Professional Documents
Culture Documents
EBR-EIB-R
EPG UNA PUNO/MLA y E
a, i, u, h, l, ll, m, n, , p, q, r, s, t, ch, k, w, y
b, c, d, e, f, g, j, o, v, x, z. (stas no se
anterior
i
central
posterior.
u
= qero
Qiri
= qere
Qhutu
= qhoto
BILABIAL
DENTO
ALVEOLAR
PALATAL
VELAR
POST
VELAR
Ch
Pata
Tantay
Chaku
kanka
qara
PH
TH
Chh
Kh
Qh
Phata
Thanta
chhaku
khanka
qhari
CH
Patay
Tanta
Chaku
Kanka
FRICATIVAS
Simi
NASALES
Hamuy
Maki
Nina
awi
Ll
Lawa
Llaki
LATERALES
Qawa
VIBRANTES
Raphi
SEMICONSONANTES
Waka
Yamta
/p/ SIMPLE
paka
puru
/ph/ ASPIRADA
(oculto)
(calabaza)
phaka
phuru
/p/ SIMPLE
/p/ GLOTALIZADA
paqu
(curandero)
pampa (llanura)
paqu
pampa
/ph/ ASPIRADA
phatay
phutiy
(reventar)
(sancochar)
/p/
Pata
(andn, encima)
(muslo)
(pluma)
(rubio)
(sepultura)
/p/GLOTALIZADA
patay
puti
(morder)
(candado)
/ph/
phata
( reventado, graneado)
/p/
patay
(morder)
/t/ SIMPLE
takay
tupay
/th/ ASPIRADA
(golpear)
(encontrarse)
thakay
thupay
/t/ SIMPLE
tuku
turu
/t/ GLOTALIZADA
(lechuza, bho)
(parejo)
tuku
turu
(apopleja)
(barro)
/th/ ASPIRADA
Thalay
Thaka
/t/GLOTALIZADA
(sacudir)
(espeso)
talay
takay
/t/
tanta
(espesar)
(raspar)
(gotear )
(volear)
/th/
(reunin)
thanta
/t/
(andrajo)
tanta
(pan)
/ch/ SIMPLE
chapu
chanqay
/chh/ ASPIRADA
( mezcla, desorden)
(tirar)
chhapa
chhankay
/ch/ SIMPLE
chupa
chullu
(cola)
(remojarse)
/ch /
chaku
(afrecho)
(granular)
/ch/ GLOTALIZADA
chupa (pantorrilla)
chullu (gorro)
/chh/
(caza)
chhaku
/ch/
(mal molido)
chaku
(peludo)
/k/ SIMPLE
Kiki (uno mismo)
Kuru (gusano)
/kh/ ASPIRADA
Khiki
Khuru
/k/ SIMPLE
Kusi
(alegre)
(granuloso)
(hipnotismo)
/k/ GLOTALIZADA
Kusi
(variedad de papa)
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Kuchuy
(cortar)
Kuchu
/kh/ ASPIRADA
Khuchi
Khutu
/k/GLOTALIZADA
(cerdo, chancho)
(frgido)
Kuchi
Kutuy
/k/
Kanka
(rincn)
(ligero)
(cortar)
/kh/
(asado)
Khanka
/k/
(escamoso)
Kanka
(gallo)
/q/ SIMPLE
Qulla
Qutu
/qh/ ASPIRADA
(altiplnico)
(montn)
Qhulla
Qhutu
/q/ SIMPLE
/q/ GLOTALIZADA
Qara
(cuero)
Quncha (variedad de hongo)
Qara
Quncha
/qh/ ASPIRADA
Qhilla
Qhupa
(desnudo)
(fogn)
/q/GLOTALIZADA
(ceniza)
(helada leve)
/q/
Qasa
(tierno)
(esputo)
Qilla
Qupa
(cicatriz)
(basura)
qh/
(helada)
qhari
( varn)
/q/
Qasa
(barranco, falla)
casa
wasi-cha
casita
wasi-cha-yki
tu casita
wasi-cha-yki-chik
wasi-cha-yki-chik-kuna
wasi-cha-yki-chik-kuna-paq
wasi-cha-yki-chik-kuna-paq-ch
mirar
qhawa-paya-y
qhawa-paya-chi-y
hacer vigilar
qhawa-paya-chi-ku-y
hacerse vigilar
qhawa-paya-chi-ku-chka-y
qhawa-paya-chi-ku-chka-n
qhawa-paya-chi-ku-chka-n-ku
qhawa-paya-na-chi-ku-chka-n-ku
mis casas
wasi-yki-kuna
tus casas
wasi-n-kuna
La oracin
Un dato importante con respecto al quechua es que posee un orden oracional de tipo sujetoobjeto-verbo, el mismo que es diferente al del castellano, lengua en la cual, en el orden normal de
la oracin, el verbo va al medio. Un ejemplo de ello es el siguiente:
uqa tanta-ta-m muna-ni
= yo quiero pan
El quechua posee tres personas gramaticales (primera, segunda y tercera), las mismas que
pueden ser expresadas en singular o en plural. Los pronombres del quechua son los siguientes:
SINGULAR
1
uqa
yo
Qam
Pay
l/ella
PLURAL
1
uqanchik
uqayku
nosotros (pero no t)
Qamkuna
ustedes
Paykuna
ellos/ellas
CONJUGACION DE VERBOS
PERSONAS
Singular
Plural
Yo
T
El
Nosotros
Vosotros
ellos
uqa
Qam
Pay
Nuqayku
qankuna
paykuna
TIEMPO
PRESENTE
takini
Takinki
Takin
Takiyku
Tankinkis
takinku
TIEMPO PASADO
Takirqani
Takirqanki
takirqan
Takirqayku
Takirqankichis
takirqanku
TIEMPO
FUTURO
Takisaq
Takinki
Takinqa
Takisaqku
Takinkichik
takinqaku
PRONOMBRES
ADJETIVOS
NUMERALES
TEMPORALES
PRE ADJETIVOS
PROPIOS
COMUNES
PERSONALES
Putina, Jos
Wasi, runa. inti
Nuqa,qam. Pay
Nuqayku, qamkuna paykuna
Kay, chay, chhaqay
Ima, mayqin, imayna, may, hayqaq
Imapis. mayqimpas
Sumaq, munay,millay
Hatum, huchuy, yuraq
Yo, t, l
Nosotros, vosotros, ellos
Este. esa, aquel o aquella
Qu, quin, cmo, dnde, cuando
Que sea algo, quien sea
Bueno, bonito, malo
Grande, pequeo, blanco
DIMINUTIVO
AUMENTATIVO
Umasapa, chakisapa
DEMOSTRATIVOS
INTEROGATIVOS
INDEFINIDOS
CALIFICATIVO
LOS SUFIJOS
LOS SUFIJOS: van seguida de la palabra raiz nominal quechua ( sustantivos) produciendo nuevos
significados Ejemplo:
WASI
Y
YKUNA
YKUNAPAQ
YKUNAPAQPUNI
N
NKUNA
NKUNAPAQ
NKUNAPAQPUNI
YKI
YKIKUNA
YKIKUNAPAQ
YKIKUNAPAQPUNI
YMI
CHAY
CHAYPUNI
CHAYPAQ
(Mi casa)
(Mis casas)
(para mis casas)
(realmente, es para mis casa)
(su casa)
(sus casas)
(para sus casas)
(realmente es para sus casas)
(tu casa)
(tus casas)
( para tus casas)
(realmente es para tus casas)
(es mi casa)
(es mi casita)
(realmente es mi casita)
(para mi casita)
Mi casa
Tu casa
Su casa
Nuestra casa
Nuestra casa
(uqap) wasi-y
mi casa
(qampa) wasi-yki
tu casa
(paypa) wasi-n
(uqanchikpa) wasi-nchik
(uqaykup) wasi-yku
(qamkunap) wasi-ykichik
(paykunap) wasi-nku
LAS CASAS
Los nios
Casa DE Luis
Juguete DEL nio
Quiere A SU padre
Hasta el pueblo
Ir HACIA puno
Es para Luis
Entre mujeres
En la casa
CANTAR
Haz cantar
canta
Persona que canta
cantado
mis casas
wasi-yki-kuna
tus casas
wasi-n-kuna
Otro asunto a recordar es que el plural solo se expresa una vez. Cuando ya existe otra palabra que
implica pluralidad, no se usa el sufijo kuna. Por ejemplo:
achkha runa
muchas personas
tawa allqu
cuatro perros
waranqa sacha
mil rboles.
La oracin
Un dato importante con respecto al quechua es que posee un orden oracional de tipo sujetoPROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
objeto-verbo, el mismo que es diferente al del castellano, lengua en la cual, en el orden normal de
la oracin, el verbo va al medio. Un ejemplo de ello es el siguiente:
uqa
tanta-ta-m
muna-ni
yo
quiero
pan
uqa
yo
Qam
Pay
l/ella
PLURAL
1
uqanchik
uqayku
nosotros (pero no t)
Qamkuna
ustedes
Paykuna
ellos/ellas
La primera persona plural tiene dos pronombres distintos: uqanchik y uqayku, que se traducen
por nosotros, pero que no son equivalentes. uqanchik, llamado tambin nosotros es
netamente inclusivo o cuarta persona, significa exactamente t y yo o ustedes y nosotros.
uqayku, llamado tambin nosotros esto ya tambin es exclusivo, significa exactamente
nosotros pero no t o ustedes. As, si un puneo le dice a otro puneo nosotros somos
puneos, el oyente sabe que el sentido de ese enunciado es tanto t como yo somos puneos;
pero si llegara un tercer personaje, que es juliaqueo, y uno de los otros dos repitiera la frase, el
juliaqueo sabra que el sentido del enunciado vertido por el puneo es nosotros y no t somos
puneos. Es justamente esa distincin la que se expresa con uqanchik y uqayku.
Pronombres demostrativos
Los pronombres demostrativos del quechua son los siguientes:
Kay
Chay
chaqay, haqay
Estos pronombres, como todos los adjetivos, no varan nunca su forma. Hay que mencionar que a
partir de estos pronombres, mediante los sufijos de caso, se pueden formar diferentes adverbios de
lugar. Por ejemplo:
Kaypi
aqu
Chaypi
all
Chaqaypi
ms all
Chaymanta
luego
kayhina, khayna
de est manera
chayhina, chhayna
as
Pronombres interrogativos
Los pronombres interrogativos del quechua son los siguientes:
Ima
qu, cul
Pi
quien
May
dnde
Mayqin
cul
hayka
cunto
haykap
cundo
Imayna
cmo
Imanaptin
por qu
Para construir una oracin interrogativa, estos pronombres deben ir acompaados del sufijo
validador mi o del sufijo conjuntivo taq. En este ltimo caso, la pregunta se torna ms amable o
corts. Por ejemplo:
Imam sutiyki? Cul es tu nombre?
Imataq sutiyki? Cul es su nombre?
Pim kanki? Quin eres?
Pitaq kanki? Quin es usted?
Asimismo, a estos pronombres se les pueden aadir los sufijos de caso, para formar nuevos
pronombres interrogativos. Por ejemplo:
CONJUGACION DE VERBOS
La conjugacin de los verbos en quechua es siempre regular y, por ello, resulta sencilla para el
aprendiz, ya que hay un solo modelo de conjugacin para todos los verbos, a diferencia del
castellano, cuya conjugacin puede variar casi por completo de un verbo a otro. A continuacin,
veamos como ejmplos la conjugacin de los verbos tiyay vivir y kay ser.
Verbo tiyay
uqa tiya-ni
yo vivo
Qam tiya-nki
t vives
Pay tiya-n
l/ella vive
uqanchik tiya-nchik
uqayku tiya-yku
Qamkuna tiya-nkichik
ustedes viven
Paykuna tiya-nku
ellos viven
Verbo kay
uqa ka-ni
yo soy
Qam ka-nki
t eres
Pay-mi
l/ella es
uqanchik ka-nchik
uqayku ka-yku
Qamkuna ka-nkichik
ustedes son
Paykuna ka-nku
ellos son
Ntese que en el caso de la conjugacin de la tercera persona pay l/ella del verbo kay, hay una
pequea excepcin. Nunca se dice pay kan, que sera lo esperable. En lugar de ello se usa el sufijo
afirmativo m / -mi. La razn es que kan slo se usa con el significado hay. Por ejemplo:
Kaypi huk runam kan aqu hay una persona
Mesaypi achkha librom kan en mi mesa hay muchos libros
uqapmi huk amigoy kan yo tengo un amigo (literalmente, de m mi amigo hay)
Verbo tener
En quechua no existe un verbo que signifique tener. Sin embargo, hay dos maneras de expresar
una idea equivalente.
En primer lugar, para expresar ese sentido, debemos recurrir al empleo de los sufijos posesivos y
del verbo kay ser en la tercera persona impersonal, kan, que se traduce como hay (vase
Estos son algunos ejemplos:
uqa-p carro-y-mi ka-n yo tengo un carro (lit. de m mi carro hay)
Qam-pa wasi-yki ka-n-mi t tienes una casa (lit. de ti tu casa hay)
Pay-pa-m iskay wawqi-n ka-n l tiene dos hermanos (lit. de l sus dos hermanos hay)
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
La otra manera recurre al sufijo yuq el que tiene ms el verbo kay ser en su forma conjugada.
He aqu los ejemplos equivalentes al cuadro anterior.
uqa carro-yuq-mi ka-ni yo tengo un carro (lit. yo soy el que tiene carro)
Qam wasi-yuq-mi ka-nki t tienes una casa (lit. t eres el que tiene carro)
Pay iskay wawqi-yuq-mi l tiene dos hermanos (lit. l es el que tiene dos hermanos)
En esta ltima construccin, dado que el verbo kay aparece en su forma conjugada, en la tercera
persona solo se coloca el sufijo validador mi.
PERSONAS
Singular
Plural
Yo
T
El
Nosotros
Vosotros
ellos
uqa
Qam
Pay
Nuqayku
qankuna
paykuna
TIEMPO
PRESENTE
takini
Takinki
Takin
Takiyku
Tankinkis
takinku
TIEMPO PASADO
Takirqani
Takirqanki
takirqan
Takirqayku
Takirqankichis
takirqanku
TIEMPO
FUTURO
Takisaq
Takinki
Takinqa
Takisaqku
Takinkichik
takinqaku
Doy
Das
D
Dnos
Te doy
Me das
Me d
Te d
Nos d
Comemos
Comemos
Comen
comen
Yo jugu
Tu jugaste
El jug
Nosotros jugamos
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Pukllarqankichik
pukllarqanku
Vostros jugaron
Ellos jugaron
Yohaba jugado
Tu habas jugado
El haba jugado
Nosotros habamos jugado
Vostros habeis jugado
Ellos haban jugado
Yo jugar
Tu jugars
El jugar
Nosotros jugaremos
Vosotros jugarreis
Ellos jugarn
4.2 -ya puede aparecer en la penltima slaba y se reemplaza por ri, pi o ki. Entonces no lleva
tilde pero siempre ir cargando el ictus o golpe de acento.
Llahtaytaqa hamuyari
Llank'aytaqa tukunkiyari
Waqayari, waqayari
qhari waqayta waqayari
ak'ariypi rikukunki,
qan kikiyki siq'ukunki.
4.3 -ma es un enftico que expresa sorpresa por una situacin inesperada del orador o hablante.
Askham wakaykiqa kasqa
Panaturantinm kaykupas
Sinchitam parayusqa
4.5 Yaw, interjeccin enftica. Se usa en singular como en plural Yawkuna. Equivale a la expresin
espaola Eh! o al ingls Hey.
Marca expresiones de alegra o gozo. Tambin se usa como interjeccin para preguntar, llamar,
despreciar, reprender o advertir.
En la Unidad Dos tuvimos:
Kayllapichu, yaw sipas
Eh, seorita, Ud. por ac?
En las expresiones de advertencia o amenaza tenemos el ejemplo en el famoso carnaval
apurimeo:
Yaw, yaw, puka pulliracha
Eh, eh, pollerita roja.
4.6 Haku y hakuchis son enfticos que indican invitacin al movimiento. Pero cuando es
imperativo a sta se le agrega la slaba y Ejemplos
Hakuy rihsinakusunchis
Rihsinakusunchisy, urpilly
Hakuy, puriramusunchis
(Vamos) conocindonos.
Presentmonos yo a t y t a m.
Conozcmonos pues, amiga ma.
Pongmonos en marcha.
Los verbo-auxiliares.
5.2 -naya significa apetecer, tener ganas, desear vehementemente. Este verbo auxiliar puede
convertir hasta a los sustantivos en verbo. Les ofrecemos algunos ejemplos:
Sirwisanayawashanmi
Purinayawashami
Warminayawashanmi
Qharinayawashanmi
LEYENDA DE HUAYNAPUTINA
Cierto da, un joven muy apuesto haba llegado de Lima a Putina a visitar a sus familiares.
Como todo joven capitalino, era muy habiloso en su habla y un enamorador empedernido.
Una maana que haba salido a pasear, conoci a una linda muchacha putinea, a la cual
en poco tiempo la enamor y la hizo su mujer, con la cual sala en horas de la noche al campo y
regresaban de largo tiempo.
Otro da, cuando paseaba por las calles, conoci a otra chica que tambin era bonita, a la
cual tambin la enamor y en poco tiempo la hizo su mujer. No contento tambin le enamor a otra
muchacha a la cual tambin despus de enamorarla la hizo su mujer.
Estaba orgulloso de su suerte con las mujeres. Discretamente a todas las engaaba y sala
con una y otra chica.
Pero un da, una de ellas la vi saliendo al campo con una chica. La sigui sigilosamente y
descubri que era tambin su enamorada. Muy entristecida y dolida por la traicin que haba
sufrido, un da se encontr casualmente con la otra muchacha que tambin era su enamorada, y le
cont lo que haba visto y ambas la empezaron a seguirle.
Un da lograron reunirse las tres muchachas engaadas y cada quin deca que eran
enamoradas del limeo. Primeramente quisieron pelearse por su amor, despus de discutir por
largo tiempo una de ellas les hizo reflexionar por el error que estaban cometiendo al discutir entre
ellas y tratar de luchar por un amor que no vala la pena.
Despus de un rato, empezaron a idear un plan, a fin de dar un escarmiento al limeo y
sobre todo dar una leccin a todos los hombres que se juegan con los sentimientos de las
personas. Despus de planear todo en forma detallada, se retiraron a sus casas.
De acuerdo a lo planeado, una de las muchachas, al joven limeo le cit a encontrarse a
altas horas de la noche en el lugar donde flua aguas calientes. El joven acept y acudi muy
contento a la cita sin presagiar la suerte que iba a correr. La muchacha sin hacerse notar
disimulaba su amor, entre besos y abrazos, jugueteaban salpicndose con las aguas calientes. En
eso, aparecen la otras dos muchachas, y el limeo no poda que hacer.
Las tres muchachas, todas dolidas y con todas sus fuerzas la sujetaron y en un descuido la
sumergieron a las aguas calientes, hasta hacerlo asfixiar. Al darse cuenta de que se haba muerto,
la dejaron flotando en las aguas calientes y se retiran al amparo de la noche, todas contentas y a la
vez satisfechas.
Al da siguiente, los pobladores descubrieron el cuerpo inerte del joven limeo, su cuerpo
estaba emblanquecida medio sancochado, producto de las aguas calientes. Desde ese da, a este
lugar se conoce como HUAYNAPUTINA.
YUPAYKUNA
NUMEROS
Huk, huj
=1
Iskay
=2
Kinsa
=3
Tawa
=4
Phisqa
=5
Suqta
=6
Qanchis
=7
Pusaq
=8
Isqun
=9
Chunka
= 10
Chunka hukniyuq
= 11
Chunka iskayniyuq
= 12
Chunka kinsayuq
= 13
Chunka tawayuq
= 14
Chunka phisqayuq
= 15
Chunka suqtayuq
= 16
Chunka qanchisniyuq
= 17
Chunka pusaqniyuq
= 18
Chunka isquniyuq
= 19
Iskay chunka
= 20
Kinsa chunka
= 30
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Tawa chunka
= 40
Phisqa chunka
= 50
Suqta chunka
= 60
Qanchis chunka
= 70
Pusaq chunka
= 80
Isqun chun
= 90
Pacha
= 100
Pachah ukniyuq
= 101
Pachaq iskayniyuq
= 102
Pachaq kinsayuq
= 103
Pachaq phisqayuq
= 105
Pachaq chunkayuq
= 110
Pachaq chunka hukniyuq
= 111
Pachaq chunka iskayniyuq
= 112
Pachaq chunka kinsayuq
= 113
Pachaq iskaychunkayuq
= 120
Pachaq iskaychunka hukniyuq = 121
Pachaq iskaychunka iskayniyuq= 122
Pachaq iskaychunka kinsayuq = 123
Pachaq kinsachunkayuq
= 130
Pachaq kinsachunka hukniyuq = 131
Pachaq kinsachunka iskayniyuq= 132
Pachaq kinsachunka kinsayuq = 133
Pachaq tawachunkayuq
= 140
Pachaq tawachunka hukniyuq
Pachaq tawachunka iskayniyuq
Pachaq phisqachunkayuq
Pachaq phisqachunka hukniyuq
Pachaq phisqachunka iskayniyuq
Pachaq suqtachunkayuq
Pachaq suqtachunka hukniyuq
Pachaq suqtachunka isqayniyuq
Pachaq qanchischunkayuq
Pachaq qanchischunka hukniyuq
Pachaq qanchischunka iskayniyuq
Pachaq pusaqchunkayuq
Pachaq pusaqchunka hukniyuq
Pachaq pusaqchunka iskayniyuq
Pachaq inqunchunkayuq
Iskay pachaq
Kinsa pachaq
Tawa pachaq
Phisqa pachaq
Waranqa
Waranqa hukniyuq
Waranqa chunkayuq
Waranqa pachaqniyuq
Waranqa pachaq hukniyuq
Waranqa pachaq chunkayuq
Waranqa pachaq chunka hukniyuq
Iskaywaranqa
Kinsawaranqa
Tawawaranqa
Chunka waranqa
= 141
= 142
= 150
= 151
= 152
= 160
= 161
= 162
= 170
= 171
= 172
= 180
= 181
= 182
= 190
= 200
= 300
= 400
= 500
= 1 000
= 1 001
= 1 010
= 1 100
= 1 101
= 1 110
= 1111
= 2 000
= 3 000
= 4 000
=10 000
TULLPIKUNA
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
COLORES
Puka
Yana puka
Sami puka
Qayma puka
Yuraq
Yana
Kulli
Chunpi
Quyu
Qayma uqi
=rojo
= granate
= carmes
= rosado
= blanco
= negro
= guinda
= caf
= morado
= plomizo
Anqhas
Anqhas qhosi
Qillu
Qayma qillu
Armu qillu
Qumir
Qachu qumir
Uqi
Sami quyu
Quri tullpi
= azul
= celeste
= amarillo
= amarillento
= anaranjado
= verde
= verde pasto
= plomo
= violeta
= color oro
RUNAQ KURKUN
Nawi
Ninri rinri
Sinqa
Qallu
Simi
Uma
Chuhcha
Uya
Kira
Kunka
Sunkha
Rihra
Maki
Rawka
Mati
Kaki
Qhaqlli
Chakipata
Qhichifra
Serphu
Wirpa
Kirullucha
Sillu
Phaka
Wiksa
Puputi
uu
Teqni
Chaki
Rakha
Ullu, pisqo
Chaki puhtu
Maki qucha
Muqu
Qhasqo
Chilina
Qorota
Waqta
Sunku
Sorqan
Hayaqe
= ojo
= oreja
= nariz
= lengua
= boca
= cabeza
= cabello
= cara
= dientes o muela
= cuello, garganta
= barba
= hombro
= mano
= dedo
= frente
= mentn
= mandbula
= empeine
= pestaas
= labio superior
= labio inferior
= enca
= ua
= pierna
= barriga
= ombligo
= ceno
= cadera
= pie
= vagina
= pene
= planta del pie
= palma de la mano
= rodilla
= pecho
= tutano
= testculo
= costilla
= corazn
= pulmn
= vescula
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Kukupin
Kiwchan
Rurun
Wasa
Siki
Tunquri
Tullu
usqhun
Qara
ati
= vaso
= hgado
= rin
= espalda
= nalga
= garganta
= hueso
= ceso
= piel
= vscera
WATAQ KILLANKUNA
LOS MESES DEL AO
Qhulla puquy
hathun puquy
pawqar wara
ayriway
aymuray
inti raymi
= enero
= febrero
= marzo
= abril
= mayo
= junio
antasituwa
qhapaq situwa
uma raymi
kantaray
aya marqha
raymi
= julio
= agosto
= setiembre
= octubre
=noviembre
=diciembre
KILLA PURIRIY
FASES DE LA LUNA
Musuq killa
Wiaq killa
Pura hunta killa
Wau killa
= luna nueva
= luna creciente
= luna llena
= luna menguante
INTI PURIY
PUNTOS CARDINALES
Qayllarina
Qheparina
Inti paqarina
Inti chinkarina
= norte
= sur
= este
= oeste
va frontal
va posterior
donde nace el sol
donde se oculta el sol
MITAKUNA
ESTACIONES DEL AO
Chirawa pacha
Ruphay pacha
Hawqay pacha
Qasay pacha
primavera
verano
otoo
invierno
PACHA
LA TIERRA
Kay pacha
Hanaq pacha
Ukhu pacha
Tukuy pacha
tierra o vida
nivel superior, inalcanzable
nivel interior, inalcanzable
el nivel cosmos
MIKHUNAKUNA
ALIMENTOS
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Unu, yaku
Tanta
Kachi
Sara
Chuo
Challwa
uhu
Uqa
Apichu
Kunpauhu
Ciwilla
Ciwara
Tarwi
Aycha
Runtu
Ahus
Charki
Ulluku
Asnapa
Muti
Ciwara hanka
Sara phata
Phata
Phuspu
Papa wayku
Chaqepa
Uchukuta
Chuu phasi
Hanka
Uchu
Wira
Yuyo hawcha
Qapay
agua
pan
sal
maz
papa deshidratada
pez
lche
camote andino
camote
queso
cebolla
cebada
tarwi
carne
huevo
ajo
carne seca y salada
papaliza
yerbas aromticas
cereal cosido
cebada tostada
maz cosido
cebada pelada
habas cosido
papa sancochada
trigo en molienda gruesa
aj molido
chuo cosido a vapor
tostado
aj
cebo, grasa
nabo cocido
aroma
CHUQIKUNA
MINERALES
Chuqi
Anta
Quri
Qulqi
Titi
Chayanta
Killay
Rumi
metales
cobre
oro
plata
plomo
estao
hierro
piedra
Qontay
Killinsa
Qaqa
Qollpa
Isku
Yuraq umina
yeso
carbn
roca
salitre
tiza
diamante
olla
plato
cucharn
lavador
recipiente grande
vasijas
vasija grande
bacn
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Huqullu
Tumi
Quncha
Nina
Chatu
Winku, wisina
Pichana
Hanpara
Tiyana
Punku
Maran/kutana
Suysuna
Qiru
Qispi qiru
Wayra
Para
Phuyu para
Thaqa phuyu
Phuyu
Riti
Chiri
Qasa
Ruphay
Inti
Killa
Chaska
Kuychi
Iphu para
Kancha
Illapa
Qhaqya
Laqha
Chhullunkia
Phiru wayra
Lliphikin
Chikchi
tostadera
cuchillo
fogn
candela
jarra
cucharn
escoba
mesa
silla
puerta
batn
cernidor
vaso
vaso de cristal
FENOMENOS NATURALES
viento
lluvia
lluvia con neblina
neblina
nube
nieve
fro
helada
calor, solearse
sol
luna
estrella
arco iris
gara
luz
rayo
trueno
oscuro
helada
viento maligno
accin antes del trueno
granizo
AYLLUNCHISKUNA
NUESTRA FAMILIA
Ayllu
Tayta
Mama
Ususi
Churi
Wawa
Warmi
Qhari
aa, pana
Tura, wayqi
Yanan
Inkan
Qusan
Qatay
Qhachun
Qhari wawa
familia
padre
madre
hija
hijo
criatura
mujer
barn
hermana
hermano
esposa
querido (a)
esposo
yerno
yerna, nuera
hijo, criatura varn
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Warmi wawa
Warma
Pasa
Maqta
Qaqa
Masanu
Haway
Irqi
Sullka churo
Kuraq churo
Laya
Ipa
Aqi
Ihma
Machu
Thultu yuyaq
Paya
Awicha
YARAYMA
ESTROFAS
Askha watan inka runa sarusqa
Qillay waskharta aysarqan
Kamallisqa wiay kawsariyman
Askha watan, unay watan
Askha watan ch`inllapi karqan
Chay chayllapin willkaq qapariynin
Qespisqanchis k`ancharikamun
Rihch`ariymi llapapaq kamakun
K`umuchisqa k`umuchisqa
K`umuchisqa mat`inta huqharin
K`umuchisqa mat`inta huqharin
Mat`inta huqharin
YAYAYKU
PADRE NUESTRO
Yayayku hanaq pachapi kaq
Sutiyki unanchanqa kachun
Qhapaq kayniyki uqaykuman hamuchun
Munayniyki ruwasqa kachun
Imaynan hanaq pachapipas
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
AVE MARIA
Unanchasqayki Mara
Yayaq munayninman
Hunt`asqan kanki
Yayanchis Diosmi qanwan
Warmikunamantari
Qollananmin kanki
Wiksaykimanta paqarimuq
Jess wawaykiri qollanantaqmi
Santa Mara yayaq maman
ukayku huchasapakunatataq
panpachawayku kunan
wauyniyku pachapipas
hinataq kachun Jess.
CRUZCHAKUY
PERSIGNAESE
Santa cruzpa unanchasqan kachun
Qespichiwayku tukuy mana
Allinkunamanta
INIIY
CREDO
Iniiy Dios yaya
Llapa atipaqman
Kay pacha, hamuq pacha ruwaqman
Jesucristo inii, paypan sapa churin
Apunchismanpas
Paymin espritu santumanta
Runa tukurqan
Virgen santa mariamanta paqarimurqan
Poncio pilatoq siminmanta
Muchurqan chakatapi chakatasqa
Waurkan, p`anpasqataq karqan
Ukhupachakunaman uraykurqan
Kinsa p`unchaymanta
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Wauqkunamanta kawsarimurqan
Hanaq pacha kama wicharipurqan
Chaypin Dios yaya llapa atipaqpa
Paanpi tiyashan
Chaymanta kay pacha p`uchukayta
Kawsaq runakunata, wauqkunatawanpis
Taripaq hamunqa
Espritu santupin iniin
Santa iglesi catolicatawan
Santukunaq uqllanakuyninwan
Huchakunata panpachay
Wauqkunaq kawsaripuynin
Wiay kawsaytaqmi, hinataq kachun Jess.
HUNT`A RIMAY
ORACION GRAMATICAL
La oracin gramatical en qechua expresa un sentido complete; el hablante con una palabra puede
expresar toda una oracin. Esta expresin en castellano es como dos o ms oraciones.
Qhawarichiykuna ( ejemplo )
Qhawa
= palabra que viene a ser la raiz
Ri-chiy-ku-na
= 4 morfemas
La oracin gramatical en el idioma quechua est conformado por:
Sustantivo
Adjetivo
Pronombre
Verbo
Adverbio
= suti
= sutil ranpaqnin
= sutiq rantin
= siminchaq
= siminchaqpa kaskaqnin
SUTI
EL SUSTANTIVO
CHANIN SUTICHAQ
SUSTANTIVOS PROPIOS
Qhawarichiykuna ( ejemplos ):
Carlos sutin
Willka mayu
Machu pihchu
Tawantin suyu
Hawka pata
Arequipa llaqta
Macusani llaqta
- estrella
- perro
- nube
- vaca
- gato
- caballo
POR EL NUMERO
CH`ULLA SUTI
SINGULAR
Solo se menciona a una sola persona, cosas y animales.
Qhawarichiykuna : ejemplo
Wasi
casa
T`anta
pan
Runa
gente
Warmi
mujer
Irqi
nio/nia
Asnu
burro
ASKHA SUTI
PLURAL
Qhawarichiykuna: ejemplo
Wasikuna
T`antakuna
Runakuna
Warmikuna
Irqikuna
Asnukuna
- casas
- panes
- gentes
- mujeres
- nios/nias
- burros
POR EL GNERO
URQUKUNAMANTA RIMAQ
GNERO MASCULINO.
Qhawarichiykuna : ejemplos:
Jos
Machu
Churi
Wayna
Urqu
Anihu
Haachu
varn
viejo.
hijo
joven
macho
carnero
alpaca macho
CHINAKUNAMANTA RIMAQ
GNERO FEMENINO
Qhawarichiykuna : ejemplos
Rosa
Paya
Pana
Sipas
China
China paqucha
China allqu
China misi
mujer
vieja
hermana
joven mujer
hembra
alpaca hembra
perra
gata
SUTI RANPAQNIN
EL ADJETIVO
Es una palabra o elemento morfolgico que se ante pone al sustantivo, para indicar una cualidad.
Qhawarichiykuna : ejemplos
EN QUECHUA
ADJETIVO
SUSTANTIVO
Suwa
warmi
Qilla
runa
Llulla
wayna
Huch`uy
atuq
EN CASTELLANO
SUSTANTIVO
ADJETIVO
mujer
ladrona
hombre
ocioso
joven
mentiroso
zorro
pequeo
mi gallina
mi casa
mi pan
mi hijo
mi dinero
mi terreno
Ejemplos en singular
Wasi-ymi
Wasi-yki
Wasi-nmi
Ejemplos en plural
Wasi-ykun
Wasi-ykichis
Wasi-nku
mi casa
tu casa
su casa
nuestra casa
vuestra casa
su casa, casa de ellos
una -ves
dos veces
tres veces
diez veces
once veces
yo
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB
Qan
Pay
t
el
ASKHA
PLURAL
uqayku
ukanchik
Qankuna
Payquna
nosotros -excluyente
nosotros -incluyente
vosotros, vosotras, ustedes
ellos, ellas
yo escrib
t escribiste
el escribio
yo escribo
tu escribes
el escribe
yo escribir
t escribirs
el escribir
SIMICHAYKUNA
VERBOS
Qhawarichiykuna : ejemplos
Khamuy
morder
Hisp`ay
orinar
P`anay
apalear
Huuy
juntar
Thoqay
escupir
Q`osiy
humear
Apay
llevar
Asnay
apestar
Chutay
jalar
T`aqllay
palmear
Puhllay
jugar
Phaway
corer
EMPLEO DE LOS SIGNOS DE PUNTUACIN
Para la escritura quechua se utiliza los mismos signos de puntuacin del castellano.
T`AQAQ CHUPA
LA COMA ( , )
PROF. JULIO A. GARNICA LPEZ
DOCENTE CAPACITADOR EIB