve MEG
(magnetoansefalografik) kaytlamalarda ortaya konulmutur. Salkl kiilerde, yzleri
fotoraflardan tanma almasnda, uyaran verildikten 250 msan sonra edurum ortaya
kt tespit edilmitir. Bu edurum tablosu, yzler ters ya da tannmas zor bir ekle
sokularak gsterildiinde ise kaybolur. Her iki durumda da, kiinin alglayp
alglamadn bir el hareketi ile gstermesi istendii andan 720 msan sonra yeni bir
edurum ortaya kar.9
Uyanklk ve dikkat verme esnasnda, edurumun oluumu zerine yaygn
almalar vardr. Gama edurumu (40-60 Hz), anestezi ile uyutma esnasnda kaybolur.
Ancak, uyankln geri gelmesi esnasnda, beyin sap as yapsnn uyarlmas ile daha
belirgin hale gelir.10 Geni lekli edurumun, farkl frekans bantlarnda ortaya kt
ve her farkl frekansn da farkl boyutlar edurumlu hale getirdii ne srlmektedir.
Bu frekanslar, farkl kiilerin yaptklar ayn davranlar esnasnda tekrarl olarak ortaya
kar ve karakteristik zfrekans (eigenfrequency) zel bir imza gibidir. rnein, el
hareketi esnasnda, nbeyin kabuundaki gama frekans, duyusal beyin kabuundaki
beta (20 Hz) ile uyumlu olarak ortaya kar.11
Mantksal olarak dnldnde, eer geni lekli edurum beynin normal
ilevinin bir gstergesi ise bu edurum bozulmasnn ilevsel anormalliklere neden
olmas gerekir.12 Epilepside, kontrol d yerel bir kaynaktan, elektriksel yaylm balar
ve bu dakikalarca srebilir. Parkinson hastalnda ise, el kaslarnn temsiliyetinde bir
eleme bozukluu ile titremenin ortaya kt13, izofrenide ise hastalarn paralanm
bilisel deneyimleri arasnda ezamanl iliki kurulamad ne srlmtr.14
Orta lekli edurum
Mezoskala olarak da adlandrlan bu lek, birok bilisel olayn zamansal leidir.
Beyin kabuu hcrelerinin bazlar devreye girer ve devreye giren ek evresel sinir
hcreleri olmadka hedef hcreyi uyarmalar mmkn olmaz.15 Bu lekte, yerel hcre
gruplarnn etkileimleri vardr. Doal olarak bu seviyeyi anlamak, tek hcre
seviyesindeki almalar bir araya getirmekle mmkndr.
Beyindeki hemen her davransal yant ve duyusal alglama bir eit edurum
ierisinde olur. Ancak, edurumlu ve geni lekli olarak beynin btnln gsteren
en nemli kavram bellek oluumu ve hatrlamadr. Bir edurum modeli olarak bellei
ele alacaz. Bu ekilde beynin birok veriye ayn anda nasl ulaabileceini anlamaya
alacaz.
Bellein Tabakal Modeli
Bellek, anlar ve bilgileri zihinde tutma, yerletirme (kodlama-paralamailikilendirme) ve gerektiinde yeniden geri arabilme ilemidir. nsanlarda ve dier
canllarda, zamansal ve yersel (uzaysal) srele tanmlanan deiik bellek tipleri
vardr.16 Zamansal olarak ksa, orta ve uzun sreli bellek olarak ana tipe ayrlr.
nsan beyninin ileyii ile ilgili belki de en ilgin bulgu, hastalk durumlarnda
baz nesne gruplarn baar ile tanrken, dierlerini tanyamamasdr. Snfa zg
tanma bozukluu denilen bu durum, bazen canl, bazen de cansz nesnelere kar
olabilmektedir. Daha ak olarak; hasta canl nesneleri adlandramamakta,

Rodriguez E et al. Perception's shadow: long-distance synchronization of human brain activity. Nature
1999;397:430-433.
10
Bouyer JJ et al., Fast fronto-parietal rhythms during combined focused attentive behaviour and immobility
in cat: cortical and thalamic localizations. Electroencephalogr. Clin. Neurophysiol 1981;51:244-252.
11
Friston K. Another neural code? Neuroimage 1997;5:213-220.
12
Llinas R et al., Thalamocortical dysrhythmia: a neurological and neuropsychiatric syndrome characterized
by magnetoencephalography. PNAS USA 1999;96:15222.
13
Hurtado JM et al., Inter-and intralimb oscillator coupling in parkinsonian tremor. Mov Disord 2000;15:683691.
14
Tononi G & Edelman GM. Schizophrenia and the mechanisms of conscious integration. Brain Res Rev
2000;31:391-400.
15
Abeles M. Corticonics: Neural Circuits of the Cerebral Cortex. Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991
16
Yaltkaya K. Bellek ve elektrofizyolojisi. Klinik Nrofizyoloji, EEG-EMG dernei yay. zmir, 1999.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

tanyamamakta; ancak cansz nesneler iin bu tr bir sorun ortaya kmamaktadr.17 Ya


da bunun tam tersi durum olabilmektedir. Bu ekilde ortaya kan tabloda bir soru akla
gelir: Beyin farkl bilgileri farkl alanlarda m saklar ya da temsil eder?
Snfazg bilgi kayplar beyin hasarlarn takiben ortaya kar. Normal geliim
srecinde ortaya kmazlar. Buna gre, snfa zg bilgi kayb basit olarak kiinin, beyin
hasar ncesi durumuyla ilikili olabilir. Yani, kii daha nceden hayvanlar hakknda az
ey bilir ya da onlar ayrt etmeyi renmede zorluklar yaarsa; beyninde bu bilgiler
daha az yer tayacak ve beyin hasar sonras var olan bu az bilgi kaybolacak ve
hayvanlar hakkndaki bilgilerini gerektiinde aramayacaktr.18
Canszlar her gn grr ve kullanrz. Canl eylere kar belirgin olarak daha
nceden var olan bilgimizi kaybetmemiz, canllar arasndaki benzeimin daha az
olmasndan da kaynaklanabilir. stelik canl eyler, tipik olarak cansz nesnelere gre
grsel olarak ok daha karmaktr. Snfa zg bozukluklarnn sklkla nesneler
hakknda semantik bellek kaybndan kaynakland ne srlr (semantik=anlama ait).
Semantik bellek, nesneler ve onlarn zellikleri hakknda uzun sreli belleimize
yerletirdiimiz bilgilerdir. Bu bellek var olan bilgiyi iler, depolar ve gerektiinde geri
arr.19
Bir kpek hakknda, bizim semantik belleimiz birden fazla olguyu ierir.
rnein; kpek bir hayvandr, drt baca vardr, kuyruu vardr, kedileri kovalar,
insann en iyi arkadadr, havlar vs. gibi. Bu anlamda, semantik bilgi paralarn genel
snf hakkndaki veriyi ierir. Bunlar, paralar ve grn hakknda grsel bilgi,
duyusal bilgiler (nasl bir sesle ilikili olduu, nasl hissedildii) ve dier paralar
arasndaki ilikinin bilgisini de ierir. Nesnenin kendisinden gelen herhangi bir duyusal
bilgi ile nesne hakknda zetlenmi kavramsal bilgiler belleimizden arlr.
Literatrde zellikle canl eyleri ayrma ve adlandrmada sorun yaayan drt
hasta bildirmitir.20 Yaayan canllar resminden %6 orannda tanyabilen bir hasta,
cansz nesneleri %90 orannda tanyabilmekteydi. Dier bir hasta ise canllarn resmini
grdnde hibirini adlandramazken, canszlar %75 orannda adlandrmt. Bu
hastalar semantik sistemdeki, kelime ve resim bilgilerinin anlamna ulaamyorlard.
Buna gre; nesneler hakknda semantik bilginin tm olmamakla birlikte bir ksm
kaybedilmiti. Aratrmaclar canl eyleri (meyve, sebze) tanmlamakszn, iyi derecede
duyusal bilginin geri arlmasna gerek duyulduunu ne srdler. rnein,
ahududu/aa ilei ile ilek arasndaki fark anlayabilmek iin renk, byklk ve yzey
zellikleri hakknda ayrntl bilgi giriinin beyne ulamas gerekmektedir. Farkl olarak,
cansz eyleri tanmlamak daha basittir ve ilevsel nemini ortaya koymak yeterli
olmaktadr. Buna gre, iki bamsz sistem snfa zg bilgi kaybnda devreye
girmektedir: Birincisi, cansz nesnelerin ayrt edilmesi iin nemli olan ilevsel
bilginin depolanmas; dieri, canl eylerin ayrt edilmesi iin duyusal bilginin
depolanmasdr. Bylece, grsel nesneler iin (resimler ve gerek nesneler) ve dilsel
girdiler iin (yazlan ve konuulan kelimeler) duyusal anlamlar olmaldr. Bu bilgiler
uygun kanallarda depolanr. rnein, grsel bilgi grsel kanalda, nesnelerin sesi iitsel
kanalda, ilevsel bilgi motor kanalda depolanr. Bu kanallarn yaplarnda daha alt
bilgiler depolanr (alt kanallar). rnein; renk bilgisine ulamak meyveleri tanmlamak
iin nemliyken (ahududu ile ilei ayrmak gibi), biim bilgisine ulamak iki farkl
iei ayrmaya yardm edebilir (fulya ile lale gibi). Bu alt balantlarn etkilenmesi ile
meyve ve sebzeler adlandrlamazken, hayvanlar adlandrlabilir.21
Alzheimer hastalnn erken dnemlerinde canl nesneler, canszlara gre daha
iyi isimlendirilir ve ayrt edilir. Canl eylerin kalclnn nedeni, canszlara gre daha
derin ve yaygn zellikleri ile beyinde temsil edilmeleri olabilir. Ancak, hastalk
ilerledike durum tersine dner ve canllar isimlendirme daha da zorlar. Cansz eyler
nispeten daha az zellikleri ile bellekte yer eder ve kk de olsa, beyin hasarna ok

17

Ventura P et al., The mental representation of living and nonliving things: differential weighting and
interactivity of sensorial and non-sensorial features. Memory 2005;13:124-47.
18
Marques JF. Names, concepts, features and the living/nonliving things dissociation. Cognition 2002;85:251
19
Lu LH, Crosson B, Nadeau SE et al., Category-specific naming deficits for objects and actions: semantic
attribute and grammatical role hypotheses. Neuropsychologia 2002;40:1608-21.
20
Warrington EK, Shallice T. Category specific semantic impairments. Brain 1984;107 :829-54.
21
Humphreys GW, Forde EM. Hierarchies, similarity, and interactivity in object recognition: "categoryspecific" neuropsychological deficits. Behav Brain Sci 2001;24:453-76.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

hassastrlar. Baz aratrmaclarca da Alzheimerde ilk olarak canllara ilikin bilgi


kayplar da bildirilmitir.22,23

Kaplan

Kurt

Kedi

Kpek

Bebek

Ate

Scak

Ev

ekil. Bellekte bilgilerin tutulmas belli bir sradzen ierisinde olur. Ortak noktalarla arm yaplacak
ekilde bilgiler birbirlerine yakn alarda yerleiktir. Her sekizgen bir sinir a olarak dnlebilir ve iindeki
canl ya da cansz varln zelliklerini ierir. Her ke bir zellie karlk olarak dnlebilir. Ortak kare
alanlar ortak zellikleri sembolize eder. rnein 1 numaral alan iin u zellikler dnlebilir: hayvan-drt
bacakl-vahi-iyi koku alr-saldrgan-yrtc-srr... Ancak bu bilgiler 4 numaral alanla (yani kpek-kedi ve ev
arasndaki) baka bir sradzen bilgiyle balantldr: evcil-eitilebilir-bal... Ya da 2 numaral alana st-scak
sever yerletirildiinde bebekle kedinin ortak noktas oluturulabilir. Bu alanlar birbirlerine olan uzaklklar
lsnde edurum halinde alr. Bu model aslnda armclk olarak da adlandrlabilir. armcln
resmi kurucusu David Hartleydir (17051757). Ayn anda ya da birbirinin pei sra ortaya kan fikirler veya
duyumlar birbiri ile birleir (birbirini artrr). yle ki bunlardan birinin olumas, dierinin de ortaya
kmas ile sonulanr. Bu nedenle, tekrar etme arm iin esastr. ocuk gelitike, eitli duyusal
deneyimleri birleir ve giderek artan karmaklkta arm zincirleri oluur.

Nesne snflar arasnda yapsal benzerlikler vardr. rnein, hayvanlarn drt


ayakl olmas, belli beden duru ekilleri gibi Tabakal modelde esas olan nesnenin
grsel tanmlamasdr. Nesne grldnde bellekteki semantik bilgiye ulalr ve
nesnenin ismi arlr.24
Salkl kiiler canl eyleri, canszlara oranla daha uzun srede adlandrrlar. Bu
durum yalnzca insanlara zg deildir, maymunlarda da byledir. Bu ge adlandrma,
muhtemelen canl eylerin yksek seviyeli algsal ilemden gemesinden kaynaklanr.
rnein, bir kpek resmi grlnce, kendi yapsal benzerlerini de uyarr: kurt, kedi,
koyun nk hepsi drt ayakldr, srrlar ve ses karrlar. Bunlar arasndan alt grupta
kpek ismine ulama zaman alr.
Canszlar Tanma Bozukluu
Baz beyin hasarl hastalar arlkl olarak cansz nesneleri tanma ve adlandrmada
sorunlar yaar. Bu tr hastalar yzleri, iekleri tanrken; araba, telefon, sandalye gibi
nesneleri adlandramazlar.
Canllar Tanma Bozukluu
Canl ve cansz eyler hakknda bilginin ayrm evrimsel bir basknn sonucudur. Yaamda
kalma ve beslenmek iin, kendi dnda kalan canllar hayvanlar ve bitkiler olarak
snflamak nemlidir. Evrimsel bir kazan olarak her tip nesne (bitkiler, hayvanlar ve
dier canszlar) ayrtrlarak, kendi zellikleri ile ilgili bilgilerle zdeletirilir; dier
hayvanlardan ka, besinleri bul gibi. Kavramsal ve dilsel bilgi ile de ilikilendirilir. Canl
22

Montanes P, Goldblum MC, Boller F. The naming impairment of living and nonliving items in Alzheimer's
disease. J Int Neuropsychol Soc 1995;1:39-48.
23
Montanes P, Goldblum MC, Boller F. Classification deficits in Alzheimer's disease with special reference to
living and nonliving things. Brain Lang 1996;54:335-58.
24
Capitani E et al., Living and non-living categories. Is there a "normal" asymmetry? Neuropsychologia
1994;32:1453-63.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

eyler canszlara gre daha fazla ortak yn ierirler. Ancak, yine de sklkla yapsal
olarak benzer paralar olduka farkl olabilir: fil, tavan ve kpek kula gibi
Beyin hasarl hastalarda rastlanan meyve-sebzeleri ve hayvanlar tanyamama
durumu, ilevsel ve anatomik olarak bu bilgilerin beyinde farkl alanlarda depolandn
gsterir. Besin uzman olan, ancak sonradan meyve ve sebzeleri isimlendirme
yetersizlii gelien hastalar tanmlanmtr.
Yenidoan ve Snflama
Drt ya civarnda, ocuklarn cansz ve canl ayrmn rahatlkla yapabildiklerini
gsterilmitir. Hatta ocuklara karmak resimler gsterildiinde, bunlar gerek hayvan
resimlerinden ayrt edebildikleri gsterilmitir. ila 4 yandaki ocuklar hareket
edebilen ve edemeyen nesneler arasndaki fark ayrt edebilmilerdir. Bu ayrm
yapabilme yann 12. aya kadar geri gidebildii gsterilmitir.25 On sekiz aylk
ocuklarn ok iyi derecede, hayvanlar-bitkileri ve cansz eyleri ayrdklar
gsterilmitir.26 Yani ocuklar erken dnemde d dnyadaki nesneleri snflama
yeteneindedirler.
Yenidoan algsal benzerliklere gre snflama yaparlar. Nesne ilevine ilgi
2.yata ortaya kar. Yenidoan, hayvanlar ve aralar ayaklar veya tekerleklerinin
varlna gre 1418 aylkken gruplar. Yenidoan da ilk 50 ismi renme sonrasnda
nesne isimlendirmesi, patlama yapar ve genellikle 1820 aylkken ortaya kar. Canl ve
cansz eyleri snflandrma ise ocukta hemen hemen yrme ile ezamanldr.
Canl-Cansz Ayrm ve Beyin Grntleme almalar
Son yllarda yaplan ilevsel beyin grntleme almalar ile canl ve
cansz eylerin beyinde hangi anatomik alanlarla ilikili olabilecekleri
ortaya konulmaya allmtr.27
1. Hayvan gibi canl nesneleri adlandrmada seici olarak sol grme beyin
kabuu i ksm ve akak lobu alt ksm alrken, cansz aralar
isimlendirmede (ara: insan yapm nesneler) sol orta akak kvrm ve sol
n devinim blgesi (premotor) devreye girer. Bu blgeler, aralar
adlandrma ya da nesnelerin hareketini dnme ve nesneleri yakaladn
hayal etme ile seici olarak uyarlr.28
2. Cansz nesneleri isimlendirme srasnda akak lobu, hayvanlar
isimlendirme esnasnda ise sol alt akak blgesinin alt grlmtr.
Aletleri adlandrma esnasnda ise arka ve alt akak kvrmnda alma
oluur.29
3. Sol alt aln blgesi (inferior frontal) beyin kabuu cansz aletlerle ilgili
bilgiler gerektiinde daha belirgin olarak devreye girer. Ancak bu sadece
aletin adn deil ilevini de hatrlama durumunda da oluur.

Eckardtn levsel Yerleimi


Barbara Von Eckardt (1978) ilevsel beyin yerleimi teorisini gelitirmitir.30 Eckardt, K
gibi karmak bir yetenei (K) oluturan elemanlar k1, k2, k3,........kn eklinde ayrarak,
sistemin altnda yatan detaylarn anlalabileceini ne srd. rnein insann konuma
yetenei karmaktr. Konumaya niyetlenme, konuma niyetinin iinden uygun dilsel
temsillerin seilmesi, uygun seslerin meydana getirilmesi iin devinimsel hareketin dil,
dudak, grtlakta oluturulmas gerekir. Bu durumda her bir deiken; k1, k2, ........kn=K
25

Klatzky RL et al., Knowledge about hand shaping and knowledge about objects. J Mot Behav 1987;19:187213.
26
Mandler G, Stephens D. The development of free and constrained conceputalization and subsequent verbal
memory. J Exp Child Psychol 1967;5:86-93.
27
Mummery CJ et al., Functional neuroanatomy of the semantic system: divisible by what? J Cogn Neurosci
1998;10:766-77.
28
Chao LL et al., Experience-dependent modulation of category-related cortical activity. Cereb Cortex
2002;12:545-51.
29
Tranel D et al., Explaining category-related effects in the retrieval of conceptual and lexical knowledge
for concrete entities: operationalization and analysis of factors. Neuropsychologia 1997;35:1329-39.
30
Von Eckardt Klein, B. Some Consequences of Knowing Everything (Essential). There is to Know About ones
Mental States. Review of Metaphysics 1975.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

ile ifade edilebilir. Daha genel olarak beynin yapsal durumu (S), deiik karmak
yeteneklerden (Ki) oluur denebilir. rnein, Brocann konuma alan (S), insanlarda
ilgili devinimsel hareketleri salayarak, uygun sesleri meydana getirir (Ki).
Eckardta gre, ilevsel yerleim teorisi iki admdan oluur. lki, bir ilevsel
yetersizlik; beyni zarar grm (tmr ya da fel sonras) hastann ifade ettii davran
anormallii zerine kurulur. kincisi, normal beyinlerdeki ilevsel yerleim, ilevsel
yetersizlikten elde edilen sonularn zerine eklenir. Buna gre drt durum ortaya
kar. Bu durumlar matematiksel olarak da ifade edilebilir:
1. Anormal davran (A). rnein, Broca alannn beyinde etkilendii durumda anormal
konuma zellikleri ortaya kar. Bu karmak yetenek olan insan ses retiminde (K)
yetersizlik ile sonulanr.
2. Yapsal-yeterli ilevsel analiz: Bir karmak yetenei (K) oluturan kapasiteler (Ki),
k1, k2, k3 eklinde olmaldr.
3. Anormal davran, A=K-Ki.
4. Hastann A durumunda olduunu aklayan daha iyi bir aklama olmamaldr.
levsel beyin grntleme almalarndan kan sonuca gre, farkl beyin
blgeleri, canl ve cansz nesneleri tanma ve isimlendirmeye araclk eder. Tabakal
kaskat modeline gre temel depolanm ya da saklanm temsiliyeti vardr: 1.
Saklanm yapsal tanmlamalar, 2. Saklanm ilevsel ve nesneler aras armsal bilgi
(semantik bilgi), 3. sim temsiliyeti. Bu modele gre herhangi bir kademede seici
hasarlar olabilir. Bu basamaklar arasndaki armlar sadece on-line deil, d dnyada
nesneler olmadan da hayal ile off-line alr. levsel ve anatomik olarak ilikili ayn
snfa ait eyler, ortak noktalarda benzer zellikleri ile temsil edilir.
Beyin Bir Hologram Deildir!
Buradan kan bir sonu da, son yllarda moda olan beyni holograma benzetmenin yanl
olduudur. Hologramn temelleri 1949 ylnda atld. Holografik grntlerde, paralar
btnn zelliklerini ierir. Beynin geri bilgi armasnn ok ynl olmas nedeni ile
(anmsama) Karl Pribram ve David Bohm tarafndan beynin holonomik teorisi ne
srlmtr. Bu bak asnn kayna 1920lerde labirentteki fareler zerinde deneyler
yapan Karl Lashleye kadar uzanr. Lashley, fare beyinlerinden paralar kararak
renme zerindeki etkilerini aratrrken, beyinden karlan paralar arttka hem
hatrlama hem de renmenin zorlatn tespit etti. Ancak bu beynin para karlan
yerinden bamszd. O zaman u sonuca vard: bellek beynin her tarafna
kaydediliyordu, yani beyinde dankt. Belli bir blgesi yoktu. Ancak sonraki
almalarda Lashleyin bu sonularnn yanl olduu ortaya konuldu.31 Gnmzde
yaplan ilevsel beyin almalar ve hasarl beyinlerden kan klinik tablolardan
anlald zere, beyin bir hologram gibi almaz. Btncl bir edurumda almasna
ramen, bilgileri belli snflara gre gruplar ve beynin deiik alanlarna bu bilgileri,
dank olarak yerletirir. Dankla ramen, sinir hcresi alarndan dolay (ya da
bilemediimiz baka bir a) btncl bilgiye her an ulalr.

31

Bear MF et al., Neuroscience. Chapter 19, Memory Systems. 1996;522.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

ekil. nsan beyni, beyin sap ve


beyinciin anatomik ematik yaps.
Beyin krelerinin en dnda ince bir
tabaka halinde beyin kabuu bulunur.
Daha
derinlerde
ve
beynin
i
ksmlarnda hcre gruplarndan oluan
ekirdek denilen yaplar yer alr (caudat
gibi). Talamus beyin derinliinde yer alr
ve bir yumurta eklindedir. Beyine
ulaan hemen hemen btn duyusal
girdiler bir ara istasyon olan talamusa
uradktan sonra beyin yarkreleri
kabuuna ular. Daha alt blgelerde ise
beyin sap yaplar ve beyincik yer alr.
Ayrk olarak gsterilen bu yaplar
karlkl olarak sinir hcresi balantlar
ile birbirine sk skya baldr.

Beyni Haritalamak
Beyin bir btn iinde almasna karn ilevlerini belli blgelerde daha ok younlar
ve o blgelere uzmanlk kazandrr. Gnmzde yaplan ilevsel beyin almalaryla
beynin bir alannn ilevi tespit edilebilmektedir. Beyninin belli blgelerinin ne grev
aldn anlamann yollar, 1950li yllarda, uyank olarak beyin ameliyatlar yaplan
hastalarn beyinlerini elektrikle uyarmaya kadar uzanr. Gnmzde ise PET (pozitron
emisyon tomografisi), fMRG (ilevsel manyetik rezonans grntleme) ve olaya bal
potansiyeller yardm ile beyin blgeleri ilevi anlalmaya allmaktadr. Ancak, bu
yntemler geriye dnk diyebileceimiz ilev eklindedir. Beyni elektrikle uyarp, ne
olduuna bakma, dorudan alann ilevini ortaya koyarken, grntlemelerle belli iler
yerine getirilir (resimlere bakma, hesap yapma, dikkat verme, konuma gibi) ve o
srada elde edilen beyin grntlemeleri ile beynin hangi alanlarnn alt ortaya
konur. Elde edilen veriler, gnmzde Brodmann alanlar denen beynin blgelere
ayrlm haritalar zerine yerletirilir. Bu numaralama Korbinian Brodmann (18681918) tarafndan yapldndan, alanlara Brodmann alanlar denir. Brodmann alanlar ile
beyin 52 blgeye ayrlr. levsel farkllk gsteren blgelere karn, Brodmannn
numaralamas beyin kabuunun hcresel farkllklarna gre yaplmtr. Ama hcresel
farkllklar ve dzenleniler ilevlerle yakndan ilgilidir. Beyin bir hologram deildir,
daha ziyade baz alanlar bilisel ilevler iin zellemitir. Bu alanlarn hasarlarnda
tm bilisel yetenekler etkilenmez. Snrl ve belli yetenekler kaybedilir.
Temel ve sk kullanlan alanlar ve ilevleri u ekildedir; 3-1-2. numaral alanlar
duyusal-dokunsal, 4-6. alanlar hareket, 17-18-19.alanlar grme, 44-45.alan konuma
kts (Broca alan), 41-42. alanlar (Wernicke alan) iitme ve iitilen kelimeleri
anlamlandrma yeridir. Grme beyin kabuunda, 17. alan birincil grme kabuudur ve
gzdeki retinann bir haritasn ierir. 18. alan ise grme arm alandr. Daha
nceden 17. alanla grlen eyler, grsel hatra olarak 18.alanda saklanr. Grme ile
17. alana ulaan grntler, 18. alandaki eski grntlerle karlatrlarak
anlamlandrlr. Ayn ekilde, sol beyin yarkresindeki 22. alan iitme arm alan
olarak grev yapar. Buna ek olarak 11. alan nbeyin kabuundadr ve problem zme,
sosyal kontrol, karar verme, insans stn zelliklerin yerleim yeridir. 13, 14, 15, 16,
27, 49, 50, 51 sadece maymunlarda bulunan alanlardr. Alanlar bgelere gre de
gruplanmaktadr: aln lobu (10, 9, 46, 11, 47, 45, 44, 6, 8, 4), singulat (32, 24, 23, 31),
duyusal ya da parietal kabuk alanlar (7, 40, 39), akak lobu (38, 42, 22, 21, 20, 37),
grme beyin kabuu (19, 18, 17) eklinde. Derin beyin yaplar olan insula ve bazal
ganglionlar Brodmann haritalamasnda yer almaz.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Btncl beyin almas

10

ekil. Beynin dtan ve iten grn ve ksmlar (loblar). Ayrm derin oluklar ile olur. Bu ayrm tam bir
ilevsel ayrm deildir. Bu ayrm daha ok, Trkiyenin corafi blgeleri ayrm gibi anatomik ayrmdr.
levsel olarak bu blgeler farkllklar gsterir ama bu ilevler kesin izilen snrlara bal kalmaz.
Yukardaki resimleri, aadaki blnm Brodmann alanlar resimleri ile karlatrnz.

ekil. nsan beyninin, Brodmann alanlar ve numaralarnn, sol yar kresinin yandan-dtan (soldaki resim)
ve iten (sadaki resim) grnm.

Tablo. Korbinian Brodmannn beyin numaralar ve gnmzde yaplan ilevsel beyin


grntlemesi ile ilgili blgelere den ilevler. Burada seilmi baz ilevler ele alnmtr ve
veriler PET, fMRG, olaya bal potansiyellerle elde edilmitir. Her numara kesin olarak bir ilevle
snrl olmamakla birlikte, genellikle ilev o blgeye younlamtr. Tabloda Broadmannn beyni
ayrd alanlara gre literatrde tespit edilen ilev kayplar ya da ilevsel beyin grntlemesi
almalarndan elde edilen sonulara gre ilevleri gsterilmitir. Tabloda R sa beyin
yarkresinin daha belirgin devreye girdii durumlar gsterir. Belirtilmeyenler sol arlkldr.
ilgili blgede belirgin alma yavalamas-azalmas, n ilgili alanda ok belirgin almay ve
yerleimi, orta dzeyde almay gsterir. R: sa, L: sol yarkrede.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

11

Brodmann alan numaras 1

10 11 12 13 14 17 18 19 20 21 22 23 24 25 28 29 30 31 32 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47

DKKAT VERME
Devaml

nR

Seici

Yarmal

R L

L L

R R

R
R

R
R

Uyanklk
Grsel uzaysal

Uyanklk

ALGILAMA
Nesne
Yz

Uzay/Hareket

Koku

HAYAL ETME
Nesne

Uzay/Hareket

BELLEK
Szel/saysal

nL

Nesne

Uzaysal

Problem zme

Episodik bellek

Ak/gizli bellek

Uzun sreli bellek

Ksa sreli bellek

alan bellek

alan bellek szel


alan bellek uzaysal

nL

DLSEL YETLER
Fonetik

Dilsel kategoriletirme

Dilsel benzetmeler

Okuma

Semantik

Konuma
Konuma/geri arma

Dil kelime bulma

SES-MZK
Mzik-ses-ritim hayal etme

Piyano alma hayal etme


Mzikal varsanlar

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala
kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

12

Mzikal/dilsel ritim
Tonlarn iitsel zamanlamas

Kelime iitme

Melodi ve harmoni
R L

Kulak nlamas (b)

HAREKET

Mimikleri taklit (c)


Bedensel hareket seme

stemli soluk alma

Hareket hayal etme


Hareket renme

Kendi hareket hatasn gzlem


Hareketi kontrol

SEKSEL DURUM
Erkekte penis sertlemesi (k)

Erkekte seksel uyarlma (j)

Erkekte boalma (h)

DER
Koku
Ar

Sevgiliye/ee bakma

Aritmetik/hesap yapma

Yazma-izmeyi hayal etme

Karar verme

Zaman ak algs (a)


Tat duyumu

Belirsizlie yant

Patolojik kumar oynama

Mide ikinlii hissi (f)

Ekonomik karar verme

IQ ykseklii (g)

Kanma (i)
R

rmcek fobisi
R

gr

R R

Kayg

Depresyon

Duygulanm tanma

Okuma

Hzl gz hareketi

Kendi kendine zlme

Kanma
Dokunsal his

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala
kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

13

Tat
Denge Duyumu

Renk/hareket
Yz/nesne grme
Grsel hayal etme

Notlar
a-Ayn zamanda sa yan aln blgesi, derin beyinde yer alan bazal ganglionlar
b-Ayn zamanda sa beyincik
d-ki yanl devreye girme, st duyusal ve alt aln beyin kabuu, n beyin devinimsel blgesi, yan grme ve akak lobu bilekesi, beyincik
f-Sa insula ve beyincik
g-Bahsedilen alanlarda gri (boz) madde kalnlnda, zeka puan art ile dorusal iliki
h-Meszodiensefalik blge, merkezi tegmental alan, zona incerta, talamusun intralaminar-ventroposterior ve orta ekirdei, lateral putamen ve claustrum
i-Suplementer motor alan, n devinimsel alan, inferior parietal blge
j-Sa insula/insula alt blge, hipotalamus, kaudat ekirdek, putamen
k-Brodmann 24 ve 32. alanlar n singulat blgeye denk gelir. Bu alanlar yeni evresel uyaranlara dikkat verme ve seksel hormon salnm zerine etkilidir.
Alan 37-19 ise yeni yzleri grmede devreye girer.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala
kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yenidoanda Beyin Geliimi

Yenidoanda Beyin ve Bilin Geliimi

Ernest Haeckelin ne srd Birey olu, soyoluun hzl bir tekrardr ya da deiik
bir ifade ile ontojeni filojeniyi tekrarlar sav uyarnca, insan yavrusunda bilincin
nasl ortaya ktn incelemek yararl olacaktr. nsan yavrusu, hayvanlarn aksine,
doutan ok az yetenekle doar. Ancak, insan yavrusu farkl olarak zmseme ve
yaratclk yeteneini genetik yapsnda tar. nsan tamamlanmam, olgunlamam,
yalnzca olanaklar bakmndan zengin bir beyinle doar. Bu olanaklar da,
evresindekileri taklit ederek gelitirmeyi renir. Dardan kafamz sessiz ve sakin
grnse de ieride, srekli itiip kakan, yerinde duramayan sinir hcreleri, d
dnyada neler olup bittiini yanstacak sinir hcresi devreleri oluturmaya yaklak 16
yana kadar devam eder. Ama yine de lk dakikadan itibaren orada biri vardr. Beiin
iine eilip bakan herkes, orada kendine bakan birini grr.
Hayvanlardaki bilin problemi yannda insan yavrusunda bilincin ne zaman
ortaya kt sorusuna verilecek cevap, bilincin ne olduunu ve hangi beyin
durumunda ortaya ktn anlamak iin nemlidir. Dllenmi tek yumurtann bilinli
olmad aktr. O halde bilin ne zaman ortaya kar? Bu soruya verilecek deiik
yant vardr:1 1. Anne karnndayken bilinliyiz, 2. Bilinci ortaya karan doum
eylemidir ve doumda bilinli hale geliriz, 3. Doumda bir otomatz ve doumdan sonra
yava yava bilinli oluruz.3,2 Burada 1 ve 3. yantta bilinli olmann zaman belirsizdir.
Bilinli olma ile ilgili ak ve belirli bir olay saptamak imknszdr. Ancak, gnmzde
domadan nce doum sonrasnda beyinde ne gibi deiikliklerin olduunu biliyoruz.
Yenidoan bir bebek evresindeki dnyay ancak k ve grlt farkllklaryla
alglar. Sonra nesneleri ve sesleri daha iyi seer hale gelir. Alt ile 9 ay arasnda, bebek
evresindeki nesnelerin ve kiilerin kaplad uzay hakknda toptan bir deerlendirme
yapmay ksmen baarabilir. Yava yava ilikiler kurmay, armlar yaratmay,
1
2

Grenfield S. nsan Beyni. Varlk yay. 2000;115


Schrdinger S. Yaam Nedir? Evrim yaynlar. 1999; 122

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yenidoanda Beyin Geliimi

farkllk ve benzerlikleri alglamay renir. Genel olarak birbirinden ayrlm benzer


nesneleri bir araya getirebilir. Tandk kmelerin birinden bir ey eksilince onu fark
edebilir. Dokuz ile 18 ay arasnda, birden fazla nesne arasnda ayrm yapmaya, az
sayda nesneden oluan gruplarn farkn ayrt etmeyi renir.
Tablo. Psikolog Piagetnin ne srd geliim evreleri.
Ya, yl
0-1
Reflekslerin geliimi. Duyusal-devinimsel dnem. Doumdan 2 yana kadar. Yeni
uyarana uyum amac ile davran deitirilir. Eyleme geri dnebilirlik balar.
2-7
Dil geliimi ile birlikte sembolik ilevlerde geliir. Benmerkezcilik vardr. ocuk her
eyi sadece kendi bak asndan grr. Dnce mantk d ve byseldir. Cansz
nesneler canl kabul edilir. Kt davranlardan dolay kanlmaz olarak
cezalandrlacana inanr.
7-11
Mantksal dncenin ortaya k (neden sonu ilikisi), tersine evirebilme ve
ardklk yeteneini ierir. Bakasnn gr asndan bakabilme. Say, uzunluk,
arlk ve hacim gibi kavramlar anlar.
11-18
Soyut ilemsel dnem. 11 yandan ergenlik sonuna kadar. Varsaym ve
tmdengelim yapabilme yetisi. Bakalarnn grleri hakknda dnebilme yetisi.
Ortak yaplar anlama, bir sistemdeki elemanlar gruplayabilme esneklii, ayn
anda iki farkl sistemin dnlp anlalmas, olaslklar kavrayabilme yetisi.

Psikolog Jean Piaget (18961980), akl bir bilgisayara benzetiyordu. Aklda


program vard: asimilasyon, uyum ve denge. Asimilasyon yeni bilginin aklda daha
nceden yer alan bilgi ile btnletirilmesiyken, uyum mevcut bilginin yeni bilgiye
uyum salamak iin deitirilmesidir. Denge ise geliim esnasnda meydana gelen aklsal
yeniden oluumu betimler. Bundan yola kan Piaget, aklsal yeniden oluumun geliim
modelini ortaya atar. Bunun iin be basit aama ne srmtr: duyusal hareketsel
zeks (doumdan2 yaa) kadardr ve ocuun para para alglardan yola karak
nesne kavramn ve bakalarnn imgelemesinden ayr olarak kendi benini oluturduu
dnemdir. Hazrlk zek (2-4 ya) dnemi, temel ben merkezci ve insanbiimci bir
dnn (Anne bak, ay peimden geliyor!) baskn olduu dnemdir. Drt ile 7 ya
aras, akl yrtmenin bulunmad dnsel kavray dnemi, sezgisel dnemde ocuk,
dnceyle ak bir biimde tasarlayamad eylemleri gerekletirir (svy farkl
biimdeki kaplara aktarmak gibi). Drt ile 11 ya aras, birtakm kavramlarn (snf, dizi,
say, nedensellik) edinilmi olmasna karn, dnmenin somuta bal kald somut
ilemler aamasdr. Son dnem ise, On bir ile 14 ya arasn kapsar ve biimsel ilemler
dnemidir bu aralk. Dnme soyutta iler hale gelir, varsaymlar oluturulur ve
snanr.3,4
Stten kesme ocuun annesinden farkllamas ve kendinin bilincine varmasn
salayan ilk ruhsal olgulardan biridir. Ruh devinimsel (psikomotor) alanlarda (elin
kullanm, ayakta durmann renilmesi ve yrmenin renilmesi) ve szl alanlarda
(szckler, tmceler) oluan ilerlemelerle evreni geniler, ilgileri artar, dn
salamlar. yana geldiinde, kiiliini fark eder ve ben ya da beni-bana
kelimelerini kullanarak, kendini bilinli olarak dierlerinin karsna koyar. Ama nsann
dnsel ve duygusal gelimesi dzenli, izgisel bir modele gre olmaz; bu gelime,
her seferinde bir ilerlemeyi ve btndeki yeni bir dzenlenii ieren birtakm
aamalardan geer. Kendi beden ve eylemlerini merkeze alan, iinde kendini teki
nesneler arasnda bir nesne olarak kefedebilecei bir srekli nesneler evrenine
ulamasn salar. Bu daha ok imdiki zaman iinde olur.

3
4

Mithen S. Akln Tarihncesi. Dost yaynevi. 1999;43;264.


Ifrah G. Bir Glgenin Peinde. Rakamlarn Evrensel Tarihi. TBTAK. S:30-31.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yenidoanda Beyin Geliimi

ekil. Anne karnndan douma


kadar beynin anatomik deiimi ve
dnmn
gsteren ekiller.
zellikle 8. aydan sonra ve ergenlik
dnemine
doru
beynin
kvrmlarnda belirgin bir art olur.
Kvrmlardaki art beyin kabuunun
alann kat kat artrr. Dardan
gzlenen bu arta ek olarak beynin
isel yaps, balantlar ve veri
deerlendirmesi de deiir.

Farkllama ve Deime
nsanlardaki dier organlardan farkl olarak, beynin geliimi tam olarak genetik plan
dahilinde deildir. nsan beyninin gze arpan en nemli zelliklerinden biri doumdan
sonra uzun bir dnem deimeye ve gelimeye devam etmesidir. evre ve ocuun
etkileimleri beyin geliiminin ge aamalarn da etkiler. Beynin normal geliimi,
genetik kod ve evresel deneyimlerin etkileimine baldr.
Erikin insan beyninde bulunan yaklak 1012 sinir hcresi, 10 katrilyon (1016)
balant ile ilikidedir. Tm insan DNAs her sinir hcresi bana bir gen kullansa, bu
kadar ok sayda sinir hcresini kontrol edemez. nsan genomu 109 bit ierir ve bu kadar
ok hcreler aras balanty kontrol etmek iin yetersizdir. Erken geliim evresinde,
sinir hcreleri aras balantlar, sadece genlerle deil, d dnyann uyaranlar ve kendi
iinde birbiri ile etkileimleri araclyla dzenlenir.
Bir insann genetik bilgisinin 109 bit ierdii hesaplanmtr (bit, bilgi miktarn
ifade etmenin bir yoludur. Esas olarak ikili say sistemindeki rakamlardr. 0 ve 1
deerini alrlar). Bu bilgi eitli genler ierisine yerleiktir. Dier yandan insan zeks
ylda yaklak 1018 bitlik bir bilgi retir. Bu retim konumalar, kitap, dergi ya da ses
kaydnda toplanr. Bu u anlama gelir, bir ylda gen mekanizmalarmzla
oluturabileceimizden 1 milyar kat daha fazla bilgi retip dier kuaklara brakrz. Bu
bilginin sadece %1i nemli olsa bile, genetik bilgimize gre 10 milyon kat daha fazla
zihinsel bilgi rettiimiz anlamna gelir. Yani, zihinsel bilgi retimi genetik bilgimizi
geride brakacak kadar fazladr.5
Beynin yeniden yaplanmas esas kendi iindeki etkileimlerle olur. Kendi
iindeki balantlarn ok sayda olmas bunun bir kantdr. Erikin bir insanda, beyin ve
beyincik arasnda 40 milyon sinir hcresi uzants (akson) bulunurken, iki beyin
yarkresi arasnda 200-250 milyon balant byk bilekeyi oluturur. Balantlarn sk
younluundan, erikin beyninin %60n balantlar ve kalan %40n sinir hcreleri
oluturur. Beyin iindeki bu sk balantlara karn, beyin ile evre aras balantlar
daha azdr. 200 bin balant, omurilik zerinden hareket salayan sinir hcrelerine
inerken, kulak ile beyin arasnda iitmeyi salayan sadece 80 bin balant bulunur.6 Tat,
dilde duyusunu alan 9 bin tat tomurcuu ve bunlarn sinir uzantlar ile beyne tanr.
5

Cramer F. Kaos ve Dzen. Alan yay. 1993


Tomach J. Numerical capacity of the human cortico-ponto-cerebellar system. Brain Research 1969;13:478484.
6

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yenidoanda Beyin Geliimi

Koku duyusunu beyne tayan 12 milyon sinir lifi vardr ve tm koku duyumunu en fazla
10 cm2lik bir alandan alr. Buna ek olarak, ok nem verdiimiz grme duyumuz,
gzdeki retinada yer alan 5-6 milyon koni ve 120-140 milyon omakla salanr. Ancak
bunlarn uzantlar bir araya geldiinden, grme verisini beyine tayan grme siniri
sadece 1,2 milyon liften oluur. Bu demektir ki, beyin d dnyaya olan balantsna
kendi iindeki balantlarna gre ikincil derecede nem verir. Ancak, nemli bir
noktay da vurgulamak gerekir. D dnyadan alnan bu snrl bilgi, beynin iindeki sk
balantlarda ciddi etki eder ve beyni ekillendirir.
evre ve Beyin
Beyinde erken bebeklik dneminde anatomi, ilev ve enerji kullanm hzla deiir.7
Doum ncesinde, sinir hcreleri beyinde kesin yerleime sahip deildir. Kesin
yerleimleri iin ilgili blgelere g etmeleri gerekmektedir. Doumda, erikin haline
gre kat kat daha fazla sinir hcresi ieren bir beyinle dnyaya geliriz. Doum
sonrasnda programlanm hcre lm ile sinir hcreleri says azaltlr. Buna ilaveten,
sinir hcrelerinin anten gibi uzantlar olan dendritlerin byklkleri ve karmaklklar
art gsterir. Erikin insanda doumdaki durumuna gre, aln lobu blgesindeki sinir
hcresi dendritleri 30 kat byr. Bu deiim evrenin belirgin bir etkisi ile olur.
Sinir hcrelerinin temel uzantlar olan aksonlar, kablo teli gibidir. Aksonlarn
d ksmlar evreden yaltkanl salamak iin, arlkl olarak yadan oluan miyelin
klf ile kaplanr. Bu kaplanma olayna miyelinizasyon denir. Beyindeki miyelinizasyon
duyular alan beyin kabuunda, devinimsel (hareket yaptran) blgelere gre daha
erken oluur. Bunun gerekesi d dnya ile bir an nce iletiime gemeyi salamaktr.
Tam bir miyelinizasyon 20-30 yana kadar devam edebilir. Grme ilemi yaamn erken
evresinde geliir ve grme beyin kabuu yollarnda miyelinle kaplanma nispeten erken
yalarda tamamlanr. Ancak, aln lobundaki balantlarda daha ge ortaya kar. Aln
lobu sosyal kiilik, duygudalk, karar verme ve deer yarglarnda nemli yer tutar (bu
nedenle de sorumluluk alma ya 18 ya zeri kabul edilir).
Sinaps Ar retimi
Sinapslar sinir hcreleri arasndaki balant ve haberleme blgeleridir. Doumda tm
beyin blgelerinde yeni sinaps oluumlar balar. Grme beyin kabuunda, 3-4. ayda
adeta sinaps patlamas olur. Drt ve 12. ayda, erikin beynine gre, birim alan bana
%150den daha fazla hcreler aras balant blgesi ierir.
Sinaps ar retim dnemi, deneyimlerin oluturduu beyin deiimidir
(plastisite). 3 aylk bebeklerde duyusal, iitsel ve grme beyin kabuunda ar glikoz
kullanm varken, 5 haftalk bebekte ise duyusaldevinimsel beyin kabuunda, duyusal
trafo merkezi olan talamusta, beyin sap ve denge iin nemli olan beyincikte glikoz
kullanm artar. Yeni doan dneminde (ilk 4 hafta), insan beyninde en belirgin
metabolizma birincil duyusal girdi alanndadr.8 Dier alanlarda da bu aktivite olmasna
ramen daha azdr. kinci ay civarlarnda ise birincil grme ve akak lobu beyin
kabuunda metabolizma art gzlenir. Bu 2. ayda balayan hzl sinaps oluumu ile
ilikilidir.9 Aln lobu ve grme beyin kabuunda yaklak 6-8. ayda hareketlenme balar.
Yaamn ilk ylndan sonra genel beyin yakt glikoz tketimi hzla artar ve erikin
beyninin %150sine ular. Bu art, 4-5 yalarna doru azalmaya balar.
Gelime esnasnda, ok sayda sinir hcresi, sinapslar ve dendritik uzantlar
olgunlaan bir beynin paras olarak ortaya kar. Ar hcre ve sinaps oluumu beynin
esneklii ve uyumu iin bir avantaj salar. Birincil grme beyin kabuunda hzl sinaps
oluumu doumdan sonra ikinci ayda balar ve yaklak 8. aya kadar devam eder. Daha
sonra 3 yana kadar uzun bir zaman sinapslarda budama geliir.
Be ya civarnda ocuk beyni, erikin beyin byklnn %95i kadar olmasna
ramen, beynin baz yaplar yala ilgili daha belirgin deiiklikler gsterir. 3-18 ya
arasnda beyinde en belirgin byme, her iki beyin yar kresini birletiren byk

Yamada H, Sadato N, Konishi MD et al. A milestone for normal development of the infantile brain detected
bu fMRI. Neurology 2000;55:218-223.
8
Chugani HT, Phelps ME. Maturational changes in cerebral function in infants determined by 18FDG PET.
Science 1986;231:840-843.
9
Chugani HT, Phelps ME, Mazziota JC. PET study of human brain functional development. Ann Neurol
1987;22:487-497.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yenidoanda Beyin Geliimi

birletiricide her yl % 1,8 byme dikkat eker. Bu belirgin byme, beyin yar kreleri
arasnda ilevsel ve bilisel ilikideki artn gstergesidir.10
Fazla Dallarn Budanmas
Sinapslarn ar artn takiben sinaps kayb geliir. Sinapslarn azaltlmas, bir aacn
dallarnn budanmas gibi seici yaplr ve rastlantsal deildir. Sinaps oluumunda
olduu gibi, budama olay da farkl beyin alanlarnda farkl geliim zamanlarnda oluur.
Grme beyin kabuunda sinaps younluu 2-4 yalarnda erikin seviyesine iner. Ayn
olay, aln lobunda 10-20 ya arasnda gerekleir. Sinaptik budama ve miyelinizasyon
deiiklikleri ile aln lobunda yer alan yerine getirme ilevi (executive), ge ocukluk ve
erikinlik dneminde olgunlar. ocuklarda, ilgisiz uyaranla dikkatin hemen dald
herkesin gnlk tecrbeleri arasndadr. Hatta ebeveynlerin, ocuklar avutma
yollarndan biridir. Gelime ile ilgisiz uyaranlar basklanr ve dikkat daha uzun sre
verilir hale gelir. Bu aln lobunun olgunlamasnn sonucudur.
Sinaptik budama esnasnda, 8 yandan 30 yana doru, beyin kabuunda
incelme ve beyin ii boluklarda (ventrikller) byme oluur. Bununla ilikili olarak
bilgi ileme hznda ve reaksiyon zamannda yala uyumlu bir hzlanma olur.
Miyelinizasyon ve sinaptik budama iletim hzn arttrr. Bilgi ileme hz da bu nedenle
artar.
Sonuta bilisel gelime iki ayr fakat etkili yolla ekillenir: bilgi ileme hznda
art ve yerine getirme ilevinde olgunlama. Bilgi ileme hz yapsal olgunlamaya
balyken (miyelinizasyon ve sinapslarn yeniden ekillenmesi), yerine getirme ilevi
aln lobunun olgunlamasna baldr.
Resim. Beyin kabuunda, doumda, 6 ve 14 ya civarnda grnen sinir hcreleri aras balant
deiikliklerinin, mikroskobik gerek grntleri. Doumda balantlarn says azken, 6 yana
doru youn balantlar oluur. Bu evresel ve genetik faktrlerin etkisi ile olur. On drt yana
doru balant saysnda azalma grlr.
Doumda
6. ya
14. ya

Deneyime Bal Sinir Hcresi Deiimi


Deneyimle ilikili beyin kabuu yeniden ekillenmesi ilk olarak geliimin kritik
dnemlerinde tespit edilmitir. Duyusal deneyim ve d dnyadan girdilerle, beyin
kabuunda ara balantlar ve uygun dzenlemeler oluturur. Son yllarda yaplan
almalarla, deneyime bal beyin kabuu ekillenmesinin sadece geliimin erken
evrelerinde deil, tm yaam boyunca devam ettii gsterilmitir. rnein, keman
alanlarda birincil duyusal beyin kabuu alannda, sol elin parmaklarnn temsiliyeti,
alg almayanlara gre belirgin byme gsterir. Bu nedenle bilinli yaplan herhangi
bir eylem, beyindeki ilgili alanlarda zaman ierisinde yeniden ekillenmeye neden olur.
Bu olumlu bulguya karn, tekrarlanan stresli durumlar beyindeki uzun sreli bellek
blgesinde klmeye neden olur.
10

Giedd J. Human Brain Growth. Brain Development, IX. Am J Psychiatry 1999;156:4

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yenidoanda Beyin Geliimi

Beynin doum sonras ina edilmesinin tm planlar hazr olarak genetik yapda
bulunmaz. Bu yapy oluturmak iin genetik bilginin kapasitesi zaten yetersizdir. Yaps
ve balantlar deneyimle ve evre ile ekillenir. Buna gre, ar retim ve ardndan
budama yaplarak, zel seilmi balantlar geride braklr. Deneyim, seici sinaps
kayb ile beyinde adeta ince ayar yapar. Ancak bu ince ayar basit bir ayardan ziyade
her eydir.
Buna en basit rnek, doutan gz mercekleri bulanklam katarakt
ocuklarda gzlenir. Grme olmadndan, grme beyin kabuu ve ilevi gerekleemez.
Hatta var olan sinir hcreleri ve balantlar da kaybolur. Doutan iitme bozukluu
olanlarda da benzer bir durum gzlenir. Bundan daha da ilgin olan, dier beyin
blgelerinin bazen bu blgeleri kullanmak iin igal etmeleridir. Bunun rnei, grme
kayb olanlarda iitme ve dokunma duyusunun daha fazla gelimesidir (gerekte beyinde
plastisite denilen kavram budur). Grme ve dokunma alanlar, iitme alanlarna yaylr
ve byr. Daha hassas hale gelirler. Ya arttka deneyimin beyin zerinde dzenleyici
etkisi (ekillendirmesi) erken yalardaki kadar etkili olmaz. leri yalarda renme ile
yeni sinaps oluumu yava olsa da devam eder.
Tablo. Normal davran ve geliimin dnm noktalar11
Ya
Devinimsel ve duyusal
Uyum davran
Kiisel ve sosyal
lk 4 hafta
Yakalama
ve
el-az Zil ve tkrtya yant Kendiliinden gler
refleksi, dudaa uyarya
verir
Kucaa
alnnca
duda bzme yant, Hareketli
sessizdir
nesneleri
emme refleksi.
srekli izler
Sesleri ve tatl, ekiyi 4. gnde beklenen
ayrt eder
beslenmeye yaklam
davran
Grsel izleme
20 cm uzaa odaklanma
4 hafta
ve
farkl
Eller yumruk halindedir
Orta
hatta
kadar Yze
etkinliklere dikkat
hareketli
nesneleri
Ba birka saniye dik
eder
izler
tutabilir
tepki
ilgi Konumaya
boyutlu grme (12 Nesnelere
verir
gstermez ve onlar
hafta)
hzla brakr
Anneye glmser
16 hafta
Simetrik duru hakimdir
Yava hareket eden Kendiliinden
nesneleri iyi izler
sosyal glmseme
Ban dengede tutar
sallanan Yabanc durumlarn
Yzkoyun
yatarken Kollarn
nesnelere uzatr
farkna varma
kollar zerinde ban 90
derece kaldrabilir
Grsel uyum oluur
28 hafta
Sabit
bir
ekilde
Tek elle oyuncaa Yiyecekleri azna
oturabilir
ve
elleri
yaklar ve kavrar
gtrr
zerinde
ileriye
Grlt yapar ve ses Ayna yansmasna
uzanabilir
karr
dokunmaya alr
Ayaa
kaldrldnda
Oyuncaklarn
yerini Annesinin sesini ve
aktif olarak zplar
deitirir
yaptklarn
taklit
etmeye balar
40 hafta
Orta hatta iki nesneyi Anneden ayrlnca
Dengeli olarak yalnz
oturabilir
birletirebilir
ayrlma
kaygs
yaar
Emekler
Karalamalar yapmaya
balar
Sosyal oyuna tepki
aret
parma
ile
verir
gsterebilir
Kendi iesini tutar
52 hafta
Tek elle tutunarak yrr
Deiiklik arar
Giydirilirken uyum
salar
Ksa sreli tutunmadan
ayakta durur
15 ay
Gvensiz yrme
aret ya da sesle
isteklerini bildirir
Merdivenleri emekler
Nesneleri
frlatabilir
18 ay
Dengeli yrr ve nadiren
3-4 kpten kule yapar
Yiyeceinin
bir
11

Kaplan HI, Sadock BJ. Klinik psikiyatri El Kitab. Ed. Abay E. Nobel Tp, 1999.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yenidoanda Beyin Geliimi

2 yl

der
Topu atar
Bir
elle
tutunarak
merdiven kar

Kendiliinden karalar

yi koar, dmez
Merdivenleri iner-kar
nce motor beceriler
geliir

6-7 kpten kule yapar


Dik
ve
yuvarlak
izgiler izer
zgn
davranlar
belirir

ksmn
kendi
yiyebilir
Oyunca
bir
izgide srer
Oyunca kucaklar
Elbiselerini
ekitirir
Hayvanlar
taklit
eder
Kendinden ad ile
bahseder
Anneye hayr der
Ayrlma
kaygs
azalmaya balar
Dier
ocuklarla
yan yana oynar,
ancak
etkileime
girmez

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

Giri in Ksa Not


Bilimin tm dallar tarihsel olarak i iedir. Her ne kadar gnmzde ok alt birimlere ayrlsa da...
Ruh-beden ve zihin-bilin-beyin tarihi konusu uzun bir konu olarak ele alnd. Ruh-beden/zihinbilin-beyin tartmalar tarihsel srete, dinbilim, felsefe, psikoloji, sinirbilimi, matematik ve fizik
konusuyla sk iliki iindedir. Dolaysyla, bu konu ayn zamanda belirtilen bilim alanlarnn da
tarihidir. Deiik alanlardaki bilimsel gelimelerin, kendilerinden ok uzak grnen bilimsel alanlar
zerine etki ederek, o alanlara yeni dncelerin ortaya kmasna nasl sebep olduklar ak olarak
grlecektir. Zamansal srete, bilimsel yntem ve baknn nasl deitii ve imdiki
tartmalarmzn ok da farkl boyutta olmadn gstermek, gelecekte nelerle
karlaabileceimizi ortaya koymak esas amatr. Gemi 2500 yl boyunca dorudan olmasa da
felsefeciler dnce retmilerdir. Gemii tekrardan kanmak amac ile gemite sylenenlere gz
atlmaldr. Yoksa birok kefi ya da fikri yeni zannedebiliriz. Yine yzyllar ncesinde sorulmu
sorularn ou hala gndemdedir. Sorular ayn olmasna karn yantlarda deiiklikler vardr.
Deiimi grp gelecee ynelik karmlar da yapabiliriz. Bu bilimin mevcut durumu hakknda
bizde daha iyi bir anlay oluturacaktr.
Felsefe tarihini dikkate almadan felsefe problemlerini irdelemenin asla imkn yoktur. Bu
tarih ayn zamanda kltrel, dinsel ve sosyal etkilerin de tarihidir. Akla uygun bir eyler sylemek
iin tariheyi gz ard demeyiz. Geriye bakma ayn zamanda u an iinde bulunduumuz durumu
daha iyi anlamamz salayacak ve gelecee yanstmalar yapabilmemiz mmkn olacaktr. Halen
kullanmakta olduumuz kavramlar temelde yzyl balarnda oluturulmutur ve kavramsal
kkenlerimizi bilerek ayn yanllara dmemek gerekir. Kafamz bulularn yenilii ile megulken
gemiten bir eyler renme frsatn karmamak iin tarihsel kaynaklarmz unutmamak
zorundayz. Bu ayn zamanda bilimin tarihidir. Bu nedenle konu geni tutulmutur. Dnce adna
ortaya dklm her ey olmasa da, bo szlerden (flatus vocis) kanarak, amazlar da gstererek,
znelci kuramlar da ele alarak olabildiince geni tutuldu. Kiilerin biyografilerine deil, ana
fikirlerine yer verildi. Yine tm ilgi alanlarndaki almalarna deil, daha ok zihin-bilin/beyin
konusundaki grler ele alnd.

Mademki ruhu inceliyoruz, ayn zamanda ardndan zmek zorunda kalacamz


sorunlar ortaya koymak konusunda herhangi bir retiyi reten bizden ncekilerin
kanlarn, geerli olandan yararlanmak ve yle olmayandan saknmak amacyla
devirmek gerekir.
Aristoteles, Ruh zerine
Dnce tarihi unutulan, hatta unutturulmu dncelerin de tarihidir.
M. Foucault
Henz dnyada belli bir son bildiren hibir ey olmad gibi, dnyann en son sz de, dnya zerine en son
sz de henz sylenmi deildir; dnya ak ulu, btnyle de zgrdr, her ey hala gelecekte yatyor,
hep de gelecekte yatacak.
Dostoyevski

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

Ruh-Beden Tarihinden Bilin-Beyin Tarihine


3500 yl nce, Nilin gnein batt yakas, Msrllarn inancna gre lmllerin
ruhlarnn br dnyaya en ok yaklaabildii noktayd. Msr inancna gre, bedenin
yannda ruhtan oluan bir yap daha vard. Ka, Msr dilinde ift anlamna gelen ve
dlleme gcn, yaratc ve koruyucu ilevleriyle, yaamsal enerjilerin tmn belirten
bir ifadedir. Sembol, iki kalkk kol biimindedir. Yaamn da gc olan Ka,
gmldkten sonra Ba (ruh) olarak bedeni terk eder. ahin bal Horus Bay ate ve
kobra kaplarndan geirip hkm meknna getirir. Burada, lenin vicdann ieren
kalbini bir teraziye yerletirir ve karsna da bir ty koyar. Kalp ile ty dengede
kalrlarsa, Ba ile Ka birleip, Osirisin hkmettii aydnlk leme geip bir ruh (Ak)
olurlar.
M 2000 yllarna ait papirslerde kalp btn organlarn merkezi olarak kabul
ediliyordu. Msrllarca, sinir sisteminin yaamsal nemi ve ilevi bilinmemekle birlikte,
yazl tarihsel kaytlarda geen en eski beyin ifadesi M 1300lerdeki Edwin Smith
Papirsnde geer. Bu kaytta beyin kelimesi sekiz kez geer ve kafa kemiinde krk
olan iki hastann tans, klinik seyri, tedavisinden bahsedilir. M 600larda, btn vcut
kanallar ve damarlarnn kalbe bal olduuna inanlyordu. Bu doruydu; ancak, yanl
bir karm olarak, kalbi btn dncelerin merkezi olarak kabul etmilerdi. Kiinin
yapp ettiklerinin kaytl olduu kalp, bu nedenle ty ile karlkl teraziye konuyordu.
ekil. M 1500 ylnda Msrda kaleme
alnm olan Edwin Smith Papirsnde
yle yazar: Eer boyun incinmesi
alm bir kiiyi muayene ederseniz... ve
her iki kol ve ayanda hissin
kaybolduunu,
bunlar
hareket
ettiremediini
ve
onun
idrarn
tutamadn tespit ederseniz... Bu bir
boyun omurgasnn yer deitirmesinin
neden olduu omurilik kesilmesinden
dolaydr. Bu tedavi edilemeyen bir
durumdur...1
Yandaki
hiyegrolif,
tarihte ilk yazl BEYN kelimesidir.
Sadan sola doru okunur. Resim yazs
zerinde sa ve iki kula olan kafa
alp-kesildii zaman iinden uup
giden ku-ey olarak okunabilir. Uup
giden ey, bilin-ruh ya da canll
salayan eydi (izim: Tarlac).

Destanlardan ve kahramanlk yklerinden biliyoruz ki, Smerler ve onlarn


Mezopotamyadaki takipileri yaam, hastalk, lm, ruh konular ile yakndan
ilgilenmekteydiler. Ancak, u da kesindir ki, Smerler tam anlam ile bir felsefe sistemi
gelitirememilerdir. Bilim ve hakikatin esas ile ilgili hibir soruyu ortaya
atmamlardr. Felsefenin dallar olan bugnk bilimlerle ilgili nemli katklar
1

Edwin Smith Surgical Papyrus, Case 31. Thebes, c. 1550 BC. Breasted, J. H. (ed.) The Edwin Smith Surgical Papyrus.The
University of Chicago Press, 1930.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

olmamtr. Evren ve insan hakkndaki aratrmalar ve dnceleri asla felsefi


olmamtr. Smer felsefesi, onlarn dininden, mitolojilerinden, destan ve ilahilerinden
karlabilir.2 Mezopotamya hikyelerinde de yaratlm olan insan, tanrnn kan veya
z gibi tanrsal bir unsur ile Dnyann kilinin karmndan yaplmadr. Smerce
olan lulu kelimesi ile bu ifade edilir ve kartrlm olan anlamna gelir. Genelde
can diye evrilen branice terim nefetir (bizim dilimizdeki nefs buradan gelir).
Canl bir yarat canlandran ve ldnde onu terk eden, elle tutulamaz ruhtur.
Smerce, -M-Tden gelen imti, nefes-rzgr-yaam anlamna gelir. Akadca
kelime olan ve benzer anlamda kullanlan napitu kanda ele gemeyen bir eyi
ifade eder. Gerekte, Smerlerde ilahi unsur sadece tanrlarn fledii deildi. nk
daha temel ve kalc bir ey daha vard: TE-E-MA. Harfiyen hafzay yerinde tutan
barndran anlamna gelir. Akadca ruh olarak evrilen etemunun benzeridir.
Bunlara ek olarak; UR (ruh, esas gvde) N (benlik, beden, birinin kendisi), Z (soluk
alma, yaam soluu, ruh) UR-SA (karacier, ruh) ifadeleri de Smer dilinde vardr.3

lm: ayaa kalk lmedin. Yaama gcn (Ka) ebediyen seninle olacak

Ebediyet: ey dnyadayken benim olan kalbim, bana kar tanklk etme, yce tanrnn yannda beni dava
etme

Hkm: ite hakiki eklimle, yaayan bir ruh olarak gkyzne ktm. Yreimin emeli sonsuza dek bu
topraklarda yaayanlar arasnda olmak.

Platon
Felsefe tarihi ve hatta bilimsel dn tarihi Platon (M 427-347) ile balar. Ruh-beden
tartmalar esas olarak, Fedon/Ruh zerine4 (M 360) adl eserinde gzlenir. Bu
eserdeki ifadeleri hocas olan Sokratesin (M 469-399) grleri olarak nitelenebilir.
Yunanl filozof Sokrates En nem tayan ey, insann ruhudur; nk bu ruh, evrenin
tmel ruhundan bir paradr, ezeli ve ebedi vasflara haizdir diyerek, onu cisimden
ayr tutar. Ona gre, lem ruhunun bir paras olan insan ruhu lmszdr ve
tanrsaldr.
Platon, Fedonda geni olarak ruhu ve bedeni tartma konusu yapar.
Uyankln uykunun kart olmas gibi, yaamn kart lmdr. Bedenin kart da
ruhtur. Bu Platondaki kartlar dncesidir. Kartlarn her ikisi ruh ve beden gibi
birbirinden yaratlr. Uyankln uykudan, uykunun uyanklktan yaratldn ve yaratma
srelerinin birinci durumda uyanma ikinci durumda uykuya dalma olduunu ne srer.
Platona gre ruhlarmz biz domadan nce vardr. Tm ruhlar eit olarak
yaratlmtr. Ruh grlemez ve beden grlebilir olandr. O zaman ruh bedenden daha
ok grlemez olan gibidir ve beden daha ok grlebilir olan gibidir. Grlemez olan
zaman iinde bir deiime uramad halde, grlebilir olan beden srekli olarak
deiime urar. Cisimsel olan beden tmyle zlebilir-yok olabilir olmasna karn,
ruh btnyle znemezdir. nsan ldnde dnyada kalan znebilir paras olan
bedeni znr ve bozunur. Ama grlemez olan paramz olan ruh, grlemez ayr bir
yere, Tanrnn dnyasna gider. Oraya vardnda ise mutludur ve yanlgdan,
2

Kramer SN. Tarih Sumerde Balar. ev: i M. Trk Tarih Kurumu Yay.1998; 63
John A. Halloran. Sumerian Lexicon, Version 3.0. 1999.
4
Platon. Savunma-Fedon. ev. A.Yardml, D.Canefe. dea yay. 1997.
3

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

budalalktan, korkudan, ktlklerden zgrdr. Ruh kendisiyle birlikte dier dnyaya


eitiminden ve yetitirilmesinden baka bir ey gtrmez. Platon, Fedonda ruhun baka
bedenlere ve hayvanlarn bedenlerine gnden (ruh g) de bahseder. Ona gre,
hayatlarnda kendilerini oburluk, zorbalk ve sarholua verenler byk bir ihtimalle
eeklerin ya da dier hayvanlarn bedenlerine geeceklerdir. Dolaysyla ruh birok
bedeni eskitir. Ruh herhangi bir yolla bedeni kullansa, o zaman beden tarafndan hibir
zaman ayn kalmayan eylere ekilir. Ruh ve beden bir arada birlemiken, doa bedeni
hizmet etmeye ve ynetilmeye, ruhu ynetmeye ve efendi olmaya belirler. Ancak,
sadece ruh bedeni kullanmaz, bedenin de ruh zerine etkisi olur. Ruh bedenin
duygularna boyun mu eer yoksa onlara kar m kar? Demek istiyorum ki, beden
ateli ve susuzken, ruh ona kar kp onu su imekten, aken yemek yemekten uzaa
ekmez mi ve ruhun bedene saysz baka yollarla kar ktn grmez miyiz? Elbette.
Platon alglar konusunda pheci davranr. Gzlerin, kulaklarn ve teki
duyularn aldatmacalarla dolu olduunu belirtir. Varln kendisi konusunda da kendi
dncelerinden baka hibir eye gvenilmemesini ve baka aralarla grdklerinde ve
ilerinde grndkleri eitli nesnelerle birlikte deienlerde hibir gereklik
olmadna, nk bu trden her eyin grlebilir olduuna ve duyular yoluyla
ayrldna, oysa ruhun kendisinin grlmez olan ve dnlebileni grdne
inanlmasn tler. Bu dnyadaki nesneler, deien, kendilerinde kart yklemleri
barndracak ekilde, eksikli, greli, baml ve bileik olan eylerdir. Be duyu yoluyla
alglanan bu nesneler, Platon'a gre, gerekten var deildir. Onlar deimeyen, mutlak
ve kalc bir gerekliin yalnzca grnleridir. inde yaadmz duyusal dnyadaki
eyler her bakmdan deiseler bile, bu dnyann yine belli ller iinde gerek ve
kalc olan ynleri vardr. Her bakmdan deimeye urayan bu dnyada, en azndan
birtakm matematiksel zellikler deimeden ayn kalr.
arma ve renmeye de deinen Platon, arm yle ifade eder: Eer
bir insan bir eyi iittii ya da grd ya da baka herhangi bir yolda alglad zaman,
yalnzca o eyi bilmekle kalmyor, ama ayrca baka bir eyin de algsn tayorsa ve
bunun bilgisi ayn deil ama ayr ise, algnn tad eyi anmsyor demede hakl deil
miyiz? renme ise anmsamadan baka bir ey deildir ve imdi anmsadklarmz
zorunlu olarak nceki bir zamanda renmi olmamz gerektiini gsterir.
Ruh ve beden arasndaki birlikteliin nasl olduu problemini, Plato geometrik
esas terimleriyle ifade eder. Elementlerin kendilerini, geometrik ekillerini temel bir
yapsal birim olarak kabul ederek, bedenin genler gibi geometrik ekillerden
olutuunu ne srd. Bu geometrik ekillerin uygun olarak bir araya gelmeleri bedeni
oluturuyordu ve ruh ile bedenin bir arada olmasna imkn veriyordu. Bu balanmayla
oluan ruh-beden ikilisi hareket gibi yaamn gstergesi oluyordu. Timaeus'ta ruhun
kafatas ve omurilik boluklarnda en saf olarak bulunduunu ne srer. Bu blgeler de
"ilik" olarak grnr ki, biz bunu bugn beyin ve omurilik olarak adlandrmaktayz. lik
birincil yaam malzemesidir ve drt elementten olumaz. Daha ziyade temel geometrik
yaplardan olan genlerden oluur. Ruhun Tanr tarafndan bedene stn yaratldn
ve ruhun egemen olmak gibi bir istei olduunu da ne srer: ruh, egemen olmak,
buyurmak iin, vcut da boyun emek iin oluturulmutur... unu aka sylemek
gerekir ki, ruh btn varlklarn iinde zekya sahip olabilecek biricik varlktr; hem ruh
gzle grlmez; oysa ate, su, toprak ve hava, hepsi de gzle grnen cisimlerdir.
Sonuta, Platona gre ruh bedenden farkl, stn ve ayrdr.5
Antika
Tarihsel alarn balangcndan, Roma imparatorluunun kne kadar
olan dnemi kapsar. Genellikle, Yunan-Roma uygarlklarn hatrlatr.
nemli yerel ksma ayrlr. 1. Tarihncesi antika; Bilgilerin dolayl
kaynaklara dayand tarihncesi, 2. Dou antika: Eski Dou ve n Asya
uygarlklarnn tarihi, 3. Hristiyan antika: Ge imparatorluk (284-385)
dnemi iin kullanlr. Antikadan Ortaaa gei tarihi tartmaldr.
Ancak, Dou imparatoru Ramulusun tahttan indirildii MS 476 olarak kabul
edilir.

Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

Hipokrat
Antikan byk hekimlerinden olan Hipokrat (stanky 460-Larissa 377) zamannn tp
bilgisini zmseyip, klinik uygulamaya koyan ilk kiidir. Elbette ki, zihin ve beyin adna
ilk sylemleri de Hipokratta aramamz gerekir. unu biliniz ki keyif, sevin, kahkaha,
nee ve znt, ac, mitsizlik ve keder yalnzca beyinden kar (kaynaklanr). zellikle
dnme, anlama, grme ve iitmeyi, neyin doru neyin yanl olduunu, neyin tatl
neyin ac olduunu reniriz... Daha da ileri olarak beyinle kzgnlar, saldrgan oluruz,
korkar ve endieleniriz, rya grrz, beklenmedik hatalar yaparz, yersiz skntlar
yaarz, hata yaparz, deneyim yaamak isteriz. Beyin salkl olmad zaman; ar
scak, ar souk, ar nem ve ar kuruluk gibi eylerin tmnden etkileniriz diyerek
tm deneyimlerimizin beyinden kaynaklandn belirtir.
Aristoteles
Aristotelesin (M 384-322) psikoloji konusundaki iki temel eseri vardr: varlk
konusundaki nl eseri Metafizik ve dieri Ruh zerine, Peri Psykhe veya Latince De
Animadr. Aristotelesin en nemli zellii, onun saduyuya olabildiince yakn bir
dnr olmasdr. Metafizii ok byk lde mantk konusundaki grlerine ve
biyoloji alanndaki almalarna dayanr. 'Var olmak' onun gznde, hakknda
konuulabilecek ve tam olarak tanmlanabilecek bir ey olmaktr. Buna karn biyoloji
alanndaki almalar asndan, 'var olmak' dinamik bir sre, bir deime sreci iinde
olmak anlamna gelir. Var olan her ey somut bir birey olarak var olur ve her ey
maddeyle formun bir birlii olarak ortaya kar.
Aristoteles, beden ve ruhun ilevleri hakknda kkten farkl bir bak as
gelitirmitir. Aristotelese gre, ruh ya da psyche gz nne alnmas gereken bir
yapdr. Bu yap dnceler iin akldan oluur. Neden yapld, hareketi nasl yapt,
onu ortaya nasl koyabileceimiz ve onun var oluunun son akl gibi kavramlar
oluturmu ve sorgulamtr. Kaslarmz ele alacak olursak; kas liflerinden yaplr,
etkisel neden bu liflerin bir araya gelmesine neden olur ve kasn kendi yapsn
oluturur. Sonuta oluan bu kas kaslarak uzuvda hareket oluturur. Organlarn yaps
veya ruh bir materyal deildir; fakat organlarn doasndadr ve organlardan ayr olarak
var olamaz. Bu yolla Aristoteles, Platon'un yapt "zihinsel" ve "fiziksel" ayrmdan farkl
olarak "yaayan" ve "l" ayrmn ne srer. Bu nedenle, zihin kavram Aristoteleste
geni bir tartma alan bulmaz. Ona gre, ruhun yaayan bir eyden kayb, var oluunun
sonlanmasdr.
Aristoteles, Ruh zerine adl eserinde konuya geni yer verir. nce sorularla ve
gemi felsefecilerin fikirlerini ele alarak balar. Ruhun blnebilir ya da blmsz
olup olmadnn da aklanmas gerektiini ne srer ve trleri-cinsleri ile farkl
mdrlar? diye de sorar. Ruh zerine olan tartmalarn ve incelemelerin sadece insan
ruhuna ynelmi olmasndan da yaknr.6 Bu nedenle de ruha sahip varlklarnn tmnn
ortak olup olmadn ya da ruhun kendine zg varlk olup olmadn sorar. Ruhun
bedensiz olmadna da deinir: Olaylarn ounda ruhun, bedensiz hibir duygulanma
urayamad veya bunu deneylemedii grlyor Yine de zellikle ruha zg grnen
bir ilem oluyorsa; bu dnme eylemidir; fakat o bile bir beden olmakszn var
olamaz. Ruh ayn zamanda en stn ve temel devindiricidir. Bu arada kendinden
nceki ya da dnemda felsefecilere de deinmeden gemez. Anaksagorasn ruhla
zeky ayn ey olarak kabul etmesine dikkat eker ve bu gre kar kar. Dier
felsefecilerin grlerini de ele alarak ortak kansn syler: yleyse demek oluyor ki,
...felsefecilerin tm ruhu karakterle belirlerler: devinim/hareket, duyumlama,
cisimsizlik devinimin ruha bal olduu fikrine iddetle kar kar.
Aristoteles'e gre beyinden ziyade algnn merkez organ kalp idi. Eer, bir
hayvann algs harekete dnecek olursa, kasn kaslmasn takiben, hareketle unlar
ortaya kacaktr:7 "...kaynan yeri (olan kalp) alglar deitirir, onlar uzanr veya
ksalr, bu yolla hayvann ihtiya duyduu hareket oluturulur." Aristoteles'e gre,
alglama zellikle kalpte onun zel ruhu ile ortaya kar. Merkezi duyu organ olan kalp,
tek tek duyu organlaryla balantldr. Onlarn nesneleri tarafndan etkilendikleri
6
7

Aristoteles. Anima. ev. Grbz C. Ara yay. 1990;4.


Everson S. Psychology. In: Barnes J. (Eds.) The Cambridge companion to Aristotle. Cambridge: CUP, 1995; 168-194.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

zaman, etkileri kan yoluyla kalbe ular. Bylece, kalbin evresindeki hareketler, kan
akm yoluyla uzuvlara ulaarak hareketlerine neden olur. Eer bir ekilde bedenden
ayrlrsa, onun ruhu var olamaz. Onun ruhunun varlnn devam etmesi beden ile olan
ilikisine baldr.8
Ruh cismin eklini oluturan bir etmendir. Sonu olarak ruh, gizil g olarak
yaama kudretine sahip doal bir nesnenin, yani organize bir cismin ilk entelekheiasidir
(ikin erek, erek; bir yanda bedenin amac, dier yanda bu ama iin var olan bir erek
demektir). Ruh zerinede belirsizliiyle nl bir blmnde, bir ekilde bedenden
ayrlabildii varsaylan bir hareketli zihin kavram gelitirmiti. Aristotelesi bak
as ile grme gzden veya bir baltann odun kesme ilevi baltann yapld
malzemeden ne kadar ayrlabilirse, ruh da bedenden o kadar ayrlabiliyordu.
Aristoteles dncelerini, Platonik matematiksel ve sanal bir dnyadan ziyade,
doal bir dnya zerine oturtmutur. Drt elementten yaplan organlara (ate, hava, su
ve toprak), beinci bir element daha ekledi. Bu element, yalnzca dnya ile snrl deil,
ayn zamanda yldzlar ve cennetin de parasyd. Tm evreni kaplyordu. Bunu "ether"
olarak adlandrd. Ether kavram, yakn zamana kadar hem fizikte hem de biyolojide
ok nemli tartmalara neden oldu. Aristoteles'e gre ether, solunum esnasnda
bedene alnyordu ve akcierlerden kalbe ulayordu. Daha sonra da "canlandrc
nefes/vital pneuma" veya "canlandrc kalbe" dnyordu. Bu canlandrc nefes
kalpten bedene kan damarlar yoluyla datlyordu. Bu ekilde kalbin ruhu ile kas gibi
organlarn ruhu (psyche) arasnda balant mmkn hale geliyordu. Canlandrc nefes,
kalpten kan damarlar boyunca kaslara ulayor ve sonu olarak kaslarda kaslma
oluturuyordu. Kaslma da istenilen hareketi salyordu.

Resim. Descartestan nce sinir sistemine bak. Canlandrc pneumann aktarm ve iletimi
(solda). Bu resim 15. yzylda izilmitir ve Aristotelesin bak asn anlatmaktadr. Dokunma
ve tat duyular kalp ile balantldr. Kafann zerindeki beyinsel blmlere yerleik olan
bellek ve hayal gc gibi zihinsel yetilerdir. Yine ayn yzylda izilmi olan ve tat, koku, grme
ve iitme gibi organlarnn drt balant yolu grlmekte. Bunlar aln lobu ile balantldr
(sada).

Galenos
Galenos Klaudiosis ya da Galen (zmir, Bergama MS 131-201) byk lde Hipokrat'tan
etkilenmitir. kisi de, varsaymsal olan drt zsuyun (kan, safra, nem ve tkrk) ve
8

Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

nefesin ya da pneumann (karacier, kalp, beyinde) varl zerinde normal ilevleri ve


hastalk durumlarn oturtmutur. Galen, zellikle hayvanlar zerinde yapt anatomi
almalar ile sinir sistemi hakknda birok bilgiler elde etmitir. Aristoteles ile birlikte,
12. yy ortasna kadar tm tp dnyasn etkisi altna almt.
Galen, Aristoteles'in kavramsal emasn devam ettirdi. Drt element bedenin
doku ve organlarn oluturuyordu. Beinci element olan "canlandrc nefes", ruh iin
arac olarak davranyor, organlara yaam ve hareket veriyordu. Solunumla alnan
canlandrc nefes soluk yollar ile akciere, akcierler aras toplayc damarlar ile de
kalbe ulayordu. Genilemi kalp akcierlerden pneuma'y emiyor ve kaslma kuvvetiyle
bedendeki atardamarlarn iine gnderiliyordu. Kan atardamarlarla deil de toplayc
damarlarla tanyordu. Canlandrc nefes beyinde "psiik pneuma"ya evrilebiliyordu;
ancak beyine ulamas sinirlerin d boyunca oluyordu. Kalpten daha ziyade beyin,
alglamann nemli merkezi haline gelmiti. Galen'e gre beyin ve omurilikten doan,
duyular ve hareket iin gerekli olan psiik pneumann zerinde hareket ettii sinirler
hasar grrse ya da kesilirse, hareket ve duyum olmaz. Bylece sinirleri iki ksma ayrd:
hareket ettiren (devinimsel) ve duyular alan (duyusal).9 Bu gnmz ayrm ile
uyumludur.
Galen "Tm kaslar beyinden veya omurilikten bir sinir almaya gerek duyar ve bu
sinirler incedirler; fakat bu gleri azdr anlamna gelmez." diyerek modern bir bak
as sergiler. Psiik pneuma'nn etkisinin iletimi iin olaslk ne srmtr. Birincisi,
psiik pneuma bir sv gibi sinirler boyunca akar. kincisi, beyindeki psiik pneuma
sinirlere doru itilir ve bir ksm sinirlerin sonlarnda salnr. Son olarak, sinirlerde
bulunan psiik pneuma'dan geerek giden yalnzca bir "g" akm vardr.

Yunan Felsefesinde Zihin-Beyin/Beden Kavram Var Myd?


Antika felsefesinde Aristoteles, Platon ve Sokrateste, bilin-beden sorunu
yerine ruh, psyche- tartmalar gzlenir. Daha sonra Yunan
felsefecilerini takip eden slam felsefecilerinde de ksmen ayn kavramsal
planda deerlendirilmesine ramen, ruh kavram farkl dnemlerde farkl
bak alaryla ele alnmtr. Ruh bazen can ile bir tutulmu, bazen de
baka bir eye bal kalmakszn kendi bana, z varlk olarak
tanmlanmtr.
Yunan felsefesini ele alp iledii konular bakmndan gelimesini
grmek istersek, unla karlarz: lk dneminde Yunan felsefesi tamamyla
bir doa felsefesidir. Bundan sonra insana kar uyanan ilgi klasik dnemin
geni sistemlerine yol amtr. Bu sistemlerde Tanr, insan ve doa, bir
dnce balants iinde kavranmak istenmitir. Aristotelesin kendi
felsefesiyle okulunda gelien ve biriken ok zengin bilgi kadrosu, tek tek
bilimlerin bamszlna her bilgi kolu zerinde ayrca almalara yol
amtr. Hristiyanln ortaya kmasyla bu dnem kapanm, bylece
Antika felsefesi sona ermitir.
Felsefe bir bakma kendi z tarihidir. Bu tarih, tpk felsefi grler
gibi, ulusal veya daha dorusu ulusallatrc vasflarla belirlenmitir.10
Dolaysyla, zihin/beyin ve ruh/beden bak alarna bir bakma felsefe
tarihi olarak da baklabilir.
Balangta yalnzca drt element vard: ate, hava, su ve dnya.
Bunlarn farkl oranlarda bir araya gelmesiyle, kan, kas, kemik, kiriler ve
sinirler vcutta oluur. Kann ierii akl oluturur ve akl ile zihinsel
yaamn temeli de kalptir. M 5. yy'da Sokrates ncesi dnemin temel
iddias buydu. ncelikle bu dnce Empedokles tarafndan ortaya atlmt
ve daha sonra Demokritus tarafndan gelitirilmiti. Demokritus'a gre,
paracklarn farkl trleri drt elementin farkl birleimlerinden oluuyordu.
Onun dncesine gre, ruh en hafif, en hzl hareket eden ve byk oranda
oval paracklardan oluuyordu. zellikle beyinde bu oval paracklar
younlamt. Daha az deerli paracklar ise kalpte bulunuyordu ve bunlar

Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118
Deleuze G ve Guattari F. Felsefe Nedir? YKY. ev: T.Ilgaz. 6.Bask, 2001;88-96.

10

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

duygu durumumuzdan sorumluydu. Kaba paracklar ise karacierde


yerleikti ve ehvet, arzunun nedeniydi.11
Antikada bilin ya da daha geni anlamyla bilin/beyin,
zihin/beyin sorununun zerinde durulmamtr. lyadada dnme,
duyumsama, imgeleme, anmsama, zlme gibi bilinli ilemlere ait bir
szck bulunmaz. Neden? Bunun yantn Neden Zihin-Beden Sorunu Antik
Deil? adl makalesiyle Wallace Matson verir. Matson, zihinle beden
arasndaki ayrma Yunanllarn bak ile 17. yy bak tarzn birbirinden
ayran asl nokta zerinde yle durur:
Yunanllar zihin kavramndan, hatta bedenden ayrlabilir bir zihin
kavramndan yoksun deillerdi. Ama Homerostan Aristotelese
kadar, zihinle beden arasndaki ayrm izgisi, byle bir ayrm
yapld zaman tabii, duyu algsnn beden tarafnda kalaca
ekildeydi.
Yunanllarda
zihin-(beyin)beden
sorununun
bulunmamasnn bir nedeni budur. Bir baka nedeni de Duyumun
zihinle (ya da ruhla) ilikisi nedir? gibi bir cmleyi Yunancaya
evirmenin ok g, neredeyse olanaksz olmasdr. Buradaki glk,
felsefecilerin kulland anlamdaki duyum szcne Yunanca bir
karlk bulmakta yatar... Felsefeye duyum, doay ya da hatta
dsal uyaranlarn varln kabul etmek zorunda olmadan, bilinli
bir durumdan sz etmeyi olanakl hale getirmek iin sokulmutur
Matson, Yunancadaki ne aistesis ne de aistema terimlerinin duyum
(sensation) szcn karlayamayacan belirtir. Yunancada bilinli
durum ya da bilin durumu ile d dnyadaki olaylar arasnda ayrm
yapmann bir yolunun bulunmad eklinde zetlenebilir. Yunan ve Ortaa
geleneklerinde bile fikir szcyle akan bir kelime yoktu. Matsona
gre hem arlarn hem de ak seik fikirlerin tek bir isel gzle
incelendii insan zihni kavram yoktu. Ancak, Platonun eserleri gzden
geirildiinde Fedon/Ruh zerine adl eserinde noeo ifadesi gzlerle
alglamak, gzlemek, dnmek, sanmak ve noetos zihin tarafndan
alglanabilir ya da dnlebilir anlamlarnda kullanlmtr. Yine bu
eserinde ousia (z, toz), psyche- (ruh), dianoia- (dnce, us),
enantion (kart) ifadelerinin kullanm grlr.12
Son 30 yl iinde, felsefeciler Aristotelesin bir bilin kavramnn olup
olmadn uzun uzadya tartmlardr.13 Bu yaklamlarn temelinde;
eserlerinde uyanklk, baylma veya uykudan uyannca farkndalktan
bahsetmesi yatmaktadr. Dier yanda eserlerinin hibirinde zihin ya da
bilinten bahsetmez. Ancak, bilince atf denilebilecek dnme bir
dncenin dnlmesidir eklinde dolayl gndermeler yapar. Bu trdeki
isel izlenimler, alglamann bir tipidir ve bilinle yakndan ilikilidir.
Aristoteles, Fizik adl eserinde canl ve canszlar arasndaki farkllklara
dikkat eker ve bir ayrm da canszlarn farknda olmamas, canllarn
farknda olmas olarak belirtir. Canl olanlar, altlarndaki deiikliklerin
farkndadrlar ve bu his olarak ortaya kar ( ), ancak bu
derin duyu (propriosepsiyon) olarak yorumlanamaz. Aristoteles bak as ile
duylarn isel anlam daima farkndaln bir tipi ile birliktedir. Bununla
ilikili olarak farkndaln geici olduunu ve algladmz zaman ortaya
ktn syler. Bu bak as Descartesn cogitosunu andrr. Aristotelesin
bak bir bakma grngsel bilin gibi dnlebilir. nk alglarmz
bizim dikkatimizden ( ) kamaz. Ancak evirilerde problem
vardr; duyu/alg=sense () ve alglama kapasitesi () olarak
da eviriler yaplr. Oysa, Aristoteles bu ikisinin ayrmn yapar: tam olarak
gremediimiz zaman bile karanl dnce ile ayrt edebiliriz der ve bunu
kapasite olarak adlandrr. Ancak btn zorlamalara ramen, Aristoteleste
zihin/bilin kavram tartmalar bulunmaz.

11

Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;
2:95-118
12
Platon. Savunma, Fedon. ev. Aziz Yardml, Deniz Canefe. dea yay. stanbul 1997.
13
Caston V. Aristotle on consciousnes. Mind 2002;111(444):751-804

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

Douya Bak... slam Felsefesi


El-Kindi
Aristocu slami felsefe okulunun kurucusu ve mantktan matematie, fizikten mzie
kadar uzanan, 270 adet bilimsel inceleme yazar bir insan; Yusuf Yakub bn shak elKindi ya da sk kullanlan ad ile Kindi (MS 800-870).14 Kindiye gre varlklar, duyularla
alglanabilenler (tikeller) aklla alglanabilenler (tmeller) ve vahiy yolu dnda
hakknda bilgi edinilemeyenler (ilahi varlklar) olarak snflanyordu. Kindi, ruh hakknda
belirgin bir yorumda bulunmuyordu ve Aristoteles'in Ruh zerine (Peri Psykhes) adl
eserindeki akl (nous) anlayn benimsemiti. lk Felsefe adl eserinin nsznde, eriat
bilginlerine kar felsefeyi savundu ve eriatla felsefeyi badatrmaya alt. Gerek
bilginin ancak felsefe ile bulunabileceini savundu. Felsefe ile edinilen bilgi ile
peygamberler araclyla gelen bilginin ayn olduunu, aradaki tek farkn felsefecinin
geree ulamak iin daha uzun zaman sarf etmesinden baka bir ey olmadn
syledi. Altm yana geldiinde, kalabaln nnde, grlerinden dolay be kez
kamland. Uzun sreli bir ie dn ve belki de depresyondan sonra 72 yanda
dnyadan ayrld.
Farabi
Trk felsefeci Farabi (MS 870-950), Yunan felsefesinden esinlenerek slam felsefesini
gerek anlamda kuran kiidir. Aristotelesten sonra ikinci hoca olarak deerlendirilir.
bni Sina ve bni Rt zerinde byk etkileri olan Farabi, bat felsefesini de
etkilemitir. Aristoteles ve Platonun aslnda ayn eyi sylediini iddiasyla Kitab lEsolocyay kaleme ald. Bu dnce bir philosophia perennis (ebedi felsefe) anlayn
glendirmitir. Farabinin temel bilimsel alma yntemi Vahidi daha iyi anlamak ve
kavramak iin, onu alt paralara (cz) ve her czn daha ufak czlere blerek tahlil
etmek eklindedir. Bu blerek inceleme, Descartesn de iddetle savunduu ama
Farabiye hibir atf yapmad bir yntemdir.15
Yeni Platoncu olan Farabinin felsefesi iki temel zerinde kuruludur. lki
varlktan kalkarak elere doru ini ve dieri Tanrya doru ykseli. Farabi, Akl
Kitab (Risale fil akl) adl eserinde karanlkta grlmeyen ve kta grlen renkler
rneini vererek, bunun gibi aklla kavranabilir varlklar, eylerin ve duyulara dayanan
alglarn iinde gizil g biiminde bulunurlar der. Ortak duyu ve hayal gc
araclyla akla geerek onun iin bir gizil varlk kazanrlar. Farabi Aristoteles'i takip
ederek insan akln Potansiyel Akl (Akl bi'l-Kuvve), Fiili Akl (Akl bi'l-Fi'l), Edinilmi Akl
(Akl Mstefad) ve Faal Akl (Akl el-Fa'al) olarak drde ayrr. Bunlar akln bilgi edinme
srecinde getii aamalardr. Bilmek, maddi nesnelerin tesindeki soyut formlar
bilmektir ve bu, duyular dnyasyla ilgili bilgi kadar ahlaki bilgi iin de geerlidir.
Yaratklar, hibir eye ihtiya duymayan Tanrdan kp varla ularlar.
Tanrnn kendi tzn bilmesiyle birincil akl doar; bu akln da Tanry bilmesi ile
ikinci akl trer. Bylece srasyla ortaya on akl kar. Etkin akl insan ruhunun da
nedenidir. Ruh ve cismani bedenden meydana gelen insanda, ruh ve beden ilikilidir.
Ruhun yetkinlii akldan kaynaklanrken, bedenin yetkinlii ruhtan kaynaklanr.
Farabiye gre canlda tr ruh vardr: bitkisel, hayvansal ruh ve insan ruhu. Bitkisel
ruhun grevi bireyin soyunu srdrmesi ve gelimesini salarken, hayvansal ruhin ki iyi
ile ktnn fark edilmesi ve iyide karar klnmas, insani ruhun grevi ise yararlnn ve
gzelin seilmesini salar. nsann kendini, evreni anlamas etkin aklla olur. Dolaysyla
da etkin aklla bilginin mutluluuna ular. Btn bunlara karn Farabide, duygu ve
hareketlerin merkezi organ kalptir:
Cismimizle yaptmz iler isteme kuvvetine hizmet eden kuvvetler ile ortaya
kar. Bu kuvvetler, o ilerin icrasna tahsis edilmi uzuvlara dalm
bulunurlar. Bunlar, hayvan ve insann arzularn yerine getiren uzuvlara
girimi sinir ve kaslardan ibaret olup eller, ayaklar ve iradeyle hareket
edebilen uzuvlar gibidirler. Bu eit uzuvlara dalm olan kuvvetler,
cismimizin aletlerinden olup, kalpte oturan reisi isteme kuvvetinin
14
15

Hodbhoy P. slam ve Bilim. Cep Kitaplar, 2.bask, 1993; 164.


Farabi. slam Klasikleri: El-Medinetll Fazila. MEB yay. 2001;10

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

10

hadmdrlar. ...kalp bnyemizin hkim uzvudur. Ona riyaset edecek baka bir
uzuv yoktur. Arkasndan dima gelir ki ikinci derecede olan bir hkim uzuvdur
ve dier uzuvlara, ancak kalbin reislii altnda, reislik eder. Dima kalbe
hizmet eder; dier uzuvlar da ona, tabiatyla kalbin maksatlarna gre hizmet
ederler.16
Farabi ayn zamanda devinim yapan duyular tayan sinir liflerinden de
haberdardr, bu sinir liflerinin k yeri olarak beyni gsterir:
Sinirler iki snfa ayrlrlar. Bir snf kalpte bulunan hkim duyma kuvvetinin
tabilerine alet olup, o tabilerden her birinin kendine mahsus duyguyu
duymasna yardm eder. Dier sinir snf da yine kalpte bulunan isteme
kuvvetine hizmet eder uzuvlarn aleti olup bu uzuvlarn iradi hareketlerini
salar. ...Hareket uzuvlar ancak kalbimizde yer alan isteme kuvvetlerine tabi
olurlar. Bu sinirlerin ounun bitki tarlas (k yeri), dima olup onlar
muhafaza eden kuvvetler dahi bizzat dimadan beslenirler. Dimada kalbin
hararetini nispetle dzenleyecek ruhi bir kuvvet vardr.
bni Sina
Farabinin fikirlerini gelitiren bni Sinada (MS 980-1037) deneyci felsefe n plana
kar. Modern dnyann sibernetikisi olan Norbet Wiener olarak da grlr.17
Aristoteles felsefesinden yararlanarak cisim ve nefsden bahseder. bni Sina'nn
gelitirdii kuramnn kayna Aristoteles (slam felsefecileri Aristotelese mantn
stad derlerdi) ve Yeni Platonculuktur. bni Sina varlklar kozmolojik bakmdan akl,
ruh (nefs) ve cisim olarak e ayryordu. Kozmik Akl, lk Varlkt ve zorunluydu.
Srasyla bir sonraki Akl, bu Akla ait gk katnn (felek) ruhu ve bu gk katnn cismi
kar. Btn dnlenler vardr ve var olanlar tasarlanabilen dnlr biimlerdir. Bu
nedenle, dnmekle var olmak zdetir (sonradan gelen Descartesn dnyorum
yleyse varm ifadesini hatrlatr). Sinaya gre atomcu grn ileri srd nitelikte
bir boluk yoktur. Uzay ise, bir nesnenin kaplad yerin i yzdr. Varlk kavram
altnda toplanan btn nesnelerin deimeyen, snr ve niteliklerini koruyan belli bir
yeri vardr. Fiziin konusu madde ve biimden oluan nesnelerdir. Biim, maddeden
nce yaratlmtr. Maddeye bir tz zellii kazandran biimdir. Maddeden sonra ilinek
gelir. Biimler maddeye, ilinekler ise tze katlr. Btn nitelikler de birinci nitelikler
ve ikinci nitelikler olmak zere ikiye ayrlr. Birinci nitelikler nesnelere baldr,
ikinciler ise, nesnelerden ayr olarak varln srdrr. bni Sina'ya gre, nesnel
evrende bulunan g ve devinimin temelini ikinci nitelikler oluturur. Nesneler,
kendilerinde bulunan gizli gle devinime geerler. Bu g ise, doal g, znel g,
tinsel g olmak zere trldr. Doal g, nesnede doal biim ve yerlerle ilgili
nitelikleri tar. ekim ve arlk bu trdendir. znel g, nesneyi devingen ya da
duraan duruma getirir. Bunda da, bilinli ya da bilinsiz olma zellii bulunur. Tinsel
g, herhangi bir organn, aracn yardm olmakszn dorudan doruya bir istenle
eylemde bulunmaktadr. Ona gre, zaman ve devinim kavramlar da birbirine baldr,
nk devinimin bulunmad, alglanmad bir yerde zaman da yoktur.
bni Sina cismin hibir zaman etmen olamayacan ne srer. Etmen akln,
onun araclyla etkinlikte bulunan bir kuvvet, form, nefsidir. bni Sina'nn
felsefesinde, Aristotelesin gelitirdii dnce dizgesine uygun olarak, ruh kavramnn
nemli bir yer tuttuu grlr. bni Sina Kuran- Kerime dayanarak bilmeyi yaratma
olarak niteler. Yaratma eylemi Tanrnn kendi zne kar duyduu sevgiden dolaydr.
Tanr tmelleri bilir. Tikellerle ilgili bilgisi de, tmel nedensellikleri bilmesindendir.
bni Sinann nefs ifadesi Latincedeki animaya (canlandrc, can verici ya da ruh)
yakndr. nsan nefsi, yapc ve bilici gle donatlmtr. nsanda d alg duyumlarla, i
alg da, beynin n boluunda bulunan ortak duyu ile salanr. Duyularla alnan
izlenimler bu ortak duyu ile beyne gider. Beynin, n boluunda sonunda, tasarlama
yetisi bulunur. Bu yeti duyu izlenimlerini salamaya yarar. nsan iin en nemli olan
dnen z yapc ve bilici glerle donatlmtr. Yapc g (us) gerekli ve zel
16
17

Farabi. slam Klasikleri: El-Medinetll Fazila. MEB yay. 2001;56-59.


Hodbhoy P. slam ve Bilim. Cep Kitaplar, 2.bask, 1993; 167.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

11

eylemler iin gvdeyi uyarr. Bilici g ise, yapc gc ynlendirir. zdekten ayrlan
tmel biimlerin izlerini alr. Bu biimler soyutsa onlar kavrar, deilse soyutlayarak
kavrar. nsanda iyiyi ktden, yararly yararszdan ayran yapc gtr, bu nedenle bir
isten niteliindedir. Us (akl) konusunda bni Sina ayr bir dnce ortaya atmtr. Ona
gre us be trldr. zdeksel us, btn insanlarda ortak olup, kavramay, bilmeyi
salayan bir yetenektir. Bir yeti olarak ilek us, yaln, ak ve seik olan bilir, eyleme
yneliktir, duraan bir g niteliinde deildir. Eylemsel us, kazanlm verileri kavrar
ve ikinci aamada bulunan ustan daha stndr. Kazanlm us, kendisine verilen ve
dnebilen nesneleri bilir. Aama bakmndan usun olgunluk basamanda bulunur. Bu
aamada usun kavrayabilecei konular kendi znde de vardr. Kutsal Us, usun en
yksek aamasdr. Btn varlk trlerinin zn, kaynan, onlar oluturan gc,
baka bir aracya gereksinme duymadan, bir btnlk iinde kavrar. nsan, ayrntlar
duyularla alglar, tmelleri usla kavrar. Tmelleri kavrayan yetkin us, nesneleri anlama
yetenei olan etkin usa olanak salar. nsan usunun alglad ayrntlar, kendi varlklar
dolaysyla deil, nedenleri yznden vardr. Us, bu kavranabilir nesneleri kazanabilmek
iin ilkin duyu verilerinden yararlanr. Sonra duyu verilerini usun genel kurallarna gre
ilemden geirir, yarglar ortaya koymada onlar aar.18 Bunun dnda hayvansal ve
bitkisel nefs de vardr. Ancak bunlarn melekeleri birbirinden farkldr. nsan ruhunun iki
melekesi vardr: tanma ve icra. Bu iki melekeye akl ad verilir. Akl da iki trldr:
kuramsal/nazari ve ameli akl. Bunlar bahsedilen bilici ve yapc glere karlk
gelirler. nsann (ruhunun) bir eyi idraki daima akl- faalden gelir. Yine bni Sinann
bahsettii dier bir aklda akl- heyulardr ve insan zihninin henz ortaya kp
gereklememi soyut yatknlklar olarak bunu tanmlar. Madde (cisim) ise Allahtan
domaz. Var olmak iin kendi dndan baka bir eye gereksinim duymayan Allah
birdir ve birden ancak bir kacandan, Ondan okluun yani dier maddenin
domas imknszdr der.
bni Sina yneticilerin basksndan birka kez katktan sonra, dostlar ona lml
olmasn tavsiye ettiklerinde yle dedi: Genilemesine ksa bir hayat, uzunlamasna
dar bir hayata tercih ederim.19

Gazali
Yalnz dneminin deil, btn slm dnce tarihinin en nde gelen dnrlerinden
Gazali (1058-1111) kelmclar, sfiyye, Batniler ve zellikle Yunan kaynakl felsefe
dahil, devrinin btn dnce ekillerini olabildiince renmi ve eletiriden
geirmitir.20 El-Munkiz'u-mine'd-Dall, dnce hayatn ve kendisinin geirdii manev
basamaklar anlatt eseridir. Bu eser deeri bakmndan Augustin'in Les Confessions
(tiraflar); Descartesn Metod zerine Konumalarna ve Rousseau'nun tiraflarna
benzetilir.21 Bu konuda kulland yntem ise, Aristoteles mantn kabul ederek ve
felsefeyi yakndan tanyarak, felsefe tenkitilii eklinde ortaya kar.22 Kimyay Saadet
adl eserinin psikoloji bahsinde, gkten aa dt kabul edilen bir insann, teker
teker uzuvlarn kaybetse bile yine de farknda olacan belirtmitir:23
nsann kendi varlnda hibir phe yoktur. Onun varl grnen ceset
deildir... Bir kimse gzn kapayp, bedenini, gkleri, yerleri ve gzle
grlebilen her eyi unutsa dahi, kendi varln zaruri olarak bilir...
Kendinden haberi olur...
Duyulardan yle bahseder:
nsanlar yalnz duyular lemini grrler. Duyular lemi, z olan melekt
leminin kabuu durumundadr. Bu d lemi geemeyen kimse; narn sadece
kabuunu, insann da sadece derisini grm olur. eriye nfuz edemez.
18

http://www.kultur.gov.tr/kultursanat/tb-sina.html
Hodbhoy P. slam ve Bilim. Cep Kitaplar, 2.bask, 1993; 168.
20
De Boer, Islm'da Felsefe Tarihi, ev. Kutlay Y. s.109
21
lken HZ. Islm Felsefesi-Kaynaklari ve Tesiri, Istanbul, 1967, s.120
22
Watt M. Islm Tetkikler, Islm Felsefesi ve kelmi, ev. Ates S., Ankara 1968, s.108
23
Bedir Yaynevi. A.Faruk Meyan evirisi. stanbul.
19

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

12

nsan varln ise ruh ve beden olarak ele alr:


Bil ki iki lem vardr: ruhani ve cismani. stersen bunlara hissi ve akli veya
ulvi ve sufi de diyebilirsin. Bunlarn hepsinin manas birbirine yakndr,
farkllk sadece bak as ile ilgilidir. Eer sen bunlar kendi varlklar
asndan ele alrsan cismani ve ruhani dersin. Ruhun zelliklerini be
aamaya ayrarak yle aklar: Be duyunun getirdiklerini alan ilk ruhtur.
Hayvani ruhun asl ve ilk biimi konumundadr. Nitekim hayvan bununla hayvan
olur. Bu ruh st emen ocukta da bulunur. kincisi hayali ruhtur; bu ruh
duyularn getirdiklerini kaydeder, gerektiinde kendisinden stte bulunan akli
ruha iletmek zere biriktirip saklar. St andaki ocukta bulunmaz. Bu ruh
hayvanlarn bazsnda bulunur bazsnda bulunmaz. nc sadece insana
mahsus bir cevher olup hayvanlarda ve kk ocuklarda bulunmaz.
Drdncs fikri ruhtur. Bu ruh, salt akli bilgileri alarak bunlar arasndan
telifler ve terkipler yapar, bunlardan deerli bilgiler karr. Beincisi ise
Nebevi ruhtur ve bu peygamberlerde bulunur.24
Yine nemli bir eseri olan hya l-ulm id-dinde ruhun, tp bilginlerine gre
can anlamna geldiini, ancak metafizik varlk olarak nefs, akl ve kalp denilen manevi
yetilerin ayn varl ifade ettiini ve insann gerek benliini oluturan z olduunu
belirtir. Gazali Makasd el-Felasife adl eserinde ise, madde ve ruh zerinde de
grlerini modern felsefenin balangcndan ok nce ortaya koymutur. Ruh ve
bedenden dorudan deil de, o dnemde anlald ekliyle ruhun asl zellii olan
dnce ve bedenin asl zellii olan cisimden bahsetmitir. Madde (cisim) iin:
...Cisim, fiili olarak, en, boy, derinlik sahibi bulunduundan deil, fakat
bunlar kabul etmesinden dolay cisimdir. spat udur ki, ayet bir mum alsak
ve buna, bir kak uzunluk, iki parmak en ve bir parmak derinlik versek, bu
yine de bir cisimdir, fakat bu boyutlar derinlik, en, boydan dolay deil. nk
ayn mum, bu sefer yuvarlak yahut da baka bir ekle konulursa bu uzant
ortadan kalkar ve onlarn yerine, iki ayr uzant meydana gelir fakat cisim olu
sureti asla deimez. u halde cisimde bulunan miktarlar cismiyet
mahiyetinden hari arazlardr...
Gazali duyulardan ve onlarn gvenilir olmamasndan (daha sonra tm
felsefesini phecilik zerine kuracak olan Descartes gibi) ve bu durumun altndan
phecilikle nasl kalklacandan da yle bahseder. nsanlar uykudadrlar, ldkleri
zaman uyanrlar Peygamber sznden ald ilhamla:
...Uykuda birtakm eylerin varlna inanyorsun, birtakm halleri tahayyl
ediyorsun, onlarda sebat ve istikrar bulunduunu kabul ediyorsun. O durumda
onlar hakknda hibir pheye dmyorsun. Sonra uyanyorsun, gryorsun ki
btn tahayyl ettiin, inandn eylerin asl yok. O halde uyank iken hissin
yahut akln delaletiyle edindiin itikadn gerek olduundan nasl emin
olabilirsin? Vaka o itikat iinde bulunduun hale nazaran gerektir. Lakin
mmkndr ki sana dier bir hal arz ola ki, onun uyanklna nispeti senin
uyanklnn uykuya nispeti gibi olsun. Uyankln o hale nispetle uyku
saylsn. O halde sana arz olduu zaman aklmda tevehhm ettiim her eyin
hayal olduunu, aslsz olduunu kesin olarak anlarsn... der.
bn Arabi
slam felsefeci bn (Muhyiddin) Arab, 1165te Endlsn Mrsiye ehrinde domu, 16
Ekim 1240te 78 yandayken vefat etmitir. Fususul-Hikem adl eseri en ilgin
yaptlarndan birisidir. bn Arabi, Fususul-Hikem adl eserinde ruh ve bedenden,
evrenin ve dnyann oluumundan, evrimden, insann bilinli ve bilinsiz olmas
durumundan bahsederek, bilinli olmann getirdii fark ortaya koyar:
Boulmu, gmlm bir durumda bulunan bir insandan hibir eser ve oluum
ortaya kmaz ve bu hal iinde onda ne ilim, ne iitme ne grme ne irade, ne
de kudret grnr deildir. Bunlarn hepsi, o kimsenin vcudunda yok ve helak
olmutur. Bu gmlmlk halinden, bilinli duruma (hl-i ghye) geldiinde
24

Gazali. Mikatl-Envar (Nur Metafizii), Gelenek Yay. 2004;52

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

13

bu saylan sfatlaryla vasflanm olur. Ve onun gmlmlk halinden bilin


dzeyine gelii (hl-i ghye), kendi zatnn ve vcudunun gereidir. Yoksa
kendi istemesi ile deildir. Ve bilinlendiinde btn fiilleri ve sfat
kendisinde birlemi, bir olmu, btn bir haldedir. Ve kendinin btn hep
esmasn ve sfatn toplam olan bu insan bunlarn eserlerini ak etse de,
etmese de yine insandr. nsanln aa karmak iin eserleri ile aa kp,
grnmesine ihtiya yoktur. Onun buna ihtiyac yoktur.
Fuzuli
Trk Divan airlerinden olan Fuzulinin (MS 14801556) anlayna gre, insan biri gvde,
teki ruh olmak zere iki ayr zden kurulu bir varlktr. Gvdenin toprak, yel (hava), od
(ate) ve su gibi drt oluturucu esi vardr. Ruh ise tanrsaldr, gvdede, gene Tanr
buyruuyla bir sre kaldktan sonra, kaynana, tanrsal evrene dnecektir. Bu nedenle
lmszdr. nsann yeryznde yaad srece ruhunun kutsallna yarar biimde
davranmas, doruluk, iyilik, erdem, gzellik gibi deerlerden ayrlmamas, zn
bilgiyle sslemesi gerekir.

Sndrlen Gne!
Dokuz ve 13. yyda Mslmanlarn zgn felsefi hareketi canland. nk dnsel
almalar devlet adamlarnca desteklendi, Vahiyin sunduu iletiyi anlama ve anlatma
abas bunu gerektirdi ve oku emri bir anlamda evreni anlamaya ynelikti. Gerek
felsefe Farabi ile kuruldu ve bn Rdn lm ile (1198) slam felsefesi bitti. Be yz
yl boyunca, slam uygarlnda, bilimin ve felsefenin alevi parlak bir ekilde yand. Ama
bu alev, zaman zaman zerine su sklarak snkleti. lm deindeki felsefecilere,
zorla felsefeye srt evirdiklerine dair fetvalar verdirttirildi. 885 ylnda, Badatta
felsefe kitaplarn kopya etmeyeceklerine dair, profesyonel kopyaclarn yemin etmeleri
istendi. bni es-Salese felsefe ve mantn incelenmesi veya retilmesinin serbest olup
olmad sorulduunda, u yant verdi (yl 1251):
[Felsefe] deliliin temeli, tm karmaann, hatalarn ve doru yoldan
sapmann nedeni... Manta gelince... Felsefeye ulamak iin aratr. Kt bir
eye ulamak iin bavurulan ara da ktdr... Felsefenin retileriyle
uratna dair delil bulunan herkes aadaki seeneklerle kar karya
kalacaktr: Klla idam ya da slama dn; ancak bu ekilde memleket
korunabilecek ve (b)ilimlerin kk kaznabilecektir.
Bazen yeni fikirler var olan inanlara kar gelebilir. Tpk bni Sinann bana
geldii gibi. bni Sinann dini inan, bilim ve mantk arasnda sentez kurma giriiminin
ok tepki almas zerine, sapt ne srld. Kendisi ise yle yant verdi:
Bana sapkn demek o kadar kolay i deildir,
Benim inancm kadar hibir dinsel inan salam deildir,
Eer ben sapmsam btn dnyada emsalim yok,
nk o zaman dnyann herhangi bir yerinde tek Mslman yok.
Bu dnemlerde El-Seyuti, Halife al-Hadinin Badatta, 5000 (yanl basm deil:
be bin) felsefeciyi ldrttn belirtir. Say abartl olmakla birlikte byle bir katliam
olduuna kesin gzyle baklmaktadr. Bilimi yok etmek iin en iyi yntem felsefecileri
ortadan kaldrmaktr. Kindiyi kamla, el-Razinin bana, grmesini kaybedinceye
kadar kitaplaryla vur, bni Sinay srgne gnder, bni Rde mantk ve bilimi
incelemeyi yasaklayarak taraya srgne gnder... Halife Mtevekkil dneminde (847
861) Badattaki profesyoneller felsefe kitaplarn kopya etmeyecekleri konusunda
yemin etmeye zorlandlar. Halife Nasr dneminde (1180-1225) geni bir kitap
koleksiyonu yakld. Medreselerde felsefenin yerini kelam almtr. Felsefecileri yok
etme iinin nereye varacan birok kii fark etmemiti. Byk felsefecileri olmayan bir

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

14

ulusun, hibir zaman byk biliminsanlar da olmayacakt. Felsefe meraka dayanr ve


merak da bilime doru uzanr.25 Bilim olmayan yerde de karanlk hkim olur.
Dokuzuncu yzylda slam biliminsanlar arasnda Dnyann kre biiminde
olduu normal ve sradan bir kabuld. Oysa Batda 200 yl sonra bile Dnya hala dzd.
Semerkandl El-Kai, 1494te evrenin evresini bir at kl pay hatayla lmek iin pi
deerini virglden sonraki on altnc basamaa kadar hesaplamt. Oysa ayn Batnn
anlaynda evrenin snrlarna asla eriilemezdi. Abdurrahman es-Sfi (903-986),
Batlamyus'un Almagest'inden yararlanarak hazrlam olduu yldz katalogu ile
tannmtr. Bu katalogda, 48 yldz takmnda bulunan yldzlar tantlm, bunlarn
gkyzndeki konumlar, parlaklklar ve renkleri bildirildikten sonra, Almagest'te geen
yldz isimlerinin Arapa karlklar verilerek, bu konuda Arapadaki nemli bir boluk
doldurulmutur. Abdurrahman es-Sfi'nin nerdii terimler, daha sonra Batl
astronomlar tarafndan kullanld gibi, bunlardan 94' modern astronomi literatrne
de girmitir. Dnyann en byk oniki filozofu arasnda saylan Trk asll Harezm olup
Badat civarnda yaad tahmin edilmektedir. Harezm gkbilimi konusunda Ziyc'l
Harezm, Kitab al-amal bi'l Usturlab ve Kitap'l Ruhname adl kitaplar yazmtr.
Ayrca, Halife Memun'un istei zerine yerin ve gkyznn haritasn ieren bir atlasn
hazrlanmasna da katkda bulunup Kitab's Suret'l Arz isimli eserini bu atlasa ek
olarak hazrlamtr. Yine Sabit Bin Kura, Oklid Elementler adl eserine yazd erh
dolaysyla bat bilim dnyasnda "Trk klidi" olarak tannmtr. Abdulhamid bn Turk,
Harezmnin adadr. Cebir konusunda yazm olduu kitabn ancak kk bir blm
bugn elimizde bulunmaktadr. Burada, zel tipler halinde gruplandrlm ikinci derece
denklemlerinin zmleri, Harezmninkilerden daha ayrntl olarak verilmitir.
rnein, x+c=bx denkleminin, dier denklem tiplerinden farkl olarak iki zm
olduu ayr ayr ekillerle gsterilmitir.
lk kt fabrikasn kuran bni Fazl iken, matbaa 300 yl slamn nde giden
lkesinde kullanlamamtr. Dier ilkler yle zetlenebilir: kzamk ve iek hastaln
kefeden Razi, czam bulan bni Cessar, vebann bulacln fark eden bni Hatip,
gzde retina tabakasn tanmlayan bni Rd, gz ameliyatn ilk yapan Ammar, sfr
rakamn ilk kullanan Harezm, trigonometriyi ilk kuran Battani, tanjant, kotanjant ilk
kullanan Ebul Vefa, trigonometri kitab ilk yazar Nasiruddin Tusi, ilk trigonometrik
dnm formln bulan bni Yunus, binom formln ilk bulan mer Hayyam, ilk
diferansiyel kitabn yazan Sabit bin Kura, ondalk kesiri ilk kullanan Gyaseddin Cemid,
ilk usturlab yapan Zerkali, Dnyann dndn ilk ne sren Biruni, Gne zerindeki
lekeleri ilk gren Fergani, sibernetii kuran smail-El Cezeri, optik ve grme sistemi
temellerini ilk inceleyen bni Heysem, kimya laboratuarn ilk kuran Cabir, saf alkol ilk
elde eden Razi ilk Ama bu ilkler bir sre sonra, yine bizler tarafndan engellendi.
Batda yeni bir felsefenin balangc iin ilk admlar atacak olan Ren
Descartes (15961650), neyin nemli olduunun farkndayd:
...bir ulusun bireyleri felsefeyle ne denli ili dl olursa, o ulusun da o denli
uygar ve ince ruhlu olacana inanmak gerektiine deinirdim. Bylece bir
devlette var olabilecek en byk nimet, o devlette gerek felsefecilerin
bulunmasdr.26
Batdan Doan Gne: Ren Descartes
Ruh/beden hakknda felsefi tartmalarn nemli balangc, 17. yzylda Ren
Descartesn tartmalarndan ve onun pheciliinden domutur. Bu yzyln bak
tam olarak, saat gibi ileyen mekanik bir evrendir. Descartes dneminde mekanik dnya
gr, Tanrnn bir ihsan olarak grlyordu.27 Newtonun dinamik felsefesinin
tersine, Descartesnki mekanikti. Descartes felsefeye fiziktesiyle balayarak bu
konuda sregelen kalplarn dna kmtr. Ona gre, Platon ve Aristotelesten sonra
gelenler, onlarn sylediinden daha iyi eyler aramadlar. Sadece nl felsefecilerin
dncelerini izlemekle yetindiler. Ama Descartesa gre Aristotelesin yazlarnn
anlam bozulmu ve deitirilmiti, hatta Aristoteles tekrar dnyaya gelecek olsa
25

Hodbhoy P. slam ve Bilim. Cep Kitaplar, 2.bask, 1993; 153-156.


Descartes R. Felsefenin lkeleri. Say Yay. ev: M.Akn,1998;34-35.
27
Descartes R. Felsefenin lkeleri. Say Yay. ev: M.Akn,1998; 66.
26

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

15

yazlarn kendine ait olduunu anlayamazd. Bu nedenle yeni bir felsefe yaratmak
gerekiyordu.28
Ama onda farkl olarak derin bir phecilik vard. Bu nedenle de felsefecileri iki
gruba ayryordu: pheciler ve kesinlikiler. Kendisi pheciler grubundayd. Kendi
pheciliini en iyi su cmlelerinden anlayabiliriz:
...Hayatmzn devaml bir uyku olmadndan, duyular araclyla
rendiimiz btn eylerin uyuduumuz zaman olduu gibi imdi de yanl
olmadndan nasl emin olabilirsiniz?29 ...Btn hayatm boyunca rya grp
grmediimden, zihnime ancak duyular yolu ile girdiini sandm btn
fikirlerin, tpk uyuduum, gzlerim kapal, kulaklarm tkal olduu, hlasa
duyularmdan hibirinin iliii olmad zaman zihnimde tekabl eden fikirler
gibi zihnimde kendiliinden phe etmeye varacam. Dolaysyla da yalnz
dnyada siz var msnz, yer var m, gne var m diye phe etmekle
kalmayacam; fakat gzlerim var m, kulaklarm var m, bir vcudum var m,
hatta sizinle konuuyor muyum, siz benimle konuuyor musunuz diye de phe
edeceim... Gryorsunuz ki, bilgisi ancak duyular yolu ile gelen btn
eylerden hakl olarak phe edebilirsiniz; fakat phenizden de phe edebilir
misiniz? phe ediyor muyum, etmiyor muyum diye phe iinde kalabilir
misiniz?30 (Gazali phecilii ile olan benzerliine dikkat ediniz!).
Descartesa gre, temel cevher dnyay oluturuyordu: Tanr, ruh ya da zihin
ve madde. Bunlardan ruh ve madde sonu olan, Tanr ise sonsuz cevheri oluturuyordu.
Madde uzam olan ey/res extensa, ruh ise dnen ey/res cogitanstr. Ben
dediimiz dnen ey, bedenden ayrdr ve ondan bamsz var olabilir. Yani, Descartes
ruh ve bedeni birbirinden farkl ya da ayr olarak dnr. Birbirlerinin zerlerine
dorudan etkileri olmaz. Descartes bunlardan birinin dierine fiziksel bir etki
yapabileceini her zaman reddetmi ve onlar arasnda adeta mekanik bir ayrm
yapmtr. Aralarndaki balant sorununu ise araya Tanry yerletirerek zer. Tanr,
birlii salayan dolayl bir badr. Bu ekilde beden ve zihindeki deiiklikler birbirine
karlk gelir. Ruhta istekler ve niyetler varsa, bunlarn maddi karlklar da bedende
ortaya kar.31
Descarteste Zihin/Us ve Bilin Kelimeleri
Ruh ve zihin/us szcklerinin birbiri yerine kullanlabilecei iddias,
Descartesn Meditasyonlarnn 1647 tarihli Franszca evirisinde grlr.
1641deki, daha eski orijinal Latince metinde ise yalnzca zihinden
bahsedilir. Zaman ierisinde eviriler nedeni ile bir dnm olmu
grnmektedir. Bilin kelimesi ise ngilizceye bile 1625-1635 yllarnda
girmitir. Bu tarihten nce bilin diye bir kelime Bat dnyasnda grlmez.

Descartes, zihnin maddeden bamsz olup olmadn, fiziksel mi yoksa fizik d


bir uzant m olduu, karar verme sonucu mu olutuu veya karar verici mi olduunu ok
geni olarak sorgulamtr. Her eyden kukulanmak gerektiini syleyerek, yalnzca
olduu haliyle dnceden yola kmak zorunda olduumuzu ifade eder; bu mutlak bir
balangtr. Bylece, btn belirlenimlerin reddedilmesini felsefenin ilk koulu yapar.
nceden sahip olduumuz btn kan ve fikirleri reddedip dncenin kendisinden yola
karak, ilk elden salam bir karm yapmay ister:
Bylece, hakknda herhangi bir kuku duyabileceimiz her eyi reddettiimiz
ya da yanl olarak kabul ettiimiz iin, hibir Tanrnn, hibir semann, hibir
cismin var olmadn varsaymamz kolaydr. nk dnen eyin var
olmadn sylemek eliki olur. O halde, Dnyorum, yleyse varm
bilgisi, her eyden nce ulatmz ve dzenli bir ekilde felsefe yapan herkese

28

Descartes R. Felsefenin lkeleri. Say Yay. ev: M.Akn,1998;8, 10-11


Descartes R. Tabiat I ile Hakikat Arama. ev: M.Karasan. MEB yay. S:19-20, Ankara 1946.
30
Descartes R. lk Felsefe zerine, Metafizik Dnceler. S:22-23, ev:M.Karasan, Maarif Mat.Ankara 1945
31
Hegels Lectures on the history of philosophy. Vol 3, Humanities Press, 1983, s:221-252.

29

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

16

kendini sunan en kesin gerektir. Bu, ruhun niteliini ve bedenden ayr


olduunu anlamann en iyi yoludur...32
Yani, dnce her eyden nce gelir. Daha sonraki belirleni varln
belirlenimidir. Dnyorum, dorudan benim varlm gerektirir, varln belirlenimi
Bendedir. Bylece, cogito, ergo sum/dnyorum, yleyse varm ifadesinde,
dnce ile varl bir arada buluruz. Descartesa gre: Burada hibir karsama
yoktur. nk yle bir karsamann var olabilmesi iin ncln her dnen vardr
olmas gerekir. Yani, burada kullanlan yleyse karsamada kullanlanla ayn
anlamda deildir. Descartesn Dnyorum, yleyse varm zdeyii, balklara
bisiklet gerekmez demek gibi apak ve sradan bir ey gibidir. Dnyorum, yleyse
varm zdeyii Augustinus (MS 354433) tarafndan kullanldndan, buna bir yenilik
olarak bakmayanlar da vardr.33
Cogitonun esasen drt bileeni vardr; dnyorum ve bu balamda etkinim;
bir var oluum var; bu var olu ancak zaman iinde ve edilgin bir benin var oluu gibi
belirlenebilir; u halde ben, kendi z dnme etkinliini, bunu etkileyen bir bakas
gibi grmek zorunda olan, edilgin bir ben olarak belirlenmiim.34
Descartesn bu ifadesi bir nermedir. nerme, herhangi bir yarg bildiren veya
hakknda doru mu, yanl m? sorusu sorulabilen ifadelerdir. Bu nermeye karlk
baka nermelerde ortaya atlmtr. Descartesn ou fikrine kar kan Pierre
Gassendi (1592-1655), unu da syleyemez miydik? diye sorar: Bilincim tarafndan
aldatlyorum, yleyse varm ya da yleyse aldanyorum. Descartes bu itirazn
dnlmeye deer olduunu belirtmesine ramen, burada korunmas gereken ey
ierik deil yalnzca ben olduu iin sz konusu itiraz reddeder ve yle devam eder:
Ama ben dnceden, bilincinde olduumuz lde, bilinli olarak iimizde
yer alan her eyi anlyorum; dolaysyla irade, kavray, hatta duygular
dnceyle zdetir. Gryorum ya da yryorum deyip arkasndan yleyse
varm dersem ve burada bedenle ilgili olan grme ve yrmeyi kastedersem,
sonu mutlak olarak kesin deildir, nk ryada sk sk olduu gibi gzm
amadan ve yerimden kprdamadan da grp yrdm hayal edebilirim,
hatta bedenim olmadn farz etsem bile bunu yapabilirim.35
Yani, Descartesa gre dnce bedenden daha kesindir. Dnya ve ben var
olmasam da onun var olduu yargsna varabilirim. Kurallarda znel bili ile asli
gereklik arasnda kesin bir ayrm yaparak unu kabul eder: eyleri, bilincimizde
onlara denk den dzene gre dndmz zaman, gereklikte nasl var olduklarna
gre dndmzde olduundan farkl grebiliriz. znel bili ile nesnel gereklik
arasndaki ak ise Tanrnn varlnn kantlanmasyla kapatlr.
Descartes alglarn kayna olan d dnyay da dnmeye balar: Yalnzca
kendisini kesin olarak bilen bilin artk bilgisini geniletmeye alr ve birok
eye ilikin kavraylar olduunu grr-dardaki benzer bir eyin onlara
karlk geldiini kabul ya da reddetmedii srece, bilin bu kavraylarda
kendi kendini aldatm deildir. Kavraylarda aldanma ancak dsal var olula
ilgili olarak anlam tar: Bilin dsal kavraylara da ular ve bunlardan
apak kantlar elde eder; rnein bir genin asnn toplamnn iki dik
ann toplamna eit olduu, baka kavraylardan tartlmaz ekilde kan bir
kavraytr. Ama byle eylerin gerekten var olup olmadn dnmeye
balaynca kuku ortaya kar.36
Sinir sisteminin ve organlarn yapsn da yorumlayan Descartes, bu yaplarn
basit olduunu dnyordu. Kendisinin gzlem yapabildii dzeyde, kalp ve beyinde,
kaslarda olup biten her ey temel mekanik itme-ekme ilemlerinden baka bir
hareket ortaya koymamaktayd. Anlald kadaryla, sinir sisteminin dnce, dil ve
davran yeteneklerini oluturabilecek karmakla sahip olmadn dnmtr:
hayatta karlaabileceimiz her duruma insann sonsuz eitlilikte yant vermesini
salamaya yetecek sayda farkl para ieren bir fiziksel mekanizmann imknsz
32

Descartes R. Felsefenin lkeleri. Say Yay. ev: M.Akn,1998;59.


Cogito. yleyse Descartes. Peter Markie, Cogito ve nemi. Yap Kredi Yaynlar 1997;10: 214
34
Deleuze G ve Guattari F. Felsefe Nedir? YKY. ev: T.Ilgaz. 6.Bask, 2001;36.
35
Descartes F. Felsefenin lkeleri. Say Yay. ev: M.Akn,1998;57-58.
36
Descartes. Felsefenin lkeleri. P.I.13 s:3-4

33

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

17

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

olduunu belirtir. Kendi ifadesi ile bedene baktnda dnce ieren bir eyin
kokusunu alamadndan/nihil prorsus in ea reperio quod redoleat cogitationem,
bedenden ayr bir varla gereksinim duyduunu belirtir.37 Yani bedeni, tm davranlar
oluturacak yeterlilikte grmez.
Descartesn bak asna gre, kan paraclar beyine ulaarak onu besler.
Oysaki ince kan paracklar beyinde farkl paracklara dntrlerek, beyin ve
omurilik sinirlerinde iletim iin kullanlr. Kk paracklarn bu farkl trleri kanda
bulunur ve bu canlandrc ruh olarak adlandrlr. Descartes yaklak 20 yalarndayken
sinir sistemi anatomisini canllarda incelemeye balamt. Kendisi sinirleri ift d klf
olan "bo tpler" olarak tanmlamtr. ve d klflar beynin i ve d zarnn
devamyd. Her sinir tp merkezi uzunlamasna uzanan liflerden oluan bir ilik
ieriyordu. Beyinden kp gelen canlandrc ruh (kandan gelen iyi yapl uucu
paracklar) hareketiyle sarlydlar. Ona gre, sinirlerde iletilen paracklar kaynan
kalpten alr. Bu paracklarn iletimi sinirlerin son ksmlarnda kaslara dorudur.
Descartesn bak as Galeninkine benzer ve kalpten beyne ulaan paracklar
dnme urayarak sinirler yoluyla hareketin iletimi salar. Galen ve rencilerinin
bak asnda, kalpten kan vital pneuma beyinde psiik pneuma'ya dnerek beyin ve
omurilikten kaslara hareket iletimi iin kullanyordu. Ruhun ilevi ise Aristotelesin
ruhuna gre epey azalmtr. Geleneksel devinimsel ruh sahneden ekilir ve rasyonel
ruha sadece musluun banda bekleme ii kalr. Bedendeki sularn akna, can
ruhlar/canlandrc ruhlar (les espirits animaux/animal spirits) yoldalk eder.
Hareketin niceliini etkilemeden onlar uygun ekilde ynlendirir.38
ekil. 19. yyda Descartes sinir
modeli. Descartesa gre (Trait de
Lhomm) hareket uyarlar d klf
ve borular arasndaki bolukla
ilerlerken, duyusal uyaranlar i
borularla tanr. Bir byk tp b, c,
k, l, gibi kk birok tpkten
oluur. Tpkler en ince zarla
sarldr. Sinir tpleri evresinde
bulunan zarlar iki tanedir ve beyne
doru devam ederek (K ve L) beyni
(MNO) dtan sararlar. K, piamater
ve L, duramater olarak bilinen beyin
zarlarn gsterir. Kk tplerin her
biri birok ince tpk ierir.
Beyinden (N) kaynaklanan hareket
verici madde (can ruhu) sinirler
boyunca hareket ederek kaslara
ular ve onlara hareket gc verir.

Giovanni Alfonso Borelli

37
38

Trusted J. Fizik ve Metafizik. nsan Yay. 1995, stanbul. S:104


Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

18

Borelli (1608-1679) matematii yaam olaylarna, zellikle de hareketlere uygulamaya


alt. Borelli'nin sinirlerde ileti iin kullanlan can ruhu tanm Descartesnkini takip
ediyordu:
"Hayvanlarda, kan gibi svlarn yansra, ileri derece alkolle ilikili uucu
(spirituous) sv gibi baka maddelerde vardr ve canl vcudunun dorudan
hareketinin nedenidir. Bu spirituous hava deildir Beyindeki kandan
oluturulur ve sinirler boyunca dalr Sinir suyunun kesin yaps ve
elemanlar, bilinmemesine karn, sinirler iinde onun hareketinden bir
dereceye kadar tahmin edilebilir... Bu sinir liflerinin sngersi boluklar,
beyinden gelen ruh veya z ile imesiyle daima slak ve dolu olur..."
Ayn sinir liflerinin uzak ular kas kitlesinin hemen her yerine dalr ve onlar
daima aktr. Liflerle birlikte sngersi yap kapakk rol oynar. Gerekten slak bir
sngerin aslmasyla den damlalar gibi dar akmazlar. Beyinden kan sarsc
kuvvetler bunlarn ortaya kmas iin gereklidir. Bu, sinir znn, istekle, tm kasn
iine salnm ve girmesi iin neden olabilir. Sinir znn serbestlemesiyle kasta
kaslma ve ime meydana gelir. Durduu zaman ise kasn imesi ortadan kalkar.
Bylece psiik pneuma ortadan kalkm ve yerine ince paracklardan (korpuskl) oluan
z gelmitir.39
John Locke
John Lockeun (1632-1704) An Essay Concerning Human Understanding/nsan Zihni
zerine Bir Deneme (1690) adl kitabnda aklad felsefesi, bilgilerin kaynann
deneyde ve duyumlarda olduunu, ruhun da bunlara dayanarak dnceyi oluturduunu
ne srer. Duyum ve dnce Lockeun ikiciliinin temelini oluturur. Locke tarafndan
zihnin atl maddenin bir unsuru olabilecei zerinde durulmutur. Ancak, Locke, bunun
yaratltan gelen bir unsur olduunu dnmyordu.40
Lockea gre, insan bilgi sahibi olan bir varlktr ve bilgisini sonradan deneyim
yoluyla kazanr. Biri d deneyim, dieri de i deneyim olmak zere iki tr bilgi kayna
olduunu syler. Birincil nitelikler biz onlar alglayalm ya da alglamayalm nesnenin
kendi iinde vardr; bir elmann ekli, boyutu, arl gibi. kincil nitelikler ise
tecrbeye baldr. Bunlar nesnenin aslnda yoktur. Renk, koku, tat, ses gibi zellikler
sadece alglayan kiinin algsnda vardr. Alglayan kiinin algsndan bamsz her tr
nitelik birincil niteliktir.
Locke ideleri de iki gruba ayrr; basit ve karmak (kompleks) ideler. Basit
ideleri, d dnyadaki cisimlerin ve onlarn niteliklerinin duyu organlarmz zerindeki
etkisi yoluyla elde ederiz. nsan zihni bu basit ideleri birbirleriyle eitli ekillerde
birletirdii zaman karmak ideleri oluturur. Yani duyusal girdilerle edindiimiz basit
ideleri karmak hale eviririz. Bylece basit ideleri ilikilendiririz. Zihindeki birletirme
ve ilikilendirme; alg, bellek, ayrt etme ve birbiriyle karlatrma, birletirme ve
soyutlama yoluyla yaplr. Karmak ideleri oluturmada en nemli zihinsel etkinlik
birletirme yetisidir. Bylece insan, zihinsel okluktan kurtularak daha basit ve birleik
ekle indirger. Bilgi de temelde alg yoluyla elde edilen basit idelerin ilenmesiyle elde
edilir. Bilgi, basit idelerin birbiriyle olan balants, uyumsuzluu ya da atmasndan
oluur.
Lockea gre, karmak bir ide olan masay dndmzde, beraberinde ok
sayda basit ideyi de dnrz. Masa kavram bu nedenle ok sayda basit idenin
ilikilendirilmesinden oluur. Baz basit ideler, masa dncesi ile ilikili olarak
vazgeilmezdir. Bu da o nesneye ait var olula ilgili olan gerek bir varln bilgisidir.
Bunun dnda bilgiye yolla ulalabilir: sezgi, kantlama ve duyumlar. Gerek bilgiye
sezgi ya da kantlama yoluyla ulalabilir. Sezgi yoluyla sadece kendimizin var oluuna
ulaabiliriz. Kantlama ile Tanrnn varln biliriz. Duyusal bilgi yoluyla da
evremizdeki uzayda yer alan nesnelerin var olduunu biliriz. Ancak, nesnelerin
doalarna ilikin tm bilgilere ulaamayz.
Jan Swammerdam
39
40

Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118
Trusted J. Fizik ve Metafizik. Akl a. nsan Yay. 1995, stanbul. S:182.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

19

Galenden beri hareket eden can ruhu kavram hala geerliini srdrrken ve
canllarn tam olarak makine/otomat olarak dnld dnemde, ad san birok
kitapta olmayan, gen bir biliminsan ortaya kt: Jan Swammerdam (1637-1680).41
Galenden beri devam eden 1500 yllk tabu can ruhlarna (animal spirits) ve kalbin
bedenin ynetim merkezi olduu dncesine kar kt. Ama anlalan, tarihin seyrinde
sesini ok uzaklara ulatramad.
1664 ylnda, canl ve anestezi yaplmam bir kurbaann kalbini keserek,
hareketleri zerinde herhangi bir etkisinin olmadn, ancak eer beyni karlrsa
hareketin kaybolduunu gsterdi. Bu deneyden yola karak kalbin hareket iin zorunlu
olmadn en azndan bir kurbaada beynin gerekli olduunu ne srd. Bu deneyi o
dnemin nl bilim insan Olaf Borch (1626-1690) nnde tekrarlad. Ancak, 1662
ylnda bir eyin daha farkna varmt: kas ile beyin arasnda herhangi bir balant
olmadan, kas zerinden uyar yapldnda hareket ortaya kabiliyordu. Animal spiritsi
hi devreye sokmad; ancak konuya da bir aklama getiremedi. Buna ek olarak, kas
kasldnda da hacminde bir art olmadn gsterdi. Bu ikinci bulgusu da
Descartestan beri, kasa gelen svlarn kasn hacmini artrd dncesinin tam
kartyd. Yani kasa sinir lifleri aracl ile gelen fazladan bir kitle yoktu.
Swammerdam, 1667deki doktora tezinde kendi fikirlerini ne srd. Sinirlerin,
kaslarn kar kaslarn (antagonist) bir iliki iinde etkilediini, oysa bir ya da birden
fazla kasn balantsnn bilinli kontrol olmadn ne srd. Swammerdamn bu
devrim yaratabilecek bulgularna karn, animal spirits bir sre daha geerliliini
korudu. Ta ki, Luigi Galvaninin kaslar elektrikle uyarmasna kadar.
Thomas Willis42
Thomas Willis (1621-1675), nroloji almalarnn modern zamanlardaki efi ve
kurucusudur. Willisin nl eseri olan Cerebri Anatomenin (1664) 19. blmnde sinir
iletimi teorisi ele alnr. Bu kitapta nroloji (neurologie) kelimesinin ilk tanmn ve
isimlendirmesini yapar. Sinir sisteminin anatomisini, ana gre ok ileri dzeyde
inceler. Yazlar daha ok klinik ve otopsi deneyimleri zerinedir. Daha sonraki iki esas
almas olan De motu musculari (1670) ve De anima brutorumda (1672) da sinir
iletimine deinir. Willise gre sinir lifleri solid yani ii doludur. Tp eklinde bo
deildirler (bu dnce daha sonra Newtonun sinir iletimi teorisinde de grlr).
Ancak, Willis eserlerinin hibirinde, hibir zaman sinir liflerinin tam bo ya da dolu
olduunu, kesin bir dille ne srmemitir. Bu takma adlar, daha sonra gelenler
tarafndan Descartesn hidrolik basnla hareket eden kas fikrine tezat oluturmak iin
ne srlmtr. nk hidrolik bir sistem ancak ii bo tpklerle alabilir, ii dolu
sinir liflerinde alamazd.
Galen zamanndan Willis zamanna kadar beynin ilevleri beyin ii boluklara
(ventrikller) atfedilmiti. Willis beynin ilevlerini, ilk kez beyin ii boluklardan alp,
beyin ve beyincie yerletiren kiidir. Boluklarn beynin kendisini destekleyen, koruyan
svdan daha fazla bir ilevi olmadn belirtmitir. Willisin sinir sisteminin isel
dzenlenii hakknda en ufak bir bilgisi yoktu. Ancak, bak asna gre, dardan gelen
bilgi evresel sinirler, omurilik ve beyin sap yolu ile beynin derinliinde yer alan
blgeye (corpus striatuma) girer ve istemli devinimsel hareketleri oluturmak zere
kaslara ulard. Kaslara ulaan, dnemin vazgeilmesi olan canlandrc ruh idi. Can
ruhunun yeri, Descartestan farkl olarak Williste, her iki beyin yar kresini birletiren
byk orta bilekedeydi. Beyincikle ilgili olan ise beyin sapna (pons) yerleikti.
Willis, mikroskobik anatomiyi erken kefedenlerdendi ve mikroskoptaki sinir
liflerinin grnn 1664te tanmlamt. Bu tanmlamaya ramen henz sinir
hcreleri grlememiti ve sinir hcreleri bilinmiyordu (Descartes ise mikroskop
kullanmamt). Ancak, daha sonra Borelli 1681de Willisinkine benzer bir tanm yapt:
Sinir lifleri ne tam olarak dolu, sert ve geirgen, ne de ileri bo tpkler eklindedir.
...Belli sngerimsi yaplarla doludur. Willisin szleri ile:
Sinirlerin iindeki gei yerleri, atar ve toplardamarlar gibi ii bo tpler
eklinde deildir... Mikroskopla bakldnda ilerinin tam bir boluk olmad
41

Cobb M. Exorcizing the animal spirits: Jan Swammerdam on nerve function. Nat Rev Neursci 2002;3:395-400.
Eadie MJ. A pathology of the animal spirits-the clinical neurology of Thomas Willis (1621-1675). Part I.- Background, and
disorders of intrinsically normal animal spirits. Journal of Clinical Neuroscience 2003;10(1):14-29.
42

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

20

grlebilir... Sinirler belirgin olarak youn ve sk madde ile doludurlar...


Bundan dolay ruhun kaslar kasmak iin sinirler iinde ak bir bolua gerek
duymad ne srlebilir... Sinirlerin kendilerinin ilerinde, birinden dierine
geii salayan delikikler ve kk yollar oluturur, bylece tp benzeri
yaplar olduklar grlr, tpk eker kam gibi... Bu kk boluklar iinde
ruh veya ok uucu hafif paracklar (corpuscules) en kk bir uyarda hemen
harekete hazrdrlar.
Buradan anlalmaktadr ki, Willisin sinir lifleri tam olarak dolu deil,
aralarnda boluklar olan sngerimsi yapdadr. Ancak, una da dikkat etmeliyiz. Willis
ve adalarnn kulland lif tanm, bugn bizim kullandmz bir sinir lifi ile e
anlaml deildir. Kaslar, kiriler ve dier sinir balantl organlar genus nervorum/sinir
eidi olarak adlandrlmtr. Bunlarn tm sinir lifleri ile beslenmektedir.
Willis, can ruhunun kimyasal temelini de bulmaya alt ve nitrat ve slfr
ierdiini, ileri derecede uucu ve hareketli bir sv olduunu ne srd. Kas kaslmasn
da kimyasal terimlerle aklamaya alt ve nitro-slfrn paracklarnda patlama ile
kasn kaslarak boyunun ksaldn ne srd. Patlayan paracklar barut gibi bir anda
patlayarak kaslmaya neden oluyordu. Barut benzetmesi, o dnemde simyann etkisi ile
nitrat (saltpeter veya saltpetre; potasyum nitrat veya sodyum nitrata verilen eski ad)
ve slfrden olumasndan kaynaklanyordu.
Willise gre, can ruhu k gibi sinir svs iinde znr, erir. Bu svnn kendisi
ya da ok uucu ksmlar can ruhuna araclk eder. Sinir boyunca ruhun balants
dalgalar ve titreimler yolu ile yaylr. Dalga yaps bizzat titreimin kendisidir. Willisin
bugne uyan en nemli fikri, sinir liflerinin bilgi tama arac olduklardr. Yani hidrolik
sistemdeki gibi, ii bo tpklerle bir kuvvet tamazlar. Willisin kulland kelime
instinctustur ve bu Latince kelime modern dilde impulse/uyar ile edeerdir.
1670de yle yazar: can ruhu yaplacak hareketin semboln tar. Bu ifade
amzdaki tanmlama ile ayndr.
Willisin Bilin Derecelemesi
Willis, bilin konusu zerinde de kafa yormu, bilin dereceleri konusunda bugnklere
benzer bir snflama yapmtr. Willis, De anima brutorumun konusunu uyku ve
bilin bozukluklarna ayrr. Yapt tanmlamalarla, bugn yaplan bilin dereceleri
arasnda gze arpan benzerlikler vardr. Yine de Willisin kulland terminoloji,
kullandmzdan farkldr. Willisin beyin kabuu ve alt ilevlerinin basklanmas
derecelemesi; sommolens, koma, laterji, carus ve apopleksiye doru gider.
Willis, uyku ve uyanklkla ilikili olan bilin deiikliklerinin de farkndayd.
Uyku ve uyanklnn deiim nedeni olarak beyin kabuu ve hemen altndaki ak
maddeyi sorumlu tutuyordu. Ancak, bundan ileri bir aklamas yoktu. zel bir blm
olarak bilinli olmay salayan sorumlu mekanizmalar zerinde durmamtr. Bilinli
olmay, devaml olarak beyin kabuunda dzenli hareket eden can ruhlarna
balamtr. Bu hareketin ana kayna da beyin yar kreleri arasnda yerleikti. Bu
hareketin beyin kabuunda kesilmesi uykuyu meydana getirirken, beyin kabuu can
ruhlarnn beynin i kesimlerine (corpus striatuma) yaylmnn kesilmesi uykuda istemli
hareketlerin kaybolmasna neden olmaktayd. Uyku, can ruhlar enerjisini toplayana
kadar devam eder. Beyin kabuunda da normal hareketi salannca uyanklk ortaya
kar. Uyku esnasnda da can ruhlarnn aktiflii devam etmesine karn az enerjiktir. Bu
nedenle de, yaamsal ve otonom ilevler olan solunum, uyku esnasnda yutkunma
devam eder.
Ar kahve ime sonras ortaya kan uyanklk art durumlar, normal can
ruhunun aktivite art ile ilikilendirmitir. Ar uyanklktan beyin kabuunda can
ruhlarnn artnn sorumlu olduunu ne srmtr. Buna karn, beyin kabuunda
azalma ile uykulu hal, koma ortaya karken; beynin orta bilekesinde azalma ile
apopleksi ortaya kmaktayd. Beyincikte can ruhlarnn azalmas ise kbuslardan
sorumluydu.
Willis zamannda laterji tanm, sommolens ve koma durumunun her ikisi iinde
kullanlyordu. Ancak, Willis laterjiyi bilincin orta derecede basklanmasn ifade etmek

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

21

iin kullanmtr43 ve bugn kullandmzdan daha derin komay ifade eder. Koma
tanm ise bugn kullandmzdan daha hafif bilin kaybdr. Bugnk koma tanm
Willisin apopleksi tanmna denk der (bugn ani beyin olaylar iin kullanlr). Byk
bilekeye doru can ruhlar basklandndan, hasta kendine gelse dahi bellek bozuk
olabilir. Sommolens durumunda, can ruhlarnn aktivitesi beyin kabuunda ve hemen
altndaki ak maddede azalr. Sommolensteki kii uyandnda bellek ilevi normaldir.
nk can ruhlar beyin yarkreleri arasndaki bilekede normal olarak almaktadr.
Bunun dndaki btn bilin azalmalarnn dereceleri sommolensten fazladr. Koma,
can ruhlarnn basklanmasnn beyin kabuu alt ak maddede olmasyla ortaya kar.
Bilin bozukluu sommolensten daha fazladr. Byk bileke etkilenmediinden bellek
orta derecede salam kalabilir. Willis, koma durumu ve sommolensten kmak iin
kahve imeyi nerir. Kahvenin paracklar kandan sinir svsna geer. Sinir svsnda bu
paracklarn olmas beyin kabuu geiinin ak kalmasn salar ve can ruhunun
hareketinin beyin kabuuna doru olmasn kolaylatrr. Carus, bellek ve hayal gcnn
de kaybedildii daha derin bilin azalmas durumudur. Byk bilekede can ruhlarnn
aktivitesinin kaybolmasna ilave olarak, byk bilekedeyken beyin kabuuna doru da
yaylm olmaz. Carus durumu genellikle apopleksiye dner. Apopleksi, ani ortaya kan,
byk bilekedeki can ruhlarnn ilevinin ortadan kalkmasdr. Dsal uyaranlara
yantlar tamamen ortadan kalkar. Yaamsal ilevler devam eder. Can ruhlar uyarm ve
yaylm, beyincik, beyin kabuu, beyin kabuu alt ak madde ve byk bilekede
bozulur.
Pierre Gassendi
Gassendi (1592-1655), Descartesn en ateli kart olarak bilinir. Baz yakn zaman
yazarlarnca iyi bir fiziki olmad, kt bir matematiki olduu ve daha ziyade ikinci
snf bir felsefeci olduu, bilim tarihinde nemli bir kiilik olmad, herhangi bir kanun
bile bulamad ne srlse de44 mantkl kar klar asndan deerli bir
biliminsandr. Eer Descartesn ad evrensel koordinat sistemi, Willisinki beyin
anatomisi, Newtonunki lme birimi ve kuvveti artryorsa, Gassendinin ad
Parisin bir arka soka ve Aydaki bir krater olarak hatrlanabilir! Modern kimya, fizik
ve zihnin biyolojik teorileri iin nemli katklar olmutur.
Sinir iletimi hakkndaki fikirleri, dnemda olan Thomas Willis ile nemli
benzerlikler gsterir. Gassendinin, Willisin kimyasal kas genilemesi teorisini
deitirerek ne srd sylenebilir. Sinir iletimi konusundaki teorisi, Abrg adl
eserinde, 6. kitap, 1. blmde Hayvanlarn Hareketsel Yetileri Nedir? adl konuda
geer. Modern uygulama ile uyumlu ve sade bir anlatm seer. Bir ksm hayvan
deneylerinden yola karak, sinirlerin hareket iin arac organ olduunu ne srer. Bu
hareket beyinde balatlr, sinirler zerinden de kasa ulatrlr. Beyinden kasa, sinirler
aracl ile ulatrlan eyin bir uyar, emir olduunu vurgular.
Ruhun Ksmlar
Aristoteles ve Ortaa skolastikleri ruhu temel ksma ayryorlard. 1.
Yaatkan ve besleyen, 2. Sensitive ve apetit, 3. Rational (aklc).
Descartes, sensitive (hassas, duyarl) ruhu nemsemez. Descartesn ruhu,
rational minddir.

Gassendiye gre eer sensitive/hassas ruh beden gibi bir materyale etki
edebiliyorsa, kendisi de materyal olmaldr. Fakat bu ruh kavram, deneysel olarak
hayvanlardan kas paralar alndnda geersiz kalyordu. nk kasn kaslmas iin bir
sinire gerek duyulmuyordu. Bunu takiben, kasn kendisinde de, benzer bir ruh olduu ve
uyarlarla kendi bana hareket etme ve uyar alma yetenei olduunu ne srd.
Gassendi tam bir vitalist olur ve canl dna tanan paralarda da ruh olduu fikrini ne
srer. Bunlara ek olarak, Newtondan yarm yzyl nce sinir liflerinin iinin dolu
43

Eadie MJ. A pathology of the animal spirits-the clinical neurology of Thomas Willis (1621-1675). Part I.- Background, and
disorders of intrinsically normal animal spirits. Journal of Clinical Neuroscience 2003;10(1):14-29
44
Koyr A. Newtonian Studies. Cambridge, MA: Harvard Univ Press 1965; s:176

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

22

olduunu ne srm ve k benzeri yaylan sinir iletimini tasvir etmitir. zetle


Gassendiye gre; 1. Sinirler kas kaslmasna araclk eder. Sinir kesilmesi kas
kaslmasn engelleyebilir, 2. Sinir kuvvet deil uyar tar, 3. Sinir iletimi ortam k
veya ate gibidir. Uyar bir tp veya dolu sinir lifine gre ok daha hzl tanr, 4. Kasn
kendi bana da kaslma yetenei vardr.
Gottfried Wilhelm Leibniz
Leibniz (1646-1716) bilincin deneyimlerle gelien ve zamansal olarak ardk bilgilerin
bellekte saklanmas, dzenlenmesine bal olutuunu ne sryordu. Kiilerin dsal
uyaranlar olmadan, ryadaki gibi gereklie inandklarn fakat uyanr uyanmaz, bilinli
olma ile ryalarn gerekliinin ortadan kalktn dnyordu. Leibniz, salt alglama
ve bellekten oluan monadlar (tekli, birimleri) hayvan olarak tanmlarken, akl yrtme
yeteneini de kendinde tayan varlklar insan olarak adlandrm ve onlarn
monadlarna zihin adn vermitir. nsan dnda zihne sahip olanlar melekler ve
Tanrnn kendisidir. dealist bir monistti ve nihai gerekliin cismani olmadn ve
monad dedii belirsiz sayda ruhani zn alglanmas ve anlalmasndan olutuu
grn benimsemiti:45
Gerekte dnce ve alglar olmasa bize hibir ey olmaz ve gelecekteki tm
dncelerimiz ve alglamalarmz sadece daha nceki dnce ve alglarn
sonulardr.
Leibnize gre dnya bizim deneyimlerimizdi ve maddi nesneler kendimiz ve
baka insanlarn bedenleri de dahil olmak zere alglamadan baka bir ey deildi.
George Berkeley
Bir rahip olan George Berkeley (1685-1753) sradan hibir insann sorgulamayaca kadar
ak olan yadsyor ve ak olmayan ne sryordu. Kendisi metafizikiydi. Descartes
beenmeyip eletiriyordu. Etkisi altnda kald felsefeci ise Locke idi. Felsefesi birok
ada tarafndan dlemsel bir samalk olarak grld. Berkeley, bizim dorudan
algladmz her eyin kendi zihnimizdeki dnceler (ideler) olduunu, doutan
dnceler bulunmadn, tm idelerimizin algsal deneyin sonucu olduunu
savunmutur. zet felsefesi esse est percipidir (var olmak alglanmaktr).
Berkeleye gre duyulur eylerin alglanma ediminden bamsz olarak var
olmadn ve var olmayacan savunur:
zerinde yazdm masa, diyorum, vardr, e deyile onu grr ve
duyumsarm ve odamn dnda olsaydm masa vard demem gerekirdi ve bu,
eer odamda olmasaydm onu alglayabilirdim, ya da baka bir tin onu edimsel
olarak alglard anlamna gelirdi.
Yani, bir cismin var olduunu sylemek onun alglanmakta ya da alglanabilir
olduunu sylemekle ayn eydir.46 Bunu yle bir deyile de ifade eder: Alglar
uzaklatrn, zihni uzaklatracaksnz; alglar koyun, zihni koyacaksnz.
Berkeley, masa onu alglayan hi kimse yokken odadadr bildirimine, bu
bildirimin odaya giren herhangi biri bir masa grme dediimiz deneyimi edinecek ya da
edinebilecektir bildirimine edeer olduunu sylemekten oluan anlamdan daha da te
bir anlam vermeyi istiyordu. Bu daha te anlam Tanr masay her zaman alglar, stelik
bunu yapan hibir insan yokken bile; Duyulur eylere zihnin dndaki bir var oluu
yadsdm zaman. zellikle kendi zihnimi deil tm zihinleri kastediyorum. imdi
aktr ki bunlarn benim zihnime [gre] dsal bir var olular vardr, nk deneyim
yoluyla ondan bamsz olduklarn bulurum. yleyse onlar alglamam srasndaki
aralklarda iinde var olduklar bir baka zihin vardr. Buradan her eyi bilen, her yerde
bulunan, her eyi kavrayan bir zihin olduu dncesi ortaya kar. Bu Berkeleye gre
Tanrdr. Var olmak alglanmak ya da alglamak olduuna gre; alglanmak bir zne
tarafndan alglanmaktr ve dolays ile de alglanmak Tanr tarafndan alglanmaktr.
Eer Tanrnn zihninde var olan nesneleri alglarsak, eyleri Tanrda grmeye ulam
oluruz.
Burada, masann var oluunun alglanmaktan olutuu sonucu kmaz. Odaya
girmek ve masay alglamak, odada bir masa olduu bildirimini dorulamann bir
45
46

Jennifer Trusted. Fizik ve Metafizik. nsan Yay. 1995, stanbul. S:140


Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;22-37.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

23

yoludur. Yalnzca alglayan bir zne odaya girdii zaman belli duyusal deneyimler ortaya
kar. Berkeley, esse est percipi derken yalnzca duyulur eyler ya da nesneler
zerine konuur. kinci olarak, tam kavramsal forml esse est aut percipi aut
percipere/varolu ya alglanmak ya da alglamaktr. Var olular alglanmaktan oluan
duyusal dnmeyen eylerin yannda, zihinler ya da alglayan zneler de vardr ki
etkindirler ve var olular alglanmaktan ok alglamaktr.
Eter-Spirit-Psyhikon-Pneuma
Eter kelimesi Yunanca aither ve de aietheou/eternal hareketten gelir.
Heraklitus ve Aristoteles tarafndan da bu kelimeler kullanlmtr. Elastik
eter sktrlabilirlii ifade etmek iin Newtonun kulland bir ifadedir.
Elastik, hava ve gazlarn kendiliinden genilemesi anlamnda
kullanlmtr. Bugnk anlam ise epey farkldr. Newtonun eteri hava ile
benzer olmasna karn, Descartesta sv eklindedir.
Spirit kelimesi, Latince spiritus/soluk kkeninden gelir. Ortaa
tbbnda animal spirits/can ruhunun esasn ifade eder. 17. yzylda arap
veya terpentin gibi maddelerin distilasyonunun rnleri iin kullanld.
Descartes, animal spiriti ok uucu sv olarak tanmlar ve kendi
teorisindeki hidrolik sv olarak ele alr [Burada nemli bir noktaya da
deinmek gerekir. Trke eviri yaplm baz kitaplarda, animal spirit
maalesef hi ilgisi olmad halde hayvan ruhu, hayvansal ruh olarak
evrilmitir. Bkz. Modern Psikoloji Tarihi, Kanks yay, 2001 ve Ruhbilimin
ncleri, dea Yay, 1990]. Bunun alacak kadar ok rnei var. Animate
Latince kknde ve ngilizcede; canl, canlandrma ve hareket eden
anlamndadr. Dilsel kk olarak canllkla hayvan/animal ayn kken
kelimelerle ifade edilmitir. Canszlar iin ise inanimate kullanlmtr.
Dolaysyla, animal spiritin esas karl canlandrc - can ruhudur.
Thomas Willise gre ise distilasyon sonras elde edilen uucu sv gibi
deildir. Bu zellikle Galenin yazlarndan gelir. Galenin tbbnda insan
bedeninin esas ilev, temel pneuma ile ilikilendirilmitir: doal ruh
(pneuma physicon), hayat veren ruh (pneuma zoicon) ve animal spirit
(pneuma psyhikon). Aslnda bu pneuma i ie gemitir. Her biri
pneumann farkl derecelerde ruhsallatrlmasdr. Tbbi gelenekte,
pneuma vazgeilmez materyaldir. Hristiyan Yeni Ahit kitabnda ise, benzer
ifadeler, kutsal ruh (hagiou pneumatos) veya gnahkr ruh (pneumation
poneeron) olarak geer. Burada somut olmayan akll olu manasndadr.

Dnce hakknda ise yle der; Tm bilgi dncelerimize ilikindir. Tm


dnceler dardan (alglama, duyum yoluyla) ya da ierden (hayal etme, imgeleme)
gelirler. Doadaki grdmz renkler alglamalarmza bir rnektir. Bunlar dardan
gelen duyumlardr. Alglanmayan bir eyde dnce gibi bir ey olmaz. Alglanmak
alglayan bir ey zerine bamlla gnderme yapar. Bu nedenle var olmak ya
alglamak ya da alglanmaktr. nsanlar arasnda yaygn bir dnce olan her eyin var
olmasna phe ile yaklar. Evlerin, dalarn, rmaklarn, tm duyulur nesnelerin zihin
tarafndan alglanmalarndan ayr olarak doal ya da olgusal birer var olular olduu
konusunda, insanlar arasnda tuhaf bir genel gr vardr. Bu nesnelerin duyulur
eylerden (kendi dncelerimiz ve alglamalarmzdan) baka bir ey olmadn ve
bunlarn alglanmakszn var olmas dncesini tutarsz bulur.47 Berkeley daha da ileri
giderek kendi bedeninin varlndan da phe eder: Evler, rmaklar, dalar, talar
konusunda, stelik kendi bedenimiz konusunda ne dneceiz? Tm bunlar dlem
gcnn kuruntu ve yanlsamalar deil midir? der ve yine yant kendisi verir
Grdmz, duyduumuz, iittiimiz ya da herhangi bir yolda tasarlayp
anlayabildiimiz her ey her zaman olduu gibi gvenlik iinde kalr ve her zaman
olduu gibi olgusaldr. Bir reum natura/gerek doa vardr... Berkeley sonlu zihinler
ve tinlerin okluuna inanyordu. Berkeley kuramnda alglayan zneler kadar kiisel
dnya vardr. Bunlar arasnda neredeyse hibir ortak yn bulunmaz.

47

Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;29-32

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

24

Grlerinden dolay o kadar tepki almt ki, eletirmenlerinden birinin, bir ta


tekmeleyerek Onu byle rtyorum! diye bard sylenir. Neydi taa tekme
atmasna sebep olan fikirleri? Berkeleye gre, bir cisim ancak gzlendiinde var
olduundan sz edilebilir. Masann onu alglayacak hi kimse yokken ve onu
alglamyorken odada olduunu sylemek ne demektir? Ya da daha yaygn bir rnekle,
hi alglayann olmad bir ormanda bir aacn yklmas ses karr m? Ya da duyulur
dnya insann var oluundan nce ne durumda olacaktr? Berkeley retisiyle ilgili
eletirileri, insan ona bakmaktan geri durduu zaman yok olup gittii trnden itirazlar
bertaraf edebilmek iin, Tanr'nn evreni var olu hali iinde tutan her eyi bilme
gcne bavurmu ve d dnyann Tanr tarafndan tecrbe edilen ideler, izlenimler
toplam olduunu, d dnyadaki nesnelerin Tanr'nn zihninde bulunduunu, onlarn
bizim tarafmzdan alglanmadklar zaman, Tanr tarafndan alglandklarn ve bu
ekilde var olduklarn ne srer.
Zaman zaman Berkeleyin grgclkten ussalcla geerek esse est percipi
(var olmak alglanmaktr) yerine esse est concipi (var olmak kavranmaktr) deyimini
kullanmaya balad ne srlr. Ve bir eyi onu anladmz zaman biliriz ve onu neyi
simgelediini yorumlayabilir ya da syleyebilirken anlarz. Szcn san anlamyla,
duyu hibir ey bilmez. Gerekten de, sesleri iiterek, harfleri grerek alglarz; ama bu
yzden onlar anladmz sylenemez.48
Isaac Newton
ou kiinin Newtonu (16421727) bir fiziki olarak bilinirse de, Newton her konu ile
ilgilenmitir ve buna sinir sistemi de dahildir. Sinir iletisi zerine, Newtonun yazlarnn
nemli bir ksm Principia Mathematica ve Opticste bulunur. Yazd blmler nispeten
ksa olmasna karn, 18. yzyl bilimi zerinde nemli etkide bulunmutur. Newton,
Principia Mathematicann sonraki basmlarna eklemeler yapm, ruh ve bedenin
birleiminden endielendiini belirmitir. Newtona gre Tanr omnipotenttir (her eye
gc yeten). Dier tm dncelerini de bu ana kabul zerine yerletirir:
Anlatm zor ince/uucu ruh tm bedende yer alr. Paracklardaki ruhun kuvvet
ve etkisi yaknlarndakine de ular ve edurumlu bir hale gelir; eer birbirine
dokunuyor ise, elektrikli cisimler daha uzaktakilere de etki edebilir. Ve tm
duyular ve uyarlar, hayvan bedeninin uzuvlar istenilen emre gre hareket
ederler; bu ruhun titreimleri (vibration of spirit), dolu sinir lifleri yolu ile
karlkl olarak, d duyu organlarndan beyne ve beyinden de kaslara doru
yaylr. Fakat bu dnceler birka kelime ile anlatlamaz... Bu elektrik ve elastik
ruh ilemlerinin kanunlarn uygun ekilde aklayacak deneylere gereksinimiz
vardr.
17.yzylda Zamann Ruhu
Zeitgeist, bir dnemin genel eilimi ve bak asdr. 17. yzylda bilim,
felsefe ve metafiziin snrlar henz belirgin biimde ayrlmamt. Bilim
adna yaplanlar felsefe adna, felsefe adna yaplanlar da bilim adna
yaplm saylyordu. Bilimsel gelime, insann ahlak ve tinsel dnyasn da
aklama abasndayd ve kilise aydnlar zerinde nemli bir bask gc
kullanyordu. Bunun yannda 17. yzyl temel dncesi, dinsel anlayla da
ilikili olarak, evrenin byk bir makine olarak hayal edildii mekanik
ruhtu. Fiziksel evren mutlak bir mkemmellik ile Tanr tarafndan yaplm
bir makineydi. Biliminsanlar her fenomeni rakamlarla anlatma ve
tanmlama giriiminde bulundular. Termometreler, barometreler, srgl
hesap cetvelleri, sarka saatler ve dier lm aralar ile mekanik
evrenin tm ynlerini llebilir kldlar. Bu durum evrenin mekanik
olduu dncesini daha da pekitirdi. Baka karma neden oldu, evren
makine olduuna gre, insan da iyi yaplm bir makineydi.
Bu yzyl felsefesi, dinin ilkelerine ncelik verilmesi anlayndan
tam olarak syrlamam ve klasik kaynaklara bal kalmtr. Bu nedenle

48

Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;54

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

25

Descartesn ikici ikilemi; felsefe ile dinin, metafizik ile fiziin, inan ile
ahlakn snrlarnda yer almtr.49 Descartes, 1633 ylnda Galileonun
Katolik kilisesi tarafndan sulanp mahkum edildiini rendikten sonra,
Le Monde (Dnya) adl eserini yaymlamaktan vazgeti. Katolikler
Descartes Protestan saym, Protestanlar da tanr tanmaz kabul
etmilerdi. Ancak, Descartes, yaad ada, eldeki bilgileriyle inandn
yazan insan olmutur.
Thomas Willisin makinesi olan beden dnenken, Descartesnki
yryen, konuan, davran sergileyen makinedir, fakat dnen
deildir. Aslnda her ikisi de ikicidir (dalist). Hem beden hem de
bedenden ayr bir varla inanrlar.
Descartes ve Newton, makinenin nasl olabilecei konusunda
kkten farkl aklamalar yapmtr. Bu onlarn, bedenin temel yap
talarn farkl kabul etmelerinden kaynaklanr. Descartesa gre, bir
makinenin her hareketi, boluklar tam olarak dolduran, etkilemeyen
paracklarn arpmasndan oluur. Ayn zamanda ruh dnen ey
olarak beden zerine her etkiyi yapabilir, alglayabilir ve isteyebilir ama
bedenin ruha etkisi snrldr. Dnce dndaki btn ilevler bedene
aittir. Descartes, bo uzay varln ve de maddenin isel kendi dinamikleri
olduunu kabul etmez. Dier yandan Newton, paracklar arasnda bo
uzay olduunu ve dinamik zellikleri olduunu (ekim, srtnme) ne
srer. Bu nedenle Newtoncu beden/makine, isel olarak aktif ve tam
olarak belirlenemezdir. Halbuki Descartesn makinesi, nceki durumlarn
sonucu olarak ilevleri pasif olarak yerine getirir. sel aktivite kavram
Newtonu Descartesn bak asndan kkl olarak ayrr. Daha sonra,
Descartesn felsefesi Locke, fizii ise Newton tarafndan alacak ve yeni
bir bak as ile zamann ruhu deiecektir.

Isaac Newtonun sinir iletimi konusundaki teorisinin Galvaninin almalar


zerinde belirgin etkisi olmutu. Newton, Descartesn hidrolik teorisinin aksine,
elektriin sinir iletiminde olas arac olmas zerinde odaklanmtr. Newton, elektriksel
ve kimyasal mekanizmalarn sinir sisteminin yaps ile nasl ilikilendirilebileceinin ilk
ak teorisini ne srmtr. Descartes, ortaya att teoride bedenin hareket ilevinin
sinirlerle kaslara basn, duyusal ilevinin ise gerilimle tandn syler. Bu teoriye
gre, hareket ve duyusal ilevler ayn sinir lifleri zerinden tanmaktayd. Bu
Descartesi kuram tm vcudun ilk mekanik teorisi olup ve daha sonra oluturulacak
kuramlar iin zemin grevi grmtr.
Newton bu uucu, incelikli ruhu (subtle spirit), kimya, elektrik ve optik ile
ilikilendirmitir. Ve bu ruhun titreimleri, sinir lifleri boyunca ilerler. Bu ilerleme tm
hisler, duyular ve hareketlerin olumasna neden olur. Bu elastik ruh daha sonraki
basklarda, zellikle 1704-1717 yllar arasnda deierek, eter (aether) haline
dntrlmtr. Ancak bunu Newtonun yapt konusunda pheler vardr. 1704teki
fikirleri Yunan bakna daha yaknken, 1717deki aklamalar fiziksel bak asna
daha yakndr. Sinir iletimi modeli, bu dnemde elektriksel hale gelmitir. Ancak, ilgin
olan nokta; elektriksel ya da elastik ruh ifadesi asl Latince metinlerde gemez.
Newtonun lmnden sonra, 1799daki ngilizce evirisinde bu ekle dner. Newtonun
kendisi Principia Mathematicann ikinci basksnda bunu bir not olarak eklemitir.
Ancak bu ek 1726daki nc baskda bulunmaz. Neden olmad ise bilinmez.50
Newtonun daha sonraki bak asna gre, sinir iletimi eter aracl ile tanr.
Modeli, eterin nasl olup da dar szmadn ve eterdeki bir titreimin nasl kas
kaslmas yarattn aklar. sel eterin younlamas veya genilemesine neyin neden
olduu sorusunun cevabn ise bir sihirbaz gibi verir. Newton, titizlikle Descartes
hidrolik sistem baknn yetersiz olduunu ne srer ve ruhun dorudan tm vcut ve
kaslara beyin zerinden etki edemeyeceini ne srer (1675):
...Bunun gibi bir ruhun olduunu farz ediyorum, bu canlandrc ruh ne sv, ne
uucu ne de arap ruhunun gazdr (gas of spirit of wine=alkol). Fakat etersel yap
49

Bozkurt N. Descartes modern an ncs mdr? Cogito 1997;10:119-130.


Wallace W. The vibrating nerve impulse in Newton, Willis and Gassendi: First steps in a mechanical theory of
communication. Brain and Cognition 2003;51:66-94.
50

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

26

doada, canl svlarna nfuz edecek yeterliliktedir, belki bir elektrik kadar
serbeste veya bir manyetik akm gibi yaylr. [...] su ve ya, tahta ve tan iine
nfuz eder, girer. Fakat bir metal olan cva iine giremez. Su ve asit zleri
tuzlara nfuz eder, ya ve arap ruhu ise nfuz edemez. Ya ve su gibi baz
svlar bir dieri ile karabilir, ancak bir maddenin dierine nfuz etmemesinin
gizemli kurallarnn aratrlmas gerekir, baz zlebilirler bazen zlemez
olabilirler. [...] zlemeyenler, Gne ve Dnya arasndaki eter gibi etersel
doada olabilir. [...] Bu ruhun canl hareketi iin nasl kullanlabileceini bilmek
iin, unu dnebiliriz; nasl baz zlemezler bir ncnn yardm ile
zlebilir yaplr. Su, bakrda zlemez; ama bunu eer bakr slfr ile
kartrlrsa, aqua fortis oluur ve bu da altnda zlmez... [...] Ayn anlamda,
insana etersel hareket veren ruh, adi eter ve kas svlar arasnda arac olabilir,
onlarn serbeste birbirlerine karmasn salayabilir. Herhangi bir kasa bu ruhun
az bir miktarda gnderilmesi ile kasta belirgin gerilme ortaya kmaz; bu
durumda, dsal eter ok znebilirdir, eter kasta dalr ve znr. znenin
araclyla, kas eski halini alr almaz, dalan eter bir araya gelir.

Simyaclk ve aqua fortis


Simyada, potasyum ya da sodyum nitrattan elde edilen, metallerin dn
eriten, nitrik aside denirdi. lk olarak, 800 ylnda Jabir bn Hayyan
tarafndan elde edilmitir.

Bu kas kaslmas iin kimyasal bir modeldir. Canlandrc ruhun kimyasal


araclyla, elle tutulamaz eterle, elle tutulabilir kas birleir. Eter ve kas svsnn
birlemesi kimyasal bir reaksiyondur. Kimyasal reaksiyonla meydan gelen genileme
kasa yansr ve ardndan kas kaslr. Bugnk kas kaslmas teorimizi ele aldmzda,
sadece kullanlan kelimeler farkldr.
Julian Offray de la Mettrie
Descartesn insann sinir sistemi zerinde bilimsel almalarnn genel dorultusu,
sonraki yzylda la Mettrienin (1709-1751) ngrecei LHommo-Machine (nsan Bir
Makine, 1747)51 kavramna ve onunda tesinde gnmzde yaygn bir destek bulmakta
olan zihnin nrofelsefesine ok uymaktadr. Kitapta, insann temelde hayvandan,
organizmann bir saatin almasndan farkl olmadn ileri srmtr. O, maddi
olmayan ruhu yadsyordu. La Mettrieye gre, insann fizyolojik otomatizmi
hayvannkinden farkldr. Hayvanlarla hamurumuz ayn olmasna ramen, insanda
bulunan dnme yetisi ve zihin, yapsal karmaklk dzeyinin ve onun farkl organize
olmasnn bir sonucudur. Descartesn dalizminden farkl olarak ruhi olaylarn bile
fiziksel-kimyasal yollarla aklanabileceini iddia ederek, bilimsel olarak bilmemiz
gereken her ey mekanik olmak zorundadr demitir:
nsan bedeni kendi hareketini kendisi salayan bir makinedir. Kesintisiz
hareketin yaayan grntsdr. Pek az aa kan hareketlerin srmesini
beslenme salar. Gda olmakszn can eriyip gider... Can, kmadan nceki anda
parlayan bir fitildir.
La Mettrie can zel ve ayr bir z yapma abalarn yadsm ve onun sadece
somut bedenimizin bir unsuru olduunu sylemiti. nsanlar ksmen yedikleri besinlerin
bir rnyd ve bu farkllklar bugnk ngilizlerin tepkisini ekecek sonulara dahi
neden oluyordu:
i et hayvanlar vahi yapar, ayn etkiyi insan zerinde de yapacaktr. Bu
ylesine dorudur ki, bizden farkl olarak krmz ve kanl et yiyen ngilizlerin,
bu besine bal olan vahilii ve sadece eitim yolu ile etkisiz klnabilecek
dier etkileri aa yukar paylatklar grlmektedir... Dier taraftan, btn
katlarn sertliinden alm olan beyin ve sinirleri ile erkek sadece daha
kuvvetli zelliklere sahip olmakla kalmaz, daha salam bir zihni vardr.
51

http://humanum.arts.cuhk.edu.hk/humftp/E-text/La_Mettrie/machine.html

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

27

David Hume
Hume (1711-1776), grgclk (ampirizm) akmnn kurucusudur. 1748de nsan Zihni
zerine Felsefi Denemeler (Philosophical Essays Concerning Human Understanding) adl
eserini yazd. Eseri geni kapsaml olarak insan zihnini ve onun zelliklerini gzden
geirir. Berkeleyden farkl olarak, Humeda cisimler insan zihni ya da algsndan
bamsz olarak srekli vardr: Beyaz olarak grdmz ve sert olduunu hissettiimiz
bu gerek masann, alglarmzdan bamsz ve onu alglayan zihnimiz iin de d bir ey
olduuna inanlr. Bizim varlmz ona bir varlk balamad gibi yokluumuz da onu
yok edemez. Varln tekbiimli ve btn olarak, kendisini alglayan ya da seyreden
akll varlklarn durumundan bamsz olarak korur. ... Grmekte olduumuz masa biz
ondan uzaklatka kaybolur grnr; fakat bizden bamsz olarak var olan gerek masa
hibir deiim geirmez; bu nedenle zihne sunulan onun grntsnden baka bir ey
deildir. ... Herhangi bir varln var olmamas, istisnasz olarak, onun var oluu kadar
ak ve belirgin bir fikirdir. Bir eyin var olmadn ne sren bir nerme, yanl da
olsa, onun var olduunu ileri sren nermeden daha az dnlebilir ve anlalabilir
deildir.52
Bizi cisimlerin srekli ve ayr var oluuna iten us deildir. Alglarmz dna
karak onlar onlardan ayr bir ey ile karlatramayz, oysa insanlar biricik
nesnelerin alglar olduklarn sanrlar. Alglar ve nesneler arasnda bir ayrm vardr.
Alglar kesintilidir ve alglayan zneye bamldr, nesneler ise srekli ve bamsz
olarak vardr. Ancak, kol ve bacamza bakarken algladmz ey bedenimiz deil,
duyular yoluyla giren belli izlenimlerdir.
Hume tm zihinsel ierii deneyimden retir. Alg kelimesini genel olarak
zihinsel ierii kaplamak zere kullanr. Alglar daha sonra izlenimlere (impression) ve
dncelere (idea) ayrr. zlenimler, duyumlar gibi dolaysz deneyim verileridir.
Dnceleri ise, izlenimlerin dnmedeki ve uslamlamadaki elemleri ya da snk
imgeleri olarak ele alr. Gzlerimi kapadm ve odam dndm zaman,
oluturduum dnceler duyumsadm izlenimlerin temsiliyetidir (representation)...
Dnceler ve izlenimler her zaman birbirlerine karlk dyor gibi grnrler.
zlenimler ve dnceler arasndaki fark deneyimlendikleri anda yaanan canllktr
(vividness):
Herkes kolayca kabul edecektir ki, bir kimsenin ar scaktan ac duyduunda
veya lml bir scaktan holandnda ve bu duyumlar daha sonradan
hafzasna geri ardnda ya da hayal gcyle yeniden canlandrmaya
altnda zihninin alglar arasnda nemli bir fark vardr. Bu yetenekler
duyularn alglarn taklit veya kopya edebilirler, fakat hibir zaman zgn
duygunun gcne ve canllna tamamyla eriemezler Aralarndaki ayrm
zihin zerindeki etkilerindeki ve dncelerimize ya da bilincimize
ilemelerindeki kuvvet ve canllk derecelerinden oluur. En byk kuvvet ve
younlukta giren alglar izlenimler olarak adlandrabiliriz ve bu ad altnda,
ruha ilk kez kendini gsterdikleri biimiyle tm duyum, tutku ve duygularmz
anlyorum. Dnceler ile bunlarn dnmedeki ve uslamlamadaki snk
imgelerini kastediyorum...
Bu ikisi baz durumlarda birbiri ile karr ve ayrm yaplamaz. Uykuda, bir
ate durumunda, delilikte, ya da ruhun ok youn heyecannda, dncelerimiz
izlenimlerimize yaklaabilirler; dier yandan, bazen izlenimlerimiz ylesine snk ve
zayf olabilir ki, onlar dncelerden ayrt etmek olanaksz olabilir. Ancak, tm
bunlara ramen iirin tm renkleri, ne kadar grkemli olursa olsunlar, yaptklar
betimlemelerde doal nesneleri hibir zaman gerek bir manzara sanlacak kadar
renklendiremezler. En canl dnce yine de en snk duyumdan daha aadadr.53
zlenimler daima dncelerden nce beynimizde var olur. Bir ocua bir
krmz ya da kavunii dncesini, bir tatl ya da ac dncesi vermek iin nesneleri
sunarm ya da baka bir ifade ile ona bu izlenimleri iletirim; ama dnceleri uyararak
izlenimleri retmeye alma gibi sama bir davrana girmem. Bu nedenle Hume
52
53

Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;161, 173.
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;20

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

28

doutan dncelerin varln kabul etmez. zlenimler, duyum ve dnme


izlenimlerine ayrlr. Zihin izlenimleri ald zaman, iki yolla yeniden ortaya karabilir.
Birincisi, bir izlenimin canll ile dncenin snkl arasndaki bir canllk
derecesiyle ortaya kabilir. Bu yolla izlenimlerimizi yinelememizi salayan
belleimizdir. kincisi, yalnz dnceler olarak, izlenimlerin snk elemleri-imgeleri
olarak ortaya kabilirler. zlenimler zneldir, alglayabilen zneye zgdr.
Bellek, yalnzca yaln dnceleri deil, ayn zamanda onlarn sra ve
konumlarn da korur. Bellekte dnceler arasnda ayrlmaz bir balant vardr.
mgelem durumunda bu ayrlmaz iliki bulunmaz; ama gene de dnceler arasnda bir
birletirici ilke, bir dncenin doallkla bir bakasn getirmesini salayan bir
artrma nitelii vardr. Herhangi bir nesne zerinde dnmek zihni abucak onunla
bitiik olan her eye tar. Fakat stnlk tayan ve en canl olarak kavranan sadece
nesnenin asl varldr. Eer bir yara hakknda dnecek olursak, kendimizi onu izleyen
ar zerinde dnmekten alkoyamayz. Bir nesnenin varl, onunla ilgili dierlerinin
fikirlerini vermeseydi, btn bilgimiz hafzamzn, duyularmzn dar kresi iinde
snrlanm kalrd ve asla aralar amalara balayamayacaktk ya da glerimizi ne
iyinin kabul edilmesi iin ne de ktden saknlmas iin kullanabilirdik. Bu arm
douran ve zihni bu yolda bir dnceden bir bakasna ileten nitelikler tanedir;
andrm, zamanda ve uzayda bitiiklik, neden-etki. Bunlar Humeun yedi felsefi
ilikisinin bir ksmn oluturur. Dierleri; zdelik, nicelikte ya da sayda oran, herhangi
bir nitelikte dereceler, aykrlktr. Bu yedi felsefi ilkeden drd dncelere
bamldr: andrm, aykrlk, nitelikte dereceler, nicelikte ya da sayda oranlar.
Bunlarn ilk ilk bakta bulunacak denli aktr ve sezgi ile anlalabilir. 54
Bellek, gemi alglarn izlenimlerini uyandrarak, alglarmz arasnda bir
andrm ilikisi retir ve bu yolla alglar aras nedensel ilikinin bilincine varrz. Bu
srekli ve kalc bir nesne olarak grnr. Alglarmz nedensel iliki araclyla karlkl
olarak ilikilendirilir:
Bu ilikinin bilgisine, hibir zaman a priori (nclsz) akl yrtmeler
sayesinde ulalamaz. Tersine, tamamyla, belirli baz nesnelerin srekli olarak
birbirleriyle bitimekte olduunu grdmzde edindiimiz deneyimlerden
ortaya kar. Akl yrtme ve dnme konusunda en gl yeteneklerle
donatlm bir insann dnyaya bir anda getirilmi olduunu farz edelim; bu
durumda gerekten de nesnelerin srekli bir dizi halinde bulunduklarn ve bir
olayn dierini takip ettiini hemen gzlemleyecektir; fakat daha ileri hibir
ey kefedemeyecektir. ...byle bir insan herhangi bir somut olgu hakknda,
daha fazla tecrbe edinmeden ne varsaymda bulunabilir ne de akl yrtebilir
ve hatta ne de hafzasna ve duyularna dorudan doruya sunulan eylerin
tesindeki herhangi bir ey konusunda emin olabilir. ...insan daha fazla
deneyim edindi ve dnyada allm nesne ve olaylarn srekli olarak
birbirleriyle bal olduklarn gzlemleyebilecek kadar uzun yaad.
...deneyimden elde edilen tm karmlar alkanln sonulardr, akl
yrtmenin deil. mgelerimiz onlara karlk den dnceleri yaratrlar: ve
bu dnceler de kendi paylarna baka izlenimler yaratrlar. Bir dnce bir
bakasn kovalar ve arkasndan bir ncsn eker ki, kendisi de onun
tarafndan srlr.55
Humeda zihin ve beden olgusu ayrk olarak grnmektedir. Bir olgu dierini
izlerken aralarnda asla bir ba gzlemleyemeyiz. Bitiik grnrler; fakat asla bal
deil. D duyularmza ya da i duyularmza hi grnmeyen herhangi bir ey hakknda
hibir fikir edinemeyeceimize gre, u sonu kanlmaz grnyor... Bir insan iki
bilardo topunun arpmas sayesinde hareketin itme tarafndan oluturulan iletiimini
grd ilk seferde bir olgunun dieriyle bal olduunu ilan edemez, fakat sadece
bitiik olduunu syleyebilir. ...bir nesnenin dieriyle balanm olduunu
sylediimizde, sadece onlarn dierlerinin kantlar durumuna gelmeleri sayesinde,
dncemizde bir ba edinmi olduklarn kastederiz...56

54

Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. Yardml A. dea Yay. 1998;82-83
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;110.
56
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;80-85

55

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

29

Felice Fontana
Antoni Leeuwenhoek (16321723) mikroskobu kullanarak sinirlerin yaplarn tanmlayan
ilk kiiydi: "Sklkla ve zevk almayarak, sinirlerin gzlemlediim yaps ok ince
tanmlanamayan yapda, sinirin tm uzunluu boyunca uzanan silindirik damarlardan
oluur." Bu damarlar ii bo tplerden ibaretti ve bu dnce bir bakma, sinirlerde
akan hayvan ruhuyla ilikili olan Descartesn dncesi ile uyumluydu. Bu bo tpler ile
sinirler arasndaki iliki Felice Fontana'nn (17301805) detayl almalaryla zme
kavutu. Mikroskopta 700 kat bytme ile sinirleri inceledi:
"Sinirlerin temel yaps aadaki gibidir: bir sinir, saydam, tekbiimli ve basit
silindirlerin byk saylarda bir araya gelmesinden oluur. Bu sinirler belli bir
biimde ok ince, tekbiimli duvarl, suda znmeyen jelatine benzer saydam
sv ile dolu grlr. Bu silindirlerin her biri ince liflerden oluan bir sarg ile
sarldr. ok fazla sayda saydam silindirler birlikte bir siniri oluturabilir,
kkler ancak dlarndaki beyaz bantlarla grlebilir. Bu sinirlerin birou bir
araya gelerek hayvanlarda grlen daha byk sinirleri oluturur. Benim kendi
gzlemlerimle tam olarak inandm ki ayn sonular birok kez tekrarladm, bu
silindir eklindeki yaplar daha fazla blemediim iin bunlar sinirlerin basit ve
birincil organik elementleri olarak tanmladm..."
Bu almalar sonucunda Fontana 1871'de silindirleri "bo olmayan" olarak
belirledi ve sinir hcresi ana uzantsn (aksonu) keserek iindeki svy (aksoplazma)
tanmlad: "...yapkan, elastik, svda znmeyen saydam bir materyal, krmz kan
hcrelerinden drt ya da be kez daha az apl ok kk yuvarlak taneciklere znr."
Bulgularnn sonucunda, fizyologlarn canlandrc ruh olarak ve tm hareketlerin
mekanik esas olarak bu kk tanecikleri gz nne alacaklarndan emin olmadn
syler. Kendi teorisinin, hayvan hareketlerinde gzlenen bir anda hzlanma durumunu
aklayamayacan ifade eder. Kk taneciklerin bu durumda sinirlerin iinde ok ok
ar, tembel kalacan belirtir.57 letilen eyin daha farkl bir ey olmas gerektii
konusunda sezgiye kaplr.

ekil. 18. yzylda sinir liflerinin yaps. Leeuwenhoekun kk sinir liflerini gsteren
izimi (solda). Birok damardan oluan sinir lifleri grlmekte. Felice Fontana
tarafndan izilmi sinir lifleri (sada). Lifler, ince, uzun silindirik yaplardan
olumaktadr.

Luigi Galvani
Galvani (1737-1798) sinir biliminin kurucusu olarak kabul edilir. Bir yldrmdaki elektrii
tel ile tayp, bir kurbaann siyatik sinirini bu elektrikle uyararak ayakta hareket
57

Bennett MR. The early history of the synapse: from Plato to Sherrington. Brain Research Bulletin 1999;50: 95-118

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

30

oluturmutur. Bu nedenle Galvani, biyolojik elektrik ve hareket etme/canllk arasnda


ilk balant gsteren kii olmutur. Kendi dnemindeki ve nceki biliminsanlar, hayvan
davrannda elektriin etkisini anlamaya daha az aba harcamlardr. Ancak, elektrik
bal, iftlik hayvanlar, ocuklar, ayrlm havyan paralar, garip biyomekanik
birletirmeler ve el gcyle oluturulan elektrik reteleri Galvaninin dikkate deer
almalardr. Buna ilave olarak da, Galvaninin yeeni olan Aldininin de elektrie olan
ilgisi epey ileri derecedeydi. Aldini, cinayetlerle kesilmi kafalar elektrikle uyarmak
gibi bir n elde etmiti. Mary Shelleyin kaleme ald Frankenstein (1818) adl yknn,
bu gibi deneylerden etkilenme sonucunda yazlm olmas artc deildir.58
Franz Joseph Gall
Fiziki ve anatomist Franz Joseph Gall (1758-1828), tm yetenek ve duygularn beyinde
yerleimini tanmlamak iin frenolojiyi gelitirdi. Kendisi her ne kadar Kranioskopi
olarak adlandrdysa da onun takipilerince frenoloji olarak adlandrld. Ona gre
kafatasnn belli ekiller almas, beynin belli blgelerinin zel geliimini yanstyordu.
Frenoloji be temel zerinde ina edilmiti: 1. Beynin akln yer ald bir organ olduu,
2. nsann zihinsel gcnn bamsz belli faktrlerle ortaya konulabilecei, 3. Bu
yeteneklerin beynin farkl blgelerinde yer almas, 4. Bu blgelerin byklnn
kiinin karakterinde ne kadar yer tuttuunun gstergesi olmas ve 5. Beynin yzeyi ve
kafatasnn yakn ilikisi nedeniyle, bu blgelerin kafatas yzeyi lmyle ortaya
konabilmesi. Gall yardmseverlik, hissetme, arzu, alk, zenginlik gibi 20den fazla
zellii kafatas yapsnn belli blgelerine yerletirmeye alt. 1861de Paul Brocann
konuma merkezini ortaya koymasyla, ilevsel yerel alanlarn beyinde olduu fikrinin
doru olduu dnldyse de, kafatasnn dnn beyin topografisini yanstmad kesin
olarak gsterildi. Galle benzer bir yaklam, daha nce yaam Erzurumlu brahim
Hakknn Marifetnamesinde de gzlenir.

Erzurumlu brahim Hakknn Marifetnamesi


18. yzylda yaam nl bilim adam Erzurumlu brahim Hakk'nn (17051771) Marifetname'si beden ekline, bu eklin kiilie yansmas ve de sinir
sistemine byk yer vermitir. Olgun bir bilim insan olan brahim Hakk, ok
sayda eser yazmtr. Bu eserler arasnda en mehur olan ise Marifetnamedir
(1756). Bu eser, andaki bilgi ve keiflere yabanc kalmayan brahim
Hakk'nn eski ile yeniyi kaynatrmaya alt bir kitaptr.
Ancak, lkemizde, 1700l yllarda dnyadaki bilimsel akm ve
kavramlardan haberdar olmayan kiilerce, brahim Hakk neredeyse aptal,
bilimden haberi olmayan, sadece dinin etkisinde kalan bir frk olarak
gsterilmektedir. Oysa kendisindeki birok kavram, daha sonraki dnemlerde
Franz Gall ya da dier Batl bilimadamlarnca kendi fikriymi gibi ne
srlmtr. Yine, bu blmde okuyacanz gibi, Descartes ve Newton gibi
gnmzde neredeyse fikirlerine taplan birok biliminsannn da, bugnk
bilgi ile bakldnda samalamalar olmutur. brahim Hakknn
Marifetnamesi, yaad dnemin btn bilgilerini kapsayan ansiklopedik
zellikte bir almadr. Bizden biri olarak, Batl dnemdalar kadar iyi hatta
daha da ileridir. Nitekim eserde de beden yaps, yz biimi ve bedenin ayr
ayr ksmlar ile insan karakteri arasndaki ilikinin ayrntl bir ekilde
sunulduunu grmekteyiz. Aada, Marifetnameden alnan beden ve sinir
sistemi ile ilgili ksa alntlar bulacaksnz. nce Frenoloji ile ilgili
fikirlerinden bir zetleme yapacak olursak:

- Ba kk olann akl azdr, gizli eyin varsa ona syleme.


- Bann tepesi yass olan keder ekmez.
- Bann derisi ince olan, hayr yapar, zarar vermez.
- Kel adama yaklama, kt huylu olur, ondan sakn.
- Aln dar olann, i de dar, skntl olur.
- Aln yumru olan, irkin ve kaln kafal olur.
- Aln enli olan kt huylu olur, nk hastadr.
58

Wallace W. The vibrating nerve impulse in Newton, Willis and Gassendi: First steps in a mechanical theory of
communication. Brain and Cognition 2003;51:66-94.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

31

- Aln normal olan emin bil.


- Aln buruuksuz olan, phesiz tembel olur.

38-BLM-Sinirlerin bitme yerleri ve faydalar.


Birinci Madde
Sinirlerin konulu hikmetlerini ve ekillerini bildirir.
...anatomi bilginleri demilerdir ki: Bedende olan sinirlerin bazsnn faydas,
dorudan; bazsnn dolayldr. Faydas udur ki, sinirler vastasyla dima
(beyin), dier uzuvlara his ve hareket baheder. Sinirlerin kklerinin balang
yeri beyin, dallarnn biti yeri insan derisidir. Beyin iki ynde sinirlerin
balang yeri olmutur.
Zira beyin sinirlerin bazsna bizzat balangcdr. Bazsna, omuriliin
vastasyla balang yeri olmutur. Ama diman kendisinden biten sinirlerde
ancak ba, yz ve i organlar his ve hareket bulmutur. Dier uzuvlarn
sinirleri, omurilikten his ve hareket almtr. Allah, ltuf ve inayet edip,
dimadan i organlara inen hareket sinirlerini koruma ve himayede byk
ihtiyat etmitir. Beynin sinirlerinden o sinir ki, onun faydas azaya his
vermektir. Ama balang yeri de bulunan tesiri kavrayc ve kuvvetli olmak
iin o sinir kastedilen uzva en yakn tarafndan girmi ve bitimitir. Bu his
sinirleri yumuak olduka, his kuvvetini yerine getirirler. Metanete muhta
olduklar iin bunlar, hareket sinirleri gibi sert ve metin olmayp, latif ve
yumuak bulunmutur. Beynin n, br tarafndan daha yumuak ve ziyade
hassas olduundan, his sinirleri nden, hareket sinirleri arkadan yaratlmtr.
kinci Madde
anatomi bilginleri demilerdir ki: Beynin kendisinden biten sinirlerin hepsi,
yedi ift sinirdir. Birinci ifti koklama balangc olan, meme ucuna benzer iki
knt yaknnda beynin n boluun iindendir ki (imdiki ad olfaktr sinir),
o bir kk boluktur. kincisi, iftin solundan biten teki sana, sandan
biten teki soluna gelip, biri birine kavuup, apraz ekilde kesimitir (imdiki
ad optik kiazma). Sonra bklp, sadan biten sa gze, soldan gelen sol
gze gitmitir. Cams ad verilen rutubeti kuatmak iin azlar genitir. Bu
kesimenin yarar vardr: Biri, iki gzn birine akan ruh, brne dahi
akmasn. Birine afet erdiinde, br onun yerini tutsun. Onun iin bir gz
kapandnda, ak gzn gr kuvvet bulur. Zira kapal gzn nuru ona
akar. kinci faydas, iki gzn kavramas birlikte olup, ikisinin gr, kesime
iinde tek gr olsun (imdiki ad 3 boyutlu gr). Ta ki grnen bir nesne
mterek izgide bir ekillensin.

Friedrich Nietzsche
Felsefi ana fikri nsanst olan Nietzscheye (1844-1900) gre bilin kavram
nemsizdir. Anlalmas gereken temel nokta, bilin i dnyamz oluturmak yle
dursun, o ancak zel (belki de hastalkl) bir durumudur Yaam, bilin denen bu
aynada kendine bir kez bile bakmadan pekl akp geebilir ve bilinci hayatn ls,
en yce deeri olarak alyoruz, oysa o bir aratan baka bir ey deildir; bizimkisi,
paray btn yerine alan yanlg bir grtr demektedir. Bedenim ben ve ruh-byle
der ocuk. Peki, neden ocuklar gibi konumamal? Oysa uyank (bilinli) ve bilen kimse
yle der: Tamamyla bedenim ben, bundan baka bir ey deil, ruh ise beden iindeki
bir eyin ad ancak der.59 Aslnda bilin zerine olan bu dnceleri onun insan
varlna kar olan, her cmlesinde insan kmseyen anlayndan farkl deildir:
...nsan krmz yanakl bir hayvandr, nsann en fena taraf bile kktr. Ve
insann en iyi taraf da pek kktr!, Kardelerim! nsan gelecei bakmndan en
byk tehlike kimlerden geliyor? yilerden ve hakk gzetenlerden deil mi? yiler
yaratamazlar. Onlar sonun balangcdrlar... yiler ve hakk gzetenleri paralaynz,
paralaynz. Bu szlerin zerine ne sylenebilir ki! Olaslkla Sifilis hastalnn beynini
etkilemesiyle ortaya kan dncelerdi bunlar. Nietzschenin bilincini elinden
aldndan, bilin zerine ok ey sylemeyi uygun grmyordu! Eer benim benimde
bir birlik varsa, bu birlik, hi phesiz, benim bilinli benimden, duymamdan,
59

Nietzsche F. Zerdt Byle Diyordu. ev. Derinsu O. 1999;35

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

32

istememden, dnmemizden oluan bir birlik deildir; bu, baka bir yerde aranmas
gereken, korunmaya, zmsenmeye, tehlikeleri yok etmeye, tehlikelere kar uyank
olmaya alan organizmann tm bilgeliinde bulunan bir birliktir, benim bilinli
benim, bu birliin bir aracndan baka bir ey deildir.
Gustav Fechner
Gustav Fechnere (18011887) nn psikofizik zerine yapt almalar
kazandrmtr. Yaamnn son zamanlarnda, byklk sanrlar ile Tanrnn kendisini
tm gizemleri zmek zere setiini iddia ettiyse de, bilime byk katklar oldu.
Fechner, yaamnn nemli bir ksmn ruh-beden ikilisi ile ilgilenerek geirdi. Ruhbedenin temel olarak farkl ynleri olmasna ramen, aslnda ayn olduklar yargsna
ulat. kisi arasndaki ak fark, inceleme yollarndan kaynaklanr.
Fechner, bir sabah daha yataktayken, ruh-beden arasndaki balanty yneten
kanun hakknda ani bir igrye kapld: ruhsal duyumla maddi uyarc arasnda
niceliksel bir iliki bulunabilirdi. Bunu yapmak iin hem znel hem de nesnel olan
lebilmeliydi. Zor olan deneyimi yaayan kiilerin bilin ya da duyumunun nasl
lleceiydi. Fechner bunu da baararak, duyum (ruhsal nitelik) ve dsal uyarc
(bedeni ya da maddi nitelik) arasndaki u denkleme ulat: S=KlogR. Burada S
duyumun bykln, R uyarcnn bykln gsteriyordu. K ise sabit bir deerdi.
liki logaritmikti, yani bir seri aritmetik artarken dieri geometrik olarak artyordu.60
Bu denklem ardndan psikofizik adn verecei aratrma programnn ilk admn atm
oldu. Fiziksel ve ruhsal dnyalar arasndaki ilikinin matematiksel ifadesi oldu. 1860
ylnda Psikofiziin Temelleri/Elemente fer Psychophysici yaymland. abalar ruhun
(zihin) llmesine ilk adm olarak tarihe geti.
Herman Von Helmholtz
Helmholtz (1821-1894) fizik ve fizyoloji alanlarnda pek ok eser brakm bir
aratrmacdr. alma arkadalar arasnda sinir biliminin dier nclerinden Emile du
Bois-Reymond da vard. Gz optii zerine yapt almalarla oftalmoskopu kefetti.
Laboratuarnda bir akmler gelitirdi. 1852de ilk olarak bir kurbaa siyatik sinirinde,
sinir iletisi hzn lt ve bunu 83 metre/san olarak tespit etti. nsan duyu sinirleri iin
yapt lmlerde de iletim hzn 50 ile 100 metre/san arasnda lt. O dnemde
kabul edilen, dnce ve hareketin ezamanl, sonsuz hzda olabilecei fikri sahneden
silindi. Ardndan 1860ta Julius Bernstein, sinir iletisini aksiyon potansiyeli olarak
adlandrd ve sinir hcresi zarnda kendiliinden ilerleyen akm olduunu ne srd.
Helmholtzun zihin-beden ilikilerinin aklanmasndaki katksna gelince
Helmholtz, bir anti-vitalist ve bir materyalisttir; ona gre hayat maddedir ve zihinsel
olaylar maddeye, bedene dayanr. Helmholtzun bu tutumu gcn korunumu yasas ve
sinir impulsunun hz ile ilgili aratrmalarnda da kendini aka belli eder. Uygun bir
deney dzeni kullanan Helmholtz, sinirsel iletim hzn ilk defa lm ve uyarlma ile
tepki arasnda belirli bir zaman getiini gzlemitir. Yani dnce ve hareket arasnda
llebilir bir sre gemektedir. Daha nce dnld gibi dnce ve hareket ayn
zamanda meydana gelmemektedir. stelik farkl uzunluktaki sinirler araya girdiinde,
sre de farkllamaktadr. Zihin maddesel deilse, zihinsel olaylar niye zaman alyor? Ve
zihin maddeyle balantl deilse, niye sinir lifinin uzunluuna gre deiiyor? Bu sorular
Helmholtzun zihin maddedir vargsna ulamasna yol amtr. Helmholtzun, zihinbeden ilikilerinin aklanmasnda nemli dourgular olan bir dier katks da gcn
korunumu ilkesidir. Helmholtz Newton fiziinde mekanik gcn korunumu ile ilgili
ilkeyi, fiziksel-fizyolojik sistemlere uyarlamtr. Sabitlik ilkesinde (constancy
principle) Helmholtz farkl enerji biimlerinin, herhangi bir kazan veya kayp
olmakszn, birbirlerine dntrlebileceini ne srmtr. Buna gre kapal bir
fiziksel sistemdeki enerji, niteliksel deiimlere (transformation) urasa bile nicelii
sabit kalr. Burada Helmholtzun anti-vitalist veya mekanist olarak nitelendirilme
nedenlerinden birini daha gryoruz. Helmholtza gre organizmann ileyii karmak,
ama yine de enerji alverii ve dnmn ieren bir mekanik sretir. Organizma
duyu organlarnn uygun enerji tryle uyarlmasyla dardan; yenen yiyecekler yoluyla
ieriden enerji alr. Bu enerji elektriksel enerjiye dnr ve evresel duyusal sistem60

Schultz DP, Schultz SE. Modern psikoloji Tarihi. Kakns yay, 2001;94-99.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

33

merkezi sinir sistemi-evresel motor sistemler boyunca iletilir. Sonuta elektriksel


enerji bir hedefe iletilerek burada mekanik enerjiye dnr. Sabitlik ilkesine gre
devrenin duyusal ve motor ularndaki enerji, niteliksel olarak farkl olmakla beraber
niceliksel olarak ayn veya birbirine orantldr. Sinir sistemi bir iletken olduuna ve
enerjinin korunumu ilkesi de geerli olduuna gre; uyarc ne kadar bykse bunun
sinir sistemine etkisi ve sonular da o kadar byk olur.61

Resim. 18. yzyln ilk yarsnda sinir hcreleri ve


sinir hcresi ana uzants olan aksonun izimleri.
(A) Sinir hcreleri
(B) Beyincikteki Purkinje hcreleri
(C) Ve (D) Kolliker's Handbuch der
Gewebelehre des Menschenden bir sinir
hcresi (1852).

61

Karakas S ve Beki B. Zihin-beden ilikilerini ele alan bilim dallarnn douu ve geliimi. NeuroQuantology 2003; 2:
232-265

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

34

Resim. 19. yzyln sonunda sinir hcreleri ve birbirleri ile balantlar. A ve B. Golgi metodu ile boyanm
beyincik basket hcreleri, C. Sinir hcrelerinin ana uzants olan akson, D. skelet kasnda sinirin kas zerinde
sonland blge, E.Sinir hcrelerinin daha ayrntl izimi, F. Sinir hcreleri iindeki nrofibriler a
grlmekte, G. Omurilikte bir sinir hcresi zerinde dier sinir hcreleri son ksm gsterimi.

Edmund Husserl
Husserl (1859-1938) Her bilin, bir eyin bilincidir diyerek nemini vurgular. Husserl,
zihin oluturucu ilevsellie nem verir. Zihinsel yaam hem evreni hem de evrenin bir
paras olarak kendisini oluturur. Oluturulan bu nesneler, evren ve evrene ait kendilik
hep daha temel bir eye, bir zneye baldr. Husserl, zihinsel srecin bir eyin
farkndal olduunu savunmutur. Bununla ilikili olarak da zihinsel srelerle nesneler
arasndaki ilikiyi ynelmilik/niyetsellik olarak adlandrmtr. Yneltici sreler iki
temel tipe ayrlrlar: 1. etkin, 2. edilgin ya da otomatik zihinsel sreler. Etkin zihinsel
sreler ilerinde yaayan bir benlie sahiptir. Edilgin zihinsel srelerin iinde yaayan
bir benlik bulunmaz. Etkin olan benlik, zihinsel yaamn yalnzca bir parasna
yerleiktir. Benlik nesnelere odaklanan, onlara anlam veren ve ilgilenen edir. Benliin
iinde bulunduu bu sreler tamamen bilin temas ile ilgilidir. Bu nedenle Husserlda
zihinsel yaam ve benlik farkldr. Bireysel zihinsel yaam byk lde benliksiz
zihinsel srelerden kuruludur. Zihinsel sreler bir kez olutuklarnda var olmay
sonlandrmazlar. Zihinsel yaamn imdiki zaman gemi tarafndan yenilenir. Zihinsel
yaamn gelecek sreleri olumadan nce, imdiki zamanda yer alan zihinsel sreler
tarafndan a priori ncelenir. Bylece ardklkla bir i zaman doar ve zihinsel
yaamn kesiklikleri bir btn olarak alglanr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

35

Friedrich Hegel
Hegel (1770-1831) Bilincin iinde tad gerek, kendinin bilincidir diyerek aklla
bilin ilikisini ortaya koymutur. Bilin ayr kavramdan oluur: deneysel beni
oluturan elerin btn, yani ruhsal yaantlarn dokusu olarak bilin; bu ruhsal
yaantlarn i alglamas olarak bilin; her trl edim ya da ynetimsel yaantya
verilen kavrayc ad olarak bilin. Husserla gre, bilin ve dnya ezamanl verilerdir.
z bakmndan bilincin dnda olan dnya, yine z bakmndan ona baldr. Ve
Husserl, bilinci hibir eye indirgenemeyecek bir olgu olarak grr.
Alphonse Forel
Forel (1841-1912), 1885te zel bellek yetenekleri zerine tartarak insann bilinsiz
belleinin ok byk olduunu ne srd. Piyano almann da bir eit bilinsiz
bellein bir rnei olduunu belirterek devinimsel bellein balangta tam olarak
bilinli olduunu ve daha sonra bilinsiz tekrar ettiini yazd. Yine, bunamas olan
hastalarn yeni beceriler renme ve bellekte tutmalarnn zor olduunu, ertesi gn
bunlar kendilerinin nceki deneyimleri olarak bilinli hatrlamalarnn mmkn
olmadna dikkat ekti. Bu fikri ile bellek ve bilin arasndaki ilikiyi ilk fark
edenlerdendi.
Paul Flechsig
Flechsig (1847-1929), Beyin ve Ruh adl kitabnda (1896) beyni ruhun organ olarak
ele ald. Daha nceki felsefecilerden etkilenerek stn zihinsel yeteneklerin beynin
artm kvrmlarndan kaynaklandn ne srd. Bu dnemlerde, Korsakoff hastalna
yakalanan hastalardan elde edilen izlenimlerle, zaman algsnn bu hastalarda
bozulduunu, orta beyin yaplar, nbeyin blgesi ve beyin kabuunun bilincin fiziksel
temeli olabileceini ne srd. Flechsige gre bilin dorudan sinir hcresel almay
yanstyordu. nk, ksa da olsa, oksijen yokluu bilin kaybna neden oluyordu. Tek
sinir hcresinin bir olay yanstabilmesinin akl almaz olduunu, aslnda binlerce, yz
binlerde ve milyonlarca sinir hcresinin temsiliyetiyle ilikili olduunu ne srd. Yine
arm merkezleri terimini sinir bilimine sokarak, bu merkezlerin etkisinin bilinsiz
olduunu, bilin eyleminin bilinsiz iki durumun (alt ve st bilin) bir sandvii olduunu
yazd. En st bilin en st armlarn bir temsiliyetini olutururken, alt bilin basit
reflekslerden ibaretti. Bilincin bulunduu yer olarak da nbeyin loblarn gsterdi ve
bilinli deneyim iin duyusal beyin kabuu alanlarnn da vazgeilmez olduunu ne
srd. zellikle dokunsal duyuyu alan beyin kabuu alanlarnn kendine farkndalk
grevi olduunu belirtti.62
Korsakoff Hastal
Bilin bulankl, gemie ait bellek kayb, yeni bellek oluturamama ve
anlamsz-bo konumalarla karakterli beynin bir yozlama hastaldr. Ani
olarak veya yava seyirli olarak tiamin (B1) vitamini eksikliinden
kaynaklanr. Bu eksikliin kayna da genelde ar ve uzun sreli alkol
almdr. Tiamin, beyindeki enerji kayna olan glikoz ykm yollarnda
kullanlan ara maddedir. Eksikliinde, beyin hcreleri ciddi ekilde zarar
grerek yukardaki klinik tablo oluur.

Filibeli Ahmet Hilmi


Filibeli (1865-1914), ok bilinmeyen bu Osmanl felsefecisi bilimin hibir zaman son
szn sylememi olduunu ne srerken, maddeciliin ruhu beyin ilemi olarak
aktarmasn kabul etmez. Ona gre bedenden bamsz ve ierii ondan ayr olan bir ruh
vardr. Ayrca, lmden sonra ruhun bedenden ayrlarak varln devam ettirmesi
manta aykr deildir. Mevcut felsefenin her akmnn belli eksiklikleri olduunu ve
btn hakikatleri tek bana ieremeyeceini ne srd.
Deneysel Dnem
Wilhelm Wundt
62

Markowitsch HJ. Cerebral bases of consciousness: A historical view. Neuropsychologica 1995;33:1181-1192.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

36

Deneysel ada, hayvan deneyleri bilincin her ynn aratrmak iin uygun deildi.
nsanlardaki aratrmalar znel deneyimlere dayanyordu. Bilincin deneysel olarak
aratrlmasnn, 1876da psikolog Wilhelm Max Wundt (1832-1920) tarafndan
balatld sylenebilir. Wundtu psikolojinin ana konusu tek kelimeyle BLNti.
Wundt bir gerein aratrlmasndaki ilk adm bu gerei oluturan unsurlarn tek tek
tanmlanmas olmak zorundadr diyerek ie balar. Bu yntem aslnda Gazali, sonradan
Descartesn yntemiydi: btn paralara blerek anlamak. Dolays ile bilincin
elemanlarn aramak gerekiyordu. Wundtun sistemi zihin (veya bilincin) kendi kendini
dzenleyebilme yetenei zerinde younlatndan iradecilik olarak da adlandrld.
Wundta gre psikolojinin konusu dolaysz yaantlar olmalyd. Dolayl
yaantlar ise, deneyimin kendisi hakknda bilgi vermekten ziyade bir ey hakknda bilgi
ve malumat salar. Bu normal gnlk yaantmzn alagelmi alg eklidir. Oysa bir
iei grdmzde yaadmz krmz deneyimi, zihnin organize edecei unsur ve
bilin durumlarn oluturur. Bir deneyimi yaayan kiinin dnda bakalarnn gzlemesi
mmkn deildir. Bu nedenle psikolojinin kullanaca yntem iebak (introception) ya
da isel alg (internal perception) olmaldr.
znel, Nesnel ve gzlem
Zihinsel etkinlikler znel veya nesnel olarak gzlemlenebilir. Nesnel
gzlemler bir baka bireyin zihinsel ilemlerinin, bireyin davranlarna
yansd kadar ile anlalmasdr. znel gzlemler ise bir kiinin zihinsel
ilemlerinin kendi tarafndan anlalmasdr. znel gzlem ounlukla
igzlem olarak adlandrlr. gzlem bize zihinsel olaylar hakknda ok
daha kiisel ve detayl bilgi verir. Kimi zihinsel olaylar nesnel olarak
kavranamaz. gzlem gemiten kaynaklanan ve bizi herhangi bir olayda
etkileyen drt ve dnceleri ounlukla aa karr. Nesnel yntemin
kiiye zel kullanm ile bu niteliin bilgisini elde etmek ok zordur.
Ancak, znel bir gzlemin geerlilii her zaman test edilemez. nsanlarn
dnme tarzlar farkl olabildiinden sylenen eyin doru olup
olmadna karar veremeyiz. Oysa, herhangi bir nesnel etkinlik birka kii
tarafndan gzlemlenebilir ve verdikleri raporlar karlatrlabilir.
Harvey A. Carr-Psikoloji (1925, sayfa 1-14den)

Wundt psikolojinin ana yntemini yle sralar: 1. Bilin srelerinin en temel,


basit elemanlarn analiz etmek, 2. bu elemanlarn nasl organize olduklarn ve
sentezlendiklerini renmek, 3. organizasyonlarn yneten birleme yasalarn
saptamak. Ayn zamanda ruhu bedenden ayr, paralel ve birbirini etkilemeyen iki yap
olarak dnd. Wundt, bilin yaants elemanlarna younlamasna karn, algdaki
btnln de farkndayd. Yani, baktmz bir aac yapraklar olarak deil de aa
olarak alglyorduk. Dolays ile daha nceden olan tamalg (apperception) kavram
zerine yaratc sentez ve psiik sonular yasasn ekledi. Buna gre pek ok deneyim
yaratc sentez ile bir btn oluturacak ekilde organize olur: Her psiik birleim bir
ekilde kendini oluturan elemanlarn katksz zelliklerinin toplamlarnn sahip olduu
zelliklere sahip deildir (1896). Yani deneyimin temel basit paralar yepyeni ve
elemanlarnda olmayan yeni bir ey yapar. Bu sonradan Gestalt psikologlarnn
sylediklerine (1912) benzer: bir btn kendini oluturan paralarn toplamndan
farkldr.63
Wundt kiinin bir uyarana karlk veriini de aamal olarak tespit etti:
farkna varma (perception), tamalg ve niyet (will). Bir uyarc olduunda, kii nce onu
alglar, daha sonra gemi yaantlar ierisinde anlaml bir yere oturtur ve son olarak
da tepkide bulunmaya niyetlenir. Wundt dikkati, herhangi bir zamanda, tm bilin
ieriinin sadece kk bir blmnn en parlak algs olarak ele ald. Bu ada
tanmlardan ok da farkl deildir. Ve Wundt tm zamanlarn en nemli psikologlarndan
biridir. Orijin olarak tp mensubu ve fizyolog olan Wundt, Principles of Physiological
Psychology kitabnda, anatomik olarak sinir sisteminin birbirleriyle ilikili, ok sayda
eden olumu bir karmak btnlk olduunu aklamtr. Asrlar boyunca bilin
kapsamnn elerine zmlenebilecei zerinde durulmutu. Yukardaki fikirleriyle
63

Schultz Dp, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi, Kakns yay, 2001.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

37

Wundt bu gr sinir sisteminin bilinen gerekleri ile dnme temelinde kantlama


yolunu amtr.64
Edward Titchener
Titchener (18671927), Wundtun sadk bir takipisi olmasna karn, sistemi kkten
deitirdi ve yapsalclk (structuralism) ad altnda kendi yaklamn gelitirdi.
Wundtun yolundan giderek bilincin paralarndan ya da atomlarndan bilincin kendisine
ulamay hedefledi. Titchenere gre de, psikolojinin ana konusu bilin deneyimleri ve
yaantlardr. Bilinci, belirli bir zamanda var olan yaantlarmzn, deneyimlerimizin
tamam eklinde tanmlamtr. Zihni ise bizim mrmz boyunca biriken
yaantlarmzn toplam olarak ele almtr. Bilincin bir anda ortaya kan zihinsel
sreleri, zihnin ise bu srelerin tamamn kapsamas dnda, zihin ve bilin birbirine
benzerdir. Titchenerin i gzlemi Wundtunkinden tamamen farkldr. Daha ok
paralar zerine vurgu yaparken, hocas Wundt btn zerinde durmutu.
Titchener temelde bilin durumu varlna inanmaktayd: duyumlar, imgeler
ve duygusal durumlar. Duyumlar algnn temel unsurlardr. Ses, koku ve grntlerle
fiziksel nesnelerin neden olduu deneyimlerle ortaya karlar. mgeler dncelerin
elemanlardr. Duygular ise sevgi, nefret, mutsuzluk gibi yaantlardr. Bunlara ek olarak
da, nitelik (eleman dierinden ayran zellik), younluk (bir duyumun parlakl ya da
grlts), sreklilik (duyumun zaman iinde seyri) ve belirginlik (bilinli bir deneyimde
dikkatin rol) gibi zellikleri de bilinli deneyimlere eklemitir. Duyumlar bu drt ana
zelliin tmne sahipken, duygular ne sahiptir. Duygular belirginlikten yoksundur.
Sonuta, bilinen tm bilinli sreler bu kategorilerden birine indirgenebilir. Aadaki
metin Titchenerin A Text Book of Psychology (1909) alnmtr:
Bilin hangi szle bavurursanz vurun, pek ok anlam olan bir terimdir. Bu
kelimenin iki prensip kullanmn ayrmak yeterli olacaktr. Birincisinde bilin
ruhun kendi srelerinin, ileyiinin farknda oluu anlamndadr. Saduyu
asndan bakldnda ruhun tpk dnen, hatrlayan, seen, muhakeme
eden, bedenin hareketlerini ynlendiren bir i ben (innner-self) olmas gibi,
bilin de bu dnce ve idarenin i bilgisidir (inner knowledge). Siz bir snav
sorusuna verdiiniz cevabn doruluunun, hareketlerinizdeki sakarln
bilincinde (farknda)snz. yleyse, bilin daha fazla bir eydir, bilin bir
insann ruhundan neler getiinin algsdr, bilin ruhun, dncelerine ve
duyumlarna sahip olduu dolaysz bilgidir.
kinci anlamda bilin ile ruh arasnda, bilinli ile zihinsel arasnda fark
gzetilmemitir. Zihinsel srelerin devam etmesi art ile bilin orada
mevcuttur; duygunun bilincindeyim demek aslnda sadece o duyguyu
hissediyorum demektir. Bir duyguya sahip olmak bilinli olmaktr ve bilinli
olmak bir duyguya sahip olmaktr. Bir ine batmasnn bilincinde olmak, sadece
duyuma sahip olmaktr. Bu tanmlamalardan ilkini reddetmek zorundayz.
Bilinci ruhun kendisinin farknda oluu olarak tanmlamak sadece gereksiz
deil, ayn zamanda yanltcdr da. Bu kullanm gereksizdir, nk daha sonra
greceimiz gibi, bu farkndalk d dnyann gzlenmesiyle ayn trde bir
gzlem meselesidir. Bu yanltcdr, nk bu fikir ruhun bir sreler ak
olmak yerine kiisel bir varlk olduunu akla getirir. Ne zaman bireyin hayat
boyunca ortaya kan zihinsel srelerin btnnden bahsedecek olsak, o
zaman ruhtan konuacaz. Ne zaman verilen mevcut zamanda, imdide,
hali hazrda ortaya kan zihinsel srelerin btnnden bahsedersek, o
zaman bilinten konuacaz. Bu nedenle psikolojinin alma konusu ruh
olmasna ramen, psikoloji almalarnn dolaysz nesnesi daima bilintir.
Mutlak anlamda biz ayn bilin halini iki kez st ste asla gzleyemeyiz, ruhun
ak devaml srer, asla geri dnmez. Psikofizik paralellik ilkesi iki dizi olay
ifade eder, sinir sistemindeki sreler ve zihinsel sreler. Bunlar tam bir
uygunluk ierisinde, birbirine karmadan, yan yana, kendi rotalarnda ilerler.
Biri dierinin sebebi olamaz. Buna karn bizler zihinsel durumlar bedene,
64

Karakas S & Beki B. Zihin-beden ilikilerini ele alan bilim dallarnn douu ve geliimi. NeuroQuantology 2003; 2: 232265

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

38

sinir sistemine ve ilgili olduu organa bavurarak aklarz. Sinir sistemi zihnin
sebebi deildir, ancak onu aklar. Tpk yolculuumuz boyunca brakmadmz
bir lkenin haritas gibi Zihinsel sreler fiziksel olaylarn tm dizisini
karlamaz. Sinir sistemindeki belli paralara karlk gelirler. Gerekte eer
biz ruhu (zihni) bedenle aklamay reddediyorsak, ayn derecede yetersiz ve
tatmin edici olmaktan uzak iki alternatiften birini kabul etmek zorundayz: ya
zihinsel deneyimin basit bir tanmna bal kalacaz ya da bilince sreklilik ve
tutarllk kazandrmak iin bilind bir zihin icat edeceiz. Bizler psikolojiyi
bilimsel yapmak iin zihni tasvir etmekle kalmamal, ayrca onu
aklamalyz
William James
Felsefeci, tp doktoru, fizyolog ve psikolog olan William James (18421910), The
Principles of Psychology/Psikolojinin lkeleriinde (1890), bilinten derinlemesine
bahsetmitir. Bugn bile nemini koruyan bilin, farkndalk, duyusal sistem zerine ok
deerli gzlemleri ve almalar vardr. Bunlar en gzel ekilde ve berrak olarak
zetlemitir. Hatta deneyimin deiikliini anlamak iin kendisine nitrik oksit anestezisi
bile vermiti. Eer, modern anlamda bilincin felsefi tartmasnn Descartes ile balad
kabul edilirse, bilimsel zemine tanmas ve anlalmas da William James tarafndan
salanmtr denilebilir.
James, bilincin kendini oluturan elemanlara ayrlmasna karyd. Ona gre
bilin, karmak bir ortamda, karmak bir varln ihtiyalarna yant olarak olumutu.
Bu nedenle de bilin olmakszn insann evrim sreci ortaya kmazd. Bilin srelerini,
organizmann yaamnda deiikliklere sebep olan organizma faaliyetleri olarak
deerlendirdi. Psikolojinin lkeleriinde ruh ve beden arasndaki ilikiyi ele alan belli
bal tm felsefi kavramlar tartm ve eletirmiti. Bilin durumlar (ruh) ve beyin
srelerini (beden) doal dnyadaki fenomenler olarak kabul etti. Kitabnda ana tema
bilince yeni baktr. Burada bilin yaantlarnn daha basit elemanlara indirgenmesi
yerine, yeni bir yaklam nermitir. lk zellik olarak, zihinsel yaantlarn bir btn
olduunu ve bilin kavramnn ana noktasnn da srekli meydana geliyor oluu
olduunu ne srd. Yani bilin bir rmak gibi akyordu. Kendisi bu anlamda bilin
ak ifadesini kullanmtr. Bu srekli ak ve olu nedeni ile de bilinci paralara
blmek bilinci yolundan saptracaktr. Bilincin ikinci bir zellii daima deimekte
oluudur; hi kimsenin bir durumu veya dnceyi ayn ekilde iki defa yaamas
mmkn deildir. Bir nesneyi birden fazla nedenle eitli kereler dnebiliriz, ancak
her defasnda araya giren farkl deneyimlerin etkisi ile her dnce farkl olacaktr.
Yani, bilin birikimli bir sretir ve ayn ekilde yinelenmez. gzleme de nem veren
James, bunu yle ifade eder: bizim daima, ilk olarak en bata gvendiimiz ey olan
gzlem, zihinlerimizin iine bakmak ve orada neler kefettiimizi ifade etmektir. Bu
ekilde bilin durumlarn kefettiimiz konusunda herkes hemfikirdir. Buna ramen
igzlemin snrllklarnn da farkndayd.65
Zihin de bir sreklilik gsterir ve bilin aknda ani boluklar yoktur. Uyusak
bile uyku ncesi bilin durumu ile balant kurabiliriz. Buna ramen zihin seicidir.
Zihin pek ok uyar arasndan bazlarn szgeten geirerek, birletirerek, ayrarak,
reddederek hangisi ile kar karya kalacamza karar verir. Bu seim ile bilin
mantkl bir tarzda iler:
Zihnin her aamada bir dizi ezamanl imknlar alan olduunu grrz.
Bilin, bu imknlarn kendi aralarnda karlatrlmasndan ve dikkatin,
glendirici yasaklayc rolyle, bazlarnn seilip geri kalanlarnn
bastrlmasndan oluur. En st dzey ve en gzde zihinsel rnler herhangi bir
yetinin, kendisinin bir altnda yer alan yetinin sunduu verileri szgeten
geirmesi ile oluur. Bu veriler de, daha ok sayda, daha basit malzeme
arasndan ayklanmtr ve sre bylece devam eder. Ksacas, zihin ald
verileri, tpk bir ta ktlesini yontan bir heykeltra gibi iler. Bir bakma
heykel en bandan beri orada durmaktadr. Ancak, ondan baka, binlerce
deiik heykel vardr. Dierleri arasnda bu heykeli ekip karan heykeltran
kendisidir.
65

Schultz Dp, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi, Kakns yay, 2001;200-212

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

39

Jamese gre bilincin biyolojik bir yarar vard. Bilin, bizim seimler
yapabilmemizi salayarak, evremize uyumu artryordu. Bu nedenle de, bilinli
seimlerle alkanlklar birbirinden ayrmt. Organizma yeni bir sorunla karlatnda
ve yeni bir uyum yoluna gerek duyduunda bilin sahneye kyordu.
John Broadus Watson
Daha sonralar, psikoloji alannda Davranlk n plana kt. Bu hareketin kurucusu
psikolog John Broadus Watsondu (1878-1958). 1913te Psycology as a Behaviorist
Views It adl makalesini yaynlamasyla Davranln tarihi balar. Burada Watson,
Wundtun ne srd de dahil her trl iebaka (igzlem) kar olduunu ne srer.
Psikolojiyi nesnel bir bilim dzeyine ykseltmek isteyen Watson, snanmas ve
dorulanmas olanaksz, bilin durumlarn inceleyen iebaka tepki gstererek,
DAVRANI, bu bilimin inceleme konusu, GZLEMi de yntemi olarak kabul eder. Bunun
iin de bilin, imge, ruh kavramn reddeder ve kendi szlnden siler. Bilin
kavramna ise iddetle kar kar. Bilinci asla grlemez, dokunulamaz, koklanamaz,
tadlamaz veya hareket ettirilemez olarak betimler. Bir yazsnda; inanyorum ki, bir
psikoloji yazarken asla bilin, zihinsel durumlar, akl ve benzerini kullanamayacaz.
diyerek kar kn belirtir. Watson buna ek olarak, Freudcu psikanalizden, znel
duygularn aratrlmasna kadar btn gemi uygulamalar adeta siler. Ona gre
bunlar, znel, ortaya konulmas mmkn olmayan ve dolaysyla da bilimsel aratrma
tanmna uygun dmeyen zihinsel durumlarla ilgiliydi. Bilinci de kapsayan zihinsel
sreler llemediinden anlam yoktu. Davranla gre insan bir makineydi ve elle
tutulamayan nesnel davranlarn dndakilerin nemi yoktu. Watson birok
makalesinde ve kitaplarnda bilin kelimesinin artk sahneden silinmesi gerektiinden
bahsediyordu:
Psikolojinin bilin fenomenini aratrd ne srlmtr. Bu tek bana bir
problemdir, bir yanda karmak zihin durumlarnn kendilerini oluturan basit
elemanlara analizi; dier yandan basit bileenlerin karmak yaplar
oluturmas sz konusudur. gzlemin, kendi bana hibir deeri yoktur.
Bunlar sadece bilin durumlarn aydnlatabildikleri derecede bir anlam ve
neme sahiptirler. Eer benim ulatm sonulara ulaamyorsanz, bu sizin
aygtnzdaki veya uyarcnzn kontrolndeki bir hatadan tr deil,
igzleminizin iyi yaplmam olmasndan kaynaklanr. Eletirilecek olan
gzlemcinin kendisidir, deneysel ortam deil.
Psikoloji, artk zihin durumlarn gzlem nesnesi yapyor olduu
dncesi ile kendi kendisini kandrmak durumunda olmadndan, bilince
yapt atflardan tamamen vazgemesi zaman gelmi grnmektedir. Zihin
elemanlaryla, bilin ieriinin doasyla ilgili kuramsal sorunlarla aa
drlm
durumdayz.
Ayrca
psikolojinin
gncel
terimlerini
kullandmzda, bu terimlere yklediimiz anlam asndan ayn eyi
kastediyor olduumuzun bir garantisi yoktur. Ben bilin durumlarnn gzlem
yoluyla ayrlabilir elemanlara analizi yerine, bilin srelerinin biyolojik
anlam zerine vurgu yapyorum. nanyorum ki bilin, ruhsal-zihinsel
durumlarn ruh, ierik, gzlem yoluyla doruluunu kantlama, imge ve
benzeri terimleri bir daha asla kullanmayz. bu atlmn imdi yaplmasnn
gerekten ok yararl olacana inanyorum. grmek zorunda olduum tek
yanlg, nesnel sonulara dayanan bir ifade ok daha deerliyken, onlarn
almalarnn ounun gzlem asndan ifade edilmi olmasdr. Bunlarn
hibirinde bilince niin bavurulduuna dair sebep yoktur. Zihinlerimizin elli
yl akn bir sre bilin durumlarnn aratrlmasna adanarak arptlmas
sebebiyle, bizler bu problemleri ancak bir ekilde gzmzn nne
getirebiliriz.66
stedii gibi de oldu ve uzun sre, yaklak 50 yl, bilim dnyas ve psikoloji
alannda bilin kelimesine artk rastlanmaz zoldu.
Bu akm Wundt ve Hermann Ebbinghaus (1850-1909) sayesinde, deneysel
psikoloji ile domu ve Edward Thorndike (1874-1949) ile de zellikle hayvan
66

Watson J. Davrannn bak ile psikoloji/Psychology as the behaviorist views it. Psychological Review 1913; 20:158177

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

40

davranlarnda nem kazanmt. Watson, fizyolog Ivan Pavlov (1849-1936) ve


Bechterevin etkisinde de kalmt. Pavlov her trl davran bilin kelimesini hi
kullanmadan aklayabiliyordu. Clark Hull (1884-1952), Edward Tolman (1886-1959) ve
Frederic Skinner (1904-1990), bu kuramn etkisinde kalarak, ksmen de deiiklie
uratarak savunuculuunu yaptlar. Davranlk 50li yllara dein egemen psikoloji
akm oldu. Bu akm psikofizyolojinin ve evre etmenlerinin doutan gelen
etmenlerden ok daha nemli olduunun kabullenilmesinde nemli rol oynad.
ounlukla renmenin bir eidi olan koullu renmeyi ele ald ve armc grleri
destekledi.
Frederic Skinner (1904-1990), nce fareler ve gvercinler, ardndan insanlar
zerinde, ilemleyici koullanma adn verdii zel renme trn inceledi. Bu
deneylerinden en tannm Skinner kutusuna ilikin olandr. Kutu iindeki fare, ierde
bulunan bir kola bast zaman yiyecee kavuuyordu. Bu deneyden yola kan Skinner,
davranlk iinde kalmak zere, yeni bir davrann deneysel incelenmesi akmn
balatt. Bu akmn temel dncesi, bireyin her trl davrannn, bireylerin yaamlar
boyunca evrelerinin kabul ettirdii pekitirmeli olumluluklarla aklanabilecei
dncesidir.
Daha sonra psikoloji Davranla dnd ve uyar ve cevap gibi eyleri
tanmladklar halde, bilin tanmlamas tam olarak unutuldu. Watson, bazlarnca
psikolojinin dman olarak ilan edildiyse de, Davranln douu onun suu
deildi. Dnemin bilim ruhunun bir sonucu olarak bilin kelimesi neredeyse kitaplardan
silindi. alma konusu olmaktan kt. Daha nce ruh teriminde olduu gibi, bilin
teriminin de psikoloji iinde yok olacan, James Angell 1910 ylnda ifade etmiti. Bu
ngrsnde yanlmad. 1930 ile 1950ler arasnda yazlan 8 temel psikoloji metninden,
5inde bilin balna hi deinilmemesi, 3nde ise tarihsel bir merak olarak ele
alnmas durumu zetler niteliktedir. 1970lerden sonra ise bilin tekrar sahneye kt.
Bilisel psikoloji (cognitive psychology), ayak seslerini ok nceden duyulmasna karn
(1950), kendisini ancak 1980lerden sonra gsterdi. Skinnerin 1990da lmnden sonra
ise Davranla sadece gemi zamana ait, bilincin ihmal edildii zamanlardan
bahsederken rastlanlr oldu.
Francis Xavier Dercum
Dercum (1856-1931), 1925teki bir makalesinde, bilincin beyin kabuundaki
dncelerin aktarmnda sinir hcrelerinin bir arada oluturduklar bir ilev olduunu
yazar. Ek olarak duyusal girdilerin trafo merkezi olan blgenin (talamus) normal
durumda tm duyusal hislerin yeri olmasndan dolay, bilincin sinir hcresel merkezi
yerinin buradan kalkp beyin kabuuna giden (talamo-kortikal) liflerle ilikili olduunu
vurgulamtr. Ona gre, beyin kabuu bilgiyi alarak, daha sonra bilinli hatrlama iin
geri aryordu.
Alfred North Whitehead
Whitehead (1861-1947), olaylara ve nesnelere, alglara oranla ncelik tanyarak doa
felsefesini kurmaya alt. Amac, alglar dnyas ile bilim dnyas arasnda bir uzlama
kurmaya yneldi. Doann ikiye blnmesini kabul etmiyordu. Ona gre doa ancak
kendi oluu iinde kavranabilirdi. 1930lardan sonra metafiziksel bir bak as kazand
ve tarafsz, non-animist, birleik-deneyselci (panexperientialist) bir tekilii savundu.
Whiteheadin bak asnda, var olmak (gereklemek), alglamak-alglanmaktr ve
btn dier olgular gibi zihinlerin de uzaysal-konumsal noktalar vardr. Gerek
varlklarn, zaman boyunca devaml eyler deil, oluan anlk olaylar olduklarn syler.
Zaman olaylar arasndaki ilikiler yoluyla meydana gelir. Kii olay olduktan sonra belli
bir srede meydana geldiini syleyebilir.
Whiteheade gre her vesile/ara iki ekilde olur. lk olarak deneyimin bir
znesi olarak var olur ve bu esnada deneyimi yaar. Zihni oluturan deneyim vesileleri,
baskn vesileler olarak adlandrlrlar. Bu bak as zihni baskn bir monat olarak
kabul eden Leibniz ile ayndr. Her bireysel olay, kendi geleceindeki her bir olayn
ksmen yaratc gcnn ve tesirlerinin merkezidir. Her olay, kk derecede de olsa,
btn gemi olaylardan dorudan etkilenir. Nesnel ve znel ayrmn da yapan
Whiteheade gre, nesnel olanlar matematiksel biimlerdir. znel olanlar ise kzgnlk,
fke, arzu ve bilinci ierir. Bu iki tipi bir arada, her gerek varln yaratc deneyimini
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

41

ekillendirir. Btn deneyimlerin bilinli deneyim olmamas gibi, btn alglama da


duyusal alglama deildir. Hcreler ve molekllerin, duyu organlar olmasa da
kendilerine zg bir eit alglama kullandklarn ne srer.
Charles Sherrington
Scherrington (1857-1952), Doasndaki nsan (1938) adl kitabnda, akln canllktan da
farkl bir ey olduunu yle ifade eder: ...Bir akl sorunu olduu zaman, sinir kendisini
yadsnamaz bir hcre zerine merkezletirmekle tamamlayamaz. O, daha ok, byk
bir zenle, her birimi bir hcre olan milyon katl bir demokrasi oluturur... Ama yine de
akla dndmz zaman bunlarn hibiri yoktur. Tek bir sinir hcresi asla minyatr bir
beyin deildir. Bedenin hcresel yaps onun akldan bir ipucu olmasn gerektirmez.
Madde ve enerji, taneli yapda ve bylece yaam yapc gibi grnyor ama akl yle
deil. diyerek67 bedensel canllkla akln farkl etmenlere bal olduunu ne srer.
Modern Dnem: Temele ni...
1949da Giuseppe Moruzzi ve Horace Winchell Magoun (1907-1991) beyin sapndaki as
yapy (retikler formatio) kefettiler.68 Yaptklar almada st beyin sap
(mezensefalik) ann bilin durumuyla balantsn ortaya koydular. As yapnn hasara
uramas durumunda, hayvanlarda hareket yokluu ve koma durumu olduun
gsterdiler. Duyusal, iitsel ve arl uyaranlar uyanklk yantn elde etmede bu
durumda yetersiz kalyordu. Yine bu durumdaki hayvanlarda elde ettikleri beyin kabuu
elektrii kayd uyku kaytlarna benzemekteydi. Uyuyan bir hayvanda, beyin sap ana
yksek frekansl elektrik akm uygulanmas durumunda ise hayvan uyanyor ve gzlerini
ayor, gz bebekleri byyor ve kaslar kaslyordu. Bu esnada beyin kabuu elektriksel
aktivitesi uyanklk durumuyla benzer hal alyordu. Bu bulgularla beyin sap as yap
sisteminin dardan gelen duyusal girdiler yoluyla uyanklk iin gerekli temel eleman
olduunu ortaya koydular.69
Magoun, zihinsel aktivite iin uyankllk durumunun her zaman gerekli
olmadn belirterek, hafif uyku esnasnda canl grlen ryalar buna rnek olarak
gsterir. Derin uyku, bilinsizlik veya koma durumlarnda, zihinsel aktivite
kullanlamaz. Magoun, ikisi arasndaki ilikinin Sherrington tarafndan yaplm olan
ifadesine katlr: Beyin uyanrken, onunla birlikte, zihin de geri dner. Uyanklk
durumunun duyusal girdilerin beyin kabuu zerindeki etkilerine bal olduuna
deinerek, daha nce yaplan st beyin sap hasar sonucu kan duyusal yollarn etkisiz
hale gelmesiyle uyku durumu oluturulduunu belirtir. Magoun, daha sonra
ElektroEnsefaloGrafinin (EEG) bulunmasyla uyanklk ve uyku esnasnda insan ve
hayvan beyninde belirgin elektriksel farkllklar bulunduunu fark eder. EEG bulgular
olarak, bir kedide uyankken dk genlikli hzl boalmlarn uykuya geite yksek
genlikli yava dalga ve dikensi patlamalara dntn belirtir. Hayvan uyandrlrsa
bunun tersinin olduunu rneklerle gsterir. Kendi almalarnda anestezi altna
alnm kedide uyanmayla ve beyin sapnn elektrikle uyarma ile olan beyindeki
elektriksel deiimleri incelemitir.
Beyin sap elektrik uyarm ile normal uyanklk durumunda olan beyin kabuu
yantlar elde etmitir. ki ilevsel sistem ayrt etmitir. lkinde yan blgeler kc
bedensel ve iitsel yollar ieriyordu. Buras uyarldnda evresel uyar gibi uyanklk
etkisi yapyordu. kincisi, en iyi yantn elde edildii yerdi ve bilinen anatomik yollarla
ilikili deildi. Yapt kedi deneylerinde, kan duyusal yollarn st beyin sapnda
kesilmesi durumunda beyin elektrik kaytlarnda normal hayvanlarda grlen uyankllk
durumundan farkllk grmezken, kc as sistemin ayn seviyelerde kesilmesi
durumunda hayvanlar derin uyku ya da anestezi benzeri duruma geiyorlard. Bu esnada
beyin kabuu kaytlar da uyku iciklerini ve yava dalgalar gsteriyordu.
1950lerin balarnda, bilimadamlarnn bilince olan ilgisi tekrar uyand.
zellikle deiik bilin durumlarn oluturan uyku, rya, meditasyon, hipnoz ve
67

Sherrington C. Man on his Nature. Cambridge University Press, 1940.


Magoun HW. An ascending reticular activating system in the brain stem. Reprintcd from the A. M. A. Archives of
Ncurologv and Psychiatry 1952;67:145-154
69
Winken PJ, Bruyn GW (editor). Handbook of Clinical Neurology. Disorders of higher nervous activity. M.Jouvet. Coma.
Nort-Holland Pub.Co. 1969:64
68

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

42

ilalarla oluturulan durumlara ilgi artt. Uyku ve rya durumlarnn aratrlmas


tamamen bilincin doasna ynelikti. Bu yllarda ryann fizyolojik gstergesi bulundu:
yaklak 90 dakika arayla, kiinin gzlerinde hzl hareketler ortaya kmas (REM) ve
ayn zamanda uyuyann beyin dalgalarnn uyank kii gibi olmas. Bu srada uyandrlan
kii tam olarak ryasn hatrlyordu ve bu dnem dnda uyanmak rya hatrlamay
zorlatryordu. Bu ve dier aratrmalar, uykunun bilincin aktif bir durumu yerine pasif
durumu olduunu ortaya koydu.
1960l yllarda, Zen Budizm ve Yogann Batda byyen akmna paralel olarak
bilincin yksek seviyelerine ilgi artt. Bu sralarda yksek farkndalk aratrmalar,
fiziksel geveme ve dikkat younlatrma gibi uygulamalara ynelim oldu. Kan basnc ve
snn istemli kontrolle deitirilmesi iin biyolojik geri besleme (biofeedback)
yntemleri gelitirildi. Yine bu dnemde, deiik bilin durumlarndan olan ve kiinin
kontrolnn kendinden bir bakasna gemesini salayan hipnoz zerine aratrmalar
ortaya kt. Bu yllarda birok kii halsinasyon yapan baz ilalarn (Liserjik asit
dietilamid=LSD, meskalin ve psilosibin) bilin deiiklikleri ve bozukluklar oluturmasn
aratrd. Yine bu dnemlerde, duyusal yoksunluk (deprivasyon) alannda yaplan
aratrmalarla ortaya kan bilin deiiklikleri nedeniyle normal bilin iin duyusal
girdilerin devaml olmas gerektii ortaya konuldu.
Wilder Penfield (1891-1976)
Penfieldin daha ncelere uzanan deneysel almalar (1958) sinir bilimlerine byk
katklar yapt. Penfield bilincin beyinde bir blgede yerleik olmadn, sinir hcresi
almas ile birlikte topluca olutuunu dnyordu. Orta beyin (diensefalon) ve
talamus blgesinin bilincin yeri olabileceini ne sren Penfield, bilinci bellekle
ilikilendirerek yle diyordu (1968):
Bilin aknda daha nce kaydedilen bellek kaytlar (engram) kiinin dikkatininfarkndalnn younlamasndan, dnce ve duygu durumlarndan doan ardk
kaytlardr. nsann gemi bilincinin tamam iin kaytlardan birisi yeterli
deildir.
Beyin ameliyatlar esnasnda epileptik hastalara, elektrik akmlar uygulad ve
akak lobunun n-yan kvrmlar (anterior-lateral temporal gyrus) uyardnda yeniden
yaanmlk hissi olutuunu, bunun bilincin beynin elektrikle uyarmyla kolayca
deiebileceini gsterdiini ne srd (1975). Bu yaanm halsinasyonlar
tanmlayarak, zamanda geriye doru giderek eskiden kiide bilinli kaytlanm olan
olay, yer, ses, duygudurum ve manzaralarn tekrar canlandn savundu. Bundan yola
karak ta, halsinasyonlar (varsanmlar) bilincin ak kayt eritlerinin yeniden
canlanmas olarak tanmland.70
Beyin On Yl Sonras Bilin...
1990li yllarda pozitivist dncenin etkisiyle bak alar deiti. Nrobiyoloji,
felsefe, kuantum fizii gibi birok bilimsel alanda bilin konusu adeta ilgi oda
haline geldi. Bilimin belli alanlarnda artk olgunluk aamasn da geen birok
bilimadam tarafndan, tartlan iddial kitaplar yaymlanmaya baland. Bunlar
arasnda gze arpanlar, ngiliz matematiki ve kara deliklerin yaps zerinde nemli
keifleri olan Roger Penrose, DNAnn molekler yapsnn kefi nedeniyle 1962te Nobel
dl alan biyofiziki Francis Crick, sinaptik ileti zerine olan almalar nedeniyle
1963de Nobel dl alan nrofizyolog John Carew Eccles (1989), 1972de Nobel dl
alan biyokimyac Gerald Edelman (1989), holografik beyin-bilin teorilerini oluturan
Nobel dll fiziki David Bohm (1917-1992), nrofizyolog Karl Pribram saylabilir.
Kendi alanlarnda bilime yenilikler getiren bu kiilerin, kendi alanlarnn dnda (!)
bilin konusunda halen tartlan fikirler ne srdler. Bunlar birok kii iin akademik
kariyerlerinin sonunda71 yolun balangcn gsteren fikirlerdi. Roger Penrose, bilince
kuantum fiziinin yant verip veremeyecei ve algoritmalarla alan bilgisayarla
modellenip modellenemeyecei sorusuna yant arad. Crick ise beyinde alglamann
70

Markowitsch HJ. Cerebral bases of consciousness: A historical view. Neuropsychologica 1995;33:1181-1192.


Current Awareness: Spotlight on consciuosness. The 1996 Ronnie MacKeith Lecture. Developmental Medicine and Child
Neurology 1997;39:54-62.
71

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

43

nemli bir paras olan grsel sistemden yola karak bilinci deerlendirdi. David Bohm
ve Karl Pribram, holografik teorilerin bilinle uyumlu aklamalarn ortaya koydu.
Bahsedilen biliminsanlar bilin zerine dnme ve fikir retmeyle akademik
kariyerlerinin balangcnda deil, kariyerlerinin sonunda, adeta ermilik
dnemlerinde ilgilenmeye baladlar. Yine ayn yllarda, belki bu akmdan etkilenerek
bilin zerine akademik dergiler yaymlanmaya baland (Journal of Consciousness
Studies, Consciousness and Cognition, Brain and Mind, Behavioral and Brain Sciences,
The Journal of Mind and Behavior, Psyche, NeuroQuantology) ve onlarca yeni akademik
kitap listeye eklendi. Son yllarda bilin zerine birok disiplinin bir araya gelmesi ile
sempozyumlar yaplmaya baland. Sinir bilimleriyle ilgili yayn yapan nemli dergilerde
bu konuyla ilgili ayrntl makaleler yaymlanmaya baland. Bu sadece sinir bilimlerini
ieren dergilerle de snrl kalmayarak fizik alanndaki nemli dergilere de konu oldu;
tartlmaya baland. Daha nceki gelenek devam etti ve teorisyen says kadar bilin
teorisi ortaya kmaya balad. Buna ramen, bugn hala bilin aratrmasnda,
anaokulunda kum havuzunda oynayan ocuklar konumundayz.
Yine son on ylda bilin konusunu deiik ynlerden inceleyen yzlerce makale
yaymland. On yln sonuna doru alma saysnda logaritmik bir art oldu. National
Library of Medicine, MEDLINEda, sadece balkta bilin ieren (insan almalar,
sosyal anlamda bilin almalar hari) ve ngilizce yaymlanm makale says 19701979 aras 396 iken, 1980-1990 yllar arasnda 475 saysna ulam ve 1990-2000 yl
aras 709 makaleye kmtr. 2000 ylndan sonra ise adeta bir srama yaanmtr.
zellikle ilevsel beyin grntlemeleri manyetik rezonans grntleme (fMRG) ve
pozitron emisyon tomografisinin (PET) kullanma girmesi ile almalar daha da hz
kazand. Bilinci ilgilendiren uyku, anestezikler, meditasyon, hipnoz, dikkat, bellek,
alglama gibi konularda PET almas says hzla artt. 1988-1991 arasnda 15, 19921995 arasnda 70, 1996-1998 arasnda 190, 1999-2005 arasnda ise 400e yakn alma
yapld. Bu saylar bilin konusuna olan ve artan ilgiyi gstermektedir. 1930 ve
1950lerle karlatrldnda, bugnk ilgi mthitir. 1930-1950 arasnda yazlan 8
temel psikoloji metninin 5inde bilin balna hi deinilmedii, 3nde ise tarihsel bir
merak olarak ele alnd dnldnde, u an ok ok iyi noktadayz diyebiliriz.
Doann bilinen en karmak iki nesnesi, insann bilisel sreleri ve beynidir;
daha da karma, bunlarn ilikisidir. Asrlar boyunca beden ve dolaysyla beyin, doa
bilimleri kapsamnda ele alna gelmi; bu iki e, canl varlklarn yap ve sreleriyle
ilgilenen temel biyolojik bilimlerin, madde ve enerji konularyla ilgilenen fiziksel
bilimlerin, tp gibi uygulamal bilimlerin aratrma konusu olmutur. Zihin ise, canllarn
davranlaryla ilgilenen davran bilimlerinin, psikolojinin ura konusu olagelmitir.
Gelenekler ve alkanlk, bu dallarn her birinin (biyolojik veya fiziksele kar
davransal veya psikolojik) kendi iinde kapal olarak almasna yol amtr. Dier
yandan ada bilim dnyasnn kabul ettii bir husus, mevcut bilim dallarnn, tek
balarna; beyni, bilisel sreleri ve zellikle de bu iki enin ilikisini anlayabilmede
yetersiz kalddr. Ayn veriler beyni incelemenin btnleik (multidisipliner) bir
ekilde ele alnmas gerektiini aka gstermektedir. Multidisipliner grubun kapsamna
giren dallardan bazlar psikoloji, fizyoloji, biyofizik, biyokimya, nroloji, ilevsel
nroradyoloji, nropsikoloji, psikiyatri, ayrca felsefe, matematik, fizik, istatistik ve
elektrik-elektronik, bilgisayar ve biyomedikal mhendisliklerdir.72
Bilin, bugn artk birok ada biliminsanna gre bilimsel bir nesnedir ve
bilimin alannda incelenmelidir. 1990lardan sonra bu eilim daha da belirgin hale
gelmitir.73 1995ten sonra kuantum fizikileri de iyice bilin konusu iine girdiler ve
fizik dergilerinde bilince atf yapan ya da balnda bilin kelimesi bulunan birok
makale yaymland. Bu eilimden dolay olacak, artk felsefeciler, fizikiler ve yapay
zekaclarca bilin zerine kitaplar yazlmakta in garip yn ise konuya nce el
atmas gereken nrolog-nrofizyologlardan henz dierleri kadar ses kmyor ve kendi
kabuklarnda incinin olgunlamasn bekler gibiler. Ancak felsefe ve psikolojinin
syledikleri de yetersizdir. Felsefeci John Searle Felsefe ve psikolojideki ada

72

Karakas S ve Beki B. Zihin-beden ilikilerini ele alan bilim dallarnn douu ve geliimi. NeuroQuantology 2003; 2: 232265
73
Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin-Beden/Beyin Tarihi

44

tartmalarn, bilinlilik konusunda syleyebilecei pek bir ey olmamas bir tr


rezalettir74 derken, sinirbilimcileri unutmua benziyor.

74

Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Nrofelsefe

Nrofelsefe Zihin Felsefesi midir?


Nrofelsefe; balangta felsefenin terimleri de olan, bilin ve durumlar, karar verme
(zgr irade/isten), alglama, dmzdaki dnyann yorumlanmas ve buna verilen
hareketsel yant, yapay zek, sinir alar, dnce srelerini ve zihnin ilevlerini
sinirbilimleri zemininde yorumlar.
Son 30 ylda, bilim felsefesinde artan yerel bir byme olmutur.
Sinirbilimlerinin felsefesi beyin yaps ve almas hakkndaki yeni keiflerden dolay
doal ve beklenen bir sonutur. Bu alan zellikle sinirbilimlerinde son yllarda olan
ilerlemelerle yakndan ilikilidir. Literatrde uzun zamandr sinirbilimlerinin felsefesi
bal olmasna karn son zamanlarda bunun yerini nrofelsefe almtr.
Nrofelsefenin amac geleneksel felsefi sorunlar ve zmlerini sinirbilimi bilgileri
zerine ina etmektir.
ki insan nrofizyolojik ya da beyin yaps olarak farkl deilse, neden alglarnn
ierii ya da zihin ierii (qualia) farkldr? Renkleri alglama durumunda da ayn ey sz
konusudur. Nesnel karlk olan elektromanyetik dalga boyu, znel olarak ayn ekilde
mi alglanr? Beyinlerimizdeki sinir hcrelerinin yerine, yapay elektronik mikroilemciler
yerletirecek olursak, acy ac olarak alglamamzda fark yaratr m? Nrofelsefe btn
bu sorulara sinirbilimsel yantlar bekler.
Fizikiler fiziin felsefesini, biyologlar biyolojinin felsefesini yaptlar. Bilim
felsefesinde bir boluk olarak, nrofelsefe yoktu. Zaten nrofelsefe sinirbilimi
felsefesi olarak Descartes ve hatta belki de Platondan beri yaplmaktayd. Ancak,
Patricia Churchland tarafndan adlandrlan nrofelsefenin anlam, bir dereceye kadar
sinirbilimi felsefesinden farkldr. Nrofelsefe, ounlukla, zihin felsefesindeki
sorunlarn sinirbilimi sonu ve bulgularna uygulanmasdr. Farkl olarak sinirbilimi
felsefesi, sinirbiliminin kendisinin felsefi sorunlarnn ve ne srmelerinin ilk elden
felsefesidir. Sonulara uygulama deildir. Nrofelsefe ve sinirbilimi felsefesi baz
konularda st ste binseler de farkl amalar vardr. Belki de nrofelsefenin en iyi
dolayl tanm yledir: felsefe yazlarnda sklkla sinirbilimi yazlar ya da aratrmalar
kaynak olarak gsterilmektedir. Bal felsefi olan ve kaynaklarnda sinirbilimi
makalelerine atf yaplan makalelere nrofelsefe yazs denebilir.
Tablo. Nrofelsefenin lgi Alanlar
1. Bilin
2. Zihin ierii
3. Renkleri alglama
4. Niyet ve istekler
5. zgr irade
6. gr
7. Kiisel farkllklar, benlik
8. Nrolojik ilevsel kayplar (ayrk beyin, felce umursamazlk, yar
uzay alan umursamazl, yz tanyamama gibi)
9. Karar verme
10. Ar deneyimi
11. znellik

Felsefecilerin sinirbilimlerine ciddi ekilde ynelmesi Patricia Churchlandn (ve


ei Paulun) Neurophilosophy (1986) adl kitabn yaymlamasyla balar.1 Churchland,
kitabnda son on yldaki dnceleri szgeten geirerek bilim felsefesi altnda bunlar
birletirir. nemli bir ksmn sinirbilimlerine ve bugnk beyin almas teorilerine
1

Churchland P. Neurophilosophy. Cambridge, MIT Press. 1986.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Nrofelsefe

ayrarak felsefeyle bir araya getirir. Sinirbilimcilere felsefe, felsefecilere sinirbilimini


aktarr. Onun bu birliktelik iin terimi bir arada evrimlemedir. Churchlandlar
aslnda sinirbiliminin ulat son bulgular ile felsefecilerin balangta syledikleri
arasnda ok kesin bir ayrm olmadn ne srer. Bu durumda, nrofelsefecileri her iki
bilim dalndan kendi paylarna decekleri bir araya getirecek kiiler olarak ele alrlar.
P. Churchland tarafndan nrofelsefe terimi kullanlmaya balanmasndan beri
(1986) enflasyonist bir ekilde kullanm artmtr. Nrofelsefe ile ilgili farkl ayrm
yaplr:2
1. Bilisel nrofelsefe (fenomenal)
zellikle zgr irade, kiisel kimlik, znellik, hareket ve fantom hisler zerinde durur.
Bunlarn tanm hem felsefi teoriler hem de altndaki sinirsel, bilisel mekanizmalarn
tanm ile yaplr.
Sinirsel durumlar iinde
zihinsel durumlar bulunamaz
Ampirik zihin problemi

Zihin
Felsefesi
Birinci kii bak as
Epistemik zihin problemi
Bizim kendi beynimize
dorudan erime imknmz
yoktur

Zihinsel zellikler
Ontolojik zihin-beyin problemi
Zihin ve fiziksel zellikler
aras iliki (monizm, dalizm)

ekil. Zihin, zihinsel durumlar olarak belirlenir ve birinci kii tarafndan (znel) ulalabilirdir
(first-person). Farkl olarak beyin, sinirsel durumlarla belirlenebilir ve bu nc kii bak as
ile ulalabilirdir (third-person). nc kii bak as dier kiiler zerine younlar.
Dierlerinin beyin durumlarn kendi beynini darda brakma ile ele alnr. Birinci kii bak as
yalnzca kiinin kendi beynine ulamay salar (duygularmz hissederiz). Kendi beyin maddesi ve
sinirsel durumlarna ulamay salamaz. Bylece birinci kii bak as (zihinsel) ile nc kii
bak as (maddesel beyin) bak ayrr.

2. Ampirik (deneye dayal) nrofelsefe


Odak noktas felsefi teorilerdeki deneye dayal uyumluluk ve deneye dayal
yalanlamadr. rnein, kiisel kimlik iin ltleri, felsefenin ne srd gibi deneye
dayal deerlendirme leine evrilebilir. Birinci kii bak asnn (zne) fenomenal
zellikleri, beynin ilevsel grntlemelerinde (ilevsel MRG, PET gibi) uyar
paradigmalarna dntrlebilir. Bu, felsefi kavramlarn altndaki sinirsel fizyolojik
mekanizmalar aratrmay salar. Son dnemde nrofelsefe terimi sinirbilimsel
kavramlarn, geleneksel felsefi sorunlara uygulanmas olarak ele alnmaktadr. Bu
anlamda, orijinal felsefi terimlerin (zgr irade, bilin) sinirbilimsel karln bulmak
olarak ele alnabilir ve bu bak as ile felsefenin sinirbilimi olarak grlebilir. Hem
bilisel nrofelsefe hem de deneye dayal nrofelsefe, felsefenin sinirbilimi iin
esas paralardr.
3. Teorik nrofelsefe
2

Northoff G. Philosophy of the Brain. John Benjamins Publs, 2003.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Nrofelsefe

Felsefi ve sinirbilimsel teoriler arasndaki balant iin yntemsel stratejiler ve esaslar


gelitirme zerine younlar. Teorik nrofelsefe sinirbilimi felsefesi ile yakn
ilikidedir. Psikolojinin, fiziin felsefesi gibi sinirbiliminin felsefesi sinirbilimindeki ana
konular zerine younlama giriimidir. Buna gre teorik nrofelsefe, hem sinirbilimi
felsefesi hem de nrofelsefenin felsefesini kapsar.

Kuantum Felsefesi

Felsefe

NroFelsefe

Kuantum
Mekanii

Sinirbilimi

NroKuantoloji

ekil. Nrofelsefenin ve Nrokuantolojinin, kuantum mekanii-sinirbilimi ve felsefe


iindeki yeri. Hepsinin kesiim noktasnda, tam ortada, Nrokuantolojinin felsefesi yer
alr.

Churchlandn felsefi tartmasnn ana temas vardr: 1. kuramsal


indirgemelere alternatif mantksal bir yaklam gelitirmek, 2. znellik ve duyusal
znellie (qualia) uygun-ikici fikirle yant vermek, 3. indirgeme kart fikirlere yant
vermek. Son 10 ylda bu temalar nrofelsefenin ana konusu olarak kalmaya devam etti.
Eleyici maddecilik/zdekilik, gelecekte ortaya konulacak baz beyin
yaplarnn insan davranlarnn nasl ortaya ktn aklayacan ne srer. Tpk
oksidatif reaksiyonlarn bir dnem inanld gibi filojiston salnmna gerek duymamas
gibi. Oksijenin kefinden nce, bir nesne yand zaman filojistonun kaybolduu ne
srlrd. Zamanla bizim bilimsel dncemiz ve kavramlarmzdan filojiston elendi.
Dolaysyla bir halk dncesi bilimsel bak as ile elendi. Ayn ekilde, bilisel
bilimlerde zamanla benzer bir gelimeyle geleneksel psikoloji ortadan kalkacaktr.
Son elli ylda biyolojik sinir alar, sinir hcreleri aras olaylarn anlalmas, bellek ile
ilgili yeni gelimeler eleyici zdekilie doru gidie yn vermektedir.3
Biyolojik ya da yapay bir sinir ann temel ilevsel birimi sinir hcreleridir. Bu
bak asna gre sinir hcreleri temel ve basit bilgi ileme aygtlardr. Girdileri
deitirerek, ileyerek ktlara neden olurlar. Hem girdiler hem de ktlar biyolojik
deikenleri yanstr. Sonuta bir sinir hcresinin toplam girdisi hesaplanabilir. Toplam
girdi ve var olan uyarlma durumu ile yeni oluan uyarm durumu ya da kts
hesaplanabilir. Bu bak asna gre, hem biyolojik hem de yapay sinir alar
matematiksel
olarak
vektr-vektr
dnmleri
olarak
deerlendirilebilir.
Churchlandlar bu vektrsel (izgisel uzaysal) ilemlere beyinde yeni bir bilgi ileme
tr olarak bakarlar.4
Devinimsel beyin kabuu alan istemli hareketten hemen nce ve istemli
hareket esnasnda atelenme gsterir. Bu hareketin iki zelliini temsil eder: kuvvet ve
3

Churchland P. Eliminative Materialism and the Propositional Attitudes. Journal of Philosophy. 1981.
Churchland Paul and Patricia. Recent Work on Consciousness: Philosophical, Empirical and Theoretical.
Seminars in Neurology. 1997.
4

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Nrofelsefe

yn. nce hareket gerektiren ilemler birincil devinimsel alanda kodlanr. Birincil
devinimsel alanda her sinir hcresinde hareketin ynnn ayarlamas yaplr. Buradaki
baz hcreler hareketin belli ynnde daha belirgin ateleme yaparlar. Hareketin yn,
tek tek hcrelerin atelemesi ile kodlanmaz. Ve hcreler sadece bir ynde harekete
neden olmaz. Her ynde hareket esnasnda farkl iddetlerde ateleme yaparlar.
Hepsinin bir arada oluturduu sinir hcresi boalmnn izgisel uzaysal (vektrel)
toplam hareketin ynn belirler. Yani, her hcre hareketin yn iin farkl
iddetlerde bir oy kullanr. Elde edilen ortak vektrle (oylarla) hareketin yn arasnda
belirgin bir iliki olduu ortaya konulmutur. Bylece, daha hareket olumadan nce
yaplan sinir hcresi kaytlar ile oluacak hareketin yn nceden tahmin
edilebilmektedir.
Hareketin yn, beyin kabuu sinir hcreleri topluluunca kodlanr. Birok
hareket birden fazla eklemi etkiler ve ardk hareketlere gerek duyar. Apostolos
Georgopoulos, bir ynetme kolu kullanarak, grsel hedeflere doru maymunun
ynetme kolunu hareket ettirmesi esnasnda birincil hareket beyin kabuundan sinir
hcrelerinin almalarn kaydetti. Ynlerin dar bir snr iinde, tm sinir hcreleri,
hareket ncesi veya esnasnda ateleme yapyordu. Buna gre, hareketin zel bir yn
tek bir sinir hcresinin aktivitesinden ziyade, sinir hcrelerinin topluluunun net
vektrel etkisiyle tespit edilir. Bir harekete her bir sinir hcresi katkda bulunur ve yn
toplam vektrle belirlenir.
ekil.
ekilde
iki
sinir
hcresinin verdii emir ya da bir
hareket yn iin vektrleri
(izgisel uzaysal) ve bunlarn
oluturduu ortak hareket yn
(-----) grlmektedir.

Sinirbilimi felsefesinden doan ilk nemli adm, bilisel ilevleri beyindeki zel
sinirsel blgelere yerletirme giriimidir. Joseph Galln frenolojisi (1800 civar) ile
balayan bu yaklam artk modern beyin grntleme yntemleri ile daha kesin ve
ayrntl hale gelmitir. Bunun yannda tmr ve fellere bal hasar gren kiiler
yaarken de klinik ve grntleme ile ilgili ilevlerin beyinde nerede yerletii daha
kesin olarak tespit edilebilmektedir.
Sinir hcresi retisi (nron doktrini), zihni anlama asndan sinirbilimi
tarafndan alan bir penceredir. Buna gre zihni aklayabilecek baarl bir teori tam
olarak sinirbilimsel olacaktr. Sinir hcresi retisinin modern savunucular Patricia ve
Paul Churchlanddir. Patricia Churchland ve Terrence Sejnowskinin kitabnda (The
Computational Brain, 1992) bu kabullere rastlanr. Yine Paul Churchlandin The Engine
of Reason, The Seat of the Soul (1995) adl eserlerinde de ayn reti savunusu
bulunabilir. Psikoloji ve sinirbilimi ilikisini anlatrken tarihsel benzetmelerden
yararlanr. Keplerin gezegen kanunlarn Newtonun hareket kanunlarna, snn
ortalama molekler kinetik enerjiye ve n elektromanyetik dalgalara indirgenmesine
benzetme yapar. Buna gre, psikolojinin sinirbilimine indirgenmesi durumundan,
psikolojik grngleri sinirbilimsel terimlerle anlayabileceimizi ve zihnin baarl
teorisinin saf olarak sinirbilimsel olabileceini umabiliriz. Dier bir ifade ile sinir hcresi
retisini destekler. Patricia Churchland Nrofelsefe (1986;482) adl kitabnda:
phesiz, sinirbilimindeki keifler, felsefedeki allagelmi ve tutucu (ortodoks)
inanlarmzn tmn deitirecektir diyerek sinir hcresi retisine dolayl gnderme
yapar. Psikolojik ya da felsefi aklamalar, baarl teoriye ulamak iin yoldaki
duraklardr ve tm bak asn bize sunmazlar. Eer zihinsel grngleri aklayan
teoriler sinirsel teoriler deil ise zaten sinirsele bir indirgenme yaplamaz. Dorudan bir
aklama mmkn olana kadar sinirbilimi tarafndan dlanacaklardr.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Nrofelsefe

Teorik baklar ve birden fazla yalanlama

Felsefi teori

Sinirbilimsel hipotez

Mantksal uyumluluk

Balantsal uyum

Ampirik uyumluluk

Mantksal yalanlama

Disiplinler aras
yalanlama

Ampirik yalanlama

ekil. Nrofelsefi bir hipotez ya da varsaymn oluumu. Nrofelsefik bir


hipotez, felsefi teori ve sinirbilimsel hipotez arasndaki ba hakknda bir
varsaym olarak tanmlanabilir. Byle bir uygulama; simetri prensibi ve iki
ynllk prensibi (), disiplinler aras dnllk prensibini takip eder.
farkl yalanlama modu oluur ve yalanlamalar Karl Poppern yalanlamas ya
da yalanlanabilirlii ltdr. lki, mantksal yalanlama ve mantksal
uyumlulukla ilikili olarak isel geerlilik anlamna gelir. kincisi, deneye
dayal (ampirik) yalanlamadr ve ampirik uyumlulukla ilikili olarak dsal
geerlilii sorgular. ncs ise disiplinler aras yalanlamadr ve apraz
disiplinler aras geerlilii sorgular (Northoff, G. Philosophy of the Brain,
2003).

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Nedir?

Bilincin Tanm ve Sorunu: Bilin Nedir?

Elinde drt veri noktas bulunan uyank bir deneyci, bunlarla bir fili
tanmlayabilir, hele be veri noktas varsa, filin kuyruunu sallamasn bile
salayabilir.
Enrico Fermi
Hakikatleri lafzlardan elde etmeye alan kimseler, kimi zaman aknla
der de lafzlarn okluundan dolay manalarn da ok olduu vehmine kaplr.
Hakikatlerin kendilerine ald kiiler ise manalar asl, lafzlar da bunlara
tabi olarak kabul ederler. Zayflarn ii ise bunun tersidir; onlar hakikatleri
lafzlardan elde etmeye abalarlar.
Gazali, Mikatl-Envar

Amicus Plata, amicus Socrates, Sedmagis amica veritas.


Platonu severim, Sokratesi de severim, ama en ok hakikati severim.
Anonim
gnoramus, ignorabismus! (Bilmiyoruz, bilmeyeceiz!).
Heinrich du Boid Reymond (1818-1896)

Bir ey Nasl Tanmlanr?


Tanm, kelime anlam olarak, bir kavramn, bir
Tablo. Bilincin dier dillerdeki karlklar
szcn
ayrc
zellikleri
ve
temel
consciousness
zelliklerinin tmdr. Ayn zamanda tarif ile ngilizce
eanlamldr. Tanmlamak ise szcn Danca-Hollanda bewustzijn, besef
gsterdii varln ya da nesnenin yapsn, Franszca
conscience
niteliklerini, temel zelliklerini dil aracl ile
Bewutsein
anlatmaktr. znde ya da altnda yatan Almanca

yapya ulamaya almadan, yalnzca onu Yunanca


dierlerinden ayrmaya yetecek niteliklerini talyanca
coscienza, conoscenza
sayarak yaplan tanmdr. Bu ad tanmdr.
Portekizce
conscincia
Bir eyin tanmlanmas kavramlarn
,
kullanmn gerektirir. rnein, bu kitab Rusa
dikdrtgen ve beyaz kda baslm olarak spanyolca
conciencia, conocimiento
betimlediimiz
zaman,
a
ve
renk svee
medvetande, medvetenhet
kavramlarna sahip olduumuz gibi, zgl renk
( ), ,
ve a kavramlarn da bilmemiz gerekir. Arapa
, ,
Gnlk yaamdaki tanmlamalarda bu sorun branice
ok gze arpmaz. Buna karn bakasnn
zihninde ya da bizim zihnimizde olup darya bir tanm aktarmak gerektiinde ciddi
sorunlar kar. Aslnda aradmz eyler, betimleme yaparken kullandmz aralardr
(bilin durumunu uyanklk-farkndalk olarak tanmlamak gibi).
Bilin tanm, koma konusunu ieren hemen hemen her tp kitabnda yaplr.
Ancak, bu tanmn amac komann ne anlama geldiini okuyucuya anlatmak olmasna
ramen, ounlukla ksa bir bilin tanmlamas yaplr. Okuyucu genellikle koma
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Nedir?

konusunu okuduktan sonra, bilincin ne anlama gelebileceini anlamaya alr.


Dorudan bir bilin tanm verilmez ya da verilse de ksadr. Bu kavramada bilin
tanmnn katks ok da fazla olmaz. Grnmler ve bileenler bilinci aklamada
kullanlr. zmleme ile ayran eyler, zmlemenin sonularndan kken
almadklarndan yanl bir yola saplm olunur.
Bilincin yaplan tanmlamalarn anlayabilmek iin, dilin inceleme
yntemlerinden biri olan anlambilimden sz etmek yararl olacaktr. Anlambilim;
szcklerin anlamnn incelenmesi olarak ifade edilir. Dilin gnlk kullanm iinde,
gsterilenler ve gsteren szckler vardr. Gsterenlerin yaratt imgeler aracl
ile anlam elde edilir. Gsteren ve gsterilenler birbirinden ayrtrlamaz gibidirler.
Birbirine benzemeyen gsterenlerce tanmlanm olmasna karn edeeri kabul edilen
gsterilenlerin, karlkl deitirilebilme olasln gsteren eanlamllk veya
eadllk (aralarnda bir bant bulunmayan gsterilenlerin zde gsterenleri olmas)
ve okanlamllk (birbirine yakn gsterilenler iin ayn gsteren) olabilir.1 Buna gre
bilin kelimesi gsterilendir. Bunu tanmlamak iin yaplan ifadeler ise gsterenlerdir.
Ancak, anlamlandrma, birbirinden ayr elere balanan gsterilenlerin art
arda diziliinden deil, bunlarn btnnden ortaya kan tek sonutur. Bunun iin sade
bir yntem kullanlr: Bir A gsteriminin anlamsal kimlii, bu gsterenin gerek dilsel
bir biime gerekse daha nceden bilinen bir nesneye (olguya) denk den bir
gsterilenle zdeletirmesiyle salanr. Tanmlama, A ile onu anlamsal bakmdan
stlenen B arasnda anlamsal bir denklik gsteren anlamna gelir ve bu....-dr gibi
yardmc ifadeler aracl ile btnlenir:
A, B anlamna gelir,
A, anlamca B ile edeerdir ya da
A, B ile ayn anlam tar demektir.
Tek bana ele alndklarnda, edeerler karlkl deitirilebilme nitelikleri
gsterirler. Mantksal olarak; AB, AB, AB denklemleri yazlabilir. Buradaki , ve
iaretleri kme iaretleridir. Kapsama, ierme ve denk anlamlarna gelirler.
Tablo. Bilincin tanmlanmas iin sk kullanlan gsterenler.
Gsterilen
Aklanan

Bilin

Gsterenler
Aklayan
Farkndalk
Uyanklk
Tetiktelik
drak
znel deneyim
Akl
His
Kendine farkndalk
Dikkat
Seici dikkat

Vicdan
Hissi batn
uur
Kendini sezi
Usun kullanlmas
Zihinden geenin algs
bilgi, igr
Bilen biri
Sessiz konuma
Duygularmzn toplam

Tanma
Alglama
Zihinsel yaamn en st
seviyesi
Bilme
znel deneyim/durum
Algsal-devinimsel iliki
Sessiz konuma
Dnsel sezgi
Duygu ileme

Tanm yapmak, Wittgensteina gre, bu .........-dr trnde nermelerin en


belirgin zellii, gerekliin gstergeler dizgesi olarak adlandrlan eyin dnda
kalarak, u ya da bu biimde simgeye girmesidir. Bir eyin tanmlanabilir olmas; 1.
ayrtrlabilirlik, 2. aklanabilirlik, 3. yer deitirilebilirlik zellikleri ile yakndan
ilikilidir. Bunun yannda szlk yapmclarnn sk kulland yntemler de vardr.
Szlksel tanmlamalar yaplrken, gsterilenler, temel yapsal balant ile
belirlenirler; eanlamllk, stanlamllk, kartanlamllk.

Anlambilim. Irene Tambamecz. letiim Yay. ev: Sevil N. 1998, stanbul.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Nedir?

Tablo. Szlklerde kullanlan tanmlama yntemleri ve rnekleri


Yntemler
zgl farkllk
Eanlamllk
Kartanlamllk
Btn-para ilikisi
Belirgin zelliklerin betimi
Szck bileimi-tretimi

rnekler
Yataanki yan kesici uzun sava ba
Geveze enebaz
Gz pek Korkak olmayan
akak Ban yan ksm
akak Gz, aln ve kulak arasnda yer alan blge
Yavaa Yava bir biimde

Eanlamllk
zde ya da benzer anlam olmasna karn, gndelik dil kullanmnda farkl biimlerde
(idrak, kendine farkndalk) olan szcklerdir. Kimi eanlamllk tanmlar, seilen
gzlem dzeyini gz nnde bulundurmadndan, karmak karmlara neden olur
(bilin=farkndalk gibi). Tanmlanm szcksel yap iinde, iki terimin deitirilebilir
olmas (bilinuyanklk), yaklak eanlamlln ortaya kmas iin yeterlidir. Ancak,
edeerli olmak iki szc eanlaml yapmaz. Farkl anlatm ve ierii olan ama ayn
gndermeyi paylaan gstergeler eanlamldr.
stanlamllk
Tanmlamalarda, stanlaml bir kelime genellikle madde ba olarak sunulur
(bilinkendinin ve evresinin farknda olma durumu). stanlamllar, altanlamlar
kapsar ya da ierirler. stanlamldan, altanlamlya geilirken, bir farklln zgl
nitelii belirlenir. Bu farkllk bir sfat aracl ile aka gsterilerek (rnein; yelkenli
gemi) ya da farklla dikkat ekmeye yarayan bir gsterge deiiklii aracl ile
yaplr (gemi/yelkenli). Tanmlama, en az belirlenmi olandan en ok belirlenmi olan
ynnde bir ak gerektirdiinden, altanlama ulamak iin stanlamdan yola klabilir.
Bunun tersi geerli deildir (bilinuyanklk farkndalk dikkat).
Kartanlamllk
Bu yalnzca szlksel tanmlamalara uygulanabilir. Ztlk ilikisi temeldir. rnein;
bilinlibilinsiz, genidar, bykkk. Bu iki karlkl kelimeler arasnda, ortak
kavramdan kaynaklanan, byk lde sezgisel ve bulank bir ztlk ilikisini gsterirler.
Byk ara derece olan orta ihmal edilerek kk ile ve yar bilinli gz ard
edilerek, bilin bilinsizle kart anlamlanr. Bu tr tanmlamalar dilsel olarak
yetersizdir.
Cmlelerde olduu gibi bilin tanmlarnda da, bir tanmn (cmlenin) anlamsal
bakmdan geerli ya da geersiz olduuna karar verebilmek iin, nce bu cmlenin
yorumlanabilir olup olmadna bakmak gerekir. Yorumlanabilirlik, kabaca
anlalabilirlik olarak da ifade edilebilir.
Yaplan tanmlamalar, gerek tanmlamalar m yoksa aklamalar mdr?
Aklama, anlam kesin olmayan bir kavramn (gsterilen ya da aklanan), anlam kesin
olan yeni bir kavrama (gsteren ya da aklayan) dntrlmesi demektir. Aklanann
anlam tam-belirli deyimlerle dile getirilemezse de, biimsel olmayan aklamalar ve
rnekler yardm ile olabildiince anlalabilir bir biime sokulur. Tartlan sorun,
aklamalarn doruluu sorunudur. Aklanmas istenilen kavramn (bilin) anlam
belirsiz olduuna gre, elde salam bir lt yok demektir. Genel olarak bir aklama,
sezgisel olarak ak grnen durumlar iin doru ise iyi bir aklama saylr. Ancak bunu
bilin aklamalar iin sylemek doru olmaz.
Bulunacak tanm doru ya da gerek bir tanm olabilecek mi? Doru
ifadesi genelde iinde insann kavraynn olduu konuma karlk gelir ve gerein bir
yansmasn ifade eder. Doru tanm iin insan znesine, bilme, alglama ya da bilince
gereksinim vardr. Gerek tanm ise bilenden, bilinten, insandan bamsz olarak kendi
bana var olabilen durumlar iin kullanlr. Sonuta; bilincin insann olmad yerde
anlam olmadndan, gerekin tahtna hibir zaman ulaamayacaz demektir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Nedir?

Sadece doru bir tanmlama ile yetineceiz. Karl-Otto Apele gre doruluk diye bir
ey yoktur trnden bir sav daha batan yanltr. nk savn nermesi ierii ile
edimsel ierii kendi iinde eliir.
Bilincin Tanm Nasl Yaplabilir?
Peki, nedir bu tam aklanamayan, llemeyen ve ifadelerle ortaya konulamayan
bilin? Tanmlamas daha ok dorudan olmasndan ziyade dolayl yollardandr2
(farkndalk gibi) ve birok farkl eyi ifade edebildii iin zordur.3 nk bilin arlkl
olarak kiisel bir deneyimdir. Canl maddenin retimini denetleyen zel bir
retmendir, bazen yeterince eitilmi olan rencisini, teki grevleriyle uramak
iin yalnz brakr eklinde basit ve anlaml tanmlamalar da varsa da,4 bir kiinin
kendi varlnn/var oluunun, duyularnn, dncelerinin, evresinin farknda olmas
olarak da tanmlanr.5 durumumuzu sorgulayarak bir eylerin farknda oluruz ve
bilinli bir varlk olduumuzu hissederiz ve bilincin en nemli noktas da budur.6 Bilin,
ou kez "farknda olma, farkndalk" ile ayn anlamda kullanlr. Yani bilinli kabul
edilen varlklarn nesnel/dsal gzlem ve znel/isel gzlemleri vardr. znelci
kuramlarn tuzana dmemek elde deildir. Bilincin btn tanmlar temelde hep ayn
gibidir. Ama her tanm eski bir iede yeni bir arap gibi sunulur. Ya da bazlar
grnty kurtarmak adna ne srlmlerdir. Tanm yapacak bir doctor universalis
(evrensel bilgin) bulmak mmkn deildir. Ya da bekleyeceimiz ani bilgisizlikten, ani
bilgili bir duruma geme, ani bir kavray (anagnoresis) mmkn gzkmemektedir.

Mbius eridi ve Bilin


Bir kii bir nesneyi alglad zaman, gzlemci gzlenen
nesneye gre tanm olarak dardadr. Fakat ie bak
esnasnda kendini gzlemleyen bir gzlemci zne ve
nesneye ayn anda rastlar. Sanki gzlemci hem kendinin
iinde hem de kendinin dndaym gibidir. Tpk bir Mbius
eridinde olduu gibi. Halka etrafndaki yol izlenince,
grlecektir ki sadece bir ky vardr.7 Werner Heisenbergin
szleriyle: Dnyann nesne ve zneye, i ve d dnyaya,
beden ve ruha ayrm artk bir uygunluk deildir durumuna
rastlarz. Mbius eridi, kttan bir erit kesilip bklerek
iki ucu yaptrlarak elde edilebilir. Bir ABCD kt kurdelesi
alp bunu 1800 kvrp, C noktasn A noktasyla ve D noktasn
B noktas ile birletirecek ekilde st ste getirilecek olursa
byle bir erit elde edilebilir. Yapay bir nesnedir. Bir tek
yz ve bir tek kenar olan yzeydir. Bu eridin bir yznn
ortasna mavi dier yzne krmz izgi izmek isterseniz, bu
mmkn olmaz. nk dier yz yoktur. Mavi izgi,
herhangi bir son ya da kenara ulamadan kendine ular.
Yani, Mbius eridi bir anlamda bir yz olan bir yzeydir. ki
kenar da aslnda kesintisiz bir kenardr.

sel, kiiye ait olan znel bak asyla bakldnda bilincin baz zellikleri
tamamen baka biri tarafndan deerlendirilemez. Her zaman znel olan gryorum,
hayal ediyorum, inanyorum, dnyorum gibi kendi iselliimize ait ifadeler
kullanrz. Btn bunlar, znel yapmzla birlikte gemi ve gelecei gz nne alarak,
2

Current Awareness: Spotlight on consciuosness. The 1996 Ronnie MacKeith Lecture. Developmental Medicine
and Child Neurology 1997;39:54-62.
3
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas.. 2.Bask, TBTAK. 1999;5-6
4
Schrdinger E. Yaam Nedir? Evrim yaynlar, 1999;123.
5
Random House Websters Unabridged Electronic Dictionary, CD-Ver 2.0, 1996.
6
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;7
7
Davies P. Tanr ve Yeni Fizik. m yaynlar, 1995;191

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Nedir?

gemi deneyimlerimizin sentezinden oluurlar. Bu zamana bal yerleik durum


belleimizle de yakndan ilikilidir. Bu ynyle bakldnda bilin, dier bir kiiye
iselliimizi aktarm iin znel dil ile sk skya balantldr.8
Felsefeci Daniel Dennett bilinci, beynin deiik blgelerinin ayn anda deiik
iler yapt ve olaylar kendine gre yorumlad yaratc kargaa olarak kabul eder.9
Ortada tek ve doru bir yorum yoktur. Bilinci kafalarnn iinden darya bakarak
anlamaya alan bir insan olarak tanmlayan dnceleri eletirir. Belki de, bir tanm
bulmaya almamalyz der. Bu eitlilik gz nne alndnda tanm yanltc da
olabilir. Dolaysyla kesin bir tanmdan uzak durabiliriz. nk esas problem, bir
yirminci yzyl sorunu olan bilinci, modas gemi on dokuzuncu yzyl terimleriyle
tartmamzdan kaynaklanmaktadr.10
Bilin hakknda bugnk tartma David Chalmers tarafndan ne srlen ve
ayrm yaplan bilincin kolay ve zor problemleridir. Kolay problem, bilin deneyimi
olmakszn sinir hcresel olaylarn doasn anlamadr. Bir dereceye kadar bu soru
yantlanmtr. Bunlar arasnda, beyinde paralel bilgi ileme nasl oluur? Bellek nasl
depolanr ve geri arlr? Seici dikkatte hangi mekanizmalar devreye girer? gibi
sorulara ksmen yantlar oluturulmutur. Zor soru ise, bilincin genel aklamasn
ierir. Nasl fiziksel dnyadan bilin doar? Niin baz sinir hcresel olaylar bilinli
deneyimle sonulanrken, dierleri sonulanmaz? Ve en nemlisi de bilin denilen ey
nedir?11
Fiziki Roger Penrosea gre bilin, fiziksel olarak yanna yaklalmas gereken
ve bilimsel bir kavramdr. Tanmlamadan ziyade tarif edilmesinin daha uygun olacan
belirterek, aktif ve pasif olarak iki paraya ayrr. Renk ve armonilerin alglanmasn
farkndalkla birlikte pasif olarak kabul ederken, bilincin zgr irade ile i grme
yeteneini de aktif ksm olarak ele alr. Anlay bu ikisi arasna yerletirir ve
farkndalkla anlayn ayrlamayacan, eer farkndalk olmazsa anlaytan
bahsetmenin anlamsz olduunu belirtir. Bilincin tanmn da farkndalkla eanlaml
olarak kabul eder. Yine zeky da anlaya balar.
Analiz, Sentez, aposteriori, a priori
Analiz, bir btn kendini oluturan paralarna-elerine ayrarak
aklamak
Sentez, paralar birletirerek bir btn anlamaya almak.
A priori, doruluu deneyimlerimize, gzlemlerimize dayanan savlara,
nermelere, dncelere, yarglara denir. Bunun tersi duruma a posteriori
denir. Deneyden tretilen tm bilgi a posterioridir. A priori usuluk, a
posteriori deneycilik olarak da adlandrlr.

Hangi Bilin Tanm?


Aktif ve pasif bilin yannda, deiik ayrmlar da vardr. Birincil ve yanstc (reflective)
bilin arasnda keskin bir ayrm da bunlardandr. Birincil bilin daha basittir ve duyusal
uyarlarn farkndal ile birliktedir. Bu tr bilin, beyinde baz ilemlerin bilinli,
bazlarnnsa bilinalt aracl ile nasl yapldn anlatr. Yanstmal bilin ise benlik
ile ilikilidir ve ben veya benim, kendim temsiliyeti ile ilgili bir kavramdr.
Bir ayrm da fenomenal ve psikolojik bilin arasnda yaplr. Fenomenal bilin
baz fenomenal kalitenin varln ifade eder, yani birincil kii deneyimini yanstr;
hlbuki psikolojik bilin; uyanklk, igr, aktarabilirlik, kendibilinci, bir eye dikkat
veya bilgisini (farkndal) ifade eder. Felsefi bak as ile fenomenal bilinci aklamak
ok zordur. Yani bu Thomas Nageln sorduu Yarasa gibi olmak nasl bir eydir?
sorusunun yantn vermek anlamna gelir. zel olarak hissedilen ben bilincin temel
kavramdr.
Birok durumda felsefede kullanlan bir terimle ne denmek istendiini
anlamamza ramen anlamnn duru bir aklamasn vermeyi ya da onu tam olarak
8

Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.


Dannett D. Conciousness Explained. Little Brown Comp. 1991.
10
Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.
11
Arcizzewski M, Akins K. Race for consciousness. Trends in Neurosciences 2000;23;648-649.
9

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Nedir?

tanmlamay baaramayabiliriz. Bilin-zihin/beyin-beden ya da ksaca simgesel olan


psi/phi sorununun gemiine uzanmak istediimizde, genellikle beklediimizden
ifadelerden farkl olarak ruh/beden ilikisi hakknda yaplan deerlendirmeler ve
adlandrmalar gze arpar. ou felsefeci hem Antikada hem de modern felsefenin
doumu sralarnda bedenden farkl olan ve genellikle kartnda bulunan bir ey iin
farkl tanmlamalar ve adlandrmalar kullanmlardr: pneuma, z, tz, tin, can, ruh,
nefs, maneviyat, akl gibi...
Sk sk arr ve genellikle kullanmda olan szcklerin duru ve belirli
anlamlarn elde etmede glklere deriz der Berkeley. Yanla neden olan ey ya
da tz kelimesinden ziyade, anlamlar zerine dnme tutumudur, diyerek
szcklerin anlamn bir karara balamak istiyorum ifadesi ile zm sunmaya
alr.12 Berkeley Terimler bir lde konumay ksaltmak iin ortak alkanlk
tarafndan yaratlmlar ve bir lde de retim amacyla dnlmlerdir...
Gereklik araynda doru olarak anlamadmz terimler tarafndan yanla
drlmemeye dikkat etmeliyiz... Neredeyse tm felsefeciler uyarda bulunurlar ve
ok az ona dikkat eder der.

12

Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;22

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Kelime ve kavram karmaas

Kelimeler ve Kavramlar Kargaas...

i.im.ti, te.e.ma, psyche, pneuma, z, tz, tin, ruh, nephesh, nefs, istanza(na),
zihin, bilin
Pneuma, Yunanca pneodan kken alr ve soluk, flemek kelimesinden gelir.
Uyanklk ve yaamak iin soluk almak gerektiinden, pneuma sadece rzgr ya da soluk
deil, dier yaamsal ilevler olan duyular, dnceleri de kapsar. ncilde Tanry
tanmlamak iin de kullanlr (John 4:24).1 Erasistratus (M 304-250) pneumay ikiye
ayrr; kalbe canlandrc ve beyine psiik pneumay yerletirir. Platon, pneumay hem
rzgr hem de soluk olarak kullanr. Thetus, rzgr olan pneumay kiilerin farkl znel
duyusal alglamalarnn (scak, souk) aracs kabul eder. Diyogenes ise evrensel bir
kaynak grd havay tm yaayan eylerin ruhu (psyche) olarak grr. Olaslkla
vcuttaki toplardamarlar tanmlayarak, bunlarla bedene daldn syler.
Psyche, dz anlamda ruh olarak evrilir. En erken yazlarda, soluk benzeri bir
materyaldir ve bir hayalet olarak lmden sonra da var olmaya devam eder. M 4. yyn
balangcyla birlikte, beden karsnda ilk hatrlanan oldu. Homerde psyche, yaam
veya birinin hayaleti olarak ele alnrken, zihin ve bilin anlamnda hibir zaman
kullanlmaz. Homerde, yaayan bir kiide var olan ve lmle kaybolan tm yetileri
anlatmak iin kullanlr. M 500lerde Pisagor, Homerin bakn reddederek,
hayvanlarda olduu gibi insanlarda da psychenin baka vcutlara g ederek ardk
ortaya ktn ne srer. Zaman ierisinde kelime benlik, kiilik anlamna kaymaya
balar.2 Platon ile tekrar psyche tartmalar balar. Bunu Phaheoda ayrntl ele alr.
Epikrclere gre ise yaayanlarn bir parasdr, gste toplanr ve buradan bedenin
organlarna dalr. Bu bak as beraberinde kalbin tm organlarn ve bedenin
ynetim merkezi olduu dncesini de beraberinde getirmitir. Aristotelesin bak ile
psyche, fiziksel bir para olmamasna ramen, bedenin organlarnn formu veya
harekete geirici ksmdr. Fakat zihinde (nous) bulunmaz. Zeno tarafndan kurulan
retide ise psyche temel fiziksel retilerle kaynatrlr. Zenonun tasvir ettii evrenin
harekete geirici esas pneumadr. Her eyin iine nfuz eder. Hayvan ve insanlara
nfuz eden soluk ise onlarn psychesidir. Aristotelesin aksine Zenonun fikrini
savunanlar bitkilere psyche atfetmezler. O daha ziyade, alglayan ve amal hareket
yapan yaratklarn yaam esasdr. Plotinusun (yakl. 205-270) Neoplatonizminde ise,
fiziksel dnya ve zihinsel oluun daha yksek gereklii arasnda araclk yapar. Bu
reti, psycheyi hem bireysel olua hem de dnyaya balar.
Pneuma ve psychenin ierik ve anlamsal benzer ifadeleri ok daha eskilere
uzanr. Smer dilindeki .M.Tden gelen imti, nefes-rzgar-yaam anlamna
gelir. Akadca kelime olan napitu kanda ele gemeyen bir eyi ifade eder. Bunun
yannda, daha temel ve kalc bir ey olan TE.E.MA ifadesi, harfiyen evirisi yapldna
hafzay yerinde tutan barndran anlamna gelir. Akadca ruh olarak evrilen
etemunun benzeridir.
ncil de, can ve ruh szcklerinin anlamlar arasnda bir farkllk vardr; ruh
ve can birbirinden ayrlabilir (Heb 4:12). Ruh iin branice ve Yunanca szckler
(ruach ve pneuma), aadaki ekillerde de tercme edilebilirler: yaam, zihin, nefes,
ruh, rzgr. Tanr kendi ruhunu, insan da ieren doal yaratl srdrmek zere
kullanr. Bu bakmdan, insann iinde olan Tanrnn ruhu, onun iindeki yaam gcdr.
"Ruhsuz beden ldr" (James 2:26). "Tanr, yaam nefesini (ruh) iine demin burnuna
fledi ve insan yaayan bir can (yaratk) oldu" (Genesis 2:7). Bununla ilikili olarak da
Eyp, "Tanrnn ruhu benim burun deliklerimdedir" demektedir (Job 27:3). Bylelikle,
ncil ifadesine gre iimizdeki yaam ruhu doumda verilir ve beden canl kald srece
kii ile kalr. Tanrnn ruhu herhangi bir eyden geri ekildiinde ise lm olur.
1
2

Stead C. Pneuma E.Craig (Edt). Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge, 1998.
Long AA. Psyche E.Craig (Edt). Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge, 1998.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Kelime ve kavram karmaas

lmde, "Toprak (beden), nceden paras olduu yeryzne dnecek ve ruh da onu
veren Tanrya geri dnecek" (Ecc 12:7). ncilde can olarak tercme edilen branice
nephesh ve psychedir. Bylelikle can, kii, beden ya da nefsi ifade etmektedir.
Can, kii ya da bir kiiyi oluturan tm eylerin zetidir. Tanrnn yaratt
hayvanlar, "hareket eden yaratklar Yaayan her yaratk" (Genesis 1:20-21)
ifadesindeki yaratk olarak evrilen branice szck, nephesh olup; bu, rnein
Genesis 2:7deki gibi, can olarak da evrilebilir: "ve insan yaayan bir can oldu."3
slam dncesinde, ruh farkl anlamlar iermesine karn, insana canl ve
bilinli varlk denilmesine yol aan bir e olarak kabul edilir. Sk kullanlan ruh ile
nefis arasnda bir ayrm vardr. Ayn ekilde aklla zihin arasnda da bir ayrm
yaplmtr. Zihin (intellect) dnyevi, dolays ile snrl bir akl ifade ederken, akl
(reason) yaratlm ilk ey olarak Allaha ulamann arac olan klli akldr. Buna gre de
vahiy zihinle deil aklla balantldr. Ruh, iradeli ve iradesiz tm eylemlerin kayna,
canlln belirtisi ve alg olayn gerekletiren yeteneklerin btndr. slam
felsefecisi Hcvirinin Hakikat Bilgisi (Kef l-mahcub) adl eserinde ruhu iyiliklerin
ilkesi sayarak melee, nefsi ktlklerin ilkesi sayarak eytana atfeder. Bylece
bedenden farkl olan ey ruh ve nefis olarak ikiye ayrlr. Bu ayrm bn Arabde de gze
arpar ve bedenin dndaki z, ruh ve nefis olarak ikiye ayrr. Bunlarn yaratltan
farkl olduunu ne srer. Ona gre, Ademin vcudu ruhun grld yer, Havvann
vcudu nefisin grld yerdir. Bylece doan demoullaryla ruh-nefis birleimi
ortaya kar. Baz slam bilginlerine gre de nefis, canl varlktaki yaamn ilkesi, ruh ise
dnme ve kavrama ilevini gerekletiren zdr. slam felsefecileri beden dndaki
zden bahsetmelerine ramen, aklla kavranamayacan ve ne kadar abalarsak
abalayalm, ruh konusunda geree ulaamayacamz Kuran- Kerime dayanarak
ifade ederler: Ey Muhammet, sana ruh hakknda soru sorarlar. De ki: Ruh, Rabbimin bir
iidir. Onun hakknda size ok az bilgi verilmitir (sra-85).
slam felsefecilerinden bn Arab ise ruhu syle anlatr:
...Ve ruh kendi zat ile var olup, devamllk hususunda bedene muhta
deildir. Tecrit edilmi olma ynyle bedenden ayrdr. Fakat idare etme ve
tasarruf kullanma ynyle bedenle ilikisi vardr. Ve beden madde aleminde
ruhun bedeni ve kemalinin aa kt, grnd yerdir... Nitekim ruh
bedenden ayr olmayp, kemalini aa karmak iin bedene muhtatr ve
bedene yaylmtr. Onun yaylmas, beden iine girme ve beden ile birleme
suretiyle deildir; belki onun bedene nfuz etmesi btn mevcut olanlardaki
nfuz etmesi gibidir. Ve bu itibara gre, ruh ile beden (cisim) arasnda
btnlk ynyle bakalk yoktur. Nasl ki Hak, bir ynden hakikatlerin ayn ve
bir ynden baka ise, ruh da bir ynden bedenle ayn ve bir ynden bedenden
bakadr... Bilinsin ki, Hakkn vcudu biri etken ve dieri etkilenen olmak
zere iki ksmdr. Etken olan tesir eden fiille ait ve etkilenen, tesiri kabul
eden fiilden etkilenmekten ibarettir. Baka bir deyile vcudun ruhu ve bedeni
vardr; ruhu etken, tesir edici ve beden ise etkilenendir. rnein, insann
bedeni ve ruhu vardr. nsan konuan bir hayvandr diye tarif ettiimiz vakit,
onun ruhu ile bedenini ele alm oluruz. Konuma onun ruhu, ii ve hayvan
onun bedeni ve d grndr. nsann konuan ruhu grnmedii halde, d
grn olan bedeninde tesir edicidir ve d grn olan bedeni tesiri kabul
eden, etkilenendir. nsann ruhunda bir yere gitmek iin bir istek peyda olur.
indeki bu irade/istek/isten ve ynelme, onun Kn [ol] emrinden ibarettir.
Beden bu irade ve emirden etkilenerek harekete gelip o istedii yere gider.
imdi, insann vcudu tek olduu halde onda biri tesir eden ve dieri tesirden
etkilenen olmak zere iki ksm takdir olmu olur. (Ksa not: bn Arabnin
(1165-1240) bu ifadeleri neredeyse ayn olarak 300 yl sonra Descartesta (15961650) ortaya kar ve onun ikiciliinin-dalizm en iyi tasviri budur.]
Bunlardan z, bir kimsenin benlii, tinsel varl, zat, nefis olarak tanmlanr
ve bir eyin temel ierii olarak dnlr. Tanmlamas Aristotelese kadar uzanr. Ona
3

ncilin Temelleri. Bir alma Elkitab. Gerek Hristiyanln sevgi ve huzurunun aklan
Heaster H. Turkish Edition. Christadelphian Advancement Trust 2000

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Kelime ve kavram karmaas

gre, bir eyin temel zelliini ya da tzn oluturan eydir: lk anlamnda varlk tz
gsterdii lde zdr. Bir tzn zn belirlemek, onun sonlu sayda olmas gereken
temel unsurlarn belirlemektir: zde bulunan yerine getirilecek fiillerin sonlu sayda
olmas gerekir. Buna karn Platoncu z kavram deiiklie urayarak Descartesta
yeniden ortaya kar. Descartes zleri lmsz ve deimez sayarak yle der: Bir
gen tasarladm zaman, benim zihnimin dnda, dnyann hibir yerinde byle bir
gen olmasa bile, bu durum, bu eklin belli bir yaps ya da biimi ya da z olmasna
engel deildir; deimez ve lmsz olan bu z ne benim uydurduum bir eydir ne de
herhangi bir biimde benim zihnime baldr. Hegele gre z, varlk ile kavram
arasnda yer alan eydir. Husserla gre ise, bir nesnenin, kendisini ne ise o yapan ve bu
nesnenin herhangi bir zelliinden nce bu zellii olanakl ve anlalr klan zorunlu
yapdr. Heidegger ve Sartreda biraz deiir, var olutan ayr tutulmamas gereken ve
burada varlkta ayrt edilemez olan kavramdr. Heideggere gre z ve var olu
arasnda Yunan felsefesi tarafndan yaplan ayrmn daha ilerisinde, yani varlka
dnmek gerekir: Burada varln z, onun var oluundan kaynaklanr... Ancak burada
var olu (existentia) ve z (essentia) arasnda bir kartlk sz konusu deildir. Yani var
olu ile z aslnda ayn eydir.
Tz ise ze ok yakn, grece ayrmam ve yaplmam, biim araclyla
ortaya konan fiziksel ve ruhsal gereklik kavramdr. Aristotelese gre, tz (usuia)
birinci anlamda, maddedir, yani kendisinden belirli bir ey olmayandr; ikinci anlamda,
maddeyi belirli bir varlk olmaya zorlayan ekil ya da biimdir; nc anlamda da,
madde ile biimin bileimidir. Bu nc anlam ise en nemlisidir: Szcn en
temel, ilk ve balca anlamnda tz, ne bir zneye yklenen, ne de bir znede
bulunandr: rnein, bireysel insan ya da at gibi... Spinoza ve Descartesta en stn
tz Tanrdr. Spinoza: Tz deyince kendisinden var olan ve kendinden kavranan, yani
kavram baka bir eyin kavramna gerek duymayan eyi anlyorum diyerek bir tzn
baka bir tz tarafndan yaratlamayacan ne srer. Var olmak bir tzn doasnda
vardr der. Hegelde ise tz (substanz) somut z belirtir. Buna gre daha nceki
grlerden farkl olarak, tz deimez deil, kendi kendine hareket edebilen eyin
tinsel ilkesi olarak ele alr: Canl tz aslnda zne olan varlktr, ya da.... somut bir
biimde gerek olan varlktr. Belki de tanmlama kargaasndaki durumun tespitini en
iyi Berkeley yapar: Tzleri bir yana atyorum. Tz zihne uygun dnyann dna
atmakla sulanmamam gerek. Yalnzca tz szcnn felsefi anlamn yadsyorum ki
gerekte bir anlam deildir.4
Gelelim Tine. Tin, insan varlnn, bedene, maddeye kart olarak, cisimsel
olmayan blmdr. Bu etkinliin rn olan dnce (noesis) ifadesi de ayn kkten
gelir. Bazlarna gre, entelektel yetenekleri belirtir. Genelde ada Alman
edebiyatnda her yerde bulunan tin (geist), tamamen pheli ve bu yzden nerede
karlalrsa ehliyetinin sorulmas gereken bir arkadatr. Geist kelimesinin kkeni,
Arapa ve simya kaynakl gas, yani spiritus ve daha da eskisi pneuma kelimesidir.
Platon, Aristoteles ve Yunan felsefesinde tin (nus), gerek bir dnsel etkinlie
karlktr. Ya da soluk anlamna gelen anemosla balantl animus, sis ya da hava
anlamn da tar.
Tin ile maddesel olan arasndaki bu kartlk, 19. yya kadar felsefi tartmalarn
balca konusu olmutur. Descartes yle der: yleyse grdm her eyin yanl
olduunu var sayyorum, yalanlarla dolu belleimin bana sunduu her eyin gerek d
olduuna inanyorum, hibir duyuma sahip olmadm dnyorum; beden, ekil,
uzam, hareket ve yerin yalnzca zihnimin yapntlar olduuna inanyorum. Dolaysyla,
tin dnda hibir ey gerek deildir: Bundan byle zorunlu biimde gerek olmayan
hibir eyi kabul etmiyorum; yleyse ben.... yalnzca dnen bir eyim, yani bir
tinim. Yine Descartesa gre tin, bir eyi dnmemizi salayan eydir:
Ruh szc bilgisiz kiilerce kullanldndan iki ayr anlama geldiini ve bu
ilk edim ya da insann bu temel biimi olarak alndnda, yalnzca
dnmemizi salayan ilke olarak anlalmas gerektiini syledim: bu iki
anlamllk ve belirsizlikten kurtulmak iin onu genellikle tin diye adlandrdm.

Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.Aziz Yardml. dea Yay. 1998;23-24

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Kelime ve kavram karmaas

nk ruhun bir blmne deil, bir btn olarak tm dnen ruha tin
diyorum
diyerek bu karmak adlandrma ve kavramsallatrmann sorun oluturduunu ortaya
koymaktadr. Tin, dncenin ve insann bilinli etkinliinin ilkesidir ve maddeye
karttr.
Tin, bilgi edinme yeteneinin yan sra, Leibnizin belirttiine gre bilginin
kaynan da oluturur. Leibnize gre tin ve ruh farkl kavramlardr. Ruhlar Tanr
tarafndan yaratlm ilenmemi monatlar olduklar halde, tinler Tanrnn kendilerine
kar bir hkmdar ya da bir baba gibi davrand zeki monatlardr ve ikisi beraber Tanr
lkesini meydana getirir: Zeki tzler (tinler) ile zeki olmayanlar (ruhlar) arasndaki
fark, bir ayna ile gren kii arasndaki kadar byktr ve ancak zeki tinler
eylemlerinin bilincindedir. Ruhlara zg tek bir yaam ilkesi bulunduu halde, tinler
dnme yetisine de sahiptirler: Tin fikirleri bilmekle kalmaz, onlar kendinden
bulabilir de... Zorunlu gereklerin kayna olan, zihne ilikin fikirler duyumlardan
gelmez. Baz fikirler tinin kendi zerinde dnmesinden doarlar.
Ancak, Helvetius buna kar kar ve tini, eyleri kavrama ve tanma yetisi
olarak grr. Bu yetinin kayna fiziksel duyularmzdr: Doay ele alalm. Doa bize
nesneler sunar; bu nesnelerin hem bizimle hem de kendi aralarnda balantlar vardr;
balantlarn bilgisi tin denilen eyi meydana getirir. Bu anlamda bilgimizin az ya da ok
olmasna gre tin de az ya da oktur. Berkeleye gre herhangi bir tin dncemiz
olamaz. Ayn zamanda dnceler gibi de olamazlar. Dolaysyla tin ile dnce arasnda
bir ayrm yapmak zorunludur:
Bir tin, dnen, isteyen ve alglayan olarak betimlenebilir... Kendi var
oluumuzu i duygu ya da dnme yoluyla biliriz ve baka tinleri us yoluyla...
Baka tinlerin var oluunu onlar tarafndan yaratlan dnceler olmakszn
bilemeyiz... Bir insan gremeyiz, eer insan ile denmek istenen bizim gibi
yaayan, hareket eden, alglayan ve dnense: grdmz yalnzca
dncelerin belli beklemesidir ki bu bizi ona elik eden ve onun tarafndan
temsil edilen ve bize benzeyen ayr bir dnme, devim ilkesi olduunu
dnmeye yneltir.
Burada, anlk kavramndan da bahsetmekte yarar var. Anlk, Descartesa
gre bilinebilir eylere ynelik hayal gcne kart olarak, kavrayabilen bireye ilikin
kavrama gcdr. Anlk, grn ne olursa olsun bir eyin gerekliini kavramay
olanakl klan dnsel bir ilemdir. Leibnize gre ise kendi bana yanlmaz olan yarg
yetisidir. Humeda, dnme ve anlama gcdr. Kanta gre anlk (vestand), duyumlar
arasnda sistemli karlkl ba kurmay salar ve sezgiye deil, akl yrtmeye dayanr.
Akl, Zihin ve Us
Szlk anlam olarak akl ise; 1. Bilip tanmay, yarglamay ve ilkelere gre
davranmay salayan, insana zg yeti, 2. Doru davranmay, doru yarg
vermeyi salayan dnme biimleri ve ilkelerin btn; saduyu, bilgelik,
ayrt etme yetisi, 3. Normal durumlar ve ileyileri bakmndan ele alnan
dnsel yetilerin btn, ayrt etme yetisi, 4. Bellek, alg, dnme vb.
zihinsel yetilerden her biridir.5
Zihin (Arapa, zihn): 1. nsann yaam boyunca edindii bilgileri depolayp
saklamasn ve daha sonralar gncel yaama uygulayarak kullanmasn
salayan ilevlerin tm, 2. Hafza, bellek, 3. Anlay, kavray. 4. Usun
eanlamls. Bilinle, zihin=akln (mind) farkl kavramlar olduunu da
belirtmek gerekir. Akl yani logos, bilgi edinme yetisi, bilip tanma ve
yarglama yetisidir. Akl beynin kontroln ve bilinli algy yapan, dar
yanstan programdr. Bilincin da yansmas akl araclyla ortaya kar.
Akl yalnzca bilinli olduumuz zaman fark edilebilir. Bilinsiz olduumuzda
akl anlamszdr. Bu nedenle bilin, belirli bir akln, kiiselletirilmi bir
beynin o anki birinci el, birinci ahs deneyimi olarak grlebilir ve elik
eden bilin, akla can katar.6

5
6

Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Akl maddesi. Geliim Yaynlar. 1986. s:262, cilt:1
Greenfield S. nsan Beyni. Varlk yaynlar. 2000; 154.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

Kr Adamlar ve Fil
Hintli alt adam vard
renmeye ok hevesliydiler
Fili grmeye gittiler
Hepsi kr olmasna ramen
Gzleme ile her biri
Kendi dncesini teyit etmek istedi.

BLNCN 100 TANIMI

Birincisi file yaklat


Ve olan oldu
Onun gl ve dar gvdesine kar
Barmaya balad:
Allah akna! Fakat fil
Daha ok duvar gibi.
kincisi uzun diini hissetti
lkla amann! Burada ne var?
ok yuvarlak, dzgn ve sivri
ok ak ve net
Bu harika bir zellik
Daha ok bir mzrak gibi
ncs hayvana yaklat
Ve mutlulukla tuttu
Elleri iinde hortumunu
Bylece cesaretlendi ve konutu:
Anladm dedi aynen
Fil daha ok bir ylan gibi
Drdncs sabrsz elleriyle dokundu
Dizlerini hissetti
Ne harika canavar
ok dz tekrarlad:
Bu fil, ok belli
Daha ok bir aa gibi
Beincisi ansla dokundu kulana
Dedi: en kr adam bile
Bunun ne olduunu syleyebilir,
Filin bu doast zellii
Daha ok bir yelpaze gibi!
Altncs daha abuk deildi
Canavar el yordam ile yoklad
Sonra, sallanan kuyruu yakalad
Onun hissiyle
Anladm dedi
Fil, daha ok, bir halat gibi
Ve Hindistanl bu adamlar
Uzun ve sesli tarttlar
Kendi fikrinde her biri
Son derece kesin ve kararl
Her dnce ksmen doruydu
Ve tm yanlt!
The Blind Men and the Elephant
John Godfrey Saxe (1816-1889)
Yazar tarafndan evrildi.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

1. Felsefe Ansiklopedisi, Orhan Hanerliolu


Bilin, (Osmanlca. uur, sti'ar, Zamir, Hatr, drk, lim, Vukf, Vicdn, Hissi btn,
Hissi nefis, Akide, tikat, nsf, Dern [] nsann evresini ve kendisini anlamasn
salayan anlksal srelerin toplam. Osmanlca uur anlamn veren Trke bilin terimi
bilmek mastarndan, Osmanlca vicdan anlamn veren Trke bulun terimi bulmak
mastarndan tretilmitir. Bu tretimde Osmanlca terimlerin Arapa anlamlar gz
nnde tutulmutur. Her iki anlam da Hint-Avrupa dil grubuna bal Franszca, ngilizce
ve talyancada ayn terimle dile getirilir. Terim, Hint-Avrupa dil grubunun kesmek ve
yarmak anlamlarn veren skei kknden tremi, Latince ayn bilgilere sahip
olduklarndan tr kiiler arasnda kurulan dayanma anlamn veren conscientia
szc araclyla bu dillere gemitir. Terimin bu dillerdeki ilk anlam bulun (Fr.
Conscience morale)'tu, sonradan bilin (Fr. Conscience psychologique) anlamna
kaymtr. Ruhbilimde bilin terimi, znenin kendini sezii ya da kendinin farkna var
anlamnda kullanlr, alg ve bilgilerin anlkta izlenmesi sreci olarak tanmlanr. Geni
anlamda bilin, usun kullanlmasdr. Ruhbilimsel adan insan, kendi varln ancak
bilinciyle aabilir. Trk Dil Kurumunca bilin'le ilgili eitli ruhbilim terimleri
nerilmitir (Bk. Ruhbilim Terimleri Szl, TDK. Yayn, birinci bask, s.35-36):
Anmsamay salayamayacak aamadaki renme bilind renme (ng. subliminal
learning), belli bir anda insann ayn zamanda alglayabilecei nesnelerin toplam bilin
genilii (ng. span of consciousness), bilin srecini denetledii ileri srlen beyin yeri
bilin kat (ng. seat of consciousness), hekime duyulan gvensizlik ya da utantan
tr verilmesi gereken bilgileri saklama bilinli diren (ng. conscious resistance), bir
kme yaantnn tekilerden ayrlarak kendi ilerinde rgtlenmesi bilinliliin
blnmesi (ng. Split-off consciousness), nesne ve olaylara kar uyank bulunma
durumu bilinlilik (ng. consciousness), belli bir anda bilinte bulunmayan ama
anmsanp bilince arlabilen anlarn bilinteki yeri bilin ncesi (ng. foreconscious,
preconscious)
2. Encyclopaedia Britannica, 1999
ngiliz felsefeci John Lockeun birinin kendi zihninden nelerin getiinin alglanmas
olarak tanmlad psikolojik durum.
3. Dictionary of Philosophy and Psychology, 1901
Almanca. Bewusstein; Franszca. conscience; Italyanca. coscienza. [] Zihinsel olanla
zihinsel olmayan arasnda bir nokta (Baldwin, Elements of Psychol., 57). [] maddenin
baz halleri bilinli kelimesi ile ifade edilir. Ne zaman olursa olsun, ryasz ve belirgin
derin uykuya girdiimiz durumdan farkl olarak, uyank olduumuz zaman iinde
olduumuz durum, bilinli olmaktr. [] yemek sonras bir ekerleme uykusundan
dardan gelen bir sesle uyandmzda veya gece yars tifo ateinden kendimize
geldiimiz zamanki durum bilintir.
Daha erken dnem ngiliz psikologlar kelimeyi zihnin kendi durumlar ve
srelerini dorudan tanmas olarak ifade etmilerdir. Bylece Locke Bilin, insann
kendi zihninden ne getiinin alglanmas (Essay, Bk. II. chap. i. 19) ve Reid:
Zihinlerimizde imdiki anda sahip olduumuz tm ilemlerin bilgisi (Works, Hamilton's
ed., i. 222) olarak tanmlamtr.
4. The Columbia Ansiklopedisi, 2001 ve 2003
Psikolojide, genellikle kendine ve evreye olan farkndal gstermek iin kullanlan
terim. []
5. Rogets II: The New Thesaurus, 1995
Farknda olma durumu; farkndalk, tanma, alglama, duyum.
6. Cambridge Szl, 2000
Bir zel dnce veya kiinin var oluuna veya durumuna farkndal.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

7. The American Heritage Szl, 2004


1. Bilinli olma durumu veya hali. 2. Birinin kendi veya ortaklaa kimliini ieren
dnceler, inanlar ve bireysel veya grup zelliklerini gz nne alarak hissetmesi. 3.
zel farkndalk veya duyarllk: snf bilinci, rk bilinci. 4. Psikoanalizde, bilinlilik.
8. Nroloji Terimleri Szl, 2004. Sendrom Dergisi III-Tp Terimleri Szl,
Trke Bilim Terimleri Projesi
uur. Kiinin kendisi ve evresinden haberdar olmas durumu.
9. Webster Szl, 2003
1. Birinin kendisindeki bir eyin zellikle farknda olmas durumu veya kalitesi. Dsal bir
olay, durum veya nesneye bilinli olma durumu veya hali. FARKINDALIK... 2. Hisler,
duygulanmlar, istekler ve dncelerin karakterize edildii durum: zihin. 3. Bir kiinin
bilinli durumunun toplam. 4. Bilinli yaamn normal durumu <bilinci tekrar geri
geldi>. 5. Bilinsiz ilemlerin farknda olan bir kiinin zihinsel yaamnn en st seviyesi.
10. Webster Szl, 1913
1. Bilinli olma durumu; birinin kendi varl, durumu, duyular, hareketleri, zihinsel
ileri hakkndaki bilgisi[...] 2. Herhangi bir nesne, durum veya hislerin varlnn algs
ve anlk/imdiki bilgisi. 3. Hisler, inanlar veya beklentiler
11. Webster Szl, 1828
1.Duyularmza ve zihinsel ilemlerimizin bilgisi veya birinin kendi zihninden ne
getiinin bilgisi; bilinen isel nesneleri yapan zihnin ii. 2.Sululuk ya da masumluun
isel hissi veya bilgisi. 3. Gzlem veya deneyimden gelen kesin bilgi.
12. Webster Gzden Geirilmi Szl, 1998
Webster 1913 ile ayn tanmlamalar (1-2-3).
13. Word Net 1997
1. Kendine ve kendi durumuna farkndalk durumu. 2. Bir eyin bilgisine sahip olma
Onun yanl yaptnn farknda deil. Eanlaml: farkndalk, tanma, bilme durumu.
14. Art-Lex, Art Dictionary, 2003
Birinin kiisel veya toplu kimliini de ieren, farkndalk veya bilinli olma durumu...
zellikle herhangi bir zamanda (kart olarak zihin gemi bilin hareketlerinin
toplamdr), zel bir duruma, noktaya veya soruna farkndalk ya da hassasiyet olarak
da tanmlanr.
15. Encarta Ansiklopedisi, 2004
Basit ve herkes tarafndan kabul edilebilir bir tanm yoktur. ou tanmlama, adeta
sonsuza dek srecek (ad infinitum) gereksiz tekrarlamalardan (rnein bilin farkndalk
olarak tanmlanr) ya da sadece tanmlayc kelimelerle ifade edilir (hisler, dnceler,
alglar gibi...) 1. evreye farknda ve uyank olma hali: evrenizden ne olup bittiinin
farknda olma veya uyanklk durumu. 2. Birisinin zihni ve dnceleri. 3. Paylalm
hisler ya da inanlar. 4. Belirli bir konunun farknda olma. 5.Dnceler ve hislerin
farkndal.
16. Dictionary of Philosophy of Mind, 2003
Kendine farkndalk. znel deneyim.
17. Infoplease Dictionary, 1996
1. Bilinli olma durumu; birinin evresinin, alglarnn, dncelerinin ve var oluunun
farkndal. 2. Dnceler ve inanlar... 3. Zihin ve hislerin tam olarak alr durumda
olmas, uyank yaam gibi: <dtkten sonra tekrar bilinci geri geldi>. 4. Bir eyin ne
olduunun farknda olmak; isel bilgi. 5... ani farkndalk. 6. Bilinsiz zihinsel ilevlerle
karlatrldnda, farkl olarak, bir kiinin farknda olma durumundaki zihinsel
almas. 7. Felsefede: Dnceler, hisler ve irade ile karakterize zihin veya zihinsel
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

yetenekler. 8. Birinin bilincinde ykselme; zel ya da bir politik toplulukta, birinin


kendi ihtiyalarn, davranlarn, tavrlarn anlamasnda ve farknda olmasnda artma.
18. Wikipedia Encyclopedia, 2004
Konuma dilinde, birinin evresinin farknda olmas ve uyank olmas durumunu ima
eder [...] Bilin, genellikle kendine farkndalk, kendi ve evresi arasndaki ilikiyi
alglama yetenei olarak kabul edilir. Bilinte kullanlan Ben ifadesi kiinin kendisine
gnderme yapar.
19. AllWords, 2003
1. Birisinin dncelerine ve evresine, uyankl, dikkati ve farkndal. 2. Farknda
olma; bilme durumu <Onu birisinin izlediinin bilincindeydi> 3. Temkinli olma <Nazik
olmak iin bilinli bir aba gsterdim>...
20. Stedman's Medical Dictionary, 2000
Fiziksel olaylar veya zihinsel kavramlarn farknda olma durumu; genel uyanklk durumu
ve evreye yantllk durumu.
21. Dorland's Illustrated Medical Dictionary, 2003
1. Bilinli olma durumu, tam dikkatlilik, farkndalk, uyum ve evreye yant verme; tam
ve salam bir algya sahip olma. 2. Zihnin ieriine ve bilisel ilevlere bakn znel
farkndal. 3. Bireysel ya da gruba ait deneyimlerin toplamna herhangi bir zamanda
farkndalk. 4. Psikanalizde, bilinlilik.
22.The Catholic Ansiklopedisi, 2003
Bilin (Lat. Conscientia; Alm. Bewusstsein)... Yaygn ifade ile bizim tm his, dnce,
alglar ve isteklerimizi iine alrsonuta bizim zihinsel yaammzn toplamdr.
Terimin anlam, en iyi bilinli yaamn tersi olan bilinsiz durumun ortaya kt
baylma veya derin, ryasz bir uyku ile karlatrlarak gsterebiliriz. Zihinsel
durumlarmzn bilinli olmasndan bahsederken, hayatta olduumuzu veya herhangi bir
derecede farknda olduumuzu syleriz. Kendi bilinci (self-conscious) terimi, kendi
durumumuzda, daha yksek veya bilginin daha dnceli durumunu ifade eder.
23.Your Dictionary, 2003
Bilinli olma durumu veya hali. Birinin dnceler, inanlar ve hassasiyetlerini de ieren
kiisel ya da toplumsal kimlik hissi. zel farkndalk veya hassasiyet. zel bir durum ya
da noktaya kar uyanklk/dikkat.
24. James Mill. Analysis of the Phenomena of the Human Mind, 1869
Bilin ve bilinlilik kelimelerinin doasnn ne olduunu bilmek kolaydr.
simlendirmenin amac iin byk nemi vardr. Bizim hislerimizi farkl snflara ayrp
isimlendirme deildir, fakat bir isim bu snflarn tmne eit olarak uygulanabilir.
Bilinlilik kelimesi bu dnceye bir yanttr ve bilinten oluturulmutur... Bilin bir
duyumdur... Hislerin tm alt snflarnn tm adlarn ierir. Bir iek kokladmda
bilinli olurum...; hatrladm zaman bilinli olurum; inandm zaman bilinli
olurum... Fakat inanma durumunda inanmann bilinli olmas, iki ayr ey deildir,
henz ayn eylerdir...
25. Calkins MW. Psychology as a Science of Self, III. Mary, 1908
Bilincin nerilen tanm, bilinli benin zelliklerinin teriminde, bilinci elemanlarna
ayrarak yapsal zmleme yaparak yaplamaz. Farkl olarak, yapsal zmleme,
psikolojide ok yaygn bir ekil olmasna karn, psikolojinin zel tanmn
desteklemelidir. Bilincin zmleme sonular, bilincin eleri olarak bilinir... elerin
grubu vardr: 1. Hissel veya kantlayc eler, 2. Atfedilen eler (en azndan
gerekliin hissi ve davransal yantlar ierir) ve 3. Karlkl ilikili eler [...]
26. Routledge Felsefe Ansiklopedisi, 1998

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

Felsefeciler bilin terimini drt ana balk altnda kullanrlar: genelde bilgi,
niyetsellik, igr (ve zellikle oluturan isel eyin bilgisi) ve fenomenal deneyim.
Birinin zihninin iindeki bir ey "igrsel bilinlilik"tir. gr, birinin kendi zihinsellii
hakknda ilk elden bilgisi olarak kabul edilir. Bir deneyim veya dier zihinsel mevcudiyet
olan "fenomenal bilinlilik" ise birinin "bunun gibi bir eye" sahip olmas durumudur. En
ak rnei; tat almak, grmek, ar duyma veya kanma gibi algsal deneyimlerdir...
Fenomenal bilinlilik deneyimlerinin fiziksel olmad ne srlmtr... grsel
bilin, fenomenal bilinten daha az bulmacamsdr.
27. Trk Dil Kurumu Szl, 2002
1. nsann kendisini ve evresini tanma yetenei, uur. 2. (psikoloji) Alg ve bilgilerin
zihinde duru ve aydnlk olarak izlenme sreci, uur... 3. (mecaz) Temel bilgi, temel
gr. 4.Bir toplumdaki ruh etkinliklerin veya ruh durumlarn btn. 5.Dima.
28. Miller G. Psychology: the Science of Mental Life., 1962
Bilin milyonlarn dilini andrm bir kelimedir
29. Suandes Dictionary-Encyclopedia, 2001
Bilinli olma durumu; alglar tarafndan yaplan vurgulamalara zihnin yantll, ek
olarak dsal bir farkndalk durumunu da ierir.
30. Dictionary of Medicine, 2000
Zihinsel olarak uyank olmak ve ne olduunu bilme. Bilin kayb bilinsiz olmaktr,
duyusal uyaranlara yant mmkn deildir. Bilinci geri gelmek, bilinsizlik ardndan
bilinli olma durumu.
31. Dictionary of Philosophy, Macmillan, 2002
Bu kelimenin iki ilikili felsefi kullanm vardr; birincisi, Locke'da olduu gibi, alglama
ile ayn anlama gelen ve igr zerine eklenmi zihin kapasitesi ile kendi bilgisinin
hissidir; ikincisi ise, daha dar bir modern algdr, anesteziye kart olarak, zihinsel
durumlarn genel zelliklerini betimler. Temel felsefi konular (a) ne gibi yollarla bir
znenin bir nesneye kendi farkndal mmkn olduu (nasl igr ortaya kar?) ve (b)
her zihinsel durumun bilinle bir arada olmasnn zorunlu olup olmad gibi kavramlarla
ilgilidir.
32.Churchill Livingstone's Dictionary of Nursing, 2000
Bir kiinin bilinli olarak be duyu araclyla evreyi alglamas ve alglarna yant
oluturmasn vurgulayan karmak bir kavram.
33.Black's Medical Dictionary, 2002
Zihinsel kavramlar veya fiziksel olaylarn farkndan olma durumu. Bilinli bir kii uyank
ve evresine yant verebilirdir (kart tanmlamalardan yararlanmaya alr ve devam
eder: baknz; koma, bilinsizlik, anestezi).
34. Kuhlenbeck, H. Brain and consciousness, 1957
Bilin, zel bir uzay-zaman sistemidir. eitli alglar sistemli olarak ortaya koyar.
35. Noah Lite Dictionary, 2002
1.Bilisel duruma farkndalk, kendi ve durumu hakknda farkndalk. 2.Farkndalk,
bilme yetisi, idrak, tanmak, bir eyin bilgisine sahip olmak.
36. A Dictionary of Philosophical Terms and Names, 2005
Almanca: Bewusstsein. nsan deneyimi ile bir arada olan kendi farkndalnn znel
fenomeni.
37. The Huchinson Encyclopedia, 2001
Kiinin kendine ve kendinin evresine (uyku, hastalk, ila veya hipnoz olmadan)
farkndalk durumu. Bu farkndalk saf olarak dsal olaylar veya fenomenlere kar deil
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

ayn zamanda kiinin kendi hisleri, inanlar ve zihinsel olaylarn da kapsar. grsel
olan kendine farkndalk, dsal uyaranlara yant vermeden farkl bir durumdur ve bilin
iin n zorunluluk olarak kabul edilir. [...] Bilin ok az anlalabilmitir ve sklkla dilin
yeterlilii ile balantldr.
38. Crystal Reference Encyclopedia, 2001
Farknda olmann psikolojik durumu. Birok farkl anlamlara gelebilir, uyank olma
durumu (bilinsizlikten farkl olarak) ve dorudan ulalabilir ya da aktarlabilir
(bilinalt veya n bilinten farkl olarak) zihinsel deneyimleri iine alr.
39. The Penguin English Dictionary, 2000
1. Birinin evresinin farknda ve uyank olmas durumu ve buna normal yant vermesidir.
2. Bilinsiz durumdan farkl olarak, farkndal olan birinin zihinsel faaliyeti ve yant
seviyesi. Editrn Notu: Sinirbilimi ve psikolojide bilincin anlam znel deneyimdir. [...]
Bilin bugn en ok allan/aratrlan alandr. Beyindeki fiziksel deiikliklerin bilin
deiiklikleri ile ilikisini biliyoruz, fakat bilincin "zor sorun"u, beyin hcrelerinin
atelemesi gibi fiziksel-nesnel olaylarn nasl kiisel znel deneyimlere dnebildiidir.
3. Bir ey hakknda bilmek veya bir eyin bilincinde olmak.
40. The Penguin Dictionary of Psychology, 1995
1. Genel olarak, bir farkndalk durumu: bilinli olma durumu. Bu en sk kullanlan
eklidir... 2. Zihnin; hisler, alglar ve anlk farkndalnn belleini ieren bir alandr ki
imdiki/hazr bulunan zihinsel yaamn bak as dikkate yneltilir. Bkz. dikkat. 3.
gr iin zihnin mmkn olan bileeni. ... 4. Psikanalizde, bilinlilik. [...] Bkz. rtk
renme ve rtk bellek.
41. Bloomsbury Guide to Human Thought, 1993
Bilin (Lat. conscire, farknda olmak) psikolojik terim olarak, evreye kar uyanklk
durumunu tanmlar, ok, az veya snrl olsa bile bilin ve farkndalktr; uyku, koma ve
de ilalarla ilikisizdir. Ne yaptmza veya bizim zihinsel durumlarmza dikkat
vermedir, hayvanlarda byle bir zellik yoktur. [...] Felsefeciler bilinci iki tipe ayrrlar
(ki genel anlamda farkndalk ile eit anlamldrlar). Bilincin iki tipi, zihinsel durumun
iki tipi ile ilgilidir. Ar ve duyusal (grsel ve iitsel) deneyimler gibi zihinsel durumlar
grngbilimseldir (fenemenolojiktir): belli yollarla hissedilirler. Bir grng durumun
bilincinde olan ve nasl hissedildiinin farknda olan maddedir. Sonuta, bu gibi zihinsel
grngsel durumlar bilinlilik iin gerekli grnmektedir; bir arya farkndalk
olmadan ar olarak hissedilemez. Buna ramen, tm zihinsel durumlarmz
grngbilimsel deildir. [...] inan ve isteklerimiz grngsel deildir. [...] Ve
grngsel olmayan zihinsel durumlar bilinlilik iin gerekli deildir.
42. Collins English Dictionary, 1994
Bilinlilik, 1. Uyanklk ve farkndalk; uyku ve komada olmama. Kiinin evresinin,
kendi dnceleri ve uyaranlarnn farknda/haberdar olmas. 2. Tam farkndal
vurgular... 3. Kiinin kendi, evresi ve zihinsel aktivitelerine farkndal ve hareket
seimlerine de etki eden insan zihninin bir paras.
43. Stedman's Concise Medical Dictionary, 1997
Farknda olma durumu, fiziksel olaylar veya zihinsel kavramlar alglama; evreye genel
uyankllk ve yant verebilme durumu; alglamann bir ilevi.
44. The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences, 1999
Scak bir banyo ile gevemenin zevki veya akamdan kalmln verdii rahatszlk
hislerini, bir bilgisayar ekranndaki grsel deneyimleri, bir problem zerken ortaya
kan ani dnceleri ierir. Bilin bizim zihinsel yaamlarmzn bir kalite belirtisidir...
45. Hegel, GWF. Glauben und Wissen oder die Reflexionsphilosophie der
Subjektivitt, 1802

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

...insansal ve ruhsal anlam tayan dnya deneyimini gerekletiren ey olarak insan


belirten bir terimdir.
46.Wilcox L. Sufism and Psychology, 2001;185
Nedir bilin? Bilmek anlamna gelen conscious (bilinlilik) ve conscience (vicdanllk)
szcklerinin her ikisi de Latince kkenlidir. Biz onu dncelilik ve farkndalk
anlamnda kullanrz...
47.Nietzsche F. (1844-1900)
dnyamz oluturmak yle dursun, onun ancak zel (belki de hastalkl) bir
durumudur.
48. Holt J. Matrix ve Felsefe, 2002
Bilin, beynin yaratt bir perspektiftir.
49. Dawkins MS. Through Our Eyes?, 1998
Bilinci tanmlamak, sadece bu olgunun elle tutulamayan, deiken doasndan dolay
deil, ayn zamanda bu szckle birok farkl eyi ifade edebildiimiz iin de zordur.
Bilin szcnn... birok deiik anlam olmas nedeni ile basit ve ak bir
tanmlama bulmann gl artc olmamaldr. Hatta belki de bir tanm bulmamaya
almalyz... bu tanmlamalar yanltc olabilir. Bu yzden bilin szcn duyulardan
birinin ya da tmnn dolaysz biimde farknda olmak anlamnda kullanacam. Ama
yine de bilincin birok biimi olduunu... vurgulamak istiyorum. ... zamansz tanm
hayal krklna urama tehlikesi getirecektir.
50. Schacter D. SEP, Consciousness, 1989
...bilmek, anmsamak ve alglamak gibi znel duygular yaratmann tesinde, modler
srelerin ktlarn bir araya toplayan btncl bir veri tabandr.
51. Husserl E. Logical Investigations, 1970
Deneysel beni oluturan elerin btn, yani ruhsal yaantlarn dokusu, bu ruhsal
yaantlarn i alglanmas ve her trl ruhsal edim ya da ynetimsel yaantya verilen
kapsayc ad. Bilin ve dnya ezamanl verilerdir. z bakmndan bilincin dnda olan
dnya, yine z bakmndan ona baldr.
52. Penrose R. The Emperors New Mind, 1989
...yeterince k bir kontrol sistemine sahip olmann edilgen bir paras,... bilincin kesin
bir tanmn nermeye kalkmann akllca bir davran olacan sanmyorum. Bilinli
olmakla farknda olmak ifadesini ayn kabul ediyorum.
53. Young GB, Ropper AH, Bolton CF (Ed). Consciousness. In: Coma and Impaired
consciousness. 1998;3-37
Uyanklk, dikkat, alg ve duygular, algsal-devinimsel ilikilendirme, kendine
farkndalk, gdleme sistemleri ve bellein toplamdr.
54. Niedermeyer E. A concept of consciousness. Int J Neurol Sci 1999;20:7-15
...uyanklk, seici dikkat ve beyin ierikleridir.
55. Searle J. Consciousness. Ann Rev Neurosci 2000;23:557-578
...isel, nitel, znel durumlar ve farkndalk, duygu ilemlemesi.
56. Searle J. Akllar, Beyinler ve Bilim, 1996
Bilinlilik, insann var oluunun temel gereidir; nk bilinlilik olmakszn, var
olduumuzun btn teki insans zellikleri olanaksz olurdu. ...Felsefedeki ve
psikolojideki ada tartmalarn, bilinlilik konusuyla ilgili bize syleyebilecei ok az
ey olmasnn bir tr rezalet olduunu da belirtmeliyim. ...evrenin gerekten anlamsz
olduunu dnyorsanz, bilinliliin var oluunun, size de artc grnmesi

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

gerektiini dnyorum. ...zgrlk esas olarak bilince baldr. ... kendimi bilinli
olarak gryorsam bilinliyimdir.
57. Wundt W. Grundzge der physiolagischen psychologie, 1911;296-356
...bizim isel deneyimlerimizin toplamdr.
58. Flatcher HL. Consciousness. Nature 1992;348:477-479
nsann kendisi ile sessiz konumasdr.
59. Taylor J. Race for consciousness. 1999
Bilin, pasif algsal deneyimler (znel) ve aktif ksmlardan oluan (problem zme) bir
btndr ve her ikisi arasnda veri akn-hareketini alan (ksa sreli) bellek salar.
60. Laird PJ. The Computer and the Mind, 1988
...kendinin hem ynetmen hem de nesne olduu durumlarda kullanlan ok etkili bir
programlama aygt.
61. Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Bilin maddesi, 1985
1. Kiinin kendi varl ya da d dnyaya ilikin dorudan edindii sezgisel ve dnsel
bilgi; uur [...] 2. Bir eyin varlna, gerekliine ilikin zihinde ak seik beliren temel
dnce...
62. Schrdinger E. Yaam Nedir?, 1945
...Bilin, canl maddenin retimini denetleyen zel retmendir, bazen, zaten
yeterince eitilmi olan rencisini, teki grevleri ile uramak iin yalnz brakr...
Bilin canl maddenin renmesi ile birlemitir; renebildii (yapabildii) bilintir.
63. Aktin E. Nroloji Ders Kitab. stanbul niv. Tp Fak. Yay. 1983;71
Bilincin doyurucu bir tanmn yapmak olduka gtr, nk bilinlilik yaantmzda
birincil bir e olarak yer almaktadr. Psikoloji asndan bireyin kendisinden ve
evresinden haberdar olma durumu olarak tanmlanabilir. Nrolojik adan ise bilincin
durumundan baka bir de bilincin ieriinden bahsetmek gerekir. Bilincin ierii
duyular, duygulanmlar, anlar olarak tanmlanabilir.
64. Geenfield S. nsan Beyni, 2000;154
Zihin sadece bilinli olduumuz zaman fark edilebilir. Uyurken bilincimizi kaybetsek de
zihnimizi kaybetmeyiz. Gene de bilinsiz olduumuzda, zihin anlamszdr. Bu nedenle
bilin, belirli bir zihnin, kiiselletirilmi bir beynin o anki birinci el, birinci ahs
deneyimi olarak grlebilir. Bilin, zihne can katar; bu, sinirbilimcilerin nndeki nihai
bilmece ve sizin en zel yerinizdir.
65. Ula SE. Felsefe Szl, 2002
1. Kiinin kendisine, yaantlarna, evresine, teki kiilere, bir btn olarak iinde
yaad dnyaya ilikin farkndal, yaanan deneyimlerden kendiliinden doan
kendinin farknda olma grngs; 2. znenin duygularna, alglarna, bilgilerine ve
kavraylarna bal olarak kendini anlama, tanma ya da bilme yetisi; 3. bilme edimi ile
bilinen ierik arasndaki ilikiyi her ikisini de ierecek biimde bir st dzeyde
kurabilme becerisi; 4. ac ekme, isteme, bekleme, d krklna urama, korkma gibi
belli bir nesnesi bulunan btn geili yaama edimlerini olanakl klan ana ilke; 5.
dnen znenin kendisine dnerek, kendisini kendi dnceleri ile kavramas,
kendisine bir bakas olarak dardan bakabilmesi durumu; 6. iebak yoluyla zihnin
kendi deneyimlerinin gerekliini kavrama edimi; 7. zihinsel yaamn gemi duyumlar,
alglar, bilgileri bellekte tutma yetenei; 8. kiinin kendi iinde yaadklarna ya da
darda olup bitenlere ynelik incelmi sezgisi, btn yaadklarna ilikin genel gr;
9. znt, sevin, hzn gibi tek tek yaant durumlarna ilikin kendilik izlenimleri,
eylerin kiiye nasl grndne ynelik grngbilimsel yaantlar btn.
66. DeJong RN. DeJongs The Neurologic Examination, 1992
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

Kiinin zihninin
farkndaldr.

kendine,

evresine

ve

duyular

tarafndan

gelen

uyaranlara

67. Bogousslavsky J. Stroke syndromes, 1995


Bilin, hem kendinin hem de kendinin evreyle ilikisini kurma yeterliliidir. Klinik ve
patofizyolojik bak asndan, geleneksel olarak uyanklk ve farkndalk (bilincin
ieriklerinin veya yksek bilisel ve duygulanmsal ilevlerinin toplam) olarak
ayrlabilir.
68. Bradley WG. Neurology in Clinical Practice, 1996
... kendinin ve evrenin farknda olma olarak tanmlanabilir.
69. Plum F ve Posner JB. Stupor ve Komada Tan, 1998
Bilin kendinin ve evresinin farknda olma durumudur, koma ise bunun tam tersidir.
[...] bilin durumu hem uyarlabilirlik derecesinin, hem de beyinin bilisel ilevlerinin
toplamnn gstergesidir (bilincin ierii).
70. Ziai WC ve Mirski MA. Current Therephy in Neurologic Disease, 2002
Bilin aktif bir bilgi ileme (ilemleme)dir ve kendine, evreye farkndalk durumu
olarak tanmlanr. Bilin iki esas alt paraya baldr: uyanklk [...], farkndalk...
71. Ouspensky PD. The Psychology of Mans Possible Evolution, 1934
nsanda zel bir trde uyanklktr ve zihin faaliyetinden bamszdr; her eyden nce
bu kendinin farknda olma, kim olduunun farknda olma, nerede olduunun farknda
olma, neyi bilip neyi bilmediinin farknda olma ve benzeri durumlardr.
72. Ornstein RE. The Psychology of Consciousness, 1984
Bireysel biyolojik yaamn temel amac iin tasarlanm, olaanst bir biimde
gelitirilmi kiisel bir inadr [...]. Sradan bilincimiz, nesne merkezlidir; zmlemesi
kendini dier nesnelerden ve organizmalardan ayrmay ierir. [...] bilincimiz byk
lde d dnyann aktif denetimine yneliktir.
73. Herbert N. Elemental Mind, 1993
Bilim, zihin almalarnda ne kadar ilerleme kaydetse de, bizimki gibi i deneyimleri
olan eyler yapamadmz srece bilincin ne olduunu gerekten anladmz
syleyemeyeceimize inanyorum. Mantk olarak, bilinci aklamann en belirgin yolu,
bilinli deneyimin bilinsiz olan bir maddeye nasl yklenebileceini gstermek olabilir.
74. Jung CG. Bilin ve Bilinaltnn levi. Say Yay, 2001 (1934)
Bilin nedir? Bilinli olmak, iinde bulunduu ilikileri nedeniyle d dnyay alglamak
ve onu tanmak demektir. [...] Bilin, bir tr evreye ynelik alglama ve ynelme
organ gibidir. [...] Bilin srekli deildir, kesikli, kopuk kopuktur. [...] Bilin, bir tr
darlk ile nitelenir; bilincin darlndan sz edilmesinin nedeni, ancak ok az sayda
olguyu pe pee kucaklayabilmesindendir.
75. Titchener EB. A Textbook of Psychology, 1909
Bilin, hangi szle bavurursanz vurun, pek ok anlam olan bir terimdir. [...] bu
kelimenin iki prensip kullanmn ayrmak yeterli olacaktr. Birincisinde bilin ruhun
kendi srelerinin, ileyiinin farknda oluu anlamndadr. [...] bilin ... dnce ve
idarenin i bilgisidir. Bilin bir insann ruhundan neler getiinin algsdr, bilin
ruhun dncelerine ve duyumlarna sahip olduu dolaysz bilgidir. kinci anlamda
bilin ile ruh arasnda, bilinli ile zihinsel arasnda fark gzetilmemitir. [...] Bilinci
ruhun kendi kendisinin farknda oluu eklinde tanmlamak sadece gereksiz deil, ayn
zamanda yanltcdr da.
76. Bergson HL. Time and Free Will: An Essay on the Immediate Data of
Consciousness, 1889

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

10

...birbirinden ayr ve birbirini izleyen ruh hallerinden oluan yzeysel bilin ve hibir
ekilde niceletirmeye, belirlemeye ve dolays ile bilimsel yaklama gelmeyen
dikkatli bilin olarak ikiye ayrlr.
77. Locke J. An Essay Concerning Human Understanding, 1689
...kiinin zihninden geeni alglamasdr. nsan kendisini kendisi klan da bu ayn bilin
deil midir ki zaten... Kiisel zdeliin dayand bir ey varsa o da bilintir... Zihnin ya
da duyularn etkinliklerinden doan bilin, teki btn bilin etkinliklerinin koulu olma
grevini yerine getiren z-bilince dnmektedir.
78. Hume D. Enquiries concerning Human Understanding, 1748
...kendimizde sezgisine ulatmz ak seik olgular okluunun toplamdr.
79. Leibniz GW. Primary Truths, 1686
...tzn gerek doasn, tinin zn kavramaya olanak tanyan en yksek dnsel
sezgidir.
80. Kant I. Critique of Pure Reason, 1781
...ilkece hibir koulda kendinde eyler alannn bilgisini ya da kavrayn sunma
yetisi tamayan, nsel bir forma karlk gelen i duyum olarak tanmlanmaktadr.
...btn tasarmlar bilinte bir araya gelirler ve bilin olmadan hibir eyin
dnlmesi, grp tannmas olanakl deildir. Bilincin biimsel birlii btn bilgilerin
nesnel kouludur... ben de zaten bulunan bir tasarmn tasarmdr.
Kant I. Essay II, i.19; cf.xxvii-9, 1798
Bilin, bir insann kendi zihninden ne getiini alglamasdr.
81. Bataille G. The Inner Experience, 1943
...hi bir yanlgs olmadyla vnen btn bilin ifadelerinin/tanmlarnn bulank bir
bilincin sabuklamalar olmaktan te hi bir deeri yoktur.
82. Hilgard IP. Hilgards Introduction to Psychology, 12.Bask, 1996
Psikolojide bilin teriminin anlamna ilikin hala ortak bir anlay yoktur. Pek ok ders
kitab, bilinci basit bir biimde bireyin dsal ve isel uyaranlarn farknda olmas olarak
tanmlamaktadr. Bu tanm, bilincin bir ynn aklar ve bir eylemi problem zmeye
ya da evresel koullara ve kiisel hedeflere tepki olarak dierine tercih ettiimizde de
bilinli olduumuz olgusunu gz ard eder... Bilin, 1. kendimizi ve evremizi, alglarn,
anlarn ve dncelerin farkna varacak ekilde gzlemeyi, 2. kendimizi ve ortammz,
davransal ve bilisel faaliyetleri balatabilmemizi ve sona erdirebilmemizi
denetlemeyi ierir.
83. Cobb S. Foundations of Neuropsychiatry, 1958
kendinin ve evrenin farknda olma
84. Honderich T. The Oxford Companion to Philosophy, 1995
Bilin vardr, fakat tanmlamaya direnlidir. Bir organizmann bilinli olduunu
sylemenin belli ltleri vardr. Bilin deneyim veya farkndalkla ilikilidir.
85. Flew A. A Dictionary of Philosophy, 1979
Felsefi olarak iki ilikili anlamda kullanlr: ilki, Lockeun kulland, kendi bilgisinin
hissidir, zihnin kapasitesini yanstr ve alglama ile benzer igrdr, ikincisi; daha dar
ve modern kavram olarak, anestezinin bilinsizliin kartdr.
86. Edwards P. The Encyclopedia of Philosophy. 1967
An Essay Concerning Human Understanding adl kitabnda Lockeun tanmlad bilin
Birinin kendi aklndan ne getiini alglamasdr. Bilin... kiinin gzlemi veya kendi
zihninin isel bilgi ilemesinin gz nne alnmasdr. [...] Bilin kelimesi, dar
anlamda herhangi bir zihinsel durumu anlatmada veya onu zihinsel yapp yapmad
anlamnda kullanlr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

11

87. Stout GF, Manual of Psychology, 1977;s.8


Bilin, yalnzca bizim kendi zihinsel durumlarmza farkndalmz deil, bu durumlarn
kendilerini, bilen (cognisance) birinin olduunu ya da olmadn da ierir.
88. Chalmers DJ. The Conscious Mind, 1996
Bilin deneyimi dnyadaki en tandk ve en gizemli dncedir. [...] Bilin terimi ift
anlamldr, bir dizi fenomene gnderme yapar. Bazen, igr yetenei veya birinin
kendi zihinsel durumlarn aktarmas gibi, bir bilisel kapasiteyi anlatmada kullanrz.
Bazen de, uyankllk ile eanlaml olarak kullanrz. Bazen, dikkatimizi bir yere
odaklama veya davranlarmz istemli kontrol ile bir arada ifade ederiz. Bazen bir
eyin bilinci olur ve bir ey hakkndan bilme fikrinden gelir.
89. Greenstein B. Color Atlas of Neuroscience, 1999
Bilin beynin farknda olma durumu, dikkat derecesi ve organizmann dil uyaranlarna
yant verme yeteneini tanmlamak iin kullanlan bir terimdir. Temel olarak, bilincin
ne olduu bilinmez ve belki de var olmayan bir durumu tanmlayan faydasz bir
terimdir. [...] Terim ayn zamanda beyin ve zihin arasndaki farklln hi de nemsiz
olmad gibi karmak bir felsefi sorunu da ortaya karmaktadr.
90. Perez P. Physics and Consciousness. arXiv:quant-ph/9510017v1, 1995
...kendi zihinsel durumlarmzn alglanmas...
91. Joynt RJ. Are Two Heads better than One?, Behavioural Brain Sciences, 1981
Bilin leme (trinity) gibidir; eer aklanrsa onu anlayabilirsiniz, doru olarak
aklanamamtr.
92. Thema Larousse Ansiklopedisi, 1993
Dnsel bilin, ne uyanklk hali, ne de bir gddr; belki herhangi bir eyleme ynelik
olarak bellein, bilgilerin ve dilin uyumlu bir dzeni diye tanmlanabilir. Bu tarife gre
bilin, hayal, bellek, mantk ve muhakeme yeteneklerini bir araya getirir, duygulara ve
isteklere katlr; kararlar dzenler, niyeti ve zgr iradeyi belirler.
93. Fletcher HL, Consciousness. Nature 1992;348:477-479
nsann kendisiyle sessiz konumasdr.
94. Smythies JR, 1992
Bilin, kendi duygularmzn toplamdr.
95. Sartre JP. La Transcendance de lego, Esquisse dune description
phnomnologique, 1936
Bilin tamamen boluktur (nk, tm dnya bunun dnda kalr).
96. Kierkegaard SA, 1844
Bilincin kendisi bile bir elikidir. ...bilin kendisi ile kartlk iindedir: Bir ikiliktir.
nk, bilin iinde varoluun kendisinden phe ederiz. Bilin, bu yzden mutlak
olarak gvenilmezdir.
97. Zeman A. Consciousness. Brain 2001;124:1263-1289
...basit bir tanmlamadan ziyade, bilinci, uyanklk durumu, isel deneyim, davransal
ifade, zihin olarak tanmlamak uygundur.
98. Jibu M, Yasue K. Quantum Brain Dynamics and Consciousness, 2004;218
nsann deneyimledii zihinsel fenomenlerin toplamn gsteren bir terimdir.
99. Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat. 1997

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin 100 tanm

12

uur, anlay, idrak (anlay, kavray, akl erdirmek, yetitirmek), vicdan, hiss-i zahirle
duymak, nefsin manaya ilk vusul mertebeleri, kendi varlndan haberi olma, bir eyi
hoa tanma inceliklerini iyice idrak etme.
100. Stapp HP. The Hard problem: a quantum approach. arXiv:quant-ph/9505023v2,
1995
Beyin aktivitesinin ilevsel rntsnn gerekleme ardkldr. Bu ilevsel rntler
beden-dnya emasna yanstlr...

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

phesiz sana iki kat, kat minnet borluyuz! nsan olduk, azmz ve
gzlerimiz var, konuup duyuyoruz, dnp hareket ediyoruz; biliyoruz ve
hem yaknmzdaki hem de uzamzdaki her eyi fark edebiliyoruz,
gkyznde ve yeryzndeki byk kk her eyi gryoruz... Ama
duyduklar yaratcnn houna gitmedi. Yarattklarmzn byle konumas hi
iyi deil. Byk kk her eyi tanyorlar. Onlar sadece yaratlanlar deiller
mi? Yaknda tanrlardan bir farklar kalmayacak.

Dnyann Yaradl, Maya Efsanesi

Bilin Ne e Yarar?
Siz bilinlisiniz, ben de bilinliyim. Bir an iin kendimize baktmzda bilinli olduumuzu
dnrz. Bir insana bilinli olup olmadn ya da bilinci olmadn sylerseniz, bilinli
olduunu ve bilinli olmadn sylemenizin komik olduunu savunacaktr. Ama aslnda bu
doann bir oyunudur. Soru ya da szler bir an iin karmzdaki kiiyi bilinli yaptndan,
kii kendince hakl olacaktr. Ama ksa bir sre sonra bilinci devre d kalacaktr. Fakat ne
sorduunuzu ve sylediinizi hatrlayacandan, kesinlikle kendisini bilinli kabul edecektir.
u anda bu satrlar okurken, okumanzn, kelimelerin ekillerinin, beyaz sayfann,
bu kelimelerin isel seslerinin varlyla bilinli olursunuz. Fakat olaslkla, sandalyeye
masaya dokunduunuzun, yerekimine kar bedensel uygun pozisyon aldnzn, gz
hareketlerinizin, arka planda devam eden zihinsel srelerinizin, sokaktaki araba
seslerinin, gelecee ilikin amalarnzn farknda deilsinizdir. Bu bilinsiz sreler
bilinliler kadar yaammzda nemlidir. Bilincin, bilinsiz bir bellei vardr.
Bizim isel yaammz, bilincimizin de ieriidir ve isel konuma, grsel hayal etme
ile dorudan alglanan dnyadan oluudur. imdiki ann bellei, ar, zevk ve uyarlmlk
gibi bedensel hisler hatrland zaman otobiyografik olaylar, niyetlerimiz, beklentilerimiz
ve yapmakta olduklarmz, birisi ve dnya hakknda ak inanlarmz, karmlar yapma da
bilincin var oluu ile ilgilidir.
Bilinlilik insann var oluunun temel gereidir; nk bilinlilik olmakszn, var
oluumuzun btn teki insansal zellikleri dil, ak, onur...- olanaksz olurdu. Bilinli
durum ve olaylarla dolu bir dnya dncesi yaln bir gerektir; ama yalnzca fiziksel bir
sistem olan beynin nasl bilinli olduunu anlamak zordur. Byle bir ey nasl olabilmitir?
Kafamzn iindeki o vck vck beyin nasl olur da bilinli olmay salar? Bir eyin nasl
mmkn olduunu gstermek iin en iyi yol, onun nasl var olduunu gstermektir. Olup
biten sreleri beyinde anlamaktr.
Her zaman ve an bilincimizi kullanmayz, aklmzda olup bitenlerin yalnzca kk
bir parasnn farknda oluruz. Gnlk ilerimiz srasnda birok bilinsiz i yaparz.
rnein, araba kullanrken farkl bir bilin deneyimi iindeyizdir. Yolculuumuzu
dnemeler, trafik klar ve karlatmz risklerle ilgili hibir iz kalmadan bitirir ve
araba kullandmz bile hatrlamayz. Bu tr bir araba kullanma bilinalt alglama ve
zek hareketi olarak tanmlasa da aslnda bu durumda ksa sreli bellek kayb ve bilin
dalgalanmas durumu sz konusudur. Felsefeci Daniel Dennet dier bilinalt dnce
tiplerini de kahve dklmesi rneiyle aklar:
Bir anda oturduunuz sandalyeden frlar, masann kenarndan damlayacak
kahveden kendinizi zor kurtarrsnz. Masa stnn, dklen kahveyi
emmeyeceini ya da yerekimi kanunlarna uyan bir sv olan kahvenin, masann
kenarndan aa dklebileceini dndnzn farknda olmazsnz, ama
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

bilinaltnzda buna benzer dncelerin ortaya km olmas gerekir. nk eer


fincann iinde yemek tuzu bulunmu olsayd, ya da masa bir havlu ile kaplanm
olsayd ayaa frlamayacaktnz.1
John Taylora gre bilin ilikilidir. Taylor bilin deneyimini birbiriyle ilikili
fenomenal tipe ayrr.2 lki, pasif veya algsal deneyimlerdir. Kahvaltda kahveyi tatmak,
bo bo gnein batmasna bakmak gibi. Bu deneyimler, bilincimizin ilenmemi verileri ya
da fenomenal deneyimleridir. Saf olarak kalitatif, tanmlanamaz, saydam durumlardr ve
alan bellek tarafndan oluturulur. kincisi, kendi deneyimimize sahibizdir. rnein, ani
olarak kahveyi yeterli imediimizi ya da gnein batn hayretle izleme durumuna
geeriz. Dier bir deyile, deneyimin znellii bilinle kiinin zerine yanstlr. nc tip
ise, aktif bilin ksmdr. Beyin aktif olarak algsal ya da bilisel problemleri zer, bunun
yannda kendi deneyimini koyar. Herhangi bir futbol man seyrettiimizde, beyin karar
vererek kendine uygun bir alan seerek takip eder. Yine, alan bellek belli dzeye
ktnda bilin aktifleir. Kendinin bilinci, olaylarla ilikili belleklerin ardk
sralanmasyla oluur ve bu kaytlar kiinin kiiliini etkiler. Aktif bilin, renme, planlama
ve yerine getirme ile yakndan ilikilidir. Pasif ve aktif bilincin her ikisi arasnda uygun
alan bellek karar asndan yarma vardr.
Fiziki Roger Penroseda ayn yoldan giderek bilinci aktif ve pasif olarak ayrr.
Alglamay pasif, zgr irade ile hareket yapmay aktif olarak kabul eder. Ona gre; Bu
ey aslnda bir ey yapar ve stelik yapt her ne ise, bilince sahip yarata
yardmcdr.3 yle ki ayn zelliklere sahip fakat bilinsiz bir yaratk bu yardmdan yoksun
olduu iin daha az etkin bir davrana sahip olur. te yandan, bilin, yeterince k bir
kontrol sistemine sahip olmann sadece edilgen bir parasdr ve kendi bana aslnda hi
bir ey yapamaz. Bilincin da vurumu genel kabul edilebilir bir l deil, bilinli
davrann bir iareti olabileceini belirtir. Bilincin, evrenin var oluu gereini anlamamz
saladn ve bilinci dikkate almadan yasalarla ynetilen bir evrenin asla bir evren
saylamayacan belirterek Sadece bilin olgusu varsaymsal bir evreni gerek varlna
kavuturabilir der. Tpk Felsefeci George Berkeleyin (1685-1753) varolmak
alglamaktr/esse est percipi dncesini temel alarak Gkyzndeki ve yeryzndeki
eyalarn varln kavrayacak ya da bilecek bir zihin olmadan, hibir eyin maddesellii
yoktur dedii gibi.
Baz biliminsanlar ise bilinli olmann evrimsel adan insan iin bir kazan
saladn ne srer. Bilincin eer bir ilevi varsa bir etkinlii de olmaldr ve buna gzel
bir rnek verilir:4 Birisi motorlu tatlarn ilevini iyiletiren bir alet gelitirdiini, ama bu
aletin grlemeyeceini, yakt tasarrufu ve hz zerinde etkisinin de olmadn ne
srebilir. Bu alet, baz aralarda var, bazlarnda yok, ancak dardan belirlenmesi mmkn
olmadndan hangisinde olduunu anlayamyoruz. Aleti gremiyor, dokunamyor ve
duyamyorsunuz. Ek olarak bir yer de kaplamyor. Burada nemli olan, araba zerinde
grlebilir bir etkisinin olmamas bize bir yanllk olduunu dndrr. Arabann ileyiini
gelitiren bir aletse, o zaman henz lemediimiz bir ekilde etki ediyor olabilir. Eer,
icat hibir etki yaratmyorsa, ilevi olduunu ne srlemez. Hem bir ilevi olup hem de hi
etkisi olmamas mmkn deildir. levi olduunu ne srlyorsa, etkisi de mutlaka
olmaldr.
Philip John Laird bilincin, beynin kendiyle ilgili bir talimat yerine getirirken
devreye girdiini belirtmektedir. Ona gre bilin, kendinin hem ynetmen hem de nesne
olduu durumlarda kullanlan ok etkili bir programlama aygtdr5. Dier bir ifade ile
bilin, d dnya ve isel dnya arasnda aktif bir eik olarak grlebilir. Daniel Schacter
ise bilincin; bilmek, anmsamak ve alglamak gibi znel duygular yaratmann
1

Dannett D. Conciousness Explained. Little Brown Comp. 1991


Taylor J. Race for consciousness. MIT press. 1999.
3
Penrose R. Kraln Yeni Usu-III. Us nerede? TBTAK yay. 1999;127.
4
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999.
5
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;265.
2

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

tesinde, modler srelerin ktlarn bir araya toplayan btncl bir veritaban olarak
grlmesi gerektiini ne srm ve bylesine birletirici bir mekanizmann, farkl tipte
bilgilerin ilenmesi ve temsilinin, birbirinden ayr modler sistemler tarafndan, paralel
olarak yrtld herhangi bir modler sistem iin ok nemli olduunu belirmitir.
Yani, bilin bir entegrasyon salar ve bu entegrasyonla daha fazla esneklik, duyarllk ve
yaratclk oluumuna izin verir.
Bilin: Evrimsel Gerilik!
Evrendeki uzay-zaman, nedensel iliki gibi deimez zellikleri beynimizin yapsna
kaynamtr. Bir canlnn sa kalm, kendisini yok edebilecek tehlikelerden kanmas ve
evreden enerji elde etme abalar ile bu abalar iin harcad enerji arasndaki dengede
kendi lehine bir enerji artmn srdrmesine baldr. Bu adan bakldnda bilinli olmak
evrimsel adan bir avantaj olmaldr. Ancak biliyoruz ki beyin bedende oransal olarak en
fazla enerjiyi kullanr ve bilinli olmak fazla enerji harcamak demektir. Etkinlikler sinir
sisteminin daha alt ve daha otomatik dzeyleri tarafndan denetlendiinde enerji ve zaman
(bilinli dnme yavalatr) korunumu gerekleir. Bu nedenle bilin, evrimsel adan
bilinsiz ve otomatik hareketlerimize gre daha yavalatc bir sistemdir! Fakat evrim
bunun da aresini retmi ve bilinci devamllk arz eden bir sre deil de kesikli olarak
oluturmutur. Bylece beyne ve bedene olan enerji maliyetini azaltmtr (Tablo).
Ancak bilin, bir savunma mekanizmas olarak yeni eyleri renmede devreye
girer. renme zaman gerektiren bir sretir. Zaman iinde renme tamamlannca artk
renilen davran otomatik hale gelir. Bu otomatikleme olaylara verilecek tepki sresini
de ksaltr. Davransal olduu kadar dier duyusal sistemleri zerinde de bilin etkisi
ortaya ktnda yavalama oluur. rnein, piyano almay ve ara srmeyi renme
aamas tam olarak bilinlidir. Ara srme iin ehliyet kursuna giden ve ilk srme pratii
yaplan zamanlarda, insana neredeyse drt gz gerekirden (stteki aynadan arkaya bak, sa
ayna, sol ayna ve ne bak!), zaman ierisinde renme ile artk her ey bilinsiz olarak
yaplr ama yine de bilin bir kenarda bekliyordur. Vites deiimi, sollama srasnda
aynalara bakma, trafik klarn ve iaretlerini grme, yan koltuktaki ile konuma ve hatta
sakz ineme! Bunlar yapmak hibir zel aba gstermez. Ama her ey byle otomatik
devam ederken, oluabilecek bir kaza ya da arata bir arza annda btn dikkatinizle
bilincinizi sakland yerden geri getirir. Bilinciniz kontrol ele alr. Artk beyninizin daha
geni alanlar bir arada almaya balar ve daha fazla enerji kullanr.
Dier hayvanlarda da olan, ani arya yant olarak ortaya kan ekme refleksi,
omurilikten kaynaklanr. Bunun en bilinen rnei scak bir nesneye yakacak tarzda (farknda
olmadan) elinizi-kolunuzu dedirdiinizde acya yant olarak kolunuzu ekersiniz. Bu
omurilik zerinden ortaya kan refleks bir davrantr. Bu birok ilkel hayvanda vardr. Ama
daha sonra bilinli farkndalk iin, daha st bir yap olan, beyniniz (daha dorusu beyin
kabuu) devreye girer ve elimize-kolumuza ne olduunu, neden ektiimizi anlarz.
Omurilik seviyesinden olan yant yaklak 150 msande ortaya karken, bilinli farkndalk
iin 500 msan ya da dier ifade ile yarm saniye gerekir. Bilin aslnda yavalatan ama
deerli bir sistemdir. Evrimsel olarak bilin tehlike durumlarndan kama iin gereksizdir
ama tehlikeyi renme ve yaratc yantlar oluturmak iin gereklidir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

Tablo. Bilinli ve bilinsiz durum farkllklar.6

Bilinsiz

Bilinli

Anatomik yeri

? Hasar grm beyin sap as yaps


veya iki yanl talamik intralaminar
ekirdekler

Salam beyin sap as (retikler)


sistemi ve iki yanl talamik
intralaminar ekirdekler

Szsel ifade

Aa vurulamayan ksmlar var

Aa vurulabilir, anlatlabilir

rnek durum

Derin uyku, koma, yar uykulu hal,


kr gr durumu

Uyanklk ve ryalar, normal grme

renme durumu

Rastlantsal renme

Niyetlenerek renme

Grsel bilin

Nesne tanma alan devreye


girmeden, grme beyin kabuunun
%12-20si alr

Nesne tanma alan %90 devreye


girer.

renme

Beyin kabuu metabolizmasnda


dme

Beyinde btncl, yaygn ve youn


alma

Zihinsel aba

Dk aln lobu almas

Belirgin n beyin almas

Bellekle liki

Uzun sreli ve semantik (dilsel)


bellekle ilgili

Ksa sreli, epizodik (olaylarla ait)


bellek

Devreye girmesi

Rutin, tahmin edilebilir ve nemsiz


olaylarda devreye girer

Yeni, bilgi verici ve dikkat ekici


olaylar

Dikkatle ilikisi

Dikkatten uzak ierik

Dikkat verilen bilgi ierii

Dikkatteki yeri

Dikkat odann kenarnda yer alr

Dorudan dikkat merkezinde

Devreye girme

renilmi ileri yerine getirme


(araba srme, piyano alma, tenis
oynama gibi)

Bellein da yanstlmas ve
renme esnasnda

Dsal uyaran

Eik alt uyaranlara yant verir

Eik st uyaranlara yant

stemle ilikisi

stemsiz, abasz, kendiliinden

stem ve aba gerektiren ilerde

Bellekteki yeri

Bilmetanma

Hatrlamageri arma

Hareketteki ilevi

Otomatik kontrol

Stratejik kontrol salar

Beyin dalgalar

Gamma frekans (40-60Hz) aktivitesi


ve edurumu kaybolur

Beyin yar kreleri arasnda yaygn


40-60 Hz edurum

Bilincin Harikalar Tiyatrosu


Bernard Baars, bilinci kesin olarak tanmlamann ve ilevini anlamann zor olduunu belirtir.
Baars bir tiyatro benzetmesi yapar ve bilincin tiyatrosunda, alma alan akldr der.
Bilisel yapnn tiyatroya benzetilmesi, Baarsdan nce de, Alan Nevvel (1990) ve John
Andersonda da grlr (1983). Tmnde, bilin ve bilinsiz mekanizmalar, bellek yer
almtr. Ancak, Baarsa gre gerek dnyada, boyutlu bir tiyatro benzetmesi (metaforu)
6

Baars B. (Editor). Essential Sources in the Scientific Study of Consciousness. MIT Press, 2003; sayfa 2.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

bilinci anlamak iin ideal bir yntemdir. Benzetmeler bilim tarihinde kullanlagelmitir ve
ok yararldrlar. 16. yyda saat gibi alan evren, William Harveyin kalbi pompaya
benzetmesi, 1900lerde atomu gezegen sistemine benzetme yararl olmutur. Genellikle
benzetme bilimsel teori iin iyi ve kolay bir balang noktasdr.
Bilin tiyatrosunda arka plan senaryoyu yazanlar tarafndan oluturulurken,
bilinsiz sistemler bilinli olaylar ekillendirirler. Spot k, aktrler iinde en nemlisine
ynlendirilir ve onlarn mesajlar tm bilinsiz ilevleri yapan seyircilere ulatrlr. Mesaj,
btncl olarak yaynlanmasna karn, her seyircinin, kendi zihninde yerel olarak
deerlendirilir. Ynetmen ve oyun yazar, arka planda verilen mesajlar dinler ve bir
sonraki sahneyi planlarlar.
Baarsn tiyatrosu be ksmdan oluur:7 1. Dikkat, karanlkta bir tek spot
olarak temsil edilebilir. Sadece bir parlak spot grlebilir. Tek bir olay iin edurumlu
alr. Bilin snrldr ve seri olarak alr. Paralel alsayd, ayn anda birok alana
dikkat verebilirdi. 2. alan anlk bellek, isel konuma ve grsel hayallerden oluur ve
tiyatronun sahnesi ile temsil edilebilir. 3. Bilin deneyiminin ierii sahnedeki oyuncularla
temsil edilebilir. 4. Sahnede biimlenen olaylarn tm bir senaryo dahilinde iletilir. 5.
Sonuta tm zellemi bilinsiz alar ve rutinler seyirciler olabilir. 6. Baars yazmamakla
birlikte, bu tiyatro bir zaman sresince oynanr ve o zaman da bunu bitirmek gerekir.
Baars bunlara ek olarak, bilinci aamal bir ilev olarak grr. Bilinli problembalatma, bilinsiz problem zme (kendiliinden) ve bilinli sergileme, gsterme (ani
aydnlanma). Bu bilinli-bilinsiz-bilinli rgs problem zmede ok sk kullanlr. Baarsa
gre bunlara ilave olarak bilin; bir kaynaktaki bilgiyi birok hedef dokuya ezamanl
olarak datr, bilinsiz dinleyiciler arasndaki koordinasyonu salar. Bilinsiz olan
alkanlklar ve bellei birletirir. Son olarak da, bilin olaylarnn genel durumunu
oluturur. Yeni bir kelimenin kullanmn renmek buna rnek olarak verilebilir. Pavlovian
koullanma (yeni uyar birliktelii) belirgin olarak bilince gerek duyar.8
Bilin durumu, beynin snrl kapasitesi ile birliktedir. Snrl kapasite imdiki
bellei, dikkatteki seicilii ve ayn anda iki istemli hareket yapamamay ierir. Bunlara
baktmzda beynimizin yava altn ve bir anda yalnzca bir dnceyi aklmzdan
geirebileceimizi fark ederiz. Ancak, beyne dorudan bakldnda durum farkldr; beyin
youn sinir alar, tabakalar ve balantlardan oluur. Her biri belli yeteneklerde
zellemitir (grme keskinlii, vcut ssn devam ettirme, vcudun uzaydaki durumunu
anlama). Bu zellemi alarn byk bir ksm, bir dieri ile paralel balant halindedir.
Adeta byk bir toplum gibidir. Balant kapasiteleri inanlmazdr. Ancak ou bilinsizdir.
Sradan ileri yerine getirmede ok etkilidir. Buradaki nemli soru ve bulmaca udur: neden
bilincin kapasitesi snrldr ve kalan ksm bilinsizdir?

7
8

Baars BJ. In the theatre of consciousness. The workspace of mind. Neurophysiol Clin 2000;30:55.
Baars JB. Reply to the function of consciousness. Trends in Neurosciences 2000;21:201.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

Duyu organlar
Grme
109-1011
itme
bit/saniye
Koklama
Dokunma
16 bit/saniye

Ksa sreli Bellek


100-400 bit
0.1
bit/saniye

Orta sreli bellek


104-10 10 bit

Uzun sreli bellek


1010-1014 bit

0.03-0.1 bit
/saniye

Alglanmayan
Bilgi

6-25 saniyede
kaybolan bilgi

Gnler iinde
kaybolan bilgi

Yllar iinde
kaybolan bilgi

ekil. Ksa, orta ve uzun sreli bellee veri girii, kayb ve belleklerin birbirleri ile olan
veri aktarm oranlar.

Bilin kapasitesinin snrl olmas, alan bellek ve seiciliin snrlamas ile


belirlenir. alan bellek ayn zamanda ksa sreli bellektir ve yalnzca 7 ayr birim
tutabilir. Bu st snrdr. Beyinde 100 milyar sinir hcresi dnldnde bu say artc
derecede dktr. ip ieren bir hesap makinesi insanlara gre ok daha fazla sayy
belleinde (geici bellek ya da bilgisayarlardaki RAM) tutabilir. Buna ilave olarak, insan bir
anda yalnzca bir tek girdiye younlaabilir. Eer her iki kulamza ayn anda iki yk
anlatlsa sadece birine younlaabiliriz. Bu sadece dil ile snrl deildir. Ayn ekranda iki
farkl top oyunu varsa, herhangi bir zamanda yalnzca birini takip edebiliriz. Bilginin bir
tipine younlama, daima dierine olan bilinlilii kesintiye uratr. Beyin, ok az bilinli
aba ile inanlmaz derecede bellek aratrmasn kendi nceki kaytlarndan yapabilir.
rnein, daha nce izlediiniz bir filmin tek bir sahnesinin hatrlanmas filmin tm
sahnelerini hatrlamamza neden olabilir. Sklkla, o sahneden sonra hangi grntlerin
geleceini tahmin edebiliriz. Bunu bilincin yardmyla yaparz. Bilin bu bakmdan,
bilgimizin bilinsiz kaynana ulamak iin bir aracdr.
Tiyatronun Ksmlar
1. alan Bellek Aamas
Eer bir an iin kendi isel dnmenizi/konumanz kesmeye alsanz, bunu birka
saniyeden fazla yapamadnz grrsnz. Bu durum isel konumamzn, alan bellee

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

ne kadar sk ekilde bal olduunun gstergesidir. Ancak, alan bellein kapasitesi de


snrldr. Evden ie gelirken, yol zerinde gze batan bir iyerini dnn. Onu tam uzaysal
boyutlar ile gremezsiniz. Yani; alan bellein szel ve grsel ksmlar belirgin snrldr.
2. Dikkatin Parlak Spot I
alan bellek ya da ksa sreli bellek tam olarak bilin ieriinde deildir. Dikkatin nn
bir alana ynlendirilmesi (dnceye) ile bilin kendini gsterir. Dikkatin ynlendirilmesi
esnasnda tm alan bellekteki aktrler (dnceler) arasnda bir yar vardr. Dikkatin
en azndan temel ilevi vardr: 1. evresel uyaranlara uyum, 2. Detayl bilgi ileme iin
uyaranlarn tespiti, 3. Uyanklk durumunun devam.
3. Sahnenin planlamas
Herhangi bir deneyim, bilinsiz genel durumu ekillendirir. Bu senaryo oynand anda bile
olabilir ve yeni ekil kazanr. Birok dikkat ynlendirme kendiliinden ve bilinsiz
ekildedir. Tm algsal sistemlerde bilinsiz elemanlarca etkilenir. In, algladklarmz
hangi ynden aydnlattna gre alglarmzda da deiime urayabilir. Ynetmen, bilincin
parlak spot n kullanr. Bu kendisi bilinli olmad zaman bile olabilir. Tiyatro
ynetmeni, sahnenin arkasnda grnmeden alr. Beyinde ynetmen grevini, beyindeki
aln lobu yapar.
4. Seyirciler
Bilin, bilinsiz olarak elde edilen bilgiye ulamak iin bir yoldur. Sahnenin kar tarafnda
bilinsiz seyirciler bulunur. Bu otomatik retimlerin planlanmas ya da uzun sreli bellek
olarak adlandrlr. Konumamzn ou bilin devreye girmeden oluur ve dikkatimizi
konutuklarmz zerine verdiimizde konumalarmz yavalar. ocuklarn konumay
renmesi de gizli renme tarzndadr. Ancak, gerek bir renme gizli olsa da bilinli
olmaldr. Yani tm renmeye bilinli ulalabilir; renilen her ne olursa olsun. Tiyatro
benzetmesinde, eer aktr spot altna yerletirirsek, seyirciler onun konumalarn
sessiz olarak hatrlayacaktr.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

Senaryo arkas

Ynetmen

Ik kontrol

Yerel koullar

Bilince ulama iin yarma


Oyuncular

D duyular

sel duyular

Fikirler

Grme
itme
Hisler
Tat
Koku
Is

Grsel hayal
sel konuma
Ryalar
Hayali hisler

Hayali fikirler
Konuulabilir
fikirler
Sezgiler
Bilincin kys

Dikkatin spot
, alan
bellek
aamasn
aydnlatr

Bilin
Deneyimi

Kenar/Saak

Bilinsiz Seyirciler
Bellek sistemleri
Szlk
Anlama ait alar
nanlar
Dnya hakknda bilgi
Dierleri hakknda bilgi

Bilincin ieriini
deerlendirme:
Nesne, yz, konuma,
olaylar tanma, uzaysal
ve sosyal ilikiler

Otomatizmalar
Beceri bellei
Dil ve hareket
kontrol
Okuma
Dnme...

Matematikilerde uyuma ilevi bilinli bir soru zerinde olur, sorun zerinde
bilinsiz olarak alma devam eder ve zm bilince ular. Gnlk yaamda da;
Annenizin kzlk soyad nedir? 20+30 ka eder? gibi sorularda ksa bir beklemeden sonra
soru zerinde bilinli dnme olmakszn yant ortaya kar. Bu durumda bilinsiz ak
diyagramlar (algoritm) kullanrz. Burada tiyatro benzetmesi nettir; yalnzca bir soru iin
oyuncuya gerek duyarz. Seyirciler herhangi bir bilinli katk yapmadan problemi zmeye
giriirler. Yant bulunduunda, sklkla bilince ulatrlr.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

Hazr Beyinde leyen Bilinalt


Bilinalt kiinin bilincinde olmad, ama davrann etkileyen bir ruhsal
duruma denir. Ya da bilinten kaan ruhsal olgularn tm olarak
tanmlanr. Bilgi bilimsel olarak ise unu ifade eder: bilinli olarak saniyede
en fazla 40 bitlik bilgiyi alglarz, geri kalan ok daha fazladr ve
bilinaltna gider. Giden bu bilgiler, bilince emir olarak deil de fsldama
olarak yansr. Dolays ile gnlk uyanklk bilincimiz bir dereceye kadar
uykumuzda da devam eder.
Hepimizin her an bildii, klasik ve basamakl akl yrtme ve sorun
zmelere karn, beynimizde sezgisel sorun zme ile uraan bir
alma ekli de vardr. Albert Einstein (1879-1955) ve Henri Poincar
(1854-1912) kendi yaratclk srelerini birok kez anlatmlardr. Bu
dahilerin her ikisi de yaptklar kefin birdenbire ortaya ktn
vurgulamlardr. Poincare, sezgicilii yaratcln drt evresinden biri
olarak kabul eder. Yaratclk srasyla, ileme, kuluka evresi, aydnlanma
ve aklama eklinde yol alr. leme, kiinin gnlk uyanklk durumu ve
bilinli bir ekilde problemin verilerini hazmetmesidir. Yani bu dnemde
kii sorunla ya da problemle youn olarak urar. Daha sonraki kuluka
evresinde kiinin daha nce bilinli olarak inceledii veriler bilinsiz durum
yollarn izlerken, kii bilinsiz olarak problemden uzaklar (uykuya dalar,
uyur ya da rya grmeye balar). nc evreyse, yani aydnlanma en
nemli olandr. Bu evrede problemin zm umulmayan bir ekilde ortaya
kar. Bu uyanklk bilinci esnasnda sezgisel olarak adlandrlrken, rya
grme durumunda ryada nail olma/zme olarak adlandrlr. Son evre
ise aniden ortaya kan bu zm uyandktan sonra hatrlama ve
dorulama evresidir. Birden zmleme aslnda bilginin uzun sre rya
esnasnda bilinsiz olarak ilenmesinin bir sonucudur. Ancak, ryada bu tr
zmlere ya da keiflere ulamak iin hazr bir beyin gerekir.

Bilinli Olmann Yarar


Btncl beyin alma ortam teorisine gre, belli bir anda, bellein nemli olan ksm
baskn durumdadr. Bu baskn bilgi beynin her yanna yaylr. Buna gre sinir sistemi,
zellemi sinir alarnn youn dzenlenmesinden oluur. Bilin, btncle ulamada
birincil grevlidir.
Bilincin ilevinin ne olduunun anlalmasnn nemli yollarndan biri, bilinli
durumlar elenik olabilecek bilinsiz durumlarla karlatrmak ve aralarndaki farka
bakmaktr. Bilin, btncl ekilde alan beyindeki bilgiye ulaandr (conscious access).
Bu ilevsel beyin grntleme yntemleri ile gvenilir ekilde ortaya konulabilmektedir.
Yirmi yl nce tartmal olan karmlar artk phe duyulmaz ekilde kantlanabilmektedir.
Tablo. Bilincin evrimsel yarar ve temel ilevleri.9
1. Uyum ve renme (yeni bilgiyi)
2. Bir benlik sistemine ulamak
3. Karar verme ve yerine getirme
4. Hata tespiti ve dzeltme
5. Yanstc ve kendini izleme
6. Organize etme ve esneklik arasnda ayarlama yapma
7. En dk dzeyde devreye girme

Baars BJ. The consciousness access hypothesis: origins and recent evidence. Trends in Cognitive Sciences
2002;6:47-52.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

10

1. Bilinli alglama, basit duyusal analizden-deerlendirmeden-daha fazlasn yapar, geni


beyin kaynaklarna ulamay salarken, bilinsiz girdi sadece beyindeki duyusal blgelerle
snrldr.
Bu bulgular, bilinli ve bilinsiz alglama arasndaki fark ak olarak ortaya koymaktadr.
Bilinsiz alglanan kelimelerin grme beyin kabuunu uyarmasna karn, edeerdeki
bilinli farkndalk oluturan kelimelerin grme beyin kabuuna ek olarak, duyusal beyin
kabuu (parietal) ve aln lobu blgelerine yayld gsterilmitir. Yani, bilin daha geni
alana ular.
2. Bilin, yeni bilginin karlatrlmasn salar.
Bilinsiz bilgiyi ileme, beyinde snrl ya da yerel alanlarda olur. Genel anestezi altnda
bile baz kelimelerin-cmlelerin hatrlanabildii gsterilmitir. Bilin, birden fazla duyusal
girdinin birletirilmesi iin gereklidir. Bu duyusal girdiye ilaveten, bundan kaynaklanan
yksek seviyeli grsel bilgi, problem zme, szdizimi, dilin ierii (semantik) ve karar
vermede etkisi var demektir. Eer bilinsiz bilgi ileme, aratrmann ekli ise, zemini
bilintir. Bu ikisinin bir araya getirilmesi ile ok etkili karmlar yaplabilir.
3. alan bellek; isel konuma, bilinli alg ve grsel hayal etme gibi bilinli paralara
baldr.
alan bellek, geleneksel olarak, hemen geri getirilebilen-hatrlanabilen-bellektir ve isel
konuma ve grsel hayal etmeden oluur. alan bellein aktif ksmlar (algsal girdi,
hatrlama, geri arma, aktarabilme) bilinli olaylarn standart ilemsel tanmyla ayndr.
alan bellek esnasnda yaplan incelemelerde, deiik durumlarda beynin deiik
alanlarnn devreye girdii gsterilmitir.
4. Bilinli bilgi, farkl beyin mekanizmalarn kullanarak, renmenin birok tipini mmkn
klar.
Bilinsiz girdilerin uzun sreli renme saladna dair gl kantlar yoktur. Bilinsiz veri
saniyeler iinde etki eder, renme ve gelimeye katkda bulunmaz. Buna karn bilinli
renme belirgin etkilidir. Temel beyin yaplarndan olan akak lobunun derin ksm
(hipokampus) bilinli renme ve kalc bellek iin zellemitir.
Bilinli grsel bellek kapasitesi ileri derecede byktr ve henz ne kadar byk
olduu da ortaya konulamamtr. 5 dakika gibi ksa bir srede gsterilen 10 bin fotoraf
daha sonra tanma oran %96 zerindedir. Tam bir gizli renme bile bilinli bilgiye gerek
duyar. Tm gizli renme almalar bir dizi uyarana bilinli dikkat ile balar.
Bilin, beceri kazanma durumlarnda da devreye girer. Yeni becerileri edinme
durumunda daha bilinli halde oluruz. Bu esnada beynin geni blgeleri greve katlr.
Fakat beceri otomatikletii zaman (pratik yapma ile), ayn ii yaparken beynin daha snrl
blgeleri greve katlr. Bunu bisiklet ya da araba srmeye balanlan ilk gnlere
benzetebiliriz. Bir tenisi tenis topuna verdii reaksiyonlar bilinli olarak vermeye alrsa
baarsz olur. nk bir topun hz 150 km/saate ular ve karar vermek iin gereken
zaman bilinli bilgi ilemeye gre ok ok ksadr. ok kalabalk bir sokakta araba kullanma,
bozuk bir yolda hzl yrme durumunda kendimizi gzlemleyelim. ncelikle
hareketlerimizin tmn gzlemleyemeyiz ve hareketlerimizi yavalatmak zorunda kalrz.
Ayn oranda da hata yapma oranmz artar.
5. stemli kontrol, bilinli ama ve sonularn alglanmas ile mmkn olur.
Benzer karmak davranlar, istemli ya da istemsiz olarak ortaya kabilir. Ancak,
davrantaki karmaklk ya da incelik arttka bilince gerek duyulur. Bilinli geri besleme
almalar, tek bir grup sinir hcresine ulamay ve hatta tek bir sinir hcresini kontrol
etmeyi bile salayabilir. Bu yolla, bilinli olarak, omurilikte tek bir hareket ettirici (motor)

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilin Ne e Yarar?

11

sinir hcresi ile onun ulat kasn istemli kontrol altna alnmasnn mmkn olduu
gsterilmitir.10 Bilinsiz geri beslemenin bunu yapabildiine dair kant yoktur.
6. Seici dikkat, bilincin ieriine ulamay mmkn klar veya bilincin ierii seici dikkati
oluturur.
Seici dikkat, olas bilinli ierikler arasndan seme olarak tanmlanabilir. Bilincin
younlatrlmas genellikle dikkat ile ezamanl olduundan, bilin ve dikkat bazlarnca
eanlaml kullanlr. Dikkat tek ve basit bir ilem deildir. Dikkat sinir sisteminin fiziksel bir
zelliidir. Uyarann seilmesi snrl kapasiteli filtrelerle yaplr ve yalnzca seilen
uyaranlar kodlanr.11 Dikkatin alt sistemi olduu ne srlr: seici, devaml ve
blnm dikkat olarak. Seici dikkat, bir uyarana yaklama ya da odaklanma ile ortaya
kar. Yarmal ve birden fazla uyaran geldiinde zayflar. Bu Baarsn tiyatro
benzetmesindeki dikkat tipidir. Yine laboratuarda bu dikkat llebilir. rnein; kiilerde
farkl renklerde yazlm renk adlar verilerek okumalar istenir (uyumlu veya uyumsuz). Bir
uyaran zelliine dikkat vermeleri (renk gibi) gerekir ve dieri, yarmal olanlar (kelimeler
gibi) umursanmaz. D dnyadan gelen bir uyaran zerine dikkatimizi ynelttiimiz zaman,
ayn anda tm dier uyaranlar zerine olan dikkatimizi kaldrrz. Devaml dikkat ise uzun
sreli olarak dikkati devam ettirmektir. Uzun sreli tetiktelik ve uyarlmlk gerektirir.
Blnm dikkat, ezamanl olarak iki veya daha fazla ile urama esnasnda devreye
girer.
7. Bilin, Ben=Benlike ulamay mmkn klar.
Her zaman iimizde, devaml orada duran ve istediimizde ona ulaabileceimiz bir
benimiz olduunu biliriz. Bedenimiz yalansa da orada bizi biz yapan bir ben vardr. Bu ben
temel girdisini, duyusal girdilerin zaman ak ile kendini oluturan bellekten alr. Hipnoz,
fg ve znm kiilik durumlarnda belirgin ben deiimlerinden ya da
znmelerinden sz edilir. Benzer bir zlme cerrahi tedavi olarak oluturulan ayrk
beyin durumlarnda da grlr. Her beyin yar kresi bir taraftaki grme alanndan bilinli
girdi alr ve kendine ait bir ben gibi davranr (Ben konusuna bir sonraki konuda ayrnts ile
deinilecektir).

10

Simard TG, Basmajian JV. Methods in training the conscious control of motor units. Arch Physc Med Rehabil
1967;48:12-19.
11
Perry E ve Ark. Neurochemistry of Consciousness. Chapter 3. Scholey A. Attention. John Benjamin Pubs.
2002;44

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

Nasl ki sen de yenilendiin her an iinde mazideki BENliin aynsn...


bn Arabi
imdeki BEN sessizlik konanda oturur ve sonsuza kadar orada kalacak, anlalmaz ve
yaklalmaz.
Halil Cibran
"Beni bende demen, bende deilim
Bir ben vardr bende, benden ieri."
Yunus Emre

Bilincin Alt, st, Sa, Solu, Sobe: BENlik


Bilin, dnyann sadece kk bir parasna odaklanmasna karn, her eye hakim
olduu duygusunu verir. Bilin zerinde her biri deiik balamda, deiik gerekelerle
ortaya konmu, birok bilin konumu yaratlmtr: bilinalt, bilind, nbilin,
rtk bilin, znel bilin, kendilik bilinci, snrl-dar bilin, snrsz bilin, bilin alan,
bilin ierii, ortak bilin... Btn bu kavramlar bilin ekseninde deiik blgelerde
bulunurlar. Zihnin topografik modeli bilin, bilin ncesi ve bilindn ierirken,
yapsal modeli benlik, altbenlik ve stbenlii ierir.
Ancak baz kavramlar ciddi ekilde (zelikle eviriler esnasnda) birbirine
kartrlmtr. Bu eviri yanllarndan nasibini ilk olarak Freud almtr. Freudun
kiilik teorisinde hemen herkesin bildii temel kavram vardr: id, ego ve sperego.
Fakat bu terimler Freudun dncelerini tam olarak yanstmazlar.
Bunlar aslnda Freudun Almanca terimlerinin Latince karlklardr:
Latince Almanca
ngilizce
Trke
ego
Ich
I
Ben
id
Es
it
O
sperego
Uber-ich
above I
st-ben
Freud, Ich (ben) kavramn kullanmakla kiisel bir eyi betimlemek ve ben kavramna
yabanc olan, farkl bir eyi iaret eden Es (O) kavramndan belirgin bir ekilde ayrmak
istemitir. Bu kii zamirlerinin Almancadan tercme edilirken ngilizce karlklarndan
ziyade Latince karlklarna tercme edilmesi, onlarn herhangi bir ekilde arm
uyandrmayan, souk terimler haline dnmesine neden olmutur.
Kendi Bilinci
Hegelde kendi bilinci (selbstbewutsein), bilmenin teki yan ile bilincin bir d
nesneyi kavramaya ynelik yann bir araya getirir. Bu iki boyutun birlii akldr:
Bilincin iinde tad gerek, kendinin bilincidir ve bu sonraki bilin, ncekilerin
temelidir; yle ki, var oluta, bir teki nesneye ilikin her bilin, bir kendinin bilincidir;
ben, nesneyi kendi nesnem olarak bilirim, dolaysyla, onda kendimi tanyp bilirim.
Kantda kendi bilincin zdeliinin, deiik zamanlarda yalnzca dncelerin,
bunlarn arasndaki tutarlln biimsel koulu olduunu belirterek, hibir zaman
znelliimizin zdelii ile bir balant olmadn ne srer. Bu edimin son
zmlemede tamalg ile zde olduunu ne srmtr.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

Junga gre ise kendilik bilinci ya da benlik bilinci, evrimin gecikmeli bir
kefidir. Bunun ilkel ekli, yaln bir kme bilincidir. inde bireylerin hibir deiiklik
gstermedikleri kme bilinci, bilincin en alt basama deildir. Bu zaman iinde
kayboldu ve bireysel bilin, bakasnn bilincinin farkl oluu nedeni ile ortaya kt.
Bireysel bilin, bilinalt uurumlar ile sarldr ve bilinte srekli deiikliklere neden
olur.
Kelime kargaas
Bugn de bilinalt, bilind konusunda bir karmaa vardr. Bazlar
unconsciousness bilinalt, bilind olarak Trkeye evirir. Oysa kelime
anlam bilin kayb ya da bilinsizlik olarak evrilebilir. Yani evresel
uyaranlara herhangi bir yant verilemez. Ancak Freudu psikoanalitik
teorideki unconsciousness daha farkl bir anlama gelir: uyank kiinin
farknda olmad zihinsel ilevler. Baz kaynaklarda subconsciousnessn
karl olarak bilinalt kullanlmaktadr ve bilincin en derin ksm olarak
ele alnr. Bu ifadenin ierdii ilev, psikoterapide daha ok kullanlan
farknda olmadan ilenen bilgi, ancak bilinli davranlar etkiler olarak
anlatlr. Bu yn ile Freudu unconsciousnessa benzer. Bir de buna
bilisel psikoloji ile non-consciousness (bilind) eklenmitir.

Bilind/Bilinalt
znenin bilincinde olmad, ama davrann etkileyen bir ruhsal duruma bilinalt
denir ya da bilinten kaan ruhsal olgularn tm olarak tanmlanr. Bilinli olarak
saniyede en fazla 40 bitlik bilgiyi alglarz, geri kalan ok daha fazladr ve bilinaltna
gider. Giden bu bilgiler, bilince emir olarak deil de, fsldama olarak yansr. Ayrca,
bilinalt kiileraras ilikiye de ciddi ekilde burnunu sokar.
Bilinaltnn etkisine ynelik dnceler Platona kadar uzanmakla birlikte, bu
konuda esasl dnceler 17. yyda olgunlamaya balamtr. Schopenhauer, bilinalt
diye bir kavramdan sz eden ilk kiidir. Bilinaltna gitmeksizin bilincin bilin olarak
anlalamayaca sonucuna varmtr. Daha sonra bu dnceden esinlenen Freud,
bilincin ou durumda eylemlerin ana kayna olamayacan ve ou davranta
bilinaltnn etkisi olduunu ne srmtr.
Wilhelm Leibnizin (1646-1716), tm gerekliin bireysel elementleri olarak
dnd monadlar fiziksel olmayan atomlard ve maddesel deillerdi. Monadlar genel
olarak algya benzetilebilir ve bilinalt ile ayn trdendir. Leibniz, ruhsal ve zihinsel
olaylarn anlarllk veya bilin dereceleri bakmndan farkl olduklarna, tamamen
bilinalt olandan, en ak veya kesinlikle bilinli olana dek sralandna inanmt. Bu
nedenle bilincin daha kk derecelerini minyon alglar, bunlarn bilinli
gereklenmesini tamalg olarak adlandrmt.1
Johann Herbert (1776-1841) bilinalt grne eik kavramn getirdi. Eiin
altndaki fikirler bilinaltdr. Bir fikir bilin seviyesine ykseldiinde, tamalg oluur.
Herbert bunun da tesine geerek, bir fikrin bilince ykselebilmesi iin daha nceden
bilinte var olan fikirlerle uyuabilmesi gerektiini ne srd. Bununla uyum iinde
olmayan fikirler, ayn zamanda bilinte barnamazlar. Bilinaltna itilirler ve bastrlm
fikirleri olutururlar.
Yukardan da anlalaca zere, bilinalt kavram Freudu bir bulu deildir
ama bu kavrama nemini Freud kazandrmtr. Freud ilk dnemde, ruhsal yapy
sisteme ayryordu: bilind (alt), nbilin ve bilin. Soyut bir ayrm olan bu emann,
anatomik yap ile hibir ilikisi yoktu. Ancak bu ifade bugn iin tartlabilir. Bilinalt
limbik sistem anatomisine, bilin beyin kabuu ve talamus balantsna ve sperego da
nbeyin blgesine yerletirilebilir. Freuda gre insanlk tarihinde, insan egosuna
ynelik ayr ok olmutur: ilki evrenin merkezinde olmadmz, ikincisi evrim teorisi
ve ncs de farknda olmadmz bilinalt gler tarafndan kontrol edilmemizdir.

Schultz DP, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi. ev: Aslay Y. Kakns Yay. 2001;433-450

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

ekil. Freudda bilin ve bilinle ilgili dier konumlanmalar ((Tarlaci).

Freud, buzdandan oluan kiiliin grnen kk ksmna bilin adn verir ve


bunu nemsiz bulur. Bilin, tm kiiliin grnen ama yzeysel ksmn oluturur. Bu
nedenle kiilik zerinde ok etkili deildir. Geni ve gl bilinalt (unconscious) tm
insan davranlarnn altndaki drtsel gleri ve igdleri kapsar. Freud btn bu
farkl bilin aamalarna bir de bilinncesi (preconscious, foreconscious) kavramn
ekler. Bilinncesi, bilinalt ile bilinncesi arasnda yer alr. Bilinaltndan farkl
olarak, bilinncesi aktif olarak bastrlmamtr ve kolaylkla bilince ular, tm bellei
ierir ve tam bilincin kysndadr. Ancak buradaki bellek bilinli deildir ve kii
istediinde ona ulaamaz. Freuddan daha nce bilinalt kavramna karlk gelen id
kiiliin en ilkel ve en az ulalabilir blmdr. din gl etkileri arasnda saldrganlk
ve cinsellik igdleri vardr. dde iyi, kt ve ahlak kavramlar yoktur. d nesnel
gerekliin artlarn gz nne almakszn abuk doyum arar. Doyum arama abasndan
doan gerilimin azaltlmas ile ilgilenen id Freudun haz ilkesi dedii ilkeye gre iler.
Libido da id ierisinde yer alr. d ile d dnya arasnda arabulucu olarak grev yapan
ego bu ilikiyi kolaylatrr. Ego, idin denetimsiz ve srarl tutkularnn tersine, makul
ve mantk ile kabul edilen anlamlar temsil eder. d gereklikten habersiz nne geleni
ister, ego gereklikten haberdardr ve evreyi dikkate alarak idi ynetir. Ego, idden
bamsz olarak var olamaz, gerekte gcn idden alr. Ego idi engellemek iin deil
ide yardm iin vardr. Srekli idi doyuma ulatrmak iin abalar. Buna en gzel
benzetme at ve binici rneidir. Ego binici ve at iddir. Sperego ise renilen bir
blmdr. Bu ahlaki kstlamalarn hepsini, mkemmellii temsil eder. Sperego idle
atma iindedir. Sperego, egodan farkl olarak idin doyumunu engellemeye alr.
nbilin, birtakm direnler aracl ile bastrlmn bilin dzeyine kmasn
etkin olarak engeller. Bilinalt, bir sr istekle doludur. Freuda gre, bu sistemde ne
yadsma, ne kukulanma, ne de kesinlik bakmndan derecelenme vardr. nbilin
sistemi, bir doyumun ertelenmesini salayan ikincil srelere boyun eer. Bilinalt,
zaman akyla deiiklie uramaz ya da d gereklik diye bir ey tanmaz. Zaman ve
d gereklii iin iine sokan, bilinnbilin sistemidir. Bilinaltnn yalnzca haz
ilkesine (hemen doyuma ulama) boyun emesine karn, nbilinbilin sistemi,
gereklik ilkesi ile belirginleir. Bu sistemle bir drtnn doyumu ertelenebilir ve d
gereklii gz nne alarak doyumu yerine getirebilir.
Carl Jung (18751961), Freudu sistemin dna kar ve kendi ekolunu yaratr.
Btn madde d yap iin psyche terimini kullanr. Jung psyche terimini seviyeden
olutuu sylenen zihinle ilgili olarak kullanmtr: bilin, kiisel bilinalt ve kolektif
bilinalt. Bilincin merkezinde, genellikle bizim kendimizi kavraymza benzeyen, ego
vardr. Bilin, alglar ve anlar kapsar ve bizim evremize uyum salayabilmemizi

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

salar. Bilinaltnn yannda bilince ikinci derecede nem verir. Junga gre iki bilinalt
seviyesi vardr. Bunlardan biri bilincin hemen altnda bulunan ve bireye ait olan kiisel
bilinaltdr (unsconscious). Kiisel bilinalt anlar, drtler, arzulardaki silik alglardan
ve bireyin hayatnda bastrlm veya unutulmu dier deneyimlerden oluur. Bu
blgedeki olaylar kolaylkla bilince geri getirilebilir. Kiisel bilinaltndaki deneyimler
gruplaarak kompleksleri oluturur. Kiisel bilinaltndan daha aada ve derinlerde ise
kolektif bilinalt yer alr. Bu birey tarafndan bilinmeyen, daha nceki tm
nesillerimizin evrimsel ve genetik birikimidir. Kiilikte en etkili gtr.2

ekil. Jungun bilin ve bilinle ilgili konumlandrmalar. En altta yer alan


kolektif bilinalt derindir ve bireyce bilinmez. Genetik ve evrimsel
deneyimlerden kaynaklanr. Kolektif bilinalt kiilikte en etkili gtr. Ben
(self), bilinaltnn tm ynlerini sergiler ve kiinin tmn temsil eder. Bunun
dnda topluma grndmz bir yzmz (persona) ve hayvansal bir
kiiliimizi de (glge) Jung bu tabloya ekler. Sadaki yukar ok iareti zerinde
farkl bilin durumlarnn olas konumlar gsterilmitir. Konumlar kesin ve net
yerleimli deildir. Ayrnt iin bilincin farkl halleri konusuna baklabilir
(Tarlac).

Jung, kolektif bilinaltndaki kaltsal eilimleri aretip ya da ilkrnek olarak


adlandrr. Aretipler, benzer durumlarla karlaan atalar, benzer ekilde davranmaya
hazrlayan zihinsel deneyimlerin daha nce var olan belirleyicileridir. Ortak
sembollerimiz, ortak ryalarmzn ve efsanelerimizin kayna olarak aretipleri
gsterir. Jungun tanmlad pek ok aretip olmakla birlikte daha baskn olarak
karmza kar. 1. Persona: Kiiliin en dtaki tarafdr. Bakalar ile ilikiye
getiimizde giydiimiz maskemizdir. Bu tiyatroda aldmz role benzer. 2. Glge
aretip: kiiliimizin hayvan benzeri yandr. Ahlakszlk, ihtiraslar ve ho olmayan tm
arzular ierir. 3. Benlik/kendilik (self, nefs): sistemdeki en nemli aretiptir.
Bilinaltnn tm ynlerini dengeleyen ben, kiiliin tm yapsna birlik ve istikrar
kazandrr. Kiinin tmn temsil eden Bendir.
Yakn zamanda bilisel psikolojinin geliimi ile bilinalt durumuna olan ilgi
artt. Ancak bu bilinalt Freud ve Jungun bilinaltndan biraz farkl kabul
edilmektedir. Bu bastrlm bilinalt dncelerin iine atld bir p sepeti deildir.
2

Schultz DP, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi. ev: Aslay Y. Kakns Yay. 2001;487

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

Bu bilinalt kavray duygusal olmaktan ziyade gerekidir ve insan biliinin bir


uyarana tepki verme etkinliindeki ilk aamasnda yer alr. renme ve bilgi ileme
srecinde nemli bir sre olarak kabul edilir. Bu bilinaltn, Freudun habersiz ve
bastrlm bilinaltndan ayrt etmek iin bazlarnca bilinli olmayan
nonconsciouness terimi nerilmitir. Zihinsel srelerimizin pek ounun bu seviyede
ilediine inanlmaktadr. Bu aamadaki bilgi ileme, bilinli duruma gre daha hzl ve
daha verimlidir.
Nefs
slam tasavvufundaki ve Kuran- Kerimdeki nefs ile Freud-Jung baknn bilin
eksenleri arasnda baz benzerlikler vardr.3,4 Ek olarak, Kitab Mukaddesteki anlam ile
tene karlk gelen nefs (ego), aa benlie (id), temel igdlere kar srekli bir
mcadeleyi ierir. slamdaki nefs, kabahat, gnah ve aa niteliklerin kaynadr ve
sufiler nefs ile mcadeleye en byk cihad demilerdir. Kuran- Kerimdeki en-nefs
el-emmare bis-su/ktl emreden nefs (Yusuf, 53) ifadesi, sufi arnma ynteminin
balangcn oluturur. Ktl emreden nefs ile id arasnda benzerlik dikkat ekicidir.
Ayrca Kuran- Kerimde en-nefs el-levvame/kendini knayan nefs/benlik (Kyamet:
yle deil! Kendisini srarla knayan benlie de yemin ederim) ifadesi yer alr ki, bu da
aa yukar insann eylemlerini gzetleyen ve onlar denetleyen bir bilince ve
speregoya karlk gelir. Sonunda skna kavuan nefs oluur (Fecr: Ey huzur iinde
olan nefs!).5
Genel olarak, tm slam kaynaklarnda, deiik dereceleri olan yedi nefs geer.
1. Nefs-i Emmare (ktl emreden nefs),
2. Nefs-i Levvame (kendini knayan nefs),
3. Nefs-i Mlhime (kendisine ilham vaki olan nefs),
4. Nefs-i Mutmainne (itminana kavumu nefs),
5. Nefs-i Radyye (Allah'dan raz olan nefs),
6. Nefs-i Mardyye (Allah'n kendisinden raz olduu nefs),
7. Nefs-i Kamile ya da Safiyye (kamil ya da pak nefs) denilen seviyeleri vardr.
Nefsin bu yedi mertebesine Etvar- Seb'a ya da Nefsin Yedi Tavr denilmektedir.
Hz. Peygamber'den, bir sava dnnde ifade etmi olduu rivayet edilen: "Kk
cihaddan (cihad- asgar) en byk cihada (cihad- ekber) dndnz; bu en byk cihad
kulun nefsine kar cihaddr (savadr) ifadesi insann kendi nefsi ile yapaca savan
nemini gsterir.
Nefs bazen ben merkezi, bazen bir domuz, siyah bir kpek, inat bir katr, sz
dinlemeyen bir deve, huysuz bir kadna (nefs Arapa diil bir kelimedir) benzetilir.
Dnyann ve onun ayartmalarnn temsilcisi nefstir. Oyunlar ile saf ruhu kandrmaya
alr ve dnyevi hayatn tuzaklarna drr. Sufi psikolojisine gre, insann en aa
z nefsidir. Nefsin zerinde kalp ve ruh vardr. Bazlar ise nefs ile kalp arasnda tab
yani huy ve yaratl yerletirilir. Bu insann doal ilevidir. Bazlar ise akl, nefs ile
kalp arasndaki engel olarak kabul ederler. Akl, onlarn kendi snrlarn amalarn
engelleyen bir ayrcdr. Bylece karanlk ve kontrolsz igdler kalbin safln
tehlikeye drmezler.
Benlik
Bilin, btnn tm birleik paralarndan oluan bir gereklemedir. Toplam,
deneyimlerin tmn ierir ve iimizdeki Ben veya Ruhu oluturur. Ben ile
deneyimleyen ve gerekletiren kii olarak kendimizi hissederiz. Deneyimleyen
zne, dncenin bir ksmdr. Dncenin bir paras deil ise gemiteki Bene
farkndalk olmaz, ilerideki dnceye odaklanlr. Dnceler Bene ait deildir, daha
ok Ben dnceye aittir. nsan Ben dediinde kendini kastetmi gibi grnr, fakat

3
4
5

Nurbakhsh D. Sufism and psychoanalysis. Part one: what is sufism? Int J Soc Psychiatry. 1978;24(3):204-12.
Spiegelman JM, Han VI, Fernandez T. Jung Psikolojisi ve Tasavvuf. ev. Yazc ve Kutlu. 1997
Schimmel A. slamn Mistik Boyutlar. ev. Kocabyk E. Kabalc yay, 2001, s:120

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

gerekte kendisi bunu kastettiini dnd zaman bile, bu yalnzca geici bir
dnce, geici bir ruhsal durumdur.6
Ben, bir ey ya da cisim deil salt etkinlik, kendini ortaya koyma ya da
kendinin farkna/bilincine varmas sayesinde vardr. Ben, benim (varm). Benin bu
kendini ortaya koymas savdr. Ben kendinin bilincine vararak alr ve byle yaparak
kendini snrlar, bunu kendinden baka bir eyi, kendi olmayan, ben olmayan ortaya
koyarak yapabilir: ben, ben olmayan deilim. Bu aamada ben, yeni bir elikiye
der: kendini hem evetler hem yadsr. Deneysel planlama, uzay-zamanda
deikenlerin tanmn gerektirir. Benlik ve dnya tanm bu lek iinde
yaplmaldr. Benlik, bilinli deneyime dnyann farknda olan isel gzlemcidir.
Benliin kendisi, deneyim olarak indirgenemez veya alt paralara ayrtrlamaz. Benlik,
isel uzaymzda, bilinli deneyimlerin oluturduu tek ve btncl yapdr. Oysa
benliin farknda olduu d dnya, indirgenebilirdir.
Kant, duyumu, onu alglayanla yakn iliki iinde ele alr ve duyumla duyumu
alglayan arasnda zorunlu bir ballk olduunu ne srer:
Dnyorum benim btn tasarmlarma elik edebilmek zorundadr; yoksa
dnlmesi olanaksz bir ey benimde tasarmlanm olur ki, bu da, tasarmn
olanaksz olduu ya da benim iin bir hiten baka bir ey olmad anlamna
gelir [] yleyse, duyu yetisinin salad btn eitlilik, bu eitliliin yer
ald ayn zne iinde, dnyorum ile zorunlu bir balant halindedir. Bu
tasarma, salt tamalg diyorum [] Btn tasarmn birliine de, kendinin
bilincinin aknsal birlii adn veriyorum. Buna gre BEN, uzay-zaman iinde
birliin kouludur.
Nietzsche ise bilinli benin ruhsal olaylarn tmn kapsadn iddetle
reddeder ve bilincin kafasna bir tokmak indirir (Byle Buyurdu Zerdt):
Descartesin kant, sonu olarak una varr: Dnlyor; yleyse dnen bir
zne var! Oysa bu, tz kavramna olan inancmz, a priori/nsel olarak
doru kabul etmekten baka bir ey deildir: dnce olduuna gre dnen
bir eyin de olmas gerektiini sylemek, her yaplan iin, bir yapc znesi
bulunmas gerektiini ileri sren dil bilgisinden edindiimiz bir alkanlk
uyarnca ileri srdmz bir szcktr. Eer benimde herhangi bir birlik varsa
bu, hi kukusuz benim bilinli benimde, duymamda, istememde, dnmemde
deil, ama baka yerdedir [] ve benim bilinli benim, bunun aracndan baka
bir ey deildir.
Jungun Beni de farkl ksmlardan oluur. Junga gre, bilincinde olduumuz
her ey, bilin aracl ile Bene katlr. Bilinalt ile olan iliki dolayldr. Her eyden
nce bilincin merkezi Ben demektir. Eer, nesneyi Bene balayacak bir kpr yoksa
nesne bilinddr, yani bireye yokmu gibidir. Bilinci, buna dayanarak, Ben diye
adlandrlan merkezle kurulan ruhsal iliki olarak tanmlar. Ben, veri ve duyumlarn
younlamasdr. Buna, bedenin uzayda kaplad yerin ve dsal uyaranlarn da katks
vardr. Dier yandan, byk bir anlar topluluunu ierir. Eer bir anda anlarmz
kaybedecek olursak, Benliimizi de kaybetmi oluruz. Bilin de anlamn yitirir.
Hayvanlarda bir anlamda Ben bulunduunu ne sren Jung, Beni tm bilincin sine
qua non/olmazsa olmaz bir koulu olarak grr. Bilin Bensiz var olmad halde,
duyum (bakma, iitme), dnce (nesnenin ne olduu), duygu (benim iin ne deer
tad) bilin olmadan da var olabilir. Ben (benlik) bilinli ve bilinalt olan iki
ksmdan oluur. Bilinli ksm; duygu, sezgi, dnce ve duyumlarn etkisindedir.
Bilinalt benliimizi tanmayz ve karanlk bir dnya gibidir. Ancak, bu blgede zamanla
deiime urar. Benliin, bilinalt ksmnn en yaknnda anlar bulunur. Yava yava
daha derinde znel alglamalar, cokun etkiler, en altta ise bilinalt ataklar blgesi
yer alr. Bilin ve bilincin zerinde yzd, sonsuz ruh okyanusunu ise z olarak
adlandrr. Ruh ve bilincin zn oluturduu ve Benin de bunun iinde yer aldn,
zn Benden daha geni olduunu ne srer. Gkyznn yldzlarn ise Bene
benzetir.
6

Ouspensky PD: nsann Bilinmeyen Psikolojisi. RM yay. 1995.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

Felsefeci Edmund Husserl beni eitli yaantlar stnde yer alan zgl bir
ey olmayp, bu yaantlar arasndaki balln meydana getirdii birlik olarak
tanmlar. Bunu basite u ekilde aklayabiliriz. Gnlk yaammzdaki zihin ve bilin
hallerimiz bir kez olutuunda olutuu yerde kalmaz ve imdi iinde oluan zihinsel
benlik durumumuz daha nceki benlik durumunun bir devamdr. imdiki benliimiz ise
daha sonra oluacak benlik durumunun ncelidir. Bu ardklk ve devamllk bizde
btncl ve devamllk gsteren bir ben hissi uyandrmakla beraber, isel bir zaman
ak da oluturur. Zihinsel olaylar grsel, iitsel, dokunsal, derin duyu, tat ve koku gibi
d dnyadan gelen uyarmlarla devaml bir etkileim halindedir. Bu ekilde isel
zihinsel durumlar, bedenden gelen duyumlarla birleince bedende bir ben yerleimi
ortaya kar. Elimi ve kolumu hareket ettirmeye niyetlendiimde, isel zihinsel
durumum ve kol hareketim esnasnda ortaya kan (on-line) derin duyunun, zihinsel
srelerimle birlemesi bedenimdeki bende var olma deneyimi yaratr. Bu ayn
zamanda eylem ortaya koyduum zaman benden kaynaklandn ve benim denetimim
altnda olduunu hissetmeme neden olur.

Hitite Ben ifadesinin, yaklak M 1350lerde simgeletirilmesi.


Okunuu Hitit dilinde u, Luwice amu. Bundan treyen ammuk
ise beni bana gndermesi yapar. Bunlarn dnda, Benin
karsnda yer alan O Hitite apa ile seslendirilir.

Benimi Kaybettim!
Dokunsal Sndrme
Tek yanl beyin hasar olan hastalar, bedenlerinin kar yanlarna verilen hafif yzeysel
dokunmay iyi derecede hissedebilirler. Ancak, ayn uyaran ezamanl olarak, bedenin
iki yanndaki ayn blgeye uygulandnda, gsz-felli beden ksmndan gelen uyary
alglamazlar. Bu durum ezamanl iki uyarann dokunsal sndrlmesi olarak
adlandrlr. zellikle sa beyindeki duyusal kabuk hasarlarnda ortaya kar.7 Ancak bu
sndrme, basit olarak duyusal kaypla aklanamaz. Daha ok, yksek merkezli dikkat
sistemleri ann hasarnn bir sonucudur. Dier bir durum olan allesthesiada ise tek
tarafl olarak sola verilen uyaran, sada gibi ifade edilir ve hissedilir.
Kendini Grmek
Felsefeci Thomas Nagel Yarasa olmak nasl bir eydir? diye sorarak, yarasa olmaya
zg duygular olup olmadn sorgulamamz ister. Ya da baka bir deyile hayvanlar
kendi benliklerinin farknda olurlar m? 1960l yllarda iaret testi ad verilen bir
yntem gelitirildi. Bu test kendine farkndal gstermesi asndan sklkla
kullanlmtr. Aynadaki grntlerine alk maymunlar, anestezi ile uyuttuktan sonra
bir kana ve kulana kokusuz boya srlr. Uyandktan sonra tekrar aynada
maymunlara kendi yansmalar gsterilir ve tepkileri deerlendirilir. empanze ve
7

Schwart AS, Marchok PL, Kreinick CJ, Fiynn RE. The asymmetric lateralization of tactile extinction in
patients with unilateral cerebral dysfunction. Brain 1979; 102: 669684

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

orangutanlar boyal yerlere dokunarak tepki verirken, goriller herhangi bir tepki
vermezler. Yetikin empanzelerde ise kendini tanma ve deiiklii fark etme oran %75
ortaya kar. Ancak, iaret testinin bilinli farkndal tam olarak lp lmediini
anlamak zordur. Hatta bu testte yant aranan sorunun ne olduunu da anlamak zordur!
nsanlar kendi yzlerini tanyabilirler ve deiiklikleri kolaylkla fark edebilirler.
zellikle kadnlarda yzdeki deiiklikler daha kolay fark edilir. ocuklukta, yaamn
18. ayndan sonra kendini tanma gerekleir. Kendi yzn tanma yksek seviyede
yetenektir ve kendi farkndalnn nemli bir parasdr.

Aynada Kendini Gren Beyin


nsanlar kendi yz resimlerine ya da aynaya baktklarnda, kendi
beyinlerindeki sa hazc (limbik) blgede, sol nbeyin kabuu, st akak
lobu ksmnda youn alma grlr. Elerinin yzlerini grdklerinde ise,
sadece sa akak blgesi derinliinde yer alan insuler beyin kabuunun
alt tespit edilmitir. zellikle sa limbik beyin blgesinin almas
kiinin kendi yzn grmesine verdii duygusal yantn sonucudur. Bu
blge, sol nbeyin kabuu ile birlikte birden ok duyusal girdinin bir araya
getirilmesi iin gereklidir. Kendini tanma ve kendine farkndalk iin nem
arz eder.8

Beni Alglama Bozukluu


Anoreksia nervosa (AN), ciddi bir psikiyatrik hastalktr. Hastalar beslenme zelliklerini
anormal hale getirirler. Kendi beden arlklar ve kilolar hakknda dardan
grlenden daha kilolu olduklarn dnrler. Kilo alm veya iman olma korkular
vardr. leri derecede zayf ve elimsiz olduklar halde, dndkleri tek ey kilo
fazlaldr. Kendilerinin dk kilolu olduklarn kabul etmezler.9 Hastalar tm
bedenlerini farkl hissedebildikleri gibi, bedenlerinin belli blmlerini de farkl
hissedebilirler (gsler, basenler gibi). Beden grnts bozukluunun iki ekli olabilir:
1. Kendi bedenlerini olduundan daha fazla byk ifade ederler, 2. Kendi bedenine
kar bir bilisel deerlendirme bozulmas vardr.
ANda beyin grntleme almalarnda birok yapsal farkllk tespit
edilmitir. Normal kiilerle karlatrldnda uzun sreli bellek blgesi hipokampus ve
kayg endie-korkuda devreye giren amigdal blgesinin toplam hacmi belirgin olarak
kktr. levsel beyin grntlemelerinde ise ANl hastalara yksek kalorili yiyecek
resmi gsterildiinde, sol beyin yarkresinde ayn blgelerde almada art tespit
edilmitir.

Keenan JP et al., Self-recognition and the rig prefrontal cortex. Trends Congnitive Sciences 2000;4:338-344.
Wagner A. Neuronal activity changes and body image distorsion in anorexia nervosa. NeuroReport
2003;14:2193-2197.
9

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

Resim. Alice Harikalar Diyarnda masal kitabnda, Alicein kendi


bedenini alglamasndaki garip grnm, bir eit beni alglama
bozukluudur (solda). Anoreksia nervosada durumunda kiinin
aynaya baktnda grd var olandan daha kiloludur (sada
stte).

Gnlk yaamda alglarmz kendimize kar her an deikendir


ancak buna ramen sabit bir benimiz vardr (stte).

ANl hastalarda dikkat ilevinde de bozukluk gsterilmitir. Dikkat ilevi


grntleme almalarnda farkl beyin blgelerinde tespit edilmitir. Sa n singulat
beyin kabuu, arka duyusal beyin kabuu, yan ve i devinim ncesi beyin kabuu ve
derin beyin blgelerine dikkatin sinirsel a yerletirilmitir. Dikkatin uzay ve zaman
boyutu da farkl alanlara yerleiktir. Dikkatin uzaysal uyumu sa arka duyusal beyin
kabuundayken, zamansal ipucu ise sa aa duyusal beyin kabuu alanna yerleiktir.
ANl hastalara kendi beden resimleri gsterildiinde aa duyusal beyin kabuu blgesi

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Benlik

10

devreye girer. Bu alan, grsel-uzaysal bilgi ileme iin sinir hcrelerini ierir. Bu alanda
hasar grme yar uzaysal alan umursamazl denilen klinik tabloya neden olur.
Kendi Bedenini Kaybetme
Nropsikolojik hastalklarn yklerini kaleme almasyla tannan Oliver Sacks, Karsn
apka Sanan Adam adl kitabnda, bedenini yitirmi hanmefendiden bahseder.
Bilindii gibi gnlk yaammzda srekli olarak be duyudan bahsederiz. Ancak, bir de
farknda olmadmz ama her an kullandmz bir altnc duyumuz vardr. Buna
propriceptif duyu ya da anlalr bir Trke karlk olarak zduyum/derin duyum denir.
Bu duyu bedenin gzleri gibidir. Bu duyu eklemlerden, kaslardan hareket anmzda bize
o anki pozisyon bilgisini verir. Aldmz bilgi ile bir sonraki hareketimizi ayarlarz.
Ardk hareketlerimizi hep bu duyu aracl ile yaparz. Ancak bu duyu bize bir ey
daha kazandrr: bedenimizin ben olma bilincini. Sacks, Christina adl 27 yanda bir
kadnn, ksa sre ierisinde nasl bedenini kaybettiini anlatr ve bu balangta
psikiyatrik bir rahatszlk olarak ele alnr. Ancak sonralar yaplan testlerle kadnn,
zduyum tayan sinirlerinde hasar tespit edilir. Artk anlk bedensel durum bilgisini
elde edememekte ve buna gre davranamamaktadr. Bu nedenle ayaklar zerinde
duramaz, ellerindekini drme, atal-ka ya ok skma veya az skp drme olur.
Ayaklarna bakmadka ayann ne durumda olduu anlayamaz ve anlatamaz, ayakta
duramaz. En nemlisi de bedenini hissetmeme ya da kaybetme oluur: Bedenimin
kaybettiimi hissediyorum. Kollarm bir yere brakyorum, sonra onlar baka bir yerde
buluyorum... Bedenimi kendine kr ve sar olduunu hissediyorum... bedenim kendine
duyarsz.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uzaydaki Ben

Bilin ve Uzaydaki Ben


Uzay kavramn tanmlama giriimi Sokrates ncesi felsefecilere kadar uzanr. Bu
konuda ilk fikirler Zenonla ortaya kar: Uzay diye bir ey varsa nerede olabilir?
nk var olan bir ey bir yerdedir. Bu durumda belli bir uzayda bulunacak ve bu
sonsuza kadar bu ekilde devam edecektir: yleyse uzay diye bir ey yoktur der.
Platon felsefesinde uzay ayrntl olarak yer almaz. Platona gre uzay, idealarn
imgeleri olan tm duyulur nesnelerin iinde yer aldn grdmz bir yataktan
baka bir ey deildir.
Descartesa gre, Uzay ya da i mekn ile bu uzayn iinde yer alan cismi
ancak dncemizde birbirinden ayrt edebiliyoruz. nk uzay oluturan uzunluk,
genilik ve derinlik olarak mekan, ayn zamanda cismi de oluturur. Buna karlk,
farkl olarak Newton uzay ile tz birbirinden ayrr. Uzay iinde yer alan olaylarn
gerekletii mutlak bir ereve olarak kabul eder. Leibniz ise uzay mutlak bir
gereklik olarak kabul etmez: uzay, tpk zaman gibi greli bir ey sayyorum, zaman
nasl art arda geliin dzeniyse, uzay da yan yana bulunuun dzenidir. nk uzay, bir
arada var olmalar bakmndan, ezamanl olarak var olan eylerin olabilir dzenidir ve
onlarn var olma tarzna katlmaz. Leibnize gre Tanr tarafndan yaratlm duyulur
uzam (extensio), yaratlm olan gerek anlamda uzaydan (spatium) ayrt etmek
gerekir. Yani, uzay tpk zaman gibi bir tz olarak kabul etmez.
Kant, Salt Akln Eletrisinde uzay mutlak bir gereklik olarak grmez. Uzay
alglama gcmzn, dnyay tasarmlaymzn znel koullarnn a priori (ncl) bir
erevesidir. Uzay, fenomenlerin (grnglerin) var olabilmesini salayan bir kouldur:
Uzay, tm d sezgilere temel oluturan zorunlu a priori bir tasarmdr. Uzayda,
nesneler olmadn dnebildiimiz halde, uzayn yokluunu hibir zaman
dnemeyiz. Uzay grnglere bal bir belirlenim olarak deil, grnglerin var
olabilirlik koulu olarak dnlr; yani uzay, d grnglere zorunlu biimde temel
oluturan a priori bir tasarmdr.
Dil ve Bellekte Birinci-nc Kii
Epizodik bellek, otobiyografik bellek. Zaman ve mekn iinde ilenir.
Duygu durumsal ierii vardr. Birinci tekil kii ifadeleri bile balar
(Ben).
Semantik bellek, Bilmekle ilgilidir. Hatrlama deil, bilmektir.
Kelimeler, yz, nesneler ve dnyaya ilikin bellektir. nc tekil ahs
ifadesi ile balar (O). Fiiller, isimler ierir.

Kendi bilinci ya da benlik bilinci, birinin kendi zihinsel ve bedensel durumlarnn


(alglar, fikirler, niyetlenilen hareketler) farknda olabilmesidir. Bedensel ve zihinsel
durumlarn bir araya getirilmesi, temsil ve ilikilendirme gerektirir. Bu birinci kii bak
as (1-KBA) olarak adlandrlr. 1-KBA; kendi bedeninizin dndaki uzay iinde kendini
merkezletirmedir. 1-KBA minimal benlik olarak gz nne alnabilir. 1-KBA, kendi
bedenimiz dndaki uzayda znel deneyimler yaamamz salar. Gnlk kullandmz
dilde bunu ben, benim olarak ifade ederiz. Buna ilave olarak, 1-KBA evre ile
ilikimizi (r; uzaysal bilisellik, hareket, sosyal etkileim ve gelecei planlama)
meydana getirir.1

Vogeley K, Fink GR. Neural correlates of the first-person-perspective. Trends Cogn Sci 2003 Jan;7(1):38-42.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uzaydaki Ben

Uzaydaki
Nesne

3-KBA
1-KBA

1-KBA
3-KBA

ekil. 1-KBA ve 3KBAnn uzaysal olarak


birbirlerine
konumlanmalar ve
ilikileri. Herhangi bir
kii nesne ile
ilikisinde daima
birinci kii bakna
sahipken, iki ayr kii
ise birbirlerine gre
(bakasnn ne
dndn
dndnde) gre 3KBA konumu
alabilirler.

Uzay ve 1-KBA
Uzaysal bir bak as ile 1-KBA, znel olarak kendi bedeni dnda bulunan ok boyutlu
ve oklu girdili deneyimsel bir uzayn merkezinde bulunur. Uzaysal konum olarak, 1-KBA
nc kii bak asnn (3-KBA) karsndadr. 3-KBA zihinsel durumunu baka birinin
yerine koyma (Ahmet unu dnr, unu iitir, Pnar u an unu hissediyor gibi) yani
farz etmedir. Madde olarak ise, 3-KBA beyin ya da su banyosu iinde yzen sinir
hcreleri a ve destek hcrelerinden oluur.
Uzaydaki Kii Yerleimlerinin Birbirlerine Gre likileri
1. Egosantrik (Benmerkezci): zne-nesne ilikilerinden oluur. En iyi
kutupsal koordinat sistemi ile tanmlanr. Yerleimi; kii ve onun fiziksel
yerleimine gre temsil edilir. Benmerkezci bavuru erevesi daha da
ayrntlatrlabilir ve ba, grme alan, gvdeye gre konumlar ifade
edilebilir.
2. Allosentrik (ekzosentrik/geosentrik):nesnenesne ilikilerini ortaya
koyar ve en iyi kartezyen koordinat, dier bir ifade ile boyutlu uzaysal
yer tanmlama ile (x, y, z eksenleri gibi) belirtiler. Gzlemcinin bulunduu
yerden bamsz ifade edilir.
Bu tanmlamalar fenomenal deil, nesnel uzaysal yerleimlerdir. Oysa 1KBA ve 3-KBA fenomenaldir. Bilisel ilemlerde, birinin kendi bak asyla
alglanan (1-KBA) grsel bir alan, ayn alana bakan baka birinin bak
asndan farkldr. Oysa her iki kii de gzlem merkezindedir.

Uzaysal konumlandrma zerinde yaplm birok alma vardr. levsel beyin


grntleme almalar ile beyinde sa duyusal beyin kabuunun alt ksmnda (inferior
parietal) benmerkezli ilemler yapldna dair gl kantlar bulunmutur. Ben
hareketi durumlarnda iki yanl, duyusal beyin kabuunun i ksm (medial parietal)
devreye girer. Dier yandan uzay alglama ve deerlendirme esnasnda zellikle sa
beyin yarkresinde almada art gzlenir. Sa beyin yarkresinde yer alan duyusal
beyin kabuu hasarnda kendi (anazognozi) ve evresindeki uzay umursamazlk sklkla
ortaya kar.2 Yine ayn blge hasarlarnda, nesnelerin birbirine gre uzaysal yerleimi
veya kiinin kendi bedenine gre dier kiilerin konumlandrlmasnda bozukluklar
yaanr.3

2
3

Marshall JC, Fink GR. Spatial cognition: where we were and where we are. NeuroImage 2001;14:2-7
Aquire GK, DEsposito MD. Topographical disorientation: a synthesis and taxonomy. Brain 1999;122:1613

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uzaydaki Ben

1-KBA ve 3-KBA likisi


1-KBA ve 3-KBA durumlarnda beynimizin farkl blgeleri alr. Kendimiz nesnelere
bakma eklinde uzay deerlendirirken sol i nbeyin kabuu (medial prefrontal) ve i
duyusal (medial parietal) beyin kabuu aktive olur. Baka birisinin bir nesneyi nasl
grdn dnp, kendimizi onun yerine koyduumuzda (3-KBA konumuna geeriz)
ise iki yanl st duyusal beyin kabuu (superior parietal) ve sada n devinimsel
(premotor) beyin kabuu alr.4
Kendine bakasnn yerine koyarak, dier bir zihinden ne getiinin dnlmesi
durumunda, beyinde neler olduunu anlamak iin birok alma yaplmtr. Buna
zihin okuma almalar da denmitir. Bu almalarda, srarl olarak, n singulat
beyin kabuunda alma ve eker kullanm art grlmtr. lgin olarak, sa
yarkrede duyusal ve akak blgesi bilekesi (parieto-temporal) biyolojik uzuvlarn
hareketini tespitte devreye girer. zellikle kendi bedenine doru olan hareketlerde bu
blge alr.5
ekil. 1-KBA, insann kendi bilinci ve
benliinin anahtar ksmdr ve beyinde bizim
beden emamzn temsiliyeti ile ilikilidir
(beyindeki
beden).
1-KBA,
bizim
bedenimizin uzaysal bir modelini yaratr ve
bu deneyimlenen uzay merkez alnarak
yaplr. Ancak, kiinin kendi beden eksenleri
de kullanlr. Beyindeki duyusal ve motorhareketsel beden temsiliyeti. Beynimizde
duyusal ve hareketsel yaplarmz ayrntl
olarak temsil edilir. Ancak, bu temsiliyeti
d
dnyadan
grndmz
ekilde
deildir.
Yaps
ve
ekli
deimi
(metamorfik) bir temsiliyeti vardr. Bu
temsilde, duyusal sistemin d dnyadaki
(derideki) alclar ne kadar youn ise temsil
edildii alan o kadar byktr. Hareket
asndan ise ne kadar ince hareket varsa,
devinimsel temsiliyeti o kadar byktr.
rnein, omuz ok az yer tutarken ince iler
yapan el parma, dudak geni bir alan
kaplar.

Benlik, oluumu iin bir evreye ihtiya duyar ve benlik evresi iinde
deerlendirilir. evredeki nesnelerle znenin ya da kiinin ilikisi, ekirdek benlik
olarak adlandrlr. ekirdek benlik, geici ilikiler zerine oturur ve hareketten dier
harekete geite yeniden oluumu/tazelenmesine gerek duyar. Daha sonra da n
benlie/protoself dnerek, daha sabit olur ve bedensel durumlar temsil eder.
beyin kabuu blgeleri, ekirdek benlik yenilenmesi esnasnda alr duruma geer.
Ben, yaltlm bir ey deildir. Her ben evrenin kendisi ile olan balantlarnn
odadr. Ben sadece dnlme srecinde var olur. e dnllk, benlik bilincinin
ekirdeidir. Dnce ieriinde dnllk olur. Kendine dsal olarak gnderimde
bulunmak, beni karya alp nesneletirmektir. Burada asl olan znenin, nasl hem
nesne hem de zne olduu konusu, karmak bir sorundan ziyade yalanc bir sorundur.
Kendilik bilinci ile kii kendisi hakknda dnr. Bu ayn zamanda ben bilincidir. Bu
zihinselliin u noktasdr. Birisinin kendisini Ben olarak dnmesi iin bir 3-KBA
yoktur. Dolays ile ben tamamen 1-KBA tarafndan yaplan bir kendi kendine bak
eklidir. Hibir nesnel nitelii yoktur. Sadece dnen kiiyi kendine dnl olarak
4

Vogeley K et al. Neural correlates of first-person perspective as one constituent of human selfconsciousness. J Cogn Neurosci 2004;16:817-27.
5
Frith CD, Frith U. Interacting mindsa biological basis. Science 1999; 286: 1692 1695

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uzaydaki Ben

iaret eder. Kendilik bilincinin farkl aamalar vardr. En ste kendini gsteren eyleri
dnme vardr. Kendilik bilincini oluturan elemanlarn en tepesinde Ben oturur.6
Uzayda Yn Bulma
Hayvanlarn ou ile karlatrldnda, insanlarn olduka zayf bir yn duyusuna sahip
olduunu herkes kabul eder. Bir ehirde ya da bina iinde ynmz bulabilmemiz,
gizemli bir isel pusulaya sahip olmamzdan ok, beyinlerimizin yollar, yaplar, sokaklar
ve baka iaretlerin grntlerini renmesinden kaynaklanr. G eden kular,
bizlerden farkl olarak, dnyann manyetik alann hissederek ynlerini ve konumlarn
bilirler. Ancak, bizlerde evremizde iaret olarak kabul ettiimiz eylerle mkemmel bir
yn duyusuna sahibizdir. Yn bulma, bamzn herhangi bir yne bakmas kadar basit
deil, daha karmak bilekelerin bir arada deerlendirilmesiyle oluur. ncelikle bir
yakn dnemli bellek gerekir. Uzaysal konum deiikliklerini anlama ve kalc bellee
geirme iin grsel sistem ve denge sistemi de srekli vcut hareket deiimlerini
beyine aktarr. Bellek, yer deitirmede ok nemli rol oynar. Dar kp yola
koyulmadan bile bellek depolarmz kullanarak nceden bir keif yaparz.7
Bebek ve Uzay
Uzay iinde insann bedensel emas doutan gelmez. D alglarn, hareketlerin ve
acnn rol ald deneyimler sonrasnda ortaya kar. Geliim esnasnda ocuun
kendisini aynada tanmas ve bedeniyle aynadaki grnt arasndaki ilikiyi kurmas 23
yana kadar gecikir. Daha sonra 6 yana doru kendi sa ve sol uzayn isimlendirip
ayrabilir. Bakalarnn d uzaynda yer alan sa ve solu 9 yana doru ayrabilir.
Uzay Kaybetmek
Yar uzay alan umursamazl genellikle beyin damar tkanklklar sonras ortaya kar.
Genellikle ksa srede dzelir.8 Bu hastalar beyindeki hasarlarnn kar yanndaki
uzaydaki olaylara uyum salayamaz ya da yant veremezler. Oysa grmeleri tam olarak
normaldir ve grme alan kayplar yoktur. Nasl ortaya kt bilinmemekle birlikte;
duyusal-dikkat eksiklii teorileri oluturulmutur. Bu teorilere gre, umursamazlk,
uzayn iimizdeki anormal temsiliyetinden kaynaklanr.9
Uzay kaybetmenin kiisel ve kii d tipleri vardr.10 Kii dyla ilikili olan daha
sk olarak izlenir. Kii dndaki uzay kayb, yakn (yaklak bir kol uzunluunda) alan ve
uzak alan olarak da ikiye ayrlr. Bunlarn hangisinin baskn olduuna bal olarak, yar
alan uzay kaybnn arl deiir.11 Dikkat sistemleri, duyusal girdiyi
deerlendirmekten sorumludur, yar alan uzay umursamazlnda dikkat sisteminde
bozulma oluur.
Niyetsel sistemler, istenilen uzaysal yere doru harekete araclk eder. Hem
duyusal beyin kabuu hem de aln lobu bir arada, dikkatselniyetsel bilgi ilemede grev
alrlar. Genel bir bak asna gre ise,yar alan uzay umursamamak beyin sa
yarkresine ait bir sorundur ve dikkatuyanklk sisteminin bir bozukluudur. Bu
blgelerin ynlendirilmi istemli dikkatte devreye girdii ortaya konulmutur.12 Dikkat
kaybna bal uzaysal umursamazlk duyusal beyin kabuunun arka ve aa (posteriorinferior parietal) hasarna balyken, niyet kaybna bal uzaysal umursamazlk aln
lobunun arka-yan (dorso-lateral frontal) hasarlarnda ortaya kar.13

Spitzer M, Maher BA. Felsefe ve Psikopatoloji. ev. Karaam . Genda yay. 1998
Phillips H. Where Am I? New Scientist, 23 Ocak 1999.
8
Stone SP et al. Measuring visual neglect in acute stroke and predicting its recovery: the visual neglect
recovery indeks. JNNP 1992;55: 431 436
9
Bisiah E, Luzzatti C, Perani D. Unilateral neglect, representational schema, and consciousness. Brain 1979;
102: 609 618
10
Bisiach E, Perani D, Vallar G, Berti A. Unilateral neglect: personal and extrapersonal. Neuropsychologia
1986; 24: 759-767
11
Schwartz RL et al. Spatial bias: attentional and intentional influencein normal subjects. Neurology 1997;
48: 234-242
12
Mesulam MM, Acortical network for directed attention and unilateral neglect. Ann neurol 1981;10: 309-325
13
Heilman KM, Valenstein E. Frontal lobe neglect in man. Neurology 1972; 22: 660 664
7

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uzaydaki Ben

ekil. Sol yar alanda yar uzay alan


umursamazl olan hastaya verilen
(A) saat, ev ve iek izimi. Hastann
kopyalad izimlerinde (B) sol yar
alan
uzaynda
kayp
olduu
grlmektedir. Bu durum sa beyin
yarkresi hasar yapan kaza, beyin
tmrleri ve fel sonras ortaya
kabilir.

Ayna sinir hcreleri bir hareketin yerine getirilmesi esnasnda devreye


girerler. Bu devreye girme, belli nesnelere ynelik de olabilmektedir. rnein; elma
parasna uzanmada devreye girerken, demir parasna uzanrken devreye girmez.
akak lobunun st ksmndaki kvrm blgesi (superior temporal gyrus) beden
paralarna, yz ve ellere bakma gibi biyolojik-canl hareketlerine yant verir. Ayn
yant, yakalama ve uzanma hareketi esnasnda da ortaya kar. Ayn zamanda bu ayna
sinir hcreleri, amaca ynelik hareketlerin, gzle gzlenmesi ile yakndan ilikilidir.
rnein; bir elma parasna uzandnzda, elmann bulunduu yerin koordinatlar
deerlendirilir ve ele-kola gnderilen devinimsel emirlerle uzanma yaplr. Devinimsel
emirler ve ortaya kan yeni durumlar, duyusal geri besleme ile devaml izlenir. Buna
gre bir sonraki duyusal durum, u anki duruma bal olur. Duyusal beyin kabuunun
arka ksm (posterior parietal), bedenin var olan durumu ile uzaysal ilikisini
deerlendirir. Optimal olarak grsel, iitsel ve derin duyusal girdileri birletirir. Hareket
esnasnda, bir sonraki adm iin tahmin edilen ykseltmeyi yapar.14

14

Miall RC. Connecting mirror neurons and forward models. NeuroReport 2003;14:2135-2137

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uzaydaki Ben

Aln
lobu

Limbik
(zevi)
sistem

Temporo
parietal
blge
ve
nferior
parietal
blge

Orta
kc as
yap

arm kabuklar
Beden

Birincil duyusal alanlar


Beden

Grsel

Grsel

itsel

itsel

TALAMUS
VPL

LG

MG

Retikler
ekirdek
ntralaminar ekirdek

DUYSAL GRDLER
ekil. Yar alan uzay umursamazl iin dikkat modeli. Btn duyusal girdiler ilgili beyin
kabuklarna ulamadan nce talamusta yer alan kendilerine ait ekirdeklere ularlar. Bedenden
gelen uyaranlar VPL (ventro-postero-lateral ekirdek), gzden gelen lateral-genikulat (LG),
iitmeden gelen (MG) ekirdeklerine ular. Buradan beyin kabuunda birincil duyusal alanlarna
ularlar. Ulaan uyaranlarn anlamlandrlmas iin ikincil yani arm alanlarna gitmeleri gerekir.
Uyaranlar duygusal ierikleri ile limbik sisteme ve karar verme mekanizmalarnda da aln lobuna
giderler. Btn bu yap beyin sap kc as yapnn oluturduu uyanklk-farkndalk etkisi
altndadr. Talamusun retikler (as) ekirdei de giren uyaranlarn alglanmasnda dikkat ve
uyankl ayarlar. Yar alan umursamazlnda beyin sap as kc yaps ve talamusun as
ekirdei balantlar deiik derecelerde etkilenir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin farkl halleri

Bilincin Farkl Halleri: Yukar-Aa

nsanlar gnlk ve sradan bilinlerini deitirmek iin deiik yntemler uygulama


araylarna girerler. Mevleviler dnerek sema yaparlar, Budistler nefes altrmas
yaparlar, Yogaclar bir nesneye ya da tekrarl bir kelimeye younlarlar. Ama hep
ayndr: sradan ve gndelik bilinten farkl eyler deneyimleri aramak. Antropolojik
almalardan anlalmaktadr ki, yeryzndeki 4000 toplumun %90 zihin hallerini
deitirmek, artrmak iin sistemler gelitirmitir. Bazlar ona ultrabilin ya da
geniletilmi bilin, kozmik bilin derken, Budistler nirvana, zen, satori, yodada
samadhi derler. Sufiler ise bu yolu vecd, insani kmil yolu olarak adlandrr.1
Farkl bilin deneyimlerinin olduu sadece mistik ynden deil, bilimsel olarak
da fark edilmitir. William James dier birok ey gibi bunu erken fark etmiti:
Bizim normal uyanklk bilincimiz, aklc bilin diye adlandrdmz, yalnzca
zel bir bilin trdr, onun barndrd her ey bir film eridi halinde
seyredilebilseydi, ondan btn ile farkl olas baka bilin trleri de
grlebilirdi. Bizler onlarn varln hesaba katmadan yaammz
srdrrz.
Bilincin ya da bilinli olmann farkl dereceleri vardr. Koma ve uyku bunlar
arasnda tartlmaz ayr noktalardr. Uykuyu hepimiz her gn deneyimleriz. Anesteziyi
bazlarmz denemitir. Ve ok azmzda geici koma durumlar yaamtr. Bunlar, ok
kesin ve kati snrlarla birbirlerinden ayrlmazlar. Mistik haller, uyku-anestezi-koma,
hafza kayplar, psikotik hastalklar, uyuturucu ilalar (LSD gibi) farkl bilin durumlar
dourur. Bunlarn bir ksm yapc, bir ksm ise ykc ya da bozucudur. Bazlar ksmen
i iedir ve snrlarn nerede birbirinden ayrldn tespit zordur. Aralarnda bulank
bir iliki vardr.2 Bilincin ne olduunu tanmlamann zorluu gibi bilinci derecelemek de
zordur. Bilin seviyelerini farkl ekillerde dereceleyen kiiler olmutur. Ancak, tek ve
kabul edilebilir bir snflama yoktur.
Bilincin en derin ve belki de geri dnmsz hali koma durumudur. Anestezi
ve derin uyku durumunda (ve hipnozda bir dereceye kadar) bilin ortadan kalkar ama
farkllklar sadece geri dn ekilleri veya ne ile ortaya ktklar ile ilgili deildir.
nk anestezi altnda bile baz hastalarn baz eyleri hatrladklar bildirilmitir.
Dolays ile her nde de bilin ortadan kalkmasna ramen (bilinsizlik), bu
bilinsizliklerin de derecelemesinin yaplmas gerekir.
Bilincin nemli bir zellii de, kalc ve devaml bir durum olmamasdr. Bu
olaslkla onun enerji maliyetinin yksek olmasndan kaynaklanr. Beynin yksek
metabolik durumlarnda (uyanklk ve uykunun paradoksal evresinde) ortaya kar.
Yine, uyanklk durumumuzun nemli bir ksmnda da, birok beyin aktivitemiz
bilinsizdir. Bilin, otomatik olmayan hareketler, yeni durumlar,
beklenmedik
durumlar ve karmak iler ortaya ktnda devreye girerek dier durumlarda kendini
adeta enerji tasarrufu iin askya alr. Dier bir askya alma nedeni de, bilincin her
zaman devrede olmas yaplan ilevlerin hzn azaltarak, yavalatabilir. Dolaysyla
bilin adeta seri alarak bir rol oynar. Bilinsiz ilemler ise paralel alrlar, ok
daha hzl ve uygun yaplrlar.3

Thapa K ve Murthy VN. Experimental charactheristics of certain altered state of consciousness. J of


transpersonal Psychology 1985;17:77-86
2
Current Awareness: Spotlight on consciosness. The 1996 Ronnie MacKeith Lecture. Developmental Medicine
and Child Neurology 1997;39:54-62.
3
Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin farkl halleri

Beyin
Metabolizmas (%)

100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Normal
Bilin

Derin uyku

Genel
Anestezi

Bitkisel
durum

Minimal
yantllk
durumu

Koma

e
kilitlenme

Beyin lm

ekil. Farkl bilin durumlarnda beynin genel kan akmndaki deiiklikler. Grafikte normal uyanklk
%100 alnarak dier bilin durumlar oranlanmtr. Farkl bilin durumlar ya da bilinsizlik
durumlarnda beyin enerji kullanmaya devam eder. Derin uyku, bitkisel durum, minimal yantllk, koma
ve ie kilitlenme tanmlar iin konuya bavurunuz.

%100

Akn
Bilin

Gnlk
Bilin

Uyku
REM

Koma
Anestezi

Bitkisel
Yaam

e
kilitlenme

0
ekil. Farkl bilin durumlarnda uyanklk ve farkndalk dereceleri. Stunlarn sol
yanlarnda yer alan siyah-dolu oklar uyanklk, sa yanlarndaki bo oklar
farkndalk derecelerini temsil eder. Sradan gnlk bilincimiz tam bir uyanklk
durumu olsa da farkndalk tam deildir. Akn bilincin amac bu farkndal
artrmaktr.

Sinirsel temel olarak paradoksal uyku ve uyanklk byk oranda ayndr. Bu


anlamda bilin, beyin kabuu ve derin beyinde yer alan talamus (kortiko-talamik) sinir
hcrelerinde artm uyarlma ve duyusal uyaranlara cevabn glenmesi (sinyal/grlt
oran art) olarak grlebilir. Bilincin, bilinsiz durumdan bilinli duruma gemesi
uygun sinir hcresel aktivitenin yeterli srede artna baldr. Bilincin nemli paras
olan farkndaln farkl dereceleri vardr. nk dsal uyaranlara yant llebilir
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin farkl halleri

(renk, ses, hareket), kiinin cevab evet farkndaym, deilim gibi basit cevaplarla
tanmlanabilir ve kii sonular dorulayabilir.4 Farkndalklar: 1. Dsal uyaranlara
duyusal farkndalk, 2. Yaygn farkndalk, 3. Metakognitif farkndalk, 4. Bilinli
hatrlama, 5. stemli seici dikkattir.5
Yazara gre bilin dereceleri
Seviye
Bilin durumu
Bilin
a Derin koma, arl uyarana herhangi bir (refleks veya istemli) yant
Yokluu
yok. Uyanklk yok. Farkndalk yok. Geri dnmsz bilin
0
kaybdr.
b Bitkisel hayat. Uyanklk var. Farkndalk yok.
c Minimal yantllk durumu: Uyanklk var, arada ksa farkndalk
d Anestezi: uyanklk ve farkndalk yok. la kesilmedike her ikisi de
geri gelmez.
e Uyku: Ksmen isel ve dsal farkndalk olabilir. Uyanklk yok. Geri
dnl bilin kaybdr.
Sradan
a Locked-in (ie kilitlenme)
Bilin
b Delirium
1
c Disosiyasyon (kiilik znmesi)
d izofreni
e Hipnoz, bilincin ok ksa srelerle yzeye kmas, uyanklk yok,
farkndalk dzeyi en alt seviyede
f
Gnlk yaamda kullandmz bilin: arlkl olarak bilinalt
kontrolnde ve aralkl bilincin devreye girmesi, hzl. Farkndalk
dzeyi, devaml olan uyankla gre daha zayf
stn
A Yeni bir ey renme ve beklenmedik bir durumla karlatmzda
Bilin
kullandmz bilin. Uyanklk ve farkndalk/dikkat dzeyi eit
2
arlkl var.
B Kendilik bilinci: farknda olduunu fark etme
C Metabilin: farknda olduunun farknda olduunu fark etme
D Saf bilin

Ancak, uyank ve bir konuya younlam kiileri her zaman bilinli olarak
tanmlamak zordur. Bunu anlamann en iyi yolu bu kitab okurken kendinizi
gzlemenizidir. Belki u anda elinizde bir kalem ve onunla oynuyor, aynz
yudumluyorsunuz, ayaklarnz bir o yana bir bu yana hareket ettiriyor ya da kulanz
arada televizyona odaklyorsunuz Bu durumlarda hep ayn bilin durumunda
deilsinizdir. Oysa siz salkl ve normal bilinli gnndesiniz.
Tablo. Farkl kiilerin nerdikleri bilin derecelemeleri
Seviye
Bilin durumu
Peter Ouspenskyye gre bilin dereceleri
1
Uyku. Gerei bilemeyiz
2
Sradan gnlk uyanklk (uyank durumda uyku, izafi bilin).
Gerei izafi bilebiliriz
3
Kendinin bilincinde olma duygusallkla bir aradadr. Kendimiz
hakknda tm gerei bilebiliriz. Ancak kiinin kendi zerindeki
denetimine baldr. Bu nedenle iradeye ve isteme sk skya
baldr
4
Nesnel bilin ile zihin bir arada. Her ey hakknda tm gerei
bilebiliriz
Colin Wilsona gre bilin dereceleri
0
Derin Uyku
1
Rya grme veya uykuya giriteki gereimsi ryalar
2
Yalnz farkndalk veya uyank durumda yantszlk
3
Tekdze ve monoton, anlamsz kendine farkndalk
4
Pasif ve yant oluturucu normal bilin, yaamda kalmak ve
savamak iin
4

Current Awareness: Spotlight on consciosness. The 1996 Ronnie MacKeith Lecture. Developmental Medicine
and Child Neurology 1997;39:54-62.
5
Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin farkl halleri

5
Aktif, kendiliinden, yaamla ilgilenen ve mutlu olan bilin
6
Aknsal seviye
7
Mistik bilin
Ronnie MacKeithe gre bilin dereceleri
1
Koma, tam bilinsizlik hali
2
Anestezi
3
Derin uyku-Hipnoz
4
Ik, ses, koku gibi duyusal uyaranlarla basit farkndalk
5
Sembolik temsillerin farknda olma; uyaran ayrt etme (senin
ev gibi)
6
Alk, korku gibi farkndalk durumlar
7
Bilinli olarak, olaylar veya bilgiyi hatrlama, hayali ve istemli
seici dikkat
8
Yksek farkndalk durumlar; kendini kontrol, meditasyon
9
Usavurma, muhakeme ve kendinin farknda olma

Buna karn, yerel ya da yaygn beyin hasarlarnda grsel algsal yanlsamalar


gerek zannedilebilir. Beyinde grme kabuundaki hasarla ortaya kan tandk yzleri
tanyamama (prosopagnosia), kr gr (blindsight), Anton sendromu ve dja vu
fenomeninde deiik derecelerde farkndalk ve alglama bozukluklar ortaya kar.
Beyinde yaygn etkilenme ile ortaya kan bunama hastalnda uyanklk tam ve normal
olmasna ramen bilinte deiiklikler ortaya kabilir.
Birok kii bilin derecelemesi yapmaya almtr. Bu kiiler mistikler,
psikologlar, felsefeciler ve nrologlar olarak sralanabilir. Felsefeci Daniel Dennett de
bunlardan biridir ve bir bilin(lilik) sralamas yapar. Bu da daha ok st bilin
derecelemesi eklindedir. Sralama u ekildedir: 1. Eer sizin bir ey bildiinize
inanrsam, bir bilin(lilik) sralamas ile baa kabildiimizi gsterir. 2. Eer sizin,
benim bir ey bildiime inandnz bilirsem, bu iki bilin(lilik) sralamasyla ba
edebileceimizi gsterir. 3. Sizin, eimin benim bir ey bildiime inandna
inandnz bilirsem aamal bilin(lilik) sralamasyla baa kabiliyoruz anlamna
gelir.6 En iyi koullar attnda oumuz ancak be bilin(lilik) sralamas izleyebiliriz.
Dennettin bilinlilik sralamas, Jonh Lucasinkine benzer: Bilinli bir varln bir ey
bildiini sylediklerinde, biz onun bildiini deil, ama onun bildiini bildiini vs...
syleriz. Bilincin amazlar ortaya kyor, nk bilinli varlk, teki eyler kadar iyi
kendinin farknda olabilir ve tamamen paralara ayrlabilen bir varlk olarak gerekten
yorumlanamaz.
Aslnda yakn zamanlarda yaplan bu derecelemeler ok daha nce (1058-1111)
Gazali tarafndan yaplmt:7
Gz kendini gremez, akl ise kendini de bakasn da, kendine ait zellikleri
de idrak eder. Nitekim akl kendisini bilici (lim) ve kudret sahibi olarak idrak
eder; ayrca kendisinin bilgi sahibi olduunu idrak ettii gibi kendisinin bilgi
sahibi olduunu bildiini, kendisinin bilgi sahibi olduunu biliini bildiini...
sonsuza dek idrak eder.

6
7

Mithen S. Akln Tarihncesi. Dost yaynevi, 1999;125


Gazali. Mikatl-Envar (Nur Metafizii), Gelenek Yay. 2004;18.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin farkl halleri

ekil. Farkl bilin hallerinin gsterilmesi.

Dou mistikileri iin, duyularmzla alglanan btn nesne ve olaylar


birbirlerine baldrlar, farkl ynleri ya da belirilerini yanstrlar. Bilinlilik ve
farkndalkla ilgili snflamalar, biliminsanlarndan ok mistiklerden gelir. Hemen her
mistiin bir snflamas vardr ve bu snflama ayn zamanda insann olgunluk
aamalarn da yanstr. rnein, Peter Ouspensky (18781947) bilincin grlebilir ve
gzlemlenebilir dereceleri olduunu ne srerek drt aama kabul eder. Bunlar uyku,
uyanklk, kendinin bilincinde olma ve nesnel bilintir. nsan bu drt bilin durumunda
yaayabilme imkn olmasna karn, byk blmn uykuda ve sradan gndz
uyankl durumunda geirir. Bilincin en dk derecesi uykudur. znel ve pasif bir
durumdur. Uyurken dsal uyaranlar bazen ryalara etki etse de bunlar zihninden silinip
gider. kinci bilin durumu insan uyandnda ortaya kar. Gn ierisinde kendimizi
bilinli varlk olarak dndmz, imdi iinde bulunduumuz durumdur. Ouspensky
bu durumu tpk slam mistikleri gibi uyank durumunda uyku olarak adlandrr.
Bunun dnda kalan iki bilin durumu insan iin zor ulalabilirdir. nc bilin
durumu olan kendinin bilincinde olmak ise kesiklidir ve sreklilik gstermez. nsann
kendisine kar nesnel olduu bir durumdur. Eer devamllk gsterseydi bunun ne
anlama geleceini de belki de kavrayamayacakt. Bu bilinlilik anlar, yksek heyecan
durumlar, tehlike anlar, yeni ve beklenmedik koullarda ortaya kar. Kendinin
bilincinde olma durumunda duygusal ilevlerde art olurken, nesnel bilin durumunda
artm zihinsel ilev ortaya kar. Gnlk yaamdan insan nesnel bilin hakknda hibir
ey bilmez. Nesnel bilin, insann gerek ve nesnel evrenle temasa getii, yani
duyumlara, ryalara ve znel bilin durumlarna kapsn kapad bir durumdur.8

Ouspensky PD. nsann Bilinmeyen Psikolojisi, RM yay. 1995.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin kimyas

Bilincin Kimyas ve Sinir leticileri


Sinir sistemimizde, sinir hcreleri aras balant blgesinde, bir hcreden dierine
uyarnn geii kimyasal araclarla olur. Bu araclara sinir ileticileri denir. Gelimi bir
beyinde iletimin %99u bu kimyasal maddelerle olur. ok az oranda da herhangi bir sinir
ileticine gerek duyulmadan, elektriksel hcreler aras balantlarla uyarlar bir
hcreden dierine aktarlabilir. Sinir ileticilerinin beyindeki veya omurilikteki
younluklarnda azalma, artma ya da birbirleri ile olan dengeli ilikilerinin bozulmas
birok davransal ve hareket hastalnn temelidir. Temel olarak iki ana grup sinir
ileticisi vardr: basklayc (inhibitr) ve uyarc (eksitatr). Basklayclar, adndan da
anlalaca zere, sinir iletimini engellerken, uyarclar sinir hcresinde uyarma neden
olurlar. Deiik konular ierisinde, ilgili sinir ileticisine deinildiinden, bu konuda zet
olarak temel sinir ileticileri ve beyindeki dalm blgeleri ele alnacaktr.
Sinir ileticileri, anahtarn kilide girerek kapy amas gibi, salndklar hcre
sonlanmasndaki keseciklerden kar tarafa, etki edilecek ya da bilgi aktarlacak
hcrede kilit benzeri yaplarla birleirler. Tpk kap aan anahtar gibi iyon kaplarn
aarlar ya da baka yollarn almasn salarlar. Sinir ileticilerine her gn bir yenisi
eklenmese de etki ettikleri blgeler (reseptr), alt tip olarak neredeyse her gn bir
yenisi eklenmektedir. Konuda belli bal alt tipteki etki yerleri ele alnacaktr. Konuda
sklkla geen anatomik yerleimler iin ilgili resimlere bavurmak anlalmasn
kolaylatracaktr.
Tablo. Sinir ileticileri, etki mekanizmalar, alglayclar ve iyon kanallar zerine etkileri.
M: muskarinik, IP: inositol fosfat, AMP: adenozin mono fosfat, DAG: diail gliserol, 5HT: 5hidroksitriptamin, K: potasyum, Na: sodyum, Ca: kalsiyum, Cl: klorr, LGN: talamusun yan
grme aral yapan ekirdei
Sinir iletici
Alglayc/reseptrleri
kincil haberci Net kanal
Arl
etkisi
Molekler yaps
Asetilkolin
146,207
CH3COOCH2CH2N+(CH3)3

Nikotinik
M1 (beyin kabuu-LGN, striatum)
M2 (beyincik, kalp)
M3 (talamus)
M4 (striatum, salg bezleri)
M5

Dopamin
153,17848
C6H3(OH)2-CH2-CH2-NH2

D1, D5
D2 (striatum), D3, D4 (limbik,
akumbens)

Siklik AMP
Siklik AMP

Nor-adrenalin
169,17788
C8H11NO3

1A, 1B, 1D
2A, 2B, 2C
1, 2,3
5HT1A (amigdala, hipokampus)

IP3, DAG
Siklik AMP
Siklik AMP
Siklik AMP

Serotonin
176,22
C10H12N2O

Glisin
75,07
C2H5NO2

IP3, DAG
Siklik AMP
Siklik AMP
IP3, DAG
IP3, DAG

5HT1B (bazal ganglion)


Siklik AMP
5HT1D ve 5HT2C, 5HT4
Siklik AMP
5HT2A (beyin kabuu, grme kabuu- IP3, DAG
IV)
5HT3 (omurilik, beyin sap-bulbus)
NMDA zerinden uyarm ve dier
alglayclar zerinden inhibisyon

Na
Ca2+
K+

K+, Ca2+
K+
K+, Ca2+
K+
K+
K+
Na+
Cl-

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin kimyas

Adenosin

A1

Siklik AMP

A2

Siklik AMP

Glutamat
147,13
C5H9NO4

AMPA, Kainat
NMDA

GABA
103,1198
H2N-CH2-CH2-CH2-COOH

GABAA
GABAB

Na+
Na+, Ca2+
yon geii
IP3, DAG

ClK+, Ca2+

GABA (Gamma Amino Butirik Asit)


GABA insan sinir sistemindeki en nemli basklayc (inhibitr) sinir ileticisidir.
Beyindeki sinir hcrelerinin %80inde bulunur. GABA younluu, dopamin ve asetilkoline
gre 1000 kat daha fazladr. GABA ilevi uykuda artarken, kayg gibi ar uyanklk
yapan durumlarda azalr. GABA ieren sinir hcreleri nispeten kk yapdadr. Grme
beyin kabuunda da youn olarak GABA ieren hcreler bulunur. GABA, iki alglayc
zerine etki eder: GABA-A ve GABA-B. GABA-Alar iyon geiine neden olarak hzl etki
(saniyeler iinde) olutururken, GABA-Bler daha uzun ve ge (saatten gnlere uzayan)
etkiler oluturur.
Glutamat
Uzun mesafelere uzanan sinir hcrelerinde bulunur. Uyarc bir sinir ileticisidir. Yeni
beyin kabuu ve kalc bellein yerletii yer olan hipokampusta youndur. Beyin
kabuunda IV-V-VI. tabaka sinir hcrelerinde ok bulunur. NMDA, AMPA ve kainat adl
tip alglaycs vardr. NMDA ve AMPA iyon geii ile hzl etkiler oluturur.
Asetilkolin (ACh)
ACh dier sinir ileticilerine gre bilinli farkndaln temelinde yer alan, en olas
kimyasaldr. ACh ayn zamanda sinir kas kavann da sinir ileticisidir. ACh evrimsel
olarak yal bir molekl olup mavi-yeil yosunlar ile mantarlarda bulunmutur ve
dnyada 3 milyar yldr vardr. Birok sinirsel olmayan doku ACh ierir. Buralarda hcre
blnmesi, farkllamas ve hcre-hcre balanmasnda i grr.1

Dopamin

Serotonin

Wessler I ve ark. The biological role of non-neuronal acetylcholine in plants and humans. J Pharmacol
2001;85:2-10.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin kimyas

GABA
Nor-adrenalin
Beyindeki deiik sinir ileticisi sistemleri ve yaylm blgeleri. izin ile

Beyinde ok yaygn olmasna karn, beyin kabuunda I, II ve IV. sinir hcresi


tabakalarnda daha youndur. ACh, iki tip alglayc zerine etki eder: muskarinik (M) ve
nikotinik (N). M alglayclar uzun ve ge etkilidir. zellikle beyin kabuu ve derin
beyinde (striatum) youndurlar. Nler ise iyon geiine neden olur bildiimiz iilen
sigaradaki nikotinin etki ettii alglaycdrlar. Nlerin de birok alt tipi vardr. Alfa-4 ve
beta-2 talamusta (LGN), orta beyin, striatum ve limbik blgede younken, alfa-7
hipokampus ve talamusun as (retikler) ekirdeinde younlamtr. ACh ieren
hcreler, hcresel iskelet proteini olan MAP-2den (mikrotble elik eden protein-2)
zengindir.
Beyinde iki farkl ACh yola vardr. Biri beyin sapnda (pedunkulopontin ve
laterodorsal tegmental ekirdekler) ve dieri nbeyin tabannda yer alan Meynertin
ekirdeidir. AChnin beyinde bulunduu yolaklardan biri olan nbeyin taban sinir
hcrelerinin almas, uyankln devam iin gereklidir. Bu blgedeki ACh ieren sinir
hcreleri uyanma, seici dikkat ve REM uykusunda devreye girer. Uykudaki hzl gz
hareketleri dneminde ACh salan hcreler alrken, monoaminerjik (serotonindopamin-nor-adrenalin) sistemler basklanr. Talamusun ekirdeklerinden olan
intralaminar ekirdek bilinli farkndalkta etkindir ve beyin sap ACh uzantlarndan
youn uyar alr. Beynin derinliinde yer alan, striatumdaki ACh salan sinir hcreleri,
beyin kabuuna geen uyarlar iin ara istasyondur ve buradaki sinir hcreleri dikensi
tiptedir. Bu yol muhtemelen bilinalt/bilinsiz bilgi ilemede devreye girer. Yine ACh
ieren sinir hcrelerinde youn bulunan MAP-2 proteini mikrotpklerle birlikte
bilinle ilikilendirilmitir. Beyin kabuundaki tabaka V, bazal nbeyinden belirgin ACh
sinir uzants alr. Bu hcreler beyin kabuu hcrelerinin %15ini oluturur ve zellikle
muskarinik alglayclar vardr. Tabaka V hcreleri aralkl ateleme yaparlar ve beyin
kabuu dna bilgi gnderirler. Bu tabaka sinir hcreleri zellikle MAP-2ce zengindir ve
MAP-2 memeli beyin kabuunda en fazla bulunan proteinlerdendir.
nsanlarda Meynertn ekirdei yaklak bir milyon hcreden oluur ve bu
nispeten az bir saydr. Bu ekirdek beyin kabuunda, yayldnda yaklak 0.5 metre
kare bir alan olabilecek bir tabaka ile balantlar oluturur. Bu ekirdekten kan
uzantlar, i ve d yollarla beyin kabuuna ular. Her sinir uzantsnn son dallanmas
1-2 mm2 alana yaylr. Meynert ekirdeinin kendisi de ACh, GABA, nor-adrenalin
uzantlar alr. ACh girdileri mezopontin blge ve dier bazal nbeyinden gelir.
Mezopontin as yapdaki (lokus seruleus, rafe ekirdei, pedunkulopontin ve laterodorsal ekirdekler kc as yapy ya da ksaca ARAS olutururlar) ACh ve
monoaminerjik uzantlar bazal nbeyine gelir. Bu blge dier beyin blgelerinden farkl
olarak herhangi bir duyusal yoldan girdi almaz. Beyin kabuu bazal nbeyine GABA
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin kimyas

yollar ile uyar gnderir. ARAS dolayl duyusal girdiyi bazal nbeyine tar. ARASn
ilevi genel uyankl salamaktr.
Beyindeki ACh miktar ile bilincin gstergesi olan gama titreimi (40Hz) arasnda
iliki vardr. zellikle AChin muskarin alglayclarnn uyarm gama aktivitesinde
artn nemli bir nedenidir. zellikle nbeyin ACh salan sinir hcresi uzantlar gama
aktivitesinden sorumludur. Beyin kabuu sinir hcrelerinin muskarinik uyarlmas, 250
msan kadar gecikmeli bir yanta neden olur. Bu uyarnn ortaya k ile bilinli
alglanmas arasnda Benjamin Libet tarafndan bulunan 500 msanlk gecikmeyle
uyumludur. Muskarinik uyarm ile bir gecikme olur ve bu yaklak uyarann bilince
ulamas iin gereken zamana denktir. Dolays ile muskarinik ACh uyarmlar gama
aktivitesinde olduu gibi, bilince ulamak iin gereken 250-500 msanlik gecikmeyi de
aklar.2
Dopamin
Dopamin hem uyarc (D1) hem de basklayc (D2, D3 reseptrleri zerinden) zellik
gsteren bir sinir ileticisidir. Dopamin ieren hcreler iki beyin blgesinde
younlarlar: ventral tegmental alan (VTA) ve substansia nigra (SN) pars kompakta. SN
hcreleri striatuma uzanrken, VTA hcreleri limbik beyin kabuu ve amigdala uzanr.
VTA hcreleri, uykunun tm aamalarnda devaml ateleme durumundadr. Dopamin
sistemi gdleyici davrana neden olur ve dikkatin yerine getirilmesini salar. En
azndan drt farkl dopamin alglaycs vardr. Beynin derinliklerinde D1 ve D2, limbik
sistem ve akkumbens ekirdekte D3 ve mezokortikal sistemde D4ler youndur.
Nor-adrenalin (NA)
NA ieren hcreler beyin sap blgesi ile snrldr. Beyin sapnda lokus seruleusta
yerleiktirler. Alglayclar alfa-1, 2 ve beta-1, 2, 3e ayrlr. Beta-1ler beyin
kabuunda, beta-2ler beyincikte youndur. NA, stresli uyaranlarda salnmnn
artmasyla kiide uyanklk, dikkat art ve tetiktelik dourur. Beyin sapndaki lokus
seruleustan kan NA sinir hcresi uzantlar, hipotalamus-amigdala, talamus ve
nbeyin-duyusal beyin kabuu-grme beyin kabuuna uzanrlar. Bu sinir hcreleri
uyaran tipine gre aralkl (fazik) veya devaml (tonik) ateleme yapabilir. Aralkl
ateleme seici dikkat veya odaklanma ile ilgiliyken, devaml ateleme davransal
esneklik ve dikkati devam ettirme ile ilgilidir. Lokus seruleus uyku dngs oluumunda
da nemlidir. Uyku ortaya k ile bu blge sinir hcreleri atelemelerini ya da
uyarlarn azaltrlar.
Dopamin sistemi devaml bir uyanklk (tonik) salarken, nor-adrenalin sistemi
yanta gre aralkl (fazik) uyanklk yapar. Artm uyanklk durumunda (yeni bilgi
ileme gibi) nor-adrenalin sistemi youn alrken, dikkatsel sistemlere gerek duyarz.
Dopamin salnm yapan metilfenidat alm, kiilerin bildik ileri yaptklarnda
performanslarn azaltr.3
Serotonin (5-HT)
Serotonin ieren sinir uzantlar, beyin sapndaki rafe ekirdeinden kken alr. Bu
blgeden kan uzantlar ar dallanrlar ve hemen hemen tm merkezi sinir sistemine
yaylrlar. Rafe ekirdeinde, serotonin yannda dier sinir ileticileri de bulunur
(dopamin, GABA, nor-adrenalin). nsan beyninde en belirgin ekirdek arka (dorsal) rafe
ekirdeidir. Tm beyin kabuuna uzantlar verir. blgedeki ayr paras da (median)
ayn blgelere uzantlar verir ve sinir uzantlar st ste biner. zellikle talamus, rafe
uzantlarnn youn uzanm gsterdii, uyanklk iin nemli bir yerdir.
Serotonin basklayc bir sinir ileticisidir. Davranlar da basklar ve kontrol
altna alr. REM uykusu esnasnda serotonin hcreleri sessizdir ve ryada grlen
varsanm grntleri, beyin kabuunda serotonin basklamas ile kaybolur. Serotoninin
etki ettii 15e yakn alglayc vardr. Aln blgesinde ve grme beyin kabuunda 5-HT2
ve 5-HT2Alar grsel varsanmlardan sorumlu tutulur. Amigdaldaki 5-HT1Alar ise korku ve
kaygda devreye girerken, beyin sapndaki 5-HT3ler bulant-kusmada devreye girer.
2

Perry E et al., Neurochemistry of Consciousness. Chapter 2. Cholinergic Transmission. Woolf NJ. John
Benjamins Pubs. 2002;25
3
Yamamoto K, Hornykiewicz O. Proposal for a nor-adrenaline hypothesis of schizophrenia. Prog
Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 2004;28:913-22.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilincin kimyas

Bulant giderici ondansetron bu alglayclar bloke eder. 5-HT1D alglayclarn uyaran,


bir migren ar kesicisi olan sumatriptan, panik belirtilerinde art ve otonom
yantlardan olan nabzda ykselmeye neden olabilir.
Histamin
Uyanklk, renme ve bellekte kullanlan bir sinir ileticisidir. H1, H2 ve H3 alglayclar
vardr. H1i bloke eden ilalar uyku hali ve uyku yaparlar. Bunlara en iyi rnek kanty
gidermek zere kullanlan ilalardr. Bunlarn bir ksm H1 etkisini engeller ve uyku hali
olutururlar. Histamin reseptrlerinin uyarlmas ise uyanklk yapar ve bilincin
seviyesinin ayarlanmasnda etki eder.
Adenozin
Gl bir uyku yapcdr. Beyinde adenozin etkisi kafein ve teofilin ile azalr. Buna bal
uyanklk ve tetiktelik artar. Kahve iilmesi bu yol zerinden etki ederek uyanklk art
ya da uykusuzluk yaratr.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Koma: Koltuktan Dme!

Koma: Koltuktan Dme!


Klasik bir sinir sistemi kitabnda bilin, kiinin kendi ve evresinin farknda olmas olarak tanmlanr.
Bu durum iki ayr ilevle srdrlr: 1. Farkndalk (bilincin ierii) ve 2. Uyanklk (bilincin seviyesi).
Bunlarn her ikisi ok farkl fizyolojik ve anatomik sistemle ilgilidir. Koma, bilincin ieriinin
bozulmasndan ziyade bozulmu uyanklkla ilikilidir. Bilisel, duygulanmsal zihinsel ilevlerin bir
toplamdr ve salam beyin kabuu varlna bamldr. Bilincin ieriinin tm yokluu bitkisel hayat
ile ayn anlamdadr.
Uyanklk, salam bir beyin sap as uyarc sistemine (kan as/retikler aktive edici
sistem, ARAS) ve orta beyin yaplaryla olan balantlarna baldr. Farkndalk gibi, uyanklk da hep
ya da hi prensibiyle tanmlanamaz ve derecelendirmesi yaplabilir.
Bilincin Oturduu Koltuk
Elde edilen verilere gre koma, yaygn iki yanl beyin yarkrelerinde zedelenme, ARASn veya her
ikisinin bir arada etkilenmesinden kaynaklanr. Beyin sap as sistemi gri maddeden (sinir hcresi
gruplar) oluur ve st omurilie kadar devam ederken, yukarya doru subtalamus, hipotalamus ve
talamusun ekirdeklerine ular.
nsan ARAS birka belirgin ekirdekle birlikte, daha az tanmlanm ekirdekler ierir.
ARASn organizasyonu medulla ve ponsta ok belirgindir. Beyin kabuu sadece ARAS ile uyarlmakla
kalmayp, ARAS uyarmak ve aktivitesini dzenlemek iin karlkl balantlar gnderir. ARAS kesin
bir anatomik yapdan ziyade, fizyolojik bir tercih olarak deerlendirilebilir. ARAStan kan en az
ykselici yol bulunmutur Biri, talamik retikler ekirdee ular ve daha sonra zel talamik
ekirdekler araclyla beyin kabuuna gider. kincisi, hipotalamustan geerek limbik sistem dahil
nbeyin yaplarn etkiler. ncs ise, her ikisi de yeni beyin kabuu yaygn balantlarn salayan
orta beyin rafe ekirdei serotonerjik sinir hcreleri ile lokus seruleusun sinir hcrelerinden meydana
gelir.
Bilin yerel olarak beyin kabuunun bir alannda deildir. Nerede yerleik olursa olsun,
beyinde artan hacimdeki hasarlarn hastann genel uyankln ve zihinsel yeteneklerini, artan oranda
azalttna dair kuvvetli kantlar mevcuttur.1 Birok insan aratrmalar, koma veya bitkisel durum
grlmesi iin her iki beyin yarkrelerinin byk ksmnn zedelenmesi veya ilevini kaybetmesi
gerektiini gstermektedir. Fakat baz gzlemler sol yarkrenin bilinle sadan daha fazla ilikili
olduunu gstermitir. Bu durum daha ok lisan ve kendinin farknda olma arasndaki ilikiye
balanmtr. Baskn yarkrenin konuma bozukluu meydana getiren ani, byk hasarlar haricinde,
yarkrelerin tek tarafl ie yaramaz hale gelmesi, tek bana komaya neden olmaz.
Birok almac, nbeyinde derin, ite yerleimli hasarlara bal olarak bilinte deiiklikler
olduunu bildirmilerdir. Tek tarafl hasarlarn bilin deiiklikleri ile ilikisi gsterilmemitir. Ancak,
iki tarafl talamus hasarlarnda sklkla bilin deiiklikleri oluur. nsanda hipotalamusun iki yanl arka
ksm hasarlar, bykl ile orantl olarak, iddeti giderek artan bilin bulankl, uyku hali ve
sonuta komaya neden olur. Pons seviyesi altndaki hasarlarda koma izlenmez. En aada yer alan
yaatkan blge (bulbus) ve omurilik zedelenmesi bilinli cevab bozmaz.
Bilinte Beyin Sapnn levi Nedir?
Beyin sapnn gri maddesi ekirdeklerden oluur. ekirdekler, sinir hcrelerinin kmelenerek
younlatklar blgelerdir. Uzanmlar ve uzantlar genelde, beyin sap uzunlamasna paraleldir. Her
ekirdein kendine ait bir sinir ileticisi ve yerleimi vardr. Dier ekirdek ve sinir hcreleri ile
balant kurarlar. Beyin sapnn ekirdek blgesi (merkezi) ARAS olarak adlandrlr ve a gibi retikler
yaps vardr. Aslnda, retikler terimi tek bir anatomik yapya gnderme yapmaz ise de yanl bir
tanmlamadr. Bu yap beyin sapnn merkezinde, orta hatta ve arka ksmnda yer alr. st beyin
1
Plum F, Posner JB. Stupor ve Komada Tan. ev: ztekin N, ztekin FM. Abdi brahim la Sanayi A.. Nisan
1997;17.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Koma: Koltuktan Dme!

sapndan aaya kadar, omuriliin st ksmna kadar uzanm gsterir. 1917lerden beri beyin sap
zedelenmesinin bilinci bozduu bilinmektedir. 1940larda ise, kedilerde beyin sapnn elektriksel
uyarmnn uyanklk-dikkat art yapt deneysel olarak gsterilmiti. Beyin sapndaki ARAS, yukar
doru, ana trafo merkezi olan talamusa sk uzantlar verir.
ARAS, sadece beyin kabuuna ya da talamusa uzantlar vermekle kalmaz, kendisi de
evreden youn girdiler alr. En nemli girdilerini, omuriliin arka ksmnda yer alan tabaka-IIden
alr. Bu blgeden ar tayan C-lifleri periakuaduktal gri blgeye ve parabrakilis ekirdeine ularlar.
st beyin sap zararl uyaranlarn ulama yeridir. Ar tayan C lifleri zellikle bu blgede sonlanrlar.
Bunun yannda solitar ekirdek, vagal sinir denen sinirden girdiler alr. Kaslar ve kirilerden omurilik
arka ksm boyunca, derin duyusal girdiler (proprioseptif) ARASa ularlar. ARAS, ilevsel ve anatomik
olarak drt grup ekirdekten oluur.
1. Klasik ekirdekler: Kuneiform, derin mezensefalik ekirdekler, pedunkulopontin tegmental
ekirdek, pontin oralis ekirdeinden oluur. Bu ekirdekler beyin sap ortasna yerleiktirler
ve nispeten hcreden fakirdirler. Bu blge ekirdekleri, talamik intralaminar ekirdee,
bazal ganglionlara glutaminerjik uzantlar gnderirler. Bu grup ekirdekler, sinir ileticisi
olarak asetilkolin ve glutamat kullanr.
2. Monoaminerjik ekirdekler: Nor-adreanlin salan lokus seruleus ve serotonin salan rafe
ekirdei, dopamin salnm yapan substansia nigra, ventral tegmental alan (putamen,
kaudat ve accumbens blgesi) bu grup ekirdekleri oluturur. Bu sinir ileticileri, bu grup
ekirdeklerden salnarak beyin kabuu zerinde genel bir uyarc etki gsterir ve evresel
uyaranlara kar dikkat artn salar.
3. Kolinerjik ekirdekler: Laterodorsal tegmental ekirdek, pedunkulo-pontin tegmental
ekirdekleri st beyin sapnda yer alr. Birok talamik ekirdee uzantlar verirler. Dikkat ve
renme iinde grev alrlar. Buna kar olarak, talamik retikler ekirdek dier talamik
ekirdeklere balantlar gndererek onlarn aktivitelerini basklar. Bu ekilde, uyku durumuuyuma, uyku esnasnda EEGde grlen icikler oluur. Beyin sap kolinerjik ekirdeklerinin
devreye girmesi ile uyku durumu ve icikleri kaybolarak, uyanklk ve uyanma oluur.
4. Otonomik ekirdekler: st beyin sap parabrakilais ekirdei (PBN), periakuaduktal gri
cevher (PAG)ve traktus solitarius ekirdei (NTS) bu grubu oluturur. PBN ve PAG, talamus
zerinden beyin kabuunun almasn ayarlar. Dier yandan NTS, uyarlmas beyin
kabuunda patolojik elemeyi epilepsi durumlarnda engeller.
Sonuta, beyin kabuu uyarm tek bir beyin sap ekirdei ve ailesi ile olumaz. Esas etkili
ekirdekler, beyin kabuuna yakn olan st beyin sapnda deil de, orta beyin ve pons blgesine
yerleiktir. Hepsi birden, duyusal girdileri modle ederek (ince ayar yaparak) beyin kabuunu uyarp,
uyankl salarlar. Beyin sapnn bilinte, ilevsel olarak sk bir yer edinmesi ve zellikle de
solunum, dolam, beden i dengesinin ayarlanmasnn (hemeostaz) beyin sapnda olmas nedeni ile
bilincin de bir eit i dengeyi salayan bir sistem olabilecei ne srlmtr. Yani, isel dengeyi
salamak iin d dnyadan gelen duyusal girdileri ayarlayan bir denge mekanizmas olabilir.
Fenomenoloji

Uyanklk
var, farkndalk yok

Farkndalk
zerine eklenince

Anatomi

Beyin sap ve talamus

Beyin kabuu

Klinik Tablo
Grntleme

Vejetatif durum

Minimal bilinlilik

Kendinden ve
evreden Gelen
uyaranlara uygun
yant oluturma
kincil
arm
alanlar
Normal bilinlilik hali

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Koma: Koltuktan Dme!

Resim. Beyin kabuunda bilincin koltuu nerededir? Bugnk bilgilere gre,


farkndalmzn ana koltuu beyin kabuudur. Beyin kabuunda ise bilinci ortaya
karak olaslkla ikincil duyusal alanlar ya da arm alanlardr. Beyinde her duyunun
(iitme, grme, koklama, tat, dokunma...) bir birincil bir de ikinci-arm alan
vardr. Birincil alan, duyusal girdinin dorudan ulat yerdir. kincil ya da arm
alanlar ise (beyaz oklarla gsterilmi), genelde, birincil alann hemen komuluunda
yer alan, duyusal girdinin depoland-kodland ve gerektiinde geri arld yerdir.
Bu nedenle, birincil alana bir girdinin ulamas bir anlam ifade etmez. Girdiyi
anlamlandran ve onu bilin seviyesine karan, arm alanlardr. Dolays ile bilin
salam bir beyin sap (uyanklk iin), bunun zerine eklenmi, beyin kabuu arm
alanlarnn (farkndalk iin) bir arada almasnn bir rn olarak ortaya kar.

Resim. Farkl bilin durumlarnda beyin kabuunda deiik alanlarnn durumu.


Vejetatif durumunda zellikle medial ve lateral prefrontal, parietal multimodal
arm alanlarnda metabolizma/enerji kullanmnda azalma grlmektedir.
Bu ilev azl, dorudan beyin kabuunda zedelenme veya beyin kabuu-beyin
kabuu ya da beyin kabuu-talamus-beyin kabuu sinir hcresi alarnn
bozulmasnn bir sonucu olabilir(resimde oklarla gsterilmi). Kronik vejetatif
durumda zellikle parieto-oksipital ve mesio-frontal blgelerde metabolizma
azalr. Prefrontal-premotor ve parieto-temporal arm alanlar ve posterior
singulat/prekuneus belirgin metabolizma azalmas gsterir. arm alanlar,
alan bellek-dikkat-olaylarla ilgili bellek-dil ve bilinli alglama ile ilikilidir.
Buna karn bazal n beyin-posterior hipotalamus ve beyin sap metabolizmas
korunur (resimde yok). Bu korunma ile uyku-uyanklk dngs, kalp ve dolam
sistemi ilevini normal olarak devam ettirir. Bunun yannda, uyanklk ve
farkndaln birbirinden ayrld-znd baz durumlar vardr. Bunlardan
biri absans (yokluk) nbetidir. Yokluk nbetleri esnasnda, kii uyank olduu
halde, evresel olaylara farkndal ortadan kalkar. Yani uyanklk-farkndalk
ikilisi znr. Resimdeki koyu beyin blgeleri, absans nbeti esnasnda azalm
blgesel kan akmn gstermektedir. Grlecei zere, daha ok nbeyin ve
arka beyin blgelerinde, arm alanlarnda kan akm azalmas ortaya
kmaktadr. Dier uyanklk-farkndalk znmesi olan durumlarnda da beynin
belli blgelerinde metabolizma ve dolays ile kan akm azalr. Kompleks
parsiyel nbette aln blgesi ve prekuneus denilen, beynin orta-arka ksmnda
yer alan blgede kan akm azalr (youn noktal alanlar). Uykuda yrmede ise,
kii uyank olmad halde farkndal vardr. Yrr, kapy aar ve amal
karmak ileri yapabilir. zellikle arm alanlarnda kan akm azalmas
dikkat ekicidir. Prekuneus ve arka singulat blge bilinli uyanklk durumunda
en aktif blgedir. Ancak, bunlar, beyin kabuunda, bilinli uyankln merkezi
ya da oturduu koltuk mudur? Bunu kesin bilemiyoruz.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Koma: Koltuktan Dme!

4
ekil. Beyin sap kc
as yapnn (ARAS)
yerleimi ve beynin iten
kesiti. ARAS zellikle,
pons ve st beyin sap
blgesine
yerlemi,
dank
hcre
gruplarndan
oluur.
nen hareket yollar ile
ve beyne ulaan duyu
yollar geerken ARASa
balantlar
verirler.
Duyu yollarnn ARASa
balantlar vermesi, ar
duyduumuzda
uyanmamza
ya
da
uyanklmzda artmaya
neden olur. ARAS bunu
talamus
ve
beyin
kabuuna
verdii
uzantlar ile yapar.

Bilin Bozukluklar Derecelemesi

Bilincin, koma ile tam ak bilin arasnda geni bir spektrumu vardr. Bilin bozukluklar uyanklk ve
farkndaln farkl derecelerde etkilenmesiyle deiik klinik grnmler verebilmektedir. Bunlar akut
olarak ortaya kan bilin bulankl, delirium, obtundasyon, stupor ve koma olarak isimlendirilir.
Zamansal ilikili dier bir grup (subakut ve kronik) olarak izlenenler demans, vejetatif durum,
akinetik mutizm, apallik ve locked-in (ie kilitlenme) sendromu olarak adlandrlr. Bu tanmlamalarn
bazlar arasnda kesin ayrm yapmak zor olabilmekte, hatta bazen tanmlar i ie geebilmektedir.

1. Bilin Bulankl

Uyandrlabilirlik veya farknda olmann azald durumlarda kullanlan bir terimdir. Temel bozukluk
dikkat sistemindedir. Hasta uyaranlardan kolaylkla rahatsz olur veya srar. Duyusal, zellikle grsel
alglar yanl yorumlanabilir. Ynelim bozukluu olmasa bile hzl ve ak dnemez. Daha ilerlemi
durum konfzyonel durum olarak adlandrlr. Bu hastalar emirlere uymakta zorluk ekerler. Zamana,
bazen de kiiye ynelimleri bozulur. Uyku hali belirgindir ve dikkat azlndan geriye doru saymada
zorluk ekerler.

2. Obtundasyon

Mental kntleme veya durgunluktur. Uyanklkta hafif veya orta derecede azalma ile birlikte,
evreye ilginin azald hastalar iin kullanlr. Uyarlara yant yavatr.

3.Stupor

Hastann ancak tekrarlanan iddetli uyaranlarla uyandrlabildii, derin uyku veya davransal olarak
benzer cevapszlk durumudur. Uyar azalr azalmaz veya kesilince cevapsz duruma dnerler ve
uyumaya balarlar. Anlalr yantlar vermezler. Katatonik izofreni ve ar depresyonda stupor
durumu gzlenebilir.

4. Vejetatif (Bitkisel) Durum


BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Koma: Koltuktan Dme!

Bilisel ilevlerin tam olmad ve uyankln geri dnd, farkndaln olmad bir bilin durumunu
tanmlar. Gzleri ak olmasna ramen, kendinin ve evresinin farknda olduuna dair davransal
belirtiler gstermez. stemli hareketleri yoktur. Uyku uyanklk dngs korunabilir. Anlalr szel
ktlar yoktur. Alt haftadan fazla ayn klinik tablo devam ettiinde srarl (persistant) veya kronik
vejetatif durum olarak adlandrlr. Bu durumdaki hastalarda daima nbeyin hasar bulunur. Beyin sap
yaplar nispeten iyi ekilde korunur, ancak zellikle beyin kabuu yaplar etkilenir. Bu durumu
tanmlamak iin koma vijil, apallik sendrom, serebral lm, yeni beyin kabuu lm ve total demans
gibi baz terimler de kullanlmtr. Nadiren uzun sren vejetatif durum sonras, farkndaln geri
geldiini gsteren baz istemli hareketlerin gelitii vakalar bildirilmitir.2
1996 ylnda vejetatif durum iin bir dizi tan kriteri nerilmitir.3 1. Kendi ve evresinin
farknda olduuna dair belirtilerin olmamas. Grsel, iitsel, dokunsal veya arl uyarana istemli
herhangi bir yant olmamas, dil ifadesine ait kantlarn olmamas, 2. Uyku ve uyanklk dngsne
benzer ekilde gz ama ve kapama durumu olabilir, 3. Hipotalamus ve beyin sap ilevleri solunum
ve dolam salayacak ekilde korunmaldr.
Tablo. Bilin bozukluklar ve zellikleri. PSV: persistan vejetatif durum, ASZ: absans nbetler,
AKM: akinetik mutizm, HKM: hiperkinetik mutizm, CPS: kompleks parsiyel nbetler, DEL: delirium.
Koma
PVS
ASZ
AKM
HKM
CPS
DEL
Uyanklk
+
+
+
+
+
+
Dikkat
+
+/+/+/Niyetlenme
+
+/+/Bellek
+/Farkndalk
?
?
+/+/-

5.Akinetik Mutizm

Uyku-uyanklk dngsnn geri dnd, fakat zihinsel aktivite ve kendiliinden hareketlerin


olmad bir bilin deiikliidir. Sessiz ve hareketsiz durumdadrlar. Hasta genellikle gzleri kapal
yatsa da, bazen uyank ve farknda grnm veren, fakat konumann hemen hi olmad
kendiliinden uyanma dnemleri olabilir. Arl uyaranlara basit yantlar verebilirler. Hastaya
bakldnda, fark edilebilir ierii olmayan uyank grn vardr. Akinetik mutizm klinik
grnmn vejetatif durumdan ayrmak ok zordur. Ancak, vejetatif durumda sklkla, deimez
ekilde uzuvlarda sertleme bulunurken, akinetik mutizmde bu durum yoktur.

6.Apallik Durum

Yeni beyin kabuu ilevlerinin ortadan kalkt, fakat grece salam beyin sap ilevleri olan hastalar
iin kullanlr. Hastalar davran olarak vejetatifdirler. Vejetatif durumdan ayr bir sendrom olduu
tartmaldr.

7.Locked-in (ie kilitlenme)

Gerek bir bilin bozukluu deildir, bilin tam olarak normaldir. Seici olarak motor yollarn
etkilendii, drt uzuv ve alt kafa sinirlerin felcine neden olan durumu tanmlar. Motor fel, hastann
kendini kelime veya vcut hareketi ile ifadesini engeller. ve d uyaranlarn tam olarak
farkndadrlar. Yatay gz hareketleri genelde kaybolur. Aa-yukar gz hareketleri ve gz krpma ile
iletiim kurabilirler. Akinetik mutizm izlenimi verebilirler. Ancak, gerek bir bilin deiiklii durumu
deildir. Genellikle ponsun n ksmndaki hasarlarda izlenir. e kilitlenme durumunda gz
hareketlidir, istemli kontrol altndadr ve emirle hasta gzn krpabilir.

Bilin Durumunun Klinik Nesnel Karl

Andrews K. Recovery of patients after four months or more in the persistent vegetative state. BMJ
1993;306:1597-60.
3
Anon. The permanent vegetative state. Review by a working group convened by the Royal College of Physician
and endorsed by the conference of Medical Royal Colleges and their faculties of the UK. J R Coll Physicians Lond
1996;30:119-121.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Koma: Koltuktan Dme!

Youn bakmdaki ya da komadaki hastalarda, nesnel bilin durumunun tespiti iin deiik puanlama
sistemleri gelitirilmitir. znel olarak, hekim tarafndan hastann deerlendirilmesi kiisel farkllklar
dourabilir. Bu farkllk puanlama sistemleri ile ortadan kaldrlmaya allmtr. Puanlama
sistemleri, bilin durumu hakknda tek biimli konumay ve komann seyrini tayin etmeyi salar.
Zaman iinde bilin dzeyinde olacak deiiklikleri de birbiriyle karlatrmay salar. Glaskow Koma
puanlamas (GKS) en sk kullanlanlardan biridir. 1974ten beri GKS rutin olarak youn bakmlarda ve
acil servis hasta deerlendirilmesinde kullanlmaktadr.4
APACHE, APACHE II, APACHE III, Akut Fizyoloji Skoru (APS), Basitletirilmi Akut Fizyoloji
Skoru (SAPS), Mainz Acil Deerlendirme Skoru (MADS, Mainz Emergency Evaluation Score) GKSunu da
ieren tamamlayc bir puanlama sistemidir.5 Bu puanlama sistemleri ierisinde GKSun seyri ve lm
tahmin etme zellii vardr.6 Ancak bunlarn hepsi idealden uzaktr ve snrllklar vardr.

Teasdale G, Janet B. Assessment of coma and impared consciousness: a practical scale. Lancet 1974;ii:81-84
Gremec S, Gasporavic V. Comparison of APACHE II, MEES and GCS in patients with nontraumatic coma for
prediction of mortality. Critical Care 2001;5:19-23.
6
Levy DE et al., Prognosis in nontraumatic coma. Ann Intern Med 1981;94:293-301.
5

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

Uyku: Bilincin Doal Kayb


Neden uyuduumuz ve uykuya ihtiya duyduumuz sorusu uzun yllardr sorulmutur. Beslenmek
ve enerji almak iin yemek yeriz, oksijen almak iin soluruz; yaammzn te birini neden
uyuyarak geiririz? Her gn bilincin deiik bir hali olarak, kendi isteimizle ya da istemeden
gzmzden uyku akarak bilincimizi bilinmeyene teslim ederiz ve uyanmay bekleriz. Ryalarla
baka bir leme getiimizi hissederek, lmden sonra da devam edecek bir mekan hissini bizde
oluturur.
1953 ylnda uykunun evreleri tespit edildiinde yeni bir dnem balad. Hemen hemen
tm memelilerin REM (hzl gz hareketleri) uykusuna girdikleri ve bunun arada hzl gz
hareketlerinin elik etmedii uyku ile (non-REM) dnml olduu anlald. Son 20 ylda yaplan
aratrmalarla, uyku esnasnda beynimizde ne olduu en ince ayrntsna kadar ortaya konuldu.
REM ve non-REM uykusu evrelerinde beynimizin tamamen farkl davrand tespit edildi.
Non-REM uykusu esnasnda, farkl beyin blgeleri farkl ekillerde devreye girer. Beyin
sapndaki birok sinir hcresi atelenmesini keser veya azaltr. Beyin kabuu ve nbeyin
blgelerinde ok az bir aktivite grlr. Non-REM esnasnda, komu beyin kabuu sinir hcreleri
ezamanl boalm yaparlar. Bu edurumlu boalm uyankla gre daha yksek voltajl beyin
dalgalar oluturur ve bu nedenle paradoksal uyku adn alr. Non-REM evresinde, solunum ve
kalp hz belirgin dzenlidir. Canl ryalar nadiren grlr. Beyin sapndaki az saydaki bir grup
(sleep-on) sinir hcresi alr durumdadr ve bunlar uykuyu balatrlar. Is art ile bu hcreler
alr duruma geebilirler. Onun iin sklkla kedilerin ve bizim bazen scakta uykumuz gelir!
Dier yandan REM uykusu uyanklk durumu gibidir. Her gece, erikin bir insan yaklak
olarak 90120 dakika REM uykusu uyur. Yenidoan dneminde REM uykusu uykunun nemli bir
ksmn olutururken, ya ilerledike sresi ksalr. Her bir sinir hcresi bireysel olarak
altndan, edurumlu bir dearj olumaz ve beyin dalgalar bu dnemde kaydedildiinde,
dk voltajl olduklar grlr. Hem nbeyin hem de beyin sapnda birok sinir hcresi alr.
Uyanklk durumuna gre dier sinir hcreleri ile haberleme daha youndur. Beynin enerji
harcamas, REM dneminde, neredeyse uyanklk durumundakine yakndr. Gzler srekli hareket
halindedir ve vcut kaslarnda istemsiz hareketler ortaya kar. Canl ve renkli ryalarn ou bu
evrede grlr. REM uykusu dneminde, vcut kaslarna devinimsel emir gnderen sinir hcreleri
(gz kaslarna gelenler hari) almazlar. REM uykusu i organlarmz zerinde de belirgin etki
yapar: kap hz ve solunum dzensizleir, vcut ss kontrol zorlar (bu nedenle uyku esnasnda
rz). REM dneminde erkeklerde penis sertlemesi, kadnlarda klitoris bymesi olabilir. Bu iki
durum ounlukla ryalarn seksel ierii olmadan ortaya kar.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

Uyku drt evreye ayrlr. Her evre beyin dalgalarnn


sal deriden kaydedildii elektroansefalografide
(EEG) farkl zellikler ile kendini gsterir.
Evre-1: Farkndalk hzla kaybolur ya da ortaya
kabilir.
Evre-2: Uykunun ortaya k ve uyku icikleri ile
karakterlidir.
Evre 3-4: Belirgin yksek genlikli, yava (1-3 Hz)
senkronize EEG gsterir. Delta uykusu ya da yava
dalga uykusu da denir.
EEG'deki deiikler zellikler talamus ve beyin
kabuunun karlkl balantlarndan kaynaklanan
bir elektriksel konumadr. Talamus uyanma ve
duyusal girdilerin beyin kabuuna ulamas iin en
byk kapdr. Uyuma ile bu ilk aama kapatlr ve
uyku icikleri ortaya kar (12-15 Hz). Bu dnemde
alglar ve kendine farkndalk ortadan kalkar.
Uykunun ikinci aamasndaki bu iciklerin kayna
talamus iindeki GABAerjik retikler ekirdektir.
Evre-2'de belirgin uyku derinlemesi olur, evresel
farkndalk ortadan kalkar ama kiiler bu aamada
uyandrldnda %45'i "uyank olduklarn" sylerler.
Bu nedenle kendine farkndalk birok kiide vardr.
Evre-3 ve 4'te ise uyanklk bildirme oran %3'ten
daha azdr.

Uyku Ne e Yarar?
Hayvanlarda tam uyku yoksunluu lme neden olabilmektedir. nsanlarda da nadiren
grlen, ailevi uykusuzluk hastal da yllar ierisinde lme neden olur. nsanlarda
yaplan almalarla, 7 saat kadar uyumann yaam sresini uzatt gsterilmitir.
Genel bir kural olarak byk bedenli hayvanlar daha az uykuya gereksinim
duyarlar. Filler ve insanlar nispeten fare ve kedilere gre daha az uyurlar. Kk
hayvanlarda, daha yksek metabolizma hz vardr ve beyin-beden slar daha yksektir.
Hzl metabolizma daha ok serbest radikal meydana getirir. Bu serbest radikaller
hcrelere zarar veren, erken lmlerine ve kanserlemelerine neden olan molekllerdir.
Uyumann, zellikle non-REM evresinde bu zararl maddeleri vcuttan uzaklatrld
ynnde kantlar vardr.1
Uykunun dier nemli bir ilevi olarak da, sinir ileticileri zerine olan dinlendirici
etkisidir. REM evresinde sinirileticilerinin salnmnn durmas (zellikle monoaminler
olan dopamin, adrenalin, melotonin, serotonin) ile alc sistemlerin dinlendii ve uyku
sonras daha hassas almasna imkn verdii ne srlmektedir. Bu dinlenme, uyanklk
duygudurumu iin esastr. Buna iki iyi rnek vardr. Alzheimer ve Parkinson hastalnda
REM uykusu bozukluklar gelitii dnemlerde varsanmlar daha sk ortaya kar.
Parkinson hastalar kt uyuduklarnda, hastalklar ertesi gn daha arlar.
REM uykusu esnasnda youn sinir hcresi almas ile beyin metabolizmas
hzlanr. Bu durum insan ve dier memelilere evreyi izleme imkn ve uyandnda daha
hzl yant vermesini salar. nsanlar REM evresinde uyandrldklarnda, non-REM
dnemine gre daha uyank ve canldrlar.

Siegel JM. Why we sleep? Scientific American, Kasm 2000;72-77

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

REM uykusunun bellek dzenlemesi ve glendirilmesini salar. REM uykusu


yetersizlii, renme ve bir konuya younlamay bozar.
nsanlarn birbirlerine olan ballklar ile ilgili birok psikobiyolojik deiken
vardr. Bu hem yenidoan hem de erikin dnemi iin geerlidir: kan hormon seviyeleri,
strese yant gibi. Bunlara ek olarak, REM uykusunun insanlar arasndaki ballk davran
zerinde nemli etkisi olduu anatomik, ilevsel ve davransal olarak gsterilmitir.
Ballk, gelien canlya (anne gibi) korunma salanmasna neden olur ve bunu fark eden
korunann (bebek) evresel tehlikelere kar kaygs azalr. nsan ve hayvanlarda, limbik
ya da hazc sistem denilen beyin ksm zellikle ballk iin nemli merkezdir. Bu
blgelerin hasarnda, ballk ilikilerinde belirgin bozulma ortaya kar. Bu blgeler
duygulanmsal girdilerle, duyusal girdilerin bir araya getirildii yerdir. Birletirici bu
blgelerin ayn zamanda REM uykusu esnasnda alt gsterilmitir. Yani, beyindeki
ballk blgeleri ve REM uykusunu yapan alanlar arasnda bir rtme vardr.2
Yeni domu bir bebein, annesinden uzun sreli ayrlmas, bozulmu ve
ksalm REM uykusuna neden olur. Bu durum hem insanlarda hem de birok maymun
trnde tespit edilmitir. Anne ve bebein bir arada uyumalar, uyku dahil biyolojik
olaylarda ezamanllk oluturur. Bu yaknlk yenidoan bebei annenin ritmine altrr.
Dier yandan, bir arada uyuma, memeli trlerinde neredeyse evrenseldir ve tm insan
kltrlerinde gzlenmitir.
Bebein annesini emmesi, annede oksitosin hormonu salnmn salar ve bu da
memeden st kn salar. Ancak, oksitosin salnm, annede yava dalga uykusu
olmadka ortaya kmaz. Yava dalga uykusu dneminde oksitosin salnr ve REM evresi
ile de en tepe noktasna ular. Oksitosin hormonu da, REM uykusu gibi, tm
memelilerde bulunur. Deneysel olarak, memeli hayvanlara oksitosin enjekte edildiinde
sosyal ballk davranlar ortaya kar. Bunun yannda oksitosin; annelik, cinsel davran,
sosyal ballk, bellek ve renme, kendi kendine alan otonom sinir sistemini
dzenleme, beslenme, esneme gibi ilevleri salar. lgin olarak bu davranlarn tm de
REM uykusu yoksunluu durumunda deiir (uykusuzluk ve alkta esneme gibi).
Esneme zellikle REM uykusu yoksunluu ile ilikilidir. Esneyen birisinin
grlmesi durumunda, gren kiide bir esnemeyi tetiklemesi muhtemelen sosyalizasyon
davrannn bir yan rndr. Farelerin beyinlerine oksitosin enjekte edilmesi ile
esneme ortaya kar ve penis ereksiyonu ile birliktelik gsterir. Benzer olarak da penil
ereksiyon insanlarda uykunun REM dneminde ortaya kar. Bu ereksiyon, oksitosin
reten merkezlerin basklanmas ile engellenebilir. Oksitosin, uyku ile ilikili bir salnm
ritmi gsterir ve insanlarda en tepe salnmna sabah saat 04 srasnda ular.
Btn bu karmlardan da anlalaca zere, iyi bir uyku, sadece bir uyku
deildir. Gnlk yaammz da derinden etkileyen bir ihtiyatr.
Uykudaki Bilin Durumu
Genel kabuln aksine uyku durumu ve hele hele rya grme esnasnda bilincimiz tam olarak
kendi iselliimiz ve d dnyadaki uyaranlara kapanmaz. Rya gren kii uyank bilincin
dnyasndan uzaklamasna karn tam bir kopukluk yoktur. Ryalarn bir ksm uyank yaam
devam ettirir. Ryalarmz dzenli bir biimde, ksa sre nce bilincimizde bulunan veya
bilinaltmzdaki - fikirlere bal olarak ortaya kar. Ryalarmz bir ksm ierik ve malzemesini
uyank yaammzdan dn alr. Oysa kiisel olarak, sanki ryalarmz baka bir lemden bize
ulayormu hissi duyarz. Ryalarmzda belleimizin kaytlar bir ekilde devreye girer, ama
setii olaylar nedensel iliki iermez.
Ameliyatlar iin uygulanan genel anestezinin ve koma durumunun aksine, uykumuzda ve
rya esnasnda belli bir lde bilinli zihnimiz devam eder. Uykunun deiik evreleri vardr ve bu
evrelere gre de kiideki bilin durumu deiir. zellikle, gnlk yaamlarnda youn olarak
2

McNamara P et al., REM sleep and attachment. J Sleep Res 2001;10:117-127.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

uralan sorunlarn zmlerinin ryada ortaya kmas uykudaki durumumuzun bilinsiz


olmamas ile rahatlkla aklanabilir. Bilim tarihinde bunun rnekleri sktr: Friedrich August
Kekulnin (1829-1896) benzen moleklnn eklini, Elias Howenin (1819-1867) diki makineleri
inelerinin iplik deliinin uta olmas gerektiini (ryasnda bir Kzlderili grubunun kendisini bir
aaca baladn ve hepsinin mzrann ucunun delik olduunu grr) ya da dahi matematiki
Srinivasa Ramanujann (1887-1920) urat bir denklemin zmn ryasnda grmesi gibi.
Ama bu keifler sadece nl bilimadamlarna ya da dhilere ait deildir. niversite snavna
hazrlanrken masa banda uykuya kalan birok renci, yarda kalan ya da zemedii problemi
ryasnda zmtr. Bunun da rnekleri oktur.
Gelelim uykudaki bilinlilik durumumuza. Uyku deiik evrelere ayrlr. Uyku evresi-1de
kii kolaylkla uyandrlabilir. Evre-1 uykunun %2-5ini oluturur. Kii uyandrldnda uykudan
ziyade yar uyank olduunu syler. Evre-2 ise uykunun %50sini oluturur. Bu evrede beyin
elektrii kaytlamasnda (EEG) aralkl K-kompleksleri denen dalgalar ortaya kar. K-kompleksleri
kendiliinden veya ani dsal uyaranla ortaya kabilir. Kiinin kulana, kiinin kendi ad gibi
anlaml sesler sylenmesi K-kompleksleri sk olutururken, anlamsz kelimelerle daha az ortaya
karlar. Bu durum beynin uyku srasnda aslnda tam olarak uyumadn ve anlaml-anlamsz
ayrmn yapabilecek kadar bilgiyi ilemeye devam ettiini gsterir. Yava dalga uykusu olan
aama olan 3-4'te ise kiide hem benlik algs hem de nesneler yoktur. Bu aamada zellikle
nbeyin kabuu blgesinde kan akm ve metabolizma daha dk seviyeye der. Bylece
uyankken ok youn kullanlan bir blge kendini toparlar. Bu blgede rya grme esnasnda
enerji kullanmndaki azalma devam eder. Belki de bu alma azalmasndan benlik hissi bu
aamada kaybolur, kendine farkndalk askya alnr. Uykuda yrme bir uyanklk bozukluudur.
Tipik olarak yava dalga uykusunda ortaya kar ve bu uykunun balangcndan 1 saat sonraya
denk gelir ve ayn zamanda ilk REM (hzl gz hareketleri) dnemidir. Ryalarn %95i REM
dneminde grlr. Bu nedenle REM dnemi aa yukar rya dnemi ile e kabul edilir.
Uyku srasnda, bedensel organlarmz konusunda daha derin bir duyusal bilince ulayor
olabiliriz. Uyku ile d dnyadan gelen uyaranlar ortadan ksmen kalkar. Alglar tamamen bedenin
isel uyarmlarna ynelir. organlarn bariz rahatszlklar, bazen rya balatc olarak ortaya
kabilir. Tpk gndz grltlerinin bastrd rmak uultusunu geceleyin iitebilmemiz gibi,
gnn izlenimleriyle artk sar edilmediimiz geceleyin ieriden ykselen uyarmlar daha fazla
beynimizin dikkatini eker. Bu nedenle baz organlarmzdaki hastalklar daha ortaya kmadan
ryalarmzda grebiliriz. rnein; kalp ve akcier rahatszlklarnda sklkla kbus ve kayg ryalar
grlebilir.
Yine uyku srasnda, uyanklk bilinci gibi seici bir alglama olabilir. D dnyaya
alglarmz tam olarak kapanmaz. rnein, bir deirmenci deirmen grltsnde uyur ve
uykusunu engellemez. Kalabalktan korkan birisi aarak uyur. Ama deirmenin durmas ve
sesinin kaybolmas deirmenciyi uykudan uyandrr ya da karanlktan korkan iin n kapanmas
uyanmasna neden olabilir. Dolays ile uyku esnasnda da bilgi ileriz. D dnyadan girdileri
almaya devam ederiz. zellikle REM uykusu esnasnda, duyusal beyin kabuunda almada art
olduu ilevsel beyin grntlemeleri ile ortaya konmutur.
Grld zere, aslnda biz uyusak da, beynimiz uyku ve rya esnasnda tam olarak
uyumaz. Bilgi ilemeye devam eder. Bu bilgi, gnlk yaammzdan bilinli ve ak zihinle
aldmz bilgi olabilecei gibi, bilinsiz, fark etmeden beynimize ulaan bilgi de olabilir.
Uykunun Ksa Anatomisi
Beyin kabuu, non-REM uykusu ve uyankln devam iin nemlidir. Yine de, doutan beyin
kabuu olmayan yenidoanlarda uyku ve uyanklk dngs vardr. Beyin kabuu, beyin sap as
yapsn uyarr ve geriye dnerek beyin kabuunu uyarr. Yine uyku, talamusun yokluunda da
ortaya kar, ancak uykudaki icikler grlmez. Blgesel beyin kan akm almalarnda, yava
dalga uykusunda (uyku evresi 3 ve 4) talamusta kan akmnn azald gsterilmitir.
Uyku, uyanklk ve bilin iin anahtar yap beyin sap as yapsdr. Bu blge ar
derecede birbiri ile balantl sinir hcreleri andan oluur. Sinir ileticileri bu blgede eitlilik
gsterir. Ancak ekirdek oluturmak iin bir araya gelen baz sinir hcreleri arlkl olarak belli
sinir ileticileri salarlar. rnein; rafe ekirdei serotonin, lokus seruleus nor-adrenalin,
pedunkulopontin ekirdek ise asetilkolin (ACh) salar. Rafe sisteminin tam hasarlarnda hayvanlar
uyank kalr ve uyumalar mmkn olmaz. Ksmi hasarlarda ise yava dalga uykusu bozulur.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

Benzer olarak lokus seruleusun elektrikle uyarm uyanklk yapar. Bu bilgilere gre normal uyku
dngs iin beyin sap ve beyin kabuu btnl nemlidir. Bunlara isel saatimizi de
(suprakiazmatik ekirdek) eklemek gerekir.
Genelde kabul edilen REM dneminin belirgin pons hasarlarnda ortadan kalktdr.
nsanlarda bu, hastalk durumlarnda ortaya konulmutur.3 Bazal nbeyin hasarlarnda rya skl
ve canll artar. Bu blgelerdeki ACh azaltan ilalar (atropin, skopolamin) rya skln artrr ve
rya benzeri zihinsel duruma neden olur. Beyin sapnn ponstaki, REM-On (ak) hcreleri arlkl
olarak ACh kullanrlar. Halbuki REM-off (kapal) hcreler aminerjiktir. REM-off sistemi, esas olarak
serotonin salan dorsal rafe ekirdei ve nor-adrenalin salan lokus seruleustan oluur.
Duyusal kabuk-akak-grme beyin kabuu bilekesi ve aln blgesinin n-i ksm
hasarlarnda REM uykusu olduu halde rya grlmez. Bu alan ayn zamanda grsel-uzaysal alg,
bilisellik, zihinsel hayal kurmalarda devreye girer. Dolays ile REM beyin sap ACh sistemi ile
oluur, ancak nbeyin rya yapc mekanizmalar altramaz. izofrenili hastalara bir dnem
uygulanan beyin aln blgesinin cerrahi karlmasndan sonra (lobektomi) varsanlar kaybolduu
gibi rya grme de kaybolur. Hatta bir lt olarak, cerrahi sonras rya grme devam ediyorsa
cerrahi baarsz olarak deerlendirilirdi.
Tablo. Uyku dngs ile ilikili birok sinir ileticisi vardr. Bunlar adenozin, dopamin, asetilkolin, nor-adrenalin, histamin
ve GABA balklar altnda toplanabilir.
Sinir ileticisi
Etkisi
ve kantlar
Adenozin
Uykuyu
balatc
zellii
vardr.
Uyku Adenozin etki yerlerini bloke eden kafein ve
yoksunluunda
bazal
nbeyin
asetilkolin teofilin uykusuzluk yapar ve tetiktelik,
blgelerinde adenozin seviyesi artar. Uyku uyankl artrr.
esnasnda hcre d adenozin seviyesi azalr.
Dopamin
Uykuyu azaltr ve uyankl artrr. Sinaps sonras D2 D-amfetamin, metilfenidat, kokain dopamini
uyarm, sinaps ncesi D2 bloku uyanklkta art arttrarak uyankl artrrlar. Ayn ey
yapar.
Dopamin
etkisini
azaltan
ilalar dopamini beyinde dorudan artran L-dopa
(nroleptikler) uyku oluturur. Dopamin seviyesini iin de geerlidir.
arttran amantadinin, bitkisel koma durumundaki
kiilerde uyankl geri getirdii gsterilmitir.
Histamin
Beyin sap as yapsndan kken alan histamin Histamin etkisini bloke eden (H2ler) kant
ieren uzantlar uyankl salar. Uyku ile histamin ilalar uyku yapar.
salan hcreler uyary keser.
Nor-adrenalin
Uyku ortaya k ile lokus seruleus hcreleri Alfa-1 blokerleri uyku yapar.
atelemeyi azaltrlar.
Serotonin
Beyin sap rafe ekirdei uyanklk esnasnda 5-HT2c alglaycs blokeri (ritanserin) yava
belirgin ateleme yaparken, yava dalga uykusu dalga uykusunu artrr. 5-HT2 alglaycsn
esnasnda azalr ve REM uykusunda belirgin olarak uyaran mianserin ve trazodon yava dalga
sessiz kalr. 5-HT2A ve 2c alglayclar yava dalga uykusunu artrr.
uykusunda nemlidir.
GABA
GABA-A uyarm klorr kanal almasn uyararak, Barbitratlar, zopiklon, benzodiazepinler ile
uykunun ikinci evresini uzatrlar ve bu dnemde benzer etki oluur.
uyku icikleri artar. Evre 3-4 ve REM uykusu
basklanr.
Asetilkolin
Art uyankla ve REM uykusuna neden olur. Ayrnt iin konuya baknz.
Uykunun balamas ve devamlln salar.

Ponto-geniculat-oksipital (PGO) dalgalar, rya srasnda bahsedilen anatomik blgelerde


ortaya kan bir dalgadr. Devaml ekilde PGO dalga oluumunun rya srasnda hayalleri
tetikledii dnlr. Bu blgedeki diken dalgalar 100 msan srer. Ardk diken dalgalar, rya
ieriinde hzl deiiklie neden olur. Nor-adrenalin, serotonin kontrol ele geirir ve gerek d
mantksz ryalar oluur. Uyandktan hemen sonra ryay zor hatrlama veya unutma, noradrenalin, histamin ve serotonin yolaklarnn, REMden uyannca hemen devreye girmesi ile beyin
durumunun hzla deimesinden kaynaklanr.
Rya grme esnasndaki bilincimiz, genellikle izofrenide rastlanana benzer: duyusalhareketsel varsanlar, garip hayaller, azalm kendine farkndalk, yer-zaman-kii yneliminde
dengesizlik, duygulanm ataklar ve igdsel davranlar... REM uykusundaki bu davranlar
akkumbens ekirdeinde dopamin art ile oluabilir. Ancak bu tabloyu dopamin tam olarak

Solms M. Dreaming and REM sleep are controlled by different brain mechanisms. Behav Brain Sci 2000
Dec;23(6):843.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

aklamaz. Asetilkolin ve dopamin artna ek olarak serotonin, nor-adrenalin ve histamin


azalmas REM uykusu zihninin ieriini oluturur.4
Ryada Gelecei Grmek
3200 yl nce anakkale Boaz yaknlarnda ''Truva'' kentinin barsever ve cesur insanlar, kral
Priamos'un idaresi altnda uzun yllar bar iinde bir hayat srmekteydiler. Bir gn, kral
Priamos'un kars Hekabe bir rya grd. Ryasnda, karnndan ateler kmakta ve atein
duman, btn Truva surlarn sarmaktayd. Hekabe, bu ryasn nce kocasna; daha sonra da bir
khine anlatt. Khinin yapt yorum, hi de i ac deildi. Ona gre, Hekabe, hamileydi ve
doacak olan ocuk, ilerde Truvallarn bana byk dertler aacak, kentin yok oluuna neden
olacakt. Bu kehanete inanan Kral Priamos, ocuk doduktan sonra bir adamn bebei ldrmek
iin grevlendirdi. Savunmasz yeni domu bebei ldrmeyen Truval adam, onu o zamanki ad
''da'' olan bugnk ''Kazda''na gtrp, bir ormana brakt. Nasl olsa, yabani hayvanlar onu
ldrr diye aklndan geirdi. Bebei daa brakt ama bir oban onu bulup yetitirdi. Bu ocuk,
ilerde gerekten Truvallarn bana dertler aacak ve hatta yok oluuna neden olacak olan, Atinal
Helenle byk ak yaayan nl Paris'tir.
Hepimiz gnlk yaammzda, Truva kraliesi Hekabenin sonradan Truvann yok oluuna
neden olacak byk toplumsal olaylar iaret eden ryalar gibi olmasa da, srekli rya grrz.
Aradan geen 3200 yla karn ok bir ey deimemi, bizim ve tandmz kiilerin gelecekte olan
bir olay ok nceden ryalarnda grmelerini artk kanksamzdr. Bunu neredeyse doal insans
bir yetenek ve hatta bazlar iin de doast yetenek olarak karlarz, ama bizde biraz da
aknlk yaratr. Ryalarla ilgili olarak nceden bilme ya da haber alma iki ekilde olabilmektedir.
Birincisi, sonradan ortaya kacak konu ile hibir ilgisi olmayan bir kiinin durumu ryasnda
grmesidir. Buna sradan bir vatandan, 11 Eylldeki ikiz kulelerin yklmasn ryasnda grmesi
rnek olarak verilebilir. Bu durumda kii dnyann herhangi bir yerinde olabilir ve ikiz kulelerle
herhangi bir ilikisi olmaz. kincisi, bir konu zerinde younlam, ama bir trl bir sonuca
ulaamayan kiinin ryasnda zme ulamasdr. Bu durumda genellikle nceden hazr olan bir
beyin vardr. Kii hemen hemen tm eforunu bir konu zerinde odaklar. Uyank zihni-bilinci ile
zemedii problemi, ryasndaki zihin-bilinci ile zer ve uyannca da bunu gnlk yaamndaki
soruna uygular. Bu durum daha sktr ve bilim tarihinde de rnekleri sktr. Birinci hadisenin
ortaya k olaslk yasalar (byk saylar kural) ierisinde aklanabilirken, ikinci durum hazr
olan bir beynin, uyku ve rya srasnda almaya bir ekilde devam etmesi, zme ulamas ile
aklanabilir. Ancak, her iki durum iin de, daha sonra deinilecei zere mucize etkisi ve seici
bellek ortaktr.
Byk Saylar Kural
5
Ryada nceden bilmelerin olas bir aklamas da, John Allen Paulos tarafndan ne srlen
byk saylar kural olabilir. Buna gre milyonlarca saat rya gren bir toplumun nceden baz
olaylar bilebilmesi olaslk dahilindedir. rnein, Trkiyede 70 milyon insann her biri, her gece
an az 2 saat rya grr. Her rya yaklak 50 farkl tema ierir. Bu yaklak gnde grlen 140
milyon saat sren rya demektir. Yllk 365 gnle bu sayy arparsanz 51.100.000.000 saat rya
sresi yapar (btn bu saylar da 250 farkl rya ierii ile arparsanz artk rakamlar epey
byr).6 Dnyadaki 7 milyar insan iin gnlk dnldnde, her gn gezegenimizde insanlar 7
milyar x 2 saat rya=14 milyar saat rya grr. statistiksel olarak kiilerin ryalarnn karakterleri,
konu ve sembolleri farkldr. ou kiinin farkl bir gemii, farkl problemleri ve zihinlerinde
gerek yaamn farkl yansmalar vardr. Ryada grlen bir olayn gerek yaamdaki bir olayla
elemesi ne paranormal bir etkidir ne de gelecei nceden bilmedir. Bu anormallikleri
rastlantsal eleme olarak adlandrmak daha doru olacaktr.7
Byk saylar kuralna gre, Dnyada 7 milyar insann her gn toplam olarak grd 14
milyar saat ryadan ounluu anlamszdr ve ertesi gn bilinli zihnimizle hatrladmz gnlk
yaamdaki olaylarla herhangi balants kurulmaz. statistiksel kurallara gre; eer yeterli deneme
4

Gottesmann C. The neurochemistry of waking and sleeping mental activity: the disinhibition-dopamine
hypothesis. Psychiatry Clin Neurosci 2002;56(4):345.
5
Paulos JA. Beyond numeracy. London, Penguin, 1991
6
Hines, Terence. Pseudoscience and the Paranormal. Buffalo, NY: Prometheus Books, 1990.
7
Combs A, Holland M. Synchronicity, Science, Myth and Trickster. Marlowe and Comp., NY, 1996

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

yaplrsa, istediimiz sonu sadece olaslk dahilinde deildir, byk bir oranda istediimiz sonu
gerekleecektir. rnein, bir kiinin nceden birisi tarafndan ryada ve ertesi gn de gnlk
yaamda grlme olasl epey yksektir: 1/4144545. Yakn zamanda yaplan hesaplamalara
gre, her gece gezegenimizde grlen ryalarn yaklak 1,5 milyon kadar gelecei grme
elemesi ierir.
Paulos, yukardakine benzer bir olayn gerekleme ihtimalinin pek de sandmz kadar
dk olmadn gsteriyor: Hesaplamann kolayl asndan, herhangi bir ryann gerek
hayattaki bir olaya benzeme olaslnn 1/10.000 yani 0,0001 olduunu dnelim. Bu oran
gerekten de olduka dktr ve neredeyse sfra yakndr. Doal olarak, gerek yaamla
rtmeyen bir rya grme olasl da 9,999/10.000 yani 0,9999 olacaktr (%99). Bu hesab bir
yla yayacak olursak, btn bir yl boyunca gerek yaamla kesimeyen ryalar grme olasl
(0,9999)365=0,9641 olacaktr. Dier bir ifade ile yl boyunca grdmz 730 saat sren ryann
%96,41'inin gerek yaamla hibir ilikisi olmayacaktr. Ancak geriye kalan 1-0,9641'lik oran
nceden tahmin edilen gerek yaam olasln gstermektedir ki bu rakam 0,0359'a dier bir
ifade ile %3,59'a eittir.
Bu aslnda olduka yksek bir orandr. nk bu oran sadece bir yllk zaman iin ve
sadece bir kii iin geerlidir. Dnya zerindeki 7 milyar insann her birinin, ylda 7 milyar x 2 saat
gece ryas x 365 gn olarak dnldnde ve ryalarnda %3,59 olaslkla gerekletiini
dnecek olursak her yl milyonlarca nceden bilme olaynn olduu rya ortaya kar. Daha
ilgin olarak dnyadaki herhangi bir insann 10 yl boyunca grd ryalarnn hibirinin
kmama olasl (0,9999)365 gn x 10 yl = 0,6941 iken, gelecekteki olay tahmin eden bir ryay
grme olasl %30,59 olacaktr. Bu rakam gnlk yaamda banza gelebilecek birok olaslktan
(eker hastalna yakalanma, fel geirme, kalp krizi geirme, lkemizde trafik kazasna karma
...) ok ok daha yksektir.8
Dier yandan, birok kii her gece ertesi gnk kiiler ve olaylarla ilikili olmayan ryalar
grr. Bunlar doal felaketler olan depremler, frtnalar, lmler veya yangnlar tarznda olabilir.
Ancak, sonraki gn ve gnlerde eleebilecei olaylar olmaz ise herhangi birisi hatrlanmaz.
Dolays ile eleebilen ryalar ile bir seici bellek de devreye girer.
Buna karn; nceden haber veren ryalarn ierii kiisel veya ailevi olduunda byk
saylar kuralnn devreye girmesi ok muhtemel deildir. Sevilen ya yakn akraba olan bir insann
ryada ldnn grlmesi ve gerek yaamda da ayn zamanda lmesi olaslk modeli ile
kolaylkla ve belki de hemen hi aklanamaz. Bunun rnekleri Abraham Lincolnn kendine
yaplacak suikast ve Atatrkn (1881-1938) annesinin lmn artran simgeleri ryasnda
grmesidir. Gnlk yaammzda da benzer ryalar olan tandk ve dostlarnz olmu olabilir.
Bunlarn nasl ortaya ktna bugnn bilimi ile yant vermek mmkn deildir.
Mucize Etkisi
Ryalarda nceden bilme durumu sklkla, bilinen olayn ciddiyeti ve nemine gre mucize etkisi
yaratr. Basnda konu edilir, kiiler arasnda srekli konuulur, dilden dile aktarlr. Olay bilen kii
ise tam bir gelecei grme uzman olarak sunulur. Oysa, ntral denilen ve grenin zihnindeki bir
olayla badatrlmayan ryalar unutulur ve hi hatrlanmazlar bile. nceden ryada bilmeler, bir
anlamda mucizeler ekilde doa yasalarnn ihlali olarak grlr. Mucizelerden ortaya kan
hayret ve aknlk, olaylar hakkndaki inan dorultusunda hissedilir bir eilime neden olur.
Mucize hissi zihinde verimli bir topraa ekilir ve hemen meyvelerini verir.9 Artk gelecei
nceden bilme ryas dalga gibi her bellee yaylr.
Bunlara ek olarak yanl aktarlan ve ikincil kaynaklardan mucize etkisi ile yaylan yanl
bilgiler de vardr. rnein, Mendeleevin elementlerin periyodik tablosunu ryasnda grd,
Otto Loewinin kurbaa kalbindeki sinir iletiminin kimyasal olduunu ryasnda kefettii ne
srlr (bu kefi ile Nobel dl almtr). Otto Loewinin dorudan ryasnda grd
konusunda ifadesi olmamakla birlikte, olas ryann grlmesinden 32 yl sonra, konu ile ilgili
birok atflar yaplmtr. Ancak, her iki durumun da gerek olmad ya da olduundan farkl ne
srld yaplan tarihsel incelemelerle ortaya konmutur.10
8

Paulos, John Allen. A Mathematician Reads the Newspaper. Anchor Books, 1996.
Hume, D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: dm S. lke Yay. 1998;116139
10
Baylor G. What Do We Really Know About Mendeleevs Dream of the Periodic Table? Dreaming, 2001;11:2
9

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Uyku: doal bilin kayb

Ryalarn Yorumlanmas
Ryalarda gelecei grme konusunda nemli bir zorluk, ryalardan nasl bir mesaj alnacadr.
Ryada gelen zmler ya da gelecekten haber almalar, olay dorudan doruya tpks olarak
grme (filme kaydedilmi gibi) tarznda olabilecei gibi, sembolik ifadelerle grme tarznda da
olabilir. Dolays ile ryalarn yorumlanmas bal bana bir sorundur. rnein; 10 yl nce bir
dergide grdnz kertenkele resmi ile 1 yl nce bir ansiklopediyi kartrrken grdnz ya
da ok nem vermeden baktnz - ereti otunun Latince ad olan Asplenium ruta muraria yan
yana getirebilir. stelik kertenkeleler de erelti otunu yemeye baylr. Dolays ile her ryann
bilinli ya da fark etmeden beynimize ulaan verilerin hangisinden geldiini anlamak mmkn
olmayabilir.
Ryalarn sabahleyin byk oranda silinip gittii herkese bilinir. Ama ou kez bir ryay
sadece ksmen hatrladmz, gece ryamzda daha ok eyin bulunduu duygusunu tarz.
Sabahleyin hala canl olan bir ryaya ilikin hatrladklarmzn, gnn ak iinde kk krntlar
dnda nasl silinip gittiini de biliriz. ounlukla, ne grdmz bilmeksizin rya grdmz
biliriz. Nadir durumlarda ise baz ryalar inatla bellekte kalr. Yllarca tekrarlanabilir. Ryalarn
ieriini unutmamzn bir nedeni ounlukla anlalrlktan yoksun olmalardr. Buna ek olarak
uyank bilincimizdeki nedensellik (neden-sonu) ilkesi ile ortaya kmamalar, ryalarn genelde
esiz olmas (uyank gnlk bilincimizde benzer eylere pek rastlamayz), ryalardaki dnsel
malzemelerin uyank bilincimize tercme edilmesindeki yetersizliktir. Ryalarmz imaj ve
grntlerden olutuu halde, uyank bilincimizde dncelerimiz iin kavramlar kullanrz.
Ryalarmz dnmek yerine yaarz. Bu nedenle hatrlanmalar zordur ve eksiktir. Ryalarmz
uyannca, tpk yldzlarn parlaklnn gnein ilk klarna yenik dmesi gibi, ryalar da gnn
izlenimlerinin nnde soluklarlar. Uyank bilin, hatrlanmas zor olan rya belleine kolayca
ilaveler yapabilir. En dorucu insanlar bile ryalarna baz ilaveler ve sslemeler yapar.
Bir ryay yorumlamak, o ryaya bir anlam yklemek ve uyank bilincimize anlalr hale
getirmek demektir. Rya yorumlamas iki ekilde olabilir. Rya ieriini bir btn olarak ele
alarak, sembollere anlamlar vermek, nasl armlar yaptna bakmaktr. Gelecekten haber
verdii iddia edilen ryalar genelde semboliktirler. Dier ve en sk yaplan popler rya yorumu,
her bir iaretin sabit bir anahtar yolu ile bilinen bir anlam olan baka bir iarete evirmektir. Bu
bir tr ifreli yaznn (kriptografi) deifre edilmesi gibidir. Bu durumda, deifre edilen anahtar
kelimeler birbirine balanarak sonucu gelecek zaman dilimine evrilir. Hem popler yorum hem
de sembolik yorum tam olarak bilimsel ltleri karlamazlar. zellikle, deifre ynteminde her
ey rya tabirleri kitabndaki anahtarlarn doruluuna baldr ve doruluunu kimse garanti
edemez.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Anestezi: bilincin yapay kayb

Anestezi: Bilincin Yapay Kayb


Anestezinin tarihi, nispeten yakn tarihte (1846) kloroform ve eter ile balar. Kefi ile
birlikte modern cerrahi balamtr. Geen 150 yllk zamana karn bugn kullanlan
birok anestezik maddenin sinir sistemine etki ederek nasl bilinci ortadan kaldrd
zlememi bir gizemdir. Oysa anestezide kullanlan maddeler dier ilalar gibi
sradan molekl yapsna sahip bir grup ilatr.
Anestezik ilalarn etki mekanizmalarnn ortaya konulamamasnn birka nedeni
u ekilde sralanabilir:
1. Anestezinin kesin bir tanm yaplamadndan, salam canldaki etki mekanizmalarn
canl d deneylerle eletirmek mmkn olmamaktadr.
2. Anestezikler arasnda belirgin bir yap-etki ilikisi yoktur. ok geni ve yapsal olarak
birbiri ile ilikisiz maddeler anestezik etki edebilmektedir. rnein, asal bir gaz
element olan ksenon iyi bir anesteziktir (renksiz, kokusuz) ama dier anesteziklerle
hibir yapsal iliki gstermez. Yine asal gazlarn grubundaki dier yeler (helyum,
neon, argon, kripton ve radon) hibir anestezik etki oluturmaz.
3. Dier ilalar, sinir ileticileri ve hormonlarla karlatrldnda anestezikler ok
yksek miktarlarnda ve kan younluklarnda etki eder. Bunun anlam, eer bir
anestezik madde etkisini gstermek iin zel bir blgeye balanyor ise, ok ksa sreli
olarak balanp ayrlddr ve bu etkiyi ortaya koymak ok zordur.
Anestezi Nedir?
Bir anestezik ila olan ketamin sinir hcreleri arasndaki iletiimi bozar ve sizi galakside
dolatrr. Bilinci ortadan kaldrr. Bilinlilik halinin nasl olduunu tam tanmlayamasak
da onu ortadan kaldrdmzda kaybolan ve eksilenlerin ne olduu biliyoruz. Bu, bilincin
neler kazandrdn daha iyi anlamamza yardm eder. Dnya zerinde, bu grup ilalarla
kiilerin bilinci ile her gn oynanr. Oynayanlar da anestezi uzmanlardr. Bu nedenle ve
bilincin doas gerei olaan bilin ksa mrldr. Bedenin herhangi bir parasna yerel
ar duyumunu kaybettiren, kiinin uyank kald anestezi ekli de vardr. Ancak, bu
konuda, bilinci geici olarak ortadan kaldran genel anestezi ele alnacaktr.
Basit bir aklama olarak, genel anestezi merkezi sinir sisteminin basklanarak,
tm dsal uyaranlarn ve uyaranlara yantn ortadan kaldrlmasdr. Ancak bu tanm iki
nedenle yetersiz kabul edilir. Birincisi, sadece duyusal girdi-ktnn engellenmesi
anestezi deildir. Amnezi (unutma) ve bilinsizlik durumu da nemli bir etkidir. kincisi,
tm anestezikler eit oranda duyusal basklanma oluturmazlar. rnein, barbitrat
grubu ilalar anestezik olmalarna karn ciddi ar kaybedici zellikleri yoktur. Krar
ise tm bedensel hareketleri ortadan kaldrr, ancak ar duyumunu ya da bilinci
ortadan kaldrmaz. Sadece kas kaslmasn ve hareket oluumunu engeller. Anestezide
kullanlan ilalar solucanlardan insanlara kadar geni bir yelpazede etki eder.1 Ancak,
bilin zerindeki etkilerinin daha alt trlerde ortaya konmas gibi bir ey sz konusu
deildir. Alt trlerde elde edilen etki, uyarana yant yokluudur.
Tablo. Anestezinin etkileri
1. Geici ve geri dnl bilinsizlik
2. Amnezi, hibir ey hatrlamama
3. Ar duyusu kayb
4. Hareketsizlik-kas gevemesi
5. Arl uyaran otonom yantlarn azalmas

Anestezik maddeler solunarak ya da damardan verilerek etki ederler. Genel


anestezik maddeler verildikten sonra tm bedene etki ederler. Solunarak etki edenlerin
1

Sedensky MM, Meneely PM. Genetic analysis of halothane sensitivity in Caenorhabditis elegans. Science
1987;236:952

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Anestezi: bilincin yapay kayb

etki miktar iin MAC (minimum alveolar younluk) deeri kullanlrken, damardan
verilenler iin kandaki miktarlar gz nne alnr. MAC deeri, insanlarn %50'sinin
cerrahi keside ar hissi duymamas ya da dorulma refleksi kayb oluturan miktardr.
Ancak, bu MAC deeri ile anestezinin etkisini deerlendirmede baz sorunlar vardr.
Damardan verilenler iin ise MAC deeri kullanlmadndan, solunan ve damardan
uygulanan ilalarn etkilerini karlatrmak mmkn deildir. Damardan verilenler iin
ise kullanlan etkinlik lt, kiilerin %50'sinde arl uyaran yantn engelleyen ilacn
kan serbest younluudur. Anestezik ilalar, hareketsizlie gerek duyulan dozun
yarsnda uyku oluturur. Amnezi ise uyku yapan dozun yars ile salanabilir.
Tablo. Baz anestezik maddeler ve olas sinir sistemindeki etki mekanizmalar.2
la yaps
Etkisi
Mekanizmas
Propofol : C12H18O
Yksek dozda bilin
Gama amino buturik asit
kayb, dk dozda bilin
(GABA) art
kayb olmadan sedasyon.
30-45 saniyede bilinsiz
duruma gei.
Tiopental:
30 saniyede bilinsiz
GABA alglayclarn
C11H17N2NaO2S
duruma gei
(reseptrleri) bloke eder
Diazepam: C16H13ClN2O

Tepe etkisi 4-8 dak sonra

Ketamin: C13H16ClNO

30-60 san sonra


bilinsizlik. Tepe etkisi 15
dakikada. znme
durumu (beden d
deneyim) meydana
getirir. Canl ve korkulu
ryalara (zellikle
kadnlarda) neden olur.
Propofole benzer srede
etki
Gaz anestezik. Gldrc
gaz olarak da bilinir.

Etomidate: C14H16N2O2
Nitrz oksit: N2O

Halothan: C2HBrClF3

Gaz anestezik

Enfluran: C3H2ClF5O

Gaz anestezik

Ksenon, Xe

Asal gazlardan biridir.


Molekl deil atom
yapsndadr.

GABA-A reseptrlerini bloke


eder
N-metil-D-aspartat (NMDA)
reseptr blokeri. GABA-Aya
etki etmeyen tek
anesteziktir.

GABA etkisini artrr


Sinir hcresi zar zerine
etki, NMDA zerine bloker
etki

Uyarc sinir ileticilerinin


salnmn engelleme (sinaps
ncesi etki). Ayn
blgelerde, voltaja bal
kalsiyum, potasyum ve
sodyum kanal bloku?
GABA etkisini sinaps sonras
arttrma
NMDA zerinden

Etki Blgeleri
Temel olarak anestezik maddeler sinir sisteminin almasn deiik seviyelerde
etkilerler. Olas hedef blgeler derideki duyusal alglayclar, omurilik, beyin sap ve
beyin kabuu ksmlardr. Anestezi srasnda ary alglama olmadndan, evresel
sinirlerdeki ar alglayclarna etki edebildikleri dnlmse de, hayvan
almalarnda bu eit bir kanta rastlanmamtr.

Hurford WE et al., Clinical Anesthesia Procedures of the Massachusetts General Hospital 6th edition. LWW,
2002.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Anestezi: bilincin yapay kayb

1. Omurilik: Anesteziklerin omurilik zerine etkisi olsa da bu blgedeki etkileri ile


bilinsiz duruma gemeyi veya amnezi denilen olayla ilgili her eyi unutmay aklamaz.
Ancak, arl uyaranlara yant azalmas nedeniyle bu blge etki yerlerinden birisi
olabilir.3
2. Beyin Sap As Yaps: kc as uyarc sistem (ARAS) uyanklk davranmzda
nemli sinir hcresi gruplar ierir. Anesteziklerin beyin sapndan bilgi geiini ya da
aktarmn azalttklar ynnde kantlar vardr.4 Ancak ARAS anesteziklerin etkisinin
ortaya kt tek blge deildir. nk beyin sapnn ar kaldrc etkisinin
grlebilmesi iin zorunlu bir blge deildir. Dier bir nedenle ARAS blgesinin belirgin
hasar durumunda farkndalk ortadan kalkmayabilir.5
3. Beyin Kabuu: Beyin kabuu bilginin depolanmas, birbiri ile ilikilendirilmesi ve
hatrlanmas iin en nemli blgedir. Anesteziklerin bellek ve farkndal ortadan
kaldrmalar nedeni ile beyin kabuu zerinden etkisi olabilir. Anestezikler beyin
kabuu elektriksel aktivitesini belirgin olarak deitirirler. Ancak bu etkiler, farkl
anestezik maddelerde farkl olarak ortaya ktndan, anestezik ilalarn birbirinden
farkl ekillerde etki ettiini de gstermektedir. Canl dnda yaplan deneylerde,
solunan/uucu anesteziklerin baz beyin alanlarnda uyarc iletimleri baskladklar6,
bazlarnn uyarc sinir ileticisi salnmn artrdklar7 ve bazlarnn ise basklayc sinir
ileticilerinin etkilerini artrdklar8 gsterilmitir. Dolays ile tek etki ekli ve tek yer
belirlemek mmkn olmamtr.
4. Talamus: Talamus evresel uyaranlarn beyin kabuuna gemeden nce mutlak
urad trafo gibi bir istasyondur. Beyin kabuundan aa gelen uyarlar da talamusa
ksmen uramadan gemezler. Solunan anesteziklerin talamus zerine etki ederek,
talamustan beyin kabuuna geii engelleyerek bilinci ortadan kaldrd ne
srlmektedir.9
Olas Etki ekli
Eldeki bilgilerimize gre anestezik maddelerin sinir sistemi zerinde deiik ekilde
etkisi olabilir. 1.Sinir hcresi uyarlabilirliini azaltarak, 2.Sinir hcreleri arasndaki
haberlemeyi engelleyerek (uyarc sinir iletimini basklayarak veya engelleyici sinir
ileticilerinin etkisini glendirerek), 3.Baz "anahtarlar"n kapanmas ekline etkilerle.
1.Sinir Hcresi Uyarlabilirlii
Bir sinir hcresinin bir uyarlma potansiyeli (aksiyon potansiyeli, AP) oluturmas
deikenle belirlenir: istirahat zar potansiyeli, uyarlma potansiyeli iin eik deeri ve
voltaja baml sodyum kanallarnn ilevi. Anestezik maddelerin sinir hcrelerini
hiperpolarize ettii (yani daha negatif istirahat durumuna getirdii, uyarlmasn
zorlatrd) gsterilmitir.10 Bu etkileri de anestezik gleri ile dorudan ilikilidir.
Anesteziklerden isoflurann talamustaki sinir hcrelerini hiperpolarize ettii
gsterilmitir. Klinik dzeyde anesteziklerin uyarlma potansiyeli oluturan iyon
kanallar zerinde belirgin etkisi yoktur.11 Uyarlma potansiyelinin, sinir hcresi ana
uzants aksonda yaylmn engellemezler (eter, kloroform ve fluorinat) sadece yaltc
miyelin klf ile kapl olmayan liflerde uyarlma potansiyeli genliinde azalmaya neden

Zorychta E, Esplin DW, Capek R. Action of halothane on transmitter release in the spinal monosynaptic
pathway. Fed Proc Am Soc Exp Biol 1975;34:2999
4
Angel A. Central neuronal pathways and the process of anaesthesia. Br J Anaesth 1993;71:148
5
Feldman SM, Waller HJ: Dissociation of electrocortical activation and behavioral arousal. Nature
1962;196:1320
6
Richards CD, Russell WJ, Smaje JC. The action of ether and methoxyflurane on synaptic transmission in
isolated preparations of the mammalian cortex. J Physiol (Lond) 1975;248:121
7
MacIver MB, Roth SH. Inhalational anaesthetics exhibit pathway-specific and differential actions on
hippocampal synaptic responses in vitro. Br J Anaesth 1988;60:680
8
Gage PW, Robertson B. Prolongation of inhibitory postsynaptic currents by pentobarbitone, halothane and
ketamine in CA1 pyramidal cells in rat hippocampus. Br J Pharmacol 1985;85:675
9
Ries CR, Puil E. Mechanism of anesthesia revealed by shunting actions of isoflurane on thalamocortical
neurons. J Neurophysiol 1999;81:1795
10
Madison DV, Nicoll RA. General anesthetics hyperpolarize neurons in the vertebrate central nervous system.
Science 1982;217:1055
11
Haydon DA, Urban BW. The effects of some inhalation anesthetics on the sodium current of the squid giant
axon. J Physiol 1983;341:429

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Anestezi: bilincin yapay kayb

olurlar. Bu azalma ile hcreleraras (sinaptik) iletide sinir ileticilerinin salnm miktar
azalr.12

ekil. Genel anestezinin aamalar. Anestezi drt evreden oluur ve ekilde


aa inildike anestezinin derinlii artar. Anestezinin her aamas, solunum
durumu, gz hareketleri, gz bebei bykl ve refleksi, kas tonusu, arya
yantla deerlendirilir. Solunum deerlendirmesi altndaki 1. intercostal, 2.
diafragmatik kas kaslmasn gsterir. Ketamin ile oluan anestezide istemsiz
gz hareketleri, k refleksinin korunmas elik eder. Anestezinin derinlii
arttka solunum durmas (apne) ortaya kar.

2.Sinaptik leve Etki


Uzun zamandr inanlan genel gre gre, anestezik maddeler, hcreler aras kavak
blgesinde (sinaps) kimyasal iletiyi engelleyerek etki ederler. Anesteziklerin sinir
sisteminin deiik blgelerinde sinaptik geii engelledikleri gsterilmitir.13 Kimyasal
olan bu iletiyi engellemek iin gereken anestezik madde miktar, uyarlma
potansiyelinin engellenmesi iin gerekenin 1/10'u kadardr. Daha ok engelleyici
kimyasal sinapslarda iletimi artrdklar, bu yolla da uyarc sinir ileticisi etkilerinin
ortadan kaldrld, halothan ve benzodiazepinlerle gsterilmitir. Bunun tersi sonular
veren almalar da vardr.
Anestezik maddeler sinir ileticilerinin salnmn deitirebilir. Bu etki
depolanma veya salnm basamaklarna etki ile olabilir. Bugnk kantlar halothann
uyarc sinir ileticilerinin kavaa salnmn engellediini gstermektedir. Ancak bu
salnmn engellenmesinin nereden kaynakland belirsizdir. Kesecik salnmnda ilev
gren kalsiyum iyonlarnn ieri giriinin azalmas bir neden olabilir. Buna ek olarak,
yeni kefedilen ve kesecik boalmnda i gren proteinler (sintaksin, sinaptobevin,
SNAP-25) anesteziklerin hedef noktalar olarak grlmektedir.14
Anestezikler sinaps sonras yant da deitirirler. Anesteziklerin etkisi, sinir
ileticisinin tipine gre deiir. Eter, fenobarbital, metoksifluran sinaps sonras blgede
glutamatn etkisini engellerken, ayn etki halotan ile grlmemitir. Barbitratlar,
propofol, florrl uucu anestezikler (enfluran gibi) GABA etkisini, sinaps sonras
blgede artrrlar.15
12

Berg-Johnsen J, Langmoen IA. The effect of isoflurane on unmyelinated and myelinated fibres in the rat
brain. Acta Physiol Scand 1988:127:87
13
Kullman DM, Martin RL, Redman SJ. Reduction by general anaesthetics of group Ia excitatory postsynaptic
potentials and currents in the cat spinal cord. J Physiol (Lond) 1989;412:277
14
van Swinderen B, Saifee O, Shebester L et al., A neomorphic syntaxin mutation blocks volatile-anesthetic
action in Caenorhabditis elegans. Proc Natl Acad Sci USA 1999;96:2479
15
Tanelian DL, Kosek P, Mody I, MacIver MB. The role of the GABAA receptor/chloride channel complex in
anesthesia. Anesthesiology 1993;78:757

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Anestezi: bilincin yapay kayb

3. yon Kanallarna Etki


yon kanallar, belli iyonlarn geiine izin veren, sinir hcreleri zar zerinde bulunan
kaplardr. 1980'li yllarda patch klamp tekniinin kefi ile iyon kanallar daha ayrntl
allabilir hale geldi. Hcre zarndaki farkl kanallar hcre zar potansiyelini
deitirirler. Voltaja baml sodyum, potasyum ve kalsiyum kanallar belirgin
benzerlikler tarlar. Voltaja bal sodyum ve potasyum kanallar uyar potansiyelinin
oluumunda etkilidir. Bu kanallar uucu anesteziklerden etkilenmezler.16 Ancak ok
yksek dozlarda (normalden 8 kat fazla) halothan, sodyum ve potasyum kanallarnn
ancak %50'sini bloke eder. Bu nedenle, klinik anestezi etkisinin bu kanallar zerinden
olamayaca dnlebilir.
Kalsiyum kanallar, sodyum ve potasyuma gre ilevsel olarak daha farkl
grevler grrler. En azndan alt tip kalsiyum kanal vardr: L, N, P, Q, R ve T. L tipi
kanallar sinir sisteminde daha youndurlar ve sinaptik iletimde de esas bu tipler grev
alr. Sinir sisteminde, voltaja bal kalsiyum kanallar sinaps ncesi blgeye
yerleiktirler ve uyar potansiyeline yant verirler. Uyar potansiyeli bu blgeye ulanca
kanallar alr ve kalsiyum ieri girer, sinir ileticileri kesecikler iinden sinaptik aralk
iine salnrlar. Anesteziklerin, N ve P tipi kanallar zerine etki ettii konusunda baz
bulgular vardr.17
Ligandlar, iyon kanallarnn zel bir blgesine etki eden atom, iyon, molekl ya
da hormonlardr. Ligandlar, kanal zerine etki eden uyarcnn etkisini kolaylatrr ya
da artrr. Liganda bal iyon kanallar anesteziklerin hedefi olabilir. Liganda bal
alglaycs olan asetilkolin, glisin ve 5-HT3tr. Kas tipi asetilkolin nikotinin alglaycs
zerinde yaplan almalarla, uucu anesteziklerle (halothan, isofluran) bloke edildii
gsterilmitir. Ancak beyindeki durum hakknda bilgimiz yoktur. Muhtemelen,
asetilkolin zerindeki etkilerle bilin ve ar hissi kaybna neden olur.18 Bu kanallar hzl
uyarc sinaptik iletiyi engellerler veya basklayc iletimi artrrlar.19 Glutamat sinir
sisteminde en fazla bulunan uyarc sinir ileticisidir. tipte alglayc kanal vardr:
AMPA, kainat ve NMDA. AMPA ve kainat katyonlarn geii iin ok seici deildir ve hzl
sinaptik iletide i grrler. NMDA alglayc kanallar ise kalsiyuma hassastrlar ve uzun
sreli olarak sinaptik yantlar dzenler. AMPA ve kainat alglayclar, klinik dozlarda
halothan, enflurandan etkilenmez.20 Ancak bu kanallar pentobarbitale ok hassastrlar.
NMDA kanallar ketamin dndaki dier anesteziklerden etkilenmez. Ketamin,
seici olarak NMDA kanalnn almasn engeller. Dier anesteziklere gre elimizdeki
en gl kant, ketaminin NMDA kanal zerindeki etkisidir. Ayn zamanda azot protoksit
ve ksenon da gl ve seici olarak ayn kanal zerinden etki eder.21
GABA iyon kanallar
GABA'nn etki ettii iyon kanallar ve alglayclar (reseptrler), sinaps sonras hcre
zerinde bulunur (GABA-A tipi). GABA etkisi ile kanallardan hcre iine klor geii olur.
Hcre ii daha negatif yklenir ve hcrenin uyarlmas zorlar. Bu duruma
hiperpolarizasyon denir. Anestezik barbitratlar, benzodiazepinler, propofol, etomidat
ve uucu anestezikler GABA-A alglayclar zerinden etki eder.22 Bu ilalar farkl
tipte etkiye neden olur: glendirme, dorudan iyon kaps almas ve basklama.
Glendirme, GABA younluu dk olmasna karn, var olan miktarnn daha fazla
etkili olmasdr. Anestezikler bunu klinik kullanlan dozlarda yaparlar. Dorudan iyon
kanaln ama GABA ile ilikisiz olarak iyon kanalnn anestezik madde ile almasdr.
16

Haydon DA, Urban BW. The actions of some general anaesthetics on the potassium current of the squid
giant axon. J Physiol 1986;373:311
17
Hall AC, Lieb WR, Franks NP. Insensitivity of P-type calcium channels to inhalational and intravenous
general anesthetics. Anesthesiology 1994;81:117
18
Evers AS, Steinbach JH. Supersensitive sites in the central nervous system: anesthetics block brain nicotinic
receptors. Anesthesiology 1997;86:760
19
Krasowski MD, Harrison NL: General anaesthetic actions on ligand-gated ion channels. Cell Molec Life Sci
1999;55:1278
20
Wakamori M, Ikemoto Y, Akaike N. Effects of two volatile anesthetics and a volatile convulsant on the
excitatory and inhibitory amino acid responses in dissociated CNS neurons of the rat. J Neurophysiol
1991;66:2014
21
Franks NP et al., How does xenon produce anaesthesia? Nature 1998;396:324
22
Hales TH, Lambert JJ. Modulation of the GABAA receptor by propofol. Br J Pharmacol 1988;93:84

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Anestezi: bilincin yapay kayb

Bu etki normal klinik anestezik dozlarndan daha yksek dozlarda ortaya kar.
Basklanma GABA-A kanallarndan klor iyonu akmnn engellemesidir. Barbitratlar,
propofol ve uucu anestezikler kanaln iindeki iyon akmn deitirmekten ziyade,
kanaln ak kalma sresini ve skln artrrlar. Bunun sonucu olarak, basklayc sinaps
sonras etkiler (IPSP) art gsterir. Ancak btn anestezikler ayn alglayclar zerine
etki etse de alt birimleri farkldr. rnein, uucu anestezikler iin glisin ve GABA-A
alglayclarnn zerindeki TM2 ve TM3 blgelerine baland gsterilmitir.23
Glisin
Glisin amino asidi zellikle beyin sap ve omurilikte youn bulunan bir sinir ileticisidir.
Uyarld zaman klor geiini tetikler. Uucu anestezikler propofol, alphaksalone ve
fenobarbital glisin etkisini artrmasna karn, etomidat ve ketaminin herhangi bir etkisi
olmaz. Tiopental ise 5-HT3 kanallarndan iyon akmn engeller. Buna bal olarak da
anesteziklerin istenmeyen etkileri olan bulant ve kusma ortaya kar.24
Kalsiyum
Kalsiyum hcre iindeki en nemli ikincil habercidir. Uucu anestezikler istirahat
halinde hcre ii kalsiyumu artrrlar. Bu art hcre iindeki kalsiyum depolarnn
boaltlmas ile oluur ve anestezinin etkisine katkda bulunur.
G-proteinleri
Hcre dndaki birok protein GTP balayan proteinlerle (G-protein) etkileir. Ancak
anesteziklerin bu proteinler zerinden etki ettii ynnde kantlar yoktur.
nositol Fosfatlar
G-proteinleri zerinden alan alglayclar fosfolipaz C'yi uyarrlar. Bu enzim iki nemli
haberci oluturur: inositol trifosfat (IP3) ve diail-gliserol (DAG). IP3 kalsiyumun, hcre
ii kaynaklardan salnmna neden olur. DAG ise protein kinaz C enzimine balanr ve
almasna neden olur. Halothann IP3 ve DAG zerinde bir etkisi yoktur.
Siklik Nkleotidler
Siklik nkleotidler olan siklik AMP ve siklik GMP, iyon kanal ilevini deitiren ikincil
habercilerdir. Eldeki verilere gre anesteziklerin bu basamaklar zerinden etkisi yoktur.
Nitrik Oksit (NO)
Genel anestezik olan nitrz oksit (N2O) ile kartrlmamaldr. NO, sinir sisteminde
nemli bir ikincil habercidir. Gaz yapsnda olan birka sinir ileticisinden biridir.
Bedende farkl nitrik oksit sentetaz aracl ile arjinin ve oksijenden sentezlenir. Damar
iyapsn oluturan hcrelerde etki ederek kan damarlarn geniletir. Kan akmn
artrr. Sinir ileticisi olarak ise hcreler aras balant olmadan bile uzun mesafelere
yaylp etki edebilir. Anestezik yantlar ayarlayabilir, ancak anestezik etki iin esas
deildir.
Yalar zerinden Etki: Meyer-Overton Kural
Yaklak 100 yl kadar nce Meyer ve Overton, birbirinden bamsz olarak, anestezik
maddelerin etkisinin onlarn zeytinyanda znme oran ile dorusal ilikili olduunu
kefettiler. Buradan iki sonu kt, anestezikler ayn mekanizma ile etki ederler ve etki
yerleri sinir hcrelerindeki hidrofobik (suyu sevmeyen) blgeler olabilir. Ancak, bu
kuraln tm anestezikler iin geerli olmad anlald. Meyer-Overton kuralna gre,
anestezikler yada znrler ve yadan oluan hcre zar bir etki yeri olabilir. Zara
tutunan anestezikler, hem zarda hem de zerinde bulunan proteinlerde yapsal ve
ilevsel deiikliklere neden olurlar. Belli bir younluk zerinde ise anestezi etkisi

23

Mihic SJ, Ye Q, Wick MJ et al. Sites of alcohol and volatile anaesthetic action on GABA(A) and glycine
receptors. Nature 1997;389:385
24
Jenkins A, Franks NP, Lieb WR. Actions of general anaesthetics on 5-HT3 receptors in N1E-115
neuroblastoma cells. Br J Pharmacol 1996;117:1507

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Anestezi: bilincin yapay kayb

meydana gelir.25 Ancak, kurala uymayan anestezikler iin ayn hedef blgesi geerli
olamaz. Bunu da aklamak iin "anesteziklerin zar durumunu bozucu etkileri
(pertubasyon) olduu ne srlmtr. Zarda znen anestezik zar hacmini
deitirerek, kanallarn skmas ile zardan iyon akmn engeller. Bylece uyar iletimi
engellenir. Birok almada anesteziklerin zar hacmini deitirdii gsterilmitir.26
Bunun klinik nemi belirsizdir. Zar zerindeki fosfolipidlerin dzenlenmesinde bozulma
sonucu, zar akkanlnn artmasyla iyon kanallarnn ilevinin deimesi de baka bir
teoridir.27
Anestezik etkinin yalar zerinden olabilecei konusunda dier bir yaklam da,
ya faz geii teorisidir. Buna gre anestezikler sinir hcresinde solid (jel) faz ile likid
(sv) faz arasnda gei ile etki ederler. Bunun tersi gr de vardr ve bu geiin
engellenmesi ile etki olabilecei ne srlr.28 Bu teorileri destekleyen fazla kant
yoktur.
Proteinler zerinden Etki
Meyer-Overton kural, anesteziklerin ounun hidrofobik blgelerde (suyu sevmeyen ya
da ya seven) nasl etki edebileceini gzel aklar. Anesteziklerin etkileebilecei,
proteinler zerinde hidrofobik yer vardr. 1. Hidrofobik amino asitler, suda znen
bir ekirdek yap ierirler ve hidrofobik paket ksmlarna balanabilirler, 2. Hidrofobik
aminoasitler hidrofobik ligandlara balanabilirler, 3. Hidrofobik amino asitlerin yan
zincirleri zar yzeyine dnktr. Anestezikler zar yzeyine yapan proteinlerin
hidrofobik blgeleri ile etkileebilir. Btn bunlar iinde kesin olan, anesteziklerin
proteinler zerinde hidrofobik blgelere balanmasdr. Bu balanma iyon kanallar
zerine dolayl bir etki oluturabilir. Sinir uyarlmas deiir ve bilin kayb geliir.
Sonu olarak, dnyada her gn yapay olarak binlerce hastann bilinci
kaldrlarak ameliyatlar yaplmaktadr. Elimizin altnda bu tr bir bilin deiiklii
yapabilen ilalarn bilinci nasl geici olarak ortadan kaldrdn bilmiyoruz. Bir gn
mutlaka tm etki mekanizmasn anlayacaz. Bu belki, bilincin ortaya k
mekanizmalarn ve kimyasn tam olarak anladmzda olacak.

25

Smith RA, Porter EG, Miller KW. The solubility of anesthetic gases in lipid bilayers. Biochim Biophys Acta
1981;645:327
26
Franks NP. Is membrane expansion relevant to anaesthesia? Nature 1981;292:248
27
Pang K-YY, Braswell LM, Chang L et al., The perturbation of lipid bilayers by general anesthetics: A
quantitative test of the disordered lipid hypothesis. Mol Pharmacol 1980;18:84
28
Trudell JR. A unitary theory of anesthesia based on lateral phase separations in nerve membranes.
Anesthesiology 1977;46:5

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yksek bilince ulama abas

Meditasyon: Yksek Bilince Ulama abas


Son 30 yldr, meditasyon esnasnda oluan fizyolojik deiiklikler zerinde birok
aratrma yaplmtr. Meditasyon durumundaki bilin ve elik eden beyin durumunun
aratrlmas, bilincin deiik ekillerini anlamamza bir pencere aacaktr.
Transandantal meditasyon (TM) ve dier mistik deneyimlerin amac, gnlk
yaammzda devaml bilinli olarak yaadmz yanlsamasndan kmamz ve
gerekten devaml bilinli duruma gelmemizi salamaktr. Deiik din ve felsefelerde
yksek bilin durumu oluturmak iin samadi, avastha, zen, yoga, vecd, sema, zikir gibi
deiik uygulamalar vardr.1
ok saydaki alma genellikle TM ile yaplmtr. Bu teknik Maharishi Yogi
(1969) tarafndan gelitirilmitir. ok sayda alma olmasna karn, basit gz
kapayarak dinlenme ile TM uygulamas arasnda nasl farklar olduu konusunda
tartmalar halen devam etmektedir.
Meditasyon
TM seans, isteyerek balama ve niyetlenme ierir. TM esnasnda duyusal girdiler ve
devinimsel ktlar en dk dzeye indirilir. Gz kapal olarak oturulur. Bu nedenle,
temel girdi sadece isel ve dnseldir. TM sabah ve akam 15-20 dakika gzler kapal
olarak yaplr.
Meditasyon ynlendirilmi dnce biimidir ve mantkl dnceyi iermez. TM
uygulamas basit bir mantra ile balar. Mantra genellikle bir kelime, bir anlam ieren
veya iermeyen bir dizi heceden oluur. Kelime deiik sklklarda ardk olarak
tekrarlanr. Kiinin kendisini mantras ile zdeletirmesi gerekir. rnein; olaan bir
kelime olan mutluluk kelimesi nasl iimizde mutluluk duyumu oluturuyor ise,
mantra da oluturmaldr. Sevgi ve efkatle tekrarlanr. Tpk sevilen kiiye seslenir gibi.
Birka mantra rnei olarak OM-MARA-RAMA, OM-MANI-PADME-HUM, AYN-HUM
verilebilir. Bu ekildeki younlama ile dsal uyaran en aza indirilir. Beden
hareketlerini de alg dna brakmak iin hareketsiz lotus pozisyonunda oturulur ve
uyumamak iin srt dmdz tutulur.
TM dinamik bir sretir. Deiik evreleri vardr. 1. Dikkat, aktif dnce ve
alglamann yzeysel seviyesinden ok sessiz ve soyut seviyesine kaydrlr. Dikkat,
rastgele dnceden uzaklatrlr, 2. Transandantal (akn) bilin olarak adlandrlan
evrede, kii dnce ve alglarn ierii olmakszn, tam olarak kendine farkndalk
zerine younlar, 3. Dikkat, stres serbestlemesi denilen aamada ok aktif
seviyelere ulatrlr.
TMnin Fizyolojik Temeli
Normal yaamda kalbimiz aralkl atm gsterir ve bu aralklar salkl kiilerde sabit
deildir. Solunum ve baka nedenlerle deiimler olur. Solunumdan kaynaklanan kalp
hz deikenlii solunumsal sins dzensizlii olarak adlandrlr. Bu dzensizlik,
solunum-kalp halkas zerine aralkl deien sinirsel aktivitenin bir gstergesidir. Byk
dzensizlik seviyeleri, erken doan riskli bebeklerde, daha yksek yaamda kalma
oranlar ile dorusal ilikilidir. Ayn durum, beyin cerrahisi giriimlerini takiben
dzelmelerde de grlmtr. Yani saat gibi alan bir kalp ritmi ktdr, mr
ksaltr.
TM esnasnda, zellikle aln blgesinde alfa dalgalarnda bir edurum (8-10 Hz)
bildirilmitir.2 Alfa ezamanll, yani yksek alfa dalgalar ve edurumu, beyin kabuu
alanlarn dinlenme veya kabuk tembelliini gsterirken, bunun ortadan kalkmas
1

Ramamurthi B. The fourth state of consciousness: the Thuriya Avastha. Psychiatry Clin Neurosci 1995;
49(2):107-10.
2
Travis F, Wallace RK. Autonomic and EEG patterns during eyes-closed rest and transcendental
meditation practice: the basis for a neural model of TM practice. Consciousness and Cognition 1999;8(3): 302318.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yksek bilince ulama abas

beyin kabuu alanlarnn altn veya i grdn gsterir.3 Baz almalarda, TM


uygulanmas esnasnda basit gz kapayarak dinlenmeye gre, solunum sklndan
azalma, deri direncinde dme ve solunumsal kalp hz deikenliinde artma
bulunmutur.4 EEGde ise zellikle meditasyonun 10.dakikasnda belirgin edurum
olumutur. Bu almadan anlalan: 1. TM durumu gz kapal dinlenme durumundan
farkldr, 2. Bu farkllk kendini hem merkezi hem de otonom sinir sistemi zerinde
gsterir, 3. Edurumun varl, TM durumunu dier dinlenme durumlarndan ayran en
nemli gstergedir.

ekil. Solda meditasyon ardndan oluan, EEGde arka-orta ve n beyin arasnda belirgin
edurum (koherans) grlmektedir. Sada, normal gz ak EEG grntsnde belirgin koherans
yok.

Edurum beyin kabuunun btnlk iinde altnn bir gstergesidir.


Edurumun iyi olmamas ak madde hasarlar ve azalm beyin kan akm durumlarnda
ortaya kabilmektedir.5 Bunun yannda izofreni, depresyon ve normal yalanma
edurumu bozar. yi derecede bir edurum, beynin ilevsel birlikteliinin6, bilgi
deiiminin7 ve beyin blgeleri arasndaki ilevsel uyumun8 gstergesidir. Beta
dalgalarnn edurumu yerine getirme testlerinde baskn olarak ortaya kar.
Genellikle alfa-1 edurumu uyanklk art ile ilikiliyken, alfa-2 edurumu (10-12 Hz) i
grme durumuna hassastr. TM esnasnda grlen, yksek uyanklk ile ilikili alfa-1
rahat uyanklk olarak adlandrlr. Bu durum tam olarak isel uyanklk ile birliktedir.
Eldeki verilere gre, TM esnasnda ilev gren ve birbirini tamamlayan iki
sinirsel a sz konusudur. Biri, TM uygulamas esnasnda, ksa srede kiide fizyolojik ve
beyin kabuu olarak sakin dikkat ve uyanklk durumu oluturur (Fazik kontrol). Dieri
ise, isel bir terazi benzeridir ve TM esnasnda sakin uyanklk durumunu devam
ettirir (Tonik kontrol). Fazik kontroln temelindeki sinir hcresi a; 1. merkezi ve
otonom sinir sistemi ilevinde deiiklie neden olarak, hemem hemen her beyin yaps
3

Pfurtscheller G, Stancak A, Neuper, C. Event-related synchronization (ERS) in the alpha


band- an electrophysiological correlate of cortical idling: a review. International Journal of Psychophysiology
1996; 24 (1-2): 39-46
4
Travis F, Wallace RK. Autonomic patterns during respiratory suspensions: possible markers of
transcendental consciousness. Psychophysiology 1997;34 (1): 39-46.
5
Leuchter AF ve ark. Brain structure and function and the outcomes of treatment for depression. Journal in
Clinical Psychiatry 1997;58:22-31.
6
Thatcher RW, Krause PJ, Hrybyk M. Cortico-cortical associations and EEG coherence: a 2-compartmental
model. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology 1986;64(2):123-143.
7
Petsche M, Kaplan S, von Stein A, Filz O. The possible meaning of the upper and lower alpha
frequency ranges for cognitive and creative tasks. International Journal of Psychophysiology 1997;26: 77-97.
8
Gevins AS et al., Event related covariances during a bimanual visuomotor task. I. methods and analysis of
stimulus and response-locked data. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology 1989;74:58-75.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yksek bilince ulama abas

ile ilikili yap olmal, 2. bunlarn basklayc (inhibitr) zellii olmal ve 3. bilinli
kontrol altnda olmaldrlar. nbeyin kabuu bu zellii karlar.9 Bu blge, tm
dier beyin kabuu alanlarndan girdi alr ve ayn yaplara balantlar gnderir. Dier bir
zellik de, nbeyin blgesi basklayc zelliktedir ve planlama-yerine getirme ilevi
grr.10

Beyin
Kabuu

Frontal lob/aln blgesi


Parietal
Duyusal
Kabuk

Derin beyin
yaplar

Talamus ve
beyin
sapnda

Temporal
akak lobu

arm
alanlar

Talamusun retikler
ekirdei

zel
ekirdekler
LGN, MGN,
VPM, VPL

Bazal
Ganglion

zel Olmayan ekirdekler

ntralaminar
ve
sentromedian
ekirdek

MD, Ant,
LD, LP,
VA, VL,
Pulvinar

Orta beyin as uyarc sistemi (ARAS)

GABA, basklayc
Eikli yolaklar
ekil. Meditasyon ve zikir esnasnda devreye giren anatomik beyin yaplarnn gsterimi. Bu yaplar karlkl
olarak iliki iindedir. TM devamlln salama yani tonik kontrol derin beyin yaplar ile ilikilidir. Beyin
kabuu yaplarndan daha belirgin olarak bilin durumunu etkiler. Beyin kabuu yaplar ise bilincin
ierii ile ilikilidir.11 TM durumunu balatan nbeyin blgesi, ayn zamanda devamln da salar. Ancak,
devamllk iin derin beyin yaplar olan bazal ganglion-talamo-kortikal geri besleme de devreye giriyor
olabilir.12 Bu balantlar, nbeyin, akak ve duyusal beyin kabuundan gelen uzantlarla ilikilidir. Ayn
zamanda st beyin sap (mezensefalik) as yapya kadar ular ve tekrar beyin kabuuna balantlar geri
dner. Bylece halka tamamlanm olur. Derin beyin halkas (bazal ganglion-talamo-kortikal halka);
devinimsel, zihinsel ve duygu durumsal davranlar bir arada yourarak da yanstr.13 Bu esnada gemi
9

Cardoso R. Prefrontal Cortex in Meditation. When the Concrete Leads to the Abstract. A schematical
hypothesis, concerning the participation of the logic for "logic relaxation". NeuroQuantology 2007; baslacak.
10
Travis F, Arenander A ve DuBoisc D. Psychological and physiological characteristics of a proposed objectreferral/self-referral continuum of self-awareness. Consciousness and Cognition 2004;13: 401420
11
Baars B. Tutorial commentary: surprisingly small subcortical structures are needed for the state of waking
consciousness, while cortical projection areas seem to provide perceptual contents of consciousness. Consc.
Cognit. 1995;4:159-162.
12
Alexander GE., DeLong, M.R., Strick, P.L., 1986. Parallel organization of functionally segregated circuits
linking basal ganglia and cortex. Annu. Rev. Neurosci.1986; 9:357-381.
13
Elsinger PJ, Grattan LM. Frontal lobe and frontalstriatal substrates for different forms of human cognitive
flexibility. Neuropsychologia 1993;31:170-228.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yksek bilince ulama abas

deneyimler, o anki durum gelecekteki davranlarla karlatrlarak birletirilir. Devaml bir uyanklk
durumunda, kaudat ekirdek ve talamusun medial dorsal ekirdei alr. Ek olarak izofreni ve depresyonda
da, dikkat azalmas ile ilikili olarak, bazal ganglionlarda alma azalr.14 Ksaltmalar: LGN; lateral geniculat
ekirdek, MGN; medial geniculat ekirdek, VPM; ventro-posterior medial, VPL; ventro-postero lateral, LD;
latero-dorsal, LP; latero-posterior, VA; ventro-anterior, VL; ventro-lateral, GABA; gamma-amino-buturik asit,
ARAS; asenden retikler aktive edici sistem.

TM durumunu mantra ile planlama aamasnda, aln blgesi beyin kabuu


almaya balar ve talamus-beyin kabuunun oluturduu ada zellemi ya da
zellememi yaplar basklanr. Bunun ardndan, birbirini izleyen fizyolojik deiiklikler
ortaya kar. Balangtaki bilin durumunun ardndan, muhtemelen nbeyin kabuu
aracl ile dinlenme uyankl daha uzun sre devam ettirilir. nbeyin kabuunu
daha dk uyarlabilir durumda tutmak iin sinirsel geri besleme mekanizmalarna
gerek vardr. Younlam bilin durumu alfa edurumunda kma, artm deri direnci ve
azalm solunumsal dzensizlie neden olur. Bunun aksine, TM; artm alfa edurumu ile
birlikte daha dk deri direnci ve artm solunumsal dzensizlik oluturur.
Bir TM esnasnda farkl dnem yaanr. 1. lerleyici ekilde zihinsel ve fiziksel
aktivitede azalma (ie vuru), 2. Tam olarak zihinsel sessizlik. Bu esnada bilinlilik
henz vardr ancak dnceler yoktur. Akn bilin olarak adlandrlr ve son olarak da
3. lerleyici olarak zihinsel ve fiziksel aktivitede art olur (da vuru).15
TMdeki nemli zelliklerden bir tanesi solunumun tutulmasdr. Bu esnada,
EEGde teta dalgas (4-8 Hz) gcnde azalma ve tm EEGde geni alanl 0-50 Hz
edurumu belirgin hale gelir. Bu deiiklikler, yeni ve belirgin bir uyarana uyum salama
esnasnda olana benzerdir. Bu esnada; deri direnci azalmas ve kalp hznda azalma da
oluur. Akn bilin durumunda solunumun durmas ya da askya alnmas ortaya kar.
Bu yaklak 8.5 saniye srer. Solunum askya alnmas, solunumun farkl beyin sap
ekirdekleri kontrolne getiini gsterir (Bu parabrakilis medialis adl ekirdek olabilir
ve karbondioksit deiikliklerinden ziyade kandaki oksijen deiikliklerine yant verir.
Durum ile ilgili olarak da bu ekirdein yakn komuluunda uyku ve uyanklk durumunu
dzenleyen rafe ve lokus seruleus ekirdekleri bulunur).
Kiide yeni veya belirgin bir uyaran olutuunda, solunumdaki gecikmeyi
takiben daha yava ve daha derin soluk alma ortaya kar. Bu esnada kalp atm hznda
azalma da oluur, EEG edurumu bozulur, beyin kan damarlarnda genileme, evresel
kan damarlarnda daralma ve duyu organlarnda artan hassasiyet ortaya kar. Benzer
durum, TM esnasnda dikkatin evresel uyarana evrilmesi esnasnda ortaya kar.

ekil. Dzenli bir yl meditasyonla (TM), EEGde 6-45 Hz edurumun, sradan gz


kapayarak dinlenmeye gre zaman ierisinde daha belirgin hale gelmesi grlmektedir.

14
15

Posner MI ve Raichle ME. The neuroimaging of human brain function. PNAS USA 1998;95(3):763764.
Wallace RK. Physiological effects of transcendental meditation. Science 1970;167:1751-1754.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yksek bilince ulama abas

Saf Bilin
Saf bilin, sistematik meditasyon uygulamas esnasnda insan deneyiminin doal
ynnn dorudan deneyimidir. Bu dorudan deneyimin zelliklerinin ortaya konulmas
bilinci anlamamz kolaylatracaktr. Saf bilinteki saf, bilgi ileme ve bilginin ierii
olaraktan serbest olmaktr. erik ise kendine farkndalktr. Farkl olarak, normal
uyanklk deneyiminin ierii, d nesneler, isel dnceler ve hislerdir. Saf bilin
esnasnda nemli his ortaya kar: 1. Uzay-zamann veya beden hissinin yokluu, 2.
Huzur, 3. Sonsuzluk, snrszlk. Bahsedilen bu zellikler gnlk yaammzda yaarken
deneyimlediimiz bilincimizin anlamdr. Deneyimi yaayan birinin ifadesi ile: Haftalk
deneyimlerimde bazen derin, sonsuz bir sessizlik yaarm. Bu esnada tam olarak uyank
ve farkndaymdr. Fakat dnceler bulunmaz. Nerede olduumun veya zamann
aknn farknda deilimdir. Tam bir btn ve huzur hissederim.
Tablo. Saf bilincin dier bilin durumlar ile karlatr. Derin
uyku esnasnda ne benlik ne de nesneler vardr. Uyanma ile
benliimizi kazanrz ve ayn zamanda nesnel dnyaya gireriz. Saf
bilin durumunda, benliimiz olmasna karn nesnel dnya yoktur.
Benlik
Nesne
Uyku
Hayr
Hayr
Rya grme
Hayr
Evet
Uyanklk
Evet
Evet
Saf bilin
Evet
Hayr

Bu deerlendirmeler sonucunda, TM uygulamas esnasnda yaplan ierik


deerlendirmeleri saf bilin yani kendinin bilincini ortaya koyar. Bu normal
uyanklk bilincinden farkldr. Uzay-zaman ve beden hissi normal uyanklk
deneyimlerimizin anlalmas iin gereklidir. Saf bilin deneyimi esnasnda, uyanklk
deneyiminin hem esas ats hem de ierii ortadan kalkar. Buna gre, saf bilin,
uyankln deimi bir grnm olmayabilir. Biimi deimi bir uyanklk deneyimi
olarak da tanmlanamaz. Saf bilin daha ziyade, uyanklk deneyimlerinin zellikleri ve
allm niteliklerinin yokluu ile tanmlanabilir. Saf bilincin znel tanmlamalar,
uyanklk durumu ve ierii yokken kendine farkndalk durumu ile resmedilebilir. Saf
bilin, deneyim nesneleri ve srecinden ayrlm kendi farkndal olarak
grnmektedir.
Saf Bilincin Fizyolojisi
Saf bilin doal ortaya kan bir deneyimdir ve kiinin kltr, dnya bak ve
inanlarndan bamszdr. Yaanan her deneyimin sinir sisteminde ilevsel bir karl
vardr. Bu nedenle bilisel bilgi ileme ve bilincin durumlar sinir sistemi ve beynin farkl
alanlarndaki aktivitesi ya da almas ile betimlenebilir. Bu nedenle saf bilin
deneyimi, fizyolojik ilevde zel bir durumla karakterize olmaldr. EEG, solunum hz,
deri direnci ve kalp hznn deiimi saf bilinci anlamak iin bir pencere olarak
grlebilir.
1.Tutulan soluk, bu deneyimin ilk bildirilen yansmasdr. Saf bilin durumunda soluk,
yaklak 10-40 saniye tutulur. Solunumun bu tipi apneik (durma=askya alma) solunumun
bir tipidir. Apneik solunum beyin sapnda yerleik olan solunum merkezi ile
desteklenir.16
2.Dier bir bulgu ise, solunum deiiklii ile ortaya kan deri direnci yantdr. Bu
otonom sinir sistemi yant, uyum esnasnda dikkatin evresel uyarandan yeni veya
belirgine evirmeye benzerdir.
3.Dier bir bulgu ise, saf bilin esnasnda elde edilen EEG verileridir. Soluk tutma
ncesi ile karlatrldnda, EEGdeki g (power) 0,5-1,5 Hz kadar artar.
TM esnasnda grlen solunumun askya alnmas normal salkl kiilerde
grlmez ve asla 4-6 saniyeden daha uzun sreli solunumu askya alma bildirilmemitir.
Apneik solunumdan sorumlu merkez, beyin sapnda bulunur (parabrakialis medialis
16

Travis F, Wallace RK. Autonomic patterns during respiratory suspensions: possible markers of
transcendental consciousness. Psychophysiology 1997;34 (1):39-46.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Yksek bilince ulama abas

ekirdei) ve uyanklk esnasnda sessizdir. Fakat saf bilin esnasnda bu ekirdek


muhtemelen devreye girer. Solunumda ortaya kan bu deiiklik zemininde otonom
sinir sisteminin ilevi deiir. Saf bilin ncesi dnemde, sempatik aktivite dktr
(deri direnci daha dk kaydedilir) ve parasempatik aktivite ykselir (artm
solunumsal dzensizlie neden olur). Saf bilincin ortaya k srasnda, hem sempatik
hem de parasempatik uyarda bir patlama oluur ve ardndan sessizlik ortaya kar.
Deneyimlerde tanmlanan snrszlk ve huzur hali, solunumun askya alnmas ve
otonom aktivite ile belirgin dorusal iliki iindedir. Bu esnada ise EEGde tepe g
frekans artar ve bu art ayn zamanda farkndalk art ile paraleldir. Bu ilgin
birliktelikler uyku, rya ve normal uyanklkta grlenden tamamen farkldr. Bilincin bu
ekli normal uyanklk bilinci ile de ilikilendirilmelidir.17
Okyanus benzetimi saf bilinci tanmlamada kullanlabilir. Baz zamanlar
dalgalar oluur ve bunlar uyanklk bilincini, bazen ryadaki bilinci ve bazen de derin
uyku bilincini temsil ederler. Bu modelde, saf bilin uyanklk, rya ve uykunun altnda
yer alr. Nesnel olarak ortaya konulabilecei gibi znel olarak da deneyimlenebilir. Her
bir durumla dieri arasnda bir balant vardr.
Sonu olarak saf bilin durumu uyanklk bilincinden tamamen farkldr.
Uyanklk deneyimleri zel durumlar ierir. Saf bilin alttaki okyanustur, zel bilinli
deneyimler dalgalarn deiimidir. Bu dalgalar zamanda var olurlar ve deiirler.
Et Beyni ekillendirme
Beyin plastik bir yapdr ve en nemli zellii devaml dsal ve isel uyaranlarla yeniden
ekil almasdr. Bunu hem dardan gelen girdiler hem de bu girdilerin beyinde
ilenmesi deiik derecelerde ayr veya bir arada tetikler. TM uygulayan kiilerde,
ilevsel deiikliklerle (beyin dalgalar, davranlar, ilevsel grntlemeler) uyumlu
olarak beyinde yapsal deiikliklere de neden olur mu? Bu konu zerinde baz
almalar yaplmtr. EEG yardm ile kaydedilen CNV dalgas (Contingent Negative
Variation/Beklentisel Negatif Deiim) beyin kabuunda hazrlk aamasnn bir
lmdr. CNV lm iin, iki uyaran verilir. Bunlardan birisi koullandrc ya da
hazrlandrc, ikincisi ise yaptrcdr. CNV kayd beklenti, ama, gdlenme ve
uyankln bir yansmasdr. TM yapanlarda daha yksek genliktedir. CNV genlikleri
yaplan ie verilen dikkat ile uyanklk seviyesi arasndaki etkileimi yanstr. Akn
deneyimler, isel uyankl artrr ve ie daha fazla dikkat yneltmemizi salar. Buna
karn hipnoz altnda ve izofrenide CNV genliinde dme olur. izofren hastalar
dzeldikleri dnemde ise CNV genlikleri normale yaklar.
Eer TM, CNV genliini etkiliyorsa buradan bir doz-yant ilikisi kmaldr
diye dnlebilir. Yani ne kadar genlik deiimi o kadar youn veya uzun TM. Yaplan
almalarda bu iliki tespit edilmitir. Ne kadar ok TM seans uygulanrsa, ge CNV
genlii de o kadar ykselmektedir.18 Dzenli meditasyon yapanlarda, sinirsel ileti hznn
bir gstergesi olan H-refleksi ortaya k zaman daha ksa olarak tespit edilmitir.
Yine, algsal bilgi ileme ve karar verme hznn bir gstergesi olan reaksiyon zamannda
da hzlanma tespit edilmitir. Baz almalarda, tersi bir durum tespit edilmitir. Artan
uyanklk ile reaksiyon zamannda uzama tespit edilmitir. Bunun nedeninin oklu
odaklanma ile uyarann daha uzun sre deerlendirilmesi olduu ne srlr.19 Eldeki
veriler TM uygulamann beyin kabuu ilevlerini ayarladn gstermektedir.20 Yapy
deitirdii konusunda imdilik kantlarmz yoktur.

17

Travis F, Pearson C. Pure consciousness: distinct phenomenological and physiological correlates of


consciousness itself. The International Journal of Neuroscience 2000;100:1-4.
18
Travis FT, Tecce J, Arenander A, Wallace RK. Patterns of EEG coherence, power, and contingent negative
variation characterize the integration of transcendental and waking states. Biological Psychology 2002;61:
293319.
19
Travis F, Tecce JJ, Durchholz C. Cortical plasticity, CNV, and transcendent experiences: Replication with
subjects reporting permanent transcendental experiences. Psychophysiology 2001;38: 95.
20
Goodman N. The serotonergic system and mysticism: could LSD and the nondrug-induced mystical
experience share common neural mechanisms? J Psychoactive Drugs 2002;34(3):263-72.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Zikir: Sufi yolu

Zikir: Sofinin Yolu

slam dininde uygulanan zikir uygulamas temel olarak TM ile ayndr. Ancak tarihsel
gemii daha eskidir. Daha ok bir gizli ve mistik bir reti olarak ele alnmasna karn
Batda baz gruplarca eitimi de verilmektedir. Ama ayndr: daha yksek bilin
durumuna ulamak.1 Bu iki ey iin yaplr: Kiinin kendisini daha iyi alglayabilmesi2 ve
Allahn varln kavrayabilmesi. Aslnda 'Sufizm' demek doru deildir, nk bir 'izm'
deildir. Sufiler 'Sufizm' demez; bu bakalarnn verdii bir addr. Onlar tasavvuf derler,
bu bir ak grdr, geree ak ile yaknlamaktr. Badatl Cneyt, bn Arabi ve
Gazali Sufilerin nemli ahsiyeti olup, Cneyt maddecilie kar olan dervilii,
Gazali dini tasavvufi bak asndan anlayabilmeyi n plana kard. Sufiler felsefeden,
her trl bilim dallarna, sanattan ticarete kadar yaamn dier alanlarnda ok baarl
rol oynadlar. Trkiyede bugn Sufizmi tanmayan toplum kesimleri yobazlarla Sufi
tarikatlar arasnda ayrm yapamamaktadr. Ama iin daha kts Sufizmle ilgilenen
evreler Sufizm ile Sufi tarikatlar arasndaki ayrm yapamamaktadrlar. Toplumun
Sufizmi takdir eden, seven kesiminde ise durum daha iyi deildir. Burada da Sufilik
efsanevi olarak idealize edilmekte, en st derecede, eriilmesi ok g ahlaki
deerlerle e koulmakta ve bylece gnlk hayat dna itmektedir. Onlar iin hakiki
Sufiler mucizeler yaratan efsanevi, ermi dervilerdir. Bu nedenle de, Sufilik gncel
hayatta yaayan normal kiilerin ii deildir.3
Sufilere gre, sradan gnlk bilin otomatiktir ve seicilii yoktur. Bu anlay,
modern bilimin de bak as ile uyumludur. Sradan bilinci derin uyku ya da krlk
durumu, yani dnyann gereksiz boyutlar ile ar ilgilenme olarak tanmlarlar. Normal
bilincimiz eksiksiz deildir, ama birincil amac biyolojik yaam srdrmek iin
mkemmel bir biimde gelimi, seici ve kiisel bir inadr. Biyolojik bedensel
varlmz srdrmek iin gerekli olmasna karn, bu bilincin alabildii tek yol
deildir. Sradan bilincin otomasyonu, yaam srdrmek adna ruhsal yaantnn
zenginliklerinden feda etmek anlamna gelir. Otomatiklikten kurtulma farkl bilin
halleri yaratr. Bu bilin halleri her kiinin kendi deneyimine gre farkl tanmlamalar
ierir.4
1
2
3
4

Dean SR. Is there an ultraconscious beyond the unconscious? Can Psychiatr Assoc J 1970;15(1):57-62.
Diekman AJ. Sufism and psychiatry. J Nerv Ment Dis. 1977;165(5):318-29.
http://www.sufilik.com/index.php
Nurbakhsh D.Sufism and psychoanalysis. Part one: what is sufism? Int J Soc Psychiatry. 1978;24(3): 204-12.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Zikir: Sufi yolu

Sufizmde temel konu daha yksek bilin dzeylerine gtren bir bilin ve
farkndaln gelitirilmesidir. Bu kiiyi nefse (self/kendilik) gtren bir yoldur. Bunu
yapmann yollarndan biri bilindnn sansr uyku srasnda ortadan kalkmken,
bunlar bilince itmenin bir yolunu bulmaktr. bn Arabi ve dier birok sufi, dalgnlk
denebilecek bir eit effaf rya uygulamas yaparlard. Bylece bilinle iletiim kuran
bilindnn mesajn semboller aracl ile vermesi yerine, dnenin bilinci
bilindnn iinde dolar duruma gelir. Bu uzun bir aama sonra yaplabilir. Kii
bilincin deiim aamalarndan birinden dierine ktka, kiiselden evrensele doru bir
gei iine girer. rnein, Alem-i misalde kii, rya kiiliinin alk olduu dnyevi
kiiliinden ok farkl olduunu kefeder. Alem-i melektta ise kiiliinin karl bir
melek olarak grnr ve saf k eklindedir. Daha ileri aamalarda Rabbinizi kendinizin
bilgisi ile bildiiniz zamanlarda sahip olduunuzdan farkl bir bilgi ile kendinizi bilirsiniz;
artk kendinizi O, vastasyla bilirsiniz. ... Tanr sizin aynanzdr, yani, sizin kendi
znz seyrettiiniz bir ayna ve siz, siz Onun aynassnz, yani Onun kendi ilahi
sfatlarn seyrettii bir ayna. (bn Arabi).
Tablo. Sufilere gre yksek bilin dereceleri
Seviye
Bilin durumu
Alem-i lahut
Bireysellii yanstan farkllklar henz ortaya kmamtr. Ancak btn
potansiyeli mevcuttur.
Alem-i ceberut
z bir ekle sahip deildir. Ruhun fiziksel olmayan gereklii alglanr.
Alem-i melekt
Ara ait varlmz gizli bir bedenle birleir. Akln snrlarndan
kurtulur. Vecd haline ulalr.
Alem-i misal
Kendilik (self) dalr, k demeti halini alr

Sufinin yaad deiim srecinin bir ksm szlerle ifade edilemeyen mistik
tecrbeye gtren zaman ve mekn snrlar dnda meydana gelir. Ancak buna karn
ada Sufiler sradan insanlardr ve yaam tarzlarnn evrelerindeki sradan
insanlardan bir fark yoktur.5 Gereklik, gerek olmak iin bizim anlaymza gre
gerek olmak zorunda ise de, mistik deneyimler iin ayn ey sylenemez. Sufilerin
ulat aamalardan biri olan fena durumu, ben bilincinin tamamen iptal edilmesi,
mutlak uyanklk olan saf ve mutlak hakikatin birliinin krlmasdr.
Tablo. Sufilerin farkl kef ya da bilin dzeyleri tanrsaln zihinsel ya da sezgisel bilgisine
gtrp gtrmediine gre snflandrlmtr.
Seviye
Bilin durumu
Kef-i kevni
Yaratlm eyler dzeyinde kef. Aa nefsin arndrlmas sonucudur,
ryada ortaya kar.
Kef-i ilahi
Gizli eyleri grme ve gizli dnceleri okuma.
Kef-i akli
Kef-i imani

Sezgisel bilginin en aa seviyesidir. Ahlaki yeteneklerin parlatlmas


ile ulalr ve felsefecilerce de deneyimlenebilir.
Peygamber mkemmellii. Meleklerle konuulur ve peygamberlerin
ruhlar ile karlalr.

Sufilerin kendine zg ibadeti zikirdir. Zikir, Allahn hatrlanmas veya


anlmasdr. Sesli (dille) ya da sessiz (kalple) yaplabilir. Zikir dorudan Allahn emridir
(Ahzab 41-42: Ey iman edenler! Allah' oka ann. Ve O'nu sabah akam tespih edin,
Rad 28: Onlar, iman etmi ve kalpleri Allah zikriyle yatm olanlardr. Evet, iyi bilin ki,
kalpler Allah'n zikri ile yatr. Ali mran: Onlar ayakta, oturarak ve yanlar zerine
yatarken Allah' zikrederler. Gklerin ve yerin yaratl zerinde dnrler). Ayn
kkten gelen kelimelerle Kuranda yze yakn yerde geer. Youn zikir manevi yolda
ilerlemeyi kolaylatrr. Zikir ak yolunda ilk admdr. Genelde her yerde yaplabilirse de
resmi zikir bir hazrlk eylemi ardndan uygulanr. Ayn zamanda doru duru nemlidir.
Kalbi zikir, genelde dille yaplandan daha stn saylr. Zikir her yn ile nefsin

Spiegelman JM ve ark. Jung Psikolojisi ve Tasavvuf. nsan Yay. 1997;22-24

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Zikir: Sufi yolu

denetiminden ibarettir. Bir retiye gre, nefesi tutmak iin sa taraftan balayarak
kez la ilahe illallah denir ve kalbe indirilir ve sol tarafa Muhammeden Resulullah
denir. Tek bir solukta dokuz veya on sekiz kez yinelenir. Nefesi uzun tutmaya habs-i
dem denir. Zikir, kitaplardan deil yaplarak renilir. Zikir, vecd hali oluturan en iyi
yol olarak kabul edilir. Vecd, kelime anlam ile bulu, bulma yani Allah bulma ve
huzura ermektir. Bazlar bunu ruhun derinliklerine dalma olarak kabul ederken,
bazlar da ektasi olarak adlandrr.6 Vecd halinde duyulardan uzaklalr ve hatta kii
bilincini yitirmi halde kalabilir.7 Meditasyonda olduu gibi, zikirde de baz kelimeler sk
sk tekrarlanr ve bu genelde Allah ile ilgili kavramlardr. rnein; L ilhe illllah
396 defa, Fettah 3600 defa, Kuddus 3600 defa, Nur 3600 defa tekrarlanr. Sabah ve
akam tekrarlamalar yaplr (Ahzab 41-42).
Hz. Muhammed de, "Zikrin en faziletlisi, L ilhe illallah ve duann en faziletlisi
de elhamdu lillah'dr" diyerek, tevhit kelimesi ile zikirde bulunmann nemini ifade
etmitir. Meditasyonda olduu gibi, zikirde esas unsur, dier varlklar ve nesneleri
unutarak, hatta yok sayarak Allah' anmaktr. Onun iin Allah'n varln ve birliini
ifade eden tevhit kelimesi, en gzel zikir olarak kabul edilmitir. Tevhit kelimesi bir
btn halinde, "la ilhe illallh Muhammeden reslullah" eklindedir. Bu adeta
meditasyon ya da yogadaki mantradr. Baz mantralar dnce oyunlardr ve amazlar
ierirler. Amaza bir rnek vermek gerekirse; zikirde sylenen la ilhe illallah, tevhit
kelimesinin ilk yarsdr. O da iki ksmldr. Birinci ksm, cmlenin ilk yars olan "la
ilhe"dir. Manas, "hibir ilh yoktur" demektir. Bu olumsuz ksma "nefy" ad verilir.
kinci ksm ise, "illallah"dr. Manas,"ancak Allah vardr" demektir. Bu ksm "isbat"
olarak adlandrlr.8 Bu amaz ifadeler zihinde dikkati younlatrmay salar.
Zikir esnasnda beyinde ne gibi deiiklikler olduu konusunda elimizde
herhangi bir alma yoktur. Ancak, uygulama teknii asndan meditasyona
benzediinden ayn fizyolojik beyin deiikliklerine neden olduu dnlebilir. Birok
konuda olduu gibi bu konuda da baz tabular ykamadmzdan ve bilimde srekli
bakalarnn ayak izlerini takip ettiimizden meditasyonla arasnda bir fark olup
olmadn da bilmiyoruz.9

ekil. slami kaligrafik yaz Osmanlda domu ayr bir sanattr.

6
7
8
9

Ernst CW. The psychophysiology of ecstasy in Sufism and Yoga. N C Med J. 1998;59(3):182-4
Schimmel A. slamn Mistik Boyutlar. ev. Kocabyk E. Kabalc yay, 2001.
Kbra N. Tasavvufi Hayat, ev: Kara M. stanbul 1980;59
Neeleman J, Persaud R. Why do psychiatrists neglect religion? Br J Med Psychol 1995;68:169-78.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

izofreni: Farkl bir bilin mi?

izofreni: Farkl Bir Bilin mi?


izofreni (Z) duygu, dnce ve davranlarda bozuklukla seyreden bir hastalktr.
Hastalk genelde 15-35 yalar arasnda ortaya kar. Yaam boyu skl %1-1,5tur.
Ortaya k nedeni olarak tek bir sebepten ziyade birden ok etkenin bir araya gelmesi
ile ortaya kar. Genetik ve evresel nedenler bir arada etki ederler. Beyin kabuunun
hcresel dzenleni asndan da Zlerde farkllklar tespit edilmitir. Olaslkla baz
geliimsel anormallikler sinir hcresi uzant ve balantlarnn dzgn rntl bir hal
almasn engeller.
Tans hastann gzlenmesi ve tanmlamalarna gre konur. Anormal dnce
ierii (sanrlar, varsanlar, armlarda uyumsuzluk), mantk d dnce biimi
(uzaktan TV kapatmak, TVden kendine seslenildii), duygudurum deiiklii (knt,
uygunsuz, akn), kendilik duygusunda bozulma (benlik snrlarnn kayb, d gereklii
iten ayrt edememe), irade deiiklii (karar verme zorluklar, yetersiz drt), duyum
bozukluu (zaman, yer, kiiye ynelimde) ve kiileraras ilikilerde bozulma gibi klinik
zelliklerin birka ile kendini gsterir. Klinik zelliklerin basknlna gre farkl alt
tipleri ve adlandrmalar vardr. Klinik grnm farkldr. Pozitif (varsanlar, dnce
bozukluklar) ve negatif (knt duygu durumu, sosyal ekilme) belirtilerle birlikte
olabilir.
itsel varsanlar Zde sk izlenir. Genellikle bunlar dinsel ve uyarcdrlar.
Bazlar emirler eklindedir. Erkekler genelde emir eklinde duyarken, kadnlar eletiri
niteliinde sesler iitirler. Normal insanlarn %30u da bazen dsal sesler iitebilirler.
Ancak bunlar srarl deildir. Grsel varsanlar da sklkla izlenir. Mant ya da
saduyuyu hie sayan dnceler kafalarna gelir. Dnceler szdizimi, anlambilim,
mantk ve duygulanmsal kurallara uymak zorundadr. Z hastalar erken evrede
dnceleri zerinde denetimi salamaya alrlar ve bu nedenle de, normalde bilinsiz
yaplan dnme eylemi zerine bilinli kontrol yerletirmeye alnca, dnce
sreleri yavalar.
Tablo. izofrenide bilin durumu ile Meditasyon/zikirin karlatrlmas
zellik
izofreni
Meditasyon ve Zikir
Elektroansefalografi Anormallikler
Artm gamma aktivitesi
Zaman hissi
Zamanda skma
Hzlanma, zamanszlk
Ortaya kmas
stemeyerek
steyerek
Benlikle uyumu
Uyum var-atma yok
Uyum var-atma yok
Ek belirtiler
Genellikle olumsuz ynde var Toplumla uyum ve iyi ynde var

Farkl Bilin Durumu?


Kanta bir gnderme ile balamak, Znin bir hastalk m yoksa bir farkl bilin durumu
mu olduunu tartmak asndan nemlidir. Kant, Zyi bilmiyordu, ama genel olarak
bir delilikten haberdard: Deliliin tek genel karakteristii herkes iin ortak olan
dncelerle ilgili bir anlay kayb ve bunun yerini kendimize zg dncelerle ilgili
bir anlayn almasdr. Bu anlay gz nne alan baz aratrmaclar yksek bilin
derecesi olarak kabul edilen vecd ya da trans durumlarn Z olarak kabul etmilerdir.
Znin nasl bir hastalk olduunu anlamak asndan bu yaklam aklda tutmak ve
sorgulamak gerekir. Acaba Z sadece kontrol edilemeden ve istemeden baz beyin
zellikli kiilerde ortaya kan bir rastlantsal ama kontrol d bilin hali midir? Z
hastalarnn %70inin benzer sanrlar sergilemesi de zerinde durulmas gereken bir
bulgudur. Dolays ile bu tutarlln altnda neyin yattnn anlalmas gerekir. Z daha
ok bilinle ilikili bozukluk deil de arlkl zihnin yapsaln oluturan benlik, altbenlik
ve stbenliin bozukluu olarak ele alnr. Ksmen olan bilin, nbilin ve bilind da
etkilenir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

izofreni: Farkl bir bilin mi?

ekil. izofrenide (Z) dopamin sistemindeki


dengesizlik ve beyinde etkilenen yolaklar.
Zde birok sinir ileticisinin beyin
miktarlarnda bozukluk olduuna dair birok
alma vardr. Ancak gze batan teori belli
dopamin yollarnn ar almasdr.
Dopamini artrc ilalarn Z benzeri tablo
yaratmas ve dopamin sistemini engelleyici
ilalarn hastaln belirtilerini dzeltmesi de
nemli bir destektir. Dopamin alglayclarnn
birok alt tipi vardr ve son zamanlarda Z
nedeni olarak zellikle mezolimbik sistemdeki
D4 alglayclar zerinde durulmaktadr.
Zde ok iyi dzelme yapan klozapin D4leri
bloke eder. Yine VTAdan striatuma giden
yollarda da artm bir uyar olabilir. Ketamin,
glutamat bloke ederek striatumda dopamini
arttrr ve Z benzeri bir tablo yaratr. zin
ile.

Klasik bir tanmlama olarak Z, kiilik blnmesi olarak adlandrlr. Ancak


blnen ya da paralanan sadece kiideki kendi kiilii deil, oluan bu kiiliin d
dnya veya nesnelerle olan ilikisidir de. Z kii kendisini ve dnyadaki gereklii farkl,
artc, belirsiz ya da yabanc hisseder. D dnyadaki nesne zellikleri
nitelendirilemez ve bir bakasna balanamaz. zellikler, btn iindeki yerleimlerini
yitirdiklerinden, zihinsel yaam iin tadklar tanmlanm anlamlarn da yitirirler. Z
hastalarnda d dnyann normal d ve farkl deneyimi vardr. Varsanlar, isel oluan
deneyimlerin (dnceler gibi) ve dsal gerekliin farkl deerlendirilmesinden
kaynaklanr. Dolays ile bu hastalkta kendini izlemede bir bozukluk olduu ne
srlr.1
Gnlk yaamdaki zihin hallerimiz bir kez olutuunda olutuu yerde sonlamaz
ve imdi iinde oluan zihinsel benlik durumumuz daha nceki benlik durumunun bir
devamdr. imdiki benliimiz ise daha sonra oluacak benlik durumunun ncelidir. Bu
ardklk ve devamllk bizde btncl ve devamllk gsteren bir ben hissi
uyandrmakla beraber isel bir zaman ak da oluturur. Zihinsel olaylar grsel, iitsel,
dokunsal, derin duyu, tat ve koku gibi d dnyadan gelen uyarmlarla devaml bir
etkileim halindedir. Bu ekilde isel zihinsel durumlar, bedenden gelen duyumlarla
birleince bedende bir ben yerleimi ortaya kar. Elimi ve kolumu hareket ettirmeye
niyetlendiimde, isel zihinsel durumum ve kol hareketim esnasnda ortaya kan (online) derin duyunun, zihinsel srelerimle birlemesi bedenimdeki bende var olma
deneyimi yaratr.
Baz kiilerce Z, ben bozukluklar ya da benlik snrlarnda bozukluk olarak
deerlendirilir. Ancak buradaki ben psikanalizdeki benlik ile ayn ey deildir.
Yukarda tanmlanan ekliyle isel ve dsal oluan bedendeki ben ile ilikilidir. Zaman
kategorisindeki arpklklarn duygulanmsal, nesne kategorisindeki arpklklarn snr,
nedensellikteki bozulmalarda ise Z psikozlardan bahsetmek gerektii de ne srlr.
rnein Z hastalar sklkla benleri ile ilgili sorunlardan bahsederler: Bu dncenin
kendim olmadn hissediyorum, dncelerimi dnen ben deilim, bu nesneler ile
benim aramda yakn iliki var, dncelerim nesneleri etkileyebilir ve ben dndm
iin yle oldu, ben kendim gerek deilim, ben ile dier her ey arasnda camdan bir
duvar var, zaman ortadan kalkt... gibi.

Perry E et al., Neurochemistry of Consciousness. Chapter 17. Reynolds GP. Schizophrenia. John Benjamins
Pubs. 2002;279

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

izofreni: Farkl bir bilin mi?

Tablo. Ben evresinde yer alan kendilik bilinci aamalar.


Seviye
Bilin durumu
1
Duyumsal bilincin iinde nesnelere ya da olaylarla hibir
farkndalk iermez.
2
Nesnelerle ilgili herhangi bir bilin tamakszn renk, biim,
uzaklk farkllklarna tepki veren bilin. Hayvanlarda
bulunabilir.
3
zne-yklem yaps sahneye kar. Bu bilin Bensizdir. Buna
kr gr durumu rnek olarak verilebilir. Grmediklerini
syledikleri halde, gsterilen eyleri doru tanmlarlar. Kendilik
bilinci olmakszn grsel bilin olarak da adlandrlabilir.
4
Ak bir dnllk devreye girer. Buradaki ben-bu/u ve ben-o
kartlklarnn dnl ularnn tam bir harmanlamasdr.
Olgunlamam tekbenci ben ierir.
5
Buradaki Ben irade edimini yerine getirir. Neden sonu
ilikisini alglayan bir bilintir. zgl isel dnll vardr.
Eylem yapan dnrken, kendi nedensel glerinin derecesini
de anlamaya alr.
6
Kendilik gnderiminin (ben bilinci) isellii art gsterir.
Birbirini gzlerle fakat bir bakas ile konumazlar. Kendi
zihinsel niteliklerinin paylamn tasarlayabilirler.
7
Kendilik gnderimi isellii nemli derecededir. Kii kendi
kendisinin belirgin olarak farkndadr.

Zihinsel yaam ncelikle imdiki zamana farkndalk olarak var olur. imdiye
olan bu farkndalk, imdiki anda olmayan ve gemite kalm zihinsel srelerden
domu olarak yaanmaz. imdiye olan farkndalk, gemie bal olmadan ya da daha
sonra ortaya kacak gelecee etkisi olmadan (ya da zayf olarak) devam eder. sel
zamandaki bu zlme, birok Z hastann tanmlad uzam ya da genilemi imdi
yaanmasna neden olur. Beden ve ben arasndaki balantnn znmesi nedeni ile Zli
kiinin abalar az oranda kendisi tarafndan ve sklkla bakalar tarafndan retilmi
olarak yaanr. Dolays ile Z durum sadece benlik/kiilik paralanmas deil, benlikle
d dnya gerekliinin de ayrmasdr. Btncl birlik bozulur. Hatta bu nedenle Z
yaant iin btnszlk terimi nerilmitir. Bu nedenle, baz hastalarda
dncelerinin bakalarnca kontrol edildii fikri sabit olarak yerleir. Bakalarnca
kontrol edilme hissi de benlik zayflna yol aar. 2
Alg bileenden kurulur: duyumsal girdi, kavramlarn isel retimi ve denetim
ya da sansr. Bu arasnda karlkl bir etkileim de vardr ve Zde bu bileen
arasndaki denge bozulur. Beyni d dnyadan koruyan sansrde bozulmadan ziyade,
isel kavramlatrmalar, d dnyadan gelen duyumsal verilerle etkileen isel dzeltme
mekanizmalarndaki bozulma ile ortaya kar.

Spitzer M, Maher BA. Felsefe ve Psikopatoloji. ev. Karaam . Genda yay. 1998.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Varsanmlar: olmayan alglamak

Varsanmlar: Olmayan Alglamak


Varsanm ya da halsinasyon, herhangi bir dsal uyaran olmadan, normal uyanklk
durumunda, olmayan alglarn ortaya kmasdr. Varsanm kii tarafndan gerek olarak
alglanr veya gerek algdan ayrlamaz. Buna ek olarak varsanlar, kendiliinden,
kontrol edilemez ekilde ortaya kar. Bazen, ak ve normal bilin durumunda, kiinin
yere ve zamana ynelimi normalken, ezamanl dsal uyaranlar normal alglanrken
ortaya kabilirler. ounlukla bilin durumu normal olmadnda oluurlar.1
Varsanlar deiik hastalklar ve ilalarla ilikili ortaya kabilir. Alzheimer,
Parkinson, izofreni gibi hastalklarn doal gidii esnasnda veya alnan ilalarla ilikili
oluurlar. Bu hastalklarn altndaki biyolojik nedenleri aratrma, varsanm nedenini
anlamamz kolaylatracak ve bilinci anlamamza pencere aacaktr.2 Varsanlar
herhangi bir duyu ile ilgili olabilirler: grsel, iitsel, dokunsal, tat, koku, derin duyusal
(bedeninde hareket hissi), sinestezik. Beden algsnda byme-klme, zaman
algsnda bozulma (zamann ksalmas, uzamas, zamanda skma), nesneleri bykkk grme eklinde.
Gnlk uyanklk esnasnda ortaya kan varsanm durumuna ek olarak baz
bilin geileri esnasnda da olmayan alglamalar oluabilir. Hipnogojik varsanlar
uykuya girerken ortaya kar ve genellikle grsel, iitseldirler. Hipnogojik varsanlar,
uyanklktan non-REM uykusuna geerken, bazal nbeyin ve beyin sap ekirdeklerinden
salnan asetilkolin etkisinin azalmasndan kaynaklanr. Hipnopompik varsanlar ise
uyanma esnasnda belirirler. Bunun dnda madde kullanm ile ilikili varsanlar da
olabilir. Alkol yoksunluuna bal olan varsanlar genelde grseldir. Sklkla minyatr
insanlar, kendi zerinde yryen yaratklar ve hayvanlar grlr. Parkinson hastalnda
da bazen ilalarn tedavi dozlarnda grsel varsanlar oluur. Bunlar birinin odada
olduu, bir yandan bir yana geen hayvanlar ve insan grntleri eklindedir. Varsanlar
ounlukla birka saniye srer. Varsanm esnasnda igr genelde korunur. Kiiler ne
grdklerini gayet iyi bilirler.
Sinirsel Temel
Varsanmlarn nasl ortaya kt konusunda deiik teoriler vardr. Genel olarak kabul
edilen monoaminerjik (serotonin, GABA, dopamin) ve kolinerjik (asetilkolin) sinir
ileticileri arasndaki dengesizlik, arka plan zemin grltsnn artna neden olur,
bylece sinyal/grlt oran azalr. Yani grlt artar, gerek sinyal azalr. Basit ve
kk uyaranlar, duyu alanlar uyarlmas yaparak abartl varsanmlara neden olur.
Beyinde ne oluyor da varsanlar ortaya kyor sorusunun cevabn anlamada bize en ok
bilgi veren bilin durumunu deitiren bitkilerin kullanm ile oluan deiik varsanlar
ve deneylerden kan etkileri bir araya getirmektir. Bu bitkiler genelde bamllk
yapmamasna karn ok zehirleyicilerdir. Alndklarnda bilin durumu deiir,
varsanmlar veya vizyonlar grlr, ar neeli akn ruh hali oluur, aydnlanma, benlik
zlmesi ve evren ile bir olma hissi yaanr.
Varsanm yaratan bu maddeleri deiik inan ve amalarla kullananlara gre,
grlenler ruhsal dnyann gereidir. Ve normal bilin ve beyin durumu ile bu dnyaya
ulalamaz. Ancak bilimsel literatrde yer alan baz bildirimler etkileyicidir. rnein
ayahuasa alan birisinin kanatl ve dev bir kemirgen grmesi ve daha sonra bunu anlatt
amann da ayn yarat grmesi. Yine bu bitkiyi alan baka birisinin babasnn lmn
iki gn nceden grmesi ilgin bir tesadf mdr? Yoksa bilinmeyenle kurulan bir
balant m? Mantar alan birisinin bir spanyol tarihsel liderinin heykelini grmesi ve 2
yl kadar sonra daha nce hi gitmedii bir ehirde ayn heykel ile karlamas Belki
de bilincimize baka kaplar aralyorlar stemeden ve kontrol edemeden
1

Prouty G. The hallucination as the unconscious self. J Am Acad Psychoanal Dyn Psy. 2004;32:597-612
Braun CM et al., Brain modules of hallucination: an analysis of multiple patients with brain lesions. JNNP
2003;28:432-49.
2

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Varsanmlar: olmayan alglamak

Koku Varsanmlar
lgin olarak, bitkilerden kaynaklanan varsanmlarda kokuya ilikin
varsanm bildirimi yoktur. Koku hari tm duyusal girdiler beynin trafosu
olan talamustan geer. Talamus bilin iin nemli olduu halde, bitkisel
maddelerin neden olduu varsanmlarda koku duyumu gelimez. Bu
zerinde durulmas gereken bir zelliktir.

Bu kadar farkl alglar eklinde varsanlar olduundan, muhtemelen alttaki


sinirsel mekanizmalar da farkldr. Ancak, niin asetilkolin etkisini basklayan ilalarn
tandk hayvanlar veya yzler grmeye neden olduu, buna karn monoaminler
zerinde etki eden maddelerin yabanc grntlere neden olduu belirsizdir.
Dier yandan elimizdeki bilgilerden biliyoruz ki Parkinson hastalnda varsanlar
genelde dopamin art yapan ilalarla tetiklenir. ACh artran ilalar ise varsanmlar
azaltr. Dopamin artna ek olarak, artan serotonin de varsanmlar tetikler ve
serotonin etkisini engelleyen bir bulant giderici olan ondansetron varsanmlar
kaybeder.3 Yine serotoninle ilikili olarak, yeni atipik antipsikotikler (dk dopaminyksek serotonin basklanmas yaparlar) ile varsanmlar iyi ekilde kaybolur.
Varsanmlar baka hastalk tablolarna da elik edebilmektedir. Delirium tablosu
denen durumda sklkla varsanmlar oluur. Genellikle delirumdaki varsanmlar
bcekler, ylanlar grme, alevler ve yanmalar, yatakta ve elde kan grme, iplik varm
gibi srekli bir iplik toplama hali eklindedir. Sklkla kolinerjik aktivite azalmas ile
ortaya kan bu tablo da, asetilkolini ykan kolinesteraz enziminin almasnn
engellenmesi (donepezil, rivastigmin ile) ve nispi olarak asetilkolin art yarar
salayabilir. Bunun yannda antipsikotik denilen ve serotonin-dopamin uyarlmasn
engelleyen ilalar da gl olarak varsanmlar keserler. Direnli bir grup hasta da ise
serotonin etkisini engelleyerek bulant kesen ondansetron iyi etki eder. Baz durumlarda
da yksek miktarda sigara ienlerin, ani olarak sigaray brakmas ardndan delirium
tablosu ortaya kabilir. Bu durumda temel neden nikotinin ani yoksunluu olduundan
nikotin bantlar tabloyu dzeltir.
Tablo. Farkl bitkilerin neden olduu varsanm ve ilikili durumlar, olas etki mekanizmalar.4
Tabloda belirtilen anatomik yerleimler iin bilincin kimyas konusunda baknz. Ksaltmalar;
GABA; gamma amino btirik asit, 5-HT3; 5-hidroksitriptamin-3, NMDA; N-metil-D-aspartik asit.
Madde
Oluan bilin durumu
Olas etki mekanizmas
ndolaminler
Benlik ve doaya bakta farkllk, Serotoninde ar alma ve beyin
(LSD, psilikon) egonun kayb, kendi benliini ayrt seviyesinde artma. Beyin sap rafe
etme kayb, boluk hissi veya ekirdei atelemesini engeller.
farkndaln olmamas, mistik hazlar, Beyin kabuunda singulat, nbeyin,
uzay-zaman
algsnda
bozulma, akak blgesi baz alanlar ve grme
nesneleri
byk-kk
grme, beyin kabuu zerine etki.
geometrik grsel varsanlar, nadiren
iitsel ve dokunsal hisler, her eyi
yapma gc (bazen gerekd inanla
penceren umaya alrlar). Sinestezi
(bir duyunun baka duyu olarak
alglanmas).
Ancak,
kiiler
bu
deneyimlerinin
aldklar
ilatan
olduunu bilirler.
Fenilaminler
Fantastik grntlerle birlikte belirgin Nor-adrenalin zerindeki etkisi ile
Meskalin
artan uyanklk, zevk alma ve iyilik uyanklkta arta neden olur.
hissi, varsanlar zengin renklidir. Dopamin etkisi ile haz duyumu veya
Algdaki
deiiklikler
genelde tekrarl maddeyi alma ynnde
duygusaldr. LSDden farkl olarak bamllk
oluur.
zellikle
benlik ve ben olmayan arasndaki hipokampus ve amigdal blgeye etki
3

Zoldan J et al., Psychosis in advanced Parkinson's disease: treatment with ondansetron, a 5-HT3 receptor
antagonist. Neurology 1995;45:1305.
4
Perry EK. Plants of the gods. Editor: Perry E ve Ark. Neurochemistry of Consciousness. John Benjamin Pubs.
2002;205-225

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Varsanmlar: olmayan alglamak

Ayahuasa
(Ruh arab)

ayrma farkndalk korunur. Sradan


nesneler aydnlanm ve olaanst
grnr. Teslimiyet hali vardr.
Deneyimin alnan ilatan olduunu
bilirler.
Bir bitki karmdr. Bedenden ruhun
ayrlmas hissine neden olur. Ku veya
hayvan eklinde ruh seyahat eder.
Varsanlar mavi veya yeil reklidir.

Nikotina
tabaccum

Beden d deneyimlere
grmelerine neden olur.

Amantia
muscarina

amanik kullanm vardr. Kk


nesneler olduundan byk grnr.
Varsanm etkisi kesin deildir.
40a yakn alkaloid ierir: morfin,
kodein,
papaverin.
Ary
var
hissederler, ancak daha az rahatsz
edici olur. Uyanklkta rya benzeri
hisler yaarlar.
Atalardan ve dnya ruhundan bilgi
alma gibi dinsel, mistik ayinlerde
kullanlr. Yorulma olmadan ar
fiziksel aktivite gstermeyi salar.
Zamanda genleme hissi, bedenden
ayrlma, nesneler evresinde gk
kua renkleri grme, evrede uuan
tandk kiileri ku eklinde grme.
Tm duyusal alglamalar deitirir.
Renkli, parlak, soluk ve akan
grntler, sesler canl hissedilir.
Bedensel olarak arlkszlk, uma,
scak-souk
hisleri,
uyuma
ve
inelenmeler,
uzaysal
alglamada
bozulma, zamann saat zamanndan
hzl gemesi, zamanszlk. Gemi,
imdi bulanr ve zaman imdide kalr.
Gelecek hzl gelir ve geer. Yksek
dozda izofreni tablosu yapar.
Hafif varsanmlar, boyutlu uzayda
hareket
eden renkler, zeminde
iekler ve meyveler, cennet yolu
hissi.
Kimyasal olarak LSDye benzer. 50-150
mg dozda; nee hali, normal d ar
sosyal empati, her eyi gzel ve iyi
grme.
250-300
mgda;
grsel
bozukluklar, nesneler hareket eder,
kayg ve phecilik. 300-400 mgda;
ar kayg, phecilik, kendini her eyi
yapma gcnde hissetme, iitsel
varsanlar, intihar dnceleri ve
saldrganlk. Tekrarl kullanmnda
depresyon ve bilisel ykm oluur.

Opium poopy

Iboga
(Tabemanthe
iboga)

Cannabis
sativa

Sativa
divinorum
Ektazi

ve

gece

eder. Amigdala etki ile varsanmlar


duygusal ierik kazanr.

Belirgin ekilde beyindeki kolinerjik


(asetilkolin) muskarinik alglayclar
basklar.
erdii
ok
farkl
maddelerden dolay olaslkla dier
sinir ileticileri zerinden de etkisi
vardr.
Raphe ekirdeindeki serotonin ve
asetilkolin
nikotinik
etkilerini
basklar.
Asetilkolin muskarinik etkisi artar,
GABA,
glutamat-NMDA
etkisini
arttrr.
Zevk verici ve ar giderici olan
endorfin ve enkefalinlerde art.

Asetilkolin nikotinin etki art,


serotonin azalmas, glutamat-NMDA
etkisini azaltma.

Akkumbens ekirdei ve aln beyin


blgesinde
dopamin
art,
asetilkolin azalmas, kendine ait
alglayclar (kannabioid) uyarmas.

Dopamin,
nor-adrenalin,
GABA,
asetilkolin zerinden etkisi olmad
gsterilmi. Yeni bir snf alglayc?
Ani dopamin ve serotonin art.
Uzun kullanmda serotonin salan
sinir
hcrelerinde
hasar
ve
depresyon, bilisel ykm.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinestezi

Sinestezi: Alglarmz Ne Kadar Gerektir?


The Matrix (1999) Filminden
Trinity
Haydi dostum. ampiyonlarn kahvalts. Gzlerini kapatrsan, yumurta
yediin izlenimine kaplrsn.
Cypher
Ya da bir tabak smk
Mouse
Leziz buday. Hi leziz buday yedin mi?
Cypher
Hayr, ama aslnda sen de yemedin.
Mouse
Demek istediim de bu.
Mouse
Makinelerin, leziz budayn tadn nereden bildiini merak ediyorsundur.
Belki yanl yaptlar. Belki Leziz Buday'n tad yulaf ezmesi ya da ton
bal gibiydi. Bu durumda insann aklna ok ey taklyor. rnein tavuk.
Belki tavuun tadna karar veremediler bu yzden tavuk etinde her eyin
tad var.
Dozer
Yediimiz ey sentetik aminoasitler, vitaminler ve minerallerle
birletirilmi tek hcreli bir protein. Vcudun ihtiyac olan her ey
Mouse
Vcudun ihtiyac olan her ey yok.

oumuz darda duyularmzla alglayabildiimiz gerek bir dnya olduunu


dnrz; grebildiimiz, iitebildiimiz, dokunabildiimiz, koklayabildiimiz, tadn
alabildiimiz... Dahas zihnimizdeki dnyaya ilikin grntnn byk oranda o
gerekliin eksiksiz bir yansmas olduuna inanrz. Fiziksel dnyada krmz bir elma
varsa ve bizim de zihnimizde bir krmz elma grnts varsa, gereklii kesinlikle
doru algladmz dnrz. O elmadr ve krmzdr ya da krmzdr ve elmadr. Ama
zihnimizdeki grntler, her zaman gerek dnyadakilerle bu ekilde elemez.1

Johnston VS. Why we feel. The Science of Human Emotions. Perseus Books. 1999.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinestezi

Ancak, beyin fiziksel dnyann ve alclarn snrlamasnn zerine kendisi de


belli oranlarda girdileri kontrol ederek snrlama orann artrr. Duyularmzdan gelerek
toplanan uyarlar, rle istasyonu tarafndan yararsz ve geersiz bilgi miktar
azaltarak beyine ulatrr. Bu nedenle, Bir azize bakan hrsz sadece ceplerini grr.
Ya da siz sokakta yrrken ne grrsnz? Reklam panolarn, otomobil seslerini,
arabalarn lastik seslerini, sadan soldan geen insanlarn mimiklerini, konumalarn?
Ya odanzda? Saatin tik-taklarn, yrrken ayanz srtme sesini, eklem
hareketlerinizi... Asla hepsi ayn anda deneyimlenemez. Ya da parkta oturan bir ocuk,
kadn, marangoz, evre planlamacs dnn. Hepsi ayn yne ve snrl alana
baktnda ne grrler? ocuk olaslkla bir kuu, kadn iekleri ve yapraklar,
marangoz oturaklarn iiliini, belki aalarn kesime uygun olup olmadn; evre
planlamacs havuzun, aalarn yerine bakp o anki isel durumuna gre algda
seiciliini yaar. Gemi yaantlarmz bizim u an neyi alglamamz gerektiini akort
eder. Ayn anda herkesin yksek sesle konutuu bir ortamda gzleriniz kapayarak,
yalnzca konuulanlardan birini dinleyebilir ve sonra bir bakasna geebilirsiniz. Bu
farkndalmzn ou kez farknda olmayz. Seilen girdilerden kiisel bir bilin ina
ederiz ve srekli deien bilgi akndan bir ksmn kalc olarak fark ederiz. Dtan
gelen uyaranlar tmyle var olduu ekliyle yaamayz. Eer byle olsayd, geersiz
bilgilerle boulur giderdik.2 Tpk gne nlarnn tmne atmosferimizin gei izni
vermemesi gibi. Yoksa, Dnya ne hale gelirdi? Ayn olay beyin ileyii iin de geerlidir.
Sonuta, bilince ulaan veriler az ve kk olsa da kalite olarak yksektirler. Tpk
dnyaya ulaan nlar gibi. Fiziksel evrenimiz duyusal girdiler ynyle bizi belli
aralklara snrlad gibi (grme tayf, iitilen ses frekans aral), ek olarak da beyinde
olan anatomik ve fizyolojik yaplarla da girdiler azaltlp (veri indirgeme) bilgi
bombardman engellenir.
Duyusal Girdi Sistemi
Duyusal veya alglayc sistemlerimiz, vcudun i fonksiyonunun salkl devam
edebilmesi iin, d dnya ya da uzayda vcudun hareketi, pozisyonunu bilin dzeyine
ulatrmak iin gereken bilginin temel kaynan olutururlar.
D dnya ve i dnyay alglamada birok ortak yol kullanlr. Dardan gelen
uyarann anlalr ekilde sinir sistemimize aktarlmas iin zellemi farkl alglayclar
bulunur. Bu alglayclar, basn, s, gerilme, koku, ar, uzaydaki pozisyonumuz gibi
uyaranlar sinirsel elektrik akmna (aksiyon potansiyeli) evirirler. Alglayclarn ou,
kendi zel duyular iin dk ve dier uyaranlar iin yksek eie sahiptir. Bundan
dolay duyusal bir uyarya birden ok alglayc farkl derecelerde yantlar oluturabilir.
Duyusal uyarann sinir iletimini salayan sinir hcresi elektrik iletimine evrilmesi farkl
alglayclarn, farkl uyaranlarla uyarlmasyla oluur. Yani duyarl olduklar enerji
formunu sinir iletisi haline evirirler. Kulak iin ses titreimleri, gz iin
elektromanyetik dalga, tat iin kimyasal maddeler ve vcudun organlarndaki
deiiklikler (basn, dokunma, gerilme, hareket ve titreim) gibi...
Gzlerimiz en fazla d girdiyi aldmz duyu organmzdr. Gzle beyin
arasndaki balant grme siniri aracl ile salanr. Gzdeki alglayclarn yaps 400700 nanometre arasndaki elektromanyetik tayf alglamamza izin verir ve d dnyay
gzlerimizle, ksmen snrl bir pencereden alglarz. Bu nedenle arlarn grd
ultraviole dalgaboyu araln gremeyiz, onlar da bizim grdklerimizi gremezler.
itme siniri dier bir girdi kaynadr. Erikin bir insan 20 ile 20.000 Hz aras sesleri
alglar. Ancak, 1000-4000 Hz arasndaki seslere daha duyarlyzdr. Farelerde 100050.000 Hz, kedilerde ise 100-60.000 Hz aras iitilir. Yani hem grsel hem de iitsel
olarak snrlandrlm veri giriine mahkmuzdur.
Sinestezi Nedir?
Sinestezi, zel bilinli zihinsel olaylarn tetiklemesi ile ortaya kan bilinli duyusal bir
deneyimdir. Synesthesia, Yunanca syn: birlikte ve aesthesis: alglamak kelimelerinin
birleiminden oluan istemsiz bir deneyimdir. Birlemi duyular ve eduyum olarak
da ifade edilebilir. Sinestezi, istemsiz younlama sonucu ortaya kan belirgin canl ve
gl duyusal deneyimdir. Yalnzca, insanlarn ok az gnlk olaan durumda
2

Ornstein RE. Yeni Bir Psikoloji. nsan Yay. st. 1990.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinestezi

sinesteziyi yaar. Baz aratrmaclarca dil d dnmenin zel bir belirtisi olarak
kabul edilirken, bazlarnca tam bir "hastalk", "anormallik" ve mucize, mistik bir insan
yetenei olarak kabul edilir. Hatta sinesteziyi biyolojik bir olaydan ziyade sosyal ve
kltrel bir fenomen olarak grenler de vardr. Sinestezinin birok ekli vardr. En sk
izlenen eklinde kii, harfleri algladnda onlar renkler olarak deneyimler. Her harf,
kiinin kendisine gre farkl bir renk olarak alglanr. Bu kiiler, eer erken ocukluk
dneminde bu deneyimi yaamaya balarlarsa sinesteziyi gnlk, normal, olaan bir
olay olarak dnrler. Sinestezistlerin ou, dier insanlarn algsal deneyimlerinin bir
paras olarak ayn deneyimleri yaamadklarn rendiklerinde byk bir aknlk
yaarlar. nk o zamana kadar d dnyadaki gereklii herkesin kendileri gibi
algladklarn kabul etmilerdir.3
Sinestezi deneyimi bir btn olarak, iki ilikili ksmdan oluur. Bunlar
tetikleyiciler ve eleniklerdir (concurrent). Tetikleyicilere harfleri rnek verebiliriz.
Elenikler ise harfler alglandnda, her harfe e olarak deneyimlenen alglar (renk,
ses) olarak tanmlanabilir. Ya da alayan bir bebein sesi (tetikleyici), sinestezist bir
kiide hoa gitmeyen sar renk (elenik) olarak alglanr. Sinestezistlerin ou iin,
sinestezi tek ynldr. Yani, sesleri renk olarak alglayan bir kii, renkleri ses olarak
alglamaz. Tetikleyici ve elenikler arasndaki iliki bir dzen iindedir. Her zel
elenik, bir tetikleyici tarafndan tetiklenir. Bir kiiye, ayn tetikleyicilerin uygulanmas
durumunda ayn elenikler alglanr. rnein, bir kii A harfini krmz olarak
alglyorsa, farkl el yazlaryla yazlsa da, A harfini daima krmz olarak deneyimler.
Yani tetikleyicilerde byk bir esneklie izin vermesine ramen, elenikler daha kat
olarak sabit kalr. Sinestezistlerin ou, dilsel veya mziksel sinestezi deneyimini
yaar. Harf-renk sinestezisinde, harflerin kimlii renklerin kimliini belirler. Konuulan
harfler iin sesin iddeti, syleni tipi harflerin elenikleri zerine etki etmez.4,5 Sesrenk sinestezisinde genellikle, kiiler gzlerinin nnde renkler grrler ve sesin
perdesinin deiimi ile renkler de deiir. Grme alanlar tamamen renklerle dolabilir.
Sinestezi Tipleri
Sinestezinin birok ekli vardr. Temelde her duyu bir sinestezi tipini oluturabilir:
iitme, tatma, koklama, grme, dokunma. Bunlarn her biri gerekte olduundan farkl
bir elenik olarak deneyimlenebilir. Be duyu, on olas sinestezi elemesi oluturabilir.
Nadir olarak koku ve tadn her ikisi sinesteziyi tetikler veya elenikler olarak
deneyimlenirler. Baz kiiler ise be duyudan farkl olarak, farkl vcut durumlarn
farkl ses ya da renk olarak yaarlar.
Sinestezinin Nedenleri
Sinestezi deneyimi yoldan biriyle ortaya kabilir: geliimsel, kazanlm ve
farmakolojik sinestezi. Toplumun kk bir kesiminde geliimsel sinestezi yetenei
vardr. Bu kiiler, erken ocukluk dneminden balayarak, olaan olarak gnlk
hayatlarnda algsal ve/veya kavramsal olarak sinestezi deneyimi yaarlar. Geliimsel
sinestezinin nedeni bilinmemekle birlikte genetik (otozomal dominant veya Xkromozomuna bal) olabilecei ynnde kantlar vardr. Bir ailede birden fazla kiide
ortaya kabilir. Kesin olan kadnlarda erkeklerden 3-8 kat daha sklkta ortaya
kmasdr.
Sinestezistlerin ounluu solaktr. Herhangi bir ruhsal ve beyinsel rahatszlk
sinesteziye elik etmez. Hatrlamalarnda daha ok elenikleri kullanrlar. Nesnelerin
(kitap, mutfak eyalar, ev planlarn) uzaysal yerleimini ok kesin olarak hatrlarlar.
Yksek zeklarna ramen, bir ksm belirgin olarak hesap yapmada zorlanr. Sa-sol
yanlarn kartrmalar sktr. Birinci derece akrabalarnda disleksi, otizm ve dikkat
eksiklii normal toplumdan daha sk olarak tespit edilmitir. Bilinmeyen bir nedenle
lezbiyen ve homoseksel tercihler sinestezistlerde sktr. Yaamlk hissi (deja vu),
olacak olaylar nceden ryalarnda grme gibi nadir deneyimleri de sk yaarlar.
Farkl olarak sinestezi deneyimi beyin travmalar sonras veya duyusal girdilerin
3

Grossenbacher PG and Lovelace CT. Mechanisms of synesthesia: cognitive and physiological constraints.
Trends in Cognitive Sciences 2001;5 :1
4
Schiltrz K et al., Neurophysiological aspects of synesthetic experience. Neuropsych Clin Neurosci
1999;11:5865
5
Robertson LC. Colour my is blue. Nature 2001;440:533-534.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinestezi

kesilmesi (iitme, grmenin kayb gibi) ile erikinlik dneminde balayabilir.6 Son
olarak da, liserjik asit dietilamid (LSD) veya meskalin7 gibi varsanm douran ilalarla
sinestezi deneyimi ortaya kabilir. Buna farmakolojik sinestezi denir.8 LSDnin
oluturduu sinestezi duyumu kiide duygu, dnce ve davran deiiklikleri de
(korku, endie, titreme, kalp hz art ve kan basnc art) meydana getirir. Alglama
asndan iitsel, grsel ve dokunsal varsanmlar da yapar.
Hipokampustan kken alan baz epileptik nbetler, kiide sinestezi meydana
getirebilir. Ancak bunlar tam sinestezi kriterlerine uymaz. akan klar, tat, scaklk
ykselmesi hissedilebilir. Yine, beyindeki limbik blgeden kaynaklanan epilepsi
nbetlerinin %4nde sinestezi deneyimi yaanr. Bu durumda sadece nbet esnasnda
bu deneyimi yaarlar, nbetle birlikte bilin deiiklikleri oluabilir ve dier
zamanlarda tamamen normaldirler. lgin olarak, sinestezisi olan olgularda beraberinde
epileptik nbet varsa, verilen antiepileptik ilalarla yaanan sinestezi deneyimi
canllnn azald grlmtr.
Sinestezi Tetikleyicileri
Tetikleyiciler mzik notalar, harfler, rakamlar, dokunma, tat, koku, grme, ses,
zaman birimleri olan yllar, aylar, haftalar veya gnler olabilir. Rakamsal olanlarda,
5+2 toplamn dnen birisi 7ye karlk gelen rengi sonu olarak deneyimler.
Sinestezi bir hastalk olarak deil de bir duyusal alglama hediyesi olarak grlr.
Birok kii sinestezik deneyimi, herhangi bir duyusal uyarana maruz kalmadan, istemli
hayal ederek yaar. Hayal etme beynin birok ksmn aktive eder ve bu alanlar
alglama esnasnda da aktive olur.
Elenikler: Sinestezinin Fenomenleri
Farkl kiiler sinestezinin ayn tipini deneyimledikleri gibi tetikleyicileri de ayn olabilir.
Ancak, sinestezik elenikler, kiiler aras byk fakllklar gsterir. Alfabenin ayn
harflerini, ayn renk olarak deneyimleyen iki kii bulma ans ok azdr. Eleniklerde,
kiiler aras farkllklar olmasna ramen, kiilerin deneyimledikleri elenikler ileri
derecede zel ve uyumludur. Yani, ayn kii belli harfleri belli renkler olarak
deneyimliyorsa, o harfleri srekli olarak ayn renkler olarak deneyimler. Normal kiiler
(sinestezi yetenei olmayanlar) ve sinestezistleri kapsayan bir almada, her iki gruba
117 harf ve kelimeye bir renk anlam vermeleri istenmiti. Bir hafta sonra normal
kiiler iaretlerin yalnzca %38'ine ayn renk anlamlarn tutturabilmilerdi. lgin
olarak, bir yl gibi uzun bir sre sonra bile sinestezistler %92 orannda daha nce
syledikleri renkleri tutturabilmilerdi. Bu test, sinestezinin eleniklerinin ne kadar
sabit olduunu ve sinestezinin nesnelliini ortaya koymaktadr.

Sinestezinin Tan Kriterleri


1.stemsiz olarak, zorlanmadan ortaya kar. Ancak, kiinin dikkatinin younluuna gre
deneyim ok canl veya daha az canl olarak yaanabilir.
2.Sinestezi yanstlr. Kiinin evresindeki uzayda alglanr. itme ve grme uzaysal alann
dndan asla alglanmaz (baz ruhsal hastalklarda olduu gibi).
3.Algsal deneyim yakn (kimyasal duyu, dokunma, derin duyu, vcut emas, klidien
uzayda bir bedenin durumu) veya uzak (grmek, iitmek) olarak alglanabilir.
4.Sinestezik deneyimler uzun sreli ve sabittir, asla karmak ve resmedilmi (bir yz grmek
gibi) deildirler. A harfi mavi ise daima mavi olacaktr.
5.Deneyim ok belirgin olarak hatrlanr.

Sinestezinin Nrobiyolojisi

6
7
8

Armel KC and Ramachandran VS. Acquired synesthesia in retinitis pigmentosa. Neurocase 1999; 5,293296
Simpson L, McKellar P. Types of synaesthesia. J Ment Sci 1955; 101:141147
Aghajanian GK and Marek G. Serotonin and hallucinogens. Neuropsychopharmacology 1999;21:1623

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinestezi

Primatlarn beyin kabuunun nemli bir ksm paralel olarak sradzenli bir
organizasyon gsterir.9 Sesler normalde akak blgesinde alglanrken, grntler arka
beyinde alglanr. Beyinde ileri beslemeli balantlar birok yollardan balantlar ve
uyarlar alr. Bu balantlar daima karlkldr. Yani balant alan yerler, ald yerlere
balantlar gnderir. Birok kiinin beyninde, bu geri besleme balantlar araclyla
yukardan aaya uyarlar sinestezik deneyimi engellemek iin yeterlidir.
Sinestezistlerde, bilgi bu toplanma alanlarna girdiinde, geri besleme uyarlarnn
disinhibe (basklanmann basklanmas) olmasyla aaya doru elenik yollar uyarr.
Bu uyarm ardndan, tetikleyici ve eleniklerin yollarnn etkiletii beyin alanlarnda
elenik temsiliyeti sinirsel alar uyarlr. Sinestezik tetiklemenin ileri beslemeli
balamas elenik temsiliyetlerin geri beslemeli aktive olmasna neden olur.10 Bu
engellenemeyen geri besleme teorisi olarak adlandrlr. Teoride anormal sinirsel
balantlar sz konusu deildir ve normal erikin beyninde de bu alar bulunabilir.
Primat superior temporal oluk (STS) beyin kabuu alan, grsel girdileri ilemek iin
duyular alglayan beyin kabuu alanlarna geri besleme balantlar gnderir. STSde
bulunan hcreler birden fazla duyusal girdiye yant oluturur.11 STSnin anatomik ve
fizyolojik olarak, sinestezik tetiklemenin noktas olabilecei ynnde kantlar ne
srlmtr.12 Peter Grossenbachere gre ise, sinestezi beynin her yerinde ve kabukta
olan geri besleme ile ilgilidir. Bu teoriye gre, beyinde baz alanlarda fazladan sinir
hcresel balantlar zaten vardr. Normal kiilerde, geri besleme, ilgili duyuyu
yorumlayacak arm alanlarna ulamadan engellenir. Sinestezistlerde, bu geri
beslemenin normal basklanmas azalr ve erkenden duyularla ilgili arm alanlarn
uyarr.

ekil: Sinestezinin anatomik temeli ve tetikleyici yol ile elenik sinirsel a.


Sinir alar arasnda yatay balantlar da vardr. leri besleme ile sinirsel
girdiler aadan yukarya ularlar. Ayn zamanda geri beslemeyle de
yukardan aaya kontrol salanr. Kavramsal ya da algsal sinestezi,
tetikleyici yoldaki uyaranlarn, yatay olarak veya daha st seviyede gei
yerleri ile elenik yolu aktive etmesiyle ortaya kar. Yatay balantlar,
sinestezistlerin beynine zg olabilir.

Felleman DJ and Van Essen DC. Distributed hierarchical processing in the primate cerebral cortex. Cereb
Cortex 1991;1:147
10
Baron-Cohen S et al. Coloured speech perception: is synaesthesia: what happens when modularitybreaks
down? Perception 1993;22:419-426
11
Benevento LA et al. Auditory-visual interaction in single cells inthe cortex of the superior temporal sulcus
and the orbital frontal cortex of the macaque monkey. Exp Neurol 1977;57:849-872
12
Hikosaka K. Polysensory properties of neurons in the anterior bank of the caudal superior temporal sulcus
of the macaque munkey. J Neurophysiol 1988;60:16151637

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinestezi

Yeni doan bebeklerde (4 haftann altnda) grsel ve iitsel uyaranlarn birlikte


alglandna dair kantlar vardr. Gelime esnasnda, ok sayda sinir hcresi, hcreler
aras balantlar (sinapslar) ve hcresel uzantlar (dendrit), olgunlaan bir beynin
paras olarak ortaya kar. Doutan ar sayda sinir hcresi ile domak, beynin
plastisite ve adaptasyonu iin nemli bir avantaj salar. Beyinde grme kabuunda hzl
sinaps oluumu doumdan sonra 2. ayda balar ve yaklak 8. aya kadar devam eder.
ocuk bydke sinir hcrelerinde seici hcre lmyle belirgin azalma olurken,
sinirler aras a yapsn oluturacak balant yerlerinde belirgin art grlr.
Yenidoan dneminde, insan beyninde en belirgin metabolizma dokunma, s gibi
hislerin algland birincil duyusal alandadr.13 kinci ay civarlarnda ise grme beyin
kabuunda ve akak kabuunda enerji kullanm art gzlenir. Bu ikinci ayda balayan
hzl sinir hcreleri aras balant oluumu ile ilikilidir.14 Deneysel psikoloji zerine
alan Simon Baron-Cohen, bu verilere dayanarak, yenidoan sinestezi hipotezini ne
srer: yenidoan dneminde, muhtemelen drdnc aya kadar, tm bebekler
ayrmam bir yolla duyusal girdileri deneyimler. Bu tam anlamyla psikodelik (tm
duyularn karmakark ve ok youn algland) bir durumdur. Buna gre herkes
doutan sinestezi yeteneiyle doar. Zamanla beynin olgunlamas ve sinir hcreleri
arasnda uygun sinir hcresel alarn olumas sonucu her duyu kendi gibi deneyimlenir
hale gelir. Sinir alar dierleriyle girdileri kartrmazlar. Ancak, seici hcre
lmnden kurtulan baz hcreler ayrk duyusal alanlar ya da sinirsel alar
olutururlar. Zaman iinde azalmas, olmamas gereken bu balantlarn devam etmesi
sinestezi deneyimiyle sonulanr.
Yaratc Sinesteziler
Belki de sinestezi yetenei, en ok sanatlarn ve yazarlarn yaratcl ve retimine
katkda bulunmutur. Birok nl sinestezist vardr: Vladimir Nabokov, Amy Beach,
Gyorgy Ligeti, Joachim Raff, Henrik Wiese, Franz Liszt, Olivier Messiaen, Konstantin
Saradzhev ve bilim adam Nicola Tesla, fiziki Richard Feynman bunlardan sadece bir
kadr. Rus besteci ve piyanist Alexander Scriabin (1872-1915) kendi sinestezisini,
1910da Prometheus, The Poem of Fire olarak orkestra, piyano, org ve koro iin
bestelemiti. Notalar parlak ve akan klar eklinde hissediyordu. Fransz besteci
Olivier Messiaen, kendi bestelerinin, sinestezisinden doduunu sylyordu: Ne zaman
bir mzik dinlesem veya bir mzii okursam, renkleri grrm Bryce Canyon piyesini
bestelediimde, uurumlarn rengi krmz ve turuncuydu Vasilly Kandinsky (18661944) de sinestezistti. Duyusal birlemenin en derin sempatizan olmalyd. nk
ressamd. Bunun sonucu olarak, renkler ve sesler arasndaki uyumu tablolarnda en
gzel ekilde yanstt. Kandinsky tablolarn tanmlamak iin mzikal terimler
kullanmtr. Yine nl Nobel dll fiziki Richard Feynmanda (1918-1988)
sinestezistti. Kendi mesleiyle ilgili olarak, harf ve saylar renk olarak deneyimliyordu.
Dierlerinden farkl olarak fizik denklemlerini (kavramsal tip) deiik olarak
deneyimliyordu: Bir denklem grdm zaman, karakterleri renk olarak gryorum.
Neden bilmiyorum... Parlak Jler, hafif meneke-mavi Nler ve koyu kahverengi
xler...15 Belki de herkesten farkl olan dnce ekli ve baarsnn altnda, doay
olduundan farkl alglamak yatyordu. Besteci Vladimir Nabokovda sinestezistti. Speak
Memory (1966) adl otobiyografisinde bu deneyimlerini ok ak olarak dile getirmi ve
renkleri iittiini, ancak iitmenin uygun bir tanmlama olamayacan da belirterek
xi sert metal, zyi yldrm bulutu gibi, qyu kdan daha kahverengi, pyi olgunlam
elma yeilinde, tyi ise fstk yeili, g,h,j harflerini ise kahverenginin farkl tonlarnda
deneyimlediini yazyordu.
Aslnda sinesteziye benzer deneyimleri her gn hepimiz yaarz. rnein, baz
mzikleri scak, souk, bazlarn keskin olarak hissederiz. Neden? Acaba,
iittiimiz seslerin sinirsel alar, sinestezistler kadar olmasa da ksmen beyindeki
scak, keskin alglama alanlarna m karmakta? Peki, sinestezinin bir yarar var
13
Chugani HT, Phelps ME. Maturational changes in cerebral function in infants determined by 18FDG positron
emission tomography. Science 1986;231:840-843.
14
Chugani HT, Phelps ME, Mazziota JC. Positron emission tomography study of human brain functional
development. Ann Neurol 1987;22:487-497.
15
Feynmann R. What Do You Care What Other People Think? New York: Norton. 1988, s:59

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Sinestezi

mdr? Cytowice gre insanda dilin evrimsel geliimi apraz (cross-modal) arma
baldr: Dil, muhtemelen ilk insanlarda, sinestezide olan apraz armn bir tr
olmadan asla evrimlemeyecekti. Bu dncesi aslnda dil zerine almalar ile
tannan Norman Geschwind ile ayndr: Dil yeteneini kazanma apraz-arm
yeteneine gerek duyar. nsan alt trler, sadece bir non-limbik ve bir limbik uyar
arasnda duyusal-duyusal birliktelie hazrdrlar. Yalnzca insanlarda, iki non-limbik
uyar arasnda birliktelik vardr ve bu nesnelerin isimlerini renmenin altndaki
yetenei oluturur. Buna gre sinestezi filojenik (evrimsel) veya ontojenik (geliimsel)
beyinlerimizde kalm bilisel bir fosildir. Ancak, fosili her beyinde bulmak mmkn
deildir. Doadaki normal fosiller gibi, bulunabilmesi iin bulunduu ortam olan
beynin onun kalclna uygun artlar salam olmas gerekir.
Eer sinestezi gerek ise, normal insanlarn yaayarak deneyimledii gerek
nedir? Birinci kii, znel olarak bir sinestezist gerei alglad gibi deneyimliyorsa
(harf-renk) ve bu deneyimin normalden farkl olduunu bir ikinci kiiden (nesnel), yani
dier insanlardan edindii bilgi ile reniyorsa, bizim beyinlerimizle algladmz znel
gerek nedir? Hepimizin znel gereklii ayn mdr? Ya hepimiz sinestezist olarak
evreni alglyorsak ve onlarn grd gerekse!

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

Delirium ve Alzheimer Hastal


Alzheimer hastal (AH), gnlk yaam aktivitelerini gerekletirme yetisinde bozulma
ile birlikte, bellek ve bilisel ilevlerde ykma giden bir bunama hastaldr. Normal
yalanma ve AH bir arada etki ederek klinik bulgular ortaya karr. AH, bilinli
farkndaln doal bir hastalk modelinde incelenmesi olarak da ele alnabilir.
Balangtan lme kadar da bilin deiiklikleri ak olarak ortaya kabilir.
AHde zellikle yeni renilen, olaylarla ilikili - epizodik - bellek kaybedilir.
Hastala bellek kaybna ek olarak psikiyatrik bozukluklar da elik eder: kiilik,
duygudurum deiimi, izofreniye benzer tablo. Tm AHlilerin %50sinde deiik
derecelerde bilin dalgalanmalarna neden olan varsanmlar grlr. Hastalk
ilerledike kendi hastalk durumunu ayrt edememe ve hatta reddetme ortaya kar.
Hastalar ilevsel bozulmalarnn farknda olmazlar, kendi yetersizliklerine i grleri
kaybolur. Bu igr azalmas beynin n blgelerinde kan akmnda dme ile ilikilidir.
Yine bu hastalkta farkndalkta azalma, nbeyin-yerine getirme testlerinde
yetersizlikle paraleldir. Bilinli farkndalktaki azalma; davransal ktlar ve isel
durum gstergeleri arasndaki ilikiyi izleme yeteneinde bozulmay yanstr.
Tablo. Alzheimer hastalnn klinik zelliklerinin hastalk evrelerine
gre ortaya k (Barry ve Reisberge gre) ve evrelerin tahmini sresi.
EVRE
KLNK ZELLK
SRES
Evre 1
Nesnel ve znel bilisel eksiklik bulgusu yoktur.
Evre 2
Bilisel yetersizlikler hakknda znel yaknmalar
vardr:
isimleri
hatrlayamama,
nesneleri
koyduklar yerleri bulamama gibi.
Evre 3
Karmak mesleki ve sosyal grevlerde ok az 7 yl
nesnel kayplar olur. Fazla tanmad yerlerde
kaybolabilir, istekli olduu bir ite performans
azalr, kelime ve isim bulma konusunda belirgin
zorlanabilir, ak bir ekilde ne sylediini unutur
ve tekrarlanmalara gerek duyar. Bu dnemde
bilisel kaypla ilikili kayglar younlar.
Evre 4
Younlama, bellek, ynelim ve ilevsel 2-4 yl
Hafif
kapasitede belirgin bozulmalar olur. Yakn
bellekte ciddi etkilenme olur. Sosyal ve mesleki
ilevlerinde nemli aksamalar olur. Bu dneme
knt bir duygulanm elik edebilir.
Evre 5
Karlalan glkler hastann yardm almadan 1,5 yl
Orta
yaamn srdrmesini nleyecek kadar fazladr.
Yaamlar
hakknda
nemli
konular
hatrlayamazlar. Oturduklar adres, bitirdikleri
okulun ad, babakann ad gibi. Bulunduklar yl
hatrlayamazlar. Hesaplamada nemli glk
ekerler. Depresyon ve fke ataklar olabilir.
Evre 6
Gnlk yaamn temel etkinliklerinde yardm 2,5 yl
Orta
gerekir. Elerinin adn unuturlar, adres
derecede bilmezler. Yaamlarnn erken dnemlerini
iddetli
anmsayabilirler
(doum
yeri,
anne-baba
isimleri). 10dan geriye birer birer saymada
glk ekerler. Ajitasyon, fke ve fiziksel iddet
gsterebilirler.
Evre 7
Gnlk etkinliklerde srekli yardm gerekir. 3-6 yl
Ar
Konuma yetisi snrlanmaya balar ve evre
sonunda doru kaybolur. Hareket ortadan kalkar.
Saldrgan ve kontrol edilemez davranlar
olabilir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

Patoloji
AHnin karmak ve olaslkla birok nedene bal ortaya k tam olarak
anlalamamtr. Ancak uzun yllardr elde edilen kantlarla, AHdeki davransal
bulgulara anormal kolinerjik ilevin neden olabileceini dndrmektedir. Bunun dier
bir kant da organik fosfor zehirlenmesi srasnda AHye benzer davranlarn ortaya
kmasdr. Asetilkolin (ACh) yetersizliinin, AHnin klinik davran bozukluklar
grnmne neden olduu hemen hemen kesindir. Ancak, ACh dengesizliin temelinde
yatann ne olduu tam anlalamamtr.
ekil. Alzheimer hastalnda (AH) etkilenen
asetilkolin ieren sinir hcrelerinin uzantlar ve
yolaklar. AHde seici yetersizlik kolinerjik
(asetilkolin=ACh) sistemindedir. Beyinde iki ana ACh
ya da kolinerjik sistem vardr. Biri beyin sapnda
(pedunkulopontin
+
laterodorsal
tegmental
ekirdekler) ve dieri nbeyin taban blgesinde yer
alan Meynertin ekirdei, medial septal ekirdek,
Brocann banddr. AHde Meynertin ekirdei ve
uzantlar belirgin olarak etkilenir. Buna karn beyin
sap ACh sistemi daha az derecede etkilenir. Bu
ikinci sistem kc beyin sap as yapsna katlarak
uyankl salarken, REM uykusunu da dzenler.
Meynertin ACh ieren sinir hcreleri, tm beyin
kabuu, amigdal, hipokampus, hipotalamusa,
singulata ve koku kntsna uzanr. nbeyin
arm alan alan bellekle ilgiliyken, hipokampus
ak bellekle ilgilidir. Her ikisi dsal ve isel
deneyimleri birletirerek bilincin ak algsna neden
olur. ekilde grlen ve ekirdeklerden kan kesik
izgili uzantlar etkilenen ve ilevini kaybeden
uzantlar temsil etmektedir. izin ile kullanld.

AHnin iki nemli patolojik gstergesi anormal fosforillenmi tau


proteinlerinden oluan nrofibriler yumaklar ve znmeyen beta-amiloid
proteinlerinin hcre dnda birikimi ile oluan amiloid plaklardr. Nrofibriler yumaklar
len hcrelerin yerinde kalr ve hayatta kalan hcrelerin banda adeta mezar ta
olarak birikirler. Yumaklar hcrenin ilevini bozar ve lme gtrr. Anormal ve ar
fosforilenmi tau, sinir hcrelerinde youn bulunan, hcre iskeletini ve bilmediimiz
baka ilevleri de olabilen mikrotblleri hasarlar. Her iki anormallik beyin
corafyasnda bir seim gsterir. zellikle beynin arm ve limbik (duygulanmsal,
hazc) blgelerini etkiler. Hastaln balangcnda, olaylara ilikin bellek kayb,
arm alanlarnn hipokampus ile olan balantlarnn bozulmasndan kaynaklanr.
akak, duyusal beyin blgesi ve aln blgesi etkilenmeleri ile dilsel, grsel-algsal
bozukluklarla ve yerine getirme bozukluklar ortaya kar.
Uzun yllardr yaplan almalardan kan sonuca gre, AHdeki bellek ve
bilisel, davransal bozukluklara asetilkolin (ACh) sinir ileticisindeki yetersizlikler
neden olur. ACh, sinir hcrelerinde asetil koenzim-A ve kolinden kolinasetil transferaz
enzimi ile oluturulur. ACh, kolin esterazlar tarafndan hzla asetat ve koline paralanr.
Memelilerde iki tipte kolin esteraz vardr: asetilkolinesteraz (ACE) ve btirilkolinesteraz
(BCE). ACEnin temel ilevi kolinerjik denilen ACh etkisini sonlandrmaktr. BCE ilevi
insanlarda tam olarak anlalamamtr ve evrimsel adan memelilerde erken
zamanlardan kalm enzim olabilecei dnlmektedir. ACE hcreler aras balant
blgesi iinde (sinapslarda) bulunurken, BCE destek hcreleri olan glialarda bulunur.
AHde beyinde BCE dzeylerinin ykseldii ve ACE dzeylerinin ise dt
bilinmektedir. Bu nedenle ACh ykm, zaman ierisinde giderek ACEden BCE ynne
kayar. Hastaln ileri evrelerinde BCE bilisel gerilemeye katkda bulunur.1

Cooper JR. Unsolved problems in the cholinergic nervous system. J Neurochem 1994;63:395-399.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

Tedavi
Bugn iin AHnin tedavisi, ACE almasn engelleyerek, ACh miktarn artrmak yani
var olan ACh miktar-etkisinin glendirilmesine dayanmaktadr. Bu amala donepezil,
galantamin, rivastigmin, memantin gibi ilalar kullanlmaktadr.
Bu ilalarn
davranlar ve uykuyu dzelttii, bellei glendirdii ve varsanmlar azaltt,
anormal rya ieriini azaltt gsterilmitir. ACh art ile kolinerjik sistem ilevinin
eski haline dndrlmesi ya da art ynnde oluacak dzenleme glutmat, GABA ve
serotonin gibi baka sinir ileticilerinin ilevinin de artna yol aar. Rivastigmin hem
ACE hem de BCEnin almasn etkileyerek, zellikle ilerlemi hastalarda ne kan
BCE artnn nne geer. Ancak, BCE beyin d dokularda da youn olarak
bulunduundan rivastigminin yan etkileri daha fazla ortaya kar. Galantamin, ACE
almasn engellemeye ek olarak nikotinik ACh alglayclarn da uyarr. Hem bellek
glendirmesi yapar hem de nikotin uyarm dikkati artrr.
Bugn iin AHnin tedavisi bu nedene ynelik tedaviden ziyade, ACh paralayan
ACE enziminin almasn engelleyen ilalarla var olann etkisini arttrmaya dayanr.
Ancak, hedef yanl olabilir. zellikle mikrotbllerin paralanmalarn engelleyen
ilalar daha iyi bir yaklam olabilir. Baz klinik ncesi almalar bu yaklam destekler
niteliktedir. AHnin deneysel fare modelinde, bellek kusurundan ziyade devinimsel
bozukluklar ortaya kar. Kanser ilac olan paklitaksel farelere verildiinde mikrotbl
saysn artrd ve devinimsel bozukluklar dzelttii gsterilmitir.2 Gnmzde
uygulanan tedavi yaklamnn yanlln dndren dier bir bulgu da, ACh
azalmasna paralel olarak ayn blgelerde ACE enziminin azalmasdr! Bugnk
ilalarmzn ounluu azalan ACE etkisini durdurmaya yneliktir. Anlalan, uzun
zamandr tedavide yanl ata oynuyor olabiliriz.
Lewy Cisimli Demans
AH ile yakn akraba olan dier bir beyin yozlatrc demans (bunama) tipi Lewy cisimli
bunamadr. Ge dnemde ortaya kan bunamalarn %15-20sini oluturur ve tpk AH
gibi bellek ykm ile seyreder. AHden farkl olarak anormal bilin durumu daha baskn
bir zelliktir. Grsel varsanlar, izofreni benzeri ataklar sktr. Bilincin hem ierii hem
de derecesinde bozulmalar oluur. Bilin deiiklikleri %80-90 hastada ortaya kar
(AHde bu oran %20-25). Bilinteki dalgalanmalar azalm uyanklktan bilin bulankl
arasnda tekrarlayc kaymalar eklindedir. Yere-zamana-kiiye ynelim sklkla bu
dnemlerde bozulur. Bilinteki bu bulutlanmalar neredeyse Lewy cisimli bunamann
tansal anahtardr.3
Bahsedilen zelliklerden dolay Lewy cisimli bunamann (LCB) altndaki kimyasal
deiikliklerin anlalmas bilincin temelini zmede nemlidir. LCBde sinir
hcrelerinde Lewy cismi birikir. Bu cisimler anormal hcresel birikim, baz filament
proteinlerinin birikimidir ve hcrelerin lmne neden olur. Beynin hemen hemen her
blgesinde bulunurlar. LCBda zellikle talamusun retikler ekirdei etkilenir. Bu
ekirdek uyanklk iin temel yaplardandr.
LCBde sklkla grsel varsanlar ortaya kar. Genelde detayl ve tam hayvaninsan grntleri eklindedirler. Bu grsel varsanmlarn, grme beyin kabuunda youn
bulunan ACh-muskarinin-1 alglayclarn yozlamas ile ortaya kt kabul edilir.
LCBde dopamin sisteminde de bozulma olur ve dopamin etkisini bloke eden ilalara
belirgin hassasiyet vardr, hemen yan etki olutururlar. LCBde uyku anormallikleri de
sktr. REM uykusu ile birlikte olan tm beden kaslarnn felci yeterli dzeyde
gereklemez. Bu nedenle ryalara elik eden ayak-el-gvde hareketleri yaparlar. ACh
artran rivastigmin ile REM uykusundaki bozulma normale dner. ACh artran donepezil
ve rivastigmin bilin dalgalanmalarn engeller.

Zhang B et al., Microtubule-binding drugs offset tau sequestration by stabilizing microtubules and reversing
fast axonal transport deficits in a tauopathy model. PNAS 2005 102: 227-231
3
Waeker M, Perry E. Demantia with Lewy Bodies. A disorder of consciousness. Chapter 16. Neurochemistry of
Conciousness. John Benjamins Publs. 2003;263-278.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

Delirium
Bilinli uyanklk, uzay-zaman ierisinde, kendine ynelimin normal olmas anlamna
gelir. Bu, beyindeki birok sinir a ile ilikili olarak salanr. Delirium, bilin
bozukluklar ile belirli akut geri dnml zihinsel bir bozukluktur. Trke karlna
yakn olarak da delirme tablosu gibidir. Genellikle duygulanmsal deiiklik,
varsanlar, yanlsamalar ve uygunsuz drtler, mantksz ve iddet ieren davran
eliindedir. Ani olarak ortaya kar ve gn ii deiim gsterebilir. Genellikle ksmen
bellek ykm olmu kiilerin ortam deiiklii, duyusal uyaran deiiklii (tannmayan
uyaranlar veya tannan/bilinen uyaranlarn ortadan kalkmas) durumlarnda kolaylkla
ortaya kar.4
Hastanede yatan hastalarda sk ortaya kar. Tm yatan hastalarn %10u, yank
sonras hastalarn %20sinde, katarakt cerrahisi sonras %7, by-pass cerrahisi sonras
%30, genel youn bakm hastalarnn %30unda izlenir. Yala skl belirgin olarak artar.
Yetmi ya zerinde hastaneye yatanlarn %25inde izlenir.5
Belirtileri
1. Azalm dikkat ve bir konuya odaklanamama
Dikkat, birok elemandan oluan karmak nrofizyolojik bir ilevdir. Otomatik olarak
var olmasna karn, istemli olarak dier uyaranlar dikkate alnmayarak bir baka uyaran
zerine evrilebilir. Bu seicilik olarak adlandrlr ve devaml aba, konsantrasyona
gerek duyar. Dikkat bozukluunda hasta dnce, konuma ve hareketi uygun egdm
iinde devam ettiremez.
2. Bellek bozukluu ve paramneziler
Deliriumdaki hastalar genellikle yakn belleklerini hatrlamada ve yeni bellek
oluturmada zorluk ekerler. Bellek basklanmas zellikle dikkatteki azalma ile artar.
Ayn soruyu tekrar tekrar sorabilirler. Bellek bozukluu hastann konfzyonu zerine
oturur ve gerek belleini etkiler, garip cevap ve davranlara neden olur. Ganser
sendromu olarak adlandrlan durumda, hasta sorulara yaklak yantlar verir. rnein;
Bir inein ka baca vardr? sorusuna be yantn verir.
3. Zaman ve yer ynelimi bozulmas
Bellek ve dikkat bozukluundan kaynaklanr. Genellikle geceleri ve dier faktrlerin
(ate, ilalar, susuz kalma) varlnda ktleir. Gnn, saatin, yln zaman bilinemez.
Genellikle gemiteki bir zamandan bahsederler ve bahsedilenler, o zamanda var olan
olaylarla da (babakan, ocuklar, savalar) balantl anlatlr.
4. Anormal dil ierii ve yazma bozukluu
Deliriumda dil genellikle belirgin etkilenmez. Ancak, ok karmak dilsel ifadeler bellek,
iyi dikkat veya karmlar yapmaya gerek duyar. Bu nedenle karmak ifadeler
bozulabilir. Yazma ve okuma ise, dil ktlar ve konumadan ok daha fazla etkilenir.
Hastalar cisimleri isimlendirmede garip hatalar yapabilirler. Bu isimlendirme hatalar
genel bilisel bozulmadan kaynaklanr. Yaz yazma da deliriumda belirgin olarak
etkilenir. Ancak, genelde muayenede atlanr. Yazm hatalar, kelime sktrmalar,
kt zerine yazarken uzaysal kaymalar, karakterlerde deime ve srar gibi zellikler
gsterebilir.
5. Hesap yapmada bozulma
Hesap yapma devaml younlamaya gerek duyar. Deliriumda belirgin olarak bozulur.
Basit olarak dikkat ve younlamann yetersizliinin bir gstergesidir.
6. Yanl alglar, varsanlar ve delzyonlar
4

Tarlaci, S. Acil Nrolojik Hastalklar. Nobel Tp, 2004.


Thomas RI, Cameron DJ, Fahs MC. A prospective study of delirium and prolonged hospital stay. Exploratory
study. Arch Gen Psychiatry 1988;45:937-40.
5

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

Delirium esnasnda en kt deneyim, deimi alglama ile ilikilidir. Gerek alglar,


ryadaki grntler ve varsanlar ile karr. Olaslkla da dikkat eksikliinden evre
doru olarak hatrlanmaz. ekil ve byklkler deiebilir (metamorfoz). Grsel
varsanlar iitsel olanlardan daha sk izlenir (iitseller psikozda sk). Genellikle
varsanlar bcekler, hayvanlar, su, yangn gibi grntlerden oluur. zellikle geceleri
evresel uyaranlarn azald zaman daha belirgin hale gelirler ve korkutucudurlar.
Hastalar korkar ve saldrgan olurlar.
Delzyonel yanl alglamada evre veya evredeki kiiler deiir. Var olan
hastane ortam evdeki ortam olarak alglanabilir. evredeki hastane personelini de
evdeki aile bireyleri olarak kabul edebilir. Uzaysal alglama bozukluu, hastann
izimlerine de yansyabilir. Saat izilmesi ya da bir ekli kopya etme bozulabilir.
Hastaln umursanmamas de deliriumun bir baka bulgusudur. Hasta hastal olduunu
kabul etmez. Baz hastalar varsanmlarn normal zamanda hatrlarlar ve bir sorun
olduu yargsna varabilirler.
7. Azalm karm yapma, igr ve yarglama gc
Dnce ilevleri, devaml younlama ile ardk veya mantksal analize gerek duyar.
Problem zme ve karm yapma deliriumlu hastalarda bozulur. Modeller, ekillerle
veya kelimelerle yaplan benzerleri bul iini kolay yapamazlar. Olaylar hakknda i
grleri azalabilir.
8. Deiken duygudurum
Duygulanm hzla ar neeli bir hal ile depresyon arasnda deiebilir. Bu geiler gn
iinde olabilir ve bir gnde birden fazla tekrar olabilir.
9. Uyku-uyanklk dngs deiiklii
Yal hastalarda, zellikle hastaneye yatrldklarnda sk izlenir. Gn ii genelde hasta
uykulu olarak grlr. Bu, uyankl veya gnlk ritmi bozan zel bir nedenle
olabilecei gibi baz hastalarda deliriumun nemli bir gstergesidir. Uykusuzluk
deliriumu ortaya karabilir ya da arln artrabilir.

Biyolojik Temeli
Psikolojik: Adaptasyon Krlmas
Tm canllarda, duyusal uyaranlar iin adaptasyon mekanizmalar vardr. Adaptasyon
tek hcre seviyesinden tm organizma seviyesine kadar deiik seviyelerde ortaya
kar.6 Adaptasyon btn duyusal girdiler zerinden olabilir. rnein parmanza
taktnz yznz veya kol saatinizin varln hissetmezsiniz. Ama balangta her
an nasl varlnn kendisini hatrlattn bilirsiniz. Yani farkndalk dzeyinize ular.
Ama bir sre sonra, evrimsel bir avantajla, artk parmaktan veya koldan gelen uyaranlar
beyne ulatrlmaz. nk gereksiz ve anlamszdr. Buna altk deriz, yani bilimsel
ifade ile uyarana adapte oluruz. Bu dokunsal alkanlk dnda, dier tm duyusal
girdiler iin de alkanlk gelimesi sz konusudur: tat, koku, grme gibi Her gn
yrdnz veya arala getiiniz yolu dnmenize gerek yoktur. Artk, neredeyse
gzleriniz kapal olarak geebilir durumdasnzdr. Ama yeni bir sokaa girdiinizi
dnn. Her ey yeni ve farkldr. Her eye dikkatle bakarsnz. Beynimize d
dnyadan gelen veriler daha ncekilerden farkl olduundan, adeta bir girdi
bombardmanna tutuluruz. Ama ksa sre sonra, bu yeni durum iin de alkanlk
gelimek zorundadr. Her gn gemeye baladnz bu sokakta, belediye ekipleri bir
deiiklik yaparsa, yenilik alkanln krar ve ortama daha farkl olarak bakarsnz.7
Delirium bir eit adaptasyon krlmas rneidir. Ancak bu krlma bilinalt
seviyesinde olur. Buradaki olay, kiinin normal duyusal uyaranlarn olduu ve
alt/adapte olduu ortamdan, hastane gibi duyusal uyaranlarn deitii ortama
girmesinden dolay adaptasyonun krlmas ve duyusal girdi bombardmanna
tutulmasdr. Hastanede grsel olarak yabanc bir odada, yabanc yzlerin olduu yerde,
yabanc ve allmadk alet sesleri (doktor ve hemirelerin konutuu yabanc olunan tp
6
7

Krekelberg B et al., Adaptation: from single cells to BOLD signals. Trends Neurosci 2006;29(5):250-6.
Tarlaci S. Jungun Yanlgs: Ezamanllk. Yeni Bir Teori. Yeni Sempozyum 2006;44(3):151-156.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

dili, solunum cihazlar, dier cihazlarn bip-bip sesleri), her gn alt dokunsal
uyaranlarn deimesi (yatak, araf) ile adaptasyon krlr. Uyum iin yeterli zaman
ve uzun sreli bellek olmadndan delirium klinik tablosu ortaya kar.
Organik: asetilkolin azalmas, dopamin art
Delirium sklkla baz ilalarn ar dozlarnda ortaya kar. Ancak, bazen normal tedavi
dozlarnda da kabilir. Antikolinerjik yani asetilkolin (ACh) etkisini beyinde engelleyen
ilalar (zellikle ACh-muskarinik bloke edenler) sklkla deliriumu tetikler.8 ACh etkisini
azaltan ilalarla ortaya kan delirium, ACh etkisini arttran fizostigmin ile hzla dzelir.
Bu etkisi ayn zamanda bilincin ACh etkisi ile olan ilikisine de k tutar. Uyanklktaki
deiiklik beyin sap as ekirdekleri ve talamus zerindeki ACh etkisinin azalmas ile
olurken, delirium esnasnda hastann yaadklarn unutmas ise hipokampus ve akak
lobunun etkilendiini gsterir.9 Grsel varsanlar deliriumda sklkla ortaya kar. Bunlar
grme beyin kabuunda ve grme beyin kabuuna geen grntlerin urak yeri olan
talamusun lateral genikulat ekirdeinde youn miktarda bulunan ACh-muskarinik
iletisinin bozulmas ile ilgilidir. ACh etkisinin azalmas ile oluan grsel varsanmlar
genelde yzler, hayvanlar eklindedir.10
ACh dier sinir ileticileri ile karlatrldnda bilinli farkndaln temelinde
yer almas en olas kimyasaldr. ACh ayn zamanda sinir kas kavann da sinir
ileticisidir. ACh evrimsel olarak yal bir molekldr; 3 milyar yldr dnyada vardr.
ACh, beyinde ok yaygn olmasna karn, beyin kabuunda I, II ve IV. sinir hcresi
tabakalarnda daha youndur. ACh, iki tip alglayc zerine etki eder: muskarinik (M) ve
nikotinik (N).11 Ge etki etmesine karn, M alglayclarnn etkileri uzun srer. zellikle
beyin kabuu ve derin beyinde youndurlar. Nler ise iyon geiine neden olur. Nler
bildiimiz iilen sigaradaki nikotinin etki ettii alglayclardr. Nlerin de birok alt tipi
vardr. Alfa-4 ve beta-2 talamus, orta beyin, striatum ve limbik blgede younken, alfa7 hipokampus ve talamusun retikler ekirdeinde younlamtr.
Beyinde iki farkl ACh yola vardr. Biri beyin sapnda (pedunkulopontin +
laterodorsal tegmental ekirdek) ve dier bazal nbeyinde yer alan Meynertin
ekirdeidir. AChnin beyinde bulunduu yolaklardan biri olan nbeyin taban sinir
hcrelerinin almas, uyankln devam iin gereklidir. Bu blgedeki ACh ieren sinir
hcreleri uyanma, seici dikkat ve REM uykusunda devreye girer. REMde ACh salan
hcreler alrken, monoaminerjik (serotonin-dopamin-noradrenalin) sistemler
basklanr.12 Talamusun ekirdeklerinden olan intralaminar ekirdek bilinli
farkndalkta etkindir ve beyin sap ACh uzantlarndan youn uyar alr. Striatumdaki
ACh ieren sinir hcreleri, beyin kabuuna geen uyarlar iin ara istasyondur ve
buradaki sinir hcreleri dikensi (spiny) tiptedir. Bu yol muhtemelen bilinalt/bilinsiz
bilgi ilemede devreye girer. Yine ACh ieren sinir hcrelerinde youn bulunan MAP-2
proteini mikrotbllerle birlikte bilin durumu ile ilikilendirilmitir.13
nsanlarda Meynertin ekirdei yaklak bir milyon hcreden oluur ve bu
nispeten az bir saydr. Bu ekirdek beyin kabuunda, yayldnda yaklak 0,5 metre
kare alan olabilecek bir tabaka ile balantlar oluturur. Bu ekirdekten kan uzantlar,
i ve d yollarla beyin kabuuna ular. Her sinir uzantsnn son dallanmas 1-2 mm2
alana yaylr.14 Meynert ekirdeinin kendisi de ACh, GABA, nor-adrenalin uzantlar alr.
ACh girdileri mezopontin blge ve dier bazal nbeyinden gelir. Mezopontin as
yapdaki (lokus seruleus, raphe erkirdei, pedunkulopontin ve latero-dorsal ekirdekler
kc as yapy yani ARAS olutururlar) ACh ve monoaminerjik uzantlar bazal
8

Prouty G. The hallucination as the unconscious self. J Am Acad Psychoanal Dyn Psychiatry 2004;32:597-612.
Gaudreau JD, Gagnon P. Psychotogenic drugs and delirium pathogenesis: the central role of the thalamus.
Med Hypotheses 2005;64(3):471-5.
10
Ashton H. Delirium and hallucinations. Editor: Perry E. Neurochemistry of Consciousness. John Benjamin
Pubs. 2002;181-203.
11
Partridge JG, Apparsundaram S, Gerhardt GA, Ronesi J, Lovinger DM. Nicotinic acetylcholine receptors
interact with dopamine in induction of striatal long-term depression. J Neurosci 2002;22(7):2541-9.
12
Sarter M, Bruno JP, Turchi J. Basal forebrain afferent projections modulating cortical acetylcholine,
attention, and implications for neuropsychiatric disorders. Ann N Y Acad Sci 1999;877:368-82.
13
Hameroff S and Penrose R. Conscious Events as Orchestrated Space-Time Selections. NeuroQuantology
2003;1:10-35.
14
Pepeu G, Marconcini Pepeu I. Dysfunction of the brain cholinergic system during aging and after lesions of
the nucleus basalis of Meynert. J Neural Transm (Suppl) 1994;44:189-94.
9

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

nbeyne gelir. Bu blge dier beyin blgelerinden farkl olarak herhangi bir duyusal
yoldan girdi almaz.15 ARAS dolayl duyusal girdiyi bazal nbeyine tar. ARASn ilevi
genel uyankl salamaktr.
Parkinson hastalnda kullanlan dopamin artran ilalar sklkla delirium
oluturur. Bellek ykm olan yal hastalarda bu yan etki daha sk ortaya kar. Yan etki
muhtemelen dopaminin ACh sistemi ile etkilemesi ile ilgilidir. D2 alglayclarnn
uyarm ACh etkisini azaltrken, D1 uyarm ACh etkisini artrr.16 Bunlar dnda, GABA-A
alglayclar zerinden etki eden alprazolam deliriuma neden olabilirken,
benzodiazepinlerin ekilmesi de delirium yapabilir.17
Zaman Algs Bozulmas
Deliriumda zaman algs sklkla bozulur. Zaman algsnn anatomik temeline de ksaca
deinmek yararl olacaktr. nbeyin kabuu balants olan medial talamusta meydana
gelen bir hasar, ayn zamanda anlara ayrlan yer-zaman asndan da hatalara yol aar.
O an konuulan ve dnlen eylerle ilgisiz olan anlar, yerli yersiz, balam d ortaya
kabilir. nbeyin kabuunun, belli bir anda ve yerde meydana gelen olaylar anmsama
eklinin yan sra, muhtemelen benzer bir zamanda ya da yerde meydana gelen ilikili
olaylarla badatrlmas zerinde de etkili olduu sanlmaktadr.18 Bu nedenle nbeyin
hasarlarnda, bellek korunmasna ramen, olaylar meydana geldii yer ve zaman
ilikisinden koparr.19 Eer nbeyin kabuu, olaylara ilikin bellekte yer-zaman asndan
gerekli ise, olaylara ilikin bellein bu tr, dier hayvanlarla kyaslanamayacak kadar
byk olan nbeyin kabuu olan biz insanlarda zellikle belirgin olacaktr. nbeyin
kabuu, gelen bilgilerin ve srp giden davranlarn, baz iselletirilmi ve bireysel
fikirler, alglar ya da kurallardan, yani kendine zg bir zihni oluturan bellek asndan
nemlidir.
Beyincik, denge ve koordinasyon dnda renmede de grev alr. Uzaysal yer
koordinat kodlama, grsel ayrm ve grsel dikkatte de grev alr. Son yllarda yaplan
almalarla zaman algs zerinde de etkili olduu gsterilmitir. Beyincik hasar olan
kiilerde; iitilen seslerin aralarndaki boluu ayrma, alglama hz ve algsal
zamanlamada bozulma olur. Beyincik yan blgelerinde hasar zamanlama ilerinde
eksiklie neden olurken, orta ksmlardaki hasarlarda ise, zamann uygun alglamasna
ramen istenilen zamanda cevap oluturulamaz.20
Dikkat Bozukluu
Dikkat, paralel alan bir sistem olan beyinde, evreden gelen grlty (noise)
azaltarak beyindeki girdi btnln artrr.21 Sinirsel temel asndan bilin ve dikkat
st stedir. Posnera gre, istemli dikkatte a alr: posterior, anterior, vijilance.
Posterior sistem (parietal beyin kabuu, pulvinar, talamusun as/retikler ekirdei)
esas olarak ynlendiricidir ve bilinte nemli bir rol oynamaz. Anterior sistem singulat
beyin kabuunun n paras, suplementer motor kabuktan oluur. Bilincin ieriini
salar. Vijilans a ise, uyanklkta etkili beyin sap yaplar olan lokus seruleus ve sa
aln lobu kabuundan oluur. Bu sistemin etkisi hem anterior hem de posterior sistem
zerindedir. Bunlarn bir arada almas hazr olma durumunu ortaya karr.22
Jamesin tanm ile dikkat (1890), Akln ayn anda olas birok nesneden ya da dnce
katlarndan birini, ak ve canl biimde ele almasdr. Baz eyleri, tekilerini etkince
uraabilmek iin brakmak gerekir.
15

Richardson RT, DeLong MR. A reappraisal of the functions of the nucleus basalis of Meynert. Trends
Neurosci 1988;11(6):264-7.
16
Trzepacz PT. Is there a final common neural pathway in delirium? Focus on acetylcholine and
dopamine.Semin Clin Neuropsychiatry 2000;5(2):132-48.
17
Fleischhacker WW, Barnas C. Delirium following benzodiazepine withdrawal. J Clin Psychopharmacol
1987;7(4):287.
18
Casini L, Ivry R. Effects of divided attention on temporal processing in patients with lesions of the
cerebellum or frontal lobe. Neuropsychologia 1999;13:10-21.
19
Rubia K and Smith A. The neural correlates of cognitive time management: a review. Acta Neurobiologica
2004;64: 329-340.
20
Ivry RB, Keele SW and Diener HC. Dissociation of the lateral and medial cerebellum in movement timing
and movement execution. Experimental Brain Research 1988;73:167180.
21
Dekacour J. An introduction to the biology of consciousness. Neuropsychology 1995;33:1061-1074.
22
Posner M. Attention: The mechanisms of consciousness. PNAS 1994;91:7398-7403.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Delirium ve Alzheimer hastal

Dikkat ve ilikili olan uyanklk, bilinci oluturmak iin esastr. Dikkat verme ile
ilgili anatomik blgeler, uyanklk ile ayarlanr ve kc beyin sap as yaps (ARAS)
tarafndan kontrol edilir. nsanlarda dikkat a talamus-aln lobu ve parietal beyin
kabuundan oluur. st parietal beyin kabuu dikkatin bir yerden baka bir yere
kaydrlmasn salar ve uzaysal alglamada nemlidir. Bu blge hasarlarnda yar alan
uzay umursamazl (neglekt) sklkla ortaya kar. Grsel dikkat verme durumlarnda
grme beyin kabuu alanlar da devreye girer. Talamusun pulvinar ksm dikkatle
ilikilidir. Primatlarda bu blge alglamada deil de, dikkatsel seme-szme esnasnda
alr. Talamusun pulvinar ksm tm beyin kabuuna uzantlar gnderir.23 Sinir ileticisi
ACh dikkat iin nemlidir. ACh alglayclarnn skopolamin ile bloke edilmesi dikkatte
bozulma yapar. Nikotin alm ise dikkati artrr. Nikotin, dikkat seiciliinden ziyade
younluunu artrr. Bilinli bilgi ilemenin bir lt olan P300 ortaya kma sresi
nikotin alm ile ksalr.24 Nor-adrenalin de dikkatin ynlendirilmesinde ok gereklidir.
Dikkatin kendisini artrmadan ziyade uyanklk ve hazrda beklemeyi, tetiktelii
glendirir. Bunlara ek olarak dopamin ieren yollar da dikkatin kaydrlmasnda
etkilidir. D1 ve D2 alglayclarn bloke eden ilalar dikkatin kaydrlmasn bozar, ancak
odaklanm dikkat normal kalr.

23

Coull JT and Nobre, AC. Where and when to pay attention: the neural systems for directing attention to
spatial locations and to time intervals as revealed by both PET and fMRI. Journal of Neuroscience
1998;18:74267435.
24
Pritchard W, Sokhadze E, Houlihan M. Effects of nicotine and smoking on event-related potentials: a
review. Nicotine Tob Res 2004;6(6):961-84.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

Hayvanlarda Bilin Var m?


Yunus iin de ar iin de mutluluk, var olmaktr.
nsanolu iinse, yaam anlamak ve ona hayran kalmak.
Jacques-Yves Cousteau
Bu aamada ahtapot, tatarck ya da barsak kurtlar gibi geri hayvanlarn bilinleri olup
olmadn tartmak verimsizdir. Ama bilin sinir sisteminin karmaklk derecesi ile ilgili olabilir.
nsanda ne ile ilikili olduunu anladmzda alt dzeydeki canllara da sra gelecek...
F.Crick

Hayvanlarda bilin olmadn dnenler fazladr. Bu dnce yeni deildir.


Psikolog Alfred Binet tek hcreli Microlarn alglama ve nesneler arasndaki farkllklar
ayrt etme kabiliyetinde olduklar ve amaca ynelik davranlar sergilediklerini,
Organizmalarn Ruhsal Yaantlar (1889) adl kitabnda yaymlamt. 1908 ylnda ise
Francis Darwin bitkilerde bilincin olabileceinden bahsetti. Yine Jacques Loeb (18591924) hayvanlarda da bir tr bilincin olabileceini ne srmt. 1911 ylnda ise
Hayvan Davran Dergisi (Journal of Animal Behaviour) yaymlanmaya baland.
Gnmzde de benzer tartmalar daha youn olarak devam etmektedir. Hatta hayvan
zihni, bilinci ve algs konusunda akademik dergiler (Animal Cognition, Springer)
yaymlanmaktadr.1
Antropomorfik bak, insanlarn gnlk yaamlarna egemen dncedir. Evcil
hayvanlarmzla ilikilerimizde onlara insan zellikleri olan duygu, ama ve maksatlar
yaktrrz. Hayvanlara insans zellikler atfetmekten kendimizi alamayz.2 Bu aslnda
sadece hayvanlarla snrl deildir ve dier canl eylere de benzer zellikler ykleriz.
Bazen, insanolu bitkilere, talara ve arabalara dahi yaktrmalar yapar. Hayvanlarda
bilin olduu dncesinin de bunlardan biri olduu ne srlr. Daha 1908 ylnda
Margaret Washburn, Hayvan Zihni adnda bir kitap yazd ve kitabnda
antropomorfizmden kaamayacamz vurgulad: Bizler kabul etmek zorunda brakldk
ki, hayvan davrannn tm ruhsal yorumlanmalarnn, insan deneyimi zerinde
benzetme yaparak olmas gerekir Bak as olarak ve bir hayvann zihninde nelerin
yer ald konusunda antropomorfik dnmek zorunda brakldk.
Sinir sistemi tek hcrelilerde ve sngerlerde bulunmaz. lk olarak, gevek bir a
eklinde knidlilerde grlr. Knidliler, en ilkel hayvanlardr (trn yaylmasn salamak
iin iki evreden geerler; sabit polip evresi ve serbest olan medz evresi. Bu ikinci
devrede rerler. Selentereler, mercanlar da bu gruptandr). Bu canllarda ritmik
hareketleri salayan kaba hareket merkezleri ve dokunalarn tabannda da sinirsel bir
halka bulunur. Sinir hcresi yaps btn canl trlerinde ayndr! Hacimsel ve birbiriyle
etkileim iinde bulunan sinir alar phesiz byk farklar gsterir. Bir iki sinir hcresi
grubundan oluan bcekler ve smklbceklerin sinir sisteminden ok farkl bir beyin
yapsna sahip olduumuz kesindir. Biliyoruz ki, beyinlerimizde bilinci douran merkezi
bir nokta yoktur.
Hayvanlarn hemen hepsinin, eylemlerini bilin kontrol altnda deil de,
igdsel olarak yaptklarn dnrz. Ancak, her eye ramen, igd insana ateten
saknmay retir. nsanlar kadar hayvanlar da tecrbeden birok ey renir. Ayn
olaylarn her zaman ayn nedenden kaynaklanaca karmn yaparlar. Hayvanlarn tm
amaca ynelik davranlar uyanklk halinde oluur: reme, beslenme, avlanma Btn
1
2

Griffin DR. From cognition to consciousness. Anim Cogn 1998;1:3-16.


Mithen S. Akln Tarihncesi. Dost Yaynevi. 1999;190-191

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

bu igdsel davranlar, hayvanlarn eylemlerinin genetik ve bedensel


dzenlenilerinden kaynaklanr. Ksaca, hayvanlar birer makine ya da otomattr.
Bakterilerin aklsz olduu kesindir, muhtemelen bizden ok fazla genetik koda sahip
amip ve aplasialarn da akl yoktur. Byk bir olaslkla, ok sosyal yaplanma ve zekice
davranlar gsteren arlarn da en ufak bir bilinci yoktur.3
Bilinlilik durumunu hareketin balangcyla ortaya kan bir sonu olarak kabul
edersek, nedensellik ilkeleri uyarnca hayvanlarda da bulunmasn mantkl kabul
etmemiz gerekecektir. Yani, onlarda da bize benzer bir ey olabilir. Bu bizim tam
olarak youn bilin dediimiz en st dzey olmayabilir. Belki, sadece dk
seviyelerde bir bilin durumudur. Bunu bulmak iin elimizde olan ya da izlenecek
yntemler elbette snrldr.
Hayvanlarn bilinli olduklar konusuna aklk getirme nndeki en byk
engel, etkinliklerinde bizimkini andran dnsel bir bilin olduunu hayal etme
alkanlmzdr. Bu hayalle birlikte, onlarn bizimki gibi bir bilinci ya da dnsel
sreleri olduunu kabul etmek daha balangta yanl yola girmek demektir.
Dolaysyla onlarda bilinci ararken neyi aradmz ve onu nasl yorumlayacamz iyi
dnmemiz gerekir. Elbette, empanzelerin beyninde bilinli yapy oluturacak
mekanizma vardr. Sorulacak soru, bu mekanizmalarn bu trden bir yararlanmaya
(bilin oluumuna) izin verecek biimde organize olup olmaddr.
Bilincin nemli bir zellii znel olmasdr. Hayvanlardaki znellii ortaya
koymak mmkn olmadndan nesnel bilin kantlarna ihtiya vardr. Hayvanlarda
bizim gibi, ac veren bir deneyimden kaarlar. Ama bunu, deneyimi hi yaamadan
refleks olarak da hem biz hem de hayvanlar yapabilir. Bu deneyimi salayacak yaplar
insanda da vardr. Kzgn bir sobaya dokunduunuzda, daha farkndalk durumu
olumadan (ar bilince ya da beyin kabuuna ulamadan) sadece refleks olarak
omuriliimizi kullanarak sobaya dokunan elimizi hzla ekeriz. Oysa, acy elimizi
ektikten sora duyarz. Basit bir artl renme ile acdan kanabilirdik. yleyse, neden
insan olarak acnn bilinli deneyimini de beraberinde yaayarak farknda oluruz?
nsanlardaki znel bilincin bir gstergesi beyin kabuu kr grtr (blindsight).
Kr gr, birincil grme yollarnn birincil alannda (V1) hasar olumasyla ortaya kar.
Kr grl hastalar bazen, grsel nesnenin bir noktasna bakarlar, renk ve hareketi
seebilirler. Hastalar iddetle grmelerinin normal olduunu savunurlar. Makak
maymunlarnda da V1 alannda hasar oluturularak, bilinli deneyim olarak hareket ve
renk grp grmedikleri aratrlmaya allmtr.4 Bu almadan kan sonu, makak
maymunlarnn insanlarda grlen kr gr davran gsterdikleri eklindedir. Ancak,
maymunlarn znel deneyimlerinin, kr grl insanlarda olduu gibi, znel ifade ile
anlam bulan, evet, ben gryorum eklinde olduundan nasl emin olabiliriz.
yi bilinen ve ngrlebilen durumlar karsnda ou zaman bilinsiz davranlar
bilinli olanlara gre ok daha iyi sonular verir. Hayvanlardaki davranlarn ou iyi
bilinen ve ngrlebilen davranlar grubunda yer alr. Yeni bir durum ve bilirsizlikle
karlaldnda ya da batan halledilmesi gereken bir durum olduunda bilinli
davranlar daha etkili olur. Bilin, herhangi bir yenilik, belirsizlik ve kendini
bakalarnn yerinde dnerek ne geme istei (yerinde ben olsaydm byle yapardm)
durumunda kendini gsterir.5 Yani, gnlk hayatmzda byk-ynlendirici deiiklerle
baa kabilmek iin bilince ihtiyacmz vardr. Ancak, davrann her tr iin mutlaka
bilin gerekli deildir. nsanlarda da davranlarn ou bilinsiz olarak yaplabilir.
nsanlardan baka hayvanlarn da bilinleri olup olmadn aratrmak
istiyorsak, onlarn baz ynlerle bizlere benzer bilinleri olup olmadn sormakla
balamamz gerekir. Hayvanlarn anatomik-fizyolojik yaplar ve davranlar hakknda
ok ey biliyorsak da, bilinli olabileceklerini ve ilerinde bir ben tayor olduklarn
oumuz kabul etmeyiz. Bir ksmmz da, onlarda bize benzer bir bilin olabileceinden
phe eder.6 Her ne kadar, kendi bilincimiz hakknda elimizde ok az ey varsa da,
bilinli olanlar snfna dahil olmak, her eyin stnde nem tayan bir gvence verir.
3
4
5
6

Dennett D. Akln Trleri: bir bilin anlayna doru. Varlk yaynlar. Bilim Dizisi. 1999;21.
Cowey, A and Stoerig, P. Blindsight in monkeys. Nature 1995; 373: 247-9.
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;262-264.
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas.. 2.Bask. TBTAK. 1999;3-55-70-82

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

Akl ve bilinci olduu halde bunu bize yanstamayan hayvanlar olamaz m? Bilinli
hayvanlar olsa bile, insan bak asyla onu nasl tanyacaz?
Hayvanlarda bilincin varln anlamak iin deiik zellikler gzden geirilmi
ve bunlara dayanlarak yarglara varlmtr. Balanacak soru u olabilir: nsan beynini
hayvanlardakinden farkl klan yapsal veya ilevsel zellikler var mdr? Daha ok
hayvanlarn davransal zelliklerinden yararlanarak bilincin varln aratrma MS
Dawkins tarafndan Hayvanlarn Sessiz Dnyas: Hayvanlarda Bilincin Varl zerinde
Bir Aratrma adl kitapta geni rnekleriyle ortaya konulmutur. Dawkins,
...hayvanlarn sadece igdsel, otomatik tepkiler gstermediini ve davranlarn
iinde bulunduklar artlara uydurmay renebileceklerini ortaya koymak gerekir. Eer,
doutan gelen otomatik tepkilerin tesine geiyor ve davranlarn deitirebilecek ya
da evreyi kendi amalarna uydurabilecek kadar dnyay anlayabiliyorsa, ite
aradmz gerek kant budur. Davrann deitirerek yaamn iyiletirebilen bir
hayvan, dnyann ileyiini en azndan asgari dzeyde anlam demektir der ve
hayvanlarn davranlarn tanmlamak iin doutan ve igdsel szcklerini
kullanmay uygun bulmaz. Yine Dawkins, hayvan davranlarndan anladmz esas iki
temel olduunu ne srer. Onlarn dnyay alglaylarnn ok basit-kaba olmadn ve
renme-artlara uyum yetenekleri olduunu, nceden programlanm igdleri kr
krne yerine getirmediklerini syler.
Hayvanlarda bilincin (akln) gstergesi olabilecek eitli zellikler ne
srlmtr. Bunlar:
1. Beynin yapsal benzerlikleri ya da farkllklar
2. Davranlarn karmakl
3. Akll davranma ya da aklllk belirtileri
4. Dil becerisi
5. Dnme becerisi
6. Farkndalk ve ayrt etme yetenekleri
7. Seim ve karar alma yetenei
8. Sosyalleme
gibi hayvan davranlaryla onlarn da bilinli olduu yargsna varanlar olmutur.
Bunlarn yannda insan da hayvanlardan bilin konusunda farkl klabilecek zellikler
zerinde durulmutur. Ortak noktalar zerinden gidelim ve bunlar gzden geirelim.
1. Yapsal ve ilevsel farklar
Hayvanlarda insanlara benzer ekilde belli davran kalplar gsterir. Uyurlar, uyanrlar,
yeme ihtiyac hissederler. Bunlar temelde belli sinir hcresel mekanizmalara baldr.
Hayvanlar da bizim gibi uyur. Bu oumuzun ahit olduu bir benzerliktir. Hayvan bu
durumda uyanklk/bilinli ile uyku/bilinsiz arasnda ritim oluturur. 1920lerden beri
uyku ve uyanklk durumunda insanlarda farkl beyin dalgas kalplar olduu
bilinmektedir.7 Memelilerde (maymun, kedi, insan), uyanklk durumunda beyin
dalgalar kaydnda hzl, dzensiz ve dk voltajl aktivite grlr. Farkl olarak derin
uykuda yava, dzenli ve yksek voltajl bir aktivite kaydedilir. Yava dalga uykusu
esnasnda ise patlama-basklanma eklinde ileri derecede senkronize bir EEG grlr.
Bu iki farkl kalp insanlarda grlen uyku-uyanklk dngsnn aynsdr8 ve
insanlardaki gibi talamo-kortikal benzer anatomik yaplardan kaynaklanr.
Anatomik olarak uyanklk (bilin deil), hem insan hem de dier tm
memelileri de ieren hayvanlarda, beyin sapnn kk bir blgesinden kaynaklanr.
Beyin sap as blgesi ya da talamusun intralaminar ekirdeklerinde oluturulan kk
hasarlar uyanklk durumunu ortadan kaldrr. Oysa beyin kabuunda bundan kat kat
byk hasar (10 kat kadar bile) uyanklk durumunda bir deiiklik meydana
getirmeyebilir. Evrimsel geliim asndan uyankl salayan beyin sap en eski sinir
sistemi paralarndandr. Tm memelilerde, uyanklk, uyku ve rya grme benzer beyin

Moruzzi G and Magoun HW. Brain stem reticular formation and activation of the EEG. EEG and Clin
Neurophysiol 1949;1:455-473.
8
Baars BJ. On the difficulty of distinguishing between conscious brain functions in humans and other
mammals, using objective measures. Animal Welfare, 2000.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

sap anatomik yaplaryla salanr. Kullanlan sinir ileticileri benzer etkileri yapar ve
benzer yolaklarda kullanlr.
Beyin Kabuu Farkllklar
nsanlarda beyin kabuu kvrmlar, kk bir kafa ii hacminde daha byk bir yzey
alan oluturmay salar. Farenin beyni 5 cm2, empanzeninki bir A4 kad kadar,
insannki ise 1 m2ye yakndr. Ancak, bu alanlarn ierdikleri sinir hcresi saylar deil,
ayn zamanda ierikleri de (bununla ilikili olarak grdkleri ilevler de) farkldr.
Yenibeyin kabuu ilevsel olarak farkl alan ya da blgelere ayrlr. Beynin
bymesiyle birlikte baz alanlar daha da byr. Birincil grme alan, alan 17 (ya da
dier adyla V1) insanlarda, yzey alan olarak, farelere gre 700 kat daha byktr.
Eer sinir hcresi bykl artmazsa, artan alanda orantsal olarak her sinir hcresinin
dendritik dallanmasnn azald manasna gelir. Sonuta, sinir hcresinde bilgi ileme
genel olmaktan ziyade yerel olarak yaplr. Daha byk grme alanndaki her sinir
hcresi ana uzants deiiklik gstermezse, toplam grme alann az "grr". Sinir
hcrelerinin daha byk yatay dendritler oluturmas ve uzunluun iki kat, dendritlerin
apnn drt kat artyla bunun stesinden gelinir. Ancak, bymenin getirdii
sorunlarn stesinden gelmek ok kolay deildir.
Dendritler beyin kabuu blgeleri aras (yanal olarak) yalnzca 2 kat bir yaylma
gsterebilir. Byk blgeler ya da alanlar, kk alanlardaki sinir hcrelerinden daha
byk dallanmas olan sinir hcreleri iermezler. Kk alanlar, tersi beklenmesine
karn, sklkla daha byk dallanmal sinir hcreleri ierir.9,10 Bir beyin kabuu alan,
kendi iinde farkl ksmlar birbirine balayan uzantlar ierir. Alan bydke daha ok
sinir hcresine gerek duyulur. Alan da orantsal olarak normal hcreler aras ilikiyi
devam ettirmek iin aksonlarn dallanmasn ve sinaps saysn artrr. Bu yatay
balantlar birka milimetre uzunluundadr. Fakat, bir tr iinde ve trler arasnda
ayn alanda yapsal farkllklar bulunabilir. Birincil grme alannda, sivrifare (shrew) ve
makak maymunlarnda sinir hcreleri bir ka milimetrelik yatay uzantlar gnderirler.
Oysa, birincil grme alan sivrifarede 120 mm2 iken, makak maymununda 1200 mm2'dir
(insanda 3000 mm2). Makak maymunlarnda alan byklne ramen, orantsal olarak
daha az yatay balantlar oluturur. Sivrifaredeki, birincil grme alan sinir hcrelerinin
(V1) en azndan yars dier hcrelerle balantlar kurarken (alan V2 iinde ayn durum
geerlidir), makaklarda ayn uzantlar ok daha azdr.11 zetle, byk alanlar her
zaman byklkleriyle orantl olarak yatay balantlar oluturamaz. Alanlarn
byklne ramen, ilevsel adan beynin iinde yerel bilgi ileme yapmak zorunda
kalr.

Elston GN ve Rosa MGP. Morphological variation of layer III pyramidal neurons in the
occipitotemporal pathway of the macaque monkey visual cortex. Cerebral Cortex 1998;8:278294.
10
Elston GN, Rosa MGP and Calford MP. Comparison of dendritic fields of layer III pyramidal neurons in striate
and extrastriate visual areas of the marmoset: A lucifer yellow intracellular injection study. Cerebral Cortex
1996;6:807813.
11
Lund JS, Yoshioka T and Levitt JB. Comparison of intrinsic connectivity in different areas of macaque
cerebral cortex, Cerebral Cortex 1993;3:148162

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

Yenibeyin kabuunun
(neokorteks) alannn
farkl trlerde
karlatrlmas. nsanda
yenibeyin alan sivri
fareye gre yaklak 800
kat byktr ve iki kat
kalndr.12 16 rakam
bayku maymunu ve 1
rakam ise sivrifarenin
yenibeyin kabuu orann
gstermektedir. Kluwer
Publishers izni ile.

Byk alan kadar, kendi kk bir beyin alan oluturmann da problemleri


vardr. Kk memeliler, daha kk beyinli ve daha kk yenibeyin kabukludurlar.
Yarasalar ve sivrifareler memeliler iinde en kk arlkl beyni olanlardr. Kk
beyin kabuu alanlarnda daha az sinir hcresi bulunur. Bu azalmann ilevsel olarak alt
snr vardr. Alansal klme ve sinir hcresi saysnda azalma salanrken, ilevsel sinir
hcresi alarnda kayplar oluabilir. Son yllarda yaplan almalar ile13, maymunlarda
birincil grme kabuunda en kk birim beyin kabuu hiperkolumnasdr. Bu kolumna
ya da stun alann tm ilevlerini yerine getirebilen bir birimsel yapdr. Grnen
nesnenin btn olarak alglanmas iin birden ok beyin kabuu stununa gerek vardr.
Drt hiperkolumna, bir arada uyary kaba olarak seebilir. Ancak, kolumnann grme
iin gerekli alt snr bilinmemektedir. Sivrifare grme kabuu memelilerde alt snr
oluturuyor olabilir.

35
30

Aln lobu beyin kabuunun farkl trlerde yzdesi


29

25
20

17

15

11,5
8,5

10

7
3,5

5
0
nsan

empanze

Gibbon

Lemur

Kpek

Kedi

ekil. Aln lobu beyin kabuu trler aras byk farkllklar gsterir ve en gelimi hali
insanlardadr. Aln lobu karar verme, planlama, duygudalk, yerine getirme, ahlak anlay gibi
durumlarn temel merkezidir.

12

Kaas JH. Why is brain size so important: Design problems and solutions as neocortex gets bigger or smaller.
Brain and Mind 2000:1:7-23. izin ile
13
Hubel DH ve Wiesel TN. Uniformity of monkey striate cortex: A parallel relationship between field sizes,
scatter, and magnification factor. J Comp Neurol 1974;158;295306

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

Hcresel Farkllklar: cik Hcreleri


Primatlarn evrimi srasnda beyin kabuu alanlarnda nemli bir byme olduu halde,
piramidal sinir hcreleri ve piramidal olmayanlarda belirgin bir deiiklik olmamtr.
Olaslkla, yapsal ve ilevsel uzantlarnda deiiklik olmutur. Ancak, beyindeki farkl
hcrelerin blgesel yerleiminde farkllklar olmu olabilir. Spindle ya da icik sinir
hcreleri bunlardan biridir (bulan kii adndan, von Economo hcreleri de denir). Bu
hcreler birok ince uzant kararak temas yzeylerini artrrlar. zellikle, bu
hcrelerin insandaki yksek bilisel ilevler ve bilinten sorumlu olabilecei ne srlr.
Bu hcrelerin evrimsel olarak 22-30 milyon yl nce evrimletii kabul edilmektedir.14
Spindle hcreleri farkl olarak n singulat kabukta bulunur. nsanlarda spindle hcreleri,
ek olarak daha az sayda, insler beyin kabuunun n ksmnda bulunur, ancak makak
maymunlarnda bu blgede bulunmazlar.15 Farkl morfolojik yapdadrlar ve Brodmann'n
24a, 24b ve 24c alt alanlarnda ve singulat kabuk i duvar (24b), beyin kabuu tabaka
Vb blgesine yerleiktirler. Bu hcreler belirgin derecede uzun, byk gvdeli ve
belirgin ekilde simetrik yapdadrlar.

ekil. Spindle hcre hacmi ile beynin kalan ksmnn ilikisi.


Grld zere, insanlarda bu iliki en st dzeydedir. PNAS izni ile.

Bonoba maymununda spindle hcre dalm insanlarda grlene benzer.


empanzelerde de yaygn spindle hcresi bulunur, ancak genellikle tek veya 2-3
hcrenin bir araya gelerek oluturduu gruplar halindedirler. Gorillerdeki genel dalm
da empanzeleri hatrlatr. Ancak, younluklar belirgin olarak daha azdr.
Orangutanlarda ise nadiren bu hcreler grlr. Gibbonlar, Yeni Dnya (rnen;
Callithrix, Aotus, Saimiri ve Cebus) ve Eski Dnya maymunlarnda (Macaca,
Erythrocebus, ve Papio) ise neredeyse bulunmazlar. Spindle hcrelerin tabaka V'deki
hcrelere oran orangutanlarda %0.6, gorillerde %2,3, empanzelerde %3,8 iken
bonoboda %4,8 ve insanlarda %5,6 olarak tespit edilmitir.16 Ayn zamanda, spindle
hcreleri insanlar ve empanzelerde, goril ve orangutanlara gre daha byktr. Baz
balina trlerinde de spindle hcreler tespit edilmitir. Yani, bu hcre asnda belirgin
farkllklar vardr. st memelilerde grlmesi, evrimsel olarak nemli bir hcresel
farkllk olarak ele alnabilir.
14

Nimchinsky EA et al., A neuronal morphologic type unique to humans and great apes. PNAS 1999;96:526873.
15
Vogt BA, Nimchinsky EA, Vogt LJ and Hof PR. J Comp Neurol 1995;359:490-50
16
Esther A et al., A neuronal morphologic type unique to humans and great apes. PNAS 1999;96:5268-5273

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

Resim. Spindle (icikli, dikensi) bir sinir hcresinin farkl


ksmlarnn grnm. Ortada hcrenin uzantlar ayrntl olarak
grnmektedir. Grld zere kk (b) ve u ksmlarda (c)
tomurcuklanmalar vardr. Bu tomurcuklanmalar hcreler aras
temas blgesini artrr. Genelde hcreler aras balantlar olan
sinapslar
tomurcuklarn
ucundadr.
Li
ve
Robinson,
Neuropsychopharmacology 2003;28:1082-1085.

n singulat beyin kabuu evrimsel olarak eski bir blgedir. Otonom ilevleri
kontrol eder (kalp hz, kan basnc, beslenme). nsanlarda ise n singulat kabuun arka
ksmnn dikkat verme iin nemli olduu ilevsel grntleme almalaryla ortaya
konmutur. En ndeki paras ise arya kar "honutsuzluk" olduunda ya da yz
ifadelerindeki duygusal durumu tanma srasnda aktivasyon gsterir.17 Bu da insanlarda
yksek bilisel ilevlerde spindle hcrelerinin grev aldn ortaya koyar. lgin olarak,
insanlarda n singulat kabuk hasarlarnda konumama (mutizm) ortaya kar.18 Bu
alandaki baz spindle hcre gruplarnn ses karmada grev ald maymun
almalarndan bilinmektedir. Bu blgenin maymunlarda istemli ses oluturmada da
greve katld gsterilmitir.19 Dolays spindle hcreler, evrim basamaklarnda, ses ve
konuma iin nemli hcre gruplarndan birisi olabilir. nsanlarda n singulat blgeye
gelen sinir hcresi uzantlar, Alzheimer hastalnda belirgin olarak ncelikli etkilenir
ve %60' ksa srede kaybedilir. Bu, olaslkla onlarn yksek oranda nrofilament
iermesinden kaynaklanr. Btn bu farkllklar, belki de sadece insan trnde bunama
olumasna neden olur. Ancak, ayn zellik adna bilin dediimiz stnl de
insanoluna salyor olabilir.

17
18
19

Devinsky O, Morrell MJ and Vogt BA. Brain 1995;118:279-306


Rainville P et al., Science 1997;277:968-971
Trachy RE, Sutton D & Lindeman RC. Am J Primatol 1981;1:43-55

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

Resim. nsanda grme yollar ve grme beyin kabuunun ayrntl haritas. Grme kabuundaki numaral
alanlarn hepsinin grmedeki ilevleri farkldr. Alanlar snrlarla belirtilmesine karn ok sk karlkl
balantlar vardr. V1 birincil grme alandr ve gze gelen btn uyarlar bu blgeye ular. Bu alan
Brodmannn haritalamasnda 17 numaral alana karlk gelir. Bu blgeye grsel uyaranlar dorudan,
lateral genikulat ekirdekten (LGN) gelir. Renk, hareket, keskinlik ilk bu blgede ilem grr. Ardndan,
uyaranlar evredeki ekstra grme blgelerine gnderilir (V1-V2-V4). Buraya giden uyaranlar, grnen eyin
Ne olduuna karar verir. Bu nedenle, bu ksm alanlar Ne? yolu olarak adlandrlr. Dier yandan baz
girdiler de V1-V2-V3-MT/V5 ynnde yaylm gsterir. Bu blge, grnen nesnelerin Nerede? Nasl?
olduunu, yerleimi, hareketi alglar. rnein, MT/V5 nesnelerin hareketini, V8 renklerini alglarken, LO
geni lekli nesneleri tanmada devreye girer.

Lateral Genikulat ekirdek: Bir rnek


Makak maymunlar ile insanlarn grsel sistemleri arasnda birok benzerlik vardr. Hem
maymun hem de insanlarda grme kabuuna ulamadan nce, sinir uzantlar,
talamusun lateral genikulat ekirdeinde (LGN) ara balantlar yapar. LGNa grsel
talamus ekirdei de denir. LGN anatomik ve fizyolojik yaplanma asndan talamusun
en iyi aratrlm ekirdeidir. Deiik boyalarla boyandnda, bant eklinde boyanr.
Bu tabakalanma anatomik ve ilevsel nem arz eder. nsanlardaki retinal hcreler,
LGNde byk hcreli (M, magno) tabakaya uzanr. Bu ynyle bakldnda insanlar,
makak maymunlarna gre uzaysal alg ve k kontrastna daha hassastrlar.20
Birincil grme beyin kabuu (V1) en iyi anlalm beyin ksmlarndandr. Grsel
talamus ekirdei (LGN) ile V1 alan primat trleri arasnda karlatrldnda; V1 sinir
hcresi says LGN hcresi saysnn 3/2 gc ile artar. nsanlarda her LGN hcresi iin 4
kat fazla V1 sinir hcresi kullanlr. Bu farkllk uzaysal grme keskinliini ve
znrl artrr.21 Baka almalarla LGN'deki dier tabakalarn da insanlarda
primatlardan farkllklar gsterdii ortaya konulmutur.

20

De Valois RL, Morgan HC & Snodderly DM. Vision Res 1974;14:75-81


Stevens CF. An evolutionary scaling law for the primate visual system and its basis cortical function. Nature
2001;411:193
21

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

Resim. Bir nceki resimdeki lateral genikulat ekirdein (LGN) ayrnts


grlmektedir. LGN tabakalardan oluur ve iteki ilk iki tabakas byk
(magno) hcreli (kaln noktalarla kaplanm alanlar), dtaki dier
tabakalar ise kk (parvo) hcrelidir. nsanlarda birincil grme beyin
kabuu V1 alt tabakadan oluur ve LGNden gelen lifler dorudan
tabaka IVte sonlanr. Tabaka IV, daha alt tabakalara ayrlr: IVA, IVB,
IVC ve IVC. IVC ounlukla LGNnin magno hcrelerinden girdi
alrken, 4C parvodan girdi alr. Resmin ayrnts iin konuya ve bir
nceki resme baknz. R: sa, L: sol.

nsanlarda birincil grme beyin kabuu V1 alt tabakadan oluur ve LGNden


kan uzantlar dorudan tabaka IVde sonlanrlar. Tabaka IV, daha alt tabakalara
ayrlr: IVA, IVB, IVC ve IVC. IVC ounlukla LGNun magno denilen, byk
hcrelerinden girdi alrken, IVC parvolar (nispeten daha kk) girdi alr.22 Sitokrom
oksidaz boyamasyla kuyruksuz maymun trlerinde alan IVA'da farkllklar tespit
edilmitir. Kuyruksuz maymun ve insanlarda IVA'da siyah boyanma tabakas elde
edilmemi, maymunlarda tipik olarak bulunmayan tabaka IVB'de orta derecede
boyanma band elde edilmitir. NPNF (nonphosphorylated neurofilaments) boyas ile
kuyruksuz maymun ve insanlarda, tabaka III'te youn piramidal hcre gvdeleri, tabaka
II'ye uzanan boyanm tepe (apikal) dendritler tespit edilmesine ramen, maymunlarda
tabaka IIIte boyanma ok zayf ve snrl bir blgede olur. Ayn farklk V1 alannda da
gsterilmitir. nsanlarda, NPNF boyas ile dier trlerde grlmeyen ek bulgular tespit
edilmitir. Maymun ve kuyruksuz maymunlardan farkl olarak, insanlarda tabaka IVA
ar derecede dzensiz bir grnmdedir. Bu nedenle tabaka IVB'den IVA iine doru
22

Blasdel GG, Fitzpatrick D. Physiological organization of layer 4 in the macaque striate cortex. J Neurosci
1984;4:880-895.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

10

uzanyormu grnm verir. Sonuta, insanlarda tabaka IVA karakteristik olan


rlme benzer bir grnmdedir. Mikrotblle elik eden proteinlerden biri olan MAP2 boyamasnda, tabaka IVA'da belirgin boyanma ortaya karken kuyruksuz maymunlarda
ve maymunlarda dzensiz, bozuk bir boyanma gzlenir. Yani, primat trleri arasnda
insanlar MAP-2 ve NPNF'ye tabaka IVA'da farkl boyanma zellikleri gsterirler.23
Bu bulgularn sonucunda ortaya kan, insanlarn grsel organizasyonunu
oluturan sinir hcrelerinin sadece anatomik deil, ierik ve ilevsel adan da dier
primatlardan farkllklar gsterdiidir.

ekil. Omurgallarda farkl dendritik yap ve sinir hcrelerinin gsterimi. ekildeki grntler
yenibeyin kabuunda yer alan piramidal sinir hcreleridir. Sinir hcrelerinin oransal
byklkleri de grlebilmektedir. Ana uzantlar olan aksonlar * ile gsterilmitir. Altta
piramidal hcre gruplar, stte piramidal olmayan sinir hcreleri grlmektedir.

2. Beyin Arl ve Bykl


Beyin bykl genel anlamda, bilisel yetenekler iin nemlidir. nk byk
beyinler, genellikle daha fazlasn yapar. Fakat bu her zaman iin geerli deildir.
Sivrifare memeliler iinde en kk beyine sahip olmasna ramen, hareketleri bir fille
ya da balina ile karlatrldnda ok daha karmak ve akllcadr. Oysa, byk beyin
hacimli filler ve balinalar kocaman beyinlerinden beklenen ekilde artc
davranmazlar. Beyin bykl dorudan, canlnn bilgi ileme yeteneini gstermez.
Arlk olarak daha byk beyinlere sahip olmak acaba, daha akll, hatta
bilinli olmay salayabilir mi? O zaman kadnlara gre ortalama 100 gr ar olan
erkeklerin daha bilinli olmalar gerekmez mi? Ya filler... Onlar insana gre 5 kat daha
ar bir beyine sahiptir. Balinalarn beyin arl 9 kg, filinki 4,5 kg ve bir yunusunki
balnn ki 1,7 kgdir. Buna gre en akll ve bilinli canlnn balinalar olmas gerekirdi.
Ama yle olmadn ve hatta trlerinin devamlln bile bilinli olduunu iddia eden
insan tarafndan yok edilmeleri nedeniyle salayamadklarn gryoruz.
3. Dil ve Konuma
Konuma ve dil baz zamanlar eanlaml kullanlsa da aslnda farkl eyleri ifade eder.
ok yakn iliki iinde olduklar kesindir. Dil, temsil ve karlkl iliki iin karmak
23

Todd M et al., Distinctive compartmental organization of human primary visual cortex. PNAS USA 1999; 96:
11601-11606

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

11

kavramsal yaplar ieren bir aratr. Teorik olarak dil, sessel olmaktan ziyade jest ve
mimiklerden kken alr. Dili konumak gerekmez (iaret dilleri gibi). Konuma ise,
iitsel/sessel ilikinin dili tamak iin kullanlmasdr.24
nsanlar dier hayvanlardan farkl yapan en nemli bilisel eleman dilidir.
nsan belirli bir kalba sokulamayacak incelikli yeteneklerle donatr. Dil dncenin
ve akln kendisidir. ocuklar dil renirken herhangi bir aba harcamaz. Dil
renmenin farknda bile deildir ocuklar. Genetik olarak dili renmeye
programlanmlardr. nsan dilinin nemli esi vardr ve bunlar zamanla
ilikilidirler: Ne? Nerede? Niin? Bu sorular hayatta kalmak iin, bugn ile gelecek ve
gemi ile gelecek arasndaki ilikiyi sorgular.25
Dil sadece bir kt deil, pozitif geri beslemelerle beyni deitiren ve plastik
yapsn zorlayan bir ktdr. Gerald Edelmana gre, dil dolayl yoldan beyne etki
eder. Normalde akl beyinle balant iindedir. Eer dil akl deitirebilirse, beyne
olan balantsndan dolay akl da beyni deitirebilir. Bu deiiklik evrimsel stnlk
salar. Bu dilin var olmasnn nemli nedenlerinden biridir. Dil sembolik dnceden
kken alr ve sosyalleme iin gerekli olduundan var olur.
Su denilince anlalan nedir? H2O, nehirlerden akan ey, slatan ey, soutulunca
buz olan ey, popler iecek... Bunlarn hepsidir. Bazlarna gre, dil evrimsel bir
kazadr ve dilin ortaya kmas beynin geliimini hzlandrmtr. Dier bir ksm
aratrmacya gre ise dil dncedir ve dnceyi ekillendirir. Dilin yaps evreyi
anlamada etkilidir. evreyi anlama dilin geliimini salar. Dil ayn zamanda
deneyimlerin rtk-bilinsiz bir snflandrmasn da ierir.
1960-80 yllar aras empanzelerin dil yetenekleri zerindeki almalar ok ilgi
grd. Adeta onlarda zemediimiz bir dil ve onun zlmesini bekliyormu gibi bir
giriim balad. Balangta aratrmalar iin iaret ve semboller kullanld (lexigram).
Daha sonralar, sarlarn kulland iaret dili empanzelere retilmeye alld. Baz
maymunlar sarlarn kulland birok iareti rendi. Washoe ve Sarah adl
empanzeler bunlarn en nlleridir. Hatta Sarahnn karmak cmleleri ve kelime
sralamasnn tesinde, dilin ieriini de anlayabildii belirtiliyordu. Bu empanzelerin,
kelimelerin farkl anlamlarn bile kavrayabildikleri ne srlyordu: A iaretiyle,
kapy amak, kutuyu amak, musluu amak gibi. Ama daha sonralar video kayt
tekniklerinin kullanma girmesiyle anlald ki, empanzeler dil konusunda dnld
kadar etkileyici deildiler. Sonular, istemeden ya da isteyerek birok kontrol d
kopya verme nedeniyle deimiti. Dilsel yetenekleri abartlmt ve verileri akademik
arzu ile ar yorumlamlard.26 Yetitiriciler hayvanlara duygusal olarak balanyor ve
ister istemez sonularn lehteki orann artryordu. Ortaya kan anlaml bir cmle,
yetitiriciyi etkilerken anlamsz cmleler ok da aklda kalmyordu. Yine, hayvan
istenen sonucu alncaya kadar deiik kombinasyonlar deniyor ve istenen sonu olunca
da yetitirici vcut hareketleriyle bir ekilde hayvana bunun onay iletiliyordu.
Yetitirici kabul edilebilir bir onay verene kadar empanzeler sembollerin yerini
deitirip duruyorlard. Yabanc bir deneyci tarafndan deneyler tekrar yapldnda
maymunlar eski baarlarn gsteremiyor, dil konusunda snfta kalyorlard. Dier
yandan, olaslk hesaplar dahilinde verilen emirleri empanzelerin anlamas o kadar da
dk bir ihtimal deildi. Yerletir muz tabak elma kova komutu veriliyor ve
nlerinde tabak ve kova bulunuyordu. Bunun yaz tura gibi olas snrl sonular vard.
ansa bal uygun yerletirme olaslklar %50 kadar yksekti. Bu davranlar ve tm
syledikleri, nesnelerle ilgili isteklerdi, dnya ile ilgili yorumlar neredeyse yoktu. Bu
almalarn sonularn, dilsel yetenekten ziyade ok eitimli hayvan yetenekleri
olarak tanmlamak belki de daha doru olacaktr. empanzelerin ne sylemek istedikleri
ile gerekte ne syledikleri arasnda karklk vard. Btn bunlardan anlald ki,
maymunlarn dil yetenekleri ile ilgili baarlar aslnda anlatld kadar fazla deildi.27
Yunuslar akustik ve vcut hareketlerinden oluan uyaranlara doru yantlar
verebilir. Bu, onlarn ierikleri de anladklar anlamna gelmez. Vervet
24
25
26
27

Fitch WT. The evoluation of speech: a comparative review. Trends in Cognitive Science 2000;4:258-267
Bickerton D and Calvin W. Lingua Ex Machina. MIT Press, 2000.
Mithen S. Akln Tarihncesi. Dost yaynevi. 1999;100
Lewin R. Modern nsann Kkeni. TBTAK. 1997;224.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

12

maymunlarnn28, sadece savunma durumlarn ieren ilkel bir kelime hazinesine (drt
farkl hrltl sese) sahip olmalar ve bu seslerle birbirleri arasnda, tehlikelere ynelik
olarak ok iyi anlamalar, onlarn bir dile sahip olduklar anlamna gelmez. Ona
baklrsa katil balinalar seksen deiik ses karabilir. Ama bu onlarn konutuu
anlamna gelmez. Oysa, bizler kelimeleri birletiririz, onlara bir anlam/ierik ykleriz
ve yeni anlamlara sokarz.29 Bu ynyle onlarn dili, bilgisayarlar gibi ierikleri olmadan
ilediklerini syleyebiliriz. Hayvan deneylerinde tm grlen, bir dizi iaretle onlarn
temsil ettii nesneler arasndaki balar ve dl kazanmak iin bu iaretleri nasl
birletireceklerinden ibarettir. nk onlarn beyinlerinde dilsel zek yoktur.30
4. Dnme
Platona gre dnce, insann kendi kendini sorgulamasdr: Dnce (dianoia)
deneyimden, ruhun inceledii nesneler konusunda kendisiyle konumasn anlyorum.
Ama bana gre, ruh dnd zaman, kendisiyle konumaktan, sorular sormaktan,
yant vermekten, onaylamaktan ve yadsmaktan baka bir ey yapmaz. Rembrandt ise,
Dnmediim zaman yaamadm zamandr. der. Belki de yaamn insan iin ne
olduunu en iyi ekilde bu ifade anlatr. Descartes Metot zerine Konumalarda Ben
dnen bir zden ya da ruhtan baka bir ey deilim, diyerek Platon ve Rembrandti
destekler ve dnce ile var olmann ayn anlama geleceini ifade eder.
Dnen olmak, bilinli olmakla ayn ey midir? Ayn ey ise, hayvanlar
dnebilir mi? Akln bir boyutu olan dnme, iki temel zellikten oluur. Birincisi,
dnen canl, d dnyann isel bir grntsn beyninde oluturur. Bunlar yer ve
zamanla ilikilendirerek bellee kaydeder. kincisi, bellekte kaydedilen verilerin
sentezlenerek karsama oluturulmasdr. Yani, iki ya da daha fazla isel grnt
kyaslanarak olas sonular karlr ve aralarndan seim yaplarak daha sonra ne
olacana karar verilir. nsanlardaki dnme sreci bu tanmdan bir adm daha ndedir
ve beklenmedik durumlara da hazr olmay ieren bir ksm bulunur.
Donald Griffin dnmeyi, nesnelerin ve olaylarn isel imge ve grntlerine
karlk verme sreci olarak tanmlar. Ona gre hayvanlarda d durumu ieren bir isel
grnt vardr.31 Marian Dawkinse gre, bu isel grntde, hayvan sadece belli
kurallara uyuyorsa, dndn kabul etmek mmkn deildir. ok iyi ileyen
kurallara uyan bir hayvan bile dnmeden, otomatik olarak nceden renilmi
kalplarla ve igdlerle bunu yerine getirebilir. Ama, hayvan yeni bir duruma kendi
bana karar veriyor, karmak yantlar oluturabiliyor ve kendi performansna zarar
vermiyorsa, ancak o zaman dnebildiklerini kabul edebiliriz.
Dnce, byk oranda bilinli ya da bilinsiz oluturulan bellee bamldr.
Bellek olmadan dnce srecini tanmlamak mmkn deildir. Eer iki olay
karlatrmak dnce ise, o zaman olaylardan en az birisini isel olarak tutmak
gereklidir. alma bellei, evreden gelen uyarlara kar uzun sreli bellekten
yararlanarak yeni bir dzen oluturur. Uzun sreli bellek, farkna varlmadan edinilen
bilgi ile oluan bilinsiz-rtl (implisit) ve nceki deneyimlerin bilinli olarak
biriktirilip korunduu bilinli (explisit) bellek olarak iki ksma ayrlabilir. Bilinsiz
bellekte d dnyadan birok veri alnd halde, olaylar birbirinden ayrt etmek
mmkn deildir. Olaylara ilikin kiinin yaad (epizodik) bellek, zaman-uzay/yer
sonularndan oluur. Bunun iin dikkat gereklidir. Bellein dier bir yn de, dille
yakndan ilikili (semantik) olmasdr. Epizodik bellekle yakn iliki iindedir. renilmi
szcklerin anlamlarn ierir. Btn bu bellek tiplerini hayvanlarda tespit etmeden,
dnce srelerinin tam olduunu kabul etmek g grnmektedir.
nsan bilincinin nemli bir parasn oluturan bellek, hayvanlardan farkllk
gsterir. nsan kendi isteiyle bellek depolarndan belirli olaylar geriye arabilir
(hatrlama). Bu istemli hafzadan bilgi arma, evre ile etkileime girmeksizin olabilir.
Bu, kiinin bellei tetiklemesiyle olur. Hayvanlarda, kendi istekleriyle kendi bellek
kaytlarna ulama yetenekleri yoktur. Bellekten kaytlar arma, evresel ipular ve
28
29
30
31

Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;34.


Griffin DR. From cognition to consciousness. Anim Cogn 1998;1:3-16.
Mithen S. Akln Tarihncesi. Dost yaynevi. 1999;102
Griffin DR. From cognition to consciousness. Anim Cogn 1998;1:3-16.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

13

Hayvanlarda Bilin Var m?

etkileimlerle ortaya kabilir. Zaten, konuulan dil, bellekten otomatik olarak


kelimeleri arma ile ortaya kar .32
5. Bellek
nsanlarda bellek birok alt gruba ayrlr. Tarihsel olarak en kkl ayrm dekleratif ve
non-dekleratif bellek eklinde yaplmtr. Non-dekleratif bellek, bilinle ulalamayan
tipidir ve renilmi yetenekler bu tipe rnek tekil eder. Dekleratif bellek ise sembolik
olarak tanmlanabilir, baka alanlarda kullanlabilir, davran kontrol edebilir ve
davran zerinden etkisi istee baldr. Dekleratif bellek iki alt gruba ayrlr: epizodik
ve semantik bellek. Bu iki alt grubun ayrm zerinde tartmalar vardr. Genelde kabul
edilen epizodik bellek, znel gemi deneyimlerdir ve bilinli hatrlama ile ilikilidir.
Semantik bellek ise, dnya hakknda, olgulara dayanan gerek bilgiyi depolama ve
hatrlamadr. Farkllk, anlalaca zere, temelde hatrlamaya kar bilgidir: gemi
deneyimleri hatrlama ve dnya hakknda bilgi sahibi olma.33 rnein; Antalyada son
tatilinizi hatrladnzda, bu epizodik bellekle ilgilidir. Ancak, bu blgenin ve
dolaysyla Antalyann sklkla scak ve gneli olduunu bilmek semantik bellekten
kaynaklanr.34
levsel Bellek
Dzenlemesi

Bellee Alma

Tutma

Depolama

Edinme

Hatrlama

Geri arma

Tarama

Kodlama
Paralama
likilendirme
ekil. Bellein olumas ve alma ekli.

Kiisel deneyimler ve onlarn daha sonra hatrlanmas insanlarda youn olarak


allmtr. Bellein bu tipi bahsettiimiz gibi epizodik bellek olarak adlandrlr.
Hatrlamann dier trlerinden farkllk gsterir. Gemiteki olaylarn bilgisinin uzayzamansal ilikisi ile saklanmas ve geri arlmasdr. Epizodik bellek ne zaman
(zamansal-tarihsel), nerede (yer-uzaysal) ve nasl bir olay olduu hakknda bilgiyi ierir.
Bu bir arada arlarak gemi deneyimler yaanr, hatralar canlanr.
Semantik bilgi, epizodik bellein bozulmas durumunda bile olumaya devam
edebilir. Fakat epizodik bellek semantik bilgi olmakszn oluturulamaz. Yani, epizodik
bellek semantik bilginin bir uzantsdr. Ne zaman ve nerede bilgisi semantik bilgi ile
kazanlr. Bu nedenle, semantik sistemin bozulmas beraberinde epizodik bellei de
etkiler. Oysa ki epizodik bellein etkilenmesi durumunda semantik bellek korunmaya
devam edebilir.

32

Donald M. The neurobiology of human consciousness: An evolutionary approach. Neuropsychology


1995;33:1087-1102.
33
Griffits D et al., Episodic memory: what can animals remember about their past? Trends in Cognitive
Sciences 1999;3:74-80
34
Squire LR ve Zola SM. Structure and function of declarative and non-declarative memory systems PNAS
1996;93:13515

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

14

Epizodik bellekte zel gemi deneyimler, gemiin bir blgesine yer-zaman


uyumlu olarak hatrlanr ve bu srada bilin kullanlr. Bu autonoetic bilin olarak
adlandrlr. Bu, dekleratif bilginin hatrlanmasnda kullanlan noetic bilinten
farkllk gsterir. Bu ayrm insanlarn, gemi kiisel deneyimleri hatrlamas ile kiisel
olmayan yaanm eyleri hatrlama arasndaki farktan kaynaklanr. Burada, hatrlama
ve bilgi terimleriyle iki eit bilincin kullanmndan bahsedilir: zel gemi bir olay
bilmek iin autonoetic bilince gerek duyarken, doadaki bir gerei bilme durumunda
noetic bilince gerek duyulur. Epizodik bellein, bu zelliklerinden dolay, baz kiilerce
hayvanlarda bulunamayaca ne srlr.
imdiye kadar yaplan almalarda, hayvanlarn gemie ait deneyimlerini
hatrladklar ve buna uygun cevap oluturduklar ynnde ok az kant vardr ve hatta
yoktur. Ancak, baz aratrmaclarca hayvanlarda dekleratif bellek bulunduu ne
srlr. Bununla birlikte, ne srlen yntemlerin epizodik bellek yoluyla deil de daha
basit baka aklamalar olaca gsterilmitir.35
Epizodik bellein tanmndan anlald zere, en azndan bir ksmnda,
gemiteki deneyimlerin bilinli arlmas sz konusudur. Bu tanmlama bile, bu tr bir
bellein hayvanlarda bulunduunu ortaya koyma giriimi nnde bir engeldir. nk
bilinli deneyimin kabul edilen bir gstergesi bugn iin yoktur. Bilinci bir kenara
brakarak, epizodik bellei tanmlama dncesi ise problemi zmeyecektir.
Dier yandan, hayvanlarn kendi gemiinde ne, ne zaman, nasl belleinden
yarar elde edip edemeyeceidir. Baz parazit trler bunun yararnn farknda gibi
gzkr. nek kular, konan imdiki durumunu bilirler ve yuvalarna yumurtalarn
yerletirirler. Daha sonra uygun zamanda yuvalarna dnerler. Bu, hayvanlarda epizodik
hatrlamann bir rnei olabilir. Yine kularn yiyeceklerini dank olarak zulaya
saklamas ve yiyecek azaldnda, aylar sonra bulmas (hatrlamas!) bilinen bir
gerektir. Alakargalarn ne, nerede ve ne zaman doru ekilde hatrladklar deneylerle
ortaya konmutur. Hatta sakladklar eylerin ieriini de bilmilerdir (fstk-solucan).
Bu hayvanlar, zamann gemiinde ne zaman-nerede-ne yaptklarn gerekten
bilebilirler mi? Bu yerine getirmeyi epizodik bellekle e tutmak m gerekir? Aslnda
bahsedilenler, epizodik bellek tanmn karlar. Fakat temel olan bir ey yani
autonoetic bilincin kullanld hakknda kantlar yoktur. Muhtemelen de, bunu
hayvanlarda dild davranlarla test etmek mmkn deildir. Bu tr davranlara
epizodik bellee benzer36 demek daha doru olacaktr.

Bellek Tipleri
Ksa sreli bellek
Bu bellekte, az sayda bilgi ksa sreli depolanabilir. Kapasitesi ya da sas
72 birim olarak kabul edilir (telefon numaralar bu nedenle 7 hanelidir).
Bellekte durma sresi ise 6-25 saniye arasndadr. 19-22 ya arasnda en
gl seviyededir. Bellein kapasitesi dk olduundan, yeni bilgi
geldike, yenilenmeyen eski bilgiler ile yer deitirir. Ksa sreli bellekte
algsal ierik (ses, grme) nemlidir ve yanlma olasl yksektir.
alma bellei (working memory) ksa sreli bellekle genellikle
rtr ya da st ste biner. Her ikisi de snrl kapasiteye sahiptir ve
geicidir. alma bellei evreden gelen bilgileri, uzun sreli bellein
yardm ile dzene sokar. rnein; arpma ilemi yapmak iin, nce grsel
alma bellei rakamlar renir, uzun sreli bellekteki arpma bilgisini
arr ve ilem yaplr: 5X5=25 gibi.
Orta sreli bellek
Be dakikadan 24 saate kadar uzayabilen bellektir. Ksmen uzun sreli
bellek zellikleri gsterir. Toplam kapasitesi 103 ile 104 bit olarak kabul
edilir.

35

Griffits D ve ark. Episodic memory: what can animals remember about their past? Trends in Cognitive
Sciences 1999;3:74-80
36
Glayton NS and Dickinson AD. Episodic-like memory during cache recovery by scrub jays Nature 1998;395:
272-274

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

15

Hayvanlarda Bilin Var m?

Bellek
Emosyonel

Duyusal
rtk

Uzun

Ksa

Orta Sreli

Ak

Edinsel

Semant

renme
ncelik

Epizod

etkisi
Yntems
arm
sal
Uzun sreli bellek
Bir gnden yllara uzayabilen bellek tipidir. Bu bellek tipi, ak-bilinli
(eksplisit) ve rtk-bilinsiz (implisit) olarak ikiye ayrlr. Farkna
varmadan bilgi edinme rtk bellekle olur. rtk bellek, bilgi
biriktirmesine karn, istenildiinde bu bilgilere ulalamaz. D dnyadan
gelen bilgileri alr, ancak olaylar birbirinden ayrt edemez. Yntemsel
bellek rtl bellein bir tipidir ve bir nesnenin nasl kullanldna dair
bilgiyi saklar. Bu yntem izleme veya otomatik ilev belleidir. Bu bellek
alrken araya bilincin girmesi hzn yavalatr. Bunlarn dnda
emosyonel (duygulanma ait) bellek tipi de vardr. Bilinli olarak
ulalamayan rtk bellek trdr. Ancak davranlarmz etkiler.
Ak bellek ise iki ksma ayrlr: epizodik ve semantik. Epizodik
(olaylarla ilgili) bellek; uzay-zaman, aksiyonlar ve aktrlerden oluur.
Kiisel olarak yaanm; uzay-yer ve zaman bal olay ve geileri kapsar.
rnein, bu sabah kahvaltda neler yediinizi ve geen ylki tatil anlarnz
bu bellek saklar. Semantik bellek; renilmi szck bilgilerini saklar.
Geen yl Bodrumda yaplan tatilin ayrntlar epizodik bellekle ilgiliyken,
Bodrum kelimesinin ne olduunu saklayan semantik bellektir.

Hayvanlar, mevcut olmayan durumlara sanki mevcutmu gibi tepkide


bulunamazlar. Ancak insann, gemii yeniden hayalinde oluturabilecei, duyum
mesafesini doann tayin ettii snrlarn tesine uzatabildii ve henz olmam
sonular doru bir ekilde nceden kestirebildii bilinmektedir. Hibir hayvan,
zamanda ve meknda uzak olan unsurlardan meydana gelmi temsili dnyada
yaayamaz.37 Bu epizodik bellei insanlara zg klar ve muhtemelen de gelecekte de
insanlara zg olmadn gsteren kantlar gremeyeceiz.
6. Karmak Davran
Hayvanlar, yaamlarn devam ettirebilmek iin periyodik olarak enerji almal, sv
kaybndan kanmal, baka bir hayvann enerji kaynan ele geirmesini engellemeli,
evresel uyaranlara uygun yantlar vermeli ve remelidir. Bu davranlarn ounu,
protozoalardan omurgal hayvanlara kadar birou gsterir. Hem davranlar hem de
davranlara araclk eden anatomik yaplar genetik yapyla ilikilidir. Tm omurgallar,
onlarn omurgal grubu olarak tanmlanmasn salayan bir dizi ortak anatomik yap
tar. Yine, tadklar zelliklerle de dier trlerden farkllklar oluur. empanzelerle
insanlar, genetik farkllklar kadar davransal farkllklar da gsterirler.

37

Ark A. Yaratclk ( Derleme). Kltr ve Turizm bakanl yay. 1987;31.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

16

Davran, dardan gelen bir uyarya yant olarak oluur.


Tm canl varlklar uyarya drt farkl basamakta yant verirler:
1.Alglayclar (reseptr) dzeyinde uyarlabilme: rnein; kimyasal madde,
ses, k vb.
2.Uyarlma sonucu oluan sinyalin sinir hcresi gibi bir aracyla iletilmesi
3.Canlnn ald bu uyar ile isel durumu arasnda karlatrma ve merkezi
sinir sistemi gibi daha karmak bir yap ile iliki kurabilmesi
4.Uyarya bir cevap oluturma (reaction) eklinde ortaya kabilir.
Sorunlar karsnda oluan davranlar drt deiik ekilde olabilir:
1.renilmi ya da alkanlk haline getirilmi olanlar
2.Deneme-yanlma davranlar
3.Kavrama-igr (insight) davranlar
4.Dolayl, dnmeyle davran.38

nsanlarda ise devinimsel yantlar deiik ekilde ortaya kar. lki, genellikle
bir duyusal uyar sonucunda ortaya kar ve ayn uyarya kar hep ayn biimde
davranan veya ksa devrelerden oluan (omurilik, beyin sap) refleksleridir. kincisi,
evreden ya da isel bir uyaryla balar. Ancak, duyusal bilgi girdisiyle srekli
denetlenmeyen, merkezi bir programa gre devam eden etkinliklerdir (kanma, yutma,
ineme). ncs, basit bir uyarya ya da basmakalp bir davrana indirgenemeyen
davransal etkinliklerdir. Davranlar ileri derecede basit olabilir: taksis (uyarya doru
gitme veya uyardan kanma), kinesis (bir uyar younluuyla orantl olarak dorusal
olmayan yant), klinokinesis (bir yandan bir yana dnme hznda deiiklik) gibi. Bu tip
davranlar genellikle omurgasz ilkel canllarda gzlenir.
Btn bu basamaklar tek hcreliden gelimi hayvan ve insanlardaki davranlar
kapsar. nsan gibi canllarda, bunlarn her biri iin ayr bir zellemi eleman bulunur.
Aa seviyedeki hayvanlar, yantlarn daha nceden tayin edilmi (kaltsal) veya
igdsel yollarla ortaya koymaktadr. Trn bireyleri arasnda bu davranlar ok az
farkllk gsterir. Daima belirli kalplar vardr. Arlarn yiyecein ynne ve miktarna
kar davran her bireyde ayndr. Yine hayvanlarn tehlikeden kama istekleri de
kalplam yapdadr (lmle sonuland halde dman ineyle sokma gibi).
renilmi davran hayatta kalma ve hayatn srdrlmesi iin nemlidir. Bu
kalplam davranlar bir trn birok sorununa yant verebilecek ldedir. Allm
davranlar da renilmi davrana benzer. Ancak, aniden karlalan yeni problemler
iin her zaman yarar getirmez ve kullanlamazlar. nsanlarda, allm davranlar her
yeni problemde deitirilir. Hayvanlarda ise bu allm kalplarn dna kma ok
nadirdir. Hayvanlardaki davranlar daha ok bilinsiz bilgi ilemeden doarlar, tpk
insanlarn araba srmeyi rendikten sonra, bilinci artk devreye sokmadan
srebilmeleri gibi.
Hayvanlarda karmak davran gzlenmesi onlarda akln ve bilincin olup
olmad sorusunu da beraberinde getirmitir. Hayvanlardaki karmak davran
lsnn ne olaca belirsizdir. Basit ile karmak snr tanmlanamamtr. Orta
derecedeki karmak davranlar basit mekanizmalarca oluturulabildiine gre, daha
karmak eylemler daha incelikli mekanizmalarn sonucunda pekl ortaya kabilir. Ya
da sinir hcresi yaplarnn genetik etkilere ok ak olmasndan dolay baz davranlar
dorudan genetik etkinin sonucu olabilirler. Bu nedenle, bilinli dnce ile davranlar
deimez.39
nsanlar, bazen ok karmak renilmi davranlar bilinlerini hi devreye
sokmadan otomatik ve hzl olarak yaparlar. Araba srme, piyano alma buna rnek
verilebilir. Hatta bilin devreye girince, hareketlerin yerine getirilmesinde
duraklamalar ve kesintiler bile ortaya kar ve akcl bozulur. Bu durumda, karmak

38

Gray JS. Creative thinking, reasoning and problem solving. CE Skinner Ed. Educational Psycology. 4.bask.
Prentice Hall 1968;526-557.
39
Griffin DR. From cognition to consciousness. Anim Cogn 1998;1:3-16.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

17

davranlarn varl her zaman ardnda bilinli bir akln olduunu gsterir mi? Bu
hayvanlarda bilinci arama asndan iyi niyetli, ama hatal bir dnce olabilir.40
Karmakla ilave olarak, deien evresel artlara uyum salama gzlenmesi,
daha bilinli akl dnme asndan belki daha gerekidir. Ama, bu da her zaman
byle olaca anlamna gelmez ve karmak olarak nitelendirilebilecek davranlar bilin
olmadan da oluabilir. Hayvanlarn davranlarnn ou igdseldir. Karmak davran
olarak tarif edilen eyler genellikle, hayvan cinsellii, beslenmesi ve saldrganlkkorunma gibi temel yaamsal olaylarda gzkr. Hayvanlarn belli hareketler karsnda
deneycisinden dl almas veya cezadan kurtulmas, hayvan grndnden daha akll
gsterebilir. Dawkinsin dedii gibi, karmaklk bir sonuca, ayn hareketi yaptmzda
bizim izlediklerimize benzeyen yollardan ulayorsa, o hayvanda bilinli deneyimin
varl biraz daha olas hale gelir ve bu arada bizim gibi demeden nce daha basit
aklamas olup olmadn ortaya koymalyz.
Hayvanlarn dvmek zorunda olduklarnda birbirlerini diine kestirmesi ya da
kamak gerektiini anlamas, diilerin iftleme srasnda e seerken belli bir
politikaya gre davranmas aklc-bilinli karar aldklarn gsterir mi? Elbette hayr.
Baz hayvan trleri bunlardan fazlasn da yapar ve evreden gelen uyarlara ani
tepkilere ek olarak, uzun vadeli dnsel denilebilecek planlarda yaparlar. Ancak, bir
hayvann davranndan aknla dmek, onun bilinli akln kulland anlamna
gelmez.
Karncalar, bir arada almann sorumluluunu iyi bilen ve ii blklerine
dayal ileri derecede dzenli sosyal yaplanmaya sahiptirler. Her bir birey karncann,
ok snrl bir davran repertuar vardr. Ancak, koloni bir btn olarak, zek ve
amacn olaanst dzeyini sergiler. Hibir karnca, byk tasarnn zihinsel kavramn
tamaz. Her karnca sradan bir ilem kmesi yerine getirmek iin programlanm basit
bir otomattr.41 Sinir hcrelerinde de benzer bir ilev olabilir. Hepsi bir aradayken
bilinci olutururlar. Dier bir ifade ile sinir hcrelerinin hibirinin dierinden haberi
yoktur. Tek tek sinir hcreleri, bir btnn parasn oluturur. Sinir hcrelerinin
yaknl ve ilikisi, bir kolonideki karncalarn ilikisinden ok daha yakndr.42
Hayvanlar, bitkilerden farkl olarak hareket yeteneine sahiptirler. Eer
hareket edebiliyorsanz ve okhcreli bir organizmaysanz, bir iki hcreden oluuyor
olsa da, deien evreye yeterli uyumlu yantn verilmesi iin bir beynin olmas gerekir.
Hareketli canllarn bir beyne sahip olmasna iyi bir rnek, Ascidiacea snfna ait bir
deniz yaratnda gzlenmitir. Larva halinde hayatn yzerek geirir. Bu srada
titreime ve a duyarl bir aygta sahiptir. Olgunlatktan sonra bir kayaya tutunarak,
hareketsiz hale gelir ve birka sinir hcresinden oluan beyni ortadan kalkar.43 Yani,
hareketin dourduu srekli evre deiimi ve uyum, bir beynin varln gerektirir.
Baka bir deyile hareketli olarak hayatta kalabiliyorsanz bir beyniniz olmas gerekir.
Karmak davranlla dl verilseydi, dl arlar ya da rmcekler alrd.
Ama asl dl Avusturalyal doa bilimcisi Karl Von Frisch (1886-1980), arlarn kendi
aralarndaki haberleme zelliklerini ortaya koyarak ald (1973). Kk beyniyle,
olaanst karmak hareketlerle anlaan ar bilinli olmaya en yakn hayvandr. Arlar,
evrelerindeki dnyay deerlendirir, kararlar alr ve rendikleri bilgiyi paylap dier
arkadalarna aktarrlar. Ancak bunu ok basit kurallarla yaparlar. Dans ederler!
Yiyecein uzakl, yn, kalitesi ve az-ok durumunu belirten dans figrleri ve
hareketler yaparlar. Yiyecek yaknsa dairesel hzl bir dans, uzaksa 8 eklinde dans
ederler ve yiyecein uzakln arkadalarna anlatrlar. Ama bunu, yn referans gne
olmayan karanlk kovanda arkadalarna anlatrlar. Bu bilgiyi alan arkadalar dar
knca gnee gre rotalarn ayarlarlar. Dans hzlar yine yiyecek miktarna gre
deiir. Yiyecek azsa canl, bolsa acele etme dercesine yava dans ederler (az ve ou
kyaslama yapma yetenei). Btn bunlarn nda arlarn bilinli ve akll olduu
sylenebilir mi? Tek bana basit artlanma bu haberleme yntemini aklayabilir mi?

40
41
42
43

Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;97.


Hofstadler D. Godel, Escher, Bach. Basic Books,1979.
Davies P. Tanr ve Yeni Fizik. m yaynlar, 1995
Greenfield S. nsan Beyni. Varlk yaynlar. 2000; 42.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

18

Terliksi hayvanlar herhangi bir sinir hcreleri ya da hcreler aras bileke


olmad halde ok karmak davranlar gsterirler. Kimyasal uyarlar alglayabilir,
yiyecee doru yzebilir ya da uzaklaabilirler, tehlikeden zerlerindeki iplik ekilli
kamlar araclyla kaabilirler ve daha da ilginci deneyerek renebilirler. Oysa tek
bir hcreli bir canldrlar. Bunu oluturacak herhangi bir sinirsel yaps yoktur. O
zaman, bu karlkl hareketlerin molekler seviyede ortaya kan hareket olarak
deerlendirilmesi yeterli aklama salayacaktr. Bundan daha fazlas deildir. nk
tek bir sinir hcresi bile yoktur. Demek ki uyaranlara belli basit kalplarda yantlar
oluturmak iin sinir sistemi zorunlu bir yap deildir.
Yine Escherichia coli hepimizin barsanda yaayan tek hcreli bir bakteridir.
Sinir hcreleri yoktur. Arl 1 pikogram kadardr ve yaklak %70i sudan oluur.
zerinde yaklak 45 nm apnda ve boyunun kat kat uzunluunda hareketli olmasn
salayan kams bulunur. Grld kadaryla ortamdaki deiikliklere gre olduka
karmak ve deiken hareketler yapar. Kamlarn bir arada hareketiyle besinlerin
bulunduu evrelere doru hareket etmeye karar(!) verir. Daha ok dnme eklinde
rastlantsal Brownian hareket yapar. Belli bir amac olmadan 1 saniyede yaklak 30
derece dnl hareket edebilir. Ortamdaki eker younluuna gre hareketleri deiir
ve daha dzgn hareketler oluturur. Oda ssnda asal hz ksmen dzdr.44 Btn
bunlar kemotaksis kurallar gereince, zerinde bulundurduu bir dizi alglayc ve bu
alglayclarla ilikili devinimsel (motor) mekanii oluturan kamlar araclyla yapar.
Bundan daha fazlasn aramak gerekmez. Bu yantlar bilin ya da bilinlilik anlamna
gelmez.
7. Farkndalk ve Ayrt Etme
Bilincin belki de en nemli zellii isel ve dsal farkndalktr. Hayvanlarda
farkndala eitli rnekler verilmektedir. Bu evresel olaylara ya da kendi
yaknlarnda olan olaylara kar olabilir. Horozlar ve kular ok mlkiyet dkndr.
Horozun kendi mlkiyetinde grd tavuuna gz koyulduunu fark edince, fkesi
korkun olur. Kularn ise ilkbaharda terek, belli bir alann iinde olanlar anlar,
buras benim diye melodik tmeleri de mlkiyetlerini koruma dncesindendir.
Fareler ise trdelerinin salkl ve hasta olanlarn ayrt edebilirler. Zebralar srtlanlar
kitap gibi okurlar.
Ayrt etmeye verilen en ilgin rnek devekularna ait olandr. Yarm dzine
dii yumurtalarn bir ukura koyar. lerinden yalnzca bir ana devekuu yumurtann
gelimesini bekler. Beklerken, zaman iinde dier annelerin yumurtalarn her trl
karmak dzenlemelere ramen (insan tarafndan) yuvadan atar ve sadece kendi
yumurtalarnn seerek onlardan yavru kmasn salar. Uzun sre bunun nasl yapld
anlalamad. Yuvadaki yerleri deitirildi, zerlerine numaralar verildi ancak
bunlardan bamsz olduu ve diilerin kendi yumurtalarn yzeylerindeki civcivlerin
nefes almasna imkn salayan minik hava deliklerinin dalmndan anladklar
anlald. Marian Dawkins, bunun hayvanlarn ayrt etme yeteneklerinin ok gl
olmasna rnek tekil ettiini ve hayvanlarn bazen insanlardan bile fazla ince farklar
ayrt etme becerilerine sahip olduklarn ne srer. Bu delikler yumurtadan yumurtaya
ok az farkllk gsterir. Bu deliklerin devekularnca tannmas ve dier yumurtalardan
ayrt edebilmesinin, onlarda bilin ya da akl olduunu dndrmesi ilgintir. Ek
olarak, tavuklarn kmes arkadalarnn yzlerini, ibik ve gerdanlarndaki farkllklardan
ayrt etmeleri onlarn bilinli olduunu nasl gsterebilir?
Bu rnee gre bilgisayarlarn da bilinci olabilir. Yaygn kullanlan ve daha
karmak karakterleri tanyabilen OCR (Optical Character Recognition) programlarn
uygulayan makinelerin, devekular ve tavuklardan daha akll ya da bilinli olduu
sylenebilir mi? stelik bugnk OCRlerin tolerans snr, puslu mantk
kullandklarndan ok genitir. Bylece olduka, neredeyse, genellikle gibi
yaklamlarla karakterleri ayrt edebilirler. OCRler de binlerce karakteri
ayrabilmekte, hatta standartlarn dna karak sadece daktilo yazsn deil artk el
yazs karakterlerini de zorlanmadan tanyabilmektedirler. Ancak, bunlar sadece
sembol olarak grr ve anlamlandramazlar. Buna ramen, bu ilevi yerine getiren
44

Berg H. Physics Today. Motile Behavior of Bacteria 1999.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

19

makinelerin (basit kiisel bilgisayarlarn) bilinli ve akll olduu ynnde elimizde


hibir kant yoktur. Bir bilgisayar, OCR ile, devekularndan ok daha fazlasn
yapabilir.
Aynada kendini tanma yeteneinin (KTY) insanlarda ve kuyruksuz
maymunlarda bulunduu uzun zamandr bilinmektedir.45 nsanlarda, KTY 18-24. ayda
kendini gstermeye balar. nsan d trlerde kendini tanmann ilk kantlar
empanzelerde ortaya konulmutur.46 Ancak, birok almada, primatlar, kuyruksuz
maymunlar, fillerde kendini tanmann kantlar tartmaldr.47 Bu trlerin hepsinde,
davranlarn deerlendirmek iin ayna kullanlmtr. Yunuslarn yksek seviyeli
beyinleme katsays durumunda olmalarna ramen, anatomik snrllklar nedeniyle
(vcudunun belli parasna eliyle dokunmak gibi) kendini tanmay ortaya koymann zor
olmasna ramen,48 ie burunlu yunus zerine yaplan iaretlerle aynada KTY olduu
gsterilmitir. Ancak, kendi zerindeki iaretlerle ilgilenme empanzelere gre daha
ksa sreli tespit edilmitir. ie burunlu yunuslar, insanlar ve kuyruksuz maymunlara
benzer davransal ve sosyal zellikler gsterirler. Bu, zellikle bellek, olaylar
arasndaki ilikileri snflandrma ve sembol tabanl kodlar ilkel de olsa renme
eklinde gze arpar.49 Buna ek olarak, yunuslarn kendi farkndalnn daha karmak
ekillerine sahip olup olmadklar bilinmemektedir.50
8. Seme ve Karar Alma
Hayvanlar baz durumlarda insanlar kadar uzun vadeli olmasa da ksa sreli karar
alabilir ve bunu yerine getirebilirler. Ancak, biyologlar bu kelimeleri sk kullanmalarna
ramen, karar vermeyi hayvanlarn bilinli ve akll hareket ettikleri manasnda
kullanmadklarn belirtirler.51
Yzeysel olarak baktmzda, doa ile zgrlk arasnda kartlk gze arpar.
Bu da hayvann igd denilen yasayla programlanm olduu anlamna gelir. ster
tahl yesin ister etobur olsun, davranlarn yneten doal yasadan kurtaramaz kendini.
Hayvandaki gerekircilik, belirleyicilik ylesine gldr ki, lmne yol aabilir.
nsann durumu ise, bunun tam tersidir. Belirlenmemiliin tam tersidir insanolu. Doa
insann klavuzu olmaktan ylesine uzaktr ki, sonunda insan yaamn yitirir. zgrl
sonunda lebilecek kadar zgrdr insan.52
Yiyecein yaknlarnda bekleyen bir kedi varlnda sereler iddetle terek,
baka kularn da olaya katlmas iin bir karar verirler ve tehlike ne kadar bykse o
kadar iddetle terler. Eer evrede tehlike yoksa tmeye karar vermeden tek
balarna yiyecei almaya alrlar. Baka kular arma onlara iki avantaj
salayacaktr. ok gzle kedinin saldrsn erken alglamay ve kendine kar youn
olabilecek tehlikeyi belki de dier kular da riske atarak azaltma. Toplandktan sonra
da ne zaman yiyecei almak iin giriimde bulunacaklarna karar verir ve beklerler.
nlerinde basit aamalardan oluan seenekler vardr: Tehlike yoksa ye, varsa evreyi
gzetleyerek tteceksen yava ya da hzl tarkadalar toplayiyecei almaya
hazrlan. Btn olan ve karar verme denilen olay, basit aamalardan oluan ve
tamamen beslenmeye ynelik geri beslemeli davranlar ieren kalplarla snrldr.
Serelerin karar almasn insann karar almasyla nasl karlatracaz? Bu pek
mmkn grlmemektedir.
Karar alma deyince hemen, insan bak as devreye girer ve hayvanlarn
karmak olabileceini dnrz. Ancak, hayvanlar basit kurallarla yaarlar. Seimleri
ok dar snrlar ierisindedir ve neredeyse tamamen d evreye bamldr. Genellikle
de tehlikeden kama, iyi bir besine ulama isteiyle oluur. Onlardaki basit sinir
sistemi, geri besleme mekanizmalaryla karar alma pekl aklanabilir. Tpk
45

Povinelli DJ ve ark. Anim Behav 1997;53:1083-1088


Povinelli DJ et al., J Comp Psychol 1993;107:347-372
47
Hyatt CW. Am J Primatol 1998;45:30-311
48
Marino L et al., Self-Awareness in Animals and Humans: Developmental Perspectives, eds. Parker, S. T.,
Mitchell, RW and Boccia, ML. (Cambridge Univ. Press, Cambridge, U.K.), 1994;380-391.
49
Morgane PJ et al., Brain Res Bull 1980;5:1-107
50
Reiss D ve Marino L. Mirror self-recognition in the bottlenose dolphin: A case of cognitive convergence.
PNAS 2001;98:5937
51
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;129.
52
Cogito. Luc Ferry. Kar-Doann nsan. YKY. 1997; yleyse Descartes. s:176.
46

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hayvanlarda Bilin Var m?

20

kalorifer termostatnn sca kesmesi ve devreyi amaya karar vermesi gibidir ve bir
i dengeyi korumay53 amalar. Bundan daha fazlasn dnmek ii bulanklatrmak
olarak yorumlanabilir.
9. Sosyalleme
nsanolunda gzlenen en nemli zelliklerden birisi toplumsal yaama alkanl ya da
grup oluturma eilimidir. Baz hayvanlarda bu vardr ve olduka dikkat ekicidir.
Yarasalar, karncalar ve arlarn buna rnek oluturduunu herkes bilir. Sosyal gruplar
oluturmann bir dizi avantaj vardr. Sosyal grup oluturma ile toplum sorununa
zm bulur: kuvvetlerin birlemesi yoluyla gcmz, ilerin paylalmas yoluyla
yeteneimiz artar ve karlkl yardmlama yoluyla talih ve rastlantdan daha az
etkilenir oluruz. Bu ek kuvvet, yetenek ve gvenlik yoluyladr ki, toplum stnlk
salayc olur.54
Yarasalar grup oluturma ve besin paylam asndan sosyallemenin en gzel
rneklerindendir. Kalabalk gruplar halinde ayn yerde tnerler. Alktan lme tehlikesi
olan bir yarasa, o gn beslenme asndan ansl olan bir yarasa tarafndan beslenir.
Ama bu beslenme rastgele deildir. zellikle, birinci derecede yakn akrabalarn ve
gemite borlu kaldklar yarasalar beslerler. Yabanclar ve daha nce kendilerini
a brakm olanlar asla beslemezler. Daha nceden kendilerini beslemi olanlar
hatrlar ve akrabalarn tanyarak yardm et ve yardm al stratejisi uygularlar.
Arlar da kendi ilerinde ok sosyaldirler ve kralie ynetiminde demokratik bir
hayat tarzlar vardr.55 Koloni yuva yeri ararken, 25 kadar nc ar uup yeni uygun
yerler arar. Geri geldiklerinde yuvann uygunluu hakknda yine dansla birbirlerine bilgi
aktarrlar. yi yuva bulan ar heyecanl dans yapar ve kendi bulduu yeri daha kt olan
ar kendi dansn brakr; dier arnn dansn kabul eder. Daha sonra, baka bir ar bilgi
getirir ve dansn heyecan durumlarna gre karara varlarak en uygun yer seilir. Koloni
oraya yerleir. Bu davran, arda neyin gstergesidir? Akl? Bilin? Eer aklsa, bu
bilinli akl mdr? Yoksa sadece belli uyaranlara belli yantlar oluturan otomatik bir
yant mdr? Bu sorularn yantlar bilinsiz akl lehinedir.
Sonu
Eer bilin, dierlerinin davranlarn tahmin etmek amacyla kullanlan bir yetenek
ise, hayvanlarn sosyalleme, yiyecek arama gibi olaylar srasnda bilinli bir
farkndala sahip olmalar iin hibir neden gzkmemektedir.
nsanlardaki bilincin tam olarak nasl ifade edilebileceini rendiimizde,
belki hayvan bilinci (mikro bilin?) hakknda daha farkl eyler syleyebileceiz.
Hayvanlarda bir eit bilin olabilir. Bu olaslkla ierik olarak bizimkinden ok ok
farkldr. Eer bizim bilincimizin derecesini p=1,0 kabul edersek, baz hayvan trleri
iin bu 0,0 ile 0,5 ve 0,5 ile 0,1 arasnda bir yerlerde bir bilinlilik seviyesi olabilir.
Ancak, bu deerin p=1,0 ya da 0,0 olmadn kesin olarak biliyoruz. p=1,0 olmadktan
sonra, bilinliliin tm zelliklerinin hayvanlarda varlndan sz edemeyiz.

53
54
55

Griffin DR. From cognition to consciousness. Anim Cogn 1998;1:3-16.


Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev:Yardml A. dea Yay. 1998;147
Dawkins MS. Hayvanlarn Sessiz Dnyas. 2.Bask. TBTAK. 1999;140-148.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

Sinir fizyolojisi asndan beyin, iki aamada incelenebilir. Alt aama, her bir sinir
hcresinin almalar ve birbiriyle balantlar konusu ile ilgilenir; onlar ateleyenin ne
olduunu ve sinir hcreleri arasndaki elektrik uyarmlarnn nasl olutuunu ortaya
koyar. Daha yksek aamada, beyin ok karmak bir ebeke olarak kabul edilebilir ve bu
ebekenin etrafnda elektriksel desenler dner. Eer mantksal ilemler, belirli sinirlerin
durumuna bal olmaktan ziyade sinirsel aktivite modellerine balanyorsa, o zaman,
davran ve bilincin yksek fonksiyonlarn aydnlatmas en muhtemel olan yaklam,
ikincisidir.
The Cosmic Blueprint, Paul Davies
Yapay zeknn karlat problem, uygun programlanm bilgisayarlarn insann
hesaplanabilir dnce ilemlerini taklit edip etmeyecei deildir. Bu probleme artk
zlm gz ile baklabilmektedir. Cevap, prensipte evettir. Asl nemli olan soru,
insann bilinli bir zek rn olarak yrtt dnme faaliyetlerinin hepsinin
hesplanabilir ilemler olup olmaddr.
Paul Churchland

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

Wetware ve Hardware
Et Beynin Bilinci: Bilinli Makine
Pek iyi bilmediimiz beyni anlayabilmek iin model olarak en yeni teknolojiye atfta
bulunmak bize her zaman ekici gelmitir. Nrofizyolog Charles Sherrington beynin bir
telefon santrali gibi altn dnrken, zamanla telgraf dizgesine benzetilmitir.
Freud, beyni hidrolik ve elektromanyetik dizgelere benzetmeyi uygun grrken, Leibniz
beyni deirmenle karlatrmtr. imdi ise beyin bilgisayarlara benzetilmektedir. Bu
gnlerde, kuantum bilgisayarlarna olan ilgiden olsa gerek, beynin klasik bir
bilgisayardan ziyade, gnmzde kuantum bilgisayar gibi alt ne srlmeye
baland. Analoji yapma, bilimin nemli bir zelliidir. Yaayan eyler cansz eylere
benzetilerek, varoluunu salayan mekanizmalar anlalmaya allr. Kalp bir mekanik
pompaya ve atomun yaps gne sistemine benzetilir. Bazlarna gre de, o kadar
karmak analojilere hi gerek yoktur.1 Daha basit benzetmelerle bu iin altndan
kalklabilir. Beyni svire aksna benzetmek en basit anolojidir. Ancak, beyin iin
kullanlan bilgisayar benzetmesi daha nce kullanlan mekanik benzetmelerden ne daha
iyidir ne de daha kt. Beyni bir su pompasna, telefon santraline benzeterek ne kadar
aklayabiliyorsak, bilgisayara benzeterek de ancak o kadar aklayabiliriz.
Bilgisayarlara benzetenlere gre, bir bilgisayar programyla bilgisayar donanm
arasndaki ilikiyi anlamak, akl ve beyin ilikisini anlamak iin iyi bir rnektir.
Benzetmeyi yapanlar, iki tr k noktasndan g alrlar. Birincisi, problem zme
esnasnda tepki sresinin insanlardaki gibi farkl olmasdr. kincisi ise, Noam
Chomskynin dilbilimsel aratrmalarndan gelir. Chomskyye gre Btn dillerde ortak
baz zellikler varsa ve bunlar insan beyninin ortak zelliklerinin zorunlu sonucu ise o
zaman beyinde, evrensel nitelikteki dilbilgisinin btn karmak kurallarnn
bulunmas gerekir. Yani, insanlarn bir dil kullanrken kullandklar biimsel kurallar
bilgisayarlar ilem yaparken uyduklar kurallarla ayndr.
Kola Otomatlarndan Saylonlara
Kendi hareketleriyle kendiliinden tepki gsterme eilimi bulunan aygtlar
eskialardan beri inliler tarafndan gelitirilmiti. Sicilyali Diodoros ile
Kalliksenos tanrlarn ve tanralarn can verdii heykelleri betimler. Ve bir
heykelin kimse el srmeden, altn bir ieden st dkp ve yeniden yerine
oturduunu anlatr. Ancak, en verimli hayal gc, smail bn al-Razzaz alCazzari (Cezeri) tarafndan 1206da yazlan Kitab fimarifat al-hayat alhandasiyyadr (Usta i Mekanik Aletler Bilgisi zerine Kitap). Bu kitapta;
srekli devinen makineler, su saatleri, amandral otomatlarla ilgili planlar
izmitir. Bunlar sadece hayali planlar deil, gerekletirilebilmi, alr
otomatlardr.
Torres Quevedo (1852-1936) modern otomat kuramnn balatcs
olmutur. 1914te Otomatik Kontrol zerine Bir Deneme adl kitabnda
otomattan sz ederken gelecee ait hayalleri de ekler:
Bu otomatlarn duyu organlar olacaktr: termometreler,
dinamometreler, pusulalar, almalarn etkileyebilecek koullara
kar duyarl aygtlar. Ayrca, otomatlarn ayrt edebilme glerinin
olmas gerekmektedir ki, aldklar ya da alm olduklar izlenimleri
gz nnde bulundurarak istemli ilemi gerekletirmeleri iin

Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

gerekli komutu verebilsinler. Duyularn roln oynayan aygtlarn


yapm kuramsal olarak hibir glk gstermez... Nasl tepki
gstereceini belirlemek iin evre koullarn tartan bir otomat
yapmann olanakl olup olmad sorulduunda da ayn ey
sylenecektir Bir iinin yapt tamamen mekanik ilemleri
otomatikletirmek olanakldr, ama zihinsel yetiler gerektiren
ilemler hibir zaman mekanik olarak gerekletirilemez. diyerek,
o dnemde bugnk hayalin balangcn oluturmaktadr.2
Grey Walterin (1910-1977) faresi (1949) bunun ilk rneklerindendir.
Bir fotosel devaml etrafnda k aramakta, k kaynan grnce ona
ynelmekte ve bir sre ktan enerji aldktan sonra (ya da aln giderince)
karanlk alanlara kap gizlenmekteydi. Hareketi srasnda bir engele
arpnca, dokunmay alglayan alclar yolu ile evresinden dolaarak
hedefine gitmekteydi. Bugnlerde ocuklarn kulland birok elektronik
oyuncaktan ok farkl deildi. Farenin a doyduunu hissettiini ve bunun
farknda olduunu syleyebilir miyiz?
Aradan geen zaman ierisinde bilimde ok ey deiti. Bu ada
sinirsel alarla yaplanlarn o dnemden ok stnlk gsterdii sylenemez.
Ancak, ulalan noktada bilinli bir makine halen yok. Fareler yerine farkl
yaratklar var. Creatures oyununun kahramanlar olan Nornlar gibi. Oyunun
kahramanlar, hangi besinin kendisini doyurduunu ve hangisinin mide ars
yaptn aklnda tutuyor. Kendi bana olaylara yant oluturabiliyor. Pozitif
geri besleme ile dnme tarz ve eylem emalarn iselletirebiliyor ve
gelecekte de bu rnee gre davranyorlar. Nornlar evrelerini insana
benzer ekilde alglyorlar. Duyumlara, korku ve endielere sahipler.
Alglanan duyular, eyleme dntrlyor. rnein, Norn uyumak isterken
acktn fark ediyor. Fakat, nce yemek yiyip sonra uyumas gerektiinden
birtakm ceza maddeleri beynine doluyor. Ancak ok acktnda, birka bit
ekeri bulduunda, sinir alar vastasyla doygunluk hissi yayor. Alk
sinyalleri kayboluyor. Ve doygunluk yaadndan sinirsel a tarafndan bu
sefer dllendiriliyor. Bylece, alg ve eylem arasndaki iliki geri besleme
ile glendiriliyor. Norn bu durumu reniyor ve bir dahaki seferde nce
beslenip sonra uyuyor. Ancak, bu davranlarn altnda bilin olduunu
sylemek mmkn deildir. Temelde Grey Waltern faresinden pek bir fark
yoktur aslnda.
Steven Harnad, Turing Testi zerine ok nemli dnsel bir sav
gelitirdi3 ve bunu Tam Turing Testi olarak isimlendirdi (1991). Turing
testinde olan ve kii ile balanty salayan yazc arac (teletype) kaldrarak
yerine bir ekran yerletirdi (internete sohbet yapar gibi). Ekrann karsna da
bir kii yerletirildi. Kiinin amac, karsndaki aletin insan olup olmadn,
yani insan beyni ve davran gsterip gstermediini anlamakt. Buna gre
be basamak oluturdu.4 Birinci basamak oyuncak model seviyesidir.
nsann idrak kapasitesinin sadece bir parasn temsil eder. Bu seviye
bugnk yapay zek aratrmalarnn seviyesidir. kinci basamak, 1950de
Alan Turingin orijinal makalesinde tanmlad ekildedir. Bu Turing testinin
pen-pal seviyesi olarak adlandrlr ve karlkl anlamsal ierii olmayan
karakterler deitirilir. Sembollerinin girii ve k yazc ile kontrol edilir.
Bizim sembolik kapasitelerimizin (dil gibi) benzeri zelliklerini gsterir.
Dardaki bir kii ile etkileime girdiinde, sinir hcrelerinden oluan insan
m yoksa yongalardan oluan bilgisayar m olduu ayrm yaplamaz. Sadece
karakterlerin deiimi olur. Felsefeci John Searle in odas dnce deneyi
bu seviyededir. nc basamak, Total Turing Testi veya robotik Turing testi
seviyesidir. Bu seviyede etkileimi salayan ekran kaldrlr. Sadece sembolik
kapasitenin taklidi ile kalmaz, bunun yannda anlambilimsel zellikleri de
taklit eder. Yani, dsal davran asndan tam olarak insan m ya da robot
mu olduu ayrm yaplamaz. Drdnc basamak, mikrofonksiyonel
ayrlamazlk aamasdr. Sinir hcreleri ve sinir ileticileri seviyesine kadar
ayrlmazlk vardr. Bunlar sentetik sinir hcreleri olabilir. Fakat ilevleri
gerek hcrelerle ayndr, onlardan ayrlamazlar. Beinci basamak, her eyin
2

Ifrah G. Hesabin Destan. TBTAK, 2000; Cilt:8, s:208


French RM. The Turing Test: the first 50 years. Trends in Cognitive Sciences 2000;4
4
Harnad S. Levels of functional equivalence in reverse bioengineering: the Darwinian Turing Test for Artificial
Life. Artif Life 1994;1:293-301
5
Copeland JB. The Church-Turing Thesis. NeuroQuantology 2004;2:101-11
3

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

byk birletirilmi teorisi (Grand Unified Theories of Everything, GUTE)


olarak adlandrlr. Bu seviyede elektronlarna kadar her ey insandaki sinir
hcrelerinde ayndr. Yapay sinir hcreleri, sinir iletiminin (aksiyon
potansiyelinin) matematiksel formln tam olarak karlar ve ayn ekilde
davranrlar.
Sadece,
GUTEleri
planlayanlarn
bildii,
prensipte
gzlenemeyen farkllklar olabilir. Sadece, fiziko-kimyasal yollarla, yani
biyolojik-mekanik adan farkl olduklar sonucuna varlabilir.5

1945de Alan Turing bilgisayarlarn bire bir ok iyi satran oynayacan ne


srmt. Bu dnce 1949da Claude Shannon tarafndan tekrarland. Elli yl kadar
sonra, 1997de, IBM'in Deep Blue adl bilgisayar, satran devi Gary Kasparovu yendi.
Oynanan alt oyunda IBMin silikon harikas, Kasparova yalnzca bir oyun verdi.6
oyunun berabere bittii mata, ikinci ve altnc oyun bilgisayarn oldu. Kasparova kar
oynayan, Deep Bluenun bir ikizi olan IBM RS/6000 SP adl bilgisayard. Saniyede 2
milyon hamle hesaplayabilen bilgisayarn kimsenin beklemedii, uzun sreli hamleler
yapt grld. Kasparovun farkl allar yapmasyla tuzaa dmeyen makine, en iyi
oyunu oynad ve kazand. Beinci oyunda ise bir insanda o konumda bulunamayacak bir
serinkanllk gsterisi sundu. Kasparovun "Kimi zaman insan gibi oynuyor" szleri belki
de bu son oyunla aklk buluyordu. Sonuta Deep Blue, Kasparovu yendi.
Bugn iin bir bilgisayar (PC olarak ksaltalm) yalnzca drt ilem yapabilen ve
iki sayy karlatrabilen bir makinedir. lk yaplan ENIAC adl bilgisayar bir solucan ve
sonraki IBM PCler rmcein ilem yapma kapasitesindeyken, bugnk Pentium IV
PCler yaklak bir fare kapasitesinde ilem yapmaktadr. Aritmetik ilemlerde
insanlardan ok daha hzl ve hataszdrlar. Bellekleri son derece gldr. Bunu
yklenen programla yaparlar. PClerin ilem yapabilmeleri iin en ince ayrntsna
kadar, tm kural ve mantksal aamalar program olarak yklenmelidir.
Baz teorisyenlere gre bilin tamamen mekanik olduundan, bilinli makineler
yapmamz iin nmzde herhangi bir engel yoktur. Sibernetiin modern ncs Claude
Shannon kesinlikle makineyiz ve yle dnyorum ile bunu ifade etmiti. Yapay
zek (ya da ksaca AI, Artificial Intelligence) ile ilgilenen Toby Simpson taklidin nereye
varabileceini syle ifade eder: Eer ilemci performans imdiye kadar artan hzda
artarsa, biz de 10 yl iinde, 20 milyon sinir hcresini birbiriyle balanlacak duruma
getirmi oluruz. Ancak o zaman gerekten karmak sistemler olanakl olacak. 2020
ylnda ise insan beyninin yaklak simlasyonunu gerekletirebilmeliyiz. Yine
Simpson, sinir sistemini anlamann yapay dnebilen, renebilen ve bilinli bir
bilgisayar yaratmak iin gerekmediini belirtiyor ve insan 10 trilyon hcreye sahip ve
hibir hcre tekiler hakknda bir eyler bilmiyor diye ekliyor.
Yapay zeknn ustas kabul edilen Marvin Minskyye gre ise, gelecein
bilgisayarlar o kadar akll olacak ki Bizi ortalkta ev hayvan olarak tutarlarsa ansl
saylacaz.7 Ona gre beyin karmak bir bilgisayardan ok farkl deildir. Ancak,
bugne kadar yaplan eyleri, kimyann Lavoisierden nceki durumuna benzeterek
daha alnacak ok yol olduunu ima eder. Bilinci esrarl bir ey olarak dnmenin
samalk olduunu belirterek bunu zdm ve insanlarn neden dinlemediklerini
anlamyorum diyor. Ona gre, bilin, akln bir blmnn, dier blmlerin
davranlarn kontrol etmesi demek. Bu ilem ksa sreli bir bellekten ya da basit bir
kayt sisteminden biraz daha fazlasn gerektiriyor.8
ndirgemeci Yaklam
Sinir sistemi iin indirgemeci yaklamn nereye varacan ve ne gibi bir yarar
olabileceini anlamak zordur. Daha alt, daha alt ve nereye kadar... Kabaca bakldnda
1 gram beyin dokusu 1024 atom ierir. Eer insan beynini 10 nm kesitler (nanometre;
metrenin milyarda biri) alarak inceleyecek olursak (bu beyin grntleme yntemi olan
Manyetik Rezonans Grntlemenin [MRG] znlrlnden 5,01015 kez daha
kktr. Bu u anlama da gelir, MRGnn znlrl dnyamzn uydusu olan Ay
6
7
8

http://www.chess.ibm.com/games/
Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.
Scientific American. Trke Basm. Bilim. Bir Portre: ML Minsky. 1994; 24-25

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

byklnde kabul edilirse, 10 nm bir ev byklne denk gelir), bilgi olarak yaklak
2,01021 bayta denk gelir. nsan genom projesinin 1,0109 bayt ierdii
dnldnde, insan beynini 10 nmlik kesitlerle haritalamak, insan genom
projesinden 2 trilyon (2,01012) daha fazla veriyi deerlendirmeyi gerektirir ki bu
korkun bir rakamdr.
Tablo. 20 mikronluk bir insan sinir hcresini oluturan temel yap birimlerinin tahmini says.9
arpm iareti olarak kullanlmtr. nsan bedeni yaklak 71027 atomdan ve yaklak 105
farkl tipte moleklden oluur. Bunlar dzenli olmayan (aperiodic) yapdadrlar. Bedenimizi 41
farkl kimyasal madde oluturur. Yzde 99unu karbon-hidrojen-oksijen-azot (C-H-O-N) atomlar
oluturur. Atomlar bireysel olarak ortamda bulunmazlar ve molekl yaplarnda veya iyon
halindedirler. nsan bedeninin en ok ierdii molekler yap su ve tuzdur. Bedeni oluturan 105
farkl molekln yaklak yz binininin yaps ortaya konulmutur.
Molekl
% Ktle
Atom arl Molekl
% Molekl Molekl tipi
(Dalton)
Says
says
Su
norganikler
Yalar
Dier inorganikler
Protein
RNA-ribonkleik asit
DNA-eoksiribonkleikasit
TOPLAM

65
1,5
12
0,4
20
1,0
0,1

18
55
700
250
50,000
1106
11011

1,741014
1,311012
8,41011
7,71010
1,91010
5107
46
1,761014

98.73
0,74
0,475
0,044
0,011
310-5
310-11
% 100

1
20
50
~200
~5,000

Tablo. Beyin iin indirgenen saylar. arp iaretidir.

Beyindeki sinir hcresi says 14-16109 (genetik bilgi tayan insan gen says 106)
Beyincikteki destek granler hcre says 1011
Beyinde sinir hcreleri aras balant (sinaps) says 1014-1017
Destek elemanlar olan glia hcre says 10109
Bir iyon kanalndan geen iyon says 106/saniye
Sinir hcresi zar kalnl 5m
Sinir hcreleri aras balant genilii 20-50 nm
Sinir hcreleri sonlanmlarndaki keseciklerin ap 50-100 nm
Erikin insan beyninde paralel liflerin uzunluu 100 bin km (Dnyann evresi 40 bin km)
Beyincikteki her bir sinir (Pukinje) hcresi 200 bin paralel lif granler hcrelerden alr
Sinirin ana uzants aksonun kendini yenileme hz 3-4 mm/gn
Erikin beyin kabuu alan 2000-2500 cm2
Beyin kabuu en kaln yerde 4,5-5 mm, ince yerde 1,2-1,6 mm kalnlktadr
Her iki beyin yarmkresinin ilgili alanlarn bir birine 200 milyon sinir lifi balar
Hareketleri yapmak iin beyin kabuundaki ilgili alanlardan aa 1,7 milyon lif iner
50 kiloluk insanda proton says 31028

Beyin ve Bilgisayarn Farklar


Beynimiz canl bir vcut olan bedenimizin nemli bir parasdr. Tek bana canl
varlmzn bir paras olmas, bal bana nemli bir farktr. Hepimiz biliriz ki
bilgisayarlar, cansz mekanik yaplardr. Sinirbilimi uzman Charles Sherrington, Man on
His Natureda(1940) akln canllktan da farkl bir ey olduunu ifade eder: ...Bir
akl sorunu olduu zaman, sinir hcresi kendisini merkezletirmez. Daha ok, byk
bir zenle, her birimi bir hcre olan milyon katl bir demokrasi oluturur... Ama yine de
akla dndmz zaman bunlarn hibiri yoktur. Tek bir sinir hcresi asla minyatr bir
beyin deildir. Bedenin hcresel yaps onun akldan bir ipucu almasn gerektirmez.

Freitas RA. Jr. Nanomedicine, Volume IIA: Biocompatibility, Landes Bioscience, Georgetown, TX, 2003

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

Madde ve enerji, taneli yapda ve bylece yaam yapc gibi grnyor, ama akl yle
deildir ve nsann akl gezegenimizin yeni bir yan rndr.
Tablo. Beyinle bilgisayar arasndaki temel farkllklar gsterilmektedir. Bunlarn
bazlarnn bilgisayarlarda benzer bir ekli yoktur. Btn bunlardan kan sonu,
beynin gze arpan oranda daha stn olduu ynndedir.

Et Beyin

Makine Bilgisayar

Boyu bir metreyi bulan sinir hcresi ana stenildii kadar bakr tel.
uzantlar (aksonlar).
Sinirlerdeki uyar Hep (1) ya da hi (0) Kesin olarak 0-1 sistemine gre alr.
prensibine gre alr. Ancak, buna eski
dnce olarak baklmaktadr. Bazen ayn
anda hem 0 hem de 1 st ste gelebilir.
Doum sonras kendini evreden gelen
uyaranlar ve koullara gre, kendi isel
yeterlilikleri ile yeniden organize eder. D
uyaranlara yant olarak veya iteki hasarlara
gre deiebilen plastik yaps vardr.

Bir kez yaplr ve eer dardan upgrade


edilmez
ise
isel
organizasyonu
balangtaki gibi kalr. Sabit, sert tel
yapsndadr,
kendiliinden
deiim
gstermez.

leti temelde kimyasal ve az oranda Tam olarak elekriksel ileti.


elektrikseldir. Kimyasal ileti esnasnda uyar
glendirilir.
Herhangi bir uyar olmasa da daima sinaptik Uyar olmadan alma yok.
boalmlar, eik altnda da olsa vardr.
Bunlara minyatr son plak potansiyelleri
denir.
Aksonlar boyunca ileti dalgalar
(iyonik yer deitirme ile) yaylr.

halinde Kablolar boyunca ileti (elektriksel elektron


akm ile) yaylm.

Ayn uyar daima ayn sonucu dourmaz. Ayn uyarya alnan yant daima ayndr.
Girdiler, daha nceki deneyim, an, igd,
nyargdan zamana bal olarak etkilenir.
Sabit akml ve kesin zamanlamal almaz.

Sabit akml ve kesin zamanlamal alr.

Sinir hcrelerinin zellemi balants


paralel almay salar. Ayn anda birden
fazla ilem, birbirinden bamsz olarak
yaplabilir. Sonuca gitmeden ksm ktlar
oluturulabilir. Bu sonular genel sonucu
oluturmak iin zaman zaman birletirilir.
Paralel balant nedeniyle beyinde ileti yava
olmasna ramen, ktlar ve oluturulan
yantlar hzldr.

Ayn anda birden fazla ilem yaplamaz.


Baz yeni modellerde snrl olarak, ayn
anda birden fazla ileme, ayr ayr bellek
ayrmak mmkn.

Proaktiftir ve kendiliinden alr.

Proaktif deildir. Dardan alr.

Sinir hcresel kt ve girdi noktalar snrsz Sabit saydadr.


saydadr.
Beyindeki sinir hcresi says 1011dir. Sinir 109 transistr ve balantlar.
hcresi bana ortalama 10 bin balant
vardr.
Non-lineer (dorusal olmayan) sistemdir. Lineer (dorusal) sistem olarak alr.
Balang durumundaki kk deiiklikler, Verilen veri orannda, beklenildii oranda
sonu zerinde byk etkiler oluturur.
ktda deiim gzlenir.
Hcreler aras balantlarn hepsi ayn gte leti daima ayn gtedir.
deildir.
Gleri
deiebilir
(Hebb
mekanizmas ile).
En nemli ilem ve kontrol noktas; beyin sap Merkezi ilemci (CPU).
kc as sistemi (ARAS).
Bilincin bir paras olan hatrlama (arm) PC sembol ilemcidir. Semboller anlamsz
zellii sadece duyusal (girdi) alanlara deil bir bolukta deerlendirilir. Sembollerin
motor (kt) alanlara da yaylmtr.
anlam insanlar tarafndan PC ye
verilmitir. Kurallar oluturmaz, onlar
uygular.
Bilincin elik ettii ve etmedii zek ve Sadece zek mevcuttur. Bilinli farkndalk

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

hareket vardr.

yok.

letim elementi 1015 hcreler aras balant 108 transistrden oluur.


(sinaps) yeri.
Temel yap bykl 10-6 m.

Yaklak ayn, 10-6 m.

Kulland enerji 30Watt. Bedenin dier


organlarna gre enerji harcamas oransal
olarak ok fazla. Tm beden enerjisinin
%20sini harcar. Sinaptik aralkta ve aksonda,
sinir iletisi oluturulurken ve sonlandrlrken
de enerji harcanr. Beyin gnde yaklak 20
Watt (yaklak 400 kalori/gn) enerji
kullanr. Bir Watt bir Joule/saniyeye
edeerdir. 1W=1J/san=1Newton metre/san.
Tipik bir ev lambas 40-100 Watt arasndadr.

30 W (Merkezi lemci nitesi, CPU)


tketir. 1 GHz hznda bir bilgisayar 3 watt,
1,6 GHzde 12 watt ve 2 GHzde ise 20 watt
enerji tketir. Genel olarak sradan bir ev
bilgisayar kasasnn toplam tketimi
yaklak 330 Watt/saattir.

letim hz 30-100 Hz. Nadir sinir 109 Hz hznda.


hcrelerinde 500 Hz. Yava almaya ramen
karmak bir resmi 200 msande tanr.
Soutma sitemi var: kafa iini dna balayan Var: merkezi ilemciyi soutan Fan(lar)
toplardamarlar (emissar venler).
var.
Deer yarglar: sevgi, ak, duygular, estetik, Yok
yaratclk, adalet, saduyu, esinlenme ve
sanat.
Akl+Bilin+Sezgi.

Sadece akl ierir.

Yanla tolerans ve dzeltme vardr.

Yok ya da ok az.

renme. rendiini sadece ayn amala Ksmen renme var. Ayn uyarana genelde
deil, ama dnda farkl uyaranlarda da ayn yant oluturulur.
kullanma.
Elektrik reticisi olarak iyonlar kullanr. Elektronlarla elektrik iletimi ile alr. Ik
Drt iyondan herhangi birinin, hcre zar hznda iletim anlamna gelir. leti hz 106
zerindeki hareketiyle oluan iyonik yk kat hzldr.
akdr. letim yava. Saatte 390 kilometre.
letildii akson apna ve miyelin klf
kalnlna gre hz deiken. Sinaptik yarkta
hz tamamen diffzyon hzna etki eden
faktrlere bal.
Titreim frekans, 3-100 Hertz aras, ehir elektrii ile alanlarda 50 ya da 60
deiken. Bilin durumu gama ritmi olan 40- Hertz.
60 Hertz ile ilikilidir.
Kimyasal iletim hcreler aras mevcut. Kimyasal iletim yok. leti hz, ok az
Nadiren
elektriksel.
Kimyasal
olmas deiken. Elektronun hareket hz ileti
nedeniyle, ileti hz ok fazla deikendir. Bu hz= k hz; 300 km/sn.
esneklik salar.
Alttaki yap: Wetware (slak-yumuak yap).

Hardware (kuru-sert yap)

Destek hcreleri ierir: Glia.

Destek elemanlar yoktur.

Beyinde bilgi datk durumdadr.

Sabit diskte bilgi deiik blgelerde datk


olarak bulunur.

Bilgi hcreler aras ileticilik derecesine gre Manyetik olarak kodlama yaplr.
kodlanr.
Kalc bellek iin tekrarl kaytlar gerekir.

Tek bir kez kaydedildiinde, dardan


herhangi bir bozucu etki olmadka
sonsuza kadar kaytl kalabilir.

Bilgiyi kayt yeri olan sinapslarda, ayn anda Tek bir kayt yeri iin tek bir bit kullanlr.
ve farkl zamanlarda deiik bilgiler iin
kullanlabilir.
Bilgi aynen var olduu gibi deil, yaklak Sembolik
olarak
kodlanr
olarak kodlanr. Hangi bilgi yakn zamanda (0100010101010101).
Zaman
iinde
kaydolmusa daha canl ve kalcdr.
bilginin canllnda ya da kalclnda
deime olmaz.
Grd
rneklerin
ortak
yanlarn Ortak yanlar renme yeterlilii vardr.
renebilir ve bu rendiklerinden karm karm yapma oran ok dktr.
yapabilir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

Paralel bilgisayarlarda birden fazla ilem bir arada zerk olarak yaplr. Zaman
zaman bu ilemlerin sonular birletirilir. Bu yntemle ilem zaman ksaltlr. Ancak,
paralel iletim sistemleri seri olanlardan daha pahalya mal olurlar. Gary Kasparovla
satran oynayan Deep Blue, 256 mikroilemcinin paralel balanmas yoluyla alyordu.
Saniyede 100 milyondan daha fazla satran pozisyonunu hesaplayabiliyordu. nsan beyni
ayn andan birden fazla ii bir arada yapabilir. Yani, yrrken konuabilir, dmelerinizi
ilikleyebilir, mzik dinleyebilir. Paralel klasik bilgisayar ilemi, bizim bilinli dnme
sistemimize ulaacak anahtar elinde tutamaz. Bilinli dncenin temel zellii tek ve
btn olmaktr. Daha ok kuantum bilgisayarnn kuantum paralellii buna uygun ya da
benzer bir zm sunabilir.10

Kuantum Bilgisayar
Kuantum bilgisine ilenen bit, kubit (Q-bit) olarak adlandrlr |0,|1 eklinde
gsterilir. Klasik bit (C-bit) 0 ve 1 deerleri almasna karn kubit, iki klasik
durumuna ilave olarak farkl durumlar da alabilir; |0,|1 ve her ikisinin farkl st ste
binmesi durumlar, yani ayn zamanda hem |0 hem de |1 durumunda olabilir. Klasik
durumda, yalnzca bu ikililerin biri halinde bulunabilecekleri halde, Q-bitler iin
olaslklar sonsuz saydadr. Eer, sistemin |0 veya |1 durumunda m olduunu
lmeye kalkarsak, st ste binme ker. Durum |0 ve |1 temel durumlarndan
birine indirgenir. Bundan dolay kuantum dalga fonksiyonunun herhangi bir lm,
bir klasik bilginin temsil ettiinden ok daha fazlasn temsil eder.
Kuantum bilgisayarlar iin, drt temel ihtiyatan sz edilir: Stabil Q-bitler,
kuantum mantk kaplar, bir balatma emas, ktnn okunmas. Stabil Q-bitler
olarak, her Q-bitin iki mantksal durumu olmal bunlar gerektiinde, dolaklk ve st
ste binme durumu gsterebilmelidir.
Kuantum mantk kaplar bir kuantum bilgisayar iin ikinci nemli
gerekliliktir. Klasik bilgi ilemlemede, kaplar birbirlerine alar vastasyla baldrlar.
Kuantum aletleri de kuantum mantk kaplarnn bir andan olumaldr. Tek ve iki Qbitten oluan bir kapy ina etmek kolaydr. Bu sadece bir ya da iki spininin
etkileimine gerek duyar. Yine, balatma emasnn olmas da nemli bir ihtiyatr.
Balatma gibi, son durumun ne olduunu ortaya koyma (readout) iin uygun
sistemlerin oluturulmas da gerekir.
Atomik seviyede baz durumlarda kuantum hesaplama baarlmtr. Ykl
atomlar (iyonlar) elektromanyetik bir tuzakta brakldnda, isel elektronik
seviyelerinin bir parasnda her atom kubitin bir parasn depolar. Tek bir molekln
kuantum bilgisayar olarak kullanm iin, ideale yakn kullanlabilir bir sistem her
atomun kubitini yanstan ekirdek spinleridir. Bugn yaygn olarak tpta kullanlan
Manyetik Rezonans Grntleme (MRG) spektroskopi ile spinlerde deiiklik
yaplabilir, oynanabilir ve spinler llebilir.11 Spinlerin kuantum davran, kuantum
hesaplamas iin gzel bir rnektir.12 MRG svlarn iindeki atomik ekirdeklerindeki
kuantum paracklar zerinden uygulanr. Manyetik alanla spinler zerine etki
uygulanr. ki alternatif dzenlenme (dtaki alana gre paralel ve ya anti paralel) farkl
enerjili iki Q-bitlik kuantum durumunu gsterir. Paralel 0 ve anti paralel olan 1 olarak
deerlendirilebilir. Bu ilk olarak 1996da David Cory ve arkadalar tarafndan nerilmi
ve 1998de de kuantum algoritmasnn uygulanmas baarlmtr. Yine, kloroform
moleklndeki (CHCl3) karbon ve hidrojen ekirdeklerinin iki kubiti temsil eder
duruma getirilmesi salanmtr. Hatta radiofrekans dalgasnn hidrojen ekirdeine
ynelik olarak uygulanmasnda, kubitleri |0 durumundan st ste binme durumuna
13
[(|0 +|1)/2] evirdii gsterilmitir. Daha sonralar, 7 Q-bite kadar ilemlemeler
mlekler seviyede baarlmtr.
Kuantal paracklar (foton gibi) bir dzlemde titretirilecek biimde filtre
edilebilirler ve bu durumda kuantum bitini temsil edebilirler. Buna kutuplatrma ya
da polarizasyon denir. Kutuplama dzlemi dik olursa |0, yatay olursa |1e karlk
10

Penrose R. Kraln Yeni Usu-III. Us nerede? TBTAK yay. 1999;118-119.


Price MD. Multiqubit logic gates in NMR quantum computing. New Journal of Physics 2000;2:1-9
12 Lloyd S. Quantum-mechancal computers. Scientific American, 1995;273:140-145
13 Freedman MH. P/NP, and the quantum field computer. PNAS 1998;95:98-101
11

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

gelir. |0 ve |1den farkl olarak kuantum kuramnn paras olan st ste gelmeden
yararlanlarak, paracn ayn anda birden fazla durumda olmas salanabilir.
Superpozisyon, bir sistemin iinde bulunabilecei durumlar aritmetik ilem
yapyormuasna toplayp, karabileceimizi; sonuta sistemin yeni durumlarn elde
edebileceimizi syler. Basite bir dergiyi okurken, btn sayfalarnn ayn anda ak
olduuna ve btn sayfalarnn ayn anda okuyabileceinize benzetilebilir.14 Yani ayn
anda, foton hem |0 hem de |1 olabilir.
Elektrik ve manyetik alanda, iyonlar yakalayp, Q-bit olarak kullanma uzun
zamandr bilinmektedir. Q-bit olarak, elektronik seviyelerin itleri kullanlr. Lazer
pulse uyarmlar, tek Q-bit kapsnda, enerji seviyeleri arasnda geii salamak iin
kullanlr. Paracn enerji seviyesini deitirmesi iin bir foton emmelidir. Emince
daha st bir enerji seviyesine kar. Fotonun enerjisi, enerji seviyesiyle mutlaka eit
olmaldr. Enerji E, bir foton ve onunla ilikili frekans , Planck sabiti (h=6.626x10-34 Js)
alndnda: E=h. ile gereken enerji bulunur. , MRG almalarnda, rezonans
frekans ve Larmor frekans olarak adlandrlr. yon iftleri arasndaki gl Coloumb
kuvvetleri iki Q-bitin etkileimini salar. Temel olarak, basit kuantum ilemlemede
kullanlabilmelerine ramen, byk kuantum bilgisayarlar oluturulmasnda
uygulanabilir gzkmemektedirler.

Deep Blue, saniyede 200 milyon hareketi deerlendirirken; canl beyin dokusu
yalnzca 3 hamleyi gzden geirebilir. nsan beyninde 1012 sinir hcresi ve bunlar
birbirine balayan 1016 (10 katrilyon) balant vardr. Bu sayda balanty yapmak iin
bir milyon Intel-Pentium bilgisayar bir birine balamak gerekir. Moore kanununa gre,
bildiimiz klasik bilgisayarlar beyin benzeri etkinlie ulaamayacaklardr. nsan beyin
kabuu 1 mm3 alanda 3 km akson ve 100 milyon sinir hcresi ara balants ierir.
Gnmzn ip reticileri ise, 1 mm3 silikon zerine 10 metre kablo ve 1 milyon
transistr sktrabilmektedir ve yaklak 2010 ylnda, insan beyin kabuu sinir
hcreleri younluunun 10da birine ulalabilecei tahmin edilmektedir.15 Her sinir
hcresini 100 Kbaytlk basit bir merkezi ilem nitesi (CPU) olarak dnecek olursak,
100 milyar CPUdan oluan bir beyne sahip oluruz. Bunun da toplam hafza kapasitesi
10000 terabayt yapar. Eer tm paralel olarak bir arada alacak olursa, yzlerce
trilyon balant ile bir araya gelmeleri gerekir.
Kuantum mekanii gre, bilgisayarlarin ilem kapasitesi, birim zaman bana
yaplan ilem () ve bellekteki bilgi biti (I) saysnn her ikisinin oluturduklar bir
sabitle snrlanr. Denklem yle ifade edilir: I.2tp-2. Burada tp=(G/c5)1/210-43 saniye
yani Planck zamandr. Yani Planck zaman ile ilem hz snrlanr. Bugnk iyi
bilgisayarlar saniyede 1010 ilem yapabilirler. Hesaplanan kt, sradan bilgisayarlar iin
I.2=1030/saniye2, en gelimi blgisayarda ise 1039/saniye2dir. Dolays ile ne kadar
gelimi bir bilgisayar olursa olsun bir snrlamaya maruz kalacaktr.16 Bu ilem gcnn
nne asla geemeyecektir. Ama bu snrlama insan beyni iin geerli deildir.
Gl Yapay Zek, GYZ eklinde adlandrlan gre gre, iyi bir bilgisayar
yalnz iyi bir zekya deil, ayn zamanda bir akla da sahip olabilir. Bu aklsal etkinlii
gelimi algoritmalarla oluturulabilir. GYZnin insan beyninin temel ilevlerini yerine
getirmesi (bilin de dahil) ile termostat arasndaki fark, beynin ok daha karmak
olmasndan kaynaklanr. Dnme, hissetme, zek, bilin sz konusu karmak ilevler
sisteminin bir parasdr. Bir baka ifade ile beyin tarafndan gerekletirilen
algoritmann zellikleridir. O zaman insan beynindekine e deer bir algoritma
olaanst bir ey olmaldr.

Blatter G. Schdingers cat is now fat. Nature, 6 Temmuz 2000


Boahan K. Neuromorphic Microchips. Sci Am 2005;38-45.
16
Jack NG. Clock, computers, black holes, spacetime foam, and holographic principle. arXiv:hepth/0010234v1, 25 Oct 2000.
14
15

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

10

Bilinli Makine

Resim. Solda bir bilgisayarn algortimik yaklamla zemeyecei satran


problemi. Oyun sras siyahta. Sada ise zm: Kale hareket eder: Ra8a5. Gary Kasparov, ilk karlamada Deep Blueya yenildiyse de, daha
sonraki karlamada stratejik nsezilerini kullanarak 3 galibiyet, 1
malubiyet ve 2 beraberlikle oyunu kazand. nk Deep Blueda sezgi
yoktu. Mesela, yukardaki gibi bir durumda PC ne yapar? Bu problem
insanlar iin basitse de bilgisayar iin basit olmad. Siyah beyaza gre
sayca stndr ve beyaz, piyonlarn oluturduu hattn arkasnda ahn
saa sola oynatarak yenilgiden kurtulabilir. Oysa bilgisayara sra geldiinde
hemen piyonla siyah kaleyi ald. Bu hamle beyaz piyon hattnda gedik aar
ve beyazn durumunu zorlatrr. Neden? nk bilgisayarlar, insanlardaki
sezgisel dnceden yoksundur.

Moore Kanunu
Bugn artk teknolojinin hzna yetimek neredeyse imknsz hale geldi.
Merkezi ilemcilerde (CPU) kullanlan transistrlerin says her 18-24 ayda bir
iki katna kmaya balad. Intelin kurucularndan Gordon Mooreun bu
saptamasndan dolay buna Moore yasas denir.17 1971 ylnda Intelin rettii
4004 ilemcide 2300 transistr varken, bu say 1997de piyasaya srlen
Intelin Pentium II ilemcisinde 7,5 milyona ulamtr. Baka bir ifade ile son
26 ylda ilemcilerin ilem yapma kapasitesi 3200 kat artmtr. Pentium IIIte
28 milyon transistr vardr.18

Turing Makinesi ve Algoritma


Algoritmalar eski Yunan dneminden beri bilinmekle beraber, kelime olarak algoritma,
Harizmnin (780- 850?) adndan gelmektedir. Harizmi, 825 yllarnda yazd Kitab El
Cebr Vel Mukabele adl matematik ders kitabyla ok etkili olmu matematikidir.19
Algoritma nedir? Algoritma, ayn snfa ait problemlerin zm iin,
gerekletirilebilir trden kimi ilemleri, sk bir zincirleme iinde, adm adm yapmay
salayan, kesin bir rnek ynergeyle ynetilen, sonlu bir temel kurallar ardkldr.
Yemek tarifi ve arpma, blme ilemi bir tr algoritmadr. Algoritma dncesi, aslnda
bir yntem dncesidir, bir zihin ileminde her zaman dzenli olarak izlenen,
tanmlanabilir bir yntem dncesidir. Dier bir ifadeyle, mekanik olarak ve
dnmeden gerekletirilebilen, ama nceden dnlm ve belirlenmi bir zemin
zerinde ortaya konan bir etkinliin yansmasn oluturan bir ilemdir. ok genel bir
tanmlama ile bir algoritma, karlk geldii problemler snfnn tam olarak snrlarn
izmeli ve bu snfn problemlerinin kesin zmn salamak zere btn zorunlu
temel kurallar ve aamalar iermelidir.
17
18
19

http://www.intel.com
Scoot A. How smart is a neuron?. Jornal of Consciousness Studies 2000;7:70-75.
Penrose R. Kraln Yeni Usu-I. Bilgisayar ve Zeka. TBTAK yay. 1999;35

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

11

ekil. Bir sistem olarak bilgisayar ya da insan zeksnn


basit bilgi ileme ak emas (algoritmas).

Turing Makineleri
Alan Turing algoritma kavramndan yola karak, Turing makinelerinin temel
zelliklerini tanmlamtr.20 Orijinal Turing makinesi, kuramsal bir makinedir. Daha
teknik olarak anlatlacak olursa drt blmden oluur:
1. Haneler dizisinden oluan erit biiminde, potansiyel olarak sonsuz bir
bellek. Bu bellek okuma ve yazma kafasna sahiptir.
2. S0,S1,....... gibi simgeler kmesi bulunur. sonlu bir alfabeyi gsterir.
Genel olarak 0, 1 ve B harfinden oluan bir alfabe alnr.
3. Bir merkez birimi sonlu durumlarn kmesini ierir; sonlu durumlar genel
olarak q1,q2,.....,qm ile belirtilir.
Bu paralardan oluan makine, sonsuz bir erit zerindeki delikli bantlarda
ilerleyerek, mantksal zmlemelerin en temel aamalarndaki bilgileri okuyabilen ve
yazabilen soyut matematik aygttr. Bu aygtta, sonlu bir simgeler daarc, sonsuz bir
erit, erit zerindeki bir simgeyi kaldrabilen bir silme aygt, eride yazabilen ve
okuyabilen bir para, erit zerinde hareket eden ya da hareketsiz duran bir yrtme
parasndan oluan elemanlar vardr. Makinenin ileyii srasnda hem i durumu hem
de d durumu gsteren ve bir sonraki aamann durumunu belirleyen davran izelgesi
ve yine makineyi farkl durumlara sokabilmek iin davran izelgesinin anlamn
yorumlayabilen bir iletim biriminden oluur. Bu aamalarn her birinde; davran hem
iletim biriminin o anki haliyle hem de okuma yazma aygtnn bulunduu gzdeki
simgeyle belirlenir. Kumanda birimi kendi kendine balangtaki durumunu koruyabilir
ya da deitirebilir, hareketsiz kalabilir veya eridi ileri geri kaydrabilir, belli bir
gzdeki simge yerine bakasn koyabilir, silebilir, okuyabilir ve yazabilir. Birden fazla
Turing makinesinin bir arada almas ilke olarak bir deiiklik oluturmaz.21 Yani, bu
tr ideal sanal bir makine i durumunu kendi deitirebilir.
Searlein in Odas
20
21

Ifrah G. Hesabin Destan. TBTAK, 2000; Cilt:8, s:250-252


Penrose R. Kraln Yeni Usu-I. Bilgisayar ve Zeka. TBTAK yay. 1999;56

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

12

Bilgisayarlarn bir eyleri anlayabilecei, yani akll=zeki olabilecei fikri, Yapay


Zeknn gl eletirmenlerinden olan Felsefeci John Searle tarafndan reddedilir.
Searle Doru bilgisayar programn gerekli girdi ktlar ile yklemek ve iletmek
dnmek iin yeterli midir? diye sorar. Bu soruya ncelikle kesin bir hayr cevabn
vererek, bunun bilgisayarlarn szdizimsel programlar olmasndan kaynaklandn ne
srer. Searlea gre, bilgisayar herhangi bir anlambilimsel (semantic) ierii olmayan,
anlamsz simgeleri ilemek iin yaplm makineler olarak, yalnzca biim olarak ya da
szdizimsel (syntactic) olarak tanmlanabilir. Akll olmak iin bundan daha fazlasnn
olmas gerekir. Yani, simgeler bir ey hakkndadr. Bir bilgisayar program yalnzca
anlambilimsel iken, akl anlambilimsel olmann da tesindedir. Zihinler anlambilimseldir
ve biimsel bir yapya sahip olmaktan ok fazlas vardr. Zihnin bir ierii vardr.22
Programlarn salt biimsel ve szdizimsel zellii, programsal ve zihinsel srelerin
tamamen ayn olduu fikrine kardr. Bizim zihinsel durumlarmz, tanmlar dolaysyla
belli ieriklere sahiptirler.23
Her ne kadar beynin ilevlerini tm detaylaryla bilmesek de, elimizde beyin ve
akl ilemleri arasndaki genel ilikiyi tartacak kadar genel bilgi vardr. GYZ
taraftarlarna gre, beyin iin zihin ne ise, bilgisayar donanm iin de program odur ve
fiziksel sembolleri iletebilen herhangi bir sistemin bizimki gibi bir zek kapasitesi
vardr. Zihin salt biimseldir ve biyolojik srelerin bir sonucu deildir. Searle bu
fikirlerde bir eit dalizm olduunu ileri srer ve zihnin doal biyolojik dnyann bir
parasndan te olduuna inanr.
Searle bu dncesi iin in odas deneyi ne srmtr. Aslnda bu bir
anlamda evrensel Turing makinesinin akll-bilinli olup olamayacan sorgulama
dncesiydi.24 Searle, kapal bir odada bir kii ve darda bir inli olan bu dnce
deneyi ne srd. Buna gre, dardaki inli kapnn altndan ieriye ince yazl
ktlar gnderiyor ve buna yantlar istiyor. Odann iindeki kiinin elinde ince yant
kartlar ve nasl kullanlacan gsteren Trke bir kitapk var. Kurallar tamamen
biimseldir. erdeki kii dardan ince yazl bir kart aldnda, Trke kurallar
kitabna bakarak bir yant oluturur. inli Naslsn? diye sorduunda kurallar kitabna
bakarak yiyim, teekkr ederim kartn dar uzatr. Dardaki inli, ieriden gelen
karttaki yanta baknca ne dnr? eride ince bilen birisi var. Oysa ierideki ahs
inli kadar baarl olmasna ramen ince biliyor mu? Hayr. Sadece ince biliyormu
gibi davranr.25 Btn mesele aslnda budur.
Searlea gre bir bilgisayar byle iler. Girdi kt ilikisi ok zekice olsa da
gerekte hibir ey anlamayacaktr.26 Algoritmann akl-bilinle ilgili zellikleri
yanstabilmesi iin kritik lde karmakla sahip olmas zorunludur. Belki de bu
kritik deer ok byktr. nsan tarafndan uygulamayla gerekletirilemez ve uygun
byklkte bir algoritmayla anlama ortaya karlabilir diye ne srlebilir.27 Bu
dnce bilgisayar alannda yaplacak byk yeniliklerle, seri ve paralel iletim
sistemleri, hesaplarn abuk yaplmas, programlarn bykl ile deimez. Bilgisayar
programlar szdizimseldir ve anlambilimsel ksmlar yoktur. Beyindeki dnceler,
bilin, duygular soyut sembol halinde oluuyorsa da anlambilimsel ierikleri vardr.
Bilgisayarlar, iletme gleri ne olursa olsun bu zellikleri edinemezler.28
in Odasndan kanlar
John Searle, in odas dnce deneyinden drt nerme ve drt karm oluturur:
nermeleri; beyin akln nedenidir ve sadece szdizimi anlam iin yeterli deildir.
Bilgisayar programlar sadece biimsel veya szdizimsel yaplar ile tanmlanmasna
ramen zihnin anlamsal ierii vardr eklindedir. Bunlarla ilikili olarak da u sonular
karr:

22

Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.


Cogito. Yapay Zeka. J.Searle. Bilgisayarlar Dneblir mi? 1998;13:57-65
24
French RM. The Turing Test: the first 50 years. Trends in Cognitive Sciences 2000;4
25
Gjertsen D. Science and Philosophy-Past and Present. Penguin Books. 1989.
26
Harnad S. Minds, Machines and Searle. Journal of Theoretical and Experimental Artificial Intelligence 1998;
1: 5-25.
27
Penrose R. Kraln Yeni Usu-I. Bilgisayar ve Zeka. TBTAK yay. 1999.
28
Cogito. Yapay Zeka. Akla Doru. Cam Say. YKY 1998;13:72

23

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

13

1. Hibir bilgisayar program tek bana bir sisteme bir zihin vermeye yetmez.
Programlar zihin deildirler ve tek balarna zihin olamazlar. Buna gre gl yapay
zek hibir zaman gerekleemez. 2. Beyinsel srelerin zihinsel olana yol amas
yalnzca bilgisayar programlarnn kullanlmas ile salanamaz. lk nerme ile ilk
karmn bir araya getirilmesidir. Beyinsel yap zihinsel srelere neden oluyorsa ve
programlar bu grevi yapamyorsa, o halde zihinseli oluturmak yalnzca bilgisayar
programlarn altrmakla mmkn deildir. 3. Bu zihne neden olacak herhangi baka
bir eyin beyninkine eit gce sahip olmas gerekir. lk nermenin basit bir sonucudur.
Bir baka sistem, beynin kullandndan baka biyokimyasal yollarla zihinsel sreci
salayabilir. Bu nasl bir yap olursa olsun, zihni ve bilinci varsa, bizim beynimize
edeer gc vardr. 4. nsan zihnine eit bir zihinsel durumu oluturacak yapay bir
sistem iin bir bilgisayar programnn tek bana yrtlmesi yeterli deildir. Bu
program insan beynine edeer bir gce sahip olmaldr. lk ve nc karmdan bu
nerme doar. Genel kabul edilen ve inanlann aksine, beyin saysal bir bilgisayar ve
akl da onun program deildir!

Resim. Otomatla satran oynayan Trk veya Osmanl satran oynaycs. 18. yzylda
satran oynayan makine olarak n yapt. Karl Gottlieb von Windisch'in kitab olan
Inanimate Reasondan (1784).

Hesap Edilemezlik
Buraya kadar Searleden anladmz, akln tam olarak bilgisayarlar araclyla
kopyalanamayacadr. En ideal bilgisayarlar bile insan davrann kopya ekilde
gsterebilir, ama bu onlarn akll olduu anlamna gelmez. Bilinci aklla bal bir kt
olarak kabul edecek olursak, aslnda bilinli bir bilgisayar arayna girmemiz
mantkszdr. Ama, akll olmann daima bilinci beraberinde getirdii ynnde kesin
fikrimiz olmadndan, bilincin bilgisayarla gerekletirilip gerekletirilemeyeceini
aramaya alalm. Roger Penrose matematiin bir eit anlamsz oyun olduu
dncesine kar kar ve matematii anlamlandrann - kr algoritmalar deil anlam olduunu ne srer.29
Akll ve hatta bilinli bir bilgisayar olup olamayacan Roger Penrose deiik
kitaplarnda (Kraln Yeni Usu ve Byk, Kk ve nsan Zihni, Zihin Glgeleri), deiik
delillendirmelerle tartma konusu yapmtr. Kraln Yeni Usunda grelilik teorisinden,
kuantum mekaniine ve kozmolojiye kadar deiik konular ilemekteyse de, ana
dncesini, felsefecilerin zihin-beyin problemi olarak adlandrdklar teori
oluturmaktadr. Birinci snf bir felsefeci gibi bilin sorununa yaklamakta ve bilinli bir
bilgisayar olup olmayacan, Turing makineleri, Gdelin karar verilemez teoremini
geni olarak anlatmaktadr.
Penrosea gre duygular, estetik, yaratclk, adalet, saduyu, esinlenme ve
sanat gibi zihinsel etkinlikler hesaplamaya dayanmazlar ve bu nedenle de algoritmik
hale getirilemezler. Yine, farkndaln nemli bir paras olan anlay da algoritmik
29

Penrose R. Kraln Yeni Usu-I. Bilgisayar ve Zeka. TBTAK yay. 1999.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

14

hale getirilemez. Dolaysyla, anlaymzda algoritmik karar vermeden fazla bir eyler
bulunur. Bilinli eylemlerimiz bir algoritmayla tanmlanamayacak ekilde gerekleir.
Matematiksel gerein sadece algoritma kullanlarak kantlanamayacan ne srer.
arpma blme gibi ilemler iin gerekli algoritmik kurallar rensek bile, zlecek
problem iin blme mi, arpma m gerektiine bilinli dncelerimiz karar verir. Veya
algoritmalarn doruluunu ya da yanlln ortaya koymak iin de bilinli sezgi
gerekir.
Bunun kant olarak, insann yan gelip yataca bir satran hamlesi srasnda
Deep Bluenin anlay eksikliinden, almamas gereken bir ta alarak (hesaplamalarna
gre onu almas uygundu) oyunu kilitlenme noktasna getirmesini rnek olarak verir.
Oysa, satran bilen bir insan igrsyle daha farkl hamle yapar. Benzer olarak,
Lagrange problemini (herhangi drt tam kare saynn toplam olmayan say nedir?) bir
bilgisayara verdiinizde sonsuza kadar alr. nk biliyoruz ki, iki ift say birbirine
eklendiinde daima bir ift say elde ederiz. Yine, Goldbach sansn (n taneye kadar
asal saylarn toplam olmayan 2den byk bir ift say bulun) bir bilgisayar n ka
olursa olsun bitiremeyecektir.
Penrose, bilinli dnme ile hesaplamann birbirleriyle olan ilikisi konusunda
farkl bak alarn gzden geirerek drt grup oluturur:30 Birincisine (A) gre,
dnme btnyle hesaplamadr. Bilinli farkndalk halinde yaanan duygulara yol
aan, yalnzca uygun hesaplamalarn uygulanmasdr. Bu grup dnce, gl yapay
zek veya hesaba dayal ilevsellik olarak da bilinir. Bunun sonucu olarak, uygun
hesaplama ya da algoritmalar oluturulabilirse, bunlar ileten makinelerde bilinli hale
gelecektir. kincisinde (B), farkndalk beynin fiziksel ileyiine ait bir zelliktir. Ancak,
fiziksel ileyi her ynyle, hesaplama yntemleri sayesinde taklit edilebilirse de,
hesaplama yntemi ile elde edilen bu taklit kendi bana bir farkndala yol amaz.
leyi taklit edilebilir, ama kendi bana birtakm duygulara ve farkndala yol amaz.
Searlenin gr de bu gruba alnabilir. Gerek sinir hcrelerinin ileyiinden
ayrlamayan yapay sinir hcreleri oluturulabilir, ancak farkndalk oluturamaz. nc
olarak (C), farkndala yol aan, beynin uygun ekilde fiziksel ileyiidir. Bu fiziksel
ileyi hesaplama (algoritma) yntemi ile eksiksiz bir biimde taklit dahi edilemez.
Penrose bu gre katlr ve ncln yapar. Beynin ileyiinde, farkndala yol aan
ve eriilemeyen bir eyler vardr. Bu ileyii taklit edebileceimiz bir kopya asla
oluturamayz. nc gr zayf ve gl olarak iki alt gruba ayrlr. Zayfa gre (C1),
hesaplanamayan uygun bir ileyie rastlamak iin bilinen fizik yasalar dna kmaya
gerek yoktur. Sadece biraz daha dikkatle bakmak yeterli olacaktr. Glye gre (C2)
ise, bilinen fizik yasalar tesinde bir eylere gerek vardr. u anki fizik bilgimiz
farkndal tarif etmek asndan yetersizdir. Gelecekte bu aklama mmkn
olabilecektir. Penrosea gre, gelecekte bu a kapatacak kuram, fizikte
hesaplanamayan nitelikte beynin ileyiine uygun olmaldr. Son olarak da (D),
farkndal fiziksel olarak, hesap yntemiyle veya dier herhangi bir bilimsel yolla
aklamak olanakszdr. Dolaysyla farkndalk konusuna bilimsel yolla yaklamak
anlamszdr. nk, bu sonu vermeyecek bir ura olacaktr. Belki de, onu
felsefecilere brakmak daha doru olacaktr!
nl matematiki David Hilbert, en genel matematik problemlerinin zm
iin tek bir algoritmik yntemin var olup olmayacan 1928 ylnda sorgulad. Bu dier
anlamda u soruydu; matematiin tm problemlerini birbiri pei sra zebilecek genel
bir mekanik algoritmik yntem var olabilir miydi? Hilbertin sorusuna yant ksa srede
olmasa da verildi. Hibir sanal Turing makinesinin retemeyecei hesaplanamayanirrasyonel saylar vardr. Bir makinenin durup durmayaca konusunda karar verebilecek
evrensel bir Turing algoritmas yoktur. Yani matematik sorularnn zm ile ilgili
genel algoritma mmkn deildir. Bilinli bir dnce, bir srece bir sonu getirdiinde,
yani daha nceden belirlenmi olan snrl algoritma uygulandnda etkilidir.31
Deer Yarglarnn Hesap Edilemezlii

30
31

Penrose R. Byk, kk ve insan zihni. Sarmal Yaynevi. 1998;122-125.


Poulantaz A. Comment Present les Gnies. Science &Vie, ubat 2001. Bilim ve Teknik evirisi, Mays 2001.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

15

nsanlarda farkl olarak deer yarglar vardr. Ahlak, iyilikseverlik, eli aklk,
cmertlik, para hrs, kibir, sayg gibi insana ait olan ve onu en yksee kartan deer
yarglarmz vardr. Bu deer yarglar, tpk sezgi gibi algoritmik duruma getirilemezler.
Baz felsefeciler deer yarglarn uslamlamann, mantksal bir srecin sonular olarak
sunmulardr. Ahlak dizgesini matematie yakn bir ussal dizge olarak yeniden kurmaya
almlardr. Ahlak matematikten ok estetie yakndr. Deerlerimizi duyumsarz
yani onlarn farknda oluruz.32 kizkenar ve eitkenar genler birbirlerinden, kt
ahlak ile erdem ve doru ile yanl arasndakinden daha kesin snrlarla ayrlrlar.
lk ahlaksal deer yarglarmz baka insanlarn karakter ve davranlar
zerinedir. Ksa bir sre sonra, onlarn da bizim hakkmzda yargda bulunduklar
kanaatine varrz. Bu nedenle, bizim dmzdakilerin vg ya da knamalarn ne
dzeyde hak ettiimizi bilme kaygsna deriz. Kendimizi bakalarnn konumunda
hayal ederek kendi davranlarmzn seyircisi olarak davranlarmz yoklamaya,
deerlendirmeye balarz. Bu nedenle kii kendini bir bakma iki kiiye bler. Birincisi
seyircidir. kincisi eylemde bulunan ve szcn gerek anlamnda kendi olarak
adlandrlan kiidir.33
Btn bunlardan kan sonu, beynin saysal bir bilgisayar olmad ve akln da
onun program gibi almaddr.34 Beynin almasn ister bir akya isterse kuantum
bilgisayara benzetmekteki temek ama, kendi kendini dnebilen ve evreni de
anlayabilen bir organ, beyni anlayabilmektir. Bu anlama ve taklit etme merak beyni
anlamak iin ok ynl bir yaklama imkn vererek, farkl alardan beyni grmemizi
salamtr. Btn bunlarla uralmas bouna deildir. Hi kimse insan akln ve
bilincini tam olarak tanmlayamamaktadr. O halde akll ya da bilinli olabilen/grnen
bir makine yapalm ve ilevini analiz ederek, insanolunu ve onun beyninin gzelliklerini
anlayalm...
Gdel ve Sezgisel Algoritmik Olmayan Bilgi
Sezgi, gerein akl yrtmeye ve deneye bavurmakszn dorudan doruya elde
edilen, apak bilgisi olarak tanmlanr. Kantlanmasna gerek duyulmayan dolaysz
bilgidir. nsan akl iki yolla bilgiye ulaabilir. Bilincin iki kutbu olarak da isimlendirilen
bu iki bilgi tr, akl yoluyla (aklc) ve sezgi yoluyla (sezgisel) ulalan bilgilerdir. Aklc
zihnimiz sustuunda, onun sezgisel blm olaanst bir varla ve gereklie kavuur.
Bylece evremizde bulunan ve olup biten her ey, kavramsal aklmzn szgecinden
gemeksizin, olduu gibi ani olarak ortaya kar. Sezgisel aydnlanmalar gnlk
yaammzda kendiliinden oluabilirler. Unuttuumuz bir ey, bilinli bir aba ile
dilimizin ucuna bir trl gelmezken, bambaka ilgisiz bir konu ile ilgilendiiniz srada,
aba gstermeden birdenbire aklmza gelir. Bu sezgisel anlar ok ksa srelidirler.
Meditasyonun da aklc aklmz susturarak bu sezgisel blm serbest brakt ne
srlr. Sezgisel kavraylar, matematiksel bir ereveye oturtulmadklarnda bir deer
tamazlar.35
Aristotelese gre, bir kantlama yaplmasna yarayan, ama kendisi
kantlanamaz olan ve dorudan sezgi araclyla edindiimiz bilgiler vardr. Ona gre,
Sezgisel dnce, kantlamas bulunmayan tanmlar kavrar. Spinoza, Etikada bilgi
tr ortaya koyar: Alglarmz u kaynaklardan alarak genel kavramlar
oluturduumuzu aklar: 1. Duyular tarafndan, bulank ve dzensiz bir biimde zihne
verilen tekil eyler. Bu nedenle bu trl alglar, belirsiz deney bilgisi olarak adlandrma
yolunu tuttum; 2. Kimi szckleri duyunca ya da okuyunca anmsadmz ve onlar
imgelememize yarayan idealara benzer idealar oluturmamz salayan eylerin
gztergeleri. Bu iki bilginin trn, birinci trden bilgi, san ya da imgelem olarak
adlandracam; 3. Son olarak, eylerin zellikleri zerine sahip olduumuz ortak
kavramlar ve uygun dnceler. Bu kipe de, ikinci trden akl ve bilgi adn vereceim.
Bu iki bilgi trnden baka, sezgisel bilim olarak adlandracamz bir nc bilgi
tr daha vardr. Bu bilgi tr de, Tanrnn kimi zniteliklerinin biimsel znn
upuygun bilgisine ynelir. Spinoza, bunlarn doruluk nemini de aklar. Birinci
32
33
34
35

Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. A. Yardml. dea Yay. 1998;135-145.
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. A. Yardml. dea Yay. 1998;163.
Gelgi F. Gdels incompleteness theorem on AI vs Mind. NeuroQuantology 2004; 3: 186-189
Capra F. Fiziin Taosu. Artan Yaynevi. ev. Kaan H.kten. 1991;35;53;55.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

16

trden bilgi, yanlln tek nedenidir; ikinci ve nc trden bilgi ise zorunlu olarak
dorudur. Ruhu bir anlamda sezgisel bilginin kayna olarak grr. Gerekte sezgisel
bilgi, bu bilgiye gtren dnce abasnn ve zihni egzersizin sonucu olmaktan ok
balangcdr; bu bilgiye ulatmzda, onun bizde en batan beri var olduunu grrz.
Zamana bal dil bunu ifadeye uygun deildir der.
Kanta gre ise, bilgi yetiyle; duyarllk, zihin ve aklla ilikilidir. Btn
bilgimiz duyularla balar, duyulardan anla geer ve aklda tamamlanr. Duyusal
sezginin ieriini ilemeyi ve onu, dnmenin en yksek bilgisine ulatrmay salayan
akldan daha stn hibir ey yoktur bizde. Kantta sezgi (anschauung), bilgi srecinin
hem balang, hem de var noktasdr: Bir bilgi, nesnelerle her ne biimde ve her ne
arala ilikili olursa olsun, nesnelerle dolayszca ilikiye giri tarz ve btn dncenin
bir amacn arac gibi bu iliki zerinde toplanmas, sezgidir. Nesneler bize duyarllk
araclyla verilir, sezgiler yalnzca duyarllktan gelir; ama bu nesneleri dnen
anlktr ve kavramlar anlktan doar.
Aristotelesi felsefe anlayn slam dncesine gre yorumlayarak, yaymaya
alm, grgc-usu bir yntemin gelimesine katkda bulunan bni Sinaya (9801037)
gre, bilgi sezgi ile kazanlan kesin ilkelere gre sonulama yoluyla salanr. Bu
nedenle, bilginin gerek kayna sezgidir. Bilginin olumasnda deneyin de etkisi vardr,
ancak bu etki usun genel geerlik tayan kurallarna uygundur. Ona gre "btn bilgi
trleri usa uygun biimlerden oluur." Bilginin kesinlii ve doruluu, usun genel
kurallaryla olan uygunluuna baldr. Us kurallar, insann anlnda doutan bulunan,
deimez ve genel geerlik tayan ilkelerdir. Sonradan, duyularla kazanlan bilgi iin de
bu kurallara uygunluk geerlidir. Deney verileri us ilkelerine gre, yeni bir ilemden
geirilerek biimlenir, onlarn bundan te bir nem ve anlam yoktur. elimezlik,
zdelik ve teki varlk ilkeleri, usta bulunur, deneyden gelmez.
Sezgisel bilgi din bilginlerinin de dikkatini ekmitir. Gazali (1058-1111),
hayatnn sonlarnda yazd ve bir otobiyografik eser olan el-Munkiz'u mine'd Dll'de,
kendi zihn ve ruh durumunu anlatr. Burada derin ve hakikati arayan bir sphe
sergilenir. O, pheden Allah'n kalbine att bir nur (sezgi) yardmyla kurtulur.
Bylece, apak hakikatleri akln, akl yrtmenin ve mantn yardm olmakszn, yani
delilsiz ve ispatsz bir sekilde birdenbire kavramasnn mmkn olabileceini ne srer.
bn Arabiye (1165-1420) gre de bilgi; aklla anlalanlar, duyularla anlalanlar ve
ruhun kalbe fledikleri (ilham, sezgi, feyz, irak) olarak ekilde elde edilir.
Tasavvufta, deney ve akl yoluyla ulalan bilgiden baka, bir de insann kendi istei,
gc ve almasna bal olmakszn, dorudan Tanr vergisi (ltf) ie doan bir bilgi
vardr. Akl ve duyulardan bamszdr. Bu bilgide aldanma ve yanlma yoktur. Kesindir.
Drt yzden fazla eser veren Arabi, ilmini dorudan doruya Allahtan aldn
sylemektedir. Ona gre kendisinin hibir iradesi yoktur. Kendisi Allahn kapsnda
boynu bkk, Onun emrine muntazr durmakta, o kapdan ne szarsa onu yazmaktadr.
Kalbine gelen bilgileri yazmak hususunda o, muhtar deil, mecburdur. Bununla ilgili
olarak yle diyor: Ruhul-Emin kalbime inince terkibim dalyor, bana zan, tahmin ve
pheden uzak bilgiler veriyor.
Ren Descartes ise bugnk matematikilerden ok nce sezgicilikten
bahseder. Descartesa gre sezgisel olan, hibir nermeden ve nclden karsanmam
olan -algoritmik olmayan veya hesaplanabilir olmayan- kendi bana apak olanlar
ierir. Dncelerimizle birlikte var oluumuzu sezgi ile rendiimizi ve kendi bana
apak nermelerin yalnz sezgi yoluyla bilinebileceini syler. Dndn, dolaysyla
da varolduunu anlamas bilgisinin, kendi akl yrtmesinin sonucu olarak deil de
sezgisel olduunu ne srer. Sezgi yoluyla edinilmi apak bir bilgiden dolaysz bir
sonu karsadmzda, bir dizi ncl yoluyla yaratlm herhangi bir dnce devinimi
olduunu bilemeyiz, bu nedenle de sonuca ilikin bilgimizi sezgisel olarak
betimleyebiliriz.36
Henri Poincar sezgiyi, bilim alannda, yarg kadar gvenilir bulur: Bize gizli
ilikileri, uyumlar kefettiren ey, bu duygudur; bu matematiksel sezgidir ve
Mantkla kantlarz, sezgi ile icat ederiz. diye belirtir. Bu sorgulama devam ederken
Kurt Gdel, hesaplanamaz problemlerin olduunu, yani ne doruluu ne de yanlln
ortaya koyamayacamz problemlerin olabileceini gstermitir (1931). Aritmetik iin
36

Markie P. Cogito. yleyse Descates. Konu: Cogito ve nemi. Yap Kredi Yaynlar 1997;10:216-218

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

17

hangi biimsel sistem (simge dizilerinden oluan ve anlamlar olmayan matematik


sistem) kullanlrsa kullanlsn, doru olduklarn grebildiimiz, fakat doruluk deeri
doru tanmlanamayan nermeler vardr. Biimsel sistemde, verilen bir matematiksel
nerme ile ilgili simgeler dizisinin, bir kant oluturup oluturmadna karar vermek
ileminin hesaplanabilir olmasn gerektirir. Matematiksel doruluk salt formalizmin ok
tesindedir. Buna gre algoritmik yntemin kendisinden beklenen fonksiyonu neden
yaptn tam anlamyla anlamak sezgi gerektirmeliydi. Oysa, sezgiler algoritmik
deildir, sistemletirilemezler ve hesaplanamazlar. Algoritmik ilem dnda kalrlar ve
anlama yalnz algoritmik ilemlerle baarlamayacak bir matematik ilemini gerektirir.
Gdel teoremi olmadan da bunu anlamak olasdr. Bir biimsel sistem ina edilmeye
kalkldnda, hangi aksiyom veya kurallar seeceimize nasl karar veririz? Burada
sezgicilik devreye girer.37
Sezgicilik, gnmz matematiinin akmndan (Platonizm, Formalizm,
Sezgicilik) birini oluturur. Hollandal mantklar Brouwer, Weyl ve Heyting tarafndan
gelitirilen sezgicilik, 20. yyn banda matematiin en temel yanlarn sarsan
atmalara bir karlk olarak ortaya kt. 1924de Matematiki Luitzen Brouwer (18811966) matematiksel uslamlama ynteminde, sonsuz kmeler son derece serbest
kullanldnda karlalabilecek ikilemlere alternatif bir yant ne srlmt.
Brouwern dncesi uydu: matematikiler ve zellikle de Cantorun kmeler kuram
zerinde alanlar, ancak sonlu kmeler sz konusu olduu zaman geerli saylabilecek
baz akl yrtme tiplerini, hi pervaszca sonsuz alanlara yaydlar. Bu akl yrtme
trlerinin banda Aristotelesi nc kkn olmazl ilkesi geliyordu. Bu ilkeye gre,
herhangi bir nerme ancak A ya da A-deil eklinde olabilir. Brouwere gre,
matematiksel bir nesnenin var olarak dnlebilmesi iin, ona kurucu bir biimde
erimemizi salayan bir araca sahip olmamz gerekir. O halde, nc kkn olmazl
ilkesinin uygulama alan sonlu kmelerle snrl tutulmal, matematikte kurucu
yntemlerle yetinilmeli ve edimli sonsuzu ie kartran akl yrtmelerini kullanmaktan
vazgeilmelidir. Brouwern bu dncesine Hilbert okulundan itiraz geldi ve
Gkbilimci iin teleskop ne kadar gerekli ise, matematiki iin de nc kkn
olmazl ilkesi o kadar gereklidir dendi.
Einstein ve Henri Poincar (1854-1912) kendi yaratclk srelerini birok kez
anlatmlardr. Bu dhilerin her ikisi de, yaptklar kefin birdenbire ortaya ktn
vurgulamlardr. Poincar, sezgicilii (aydnlanma) yaratcln drt evresinden biri
olarak kabul eder. Yaratclk srasyla ileme, kuluka evresi, aydnlanma ve aklama
eklinde yol alr. leme, kiinin bilinli bir ekilde problemin verilerini hazmetmesidir.
Daha sonraki kuluka evresinde kiinin daha nce bilinli olarak iledii veriler, bilinsiz
modda yollarn izlerken, kii bilinsiz olarak problemden uzaklar. Aydnlanma ise en
nemli olandr. Bu evrede problemin zm umulmayan bir ekilde ortaya kar. Son
evre ise bilinli olarak, aniden ortaya kan bu zm dorulama ve aklama
evresidir. Birden zmleme aslnda bilginin uzun sre bilinsiz olarak ilenmesinin bir
sonucudur. Poincarnin dedii gibi, ksaca mantmzla kantlyoruz, sezgilerimizle
icat ediyoruz. Geometri yapmak iin salt mantktan daha fazla eye ihtiya vardr.38
Tpta Algoritmik Olmayan Karar Verme
Karar verme de matematiksel bir ak emasdr. Birok bilgisayar yardml tansal test
ve tan algoritmalar gelitirilmesine ramen, bunlar daha ok deneme aamasndadr.
Bu sistemler daha ok hekimin karar vermesini kolaylatrmay ve karmak olaslklar
(hesaplayarak) basite indirgeyerek objektif hale getirmeyi amalar. Bu ak emalar,
aslnda karmak tansal durumlar iin deerlidir. Genelde uzman bir topluluun fikir
birliiyle kant-tabanl tp (evidence-based medicine) kullanlarak ortaya karlar.39
Ancak, bu algoritmalar her zaman basit olarak yaplamazlar ve yan yollar
gerektirebilirler.
Hekimlerin benzer hastal olan hastalar deerlendirmede kullandklar tansal
testler ve yaklamlar farkldr. Hastann yks ve farkl zellikleri, bak bulgular,
37

Penrose R. Kraln Yeni Usu-I. Bilgisayar ve Zeka. TBTAK yay. 1999;133;139


Poulantaz A. Comment Present les Gnies. Science &Vie, ubat 2001. Bilim ve Teknik evirisi, Mays 2001.
39
Rosenberg W, Donald A. Evidence-based medicine: An approach to clinical problem solving. BMJ
1995;310:1122-1125.
38

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Bilinli Makine

18

laboratuvar verileri ve hekimin o gnk bilimsel bilgiyle olan etkileimine ve gemi


deneyimlerine gre kararlar deiir.
Hekimin baz zellikleri, karar verme zerinde etkilidir. Bunlar arasnda
hekimin ya, konumu, deneyimleri, daha nceki eitimi, inanlar ve tansal
belirsizliin douraca riske kar olan tutumu bulunur. Bunun yannda, kt hekimlik
uygulamas korkusu ve seilen testin maliyeti dncesi de bunlara eklenebilir. Bu
arada hekim, nceden benzer hastalar zerinde yaad olumlu ya da olumsuz
deneyimleri de kullanr.

Uygulama yaplan evre de kararlar zerine etki eder. Hekimin yalnz almas,
grup yesi olarak almas, hastanede veya zel ortamda almas, tansal test seimi
ve tandaki kararlar zerinde etkilidir.40 Hekim bu etkiler altnda n tanlar, tansal
testler ve tan zerinde algoritmalar oluturarak sonuca ulamaya alr.
Bu yeni yollar yeterince belirgin ve aklayc olmazlarsa, hekim kolaylkla
yanl kararlara ulaabilir. Kassirerin dikkat ektii gibi41, algoritmalar genellikle ok
karmaktrlar, ancak kiilerin bilincinde ve aklnda olan figrlerin basl ekli
deildirler. Yani, her zaman algoritmik yaklam kullanlmaz ve bazen ok daha fazlas
yaplr. Algoritmik olaylara sokulamayan ve tamamen dnda olan sans kliniknsezilerimizi kullanarak tansal kararlarn oluturulmasnda etkili oluruz ve daha
sonucu gremeden-hesaplamay yapmadan- ilemin bittiini grrz.

40
41

Eisenberg JM, Hershey JC. Thresholds. Med Decis Making 1983;3:155-168


Kassirer JP. Diagnostic reasoning. Ann Intern Med 1989;110:893-900.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

zgr rade ve Seimlerimiz

Bilim Sahnesinde zgr rade


Albert Einstein
Seeneim kalmasa, doa yasalarna bal olmayan bir evren dnebilirim belki;
ama doa yasalarnn istatistiksel ve rastlantsal olduu grne asla katlamam.
Tanr zar atarak i grmez.
Niels Bohr
Ona akl retme, Tanr ne yapmas gerektiini bilir. Zarlar grlmeyecek ve hatta
kendisinin de gremeyecei yerlere atar.
Joseph Ford
Bence de, Tanr, evrenle karlkl zar atar, stelik bu zarlar hilelidir de.

Tiyatro Sahnesinde zgr rade


Shakespearenin Ksasa Ksasnda (Measure for Measure) Isabella lme mahkm
edilen kardei iin yardmcs Angelodan merhamet diler:
Angelo: Yapamayacam.
Isabella: steseydiniz yapabilir miydiniz?
Angelo: Gryorsunuz, istemediimi yapamam!
Ve Shakespearein dier bir eserinde de deitirilemeyecek kadere yle vurgu yaplr:
Kader imdi gcn gsterebilirsin!
Yazlan bozulmaz, kimse efendisi deil kendisinin.
Geothenin Iphigeniasnda da yaptmz eylemlerimizin kontrolmz dnda olduu ve
kadere boyun emek gerektii savunulur:
Arkas: nk sadk arkadann dne kulak asmadn.
Iphigenia: Gcmn yettii eyi gururla yaptm.
Arkas: Fikrini deitirmen iin hala vakit var.
Iphigenia: Buna hibir zaman gcmz yetmez!

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

Biraz Felsefe...
Felsefecilerin zgr irade ve istenli/istemli eyleme yaklamlar farkllk gsterir.
Farkllk gstermeyen ey ise felsefe var olduka, bu konunun da mutlaka tartma
ortam olarak, sonuca balanmam ekilde, var olacadr. Descartes zgr iradeyi
hibir d g bizi zorlamadan eylemde bulunmak olarak tanmlar. Aristoteles ise
zgr istemli eylemler, daha yapldklar anda bile bir kabullenmenin sonucudur ve
hareketin kesin amac durumla bantldr. Mutlak belirlenimcilie inanan Spinoza ise
yalnz kendi doas uyarnca var olan ve eylemleri yalnzca kendisi tarafndan
belirlenen ey zgrdr. Buna karlk, tanmlanm ve belirlenmi bir neden uyarnca
var olmas ve bir etki yaratmas bir bakas tarafndan belirlenen eye de zorunlu, daha
dorusu kstl denir. Mutlak ya da zgr hibir isten yoktur. Ne beden akl dnmeye
sevk edebilir, ne de akl bedeni harekete ya da hareketsizlie ya da baka herhangi bir
eye getirebilir der ve itah, zgr iradeyle hemen hemen ayn kabul ederek itahla
istek arasndaki biricik fark, istein gerekince itahlarnn bilincinde olan insanlarda
bulunmasdr. rade zgr deil ancak zorunlu bir neden olarak tanmlanabilir. nk
irade baka eyler gibi belli tarzda davranmaya zorland bir nedene gerek duyar der.
Paul Sartrea gre kader diye bir ey yoktur. Bireyin znelliini ve eylemlerini
n plana karr: nsan seimi yapmakla ykmldr. Sememe zgrl diye bir ey
yoktur. ekimserlik ya da sememe de bir seimdir... nsan, kendi yazgsn kendi zgr
iradesiyle yaratr; bilinli olarak ve sorumluluu btnyle kendine ait olarak hareket
eder, seer. Ve bu seim tm insanlar balar: Her birimiz kendimizi gene kendimiz
seeriz, ama bununla, herkesin kendini seerken tm insanlar da setiini sylemek
istiyoruz. Aslnda, olmak istediimiz insan yaratrken, ayn zamanda olmas gerektiini
beklediimiz insann bir imgesini de yaratm oluruz ve hibir edimimiz bu sonucu
dourmaktan kurtulamaz.
Ren Descartes (1596-1650), De passonibus adl almasnda, dnce ve insan
zgrln konu alr. nsann zgr ve ruhun iradesinin kstlanmam olduunu
kantlar. nsan vlr ve yerilir klan iradenin zgrlnden sz ederken, bu
zgrln, Tanrnn nceden koyduu dzenle snrl olmadn belirtir; nsan zihni
sonludur, Tanrnn takdiri ve gc ise sonsuzdur; bu yzden, insan ruhunun zgrl
ile Tanrnn her eye kadir ve her eyi bilen olmas arasndaki iliki konusunda yargda
bulunacak durumda deiliz. Ama bu zgrln bize verildiinin kesinliine sahibiz. Ve
ancak kesin olana inanmamz gerekir.1
Pierre Laplacea (1749-1827) gre sebep ve sonular iliki iinde yryen,
belirlenimci bir yapdayd ve evrenin belli bir andaki durumu bilindiinde, onun
gelecekteki durumunu belirleyecek fizik kurallar olmalyd. Ve ona gre: evrensel
nedensellik o kadar katyd ki eer evrenin yaratld andaki balang koullarnn
hepsi bilinseydi, evrenin ebediyete kadarki btn geliimini matematik olarak tespit
etmek mmkn olurdu. Balang verilerine dayanarak bir sistemin gelecekteki
davran belirlenebiliyorsa, bu davrann yine bu veriler kullanlarak hesap edilmek
suretiyle belirlenmesi gerekir. Balang verilerindeki kk bir deiikliin sonutaki
bir davranta son derece byk farklara yol amas beklenebilirdi.2 imdi meydana
gelen her ey, gelecekte oluacak her ey, zamann ilk anndan itibaren belirlenmitir.
Bu Laplacedan nce yaam olan Newtonun (1642-1727) belirlenimci fiziinin bir
sonucuydu. Bu fizik ayn zamanda iki ynlyd ve gemi bilinebildii gibi, gelecekde
ayn kesinlikte bilinebilirdi. Ancak, kuantum mekanii Newtonun belirlenimciliini
ortadan kaldrd gibi, Kaos fizii de Laplacen nceden tahmin etme fantezisini
ortadan kaldrd.3
Arthur Schopenhauera (1788-1860) gre dnya lmcl tiyatro oyunundan ve
grntden baka bir ey deildir. rade yalnzca dncenin bir z nitelii deil, her
eyden nce yaamn bir ifadesidir. Bunun iin, yalnzca bilincin etkinliine
indirgenemez. Ayn zamanda bilindn da kapsar ve irade yaama isteidir. rade her
1
2
3

Descartes R. Felsefenin lkeleri. Say Yay. ev:M.Akn,1998;74-75.


Penrose R. Kraln Yeni Usu-II. Fiziin Gizemi. TBTAK yay. 1999;85-86
Gleick J. Chaos. Heinemann, Londra 1987, s:6

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

trl var olu biiminin bilind olmas dolaysyla insann kavrad eye
indirgenemeyen numenidir ve felsefenin ii, bir evrenbilim olarak kalmak ve bylece
tanrbilimi, yani insan ayrcalkl bir duruma sokan bir Tanr oluturmay bir yana
atmaktr.
Schopenhauerin 1839da yazd stencin zgrl zerine adl eseri
gerekten zgr iradeyi anlam ve zmsemi birisinin yazd eserdir. Almanca irade
anlamna gelen isten (der wille) zerine, bu kitaptan daha iyi ekilde durulamaz
herhalde. Canl bir varln, salt kendi istenci ile hareket ettii an zgr olduunu
belirtir ve zgrlk kavramn da, eylemleri istenlerinden domu, kendi istencine
uygun olarak tanmlar. Yine zgr isten karar/liberum arbitrium gibi yeni
kelimeler de kullanr. Hep yapabilme zgrl olarak ele alnan zgr iradenin,
istencin kendisi zgr mdr, istediini arzu edebilir misin? diye sorarak, isteme ile
ilikisini de sorgular. Buna gre zgrlk, kendi istencine uygun ve hibir nedene
bal olmayan demektir. Ancak, istememizin daima dtaki eyleri nesnesi yaptn,
onlara yneldiine ve en azndan onlar tarafndan gdlendiine de dikkat eker.
Domak zere olan edime ve niyete dilek, tamamlanmasna ise karar adn verir. Yani,
gdler dilei, dilek istekleri dourur ve istekler de kararla sonulanr. Btn bunlar
zbilin denilen benin kendi znn bilincine vard ereve ierisinde oluur. Kii
birbirine zt iki eyi istemenin onun iin nasl olursa olsun her durumda mmkn
olabileceini dnrken, bunlar ifade ettiini dnd bilincine dayanr. O iki
birbirine zt eyi dileyebilir, ancak bunlardan sadece birisini seebilecektir. Bilin,
birbirine zt iki dilekten birinin deil de dierinin istemeye ve edime dnt
hakknda bir bilgiye sahip deildir, bilin karar tamamen a posteriori-sonradan renir
(setim ama bakasn da seebilirdim hissi) ve a priori-ncel bildiini zanneder.
Birbirine zt dilekler gdleri ile birlikte bilin karsnda yer deitirerek azalr.
Bilinte her zaman istediimi yapabilirim duygusu vardr. Sola m gitmek istiyorum, o
zaman sola giderim; saa m gitmek istiyorum, o zaman saa giderim. Bu sadece benim
irademe baldr. Bu doru olmasna karn, ifade iradi hareketlerin balangcndan
bahsetmez, hareket ve irade yerine getirildikten sonraki sonutan sz eder. Hareketi
yapmak istemeye bal olmasna karn, istemesinin kendisinin neye bal olduunu
aklamaz. ki ey arasnda karar verdiimizde kart olan isterse seebilecei zihinde
oluur ve kiide iradenin zgr olduu dncesini dourur. Ancak bunun bir anlam
yoktur ve belli bir anda iki eylem tercihinden sadece birisi yerine getirilebilir. O zaman
bu dierini de yapabilirdim dncesi sadece bilinte oluur. Bu bir yanlsamadr ve
beraberinde eer dierini tercih etmeseydim ek cmlesini tar. Ancak bu ek, isteme
yeteneindeki zgrl hkmsz brakr. steme gc de sadece ierden kii
tarafndan bilinir, dardan bilinemez. Schopenhauerin buradaki karmnn ncil
esinlemesi olduu da sylenebilir: Hareket etmek insan egemenliinde deildir ve
onun admlarn ynlendirmek, belirlemek kimsenin yetkisi altnda deildir (ncil,
Jeramias 10, 23).
Schopenhauerin bak aslnda ok nceleri Farabi tarafndan seslendirilmitir:
rade, idrak ettiin eyi isteme kuvvetiyle istemendir. Bu fazlas ile Schopenhauerin
sonradan oluacak bakna benzer. Schopenhauer, insanlarn ayn neden (gdler)
altnda birbirine kart davranlar gsteremeyeceini ne srer ve bunu beklemeyi bu
yaz kiraz vermi bir aacn dier yaz armut vermesini beklemeye benzetir. Belli
koullarda, bir kiide, iki davrann bir arada mmkn olamayacan ve kii tarafndan
sadece birinin tercih edilebileceini ne srer. Dantenin Cennetinin drdnc
kitabndan da alnt yapar: Ayn derecede uzak ve ayn derecede itah verici iki
yemein arasnda kalan zgr bir adam, bunlardan birine di dokundurmadan alktan
lebilir.
Hayvanlarn ise sadece hemen imdiyi bilmelerinden dolay son derece az seim
haklar olduunda da deinir. Seimde imdiki zamann darlna skmlardr.
Hayvanlarn hareketleri alglanan imdiki zamann gzle grnen kaba seimleri
tarafndan gdlrken insannkiler ince, grnmeyen iplerle idare edilir. Hayvanlarda
ya da insanlarda olsun, seimlerle balayan btn gdler bir nedendir ve zorunluluu
beraberinde getirir. Etkilerini irade zerinde gsterirler. Bu aamada bilince de
gnderme yapan Schopenhauer, nsal ve kabuklu hayvanlarn bilincin zayf
alacakaranlna sahip olduklarn ne srer. Kk bcekler n parltsndan alev
iine ekilir, sinekler ise az nce gzlerinin nnde hemcinsini yutmu kertenkele
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

kafasna alkn halde konarlar. Burada zgrln olmadn gsterir. Hayvanlar iin
bir seim mmkn olduunda bu sadece o anda alglananlar arasnda yaplabilecektir.
zgr irade sorunu, felsefecisi Henri Bergson (1859-1941) iin bir mcadele
alan olmutur. Time and Free Will (Zaman ve zgr rade) adl eserinde sezgiye de
nemli bir grev vererek bunu yle ele alr:
... iki ayr benlik. Bunlardan biri dierinin d yansmas, uzamsal ve sosyal
temsilcisidir. Birincisine derin i gzlem sonucunda ularz ve bu, canl eyler
olarak bizleri, i hallerimizi; srekli oluan ve lye vurulamayan haller
olarak alglamamza gtrr. Bu haller birbirlerinin iinden geer ve bunlarn
birbirini zaman iinde takip etmelerinin, uzay iindeki bitime ile hibir ortak
noktas yoktur. Fakat, kendimizi kavradmz anlar ok seyrektir ve
dolaysyla ok seyrek olarak zgrzdr. Kendimiz dnda yaadmz
zamann byk blmnde, kendimizden ok ender olarak herhangi bir ey
alglayabiliriz; yalnzca kendi hayaletimiz olan, uzay iinde saf sre projeleri
olan renksiz bir glgeyi alglayabiliriz. Hayatlarmz, zaman iinden ziyade
uzay iinde yayldndan, bizler kendimizden ok d dnya iin yaarz;
dnmekten ok konuuruz; hareket etmekten ok hareket ettiriliriz. zgr
bir ekilde hareket etmek, bir kimsenin kendi hkimiyetini tekrar elde etmesi
ve kusursuz bir srece tekrar geri gelmesidir.
David Hume (1711-1776) iradeyi bilerek bedenimizin yeni bir hareketine ya da
zihnimizin yeni bir algsna yol atmz zaman duyduumuz ve bilincinde olduumuz
isel izlenim veya iradenin belirlemelerine gre hareket etme ya da etmeme gc;
bu, hareketsiz kalmay sesek de hareket etmeyi sesek de yapabileceimiz bir eydir
diye tanmlar. Zorunluluk, nedenselliin zsel bir parasn oluturur ve zgrlk
baskyla deil de zorunlulua kar olduunda hibir varl olmad evrensel olarak
kabul edilen ansla ayn eydir:4
Eer zgrlk kendiliindenlik ile zdeletirilecek olursa, zgrlk vardr.
Bunu ak ve zgr olarak, kendiliinden d zorlama olmadan yaptmz
hareketlerimizden biliriz. Eylemlerimiz tamamen bir d baskdan
kaynaklandklarnda ne vmeyi ne de yermeyi hak ederler. Kendiliindenlik tek
zgrlk biimimizdir. zgr dediimiz eylemlerimiz eer ansa balysalar,
Tanrnn ya da bakalarnn kt ve yanl eylemlerinden sorumlu tutulmalar
ve onlar zerinde ahlaksal knayc yargda bulunmak hakszlk olacaktr.
nk eylemde bulunanlar, gerek anlamda eylemde bulunanlar
(kendiliinden) deildir. Zihin hibir zaman herhangi bir eylemin nedeni
deildir. Eylemlerimizi yneten drt zihin tarafndan yalnzca ynlendirilir,
ondan domaz. Zihin, yalnzca tutkularn klesidir. gdler drter ve iter,
oysa us buyurur.5
Evrensel olarak kabul edilecei gibi, her lkeden ve her yatan insanlarn
eylemleri arasnda byk bir tekbiimlilik vardr ve insan doas ilevlerinde ve
ilkelerinde her eye ramen ayn kalmaktadr. Ayn gdler ayn eylemlere neden
olurlar, ayn olgular ayn nedenleri izlerler. Bununla birlikte, insan eylemlerindeki bu
tekbiimliliin, tm insanlarn, ayn koullar altnda, kiiliklerin, nyarglarn ve
grlerin farkll iin izin verilmeksizin, her zaman kesinlikle ayn biimde rol
alacaklarnn sylenmesine kadar bir uzunlua tanacan ummamalyz. ...bu tr bir
tekbiimlilik doann hibir ksmnda grlmez.6 Ayn kiinin eylemleri, ayn koullarda
yaamnn farkl zamanlarnda farkl ekillerde ortaya kabilir. nsan doas sabit bir
kurala uymaz, tpk dier canllar gibi.
Humeya gre, A olay Bnin nedenidir dediimizde, yalnzca Ann B tarafndan
izlendiini, her zaman B tarafndan izlenmi ve izlenecek olduunu ifade ederiz. Buna
benzer olarak elimi hareket ettirme gcn tayorum dediim zaman, bedenim
salam durumdayken ve zerime hibir yabanc g dayatmazken, elimin hareketinin
her zaman onu hareket ettirme isteimi izleyecek olduundan daha te bir ey demek
istemiyorumdur.7 rademizin bir hareketi organlarmzda bir harekete neden olur ya da
4
5
6
7

Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;103
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev.A. Yardml. dea Yay. 1998;130-132
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;89, 92
Copleston Felsefe Tarihi. Berkeley-Hume. Cilt 5, blm b. ev. A. Yardml. dea Yay. 1998;186.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

hayalimizde yeni bir fikir ortaya karr. stein bu etkisini bilincimiz sayesinde biliriz.
Bundan da g ya da enerji fikrini elde ederiz, kendimizin ve dier tm akll varlklarn
bu gce sahip olduu konusunda emin oluruz. radenin beden zerinde etkisini
gzlemleriz. Gzlemleyebildiimiz bu etki, dier tm olaylarda olduu gibi sadece
tecrbe sayesinde bilinebilen ve ona sonula bal olan ve birini dierinin amaz bir
sonucu klan neden zerindeki herhangi bir grnr enerjiden ya da gten yola karak
asla ngrlemeyen bir olgudur. Bedenimizin hareketi irademizin ynetimine riayet
eder. Bunun zerinde her an bilinliyizdir. Fakat bunun ne suretle sonuland ve
iradenin bu olaanst ii yapmasna yarayan enerji konusunda dorudan doruya
bilinli olmaktan o kadar uzazdr ki en gayretli soruturmamzdan bile kayor
olmaldr. Bilin sayesinde irade zerinde herhangi bir gc ya da enerjiyi alglam
olsaydk, bu gc, onun sonula balantsn, ruhla bedenin gizli birlikteliini ve her iki
tzn de doasn ve birinin, bylesine ok rnek ierisinde, dierinin zerinde nasl
ileyebildiini biliyor olurduk.8
Hume, zgr iradenin Tanr ile olan ilikisini de ele alr. Biz hareket ederken
ayn zamanda etkide de bulunmu oluruz. Tm irademizin nihai Yazar, dnyann, bu
usuz bucaksz makineye ilk hareketi balayan ve tm varlklar, izleyen her olay,
kanlmaz bir zorunluluk tarafndan sonulanmas gerektii zel bir durum ierisine
yerletiren Yaratcsdr. Eer insan eylemleri, zorunlu bir zincir tarafndan Tanrya
kadar ulatrlabiliyorsa, o zaman, insanlar yaptklar eylemlerdeki yanllklardan asla
sulu olamazlar. Eer suluysalar, o zaman Tanrnn yetkinlii gzden geirilmeli, onun
tm yaratklarn iindeki sululuun ve ahlak bozukluunun kayna olduu kabul
edilmelidir.9
Dini Boyut: Kader
Gnlk hayatmz kader inancn gsteren geleneksel ve dinsel ifadelerle doludur:
kaderin cilveleri, kaderi sulamak, kader birlii etmek, kendi kaderini kendi izmek,
kader byle imi, kadere meydan okumak, kaderin sillesini yemek gibi. Bunlarn dou
kayna dinsel temalardr.
Sufilere gre, iradenin farkl boyutlar vardr. Allahn evrendeki btn olay ve
ilerin yaratlma ve yaplma nedeni olarak kabul edilen istenci (irade-i klliye) yannda
bir de insann, onun her trl i ve davranlarndan sorumlu tutulan ve istencin bir
paras saylan istenci (irade-i cziye) vardr. slm emsiyesi altnda konu edilen ve
kader mevzuunda ekillenmi grlere sahip olan ana grup (mezhep) gzmze
arpmaktadr: Cebriye, Mutezile ve Ehlisnnet bak as.
Birinci gr tam anlamyla kabul edenlerin mezhebi slamda Cebriye olarak
anlrlar. Buna gre zgr irade diye bir ey yoktur ve her ey kader olarak yazlmtr.
Bu grn ncs Cehm bin Safvan (lm 746), insann tanr iradesi karsnda rzgra
tutulmu bir yapraktan fark olmadn savunur. nsann hibir fiilinde iradesi ve seme
hakk yoktur. nsann hareketleri canszlarn hareketleri mesabesindedir. nsann kendi
iradesiyle bir i yapmas onun yaratc olmasn gerektirir. Yaratmak ise Allaha
mahsustur.
kinci srada yer alan Mutezile gr ise; insanlarn kendi eylemlerinde yapc
ve yaratc olabileceklerini savunur. Mutezile, 8. yzylda Arabistan, Basrada, Hasan
Basrinin rencilerinden Vasl bin Ata tarafndan kurularak sonradan mezhep olan bir
dnce ve inan eklidir. Buna gre, insan zgr bir varlktr. Mutezile mezhebi kader
konusunda inkrc olduundan, Cebriye'nin tam aksine ilahi iradeyle snrsz bir insan
iradesinin varlna inanmlar ve insan fiillerinin yaratcs saymlardr. Kader
konusundaki bu arptc grlerinden dolay "Kaderiye" diye de anlmlardr. nk
ktlkte Tanr iradesi olsayd, ya Tanrnn insan sorumlu tutmamas ya da Onun
hakszlk yaptnn kabul edilmesi gerekirdi. Bunlar mmkn olmadnda gre, insan
zgrdr ve iradesi vardr. Tanr, insanlar, yapp yapmamakta serbest brakt
eylemlerinden sorumlu tutar.
Cebriye dncesi, Felsefeci Malbranchen her adm Tanr tarafndan
belirlenir dncesine ya da Leibnizin ne srd tanr tarafndan her adm deil
yalnzca balangta bir kez belirlendii fikri benzerdir. Sanzn bir telinin
8
9

Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;70-71
Hume D. nsan Zihni zerine Bir Aratrma. ev: S.dm. lke yay. 1.Bask, 1998;107-108.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

dmesinden tutunda, bir yapra dalndan koparmanza kadar Her ey... Bu Kuran-
Kerimdeki Sizi de, yaptklarnz da yaratan Allahtr/Saffat-96 ve Hareket eden
hibir ey yoktur ki, onun tasarrufu ve idaresi Onun elinde olmasn/Hud-56
ayetlerinden kaynaklanr. Ancak biliyoruz ki Tanr, kendini reddetme zgrln
bile insanlara vermitir! Dolaysyla, insann zgr iradesinin yaratc tarafndan
snrlanmas dnlemez.
nc bak as Ehlisnnet bak asdr. Bu lml bak asna gre, insanda
ortaya kan eylemler/fiiller iki eittir. Bir yanda Tanrnn klli iradesi ve dier yanda
da insann czi iradesi bulunur. Yani, insann davranlar zorunlu (ztirazi) ve seimli
(ihtiyari) olmak zere ikiye ayrlr. 1-Zaruri Fiiller: nsann bu fiilleri tamamen
iradesinin dnda cereyan eder (gz kapaklarn oynatma, kalbinin arpmas, uyuma,
ackma). Ackan insan yemek yememekle mkellef tutmak zulmdr. nk insan
yaamak iin bunu yapmaya mecburdur. Bu iler iradeyle semeyi gerektiren iler
deildir. Onun iin sorumluluk asndan konu tekil etmezler. 2-nsan radesine Bal
Fiiller: nsann yapmaya muktedir olduu muhtelif ilerden her hangi birini tercihe
msait fiillerdir. Mesela inanmak veya inanmamak, grebileceimiz bir eye bakmak
veya bakmamak, bakasnn maln gasp etmek veya bundan vazgemek vb. nsan bu
ilerden birini tercih etmek yetkisine ve iradesine sahiptir. nsann bu yetkisine "cz-i
irade" denmektedir. nsan cz-i iradesine konu tekil eden hususlarda sorumludur. Yani
insan cz-i iradesine konu tekil eden hususlarda serbesttir. Bu serbestlikten dolay da
sorumludur.
Gazali'nin (1058-1111) dnce sisteminin orijinal kabul edilen ynlerinden biri
de nedensellik meselesidir. Tehft'l-Felsife isimli eserinde eletirdii en nemli
felsefe problemlerden biri, sebep-sonu arasnda grlen ilikinin mutlak ve zarur
olmad seklinde zetlenebilir. Oysa sebep-sonu ilikisi, birbirine kesin ve zarur
olarak bal grlmektedir. Gazali, byle bir dncenin mucizeyi inkr etmek olaca
anlayndan hareketle, sebep-sonu ilikisinin neticesini bir zaruret deil de olabilirlik
olarak grr. nk sz konusu iki taraftan birinin varl, dierinin var olmasn
gerektirmez ve byle bir gereklilik anlay alkanlktan kaynaklanr (Tehft'lFalsife, s.85).
Dier bir slam bilimci bn Arabi, bir noktaya geldikten sonra, Tanr ile kulu bir
grr:
Nice zamanlar olmu ki yle demiimdir: Rab Haktr, kul Haktr, ah
bilseydim, mkellef kimdir? Kuldur dersen o yoktur, Rabdir dersen o nasl
mkellef olur? Nice zaman da yle demiimdir: Kendisinin yapt bir eyi bana
teklif etmesinde hayret ettim. Benim yaptm bir i yok (bende o i hep)
O(nun yapt)n gryorum. Ah, bilseydim mkellef kim oluyor? Her yerde
ancak Allah var, Ondan bakas yok. Byle sylemekle beraber bana denildi ki
yap.
slamiyette, insann kendi iradesi olduunu da u rivayet aka
gstermektedir: Mslmanln yaylmaya balad dnemde, Mslman olmayan birisi
Hz. Muhammetin yanna gelerek kader konusunda onu snamak ve yanltmak istemi.
Eline bir portakal alarak bu benim rzkm mdr? diye sormu. Hz. Muhammet, Evet
derse yere atacak, Hayr derse yiyecekmi. Hz. Muhammet Yersen rzkndr,
yemezsen rzkn deildir! diye cevap vermi. Buna gre, zgr irade sendedir ve
sonular sen belirlersin. Mucize ya da yabanc glerin araya girmeleri olmakszn
hibir irade eylemi ya da herhangi bir insan davran, meydana geldiinden daha farkl
geliemez. Aslnda gemi yaam srecinde bir davran nedeni ile kendisini yadrgayan
birisinin, ayn durumda yeniden bulunsayd farkl davranaca dncesi bir
yanlsamadr. nk kii kendini gzleme tabi tutar ve her koulun hesabn yapar ve
farkl davranabilecei kararna ular. Oysa ki, o zamandan beri kazanlan grlerini ve
gemite yapt farkl tecrbesinden elde ettii deneyimleri de darda brakrsa,
gemite farkl davranamayacan ya da farkl bir tercih yapamayacan anlayabilir.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

Karar Vermenin Mant


Olaslk dncesi, dier bilimlerde olduu kadar biyolojik bilimlerde de
nemlidir. Gzlemci tarafndan, dardaki ve kiinin iindeki alternatiflerin
sklnn etkileiminin dourduu kt seimleri belirler. Yani,
seimlerimizin bir i yn bir de dtan kaynaklanan yn vardr. kisi
arasndaki etkileim gzlemdir. Yani, bir alglaycya baldr.
drak, bilme ya da kavrama (cognition), evredeki durumlara gre
olas durumlarn belirlenmesini salar. Bu durumda bir alglayc-bilicikavrayc (cognizer) gereklidir. Ayrm yapma yetenei ve seme iin bir
seici sistem gereklidir. Ayrm yapma, farkl evresel durumlara kar,
farkl durumlarn anlamn anlayabilmektir. Seim ise alglayc, kavrayc
tarafndan birok dier olaslk arasndan uygun durumu semesidir.
Basit bir rnek vermek gerekirse, camdan yaplm bir kutunun iin
de iki olasl oluturacak ekilde iki krmz, iki beyaz ve bir yeil top
koyalm. Bir kii gzleri kapal cam kutudan bir top alacak olursa krmz
olma olasl nedir? Yant kolayca 2/5dir. Peki, gzleri akken krmz top
alma olasl? Ya kii krmz ve yeil rengi ayramyorsa olaslk nedir?
Doru cevap iin iki ey aklanmaldr: kutunun iindeki toplarn dalm,
kiinin grme keskinlii veya renk krlnn olup olmamas.
Normal artlarda, yinelemeli genel seimde, her denemede
p1+p2+.....+pr=1 olmak zere p1,p2....pr olaslklaryla r tane q1,q2.....qr
k ya da seimi olanakldr. Sradan salam bir kiinin her bir topu alma
olasl 1dir. Eer krmz top gerekirse (seicilik) 1dir. Ama eer kiide
krmz-yeil renk ayrm bozukluu varsa olaslk yine 2/3 olur. Yani, tam
olmayan ayrm belirsizliin derecesini artrr. Bu basit deneye gre,
olaslklar yksek oranda ayrma yetenei ve seicilikten etkilenir. Bilincin
ve iradenin bulunduu her yerde dorusal olmamann (non-linear)
bulunmas kanlmazdr ve zgr irade temel olarak bilince baldr.10

zgr radenin Biyolojik Temeli


Kiilik zelliklerimiz belli oranda bizim genetik yapmz, daha nceki deneyimlerimiz ve
davransal yant oluturduumuz esnadaki beklentilerimizden kaynaklanr. Genetik
zellikler bedensel fiziksel birim olarak kendilerini ortaya koyar. Kiilik zellikleri ile
sinirileticileri arasnda belirgin bir iliki bulunmu ve genetik, ilevsel beyin
grntlemeleri, biyokimyasal almalarla da desteklenmitir.
nsanda kiiliin iki temel bileeni vardr: miza ve karakter. Miza genetik
olarak belirlenen ve alglara bal huy ve beceriler, karakter ise kavramlar temelindeki
amalar ve deerlerdeki bireysel farkllklara dayanr. Mizacn daha ok genetik geile
yakndan ilgili olmasna karn, karakter bileenlerimiz kltrel yap ile daha ilikilidir.
Yine, miza erken ocukluk a dnemi ile ilikiliyken, karakter yala birlikte
olgunlar. Gnmzde insanlarn karakter ve mizalarn lebilen testler
gelitirilmitir. C. R. Cloninger, yedi faktrl kiilik modeli ortaya koymutur (1994). Bu
model drt miza ve karakter boyutundan oluur.11 Miza bileenleri; yenilik aray,
zarardan kanma, dl bamll ve sebat etme olmak zere drt elemandan oluur.
Karakter bileenleri ise kendini ynetme, ibirlii yapma ve kendini ama olmak zere
tanedir.

10
11

Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.


Cloninger CR. Temperament and personality. Curr Opin Neurobiol 1994;50:266-287

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

Kiilik
Miza

Karakter

Yenilik aray

Kendini ynetme

Zarardan kanma

birlii yapma

dl bamll

Kendini ama

Sebat etme

ekil. Kiilii oluturan miza ve karakter zellikleri. Miza durumlarndan yenilik aray
dopamin, zarardan kanma serotonin, dl bamll nor-adrenalin ve sebat etme
glutamat sinir ileticisi ile ilikilidir.

Yenilik arayan kiilik tipi, kefetmeye genetik bir yatknlk, drtsel karar
verme, dl ipularna yaklamada arya kama, abuk fkelenme ile engellenmeden
aktif kanmay kapsar. Ya art ile yenilik aray azalr, yeni uyaranlara ilgi azalr.
Belki de bu nedenle byk matematikilerin en verimli a 20-35 ya arasdr.
Zarardan kanan kiilikte davrann nlenmesi ya da durdurulmasna dair kaltsal bir
eilim vardr. Karamsar bir endieli hal, belirsizlik korkusu, yabanclardan ekinme ve
abuk yorulma gibi pasif kanma davranlar gsterir. dl baml kiilikte, nceki
dllendirmelerle veya cezadan kurtulmayla renilen bir davrann devaml ortaya
kmasdr. dle baml kiilik, duygusallk, sosyal balanma, bakalarnn onayna
bamllk ile kendini gsteren bir eilimdir. Sebat etme/srarclkta ise, dl olmad
halde davrann snmesine kar diren sergilenir.
nsanlarda yenilik arama kiilik tipi ile ilgili olarak 11. kromozomun ksa kolu
zerinde yenilik aramayanlara gre farkl yaplanma tespit edilmitir. Beyindeki ilevsel
durumu gsteren almalar da, yenilik arama kiilii puanlar ile bir sinirileticisi olan
dopaminin derin beyin yaplarnda (striatum) art arasnda dorusal iliki
bulunmutur. Yani ne kadar dopamin, o kadar yenilik arama ihtiyac! Dier kiilik
tiplerinin de sinirileticileri ile ilikisi vardr. dle baml kiilik beyinde noradrenalin
art ile ilikilidir. Zarardan kanan kiilik serotoninle ilikili bulunmutur. Sebat
eden/srarc kiilii olanlarn beyninde ise glutamatta art tespit edilmitir.12
Kiilik sadece tek bir karakter ve miza zellii gstermez. Bazlar daha baskn
durumda ve nde grlr. Ama herkeste, her karakter ve miza zellii az ya da ok
belli oranlarda bulunur. Tpk herkesin beyninde, farkl oranlarda da olsa dopamin,
serotonin, noradrenalin, glutamat bulunmas gibi. Bunlarn beyinde dalm oranna
bal olarak da yansyan kiilik zelliklerimiz eitlenir. Her birimiz farkl bir insan
oluruz. stelik her gn ya da her an belli karakter ve miza zelliklerimiz n planda
olmaz. Gnden gne ya da gn iinde deiiklikler gsterir ve bazen kendimizin de
atmz kiilik zelliklerine neden olur. Tpk dnemsel olarak beynimizdeki serotonin
ve noradrenalin seviyesindeki azalmaya bal olarak depresyona girmemiz ve
duygudurumu deiikliklerine ilave olarak; yaama ballk, itah, cinsel istek,

12

Cloninger CR, Svrakic DM, Przybcek TR. A psychobiological model of temperament and character. Archives
of General Psychiatry 1993;50:975-990

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

paylama, kendimizi kontrol ve


zelliklerimizin deimesi gibi.

bakalarna tahamml

gibi

daha

alt

kiilik

Toplumsal zgr rade


Bahsedilen karakter ve miza zellikleri, o kiiliklerin oluturduu topluma da belirli
oranlarda yansr ve toplumsal bir kiilik oluur. Tpk Japonlar ve Almanlara
yaktrdmz alkanlk ve sebat/sabrl olmak, ngiliz, Fransz, spanyollara ve
Amerikallara yaktrdmz smrgecilik gibi. Toplumlarn karakter ve miza
zellikleri de, toplumun zgr iradesi ve seimleri zerinde etki eder. Karakter ve
miza zellikleri lkeler ve toplumlar arasnda da karlatrlmtr.
Trk toplumu karakter asndan, kendini ynetme, sorumluluk alma,
beceriklilik, kendini kabullenme, ibirlii yapma, sosyal onaylama, duygudalk,
yardmseverlik, acma erdemlilik, kendini ama ile manevi kabullenme puanlar
Amerikan toplumundakinden daha dk tespit edilmitir. Buna karn amallk ve
kiiler tesi zdeim puanlar ayn lkeye gre daha yksek bulunmutur. Kendini
ynetme puanlarnn dk olmas, amasz, beceriksiz, kendi kendileriyle uraan,
disiplinsiz bireyler anlamna gelir.
Miza asndan ise yenilik aray, savurganlk, dzensizlik, dl bamll,
duygusallk, balanma ve bamllk alt lekleri puanlar Amerikan toplumundan dk
bulunmutur. Buna karn, zarardan kanma, beklenti endiesi, belirsizlik korkusu,
abuk yorulma puanlar Amerikan toplumundan anlaml olarak yksek bulunmutur.
Zarardan kanma puanlarnn yksek olmas ayn zamanda saknganlk, kendine gveni
olmama, karamsarlk, ktmserlik anlamna gelir. Bu kiilikteki bireyler kendi
davranlarnn kendi istekleri dnda gelitiini dnrler, baarszlklarndan dier
insanlar sorumlu tutarlar. Burada anlatlan bulgulara bakldnda aklnza gelen ilk
toplum hangisidir sizce?
Karakter alt grubunda amallk ve kiiler tesi zdeim puanlar ise Trk
toplumunda yksek bulunmutur.13 Kiiler tesi zdeimin Trk toplumunda yksek
puanda olmas, futbol malar sonras ortaya kan kavgalar anlamak asndan
nemlidir. Futbol takm ve oyuncular ile o kadar fazla zdeim kuruyoruz ki, takmn
yenilgisini kendi yenilgimiz gibi alglayp saldrganlayor ve zgr (!) irademizi
olmamas gereken ynde kullanyoruz.
Hastalklar ve zgr rade
Gnlk yaamdaki deneyimlerden, zgr irade sahibi olduumuzu bulunduunu
kuvvetle dnrz. Evrende her ey zorunlu olmasna ramen bizim gibi akll ve
bilinli insanlarn davranlar seimli ve zgrdr. Eer tmyle edilgen/pasif bir varlk
olsaydk sadece alglayabilirdik ve irade dncemiz dahi olamazd. zgr irade
dncesi etken/aktif olmadan doar. nsan bir ey yaparken onu tercih ettiinin
farkndadr ve baka bir ey de yapabileceini bilir. Ama onlardan birini semitir.
Yapmam olduu ya da yapabilecei btn seimlerin yaplma olaslklar eittir.14
Karar verme, alglama ile hareket yapma arasndaki balantdr. Her gn yeni
kararlar alr ve seimler yaparz. Kahvalt iin tost yemeyi seme, ay yerine kahve
isteme, bazen ikolata bazense kola istemek gibi. ikolata yemeyi seven biriyseniz,
cannz istediinde, ulaabileceiniz yerde varsa ya da elinizde alabileceiniz para varsa
alr ve yersiniz. Peki, neden o anda ikolata deil de kola istemediniz? Sadece ikolata!
Bu hangi isel istenlerimizden doar? Daha nce ikolata yemi ve onun verdii hazz
hatrlamzdr. Yani onunla gemite edindiimiz bir deneyim vardr ve o deneyimi bir
ekilde isel nedenlerle yaamak isteriz.
Eylemlerimizin, aklsal (niyet-ama) bileeni, bir de fiziksel bileeni (hareketkonuma-yerine getirme) vardr. Bu iki bileen bir btndr. Aklsal bileen hem temsil
eder hem de fiziksel eyleme neden olur. Olan son durum ya da ey aklsal durumun bir
yansmasdr. Niyetlerimiz nedenseldir ve bu nedenle, bir eyin olmasna yol aarlar.
nceden dnlerek yaplan eylemlerle, dnlmeden kendiliinden yaplan eylemler
13
Kse S et al. Miza ve karakter envanteri (Trke TCI): geerlilik, gvenilirlii ve faktr yaps. Klinik
Psikofarmakoloji Blteni 2004;14:107-131
14
Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

10

arasnda fark vardr. Eylemden nce niyet olduu gibi, bir de eylem srasnda niyet
vardr. Ancak, durup dururken de bir eye niyetlenmeyiz. Niyetin ortaya kmas iin de
birtakm n niyetlerin bulunmas gerekir. Herhangi bir niyet durumu, teki niyet
durumlarndan oluan bir an paras olarak grev grr. Bir seim yaptmzda, baka
bir alternatifimiz de olduunu biliriz, ama yaptmz eylem belli nedenlerle seilir. Bu
nedenler, genetik, evresel etkiler, beklentiler ve gemi deneyimlerimizden
kaynaklanr. Ama elma seme ile evlenmek iin e seme srasnda ayn niyetleri ve
deneyimlerimizi kullanmayz.
nsan zihninin en nemli zellii istemli olarak hareket edebilme zelliidir.
Sinemaya gitmek istersem gidebilirim. Sahilde yrmek istersem yryebilirim.
zlemim temsil ettii eyi gerekletirmemi salar. Neden ve etki arasnda isel bir
balant vardr. Yerine getirilmeden akl tarafndan dnlen bir ama vardr. Yani,
amalar belli bir aklsal durumumuzdan kaynaklanr ve d dnyadaki uyumuna gre
yerine getirilir (sokakta tuvaletiniz geldiinde yapmazsnz). D dnyaya uyum
salarken olaylarn oluumuna da yn verilebilir. Yani maddenin hareketi zerinde
gerektiinde isel uyaranlar veya dtan gelen gereklere kar bilinli bir kontrol
uygulanabilir. Gnlk hareketlerimizin ounluunu bilinsiz davranlarmz oluturur.
Yrme, yemek yeme, baklar bir iee ynlendirme, su ime... Baz davran
zelliklerimiz bilinli olarak renilerek (kayak yapma, mzik aleti alma, dans, arababisiklet srme) daha sonra bilin olmadan, otomatik olarak yaplabilir hale gelebilir.
Gnlk yaamda eylemlerimizin ounu dnmeden yaparz. Karlkl konumada da
ne syleyeceimizi bilmeden, sadece ifade ederiz. Bu durumdaki niyet sadece eylem
srasnda ortaya kan niyettir.
Anarik El!
Baz hastalklarda ortaya kan bulgular, beynin ileyii hakknda normalde elde
edebileceimizin ok fazlasn bize sunar. Bunun bir rnei yabanc el ya da anarik
eldir (AH). AH genellikle inmelerde ya da sara hastalarna uygulanan byk bilekeyi
ayrma cerrahisi sonras izlenir. Baz hastalar bu durumu "elinde bir eytan olduu"
eklinde ifade ederler. lk kez 1900'larda hareketi basklanamayan yakalama olarak
tanmlanmtr. Daha sonraki yllarda "kendiliinden hareketler, igdsel yakalama
reaksiyonu ve manyetik el kullanamama gibi isimler verilmitir.
AH hastalk tablosu aralkl ortaya kan istemsiz hareket bozukluudur.
Hastalar bazen bunun farkndadrlar. Hareket bir nesneye ynelik veya zel bir ilem
yapnca belirginleir. Hastalar "elimi kontrol edemiyorum, sz dinletemiyorum" diye bu
davran anlatmaya alrlar. Hastalarn ounluu bir problem olduunun farkndadr
ve doast kuvvetlerin etkisi altnda kaldklarn daha az dnlr.
AH'nin anatomik yerleimine gre iki tipi vardr. lki aln lobu tipi olarak
adlandrlr. Bir kez nesneyi tutma ile tekrarlayc tutma-yakalama oluur. Eli-kolu
hareket etmede zorlanr. kinci anatomik tipi; beyinde iki yarkreyi birletiren blge
hasarlarnda ortaya kan tipidir. "yi el" tarafndan yaplan istemli harekete kar
hastann etkilenmi eli kar koyucu ters hareket yapar. Hasta yorulduunda isyankr
elin istemsiz hareketleri daha sk ortaya kar. Daha nadir olan nc tipinde; koldaelde uyumalar veya his kayb ile birlikte istemsiz ve kontrolsz hareketler grlr. Bu
tip anarik el deildir. Duyusal kaybn arlndan dolay, kiinin uzuvlarnn uzaydaki
yerini bilememesi nedeni ile oluur.
Gourmand Sendromu
Bir yeme davran bozukluu olan bu durum beyin hasar sonucu ortaya kar. Anormal
yeme davranna beyin hastalklarnn deiik tiplerinde rastlanmaktadr. nne geleni
semeden yeme davran ya da anoreksia nervosada orta beyin yaplarnda
(ventromedial hipotalamus) hasar ok iyi ekilde ortaya konulmutur. ki yanl akak
blgesi hasarlarnda Klver-Bucy hastal denen, hemen her eyi yeme, tr semeden
ar seksel aktivite ortaya kar. lkemizde de sk grlen demir eksikliinde garip
yeme alkanlklar ortaya kabilir: toprak, buz, ttn yeme gibi. Baz yeme
bozukluklar psikolojik saylsa da altlarnda kimyasal sinir ileticisi bozukluklar vardr.
Klinik gzlemler ve hayvan deneylerinden elde edilen verilere gre, beynin i
kesiminde yer alan (limbik) yaplar ve onlarn balantlar yeme alkanlklarnda
nemlidir. Baz dier beyin alanlarnn hasarlarnda da yeme alkanlklar deiebilir.
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

11

Beyin kabuunda, zellikle akak ve nbeyin ksmlarndaki zedelenmelerde bahsedilen


blgeler ile balantlar bozulacandan, yeme alkanlklar da deiir. Gourmand
sendromu beyindeki kabuk blgesine yakn etkilenmelerde ortaya kar. ou hastada
tek yanl, genelde sa beyin yarkresini (sa anterior-kortiko-limbik blgeleri)
etkileyen hasarlarda oluur. Bu hastalk da muhtemelen serotoninle ilgilidir. Yaplan
almalar, serotoninin sa beyin yarkresinde daha youn bulunduu ynndedir. Sa
yarkredeki etkilenmelerinden dolay, i organlardan gelen beslenme ile ilgili
uyaranlarn beyin kabuu deerlendirilmesi bozulur. Hastalarda normal alk ve doyma
hissi olmasna karn, devaml bir ey ineme ve kalitesi yksek farkl besinleri yeme
geliir. Adeta yemekte uzmanlamaya girerler.15
Resim. Gourmand sendromu denen ve
beyin hasar sonucu ortaya kan
yeme
alkanl
deiiminde,
grntnn
solunda
yer
alan
zedelenmi, oval beyin blgesi alan
grlmekte.

Kleptomani
Kleptomani alma hastaldr. Normal alma ve hrszlktan farkl olarak, alnan eyler
maddi olarak deerli deildir. Kiisel kullanm ve parasal deeri iin gerek duyulmayan
nesneler alnr ve drtsel olarak ortaya kar. Kii buna kar koyamaz. Hrszlk
durumundan nce giderek artan bir gerginlik durumu vardr. Hrszlk esnasnda ise haz
alma, gerginlikte azalma ve rahatlama ortaya kar. Aslnda bu bir tr saplant-yerine
getirme (obsesif-kompulsif) bozukluudur. Sklkla dier anormal durumlarla beraberdir:
alkolizm, saplantl baka durumlar. Kleptomani nadiren kafa sarsnts sonras16,
mensturial kanama ncesi17 ve nbeyin hasarlarndan sonra ortaya kabilir. Tedavide
serotonin artrc ilalar, naltrekson, topiramat (GABA artrc sara ilac) kullanlr.
Patolojik Kumar
Patolojik kumar srekli yenilenen uygunsuz kumar oynamadr. Kiide srekli, kumar
oynama zerine kafa yorma vardr. Gemiteki kumar oynama davranlarn srekli
hatrlar, kumar oynamak iin para salamann yollarn arar. stedii heyecan duymak
iin her kumarda biraz daha para miktarn artrmaya alr. Kiide kumar oynamay
brakma abas birok kez olmasna karn bunu baaramaz. Kaybettii oyun varsa,
adeta kaybettiini kovlayarak tekrar oynamaya gider. Bir eit saplant bozukluu
olarak kabul edilir ve tedavisinde yine serotonin, dopamin ykseltici ilalar (bupropion)
ve morfin-eroinin etki ettii opioid alglayclarn bloke eden naltrekson kullanlr.
Tourette Sendromu
Tourette sendromunun (TS) uzun yllar psikolojik bir hastalk olarak dnlmesine
karn, bugn sinir ileticilerinin anormalliinden kaynaklanan bir hastalk olduu
grlmtr. TSnun anahtar zellii tiklerdir. Bunlar anlk ortaya kan, ani,
tekrarlayc, hzl ve dzensizdir. Uzuvlarda, yzde, bata olabilecekleri gibi grtlak
kaslarnda da anormal ses karmalar ile kendini gsterebilir. Gz krpma, kafa
sramalar ve omuz silkme tarznda tikler olabilir. Tikler amal grndkleri
durumlarda bile (rnein; dokunmak, vurmak, koklamak, zplamak veya mstehcen
15

Regard M, Landis T. Gourmand syndorme. Neurology 1997;48:1185-1190.


Aizer A, Lowengrub K, Dannon PN. Kleptomania after head trauma: two case reports and combination
treatment strategies. Clin Neuropharmacol 2004;27:211-5.
17
Aboujaoude E, Gamel N, Koran LM. A case of kleptomania correlating with premenstrual dysphoria. J Clin
Psychiatry 2004;65:725-6.
16

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

12

hareketler) hibir ama tamazlar. Sesli tikler ise homurdanmak, havlamak, inlemek,
burun ekmek ve grtlak temizleme gibi ses ve grltleri ierir. Karmak sesler de
karabilirler: cmleler, dier kiilerin kelimelerini tekrarlamak veya kendi kelimelerini
tekrarlamak eklinde. Bundan daha da ilerisi korpolali yani mstehcen kelimeler
sylemeleri ve kfr etmeleridir.
Tikler genelde beklenti, duygusal sknt (kayg, heyecan ve fke) ya da
yorgunluk dnemlerinde artar. Uykuda tikler ileri derecede azalr. Genellikle tikler 67
yalarnda ortaya kar. 812 yalarnda en st dzeye ular. Sesli tikler daha sonra
eklenir. Tikler istemli olarak basklanabilir ancak kiide bu basklama ar bir sknt ve
tiki yerine getirme arzusu uyandrr. Bir hastann tanmlad gibi Sanki iimde benden
ayr birisi var ve bu hareketi yapmam istiyor. Yapmaynca ok sknt duyuyorum.
Yapnca rahatlyorum. Tiklerin ncesinde nsezi hissedilebilir. nsezi hisleri bir
devinim ya da sessel tikten nce oluan bir istem, gd, gerilim, bask, kanma ya da
rperme eklindeki duyumlardr. Bu nseziler yetikinlerin %90ndan fazlasnda izlenir.
Tiklerin istemsiz bir duyuma istemli bir yant olduu dncesi baz aratrmaclarn
tikleri istemsiz/iradi olmayan yerine isteksiz olarak snflamasna neden olmutur.
Saplantl-zorlant yerine getirme davranlar yaklak %2060 orannda
meydana gelir. Skntya yol aan ve ilevleri etkileyen uzun, yineleyen dnceler ya
da tekrarlayc davranlarla kendini gsterir. Ancak, btn TS hastalarnda zeka
normaldir.18 Dikkat eksiklii de TSde sk izlenir. Bu dikkat eksiklii hiperaktivite
bozukluu ile de bir arada olabilir.
Sinirsel Temeli
TSnin nemli bir nedeni genetiktir. Tek yumurta ikizlerinin birinde varsa, dierinden
ortaya kma oran %86dr.19 Ancak genetik gei Mendelyen kaltm eklinde deildir.
Yine, PANDAS (pediatric autoimmune neuropsychiatric disorders associated with
streptococcal infection) denilen ve ocuklarda A grubu beta hemolitik streptokok
bakterilerinin neden olduu, baklk sisteminden kaynaklanan psikolojik hastalklar
arasnda da yeri vardr. Buna gre, oluan antikorlar apraz reaksiyonla beyine etki
ederler ve TS tablosu ortaya kar.
Eldeki kantlara gre TS, beyin kabuutriatumtalamusbeyin kabuu
dngs balantlarndaki sinir ileticilerinde bozukluktan kaynaklanr. TSli birok
ocukta yrtc ilevde bozukluk vardr. Bu ilev nbeyin blgesi ile ilgilidir. TSli
ocuklarda sa nbeyinde daha fazla veya sol derin nbeyin blgesinde daha az ak
madde tespit edilmitir. levsel beyin grntlemelerinden elde edilen bilgilere gre,
tiklerin basklanmasna nbeyin kabuu devreye girmektedir. nbeyin kabuunun arka
komuluunda yer alan devinimsel beyin kabuundaki yetersizliin tikleri dourduu
dnlmektedir.20
Sinir ileticisi olarak sklkla dopamin sulanmakla beraber, karmak ilevlerin
retiminde birok sinir ileticisinin devreye girdii bilindiinden, dier sinir ileticileri
arasnda da mutlaka bir dengesizlik vardr.21 Yine, zellikle dopamin sistemini bloke
eden ilalara iyi yant vermesi, dopamin sisteminde bozukluk olduunu destekler.
Dopamin sinir uzantlar, ventral tegmental alan (VTA) denilen beyin sap blgesinden
kaynaklanr ve nbeyine balantlar gnderir.
Tikleri ve dier davran problemlerini dzeltmek iin bir grup ila kullanlr.
zellikle, dopaminden ziyade, 5-HT2 alglayclarna daha ok etki gsteren risperidon,
olanzapin, ziprasidon ve ketiapin kullanlabilir. Bunlar dopamin alglayclarn (D2
alglaycsn) bloke eder. Bundan daha da ilginci, dopamin alglayclarn uyaran
pergolid ve ropinirolun da tikleri iyiletirmesidir. Bu etki iin olas mekanizma, sinaps
ncesi blgeleri uyararak dopamin salnmn azaltma eklinde olabilir. Dopamin dnda
GABA etkisini artran baklofen, klonazepam ve gabapentin de tiklerde etkilidir.
Asetilkolin etkisini arttran nikotin ikletleri (nikotinik etki ile) ve donepezil de tikleri
18

Como PG. Obsessive-compulsive disorder in Tourette's syndrome. Adv Neurol 1995;67:281-91.


Hyde TM et al. Cerebral morphometric abnormalities in Tourette's syndrome: a quantitative MRI study of
monozygotic twins. Neurology 1995;45:1176-82.
20
Dolberg OT et al. The pathogenesis and treatment of obsessive-compulsive disorder. Clin Neuropharmacol
1996;19(2):129-47
21
Cummings JL, Frankel M. Gilles de la Tourette syndrome and the neurological basis of obsession and
compulsion. Biol Psychiatry 1985;20:117-26.
19

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

13

azaltabilir. Tedavideki sinir ileticisi eitliliinden de anlalaca zere, TS oklu sinir


ileticisi mekanizmalarnda dengesizlik ile ilikilidir.
Sydenham Koresi
Bu hastalk ocuklukta ortaya kan akut romatizmal atein nemli belirtilerinden
biridir. Kore, dans benzeri, u ksmlarda daha belirgin piyano alar tarzda ortaya
kan, istemsiz hareketlerdir. Tek bana varl, akut romatizmal ate tans koydurur.
Koreik hareketler, istemli hareketleri etkileyerek yrmede beceriksizlik, ele alnanlar
drme ve dkme, patlayc tipte konumaya neden olabilir. Sydenham koreli ocuklar,
hareketlerini atlamalar, sramalar, kvrlmalar eklinde anlatrlar. lgin olarak bu
ocuklar sakin duramazlar ve huzursuz bir grntleri, kaygl halleri vardr. En yaygn
rastlanlan duygusal deiiklik duygusal deikenliktir. Buna ek olarak kbuslar, dikkat
verememe, saplantl-zorlantl davranlar ve ayrlma kaygs gsterebilirler.
Sydenham koresinin bilinen sebebi, A-grubu beta hemolitik streptokok
bakterilerine bal boaz enfeksiyonlardr. Penisilin antibiyotikler kullanlal skl ok
ciddi ekilde azalm olsa da, yine de grlmektedir. Bu bakteriye kar oluan koruyucu
antikorlar, hedeflerini ararak sinir sisteminde, beynin derin ksmlarnda yer alan
(bazal ganglion blgesindeki) sinir hcreleri zarlarna yaparak hastal ortaya
karrlar. Davransal ve hareketsel bozuklua neden olurlar.
radeyi Yerine Getirme: Hareket
Duyusal sistem fiziksel enerjiyi sinirsel uyarya evirirken hareket sistemi sinirsel
uyarlar kaslarda kaslma kuvvetine evirir. Beyin kabuu, Brodmannn ayrmna gre
52 alana ayrlr. Bu ayrma mikroskobik grnt ve ilevsel farkllkla ilgilidir.
Brodmannn 4. ve 6. numaral alanlar, hareketi salayan alanlar olarak
adlandrlmasna ramen, istemli hareketin kontrol beyin kabuunun hemen hemen
tm alanlaryla ilikilidir. Hatta hareket sisteminden, duyusal sistemi gz nne
almadan bahsetmek olmaz. ki sistem daima birbiriyle on-line iliki iinde alr. Bu
nedenle sadece hareket sistemi yerine duyusal-hareketsel sistem olarak adlandrmak
daha doru kabul edilir.

ekil. Beyin kabuunun d ve i ksmnda hareketlerimizle ilgili alanlar, baz alanlarn


Brodmann numaralar. Hareketin esas balang yeri birincil hareket alandr. Suplementer
alan (SMA) ve daha nde yer alan hareket alan (preSMA) harekette devreye girer. Bu alanlarla
duyusal girdilerin deerlendirildii birincil duyusal ve arka duyusal alan (arka duyusal=parietal
alan) ilevsel ve anatomik olarak sk iliki iindedir. Bu nedenle hareket sistemi, duyusal
sistemden ayr tutulamaz. SMA ve preSMAlar, hareketlerin ardklnn renilmesinde nemli
ama farkl grev alr. renilmi ardk hareketler iin SMA hareketin planlanmasnda grev
alrken, preSMA bu hareketlerin ardklnn renilmesinde grev alr. rnein; dmeyi
amay renmede preSMA aktive olurken, bir kez renilince artk dme ama srasnda
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

14

sadece SMA aktive olur. Hareket otomatiklik kazanlnca, sinirsel kontrol preSMAdan SMAya
kayar. Yeni renilmiten ziyade hareketler otomatik, bilinsiz yaplabilir hale gelir.

Hareketi salayan sistem bir sradzen iinde kademeli yapdan oluur: st,
orta ve alt seviye. st seviye beyin kabuu arm alanlar ve beynin orta derinliinde
yer alan yaplardan (bazal ganglion) oluur. Bu alanlar, istemli ya da refleks hareketin
stratejisi, dncesi ve amacnn ortaya kt yerdir. Orta seviyeyi ise, devinimsel
beyin kabuu ve beyincik oluturur. Bu iki yer, uzaysal ve zamansal ardklk, dz,
uyumlu ve amaca ynelik hareket oluumunu salar. En alt seviyeyi ise, hareketi yerine
getirmeyi salayan beyin sap ve omurilik devinimsel hcreleri (motor nron) oluturur.
Beyin kabuu hareket alanlar, istemli hareketlerin doduu yerdir. Bunlara ek
olarak beyincik de hareketlerde nemli grevler alr. Beyinde... demek ki, bizim
bildiimiz ve yapmak istediimiz tm kendiliinden hareketler gerekleir. Fakat
beyincik doal ilerini hissettirmeden ve sessizce yerine getirir (Willis T, 1664).
Beyincik geri bildirimi olan hareketler iin nemlidir ve bir sonraki hareketin eklini
etkiler. Bilin gerektirmeyen ustaca hareketleri destekler. Bu hareketler, tekrarlarla
gelierek otomatik hale gelir. Kas hareketleri iin, beyin kabuundan kan kas
kaslsn emri hareketin uygun ekilde yerine getirilmesi iin yeterli deildir. Beyincik
hasarlarnda amaca ynelik hareketlerde uyumun bozulduu ve amatan uzaklat iyi
bilinir. Hareket iin uygun zamanlama, kas kaslmas ardklnn dzenli olmas
gerekir.
Bir hareket uyars beyin kabuu hareket alanndan ktktan sonra, beyincik
tarafndan alndnda, geriye dnen liflerle beyin hareket alann etkileyerek hareketin
yn, zamanlamas ve kuvveti ayarlanr. Bu esnada renilmi eski deneyimler
kullanlr. Yani, beyincik hareketi renmenin baka nemli bir yeridir. Beyincikte,
hareket esnasnda ne isteniyor ile ne olduu karlatrlr. Daha nce deneyimlenen
hareketler, beyincik zerinde belirgin deiiklikler oluturur ve bu bilgi sonraki
hareketlerde kullanlr. nce hareketleri piyano alma, tenis oynama gibi yaparken
hepimiz balangta beceriksizlik yaarz. Zamanla hareketler daha dzgn yaplr hale
gelir. Hatta bilincimizi hi devreye sokmadan hareketleri otomatik olarak yaplabilir
hale geliriz.
Eer her hareketimizi, farknda olarak bilinli yapmaya alrsak hz ve kalite
asndan performansmz der. rnein; ara srme bilinli hareket gerektirir. Ama
bilinli kontrol hareketin an be an kontrol iin gerekli deildir. Hareketin otomatik
olarak baarlmas; devaml grsel, duyusal, i kulak vcut ekli bilgisinin hareket
yaptrc sisteme aknn etkisiyle olur. Yani duyusal girdi her seviyede ve her an
devinimsel sistemi kontrol eder.
Beyincik hasarl hasta parmaklaryla ritmik olarak masaya vurunca hareket
dzensizdir, kuvvet ve sre deikendir. Seri olaylarn zamanlamas bozulur. Orta
beyincik hasarlar cevabn yerine getirilmesini etkilerken, yan blgelerdeki hasar
ardk/seri olaylarn zamanlamasn bozar. Bu zamanlama bozukluu hareketlerle
snrl deildir. Zihinsel ve bilisel testlere karar verme zamann etkilenir. Ses tonunun
uzunluunu ayrma, hareket eden nesnelerin hzlarn karlatrma bozulur.
Refleksler istemsiz egdml kas kaslmas hareketlerdir. Pratikle istemli
hareketler daha amaca ynelik hale gelir. Sinir sistemi amaca ynelik istemli hareketi
yaparken; ncelikle duyusal uyarlar deerlendirir ve bu dorudan hareketi yapacak
uzuv zerine etki eder. Bu geri besleme olaydr. Daha sonra, iitme, dokunma, grme
gibi duyular kullanarak daha nceki deneyimlerin yardmyla bir hareket plan
oluturulur. Bu plan yapma durumu ileri besleme kontrol olarak adlandrlr. Geri
besleme kontrol, duyusal girdi uyarlar referans bir uyaryla temsil edilir ve istenen
hareket durumuyla karlatrlr. Sistem bylece kapal bir halka oluturur. Geri
beslemeler uzuvlarmzn pozisyonlarn salamada nemlidir. rnein; atlan bir topu
havada yakalama gibi.
leri besleme vcut eklini ve hareketi kontrol eder. Deneyimlerin byk etkisi
vardr. Topu yakalamay tekrar dnecek olursak, grsel bilgi ile topun hatt tahmin
edilir. Top ele dnce geri besleme balayarak, elin pozisyonunu ayarlar. leri
besleme mekanizmas topun deecei zaman hesaplar. Yakaladktan sonra gerekleen
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

15

nedir? Topun hzla ele dokunmas, omurilik reflekslerini uyarr. Sabit kaslma oluur.
Top yakalanr.
Karar Vermenin Anatomik Yeri
n singulat beyin kabuunun (ACC) seim yapmay salad ve beynin
yerine getirme ilevinin bir paras olduu gsterilmitir.22 ACC beynin aln
lobunun i yzeyine yerleiktir. ACC hareketi yerine getirme iin mutlak
gerekli deildir. Ancak, karar verme szel olduunda devreye girer. Daha
ziyade, bir eyleri sralamaya elle karar verildiinde, karar el
hareketlerine evirir. Yani tost semek iin ACC gerekli deildir, ama tostu
alma eyleminde gereklidir. Maymunlarda sinir hcrelerinden yaplan
dorudan kaytlamalarla, ACCye ksmen yakn olan blgenin beyin (dorsolateral frontal) kabuunun karar vermenin sinirsel yeri olabilecei ne
srlmtr.23

Becerilerin otomatiklemesi, beynin derinliklerinde yer alan bir grup sinir


hcresinin bir araya gelmesi ile oluan bazal ganglionla ilikilidir. Bu
durumda, kii beyin kabuunu daha az kullanr ve daha az bilinli kontrol
vardr. Bylece, baz bilinsiz alan bellek ilevlerini bazal ganglionlarn
destekledii dnlebilir. Amaca ynelik ve istenilen alan bellek
ilevleri ise, nbeyin ve n singulat beyin kabuunu kullanr. Sonuta bilin
alan bellekte nemli ilev grr. rnein, yolda yrrken kol saatinize
ylesine bir gz atarsnz. Saatin ka olduunun ayrtndasnzdr. O anda
birisi size saatin ka olduunu sorsa, hatrlamayp tekrar bakma ihtiyac
duyarsnz. Burada alan bellek bilinten hafif ayrlmtr. Oysa daha nce
saate baktnzda saatin ka olduunu deerlendirmi ve ona gre ge
kaldm/kalmadm eklinde bir duygunuz olmutur.

radenin Elektriksel karl


stemli hareketten hemen nce ve sonra sal deriden kaytlanan elektriksel
potansiyellere, harekete ilikin potansiyeller denir. Bu potansiyeller hareketin
hazrlanmas, balatlmas ve denetimindeki sinirsel ve anatomik mekanizmalar
anlamamz salar.24 Hareketler esnasnda, ksa sreli bellek ya da alan bellek bilin
durumu ile ok sk ilikilidir. evreden gelen veriler yaklak 150 msande algya ular.
150-190 msande gelen veri daha nceki beyin verileri ile karlatrlr. Bu dnem
bilinncesi ve dikkat ncesi dnemdir. 200-250 msande karlatrlan bilgiler ksa
22

Devinsky O. et al. Contributions of anterior cingulate cortex to behaviour. Brain 1995;118,279-306


Kim JN and Shadlen, MN. Neural correlates of a decision in the dorsolateral prefrontal cortex of the
macaque. Nat Neurosci 1999;2:176-185.
24
Yaltkaya K, Nuzumlal D. Olaya ilikin endojen potansiyeller. Klinik Nrofizyoloji Dernei yay, 1994.
23

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

16

sreli bellee ulatrlr. Yaklak 270-300 msande bilme hissi oluur. 150-500 msande
duyusal kayt sistemi taranarak, iinden nemli olanlar seilir ve ksa sreli bellee
kaydedilir. 500 msande ayn zamanda uzun sreli bellek bilgileri de geri getirilir.
Hareketle ilikili beyinden kaytlanan, zamanla ilikili potansiyeller u ekildedir:
Hareket ncesi evre
Hareket ncesi evre veya drt ksm dalgadan oluur. lk dalga, hareketten yaklak
600-850 msan nce balayan ve yavaa ykselen bir potansiyeldir. Bu hazrlk
potansiyelidir. Kafa tepesinde ve ksmen hareket eden uzun kar beyin yarkresinden
daha belirgin olarak kaydedilir. Bu balatlacak hareketin genel hazrlnn ifadesidir.
Suplementer hareket alanndan kaynakland ne srlr.
kinci dalga, hareketten 500 msan nce ortaya kar ve hareketten 90 msan
sonraya kadar uzar. Bunun kar beyin yarkresindeki duyusal-hareketsel alandan
doduu ne srlr.
nc dalga, herkeste ortaya kmaz (%50 kar). Buna hareket ncesi pozitif
dalga denir. Hareketten 80-90 msan nce balar ve ayn taraf beyin yar kresinin
duyusal alanndan kaynaklanr. Beyin kabuu-beyincik-beyin kabuundan inen sinir
hcreleri uzantlarnn elektriksel uyarlmasnn ifadesidir.
Drdnc dalga, hareketden 1-2 msan nce balar ve hareketten sonra 50-60
msan iinde en belirgin dzeyine ular. Daima hareketi yapan uzvun karsndaki beyin
yarkresinden kaydedilir. Bu, hareketi yaptran sinir hcreleri uzantlarnn ya da beyin
kabuundan omurilie inen (kortiko-spinal) yollarn elektriksel almasnn karldr.
Ancak, bu dalgann en belirgin noktasna kas kaslmasndan sonra ulalr. Bu dalgann
hareketten kaynaklanan geri bildirimden doduu da ne srlr.
Hareket sonras evre
lk dalga, hareketin sonlanmasndan 30-90 msan sonra ortaya kar. Hareketin
yapldna ilikin beyine ulaan derin duyunun karl olarak kabul edilir. Derin beyin
yaplarndan kar ve her kiide kaydedilmez. kinci hareket sonras dalga, beceri
dalgasdr. Kas kaslmasndan 400 msan sonra en belirgin hale gelir. zellikle beceri
isteyen hareketler yapldnda ortaya kar. Bunun hareket srasnda geri beslemenin
youn olarak gerektii (ince ilerde) ortaya kt kabul edilir.

ekil. Hareketle ilikili sal kafa derisinden elde edilen potansiyel


hareketle ilikili yant. PMP: hareket ncesi pozitiflik, N1-N1B aral:
hazrlk potansiyeli sresi ya da hareket ncesi evredir. Ayrntlar iin
konuya baknz.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

17

Tourette sendromlu hastalarda yaplan devinimle ilikili potansiyel


kaytlamalarnda tiklerin tam olarak istemsiz olmad, istem ierdikleri gsterilmitir.25
Esas olan istemsiz olarak ortaya kan duyumsal hisler (bunu yapmalsn-hemen yap) ve
bunlara karn yaplan istem ieren tiki yerine getirme davrandr.26
zgr rade Modeli
Beyin cerrahi Wilder Penfieldin yapt almalardan ve beyin ameliyatlarndan
bilmekteyiz ki, beyin kabuu hareket blgesi elektrikle uyarlnca kar uzuvlarda
hareket oluturur. Bu durumda, kiide niyet olmad halde hareket ortaya kmas,
niyetten bedensel hareket/devinimin ayrlmasdr ya da baka bir ifade ile aklsal
bileen fiziksel bileenden ayrlm olur. Hasta kolunu kendi oynatmadn syleyebilir.
nk isel niyeti yoktur.27 Hareket bozukluklar olan Huntington ve Syndenham koresi,
hemiballismus gibi baz hastalklarda ise kii istemeden, kontrol d ar hareketler
ortaya kar. Yine burada aklsal bileen yoktur. zellikle sa beyin yarkresi felleri
sonras ortaya kan anosognosi olarak adlandrlan durumda ise, aklsal bileenin
hareket zerinde etkisi kalkar ve kiiye kolunu kaldr dediinizde, kalkmad halde
kaldrdn iddia edebilir.
Kendini asla yinelemeyen tek bir deneyim biyolojik olarak yersizdir. Biyolojik
deer, sadece kendisini birok olayda periyodik olarak tekrar tekrar sunan bir duruma
uygun tepkiyi renmekte ve eer organizma yerini koruyorsa her zaman ayn yant
almakta yatar. Daha nceden karlalm e, aklda biraz deitirilerek yinelenir.
Yinelenmelerle, hareketler daha rutin hale gelir, yantlar bilinli dzeyden silinmeye
balayarak daha gvenilir28 ve otomatik olurlar. lk kez yzmeye baladnz zaman ne
kadar zor kendinizi kontrol etmeye altnz ve zamanla tekrarlarla artk bilinli
dzeyden uzaklaarak, ar bir farkndalk uygulamadan, hzl ve otomatik olarak
yaptmz hatrlarz. Balangta renme ile kazandmz yetileri saklayarak, fark
etmeden ve bilinli olarak arm yapmadan kullanabilir hale geliriz. Dolaysyla
bireyselliin z byk lde, kiinin hatrlayabildii yakn ve uzak bellekle ilgili
anlarna baldr. Hareketlerimizdeki tercih ve ynlerimizi bu bireysel zelliklerimiz
belirler.
zgn deneyimlerle, zgn sinir hcresi devreleri arasndaki balantlar artar.
Bu bize zaman ierisinde bireyselliimizi kazandrr. Deneyimler, yalnzca belirli
yerlerde deil, ekline ve arm zelliklerine gre tm beyin kabuu zerinde farkl
alanlarda, farkl sinir hcreleri devrelerini harekete geirerek paylatrlr. Bir sinir
hcresi, bylece, birden fazla farkl deneyimin oluturduu birok devrenin eleman
olur. Hi yaamadmz ve tekrarlamayan deneyimler kiiliimiz zerinde etki etmez.
Deneyimlerin etki brakabilmesi iin hatrlanmalar da gerekir. Genetik etkilerin katks
da elbette unutulamaz, ama bireyselliin fiziksel temeli, yaanan deneyimlerin
oluturduu bellekle yakndan ilikilidir.29
nsan yaamnda, baz olaylar daha yksek olaslkta ortaya kar. Niin baz
olaylar, dierlerinden daha ok olasdr ve bu olasln ortaya kn ya da seimini ne
belirler? Bu sadece insanlar iin deil biyolojik, kimyasal reaksiyonlar, sinir hcreleri
aras kimyasal ileticiler ve onlarn alglayclar (reseptr) etkileimleri iin de
geerlidir. Yani, bu olaslklarn dalm ve daha yksek oranda ortaya kmalar,
aslnda doann da bir seimidir. Olaylarn tercih edilmesi ve biyolojik sistemlerin
ilikisi tam bir bilmecedir. Bazlarna gre, davransal olaylarda alt seviyeli
zorunluluklar isel yaplardan, st seviyeli zorunluluklar evreden doar. Ksaca,
organizmann yaad evrenin ortaya koyduu zellikler seimlerini belirler. Yaayan
sistemlerin nemli bir zellii, evrede olan eyler arasndaki fark grme veya ayrma
yeteneidir. Bu yetenek aslnda her yerde vardr: moleklerde (molekler tanma),
hcrelerde ve organizmada. Ancak, sinir sistemi gelimi organizmalar evrelerini
25

Duggal HS, Nizamie SH. Bereitschaftspotential in tic disorders: a preliminary observation. Neurol India
2002;50:487-9.
26
Kwak C, Dat Vuong K, Jankovic J. Premonitory sensory phenomenon in Tourette's syndrome. Mov Disord
2003;18:1530-3.
27
Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.
28
Schrdinger E. Yaam Nedir? Evrim yaynlar. 1999; 122-123.
29
Greenfield S. nsan Beyni. Varlk yaynlar. 2000; 128

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

18

alglar, kavrar, bilir ve ona yant verir. Sinir sistemine sahip organizmalarda bu bilisel
olaylar, belirgin ekilde seimleri etkiler. Canlnn yaama olasl, olaylar tahmin
etme ve o anki evresel duruma yant oluturma ile yakndan ilikilidir.30
Bilisel srelerimizde ve dncelerimizde devaml bir ak vardr. 19. yyda
Francis Galton ve William James tarafndan, bilincin ieriinin birinden dierine
srad ne srlmt. Ancak, bu geiler arasnda ounlukla armsal temalar
vardr. Bazen bunlar st ste biner gibi, bazen de birbirlerine paraleldirler. Herhangi
bir bilisel dng herhangi bir zamanda bilinli olabilir.

Girdi
Duyusal-sel

Geici epizodik
bellek

Algy depolama
Bilinncesi
tampon

1
Alglama
evre zerine
hareket

sel
hareket

Hareket yapma
(hareket alan)

Uzun sreli
bellekten girdi

Amalarn
planlanmas
(nbeyin)

Bilin iin
yarma

Bilinli
Yaylm

8
Hareket seimi
(nbeyin arkas)

Kaynaklarn geri
arlmas

alan bellein devreye girmesi saniyeler ierisindedir. zellikle bilinli


hatrlamann devreye girdii durumlarda birok alan bellek halkas tamamlanr.
Bilisel bir halka 9 ardk basamaktan oluur. Birok ilev 8. admdan balar. 1. adm
olan alglama, duyusal uyaranlar, dsal ve isel yoldan gelirler. Alnr ve
deerlendirilirler. Anlam oluturulur ve bu aama bilinsizdir. 4. adm yarma
basamadr. Bu evrede dikkat dnce srelerinden birini seer. 5.adm yaynlamadr.
Elde edilen seim beynin dier alanlarna yaylr. Bu yaylm esnasnda uzun ve orta
dereceli bellekten bilgiler alnr. Adm 4-9 merkezi yerine getirme olarak
dnlebilir. Burada amalar ekillendirilir, dzenlenerek yerine getirilir. leri derede
pratiklemi ve bu yolla otomatik hale gelen ardk durumlarda, 1 ve 5 aras admlar
atlanr. Adm 7 ise uygun davran akmnn varldr. 8. adm hareket seimidir.
Davran a tek bir amaca uygun davran seer ve yerine getirir. Bu seim, henz
oluan aktif akmdan yaplr. Seim isel amalardan, var olan durum ve dsal
durumlardan etkilenir. Bunun yannda davranlararas ilikiler ve farkl davranlarn
yerine getirilmesinden doacak sonularn deerlendirilmesinden etkilenir.31 Kendinizi
gzleyerek de bu admlar fark edebilirsiniz.
Sonu Ne?
Her ey aslnda, kuantum fiziinin olaslk kuralna deil de, nedensellik kuralna gre
olur. Ancak, kuantum olasl tamamen darda tutulamaz. Kendi halinde braklan bir
30

Nakajima T. Biological Probablity: Cognitive Process of Generating Probablities of Events in Biological


systems. J Theor Biol 1999;200:77-95.
31
Baars BJ. Working memory requires conscious processes, not vice versa: a global workspace account. In
Neural Basis of Consciousness. JB Publs. 2003.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

zgr irade ve seimlerimiz

19

atom asla seim yapamaz. Seim yapmas iin onun gzlenmesi gerekir.32 Elinizde
kahve ya da ay yoksa, meyve suyu varsa, sadece onu semek zorunda olursunuz. O da
yoksa hibir ey semezsiniz! Sememek de bir tr seimdir.
Doa yaradlndan dolay nceden bilinemezdir. Baz eyler, isel ihtiya ve
psikolojik durumlardan doar. Sabah kahvaltda ay ya da kahve imeyi mi tercih
edersiniz? Birini ya da dierini semeniz iin belli bilinen/bilinmeyen, isel ve dsal
nedenler vardr. O nedenlerin de nedenleri olabilir. Kahveyi tercih nedeniniz, ayn
demlenmesini beklememek ya da kahvenin daha canlandrc olduunu dnmeniz
olabilir. Kahvenin canlandrc olduunu size dndren, daha nceki deneyimleriniz
de buna nedensellik oluturabilir. Yani, davran belirlenmi olmasna karn, insan
kendini zgr olarak dnr.33
Daha da zetleyecek olursak, Schopenhauerin syledii noktaya ularz:
stediim gibi davranmakta zgr olabilirim, ama istediim gibi istemekte zgr
mym? ve u soruya yant dnmek gerekir: Bir kii btn koullar ayn
kaldnda, baka trl davranabilir mi?

32
33

Davies P. Tanr ve Yeni Fizik. m yaynlar, 1995;273


Searle J. Minds, Brains and Science. Harvard University Press. 1984.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

Sonuta bilinle ilgili bulunacak eylerin ok byk olacan


sanmyorum. Herkes kaltmla ilgili ok byk srlarn
kefedileceini syleyip durdu. Fakat sonu gayet basitti, DNA.
James WATSON
Bana bu mesele zordur demeyin, zor olmasayd mesele olmazd.
Mareal Foch
"Sana ruhtan sorarlar; de ki, ruh Allah'n emrinden ibarettir.
Size onun hakknda az bir ilim verilmitir."
Kuran, sra-85

Bilin-Beyin Teorisi Nasl Olmal?

f-y

Giri in Not: Hangi kili? Psi-Phi


Kitabn deiik ksmlarnda, ruh-beden, zihin-beden, zihin-beyin ve bilin
beyin ikilisi ele alnmasna karn, kitabn ana konusu asndan daima
dnlen bilin-beyin ikilisini ele almaktr. Tarihsel sre ierisinde,
bilin kavramndan ok nce daima ruhtan ya da maddesel beden dnda
var olan bir eyden bahsedilmitir. Dolays ile tarihsel srelerde
kullanlan ruh-beden ikilisi doru bir ifadedir. Daha sonra zihin-beden
(mind-body) ikilisi gelimi olmasna karn bu ifade yanltr. nk zihnin
yeri beden deildir. Zihin-beyin (mind-brain) ikilisi daha uygun bir
eletirmedir. Dier konularda yukarda bahsedilen ikililer ve zellikle
zihin-beyin kavram ele alnsa dahi, vurgulanmak istenilen bilin-beyin
ikilisidir. Ve bu psi-phi (f-y) sorunu olarak da sembolize edilir.

Bugn iin oluturulan bilin teorilerinin tm ya dorudur ya da yanltr. Doruluklar


bir dereceye kadar eldeki bilimle dorulanabilir ve yanllklar da eldeki baka
kaynaklarla gsterilebilir. Teorilerin her biri filin bir baka ksmn ele almaktadr ve
hatta teorilerden bazlar filin aynadaki ters grnts gibidir. Bilin/zihin ve beynin
nasl ilikili olduu sorusuna uzun yllar zm aranmtr. Bilin ve beyin arasndaki
etkileim her birinin deiik konumlaryla farkl ekillerde etkileebilir. Her bir
birliktelik zihnin ya da beynin konumlarna gre farkl felsefi ve hatta ideolojik akmlara
yol amtr.1
Bilin-beyin ilikisindeki temel yaklam her ikisi arasndaki ilikinin ballk
m yoksa bitiiklik mi olduu konusunda yaplan tartmalardan kar. Ballk bak
asnda, maddesel olann dndaki her ey madde olan beynin rndr. Tam olarak
ona baldr. Bitiiklik bak asnda ise maddesel olann dnda olan, ondan farkl,
onunla bir arada, bitiik bulunan bir ey vardr.

Karaka S et al., Beyin ve Zihin ilikisinde byk dnrler ve kuramlar: pozitif bilim dallar iin dourgular.
Nropsikiyatri Arivi 2001; 38:1; 15-23.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

Kafalarmzn bo olmamas ve neden olduu onca ilgiye ramen, beynimizde


bulduumuz gerekten hibir eydir.2 Bu belki de, beynimizin var olan karmak yapsn
bu haliyle anlamamamzdan kaynaklanmaktadr. Ama, daha basit bir beynimiz olsayd,
zekmz da o oranda dk olacandan, her halde gene de bize karmak gelecek ve
orada hibir ey arama durumunda olacaktk. Bilin teorisinin nndeki en byk
engel, bilincin grlemez olduu ynndeki inat tutumdur. Bilim, duyular araclyla
edinilen bilgiye dayand iin, bilince ancak dolayl olarak eriilebilmesi farkl ve
yetersiz bilimsel teorilerin oluumuna neden olmutur.
Teorik bilimsel yaklam garip ekilde uzun yllar, bilinten uzak durdu. Ama bu
gerek vard. Bilin nedir? gibi baz sorularn varl bilimin alma sahas dnda
kalyor diye bilim sz sahibi olamyorsa ve hala insan hayatnda nemli bir yer tutuyorsa
bilimin insan iin nem derecesini sorgulamalyz. Fiziki Roger Penrosea gre;
Benim dlediim ey, gelecekte bir gn, bilinlilik ile ilgili baarl bir teorinin
gelitirilebileceidir-tutarl ve uygun bir fizik teorisi olmas bakmndan baarl,
fiziksel anlayn geride kalan ksmyla gzel bir ekilde uyumlu olduu iin baarl;
yle ki, ngrleri, insanlarn kendileriyle ilgili yant aradklar, ne zaman, nasl, ne
dereceye kadar bilinli olduklar sorularyla ilgili iddialaryla tamamen uyumlu bir
teori.3 Nick Herbert, Elemental Mind/Temel Bilin (1999) adl kitabnda Elimizde i
deneyime ait, kt, eksik ya da kusurlu teoriler olduunu syleyemeyiz. Elimizde bu
konu ile ilgili, kt bile olsa hibir teori yok. Sadece fanteziler, byk felsefi
paralara ve test edilemeyen tahminlere sahip olduumuzu ifade eder. Francis Crick
ise (The Astonishing Hypothesis/artan Varsaym, 1990) daha kitabnn nsznde;
Soruna ak seik bir zm neremiyorum. Keke nerebilseydim, ama imdilik bu
ok zor gzkyor. Tabii baz filozoflar bu gizemi oktan zm olduklar gibi bir
yanlsama iindeler. Bilin hakknda bilimsel dnmenin ve en nemlisi, bilin
zerinde ciddi ve kararl biimde deneysel almaya balamann zaman gelmitir.
Bilince ilikin sorunlar genel felsefi savlarla zmenin imknsz olduuna inanyoruz
der.

Tablo. Ruh-Beden, zihin-beyin, bilin-beyin ikililerine ilikisel olarak farkl yaklamlara genel
bak.
MONSTK
Materyalizm/Maddecilik
Thomas Hobbes (1558-1579)
TEK
Julian de la Mettrie (1709-1751)
Pierre Fluorens (1794-1867)
Paul Broca (1824-1884)
Gustav Fritch (1838-1929)
Eduard Hitzig (1838-1907)
Voltaire (1694-1778)
Diderot (1713-1784)
DAlembert (1717-1783)
Holbach (1723-1789)
Panpsiizm
George Berkeley (1686-1753)
David Hume (1711-1766)
Thomas Brown (1778-1820)
John Stuart Mill (1806-1873)
DALSTK
Epifenomenalizm
Edmund Husserl (1859-1938)
KC
ift grnm/zdelik
Gottfried Leibniz (1646-1716)
Gustav Fechner (1801-1887)
Psikofizik paralelcilik

2
3

Immanuel Kant (1724-1804)


David Hartley (1705-1757)
Alexander Bain (1818-1903)Wilhelm Wundt
(1832-1920)

Schrdinger E. Yaam Nedir? Evrim yay. 1999; 155


Penrose R. Kraln Yeni Usu-I. Bilgisayar ve Zeka. TBTAK. 1999

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

Psikofizik etkileimcilik

Aranedencilik/Vesilecilik

Ren Descartes (1596-1650)


Johann Herbart (1776-1841)
Hermann Lotze (1817-1881)
bn Arab (1165-1240)
bn Sina (980-1037)
Filibeli Ahmet Hilmi (1865-1914)
Gazali (1058-1111)
Arnold Geulinex (1624-1669)
Nicolas Malebranche (1638-1715)
Johannes Clauberg (1622-1665)
Geraud de Cordemoy (1628-1684)
Louis de la Forge (1632-1666)

Temel bilimlerde, etkileim ayn zamanda nedensel bir ilikidir. Bu nedenle


fizikte drt temel eit etkileim vardr: elektromanyetik, zayf, gl ve
ktleekimsel. Fiziksel sistemleri bunlar gayet iyi bir ekilde aklar. Zihin-beyin
problemi ele alndnda ise iler karr. Fizikteki gibi baar ve aklama becerisi elde
edilemez. Zihin-beyin ilikisi daha ok tanmlamacdr ve aklamac deildir. Materyal
beyin durumlar (MA) ile bilincin zihinsel durumlar (ZD) arasnda birok iliki ne
srlmtr. Bu monistik (teki) ya da dalistik (ikici) olabilir. Teki akmlar materyal
durumu (MD) ya da zihinsel durumu (ZD) ayr ayr ele alrken, ikiciler hem materyal hem
de zihinsel durumlarn her ikisini bir arada (MD+ZD) ele alrlar. Bir arada ele almada
karlkl iliki ve etkileme deiik ekillerde olabilir (MDZD, ZDMD veya MDZD).
Teki MD bak as ile tm zihinsel durumlar maddi beyin durumlarna (maddecilik)
veya fizie kadar indirgenebilir (fizikselcilik). Bu adan MA allmas zihin durumlarn
anlamak iin yeterli olacaktr eklinde bir sonuca ularz. kici bak as ile MAy
deerlendirmek tek bana yetersizdir. Zihinsel olana da bakmak gerekir, nk esas
karlkl etkileim ZDMA ynndedir.
Bugne kadar tam anlalr ve herkes tarafndan kabul edilebilir bir bilin teorisi
oluturulamamtr. Bilinci anlama ynnden, teorisyenler kadar teori ortaya kmtr.4
Ama, temelde, bu ada teori-dnceler, ok deiik gruplardan kaynaklanmakla
beraber (felsefeciler, nrofizyologlar, matematikiler, fizikiler, molekler biyologlar)
fenomenolojistler, ilevselciler, gizemciler ve indirgemeciler olarak drt ana grupta
toplanabilirler. Ancak, bu yaklamlar btn ile bir birinden ayr tutulamazlar.
Tablo. Johannes Poortman (1896-1970) zihin-beyin ya da ruh-beden zmlemelerinin
gruplamasn yapmtr. Dnyaya bakta alt farkl grup tanmlar.5
Alfa
Teki maddecilik (monistik materyalizm): Evren yalnzca
maddeden oluur
Beta
Yalnzca madde vardr; ancak madde birden fazla eittedir (hylic
pluralism). Tanr ve dier ruhsal varlklar maddenin daha ince bir
eklinden oluur. Bu madde bilimsel aralarla grlemez.
Gama
Tanr dnda kalan eyler maddedir.
Delta
Madde ve ruhsal yaplar ayr ayr vardr. Madde d varlklar da
vardr. Ruh (soul) maddenin ayr bir eklidir.
Epsilon
Madde ve zihin tam olarak farkl eylerdir. Bu daha ok
Descartesn bakn ierir.
Zeta
Teki idealizm (monistik idealism) ya da yanlsamaclk
(illzyonizm). Gerekte madde yoktur. Tanrnn ya da dier ruhsal
olularn bir yansmasdr. Hinduizmdeki Brahman dncesine
uygulanabilir.

Monizm
Bircilik ya da tekilik terimi ilk kez Christian Wolff (1679-1754) tarafndan beden-ruh
ikilii sorununa ilikin yrtlen tartmalarda, yalnzca ruhun varln kabul eden
4

Current AwaRenss: Spotlight on consciousness. Developmental Medicine and Child Neurology 1997;39:5462.
5
Poortman JJ. Vehicles of Consciousness. The Concept of Hylic Pluralism (Ochema), vol IIV, The
Theosophical Society in Netherlands, 1978

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

felsefeciler ile yalnzca maddenin varln kabul eden felsefecileri tanmlamak iin
kullanlmtr.
Tekli modeller (monistik yaklam), nemli olan tek eyin madde beden ya da
beyin olduu ve i deneyimin maddenin hareketinden baka bir ey olmad
(materyalizm/maddecilik), her mekanik hareketin bir i deneyimle sonuland ve
maddeyi oluturan paracklarn ksmen bir i hayatlar olduunu (indirgeyici
maddecilik) ne srer.6 Canl varlklar temelde fiziksel bir maddedir ve bundan baka
bir etmen aramaya gerek yoktur. Beygir gcnn motor gcnn bir gstergesi olmas
gibi, zihin-bilin de maddesel beynin bir rndr. Monistik yaklamn dier bir bak
as da tam karda yer alr ve bu panpsiizmdir. Buna gre, tek bir varlk vardr ve bu
madde deil de, zihin-ruh-bilintir. Maddenin bamsz bir varl yoktur. Madde
alglanmaya baldr. Her eyin balangc duyumdur ve duyum ayn zamanda zihnin
olumasna yol aan temel sretir. Yani, zihnin bir rndr.
Aykr monizm (anomalous monism) bir tr indirgemeci olmayan maddeciliktir.
Her zihinsel olay bir fiziksel olayla zdetir. Ancak, bizim zihinsel olaylar kastetmek
iin kullandmz dil, fiziksel olandan baka bir yola sapar ve oradan ilerler. Bu nedenle
kullandmz dil fiziksel ve zihinsel olaylarn zdelii ile dorudan ilikilendirilemez.

Monizm/Tekilik Trleri
Zihin/Ruh/Bilin

Beyin/Beden

dealizm

Maddecilik
Materyalizm

Vitalizm

Panpisizm

ndirgemecilik

Fizikselcilik
zdeilik

ndirgemecilik
Ta-topraktan oluan dnyamz ve etten beyinlerimiz fizikseldir. Et beyinlerimiz
hcreler, onlar da molekller, atomlar, atom alt paracklar ve ekim kuvvetlerinin bir
araya gelmesinden oluur. Yani, beden ve organlarmz, onlar oluturan alt birimlerin
yap ve ilevlerine kadar indirgenebilir.
ndirgeme ya da indirgemecilik, bilimde deiik anlamlarda kullanlr.
Bazlarnca ontolojik (varlkbilimsel) ve metodolojik (yntemsel) olmak zere iki
indirgemeci bak as vardr. Buna daha sonra teorik indirgemecilik eklenmitir.
Biyolojideki indirgemecilik btn yoktur fakat...tr. Kimyasal, fiziksel yaplarn ve
genlerin olmadn, her eyin nkleik asit molekl olduunu ne srer. Ancak biliyoruz
ki, organizmalar kimyasal varlklardr. Metodolojik indirgemecilikte ise fizik ve kimya
biyolojik yaplar incelemek iin yeterlidir. Teorik indirgemecilikte, baz bilimlerin tm
teorik yaps daha temel bilime indirgenebilir, birinin terim ve kavramlar dierine
uygulanabilir. Eer teorik indirgenme doru ise, tm fizik tm kimyay kapsamal ve onu
aklayabilmelidir. Termodinamiin istatistiksel mekanie indirgenmesi bunun bir

Herbert N. Temel Bilin: nsan bilinci ve yeni fizik. Ayna yaynevi. stanbul. Kasm 1999; 24-29.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

rneidir. Termodinamiin tm temel kavramlar, molekllerin davrannn uygun


istatistiksel analizlerinden karlabilir.7
Beynimizdeki bir su molekl ya da bir karbon atomunun bilinci yoktur. Bu
atomik dzeydeki molekller bilinsizce ve aklszca etkileime girerek arpc etkiler
retirler. DNAnn yaps kendi kopyasn ve bedenimizdeki proteinleri retme yetisine
sahiptir. Bunu aklsz ve bilinsiz bir ekilde yap kesindir. Bir DNA ve enzim bir iyi
robottan ok daha stn ekilde, ok dk hata payyla ve oluan hatalar da bazen en
iyi ekilde dzelterek grevini yerine getirir. Birer minik makine olarak alrlar.
Olduklar yerde durmak yerine eylemde bulunurlar, ne yaptklar hakknda
farkndalklar yoktur ve yaptklar ii dile getiremezler. Ya daha byk olan hcresel
yaplar? Dllenmi bir yumurtada (zigot), ileride sinir hcresi olacak hcreler, ikiye
blnerek geliirler ve daha sonra oluacak beynin taleplerine yant vermek iin zel
gruplam blgelere g ederler. Bu sinir hcrelerinin; belirli bir ekil alma, belirli bir
yere yerleme ve dierleriyle belli bir dzen iinde balant kurma yetenekleri vardr.
Beyin kabuu alt tabakasn muazzam bir dzen iinde olutururlar. Bu bilinsiz
otomatlarn birounun bir araya gelmesiyle bilinli farkndalk nasl ortaya kar? Eer
iimizde gizli (dalistlerin ve vitalistlerin [canl madde iinde zel maddeler olduu
dncesi] dedii gibi) ek maddeler yoksa bizim bilinli varlmz trilyonlarca otomatik
alan otomattan olumutur ve bunun sonucu olarak da kabaca bizim de bilinli
otomatlar olduumuz ortaya kar.8 Organizmann yaamnda nemli bir blmne
yansd bilinen btn fiziksel ve kimyasal yasalar istatistiksel trdendir9 ve toplu
sonular bilinli varlmz ortaya koyar. Benzersiz bilincimizin sonuta bir beyin
orbas ile elektrik kvlcm karmnn elinde olduu dncesi, gerekten hayal
krkl yaratmaktadr.10
Tablo. nsandaki hareket douran kas ve bilinci douran beyni
oluturan temel yaplarn yzde oranlar. Oransal olarak aralarnda
ok ciddi bir fark olmamasna karn, neden birisinden farkl olarak
bilin doar?

skelet kas

Tm Beyin

Su

75

77-78

Yalar

10-12

Protein

18-20

3-5

Karbonhidrat
znr organik maddeler
norganik tuzlar

ndirgemecilie kar savunulan btn, paralarn toplamndan daha byktr


dncesi dorudur. Fakat daha byk, paralar aras etkileimin basit olarak detayl
tanmlanmasdr. Bu etkileim, paralardan sistemi oluturur. ndirgemecilik, ne
kadar derin olursa olsun bu etkileimi gzard etmez.
Beynin almas ve bilincin domas hakknda, indirgemeci yaklamn
amzdaki ncleri, Crick-Koch, fiziki Roger Penrose ve anestezist Stuart
Hameroffdur. zellikle Hameroff ve Penroseun yaklam bir bakma ultraindirgemeciliktir. Onlara gre, bilin temelde beyni oluturan atom ve molekllerin,
hatta atom alt kuantal yaplarn etkileiminin oluturduu bir ktdr. Btn
paralarn toplamndan daha fazla kabul etmezler. Son yz yl boyunca, Bat
biliminde bilimsel dnn temel hamlesi indirgemeci olmutur. ndirgemecilere gre
bir canl, atomlarn koleksiyonundan baka bir ey deildir. Ya da Beethovenin
7

How do you solve a problem like a Capra? Skeptical Inquirer 2005;29:38-44.


Dennett D. Akln Trleri: bir bilin anlayna doru. Varlk yay. 1999. s:35
9
Schrdinger E. Yaam Nedir? Evrim yay. 1999; 24
10
Greenfield S. nsan Beyni. Varlk yay. 2000; 98.
8

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

senfonisi notalar koleksiyonundan baka bir ey deildir11 fikrini ne srer ve


btnln (holism) dourduu ritmi bir kenara brakrlar. Ancak her ikisinin de
birleecei nokta mutlaka vardr.
John Searle ve Roger Penrosea gre bilin deneyimini aklayabilmek iin
bilimde esasl deiikliklerin olmas gerekmektedir. Searlee gre beyin durumlar
bilince neden olur; ancak bilin durumlar beyin durumu ifadeleri ile aklanamaz.
Temel olarak bilin isel zelliktir. Bir kokunun farknda olma durumu, varlkbilimsel
(ontolojik) olarak beynin fiziksel durumundan farkldr. Ontolojisi Dnyadaki var oluun
gerek bulgusu nedir? sorusudur. Searlee gre beynin indirgenemez zellikleri vardr:
1. Eer bilinci sinirbilimsel biyolojik terimlerle aklamaya alrsak, bunun anlam
indirgemeciliktir.
2. Eer indirgemeyi yapabilirsek ya da bilinci biyolojik terimlerle tanmlayabilirsek,
bilin durumu gerek olarak gz nne alnamaz.
3. Fakat bilin durumlar gerektirler herhangi bir geri zekl bile bunu bilir. Sonuta
sinirbilimi biyolojik olarak bilin durumlarn aklayamaz. der. Ancak bu karmlarn
yanl olduu hemen anlalabilir. Fizik bilimi; sy molekllerin kinetik enerjisi,
elektrii elektronlarn hareketi, elektromanyetik dalga yaylmas olarak anlatabilir.
Eer byle yaplmaz ise bilim elektrik, s ve k hakknda ne syleyebilir! Eleyici
keifler (filojiston yerine oksijen ile yanmann gemesi gibi) yeni bak alar ve
zmler ortaya koyar. Yalnzca bilimsel gelimeler eleyicidirler. Dolays ile bilimi
ancak yine bilim dzeltecektir.
Benim yaadm ar hissi ile sizinki arasnda mutlaka fark olacaktr ve vardr
da. Bir dereceye kadar ar gerek deildir veya var deildir. Ar hissi sinirbilimsel ve
biyolojik bir durumdur. Ar hissinin ardndaki, sinirsel gereklik sinir hcrelerinin
alma rnts eklindedir. Arlar, beynin fiziksel bir durumuna karlk gelirler. Bu
nedenle unu umabiliriz; sizin beyninizde bir sinir hcresi ann uygun ekilde almas
durumunda ar hissedebilirsiniz. Ayn alan a durumu bende de varsa, ben de ayn
ary hissedeceim demektir. Ancak, ar sinir hcresi a rnts her ikimizde de
ayn olsa da, bu rntnn her ikimizin geliim ve arnn ne olduunu renmemiz
esnasnda elde ettiimiz yan balantlar ok farkldr. Dolays ile ayn ar olsa da
yorumlarmz yani hislerimiz tamamen bize ait olacaktr. Bu durumda, u gerekeyi ne
srebilirsiniz. Yan balantlar ve rntler ve renilen ar gemii tam olarak ayn iki
beyinde ayn ar hissedilmez mi? Yant elbette evet! olur. Ancak, bu durumda
bahsettiimiz siz ve ben olarak iki farkl kiilik olamayz. ki kii her eyi ile kopya olur.
Klonlama gibi.
Newton, Optics adl eserinde renklerin nasl olutuunu akladnda, airler
olumsuz tepki gsterdiler ve mistik air John Keats gkkuann gizi alnd diye
yaknarak Newtonu gkkuan zmekle sulad: gkkuann tm iirini onu
prizma renklerine indirgeyerek mahvetti diyordu. Belki de zihin-bilin-ruh konusunda
indirgemeciliin bamza getirecei ey ayndr.

Kadeh mi unlar, arapla ldayan


Yoksa gne mi, bulutlar arasndan parldayan?
yle temiz ki arap ve ylesine ince ki kadeh,
Grnte ikisi de bir.
Camdr her ey, arap yok olmu,
Ya da cam yoktur da her ey araptr.
Fahrddin Iraki, Parltlar.
Cam inceldi, arap saflat
Birbirine benzediler, i kart
Sanki arap var da kadeh yok,
Yahut kadeh var da arap mevcut deil
11

Davies P. Tanr ve Yeni Fizik. m yay. 1995;135-136

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

Gazali, Mikatl-Envar

Dalizm

Tm varlklar dnldnde cansz (talar, evler, gezegenler) ve canl olarak iki grup
ayrm yaplabilir. Canl olarak; isteriz, dnrz, mutluluk ve kzgnlk gibi duygular
yaarz. Bu ynmz ile kendimizi, belirgin olarak fiziksel nesnelerden farkl grrz.
Bu gzlem bizi, canl olarak farkl yapan eyin fiziksel yapmz dnda farkl bir ey
olduuna gtrr: fiziksel olmayan bir zellik. Dalizm ya da ikicilik ite bu noktada
doar. kici model zihin/bilin ve beyin/bedenin tamamen kendine ait, farkl eyler
olduunu kabul eder. Bu modelde, zihin maddenin hem dna itilir hem de karsna
alnr. Bunun sakncas olarak da zihin bilimin inceleme konusu dna itilerek,
mistisizmin, felsefenin konusu haline gelir. Eer zihin ve dnceden konuuyorsak,
dnceyi maddeden ayrmak imknszdr.
Eer bir kii tam olarak fiziksel temellerden oluuyor ise, zihinsel durumlar da
fiziksel durumlarn dzenlenmesinin sonucu olacaktr. Dolaysyla, fiziksel nesneler olan
talar ile kiiler (beyinler) arasnda ak bir ayrm yaplamayacaktr. kicilie gre,
zihinsel ilevler fiziksel olmayan bir eylerden olumaldr. Dier yanda, herhangi bir
fiziksel olmayan ey olmakszn zihni karakterize edebilirsek, ikicilik yanl olacaktr.
kici yaklam aslnda Descartestan daha nceye uzanr. Sokrates ncesi
gereklik/gze grnen, Platonun form/dnya, daha yakn dnemlerde Humeun
bilgi/deer, Kantn ampirik insanst/doast, Heideggerin varlk/zaman, Russelln
var olu/varlk ayrm ve son olarak Descartesn zihin/beden ayrm. Descartesn ki
bilisel bilimciler ve modern felsefecilerin arasnda kartezyen ikicilik olarak en ilgi
ekici olandr.
Dier bir zihin beden etkileimi de, zihnin ve bedenin/maddenin karlkl
olarak dengede birbirini eit etkilemesidir. Bu bir madeni parann iki yzne benzer.
Tpk yaz ve tura gibidir. ift grnmldr ve zde olarak iki yz birden paray
oluturur. Tpk zihinsel sreler ve beyin/bedensel iki yz gibi. Bilin-zihin maddeye,
madde de zihne etki eder. kisi arasndaki fark, nereden bakldna bal olarak deiir.
Dardan bakldnda beyin/bedensel durum grlebilir. ten bakldnda ise zihinsel
olan grlr. Ancak, iyi bir ikici yaklam, hangi kombinasyonda olursa olsun, dnyann
tamamen farkl bu iki ynnn birbirini karlkl etkilemesine yol aan, maddenin sahip
olduu zellikleri ve ruhun niteliklerini detayl bir ekilde anlatabilmelidir.

Dalizm/kicilik
Zihin/Ruh

Beyin/Beden

Epifenomenalizm
m
Paralelizm

Etkileimcilik

kici bak asnn dier bir ksmn da psikofizik paralelcilik ya da koutuluk


oluturur. Buna gre, beden-beyin ve zihin birbirinden tamamen bamsz, iki ayr
btnlktr. Aralarnda hibir iliki yoktur. Her ikisinin kendine ait iletim kurallar
vardr. Beyin/beden ile zihin arasnda, etkileimciliin ne srd gibi karlkl bir
nedensellik ilikisi olmayp, bedensel olaylar ile zihinsel olaylarn, birbirini
etkilemeksizin, birbirine paralel olarak gerekletiini savunan, ikici zihin felsefesi
kuramdr. Beyin ve zihin olaylar iki kout dizi halinde meydana gelir. Yalnzca belli
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

beyin grngleri karlk gelen belli zihinsel grnglere denk gelir. Leibnizin
monadolojisi koutuluun en bilinen rneidir. Ancak bu bak as ok zayftr ve
psikiyatrik hastalklarda kullanlan ilalarn davranlara ve anesteziklerin bilince nasl
etki ettiini aklayamaz.
Psikofizik etkileimselcilik ikicilik bal altnda incelenir. Bu psikofizik
paralelcilie benzemesine ramen, farkl olarak beden zihni, zihin de bedeni etkiler.
Beden ile zihin aralksz olarak birbirini etkiler. En ufak bir bedensel kprt dahi zihinde
karln bulurken, zihinsel olan her ey de bedensel bir etki yaratr. Her ikisi de ayr
varlklardr. Bu gr temelde Ren Descartes ile balar. Beden dardan duyumlar
alarak zihne tar ve bunlar zihinde deerlendirilerek uygun ekilde bunlara bedensel
yantlar oluturulur.
Ara nedencilik ya da vesilecilik (occasionalism) de bir eit ikicilik rneidir.
Buna gre, zihin ve beyin birbirini nedensel olarak etkilemezler. kisi arasnda nedensel
gibi grnen ilikinin gerekte Tanr tarafndan kurulduunu savunan grtr. Bu deux
ex machina (makineye indirilen Tanr) olarak eletirilir. Yani dmlenmi bir sorunu ya
da konuyu zmek adna, iin iine Tanrnn ya da doast bir figrn gereksiz yere
sokulmasdr. Bu grn ncl Gazalidir. Tanr, beden hareketleri ile onlara karlk
gelen zihin durumlar arasnda bir ara neden durumundadr. Arnold Geulinezin (16241669) szleri ile syleyecek olursak: Bir ey yapma onun nasl yaplacan bilmeyi
gerektirdiinden, tek bana hibir ey bilmeyen tzler eylemde bulunamaz; dolays ile
tzlerin grnteki birbirini etkileyiinin gerek nedeni Tanrnn eylemi olmaldr.
kicilik doruuna Descartes ile ulamtr. Descartesa gre, fiziksel olan her
eyin uzaysal uzanm vardr ve paralardan oluur (ayrca paralara ayrlabilir). Zihin
uzanm olmad, paralardan olumad iin fiziksel olmamaldr. Fiziksel gereklikte,
ikicilii destekleyen baka kavramlar da vardr. Fiziksel gereklikler deimez olarak,
matematik terimlerle ifade edilebilirler. Doann kitab matematik dilinde yazlmtr.
Fiziksel olan her ey geometrik olarak tanmlanabilirdir. Ayn zellikler zihinsel
zelliklere uygulanamaz. Dolaysyla fiziksel gereklik dnda, zihinsel durumlar ieren
baka bir gereklik de olmaldr. Zihinsel durumlarn dier bir zellii de ar, gibi
bedensel duyularn kalitatif zellikleridir. rnein; knt bir ar veya grsel olarak
deneyimlenen krmz renk. Bu isel zellikler (qualia=znellik, zihin ierii) matematik
denklemlerle ifade edilemez.
Descartesn bak ile zihinsel fenomen fiziksel fenomene hem neden olabilir
hem de etki edebilir (dalist etkileimcilik). Leibniz buna katlmayarak, fiziksel
fenomene elenik olduunu ne srer (paralelizm/koutuluk). Dier bir bak as,
Thomas Huxley ve son zamanlarda F. Jackson tarafndan savunulmutur. Buna gre,
zihinsel fenomen etkiler ancak fiziksel fenomenlere neden olmaz (epifenomenalizm).
Son yllarda dalizm David Chalmers tarafndan ateli bir ekilde savunulmutur. Ona
gre, zihinsel ile fiziksel arasnda yapsal ebenzerlik (structural isomorphism)
kanunu vardr. Dalizm iin dier bir ne srme ise, Joseph Levinein aklayc aralk
(explanatory gap) olarak adlandrd problemdir. Levinee gre, mikrofiziksel
fenomenler yukar doru kmaya eilim gsterirler ve makrofiziksele ulamaya
alrlar. Ama, arada aklanamayan bir boluk, kap vardr.
Beden ve ruhu (beyin ve zihin deil) Antikadan itibaren, ayr dnlmekle
beraber, farkl olarak vurgulanan, canl cansz ayrmndan ok bilin ile bilin dndaki
dnyadr. Res cogitans yani dnen ey, dnya hakkndaki bilgileri toplamak iin beyni
kullanr ve dnyaya etki etmek iin bedenle ilikiye geer. Bilinli olan yer kaplamaz,
yer kaplayann da bilinci yoktur. Bu iki cevher insanda bir arada bulunur.12 Dnme,
bilinli ruhun temel niteliidir. Maddenin z ise yer kaplamasdr. Bu yer kaplama
ortadan kaldrlrsa, maddenin varlndan sz edilemez. Bu ortadan kalkmayla ilikili
olduu eyler de ortadan kalkar.13 Descartes, zihinle bedenin birbirinden ayr olarak var
olabileceini yle anlatr:
Zihni, yani dnen tz, beden olmakszn, yani yer kaplayan tz olmakszn
aklkla kavryoruz; te yandan bedeni de, zihin olmakszn, ayn aklkla
kavrarz. Demek ki, en azndan Tanrnn snrsz gc ile, zihin beden
12
13

Cogito. yleyse Descartes. Kken G. Gazzali, Descartes ve Cogito. YKY 1997;10: 151
Cogito. yleyse Descartes. Armaan M. Descartes felsefesinin ufuklar ve snrlar. YKY 1997;10: 109.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

olmakszn, beden de zihin olmakszn olabilir [...]. Zihin ve beden; biri, teki
olmakszn olabilen tzlerdir. Demek ki, zihin ve beden gereklik bakmndan
farkldr (Descartes, Dnceler 5, 6, 7, 10).
Bu ikisinin bir arada nasl bulunabileceini, Arnold Geulinex (1624-1669) sarkal
ift saat benzetmesi ile aklar. Ayn anda birbiriyle balantl olarak kurulan bu iki
saatten birisi aldnda dieri de bundan etkilenerek almaya balayacaktr. Birisinde
ortaya kan bir neden dierinin hareketini etkileyecektir. Ayn ekilde, bedenimizde
ac duyduumuzda ruh bundan etkilenecek, ac duyacak, ruhun (dncenin) yaad
sknt da bedende kendisini gsterecektir. Descartesa gre;
Dnceden, hakknda dorudan bilgi sahibi olduumuz lde bizde bulunan
her eyi anlyorum. Bylece, iradenin, anlama gcnn, hayal gcnn ve
duyularn btn ilemleri, dncededir. Ama, dncelerimizi izleyenleri ya
da onlara balanan eyleri dlamak amacyla dorudan szcn ekledim;
rnein, iradi hareketin ilkesi, aslnda iradedir; ama yine de kendisi, irade
deildir.
ift Saat Benzetmesi ve Rezonans
Geulinexin ift saat benzetmesinin, yani dier mekanik saatin de
etkilenerek almasnn her zaman garantisi yoktur. Fizikte rezonans
benzer fiziksel parametrelere sahip sistemlerde oluabilir. Yan yana ayn
boyda iki sarkatan birisi salnrsa, dieri de salnmaya balayabilir. Bu
nedenle ift saat yerine ift sarka daha iyi bir benzetme olabilir.
Saat bir sarkatan ok daha karmaktr ve rezonans zordur.

Descartesa gre bedenin lm ruhun ortadan kalkmasyla olmaz. nk


ruh/zihin deimezdir ve deiebilen ancak bedendir:
Dier bedenlerden/cisimlerden ayr olan insan bedeni, belli bir biimde
dzenlenmi organlar ve buna benzer dier rastlantlardan ibarettir; insan
zihni ise bu tr rastlantlardan meydana gelmi deildir, saf bir tzdr.
Zihindeki tm rastlantlar deise ve zihin tamamen farkl kavray nesneleri
edinip farkl arzulara ve duyumlara brnse bile, sonuta farkl bir zihin
olmaz, oysa insan bedeni, srf baz paralarnn ekil deitirmesi sonucunda
kimliini yitirmektedir. Buradan da bedenin kolaylkla yok olmasna karlk,
zihnin doas gerei lmsz olduu sonucuna varlr.
Descartes, maddi bedeni adeta radikal indirgemeci bir bak as ile ele alr.
1630da kaleme alnan Trait de lhomm adl eseri kkl bir mekanik indirgemecilik
sergiler. nsann btn etkinliklerini kendi kendine hareket eden bir makinenin ileyii
ile e tutar. Tpk bir saat, musluk ya da yel deirmeni gibi. Hatta insanlar sz konusu
olunca, yrmek ve ark sylemek gibi eylemlerin bile zihnin elii olmakszn
gerekletirildiklerinde mekanik yoldan yeterli biimde aklanabileceinde srar
etmitir. Zihnin elik ettii durumlarda, ayr bir rasyonel ruhun (ame raisonable)
gereinden bahseder. Fiziksel hareketlerin balamasnda ruhun bir katks yoktur.
Bedeni bir makine olarak grmenin bir tuhafl olmadn da ne srerek Tanrnn
elinden km olan beden, insann icat edebilecei hibir makineyle
karlatrlamayacak kadar iyi dzenlenmitir ve iinde ok daha nemli devinimleri
barndrr der (bu ifade, yaadmz dnemde insan bilinci ve zihninin algoritmik
olarak tanmlanamayacan ne sren Roger Penroseun bakyla ok benzerdir). Bu
makinenin hayatta karlaabileceimiz her duruma yant verecek organlar
iermesinin mmkn olmamasndan tr, akl-zihin denilen evrensel aracn tmyle
fiziksel yaplardan olumu olmasn mmkn grmez.14
Descartes yle der: ...var olmak iin hibir yere gerek duymayan ya da maddi
bir eye baml olmayan, tm z ya da doas dnmek olan bir tz olduunu
rendim. te, buna uygun olarak da, bu ben yani beni yapan ruh bedenden
tmyle ayrdr, bilinmesi de bedenin bilinmesinden daha kolaydr, beden var olmasa
14

Cogito. Cottingham J. Kartezyen Dalizm: lahiyat, Metafizik ve Bilim. YKY 1997;10: 283

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

10

bile, neyse o kalacaktr. Nrofizyolog John Eccles 19771978 ylndaki derslerinde ikici
yaklam benimsediini aklayarak, Her benlik kutsal bir yaratltr demitir.
Eccles, Bilinli benin, baskn beyin yarkresindeki zgl dil ve ideletirme
blgeleriyle dorudan balantl olduunun ortaya konulduunu iddia ediyordu.15
Beden ve zihin karlkl iliki iinde olmalarna ramen, madde efendidir
(epifenomenalizm) veya bunun tersi olarak, her beden zihne baml olabilir. Zihinsel
srelerin oluumu bedensel-beyinsel srelerin bir oluumudur. Beden zihne tek ynl
etkide bulunabilir. Hatta, bu bamllk sadece canllara zg deildir; evrendeki tm
maddeyle ayn etkileim iindedir (animizm). Teologlar tarafndan zihin efendiliinin
yansmas, maddesel beden iinde ruh olarak da adlandrlr. Mslmanlk, Yahudilik,
Hristiyanlk ve Budizm gibi btn dinsel inanlarn temelinde, canl -bazen canszvarlklarn iinde z olarak bulunan ruhtan sz eder ve varln ne srer. Bu inanlara
gre, ruh bedenin hayat bulmasyla dardan gelip maddeye yerleir ve beden lnce
ayrlarak, farkl bir boyutta bazlarna gre aramzda sonsuza dek yaadna inanlr.
Descartesn ar ikici ayrm, yani zihnin cisim d ya da cisimsiz olduu tezi,
bugn bile etkisini gstererek eletirilere konu olmutur. Bir dnem, gkteki yldzlar ve
denizdeki kumlar kadar izleyeni olmasna ramen, kar kanlarda bir hayli fazlayd.
Kendi dneminde, orijinallikten uzak bir dnr olduu ynnde sulamalara maruz
kald. Descartes felsefesinin kartlarndan Pierre-Daniel Huet (1630-1721), cogitonun
kukuculuu gsteremediini savunuyordu. Dnyorum, yleyse varm ifadesinin bir
karsama olmakla kalmayp, dnmenin meydana geldii an ile dndn fark
etme an arasnda bir zaman gemesini gerektirdiini, oysa bellein yanlabileceini ne
sryordu.16 Spinoza ve Leibniz de Descartesn zihin-beden sorununu zemediini ne
srerler. Leibniz onu bu ynyle kararsz bir Platoncu olarak grr.
Antonio Damasioya gre Descartes, Bedenle ruhu bakla keser gibi
ayryordu; bir yanda hacimli, boyutlar olan, mekanik olarak altrlan, sonsuza kadar
paralarna ayrlabilen beden maddesi, te yanda hacimsiz, boyutsuz, deiken
olmayan, blnemeyen zihin maddesi vard; uslamlama, ahlak yarglar ve bedensel
szlarn ya da duygularn alt st olmasna yol at aclar bedenden ayr olarak var
olabilirlerdi diyerek onun yanldn belirtiyor ve bugnn ikicilerine gnderme
yapyordu: Gerekten de, zihin bedenden ayrlabiliyorsa, nrobiyolojiye bavurmadan,
anatomi, fizyoloji ve kimya bilgisinin etkisinde kalma ihtiyac olmadan zihne inanan
birok ruh bilimcisinin kendilerini ikici olarak grmemeleri olduka ilgin ve elikili
bir olgudur.
Damasio, Descartesn Dnyorum, yleyse varm sz zerine de durarak,
bunun Descartesta ilk olarak Metot zerine Konumada (1637) Franszca Je pense
donc je suis ve daha sonra Felsefenin lkelerinde (1644) Latince Cogito ergo sum
olarak ifade edildiini syler. Descartese iddetle kar karken, Platonu da unutmaz
ve Platonun beden ve zihin konusundaki grleri insan ok daha fazla ileden
karc trdendir der. Syledii szn, Augustinein Fallor ergo sum/Aldatldm,
yleyse varm ifadesinden farkl olmadn ne srer.
Szck anlamyla bu ifade zihin ile beden arasnda inand ilikinin tam
karsndadr. Damasio, dnmenin ve dnmenin bilincinde olmann, var olmann
gerek alt tabakalar olduunu ne srer:
nsanlk tarihinin balamasndan ok nce, varlklar varlktr. Evrim srecinin
bir noktasnda bir temel bilinlilik balad. Bu temel bilinlilikle beraber basit
bir zihin dodu; zihnin karmakl arttka dnme olana balad, ok sonra
da iletiim kurmak ve dnceleri daha iyi dzene sokmak iin dil kullanld.
yleyse, o zamanlar, balangta, yalnz var olmak vard, dnmek sonra
geldi... nce varzdr, sonra dnrz, ne kadar varsak o kadar dnrz,
nk dnmeyi douran varln yaps ve ileyiidir.17
Gilbert Ryle (1900-1976), A Concept of Mind (Zihin Kavram) adl eserinde,
zihin-beden ayrmnn eletirisini geni biimde yapar ve hemen btn kitab, felsefeye
Descartesn musallat ettii bu bedendeki hayaleti kovmaya adar:
15
16
17

Gjertsen D. Science and Philosophy-Past and Present. Penguin Books. 1989


Cogito. yleyse Descartes. Jolley N. Descartes Felsefesinin Kabul Edilmesi. YKY 1997;10: 266.
Damasio AR. yleyse Descartes. Cogito. Uslamlama Tutkusu. YKY 1997;10: 241-242.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

11

nsan bedenleri uzayda yer alr ve uzaydaki teki bedenleri de yneten


mekanik yasalara konu olur... Buna karlk zihinler uzayda yer almazlar.
Onlarn etkinlikleri mekanik yasalarnn konusu deildir. Bundan dolay bir kii
birbirine paralel iki tarih boyunca yaar, birisi bedeninde var olanlarn ve
olaylarn oluturduu tarih, dieri de zihinde olan eylerin ve zihnin bana
gelenlerin oluturduu tarih. Birincisi genel, ikincisi zel tarih... u halde
insan iin ikili bir dnya, ikili bir yaam sz konusudur.
Bu zihin-beden ikiletirmesine makinedeki hayalet domas adn veren Rylea
gre Descartesn bu dncesi, ald Cizvit papaz eitiminin bir sonucudur.
...bylece insann kol ve bacaklarnn baz hareketleri mekanik nedenlerin etkileri
olurken; bazlar mekanik olmayan nedenlerin etkileri olmallar; bazlar madde
paracklarnn hareketinden ortaya karken, bazlar zihin almalarndan
olmaktadr. Rylee gre bu tasvir aslnda, Galileonun etkisinin bir sonucudur ve Zihin
ve madde arasnda kutupsal bir kartln bulunduu inanc, onlarn ayn mantksal
kategorinin terimleri olduu inancdr.
Descartesn zihin-beden arasnda yapt bu keskin ayrmn gnlk hayatmz
zerinde bile etkileri olduunu ne sren Fritjof Capraa bedenlerimiz iinde tecrit
edildiimiz bilinler olarak kaldmz ne srer:18
Descartes ayrm hayat bilimlerinde ruh ve beyin arasndaki iliki hakknda
sonsuz karklklara neden oldu ve fizikte, atomik fenomenlere ilikin
gzlemlerini yorumlamada kuantum teorisinin kurucularna byk glkler
kard. Yllar yl bu sorunla mcadele etmi olan Heisenberg, Descartesi
analiz ynteminin uzun vadeli etkilerini yle tasvir ediyordu: Bu paralara
ayrma ilemi, Descartes izleyen yzyl boyunca insanln zihnine derinden
nfuz etmi ve gereklik sorununa ilikin gerekten farkl bir tavrn onun
yerine gemesi iin uzun zaman gerekmiti diyerek halen etkilerini
zerimizde gsterdiini belirtmektedir.
Bu kadar ktlemeye karn Descartestan vg ile sz edenler de az deildi. Ne
olursa olsun Descartesn getirdii yenilik kendi ncllerine gre ok farklyd. Kendisine
gre felsefenin kkten yeni bir balangcnn gereklilii sz konusuydu. Daha sonra
gelen felsefecilerin nemli bir ksm, yapt deiiklikten vg ile sz edecekti.
Bertrand Russell (1872-1970), Aristotelesten beri onun yaptnn bir benzerini
gerekletirmeyi kimse baaramamt. derken, Montesquieu (1689-1755), Descartes,
kendisinden sonra gelenlere kendi yanllarn nasl bulabileceklerini de reten kiidir.
diye vg ile sz etmiti. Descartes felsefenin yeni bir biime doru bakalamasnda
dorudan etkili olmutur. Felsefeye olduu kadar matematie de yeni bir atlm
vermitir. Bunu Edmund Husserl (1859-1938) yle dile getirir:
Her eye batan balayp felsefenin temellerini yeniden kuran cesur biriydi.
Onun nemi, nceki btn varsaymlar bir tarafa brakp Varl yeni, basit,
herkesin anlayabilecei bir dnme tarzyla ve basit nermelerle
aklamasnda ve bunu dncenin karsnda koymasnda yatar... Descartesn
kendisinden yola kt basit belirlenimler vardr, ama bunlar yalnzca
dncenin belirlenimleridir; bu onun zamannn yntemidir. [...] kesin
anlaya dayanan bilimler bu zamanda ortaya kmtr. Descartesn
zamannda felsefe ile gerek bilimler henz birbirinden ayrlmamt, bu
ayrlk daha sonra gerekleti.
Ancak, sezgilerimizle dndmz matematiksel tanmlama imknszl,
gvenilir olmayabilir. Belki de, ileride matematiksel gelime ile niyetsel ve
kalitatif/niceliksel zihin ieriklerini (qualia) tanmlayabilir duruma geleceiz. Baarl
bir teori, bilimsel olarak kabul edilebilirliini de gstermelidir. Bilim ne gsterirse
gstersin, kalitatif zellikler fiziksel olmayacaktr. Temelde tm fiziksel nesneler
renksiz mikroparacklardan oluur. Bu durumda renkli bir fiziksel nesne yoktur. Fakat,
grsel deneyimlerimizde renkleri de yaarz (yeil elma). Eer hibir fiziksel nesne
renkli deilse, grsel duyularmz renkli alglyorsa, duyular fiziksel olamazlar. Sonuta
da, hibir renkli fiziksel nesne yoksa, renkin fiziksel zellik olmad ne srlebilir
(tpk bedene elik eden fiziksel olmayan ey, ruh gibi).
18

Capra F. Bat Dncesinde Dnm Noktas. ev: Armaan M. 2.bask, st 1992. s:61

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

12

Dalizme/kicilie Kar klar19


Teki yaklamn savunucularndan olan Georgiy Plehanov (1856-1918), ikicilik iin
unlar syler:
Maddecilik ve idealizm, felsefi dncenin en nemli eilimleridir. Bunlara
paralel olarak, tini ve maddeyi birbirinden ayr ve bamsz tzler sayan ikici
sistemler kukusuz her zaman vard. Ama ikicilik kanlmas olanaksz u
soruya hibir zaman tatmin edici bir yant verememitir: Birbiriyle hibir ortak
yan bulunmayan iki farkl tz, nasl oluyor da birbirini etkileyebiliyorlar?
Ayrca, btn tutarl dnrler her zaman tekilie, yani fenomenleri tek bir
temel ilkeyle aklamaya ynelmilerdir. [...] Her tutarl idealist, tpk her
tutarl maddeci gibi tekidir.
Deiik dnemlerde, ikicilie birok kar klar ve alternatif baklar
nerilmitir. Ancak, temel kar k noktalar aadaki gibi zetlenebilir.
1. Fiziin en bilinen kuralna gre, kapal fiziksel sistemlerde (dier fiziksel sistemlerle
balants olmayan) toplam enerji sabit kalr. Eer, zihinsel olaylar fiziksel deilse,
zihinsel olaylar bedensel olaylara neden olduu zaman, bir fiziksel neden olmadan
nedensiz fiziksel hareket ortaya kar. Bu, ilikili kapal sistemde toplam enerjide
artla sonulanr. Bu nedenle, bedensel olaylarn zihinsel nedeni enerjinin korunumu
ile eliir. Bedensel olaylar zihinsel olaylara neden olduu zaman, ikicilikte hibir sorun
ortaya kmaz, dier fiziksel olaylarda olduu gibi, enerji korunur. Sorun sadece, bir
nedensel ynde (zihin/bilin beyin) ortaya kar. Baz teorisyenler ikiciliin bir baka
ekli olan epifenomenalizm gelitirmilerdir. Buna gre, zihinsel olaylar fiziksel deildir
ve bedensel olaylarca oluturulur. Fakat kendileri nedensel olarak etkisizdirler.
Epifenomenalizm bu yolla enerjinin korunumu yasasn ihlal etmekten kanr. kiciliin
ar bir ekli paralelizm/koutuluk olarak bilinir ve bu zorluktan o da kanr. Zihin ve
beyin arasnda herhangi bir nedensel ilikiyi yadsr. Her iki ynde ortaya kan nedensel
etkileim durumu ise, etkileimcilik olarak adlandrlr. kicilie gre ise; zihinsel
olaylar enerjinin dalmn deitirerek bedensel deiiklik olutururlar. Bu nedenle,
korunum yasas, zihnin etkisi olduu fikrine kar k olarak kabul edilemez.
2. Dier bir kar k, fiziksel ve fiziksel olmayan arasndaki nedensel etkileimin nasl
olduu hakkndaki zorluktan kaynaklanr. Bugn iin fiziksel bir eyin, baka bir fiziksel
olay zerine nasl etki ettiini yeterli ekilde anlayabilmemize karn, zihin/bilinbeyin
arasndaki nedensel etkileim basite akl almazdr. Fiziksel olmayann, nasl fiziksele
etki ettii konusunda kavramlara, terimlere bile sahip deiliz. Bu konuda bir teorimiz
de yoktur. Ancak, bir akl almazln olmas, etkileimin ortaya kmayaca anlamna
gelmez. Yalnzca, bu olay ortaya kyorsa, bugn iin kullanl bir teorimiz olmad
anlamna gelir. Sonuta, byle bir teori gelitiremezsek de, zihin/bilinbeyin
etkileiminin mmkn olmad anlamna gelmez. Bilimsel olarak ilikiyi anlamada bizim
yeteneklerimizin bir snrll olabilir.
3. nc kar k, nedensel etkileime kardr. Fiziksel olmayan olaylar bedensel
olaylara neden olduu iin fiziksel olmayan olaylar araya girmelidir. Bu durum,
bedensel olaylarn ardklnda, llebilir zamansal bir gecikmeye yol amaldr.
Byle bir boluk bugn iin ortaya konulamadndan, ikiciliin yanl yolda olduu ne
srlr. Ancak, araya girme herhangi bir zamansal gecikmeye gerek duymayabilir. Tpk
yerekimi kuvvetinde olduu gibi, llemez bir zaman srecinde etki eder.
4. kicilik, zihni/bilinci ya da ruhu, madde dnyasndan bamsz kabul eder. Bu
nedenle, bilincin zelliklerini bilimsel olarak nasl inceleyeceimiz hakknda hibir
ipucu vermez. nk, bilin maddesel dnyann bir rndr. Bilim de maddesel
dnyann bilgisidir.
5. Son yllarda, beyin zerinde yaplan aratrmalar, zihnin beynin maddesel yapsna
sk bir balants olduunu ortaya koymutur. Bu bulgular, zihin-beyin ayrmna kar
bulgulardr.
Tm bu kar klar, gerein ne olduunu ortaya koymak iin ikiciliin ne
srdklerinden daha iyi deildir. Biri zihinsel, dieri fiziksel olmak zere, aralarnda
19

Rosenthal DM. Dualism. Rotledge Encyclopedia Philosophy. 1998

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

13

ince balar bulunan iki olay kmesini paralel olarak ele almak iin elimizde hibir
dayanak yoktur. imdiye kadar elimize geen kantlar insann eylem yapan varln
ancak bir birlik olarak ele almay gerekli klyor; fakat bu birlik yadsnamaz bir biimde
iki ayr grnm vermektedir. teki grnm bir karara vardmz zaman
duyumsadmz ve bildiimiz eydir, dtaki grnm anatomist ya da fizyologun
kafann iine baktnda grecei eydir.
zetle, ikiciliin temel anlay, basite bir parann iki yz gibi beden ve ruhu
ele almasdr. Oysa ruh/beden veya zihin-bilin/beyin iki ayr eyin bileeni olarak
grlmezler. Tam aksine, btncl bir yapdan oluurlar. kicilie kar oluturulan iki
u dnceden, bilince phe ile bakan maddecilik ise sadece fiziksel durumun nemli
olduuna inanr. Psikolojide, maddeciliin karl davranlk olarak karmza kar.
Buna gre d uyaranlara kar sadece mekanik tarzda yantlar olutururuz. Bilincin ve
zihnin bir anlam ve nemi yoktur. dealizm ise fiziki bir dnyann aslnda var olmadn
ve her eyin alg olduunu ne srer.
John Searlein zetlemeleri
Orada grnmez cmleler var---------- Dnce dili
Orada bir bilgisayar program var------ Biliselcilik
Orada sadece nedensel iliki var------- levselcilik
Orada hibir ey yok--------------------- Eleyicilik

Grngclk (Fenomenoloji)
Edmund Husserl (1859-1938) tarafndan oluturulan bir akmdr. Daha sonra Martin
Heidegger (1889-1976), Jean-Paul Sartre (1905-1980) ve Maurice Merleau-Ponty (19081961) de bu akma katlmtr. Fiziki nesnelere yaplan tm gndermelerin anlam
kaybna uramakszn mevcut veya muhtemel deneyimlere eit olduu ya da bunlara
evrilebileceine dair dncedir. Fenomenolojinin, Berkeleyin maddeyi kabul
etmeyii olan ideal madde teorisi (idealizm) ile pek ok ortak noktas vardr.20 Buna
gre; bilin znel, kiinin kendisinin birinci elden bir deneyimdir.21 Bilincin bir ilevi ya
da etkisi yoktur. Gzlemlenebilir olaylarn zerinde olan ve belli artlarda ortaya kan
bir olgudur. Fenomenolojinin zihinsel fenomenlerin nasl olutuu sorusuyla herhangi bir
ilikisi yoktur.
Zihinsel olaylarn fiziksel olaylarn yan rnleri olduunu ve doadaki olaylarn
oluumuna hibir biimde etkide bulunmadn ne sren felsefi bir akmdr. Fiziksel
olandan zihinsel olana doru, tek ynl iliki zerine kuruludur. Zihinsel olaylar
herhangi bir nedensel ilikide etkin gce sahip olmayp, aralarnda nedensel bir ba
olmakszn sinir sisteminde meydana gelen olaylarn izdm olarak ortaya kan bilin
durumlar dizilerinden ibarettir. Zihinsel grngler tmyle fiziksel grnglere
indirgenemezdir. Zihinsel sreler ya da grngler, doal srelerde etkin olmayan,
yalnzca bu srelere elik eden grngler olarak ele alnrlar. Baka bir ifade ile
zihinsel olaylar, sadece maddi glerin ve fiziksel olaylarn glgeleri olarak kalrlar.
Shadwort Hodgson Zaman ve Uzam (1865) adl eserinde ilk kez grngclk
tanmn yapar. Tm bilin ve zihin olaylarnn beyin durumlarnn bir sonucu olduunu
ne srer. Ancak, bu ilikide bilin olaylarnn beyin zerine etkisi yoktur. Ardndan,
Thomas Huxley (1874) Bizler bilinli makineleriz diyerek, glge grngcln en
bilinen savn ne srer. George Santayana (1905), benzer fikirleri savunduysa da, pek
yanda bulamamtr.
ekil. Gnmzde, zihin-beyin veya bilin-beyin sorununa genel yaklamn ncleri ve yer
aldklar akm gruplar. Kiilerin bak alar kitapta deiik blmlerde ilenmitir.

20
21

Jennifer Trusted. Fizik ve Metafizik. Deney a. nsan Yay. 1995, stanbul. s:217
Varela FJ. Neurophenomenology: A methodological remedy for the hard problem. JCS 1996;3:330-349.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

14

levselcilik
Bu baka gre, beyin bir tr makinedir. levselcilik igzleme kar kn sonudur ve
bilincin deneysel olarak aratrlmas gerektiini savunur. levselcilik evrim kuramnn
douunun ardndan kendine yer bulmutur. Darwin baz psikologlar etkilemi ve onlar
bilincin ilevi zerinde dnmeye ynlendirmiti. Bilincin ilevleri hakknda fikir
yrtme, pek ok aratrmac iin bilincin unsurlarn belirlemekten daha nemli bir
grev halini almt. Ayn zamanda bu, hayvan psikolojisini incelemeye de hz
kazandrd. Darwinden nce hayvan psikolojisini incelemenin bir anlam yoktu, nk
Descartesa gre onlar ruhsuz otomatlard. Trlerin Kkeni zerineden sonra insan ve
hayvan zihinlerinin ksmen ayn iledii anlald. O dnemde birok hayvan zeks
almalar yapld. Zihinsel sreleri ayn ekilde ele alma ile ilevselcilik domu oldu.
levsel psikolojinin ncs William Jamestir (1842-1910). levselcilik, basit olarak u
ekilde zetlenebilir: bu makine kendi iindeki iletiimini elektriksel sinirsel
atelemelerle salar ve fiziksel srelerin zihinsel nedeni yoktur. Uygun durumlarda
makineler de dnebilir ve hissedebilir hale gelebilirler. Ruhun da maddesel
kavramlarla hibir ilgisi yoktur.22
Temel olarak; 1. levsel psikoloji zihinsel elementler psikolojisinin tersine
zihinsel ilemler psikolojisidir; 2. levselcilik, bilincin temel yararlarnn psikolojisidir.
Bilin organizmann ihtiyalar ile evrenin istekleri arasnda arabuluculuk yapar; 3.
levsel psikoloji sadece bilin ile deil muhakeme, irade ile de ilgilenir ve anlamlarn
aratrr; 4. Ayn zamanda psikofizik ilikilerin (ruh/beden) psikolojisidir. Bu nedenle
de, ruh ve beden arasnda gerek bir ayrm olmadna inanr. Bu ikisini ayn dzene ait
farkl varlklar olarak ele alr ve birinden dierine gei yaplabileceini kabul eder.
Tarihsel sre ierisinde ilevselcilik znelin (zihin-bilin) kiiye zel aratrmasndan
nesnel aratrmaya (ak davran) doru yn deitirir. Sonunda zihin aratrmalarn
terk edip tmden davranlar zerine younlar. Bylece ilevselciler, yapsalclarla
davranlar arasnda bir kpr grevi grrler.23
Kiisel Baklar
Sinirbilimsel reti
Gerald Edelman (1989), zihni yalnzca sinirbilimsel teorinin formle edebileceini ne
srer: ...zihnin bilimsel teorisinin ina edilmesi, dorudan beynin yaps ve almas
zerine kurulur... sinir hcreleri organizasyonu zerine kurulur. Francis Crick (1994)

22
23

Davies P. Tanr ve Yeni Fizik. m yaynlar, 1995;174.


Schultz DP, Schultz SE. Modern Psikoloji Tarihi. Kakns yay, 2001; 165-225.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

15

ise, zihnimiz hakknda bilimsel inanlarmz bizim beynimizin davranlarnn sinir


hcreleri ve dier hcrelerin, ilikili molekllerin etkileimi ile aklanabilir der.
Sinirbilim, biyolojik sinirbilimi akla getirir. Bireysel sinir hcrelerinin yapsn,
ilevini, sinir hcreleri topluluklarn ele alr. Basit ifade ile biyolojik sinirbilim sinirin
fizyolojisi, kimyas ve anatomisini konu edinir ya da kapsar. Sinirbilim dier bir bak
as ile bilisel sinirbilim (cognitive neuroscience) olarak ele alnr. Bilisel sinirbilim,
biyolojik ve fiziksel bilimleri, zihinsel grngleri aklayan psikoloji biliminin
disiplinler aras almasdr. Oysa, biyolojik sinirbilimi beynin biyolojisini anlamaya
alrken, bilisel sinirbilim zihni anlamak iin biyoloji ve psikolojiyi kullanr. Bu
ynden bakldnda iki eit sinirbilim retisi ayrm yaplabilir:24
1.Bilisel sinirbilim/sradan sinir hcresi retisi
2.Biyolojik sinirbilim/Radikal/esasl sinir hcresi retisi
1.Bilisel (Sradan) Sinirbilim
Bu bak asnda gre, zihnin baarl teorisi saf olarak, bilisel sinirbilimi teorisi
olacaktr. Psikolojik fenomenler aklanacaktr ve bilim olarak bunu bilisel sinirbilimi
yapacaktr. Bilisel sinirbilimi, psikolojik ve biyolojik bilimleri ierecektir. Ancak zayf
bir reti olarak dnlr. Bunun nedeni vardr: 1. Zihni biyolojik bir fenomen
olarak ele alr. Dier bir ifade ile tezini maddecilie yaslar. Yani, zihinsel fenomenler
sinirsel fenomenlere karlk gelir. 2. retiye gre, bu fenomenin anlalmas bilimle
salanacaktr. Tezini ise natralizme dayandrr. 3. Yine de reti, biyolojik
kavramlarla anlamay tam olarak salayamayabilir. Psikolojik kavramlara da gerek
duyabilir.
Natralizm: Doalclk
Doada bulunan her eyin doa deneyi diye adlandrd grnlerde
bulunduunu dnmesi nedeniyle, her trden doast yaklama tepki
olarak gelitirilmi bir felsefe konumudur. Doay ortaya koyan deney,
buna karlk deneyi olanakl klansa doann deneye ak gerekliidir.
Doadaki btn varlklar ve btn doal sreler iin balayc tek bir
erek yoktur. Bunun yerine, alabildiince geni bir erek okluu olduunu
ne srer. Doalclk, zgr iradenin olmadn, bunu aramann yersiz
olduunu ne sren maddecilik ve zgrl doast ya da doad
kabul eden idealizm farkldr. Modern anlamda tmtanrclk, doalclk
zerine ina edilmitir. Spinozann tz, Fichtenin bireimi,
Hegelin saltknn altnda doalclk yatmaktadr. Doalclk eilimleri,
maddecilie yakn bir duru iinde, doal dnyann, insanlarn ya da
Tanrnn etkisinden ve soyut evrensel kavramlardan arndrlm biimde
tek para bir alan olduunu ne srer.25 Buna gre, doalclk bak ile
yle karm yaplabilir: 1. Doal fenomenlerin herhangi bir snf iin
baarl bir teori, bu fenomenlerin biliminin geliimi ile salanacaktr, 2.
Zihinsel fenomen, sinirsel fenomene edeerdir, 3. Sinirsel fenomenin
(beyin biliminin) bilimi sinirbilimdir, 4. Baarl bir zihinsel teori
sinirbiliminin geliimi ile salanacaktr, 5. Zihinsel fenomenlerin baarl
teorisi yalnzca sinirbilimsel teoridir.

Sonu olarak bu reti, zihin teorisinin aklanmasn gelecee brakr. Bu


nedenle kkl sonular yoktur. Dolaysyla, sradan olarak adlandrlr. Bu bak
as, bilisel bilimcilerce askya alnmtr. Bilisel bilimlere gre, zihnin aratrlmas
ayn zamanda beynin aratrlmasdr. Baarl bir zihin-bilin teorisi bir beyin teorisi
olacaktr. Buna karlk ayaklarmzn, bbreimizin ve maddesel olmayan zihnin bir
teorisi olmayacaktr. Ve bu her eyi sinir hcreleri ve onlarn zellikleri ile
aklayabilecektir.
Genellikle, zihnin-bilincin herhangi bir teorisi ya zihnin biyolojik bir fenomen
olduunu, yani zihnin almalarn doal bilimin bir paras olduunu, ya da en azndan
24
25

Gold I and Stoljar D. A neuron doctirine in the philosophy of neuroscience. BBS 1999.
Ula SE. Felsefe Szl. Bilim Sanat Yay, 2002

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

16

psikoloji ve sinir bilimi biyolojisinin uygunsuz olduunu yalanlayacaktr. Bunun rnei,


dalizm ve yapay zek programlardr. Her birini ele aldmzda, yukardaki ilkelerden
biri dlanr. Bu grler, bu tipteki sinir retisi ile badamaz.
2.Biyolojik (Kkl) reti
Bu baka gre, baarl bir zihin-bilin teorisi saf biyolojik sinirbilimsel teori olacaktr.
Bu bakta, dilbilimi ya da psikoloji bilimine herhangi bir atfta bulunmaya ya da
yardmna gerek kalmayacaktr. Zihnin baarl teorisi de, beynin, sinir hcrelerinin,
alar ve yaplarnn temel yapsal ve ilevsel terimleri ile ifade edilecektir.
Churchlandn bak as kkl sinir retisidir. Psikolojik zellikler hcre alt
seviyesinin biyolojik zellikleri ile ifade edilebilir. Nasl jeolojik depremler,
mikrofiziksel paracklarn bir dzenlenmesinin meydana getirdii yer deitirme
sonucu makroskobik depremlere neden olabiliyorsa, beyin iin de ayn ey geerlidir. Bu
fikri ne sren Churchlandler dnyann bir zihni olmadna dikkat etmezler. Ayn
zamanda depreme neden olan plaklarn yer deitirmesini dorudan mikrofiziksel kuark,
gluon, elektron ve foton terimleri ile anlatan da yoktur. Ancak, yine de, biliselliin
doasnn yaps, biyolojik beyinlerin mikro dzenleniinin ve mikro almasnn
incelenmesiyle bulunabilir. Psikolojik teori sonuta aklamalarn sinirbilimsel teorinin
terimlerinde bulacaktr diye ne srerler.
Bilincin Kolay ve Zor Sorular
Felsefeci David Chalmers, indirgemeciliin bilinci aklayamadn belirtir ve ileride
aklayabileceine de inanmaz. Ancak, bilin ifadelerinin anlalmasn kolaylatrmak
iin iki soru grubu oluturur: kolay ve zor sorular. Kolay sorularn zmleri genelde
psikoloji ve biyoloji tarafndan verilmitir. Asl gizemli olanlar zor sorulardr.26
Bilincin kolay problemleri unlar kapsar: insan znesi duyusal uyaranlar nasl
ayrr ve bunlara uygun yantlar verebilir? Beyin bilgiyi farkl kaynaklardan alp nasl bir
araya getirir ve bu bilgi davran nasl kontrol eder? Kiiler kendi isel durumlarn nasl
dile getirir? Tm bu sorular bilinle birlikte olmakla birlikte, bilisel psikoloji ve
sinirbilimlerde yaplacak almalarla bunlara yant bulunacaktr. Farkl olarak zor soru
udur: Beyindeki ne tr fiziksel ilemler znel deneyimleri ortaya karr? levlerimize
niin bilin elik eder?
Bugn bilin aratrmalar tamamen bilincin kolay sorular zerine
younlamtr. Modern bilimin yant verdii tm sorular kolay sorularn yantlardr. Sinir
iletiminin elektriksel akn, kimyasal salnmasn, hcre bymesini ve balant
kurmalarnn mekanizmalarn anlayabiliyoruz. ndirgemecilerin kendine gveni de kolay
sorularn yantlarnn alnmasndan kaynaklanarak artar. Ancak, fiziksel ilemlerle
bilincin ortaya k ne srlebilir, nemli olan, bunlarn nasl bilinli deneyime neden
olduunun aklamasdr. Bu aklama henz elimizde yoktur. Yani et bir beyni
oluturan sinir hcreleri karlkl konuarak nasl bilin olutururlar. Ya da bir elma
grnce gze ulaan ve oradan grme beyin kabuuna geen uyaranlarn nasl bir
krmz elma hissi oluturduunu bilemiyoruz. Fiziksel teoriler, sistemlerin sahip olduu
belli fiziksel yaplar ve nasl farkl ilev oluturduklarn aklar. Buna karn bilin,
henz, yapsal ve ilevsel olarak bilimsel aklamann ok ilerisindedir.
Chalmersa gre, sinirbilim bir gn bilincin sinirsel karln (bilinli deneyimle
ilikili beyin yaplarn) bulabilir. Hatta, daha detayl olarak, beyindeki zel ilevler ve
ilikili deneyimin zel sinirsel karl bulunabilir. Fakat, bu yaplarn nasl bilin
deneyimini oluturduklarn bulmas zor gzkmektedir. Yani fiziksel ilev ile bilin
arasnda aklanmas gereken bir aralk-boluk vardr. Bu aralk belki yeni bir teori ve
keiflerle zaman ierisinde kapatlacaktr.
Yaygn olarak inanlana gre, fizik bilimi, evrenin temel esas ve kurallarnn
birletirilmi bir denklemini ortaya karacaktr. Fiziki Steven Weinberg, Bir Teorinin
Ryalar adl kitabnda (1992) fiziin amacnn, doadaki tm kanunlarn bir arada
ifade edilebildii her eyin teorisini oluturmak ya da bulmak olduunu belirtir.
Fiziksel teorinin gcne ramen, bilincin var oluu fizik kanunlarndan karlabilir
grlmemektedir. Fizik ancak, bilincin nesnel karln (sinirsel) aklayabilir. Eer,
26

Chalmers DJ. The puzzle of conscious experience. The Hidden Mind. Scientific American 2002;90-100

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

17

bilincin var oluu fizik kanunlarndan karlamaz ise fiziin her eyin teorisi
gerekten her eyin teorisi deil demektir.
Chalmersa gre, bilinli deneyim temel bir zelliktir ve ok daha basite
indirgenemez. Bunu bir benzetme ile aklar: 19. yyda kefedilen elektromanyetik
fenomenin daha nceden bilinen bilim ve fiziin esaslar ile aklanamadn, o zamana
kadar bu tr kavramlar olmadn, temel zellik olarak yeni kavramlarn ortaya
konulduunu ve yeni kanunlara uygulandna dikkati eker. Benzer bak as bilince
de uygulanabilir. Yani, bilin elimizde var olan bilimsel bilgiler ile aklanamaz ise,
yenilerine gerek duyulacaktr. Bu da byk bir ihtimalle gelecekte, bilimde olacak bir
devrimsel gelime ile ortaya kacaktr.
Bilin teorilerinin nihai amac, basit temel kanunlardan oluan ve fiziin temel
kurallarna benzer bir teori oluturmaktr. Elbette, esasl bir teoriye ulaana kadar
ortaya atlan teorilerin tm yanl olabilir. Ancak, yeni dnceler ve teoriler daima
ortaya kacaktr. Hemen her yl, bilinle ilgili almalara yeni sayfalar eklenmektedir.
Ancak aklanamayan bilin teorisinin ne olduu belirsizdir. Tanmlamas m? levi mi?
Neden evrimsel olarak var olduu mu? Hangi anatomik beyin yaplarndan kaynakland
m? Beyinle nasl bir arada olduu mu?

Tablo. yi bir bilin teorisi iin, teorinin aklamas gereken


malzemelerin farkl aratrmaclara gre listesi.
David Chalmers
Fiziksel bir sistem nasl bilinli deneyimi
oluturur
Birinci kii deneyimi
znellik, zihin ierii (qualia)
Zihin ierii aklamas
Beyindeki bilincin btnln
Davran kontrol ve zgr irade
Neden bilinli olduumuz
JA Gray

Tekml/geliimi ve ortaya k
Yaamsal deerinin ne olduu
Beyin olaylarndan nasl ortaya kar?
Davran nasl etkiler?

Gerard Edelman

Fiziksel art ve kanunlara uyum


Fiziksel gereklikle atmama
Evrimsel gereklilii nedir?
Zihin ieriini aklama

Nick Herbert

Zihin balantlar/haritalar
Yapay farkndalk
Zihin miktar ve kalitesi
Dikkat mekanizmas
Benlik ve kiilik duygusu
zgr irade
lmle ne olduu
Uzaktan zihinlere ulamak
Evrensel nemi

Birincil ve Yksek Dzeyli Bilin


Gerald Edelmana gre; bilin iki temel balkta incelenebilir: Birincil ve daha yksek
dzeyli bilin olarak. Birincil bilin; dnyadaki bir eylerin zihinsel olarak farknda
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

18

olmadr. Bulunulan anda, zihinsel imajlar vardr. Ancak; kiide gemi ve gelecekle ilgili
herhangi bir duyum oluturmaz. Yksek dzeyli bilin durumunda kii kendi hareket ve
duygularn tanr. imdiyi olduu kadar, gemi ve gelecei de bir arada barndrr. Ve
bilinli olduumuzun bilincinde oluruz.27
Bilin niyetsellik gsterir; dnce ve olaylarn kendisi hakkndadr veya
kendisidir. Bilin zihinsel hayaller ve onlarn davran dzenlenmesine etkisi ile kendini
gsterir. Ancak, bilin deneyimlerin basit bir kopyas (gerein bir aynas) deildir ve
davrann iyiletirilmesi iin de gerekli deildir.
Edelmana gre, felsefecilerin bilin hakknda oluturduklar teorilerin sonu
yoktur. Ancak bunlarn ou, bilimsel bir teoride olmas gereken zellikleri tamazlar.
Daha ok; beyin ve bedenin ilevleri ile ilikilidir ve gzlem temeline dayanrlar. ou
teori ilevselci makine modeli zerine ina edilmitir. Bunlar da genelde iki tiptedir:
birinde bilin etkin olarak kabul edilir ve bir bilgisayar sistem programndaki gibi
yerine getirme ile ilikilendirilir. Dieri ise bilinci bir epifenomen olarak ele alr. Bu
dnce byleyici ve etkileyici olmasna karn kullanszdr.
ada molekler biyolojinin baarlarna karn, biyolojinin gelmi gemi en
byk problemi canlsal elerin, zaman-mekansal nasl rgtlendii ya da koordine
olduudur. Sinir hcreleri tek bana, ne koklayabilir, ne dnebilir ne de
hatrlayabilir. Bu sinir hcreleri ibirlii yaparak gruplar oluturur ve bilisel ilevleri
yerine getiriler. Buradaki temel soru, hcreler arasndaki etkileimin nerede ve ne
ekilde ortaya ktdr. Biyolojinin temelinde, fizik-kimya yasalar yatar. Ancak, bu
yasalarn kavramsal erevesi ok dardr. Sistemlerin salt mikroskobik betimlemesinin
tesine geip, onlar btn olarak aklayabilecek yeni kavramlara gerek vardr. Belli
koullar altnda, sradan madde, kendiliinden desen oluturur ve canlym gibi
davran sergiler. Kendiliinden rgtlenebilen sistemlerde sistemin paralarn yneten
herhangi bir hayalet bulunmaz. Hatta sistemin bir benlii de yoktur. Canllar ve beyin,
ak sistemlerdir (denge durumunda olmayan) ve kendi evrelerinden enerji, madde ya
da bilgi almadan yaplarn koruyup ilevlerini yrtemezler.
Modern bir bilin teorisi, bilincin hangi sinirsel adan doduunu, evrimsel ve
geliimsel olarak nasl ortaya ktn; kavram oluumu, bellek ve dilin bilinle nasl
balantda olduunu aklayabilmelidir. Ve bu olaylar nrobiyolojik terimlerle
tanmlanabilmelidir. Testlerin dorulamas tercihen gerek deneyler ile veya en azndan
dnce deneyleri ile yaplabilmelidir. Ve son olarak da, ne srlen herhangi bir
zellik hangi bilimsel alanla ilikili olursa olsun, gnn geerli bilimsel bilgisi ile uyumlu
olmaldr. Edelman kendi bilin teorisi iin nemli art ortaya koyar ve bunun
oluturulacak dier bilin teorilerinde de bulunmas gerektiini ne srer: fiziksel art,
evrimsel art ve znellik/zihinsel ierik art.
1. Fiziksel art: ne srlen teori fiziin geerli kanunlar ile atmamaldr.
Yani, ruhlar ve hayaletler darda braklmaldr. Edelmana gre, bugnn
fizii, fiziksel dnyay tanmlamak iin yeterlidir. Ancak, bilin teorisinin temeli
iin yeterli olmayabilir. Yine de, kuantum ktle ekimi, uzaktan etki ve sper
bir fizik ie kartrlmamaldr (Bu bak as ilgintir. Kuantum ktle ekimi
bilimin bir rn deil mi?).
2. Evrimsel art: Bilin trlerin evriminde, bir noktada, daha nce olmayan
fenotipik bir zellik olarak ortaya kar. Bu dnce bilincin evrimsel bir
avantaj olarak gelitiini ne srer. Evrimsel kurallara gre, bilin bir
epifenomen (eriyen bir metalin kzarmasnda olduu gibi bir fenomen) deil,
etkin bir ilevdir. Bunun neden byle olduunu bilim ve eldeki teori
aklayabilmelidir.
3. znellik/zihin ierii: Kiisel deneyimlerin, hislerin, duyumlarn
farkndalklar ile oluan bir toplamdr. Burada fenomenal bir durum vardr.
rnein; krmzlk, krmz bir nesnenin znelidir. znellik hissettiimiz zihinsel
sahnelerin ayrlabilir paralardr. Bu alglar deneyimlerle birlikte olduklarnda
ok kesin olabilirler. Ancak, alglamann yokluunda da daha az veya ok yaygn

27

Edelman G. Consciousness: The remembered Present. Annals of the NYAS 2001; 929:111122.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

19

hissedilebilirler. rnein, ar varlnda hissedilen ar ile gemite yaadmz


bir ary dndmzde yaadmz znel his derecesi farkldr.

znellik/Qualia/g-faktr/Zihin erii
znellik, yani felsefecilerin qualia dediine aslnda ataszleri asndan
hi de yabanc deilizdir. Hepimiz biliriz. Ate dt yeri yakar ya da
acy eken bilir. znellik ite budur. Benim duyumsadm arlar,
sizin de duyumsayamamanz gereiyle ifade edilebilir. Ben dnyay kendi
bak amdan grrm, siz de kendi bak anzdan grrsnz. Ben
kendi isel akl durumlarmn farkndaymdr, bakalarnn deil.28
Bakalar da kendinin isel farkndalndadr. Qualia ite budur.
Her birimiz kendi bilincimizi dorudan deneyleriz, ama zel bir
yere yerlemi olan duyumlar ve dncelerin fiziksel olmayan evrenini
deneyleyemeyiz; baka biri tarafndan gzlemlenmi olmak, bilincimiz
iin imknszdr. nsan bakalarndaki bilinci yalnzca davranlar ve
fiziksel evren araclyla, onlarla iletiim kurma yoluyla anlayabilir.29
Trler evrensel olmasna ramen, farkl sorunlara/sorulara farkl
yantlar vererek kiisel farkllk olutururuz. nsanlarn DNAlarnn
%99,9u ayndr ve sadece %0,1i yani 3 milyon baz ifti- kiilerde
farkldr (Maymunlarla bizim farkmz ise %1dir). Buna ramen bilisel
ilevlerde byk farkllklar gsteririz. Bu belki fiziksel (dendrit,
miyelinizasyon), fizyolojik (sinaptik plastisite, sinir ileti hz) veya
psikolojik (ksa sreli bellek, yerine getirme fonksiyonu) zelliklerden
kaynaklanr ve btn bunlarn zerinde genetik etkiler vardr. Bir
benzetme yaparsak, atletik zellik psikolojik, fizyolojik (oksijen
kapasitesi) ve fiziksel (kemik yaps, boy) zelliklerin tm ile belirlenir.
Bilisel yetenekler genetik yapdan kaynaklanabilir; ama farkl bilisel
yeteneklerin zel bulgular byk oranda evresel etkilerle oluurlar.30
Gnlk yaamda isel olarak yaanan deneyimler ok farkl
kelimelerle ifade edilir. Hastalk durumlar buna gzel rnektir. Ba
ars, ba dnmesi herkes tarafndan farkl ifade edilir. Genellikle ortak
bir dil olmasna karn, bazen isel olarak yaananlar anlamak epey
zordur. Bunlara birka rnek vermek gerekirse:
-Bamda tutulma oldu ve kendimi kaybettim.
-Bamn arkasnda ivil ivil ar var
-Srtn ktrdetmek
-mik imik ar
-Kolumda tatl bir ar var
-Fena oldum
-Sanki her eyi unutacak gibiyim!
-Damarlarma aslyorlar gibi
-nce kulam nlyor ve sanki iim rtlyor, ardndan kendimi
kaybediyorum.
Bizi biz yapan ve deien zamana ramen ayn benlikli ben
olduumuzu bize hissettiren, beynin kendisi deil, beyin iinde zamanla,
benliklerimizi oluturduumuz zamanlarda gelien sinirsel a ebekesidir.
A ebekesi ayn kaldnda, aradan ne kadar zaman gese de
ocukluumuzdaki ben ile bu yamzdaki ben arasnda belirgin bir
benlik fark grmeyiz. Zaman iinde deneyimlerimizden elbette ok ey
renmi ve onlar kullanmzdr. Kullanrken zerlerine yeni deneyimler
eklemiizdir. Ancak, btn bunlara ramen, ben hala o eski benimdir ve
zerimden tren gese bile ayn benliimizi tayacamz dnrz.
nk, imdiye kadar yaadmz birok deime ramen ayn benliimiz
durmaktadr.
Bununla ilikili olarak, Jean-Pol Tossin akl iki farkl durum ne
srer: analojik (benzerlikle) ve bilisel. Analojik bilgide, farknda
olmamz gerektirmeden (karmzdaki kiinin yzn tanma gibi)

28
29
30

Searle J. Minds, Brains and Sceince. Harvard University Press. 1984.


Davies P. Tanr ve Yeni Fizik. m yaynlar, 1995;158.
Plomin R. The gebetics of g in human and mouse. Natute Neuroscience Review. Feb 2001;2: 136-141.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

20

benzerlik yoluyla ok hzl ekilde kiiyi tanmadr. Bilisel durumda ise,


bilgi sreklilik kazanr ve bilince dnr. Bu ilem trnde, bilgiler
sreklilik kazandndan, bunlar birletirilebilir, ilikilendirilebilir ve yeni
anlamlar oluturulabilir. Bilisel ilem beynin nbeyin kabuunda
gerekleir ve bu blgenin olgunlama dzeyiyle yakndan ilgilidir.
ocuklarda bu nedenle zek salt analojik olarak iler.31
Bakasnn Ars
Bir arkadanz ivi akarken, ekici parmana vurduunda, kendimizi onun
yerine koyar ve ac ektiini hissederiz. Bu empati hissi nrolojik yani
beyinde alan yerler olarak da eitlenmi midir? Yani, ary yaayan ve
kendini onun yerine koyanda, beyinde ayn alanlar m almaktadr?
Yaplan bir almaya gre, insanlar sevdikleri kiilerin ac ektiklerini
grdklerinde, ac ekenlerin beyinlerinde alan sinir alarna benzer
beyin blgeleri, onu seven ve acsn anlamaya alan kiide de ayn
blgede ortaya kmaktadr. Sosyal bir varlk olan insann, evresinden
arl uyaranlar gelmese bile, beyninde ar varm ve kendi yayormu
gibi, duygulanmla ilgili beyin blgelerinin benzer ekilde alt
gsterilmitir.32

znellik, yalnzca kiinin kendisi tarafndan dorudan deneyimlenir. Bu nedenle


yntemsel olarak aratrlmas zordur. Nesnel dnyay tanmlayan fizii paylatmz
gibi znellii paylaamayz. Bir birey baka birisine kendi deneyimlerini aktarabilir,
ancak bu aktarm daima ksmi, yetersizdir. Buna ilaveten, birok bilinli ve bilinsiz
deneyim ezamanl olarak kiinin znel deneyimlerini etkiler. Bireylerin, kendi bilinli
deneyimlerinin toplam zerinde kendi bak alar vardr. Ancak, bu bak as asla
bilimsel teori haline getirilemez. Ek olarak da, dier gzlemcilerin bunu deneysel
kontrol altna almalar da mmkn deildir.
Bu soruna ramen, bilinci incelerken znellie kar umursamaz davranamayz.
Fenomenal deneyim, birinci kii bak as olarak zlemez bir sorun gibidir. Peki, bu
durum tam anlamyla umutsuz mudur? znellik, tam olarak umursanamaz; ancak, bilin
teorisi yaplrken, teorik olarak znellii olmayan gzlemci scak, yeil renkleri
hissedebilir. znellii olmayan bilimsel gzlemci yoktur! znel durumlar ieren znel
bildirimlerle (kiinin dilsel aktarmlar ile), beyin yap ve ilevinin ilikisine baklabilir.
Ancak her durumda, bireysel ve kiisel bende yaanan znellik, bilincin bilimsel (nesnel)
incelenme olasln snrlar.
Bu znellik, yksek dzeyli bilin ve birincil bilin arasndaki temel ayrmdr.
Yksek dzeyli bilin, bir insanda dorudan farkndaln ortaya kmasdr ve dil ile bir
dier kiiye rahatlkla aktarlabilir. Birincil bilin ise, zihinsel grntler gibi fenomenal
deneyimlerden oluur ve llebilir bir imdi ile ilikilidir; benlik, gemi, gelecek
kavramlar ile ilikisi yoktur. Buna gre, yalnz bana birincil bilincin var olmasyla
bilin teorisi oluturmak yeterli deildir. Dolaysyla, iyi bir bilin teorisinin zaman
boyutuyla da ilikisinin ortaya konmas gerekir.
Edelmana gre; ncelikli olarak birincil bilin modeli oluturmalyz ve bunun
zerine yksek dzeyli bilin modelini ina ederek; insan fenomenal deneyimleri ile bu
modellerinin her birinin balantlarn deerlendirmeliyiz. Bu bak, evrimsel kabullerle
de uyumludur ve yaklam yksek dzeyli bilincin nasl evrimletiini de aklamaldr.
Evrimsel olarak; sinir sistemi organizasyonunun kabaca iki tr vardr ve bunlar bilincin
nasl evrimletiini anlamada nemlidir. Her iki sistem de sinir hcrelerinden yapl
olmalarna ramen, oluturduklar yaplar son derece farkldr.33
Birincil Sistem

31
Poulantaz A. Comment Present les Gnies. Science and Vie, ubat 2001. Bilim ve Teknik evirisi, Mays
2001.
32
Singer T. Science 2004; February 20.
33
Edelman G. Consciousness: The remebered Present. Annals of the New York Academy of Sciences
2001;929:111-122

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

21

Beyin sap ve beyinde yer alan limbik (ya da ilevi nedeniyle zevki blge) sistemdir. Bu
sistem; itah, cinsel ilevler ve savunma davran oluturulmas iin deerli bir
sistemdir. Yaygn olarak, bedendeki hormonsal bezler ve otonom sinir sistemi ile sk
balant iindedir. Buna ek olarak bu sistem; kalpsolunum hz, terleme, sindirim, uyku
ve seksel ihtiyalar, bedensel isel saatdnglerini de ayarlar. Bu balantlar nispeten
saniyeden aylara uzayabilen ge yantl bir sistemdir. Bu sistem d dnya ile ok
balantl deildir, bedensel ilevlerle arlkl olarak ilgilidir. Hemen hemen tm
trlerde ortak yaplardr.
kincil Sistem
Talamokortikal sistem olarak adlandrlr ve organizasyonu belirgin olarak farkldr.
Beynin duyusal trafosu talamus ve beyin kabuunun bir arada ilev grmesi ile oluan
bir yapdr. Talamus, gelen duyusal uyaranlar ilgili beyin kabuu alanlarna gnderir.
Hzl bir sistemdir (milisaniyeden saniye aralnda). Limbik ve beyin sap yaplarna
gre, ileri derecede geri dnl kontrolleri olan balantlar iermez ya da ok az
ierir. Kendi iinde karmak balantlar yaparak blgelere ayrr. Birinci sisteme gre,
evrimsel olarak daha ge gelimitir.
Ancak, bu iki sistemin varl bilin iin yeterli deildir. Ek zellikler de gerekir.
lk olarak; beyin kabuu sisteminin gelimesi ve bunun sk ekilde limbik sistemle
balantl olmas gerekir. Bu var olan renme kapasitesini artrr. kincisi, bu
balantlar zerinde bellein yeni bir tipi olmaldr. Kavramsal bellek farkl beyin
sistemlerindeki algsal girdileri gruplama yeteneinde olmaldr. Bu gruplama, talamus
ile beyin kabuu ve limbik yap ile beyin sap arasndaki balantlarla salanr.
ncs, evrimsel gelimenin ilkel bilin ortaya kmas iin yeterli oluudur. Evrim
esnasnda, yeni anatominin bir paras olarak bilin ortaya kar. Yukardaki
balantlara sahip olmayan ve gruplama bellei olan bir hayvan, d dnyann algsal
olaylar ile balant kuramaz. Bellein bu zel eidi ve algsal gruplama arasndaki
etkileim ilkel bilinci oluturur. Yksek dzeyli bir bilin iin ilkel bilin gereklidir.

Tablo. Psi/phi problemini uygun teori zemininde zmek iin Elemental Mind
(1999) adl kitabnda fiziki Nick Herbert, iyi bir bilin teorisi iin, teorinin
aklamas ve cevap vermesi gerekenlerin ne olduunu sralamtr.34
zellik
Soru
Zihin
Zihnin varln ve miktarn nesnel olarak nasl belirleyebilirim?
balantlar
Baka zihinlerle balant kurabilir miyim?

34

Zihin haritalar

Bizim dmzda hangi tr zihinler fiziksel dnyay tayorlar?


Dsal gereklik zihnim tarafndan m oluturuluyor?

Yapay
farkndalk

Nasl bizimki gibi ie sahip makineler retebiliriz? Monistik


yaklama gre zihin ve madde birse, sradan bir maddeyle
yapay bir zihin oluturabiliriz. Dier yandan, ikicilerin zihnin

Herbert N. Temel Bilin: nsan Bilinci ve Yeni Fizik. Ayna Yaynevi. stanbul. Kasm 1999; 38.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

22

dardan gelip maddeye yerletii dncesi doru ise, bilim


zaman iinde dardan gelen varlklarn yerleebilecei duyarl
meskenleri nasl oluturacamz gsterecek mi?
Zihin miktar

Bir varln bilinli farkndalnn miktarn maddenin hangi


zellii belirliyor? Bilincin kesintiye uramas (uyku, genel
anestezi) sonras nasl geri geldiini ve nasl kaybolduunu
(genel anestezi) aklamaldr.

Zihin kalitesi

Bilinli farkndaln kalitesini belirleyen nedir? Bizden daha


ilkel varlklarn ve henz insanlar tarafndan deneyimlenememi
daha yksek (ne plus ultra/ulalabilecek en yksek nokta)
farkndalk trlerini de aklamaldr.

Dikkat

Bilinli madde dikkatini nasl verir? Aktif (istemli) ve pasif


(otomatik) eylemler nasl olmaktadr?

Benlik duygusu

Bilincin dikkat ekici zellii olan benlik hissi nedir? Zamanla


kiilik zelliklerimizin deimesine ramen, nasl zde ayn kii
olarak kalyoruz? Benlik bir yanlsama m?

Kiilik

Kiiliin z nedir? Soyutlanm i deneyimlerden bir kii


oluturmak iin gerekli artlar nelerdir? Kii olmann maddesel
temeli nedir?

zgr irade

Benlik duygusu ve kiilikle zdeleen, bilinli ve istemli olan ve


benliim tarafndan yaptrlan zgr seimlerin kayna
nedir?

lm

Beden ldnde zihne ve bilince gerekten ne olduunu, dini


ve felsefi aklamalar yerine bilimsel temellerle aklayabiliyor
mu?

Zihne ulamak

Dardaki zihinlere ulalabilir mi? Zihinler (beyinler) aras


veya zihin dnda yer alan sradan madde aras balant olabilir
mi?

Evrim

Evrimsel ynden bilinli olmann deeri nedir? Bir i hayata


sahip olmak atalarmza var olma mcadelesinde nasl yardm
etti? Hangi evrimsel aamada bilin ortaya kt? Yoksa bilinci
anlamak iin, evrim teorisinden daha yksek prensiplere
ulamamz m gerekmekte?

Srpriz

yi bir bilin teorisinin en nemli zellii, insan farkndalnn


u anda bilinen veya tahmin edilen zelliklerini ne kadar iyi
aklad deil, daha nce bilinmeyen veya hayal bile
edilemeyen, karanlkta kalm olgular gn na karmaya
allmasdr.

Sonu: Umutsuzluk Yolu mu?


Baz umutsuz bilimadamlarna gre bilin ulalmazdr ve bu dnyada cevabn
bulamayacamz sorulardan biridir. Bilincin anlalamazln ne srenlerden birisi de
ve nde geleni Colin McGinndir. Bilincin zlemeyecei konusundaki temel k
noktas, zihnin kendi kendini anlamaya almasndan doan ksr dngdr. Ona gre,
sonsuz bir zihin kendini anlamaya abalar, ama abalad kendine ulamaktr. Bu
nedenle zihnin anlalmas, zihnin anlayabilecei kapasitenin nne geer. Bu adeta bir
ad infinitum/sonsuz dng durumudur.
McGinne gre, yaam devaml bir evrim basks altndadr ve bilin evrimsel
olarak maddenin daha ileri dzenlenmesinin sonucu ortaya kmtr. Bu nedenle baz
doal zelliklerinin olmas gerekir. Bu doal zellikleri ve beynin yapsal zelliini P
(P=primary=birincil) olarak adlandrr. P ayn zamanda, bilincin maddesel temelini olan
beyni ifade eder. Buna ek olarak, bir de T vardr ve dardan yaplan gzlemlerle
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Hangi bilin teorisi?

23

oluturulan teoridir. McGinne gre, T, Pye gnderme yaparak, bilin durumlarnn


beyin durumuna bal olduunu ifade eder. Bilisel yapmzn zel snrllklar nedeni ile
asla Pnin doasn kavrayamayz. Pnin zdeliini ortaya koymak iin yalnzca iki
olasln olabileceini ne srer:35
1. Bilinci dorudan inceleyerek Pyi aratrma
ebak kullandmz zaman, P olarak grnen bir eyler bulamayz. McGinne gre
iebak sadece, zihin-beyin ilikisinin terimlerinden birine bizi ulatrr. Temel bir
balantya asla ulatrmaz. Pyi anlamak demek, Tnin teorisinin kavranmasdr. Ve bu
bilincin Pye nasl bal olduunu aklar. Fakat Tyi anladmzda, onun ierdii
ifadeleri de anlayacamz anlamna gelmez. Bunlardan biri, beyin durumlarnn znel
niteliidir. Tam olarak znel nitelikleri anlamak, onun niteliinin kavranmasdr. Bu
reductio ad absurdumdur.
McGinn, bilince hizmet eden P zellii fikri ve zel bir deneyime hizmet eden
beyin durumu arasnda ayrm yapar. Bilinli ve zel deneyimlerle ilikili beyin
durumlar, farkl znitelikler gstermemelidir. Eer bunu kabul edersek, bu
indirgemeden kanmak demek deildir. Bilinci ortaya karan fiziksel zelliklerin
bilinmesi, bilinli olmann nasl bir ey olduunun kavranlmasn gerektirir. Bir karm
yaplabilir; bilinli olmak nasldr ve bir eyin bilinci olmak nasldr?
Eer Pyi bilirsek, Tyi de bileceiz anlam kar. Bu durumdaki bir teori bilincin
Pye nasl bal olduunu aklayabilecektir. Btn karmlar ierisinde, akla u soru da
gelmektedir: madem ki bilin kavraymzn tesindedir, zelliklerini kavrayabilen birisi
bunu nasl bilecektir ya da bildiini nasl fark edecektir?
2. Fiziksel beyni alarak Pyi anlamak
Dier bir yol, zihin-beyin ilikisinin beyin yani et ksmn almaktr. P, tarafmzdan
alglanamaz. Sorun, beynin fiziksel zelliklerini aklama zorluundan ziyade, aklayc
bir teorinin olmamasdr! Beynin fiziksel etkileri ve beyni gzlediimiz ekilde aklamak
iin bilin kavram gerekli deildir. McGinne gre; zihin-beyin sorununu zmede
benzetmeler yapmak teori oluturmaya yardm edebilir.
Zihin-beyin problemi zlebilirdir. Gizeme, metafizik sonu ve yorumlara
gerek yoktur. Dier yandan zihin-beyin sorunu zlemezdir ve zmledii
zmlenemezliin anlalmas ve zmdr! Ancak, bizim bu sorunun bir paras
olmamz, zmn nndeki en nemli engeldir.
Bilin Teorilerinde Olas Felsefi Yanlsamalar
Felsefi terimler arasna Aristotelesin soktuu Summum bonum (iyilerin en iyisi) ile bir
bilin teorisi oluturulabilir mi? Biliyoruz ki, gereklik szck oyunlarnn tesindedir.
iedeki sinee k yolu gstermeye alan felsefi ifadelerle bilincin doyurucu bir
tanm bulmak zordur. Yine ortaya konulan teorilerden hangisinin doru olduunu
anlayabileceimiz experimentum crucis/can alc deney yapabilecek miyiz? En
nemlisi de bilincin teorisini yaparken yanltc uslamlamalardan nasl kurtulacaz?
Varlan yarglarn olaslk ierdiini unutarak kant diye ne srldnde
(argumentum ad judicium), kiilerin znel birtakm deneyimlerinden yola karak
yaptklar (argumentum ad personam) bilin teorileri ya da tanmlar, bilinci alt
birimlere ayrarak ortaya konulan ortak zelliklerin bilincin kendisinde de olduunu
(fallacy of composition/bileim yanlgs) ya da bilincin btnl iinde sahip olduu
belli bir zelliin bilincin paralarnda da bulunduunu varsayan (fallacy of
division/blm yanlgs) teorilerden nasl syrlacaz? Eer bilin bir sonu ise ve biz
farknda olmadan onu ncl olarak kullanyorsak (petitio principii/vicious circle), ncl
doru olsa da sonu yanllanabiliyorsa geersiz bir teori olacaktr.

35

McGinn C. Can we solve the mind-body problem? Mind 1989;98:349-366.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Gelecekten beklenen

Gelecekten Beklenen
Anlalaca zere, bahsettiimiz maddeci ve ikici yaklamlar gncel bir bilin teorisi
oluturmak iin yetersizidir. Teki yaklamlarn da yetersiz olduu grlmektedir.
Maddeciliin (ya da monizm) iinde bulunduu vahamet kadar, maddecilik kart olan
ikicilikte yanl iindedir. Her ikisinin de kendine ait bir kelime haznesi, dili ve
varsaymlar dizisi vardr. Her ikisinin de modas gemitir. Ancak bu iki gr, bu alanda
oluturulacak teorileri tketir ve geriye seenek brakmaz. kiciliin, yani bedenin
yannda olan, bedenden baka bir eyin bugnk bilimde herhangi bir yeri yoktur. Bu iki
grn her biri kendi deneyimlerimiz ve bilimden elde ettiimiz dnya hakkndaki bilgi
ile uyumsuzdur. Bize yeni teoriler lazmdr.
Btn bu yetersizliklerin temelinde yatan, gemi 300 yln klasik fiziinin halen
devam eden egemenliidir. Dier yandan modern an kognitif bilimcileri
(sinirbilimciler), zihnin kara kutusuna girmeyi vaat ettiler ancak davranlarn
hatalarna dtler. Zihnin zsel niteliklerini grmezden gelerek sadece nesnel olarak
gzlemlenebilir grngy aratrmakla srar ettiler. Bu sefer iyi bir eyler bulacaklarn
umarken, kutular iinde birden ok kk kara kutu olduunu grdler.
Bugnn kabul edilen bilin-beyin etkileimi teorileri, henz deneyimlerimizi
tam anlamyla izah edecek yeterlilikte deildir. Zihinsel etkinlik ve bilin, u ya da bu
ekilde belli bir tr fiziksel yap ve nrofizyolojinin zelliidir. Nrofizyolojik srelerin,
zihinsel grngleri nasl ortaya kard gnmz biliminin en byk cevab verilmemi
sorusudur. Yani benim ya da sizin ar tayan C lifleriniz uyarlr ve bu elektriksel bir
uyarana dnr. Ama bu uyaran ortaya ktnda neden ar yaamam gerektiinin
yant henz yoktur. Fiziksel yap derken madde, ktleli nesneler, paracklar, uzayzaman, alan, enerji gibi konulardr. Bunlarn oluturduu bileik sistem bizim krmz bir
elmay alglamamz salar. Ayn ey bize, ac, endie, istek, sevgi, gdklanma, nefret,
tat-koku gibi deneyimleri yaatr. Kuantum fiziinin olaan uygulamas, mikroskobikler
de dahil olmak zere, bileik sistemlerde gzlenen olaylar mikrofiziksel terimlerle
aklamaktr. Kuantum fizii, bu konuda da mthi baarl olmutur.
Kuantum fizii 1900lerde domasna ramen, matematiksel teori ve formller
zemininden kp gnlk yaammzda uygulamaya girmesi son 2030 yl iinde olmutur.
zelikle son 10 yldr, kuantum fizii ve sinirbilimleri zerinde alanlar, birbirlerinin
alanna ilgi gstermeye baladlar. nce fizikiler, sinir sistemi alanna ilgi gsterdiler.
Daha sonra sinirbilimciler geride kalmayarak, kuantum fizii alanna ilgi gsterdiler.
Uygun platformlarda olmamakla beraber, garip ekilde kuantum fizii konferanslarnda
bilin, bilinli lme, gzlemci kavramlar zerinde konuulmaya ve tartlmaya
baland.1 Sinirbilimleri konferanslarnda, sinir hcreleri aras iletide kuantum fiziinin
yerinin olup olmayaca, sadece klasik fizik tanmlamalarnn beynimizin baz ilevlerini
aklamada yetersizlik gsterdii konuulmaya baland. Ve 2000 ylndan sonra,
sinirbilimcilerinin ve kuantum fizikilerinin bir araya geldikleri, Kuantum Zihin
balkl akademik toplantlar yaplmaya baland. Bu toplantlardaki konumaclar, artk
Yeni a yazarlar ya da elle tutulur temeli olmadan her eye kuantum fiziini sokan
amatrlerden olumuyordu. Tersine, bunlarn ounluu nde gelen fiziki,
sinirbilimcilerdi. Yaptklar ya da yazdklar da bilimin nesnel tanmnn dnda deildi.
Zeitgeist: Zamann Ruhu
Son yllarda zellikle, ilevsel beyin grntleme yntemlerinin gelimesi ile artk
matematiksel ilem yaparken ya da Mozart dinlerken beynimizin hangi ksmnn
altn ayrntl olarak bilebiliyoruz. Her ne kadar bu teknikler insan bilincini/zihnini
anlamada bize dorudan bir yol amyorsa da, dolayl yoldan birok bilgiyi nmze
seriyor.
Sinir hcreleri ileticileri dzeyinde birok hastaln temelini renmi
bulunuyoruz: depresyon, izofreni, bipolar bozukluk, kiilik bozukluklar. Yine bu
1

Squires EJ. What are quantum theorists doing at a conference on consciousness? arXiv:quant-ph/9602006v1,
9 Feb 1996.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Gelecekten beklenen

hastalklarda, beynin ilevsel olarak hangi blgelerinin daha ok devreye girdiini de


rendik. Sadece davransal deil, beyni ykma gtren (Huntington, Alzheimer)
birok hastal artk daha ince deerlendirebiliyoruz.
Genetiin geliimi ile tamamen yeni bir alan haline gelen nrogenetik, adeta
son hzla ilerlemektedir. Nrolojik ve psikiyatrik hastalklarn genetik temeli ortaya tam
olmasa da adm adm konulabilmekte... Bununla ilikili olarak da artk, klasik anlamda
psikiyatrinin lmeye baladn ve yerine biyolojik psikiyatrinin getiini gryoruz.
Beyindeki sinir hcrelerinin rettii elektrik akmlarndan yararlanlarak, robot
kollarn, istenildii yne hareket etmesi ya da dnce ile ekranda belli harfleri
seebilme almalar son on yl iinde ele alnmaya baland.
Bugnk sinirbilim Zeitgeisti Descartes dneminden ok farkldr. Solunan
havada artk fizik ve sinir sistemi var. Her ne kadar szckler ve dnceler gemiin
dncelerinin kysndan fazla uzaklaamasa da, artk farkl bir bilgi retim andayz.
Descartes dnemindeki sinirbilim dzeyi, bugnk astronomi ve astroloji arasndaki fark
kadar gerideydi. Bugn, bilimsel sonular, dinsel n kabuller veya etkiler altnda deil,
serbest olarak ortaya konulmaktadr. ne srlen baz fikirleri, ak ve serbest tartma
ortamnda mrleri ksa olsa da, ardndan yeni bir dncenin ortaya kmasna zemin
hazrlamaktadrlar. Bir bilimsel kabuln sahneden silinmesi ardndan, mutlaka yerine
daha iyisi gemektedir. Ancak, Zeitgeist, yeni bir fikre hazr olmad srece, bu fikrin
sahibi sesini duyuramayabilir. Revata olan teorik dnceler bir alandaki yeni bak
alarnn ele alnmasn zorlatrr veya engelleyebilir. Yeni dnce, bunlara ramen,
duyurulabilirse bile, ona glnebilir ya da ne sren kii bir daraacnda
sallandrlabilir. Dolays ile her bilimsel gelime, zamann beklemek zorundadr.
NroKuantolojinin Doumu
Yetmi yl kadar nce, kyda kede balayan kuantum fizii-sinir sistemi tartmalarna
ait ilk makaleler ve fikirler sadece fizik dergilerinde ya da sinirbilimleri dergilerinde
yaymlanmaya baland. ounluu -ilgin olarak- fizik dergilerinde yer ald. Byk
kopukluklara ve birbirinde habersiz kalmaya neden olan bu tutum, Trkiyede
yaymlanmaya balanan, NroKuantoloji/NeuroQuantology dergisi, sinirbilimleri ve
kuantum fizii fikirlerini tek bir dergide toplamak amal, bu kitabn yazar, Dr. Sultan
Tarlac editrlnde yayma balad (2002). Dergi, ocukluk anda olmasna karn,
konuya ilgi duyanlarca byk ilgi ile karland. Dergi 2008 ylnda saygn indekslere
kabul edildi. Temel oda bilin ve sinir sisteminde kuantum fiziinin olas ileme
mekanizmalar olan dergi, buna bal olan her trl kavram bilimsel erevede ele
almaktadr. nk bilin ve bilin-beyin sorunu sadece bir dm deil, Gordiyon
dm gibi ok karmak bir dmdr.
Her disiplin bilimsel yntemlerin uygulan asndan ayn paydada bulusa bile,
kendi nne koyduu sorunlar zme yolunda kendine zg yntemler ve sorun zme
yollar gelitirmelidir. Bilimsel kuramlarn ve varsaymlarn ait olduklar alan ile teki
alanlar arasndaki ilikilerini kurabilme olayna karlkl balant kurma ilkesine
uyma denir. Dolaysyla NroKuantoloji kuantum fizii kurallarn sinir bilimlerine
uygulama asndan korrespondenz bir alann addr. Ayn zamanda da, NroKuantoloji,
nbilim (ProtoScience) olarak da grlebilir.
Thomas Kuhna gre, eer olaand bilim dnemindeki aratrma, bilimsel
topluluk tarafndan kabul edilen yeni bir kurama yol aarsa, bu durum bilimde yeni bir
evreye yol aacandan, bilimsel bir devrim gereklemi olur. Yine Her yarm nesilde
bilimde bir eyler yenilenir, ifadesi uyarnca, artk sinir sisteminde kuantum
mekanii/fizii ileyiinin kendini gstermesi gerekiyordu. Sinir sisteminde kuantum
mekanii ileyiini arama, byle bir devrimin ayak sesleridir.
Zihin-Bilin/Beyin ilikisini aklamak iin bize yeni teorilerin gerektii aktr.
Bu teorilerin, zihni-bilinci tam olarak darda brakmamas ama ikicilik gibi de elle
tutulamayan bir ruhu devreye sokmamas gerekmektedir. Ya da maddecilik gibi her
eyin madde etkileimlerinden kaynaklandn iddia edip, sonra da ac, endie, istek,
sevgi, gdklanma, nefret, tat-koku gibi deneyimleri nasl yaayabildiimiz konusunda
sessiz kalmamaldr. Yeni teori, ne monistik (teki) ne de dalist (ikici) olmaldr.
Yegne zm maddeciliin ya da ikiciliin formlar deildir. Bize gereken her iki teoriyi
bir araya getiren bir yaklamdr ve bunu salayacak olan da modern bilimin gzdesi
BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

Gelecekten beklenen

kuantum fiziidir. Bu konuda umutsuzlua kaplmaya gerek yoktur ve zihin/bilin-beyin


problemi zlebilirdir. Bu kitabn ardndan gelecek olan devamnda (Kuantum Beyin:
Sinir Sisteminde Kuantum Fizii leyii), bu konudaki bak alar ele alnacak ve
gelecein bilimini, gelecek gelmeden sezinleyeceksiniz.

BLN ve KUANTUM BEYN, kitaplarnn bu blmleri sadece kiisel kullanm ve herkesin bilgi edinme
hakk asndan cretsiz olarak datlabilir. Ticari amala kullanlamaz. Kaynak gsterilerek istenildii gibi
kullanlabilir. Dr. Sultan Tarlac
www.KuantumBeyin.com

You might also like