TANPINARIN ROMANLARINDA

METNLERARASI LKLER
Hulya BAYRAK AKYILDIZ
ZET
Metinleraras ilikiler, gerek roman tekniinin
gerekse metnin anlamnn incelenmesinde byk nem
tar. Yazarn evrenindeki etki kaynaklarn gsterir ve
metnin daha iyi anlalmasna katkda bulunur.
Tanpnarn romanlarnda metinleraras ilikilerin tespit
edilmesi, onun etkilendii, sergilemek istedii, ilgi
duyduu alanlarn romanda ne ekilde yer bulduunu
gstermenin yan sra, bunun roman tekniine olan
etkisinin deerlendirilebilmesine de imkan tanr. Bu
makale, ele alnan drt romanda bu ilikilerin
incelenmesine dayanr.
Anahtar
Kelimeler:
Tanpnar,
roman,
metinleraraslk, gnderme, alntlama.
INTERTEXTUAL RELATIONS IN TANPINARS NOVELS
ABSTRACT
ntertextual relations are quite important in
analyzing both technique and sense of the text. They
display the sources of influence of the authors universe
and contribute to better understanding the text.
Determining intertextual relations in the novels of
Tanpnar enables evaluation of their effect on his novel
technique besides showing his fields of interest and the
issues by which he was influenced and wanted to exhibit.
This article is based on the analysis of these relations on
his four novels.
Key Words: Tanpnar, novel, intertextuality,
reference, quotation.

Ar. Gr., Dr. Anadolu niversitesi Yeni Trk Edebiyat ABD,

hulyabayrak@gmail.com

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

716

Hulya BAYRAK AKYILDIZ

Giri
Bir metnin incelenmesi, ister tematik ister teknik odakl
olsun, metinleraras ilikilerin ele alnmasn gerektirir. Bu trden bir
inceleme, yazarn ve metnin dnyasnn aydnlatlmasna nemli
lde katk salar.
Metinleraraslk teriminin treticisi olan Julia Kristeva, bu
konuyu ele ald iki kitabnda metnin da kapal ve kendi kendine
yeten bir btn olmadn, dolaysyla bir kapal sistem mantyla
almadn vurgular. (Kristeva 1968, 311) Bu yzdendir ki,
metinleraraslk kavram ounlukla postmodern edebiyat balamnda
gndeme gelse de bu kavram erevesinde incelenebilecek ilikiler
hemen btn metinlerde grlr.
Metinleraraslk kavram, genel olarak gnderme bal
altnda, alntlama, kurguda model alma, metin montaj, farkl edeb
trlerin yanyana kullanm gibi pek ok tekniin uygulanmasyla
karakterize olur.
Bir metnin baka metinlere gnderme yapmas ya da oradaki
bir kurguyu, karakteri ya da atmay yeniden reterek model almas,
metne teknik olarak bir zenginletirme etkisi getirir; zira metnin
arm gc artt, baka metinlere uzanan bir ok anlamllk
zeminine kavutuu gibi anlatda tekdzelii kran bir unsur olarak
edebi trler aras bir geililikle de tekniini zenginletirir.
Tanpnarn kurgusal olan ve olmayan hemen tm
metinlerinde bu zenginlii izlemek mmkndr. Bu makale, onun
romanlarnda ne trden metinleraras ilikiler bulunduu ve bu
ilikilerin romana ne katt sorularn cevaplamaya alacaktr.
Bir metinde gndermeler, metin ekleme ya da metin
dntrme eklinde yaplabilir. Tanpnarda, iir, mektup, epigraf,
ark gibi metinlerin dorudan eklenmesine ska rastlansa da
dntrlm metinlerin arlkta olduu sylenebilir. Bu konuda
kaynaklar alabildiine snrsz olup, armsal gndermeler,
metinlerin hemen her ilmeinde yer alr.
Gndermeler bazen metnin iine doal bir biimde
eklemlenirken, bazen de ak, yeni bir anlatm tarzyla, romandan
uzaklaarak bozar; anlatc bir deneme yazar kimliine brnr.
zellikle Sahnenin Dndakilerde bu ikinci duruma ska rastlarz.
Hatra eklinde kaleme alnm olan romanda, anlatc okuruyla
konuur gibi, baka metinlere atf yapar. Aada bunun birka rnei
verilmitir:
Dostoyevski
Sibiryadaki
mahpusluk
hayatndan
bahsederken, elinde ncil ve Tevrattan baka kitap bulunmad iin,
dncesinin her eyi kendi derinliinden ekmeye mecbur kaldn
ve bu yzden ok yorulduunu syler. Onun kadar strapl olmamakla
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

Tanpnarn Romanlarnda Metinleraras likiler

717

beraber Sabihann o senelerinde buna benzer bir hal vard. (SD,

43)
Pascal, byk adamdan bahsederken, sadece iki uta
birden bulunmaz, bu iki ucun ortasn da doldurur der. Kudret Beyi
anlamak iin bu cmleyi hatrlamaya muhtacz. (SD, 82)
Bu cinsten dolaysyla anlatlan hulslarn, ballklarn en
iyi nmunesini Alphonse Daudet, Papann Katr adl hikayesinde
verir.(SD, 89)
Elbette, gndermelerin metne daha doal yollardan girdii
durumlar da vardr. Bunlarn temelinde de benzetme ve arm
vardr.
Gndermelerin says o kadar oktur ki yazarn karlat
her eyi, sanattaki karl ya da benzeri ile anlatt ya da aklad
sylenebilir. Gerek hayatla sanatn srekli bir kyaslanmas sz
konusudur. Gndelik hayat grntlerinin resimle, seslerin,
duygularn, izlenimlerin resimle karlatrlmas gibi.
Yazar ok fazla benzetme yaptnn, gndermelerle her eyi
bir eye benzettiinin farkndadr. Hatta bunu yine bir baka roman
kiisi tarafndan alaya bile alr. Huzurun son blmnde Mmtaz bir
halsinasyon grr ve Suatla konuur.
Suata Ne kadar
gzellemisin! der, Bilir misin neye benziyorsun? Botticellinin
meleklerine. Hani o Passionda saya iviyi verene Suat
szn keser:
-Brak bu manasz benzetmeleri... Bir eyi brne
benzetmeden konuamaz msn? Bu fena huylar yznden ileri ne
kadar kartrdnz hala anlamadnz m? (H, 388)
Bu gndermeleri trlerine gre inceleyelim.
1. Felsef, Tarih, Kltrel Gndermeler
Felsef gndermelere, Tanpnarn fikirle yourduu
romanlarnda sklkla rastlanr. Tanpnara gre, hayat vermesi
gereken roman devrinin tartmalarna kaytsz kalamaz. Huzurdan
bekledii, toplumu bu meselelerin tartlmasna altrmasdr.
(Tanpnar 2004 ,210)
Tanpnar, ada batl romanclar gibi insan merkeze
alan bir roman kurgusu ortaya koyar. Ancak, onun hikyeleri, bireyin
kaderiyle toplumun kaderinin kesitii, dolaysyla bu her ikisini de
iine alan atmalarn konu edildii hikyelerdir. Bu da, geldii
corafyann bir getirisidir. Yaar Nabi Nayrn anketine verdii
cevapta Sahnenin Dndakileri ve genel olarak tm romanlarda
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

718

Hulya BAYRAK AKYILDIZ

hakim ben-biz geilerini aklayan u szleri syler:

Hibir milletin mnevveri bizim kadar itima olamaz. Eer
ferde ait baz tabii haklarn bile peinde komamsak, bu, daimi bir
tehlike iinde yaamamzdan gelir. Trk milleti iki yz sene muhasara
edilmi bir kale nizamiyle yaad. Muhasara iddetlendike fert
etkisini cemiyete balad.
Bu hal bizim neslimizde bsbtn kuvvetli oldu.
ocukluumun hangi devresine baksam, etrafmda ve kendi iimde bu
vatan endiesini grdm. te mtarekenin eiinde bu endie beni
bsbtn kaplamt. (Varlk, 1976, s.47)
Yine bu konumasnda, mtareke ve zmirin igali gibi
hadiselerin formasyonunda nemli rol oynadn belirtir.(A.g.k)
Tanpnar, bireyci olmasna imkan tanmayan bir devirde yetiir.
Romanlarna, -iirlerinde kand- toplumsal meseleleri bylesine
dahil etmesinin bir sebebi de budur.
Bireysel ya da toplumsal atmalar konu alsn, felsefeden,
devrinin etkili felsefe akmlarndan etkilenmemesine imkan yoktur.
Romanlarndaki bu trden gndermeler, bu romanlarn dnce
boyutunu eksen alan almalar iin geni bir inceleme konusu sunar
ve bu trden almalar yaplmtr da. Bu makalede bunlar, teknik
adan deerlendirilip, ksaca rneklenmekle yetinilecektir.
Tanpnar, gndermelerini "x'in dedii gibi.." eklinde
dorudan kaynak gstererek yapt gibi bazen yalnzca kavramlar da
alntlayabilmektedir. rnein Suat konumasnda Mmtaz'a bir
hikye mevzusu vermek istediini syler ve bir insan tipi izer. Bu
tipin zelliklerinden biri de "kendisinde ve kendisi iin yaamak
istiyor" oluudur. (H, 286) Bunlar, Sartre'n varl tanmlamak zere
oluturduu iki kategoriyi -"tre en soi"(kendisinde varlk) ve "tre
pour soi"(kendisi iin varlk)- ifade eden kavramlardr. (Sartre 1976,
185,681)
Suat, konumasnn devamnda
zgrlk, bireyin
zgrlnn tanm, ahlak gibi konular zerinde yorumlar yapar,
Kierkegaard'n zamann dzenlenmesi ihtiyac dedii eye "zaman
ldrmek" der ve evliliini, elenmesini, imesini, yapt her eyi
bununla aklar. Ahlk ve tanr inanc konusunda tartlrken
Nietzche'nin szlerini birebir tekrarlayarak, "iyiliin ve fenaln
stnde yaayan bir insan"n ahlakn zerine kabileceini syler.
(H,288) Tanr inanc iin: "Benim iin Allah lmtr. Ben
hrriyetimi tadyorum. Ben Allah' kendimde ldrdm" (H,295) der.
Nietzche'nin szlerindeki tanr, slam inancndaki Allah'la yer
deitirmi olsa da fikir birebir ayndr. (Nieztzsche,1989)
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

Tanpnarn Romanlarnda Metinleraras likiler

719

Tanpnar, bylece sorumluluk duygusunu kabul etmeyen,

tanr inanc olmayan, hrriyetin snrlarn hibir tasnifi kabul
etmeyecek kadar geni izen bir tip izmi olur. Bunu da ounlukla
Nietzsche'nin dncelerini bu tipe giydirerek yapar.
hsan, Suat, dnme biiminden ileri gelen azap
bakmndan Hegel, Nietszche, Marx ve Dostoyevski'yle ilikilendirir.
(H,301) Yazar, mesuliyet duygusunu reddeden Suat'n karsna da
Mmtaz'n akl hocas, ona bildiklerini reten kii olan hsan' koyar.
hsan ise Suat'n nihilizmine kar sorumluluk duygusunu insan insan
yapan temel zelliklerden biri olarak grmektedir. "nsan btn
kainattan mesuldr" der. Bu sz aslnda Sartre'a aittir. (Sartre
1996,66) Romanda bu dnceler roman kiileri araclyla tartlr.
Yazar bunun dnda eitli vesilelerle sanat, dnr ya da
nemli tarihi kiiliklerin adn anar ve szlerine gndermeler yapar.
Shelley(H,181), Eflatun (H,163) , Pascal (SD,82), Bergson, Freud
(MB,148) gibi.
Tanpnarn etkilendii, romanlarnda ve yklerinde, bazen
bir karakterin kuruluunda, bazen bir atmann aklannda, yakn
ya da uzak antrmalarla yer bulan kiilerden biri de Freuddur. nsan
btn boyutlaryla ve derinlemesine kavramak isteyen sembolizm ve
gerekstclk akmlarnn yan sra modern romann da, Freudun
psikoanalitik kuram ve bunu temel alan psikoanaliz geleneinden
oka etkilenir ve insana yaklamn bu gelenek zerinden
temellendirmi olduu gz nne alndnda, Freudun Tanpnarn
eserlerindeki varlnn sebebinin, onun sz geen akm ve
anlaylara olan ilgisi olduu sylenebilir.
Freudyen kavramlarn etkisi sz konusu olduunda,
Huzurdaki Mmtazn Suatla atmas zerinden gsterilen, kendi
benlikleri arasndaki atma ilk akla gelendir. Abdullah Efendinin
Ryalar adl yknn kahramannn psikolojik yapsna ilikin
bilgiler de, freudyen kavramlara gndermede bulunur. Yazar, onun
korkak ve ekingen oluunu bu kiinin iinde alt katta geen btn
eyleri merakla takip eden bir st kat kiracs gibi kesinde gizli,
mtecessis, gayrimemnun ve zalim ikinci bir ahsn mevcudiyeti
(Tanpnar 1999,22) ile aklar ki, aslnda kirac deil, evin asl sahibi,
efendisi, hkmran (A.g.e, 22) olduu belirtilen bu st kat sakini,
Abdullah Efendinin ok gelimi speregosundan baka bir ey
deildir. Hayatnn her trl lezzetini zehir eden bu sessiz izleyici
olmasa Abdullah Efendinin btn hayat deiecektir. Sperego
altnda ezilen, onun basks altnda bulunan bu korkak ey egodur.
(Freud 1994,90,105)

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

720

Hulya BAYRAK AKYILDIZ

Saatleri Ayarlama Enstitsnde ise bambaka bir ekilde

karmza kar Freud: Viyanadan yeni dnm psikanalist Dr.
Ramizin ellerinde eklini biraz kaybetmi olarak. Buradaki
arptmalar eserin btnne yaylm ironik slpla paraleldir.
Tanpnarda tasavvuf sorulara ak bir ilgiye rastlanmaz.
Ancak gerek toplumu kavramak, gerekse kaynaklk ettii mzik
geleneinin kltrmzdeki nemini vurgulamak asndan
Mevlevlik, Tanpnarn ilgi alanna girmeyi baarr. Din ve felsef
altyapsyla kltrmzn nemli bir yapta olan Mevlevlie
Huzur'da geni yer verir. Nuran'n days Tevfik Bey bir Mevlevidir.
Mmtaz da Nuran da Mevlevlie ilgi duyarlar. Mmtaz'n en sevdii
makam, ferahfeza makamdr ki bu, Mevlevi ayini aheserlerinin
retildii bir makamdr. Dede Efendinin bu makamda besteledii
eserlerle kendisi de Mevlevi olan padiah II. Mahmud'un bu makama
ilgisi artar ve Dede Efendi'den bu makamda bir ayin bestelemesini
ister. 3 Nisan 1839 tarihinde ilerleyen hastalna ramen eserin
Beikta Mevlevihanesinde ilk kez takdiminde hazr bulunur.
Tanpnar, Huzur'da Ferahfeza Ayininin alnd toplanty anlatrken
bu tarihi olay Mmtaz'n dncelerinde canlandrr ve hayl
unsurlaryla geniletir. (H, 271)
Huzur'un Suat balkl nc blmnn 4. alt blmnde
Dede Efendinin Ferahfeza Ayininin alnd bir meclis anlatlr. Bu
blmde Mmtaz'n gznden o mziin hissettirdikleri yanstlr, ney
zerine, Dede Efendi ve onun gibi sanatkarlar zerine dnceler
aktarlr. Bu blmde tarih olaylara gndermeler ve hayal unsurlar
iiedir. Asl ama bu mzikle birlikte douyu, doulu sanaty ve
onun batldan farkn, dounun hayata bakn anlatmak, bu kltrn
ve onun en canl paras olan eski muskimizin zenginliini ve felsef
derinliini vurgulamaktr. Bu trden gndermelerin, metne giren
karm ve genellemelerin biime etkisi ise roman yer yer deneme
tarzna yaklatrmas olur. Tanpnar, o kadar ok eyi bir arada
anlatmak ister ki, bu durum zaman zaman kurgunun ar aksak bir
grnt almasna sebep olduu gibi roman kahramanlarnn
doalln ve inandrcln da zedeler. Dncelerle olaylarn kurgu
iinde kaynatn deil, roman kiilerinin bir dnceyi tartmak
zere doal olmayan diyaloglarla biraraya getirildiini hissederiz okur
olarak.
Emre Ayvaz, Sonradan Gelenin Tankl balkl
yazsnda, bu hususu yle analiz eder: Kayp Zamann zindenin
bandan sonuna kadar tkr tkr ileyen anlat meknizmas,
durumlarn genellemelerden, genellemelerin de durumlardan domas
esasna dayanr. Anlatnn dnyas o genellemenin dt kla
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

Tanpnarn Romanlarnda Metinleraras likiler

721

aydnlanr, geniler, derinleir Proustta. Tanpnarda ise belli

belirsiz de olsa bireyler aksar: Genelleme romanesk durumla i ie
geemeyecek kadar hantal ve genel durur. Tanpnarn
genellemeleri romanesk durumu ap iermeye alr, onunla ilikiye
gemek yerine ekingence yan yana durmakla yetinirler. Genelleme
pekala sz konusu dramatik durumdan km da olabilir, ama bu tek
ynl bir harekettir Tanpnarda; dramatik duruma k drmek iin
orada deildir genelleme, sadece kendisini aydnlatr,
drmekle yetinip sahneyi tekrar dramaya terk etmez. (2006,20) Bu
gre hak vermemek mmkn deil; zira kavramlar ve dramatik
yapnn, i ie gemek yerine yan yana durmas, birbirine elik etmesi,
romann unsurlar arasndaki i ilikinin geveklii sonucunu
dourmutur.
2. Mitolojiye Yaplan Gndermeler
Tanpnarn en fazla gnderme yapt alanlardan biri de
mitolojidir. Bat edebiyatnda mitoloji, zellikle dzyazsal trlere
kaynaklk etmesi bakmndan son derece belirgin konumunu modern
edebiyatta da korur. Ancak bunu bizim romanmz ya da iirimiz iin
sylememiz zor. Yunan mitolojisinin Trk edebiyatndaki etkisi, daha
ok, bu mitolojinin etkili olduu bat edebiyatndaki metinler
zerinden olur. Tanpnarn Gzel Sanatlarda Mitoloji dersleri
verdiini bilinir. Romanlarnda mitolojik gndermelerin varl hem
kiisel formasyonuyla, hem de modern romanda ve sembolist
metinlerde mitolojinin
nemli yer tutmay srdrmesiyle
aklanabilir. rnein, Baudelaire, iirlerinde mitolojiye geni yer
verir.
Tanpnarn romanlarnda, bata Yunan mitolojisi olmak
zere Roma ve Msr mitolojilerine gndermeler bulunur. rnein
hem Huzur, hem de Sahnenin Dndakilerin anlatc kahramanlarnn
idol olan hsann, retmenlik, rehberlik gibi zellikleri hsan
onlar iin Ganimed'in kartal gibi bir ey olmutu szleriyle ifade
edilir; Daha ilk gnde yakalam, vaka herhangi bir Olimposa
karmam; fakat hi olmazsa kendi kendilerine yryecekleri bir
yolun bana getirmiti(r). (H,39)
Romanlarda Pompei, Homerique, Niobe, sis gibi pek ok
mitolojik karakter ve tanrlarn ismi geer; bu isimler benzetme unsuru
olarak kullanlrlar. Hilmi Yavuza gre, Huzurun dnsel yapsnda
Tanpnar, Nietzschenin btn
sanatlarn kaynanda bulduu
Apollon-Dionysos kartlndan esinlenir. Nietzsche, Yunan
Tragedyasnn douunu inceledii eserinde, Apollon ile Dionysos
arasndaki katlktan sz eder: Dionysos, heyecan, taknlk,
bahtsizlik ve karmasanin disinda kendinden gecme, kendinden gecme
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

722

Hulya BAYRAK AKYILDIZ

halinde yaratmayi simgeler, Apollon ise kati kuralcidir, akli ve

mantigi simgeler. Bu ayni zamanda pozitivizm ve mistisizmin
kartldr. kisi arasinda ideal bir denge vardr. Bu zellikleriyle
Dionysos mzie, Apollon ise plastik sanatlara karlk gelir.
Tanpnar, Huzurda mziin sarho edici etkisiyle Dionysosu
vurgularken, plastik sanatlar, zellikle de denge kavramnn somut
biimde ne kt mimariyi ele alrken Apolloncudur. Bylece
Tanpnar, Huzurda mzii veren zaman ile mimariyi veren mekn,
yani Dionysos ile Apollonu birletirir. (1975,15) Yavuzun yorumunu
doru kabul edilirse, Huzurda mitolojik bir atmann yeniden
retildii, dolaysyla kurguda model alma eklinde bir metinleraras
ilikinin gerekletii syleynebilir.
3. iire Yaplan Gndermeler
Tanpnar romanlarnda gerek antrma, gerekse alntlama
yoluyla iire yer verir. Bu durum zellikle Huzurda belirgindir.
Kahramanlar konumalarnda iirlere ya telmihte bulunur ya da bir
ka dize okurlar. Beyitler ve dizeler bazen olduu gibi geerken, baz
durumlarda da beytin ya da dizenin iinde geen bir sze atf yaplr.
Kurgu bakmndan iir, aslnda iirde kullanlan dil ve
tekniklere yakn bir dili ve teknii olan Tanpnar romanlarnda,
dzyaznn
snrllndan
btnyle
syrlmak,
anlam
kuvvetlendirmek, anlatm eitlendirmek gibi amalarla kullanlr.
Mmtazn Nuran beklerken hissetikleri, Nailinin Kadem kadem
gece terifi Naili o mehin/Cihan cihan elem-i intizara demez mi...
beytine atfla glendirilerek anlatlr.(H,165) Kavuma gibi ayrlk
an da yine bir beyitle, bu kez Neatden Gittin emma ki kodun
hasretile can bile /stemem sensiz olan sohbet-i yaran bile beytiyle
ifade edilir.
Sahnenin Dndakilerde Sabihann kocasn bir kadnla
gren alt erkein skntl, mustarip halleri, Muhlis Bey tarafndan
Mehlika Sultana k yedi gen! dizesiyle tanmlanr. (SD,240)
Huzur'da Ferahfeza ayininin icra edildii meclisin anlatld
blmde, Nuran'n syledii arknn iki dizesi verilir:
T beher gca ki bai
Bved an bihit-i mara!1 (H,279)
Mmtaz ilikilerinde baz engel ve zorluklarn belirdii bu
zamanda, bu iki dize zerinden Nuran'n hislerini anlamaya alr.

Sen her nerede olursan/ Oras benim cennetim olur

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

Tanpnarn Romanlarnda Metinleraras likiler

723

Burada yazarn okuyucudan beklentisine de deinmekte

yarar var. Yazar okuyucunun kendi ilgilerinden haberdar olduu kadar
belli bir kltr seviyesinde olmasn da bekler. rnein yukarda
geen dizeler Farsa olarak ve kurgu iinde tad anlamn nemine
ramen Trke aklamasz verilir. Yine romanlarn tam ve doru
anlalabilmesi asndan, rnein, dou bat karlatrmalar
yaplrken eksen alnan ve gndermede bulunulan bir ok ismin
sanatndan ve dncelerinden haberdar olmak gerekmektedir.
3.1. iire Dolayl Gnderme
Dolayl gnderme bir ya da birka dizenin olduu gibi
verilmesi yerine iirdeki bir kavrama atfta bulunmak veya iiri
hatrlatmak suretiyle yaplan gndermedir. Tanpnar bu trden
gndermeler yaparken, kavramn getii iirin airini bazen verir,
bazen vermez.
Mmtazn Sahaflariindeki bir
Mallarmnin bir dizesine gnderme yaplr:

dkkan

tasvirinde

Mmtaz bu dkkana bakarken hi farknda olmadan

Mallarm'nin msran hatrlad: Mehul bir felaketten buraya
dm...2 (H,46)
Bazen ok sevdii airin dedii gibi.. ya da bir frenk
airinin dedii gibi airin adn vermeden atf yapar. Yazar,
Mmtazla Nurann gzgze geldii bir anda Nurann bakn i
zmleme yntemiyle Mmtazn gznden Bu, ok sevdii airin
dedii gibi, insana aydnlktan ve arzudan biilmi libaslar giydiren
bir bakt szleriyle anlatr. (H,82)
Yine airinin ismini vermeden "ldrc eylerin muzlim
cazibesi" szlerine gndermede bulunur. Mmtazn Suata kar olan
duygularn anlatrken Aralarnda artk bir frenk airinin dedii gibi
-ldrc eylerin muzlim cazibesi- konuuyordu der.3 (H,274)

Calme bloc ici-bas chu d'un dsastre obscur, / Que ce granit du moins
montre jamais sa borne/ Aux noirs vols du Blasphme pars dans le futur.
Mallarm (1842-1898)nin Edgar Allan Poenun lmnn ardndan yazd Le
tombeau dEdgar Poe (Edgar Poenun Mezar) adl sonesinden. Metin iin bkz.
Stphane Mallarm, Selected Poetry and Prose, (Haz. Mary Ann Caws),New
Directions, New York, 1982
3

Des roses! Des roses encore! / Je les adore la souffrance.

Elles ont la sombre attirance / Des choses qui donnent la mort. Albert
Samain((1858-1900) Mercure de France dergisi kurucularndan, Baudelaire ve
Verlaineden etkilenmi fransz sembolist air ve yazar.) - Heures d'Et sonesinden.
Metin iin bkz. http://users.skynet.be/litterature/symbolisme/kbruyere.htm

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

724

Hulya BAYRAK AKYILDIZ

Mmtaz, Dedenin ayinini dinlerken sazlar iin bir tahlil

yaplsa neyin Mevlana'nn dedii gibi hasret olduunun grleceini
syler ve Rimbaudnun Voyelles iirine gnderme yapar. (H,267)
hsanla yapt bir sohbette toplumsal kimlik sorunu zerine
konuurken, hsann Yahya kemalin Bizim romanlarmz
arklarmzdr szne atfta bulunmas zerine Mmtaz her gn bir
ka defa onlara kotuunu, hep eli bo dndn syler. hsan Buna
cevaben Sabr der. Mmtaz, Evet sabr der, Patience dans
l'azur!... 4 (H,244-245)
Bu gndermelere pek ok rnek eklenebilir. Yukarda bir
ksm rneklenen iir gndermeleri, Tanpnarn, benzetme, mecaz,
kiiletirme, duyulararas aktarm gibi pek ok yntemle iirsel bir
nitelik kazandrd roman diline iir dilini dorudan dahil etme ans
tanmalar bakmndan nemlidir.
Sonu
Tanpnar okurundan belli bir kltr birikimine sahip
olmasn bekler. Metinler ve trleraras ilikilerle rlen romanlarnn
doru ekilde anlalabilmesi, ancak bu ekilde mmkn olabilir.
Tanpnarn romanlar, resim, heykel, mimari gibi plastik sanatlardan,
mzik ve iire uzanan bir yelpazede rengarenk bir corafya boyunca
uzanr. Okurunu, romann ilk sayfalarndan itibaren bu ilikiler
arasnda gezdirir. Romanlarnda felsef grlere nemli lde yer
verir. zellikle Huzurda varolu meselesi, insann hayat ve lm
karsndaki durumu gibi konular zerinde uzun uzun durur. Roman
kiileri birok defa bir araya gelip, felsefeden memleketin politik,
iktisadi ve kltrel durumuna kadar eitli konularda tartr,
tespitlerde bulunurlar. Politika, tarih, kltr, medeniyet, kltrn
devamll, gemile kopukluk, kkszleme gibi konular ilenir.
Tanpnar, bu trden felsef, toplumsal meseleleri ilemesi ve kltr
gelerine romanlarnda geni yer vermesi nedeniyle bir kltr
romancs olarak deerlendirilmitir. Romanlarndaki ierik,
toplumda bu konular zerinde tartmay tetikleyecek ya da
cesaretlendirecek trdendir.
Tanpnar iin roman kompoze bir sanattr, iir, roman,
4

Patience, patience,/patience dans l'azur !/Chaque atome de silence/Est la

chance d'un fruit mr.
(Patience dans l'azur,L'volution cosmique- Hubert
Reeves) Bu iirin de getii Patience dans lAzur , Hubert Reevesin kozmik
geliime, varolan hereyin kkleri, evrenin tarihi, ya, gelecei gibi kavramlar
zerine kolay anlalr bir dille yazd bir tr astronomi kitab. Bilgi ve metinler iin
bkz. http://www.cegep-ste-foy.qc.ca/profs/rfoy/articles/patience.html

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

Tanpnarn Romanlarnda Metinleraras likiler

725

musk hepsi onda birleir. (Tanpnar 2007, 279) Ayn zamanda bir
air olan sanat, iir dilini romana tad gibi, roman, ilgi duyduu
pek ok alan ve trn buluma noktas olarak da grmtr. Bu bak
as, hem biim ve slp denemeleri hem de eserlerinin ierii
asndan dntrc bir etkiye sahiptir. Romanlarnda hem biim
hem de ierikte grlen ok katmanllk/ok parallk bu durumun bir
sonucudur. Her okuyucu arm ve metinleraras ilikilere vakf
olma lsnde romana nfuz eder. Yazar okuyucuyu tek bir metin
iinde tarih gel-gitlere ve trleraras alverie tanklk ettirir; bu yolla
byk lde metnin arm gcne yaslanr, anlam ve slp
ynnden anlatsn zenginletirir ve nihayet tekdzelikle mcadele
eder.
Metinleraras ilikiler onun romann zenginletirdii gibi
yer yer arlatrmtr da. yle ki, Tanpnar gndermesiz,
armsz, rneklemesiz hibir ey anlatmama noktasna yaklar sk
sk. Bu durum, onun okuruna sunduu merakl, dnyaya ve sanata
ilgili, andan sorumlu aydn kimliiyle ilikilidir. Hibir konuya
yle bir deinmeye gnl raz olmaz, ele ald meseleleri etraflca
anlatmak, kavratmak abas iindedir, bunu iin bata gndermeler
yapmak olmak zere her yntemi dener. Bu da teknik olarak
romanlarnn kurgusunu yavalatmakla/arlatrmakla sonulanr.
Sanatsal ve felsef ykle iledii romanlaryla okuruna
byk i ykleyen Tanpnar, bu sorumluluk ve abay, roman
dnyasnn zenginliklerini onunla paylamakla dllendirir.

KISALTMALAR
H: Huzur
SAE: Saatleri Ayarlama Enstits
SD: Sahnenin Dndakiler
MB: Mahur Beste
KAYNAKA
1.ncelenen Eserler
TANPINAR, Ahmet Hamdi, Mahur Beste, (Tefrika: lk, 1944),
Dergah Yay., stanbul, 2005 (1975)
Huzur, (Tefrika: Cumhuriyet, 1948),YKY, stanbul, 2001 (1949)
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

726

Hulya BAYRAK AKYILDIZ

Sahnenin Dndakiler, (Tefrika: Yeni stanbul, 1950), Dergah Yay.,

stanbul, 2005 (1973)
Saatleri Ayarlama Enstits, (Tefrika: Yeni stanbul, 1954), YKY,
stanbul, 2003 (1961)
2.Yararlanlan Kaynaklar
a. Kitaplar
FREUD, Sigmund , Psikanalize Yeni Giri Dersleri,(ev.:Seluk
Budak), teki, 1994
MALLARME, Stphane, Selected Poetry and Prose, (Haz. Mary
Ann Caws),New Directions, New York, 1982
NETZSCHE, Friedrich, Byle Buyurdu Zerdt (ev.:Turan
Oflazolu), Cem, stanbul, 1989
SARTRE, J.P., L'tre et le Nant:
phnomnologique, Gallimard, 1976

essai

d'ontologie

SARTRE, J.P., Varoluuluk , (ev.Asm Bezirci), Say, stanbul,

1996
TANPINAR, A. H., Btn ykleri, YKY, stanbul, 1999
TANPINAR, A. H., Gnlklerin Inda / Tanpnarla Babaa,
(Haz. nci Enginn, Zeynep Kerman), Dergah, stanbul,
2007

b. Makaleler
AYVAZ, Emre, Sonradan Gelenin Tankl, Toplumbilim, S. 20,
2006
KRSTEVA, Julia, Problemes de la Structuration du Texte, Theorie
dEnsemble , Editions de Seuil, Paris, 1968, s.311
YAVUZ, Hilmi, Tanpnarn Estetii, Yeni a, S. 15, Haziran 1973
c. Rportajlar
Tanpnarla Huzur Hakknda Bir Konuma, Mcevherlerin Srr,
YKY, 2004, s.210

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

Tanpnarn Romanlarnda Metinleraras likiler

727

Edebiyatlarmz Konuuyor, Haz. Yaar Nabi Nayr, (Konuan:

Mustafa Baydar), Varlk, 1976, s.47
d. Web Sayfalar
http://www.cegep-ste-foy.qc.ca/profs/rfoy/articles/patience.html
22.06.2010)

(ET

http://users.skynet.be/litterature/symbolisme/kbruyere.htm
22.06.2010)

(ET

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010