Professional Documents
Culture Documents
JN TRKLER VE TRKYENN
BATILILAMASI
lyas STL
Bilecik niversitesi
zet
lyas STL
lyas STL
Bilecik University
lyas STL
Abstract
The concern in this study is with how Young Turks perceived West and
the ways and means this group proposed regarding Westernization of
Turkey. When looked at Young Turks thought from this point of view,
three proposals are crystallized. Conservative thought apprehended
Westernization in a defensive logic to resist the West once Western
scientific achievements and technology have been acquired. The aim was
to re-entitle the State previous glory without relinquishing OttomanIslamic identity. Radical Westernist wing, however, define the issue as a
preference for an advanced Western civilization instead of traditional
Oriental Islamic civilization. Prerequisites for Westernization in this
thesis which is based on a positivist and materialist rationale are to secure
intellectual secularization and introduce logical human being. This is to
be realized only when enlightened elite assume the management of
society and to enlighten the people with the sponsorship of the State.
Briefly, this wing regarded the concepts of Westernization and
progress as a cultural metamorphosis movement rather than economic,
social and political advancement. For liberal wing of which Prince
Sabahattin is the leading figure, main reason for recession of Ottomans
against the West were the collectivist community structure and centralist
political-administrative system that restrained individual creativity.
According to the liberal wing, only way of Westernization of OttomanTurkish society is the transformation of society itself with the guidance
civil peripherial actors.
2
Hi phesiz bata erif Mardin olmak zere kr Haniolu gibi Jn Trk hareketini
kapsaml biimde ele alan almalarda hareket iindeki bu nerilere de deinilmi ancak
bunlarn eletirel bir deerlendirilmesi yaplmamtr.
lyas STL
lyas STL
2. TANZMAT
Osmanl, Bat karsnda ald ilk yenilgiden itibaren hep Bat ile
arasndaki g dengesizliini giderecek tedbirleri alma ynnde bir aray
iinde oldu. Ancak bu dorultuda atlan admlardan hi biri, Osmanly
bir Bat toplumu haline dntrmeyi hedeflemiyordu. Ama, geleneksel
dzeni Batdan baz askeri ve idari teknikleri alarak revize etmekten
ibaretti. 19. yzyln balarna gelindiinde ise Osmanl devlet ricali,
devletin devam ve bekas iin Osmanl klasik sisteminde esasl bir
deiiklik yapma zarureti ile kar karya kald. 1839da yaynlanan
Glhane Hatt- Hmayunu ile balayan Tanzimat hareketi bu konudaki
kararlln en somut yansmas oldu.
Tanzimatn reform program, Bat baarsnn asl kaynann ne olduu
sorusuna bulunan cevapla paralellik arz etmitir. Tanzimat yazarlarnn
gznde Batya bu stnl salayan en temel e bilim ve
teknolojidir. Bat karsnda ald yenilgiler dizisine son vermek iin
Osmanlnn yapmas gereken de bir an evvel bu g kaynaklarna sahip
olmaktr (Haniolu,1989: 9-27). Grld zere Tanzimat kadrolar,
Baty daha ok bir fiziki g olarak alglam ve Bat bilim ve
teknolojinin gerisinde daha derin dnceler olduu gereini fark
edememilerdir. Bu nedenle de Tanzimat reformlar, devlete eski gcn
kazandracak bir bilgi, teknoloji ve kurum aktarm olarak telakki eden
olduka muhafazakr bir anlay etrafnda ekillenmitir.
Tanzimat ricalinin, Batllamay bir kimlik sorunu, Baty da kltrel
boyutlar da olan bir btn olarak alglamamasnn en bata gelen
nedenlerinden biri, kendi dnya grnn doruluuna olan ar
gvendi. Bu kuaa gre Batnn stnl sadece maddi alanla
snrlyd, ahlaki ve manevi deerler bakmndan ise stnlk
4
lyas STL
lyas STL
3. YEN OSMANLILAR
Tanzimat ricalinin uygulad bu merkeziyeti reform yntemine ve bu
reformlarn geleneksel kltr zerinde yaratt etkilere ynelik ilk esasl
tepki, 1860larda ortaya kan bir aydn hareketi olan Yeni
Osmanllardan geldi. Yeni Osmanllar imparatorluktaki ilk rgtl
muhalefet hareketi idi. Bu grup, Tanzimata deil onun uygulanma
biimine kar olduklardr. Namk Kemale gre Tanzimat
dzenlemeleri, Osmanl toplumunun kendine has zellikleri dikkate
alnmadan, Batl olan her eye yksek deer atfetmekten treyen bir
taklitilikti (Lewis, 2004: 142). Batya benzemek ve Baty memnun
etme uruna aktarlan kurum ve deerler, topluma yabanclam
mstebit bir memur zmresi ortaya karmaktan baka bir ie
yaramamt (Mardin, 1989: 12). Kendilerine byk umutlar balanan
merkeziyeti reformlarn yk ise, bu reformlardan en ufak bir fayda
grmemi olan halk ynlarnn boynuna yklenmiti.
Namk Kemal, Tanzimatlar, reform konusunda yeterince samimi
bulmuyordu. nk ona gre Tanzimat, hukuki ve sosyal boyutu zayf
olan ve daha ok Batnn gzn boyamaya ynelik snrl bir siyasi
reform programndan ibaretti ve onlar da Bablinin eiini aamamt
(Lewis, 2004:169). Bata Namk Kemal olmak zere Yeni Osmanllar,
siyasi reformlar konusunda daha ileri gidilmesi taraftarydlar. Namk
Kemale gre Osmanldaki esas sorun, keyfi ynetimden yasal ynetime
geilememi olmasyd. Tanzimat, ilanyla bu yndeki umutlar
uyandrm olmakla birlikte, uygulama tam bir d krkl yaratmt
(Namk Kemal, 2005: 221-222). Ona gre btn sorunlarn kayna olan
ahsi ynetimden, ancak icra organn sorumlu tutacak bir parlamentonun
5
Bu abalar onu, Batnn siyasi dzeni konusunda dneminin en derli toplu ve ak fikir
sahibi kiisi haline getirdi Namk Kemalin Temmuz 1872 tarihli bretteki Hukuk-u
Umumiye balkl makalesi onun demokratik bir siyasi dzenin pek ok esini kavram
olduunu gstermektedir. Baknz: Namk Kemal, 2005:124.
lyas STL
lyas STL
4. JN TRKLER
Bu balamda ilk olarak Jn Trk kadrolar arasndaki farkl Bat alglar
ve bunlar belirleyen temel parametreler ele alnacak, sonra da bu
alglamalara paralel olarak dile getirilen farkl Batllama nerilerinin
birbiriyle benzeen ve ayrlan ynleri zerinde durulacaktr. Ancak Jn
Trklerin muhalefetten iktidara getikleri 1908 Devrimi sonrasndaki
Batllama tartmalar bu almann dnda tutulacaktr.
lyas STL
lyas STL
11
Jn Trkler, hi phesiz btn grleri birbiriyle rten kiilerden oluan homojen
bir grup deildir. Hareket, iinde ok farkl grleri, niyetleri ve kiilikleri barndran
olduka geni bir yelpaze manzaras arz eder. rnein Ahmet Rza pozitivist, Mizanc
Murat slamc, Abdullah Cevdet biyolojik materyalist, Malmyan Efendi Ermeni
Komitecisi, Yusuf Akura Trk milliyetisidir. Ancak hepsini birletiren ortak bir nokta
vardr; o da Abdlhamit kartl ve anayasal rejim taraftarl (Haniolu,1981: 33).
12
Jn Trklerin bu temel konulardaki grleri arasnda kesin ayrmlar yapmak ok da
kolay deildir. nk o dnemde, bir an iin bir gr hararetle savunan bir Jn Trk
ksa bir sre sonra olduka farkl bir yneli iinde grmek mmkndr. Zira bu kiilerin
Bat ile ilgileri entelektel kayglardan ok devletin kn durdurmak zere Batdan
nelerin alnabilecei gibi olduka pragmatist bir niyetten tremitir12. Bu yzden, soruna
are olarak grdkleri her dnceyi, bilgiyi bir kurtulu reetesi olarak sunma gibi
aceleci bir tutum iinde olmulardr. Dncelerinin eklektik ve yzeyselliinin ana
nedeni budur.
10
Bu, o yllarda, ynetimin de benimsemi olduu bir anlaytr. Bu nedenledir ki; II.
Abdlhamit dneminde okullarda temel felsefi ve dnyaya bak gibi konularn ele
alnmasna izin verilmemitir (Karpat, 2006: 66-67).
erif Mardin, Mizanc Muratn tezlerini savunmak iin slama mracaatn, slamn
deerine inanp onu gerekten Bat uygarl ile badatrmaya alan birinin
giriiminden ok slam kendi benliini korumak iin bir silah olarak kullanan birinin
hareketi olarak deerlendirmektedir (Mardin,1989: 92).
14
11
lyas STL
lyas STL
12
Bu dncenin br yznde ise dini toplumsal gelimenin nnde bir engel olarak
grme ve toplum deerlerine souk ve mesafeli duru vardr ki bu duruun en nemli
temsilcileri olan Abdullah Cevdet ve Rza Tevfikin bu okulda yetimeleri tesadfi
deildir (Haniolu,1981: 8-9).
13
lyas STL
lyas STL
Ancak Jn Trk kadrolar siyasi amalarna ulamak iin halkn desteine ihtiya
duyduklarndan II. Merutiyete kadar bu konudaki fikirlerini aka ortaya
koyamamlardr.
18
14
19
Dneme hkim olan bu alglama nedeniyle onlar toplumsal hayatn fizik dnyadan
apayr bir yapsnn olduu gereini fark edememilerdir.
Abdullah Cevdet iin bir toplumun gelimesi o toplumda zeki insanlarn oranyla
alakaldr. Cevdet, buna biyolojik bir aklama da getirir: kafatasnn ap. Zira o
kafatasnn ap ile iindeki beyin bykl ve kavray yetisi arasnda bir paralellik
olduuna inanmaktadr. lerleme iin kafatas bykl yeterli olmayan bir toplumda, bu
tr kimselerin ortaya karlmas iin nerilen zm ise eitimdir. nk ona gre
eitim ve entelektel abalar, beyinde tabii ve fiziki bir bymeye yol aacaktr
(Haniolu,1981:17-18).
20
15
lyas STL
lyas STL
Bu etkilenme srecinin ayrnts iin baknz: erif Mardin (1989), Jn Trklerin Siyasi
Fikirleri, stanbul: letiim Yaynlar ; kr Haniolu (1981), Bir Siyasal Dnr
Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul: dal Neriyat; Orhan Okay
(2008), Beir Fuat- lk Trk Pozitivisti ve Natralisti- 2.Bask, stanbul: Dergah
Yaynlar; Murteza Korlaeli (1986), Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul: nsan
Yaynlar.
21
16
22
23
Darwinin doada olduunu iddia ettii doal eleme nin toplumsal yaama
uygulanmas ile toplumda elitler tarafndan ynetilmesi gerektii sonucuna varmak
mmknd (Mardin,1989: 94-95).
17
lyas STL
lyas STL
24
25
Bilimle ilerleme arasnda kurduklar mekanik ilikinin doruluundan o kadar
emindirler ki; en ksa srede bir Bat dilini renme ve Batl kaynaklar dilimize
aktarmak, kardklar gazete ve dergilerde bilimsel bulu ve gelimelere ilikin haberlere
bolca yer vermek, o nesil aydnlar iin toplumun Batllatrlmas iin bavurduklar
temel bir ura alan oldu. karlan dergilerin amac Batdaki bilimsel gelime ve
bululardan yeni nesli haberdar etmektir. Ceride-i Havadis, Tercman- Hakikat gibi
18
devrin nl gazetelerinin sayfalar adeta bir fen bilimleri mecmuasn andrr yazlarla
doludur (Okay, 2008: 59).
Jn Trkler her ne kadar dnme biimlerini modern olarak niteleseler de, bu
deerlendirmeler onlarn, btn durumlarn nceden ngrlebilir ve dolaysyla
denetlenebilir olduu biimindeki geleneksel dnn (Shayegan, 2002: 174-175)
snrlar iinde kaldklarn gstermektedir.
26
19
lyas STL
lyas STL
20
Prensin kurtulu reetesinde yer alan ikinci nerme ise adem-i merkeziyettir.
Prense gre Osmanl toplumunun ikinci temel sorunu merkeziyetilik tir. Zira
merkeziyetilik istibdadn kalbdr. Ve Usul- merkeziyet devam ettii
mddete vatanmzda fikr-i teebbs mmkn deil ilerleyemez (Prens
Sabahattin, 1999:XIII). lerlemenin gerekleebilmesi iin ilk olarak evre
zerindeki merkezin tahakkmne son verilmesi ve evrenin kendi sorunlarn
kendisinin zmesine imkn tannmas gerekir (Bayur, 1983:276). O, bunun iin,
parlamentonun almasn ve iktidar sekinlerinin halk tarafndan seimle
belirlenmesini yeterli grmez. Zira ona gre asl fark merkeziyetilikle adem-i
27
Prens Sabahattinden daha nce Jn Trklere mesafeli duran Ahmet Mithat Efendi,
modernlemenin ancak bir Osmanl Homo Oeconomicus u yaratmak suretiyle mmkn
olacan belirtmitir (Mardin,1989: 47).
28
21
lyas STL
lyas STL
Ona gre gerek bir deiim tabandan tavana yryen bir sre iinde
olmaldr. Oysa bizde teden beri toplumsal hiyeraride ykselmenin,
servet, iktidar, eref elde etmenin yolu devletten gemektedir. Hlbuki
(S)ervetlerin en faidelisi, iktidarlarn en lzumlusu, ereflerin en lsi,
sadetlerin en hakksi, istiklllerin en kuvvetlisi hayt- hussiyede
kazanlanlardr () Eer hayt- ummiye slht hayat- hussiyye slhtn
hedef edinmezse, slhta evvel kendimizden balamazsak, messest-
devletin neresini slha kalksak saymz dim temelsiz kalacak, seneler
getike inkrz tehlikesi o nisbette artacak tr ( Prens Sabahattin, 1999:180181).
22
4. SONU VE DEERLENDRME
Prens Sabahattinin gsterdii bu iki k yolu, ilk bakta onun liberal bir program
nerisinde bulunduu izlenimini yaratsa da gerek bundan farkldr. nk takipisi
olduu Edmond Demolins ve Le Play gibi Fransz muhafazakr dncesinde yer alan
liberalizme ve onun deerlerine olan kukulu tavr Prens Sabahattinde de grmek zor
deildir (Kansu, 2002; Zrcher, 2004: 41). Onun, teebbs evkiyle dolu bireylerden
oluan bir Osmanl burjuvazisi yaratma fikri, liberal toplumsal dzen zleminden ok,
imparatorluu kten kurtaracak bir iktisadi kalknmann gerekletirilmesi gibi
pragmatist bir amaca yneliktir. Kald ki esin kayna olan bu muhafazakr ekol,
modernlii, Ortaa feodal dzenindeki dinginlii, istikrar ve hiyerarik toplum dzenini
alt st eden bir gelime olarak grmekte ve yadsmaktadr. Prensin siyasi fikirleri de
modernliin siyasi boyutunu oluturan liberal demokrasi asndan bir hayli sorunludur.
Zira onun siyasi konulara yaklam ilkesel olmaktan ok pragmatiktir. Prens iin esas
olan siyasi rejimin ne olduu deildir. Rejim mutlak monari de olabilir, parlamenter
demokrasi de. Esas olan, lkede ekonomik kalknmay salamaya yarayacak bireyci aile
yapsnn bulunup bulunmamasdr (Kansu,2002:162). Nitekim, bu amac tahakkuk
ettirecek kadrolarn ibana gelmesi iin asker destekli bir darbe tertibine nclk etmi
olmas onun siyasi sistem konusunda net bir tavr iinde olmadn gstermektedir
(Kuran,2000: 195-206;Lewis,2004:200).
29
23
lyas STL
lyas STL
24
KAYNAKLAR
Ahmad, F. (2003). Turkey: The Quest for Identity, England: Oneworld
Publication.
Akin, S. (2009). Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, 5.Bask, Ankara:
mge Kitabevi.
Aydn, S. (2002). ki ttihat-Terakki: ki Ayr Zihniyet, ki Ayr
Siyaset, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Ed. Mehmet .
Alkan, 4.Bask, stanbul: letiim Yaynlar.
25
lyas STL
lyas STL
26
27
lyas STL
lyas STL
28