Ondernemend Limburg

verlegt grenzen
Parkmanagement
toekomst van ieder bedrijventerrein
 Parkmanagement, nieuw en vernieuwend
De markt vraagt om nieuwe bedrijventerreinen, en die komen er ook: Trade
Port Noord in Venlo, Maastricht Aachen Airport in Beek en St. Joost in Echt.
Maar daar blijft het op dit moment bij. De ruimte in onze provincie is beperkt en
Kom maar op!
dus moeten er keuzes gemaakt worden. Wij – de Provincie Limburg – hebben in Martin Eurlings, gedeputeerde Economie,
ons coalitieakkoord dan ook de nadruk gelegd op het revitaliseren van bestaan- Onderwijs en Internationale Zaken. En kar-
de bedrijventerreinen. In eerste instantie zijn het vooral de enigszins verouder- trekker van het thema ‘Ondernemend Lim-
de bedrijventerreinen die wij willen gaan opknappen. Kwaliteit staat daarbij burg’.
voorop, zodat de Limburgse bedrijventerreinen ook in de toekomst aan alle ei-
sen voldoen. Bij een ‘facelift’ red je het niet met een likje verf hier en daar. Ook “We hebben een gezamenlijk belang: zor-
belangrijk is dat er aandacht is voor bijvoorbeeld veiligheid en criminaliteitsbe- gen voor een plek waar het goed werken en
strijding. ondernemen is. Zodat bedrijvigheid en
werkgelegenheid in de regio kunnen groei-
Voor alle duidelijkheid: dit kunnen en willen wij niet alleen realiseren. Voor en. Een keiharde voorwaarde voor zowel
structureel parkmanagement – daar willen we immers naar toe – hebben we de het ontwikkelen van nieuwe bedrijventer-
enthousiaste medewerking van ondernemers, belangenbehartigers en ge- reinen als voor revitaliseringsprojecten, is
meenten bijzonder hard nodig. Onze rol zien we vooral als initiator, motivator en parkmanagement.”
facilitator.

We zijn zo overtuigd van de noodzaak van gezamenlijk parkmanagement dat

we daar menskracht, tijd en geld willen insteken.

Parkmanagement: onze ambitie

Eén van onze ambities is om voor 2007 minimaal tien parkmanagementprojec-
ten op te starten en te ondersteunen. De te revitaliseren bedrijventerreinen en
de nieuw te ontwikkelen waar de provincie rechtstreeks bij betrokken is – hetzij
in ontwikkeling, hetzij in uitvoering – staan in ons ‘Uitvoeringsprogramma Park-

Park management “Parkmanagement is geen korte termijn

management’. In deze projecten is het organiseren van parkmanagement de denken. Integendeel: juist op langere ter-
provinciale opgave. Zij kunnen rekenen op onze ondersteuning. mijn zien we de voordelen van structurele
en duurzame samenwerking. En dat gaat
Maar daar hoeft het niet bij te blijven: ook nieuwe veel verder dan gezamenlijk inkopen. Maar
initiatieven – als zij voldoen aan onze voorwaarden – daarvoor moeten we dus wel even door die
kunnen op onze medewerking rekenen. zure appel heen. Samen concrete afspra-
ken maken: wat willen we, wie doet wat en
Parkmanagement voor een gehele regio – profiteren van schaalgrootte – zien ook – en dat is vaak een heet hangijzer –
wij als de verantwoordelijkheid van de bestaande regionale samenwerkings- wie gaat dat betalen? Vitale en actieve be-
verbanden. Daar waar geen regionale initiatieven zijn, regelt een centrumstad drijventerreinen zijn onmisbaar voor Lim-
het parkmanagement voor alle bedrijven in de gemeente. De zes centrumste- burg. Ondernemers, gemeenten: durf uw
den zijn: Maastricht, Roermond, Sittard-Geleen, Venlo, Venray en Weert. nek uit te steken en kom met plannen voor
kwaliteitsimpulsen op uw bedrijventerrei-
nen. Verras ons met uw goede, vernieu-
wende en enthousiaste ideeën!”

2 Ondernemend Limburg Ondernemend Limburg 3

Selectie van bedrijventerreinen Parkmanagement is werk op maat. Een standaardoplossing hebben we
van het uitvoeringsprogramma dan ook niet voorhanden. Wat we wel bieden?
parkmanagement 2005 - 2006
Kennispunt Parkmanagement
Venlo Waarom nog een keer het wiel uitvinden? Laten we vooral profiteren van ie-
Veegtes ders opgedane kennis. De Provincie, LWV, LIOF Bedrijventerreinen en ge-
Trade Port meenten waar parkmanagement al geïmplementeerd is, geven ‘nieuwelingen’
Tegelen-Belfeld graag een kijkje in hun keuken. Daarvoor komt er een Kennispunt Parkma-
Trade Port Noord nagement dat met geïnteresseerden communiceert via Internet (links via de
provinciale website) en eventueel (bestaande) nieuwsbrieven.
Roermond
Willem-Alexander Ervaren mensen
Roerstreek Noord De provinciale specialisten begeleiden en ondersteunen gemeenten en on-
Roerstreek Zuid dernemers bij het initiëren en organiseren van parkmanagement. De Provin-
cie kan de specialisten van LIOF Bedrijventerreinen inzetten voor het proces-
Regio Land van Weert management of advisering in brede zin. Deze ervaren krachten hebben vaker
Kanaalzone met het bijltje gehakt, en daarvan laten we u graag meeprofiteren.
Savelveld
Overige bedrijventerreinen Financiële ondersteuning
Daarvoor zetten wij niet alleen provinciale middelen in, maar we gaan ook op
Regio Westelijke Mijnstreek zoek naar andere subsidiestromen. Uiteraard verbinden wij een aantal voor-
Borrekuil waarden aan de financiering. Voor wat, hoort wat. In het kort komt het op het
Sluisweg volgende neer. Géén plan? Géén draagvlak? Dan ook géén financiering.
Chemelot
Maastricht Aachen Airport
Overige bedrijventerreinen,
waaronder Kerensheide

Regio Helden

Wat kunnen we voor u betekenen?

Beringen en Panningen
Overige bedrijventerreinen

Regio Parkstad
Spekholzerheide
Overige bedrijventerreinen

Echt
St. Joost
De Loop

Nuth
Horsel

Maastricht
Randwyck-Zuid

Gennep
Ovenberg
Hoogveld
Grote Heeze

4 Ondernemend Limburg Ondernemend Limburg 5


Onze voorwaarden
Draagvlak
Een van de belangrijkste succesfactoren in de implementatie van parkmanage-
ment: draagvlak bij zowel ondernemers als gemeenten. Hun gezamenlijk belang
en gezamenlijke doelstellingen moeten leiden tot concrete afspraken. Zonder vol-
doende draagvlak komt parkmanagement niet van de grond.
Schaalgrootte
Voor het organiseren van parkmanagement op structurele basis is voldoende
schaalgrootte een voorwaarde. En dat kan betekenen dat er met meerdere bedrij-
venterreinen – binnen en zelfs buiten de gemeentegrenzen – wordt samengewerkt.
Een eerste stap naar parkmanagement – zowel voor kleine als voor grote bedrij-
venterreinen – is de samenwerking in een ondernemersvereniging.
6 Ondernemend Limburg
Georganiseerd samenwerken
Bedrijven (zowel eigenaren, huurders als beleggers), hun adviseurs en belan-
genbehartigers en overheden kiezen voor een samenwerkingsvorm. Dit is
maatwerk. Het meest wordt gekozen voor uitbesteding van parkmanagement
met als juridische structuur een stichting.
Structurele financiering
Een structurele financiële basis is een waarborg voor de continuïteit van de pro-
jecten. Op bestaande bedrijventerreinen is een verplichte financiering alleen
mogelijk, als dit in een contract is vastgelegd. Op nieuw te ontwikkelen bedrij-
venterreinen is het een voorwaarde dat contractueel de verplichte financiële
bijdragen worden vastgelegd.
In de praktijk zien we dat de financiering meestal uit twee onderdelen bestaat: WIJ HELPEN U GRAAG.
• een vaste deelnemersbijdrage per jaar (zowel voor private als publieke Voor al uw vragen kunt u terecht bij
eigenaren) Provincie Limburg.
• fee: opbrengsten uit projecten, bijvoorbeeld een gedeelte van de winst door
het gezamenlijk inkopen. De te berekenen fee kan per project verschillen. Marion Cremers – van As,
coördinator revitalisering en parkmanagement
Afspraken maken telefoon 043 3897308
Elk bedrijventerrein heeft z’n eigen speerpunten en betrokken partijen zoeken mcp.cremers@prvlimburg.nl
daarbij de meest voor de hand liggende oplossingen. Ook hier weer: maatwerk.
Een kleiner bedrijventerrein met een samenwerkende ondernemersvereniging Karin Collombon – Smeets
en nauwelijks achterstallig onderhoud heeft waarschijnlijk al genoeg aan een projecten revitalisering en parkmanagement
gedegen plan van aanpak. Voor grote bedrijventerreinen is de ambitie hoger en telefoon 043 3897859
zullen we een masterplan nodig hebben. kmh.collombon@prvlimburg.nl
Hoe dan ook: een gedegen voorbereiding in de vorm van een plan is de onmis-
bare basis van parkmanagement. Daarin onder andere afspraken over de vol-
gende onderwerpen:
Openbare ruimte
Elke gemeente heeft voor elk bedrijventerrein een bestaand onderhoudsplan.
Daarover kan uiteraard gepraat en onderhandeld worden. Vindt men dit niet
voldoende, dan kan een gemeente aanvullende werkzaamheden offreren. Of
het parkmanagement kiest ervoor om het gemeentebudget over te nemen en
zelf te zorgen voor het onderhoud van het openbare terrein. Ook over het on-
derhoud van de eigen kavels worden met de betrokkenen afspraken gemaakt.
Het gaat immers om een gezamenlijk belang.
Wat levert het op?
De makkelijkste manier die ook nog eens het snelst resultaat èn geld oplevert is
het gezamenlijk inkooptraject. Prima om daar mee te beginnen. Maar daar ne-
men wij geen genoegen mee. Ons ambitieniveau ligt hoger dan directe finan-
ciële winsten voor de ondernemers. We hebben ook gezamenlijke belangen op
het gebied van veiligheid, criminaliteitsbestrijding, milieu, water- en energiever-
bruik, afvalbeperking, vervoer... Ook op die gebieden – juist op die gebieden –
verwachten wij dan ook ‘winst’gevende plannen.
Ondernemend Limburg 7
‘LIMBURG VERLEGT GRENZEN’.
DAT IS HET MOTTO VAN DE PROVINCIE LIMBURG. DAARBIJ STAAN DE VIJF THEMA’S CENTRAAL: ONDERNEMEND
LIMBURG, JONG ZIJN IN LIMBURG, VEILIG LEVEN IN LIMBURG, RUIMTE VOOR LIMBURG EN SAMEN BOUWEN AAN
VITALE KERNEN, WIJKEN EN BUURTEN VOOR LIMBURG.

MEER WETEN? KIJK OP WWW.LIMBURG.NL

COLOFON
Tekst: Co>meander, Maastricht
Vormgeving: Vermeulen/co design
Fotografie: Diana Scheilen
Druk: Leiter Nypels

maart 2005
 Parkmanagement
in de provincie Limburg

Uitgangspunten

Januari 2005

1
1 INLEIDING ............................................................................................................................................3

2 PARKMANAGEMENT = KWALITEITSMANAGEMENT .....................................................................4

3 HUIDIGE BELEID .................................................................................................................................5

COALITIEAKKOORD 2004-2007 ....................................................................................................................5
3.1 NIEUW TE ONTWIKKELEN TERREINEN .................................................................................................5
3.2 REVITALISERING ..............................................................................................................................5
3.2.1 Tipp-projecten 2000-2004 .........................................................................................................5
3.2.2 Taakstelling revitalisering coalitieperiode..................................................................................5
3.2.3 Regionale Uitvoeringsorganisatie..............................................................................................6
4 VOORWAARDEN PARKMANAGEMENT ...........................................................................................7

5 INZET PROVINCIE OM PARKMANAGEMENT TE STIMULEREN.....................................................9

5.1 ROL PROVINCIE ...............................................................................................................................9
5.2 DE PROJECTEN WAAROP WORDT INGEZET .........................................................................................9
5.3 ONDERSTEUNING VAN PARKMANAGEMENT ......................................................................................10
5.3.1 Financiële ondersteuning ........................................................................................................10
5.3.2 Kennispunt Parkmanagement .................................................................................................10
5.4 EVALUATIE ....................................................................................................................................10

BIJLAGE 1: Tabel Uitvoeringsprogramma Parkmanagement

BIJLAGE 2: Overzicht activiteiten parkmanagement
BIJLAGE 3: De Praktijk
BIJLAGE 4: Rollen van partijen

2
1 INLEIDING

De provincie wenst de kwaliteit van bedrijventerreinen te verbeteren waardoor een beter vestigings- en
investeringsklimaat ontstaat voor het bedrijfsleven. Een van de taakstellingen is om 300 ha te
revitaliseren in de periode 2003-2007, waarbij nadrukkelijk de invoering van parkmanagement en het
bevorderen van duurzaamheid op bedrijventerreinen nagestreefd wordt.
Parkmanagement (ook wel genoemd beheer van bedrijventerreinen of bedrijventerreinenmanagement)
regelt het beheer op bedrijventerreinen en zorgt ervoor dat structureel aan de kwaliteit van
bedrijventerreinen gewerkt wordt.
De Provincie hecht belang aan het stimuleren van parkmanagement om de volgende redenen:
- het verbeteren van het vestigings- en investeringsklimaat voor het Limburgse bedrijfsleven. Dit
betekent ook een extra stimulans voor de economische bedrijvigheid en het behoud van
werkgelegenheid en kennis in een bepaalde regio;
- door de verbeterde kwaliteit van een bedrijventerrein zijn bedrijven minder snel geneigd te
verplaatsen waardoor de druk op het ontwikkelen van nieuwe bedrijventerreinen afneemt;
- het realiseren van duurzaamheiddoelstellingen door middel van parkmanagement;
- investeren in verbetering van veiligheid op bedrijventerreinen draagt bij aan de kwaliteit van deze
bedrijventerreinen. Doordat projecten op het gebied van criminaliteitsbeheersing worden
opgenomen in een breder programma in het kader van een parkmanagementorganisatie hebben
ze een betere kans van slagen en krijgen ze eerder een structureel karakter. De twee Limburgse
Regionale Platforms Criminaliteitsbeheersing kunnen hier nadrukkelijk bij betrokken worden.;
- door consequent parkmanagement toe te passen kunnen in de toekomst ongeplande
revitaliseringprojecten sterk gereduceerd worden of worden voorkomen. Bij revitaliseringsprojecten
en nieuwe terreinen is parkmanagement een essentiële voorwaarde voor de Provincie;
- het verbeteren van de samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven en tussen bedrijven
onderling.

Waarom deze nota?

De Provincie wil parkmanagement stimuleren.
Deze nota geeft aan waar voor de Provincie de prioriteiten voor de ontwikkeling en revitalisering van
bedrijventerreinen de komende collegeperiode liggen en hoe parkmanagement hierin wordt ingepast.
Hiervoor stelt de Provincie een uitvoeringsprogramma op waarin zij de prioriteiten aangeeft en afspraken
maakt met het georganiseerde bedrijfsleven en LIOF BT.
Deze nota schept een kader voor alle partijen die aan de slag willen met parkmanagement en die willen
weten onder welke randvoorwaarden en met welke instrumenten de Provincie initiatieven gaat
ondersteunen.

Leeswijzer
Over de inhoud van parkmanagement en het huidige beleid en wordt in de hoofdstukken
2 en 3 een toelichting gegeven. In hoofdstuk 4 worden de voorwaarden voor parkmanagement benoemd.
In hoofdstuk 5 is uitgewerkt op welke wijze de provincie partijen wil stimuleren om parkmanagement toe
te gaan passen.
De bijlagen geven een beschrijving het Uitvoeringsprogramma voor parkmanagementprojecten,
activiteiten die behoren tot parkmanagement, de huidige praktijk van parkmanagement in Limburg en de
rol van de diverse actoren.

3
2 PARKMANAGEMENT = KWALITEITSMANAGEMENT

Parkmanagement is een middel om de kwaliteit van een terrein af te stemmen op de wensen van de
bedrijven, de gemeente en eventueel andere betrokken partijen en om het bereikte kwaliteitsniveau ook
op lange termijn vast te houden.
Het kwaliteitsniveau heeft betrekking op de inrichting private en openbare ruimte en de kwaliteit van het
vastgoed, voorzieningen en beheer. De kwaliteit is gericht op een duurzame ontwikkeling. Hiermee wordt
bedoeld dat de kwaliteitsbehoud- en/of verbetering van het terrein gebeurt voor zowel bestaande als
toekomstige gebruikers. Daarbij hechten bedrijven en gemeenten - ieder met eigen accenten – waarde
aan een duurzame sociaal-economische ontwikkeling, bescherming van het milieu en efficiënt
ruimtegebruik.

Door goed parkmanagement kan veroudering van een bedrijventerrein worden tegengegaan.
Verloedering en (hoge) kosten voor herstructurering worden dan voorkomen.
Parkmanagement is het sturen op vorm, voorzieningen en beheer van een bedrijventerrein. Essentieel is
de samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven en bedrijven onderling. Aan elk van de genoemde
kwaliteitsaspecten kan een heel spectrum van activiteiten worden verbonden. Hoe die vervolgens worden
ingevuld is afhankelijk van het terrein, de gevestigde bedrijven en het draagvlak bij deze overige
betrokken partijen. Het blijft dus maatwerk. De volgende tabel geeft hier een overzicht van.

De kwaliteitaspecten van parkmanagement

Kwaliteitsaspect Omschrijving
Vorm Inrichting van private en
openbare ruimten en kwaliteit
van gebouwen
Voorzieningen Diensten en regelingen waar
bedrijven en hun medewerkers
gebruik van kunnen maken
Beheer Onderhoud van private en
openbare ruimten en
gebouwen; beheer in enge zin
Aanknopingspunten
Stedenbouwkundige, architectonische en
landschappelijke vormgeving, duurzaam
bouwen, zorgvuldig en intensief
ruimtegebruik, profilering en karakterisering
van het bedrijventerrein
Terreinniveau:
Collectief: energie-, water-, vervoer- en
afvalmanagement, logistieke optimalisatie,
terreinbeveiliging etc.
Pandniveau:
pandbeveiliging, vergaderfaciliteiten, horeca
etc.
Personeelsniveau:
Sport, horeca, kinderopvang, arbodienst,
arbeidspool, winkels, etc
Onderhoud en schoonmaken van
groenvoorzieningen, wegen,
straatmeubilair, verlichting, etc

Voor een overzicht van activiteiten van parkmanagement verwijzen wij naar bijlage 2.

4
3 HUIDIGE BELEID

Coalitieakkoord 2004-2007
Parkmanagement levert een belangrijke bijdrage aan het thema Ondernemend Limburg. Meer specifiek
wordt invulling gegeven aan het actieprogramma 1.3 "Bereikbaarheid en ruimte voor dynamische
ondernemers". Verder is er een duidelijke relatie met thema 5 “Vitale wijken, kernen en buurten” en het
Programma Duurzame ontwikkelingen in Limburg. Vanwege de bijdrage die parkmanagement kan
leveren aan veiligheid en criminaliteitsbestrijding is er ook een nadrukkelijke relatie met het thema 3
“Veilig leven in Limburg”. Zo wordt in het kader van dit thema geparticipeerd in twee Regionale Platforms
Criminaliteitsbeheersing, die zich onder andere tot doel hebben gesteld een bijdrage te leveren aan de
bestrijding van criminaliteit in het bedrijfsleven.
Als ambitie voor de periode van het coalitieakkoord geldt dat er minimaal 10 parkmanagementprojecten
tot stand komen.
In het programma Duurzame ontwikkeling is aangegeven dat beheer van bedrijventerreinen vooral
succesvol is wanneer in de voorbereiding en invulling van parkmanagement zowel de overheden als het
bedrijfsleven participeren. De Provinciale Duurzaamheidscan is een instrument dat op een snelle manier
inzicht geeft in de kansen van implementatie van parkmanagement en uitvoeren van duurzame
maatregelen op een bedrijventerrein. Voor alle revitaliseringsprojecten en de nieuwe
bedrijventerreinontwikkelingen waaraan de Provincie deelneemt, is het een voorwaarde dat de
duurzaamheidscan wordt toegepast in een zo vroeg mogelijk stadium in het proces.

In de vergadering van het college van Gedeputeerde Staten van 3 februari 2004 is het
uitvoeringsprogramma bedrijventerreinen en de plannen van aanpak voor revitalisering en
parkmanagement, duurzame inrichting en regionale uitvoeringsorganisaties vastgesteld. In deze plannen
van aanpak is parkmanagement een essentieel onderdeel voor de uitvoeringsplannen.

3.1 Nieuw te ontwikkelen terreinen

In het POL staat omschreven dat de provincie ervoor zorgt dat parkmanagement wordt ingevoerd bij
projecten waar de provincie rechtstreeks is betrokken.
Dit zijn voor de nieuw te ontwikkelen bedrijventerreinen: St. Joost, Businesspark MAA en Trade Port
Noord. Op deze terreinen zal in de uitwerking van het masterplan/visie opgenomen moeten worden op
welke wijze men parkmanagement wil organiseren. Partijen zullen afspraken moeten maken over het
ambitieniveau en de kwaliteit die men op het bedrijventerrein wil bereiken.
Er zijn verschillende modellen mogelijk. Modellen waar een juridische entiteit wordt opgericht zijn:
Coöperatieve Vereniging, Stichting of een Besloten Vennootschap. Betrokken partijen zullen de voor- en
nadelen van de verschillende modellen moeten onderzoeken.

3.2 Revitalisering

3.2.1 Tipp-projecten 2000-2004

Bij toekenning van subsidie in het kader van de TIPP-regeling is parkmanagement als onderdeel altijd
opgenomen. Bij het toekennen van provinciale cofinanciering is parkmanagement nadrukkelijk als
voorwaarde gesteld. Dit betekent dat er termijnen zijn opgenomen waarbinnen het plan van aanpak moet
zijn opgesteld en de daadwerkelijke uitvoering van parkmanagement zal plaatsvinden.

3.2.2 Taakstelling revitalisering coalitieperiode

De taakstelling is 300 ha revitalisering en parkmanagement voor de periode 2004-2007. In de
revitaliseringplannen is parkmanagement een voorwaarde.

5
Om deze taakstelling te halen wordt ingezet op drie sporen: kleinschalige projecten (150 ha),
Topprojecten (Chemelot) en majeure projecten (Kanaalzône, Sluijsweg).

3.2.3 Regionale Uitvoeringsorganisatie

In vier pilotregio’s, namelijk Parkstad, Westelijke Mijnstreek, Land van Weert en Helden lopen trajecten
om een uitvoeringsorganisatie op te richten. Een van de taken van deze organisatie is parkmanagement
te organiseren.

6
4 VOORWAARDEN PARKMANAGEMENT

Voor het organiseren van parkmanagement op structurele basis is vooral voor de onderdelen van
gezamenlijke inkoopprojecten, vestigingsmanagement en efficiency voldoende schaalgrootte noodzaak.
Dit is gebaseerd op ervaringen in Limburg en elders.
De Provincie richt zich in prioriteit op twee vormen:
- binnen de kaders van een regionaal samenwerkingsverband een organisatie opgezet voor
parkmanagement voor de gehele regio;
- daar waar geen regionale initiatieven zijn regelt een centrumstad gelijktijdig voor alle
bedrijventerreinen in de gemeente het parkmanagement. De centrumsteden zijn Venlo, Weert,
Maastricht, Roermond, Venray en Sittard-Geleen. De centrumsteden kunnen ook ‘trekkers’ zijn van
regionale initiatieven.
Naast voldoende schaalgrootte zijn voor de provincie de hieronder genoemde thema’s van cruciaal
belang zijn om te kunnen spreken van structurele vorm van parkmanagement:

1 Draagvlak
Bij zowel ondernemers als gemeenten. Het formuleren van een gezamenlijk belang, gezamenlijke
doelstellingen die uiteindelijk uitmonden in een intentieverklaring verplicht partijen om aan de slag te
gaan. Bij gemeenten is het bestuurlijk commitment cruciaal.

2 Het organiserende vermogen

Er is samenwerking nodig tussen de betrokken partijen: bedrijven (eigenaren, huurder en beleggers) en
overheden.
Fysieke omstandigheden, zoals ruimtegebrek of achterstallig onderhoud, kunnen de samenwerking
versnellen. Partijen zijn min of meer gedwongen om samen tot oplossingen te komen.
Als die samenwerking er is, moet er bij overheid en bedrijfsleven overeenstemming ontstaan over de
toekomst van het bedrijventerrein, bijvoorbeeld vastgelegd in een masterplan. Er zijn verschillende
organisatiestructuren mogelijk om facilitaire diensten aan te bieden: De keuze is sterk afhankelijk van
situatiegebonden factoren en van de wensen en eisen van de betrokken partijen. Het meest wordt
gekozen voor uitbesteding van parkmanagement met als juridische structuur een stichting.

3 Structurele financiering
Er dient een plan en begroting te liggen over hoe de betrokken partijen parkmanagement voor de langere
termijn wil financieren. In de begroting kunnen zowel particuliere als publieke budgetten opgenomen
worden. Een structurele financiële basis is een waarborg voor de continuïteit van de projecten. De praktijk
laat zien dat de financiering kan bestaan uit 2 onderdelen, namelijk een vaste deelnemersbijdrage per
jaar (zowel voor private als publieke eigenaren) en opbrengsten uit projecten (=fee). De te berekenen fee
kan per project verschillen. Op bestaande bedrijventerreinen is een verplichte financiering niet mogelijk,
zolang dit niet in een contract is vastgelegd. Er zal hier gezocht moeten worden naar
contractmogelijkheden.
Op nieuw te ontwikkelen bedrijventerreinen is het een voorwaarde dat contractueel de verplichte
financiële bijdragen worden vastgelegd.

4 Inhoud van Parkmanagement

4.1 Parkmanagement is meer dan het beheer van de openbare ruimte
Als minimumvariant voert de gemeente op basis van een gebiedsgericht onderhoudsplan het
beheer voor de openbare gedeelten op een bedrijventerrein uit en maakt hierover afspraken met
de bedrijven. Aan het onderhoudsplan van de gemeente is een kwaliteitsniveau gekoppeld,
waaraan de gemeente zich zal moeten houden. Aan private partijen kunnen kwaliteitseisen gesteld
zijn vanuit bijvoorbeeld een beeldkwaliteitplan

7
 Bij parkmanagement kan de organisatie (delen van) het beheer overnemen van de gemeente. Dit
kan op 2 manieren:
a. de gemeente blijft de activiteiten uitvoeren op basis van een prestatiecontract dat bestaat uit een
onderhoudsplan en een kwaliteitsniveau;
b. de gemeente draagt haar beheersbudget over aan de parkmanagementorganisatie. Hierbij
maakt de gemeente afspraken met de ondernemers over de kwaliteit van de openbare ruimte. De
private partijen kunnen ook hun beheertaken uitbesteden aan de parkmanagementorganisatie.
Deze organisatie sluit een prestatiecontract. Op deze wijze ontstaat een contract tussen zowel
publieke als private partijen waarbij van te voren duidelijk is welke kwaliteit wordt nagestreefd en
welke structurele financiering daarbij geldt.

4.2 Parkmanagement is meer dan services

Gezamenlijke inkoopprojecten (=services) zijn in eerste instantie gericht op het verkrijgen van
voldoende draagvlak, omdat deze projecten in de regel op korte termijn tot succes leiden. Deze
projecten leveren financiële voordelen op voor de ondernemers. Milieuwinst en versterking van de
samenwerking zijn dan bijkomende voordelen.
Het ambitieniveau moet hoger liggen. De samenwerking tussen bedrijven en bedrijven/overheid
moet uiteindelijk leiden tot projecten die op tal van terreinen besparingen opleveren voor de
langere termijn. Bijvoorbeeld op het gebied van vervoer, zorgvuldig ruimtegebruik, water, energie,
afval etc. Uitvoering van de provinciale duurzaamheidscan aan het begin van parkmanagement- en
revitaliseringprojecten brengt de kansen in beeld voor duurzaamheidprojecten.

4.3 Ambitieniveau
Een ander uitgangspunt voor de provincie is maken van afspraken met de samenwerkende partijen
over het ambitieniveau. Per bedrijventerrein is dit maatwerk.
Een voorbeeldpakket voor bestaande bedrijventerreinen zou kunnen inhouden:
- onderhoud en beheer openbare ruimte (verharding, groen, water, bewegwijzering en
verlichting);
- op basis van haalbaarheid op het gebied van facilitymanagement1 minimaal 2 projecten
uitvoeren en op het gebied van utilitymanagement2 minimaal 1 project;
- één-loket-service vanuit de gemeente;
Een aanspreekpunt bij de gemeenten voor het gehele dienstenpakket van de gemeente.
De gemeente moet dit organiseren en afstemmen op wensen vanuit het bedrijfsleven.

Een voorbeeldpakket voor de nieuw te ontwikkelen terreinen houdt hetzelfde in met dat verschil dat
ook afspraken gemaakt over onderhoud en beheer van de private kavels.

Zie bijlage 2 met mogelijke projecten in de verschillende categorieën.

1 Facilitymanagement is de organisatie van terrein- en pandbeveiliging, kantoorreiniging, onderhoud gebouwen,

catering, kinderopvang, vervoersmanagement, inkoop materialen etc. Centrale inkoop door de
parkmanagementorganisatie levert elke betrokken bedrijf inkoopvoordelen op.
2 Utilitymanagement is de samenwerking tussen bedrijven op tal van terreinen die leiden toto verbetering van de
efficiëntie en daarmee tot besparingen. Met deze projecten wordt invulling gegeven aan duurzame ontwikkeling van
bedrijventerreinen.

8
5 INZET PROVINCIE OM PARKMANAGEMENT TE STIMULEREN

5.1 Rol Provincie

In het revitalisering- en parkmanagementproces is de rol van de provincie afhankelijk van de fase, waarin
het project verkeert.
De Provincie heeft de voorkeur dat er sprake is van een bottom-up benadering. De Provincie vindt het
een pre wanneer de initiatieven voor parkmanagement vanuit het lokale bedrijfsleven en de gemeente
worden aangedragen. Bij deze initiatieven is al sprake van draagvlak: één van de belangrijkste
succesfactoren in de implementatie van parkmanagement.
Verder is essentieel voor de Provincie dat afspraken door gemeente en georganiseerd bedrijfsleven
worden gemaakt over de doelstellingen van de projecten en niet alleen over de instrumenten.
De Provincie wil via de pilotaanpak verschillende modellen om parkmanagement te organiseren een kans
geven. Parkstad is als eerste pilot door de provincie actief gestimuleerd.

Voortraject
De voortrajectfase is de fase kunnen waarin draagvlak voor parkmanagement gecreëerd moet worden.
De provincie wil betrokken gemeenten en overige partijen bij elkaar brengen en ondersteunen dat het
proces voortvarend opgepakt wordt.
In het voortraject heeft de provincie een sturende en aanjagende rol:
* de Provincie stelt het provinciale beleidskader op;
* de Provincie stelt een uitvoeringsprogramma op waarin projecten voor parkmanagement en
revitalisering worden geprioriteerd. Zij bespreekt dit met gemeenten en (georganiseerd) bedrijfsleven;
* de Provincie stuurt in het opstellen van een Plan van Aanpak door gemeente(n) en bedrijfsleven.
Planvorming
Voor wat betreft projecten parkmanagement met revitalisering gecombineerd worden, vervult de
gemeente in de planvormingfase de trekkersrol. Voor overige projecten kan deze trekkersrol ook
gebeuren door het georganiseerde bedrijfsleven. In deze fase richt de provincie zich op het faciliteren
door kennisinbreng evenals in financiële zin. De Provincie participeert in Stuurgroepen en/of
projectgroepen.
LIOF BT kan bij complexe projecten gemeenten ondersteunen bij het projectmanagement.
Implementatie
In deze fase vindt de Provincie het belangrijk om een kwartiermaker aan te wijzen. De Provincie kan in
deze aanloopperiode financiële ondersteuning bieden voor een kwartiermaker.
Uitvoering
De Provincie zal het project monitoren door middel van deelname in de begeleidingsgroep.
In Parkstad voert LIOF BT het projectmanagement, coördineert het revitaliserings- en beheerspoor en
voert de LWV het servicesspoor uit.

5.2 De projecten waarop wordt ingezet

De Provincie is mede verantwoordelijk dat er parkmanagement wordt ingevoerd bij projecten waar zij
direct betrokken is.
De Provincie heeft daarom voor de nieuw te ontwikkelen bedrijventerreinen, revitalisering
bedrijventerreinen en de op te richten regionale uitvoeringsorganisaties een uitvoeringsprogramma
parkmanagement opgesteld (bijlage 1).
Nieuwe initiatieven zullen uiteraard opgepakt worden als er sprake is van een samenwerkingsmodel
parkmanagement tussen bedrijfsleven en desbetreffende gemeente conform de voorwaarden zoals
beschreven in hoofdstuk 4. Dit past immers binnen de ambitie uit het coalitieakkoord.

9
5.3 Ondersteuning van Parkmanagement

5.3.1 Financiële ondersteuning

Planvorming Uitvoering Opmerking

Nieuwe Mogelijk i.k.v. Niet structurele Toetsing voorwaarden
bedrijventerreinen regioaanpak financiering (zie hfdst. 4)
Bestaande
bedrijventerreinen
Regio’s/centrum- Maximaal 50% Maximaal 3 jaar Toetsing voorwaarden
gemeenten (aanloopperiode) in het (zie hfdst. 4)
tekort.
Revitalisering Niet Maximaal 50% Toetsing voorwaarden
majeure projecten Koppeling met (zie hfdst. 4)
revitalisering Voorkeur voor regio’s
met regionale
samenwerking
Revitalisering Niet Maximaal 50% Maatwerk*
Kleinschalige projecten Koppeling met Voorkeur voor regio’s
revitalisering met regionale
samenwerking

* Minimale voorwaarden zijn hier dat:

1. de gemeente een beheersplan opstelt voor de openbare ruimte;
2. er een ondernemersvereniging is opgericht;
3. de provinciale duurzaamheidscan is toegepast;
4. er door gemeente en ondernemers afspraken worden gemaakt over de inrichting en het
kwaliteitsniveau van de openbare ruimte en andere aspecten die voortkomen uit de scan.

Bij provinciale cofinanciering zal de Provincie ook voorwaarden stellen ten aanzien van het
communicatietraject en de provinciale betrokkenheid.

5.3.2 Kennispunt Parkmanagement

De Provincie zal in samenwerking met het georganiseerde bedrijfsleven (LWV), LIOF BT en gemeenten
waar parkmanagement geïmplementeerd is, de al opgedane kennis in de uitvoering van
parkmanagement beschikbaar stellen aan gemeenten en bedrijven in Limburg die initiatieven hebben op
het gebied van parkmanagement. Het plan is om een kennispunt parkmanagement op te zetten.
Voor nog betere informatie-uitwisseling en kennisontwikkeling is de bedoeling om met behulp van Internet
(links via provinciale website) en eventueel (bestaande) nieuwsbrieven van lopende projecten
gemeenten, ondernemers en andere belanghebbenden te faciliteren.

5.4 Evaluatie
Begin 2006 is een goed moment gezien het verloop van de geprioriteerde projecten om een
evaluatiemoment in te lassen:
• evaluatie van de uitgangspunten en de pilotaanpak;
• voor gemeenten, L6 en milieuorganisaties een werkconferentie te organiseren.
Aan de hand van deze evaluatie zal de Provincie beoordelen welke rol zij moet blijven spelen om
Parkmanagement te stimuleren.

10
BIJLAGE 1: Tabel Uitvoeringsprogramma Parkmanagement

Regio/ Bedrijven- Soort Fase Start Provinciale

Gemeente Terrein project Parkman. Bijdrage
Venlo Veegtes Tipp Subsidieverzoek 2005 Tipp-subs.
Trade Port Pilot Subsidieverzoek 2005 Nader te bepalen
Tegelen-Belfeld Pilot Subsidieverzoek 2005 Nader te bepalen
Trade Port Noord Nieuw BT Planvorming 2005 Niet
Roermond Willem-Alexander Tipp Opstellen 2004- Tipp-subs.
Roerstreek Noord Tipp actieprogramma 2005 Tipp-subs.
Roerstreek Zuid Tipp Tipp-subs.
RUO Land van Weert Kanaalzone Majeur Planvorming 2005 Interreg
Savelveld Tipp Planvorming 2005 Tipp-subs.
Overige BT Pilot 2006 ev. Nader te bepalen
RUO Westelijke Borrekuil Tipp Planvorming 2005 Tipp-subs.
Mijnstreek Sluisweg Majeur Planvorming 2005 Interreg
Chemelot Top Uitvoering 2005 Topper Rijk
MMA Nieuw BT Planvorming 2005 Niet
Overige BT waar-
onder Kerensheide
RUO Helden Beringen en Pilot Planvorming 2006 Nader te bepalen
Panningen
En overige BT
RUO Parkstad Spekholzerheide Tipp Uitvoering 2004 Wel
Overige terreinen Pilot
Echt St. Joost Nieuw BT Planvorming 2005 Niet
De Loop STIREA Nader te bepalen
Nuth Horsel Tipp Planvorming 2005 Tipp-subs.
Maastricht Randwyck-Zuid Uitvoering 2004 CV, prov. Lid als
Eigenaar gebouw

11
BIJLAGE 2: Overzicht activiteiten parkmanagement

Terreinbeheer (openbare en private buitenruimte)

Parkeren
Wegen en riolering
Bewegwijzering
Groenvoorziening
Verlichting
Straatmeubilair

Facilitymanagement
Collectieve contracten o.a.: veiligheid en beveiliging, gebouwenonderhoud- energie, W- en E-installatie
onderhoud
Combineren goederen- en personenvervoer o.a.: combineren van vrachten, vervoersmanagement,
collectieve pakketdiensten
Aanbod dienstverlening o.a.: Catering, kinderopvang, sport/recreatie
Gezamenlijke faciliteiten o.a.: bancaire, postvoorzieningen, vergaderruimten

Utilitymanagement
Collectieve inzameling en afvoer afvalstoffen o.a.: afvalcontract, afvaldepot, lokale verwerking
Nutsvoorzieningen met hoog rendement o.a.: toepassen zonne-, wind- en waterenergie, gescheiden
riolering, koude-/warmte opslag, industriewater uit oppervlaktewater en regenwater
Gezamenlijk gebruik van utilities en bedrijfsfuncties o.a.: energiebronnen, afvalwaterzuivering,
persluchtinstallaties, wasplaats
Uitwisseling van energie, grondstoffen en water

Ontwikkelingsmanagement
Kennisuitwisseling
Public affairs
Clusterprojecten
Oprichten starters innovatiecentrum
Bedrijfsinnovatie

Vestigingsmanagement
Promotie en PR
Aantrekken nieuwe bedrijven
"Ruilverkaveling"
Eén loket functie voor bedrijven en gemeente

12
BIJLAGE 3: De Praktijk

Parkmanagement op nieuwe terreinen (ontwikkeling)

Algemeen
Uit landelijke projecten blijkt dat parkmanagement dikwijls vorm krijgt in een pakket van maatregelen,
bestaand uit een basispakket met verplichte elementen en een facultatief pakket dat later wordt ingevuld.
Bij uitgifte van de gronden worden kopers contractueel verplicht om het basispakket af te nemen. Ook zijn
er nog andere juridische constructies mogelijk om parkmanagement te regelen.
Limburg
In de provincie Limburg is op drie nieuwe bedrijventerreinen parkmanagement georganiseerd, namelijk
Avantis, Coriopolis en Chemelot.
Op de nieuw te ontwikkelen bedrijventerreinen Trade Port Noord Venlo, St. Joost en Maastricht Aachen
Airport (MAA), waarbij de Provincie nadrukkelijk betrokken is, zal in de uitwerking van het
masterplan/visie opgenomen moeten worden op welke wijze men parkmanagement wil organiseren. Bij
MAA wordt parkmanagement ondermeer onderzocht of het mogelijk is om de kavels van het terrein niet
te verkopen maar in erfpacht uit te geven. Partijen zullen over de kwaliteitsaspecten in het vervolgtraject
afspraken maken.
Door de gemeente Venlo wordt in oktober een workshop georganiseerd om met betrokken actoren van
gedachten te wisselen over de organisatie van parkmanagement op Klavertje 4, waar ook de ontwikkeling
van Trade Port Noord onderdeel van is.

Parkmanagement op bestaande terreinen (revitalisering)

Algemeen
De praktijk laat zien dat bij de invoering van parkmanagement op bestaande bedrijventerreinen draagvlak
de kritische factor is. Zowel bij de gevestigde bedrijven (en niet alleen het management, maar ook op
operationeel niveau), als bij de gemeente (en niet alleen de meest betrokken ambtelijke diensten, maar
gemeentebreed en ook politiek).
Limburg
REO
In het kader van de TIPP-projecten revitalisering bedrijventerreinen Willem Alexander en Roerstreek
Noord is als doel gesteld, dat parkmanagement op deze terreinen wordt gerealiseerd. Ook de provinciale
subsidie voor de revitalisering van stelt voorwaarden aan het beheer van bedrijventerreinen. REO heeft
opdracht van de gemeente Roermond om voor het parkmanagement zorg te dragen. Afgesproken is dat
het ambitieniveau zoals opgenomen in de revitaliseringsplannen als uitgangspunt dient. De daadwerkelijk
bereikte resultaten op het gebied van parkmanagement zullen dan ook hieraan getoetst worden. Hiervoor
heeft REO een plan van aanpak opgesteld. Eerste stap is om een ondernemersvereniging op te richten.
Dit is al gebeurd. Per bedrijventerrein zal nu een actieprogramma in nauwe samenwerking met de
ondernemersvereniging worden opgesteld, de zogenaamde bottum-up benadering. Deze
actieprogramma’s zullen 1 april 2005 gereed zijn. Aan de hand van de actieprogramma’s zal opnieuw
overleg tussen de provincie, REO en de gemeente Roermond plaatsvinden.
Parkstad
Parkstad Limburg heeft besloten om niet direct een nieuwe organisatie op te richten maar om door middel
van een praktische benadering de weg naar een regionale organisatie voor te bereiden. Hiervoor is het
project “Bedrijventerreinmanagement” (afgekort BTM) opgezet, waarmee proefondervindelijk en in een
periode van twee jaar de meerwaarde van een gezamenlijke aanpak moet worden aangetoond. Als dit
positief verloopt, ligt na deze experimenteerperiode een businessplan voor de op te richten regionale
organisatie klaar.
Het project kent drie sporen van activiteiten onderscheiden:
1. het opstellen van een uitvoeringsprogramma revitalisering voor verouderde terreinen;
2. het opstellen van beheerplannen voor terreinen;
3. het aanbieden van services.

13
Dit is het eerste pilotproject voor het organiseren van parkmanagement waar de Provincie heeft
medegefinancierd. Eind 2004 komt er een evaluatie over de voortgang.
Het model Parkstad leert ons het volgende:
- Provincie is nadrukkelijk betrokken bij de voorbereiding;
- een aanloopperiode van 2 jaar is nodig;
- inspanning van gemeenten op bestuurlijk niveau is een vereiste;
- breed draagvlak is een harde voorwaarde;
- regionaal samenwerking zorgt voor voldoende kritische massa;
- een juridisch model vooraf is niet persé nodig.
Weert
Parkmanagement voor het Tipp-project Savelveld en majeur project Kanaalzone I zal in regionaal
verband opgepakt worden, namelijk in de pilot Land van Weert en Cranendonck.
Westelijke Mijnstreek
Voor de majeure projecten Chemelot en Sluisweg en het Tipp-project Borrekuil wil de Provincie
stimuleren parkmanagement in eerste instantie te laten organiseren door de centrumgemeente Sittard-
Geleen.
Tipp-project Veegtes
Momenteel maakt de Belangenvereniging Ondernemers Veegtes (BOV) onderdeel uit van een
gezamenlijk initiatief met de twee andere bedrijvenverenigingen Industrieclub Tegelen-Belfeld (ICTB) en
Industriële Vereniging Venlo-West (IWV) om parkmanagement voor alle bestaande bedrijventerreinen
binnen Venlo te organiseren.

Overige initiatieven
Algemeen
Voorbeelden zijn collectieve (organisatorische) voorzieningen en collectief beheer. Via een groeimodel is
het mogelijk om ook andere elementen van parkmanagement te realiseren. Veel hangt daarbij af van een
breed gedragen visie op kwaliteit.
Limburg
Maastricht
In Maastricht (januari 2003) en in Venlo (juli 2003)heeft de LWV het initiatief genomen om voor de grotere
bedrijventerreinen parkmanagement te organiseren. Zij heeft voor het onderzoek een NOVEM subsidie
ontvangen. Op basis van de resultaten van een enquête bij bedrijven heeft men projecten geselecteerd.
In de begeleidingscommissies nemen de gemeenten en provincie deel.
De nieuwe subsidieaanvraag door LWV ingediend ( augustus 2003) voor bijdrage in de kosten voor de
ontwikkeling van een masterplan is door Novem afgewezen. De eerste projectfase is afgesloten met de
opstart van 6 werkgroepen waardoor een keuze is gemaakt voor het uitwerken en opstarten van 25
nieuwe projecten voor de periode 2005-2007. November 2004 heeft de LWV een subsidieverzoek
ingediend bij gemeente en Provincie.
Venlo
De gemeente Venlo is zelf ook aan het nadenken over parkmanagement in Venlo en heeft daarvoor een
onderzoek laten uitvoeren door INBO. Formeel ligt er nog geen visie van de gemeente.
De begeleidingscommissie heeft projecten geformuleerd in het kader van het servicespoor. Verder zijn er
plannen voor het vormen van een parkmanagementorganisatie (Stichting). De LWV dient in het najaar
2004 de eindrapportage bij Novem in voor de eindafrekening. Het bedrijventerrein de Veegtes wordt
momenteel wel gerevitaliseerd met behulp van de Tipp-subsidie en maakt onderdeel uit van dit
gezamenlijke initiatief. November 2004 heeft de LWV een subsidieverzoek ingediend bij gemeente en
Provincie.

14
BIJLAGE 4: Rollen van partijen

Een groot aantal partijen is betrokken bij de initiatieven. In onderstaand overzicht wordt een beschrijving
gegeven van onze verwachtingen van partijen.

Gemeenten
Gemeenten hebben een verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van bedrijventerreinen. Wij verwachten
een actieve rol van de gemeente in de totstandkoming van een organisatie op gemeentelijk dan wel
regionaal niveau.
Tevens dient een gemeente open te staan om afspraken te maken over de kwaliteit van het onderhoud
van de openbare ruimte op bedrijventerrein. Daarbij is het minder relevant of zij dat onderhoud zelf
uitvoeren of overdragen aan een parkmanagement organisatie.

Regionale organisatie /gewest

Indien parkmanagement op een regionale schaal invulling wordt gegeven dan zal er ook op regionale
schaal een partij het initiatief moeten nemen. Dat kan een van de betrokken gemeenten zijn of
bijvoorbeeld de gewestorganisatie. Indien parkmanagement op regionale schaal wordt georganiseerd is
er een directe link met de Regionale Bedrijventerreinen Plannen.

Georganiseerd bedrijfsleven
Het georganiseerde bedrijfsleven bestaat uit organisaties zoals LWV en de LOZO, maar ook uit bedrijven
die verzameld zijn in industriële kringen op een bedrijventerrein of in een gemeente. Het georganiseerde
bedrijfsleven speelt een belangrijke initiërende rol om te komen tot parkmanagement. In de pilots
Maastricht en Venlo heeft LWV het initiatief genomen.
Het bedrijfsleven moet zelf verantwoordelijkheid nemen voor de kwaliteit van bedrijventerreinen.
Bedrijven zullen zelf veel energie moeten steken in het organiseren en opzetten van projecten en
samenwerkingsverbanden.

Ongeorganiseerd bedrijfsleven
Bedrijven individueel dienen zoveel als mogelijk aangesloten te zijn bij ondernemersverenigingen of
belangenverenigingen van het betreffende bedrijventerrein. Door aantrekkelijke diensten aan te bieden
en daar de voorwaarde aan te koppelen van lidmaatschap van een bedrijvenvereniging op een
bedrijventerrein zal de participatiegraad snel toenemen. Het zelforganiserende vermogen van het
bedrijfsleven is cruciaal voor het succes van parkmanagement. De problematiek van freeriders moet
zoveel als mogelijk worden voorkomen.

LIOF BT
De betrokkenheid van LIOF BT zal zeer divers van aard zijn. Algemeen heeft zij praktische ervaring met
de uitvoering van Parkmanagement zoals het LIOF bedrijvencomplex op de Beitel en Holtum Noord II.
Anderzijds is zij bij diverse revitalisering- en ontwikkelingsprojecten betrokken, waar zij ondersteuning
biedt aan (samenwerkende) gemeenten Verder is LIOF BT projectleider bij de uitvoering van
parkmanagement in Parkstad.

Kamer van Koophandel

De Kamers van Koophandel kunnen een rol spelen als vertegenwoordiger van het georganiseerde
bedrijfsleven. Door hun veelvuldige contacten met bedrijven kunnen zij de wensen van bedrijven goed
vertalen.

15