Trkiye Solu'nun Eletirel Tarihi -1 lhan Akdere-Zeynep Karadeniz

Evrensel Basm Yayn: 31

Bask: Serler Matbaaclk, Kasm 1994

ISBN 975-7837-44-X

EVRENSEL BASIM YAYIN

Piyerloti Caddesi No: 41-8/9
emberlita-istanbul
Tel: (0212) 517 82 37 - 638 29 34
Fax: (0212) 516 27 53

TRKYE SOLU'NUN
ELETREL TARH
1908 -

1980

cilt: 1

llhan Akdere - Zeynep Karadeniz

EVRENSEL BASIM YAYIN

NDEKLER
NSZ
GR

........................... _ ....... .........

...........v ........... .............................................. .................

.................................................................................................................................

:......

11

13

I. BLM

OSMANLI MPARATORLUGU'NDA SOSYALST

HAREKETLER VE BURJUVA DEVRM.. .

......... ........................... .... ..

!.L K OSMAN LI SOSYALSTL ER

- Komn Ve Enternasyonal Tartmalar
- Grevler, i rglitleri Ye Merutiyet
-OSF Ve tiraki Hilmi

........... ............................... ...............................

-Dirili: Tlirkiye Sosyalist Frkas

2. 1908 DEVRMNN SOSYALlER . . . ..
- Osmanl mparatorluu'nda Devrimi Hazrlayan
..

.... .

15

. . . . . . . . ... . .. . . . . .. ... . . .. . . ..... 32

Ekonomik ve Sosyal Koullar

- i Snf Eylemleri
- Anadolu'da Halk Hareketleri
- Orduda syan
- Halklar Hapisahanesinde syan

- Merutiyet'e Do ru Aydnl ar

3. M TAREKE YILLLARINDA SOSYALZM

Sahte TKP'ye Giden Yol

. . ....... ..

.... ..

. .....

...

..

....

................... 80

- Yeil Ordu
- Sahte TKP
il.BLM

TRKYE KOMNST PARTS ...

... ..... .................. ............ ....... .. ........... ..... 97

..

1. TKP'NN KURULUU VE MUSTAFA SUPHl ..................;............._............ 99

-Bir Osmanl Demoknt Olarnk Mustafa Suphi

- Rusya Yllar
- Trkiye Komnist Partisi'nin Kuruluu
- Kurulu Yllarnda TKP Ve Komnist Enternasyonal
Bir Yar-smrge Partisi Olmann Sorunlar
Ve Grevleri Bakmndan TKP

2. TRKYE FT SOSYALST PARTS'NDEN

TKP'YE EFK HSN

140

.....................................................................................

-Kurtulu Ve Aydnlk'ta efik Hsn izgisi

- i Snf Ve Proletarya Kavramlarnn arptlmas
-Demokratik Devrim Sorununa Yaklam
-efik Hsn Ve Krt syaniar
3. DR. HKMEK KIVILCIMLI VE TKP
- Kvlcml'nn Eletirileri Inda TKP'nin Teorisi Ve Pratii

161

....................................................................

i. Teori

ii. rgt

iii. Eylem
-Yol'un Sonu
i. Kvlcml'nn Analizinde Trk Ordusunun Yeri
i. "kinci Kuvayi Milliyeciliimiz"
iii. 27 Mays Gerei
iv. 'Tarih, Devrim, Sosyalizm"de Snfsz Devlet, Snf Mcadelesiz Tarih
v. Osmanl mparatorluu zerine Tezler
vi. Cumhuriyet Dnemi Trk Ordusuna Genel Yaklam
vii. Kapitalist Olmayan Yoldan Kalknma Teorisi

III. BLM
27 MAYIS, "YN-DEVRM" ZGS VE
MLL DEMOKRATK DEVRM TEORS

........... ..............................

1. 27 MAYIS'IN NTEL VE

TRKYE SOL HAREKET ZERNDEK ETKS...

..................................

- Bayar-Menderes Rejimi Ve Sonu

199
201

- "27 Mays Devrimi"

- 27 Mays Anayasas Ve i Haklar

- Z7 Mays Hareketiniri eriden Blnmesi

Ve Yer Siyasi Hareketlere Kaynak Oluturmas

- "Kalknma Modelleri" Tartmasndan Sistem Tartmasna
2. SSTEM NDE "SOSYALZM": YN'CLK ......... ................................. 220

- Yn Ve Devrim Dergilerinin Balca zellikleri

- "Yeni Devletilik"

- Yn-Devrim izgisinin Snflara Bak'l Ve "Devrim" Anlay

- '"Devrimci Parti"
- "Sosyalizm"
3. MLL DEMOKRATK DEVRM TEORS:
MAOZMLE SSLENM KEMALZM ........................................................... .. 244
-MDD Teorisinde Snflara Bak Ve Devrim Anlay
-Yn'n MDD'ye Etkisi
-"MDD Pratiinde "Devrimci Parti"

iV. BLM

TRKYE PARTS ... . . .. . ... .. . . .. . ... .. ....... . . .. . . . .. . . .... ...

..

. .

..

. ... .

. .. . ..

. ...

...

...... .....

255

1. BRNC TP ....................................................................... ................................................ 257

-Kurulu Ve Program
-TP'in Kapsayclnn Ve Etkisinin Kaynaklar
-Anayasa Ve Sosyalizm Tartmalar
-Sonun Balangc: 1968
-Aybar'a Kar Muhalefetin Revizyonist Cephesi
2. KNC TP
-SSCB Etkisinin Ak Hale Gelii

............. . ...... ................... .. .............. ....................... .... ......................................

..

276

-"Sosyalist Devrim" Sloganyla Gizlenen Burjuva Reformist Program

-Kalknmaclk deolojisi
-"Sosyalizm"
-Toprak Ve Tarm Sorunlar
-Devlet

V. BLM
1970 SONRASI SLAHLI HAREKETLER

.
. 291
1- SACILIIN BEDEL "SOL" RADKALZM................................................. 292
-"Sol" Radikalizmin Nesnel Ortam
....... .................................. ....

-Trkiye'de Sol Radikalizm

-"Sol" Radikalizmin deolojik Ve Politik Yaps
2- TRKYE KOMNST PARTS /MARKSST LENNSTTRKYE KYL KURTULU ORDUSU ........................................... 301
3-TRKYE HALK KURTULU PARTS/CEPHES ...................................... 307
4- TRKYE HALK KURTULU ORDUSU ................................................. ......... 312

NSZ

Trkiye' de sol hareketlerin tarihi zerine, bugne kadar birok

aratrma ve tez kaleme alnmtr. Belgelere ve tanklklara dayanan
ya da anlardan oluan bu nemli birikim, yeni bir tari.h almasn
belki de gereksiz gsterecek kadar genitir. Ne var ki, "Trkiye
Solu'nun Eletirel Tarihi"nde, onu ncekilerden ayran temel bir zel
lik gzetilmitir. Bu alma, tmyle daha nce yaynlanm aratr
malara ve belgelere dayanmakla birlikte, onlarn "yansz bir yorumu'
nu'', ayklanm bir aktarmn deil, eletirel bir incelenmesini .
iermektedir. Osmanl mparatorluu dneminden 1 980 ncesine
kadar, yaadmz gnlerin siyasal ortamn da etkileyen btn
nemli akmlar, rgtler ve kiiler, temel grleri, snf mcadelesi
iindeki yerleri, taktik ve stratejileri ile ele alnmakta ve bu tarihsel
pratik, gnmz ve gelecek iin dersler karlmak zere eletiril
mektedir.
Kukusuz, "tarihten ders almak" .deyimi, tarihte yaanm kimi
olaylarn ana izgileriyle ve temel baz zellikleri bakmndan "tek
rarlanabilir" olduunu varsaymaktadr. En azndan benzer durumlarla
karlalmayacaksa, gemite yaananlarn gelecek iin retici ol
mas da mmkn olmayacaktr. Bu, tarihin tekrarlanamaz olduunu
ileri sren tarihsel materyalizmle eliir ve sanki "tarih tekerrrden
ibarettir" diyen idealizme yaklaan bir anlay gibi grnmektedir.
Snflar mcadelesinin zel ve belirleyici bir yann oluturan politik
9

ilikiler ve politik mcadele tarihi, btn bir sre olarak ele alnd
nda grlmektedir ki, iki ana snf arasndaki ilikilerin ve mcade
lenin belli bal nitelikleri, bu iki snf ve onlarn varlk koulu olan
kapitalist ilikiler zemini devam ettike, ilkeler bakmndan deiik
lik gstermemektedir. Bu yzden, rnein Mustafa Suphi'nin Kema
list iktidarla olan ilikilerinin, bugnk devrimci mcadele asndan
retici olmad ya da efik Hsn'nn ya da Dr. Hikmet Kvlcm
l'nn reformizme, uzlamaya yatkn taktiklerinin ve onlarn sonula
rnn gnmz ii hareketi iin eletirilmeye demez grlmesi
kabul edilemez. nk, burjuvazi ile ii snf arasndaki mcadele
nin deiik zamanlarnda, bir " tekrar"dan deil fakat bir sreklilik ve
devamllktan sz edebiliriz. Ana izgileriyle ve temel nitelikleriyle
srp giden budur.
Bu izgi ve nitelii tespit edebilmek, gemi ilikileri ve mcade
lede ii snf adna uygulanan taktik ve s"tratejileri eletirebilmek
ise, her eyden nce, mcadelenin gelinen evresinde uygulanan dev
rimci taktik ve stratejileri ekseri almay gerektirmektedir. Bu, eletiri
nin k noktasn ve balca hedeflerini belirleyecek olann, ii s
nfmm politik mcadelesinin bugnk dzeyi olduu anlamna da
gelmektedir.
yleyse, byle bir'aratrmann balca amalan arasnda, bir kar
lkl etkilemenin salanmasnn bulunduu grlebilecektir: i
snf, kendi gemiini deitiremez; ama tarihi yaparken, gemiine,
gelecei asndan bakmay baarabilir. Bylece birinci olarak, m
cadelesi iinde, gemiin kaba hatalarn tekrarlayan hareketleri, yeni
bir gelecein yaratlmas srecinin dna srmeyi de bu bak asn
kullanarak baarabilir. kinci olarak, bu baar, ayn zamanda, bizzat
bu eletirinin gelitirilmesi ve yenilenmesi iin yeni bir kap aar.
Bu alma, yeni nc ii kuaklan tarafndan yeni bir eletiri ze
mini yaratmak zere deerlendirilebilirse, hedefine ulam sayla
caktr.

10

GR

Solun tarihi, sosyal temelleri ve balca hedefleri bakmndan en

bata ii ve emeki snflarn hareketinin tarihidir. Bununla birlikte,
kendisini sosyalist olarak tanmlayan, eitlik ve adalet kavramlaryla
snf ayrlklarnn ve smr ilikilerinin en azndan baz biimleri
ne kar kan sol, ilerici dncelerin kayna, daima demokratik
burjuva hareketi olmutur. Genellikle, sosyalizmin kadrolar, teoris
yenleri ve rgtleri, nce bu hareketler iinden domular ve za
manla proletarya sosyalizmine doru ilerlemilerdir. Bu, btn dn
yada olduu gibi, Trkiye'de de byledir.
Bu almada, Trkiye'de burjuva demokratizmin ilk kapsaml ve
iktidara ynelik eylemi olan 1 908 Devrimi'yle ilgili blmlere yer
vermemizin nedeni, daha sonraki dnemlerde de gr,lebilecei gibi,
ii snfnn mcadelesini, sosyalist bir kimlik kazanmasna kadar
geen sre iinde nemli lde etkileyen balca ilerici akmlarn,
burjuva demokratik hareketlerden kaynaklanmas ve bunun kimi
zaman ideolojik ve politik olarak i ie geen bir tarih ortaya kar
m olmasdr. lk Osmanl sosyalistleri olarak adlandrlabilecek ki
ilerin ve akmlarn olduka ilkel ve ocuksu nitelikleriyle, 1908
Devrimi 'nden sonrakilerin grece daha gelimi nitelikleri karlat
rlnca, sz konusu devrimin, solun tarihi bakmndan da yeni bir d
nemi balatt, hatta bunun sol hareketler iin de bir "milad" olutur
duu sylenebilir. Bu i ie dou olgusu, bir bakma, burjuva
demokratizmi ile sosyalizm arasnda, ou kez sosyalizmin aleyhine
olan srekli bir ilikiyi de zorlam ve bundan tr de, ii snfnn
11

devrimci komnizme doru ilerleyii, her admnda, burjuvazinin de

mokratik hareketinden kopmaya doru att admlarn tarihi olmu
tur. Bunun balca nedenleri, bir yandan ii snfnn sosyalist teori
sinin gelime dzeyinin gecikmesi, . dier yandan da, ii hareketi
iinde burjuva unsurlarn uzun sren egemenliidir. Bu iki nedenden
tr, ii snf, uzun mcadele srecinde, toplumsal muhalefetin
nc gc olmay baaramam, gelien burjuva ve kk burjuva
muhalif hareketlerin izleyicisi konumunda kalmtr. Balca temsil
cilerini, Jn Trkler, ttihat ve Terakki Frkas ve Kemalist hareket
iinde bulan burjuva demokratik hareket, Trkiye'de kapitalizmin ge
lime koullarna bal olarak, ulusalclk, antiemperyalizm ve zel
likle de antifeodalizm konusunda son derece clz ve etkisiz bir olu
um gstermi, ancak bu hareketler iinde yer alan kimi ideologlarn
sosyalizmden etkilenmesi orannda, sosyalist hareketin sonraki geli
imi zerinde reformist ve uzlamac bir etkiyi de yaratabilmilerdir.
Komnist Partisi ve deiik sol partilerin kurul, ve gelimesinde,
daima, Jn Trk, ttihat ve Terakki ve Kemalist .hareketin gelime
seyrinin bir etkisi vardr. Sz konusu parti ve hareketlerin balca
nderleri ve kadrolar, nce burjuva demokratik hareketin iinde yer
alm, sonra buradan bir kopula sosyalizme ynelmilerdir. Ancak
bu "kopu" ciddi bir proleter hareketle birleme olana bulamadn
dan, nceki hareketin etkilerini tmyle temizlemeyi baaramamtr.
Bylece, Trkiye'de sosyalist teori ve pratik, gemi dnemde,
byk lde burjuva demokratizminin liberal ve reformist lekelerini
zerinde tam, onlarn daha sol bir versiyonu olmay, ounlukla
aamamtr. Bu, 1 960'tan sonraki sol ve sosyalist hareketlerin geli
me izgisinde de kendisini gstermektedir. 27 Mays askeri darbesi
nin bir "devrim" olarak nitelendirilmesi, gemite Kemalist iktidar
dan tam bamszlk, toprak reformu yoluyla feodalitenin tasfiyesi
gibi ilevlerin beklenmesiyle ayn idolojik ve politik gr asnn
rndr. Bu yzden, alma boyunca, sol hareketin bir etkileyeni
olarak, bu hareketlerin en nemlilerine de deinilmitir.

12

1.

BL M

OSMANLI MPARATORLUGU'NDA
SOSYALST HAREKETLER VE
BURJUVA DEVRM

1.

LK OSMANLI SOSYALSTLER

Osmanl aydnlar, 1 9. yzylda, Avrupa'da gelien belli bal

fikir akmlar, devrimci ayaklanmalar ve milliyeti savalarla ilgi
lenmiler; kendi kardklar yaynlarla bu dnce akmlarn l
keye tayarak, gelien olaylar hakknda yorumlar yapmlard.
Kimi 1 848 Devrimi 'ne, bir sonraki kuaa dahil olan bazlar
da 1 87 1 Paris Komn'ne tank olmutu. 1 864'te kurulan 1 . Enter
nasyonal de, Osmanl mparatorluu 'na muhalif aydnlarn ilgiyle
izledii bir oluumdu. Engels'in 1 845'te Marx'a yazd bir mek
tupta dile getirdii gibi, "paral aristokrasiden, kk dkkan sa
hiplerine kadar" herkesin kendisini sosyalist ilan ettii bir dnem
de, Avrupa lkelerinde bulunan gen Osmanl aydnlarnn da bu
havadan etkilenmeleri kanlmazd. Dolaysyla sosyalizm, eski
rejime muhalif kimi aydnlarn, gerekleebilir bir yeni dnyaya
dair zlemlerinin ve beklentilerinin ifadesi olarak ok erken za
manlarda tartlmaya balanm, gazete ve dergilerde konuyla ilgi
li yazlara sk sk yer verilir olmutu. Kukusuz bu sosyalizm tar
tmalar o zamanlar olduka naif ve derinlikten yoksundu; ama bir
eilimi ifade etmelerinden ve bu eilimin yaygnlamasna yaptk
lar katklardan dolay olduka derliydi.
Dier yandan, geen yzyln son eyreinde gndeme gelen
bu sosyalizm tartmalar, Osmanl mparatorluu'nda yava yava
gelimekte olan ticaret burjuvazisiyle birlikte ayn anda tarih sah
nesine kan ii snfnn snfsal zlemlerini ifade edebilme ola15

na bulduu bir platformda gelimiyordu. Henz olduka clz ve

rgtlenmemi olan; tek tek iilerin oluturduu bir ekilsiz toplu
luktan baka bir ey olmayan ii snf, bu tartmalarn uzun sre
dnda kalm, sosyalizm Gen Osmanl aydnlarnn gndemine
.sadece bir dnsel zenginlik olarak girmi; muhalefeti olgunlatr
ma srecinde bulunan ticaret burjuvazisinin kurduu ideolojik he
gemonya ortamnda, bu snfn karlarnn prizmasndan geirile
rek tanmlanmaya allmt. ou kere, bu aydnlar iin
sosyalizmi savunmak, "mal ve kadnlar zerindeki ortaklk, aile hu
kukunun hie saylmas" olarak anladklar komnizmin reddedil
mesine bir zemin yaratyor, ideolojik bir imkan tanyordu. Sosya
lizm, "komnizm heyulas"na kar kavramsal bir dalgakran olarak
tercih ediliyor ve aslnda, son tahlilde, snf mcadelesini azlarna
almayan bu aydnlarn kavrama "zgn" ve Osmanlca anlamlar
yklemeleriyle birlikte burjuva bir ierik kazanm oluyordu.
Tercman ark gazetesinin Yazileri Mdr emsettin
Sami, 1 878'de yazd bir makalesinde "sosyalizm, insanlk toplu
munun hsn idaresiyle, refah ve mutluluunu ve istisnasz btn
fertlerin zgrlk ve eitliini hi kimsenin doal haklarn ine
meyerek salayan; hak ve adaletin meydana kmasn ve doal ni
metlerden herkesin bol bol yararlanmasn ve pay almasn arar
bir selamet yoludur" diye sosyalizmi verken, komnizmi yerin di
bine batrarak, savunduu sosyalizmin komnizmden farkl bir ey
olduunu iddia ediyordu: "Komnizm, insan hayvan yapmakta ve
deimeyen -yani ezeli ve ebedi olan- mukaddes ahlak yasas bu
doktrini meru saymamaktadr" (A. Cerraholu, Trkiye'de Sosya
lizm, kinci kitap, Kutulmu Matbaas 1 966 s. 7)
Gerekte, emsettin Sami'nin, sosyalizm ve komnizm arasnda
bir benzemezlik gren, ikincisi yerine birincisinden yana olmayr
savunan dnya gr, 1 920'lere kadar btn "sosyalist" Osmanl
aydnlarnn marazi bir taknts olacaktr.
S.ami, "Avrupa ve Amerika'daki sosyalistlerin 1875 tarihi mila16

disinde Almanya 'nn Gotha ehrinde akdettikleri itimai umumide

ilan ettikleri atideki program, sosyalizmin maksat ve esasn anlat
maya kafidir" diye yazmaya devam ediyordu; kk burjuva ie
rikli, Gotha sosyalistlerinin program, hayranln ekmekteydi.
nk, "hu programda komnizm lekesi yoktur. Sosyalizmin mak
sad hayrl bir maksattr. Gotha Program'nda hu hayrl maksa
da hizmet edenleri itirak-i emval yani mal ortakl ve komnizm
suu ile sulandracak bir leke grnmez. " emsettin Sami Gotha
Program ' n amacna uygun grmekte haklyd, Gotha ':'e Erfurt
partilerinin programlar snf ibirlikisi, uzlamac zellikleri ne
deniyle Marx ve Engels tarafndan eletirilmiti; bu programlarda
komnist_ bir ierik, "komnizm lekesi" yoktu.
Osmanl "sosyalist" aydnlar iin sosyalizm, daha sonraki d
nemlerde sosyalizm yaftas tayan frkalar, partiler ve dernekler
kurulduunda bile emsettin Sami'nin verdii ierikle tannmaya
devam edecekti.

- Komn Ve Enternasyonal Tartmalar

1 87 1 Paris Komn, Osmanl basnnda ok ilenen bir konu
oldu. yle ki, Komn sempatizanlaryla komn kartlar arasnda
bir kamplama meydana geldi. Burjuva -devrimci Gen Osmanl
aydnlarnn oluturduu Komn yandalar, Fransz proletaryas
nn verdii mcadelenin ne anlama geldiini kavrayamamlard;
ama Komn dmanlarna kar yrttkleri polemikler srasnda
Osmanl aydn kamuoyunu Fransa'da olup bitenler hakknda bilgi
lendirmiler ve vg dolu yazlaryla Parisli iilerin kavgasn
desteklemilerdi.
Namk Kemal ve arkadalarnn kard bret gazetesi,
Komn hakknda en fazla yaznn yaynland gazetelerden biriy
di. Yazarlarnn bazlar Fransa'da, bizzat Komnclerle birlikte sa
vamlar ve gzlemlerini bret'in stunlarnda aktarmaya bala
mlard. Komn onlara gre "belediye ynetimi" demekti ki,
17

Kllmn 'e kazandrlan bu yerel ynetimle ilgili ierik, Gen Os

manllar'n Padiahn merkezi otoritesini zayflatmak, iktidara bir
meclis araclyla ortak olup denetlemek heveslerinin karl gibi
grnyordu. Ksacas, Komn'de, kendi siyasal beklentilerinin az
ok gerekleebilme umudunu grmlerdi.
Komn kartlar da savunucularyla ayn ncllerden yola k
yordu. Komn, statkonun deimesi demekti ve statko savunu
cular Komn'u karalamak iin "mal ve kadnlar zerindeki ortaklk" csn kullanyorlard. bret stunlarnda kan bir savunma,
Komn olaylarna tank olan Reat Bey tarafndan yazlmt ve
sulamalar yle yantlamaktayd: "Paris 'in son ihtilaline sebep,
belediye Jaraftarlan devrini itirak-i emval (mal ortakl) ve iyal
mezhebinde zannolunmu grdm . . . Komn taraftarlanna kom
nist demek ve komnist ile komnalisti fark edecek kadar Fransz
ca bilmeden Fransa'mn ahvali hakkmda fikir sylemeye kalk
mak, cehaletten kaynaklanan maskara bir cesarettir. Komnarlar
iki ay kadar Paris'te hkmel ettiler. Mal ortakl kt kuralm
icra eylemek yle dursun, parasn pein vermeden kimseden bir
habbe aldlar m ? Ve Fransa Bankas 'nda milyonlarca ake mevcut
ve idaresi kendi ellerindeyken bir akesine dokundular m ? Para
lazm olduka Paris ehri adna seiet vererek cz'i bir ey aldlar.
Onun da cmlesi belediyeye ve askere smf eyledikleri Divan-
harpte muhakeme olunduk/an zaman sabit oldu. Hal byleyken on
lara itirak-i emval taraftar dernee hakkaniyet.raz olur mu ? "
Gen burjuvalarn Komnarlara duyduklar yaknlk, bu dene
yin bir proletarya diktatrl deneyi olmasndan ok, onlarn "mal
ortakl" ile ilgilerinin bulunmadn anlam olmalarndan kay
naklanmaktayd. Bankalara el konulmam olmas, gerekte Ko
mncler iin bir zaaft; ama bretiler bunda bir erdem grmler,
kendi tezlerini dorulama olana bulmulard. Komncler iyi ki
komnist gibi davranmal?lard; iyi k1 mal ortakln salamam
lar, iyi ki kadnlar ortaklaa kullanmamlard! Bunlar ve
Komn'n merkezi idareye kar bir mcadelenin arac olarak olu18

turulmu bir "aadan gelen iktidar" olmas ve bir de Gen Os

manllar'n, Komn'de grdkleri, kendi dlerinin gerekleme
olana, Fransz proletaryasna duyulan sayg iin yeterli olmutu.
bret'te yaynlanan Komn yazlar, bir baka yayn organ B a
siret'te tezahratla karlanm, gazete, "Aferin bret! B u himmeti
ne imdi ve misillu dakik davalar zerine bundan byle sarf edece
in hizmetlere dahi imdi yani pein olarak teekkr ederiz"
szleriyle kutlanmt. Ardndan Basiret yazar Ahmet Mithat
Efendi'nin savunulan yaynlanacakt.
Komn tartmalarnn yaynland srada, gazete ve dergilerde
1. Enternasyonal'le ilgili yazlar da sklamaya balad. Avrupa'da
giderek byyen bu rgt, devlet adamlarn, hkmeti ve gericile
ri rktrken muhalif aydnlar tarafndan ilgi ve cokuyla karla
nyordu. Ama elbette, bu yazarlarda snf mcadelesi kavram ge
limemiti ve mevcut elikiler onlara gre, mal ve mlkn
zenginler ve yoksullar arasnda eit datlmamasndan kaynaklan
yordu. Yoksullar sefalet iindeydiler ve bu durum, burjuva entelek
tellerinin yreini szlatyordu. rnein, Ahmet Mithat Efendi'ye
gre bir ekmeki nasl sadece be on para kazanabilmek iin hiz
met etmiyor, ada toplumu kurmak iin kendine den pay yeri
ne getiriyorsa, bir vali de siyasetle uraarak kendine ait bir hizme
ti ifa ediyordu; dolaysyla hizmetler arasnda eitlik vard; herkes
toplumsal zenginlii eit bir ekilde paylamal: ayn haklara sahip
olmalyd; nk, btn insanlar medeni cemiyete hizmet etmek
teydi. Bu burjuva eitlik anlay, snf elikisini, doal olarak gr
mezden geliyor, dolaysyla Enternasyonal'i de yoksullarn davas
n gden "cemiyete faydal" bir rgt olarak anlyordu. Burjuva
aristokrat aydnlarn, Enternasyonal hakkndaki nahif deerlendir
melerine karn devlet, Enternasyonal'de, bnyesindeki btn e
likilere karn tehdit edici bir yan grmt.
Ali Paa, Enternasyonal savunucular iin gzda ykl bir
emirname yaynlamt bile: "inin kapitalistle zenginlik ve ni19

metlerden faydalanma hususunda eitliini salamak amacyla

ortadaki mallar blmek ve hkmeti onlarla ortaklaa idare
etmek gibi zararl fikirler 1 860-61 yllarnda meydana km,
dokuz-on yl iinde habis :hlar gibi Avrpa'nn her tarafna yayl
m ve bu fikirleri besleyenler Enternasyonal adyla byk bir der
nek kurmulardr... Yaratl kanununa aykr olan bu gibi fikirlerin
gereklemesi -Allah gstermesin!- trl trl ihtilaller ve at
malar dourur. Bu gibi fikirler tayan komnarlarn, Paris'i ne
hale soktuklar da gzlerimizin nndedir. Bu, insan toplumunu
vahete srklemek, haydutluu ve ekyal sistemletirip mbah
klmak demektir... Bunun imparatorluk snrlar iine girmemesini
salamak ve bu fesat fikre sap/ananlarn maksat ve emellerine
ulamalarna kesin olarak frsat verilmemesi iin gerekli tedbir
almak hknetin grevidir" (A. Cerraholu, agy, Birinci kitap, s.
67)
Gerekli tedbirlerin alnmas hibir zaman ihmal edilmeyecekti.
Her trden muhalefet, iddetle bastrlmaya alld. An lkedeki
btn sosyal snf ve katmanlarn honutsuzluklarn ortak _bir rota
ya sokarak gelien burjuva devrim engellenemedi. Bir zamanlar
merkezi idareyi eletirerek "zgrlk, eitlik ve adalet" sloganlarn
atan ticaret burjuvazisi iktidara geldi. Sosyalizm tartmalar, Jn
Trk devriminden sonra yeni bir ivme kazand ve tabelalarna sos
yalizm szcn !}oyan ilk sosyalist rgtler kurulmaya baland.
ktidara gelen tithat ve 'Ferakki rgt, ii snf eylemlerini ve
grevlerini kanla bastrp, muhalif rgtleri yasaklarken; sosyaliz
min Osmanlca versiyonu, ttihat ve Terakki iktidarna kar muha
lefet eden ii ve aydn kesimlerle, ulusal mcadele veren evrele
rin bayra haline geldi. Bu evreler, aradklarn bulamamlar,
kendi talepleriyle katlp destek verdikleri devrim, onlara yz evir
miti. Huzursuzluk katlanarak artm, muhlalefet yeni bir ierik ka
zanmt. Osmanl mparatorluu'nun her yresinde kyllerin top
rak talebini de iererek gelien milliyeti ayaklanmalar hz
kazanmt.
20

- Grevler, i rgtleri, Sosyalizm Ve Merutiyet

Osmanl mparatorluu'nda ilk ii rgt 1 895'te Tophane ii
leri tarafndan kuruldu. Osmanl Amele Cemiyeti adn tayan bu
rgt, bir yl faaliyet yrttkten sonra yneticileri yakalanp tu

tukland, tutuklananlar 7-8 yllk srgn cezasna arptrld. Bir

ksm da yurtdna kt.
Abdlhamit'in istibdat dnemleri boyunca bu rgt dnda
baka bir ii rgt kurulamad. Ancak 1 906- 1 908 yllan arasnda
younlaan ii grevleri ve halk ayaklanmalar ve giderek gelien
Jn Trk devrimi, ii rgtlerinin yeniden gndeme gelmesini.
salad gibi, bir sredir durmu bulunan sosyalizm tartmalarn
da alevlendirdi.
Devrimden bir yl nce Beynelmilel htilal Frkalar adn ta
yan bir kitap yaynland. Bu kitapta, Owen, Fourier, Saint Simon,
Louis Blanc, Proudhon, Etienne Cabet, B abeuf, Marx ve Engels
hakknda bilgiler veriliyor, Komnist Manifesto'dan drt sayfalk
bir de zet bulunuyordu. Aynca Avrupa'daki eitli sosyalist,
anarist ve milliyeti devrimci partilerin tantld kitap, ilgiyle
karlanmt. Bylece sosyalizm sznn kullanlmasn yasakla
yan Abdlhamit yasalar, deien siyasal koullar nedeniyle h
kmsz kalmaya balamt. Ama henz bu bir balangt.
Devrimin ertesinde, austos ve eyll aylarnda 30 gn iinde en
az otuz yerde grevler balad. 1 908'in ilk grevi imparatorluun Av
rupa kesiminde Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan'a yakn bl
gelerdeki demiryolu iileri tarafndan yapld. Bu grevler ksa za
manda hzla yaylarak stanbul-Edirne hatlarna kadar srad. Bir
sre sonra Aydn demiryolu iileri ve dk maal memurlar da
greve gittiler.
Daha sonra baz maden ocaklarnda, stanbul ve Ankara'daki
ttn iletmelerinde cret ve kt alma koullarnn dzeltilmesi
talebiyle grevler grld.
Ama greve giden baz iilerin talepleri bunlarla snrl kaln21

yordu. Anadolu Badat Demiryolu iileri 1 7 Austos'ta hkmete

verdikleri dilekeyle aadaki talepleri ileri srerek, bunlar yerine
getirilmedii takdirde, greve gideceklerini akladrlar:
-Badat demiryollar Memurin ve Mstahdemin Cemiyeti adl
dernek tannmaldr,
-ube mdrlklerinden baka btn memurlara birer maa ikramiye verilmelidir,
-Gece alanlara iki kat gndelik verilmelidir,
-Hasta memurlar iten karlmamaldr.
iler, istekleri kabul edilmeyince ksa sre iinde greve gitti
ler. 1 5 Eyll 1 908 tarihli kdam gazetesinde bu grevle ilgili haber
u ifadelerle yer ald: "Eskiehir, Ankara- Konya- Bulgurlu hatla
ryla btn ubelerindeki memurlar ve amele grev yapmlardr.
Dn, amele, nlerinde mzka ve ellerindeki bayraklarla Kadky
ve civarn dolamlar, tezahrat yapmlardr. Bu gezintiden
sonra, Haydarpaa stasyonu' nun kapsna astklar bir beyanna
mede, akam trenlerinin geliinden sonra tekmil memurinin ii b
rakacaklar yazlyd " (Dimitr imanov, Trkiye i ve Sosyalist
Hareketi, Belge yaynlar, s. 38)
Ayn yl, Alatirii Tula Fabrikas iileri, Selanik'te iki ttn ti
carethanesi, Yamal iiler, imendifer iileri, Zonguldak maden

iileri, liman iileri, irket-i Hayriye iileri, Adana'da pamuklu

dokuma fabrikas iileri de greve gitti.
Baz grevler, hkmetin emri zerine iddetle bastrld. Aydn
Demiryolu iilerinin grevine saldran jandarmalarla iiler arasn
da kan atmalar srasnda bir ii ld, birou tutukland, bir
ksm da yaraland. Olaylar giderek byynce zmir valisinin iste
i zerine kente Mecidiye zrhls gnderildi.
Osmanl mparatorluu'nda iilerin durumu olduka ktyd.
Gnlk alma sresi 1 5 - 1 6 saati buluyor, haftalk tatil haklarn
kullanamyorlard. cretlerin zamannda dendii olmuyordu, s
telik sadece allan gnler iin deniyor, yemek saatleri ve din
lenme aralarnda kesiliyordu. cretler yllarca ayn kalyordu. r22

nein Ergani Bakr letmeleri ' nde alan iilerin yevmiyeleri,

elli ylda iki kuru artmt. Dier yandan lkedeki kapitalist ilet
melerin yabanc kumpanyalar tarafndan iletilmesi o sralarda
uyanan Trk milliyetiliinin etkisi altnda kalan Trk iileri ra
hatsz ediyor ve birok grev, yabanc kumpanyalara kar gelien
bir tepkinin rn olabiliyordu.
l 908'de arlkl olarak cret sorunu gzetilerek balatlan grev
lerin daha sonraki yllarda zenginleen ii talepleri nedeniyle ie
rii de deiecekti. Ancak, ksa zamanda ok sayda grevle karla
an ttihat ve Terakki Hkmeti 25 Eyll I 908'de (ki, temmuzda
iktidara gelmiti) Tatil-i Egal yasas hazrlayarak grevleri ve ii
lerin sendikalarda rgtlenmelerini yasaklad, basna sansr geti
rildi. Ancak, bu yasak ve basklara karn grevler durmad. Dev
rimden iki yl sonra Tramvay iileri, Kazleme deri iileri,
Manastr Dokuma Fabrikas iileri, stanbul'da kmr ykleme ve
ttn deposu iileri grevdeydi.
Selanik, zgrlk fikirlerin en ok kk sald bir kent olarak
ii eylemleri bakmndan kaynamaktadr. ilerin, 8 saatlik ig
n ve hafta tatili talebiyle balattklar bu grevler, ncekiler ve son
raki grevlerin birou polis zoruyla bastrld.
Sendikal rgtlenmenin Tatil-i Egal yasasyla yasaklanmasna
karn, 1 908'den 1 9 1 3'e kadar olan dnemde birok sendika kurul
mu ve ok sayda ii, sendikallamt. stanbul'da marangozlar,
terziler, Anadolu demiryolu memurlar; Selanik'te ttn iileri,
pamuk iplii bkmcleri, hamallar, ykleme iileri ve demiryolu
memurlar; Zonguldak maden iileri; zmir'de ykleme ve demir
yolu iileri sendikalar kurulmutu. Bunlarn yan sra sendika ol
mayan eitli ii kurulular da yaygnlayordu. (Mete Tunay,
Trkiye'de Sol Akmlar, Cilt 1 , Bilgi Yaynevi, s. 35)
i hareketi geliirken, birok blgede sosyalist cemiyetler ku
rulmaya ve sosyalist antetli yaynlar kmaya balad. Geri, Make
donya'da, sosyalist ad alm rgtler 1 908'den ok nce faaliyete
balamlard aina, sosyalizmin, rgtsel ifade olana kazanmas
23

l 909'da balayacak, l 9 I O'lardan sonra yaygnlaacakt. 1904'te faa

liyete balayan Makedonya-Edirne hattndaki Makedonya Dev
rimci rgt, daha ok Bulgarlar arasnda alma yrtyordu
ama, bu faaliyet Trk iilerini de etkilemeye balamt. Sela
nik'te, devrimden bir yl sonra kurulan ve Trk, Yunan ve Yahudi
iilerin ye olduu Selanik i Kulb ise, 1 Mays l 909'dan
sonra Sosyalist i Federasyo'u'na dnecekti. Faaliyetlerini sr
drdkleri sre iinde ok sayda iiyi rgtlemeyi baaran bu r
gtler, kendilerini sosyalist olarak tanmlayan reformist rgtlerdi.
Bunlarn ve l 9 IO'da kurulan Osmanl Sosyalist Frka ve rgtleri
nin sosyalizm perspektifi, znde, iktidardaki ttihat ve Terakki
rgtnn perspektifini amyor, ancak, ii ve emeki kitlelerinin
duyduklar honutsuzluu rgtleme ilevini gryorlard.
Sosyalizm, alternatif bir dzen olarak o kadar ok tartlyordu
ki, ttihat ve Terakkiciler de bu tartmaya katlmadan edemiyorlar
d. l 908'deki tartmalarn ierii, l 87 1 'de Komn' tartan Gen
Osmanl aydnlarnn yrtt tartmalardan ok farkl deildi;
belki biraz daha entelektel derinlik ve sosyalizm hakknda konu
ulanlarla ilgilenen evrelerde bir genileme salanmt. Selanik'te
kan ttihat ve Terakki adli gazete, devlet sosyalizmini savunuyor
ve bundan anlalmas gerekenin fizyokratizmle sosyalizm arasnda
bir sentez yapmak olduunu kaydediyordu. "Fizyokrat/ar devletin
pozitif grevini inkar ederler. Fizyokrat/ara gre devlet servet is
tihsal etmeyecek, servet iin alanlara karmayacaktr. Bunun
zdd bir doktrin vardr ki, devlet komnizmi adyla tannr; 'Kom
nizm deta' yani devlet komnizmi ad ile tannmtr. Devlet kom
nizmindeki sakatlk ortadadr. nk devlet, retim vastalarnn
sahibi hele tek sahibi hi deildir. Kiilerin akli ve adali yani kafa
ve kol almalarna hi sahip olamaz. Byle olunca devletin varl
m inkar etmek, yok etmek gerekir... Fizyokratlarnkiyle devlet ko
mnizmi arasmda ortalama bir meslek knutr ki buna devlet sos
yalizmi denir. Buna gre devlet, baz hususlarda zel teebbsn
24

yerine gemelidir veya zel teebbse mdahale etmelidir... Ama

zel teebbse engel olmamak gerekir. Devlet hibir zaman retim
aralanmn tek sahihi olarak kabul olunamaz ... nerdiimiz fikir
bugn medeni toplumlar tarafndan uyglanan devlet sosyalizmi
dir... Mdahale mesleini o suretle snrlandrmak gerekir ki zel
teebbsn tan serbestliine engel olmasn" (A. Cerraholu, Tr
kiye'de Sosyalizmin Tarihine Katk, May yaynlar, 1 975, s. 50 1 )

Bu, ttihat ve Terakki'nin ilkelerine sadk gazeteden yaplan

uzunca alntda grld gibi Trkiye'de tekelci devlet kapitaliz
minin ve zel teebbsn hangi ilikiler iinde gerekletirilecei
tartlmakta ve nerilen ynteme sosyalist devletilik ad veril
mekteydi. Sosyalizmi savunan Osmanl .sosyalistlerinin byk bir

ounluu ise gazetenin izledii yntemin tersini uygulayarak

kendi sosyalizmlerinin ieriini, tekelci devlet kapitalizmini ak
layan unsurlarla doldurdular. Bir yanlaryla Osmanlya bir yanla
ryla da ancak, yakn gelecekteki Trkiye Cumhuriyeti'ne balyd
lar, ufuklarna sosyalizm adna fazla bir ey yerletirememilerdi;
zaten toplumsal koullar bakmndan zaman olduka erkendi.

- Osmanl Sosyalist Frkas Ve tiraki Hilmi

lk Trk "sosyalist" dergisi 26 ubat 1 9 1 0 ylnda yaynlanma
ya balanan tirak'ti. (*) Yayn sorumluluunu Hseyin Hilmi'nin
stlendii tirak birka kez rfi dare tarafndan kapatlm, her
seferinde bir baka adla yeniden yaynlanmaya balamt. nsani
yet, Sosyalist, Medeniyet adlarn alarak yayn faaliyetini kesintili
olarak srdren dergi, Osmanl Sosyalist Frkas (OSF)'nn kurul
masndan sonra, bu partinin yayn organ oldu. OSF'nin program
(*) A. Cerahholu (Kerim S adi), Trkiye'de kendisine "sosyalist" adn veren
ilk gazetenin izmir'de, Boykotaj Cemiyeti tarafndan 1908 Kasm aynda yaynla
nan Gave olduunu kaydetmektedir. Ancak Gave, siyasi ve ideolojik tutumunu,
"ttihat, padiah, halifeci, dinci ve ayn zamanda Liberal-S.osyalisl" olarak
aklamt ve btn hedefi, yabanc rnlerin boykot edilmesinden ibaretti.

25

da tirak sayfalarnda yaynland. Frkann sosyal ve siyasal anla

yn yanstan u gr, onun sosyalizm anlaym, halk ve devlet
arasndaki ilikiyi nasl grdn rneklemesi bakmmdan ilgin
tir:

"Hkmet Anadolu'da kooperatif irketler, kk sendikalar

tekil etmeli; kyl az faizle istedii paray oradan alabilmeli. Biz,
hkmetimizden ne bir Grand Opera ne de Sarayburnu 'ndan Hay
darpaa'ya asma kpr istiyoruz. . . Biz iileri, renberleri, kyl
leri biraz terfih edebilirsek, byk i grm oluruz. " (Cerraholu,
1 06)

Balca kadrolar arasnda Refik Nevzad, Namk Hasan, Pertev

Tevfik, Baha Tevfik, smail Faik, Hamit Suphi bulunuyordu. Parti
nin Paris'te bir yurtd brosu, stanbul, Kastamonu ve Ankara'da
temsilcilikleri vard.
Partide ve yayn organnda ilgin bir sosyalizm anlay hakimdi. slamiyetin, znde sosyalizmi ierdiini dnyor ve sosya
lizmi hakl karacak gerekeleri slam dininde aryorlard. Dier
yandan, OSF, milliyeti bir partiydi. Hseyin Hilmi bir keresinde
yle yazmt "slamiyette nice ayet-i kerime ve hadis-i erif ile

tasdik olunan sosyalist ilkeler zekat gibi ameli bir surette dahi
ifra edilmektedir. " Sosyalizmin slami ifadesi, zekatta bulunmu

tu.

Jn Trk iktidarna ynelik srekli eletiriler getiren Hseyin

Hilmi ve arkadalar, bu ynetimin bir diktatrlk olduunu vurgu
luyor ve "amele"ye daha iyi koullar salamak iin mcadele edi

yorlard. Bir amele rgt olduklarm her frsatta yinelemelerine

karn snfsal bir perspektife ve buna bal bir devlet tasarmna
sahip deildiler. Yayn organlarnn logosunda "Biri Yer Biri Bakar
Kyamet Ondan Kopar" ibaresi bulunuyordu. tirak'in birinci say
snda "Sosyalizm sermayenin bir avu zalim kimsenin elinde bu
lunmasna raz deildir. Bu yzden herkese hakk kadar verilmesi
prensibini ortaya koyar. Niin milyonlarca insan bir kiinin esiri
olsun!" denilmekteydi. Mulak bir hak kavramyla aklamaya a-

26

ltklar blm problemi, programlarnn temel sorunuydu. i

lerin mevcut iler acs durumlarnn hakkaniyet gzeterek yapla
cak bir blmle dzeltilebileceini dnyorlard. Temel talep
leri unlard: Btn seimlerin tek dereceli olmas, geni bir basn
ve toplant zgrl tannmas, lm cezasnn kaldrlmas,
temel tketim mallar zerindeki vergilerin kaldrlmas, demiryo
lu, banka, sigorta ve maden ocaklarnn milliletirilmesi ve tekelle
rin datlmas, bar zamannda ordunun yalnzca milis kuvvetle
rinden meydana gelmesi, gsteri, grev ve basn zgrl vs.
Bu trden talepleriyle, Jn Trkler'in, yola kp da yarm b
raktklar burjuva demokratik devrimin tamamlanmasn ngr
mekteydiler. Adalet, eitlik ve zgrlk vaatleri yerine getirildii
takdirde, iilerin yoksulluk sorunu zlecekti. Mevcut hkmet
buna muktedir deildi, nk bunu yapabilecei halde yapmyor;
sermayenin, bir avu insann elinde tutulmasna gz yumuyordu.
OSF'liler devletin btn ekonomiyi elinde tutan bir tekel haline
gelmesini istiyorlard. Emperyalistlerin kontrol altndaki iletme
leri .milliletirilmesini savunuyor ve bunun sosyalist ekonominin
kurulmas iin yeterli olacan sanyorlard. nerileri, aslnda ka
pitalizmin gelitirilmesinden baka bir ama iermiyordu. Yasal
dzenlemelerden ok fazla ey umuyorlard, "Dilencilii ve serse
. n kaldrmak iin adalete uygun kanunlar koymak gere
rilii ortada
kir" ifadelerinin yer ald, Paris brosunun yaynlad bir bildiri
de, serserilerle ilgili bir yasa karan devlet eletirilip ona
"serserilere i bulmak ve karnlarn doyurmak" gibi hedefler gs
terilmekteydi.
Devrimin snfsal nitelii konusunda doru bir tahlil yapama
mlard, bu yzden iktidarda olan burjuva devrimcileri, hayal k
rklna urayanlarn bulunduu bir baka burjuva demokrat cep
heden eletirmekle yetindiler, daha ileri gidemediler.

Ayn bildiride bu ruh durumu da yansyordu: "Eer birisi bize

yl nce byk Osmanl devrimi iin 'sizin, olmas iin 15 yl27

dan fazla altnz o byk devrim bir gn memleketinizde kam

y sosyal yasalar iine sokacaktr ' demi olsayd o zat yalanclk
la sula:dk. yle derdik: 'Bizim kuracamz merutiyet rejimi
ilerlemenin temellerini atacak, birlii bozucu olmayacak, hrriyet
aknn mucidi olacak, kin ve garezin mucidi deil! Medeniyet fik
rini ihya edecek, vahet fikrini deil, sosyal mutluluun ve zgrl
n sorumlusu olacak, yoksulluun deil."
Onlara gre Jn Trkler milli birlii salayamamlard. Halbu
ki "herkes mutlu herkes msterih olmalyd"; ve bunun koulu,
milli hakimiyetin salanmas iin ulusun her ferdi ile istiare et
mekti.
OSF'nin bu grleri daha sonra kurulacak kimi sosyalist frka
lar tarafndan da gelitirilerek emperyalizme kar milli kapitaliz
min savunulmas dorultusunda faaliyet yrtmeyi tleme dze
yine gelecek, bylece anlaml bir antiemperyalist politika bile
gdlm olmayacakt. Bu grlerin en gelimi biimi efik
Hsn'nn TKP'sinde grlecek; perspektifin doal gelime izgi
si, snf ibirliine varacaktr.
lk sosyalistler, iilerin birliini, ounluun haklarnn gze
tildii ulusal birliin salanmas iin istiyorlard. Mevcut hkmet,

bu birlii salayamam, ounluun haklarn gzetmemiti. Kar

delik ve eitlik vaadi bo kmt. "Osmanl Sosyalist Frkas
memleketimizde eitli unsurlar arasnda birlik, kardelik, eitlik
esaslarna hizmet edecek ve balca blnme sebebi olan nefret ve
yanl anlamann giderilmesine alacaktr. Temel amalarndan
birincisi, resmi programnda beyan olunduu zere, ounhun
haklarn ve refahn salamak, ikincisi ise yine ayn amacn iaha,
ok gerekletirilmesi iin btn yeryzndeki iilerle ibirlii ve
hareket birliini salamaktr."
l9I3'e gelindiinde, politik yaamnda nc yln dolduran
OSF, ttihat ve Terakki Hkmeti'nin gazabna urad. tirak der
gisi ve parti kapatld. Hseyin Hilmi ve arkadalarndan bazlar
srgne gnderildi, Divan Harb'e verilen muhaliflerden bazlar o

28

srada bir suikaste urayan Mahmut evket Paa'nn ldrlmesin

den sorumlu tutularak idama mahkum edildi.
Bu frtna, OSF'nin ve dier muhalif hareketlerin sonu oldu.
Bundan sonra, Birinci Dnya Sava 'nn sonuna kadar hibir sos
yalist giriim gndeme gelmedi.
Hseyin Hilmi ve arkadalar srgnden ancak 1 9 1 S'de dne
bildiler. Dner dnmez de OSF'yi bu kez yeni bir ad altnda can
landrmaya altlar. 1 919 ylnn ubat aynda kurulan yeni parti
nin ad Trkiye Sosyalist Frkas (TSF)'yd. Bu dnem Trkiye
asndan da yeni bir dnemdi ve iki yl iinde birok siyasal olu
um tarih sahnesine kacak, ii hareketleri yeniden balayacakt.

Dirili: "Trkiye Sosyalist Frkas"

Bir ay iinde programn aklayan TSF'nin temel programatik

ilkesi eitsizlik ve adaletsizlie dayanan bugnk toplumun ura
snda burasnda deiiklikler yaparak, onu ekilebilecek bir duru
ma getirmekti . retim ve datm aralarn n devletletirilmesi ve
ayn amac gdenlerle ibirlii yaplmasn hedefliyorlar bu amaca
ulancaya kadar da birtakm reformlarn y aplmasn ngryor
lard.
Parti, hil\;meti, ekonomide milliletirinelere gitmesi iin sk
tracaktr. Yeni bir vergi refo yaplmal, zorunlu tketim vergi
leri kaldrlmal, lks harcamalar ve kullanlmayan servetler vergi
lendirilmeli, emekilerden vergi alnmamal; birtakm nlemler
alnarak "sermayesiz snf' korunmalyd.
Parti'nin yayn organ tek yaprak halinde baslan drak'ti.
TSFnin grleri OSFnin grlerinden biraz farkllam, ama,
bu deiiklik ze ilikin olmamt. Ancak, aradan bir dnya sava
nn gemesiyle deien konjonktre} durum itibariyle TSF, ken
disini yeni koullara uydurmutu. Yine de sosyalizmle slam dini
arasnda zoraki bir iliki kurma abasna girilmektedir. Biraz laik
leilmitir

ama

din, sosyalizmin kayna olarak grlmeye devam

etmektedir. drak gazetesinde "Memleketimiz, ezeli bir sosyalist

29

memleketidir. Muhammed'in kurallar ise esasen yksek hkmle

riyle bir sosyalist dsturudur. Ve hu dstura tamamen uyulduu
srece, eriat hkmlerine itaat edildike h millet refah iinde ya
amtr" ifadeleri bile yer ald.
Parti'nin milliyetiliinde de herhangi bir deiiklik olmamtr.
O zamanlar drak'te Zenon imzasyla yazan Ziynetullah Nuirevan
(daha sonra Halk tirakiyyun Frkas'na geecek, Mustafa Suphi'ye
yaknlaacaktr) sosyalizmle milliyetilik arasnda yle bir iliki
kuruyordu: "Sosyalistler grevlerini yapyorlarsa milliyetilie hiz
met etmi olurlar; milliyetiler de halk anlamyla programlarn
uygularlarsa h da sosyalistlerin iine gelir. Ama, milliyetilikte
ovenizme kayma ynelimi vardr. Yine de bu derdin yegane devas
sosyalizmdir. " (Mete Tunay agy, s. 74) Bu grler, OSF'lilerin
milli birliki dncelerinden olduka deiiktir.
O dnem, "sosyalist"lerin srarla ve srekli olarak milliyetilik
ten sz etmelerinin nedeni, Trkiye'nin bat kapitalizmi karsnda
ki konumu olduu kadar, Trkiye'de proletaryann, burjuvazinin ve
aristokrasinin olmadna inanmalaryd. Trkiye devasa bir kyl
kitlesinden olumakta, bu kitle, Osmanl hkmeti ve Avrupa kapi
talistleri tarafndan smrlmekteydi. Dolaysyla, milli birlik ha
linde, hkmete ve daha ok da Avrupal kapitalistlere kar savalmalyd. Snf mcadelesinden anladklar, Trk ulusu olarak
Avrupal emperyalistlere kar sayamak biiminde ifade buluyor
du. Kukusuz, bir sre sonra girilecek olan Ulusal Kurtulu Sava
ortam, sosyalistlerin, ufuklarn bu hedeflerle snrlamalarn ko
laylatryor ve doallatryordu; ama bu perspektif, onlar fazla
ilerletemiyordu. Hkmete ynelik alt doldurulmam muhalefet
biimi ise, onlarn olduklar yerde durmadan dnmelerine neden
oluyordu.
Ama, bu kez, Hseyin Hilmi ve evresi OSF dnemindekinden
farkl olarak belli bir ii kitlesiyle iliki kurabilmiti. 1920'deki
Tramvay iilerinin grevi TSF'nin inisiyatifi altnda gerekleti.
verenle grmeler TSF tarafndan yaplarak, grevin baz ii talep.

30

!erinin kabul edilmesiyle sonulanmas salanmt. TSF ayn d

nemdeki tersane ve debbahane grevlerinde de rol oynad ve bu
ona prestij kazandrd. 1921 l Mays'nda ise irket-i Hayriye, Sey
rsefain, Hali daresi, Tramvay Kumpanyas iileri toplu halde
"amele bayramn" kutlamak zere Parti Merkezi 'ne geldiklerinde
Hseyin Hilmi ve partili, iilerle bayramlatktan sonra onlar
Babali ' ye, sadrazam paaya ziyarete gtrmt. Sadrazam ziya
reti yaplarak kutlanan 1 Mays, youn bir ii katlmyla gerek
lemesi bakmndan dikkat ekici oldu.
Frka ' nn parlak gnleri, bir sre sonra sona erdi. Parti iinde
Hseyin Hilmi'nin diktatrlnden yaknan eitli gruplar, parti
den ayrldlar. Bir ksm yeni partiler kurarak faaliyetlerini buralar
da devam ettirdiler.
TSF, Tramvay iilerinin grevi srasnda ngiliz igal kuvvetleri
tarafndan desteklenmiti. nk o sralarda Tramvaylar, Fransz
kumpanyasna aitti ve ngilizlerin Franszlarla aras olduka kty
d. Hilmi'nin grevci iilere iane salamak iin ngilizlerden para
yardm ald da sylenmektedir. Ancak ngilizlerle Franszlarn
aras dzelince Hilmi ve partisi destekten yoksun kald gibi daha
sonra yaplan grevler de baarszlkla sonuland. TSF'nin bu tr
den elikilere bel balayan politikas, partiyi paralayan etkenler
den biri oldu. Hseyin Hilmi, girdii karanlk ilikilerin sonucu
olarak ldrlmeden nce, bir sre ortadan kayboldu, ortaya tekrar
ktnda ise bol para harcayp lks yaamaya balad. Hakknda
igal devletlerine ajanlk yapt dorultusunda iddialar da ortaya
atld. tiraki Hilmi'nin kiisel tutumlarndan bamsz larak,
OSF ve TSF, Osmanl mparatorluu'ndan modern Trkiye'ye
doru gelinen yerde, ii rgtlenmeleri ve sosyalizm adna bir d
nemin simgesi ve nemli kaldrac olmutu. Ama TSFnin kurul
masndan bir yl sonra, bu parti, alannda tek deildi artk; baka
oluumlar ve frkalar da kurulmaya balad.
TSF miadn doldururken Trkiye'de ii eylemleri artm, sos
yalist hareket yeni bir dnemece girmiti bile.
31

2. 1908

DEVRM'NN SOSYAL ERG

3 Temmuz 1 908'de ttihat ve Terakki gizli rgt'nn bir darbe

siyle il. Merutiyet ilan edildi. il. Merutiyet, darbeye nderlik
eden Jn Trkler'in etkisi altnda olduklar Fransz Devrimi'nin slo
ganlarnn gerekletii bir hareket olarak propaganda edildi.
Oysa, bir baka deyile "Hrriyetin ilan" olarak da adlandrlan
1 908 devrimi, Jn Trkler'in feodal mutlakiyeti saray ynetimini
devirme konusunda ekingenlik gstererek, feodalizmin iinde ye
eren kapitalist dinamiklerin gelimesi iin uygun koullan olutu
racak siyasal kanallar sonuna kadar ama gereksinimi duymadan
baz reformlarla yetinmeyi tercih etmeleri ve feodalizmin krdaki
en nemli dayana olan feodal toprak mlkiyetini datmaya te
ebbs etmemeleri yznden tamamlanamamtr.
Merutiyeti, grnrdeki haliyle bir aydn-asker-sivil zmre
eylemi olarak tanmlamak mmkndr. B u erevede, yurtdnda
ve yurtiinde verdikleri mcadele nedeniyle popler duruma gel
mi olan ve resmi tarih anlaynn da, zel bir katkyla, bu pop
lerlemeyi kkrtarak ne kard ttihat ve Terakki'nin aydn
kadrolarnn abalar teslim edilmelidir. Ancak, bu, tarihin tmyle
kavranmasna yetmeyecek; bu grnn ardnda yatan derin snf
atmalarn ve kitlelerin eylemlerini grmeksizin, bu sosyal hare
kete zemin hazrlayan dinamikleri kavramak mmkn olmayacak
tr. nk Jn Trk hareketi, bir avu tbbiyeli rencinin kurduu
ve sonradan geliip genileyen ttihat ve Terakki Cemiyeti men32

suplarnn propaganda ve rgtlenme faaliyetinin yan sra, Hin

Trkler'in odakland imparatorluk merkezlerinden, o zamanki ile
tiim ve ulam olanaklaryla dnldnde, ok uzakta gelien
mnferit halk isyanlarnn; stanburda tersane grevleriyle balayan
ii eylemlerinin; ulusal hareketlerin; Sivas'ta, Erzurum'da, stan
bul'da ortaya kan kadn eylemlerinin hazrlad bir sosyal zemi
nin rndr. Ve bu eylemler, modem Trkiye'nin snf ilikileri
nin; eliki ve atmalarn embriyon halinde grnd ilk
eylemlerdir.
Osmanl mparatorluu'nun Balkanlar'dan Musul ve Kerkk'e;
gneyindeki Arap halklarnn yaad topraklardan Kafkasya'ya
kadar olan snrlar iinde, Tanzimat dnemiyle balayan, 1 908'de
Merutiyet'in ilanyla dorua kan Jn Trk hareketi, merkezi feo
dal, mutlakiyet rejimine muhalif btn sosyal snf ve tabakalar
harekete geiren bir sosyal hareketti.
Harekete katlanlar, siyasal beklentilerinin padiahlk rejimine
dokunulmakszn karlanabileceini ummak gibi bi.r safdillie ka
plm olsalar da, onlarn subjektif niyetlerinden bamsz olarak
bu hareket; znde, ulusal burjuvazinin gelimesinin koullarn
oluturmaya alan antifeodal bir hareketti.
Hemen hepsi, saltanatn korunmasn; ancak, padiahn yetkile
rinin yasalarla snrlanmasn, seilmi temsilcilerdeh oluan bir
meclis araclyla sarayn denetim altna alnmasn savunan bir
ka merutiyeti rgtn iinde, deiik sosyal snf ve katmanlarn
kar ve beklentilerini, kendi hedefleri dorultusunda kanalize et
miler ve bu bakmdan, ttihat ve Terakki rgt, dneme damgas
n basmtr.
ttihat ve Terakki rgt, homojen bir rgt deildir ve bnye
sinde, sarayn ok yaknlarnda bulunan honutsuz brokratlarn,
ordu mensuplarnn, aydnlarn, esnaf ve erafn, zanaatkarlarn ve
tccarlarn, kozmopolit Osmanl mparatorluu'nda gelimekte
olan milliyeti eilimlerin temsilcilerini barndrmtt. Deiik
snf ve katmanlarn karlarn yanstan ideolojik ayrlklar yzn33

den keskinleen elikilerin, ayn rgt ats altnda barnmasnn

olanak d grlmesinden dolay kimi zaman blnen, kimi zaman
da evresinde kk ve etkisi az baz rgtlenmelerin domasna
neden olan ttihat ve Terakki rgt, bu heterojen yapsna karn;
btn bu sosyal katmanlarn zlemlerini, o dnem palazlanmakta
olan ticaret burjuvazisinin siyasal hedeflerine kanalize etmi, bu is
temlerin kendisinde cisimletii; denebilir ki, tek irade olmutur.
Bu kapsayclna karn, ttihat ve Terakki'nin nemli bir par
as olduu Jn Trk hareketinin siyasal kna g veren ve bir
honutsuzluun ifadesi olduu iin onu merulatran, ama hibir
zaman bu hareketin nemli ve etkili bir bileeni olamayan, kendili
inden parlayp snen Anadolu'daki kyl isyanlarn; lkede ku
rulu az saydaki fabrika ve atlyelerde birbiri ardna patlak veren
ii grevlerini; "Osmanl kadnlarnn hak araylar"n siyasal ola
rak kapsayamad iin, 1 908 devrimi, bir halk devrimi olma zel
liinden yoksun kalmtr.
Jn Trkler, saltanat ykmay l)ibir zaman dnmediler. Bu
nedenle, byk bir destekle iktidara gelmi olmalarna karn, do
rudan iktidar talebinde bulunmayarak; ilevlerini, gerekletirilme
sini padiahtan bekledikleri reformlar bir meclis araclyla de
netlemekle, Abdlhamit'in yetkilerini kstlamakla snrladlar.
ktidarla ilgili en radikal talepleri, padiahn deimesiydi. Ancak
bunu, dayanan halktan almayan komplocu yntemlerle gerek
letirmeye altlar. Bu yzden, zaman zaman Abdlhamit'e kar
dzenlenen suikastler ve saray darbeleri hem hedefine ulaamad,
hem de smrldklerinin farkna varan ama balarna gelen btn
kt eylerin, stanbul'da oturan Abdlhamit'in denetimi dna
km saray memurlar, yerel idareler ve valiler yznden olduu
nu dnen ve bu yzden saraya telgraf stne telgraf ekerek ba
llklarn iletip memurlarn ve valilerin deitirilmesini isteyen
Anadolu halknn artmakta olan muhalefeti iin bir nem tamad.
Ne v ar ki, Jn Trk hareketinin kendi siyasal ufku kapsamnda ba
arya ulamasnda, btn imparatorluk snrlan iinde yal<.c hale
34

gelmi olan honutsuzluun ve muhalefet dalgasnn nemli bir

pay oldu. rmekte ve kmekte olan feodal mutlakiyeti rejim,
retici glerin gelimesinin nnde engel olmaya balam ve bir
an nce kaldrp atlmas gereken bir statko haline gelmiti. Devri
me nderlik eden ticaret burjuvazisi ve aydnlarn yan sra, saray
ve saraya ok yakn brokratlar dndaki dier btn halk kesimle
ri de, kendi sezgileriyle bu durumu kavramlar; kendiliinden geli
en patlamalar, ayaklanmalar ve grevlerle mevcut devlet erkini zor
lamaya balamlard. 1 908 devrimine katlan btn glerin
beklentileri, ufuta grnen devrimin ve iktidara yaklaan ttihat
ve Terakki rgtnn, bunlar karlayp karlayamayaca soru
nundan bamsz olarak, bu devrimci dalgann akt yne kanalize
edilmiti. Jn Trkler, Anadolu'dan, B alkanlar'dan, Trakya'dan ve
Arap blgelerinden gelen bu muhalefet selini kendi aklar iine
alp erittiler. Devrimin, ttihat ve Terakki rgtnn programnn
gsterdii snrlardan daha uzaa tanmasn hedefleyen baka r
gtlerin de kurulmu olmasna karn, iinde bulunulan sosyal ve
ideolojik koullarda, zaman zaman iddete bavurma aamasna
gelseler de; eylemlerin kendiliinden karakteri yznden saltanata
ynelik radikal bir eletiri yapabilme kapasitesine ulaamayan halk
kitleleri, bu gdk burjuva devrimini daha ileriye tayacak bir
enerjiye ve perspektife sahip olamadlar.
Tefeci-ticaret burjuvazisinin karlarn temsil eden Jn Trkler,
esasnda, eylemlerinin muhtevas bakmndan kendi politik hare
ketlerini destekleyen bu snf ve katmanlar, radikalletikleri nokta
larda ketlediler. ktidara geldiklerinde de, daha nce bulunduklar
hibir vaadi yerine getirmedikleri gibi, zgrlk sloganyla ayakla
nan kitleleri yar yolda brakarak onlarn zerinde bask ve zorbalk
uyguladlar.
rnein, o dnem henz bamsz bir snf karakterinden yok
sun ve gizli "Osmanl Amele Cemiyeti" ne gelinceye dek, hibir r
gtle tanmam olan, ancak yeni yeni, ekonomik talepleri iin
mcadele etmeye balayan ii snf, Jn Trkler tarafndan gr35

mezlikten gelinmi, hazrlanan baz bildirilerde "ameleler"e de to

parlayc arlar yaplm olunmasna karn, bu snfn istemleri

ne kulak verilmemitir. Merutiyetin ilanndan sonra karlan

Tatil-i Egal Kanunu'yla btn grevler ve ii rgtlenmeleri ya
saklanm, toplant yapma zgrlne snrlar getirilmitir.
te yandan, Osmanl topraklarnda cereyan eden zgrlk
hareketin en nemli dinamiini oluturan milliyeti eilimler; B al
kanlar'da, Arap topraklarnda ve douda yaayan Ermeniler arasn
da gelien ulusal devletler halinde rgtlenme istei, Jn Trkler
tarafndan ounlukla dmanlkla karlanm; bunlara, kendi ka
derlerini tayin etme hakk tannmam; imparatorluktan ayrlmak
isteyen uluslarn Osmanl ats altnda tutulmas iin uralmtr.

- Osmanl mparatorluu'nda Devrimi Hazrlayan

Ekonomik Ve Sosyal Koullar
Avrupa'da burjuvazinin, feodal siyasi kurumlar, kapitalist re
tim ilikilerinin ortaya kmasna bal olarak tasfiye etmesi, daha
nce gereklemi olmasna karn Osmanl mparatorluu'nda bu
eliki daha ge bir dnemde ortaya karak bir sorun haline geldi.
Bir tarm lkesi olan Osmanl mparatorluu'nda, 1 9. yzyla ge
lindiinde, tarm arazilerinin te ikisi, imparatorluk memurlar
olan mltezimlerin elindedir. Mltezimler, tarm rnlerinin byk
bir ksmna el koyduklar gibi, bu topraklarda alan kyllerin
zerinde de her trl hakka sahiptirler. Toprak aalarna ait olan
tarm arazilerinde alan kyller ise, rnlerinin aann el koydu
u blm dnda, ayrca, devlete aar vergisi demektedirler. B u
vergiler, devletin mali ihtiyalar artka, ekonomik olarak dar bo
aza girildike arttrlyor; baka baka adlar tayan yeni vergile
rin yrle sokulmasyla da kyllerin yaam artlarnn gittike
ktlemesine yol ayordu. mparatorluk btesinin en byk
gelir kalemini, dolayl dolaysz olarak toplanan bu vergiler olutur
maktayd.
36

Kanuni Sultan Sleyman zamanndan beri uygulanan ve yaban

c lkelere imparatorluk snrlar iinde ekonomik ayrcalklar ta
nnmas anlamna gelen kapitlasyonlar; emperyalizmin, Osmanl
mparatorluu'nu boyunduruk altna almasn kolaylatrmt. Ta
rmsal retim, yabanc sermayenin boyunduruu altna girmi yerli
ekonomi, yabanc rnlerin rekabetine dayanamaz hale gelmiti.
Kapitalist lkelerde retilen ticari mallar, lkenin drt bir ya
nndaki pazarlara dalyor, sarayn kard yasalarla emperyalist
lerin her trl ekonomik yatrmlarna olanak tannrken pazardaki
makina rn bol miktardaki metalarla rekabete dayanamayan
kk retime dayal yerli sanayi zlyordu.
"Saray adamlarnn, devletin st basamaklarna tnemi paa
larn, bat emperyalistlerinden komisyonlar alarak imtiyazlar ver
dikleri olaan ilerdendi. Mesela, bir nazrn, yabanci bir silah
fabrikasnn komisyoncusu ile ibirlii ettii ve satn alnan her

mavzer bana bir kuru ald grlmtr. Bylece Avrupa kapi

talizminin ajanlaryla rveti devlet adamlarn iinde toplayan
bir snf meydana gelmiti. Bu snf, sermayesini emlak zerine ka
patan rantiye bir snftr" (Hseyin Avni anda, Trkiye'de 54 Yl
nceki i Hareketleri, Evren Yaynlar, 1962, s. 7)
Saray evresinde kmelenmi bu brokratik kast, emperyalist
pazar kavgasnda, bazlarna ayrcalklarn salanmas karlnda
aldklar komisyonlarla semirmiler ve ulusal ekonominin gelime
sinin nne yasal engeller koymulard. Tketim mallarnn tama
mna yakn bir blm Avrupa'dan ithal ediliyordu. Kuma, hrda
vat, i ara gereleri, kimyasal rnler, zrhl gemiler ve matbaa
malzemeleri yurtdndan alnyordu. Bir zamanlar dokumaclk
sektrnde nde olan Osmanl mparatorluu, emperyalist yayl
maclk yznden kk retimin zaafiyet geirmesi nedeniyle
nemli bir maddi kaynaktan yoksun duruma dmt.
ngiliz, Fransz, Rus ve Alman emperyalistlerinin gzlerini s
tne diktii imparatorluk topraklarnda yerli bir sanayinin gelime
sine, neredeyse izin verilmiyordu. lkede retilen mallarn dola37

m iin uygulanan i gmrk vergileri gze alnamayacak kadar

yksek ve yabanc mallarla rekabeti zayflatacak lde maliyet ar
trcyd.
"stanbul'daki frnclar yabanc unu yerli una gre daha ucuza

satm alyorlard. nk bakent deirmencileri aldklar her uval

budaya i gmrk vergisi demek zorundaydlar" (Y. A. Petros
yan, Sovyet Gzyle Jn Trkler-8. 22)
Ayn ekilde, yerli posta idaresine verildiinde stanbul'daki iki
semt arasndaki mesafeyi birka haftada kateden mektup veya ya
ynlar, yabanc posta servisleriyle lkenin bir ucundan bir ucuna,
daha ksa zamanda ulaabiliyordu. Gmrk vergileri yabanc sana
yi rnlerinin dolamn tevik ediyor, yerli mallara i pazarda do- .
lam olana tanmyordu.
Emperyalizmin egemenlii altna girmi olan feodal iktidar,
lke iinde kapitalizmin gelimesinin nnde engel oluturmaktay
d. Emperyalist sermaye ve mal dolamnn rahat bir trafik ak
iinde en cra blgelere dek ulaabilmesi iin karayollar, demir
yollar, depo, acenta, iskele vs. gibi alt yaplar da emperyalistler ta
rafndan ina ediliyor, ama bu ina faaliyeti de yeni bir smrnn
konusu haline geliyordu. Her bir kilometre demiryolu inaat iin,
gzergah zerindeki tarm arazilerinden ve maden ocaklarndan ki
lometre garantisi ad altnda zel bir komisyon creti talep eden
emperyalistler, halk iliklerine kadar smryor ve imparatorluk
kasasnn boalmasna yol ayorlard. Yabanc sermaye, baz ta
rmsal rnlerin, retme ve ihracat ayrcaln da elde etmiti.
1 883'te Franszlar tarafndan kurul an ttn rejisi, ttn retme ve
iletme hakkn kendinde toplayarak Anadolu kylsnn acma
szca smrlmesinin aralarndan biri oldu. Emperyalistler, sahip
olduklar ayrcalklar nedeniyle, kendilerine gbek bayla balan
m durumda olan Osmanl mparatorluu'ndaki feodal ilikilerin
srp gitmesinden yanaydlar. Kapitalizm ncesi ilikilerin korun
masna alrken, bir sre sonra elde ettikleri toprak sahibi olma
imtiyaz nedeniyle de, bat blgelerinde kurduklar iftliklerde c38

retli tarm iisi altrr hale geldiler. cretli ii kaynan; top

rak zerindeki feodal mlkiyet yznden ve vergilerle zorlatrl
m geim koullarndan dolay, yoksullaarak savrulmu ya da o
sralarda ok sk grlen ktlklar yznden blgelerden g etmek
zorunda kalm kyller; ve ellerinde, emek gleri dnda hibir
eyleri kalmam olan ve yabanclarn makina rn ucuz mallary
la rekabet ansn yitirdikleri iin, iliklerini datmak zorunda
kalan eski zanaatlar oluturuyordu.
Ayn igc kaynan altrmak zere, 1 9. yzyln son ylla
rnda maden ocaklarn iletme hakk da yabanclara verildi. Fran
szlar ve ngilizler, oktan beri iletilmedikleri iin, acnacak duru
ma gelmi olan birok oca paylatlar.
te yandan durmadan bor alarak belini dorultmaya ve akla
rn yamamaya alan sultan, Avrupallar'n lke zerinde kurduk
lar mali kontrol mekanizmasn glendirmekteydi. 1 880 ylnda
kurulan ve ngiliz, Fransz, Alman, talyan, Av usturya Macaristan
temsilcilerinden ve Osmanl Bankas'nn temsilcisinden oluan D
yunu Umumiye'yle, imparatorluk gelirlerini denetleme yetkisi de
emperyalistlere verilmi oldu. Dyunu Umumiye, devlet gelirlerini
ve vergileri toplayacakt. Ttn ve tuz tekeli, ispirto vergisi, stan
bul'daki balk vergisi gelirleri ve ipek iftliklerinin ondalk vergisi
bu kurumun emrine verildi. Yzyln sonlarna doru Dyunu
Umumiye, balca imparatorluk gelirlerinin byk bir ounluunu
denetimi altna almt bile.
te yandan, emperyalizmin ve feodal brokrasinin mdahalele
riyle gelimesinin nne geciktirici engeller karlan kapitalist i
dinamikler, ksmen, emperyalist sermayenin dolam ihtiyalar
dorultusunda yapmak zorunda kalnan baz giriimler ve sermaye
nin olaan dolam koullar nedeniyle bir lde gelimekteydi.
Bu kouilarda gelimeye balayan ticaret burjuvazisinin balca
temelleri, feodal koullarda retilen rnn pazarlanmasnn, ihra
edilmesinin ve ithal edilen sanayi mamullerinin Anadolu'ya datl
masnn zincirinde bulunuyordu. Ne var ki, bu zincirin balangcn39

da komprador nitelikle Rum ve Ermeni ticaret burjuvazisi, finans

kaynanda ise ounlukla Musevi asll tefeciler, bankerler bulu
nuyordu. Bylece Anadolu tccar, pazarlad rnn iki ayr kay
nanda bulunan, feodal aalk kurumuna ve emperyalist metropo
le balanm durumdayd. Emperyalistler, lke iindeki acenteleri
durumundaki bu Rum ve Ermeni tccarlar vastasyla sermayenin
dolamn salarken Jn Trk hareketi de, rtk olarak, blnme
mi ve iinde serbeste dolalabilecek bir pazar talebinin ifadesi
olan zgrlk, adalet ve eitlik sloganyla imparatorluk iindeki
btn milliyetleri Osmanl bayra altnda toplama eilimindeydi.
Ancak, tek tek emperyalist devletler, bir yandan pazarn blnme
sini istemiyorlar, te yandan kontrol mekanizmasn ele geirdikle
ri durumda dier emperyalistlerle rekabet etme olanaklarnn arta
can hesap ederek, milliyeti eilimleri desteklemekteydiler.
Trk burjuvazisi de sermayenin lke iindeki dolam srasnda el- .
!erine geen komisyonlardan zenginleen ve bu yzden de dinsel
yaknlk bahanesiyle emperyalistler tarafndan korunan aznlk
uluslardan tccarlarla eliki halindeydi. Ancak bu eliki, l 908
devriminin genel hedefleri iinde bir uzlamann domasna engel
olmad. ttihat ve Terakki de, bu uzlamay Merutiyet'e kadar de
netim halinde tutmaya almtr.
Emperyalizmin, imparatorlua, yerli endstriyi sarsarak ve onu
kerterek mdahale etmesinden, i pazar tamamen ele geirmesi
nin sonularndan en ok madur olan kesimler arasnda bulunan,
tefecilikten ve ticaretten edindikleri nakdi, yerli kapitalist iletme
ler kurmak suretiyle sermaye olarak yeniden retemeyen burjuvazi
ile esnaf ve zanaatkarlar, mevcut siyasal koullarn deimesini is
tiyorlard.
Esnaf ve zanaatkarlar, durumlarn dzelteceini umarak
1 864'te "Islah Sanayi" komisyonunun kurulmasna n ayak olmu
lar ama bu kurulu, gelien sosyal ve ekonomik koullar iinde ta
lihsiz bir giriim olarak kalmt.
"Bu komisyon el sanatlarnn, batnn fabrika endstrisi kar40

snda yaamayacan kavram, el tezgahlarnn fabrikalatrlma

sn zorunlu bulmutu. Yerli endstrinin, bat kapitalizmine kar
durabilmesi iin u drt areye bavurulmas gerektiini ileri sr
mt: Gmrk resmini artrmak; esnaf kmelerini birletirip ir
ketler kurmak; sanat okullar amak; sergiler dzenleyerek halka
yerli mallar tantmak" (Hseyin Avni anda, age. , s. 6)
Bu giriimin dnda, stanbul Ticaret Odas, i gmrklerin
kaldrlmas iin Ticaret ve Nafia nezaretlerine bavurmutu. Dola
ysyla lkede kapitalizmin gelimesinin nne siyasi iktidar tara
fndan, Avrupa kapitalizminin basksyla dikilen engellerin kaldrl
mas iin harekete geecek snfsal dinamikler oktan olumutu.
zlmeyi hzlandrarak devrimci duruma bir biim verecek
ideolojik koullar da olgunlamt. Osmanl mparatorluu'nda or
taya kan zgrlk hareketinin ideolojik esinlenmesini Avrupa'da
geen yzylda yaanan burjuva devrimleri salamtr. Kapitalist
ilikilerin Osmanl topraklarna . tanmasn isteyen gen burjuva
aristokrat aydnlar, ok yakndan tank olduklar 1 848 Fransz Dev
rimi ve komn gnlerinde edindikleri demokratik dnceleri ve
talya'da gelien milliyeti fikirleri yurtlarna tamlar, bu arada
1 905 Rus Devrimi'nin dnsel dalgas da snrlardan ieri girmi
tir. Aznlk uluslara mensup radikal milliyeti burjuvazinin milli
bir devlet olarak rgtlenme istekleri de bu ideolojik ortamn mo
tiflerini oluturmutur.
te yandan mali ve ekonomik kriz iinde olan sarayn yan sra
orduda da bir zlme yaanmaktadr. Alt rtbeli subay ve erler
arasnda muhalefet gelimekte ve yllardr orduda tutularak terhis
edilmeyen askerler bakaldrmaktadr. mparatorluun barnda ge
lien iki yeni snf; burjuvazi ve ii snf iin artk mevcut feodal
mutlakiyeti devlet, yeni ilikilerin kurulmasn geciktiren bir bari
yer durumuna dm, nesnel olarak zlmekte olduu halde,
hala direnen bu politik aygtn engelleyici etkisinin giderilmesi ihti
yac domutu.r.
Bu durumun, gelimekte oian her iki snfn mensuplarna yan41

sy farkldr.

- i Snf Eylemleri
Kapitalist ilikilerin Osmanl topraklarnda ortaya kmas sra
snda, lke iinde yatrm yapan yabanc sermayenin en ok ihtiya
duyaca cretli emein koullar, 1 9 . yzyln ikinci yarsndan iti
baren, zlmekte olan feodal ilikilerin iinde oktan beri olu
mu durumdayd. Kentlerde kurulu ' endstride kullanlan igc
nn kaynan, daha nce de sz edildii gibi, mltezimlerin
smrsne ve gelirlerini aan vergilere dayanamayp topraktan
koparak kente yerleen emekiler ve ekonomik ynden ken eski
kk reticiler oluturuyordu. cretli almaya hazr hale gele
rek topraktan kopan bu emekilerin istihdam edilecekleri fabrika
lar ve atlyeler, bu tarihlerden itibaren Osmanl topraklarnda g
rlmeye balanmtr. Aslnda, maden ocaklarnda ve yzyln ilk
eyreinde kurulan atlyelerde, hkmllerin, erlerin ve kyllerin
zorla altrldklar bilinmektedir. Ancak, igcn bir kapitaliste
kendi iradesiyle satmak durumunda olmadkl, daha ok "angar
ya" bir i yaptklar iin, almahm karlnda bir miktar para al
salar da, bu i.nsanlarn emeini, modern kapitalist anlamda cretli
emek kapsamnda deerlendirmek mmkn olmayacaktr.
Osmanl mparatorluu'nun btn blgeleri, atlyelerin ve fab
rikalarn ortaya kmas bakmndan birbirlerini e zamanda takip
etmezler. Anadolu bu bakmdan olduka yoksul bir tablo izerken;
Rumeli'de ve Balkanlar'da, olduka erken tarihlerde kapitalist ikti
sadi iletmeler kurulmutur. cretli emek, istihdam edilmeye ba
land andan itibaren de, iilerin ekonomik ierikli eylemleri ba
gstermi, ii snfnn gelimemi dnemlerinde grlen makina
lar tahrip etme olaylar balamtr.
Daha 1 835 ylnda -ki Tanzimat'n ilan edilmesine drt yl kal
mtr; devlet eliyle bir feshane atlyesi kurulmu, zmit ve slimi
ye'de de uha fabrikalar almtr. Yine zmit'ten Kkekme42

ce'ye kadar olan blgede, irili ufakl ok sayda kapitalist iletme

ina edilmitir. Kukusuz, devlet eiiyle kurulan bu iletmeler, ordu
nun ve sarayn ihtiyalarnn karlanmasn amalyordu ve bu i
letmelerin bana Ermenilerin getirilmi olmas da ilginti. Daha
sonralar da, yine devlet eliyle kat, porselen, mensucat, aba, uha,
demir ve dokuma atlye ve fabrikalar almtr.
Aznlklar ve }abanc kapitalistler de Osmanl topraklarnda ok
sayda fabrika ina etmilerdir. 1 838 ticaret anlamasnn ve
1 869'da yrrle giren yabanclarn Trkiye'de mlk ve toprak
edinebilmelerini mmkn klan yasann salad olanaklar nede
niyle Osmanl topraklarnda kapitalist iletmelerin saysnda art
grlmtr.
l 908'e gelindiinde sadece Selanik'te 1 0 byk fabrika vardr.
Bursa'daki ipek fabrikalarnn says 65'e, imalathanelerin says da
1 300'e ulamtr. Uak, Grdes, Isparta, Tokat ve zmir'de hal
fabrikalar kurulmu, Karaaa fiekhanesinde olduu gibi baz i
letmeler, bine yakn ii altrr olmutur. Ulam, yap endstrisi,
dokuma, maden, cam, kat, gda ve ttn sektrlerinde alan c
retli ii says artmtr.

"Yalnz tersanelerde 1872 'lerde lOOO'i akn, 1876'da 3000 ii

vardr... 1891 'de Yedikule kuma fabrikasnda 350 iinin, Zeytin
burnu fabrikasnda 800 iinin varl bilinmektedir... Buna; kara
_
yollarnda, demiryollarnda, tramvay, gaz, su irketlerinde alan
iiler, denizyollar iileri, reji iileri, haberleme kesiminde a
lan iiler ve dier zel iyerlerindeki onbinlerce ii katlacak
olursa,: 1908 yl banda yalnz stanbul'da 50 bini aan, btn m
paratorlukta ise milyonu bulan bir ii ktlesinin varlndan sz
edilebilir" (Stefan Velikov 'dan_aktaran Oya Sencer; Trkiye'de i
Snf, s. 129)
Bu dnemde, bu trden ayrcalklarn ve iletme ama izninin
emperyalistler araclyla aznlk kompradorlara verilmesi, Trkler
arasnda kapitalist iletme ama eilimini engelleyen bir faktr ol
mutur. Bu yzden, Trk ticaret burjuvasinin devrim srasnda yk43

selttii "eitlik" talebinin ieriini oluturan unsurlardan birisi de,

yabanc kompradorlarn sahip olduu avantajlara sahip olma istei
dir. Devrim sonrasnda karlan yasalarla bu istem karlanm,
gvence altna alnmtr.
Tanzimat'n ilanyla balayan zgrlk taleplerinin ve dzen
deiiklii isteminin, daha 1 830'lu yllarda, sosyal ve ekonomik
koullara olan muhalefetlerini makinalar krarak ifade etmeye ba
layan iileri de etkilemesi kanlmazd. te yandan 1 830 ve 1 848
Fransz devrimlerine yakndan tank olan Osmanl aydnlar, bu
devrimleri hazrlayan ideolojik tartmalar Trkiye'ye tamak gibi
bir rol stlendikleri iin, Avrupa'da cereyan eden siyasal olaylar,
hemen her kesimin ilgisini ekmitir. 1 845 tarihini tayan bir polis
nizamnamesinde, iilerin grev yapmas, cemiyet kurmalar yasak
lanyor ve "ihtilal vukuunun nnn kesilmesi" iin gerekenin ya
placa belirtiliyordu. ilerin, herhangi bir rgtsel disiplinden
yoksun olmalarna ve henz bu tarihte grevle tanmam olmalar
na karn, devlet, Avrupa'da gelien ihtilalin Osmanl topraklarna
da srama olasln gz nne almaktayd.
ilerin ilk grev eylemleri, l 870'li yllarda balar. l 872'nin
ubat aynda, telgrafhane iileri greve giderler. Ayn yln nisan
aynda ise, zmit demiryolu inaatnda birtakm anlamazlklarn
olduu basna yansr. Anlamazlk, cret yznden kmtr. c
retlerini tam olarak alamayan iiler, ii brakarak raylarn zerine
adr kurmular ve malzeme getiren trenlerin geiine izin verme
milerdir. B u iilerden- birisinin silahl olmas yznden adra
yaklaamayan irket temsilcileri, olay mahkemeye intikal ettirmi
lerdir.
Osmanl mparatorluu snrlar iinde grlen en byk grev
eylemi ise, tersane iileri tarafndan gerekletirildi.
1 873 ylnda yaplan bu grevin, Trkiye ii snfnn tarihinde
nemli bir yeri vardr. 1 l aydr cretini alamayan 600 ii, Baba
li'ye yryerek sadrazama dileke verdi. Onlarn Babali'ye geldik
leri gn, stanbul halk da yry iilerin evresinde toplana44

rak yaplan gsteriyi destekledi. Kalabalk, yollar kapatt ve sadra

zamn cretlerin datlaca vaadinde bulunmasn bekledi. O za
mann gazetelerinde, tersane iilerinin eylemi u szcklerle yer
ald:
"Bazlarnn zevce ve valideleri dahi beraberlerinde olduklar
halde yine Babali piegahma gelerek toplanmlardr. Bilemeyiz
ki mesireleri ishaf olundu mu? Biz de iittik ki, bunlar cuma gn
selam mevkiine gidip arzuhal takdim etmek istemilerse de, bulun
duklar yerden huru/arna kmalarna askerler vastasyla muma
naat olunmu. Dn de gazete mvezzi/erinden birinin eliyle Tersa
ne amale ve marangoz biareleri' imzal bir varaka gndermiler.
Mnderecat o derece feci o derece ackl ki, okuyanlar elbette dil
hun eyler".
iler gazeteye gnderdikleri metinde, yiyecek ekmekleri ol
madm, ocuklar olanlarn eve bir para ekmek gtrmek iin
dilenmek zorunda kaldn ve durumlarnn btn millet tarafn
dan bilinmesini istediklerini yazmlardr.
iler, denmeyen cretlerini alabilmek iin dileke vermek
gibi barl eylemlerin yam sra, iddete de bavurmulardr. Onla
rn iddet eylemleri basnda u ifadelerle yer alr:
"Geen cuma gn, tersane amelesi, bahriye zabtammn tayn
ekmeklerini yama etmitir. O gn epeyce ehemmiyetli bir arbede
olmu, iilerden birka kii yaralanm. Cuma gn tersane iile
rine bir aylk verilmi, ayn 28'inde de bir aylk daha almlar. "
Ksmen baaryla sonulanmasna bal olarak durdurulan ey
lemlerin haziran aynda yeniden canland grlr. Bu dnemde
sadece tersane iileri deil, baka birok ii de tersane iilerinin
baarlarndan etkilenerek greve gider. Taksim'deki yap iileri,
Sirkeci hamallar ve arabaclar ve fiekhane iileri de i durdura
rak taleplerinin yerine getirilmesini isterler. Tersane iilerinin ba
latt grev hareketi baka tersanelere d yaylr. 1 876'da iiler
tekrar Babali'ye yrrler. Kendilerine, ancak iki aylk cret verile
ceini kabul etmeyenlerin paralarnn tamannn denerek iten at45

laca sylenir. Bir ksm iiler durumu kabullenirken, bir ksm

greve devam etme karan alr. Grevci iilerle, greve devam etmek
istemeyen iiler arasnda balayan kavga srasnda birok ii ya
ralanr. Btn bunlar, iilerin cretlerinin tamamnn denmesini
salamad gibi, birou iten karlr ve yerlerine zanaatkar
ocaklarna bal askerler alnr.
Bu tarihten sonra duvarclar, ayakkabclar, terzi iileri, Sela
nik'teki muhasebe brosu elemanlar, yap iileri, irket-i Hayri
ye'nin antiye ve dkmhanelerindeki iiler, Mahsuse gemileri i
ileri, Haydarpaa demiryolu iileri, Tophane
iileri,
Odunkap'daki odun bime iileri de grev yaparlar.
1 908, ii eylemlerinin art yldr. Arlkl olarak Fransz ve
Alman sermayeli iletmelerde yaygnlaan ve baka iletmelere de
srayan ii eylemleri, yabanclara kar duyulan dinsel bir fkey
le patlamsa da, znde sermayeye ynelik bir tepkinin ifadesiydi.
Anadolu-Badat demiryolu iileri, Aydn-zmir demiryolu iile
ri, Beyrut-am-Hama demiryolu iileri, stanbul-zmir tramvay
irketleri iileri; Selanik'te sigara, tula, ttn, bira fabrikas ii
leri ile telgraf idaresi memurlar, ticarethane ve maaza alanlar,
Kazleme deri atlyeleri iileri, Kavala'da 1 2 bin ttn rejisi i
isi, Ereli kmr oca iileri, Ergani bakr madeni, Balya, Kara
aydn Simli kurun iletmesi iileri, Hasky tersanesi iileri, otel
ve lokanta garsonlar, yazmac esnaf, Adana pamuk fabrikas, He
reke dokuma fabrikas ve Yama ve skp ticaret i letmeleri iile
ri, ttihat ve Terakki'nin iktidara geldii 1908 ylnda grevde olan
iiler arasndayd. ay iinde greve kan ii saysnn yz bin
civarnda olduu grlmtr.
Merutiyet ncesinden balayan, Merutiyetin ilan edilmesin
den sonra da devam eden ii eylemlerinin mutlakiyeti feodal reji
me kar artan honutsuzluun, imparatorluun iine dt mali
ve siyasi kriz nedeniyle cretlerini dzenli alamayan; giderek, bir
lokma ekmek bulamayacak kadar yoksullaan ii gruplarnn tep
kisinin ifadesi olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Hi kuku46

suz, bu eylemler lkedeki genel muhalefet ortamn besleyerek z

grlk hareketine can verdi. Ancak, herhangi bir rgtlenme olana
ndan yoksun olan, bu yzden kendiliinden gelien ii eylemle
ri; Jn Trk hareketinin bata ttihat ve Terakki olmak zere
deiik rgtlere yaylm potansiyeliyle egdm oluturacak ve
bu eylemleri merkeziletirerek kkrtacak bir itici gten yoksun
du. nk, Jn Trkler'in snfsal karakteri, devrimin, halk gleri
ne almasnn nnde engel tekil ediyordu. ilerin ya da dier
alanlarn duyduklar honutstzluu kendi siyasal ufuklarnn en
son noktas olan padiaha ricaclkla snrlamaya zel bir zen gs
teriyor ve eylemcileri en fazla buna tevik ediyorlard. Bu nedenle
ii snf eylemlerinin onca yaygnlamasna ve 1 908'den nce bir
ok yerde ayaklanmalar kmasna karn, devrim, eitli halk taba
kalarna yaylma olana bulamad. Lenin yle diyordu:
"Eer 20. yiizyln devrimlerini rnek alacak olursak Portekiz
ve Trkiye'deki devrimleri bujuva devrimleri olarak kabul etmek
gerekir. Ama bunlar bir halk devrimi deildir. nk her iki dev
rimde de halk kitleleri, halkn byk bir blm serbeste, kendi
ekonomik ve siyasi istekleriyle belirgin bir biimde ortaya kama
mlardr. "
Yukarda andmz 1 845 tarihini tayan polis belgesinde g
rld gibi, ihtilal kelimesini ii snfndan nce sultan kullan
mtr. Avrupa'da olup bitenlerden uykusu kaan, iilerin rgtlen
mesinden henz hibir rgtlenme giriiminin olmad bir zamada
yasaklama vesilesiyle de olsa sz eden, padiahtr. Ancak Osmanl
topraklarna dalm onbinlerce ii iin rgtlenme, bir ihtiya
olarak kendisini daha sonra gndeme getirecektir.
Belgelere gre, Trkiye'de sosyalizm hakknda yazlp izilme
sine ok erken tarihlerde balanmtr. Elbette iiler arasnda
deil. ttihat ve Terakki'nin aydn kadrolar bir fikir akm olarak
sosyalizmi incelemi, bazlar buna yaknlk da duymutur. Zaten
sonradan komnist partisini kuracak olan Msutafa Suphi ve arka
dalarnn rgt deneyimi edindikleri ilk yer, ttihat ve Terakki r47

gtdr. Yine ttihat ve Terakki rgtnn kadrolar arasnda bulu

nan Ethem Nejat, Komnist Partisi'nin kuruluundan ok nce, Os
manl Amele Cemiyeti'nin kurucular arasnda yer almtr. 1 894
ylnda kurulan bu rgt, Abdlhamit dneminin youn basks al
tnda, ancak bir yl yaayabilmi, 1 895'te datlmtr: Padiahn
polisi tarafndan datlan rgtn mensuplarnn bir ksm yaka
lanm, bir ksm da yurtdna kamak zorunda kalmtr. Faaliyet
yrtt bir yllk dnem iinde Osmanl Amele Cemiyeti'nin
yurtdndaki zgrlklerle yakn iliki iinde olduu bilinmek
tedir.
1 908 ylnda oluturulan Osmanl Mebusan Meclisi'nde Sela
nik'ten, Bulgaristan'dan ve Ermeniler arasndan seilen sosyalist
mebuslar vardr. emsettin Sami'nin henz 1 878'de Tercman-
ark gazetesinde yaynlad bir makalesinde, ki gazetenin yazi
leri mdrdr,
"Sosyalizm, medeniyeti hazrann Avrupay bir gn olur btn
kreyi arz sarsacak ve cemiyeti beeriyenin heyet ve beeriyetini
deitirecek bir byk hareketi maneviye ve nev'i beeri menzil-i
re/ahi saadete ihsal edecek ve ehr-i azim olduundan, bunun iti
rak-i emval thmetiyle itham ve byle yz kara olarak halkn en
zarna arz byk bir gadr ve hakszlktr"
denilmektedir. Bugnk Trkeyle zetleyecek olursak, em
settin Sami, unlar sylemektedir: Sosyalizm, bugnk medeni
Avrupa'y ve gelecekte bir gn btn dnyay sarsacak ve insan
toplumunun tmn deitirecek byk bir manevi hareket ve in
sanln refah ve saadetini gerekletirecek bir byk akm oldu
undan, bunun, hlkn gznde mallarn ortakl olarak sulanma
s ve karalanmas, byk bir hakszlktr.
Sosyalizm dncesi ile; sk sk Avrupa'ya giden ya da Fran
sa'da srgnde yaayan Osmanl aydnlarnn Fransz komncle
riyle girdikleri ilikiler srasnda tanlmtr. Devrim gnlerine
yaklaldnda, Anadolu'da olmasa bile, Selanik ve Bulgaristan'da
giderek siyasallaan ortam iinde sosyalist dnceler de filizlen48

meye balamtr. Hi kukusuz Rusya'daki 1905 Devrimi'nin de

etkileri grlm ve Rus ii ve kyllerinin ayaklanmalar Jn
Trk hareketinin esin kaynaklar arasnda yer almtr. Rus belgele
rinde 1 908 devriminin 1 905 Rus Devrimi'yle ilikisi zerine u ifa
deler yer almtr:
"1905 Devrimi'nin nemi, onun yalnz askeri feodal emperya
lizmin zulm altnda bulunan milyonlarca Rus insann uyandrma
sndan ibaret deildir. Bu hareket, ayn zamanda Asya'daki demok
ratik gleri harekete geirmi... Trkiye, ran ve in'deki
devrimler, gl 1905 ayaklanmasnn derin izler braktn kant
lamtr. . . Trkiye 'deki hakim snflar 1 905 Rus Devrimi'ne nasl
bir tepki gstermilerdir? 1 905 ylnn Ocak aynda Petersburg'da
meydana gelen olaylar, stanbul'da tela ve huzursuzluk yaratt"
(H. Zafer Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, Kay
nak Yaynlar, 1984, s. 97)
"Rusya'nn Karadeniz donanmasnda balayan ve 1905 ylnn
ikinci yarsnn tm boyunca devam eden ayaklanma, 1905 ylm
da Moskova'daki aralk ay mcadeleleri ve Rus ii ve kylleri
nin arlk ynetimine kar srdrdkleri mcadele, 1905 ylndan
itibaren Abdlhamit mutlakiyetine kar taradan balatlan hare
keti dorudan etkilemitir". (H. Zafer Kars, age. , s. 111)
Merutiyeti grevlerle karlayan ama, hem kendi siyasal taleple
rinin bilincine varmad iin, hem de Jn Trkler'in temsil ettikleri
snfn karlarna uygun 'olarak ii eylemlerine mesafeli olarak
yaklam olmalar nedeniyle devrimin etkili ve kimlikli bir bilee
ni olamayan ii snf, merutiyetin ilan edilmesinden sonra da
grevleri srdrmeye devam etmitir.
Merutiyetten hemen sonra Jn Trk iktidarnn ilk yapt i
lerden biri de ii eylemlerini yasaklamak oldu.
"Milleti her alanda hrriyete kavuturmak vaadleriyle adm
adm iktidar eline geirdikten sonra, korkun bir tek parti dikta
trl kuran ttihat ve Terakki Partisi, ii ve esnaf derneklerini
de sk bir cendere iine almt. Zaten, sendika kurulmas, Alman
49

kapitalistlerinin teviki ve adliye nezaretinde mavirlik eden

Alman kontu Oztrorogun'un araclyla kanunlarda yaplan dei
iklikle nlenmiti. ilerin yardmlama dernekleri de, sendikaya
benzetilerek ya kapatlyor ya da ba/arma ttihat ve Terakki Parti
si'nin adamlar getiriliyordu " (Hseyin Avni anda, age. , s. 2 7)
Ancak btn bu yasaklamalara karn, snf iindeki ilk rgt
lenme ve sendikalama eilimleri de Merutiyet'ten hemen sonraki
yllarda balayacak; iki yl iinde sendikal ii says 1 50 bine ula
acaktr. Arka arkaya kurulan ii dernekleri, sosyalist adn alan
siyasal kulpler ve evreler yaygnlaarak geni bir ii kesiminin
rgtlenme ihtiyacnn ifadesi olacaktr. O zamanlarda kan
kdam gazetesinde grevlerin ekonomiye zarar verdiini ileyen ya
zlar yaynlanr. Bu makalelerden birinde "Grevler adeta bir salgn
hastalk halini ald " saptamasnda bulunulur,
"Grev yalnzca irketle amele arasnda meydana gelen bir an
lamazlk olmakla kalmaz, memleketin ekonomik durumu zerinde
etki yapar. Bundan baka, memleketimizde mevcut byk sanayi
ecnebi sermayeleriyle vcuda gelmitir. Demek ki, grevler dolay
syla itibar- malimiz zerinde tesir icra eder. irketlerin hisse se
netleri der. "
Jn Trk devrimi, "adalet, zgrlk ve msavat" sloganyla
ayaa kalkan bata ii snf olmak zere halk kitleleri iin kar
lanmam bir zgrlk vaadi olarak gelir geer. Devrim, bu kesim
ler iin stlendiini syledii hibir grevi yerine getiremeye:,
ona nderlik edenlerin yar yolda kalarak tkandklar, ksa soluklu
bir serven olarak yaanr. te yandan, tek bana iktidar olarak r
gtlenme gcn tarihsel, ideolojik ve teki sosyal koullar nede
niyle kendinde bulamayan yeni snfn, yani burjuvazinin kendisi
iin de tamamlanmam bir devrimdir bu. Ama feodal mutlakiyeti
iktidardan kurtulunmas ve .modern Trkiye'nin kurulmas srecin
de hi kukusuz nemli bir sramadr.
Feodal mutlakiyeti rejime kar kendiliinden karakterli bir
mcadele yrten ii snf, ona kendisi iin snf olma zellii ka50

. zandracak bilinten ve rgtsel olanaklardan yoksun olsa da, reti

ci glerin siyasal iktidar tarafndan tkanan yolunun almasn he
defleyen merutiyet eylemi srasnda direnen ve savaan glerin
arasnda yer almtr. Ama kapitalizmin iki snfnn, ii snf ve
burjuvazinin; ikincisinin nderlik ettii devrim srasnda giritikleri
eylemler birbirinden uzakta ve ilikisiz gemitir. Bu ilikisizlik
iinde, Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinde balayan bu
ii eylemlerinin, modern snf ilikilerinin ilk ifadesi olduu ve
gnmzde sren snf mcadelesinin tarihsel ncllerini olutur
duu grlr. Trkiye ii snfnn eylemleri, cretli emein orta
ya kt ilk gnden bu yana, klasik eilimini izleyerek ilkel bir
snf igdsnn ifadesi olan makina krclndan rgtl mca
deleye gelinceye dein, eitlilik ve zenginlik gstermitir. lk ii
eylemleri, bu snfn hangi koullarda ve nasl dorulmaya alt
n aklamas bakmndan nemJidir. te yandan, bu ii eylemleri
nin bilinmesi, Merutiyet'i sadece bir aydn hesaplamas olarak ta
nyan burjuvazinin resmi tarih yazmnn grmek istemedii bir
baka dinamiin tannmas bakmndan da; sadece nemli deil,
arttr.

- Anadolu'da halk Hareketleri

Jn Trk Devrimi'ni hazrlayan sosyal ve siyasal koullar iin

de, Anadolu'da ortaya kan halk isyanlarnn zel bir nemi vardr.
Bu hareketler, ttihat ve Terakki rgtnn faaliyetlerini arlkl
olarak yrtt Selanik ve stanbul gibi kentlerden uzakta ortaya
kmlar, eylemlerin rgtlenmesinde, Abdlhamit tarafndan sr
gne gnderilen baz Jn Trk kadrolarnn katks olmasna kar
n, genellikle yerel idarelere, uzun sreli olanlarda da, saraya y
nelik, kendiliinden patlamalar halinde gereklemilerdir. B u
hareketlerin kaynanda, son tahlilde, ticaret burjuvazisinin ekono
mik ve politik talepleriyle, geni halk kitlelerinin kendilerine zg
taleplerin yaratt akmn birlemesi bulunmaktadr. Halk hareket51

terinin bir ksm, toprak aalarnn zulmne ve padiahn durma

dan artrd vergilere dayanamayan halkn, birtakm iyiletirmele
rin yaplmas istei yznden; bir ksm, Abdlhamit'in Hamidiye

Alaylan'nn douda estirdii terrden; bir ksm da, en nce blge

de yaayan Ermeniler'i etkilemi olan, giderek deiik snf ve ta

bakadan kitleleri saran merutiyet zlemlerinden dolay kmtr.

Bu isyanlarn herbiri tek tek uzun erimli siyasal hedeflere sahip ol

masalar da, lkede zaman iinde olgunlaan devrimci ortam, bir

baka kanaldan besleyen ve akp giden srece eklenen etkenler ol

mutur. Kukusuz devrimin asl kaderi, bat blgelerinde belirlen

mitir. Ancak douda, Ermenilerin milliyeti kalkmasnn yan

banda, birikmi honutsuzluklarn ve muhalefetlerini ifade ede

cek yollar bulan "Mslman-Trk ahali"nin ve Krt'lerin ayaklan

malar da, zlme ve acz iinde olan imparatorluun ykln ko

laylatrmtr.

Devrime iki yl kala; Kastamono, Sinop, Kayseri, Trabzon, Er

zurum, Bitlis, Diyarbakr, Dersim, Van ve zmir'de yaayan halk,

;yaklanmtr. Bunlardan bir ksm, padiah tarafndan silahl ola

rak mdahale edilerek, hapis cezas ve nderlerinin idam edilmesi

suretiyle cezalandrlmtr. I 906'dan balayarak yaklak bir yl

boyunca, aralkl olarak sren Erzurum isyan, halk isyanlarnn en

kapsaml ve etkili olandr. te yandan bu ayaklanma, hareket sra

snda bir yerel rgtlenmenin luturulmas bakmndan da ilgin

tir. syanclar galeyana getiren etkenler, her bir kesim ve deiik

snflara mensup insanlar iin farkl olmutur. Ama, blgede de pa

lazlanmakta olan yerel ticaret burjuvazisinin imparatorluk iindeki

genel karlarna ve ihtiyalarna gre ekillenen bir seyir izlemi

tir. Tefeci-ticaret burjuvazisi, ticaretin rantn rvet, iltimas ve ko

misyon talep ederek yiyen yerel idare eliyle, etkisi bir kez daha ar

trlan saray braksorasisi ve vali evresinde kmeleen yerel

brokrasiden bezmi; hareketleri kstlanr olmutur. te yandan
halk kitleleri, sarayn koyduu yeni vergilerden ikayetidir. zel

likle hayvan tccarlar ile tarmla geinen ve ellerinde be evcil

52

hayvan bulunan kyllerden evcil hayvanlar iin talep edilen "hay

vanat- ehliye rsumu" adn tayan vergi ve ordunun ihtiyalar
nn karlanmas iin konulan "rsum-u ahsiye" vergisi herkesi ca
nndan bezdirmitir. Rusya'da patlak veren

1 905 Devrimi'nin

Trkiye iine yaylmasndan endie eden Abdlhamit tarafndan s

nrlarn kapatlmas, para kazanmak ya da ticaret yapmak iin
Rusya'ya gidip gelen emeki zanaatkar ve tccarlar iin, barda ta
ran son damla olmutur. Btn bu etkenlerle balayan Erzurum

isyannda halk, ksa zamanda ekonomik talepleri am; padiahn

istibdatna kar olmak, hareketin esas dinamii haline gelmitir.

Kentin ynetiui de bir sre isyanclarn eline gemitir.

Ayaklanmann balangcnda seilen yntem olduka barl

dr. Telgrafhaneyi igal eden halk, saraya telgraf ekerek iinde bu

lunduu sefaleti anlatm, valinin yolsuzluklar ve basks konusun

da

Abdlhamit'i

uyararak

kendisinden

yardm

istemitir.

Abdlhamit'in yant vermekte gecikmesi zerine, hayvan vergisini

dememeye karar veren halk, nce postaneyi igal etmitir. Vali,

postaneyi igal edenlerin zerine, alaynn ikinci taburunu srm

tr. Ne var ki, askerlerin, halka ate etmeyi reddetmesi, o sralarda

sk grlen bir durumdur. Ordu iinde alt rtbeli subaylar arasnda

da honutsuzluk gelimi; arka arkaya yaplan savalarda yorulmu

binlerce er, terhis edilmeleri gerekirken memleketlerine dnmeleri

ne izin verilmeyere.k silah altnda tutulmaya devam edilmi ve ken
dilerine denmesi gereken maalar aylarca denmemitir. Bu yz

den ordu iinde de isyanlar kmakta, askerler ou kere bastrmak

zere gnderildikleri ayaklanma blgelerinde, halka ate amay ya

reddetmekte ya da onlara katlmaktadrlar. O tarihlerde Erzurum'da

bulunan Rus Konsolosu Skryabin, hazrlad raporda eylemcilerin

hkmetin basksndan korkmadklarn, nk, askerlerin de ken

dilerini destekleyeceklerinden emin olduklarn yazar.
Erzurum'da bu sralarda ortaya kan Canveren rgt, bir ar

yaparak esnafn kepenk kapatmasn ve halkn yeniden postaneyi

igal etmesini ister. Postaneler, tarada bulunan halkn, merkezi

53

idareyle iletiim kurabilecekleri tek mekandr ve bu nedenle sadece

Erzurum'daki deil, dier illerdeki btn ayaklanmalar postane i
galleri ve saraya telgraf ekilmesiyle balar. Erzurum'da yerel idare,
inisiyatifini tamamen yitirmitir. Halk sknete armas iin g
revlendirilen mftnn de ayaklananlar desteklemeye karar verme
si, valiyi ve padiah iyice aresiz duruma drr. Halk, bir sre
sonra hkmet konan. basarak kapana skm ve acz iinde bulu
nan valiyi ele geirmek ister. Ancak vali, kamtr.
Erzurum halknn ayaklanmas yenilgiyle sonulanr. Osmanl
hkmeti saldrlarn artrr ve bunun sonucunda eyleme nderlik
ettii tespit edilen 90 kii, Canveren rgtnn datt siyasi ie
rikli bildiri bahane edilerek tutuklanr. Bunlarn 80'i tccardr. Tu
tuklananlar, ar ikencelerden geirilir. Ama mahkemeler devam
ederken Merutiyet ilan edilir.
Erzurum'daki ticaret burjuvazisinin nderliinde kurulan yerel
Canveren rgt, Jn Trkler'in ttihat ve Terakki'den ayrlm bir
kanad olan Prens Sabahattin'in Teebbs- ahsi ve Adem-i Merke
ziyet Cemiyeti Erzurum ubesiyle iliki iinde olan bir rgttr.
1 907 ylnda yaynlad bildiride, sultan rejiminin despotluuna ve
yksek brokrasinin basklarna, yabanclarn lkede giderek artan
airlklarna kar km; halkn dikkatini Rusya ve ran'daki dev
rimlere ekerek, "Mslman-Hristiyan tm yurtseverler"i despot re
jime kar merutiyet iin mcadele etmeye armtr. Anadolu'da
herhangi bir rgtlenme abas iinde olmak gibi bir eilimi olma
yan Jn Trkler'in Erzurum isyan srasnda, Rusya snrndan bu
blgeye yayn gnderdikleri, bir zaman da, hareketin iinde yer
almak ve ayaklanmay ynlendirmek zere kadrolarndan bazlarn
seferber ettikleri bilinmektedir. Bunlarn bir ksm, Erzurum isyan
nn bastrlmas srasnda tutuklananlar arasnda yer almaktadr.
1906'da ayaklanan Kastamonu halknn isyana kalkma nedenle
ri de Erzurum halknn nedenlerine benzemektedir.
Onlar da vergilerin kaldrlmasn ve valinin grevden alnmasn
isterler. Postaneyi igal ederek saraya telgraf eker ve belediye se54

imlerine katlmay reddederler. Yeni kan zel verginin, zenginler

le fakirler arasnda bir ayrm gzetmediini syleyerek bir ran
patronu kadar vergi demek zorunda kalmasna tepki gstermekte
dirler. Abdlhamit ise, bu vergininordu iin toplanacan belirterek
halkn fedakarlk yapmas gerektiinde diretir.
Jn Trkler tarafndan Kahire'de yaynlanan Trk gazetesinde
Kastamonu olaylar ile ilgili olarak u satrlar kaydedilir:
"Kumandan paaya istirham/arndan sonra 5-6 gn getii
halde hibir netice hasl olmadm gren halk toplanarak drt be
yz raddesinde bir cemmi gafir suretinde telgrafhaneye yrdler.
Telgrafhaneyi muhasara ile memurlarn kaffeten dar kardlar.
stanbul ile muhabereye koyuldular. Odalar lebaleb ahaliyle dol
mutu . . . Bu esnada polis komiseri Rifat Efendi ile erkez Rza Efen
di ellerinde bir kat olarak telgrafhaneye gelmilerdi. Halk yaka
paa bunlar tutup ellerindeki kad yrttlar. Rza Efendi dar
kat ... Vali hastaym diye korkusundan hkmete gelemediinden
meclisi evinde akdettirmitir, defterdar da hasta o da evinden km
yor... " (Akataran, H. Zafer Kars, age. s. 65-67)
Ayn yl, Karadeniz Blgesi'nin dier illeri de harekete gemitir.
Trabzon, Bayburt ve Sinop halk da ayaklanr. Bunlar da postaneyi
igal ederek mutasarrfn grevden alnmasn talep ederler. Eylem
ler, sultann mutasarrf grevden azletmesi ile biter.
Diyarbakr'daki halk isyannn nedeni ise, blgedeki Hamidiye
Alay'nn halk zerinde uygulad bask, zulm ve alay mensuplar
nn yolsuzluklardr. Krt brahim'in banda bulunduu Hamidiye
Alay'nn despotluundan ylan halkn, brahim'in blgeden uzakla
trlmas talebiyle giritii isyan hareketi, padiahn brahim'i kolla
yarak dllendirmesi zerine genileyerek byr ve Diyarbakr halk
valilie yrr. Ayaklanma, zaten ate stnde oturan Harput halk
arasnda ve Bitlis'te de yanklanr. syanlar birbirinin pei sra patla
maktadr. Bitlis valisi lin edilmekten zor kurtulmutur.
Btn bu eylemler srasnda, yoksul halkn karaborsac esnafa
saldrd ve dkkanlarn yama ettii grlmtr. Erzurum ve
55

Bayburt isyanclarnn, frnlar basarak un tccarlarn tartaklamala

r karakteristiktir. Kyllerin, devlete ve toprak aalarna rr. kar
lnda dedikleri vergilerden sonra, eller.inde hibir ey kalmad
iin bavurmak zorunda kaldklar; ama, halkn bu durumundan ya
rarlanarak onlar soyan tefeci tccarlara ve yine tefecilik yapan top
rak aalarna saldrdklar grlmtr.
Kentlerde balayan ama orada kalmayarak kasabalara ve kylere
dek yaylan yerel ayaklanmalar srasnda radikalleen kyllerin,
toprak talep ettiklerini ama bunda srar etmeyerek yerel idarecilerin
deimesiyle snen kent ayaklanmalarna tabi olarak yattklarna
tank olunmutur.
Bu dnemde Makedonya ve Balkanlar'da grlen kyl ayaklan
malar ise, milliyetilikle beslenen ideolojik bir ortam iinde yerel
burjuvazinin imparatorluktan ayrlma ve ulus devlet olarak rgtlen
me isteinin bir paras olarak gelimektedir.
Jn Trkler'i hkmet olarak iktidara getiren 1908 devrimi son
rasnda, kyllerin toprak taleplerinin karlanmas iin hibir giri
imde bulunulmam; zaten, devrim ncesinde hazrlanan program
da da bu konuya yer verilmemitir. Bir aya tefeci toprak aalarna
dayanan Jn Trkler'in, devletin mltezimler araclyla toplad
aar vergisini tartma konusu ederek bu vergiyi kaldracaklarn ta
ahht etmi olmalarna karn, devrimden sonra, bu vaadi tutmak bir
yana; aar, zorla toplamaya devam ettikleri grlr. Ancak o d
nemde kurulan baz radikal rgtler, programlarn hazrlarken ky
llerin bu isteklerini dikkate almlardr. Mslman Federasyonu r
gtnn programnda, topraksz kyllerin be yl iinde toprak
sahibi klnmas, az toprakl kyllere ek toprak verilmesi gndeme
alnmtr. Ancak burjuvazinin radikal kanadm temsil eden bu
kk rgtlerin hibir etkisi olamayacaktr. Sonu olarak, 1908'den
az nce kan yerel isyanlarn nemli bir bileeni olan kylln
devrimci soluu, Jn Trkler'in programnda, ancak yerine getiril
meyecek vaadlerin yer almasna yetmitir. Devrimden sonra da hu
zursuzluu devam eden halkn, yer yer lkenin deiik blgelerinde
56

yeniden ayildandklan grlr. Ama bunlar, iktidardaki Jn Trkler

tarafndan bastrlr. Aydn'daki _kyl isyan bunlardan biridir.
Devrimden nce ortaya kan, doudaki birok halk isyannn k
vlcm, Trk ve Ermeni tccarlar tarafndan yaklmtr. Kk re
ticileri, kent esnafn ve kyl kitlelerini de saran bu isyan dalgas s
rasnda halk, giderek iddet yntemlerine rabet etmi,
ayaklanmalarn bir aamasnda ise, ou kere sarayla bir uzlamaya
varlmtr. Uzlamalardan sonra ol'aylar yatm, Erzurum dnda,
eylemlere ynelik rgtlenmelerin olumad isyanc blgeler, bu
ayaklanmalar merkezi dzeyde birletirecek herhangi bir rgtlen
me olanandan yoksun olduklar iin, dier isyan blgeleriyle birle
ememilerdir. Dahas, btn bu olup bitenlerin, kimi yerlerde tti
hat ve Terakki nderlerinin ayaklanmalar iinde . yer alm
olmalarna karn, Jn Trk hareketiyle politik ve rgtsel dzeyde
organik bir ilikisi olamamtr. Kald ki, bu eylemlere nderlik et
tiklerinin iddia edildii her durumda Jn Trkler, eylemlerin radikal
bir muhteva kazanarak saraydan ideolojik olarak kopmalarna engel
olmular, eylemcilerin ufkunu saraydan gelecek reformlara bel ba
lamakla snrlandrmlardr. Ayaklananlar da despotluun, bask ve
zulmn sorumlusunun stanbul'daki siyasal iktidar deil, halk sul
tandan habersiz olar11k soyup soana evirdiini sandklar yerel ida
reciler olduunu dnmlerdir. Bu durumuyla Anadolu'daki halk
ayaklanmalar Jn Trkler'in, saray brokrasisinin ve Abdlhamit'in
yetkilerini kstlayarak denetim altna alacak bir meclis kurulmasyla
snrl siyasal hedefleriyle uygunluk iindedir. Her ikisine de, ayn
snfn politik ve ideolojik karlar yn verir. Bu, feodal balar
gl ticaret burjuvazisinin, dzenden gerek anlamyla kopamaya
rak oluturduu ideolojik hegemonya iinde, Jn Trk aydnlarnn
eylemleri, ii eylemleri ve halk hareketlerine teet geerek, ayn
devrimci eylemin paralar olarak, dnemin panoramas iindeki
yerlerini alrlar.

57

Orduda syan

Karadeniz Donanmas erlerinin Odessa ve Sivastopol limanla

rnda balattklar isyanlarla hzlanan 1 905 Rus Devrimi, olgunla
makta olan Trkiye, ran ve in devrimlerini de etkilemiti. Do
nanma askerlerinin ayaklanmas 1 905 ylnn ikinci yars boyunca
srd. Ve bu, hi kukusuz, Rusya'nn gneydeki komusunun
topraklarnda bir sredir mayalanmakta olan Jn Trk devrimine
katlacak olan asker ve subaylar iin de bir esin kayna oldu.
Fransz Devrimi 'nden duyduu rknt yznden daha 1 845'te,
ihtilali ve ihtilalci rgtleri y.asaklayan kanunlar karan Osmanl
devleti, Rusya'da gelien devrimci ayaklanmalarn, u anda zaten
ok tekin olmayan sosyal ve politik ilikileri etkileyeceini gr
mt. Gerekten de, Osmanl aydnlarnn gz kula o sralarda
Rusya'dayd; Petersburg ve Moskova'dan gelen haber ve sylenti
ler hakknda durmadan yorumlar yaplyordu. Jn Trk hareketinin
en nemli rgt ttihat ve Terakki, ordu iinde propaganda ve aji
tasyon faaliyetlerini hzlandrma karar ald. Abdlhamit ise, Tan
zimat hareketinin rn olan iktidarn korumak iin bu hareketi
ve bundan domakta olan devrimci eylemi boma yolunu semiti.
Abdlhamit'in, Tanzimat liderlerini katlederek, ilerici aydnlar
hapsederek, birounu srgn hayatna zorlayarak Yldz Sara
y 'ndan ynettii istibdat dnemi uzun srmemi, muhalefet alttan
alt gelimeye ve rgtlenmeye balamt. htilal paranoyas iin
de btn toplumsal kesimlere, kurum ve kurululara, okullara ve
orduya yerletirdii ajanlara karn Abdlhamit, saltanatnn gven
iinde olmadn gryordu.
Ordu ve donanma Jn Trkler'in propagandalarnn etkisinde

58

kalarak mevcut muhalefet hareketinde huzursuzluklarn ifade ede

bilme olana bulan subay ve erlerin oalmas yznden sultann
en byk korkusu olmutu. Byk servetler verilerek alnm gemi
ler, nemli sava aksam sklerek Hali'te bekletiliyordu. Askerle

rin sahici mermilerle nian eitimi yapmalar ve Trk donanmasna

ait gemilere cephane sokulmas yasaklanmt. Sultann zel sekre
teri Tahsin Paa, anlarnda,

"Bir sefinei harbiye mrettabatnn is

yan Sultan Hamit'in bilhassa endie ettii mesai/dendi. Asi bir ge
minin kendi tayfalar marifetiyle kaldrlp hotbehot yola
karlmas stanbul'da yu bulursa bunun bize de sirayet etmesi
ve stanbul askerlerinde de isyan hislerini uyandrmas ihtimali
velev pek cz'i dahi olsa Sultan Hamit'in uykusunu karmaya kafi
idi" diye yazmt. (Tahsin Paa Abdlhamit ve Yldz Hatralar,
193 1 . sf . 1 74 aktaran; H. Zafer Kars)
te bu korku yznden, 1905'te Karadeniz Donanmas ayaklan

masn bastrmak iin teden beri kanl bakl olduu Trk padia

hndan yardm isteyen Rus arna olumlu yant verildi. Sultan, bu

donanmann Trk karasularna girmesi lurumunda mdahale ede

ceine dair teminat verdi; ve szn tuttu. Rusya'dan turist olarak

gelenlerin bile peine hafiyeler takld, sahil gvenlik nlemleri art

trld, Karadeniz'den gelecek devrim heyulas iin Trk karasula

rnda barikaiar kuruldu. Potemkin Zrhls 'nn bahriyelileri sadece

Rus arn deil Osmanl sultann da rktmt.
Lenin, "Rus ar Kendi Halkna Kar Trk Sultanndan Yar
dm stiyor" balkl makalesinde yle yazyordu: "ar hkmeti
nin ayaklanan denizcilere kar Romanya ve Trkiye 'den polis yar
dm talebinde bulunmas kadar utan verici bir ey olamaz! Trk
sultan ar mutlakiyetini Rus halkndan korumaya zorunludur;
ar, Rus silahl kuvvetlerine gvenemez; o. yabanc glere yar
dmlar iin yalvarmaktadr"
Lenin devam ediyordu: "imdiye kadar denizcilerin isyannn

59

Trk yetkililerine etkisi asndan dourduu biricik sonu, bu is

yann onlar her zamankinden daha sert bir denetime itmi olmas
dr. Bu skln ilk kurban, cumartesi gn Rus elisinin akam
karanlnda Boaz' gezdii Rus sahil koruma gemisi olmutur.
Trkler, bu gemiye manevra mermisiyle ate amlardr. Trk
ler'in bir yl nce denetimlerini bu biimde gerekletirmeye yne
lebilmeleri phe gtrrd. "
Trk sultan, bir sre nce Krm'da kapt Rus arnn ikti
darn korumak iin devrimci donanma askerlerine saldrmaya ha
zrlanyordu. Rus ar ise, Rus devrimcilerinin etkisi altnda kalan
askerlere artk gvenemez olmu, evresindeki gerici devletlerden
are ummaya balamt.
Osmanl mparatorluu, Avrupa'da ve 1 820'lerdeki Yunan
ayaklanmasnda hezimete urayan yenieri ordusunu, Sultan 2.
Mahmut zamannda datm; 1 8 . yzyln ilk balarnda dzenli
ordu kurma giriimlerine balamt. Osmanl mparatorluu, gide
rek ktleyen durumunu dzeltmek iin 3. Selim dneminden ba
layarak baz nlemler almt. Dzenlenecek ilk kurum elbette or
duydu. Sultann nnde, Msr'daki Klemen devletinin burjuva
demokratik bir hareketle yklmasndan snra kurulan devlet ve
ordu modeli vard. Msr'da da dzenli ordu kurulmu ve bu ordu
daki subaylarn eitimi yabanc askerlere braklmtr.
Osmanl mparatorluu'nda yeni ve dzenli bir ordunun kurul
mas karan alndnda, feodal rantn nemli bir blmn yiyen
yenieri aalarnn ve saray evresinde kmelenmi ve nemli bir
toplumsal kast haline gelmi olan ulemann olas direncinin krl
mas iin de giriimlerde bulunuldu. Yakay Hayriye adyla anlan
Yenieri Oca'nn kaldrlmas operasyonu, bu diren nedeniyle
kanl bir operasyon oldu; binlerce yenieri ldrld.
Osmanl devleti, bir yandan, artk iine yaramayan mevcut mi
liter aygt tasfiye ederek imparatorluun zlme srecini geriye

60

dndrmeye; dier yandan da, emperyalist yaylma siyaseti gde

rek kendine balad lkelerde

evrensel sistemini kurmaya al

an yeni emperyalist devletlerin de, Osmanl topraklarnda serbest

e faaliyette bulunmalarn kolaylatrcak kurumlar ina etmeye

balad. Devletin, ieride gelien dinamiklerin ve sosyal ilikilerin

dayatt yenileme ihtiyacna verdii cevap, uluslararas sermaye

nin dolam ihtiyalarn da karlamaya uygundu, ancak bir sre
sonra yeterli olmad da grlecekti. Yerli komprador burjuvazi

nin ve emperyalist kapitalizmin son tahlilde, siyasal iktidar talebi

vard ve feodal styap kurumlar, nemli saylacak iyiletirmelerle

sermayeye geici manevra alan salasa da nnde sonunda ayaa
taklacakt.

Osmanl topraklarnda domakta olan kapitalist ilikilerin gn

deme getirdii, mevcut ekonomik koullara ve snfsal konumlan

a uygun siyasal iktidarla ilgili talepler,

deiik istemleri olan

dier btn toplumsal tabakalar; ulusal gleri etkilerken, burjuva

ideolojisiyle donanm ordu mensuplarn da harekete geirecekti.

Bylece, 2. Mahmut'un devleti kurtarmak iin kurduu yeni tipte

ordu, bu iktidar sarsan kurumlar arasnda yer alacak; ama te yan
dan, devletin nemli bir teminat olan bu kurumun devrimci dn
celerin peinde sonuna kadar gitmesinin '"eyann tabiatna" aykr
olmasndan dolay -ve tabii, Jn Trk hareketinin ufku siyasal ikti

darn radikal bir biimde ele geirilmesine elvermedii iin- kurul

masndaki sona! amaca uygun olarak devleti kurtarm da sayla

cakt.
1 839'da ilan edilen Tanzimat, halk kitlelerinin taleplerini kar. layaamt, bir siyasal g olarak domakta olan burjuvazinin de
o gnk clz istemlerini bile karlamaktan uzakt, ama lkede k
tye giden her eyin zmnn eitimle salanabileceine dair
yaygn bir kannn olumasn salayarak, lkde Avrupai tarzda
yksekrenim kurumlarnn

almasna olanak salamt. B u

61

eitim kurumlar ve okullar, Jn Trkler' in ideolojik donanmlarn

Tanzimat'tan sonra, ordu

tamamlayacaklar kurumlar olacakt.

mensuplarnn yetitirilmesi iin alan harp okullarna A vrupa'dan

getirtilen hocalar, rencilerine burj uva demokratik devrimler d

neminin Avrupas'nda oluan yeni yaam tarzn, oradaki ideolo

jik atmosferi de tayorlard. Harp okulu rencileri arasnda baz

gizli cemiyetler kurulmaya balam, Harbiye, dier iki oku; Tb

biye ve Mlkiye gibi Jn Trk devriminin ideolojik kaynalarn

dan biri haline gelmiti.

Harbiye'de kurulan gizli cemiyetlerin mensuplar Abdlhamit'in

hafiye ve muhbir andan korunmaya almak zorundaydlar. Bir

keresinde, A vrupa'daki devrimcilerle yazma halinde bulunan
gizli Harbiye rgt ortaya karlm,

rgt mensuplar Tak

la'da kurulan harp divannda yarglanm, brou idam cezasna

mahkum edilmiti. Bu cezalarn bir ksm hapse evrildi ve ren

ciler Trablusgarp'taki askeri hapishaneye sevk edildiler. Harbi

ye'deki iki snf, olduu gibi tard edildi.

1 903

ylnda Kuleli Askeri

Lisesi rencileri de "ihtilalci askerler" adn tayan bir rgt kur

mutu. Bunlar, o yllarda Avrupa'da srgnde yaayan Jn Trk
ler'in

eylemleri hakknda ayrntl

bilgiden

yoksundular ama

Namk Kemal ve Ziya Paa'nn kitaplarn ve yabanc posta servisi

kanalyla yurda sokulan Jn Trk yaynlarn okuyorlard. Devrim

gnleri yaklatnda askeri okullarn hepsinde Jn Trk komiteleri
kurulmutu. B u komiteler, illegal yaynlarn datmn ve meruti
yetin propagandasn yapmay stlenmilerdi.

20.

yzyln ilk yllarnda Makedonya' da balayan bunalm ze

rine, be byk devlet bu blgeye daha nce Osmanl mparatorlu

u ile yaplm anlamalara dayanarak asker ve subay gzlemciler

gndererek mdahale etmiti. Bu askerlerle iliki iinde olan Os

manl subaylarnn batl dncelerden etkilenmeleri kanlmaz

d. Makedonya'da konulandrlan 3. Ordu, devrim gnlerinde en
nemli ayaklanmalara sahne oldu. Makedonya, ayrca Jn Trk r
gtlerinin en gl olduu merkezlerden biriydi. Kozmopolit bir

62

nfus zelliine sahip olan imparatorluun bu blesi, ulusal hare

ketlerin ve toprak isteyen kyl eylemlerinin cereyan ettii bir plat

formdu ve Trk s ubaylarnn ulusal duygular, gzlerinin nnde

cereyan eden Bulgar ve Yunan milli mcadelesinden etkilenerek

geliiy rdu. Sultann zulm altnda ezilen, giderek artan vergileri

deyemez d1;1ruma den Makedonya kylleri, kendi ulusal burju

valarnn milli devlet halinde rgtlenme talebine paralel olarak

toprak istemiyle isyan ediyordu.
Dier yandan, emperyalist mdahalelerin uluslararas anlama

lara koyulan koullarla ciddi bir tehdit haline gelmesi, ulusal duy
gular tahrik edilen Harbiyeli gen subaylarda devletin acz iinde

kald dncesini olgunlatryordu.

Ordunun kendi i sotunlar da vard. Ordu iinde, alayl olarak

tabir edilen

subaylarla eitilmi subaylar arasnda elikiler yaa

nyordu. stanbul'daki Hassa Ordusu'nun subaylarna tayin ve terfi

ilerinde ayrcalklar tannrken tarada grev yapanlarn bir trl

tayinleri yaplmyordu. Erler, imparatorluk sathnda meydana gelen

ulusal mcadelelerin ve halk ayaklanmalarnn bastnlmas iin

oradan oraya sevk edilmekten bkmt. Terhis zamanlar geldii

halde ou asker orduda tutulmaya devam ediliyor, izin teskereleri

verilmiyordu. Aylardr maalarn alamayan subaylar vard.

Orduda ilk ayaklanmalar

nizci

1 906

ylnda grld.

400

kadar de

Merkez Komutanl Amiri'nin dairesine baskn dzenleye

rek paay ve adamn yaralad. Grev sresi dolan askerlerin

yedee ayrlmasn ve birikmi aylklarnn denmesini istiyorlard.

Bu eylem, aylklarn denmesi, sresi dolanlarn terhis edilmesi ve

Savunma Bakan Celal Paa'nn istifasyla sonuland. Birka gn

sonra da

2. Hassa Tmeni erleri, denizcilerle ayn olan talepleri y

znden ayakland. Bu tmen, Abdlhamit'in en gvendii askerle

rinin bulunduu tmendi ve mensuplar aylklarnn ksmen daha
dzenli deniyor olmasndan dolay dier askerler tarafndan kska
nlrd.

1 908

Devrimi 'nin az ncesinde balayan asker ve subay isyan-

63

larna katlanlar, mevcut siyasal rejimle ze ilikin bir eliki yaa

myorlard. Saltanata ve sultana bahydlar ama Abdlhamit'in
evresinde toplanan kt niyetli ve vurguncu brokratlarn padia
h kandrdna inanyorlard. Eylemlerinden sonra taleplerinin kar
lanmas bu dncelerini pekitiriyordu. 2. Hassa Tmeni'nin
ayaklanmasna katlan askerler terhis hakkn elde ettiklerinde Ab
dlhamit iki yaverini grevlendirerek onlar uurlamt.
l 906'da Arap ulusal mcadelesinin bastrlmas zerine
Yemen'e gnderilen askerlerin ayaklanmas kukusuz ordu iinde
bagsteren en nemli ayaklanmayd. Yemen lleri daha nce
gnderilen binlerce askerin cesediyle dolup tamt. Gidenlerin
yarsndan ou dnmyordu. Son olarak, Trabzon'dan Yemen'e
gnderilmek zere yola karilan 1 600 askerin gemide isyan ka
rarak firar ettiinin haberinin alnmas, mparatorluu kartrd.
Askerlerin bazlarnn Arap askerlerinin yanna getii syleniyor
du. stanbul'a sk sk asker firarlar haberleri geliyordu. Bulgaris
tan'da tutulan 2. Kolordu'ya mensup subaylar ve askerler son dere
ce ar koullarda grev yaptklarn ileri srerek firar etmilerdi.
l 906'daki Erzurum isyann bastrmak iin blgeye gnderilen
askerler de halka ate amay reddetmilerdi. Bu durum defalarca
tekrarland, lkede gelien zgrlk hareketinden dehete den
Abdlhamit, isyanlar bastrmak iin emirleri sadakatle dinleyecek
asker bulamyordu.
Erzurum isyan srasnda datt bildirilerde orduya bir ar
yapan Erzurum Mslman Komitesi, "Biz sizin ana babalarnz ve
kadeleriniziz. Maa alamadnz iin bizim, yani sizin baba, kar
de ve akrabalarnz olan bizlerin, size para yollamak a.-nacyla ine
imizi, kzmz ve topramz satmak zorunda kaldmz bi
liyorsunuz. Sizi askerde beslerken biz 8-9 yl iinde yklyor, iflas
ediyoruz ... Size vur emri verdiklerinde subay ve amirlerinize itaat
etmeyiniz. Vatanmzn, dinimizin ve erefimizin kurtulmasn iste
diimiz iin bize yardm reddetmeyiniz" diyordu. Askerlere buna
benzer birok ar yaplm ve stlerine itaat etmemelerini isteyen
64

bidiriler hazrlanmtr.
skp'te bulunan skerler l 907 Mays'nda ayaklandlar ve
talgratlaneyi bastlar. Devrimden iki ay kadar nce ise, denizciler
tamamen hereket halindeydiler. Karavanalar frlatp atyorlar,
grev emrini dinlemiyorlar ve ayaklanyorlard. Terhis edilme is
temleri kabul edilen denizci ve karaclar ise ordudan ayrlrken gs
teriler dzenliyordu.
Makedonya'da, devrimci ayaklanma bu koullarda balad. Bul
gar etecilerle srekli sava halinde olmaya zorlanma, yar a yar
tok srdrlen kla hayat ve yabanc subaylarn emri altnda al
ma, buradaki asker ve subaylar iin artk ekilir gibi deildi. Make
donya'nn zel konumu ile askerlerin iinde bulunduu koullar,
buradaki asker .ve subaylar, lkenin dier blgelerinde bulunan
birliklerde olduundan ok daha fazla, Jn Trk propagandasnn
etkisine ak hale getirmiti. O yllarda Makedonya'da bulunan
Grajdanskiy Ajans yneticisi Petryayef yle yazyordu: "Devrim
hareketi hemen tm subaylar kaplam durumda. Gerek kendi a_ra
larnda, gerekse yabanclarla konuurken imdiki ynetimi hi e
kinmeden sert bir e_kilde eletiriyorlar. Garnizon bulunan tara
kentlerinin ounda, aydm subaylar polis gzetiminde ve sansr
engeline ramen, politik evrelerle ve yurtdmdaki Jn Trk yne
ticileriyle canl bir iliki iindeler. " (Aktaran Y.A. Petrosyan, Sov
yet Gzyle Jn Trkler, Bilgi yaynevi, 1 974, sf 303. )
1 908 yl geldiinde Jn Trk subaylarnn silahl ayaklanmas
balad. Bu dnemde Resne Garnizonu subaylarndan Niyazi
Bey'in, lke halknn ektii tm aclarn despotik rejimden ve ya
banc devletlerin blge halklarn kkrtmalarndan kaynaklandn
belirttii bir bildiriyi yazarak, maiyetiyle birlikte, alayn silahlarn
ve kasasn ele geirerek daa kmas, daha sonra Merutiyetin
sembolik eylemlerinden biri olarak anlacaktr. Balangta, Niyazi
ile birlikte daa kanlarn says elli civarndayken daha sonra ar
tarak bine ulamtr. Bir sre sonra Manastr' igal eden Resne
li Niyazi ve arkadalarn d-.ha sonra bakalar da takip etti. Tikve
65

blgesinde iki blkten oluan bir isyanc birlii oluturuldu. Bin

ba Enver'le birlikte daa kan subaylar, Tikve dalarnda ey
lemlerini srdrmeye baladlar.
nc Ordu tamamen sarayn denetiminden km ve Jn
Trk devrim dalgasnn nne gemiti. Bu dalgay bastrmak iin
zmir'den gnderilen 27 tabur asker, daha gemilere bindirilmeden
nce Jn Trkler'in propagandasndan etkilenmi bulunuyorlard.
syan bastrmak iin gnderildikleri yere geldiklerinde, askerler
saf deitirip isyanc birliklerin safna katldlar.
syanclar birer birer kentleri ele geiriyorlard. Selanik, Manas
tr ve skp'te iktidar devrimcilerin eline gemiti. Her yerde mi
tingler yaplyor, asker ve sivil Jn Trkler yaptklar ateli konu
malarla halka zgrlk ve eitlik vaatlerinde bulunuyorlard.
Makedonya'daki ayaklanmay nemli bir olay tetiklemiti. Bu
sralarda Rus ve ngiliz emperyalistleri blge zerine pazarlk
yapmak iin Makedonya'da bir araya gelmilerdi. Bu, Jn Trk
ler'.in PanOsmanlc ideallerinin etkisi altndaki gen subay ve as
kerlerin duygularn k krtm, imparatorluk topraklarnn Abdl
hamit'in inisiyatif gsterememesi yznden elden gider hale
gelmesine ierlemilerdi. Ama bir ey daha vard; Avrupal emper
yalistler, Osmanl 'nn kapitalist sisteme entegre olmasn salaya
cak olan siyasi deiiklikleri destekliyorlard. Abdlhamit, ieride
gelien muhlefetin basksna daha fazla dayanamayarak, Reval'de
alnd kskac mevcut koullarda kramayacan da dnerek,
stanbul'da merutiyeti ilan ettiini aklad. Makedonya'da fiilen
gerekletirilen merutiyet bylece stanbul'dan da teyid edilmi
oldu.

- Halklar Hapishanesinde syan

Makedonya'da Jn Trkler'in fiilen ilan ettii merutiyet, Os
manl nparatorluu'na kar Balkanlar'da uzun zamandan beri
milli mcadele veren, ayrlp kendi ulusal devletlerini kurmak iste66

yen uluslar sevindirmiti. nk, Jn Trkler lkede yaayan

btn halklar iin zgrlk ve eitlik vaat ediyorlard. Gerekte ise,
Trk komprador burjuvazisinin karlarn gzeten yerli bir hareket
olan Jn Trk hareketinin eitlik vaadi, ayrlma eilimine girmi
bulunan uluslar Osmanl emsiyesi altnda tutmay amalyordu.
Kukusuz bu, bouna bir abayd. nk ok yaydan kmt; tti
hat ve Terakki rgtnn bnyesinde diger uluslara mensup ok
sayda ye olmasna karn, Ermeni, Arap, Yunan, Arnavut, Bulgar
uluslar kendi zel ve ulusal rgtlerini kurmular ve saraya kar
ayrlk muhalefetlerini srdrmekteydiler. Bu uluslar, ulusal ay
rmlar tanmayan ve pan Osmanlc bir ideolojiyle donanm olan
mevcut Jn Trk rgtlerinde ve bu rgtlerin en kapsayc ve kit
lesel olan ttihat ve Terakki rgtnde kendi ulusal taleplerini
ifade etme olana bulamyorlard.
te yandan, Jn Trkler, bamszlk istemiyle ortaya kan
milli hareketlere kar hep uzak durmu olsalar da, 1 908'e yakla
lrken ve zellikle, l 907'de yaplan Osmanl Liberalleri kinci
Kongresi sonrasnda, ulusal mcadele veren rgtlerle ortak politik
hedef dorultusunda eylem birlii yapma karar almaya yanam
lard. Ulusal devletlerini kurma hedefi gden deiik uluslara men
sup burjuvalar, devrime ok az bir zaman kala, ortak dmana kar
ortak mcadele vermek gerektiine az ok ikna olmulard. Dolay
syla, Jn Trk devrimi, imparatorluk topraklarnda yaayan btn
uluslarn, toplam alndnda etkili ve zorlayc bir g oluturdu
-u rlecek olan, ayr ayr abalarnn ve ayn dmana vuran
farkl rgtlerin ortak rndr. Ayr rgtlerin ortak rn olma
snn btn handikaplarn da tayacaktr.
Makedonya'da patlayan devrim srasnda Jn Trkler, Bulgar,
Yunan ve Srp milliyetilerine merutiyet iin ortak mcadele etme
arsnda bulunmulard. Bu ar, cokulu devrim gnlerinde
ar yneltilen kesim tarafndan ilgiyle karland ve olumlu yant
verildi. Ama her iki kesimin birbirinden beklentisi farklyd. Me
rutiyetin ilanndan sonra Jn Trkler, ayrlklarn silahlarn b67

rakmalarn isteyecekler, onlar da silahlarn Trk yetkililere qeil

ama ancak, kendi ulusal komitelerine brakmay kabul edecekler
di.
Merutiyet, ulusal mcadele yrten kesimler iin gerekleip
gereklemeyecei kesin olmayan baz telepler iin umut durumu
na gelmiti. Ancak, aznlklarda gelien ulusal bilin imdiye dek
Pan Osmanlc grleri savunan Jn Trk eylemcileriyle girilen.
ilikiden kan sonulara baklarak kukulu davranmay gerektiri
yordu. Mevcut siyasi iktidarn geen yzyln sonlarnda Ermenile
re uygulad krm politikas, Mora ve Girit'te ayaklanan Rumlara
ve Bulgar isyanclara ynelik saldrlar ve son olarak da Yemen'de
olanlar unutulmamt ve stelik ttihat ve Terakki rgt, bu siya
si iktidarn radikal tasfiyesini ngrmyordu.
Yine de merutiyet, Yunanistan'da, Arnavutluk'ta, Suriye'de ve
dier blgelerde Mslman ve Hristiyan btn halklar tarafndan
cokuyla kutland.
Aznlklarn, ttihat ve Terakki rgtnn nasl bir ulusal politi
ka izleyeceini grmek iin fazla beklemeleri gerekmedi. Devrimi
izleyen gnlerde skp'te ayaklanarak Arnavutluk'a zerklik iste
yen kyl kitlelerine gzda verildi. skp tepelerine Trk topu
lar ve piyadeleri yerletirildi. Abdlhamit'in Ermeni politikas
ayn ekilde srdrld.
Osmanl mparatorluu iindeki uluslarn bamszlk ve zerk
lik taleplerinin ortaya kt zamanlar, Avrupa'da da milli mcade
lelerin ve ulusal birleme kavgalarnn srd yllard. talya
birlikilerinin girdii mcadele yeni bitmi, Avusturya-Macaristan
ve Prusya'da da ulusal savalar verilmiti. Avrasya haritasndaki
eski snrlar siliniyor ve imdi, baka snfsal ve ulusal dengeleri
ifade etmek zere yeni snrlar iziliyordu.
Osmanl topraklarnn yanbanda gelien bu ilikiler, mpara
torluk snrlar iinde ortaya kan yeni ulusal ve snfsal dinamik
lerin olgunlamasn, biimlenmesini ve bir dnya sistemi haline
gelmeye balayan kapitalizme entegrasyonun hz.landrlmasn d68

andan etkileyen bir unsur olarak tezahr ederken; ieride de ayn

ayr milliyetlere mensup ticaret burjuvazisinin kendi ulusal devlet
lerini kurma potansiyelleri de aa kmaktayd. Kukusuz emper
yalistler iin Osmanl topraklan yeterince deerlendirilmemi bakir
bir pazard. Her biri, bu topraklarda yaayan halklarn lokalize ol
duklar blgenin kltrel ve ulusal zelliklerini dikkate alarak bu
uluslarla deiik dzeylerde ilikilere girmilerdi. rnein B alkan
lar'da yaayan Slav halklar, hem ulusal kken bakmndan hem de
yerleim blgelerinin Rusya iin Avrupa'ya bir geit ve tampon
oluturma zellii tamas bakmndan arn ilgi sahasna giriyor
du. Rusya bu nedenle Yunan, Srp ve Bulgar ulusal hareketlerini
desteklemekte yarar gryordu.
Dier yandan, ticaret ve tefecilikten bir servet biriktirmi olan
ve emperyalist sermayenin yurtiindeki acenteliini yapan Rum ve
Ermeni tccarlar, kapitalist i dinamiklerin gelimesinin nnde
engel oluturan feodal brokrasiyi tasfiye etmek ya da zerinde
denetim kurabilmek istiyorlard. Trk ve Mslman teba, sarayn
gzdesi durumundayken -ideolojik dzeyde byleydi bu, gereekte
Trk uyruklu teba da sultann zulm altndayd- Rum, Yahudi ve
Ermeniler ikinci dereceden uyruk olarak deerlendiriliyordu. Teok
ratik bir devlet olan Osmanl mparatorluu'nda baka dinlerden
olan kesimler ideolojik olarak dlanyor, vey evlat muamelesi g
ryorlard. ft...znlklar, son yzylda ekonomik ilikilerin kendile
riyle balant halinde srdrlebileceini fark eden ve bu ilikileri
kuran batl emperyalistler araclyla ksa zamanda glenmiler
ve bu glenmeyle doru orantl olarak eski devlet mekanizmas
iinde kendilerini ifade etmeleri olanaksz hale gelmiti. deolojik
ve ekonomik ihtiyalar, onlara ulus devlet halinde rgtlenme ta
lebini dayatmt. blgelerdeki ticareti elinde tutan Trk tccar
lar da gelimekte bylece aznlklarn yan sra bir yerli burjuvazi
de olumaktayd.
Deiik uluslarn kendi milli burjuvalarn yaratarak imparator
luktan ayrlma istekleri Osmanl'nn terrne maruz kald.
69

Aznlklar bir yandan dlarken dier yandan kendilerini ulusal

kimlikleriyle ifade etmelerini engelleyen Osmanl sultanlar lkeyi
bir halklar hapishanesine evirmilerdi. Ancak, 1 800'l yllarn
balarnda ortaya kan ulusal ayaklanmalar tamamen bastrma
gcnden yoksun olan ve bu konuda byk devletleri kendi kar
sna almaya cesaret edemeyen padiahlar, halklar birbirine krdr
ma yolunu da seerek bu hapishane iindeki yaam, uluslar iin
daha da katlanlmaz hale getirdiler. Doudaki Ermeni mcadelesi
nin zerine srlen silahlandrlm Krt birlikleri; Hamidiye Alay
lar bunun en iyi rneidir. Ermeniler, sultann terryle katledilir
ken ieriden hibir tepkinin gelmemesi de ilgintir. Ama te
yandan, douda uygulanan soykrm sonucunda ticaretin Trk ve
Mslman ahalinin eline getii dnlrse bu durum ok_da a
rtc deildir.
Ticaret burjuvazisinin nderliinde verilen antifeodal ve ulusal
mcadelenin en nemli mttefiki kyllkt. Balkan lkelerinde,
ayaklanma nedenlerinden birisini de toprak talebinin oluturduu
kyller, kendi yazglarn baladklar ulusal mcadelenin, iinde
bulunduklar yoksulluu def edeceini dunyorlard. 1 908'de
g birlii yapan deiik uluslardan eylemcilerin merutiyet hede
fine ynelmi ilgilerini bu kyl kitleleri de benimseyecekti. Me
rutiyetin hi deilse, arlaan vergileri kaldracan umuyorlard.
En acil sorunlar buydu. Ancak merutiyetin ilanndan sonra vergi
vermeyi reddeden Makedonyal kyllerin vergileri Jn Trkler ta
rafndan silahl askerler tarafndan zorla topland. nk zaten Jn
Trkler feodal mutlakiyeti iktidara dayanyor ve toprak aalarna
yaslanyorlard.
Ulusal mcadeleler, feodalizmden ve saltanattan kurtulma iste
inin bir ifadesi olarak hemen btn uluslar harakete geirmi
olsa da ve bu milliyeti abalad908 Devrimi'ne yaklalan son
aylarda Jn Trk programna kendilerini kanalize ederek eylem
birlii iine girmi olsalar da, feodal iktidara ynelik tepki evre
sinde ortak ve koordine edilmi bir ibirliine girme eilimini ba70

tan beri gstermediler. Jn Trk devrimi, lke iindeki ayrlk

eilimlerin oluturduu sosyal ve ilikileri bir bakma iererek,
ama daha ilk tahlilde bunlar tanmayarak gerekleti. Sadece ulu
sal deil, dinsel olarak da blnm ve bu ayrl!klar saray tarafn
dan kkrtlm olan halklar arasncia, son yllara gelindiinde
derin uurumlar olumutu. Bir tek, merutiyetin ilan edildii
hafta boyunca Srp, Yunan, Bulgar milliyetileriyle Trk meruti
yetiler arasnda bir yaknlama dodu. Ama bu kesimler birbirleri
ne sarlp "kardeleirken" herkesin kafasndan baka bir ey gei
yordu. Jn Trkler, merutiyetin, uluslarn huzursuzluklarna son
vereceini ve Pan Osmanlclk ideali altnda btn uluslarn top
lanmaya rza gsterebileceini dnyorlar, milliyetiler ise me
rutiyetin ulusal zerklik taleplerinin gereklemesi iin bir olanak
salayacan, bir srama ta ol.abileceini dnyorlard.
Jn Trkler ulusal mcadelelerin kopma eiliminden etkilen
miler, bu eilimler onlar yer yer radikal kararlar almaya zorlam
.
tr. Bu konuda Ermeni Tanak rgtnn nemi olduka fazladr.
.
1 894 ylnda Ermeni ayaklanmasnn kanla bastrlmas zerine
stanbul'daki Ermeniler Babali'ye yrmler, Osmanl Bankas'n
basmlard. Bu hareket, Ermenilere pahalya mal olmu, Abdlha
mit Ermenilere sfanbul'da da sava amt. ttihat ve Terakki r
gt ise, kendi inisiyatifi dnda gelien Babali gsterisi karsn
da panie kaplmt. rgtn kurucusu brahim Temo'nun
hazrlad bildiride Ermeniler hem knand hem de bu mcadeleye
ttihat ve Terakki rgt adna sahip kld. B abiali'ye baskn du
zenlenecekse bu, Jn Trkler tarafndan veya onlarn bilgisi dahi
linde yaplacaktr; saraya saldrlacaksa bu da onlarn iidir! Temo
unlar yazmt: '.'Mslman ve yurtsever Trkler! .. Ermeniler y
lesine yz buldular k;, tm yabanclara saygdeer devletimizin en
yksek kat olan Babali'yi basyorlar . . . Bu kstah hareketler, yurt
sever ordumuzun znt nedeni olmaktadr. Ancak, bu meydan
okurcasna bu ac ve znt veren hareketler despotlarn, pis yne71

tici/erin ezgi ve bask yapmalarna neden olmaktadr. Biz Trkler,

tm Osmanllar gibi, bu despotik ynetimden kurtulmak ist_iyoruz.
rgtmz bu ama uru'!a eylem yapyor. Gelin bugn Baba
/i'ye yryelim .ve Ermenileri knayalm. Ezginin, kycln merke
zi olan eyllislamm konana ve Yldz Saray ' na saldralm des
potlar ortadan kaldralm, yok edelim. " (Y.A Petrosyan age,
sf. 1 80)
Ermeni milliyeti hareketi ve sarayn bu hareketi bastrmak iin
uygulad mezalim, Jn Trk devrimcileri iin iki bakmdan uya,
rc oldu. Muhalefetlerinin ierii, kym, Abdlhamit rejiminin
gerek yzn grmelerine olanak salad iin giderek belirlendi
dier yandan da radikal Ermeni rgtleriyle ittifak yapmalar ka
nlmaz hale geldi. Bu olduka tartmal ve gevek bir birlikti ama
iki Jn Trk rgtnn Ermenilerle birlikte yaptklar kinci Os
manl Liberalleri kongresinde alnan kararlar bir lde Ermeni ra
dikalizminin izdm oldu. Elbette uzlamann kapsam belliydi;
merutiyet perspektifi fazla zorlanamad, Abdlhamit zerinde ko
nuulmamas karar alnd ama mcadele yntemlerinde silahl
ayaklanmann rgtlenmesi gibi bir madde kabul edildi. Ama
zaten lke iindeki koullar da bunun iin olgunlamt.

- Merutiyete Doru Aydnlar

kinci Osmanl Liberalleri Kongresi'nde, zerinde mutabk kal
nan mcadele. yntemleri unlard: Baskiya kar silahl direnme,
hkmet grevlileri ve polis grevlileri de dahil olmak zere poli
tik ve ekonomik grevlerle silahsz direnme, askerin halk ve dev
rimci gruplar zerine yrmesini engelleyecek gibi ordu iinde
propaganda, gerekirse toptan ayaklanma, durum ve koullara gre
dier eylem biimleri. Bu kararlar 1 907 ylnn aralk aynda aln
mtr ve temmuz aynda ilan edilecek olan merutiyete daha yedi
ay vardr. Drt tbbiyeli rencinin kurduu ttihat ve Terakki r
gt, sre iinde geliip genileyerek, bir halk ayaklanmasn or72

ganize etme kararnn altna imza atabilecek duruma gelmitir.

Ama rgt, btn bu ayaklanma ve silahl eylem kararlarna; genel
olarak eylem ve harekat planlarndaki radikallemeye karn siya
sal taleplerin ileri gtrlmesini salayamamtr. Jn Trkler ba
langta, rgtsel faaliyetlerie yn veren politik ilkelerini onca
silah akrtsna karn geri bir noktada tutmular; be aydn
kadronun dzenleyecei bir komployla padiahn deitirilmesi d
ncesini, devrimin arifesinde, halk ayaklanmas fikriyle deitir
melerine karn yine de feodal siyasi gcn radikal olarak tasfiye
edilmesi gerekliliine ikna olamamlard.
rgtn doum tarihi 1889'dur. Ama merutiyet idealleri ile
rgtn faaliyetlerine yn verecek olan ideoloji, bu tarihten daha
nce domutur.
1 839'da Tanzimat'n ilanndan sonra balayan eitim hamlesi s
rasnda alan yksekokullar, ttihat ve Terakki rgtnn ilk kad
rolarnn kayna olacaktr. Bu okullarda, imdiye dek olduu gibi
din eitimi deil, batl eitmenlerin gzetiminde meslek eitimi
verilmektedir. Bir de, 1 8 2 l 'de Yunan ayaklanmasna kadar Rumla
rn tekelinde tutulan ve Osmanl mparatorluu'nun d yazmala
rm yneten tercme brosunun, Yunan ayaklanmasndan .sonra
gvenlik nedeniyle boaltlmasndan sonra bu broya yerletirile
rek, yabanc dil retilen aristokrat gen aydnlar bu hareketin ide
olojik ncleri olacaktr. Tanzimat aydnlar Namk Kemal, inasi
ve Ziya, tercme brosunda eitim grmlerdir. Bu aydnlarn ba
zlar, 1 848 Fransz htilali'nin tan olmu, Namk Kemal, Avru
pa' daki fikir hareketlerinin ve sosyal alkantlarn, dierleri de
basn yoluyla Avrupa'da olup bitenleri izlemitir. Fransa'da esen
zgrlk rzgarlar, Franszca bilen, iyi eitim grm, "batl" de
erleri iselletirmi olan bu ayrcalkl snflara mensup aydnlar
tarafndan lkeye tanmtr. kardklar gazeteler, yazdklar ma
kaleler ve tiyatro oyunlaryla ve Rousseau, Moliere, Voltaire'den
evirdikleri eserlerle, yeni toplumsal deerleri, ada ahlaki norm
lar savunan aydnlr. bu abalarnn bedelini srgnde uzun yllar
73

kalarak demek zorunda braklmlardr.

Oysa, siyasi olarak talep ettikleri fazla bir ey yoktur. Bir ana
yasann hazrlant.as ve padiahn yetkilerinin azaltlmasyla yeti
neceklerdir. eriat hkmlerini, Fransz Devrimi'nin ilkelerine uy
durmaya uraarak dncelerini ve eylemlerini merulatrmaya
almaktadrlar. Dindardrlar ve sre iinde "vatan" kavramn
idrak ederek nce Osmanlc sonra da milliyeti olacaklardr. Bir
iki komplo yaparak padiahlar deitirmiler; arkadalarndan biri,
Ali Suavi, 5 . Murat' tahta karmak iin raan Saray'na dzen
ledii bir saldr srasnda ldrlmtr.
Tanzimat aydnlarnn istekleri, 1 876'da padiahn anayasay
yrrle koymasyla az ok karlanm, l . Merutiyet dnemi
balamtr. Ancak ok gemeden, Abdlhamit, Gen Osmanl
lar'n btQ kazanmlarn ortadan kaldrarak koyu bir bask dne
mini getirecektir.
l . Merutiyetin karlayamad taleplerin gerekletirilmesi,
anayasaya konulmas baarlamayan kimi hkmlerin gndeme ge
tirilmesi ve ksa zamanda trpanlanan kazanmlarn geri alnmas
bu karanlk istibdat doneminde rgtlenmeye balayan gen Os
manl aydnlarnn temel sorunu olacaktr.
Bu amala okullarda balayan rgtlenme faaliyeti, Abdlha
mit'in muhbir ve ajanlar tarafndan sk sk gammazland iin
renci nderlerinin ou, balangta yayn etkinlii olarak
devam eden mcadelelerini yurtdndan srdrmek zorunda kala
caklardr. Takla'da srekli oturum halinde olan Divan- harp,
okullarda en kk bir kprt gstermeye yeltenen rencilerin ya
kalanp yarglanmak zere getirildii bir kurumdur. 1 908'e dek bir
ok renci Takla'da yarglanr, okullarndan uzaklatrlr. Yine
de, bu tarihe gelinceye dek birok yksekokulda bu basklar g
sleyen rencilerin dzenledii boykotlar yaplr ve kurulan
gizli cemiyetlerin ye says durmadan artar. Mlkiye, Harbiye,
Tbbiye dndaki dier okullarda da; bahriye ve topu mekteple
riyle Darafaka Lisesi'nin rencileri de rgtlenmilerdir. Bu
74

renciler vastasyla Jn Trk yaynlar elden ele dolar, yeniliki

fikirler yaylr.

Jn Trk hareketinin en nemli rgt olan ttihat ve Terakki,

ulusal ve snfsal bakmdan homojen olmayan bir kadro yapsna

sahiptir. Bu yzden, rgt mensuplar arasnda ortak bir irade olu

amamt. Aydnlarn, A vrupa'da gelien burjuva dnce akmla

rn eriat ilkeleriyle harmanlamaya almalar, onlarn bir ayakla

rnn batda gelien ada snf ilikilerinin bulunduu platformda

bulunduunu gsterirken dier yandan da saltanatla ilikilerinden
ve feodal brokrasi ve toprak dzeninden kopmak istemediklerinin

gstergesiydi. Yine ayn nedenden, rgt,

1 87 1 'de

Fransz komn

clerinin yanbanda savaacak kadar, o zamanlarda ekim merke

zi olmaya balayan bilimsel sosyalizmden etkilenen unsurlardan,

reformcu lml

aydnlara kadar geni bir yelpaze iinde bulunan

aydnl bnyesinde ierebilmiti. Aydnlar arasnda dnemin

btn fikir aknnlar temsii edilebiliyordu. JJn Trkler'in bu siya

sal ve snfsal heterojenlii, rgtn kararszlnn ve tutarszl

nn en byk nedeniydi ve son tahlilde lkede cereyan eden eilim

ler, ticaret burjuvazisinin politik hedeflerine doru akyordu.

rgtn kurucular, talya birlii iin mcadele eden Mazzini

ler' den esinlenmi, Macar Devrimi'ni incelemi, Polonyal devrim

cilerle ilikiye gemiler, yurtdnda bulunduklar sre iinde de 1 .

Enternasyonal'in faaliyetlerini yakndan takip etmilerdi. ttihat ve

Terakki rgtnn programn hazrlarken talyan Carbonari rg

tne yknmler; btn bunlarla da Avrupa'daki ulusal ve dev

rimci mcadelelerin mirasna, bunlar, elbette Osmanlcaya evire

rek

sahip

kmlard.

Baz

Jn

Trk

tantklarn syleyerek gururlanyorlard.

liderleri,

Lenin 'le

Jn Trk hareketi, bir dnem Kahire'de Mizan adn tayan bir

dergiyi kard iin Mizanc Murat olarak tannan bir Jn Trkle,
Fransa'da Meveret dergisinin banda bulunan Ahmet Rza arasn
da iki merkeze blnmt. Bu iki odak evresinde toplanan Jn

Trkler'in politik olarak birbirlerinden hibir fark yoktu. Ama Mi-

75

zanc Murat, padiahn birtakm vaatlerine kanarak yurda dnmeyi

kabul edince kendi siyasi hayatn bitirecek, bundan sonra meydan,
Jn Trkler arasnda, pozitivist grleri nedeniyle sevilmeyen
Ahmet Rza'ya kalacakt. Dolaysyla, Jn Trkler, Ahmet Rza'nn
da etkisiyle "dzen iinde ilerleme"yi savunan pozitivist grlerin
etkisine girecekler, ideolojik biimlenmelerini pozitivizm belirle
yecektir.
Ahmet Rza'nn, sonradan meydana kan ve aykr fikirler sa
vunan Prens Sabahattin ile olan elikisi de, Sabahattin'in fazla
sebat gsterememesi yznden Rza'nn inisiyatifinin glenmesi
ne yol am; Prens Sabahattin, , giderek Meveretiler iin tehdit
edici bir unsur olmaktan kmtr. Prens Sabahattin, sarayla doru
dan doruya balants olan bir JJn Trk'tr ve Ahmet Rza gibi
PanOsmanlcl savunmakla birlikte onu, az ok Ermeni yanda
klan, aznlklara ademi merkeziyeti bir ynetim hakk tannmas
ynnde grleri vardr. Dier yandan, sarayla gbek ban ko
parmaya hibir zaman yanamasa da, Ahmet Rza'nn btn ekono
mik manevralarn devletin himayesinde yaplmasn savunmasna
karn o, serbest piyasay ve "teebbs-i ahsi"yi yceltmektedir.
Sabahattin bu grleri yznden, Jn Trkler'in Ahmet Rza'c
kanadyla bir arada bulunmasnn olana kalmaynca arkadalary
la birlikte ttihat ve Terakki rgtnden ayrlarak Teebbs-i ahsi
ve Ademi Merkeziyet adnda bir rgt kurmutur ve bu rgt, tti
hat ve Terakki'den sonra en byk Jn Trk rgtdr. te,
l 907'de toplanan kinci Osmanl Liberalleri Kongresi'nde ttihat
ve Terakki rgt ve Ermeni rgtleriyle birlikte g birlii yapma
kararna ve yukarda saydmz eylem biimlerine imza atan n
c rgt Prens Sabahattin'in rgtdr; Osmanl aydnlarnn bir
ksm, kken olarak feodal aristokrasiye mensup olan bu sarayl
aydnn peinden gitmitir.
ster Ahmet Rza'nn grubunda yer alsnlar, ister Sabahattin
yanls olsunlar ya da mevcut dier Jn Trk rgtleri iinde mca
dele etsinler dnemin Osmanl aydnlar,Tanzimat'la saraya kabul
76

ettirilen ve 1 876 Anayasas'nda ifade edilen ama her seferinde rafa

kaldrlan anayasal ilkelerin tannmas iin mcadele etmekteydi
ler.
l 876 Anayasas, kiisel zgrl, din ayrm olmakszn impa
ratorluun tm uyruklarnn yasalar nndeki eitliini, menkul ve
gayrimenkullerin gvenliini, mesken dokunulmazln, vergilerin
ve yasalara dayanan haralarn orantl dalmn, angaryann, el
koymann ve basknn kesinlikle yasaklanmasn, basn zgrl
n, ilkrenimin zorunluluunu, imparatorluun btn uyruklarna
imparatorluun resmi dili olan Tfk dilini bilmek kouluyla devlet
grevinde alma hakkn hkme balamt.
Mithat Paa'nn, hazrlanmasnda katkda bulunduu anayasann
ilk taslanda bulunan ve burjuvazinin saray zerindeki denetimini
ve egemenliini artracak olan "Osmanl uyruunda olanlar zel
bir yasaya gre vatana yararl olacak her tr ticaret ve endstri ir
keti kurma hakkna sahiptir, bu ite, hkmet her trl kolayl
salayacaktr" maddesindeki ilk blm kabul edilirken ikinci
blm, yani hkmetin ticaret ve endstriye her trl kolayl sa
layaca garantisini formle eden ksm karld. Bu anayasa sa
yesinde, igcnn zgrlemesini ve piyasaya kmasn engelle
yen feodal angaryann ortadan kaldrlmasn, ticaret ve endstri
tesislerinin kurulmasn, can ve mal gvenliinin salanmasn g
vence altna alm olmak nemli bir gelime olmutur. Ancak ana
yasann tannp tannmamas, ekonomik dzenlemenin yaplp ya
plmamas tamamen sultann keyfine brakld ve kurulmas
ngrlen meclis, arl olan politik bir denetim organ olarak
hibir zaman altrlamad iin; ve zaten sultan tarafndan her
an feshedilebilir durumda olduu iin; ayrca l 908'e kadar, enerji,
sadece anayasann tannmas perspektifine aktlmak suretiyle
heba edildii iin aydnlarn I 839'dan beri srdrdkleri mcadele,
olduka sancl gemitir ve her seferinde iktidar almaktan vazge
erek, daha dorusu bunu hi dnmeyerek saray sekinlerine bel
balamlardr. Karl Marx, ubat 1 878'de, 1 . Merutiyet'ten ve
77

anayasann il.anndan iki yl sonra, V. Liebknecht'e Trklerin,

Rusya karsnda byk bir hezimete uradklar Krm Sava' nn
ertesinde yazd bir mektupta Trkleri, devrimi zamannda yap
mam olmakla ve rejimin ynetimini tekrar saray iindeki sekin
lere brakmakla eletirir. Marx, bunu, "Rus kabinesinin bizzat ken
disine kar sava ynetmesi gibi bir ey" olarak nitelemektedir.
Jn Trk aydnlarnn sarayla ilikilerini kesememesi, bereketin
nne geen ticaret burjuvazisinin nesnel durumuyla, lke iinde
Osmanl mparatorluu' nun 600 yllk iktidar dneminde yerleti
rilmi olan dinsel-ideolojik hegemonyann biimlendirilmesinde

rol oynad sosyal ilikilerin dzeyi ile ilikilidir.

Ancak, aydnlar, ideolojik tutarszlklar ve kararszlklar y
znden ellerine geen frsatlar deerlendiremediler ve Jn Trk
devriminin ideolojik atmosferi bu yalpalamalar nedeniyle karartl
d. Her zaman ge kalmlard; sahneye ktklar zaman da her
eyi yarm brakmay tercih ettiler. Onlarn 1 839'da komplocu
radikal Ali Suavi ile balayan servenleri 1 908'de silahl ayaklan
mac Resneli Niyazi'nin daa kmasna evrilinceye kadar, ayakla
rn epey srdler ama dipten gelen dalga, onlar 1 907'de kinci
Osmanl Liberalleri Kongresi'nde ayaklanmay planlama, silahl
direnme, politik ve ekonomik grev yapma kararlar almaya zorlad.
1 908'de iktidara geldiklerinde ise, sonradan halklar zerinde
kullanmak zere Abdlhamit istibdatn devraldlar. Ama onlar ta
rihi yaparken sbjektif niyetlerinden bamsz olarak topraa
den zgrlk tohumlar, onlara ramen yeerecek; zgrlk ha
reketinin Jn Trk etkilerinden kurtulmas ise sancl geecekti.
Modern Trkiye'nin aydnlar, uzun sre, 1 970'fere gelindiin
de bile, Jn Trkler'in nlerine koyduklar meseleleri tartmaya
devam ederek bydler. Bu nedenle 1 970'lerde YN ve MDD
hareketinin devrald kimi ideolojik unsurlar, gelien radikal
devrimci hareketin temizlemesi zaman ald. Jn Trkler'in devlet
ten ban bir trl kesemeyen muhalefetlerinin ierii, ayn ilkel
biimiyle uzun sre devrimci-komnist hareketi nceleyen srece
78

egemen oldu. Jn Trk devriminde o zamanki koullara uygun ola

rak nemli bir rol stelenen ordu, 1 960 darbesi karsnda kk
burjuvaziyi kkeni tarihsel olan bir beklentiye yneltmiti. Jn
Trkler'in tamamlayamayarak yarda braktklar demokratik dev
rimin, tekelci burjuvazinin devletinin militarist aygtnn iyi unsur
lar tarafndan gerekletirilecei yanlsamas, kimilerinde l 980'e
kadar bile srd.
Oysa, demokratik devrim sorununu zecek ve sonuna kadar
gtrecek tek snf, Trkiye'de burjuvaziyle birlikte tarih sahnesine
kan proletaryayd. Burjuvazinin, onun ufkunu Jn Trk
Kemalist- devleti bir perspektifle snrlama konusundaki giriim
lerinin boa karlmas zaman alacakt.

79

3. MTAREKE YILLARINDA SOSYALZM

Trkiye'de, 1 . Dnya Sava dneminde, ttihat ve Terakki Fr

kas diktatrlnn ar basklar altnda duraklayan ii eylemle
ri ve sosyalizm tartmalar, 1 9 1 8'de, Mondros Mtarakesi'nin im
zalanmasndan ve Osmanl mparatorluu bakmndan savan
yenilgiyle sonulandnn belli olmasndan sonra, yeniden u ver
meye balad. Meclisi Mebusan'n feshedilmesi, ak bir iktidar
boluu dourmu, bu da yeni muhalefet hareketlerine imkan
veren bir siyasi atmosfer yaratmt. ngiliz emperyalistlerinin ve
Yunan gericiliinin igaline kar verilen antiemperyalist sava s
rasnda ii eylemleri yeniden balad. Ortaya kan birok "sosya
list" frka ve rgtn beslendii kaynak da "mtareke" ortamnda
yaygnlaan, feodal ayrcalklara sahip olduklar iin eski dzenin
srp gitmesini savunan, bu yzden emperyalistlerle ibirlii halin
de olan bir zmrenin dndaki lkedeki btn sosyal snflar etki
si altna alan ulusalc dnceler ve ngiliz igalinden bir yl nce
gerekleen, Sovyet Devrimi'nin Trkiye'deki yanksyd.
Kuzeydeki gelimeleri yakndan izleyen basnn da etkisiyle
Ekim Devrimi lkenin birok yerinde heyecanla karlanmt,
Sovyet szcnn Osmanlca karl olarak benimsenen ve poli
tik bir ierik kazanan ura kavram, sol eilimli basn ve halk iin,
Kurtulu Sava dneminde, bir yol ayrmnda bulunan Trkiye'de,
bir siyasal sistem tercihini ifade eden simge durumuna geldi. Dev
rimden sonra, Sovyetler Birlii'nden yurda dnen sava esirleri,

80

olup bitenlerin canl tanydlar ve onlarn anlar, aydnlar; iiler

ve kyl kitleleri arasnda kulaktan kulaa yaylyordu. "1919 yl
nn kasm aynda Karadeniz blgesindeki kasabalarn birinde halk
sokaklara dklm 'yaasn uralar' diye barmtr. Amalar

kasabada bir ura idaresi kurmaktr. O yrede savaan etelerin

de (*> kendilerine katlmasyla hapishaneyi basp mahkumlar ser
best" brakrlar. Hkmet konan ele geirirler. El konulan dk
kanlardaki btn yiyecekler fakir halka datlr. Kasaba gn
sreyle halkn denetiminde kalr. Tam ura seimi hazrlk/arna
balanld srada hkmet kuvvetleri kasabay ele geirirler"( Di
mitr imanov, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi, Belge Yaynla
r, 1 978, s. 62)
imanov'un raporunda yer alan bu ifadeler, Anadolu halknn,
Sovyetler Birlii deneyinden ne denli etkilendiini gstermesi ba
kmndan nemlidir. O dnemde birok yrede, ura hkmeti kur
mak isteyen halk ayaklanm, bir ok gsteri yaplmtr.
Sovyetler Birlii'nin, ezilen dou halklarnn antiemperyalist
'
ulusal kurtulu savalarna verdii destek, bu lkeye duyulan ya
knln bir baka nedeniydi.
O yllar, ayn zamanda, 1 . Dnya Sava'ndan nce almak ya
da renim grmek iin Almanya'ya giden ve burada cereyan eden
Spartakist ayaklanmalarnn yakn tan olan gen ii ve aydnla
rn yurda dn zamanyd. Devrimci bir atmosfer iinde bulunan
Almanya'da baz rgtler kuran Trkler, rgtsel deneyimlerini ve
edindikleri devrimci fikirleri de transfer etmilerdi.
Bylece Kurtulu Sava, kimi kesimlerin, bu savan sonunda
Sovyetler Birlii'ne benzer bir siyasal sistemin kurulacan uma
rak, kimilerinin de emperyalistlere kar tek tutarl mttefiin Sov(*) ete szc, "dzenli ordu d silahl g" anlamna gelir. Resmi litara
trde, haydut, ekya gibi szcklerle eanlaml olarak kullanlr. Yazmzn konu
ald dnemde silahl halk glerinin bu biimde anlmasna uygun olarak, biz
de bu kavram kullanacaz.

81

yetler Birlii olduunu kabul etmek zorunda kalarak katld bir

ulusal uzlama ortam yaratt.
Bu, o dnemde sosyalist olduklarn iddia eden rgtler iin ol
duka kritik bir mevzilenmeydi ki, bir ksm milli burjuvazinin n
derliinde gelien bu savata kendi politik bamszlklarn koru
yamadlar ve bu izgi, sonradan snf ibirlikisi bir izgiye
dnt. Komnist Enternasyonal Yrtme Kurulu, daha 1920'de,
Trkiyeli devrimcileri uyarmt. "Beylerin bir bl kendini ya
banc kapitalistlere satt. Baka bir bl ise sizleri silah bana
aryor, sizi yabanc istilaclara kar rgtlyor. Ama onlar da
sizlerin kendi lkenizin hkmetinin bana gemenize, asalaklarn
sultandan armaan diye ald toprak ve tarlalara sahip kmanza
ekip bimenize izin vermiyor. Ve yarn yabanc kapitalistler efendi
lerinize daha elverili bar koullar tandnda bugnk nder
leriniz sizi, yabanc efendilerin de yardmyla zincire vurur; tpk
byk toprak sahipleriyle eski memurlarn yabanc ordularn bu
lunduu blgelerde imdiden yapt gibi. . . Anadolu kylleri! Ya
banc istilaclara kar mcadele etmek zere Kemal Paa 'nn bay
ra altna arlyorsunuz. Ama biz sizin, kendi halk ve kyl
partinizi kurma abasnda olduunuzu da biliyoruz. te bu parti,
paalar, smrc ittifak devletleriyle bar yapsalar bile, mca
dele etme yeteneine sahip tek partidir. " (Komintem Belgelerinde
Tfkiye- 1 , Kaynak Yaynlar, 1 993, s. 1 6)
Bu uyar, olduka haklyd. Tehlikeye dikkat eken Enternasyo
nale ramen Trkiye'de sre, "sosyalistler"in ou iin, yukarda
ngrld gibi yaand. Kurtulu Sava'na dier halk snflar
da katld halde, bunlar, bata ii snf olmak zere kapsayc ve
etkili bir devrimci rgtten yoksun olduklar iin, siyasal rejim tar
tmalarnda politik bir inisiyatif koyamadlar ve antiemperyalist
sava iindeki konumlar Kemalist burjuvazinin izgisine bir motif
olarak dahil oldu. Bylece, ezilen snflarn rgtlerinin iinde bu
lunduu zaafiyetin de etkisiyle 1 908'de balayan burjuva devrimi,
antiemperyalist sava srasnda ve sonrasnda da grevlerini ta82

mamlamay reddettii iin yann kald. Burjuvazi, en devrimci ol

duu dneminde bile, bir ayayla bal bulunduu toprak aalar
snf ve dier feodal ayrcalkl snflarla ban koparmay redde
derek kylln toprak talebiyle, ii snfnn demokratik istem
lerini grmezlikten geldi.
Ama bu sonuca varmadan nce, Kurtulu Sava srasnda Sov
yetler Birlii'ne kur yapan Kemalist burjuvazi, bir dnem sosyalist
rgtlerin almasna gz yumdu, mecliste sosyalizm tartmalar
yapld hatta resmi "komnist" rgtler bile kuruldu; burjuvazinin
politik ve askeri nderlerinden birou komnist olduklarn iddia
ettiler. Kurtulu Sava dneminde ortaya kan icazetli sahte sol,
burjuvazinin politik ihtiyalarnn karlanmasn amalyordu; bu
ihtiyalarn odakland nokta ise Sovyetler Birlii'nin desteinin
salanmas ve komnizme duyulan iten ilginin burjuva bir ere
ve iine alnarak etkisiz hale getirilmesiydi.

- Sahte TKP'ye Giden Yol

Anadolu igal edildiinde, halk kendiliinden birok direni or
gan oluturmutu . Baz blgelerde, iilerden, kyllerden ve pa
diah ordusundan . kaan askerlerden kurulan eteler dzenli olma
yan bir sava yrterek emperyalist igale kar mcadele
ediyorlard. Kurtulu Sava'nn balang tarihi olarak ilan edilen
1 9 Mays 1 9 1 9'dan daha nce mcadele etmeye balayan bu milis
rgtlenmeleri, bunlar daha sonra, uzun mcadeler iinde dzenli
ordu unsurlar haline getirmeye alacak olan Kemalistler iin ba
langta fazla tehlike arz etmiyordu. Ama bu etelerin bir ksm
kontrolden kp, iktidarn dnda kalan ve ona bir trl balanma
yan unsprlar haline geldiklerinde, Kemalist rejim, sava halk
gruplarn bastrmak iin hereyi yapacak, bunun iin yan resmi bir

karakter tayan Yeil Orduyu da datacaktr.

etelerin Kurtulu Sava'na balad yllarda, bir baka kont
rol altna alnamaz grup olan komnistler de 1 9 1 S'den itibaren
83

Baku'de yaynlamaya baladklar Yeni Dnya gazetesi ile halk i

gale kar mcadeleye aryordu. Bu gazetede emperyalizmi boz
guna uratan Sovyetler Birlii halkndan vgyle bahsediliyor ve
sosyalizm, Trkiye halklarna da model olarak neriliyordu.
Bu dnemde ii rgtlerinin saysnda da bir art gzlenmek
teydi. Grevler, l 9 1 9'dan itibaren, bata igal blgeleri olmak zere
Anadolu'nun bir ok yerinde anti emperyalist bir muhte'{a kazana
rak yaygnlayordu. 19 l 9 Mays'nda zmir' in igal edilmesinden
sonra yaplan mitinglere yzbinlerce ii katld.
Telefon memurlar, reji iileri, Hisar skelesi hamallar, Hali
vapurlar msdahdemi, frnclar, tramvay iileri, irketi Hayriye
memurlar, Tnel amelesi, Deniz Maden Kmr Cemiyeti iileri,
Kadky havagaz iileri, demiryolu iileri, ark imendiferleri
iileri, zonguldak maden iileri, Terkos iileri, Dolmabahe
Gazhanesi iileri birbiri ardndan greve gittiler.
Bu dnemde ii hareketinin karakteristii, grevlerde ve eylem
lerde, cret zammnn yansra ii snfnn demokratik birtakm
taleplerinin de gndeme getirilmesiydi. Grevlerin ncelikli taleple
ri arasnda 8 saatlik ign, hafta tatili hakkmn tannmas, ii o
cuklarna eitim olanaklarnn haz,rlanmas, i gvenlii koullar
nn salanmas, rgtlenme ve sendikal haklann tannmas gibi
talepler yer alr. Ve yine bu dnem, ii hareketinin az ok, sol r
gtlerle yaknlama iine girdii dnemdir. 1 922'ye dek birok
grev, TSF'nin inisiyatifiyle gereklemitir. Bylece ilk kez, rg
tn nitelii ve gerekleme dzeyi ile etkisi tartma d brakld
nda, sylenebilir ki, ii eylemleri bir politik rgtle dirsek tema
s iinde olmutur.
Ayn dnemde mesleki ya da sendikal nitelikte birok ii rg
tnn kurulduu grlr. Anadolu imendifer Amelesi Cemiyeti,
Beynelmilel Deniz ileri ttihad, Beynelmilel Bira ileri ttiha
d, stanbul ve zmir ileri Cemiyeti, Matbaa ileri Cemiyeti,
ark Demiryollir Memurin ve Mstahdemin Cemiyeti, Zonguldak
Amele Birlii, Balya-Karaaydn Amele Birlii bu rgtlerden baz84

landr. 1924'e gelindinde, bu rgt ve cemiyetlerin says artacak

tr. i rgtleri ve eylemleri "sosyalist" frka ve rgtlerle yakn
lamaya balamakla birlikte, bu henz, ii snf saflarnda dev
rimci-sosyalist bir politikann yaygnlat, rabet grd ve
eylemlerin karakterini oluturduu anlamna gelmez. nk ger
ekte, 1 920'de kurulan, Mustafa Suphi'nin ksa mrl ve etkisi
zayf Komnist Partisi bir yana braklrsa, o dnem kurulan frka
lar devrimci zellikten yoksun partilerdi. Mustafa Suphi'nin partisi
nin ise ii snf iinde balar yok denecek kadar azd. Dolaysy
la ii snfnn kendiliinden eylemleri sosyalizmle birleebilme
zelliine sahip olamam, bu eylemlerin ufku, dnemin zellikle
rine uygun olarak en fazla emperyalist igale kar kmaya kadar
genileyebilmitir.
Zaten, sosyalizmi bir topya ve herkesin toplumsal mutluluktan
eit pay ald bir ahlaki rejim (\).arak tasarlayan "sosyalistler"in du
rumu da pek iac deildir. Marksist literatr ounlukla ikinci
elden okunmu ve bu yaynlarn Trkiye'ye gelmesi gecikmitir.
Komnist Manifesto'nun zetlenmi bir evirisi mtarekenin son
yllarnda piyasaya kacaktr.
Ama yine de, yaynlanan birok sol ierikli yayn, geni halk
kitlelerinde sosyalizm hakknda bir sempatinin olumasn salaya
caktr. Sosyalizm propagandas yapan, Sovyetler Birlii deneyini
propaganda malzemesi olarak ileyen rgtler ve frkalar, bu sem
patinin akt bir kaynak olarak ok sayda insan eperinde topla
may baaracaktr.
Anadolu'da sosyalizm, igal koullarndan ve yoksulluktan kur
tuluun olana olarak toplumsal kesimlerin byk ounluu tara
fndan kabul gren bir dzen, bir yeni dnya ve dnsel bir akm
olarak benimsenmeye balamtr.
Bu durum burjuvazi iin tehdit edici olmu; geliip arnarak,
doal kanalna yani snf mcadelesi kanalna akma potansiyeli ta
yan sosyalizmin nne burjuva bir barikatn dikilmesinin zaman
gelmitir. Ama Sovyetler Birlii ile kurulan ilikilerin korunmas
85

ihtiyac da vardr. yleyse klasik yntem uygulanmal; "bu memle

kete komnizm gerekiyorsa onu da biz yaparz" denmeli, sahte r
gtler kurulmaldr! {*)
Bu rgtler, kontrol altna alnamayan toplumsal glere uzat
lan bir kse olacaktr.
-Yeil Ordu
Yeil Ordu henz kurulmadan nce efsanesi yaygnlatrlmt.
Bu efsane, btn dier sylenceler gibi bir geree dayanyordu
ama dayand gerein tahrif edilmi haliydi.
Sylence, esin kaynan rk-Turanc politikalarn gerekle
tirmek amacyla Trkistan'a giden Enver Paa'nn servenlerinin
Trkiye'ye ekil deitirerek ulamasn takiben, "esir Trk
ulusu"nu kurtarmak zere Kafkaslar'dan lkeye girmeye hazrla
nan bir Yeil Ordu'nun halk zerinfle uyandrd mistik etkiden al
mt. Bu sylence, resmi kaynaklar tarafndan da ilenerek etkisi
glendirildi ve Ankara Hkmeti'nin, sol sylemli resmi organ
Hakimiyeti Milliye gazetesinde halkn bu beklentilerini kkrtacak
yaynlar yapld. Yeil Ordu'yla ilgili olmadk haberler yaynland.
Hakimiyeti Milliye gazetesinde yle bir haber yer almt:
( ) Mustafa Kemal'in Ali Fuat Cebesoy'a "ok acele" kaydyla gnderdii
telgraf: "Komnistliin memleketimizde deil, henz Rusya'da bile kabiliyet-i tat
bikiyesi hakknda sarih kanaatler hasl olmad anlalmaktadr. Bununla bera
ber dahilden ve hariten muhtelif maksatlarla bu cereyann memleketimiz dahili
ne girmekte olduu ve buna kar tedbir alnmad taktirde milletin pek ziyade
muhta olduu vahdet ve skununu muhil ahvalin hudusu da daire-i imkanda
grlmtr. En makul ve akl banda arkadalardan hkmetin malumat tah
tnda bir Trkiye Komnist Frkas tekil ettirmek olaca dnld .... Bu saye
de milli amacmzn kahraman olan arkadalarmz bu tekilatta zimethal bulu
nacaklar ve onlarn malumat ve teebbsat, cereyan teebbsat zerinde amil
olacaktr .. Ordunun her vakitten ziyade byk bir inzibat ile kumandanlarnn eli
altnda bulunmasna son derece dikkat ve ehemmiyet atfolunmaldr. Komnizm
cereyan nihayet ordunun en byk kumandanlarnda kalmaldr (Tevetolu
31 1) M. Kemal merkez komitesine en yakn arkadalarn semiti Fevzi ak
mak, Ali Fuat Paa, Kazm Karabekir, smet lnn, Refet Bele ...
*

86

"Paris'ten bildirildiine gre Yeil Ordu, programnn ilk safhasn

tatbike balamtr. Baku 'den hareket eden Yeil Ordu 'nun Tijlis
zerinden ilerleyecei tahmin ediliyor. . .Bu orduya mtemadiyen
gnlller iltihak ettiinden Batum'a muvasalat edinceye kadar or
dunun kuvveti bir misli artacaktr. Kzl ve Yeil ordularn Azer
baycan ile anlaarak bu memlekete dahil olduktan sonra Grcistan
ve Ermenistan hudutlarna dayandklar malumdur" (Dr. Fethi Te
vetolu, 1 967, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, s.
1 30)
Enver Paa, ttihat ve Terakki rgt iinde gelien milliyeti
eilimleri, rk ve Turanc bir izgiye kadar gelitirdi. Osmanl
mparatorluu'nl!n Avrupa ktasndaki topraklarnda balayan ulu
sal mcadeleler sonucunda bu topraklar zerinde yaayan uluslarn
ayrlmasndan sonra, imparatorluun doudaki topraklarna ve
Trkler'in yaad Turan blgesine dayanarak srdrlmesi gerek
tiini savunuyordu. Batya ve batllara kar duyduu dmanln
doal sonucu olarak da stanbul'u igal eden ngilizlere karyd.
Kemalist burjuvaziye kar iktidar mcadelesi veren Enver Paa
ve arkadalar, ngilizler'e kar en byk destei Sovyetler Birli
i'nden alacaklarn ummulard. Mustafa Kemal ise, Sovyetler Bir
lii'nden gelecek yardm iin en kk olana bile karmak iste
miyor ve muhalifi Enver'in abalarn, alnacak yardm
salayaca lde destekliyordu. Enver Paa'ya da, abalarnn
"Pan slamizm ekil ve suretinde izharnn Ruslar phe ve endie
ye sevketmemesi iin daha ok ngiltere'ye ynelmi bir antiemper
yalist ha.reket olarak ortaya konulmasn" tledi.
yle ki, Enver Paa, 1 920'de Bakfi'de toplanan Dou .Halkalar
Kurultay'na Kuzey Avrupa devrimcilerini temsilen katld. Ortak
dman, Kemalistleri olduu gfi, Enver Paa ve arkadalarn da
Sovyetlere yaklatryordu. Halk uralar Frkas adn verdikleri bir
partiyi kurma giriimleri de bu yaknln pekitirilmesini hedefli
yordu. Bunlar komnist olmadan, Sovyet tekilatn kabul ettikleri-

87

ni iddia ediyorlard. Enver Paa, "ben Trkiye'de imdiki mcadele

devam mddetince birlikte almak fakat komnist olmamak

zere bir muhaliffrkann her an mevcut olmas taraftarym. Bu

suretle gnn birinde Rusya'da almak mmkn olmazsa memle
kette bu esasta devam olunabilir " diyordu. (Mete Tunay, Trki
ye'de Sol Akmlar, Bilgi Yaynevi, 1 978, s. 1 1 9) 1 92 l 'de Mosko
va'da bir slam htilal Cemiyetleri ttihad Kongresi toplayan Enver
Paa'mn eski ttihatlar zerindeki nfuzu glyd. Kemalistler
Baku'de aynca bir komnist partisi kurmaya teebbs etmi olan
bu evreyi, ayn tarihlerde orada faaliyet yrten Mustafa Suphi ve
arkadalarnn etkinliini krmak amacyla da desteklemekteydiler.
te Turanc bir perspektifle Osmanl mparatorluu'nu yeniden
diriltmeye alan Enver Paa'mn Kafkaslar'daki maceralar, Yeil
Ordu sylencesinin temeli oldu. Enver, 1 9 1 7 Devrimi srasnda
Rus ordusunun Kafkaslar' terk etmesi zerine, yeil bayrak tayan
Azeri gnll milislerden bir "slam ordusu" oluturarak Turan'a
doru yola kmt.
Kkeninde Enver Paa'nn Turan maceralarnn bulunduu
Yeil Ordu sylencesi, 1 920 Mays'nda Yeil Ordu Cemiyeti adm
tayan bir rgtn kurulmasyla ete kemie brnd ve rgt, ef
sanenin ierdii kurtarc misyon mirasn stlendi.
Konya mebusu Refik Bey'in meclis krssnden yapt bir ko
numa Yeil Ordu'nun yaratt etki hakknda bir fikir veriyordu:
"Milletimiz ark'tan muazzam bir kudretin zuhurunu iitti ve der
hal ona kulaklarn dikti. Biz de maduruz. Acaba bu insanlar bizi
saadete erdirecek ve mazlumiyet ve magduriyetimize son. verecek
midir? . . . Rusya dahilinde din kardelerimiz olan slamlar Yeil
Ordu nam altnda toplanarak evvela kendilerini sonra bizi kurtar
mak zere zalim kuvvetlerin karsna gelebileceklerini neir ve
ilan ediyorlard. Halkmz bir ey bekliyor ve diyordu ki, acaba biz
yalnz myz? . . . Hariten bize bir kuvvet yardm etmeyecek midir?
D iyorlard ki, zmir'e hcum eden Yunanl/ar11 karsna bizimle

88

beraber hi deilse Yeil Ordu'dan be on kii olmalyd. O zamm

grecektiniz ...
Yeil Ordu'nun eklektik bii ideolojisi vard. Bildirilerinde, sla
mi motiflerle sslenmi bir Sovyet hayranl gze arpyordu.
Gerek ilevi ise, Milli Mcadele'yi Boleviklikle sulayarak anti
emperyalist sava kafirlik olarak ilan eden saray yanls dinci
gerici evrelerin propagandalarn, halka Bolevikliin slam ilke
lerinin aynen uygulanmasndan baka bir ey demek olmadn an
latarak etkisiz klmakt. Tarihi Cemal Kutay, rgtn kurulu ge
rekesi olarak "Cemiyet-i Ahmediye'nin (stanbul Hkmeti'ni
temsil eden Damat Ferit Paa'nn ngilizlerin tevikiyle kurduu
rgt) menfi ve muzr telkinlerine mukabil halka hakikatleri anlat
mak ve onlar milli mcadelenin zaruretine inandrmaktr" diyor
du.
"

Yeil Ordu, yaynlad nizamnamesinde antiemperyalist bir

vurguya zen gstermiti, batdan gelen ihtiraslarn Asya' dan sk
lp atlmasna allacakt. rgt, Allah'n yolunda yryecekti,
aile hayatna sayglyd, "milletleraras olmaktan ziyade milli olma
ya" dikkat ediyordu.
zetle, Yeil Ordu'nun politikas "Bolevik" bir klf geirilerek
sslenmi, Enver Paa'nn gerici dncelerinden oluuyordu.
Yeil Ordu, Komintern'in 1 922'de yaplan drdnc kongresinde
"kinci Komintern kongresinin iaret enii zee burjuva milliyet
iliinin temsilcileri , -her zaman bunun bilincine varm olmasa
lar da- tomurcuk halindeki proleter grubunu bir snf tekilat kur
mann direkt devlerinden saptrmak amacyla, Sovyet Rusya'mn
siyasi otoritesinden faydalanarak ve kendilerini. iilerin snf g
dlerine uydurarak burjuva demokratik heveslerini 'sosyalist' 'ko
mnist' bir kisveye brndrrler. " (Mete Tunay agy, s. 1 4 1 ) diye
tarif edilen burjuva rgtlerden biriydi ve Mustafa Kemal'in bilgisi
dahilinde kurulmutu. Ksa zamanda nemli bir silahl g duru
muna da gelen Yeil Ordu, Hilafet ordusu kalntlarnn gerici
ayaklanmalarn bastrmak iin de kullanld. Kendisi hakknda, ku-

89

ruluundan ok nce karlan sylentilerin kazandrd prestiji

kullanarak giderek genileyen rgt, bir sre sonra kontrol edile
mez hale geldi.
Kk burjuva devrimci zlemleri olan kyllerle, baz kentli
aydnlarn da ilgisini eken Yeil Ordu, ok gemeden antiemper
yalist mcadelenin nemli unsurlarndan biri haline geldi. etele
rin bir ksmnn Yeil Ordu'ya katld bir sre balad.
Merkez Komitesi iinde yer alan yelerin arasnda bakann
bulunmas, hem bu oluumu gzaltnda tutmak isteyen Ankara H
kmeti iin bir gvenceydi hem de rgtn meruiyetini garanti al
tna alyordu.
Ancak bir sre sonra Ankara Hkmeti 'yle Yeil Ordu tgt
nn yollar ayrld.
nk, Yeil Ordu'ya katlan erkes Ethem ve etesi, artk, d
zenli ordu kurma ihtiyac hisseden iktidarn bu eilimine kolaylkla
boyun emeyi reddetmiti. "Eskiehir sokaklarnda, aktan aa
subayln ve mecburi askeri hizmetin kald;rlmas lzumu hakkn
da akl eren ve ermeyen herkes barp sylyordu. arktan gelen
Yeil Ordu tekilatna girmi olan biroklar da ayn propaganday
yapmakta idiler. . .
Hem erkes Ethem sorunu hem de rgt saflarnda yer alan ba
zlarnn sosyalizmi telaffuz etmede arya kamalar gilbi neden
lerle Yeil Ordu'nun varlna son verme dncesi dodu. Kald
ki, merkezi dzeydeki yneticilerinden bir ikisi de Yeil Ordu iin
izilmi politik ereveyi amlard. Daha sonra, stiklal Mahke
meleri' nde yarglanp bir mddet hapis yattktan sonra ktklarn
da Halk tirakiyyun Frkas'na katlacak olan bu mebuslar, Yeil
Ordu'nun vurulmasnda, zayf nokta olarak seilmilerdi.
Burjuvazi, miad dolan ve kontrolden kan rg_t datt.
Yeil Ordu'nun. mensuplar ve kurucular stiklal Mahkemesi'nde
yarglandlar. Ali Fuat Cebesoy, Ankara Hkmeti'nin Yeil ordu
konusundaki grn u szlerle aklad: "gerek Yeil Ordu 'nun
"

90

gerekse Komnist Partisi'nin teekkl bir tedbirden . ziyade bir

hata olduu sonradan anlad . Birincisi lavedilmitir. kincisi de
edilmek zeredir. " (Tevetolu, agy, 1 32)
Bylece, kimine gre ulusal hareketi desteklemek zere
Rusya'dan gelmi bir ordu olan kimine gre sosyalist bir rgt ola
rak tannan ama geni kyl ynlarnn onu "semavi bir kuvvet"
olarak bilmesinden yarar umulan, bir bakma "Ruslar, Trkleri tut
makla btn bir slam aleJl!ini tutacaklarna" ikna etmek iin kuru
lan, "dahili ihtilaflar karsnda yeni zihniyete gre yetitirilmemi
bir ordunun igremeyecei" anlald iin "inklap maksadn
daha kolaylkla anlayabilecek bir tekilat" olarak tasarlanan Yeil
Ordu, burjuvazi iin kendi dourduu irkin rdek yavrusu idi. B u
yzden, onunla arasndaki nesep ilikisini hem reddetti hem de bu
irkin rdek yavrusunu yok etti. Mustafa Kemal, kendi bilgisi dahi
linde kurulan rgtn datlmasna gereke olarak, Yeil Ordu'nun
"Bizim takip ettiimiz muntazam ordu tekili fikrine muarz olarak
milis. diyebileceimiz bir nevi tekilat fikrine umumi bir cereyan
vemeye al"tn gsteriyordu.

- Sahte TKP
1 920 ylnda Mustafa Kemal'in direktifiyle kurulan sahte TKP,
Yeil Ordu'dan beklenen ama .sre iinde byle bir rgt biimi
nin karlamasnn mmkn olmadna kanaat getirilen ilevi yeri
ne gefmesi dnlerek oluturulmutu. Parti'nin, lkede yaygn
lap poplerlemeye balayan komnist dncelerin gelimesini
nlemek, komnizan eilimleri Kemalist amalara doru kanalize
ederek eritmek, gszletirmek, milli burjuvazinin sol kanadnn
meclis iinde oluturduu "halk zmresi"nin bir ekim merkezi ha
line gelmesine engel olmak gibi fonksiyonu vard. Eyll I 9 1 9'da
" Bolevizme gelince, onun bize nfuz etmesini nleyen dinimiz,
ananelerimiz ve sosyal bnyemiz gz nne alnrsa, bu doktrinin
memleketimizde hibir ans olmad anlalr. Trkiye'de ne kapi91

talistler ne de milyonlarca ii vardr. Zirai bir problem de nm

ze dikilmi deildir. timai nokta-i nazardan dini kaidelerimiz bizi
boleviklii kabul etmekten alkoymaktadr. Hatta Trk milleti, l
zumu halinde ona kar savamaya hazrdr" diye demeler veren
Mustafa Kemal, bu szlere de ierilmi oldu gibi lkede bir snf
atmas olduunu srekli reddediyordu, ama eyann doas gere
i, ulusal sava srasnda bile ortaya karak, bu iddialar ileri s
rld anda yalanlayan muhalif hareketler burjuvazi iin ciddi bir
tehlike olmaya devam ediyordu. Sovyetler Birlii'nde kar dev
rimcilerin temizlenmesiyle glenen devrim ve bnyesinde ok sa
yda komnist partisini toplayarak nemli bir inisiyatif merkezi ha
line gelen 3. Enternasyonal gibi iki etken, Trkiye'deki devrimci
rgtlerin de iktidar alternatifi olarak ansn artryor, bu durum
ise gen Trk burjuvazisinin iktidar olmaya aday olan Ankara H
kmeti'ni huzursuzlandnyordu. Dier yandan Sovyetler B irlii,
pragmatist Kemalistlere dereyi geerken kullanacaklar kpr gibi
grnyordu. Bu yzden Lenin ve ierin'le grp yardm talep
etmek iin Moskova'ya bir heyet de gnderilmiti. Dou Halklar
Kurultay'na da Ankara Hkmeti'ni temsilen bir heyet katlmt.
Bu dnem, Kemalistlerin Anadlu'da olumu kk komnist n
velerden ve bir komnist partinin kurulmas fikrinden en ok kork
tuklar ama Sovyetler Birlii'nin desteine en ok ihtiya duyduk
lar dnemdi. Bat Anadolu'da, "Yunan taarruzu"nun srd,
stanbul'un ve Gney illerinin ngiliz-Fransz igali altnda tutul
maya devam edildii o gnlerde hkmet yeleri Sovyetler. Birli
i'ne dostluk duygularn ileten demeler veriyor, basn bu dostluk
duygusunu iliyordu. Kimi milletvekillerinin krmz balklar tak
tklar bile grld. Ama bu dnem ksa srecek, Yunan kuvvetle
rine ilk nemli darbenin indirilmesini takiben Mustafa Suphi ve on
be arkada ldrlecekti.
Sahte TKP, burjuvazinin ad geen ihtiyalarn karlamak
zere byle bir dnemde kuruldu. Mustafa Kemal'in nderliinde
kurulan yeni iktidarn genel eilimi muhalefet hareketlerini, ezme92

den nce dzene balamaya almakt. Yeil Ordu byle bir yn

temle kurulmu, gereke olarak erkes Ethem'in isyan ne srl
mt. Ama bir icazetli bir komnist partisi kurulmasna karar ver
diinde Mustafa Kemal, Ethem'e bir mektup yazarak kendisinin de
yer alaca oluuma onun da katlmasn istemiti. Bu mektupta
Ethem'e yle denilmiti. ''Muhterem Ethem Beyefendi, .. nc
Enternasyonal'e bal olarak Ankara'da bir umumi merkez kuruldu.
Bu cemiyeti merkeziyeye ben, sen ve Refet Bey de alndk. Yeni
Dnya gazetesi ite bu c;emiyetin fikirlerini yayacaktr... Hazrlan
makta olan pragram tamamland anda size de gnderilecektir. O
zaman okur ve derhal icap eden merkez ve mevkilerde, ubeler
almasna ltfen himmet ve delalet buyurursunuz. Shhat ve afiyet
.
muhterem yolda."
erkes Ethem, Mustafa Kemal'in istei zerine, bir ay nce Es
kiehir'de karmaya balad Yeni Dnya adl gazeteyi Ankara'ya
tamaya raz olacak ve gazete resmi TKP'nin yayn organ olarak
yaynlanmaya balayacaktr. Gazetenin logosunda "dnyann fuka
ra-i kesibesi birleiniz" yazldr;
Gazetenin ad, Mustafa Suphi tekilatnn Bakfi'de yaynlad
gazetenin adyla ayndr. Ethem'in Kuvvayi Seyyaresini hatrlat
mak zere logoya eklenen Seyyare szc bir yana brakldnda
iki gazetenin ad da Yeni Dnya'dr. Resmi TKP'nin, kendisinden
bir ay nce Bakfi'de kurulan gerek Komnist Parti hakknda yanl
sama yaratmak zere bir ok unsuru tamamlad grlyor.
Ancak, bu zavall abalar, partinin ye olmak iin bavurduu En
ternasyonal'i ve lkede komnist bir g olarak kendilerinin muha
tap alnmasn istedikleri Sovyetler Birlii'ni doal olarak ikna ede
medi. Parti, Enternasyonal' e alnmad.
Parti lke iinde de nc EnternasyDnal'in programna sadk
olduunu ilan etmi ama program metni tahrif edilerek yaynlan
mt. Parti ksa sren mr sresince Marksizm-Leninizm'in temel
tezlerini de deitirerek tannmaz hale getirmi, bylece revizyo
nizm, Marksizm-Leninizm'in Trkiye'de yeni yeni hayat bulmaya

93

alt bir dnemde mevcut burjuva iktidarla gbek ba apak

grnecek biimde desteklenmiti. l3u nedenle komnistler arasn
da, revizyonist retinin burjuva devletle ilikisini gizleyen baka
ideolojik faktrler devreye girmedii iin, bu sahte TKP herhangi
bir yalpalama ya da bulanklk yaratmad. Bu zavall giriim ko
mnistler tarafndan, zel ve zaman alan bir ikna abas gerektir
meden kolaylkla mahkum edildi. Komnistler, Ulusal Kurtulu
Sava sresince Ankara Hkmeti'ne temkinli bir destek vermi
lerdi.<* )
Gerek TKP'nin temsilcisi Sleyman Nuri yle diyord.:
"Bizim komnist partimizin bu parti ile hibir itirak ve mnasebe
ti yoktur. Fakat milli kurtulu hareketi sresince kendilerini hari
kulade bir- tarzda hazr tutan Anadolu kyl ve iileri de biz ko
mnistlerle birlik!.(? O 'nu (Mustafa Kemal Paa) 'y destekleyecektir.
Fakat eer Mustafa Kemal Paa bu kurtulu mcadelesini durdur
maya ve dmanla uzlamaya cret ederse o zaman Anadolu kyl
ve iileri tek bir vcut gibi ayaklanarak Mustafa Kemal Paa'y
devirecekler ve kendi kurtulu/an iin btn ark ile elele verip sa
vamak zere onun cesedinin stnden cepheye yryeceklerdir. "
(Tevetolu agy, s . 3 1 3)
Burjuvazinin, daha sonra kurulmasnn gereksizliinde mutabk
kald sahte TKP, ksa sren mr boyunca slam dininin ve Ke
malizmin kimi dsturlarn, komnizmin temel ilkeleri olarak lanse
etti. Kapitalizm, bu partiye gre, dardan gelen tehlikenin adyd;
ii ve kyl halk iin Trkiye'de byle bir tehlike sz konusu de(*) Konuya ilikin olarak, bir Fransz askeri istihbarat raporunda unlar sylenmek

tedir:

" 1 921 ubat aynda, stanbul'da bir yeralt direni grubu, bu ehirde iyice rgt

lenmi bulunan ... komnist gruplanna yetimek ve ii hareketini onlarn etkisinden s

yrmak iin, sahte bir komnist hcresinin kurulmasn Ankara'ya salk verdiler. Bu
tavsiye yerine getirildi. Oysa Ankara'daki resmi TKF daha nce kapatlmt . . . . Mustafa
Kemal Paa bir yandan bu ilikiyi srdrken, dier yandan da, Kemal Ragp Bey adl
bir emekli albayn ynetimindeki anti-Bolevik Mslman rgtn desteklemekteydi."
(Dr. Bilge Criss'in yaynlanmam doktora tezinden aktaran Mete Tunay, "Trkiye'de
Sol Akmlar-!, ( 1 908- 1 925)- 1 ", BDS,

1 99 1 , s. 1 37)

94

ildi. "Bir memlekette kapitalizmin zulm dahilden deil de hari

ten gelecek olursa, o memlekette zenginle fakirin ayn zulme kar
birlemesi kabildir ... Anadolu'da Rusya'daki tarzda hain ve kanl
bir proletarya diktatrl tesisine lzum kalmakszn komnizm
tahakkuk edecek ve belki de imha iin sarf olunan kuvvetler ihyaya
tahsis edilecei iin Anadolu komnizme daha feyyaz daha msmir
neticelere doru gidecektir" deniyordu. Resmi TKP, dzen deiik
lii iin devrimci iddeti ngren kmnistlerin bu eilimini sade
ce emperyalist igalcilere doru yneltmek ve bu snrlar iinde tut
mak abas iindeydi. Parti, burjuvazinin en temel korkusunu
paylayordu. Proletarya diktatrl kavram, lke iinde bunun
iin savaacak glerin, (bata ii snfnn) nicel ve nitel gerilii,
o koullarda bir proletarya diktatrlnn kurulmasna elverme
yecekti belki ama, bu gerek 11ile iktidardaki snfn korku duyma
sn engellemiyordu. yle ya "komnist fikirlerin tekil ettii prog
ram memleketimiz iin sadece zararl deil ayn zamanda
tahripkardr. Bir asker bir vatan olmas gerekmediini idrak ederse
onu savunmak iin ortaya kmaz. Milletlerden nefret edilmeyece
ini duyarsa gidip Yunanllarla dvmez"(!) Oysa antiemperyalist
sava srasnda komnistler, askerlere bir vatanlarnn olmamas
gerektiini sylememiler, tersine igalcileri kovmak iin var g
leriyle savamlard. Ancak enerjilerini, ounlukla bu alanla s
nrl olarak kullanm olmalar, iktidara ynelik eletiride zayf kal
malar
bakmndan
eletirilebilirlerdi
ama,
burjuvazinin,
komnistleri kaba bir ekilde sulamasn hakl karacak hibir
davranlar olmamt.
Sahte TKP Nizamnamesi'ne gre ihtilal "evrim yollarnn en
sonuncusudur ve olaanst bir yoldur: Ancak inklap hareketle
re kar inatla kaplarn kapayan uluslarda baskya kar urayan
fikrin patlaydr." Trkiye inklap hareketlere kaplarn inatla
kapatmad iin, yleyse ihtilale de gerek yoktur. nklabn bask
altna alnmamasnn garantisi de sahte TKP'dir( !) Ama TKP'nin
ihtilalle ilgili grleri sadece Trkiye iin geerli deildir, Parti,
95

"cihan inklabn ihtilal sonucu olarak deil tekaml rn olarak

kabul etmitir."
Ayrca resmi TKP'ye gre bu lkede aralarnda snf savann
cereyan edecei snflar da yoktur. "Biz de hkmete dayanan ve
parmakla saylacak kadar az olan parazit zenginler istisna edilirse,
kyl ve iinin yaam ve mutluluunu yoketmek suretiyle geimi
ni salayan kimseye rasflanmaz." Partinin gerek niyeti ve kurulu
amac daha ok bu szlerde gizlidir. Olas bir snf mcadelesini
imdiden bastrmak, ezilen snflar kendilerini temsil eden tek ikti
darn Ankara Hkmeti olduuna inandrarak, onlarn karlarn
burjuvazinin karlarna balayarak yoketmektir. Resmi TKP'nin
b.u bakmdan dnyadaki btn revizyonist partilerle aynl vardr_.
Ama bu parti, burjuva devlet iktidarndan ak icazet alarak ku
rulmam olan, ama uyguladklar olitikalar ve ideolojik formas
yonla nedeniyle devletin uzants gibi alan ve ezilen snflarn
hedefini artarak onlar devlete ve dzene balayan dier reviz
yonist partilerin tersine, devletle ilikisi ok ak olan ve kimlii
net olarak ortaya konulabilen bir parti olduu iin hakknda daha
fazla sz sylemeyi gerektirmeyen bir oluumdur. Ama dier re
vizyonist partilerin gerek niteliklerini gizleyen ssl sylemlere
itibar etmeksizin, dolambal yollar izlemeksizin, ii, kyl ve
aydn kitlelerin devrimci ve sosyalist eilimlerini, egemen snfn
iktidarna balama ilevini yerine getirirken kulland yntemler
ve olanca kabal iinde yaama geirdii terminoloji, ii snf
rgtlerine, sosyalizme szan devlet etkilerinin daha inceltilmi bi
imlerinin tannmasn kolaylatrmas bakmndan incelenmeye
deerdir.
Bu bak:ndan tarihsel bir nem tayan resmi TKP, stlendii
ilevi yerine getirecek bir rgtlenme olmad iin ksa zamanda
dald gitti.

96

il. BLM

TRKYE KOMNST PARTS

1.

TKP'NN KURULUU
VE MUSTAFA SUPH

- Bir Osmanl Demokrat .Olarak Mustafa Suphi

Mustafa Suphi, 1 883'te, Giresun'da dodu. Babas, Osmanl va- .
lilerinden Ali Rza bey, annesi, eski Samsun Belediye Reisi Halil
Hilmi beyin kz, Memnune hanmd. lkrenimi Kuds, am ve
Erzurum'da tamamladktan sonra, stanbul Hukuk Mektebi'ni bitir
mi daha sonra da, Paris'te Siyasal Bilimler okumu, orada, "Trki
ye tibar Zirai Tekilatnn Hal ve stikbali" balkl teziyle mezun
olmutur. Onunla ilgili bu bilgiler, "Mustafa Suphi ve Yoldalarnn
Karadeniz Kylarnda Paralanmalarnn kinci Yldnm" bal
n tayan ve M. Suphi'nin yoldalar tarafndan kaleme alnan bir
brorde yer alyor. Yoldalar, Mustafa Suphi'nin brokrat bir aile
den gelen iyi eitilmi bir aydn olduunu vurgulamay nemli gr
mlerdir. Fakat ayn brorde, onun Paris'teki rencilik yllarnn
bir yanna daha vurgu yaplmaktadr. Mustafa Suphi, bir yandan
renciliini srdrrken, dier yandan da stabul'da yaynlanan ve
kurucular arasnda Tevfik Fikret'in de bulunduu, bayazar Hse
yin Cahit dolaysyla "ttihatlarn" gazetesi saylan Tanin gazete"
sinin muhabirliini yapyor, gen bir sosyolog olarak Paris'te, ii
rgtlerini ve sendikalarn inceliyordu. 1 908 Devrimi'nden sonra
Trkiye'ye dnen M. Suphi; Tanin, Servet-i Fnun, Hak gibi gaze
telerde yazarlk yaparken, Ticaret Mektebi Alisi'nde hukuk ve Da99

rlmuallimini Aliye ve Mektebi Sultani'de iktisat dersleri de veri

yordu. Belirtilen bu zellikler ylece zetlenebilir: lkenin sosyal
".e ekonomik yaps zerine dnmek ve o dnemde Avrupa'da gi
derek artan bir arlkla sosyal hareket sahnesinde yer tutan ii s
nfna ilgi duymak.
Bu zellikler, dnemin Osmanl aydnlar iinde en ileri gelenle
rinin genel izgilerini amaktadr. Avrupa'da zellikle de Fransa'da .
okumu olmak, belli bal gazetelerde yazarlk ve belli bir ayrcal
olan okullarda retmenlik yapmak, ortak ve genel zelliklerken,
Mustafa Suphi, bunlardan, ekonomik ve sosyal konulara duyduu
ilgiyle ayrlmakta, ne kmaktadr. Onun bu zellii, Paris'te ol
duka etkin bir konumda bulunan Jn Trk hareketine zaman
zaman kar kyla da ilikilendiriebilir. Fransa'daki Osmanl ay
dnlar arasnda, Fransz sosyalist hareketinin etkileyici nderi Jean
Jaures'ye kar bir sempati zaten yaygnd. Fakat Suphi iin Jau
res'ye sempatiyle Jn Trk hareketi mensubu olmak arasnda bir
uyumazlk grnyordu. Dolaysyla, Mustafa Suphi'nin sosyal ve
siyasal ilgileri, Jn Trk hareketinin snrlarn zorlayarak sosyaliz
me doru genileme eilimi tayor ve asl bu, onu dier Osmanl
aydnlarndan ayran bir zellik olarak nem kazanyordu. Fa1<at bu,
onun henz Fransa'daki rencilik yllarnda da sosyalist olduu
eklindeki TKP'nin resmi iddiasn dorulamaz. Hatta, onun, hak
knda yanl bilgilere sahip olduu sosyalizme kar olduunu gs
teren makaleleri de vardr.
M. Suphi, 1 9 1 2'de "Milli Merutiyetperver Frkas"n kurmak
amacyla, "fham" (anlatma, bildirme, uyarma) adl bir gazete ya
ynlamaya balad. Gazetenin balca hedefi, iktidardaki ttihat ve
Terakki Frkas idi. Mustafa Suphi'nin fham ve Milli Merutiyet
perver Firkas'n kurma giriimleri, revizyonist TKP'nin resmi tari
hinde, yle anlatlyor: " 1 9 1 2 ylnda, kinci Entemasyonal 'e bal
Osmanl Sosyalist Partisi'nden ayrld. fham gazetesini kard. Bu,
Trkiye'de ilk sosyalist gazeteydi. Sol sosyalist lkler yayyordu."
(nder Salam, "lmsz Sava Mustafa Suphi, rn yaynlar
100

1 978, s. 33) Gerekte ne tbam sosyalist lkler yayyo:du, ne de

Milli Merutiyetperver Frkas sosyalist idi. tbam, ancak 23 Tem
muz 1 9 1 9'da yeniden yaynlanmaya baladnda sosyalist bir kim
lik gstermeye balamtr. Kerim Sadi'nin anlattna gre,
tbam'n bu dnemdeki yaynlarnda, Lenin ve Troki'nin resimleri
baslyor, Rosa Luxemburg, Kari Liebnecht'in adlarndan ve eylem
lerinden sz ediliyor ve Alman Devrimi ile ilgili haber ve yorumlar
bulunuyordu. Demek ki, tbam'n "sosyalist gazete" olduunu sy
leyebilmek iin, ilk yaynlannn zerinden yedi youn yln ge
mesi gerekecektir: Aada inceleyeceimiz zere, M. Suphi'nin
sosyalizm yolunda ilerlemesi, grece ksa ama aamal bir yol izle
mi, siyasi hayatna bir Osmanl liberal demokrat olarak balam
tr. Muhalif kimliinin balca nitelii ise, ttihat Terakki'nin bask
c rejimine kar soyut bir zgrl savunmu olmasndan
ibarettir. Dolaysyla onun, daha ilk admlarndan itibaren bir sosya
list olduunu sylemek, gerei yanstmaktan tamamen uzaktr.
Mustafa Suphi'nin, Paris'teki yllarndan Sinop'a srgn edildii
tarihe kadar geen zaman iinde yazd yazlarda, arlkl olarak,
mali ve iktisadi konular iledii, bunlarda kendi eitiminin balca
teorik verilerinin eitici bir dille aktarld ve eletirilerinin temeli
ni bunlarn oluturduu grlr. Ynetime kar eletirilerinin ve
nerilerinin arlk noktas, Osmanl mali ve iktisadi sisteminin ya
psdr. Amac ise, bu sistemde meclis denetiminin belirleyici bir
rol oynamasdr. 1 908'de gnlk Servet-i Fnun gazetesine yazd
ve "Bte" konusunu iledii bir yazda, yneticilerin israf ve vur
gunlarnn nlenebilmesi iin meclisin denetimini zorunlu olarak
gsterirken, tarihte halk meclislerinin ve komnlerinin, krallar, im
paratorlar zerindeki yetkisini rnek olarak kullanr. Referanslar,
ngiltere, Fransa ve Almanya'nn hukuk sistemi, tarihi ve siyasal ya
psdr. Olaylar ve ilikileri yorumlamada dayand sosyal bak
asnn sistematii ise, Fransz Devrimi 'nin yaratt siyasal litera
trn rn olan devlet ve yurtta kavramlarndan olumaktadr.
Bunun henz bir snf bak as olmad aktr.
101

"Eitimin Genelletirilmesi Ve Dncelerin Aydnlatlmas"

baln tayan makalesinde, gene Fransz Devrimi rnek olarak
gsterilir. Genel olarak, Merutiyetin demokratikleebilecei, Fran
sz cumhuriyetine yaknlaabilecei, onun ilkelerini benimseyebile
cek bir yapya kavuabilecei umudu ak bir biimde grlmekte
dir.
D politika yazlarnda ise, ak bir "Os'manl tutumu" gzlen
mektedir. rnein Girit sor.ununda, Hristiyan ve Mslman halkn,
mdahaleci glerden arnm topraklar zerind.e birarada ve bar
iinde yaamasnn en nemli husus oduunu sylerken, bunun
"Osmanl'nn adil egemenlii" altnda gereklemesini istediini de
belirtir.
"Yanya Vilayetinin Genel Durumu" balkl yazsnda, Mustafa
Suphi'nin ilgi alanlarnn kapsamn, ufuk geniliini, analiz . yetene
ini ve sosyolojik bak tarzn anlamamza elverecek pek ok de
erli malzeme vardr. Bu makalede de, halklarn bar iinde birlik
te yaamas ilkesi gzetilmekte, demokratik haklar savunulmakta ve
(Osmanl mparatorluu hari) "d glerin" mdahalesine kar
klmaktadr. Daha sonra da, deiik dnemlerde pek ok Trk ayd
n tarafndan bir perspektif olarak benimsenebilecek tipik reformist
neriler, Yanya sorunu ekseninde formle edilmektedir. Eitimsiz
lik, brokrasinin hantall, gvenlik glerinin maalarnn yeter
sizlii eletirilerek, bunlarn giderilmesi durumunda sorunlarn
zlm olaca inanc belirtilir. te yandan bu yazda, sorunu
snflar iliikisi bakmndan yorumlama:ya yaklaan ilgin sosyo
ekonomik analizler de vardr. Bu analizler, dorudan doruya top
rak zerindeki mlkiyetin biimine ve retim ilikilerinin yapsna
dayanmaktadr ve Mutafa Suphi'nin akademik eitim srecinde
edinmi olabilecei perspektiften ok daha ilerisine iaret etmekte
dir: "Yanya vilayetinde arazi ounlukla iftlik halinde kullanlmak
ta ve bu iftlikler teden beri kimi beyler elinde olup iindeki kyl
ler, amele ya da kirac saylmaktadr. Topra ileyen gerek
1 02

iftiler ise hu amele yndr. Devlete r verdikten baka, emlak

sahiplerine de 'imr' ad altnda hir htm ayrrlar ki, r ve im
rnn gayrsafi haslann yzde 50-60'na varmas da ender deil
dir .. O nedenle nemli hir toplam oluturan hu snf halk arasn
da yoksulluk egemendir. te yandan, iftlik yaamndan ok, kent
yaamna alm olan hey/erse, iftlikleriyle deme ve r zama
nndan baka zamanlarda ilgilenmezler ve aldklarn yerler."
(Bkz: Dilek A. Kanat, "Mustafa Suphi, lk Yazlar", 1 . cilt. Ama
Yaynlar, 1 989, s. 77) M. Suphi, bu gzlemle yetinmemekte, daha
arpc bir saptamay da yapabilmektedir: "te hu durum hep ifti
nin iledii araziye sahip olmamasndan ve emeinden haka bir
pay alamamasndan ileri geliyor." Fakat, zm nerisi, tmyle
sistem iinde kalmakta, emeki halktan ok, mlk sahibi snflarn
durumunun ykseltilmesiyle ilgilenmektedir: " lkeyi bu iktisadi
durgunluktan kurtarmak iin alkan ve verimli bir etken gelitir
me gerekmektedir. Bu etken, imdi emlak sahibi olan beylerin ev
latlar olabilir; hunlar genliklerinden balayarak iftlik ve ky ya
amna altrlr. Kimileri Avrupa'ya, Amerika'ya iftilik renimi
iin gnderilir. Bylelikle bir zaman sonra, byk iftliklerde ka
rarl bir retimle ok karl iler grlebilir. te yandan kirac sfa
tyla alan ky emekilerini de yava yava iledikleri yere daha
baka trl, gerek bir bala balamak, onlar mlk sahibi yapmak
amacyla, bulunmas ok kolay olan iktisadi ve mali nedenlerden
birine bavurmak pek yararldr." (age. s. 78)
Grld gibi, M. Suphi, iftliklerin modern kapitalist tarzda
ynetilmesi ve kr yoksullarnn topraa kk mlk sahipleri ola
rak balanmas iin nlemler ieren bir reform program nermek
tedir. Bu, Osmanl entelektel hayat asndan ele alndnda, bir
. yanyla, bir topraklandrma programn nerdii lde, olduka
ileri bir noktaya iaret etmektedir.
"lkemizde Yeni statistiklerin Yaynlanmas Dolaysyla" adl
makalesinde, gerek ekonomik gerekse sosyal ilikileri llebilir
deerler bakmndan yorumlamann nemine iaret eder. Burada
.

1 03

onun, istatistik biliminin gelimesine ilikin ve o dnem iin ok

olaan saylamayacak derinlikteki genel kltrnn yan sra, olgu
lara bilimsel olarak yaklama abasnn boyutlarn da grrz. O
bu bilgisini, gene Osmanl devlet sistemi iinde reformlar yaplma
sna yarayacak bir neriler demeti halinde sunar.
"Borlanma ve Devlet Hazinesi" makalesinde, Osmanl borlan,
Balkanlardaki siyasi ve iktisadi durum, ve Osmanl Bankas'nn ku
ruluu arasnda ilgin bantlar kurar ve yorumlar gelitirir. Bu ma
kale, zellikle Osmanl mparatorluu ile emperyalizm arasndaki
ilikilerin analizi bakmndan da, gncel gzlemlere dayanan nem
li veriler iermektedir.
"Kusurlarmz ve Fransa'nn Kusurlar" balkl yazsnda, Os
manl mparatorluu ile Fransa arasndaki bor ilikisini, "gelenek
sel dostluk" ve sempati ilikileri erevesinde zmeye alan bir
yaklam hakimdir. Fransa'ya devrimci gemiinden ve Jn Trk
Ier'in Osmanl istibdadna kar mcadelesindeki destei dolaysy
la domu bulunan kendi sempatisini, Osmanl Maliye Bakan
Cavit Bey'in Almanya ile anlama yapmas, Almanya'dan iki sava
gemisi satn alnm olmas gibi ibirlii iaretlerini eletirmede
k noktas olarak kullanr. B u noktada, aka Fransa ile ilikile
rin gelitirilmesi ynnde talep ileri srer. Osmanl brokrasisini,
byle bir ittifak ve ibirlii frsatn kard iin eletirir. Osmanl
mparatorluu, artk d ilikilerinde mttefik olarak Almanya'y
semitir ve bu srada, Almanya'dan iki sava gemisi satn alnm
tr. Mustafa Suphi, bu konuda yalnzca Osmanl brokrasisini deil,
Fransa'y da, anlaysz davrand, kabul edilemez bor koullan
ileri srd iin hatal bulmaktadr. ... Fransa hkmeti borlan
may kabul etmek iin bize yle neriler, yle koullar ileri srd
ki, bununla mali ve siyasi bamszlmz egemenlii altna almak
istiyor demekti. Fransa'dan gelen bu uursuz haber denli bizi, yre
imizi ezecek bir baka ey dnlemez. ... uras ak ki, Fransz
ulusunun, kar karya kaldmz bu yrekten ykma kar ilgisiz
"

104

kalmayacan da umuyoruz. " Daha sonraki paragraflarda ise, Fran

sa'nn mali ve iktisadi, znde tmyle smrgeci-emperyalist ya
psnn rn olan d politikasnn kaynanda, hkmetlerin hatal
uygulamalarn grmekte ve Fransa'nn devrimci, aydnlanmac ge
leneklerine dayanlarak bunlarn dzeltilebilecei umudunu dile ge
tirmektedir.
"Merutiyet ve Halkn tibar / Kredisi" balkl makale, lkenin
iinde bulunduu gerilik ve gerileme srelerinde iktisadi yoksullu
un, geni halk kitlelerinin smrlmesinin belirleyici olduuna
iaret ederek, siyasal zgrlklerin genilemesi ve zenginliin yay
gnlamas iin, topik kk burjuva "halk kredisi" sistemini ne
rir. Bu makalenin ilgin yan, siyasi ve toplumsal hayatn temelin
de, iktisadi ilikileri grmesi ve tmyle "halk" bir nitelik
gsteren program nerisini, genel kalknma hedefi bakmndan for
mle etmesidir. Aratrmamza temel olan kitaba alnan makaleleri,
Mustafa Suphi'nin dnsel ve siyasal gelimesinin iaretleri asn
dan yorumlarsak, daha nce yazdklarna kyasla burada nemli bir
srama noktasna ulatn ve onun toplumsal projeler retmek ve
siyasal bir hat izmek bakmndan byk bir hzla ilerlediini gre
biliriz.
Gene ayn yl, 1910 tarihinde kaleme alnan "Toplumsal ktisat"
makalesi, "Sayn 'Hukuk-u Amele' yazarna" ithaf edilmitir ve bu
rada artk, bir Fransz ekonomistin fikirlerini aktarmak vesilesiyle
de olsa, "sosyalizm" kavram kullanlmaktadr ve bunun ekseninde
hareket eden snfsal analiz kavramlarna yaklam ve bunlarn be
nimsendiine dair belirtiler gze arpar hale gelmitir. Mustafa
Suphi, bu yazsnda, Charles Gide'in "Toplumsal ktisat" kavramn
ele alarak, reformist Fransz sosyalizminin projelerini tantr. Snf
lar arasnda uyumlu ibirliinin, sanayileme ve demokrasi sorunla
rnn tartld pasajlar zetlerken, ikinci elden Marksist grlere
de ksaca yer verir. Fakat, btn zet ve yorumlardan Mustafa
Suphi'nin tavrna ilikin olarak karlabilecek sonu, onun henz
snf mcadelesi kavramndan olduka uzak bulunduu olacaktr.

105

"Osmanl lkesinde Tarmsal Kredi, Osmanl Ziraat Bankas

stne nemli Bir Rapor" balkl makale, Servet-i Fnun dergisi
tarafndan u szlerle okuyucuya sunulmaktadr: "ktisat yazarmz
Mustafa Suphi Bey'in geen yl Fransa Tarmsal Kredi Gney
Kongresi'ne davet edilmesi dolaysyla memleketimizde tarmsal
kredinin ne byk bir rol oynayabileceine ve hunun Mithat Paa
tarafndan nasl dnlp Osmanl Ziraat Bankas'nn ne ekilde
kuruldiuna ilikin dzenledii rapor, dikkatleri ekerek, o srada
toplanan Brksel Uluslararas Kongresi'ne sunulmu ve bir sureti
yakn zamanrda Roma Tarm Enstits'nn Terinievvel aynda
kan dergisinde yaynlanmtr. Memleketin esenlik ve mutluluunu
maddesel ve yaamsal arelerle salamaya almakta gc kalma
yan genlerimizin almalarn Osmanl basnnn yanstmasn is
tediimiz ve gerekli grdmzdendir ki, hu raporun genel dn
celerinden bir blmn, olduu gibi Servet-i Fnun'a alyoruz. "
(age. s. 1 34)
Makale, kyll mutlak yoksulluk snrna dren tefeciliin
yerine banka kredi sisteminin geirilmesiyle, sefaletten kurtuluun
mmkn olacan savunmakta ve kredi sistemi ile birlikte toprak
landrmann, makinelemesinin, gbreli tarmn, kaliteli tohum eki
minin gelieceini ileri srerek, modem bir kapitalist tarm projesi
gelitirmeye almaktadr. Makalenin son cmlesi, . bu gelimenin
salayaca siyasi sonular hakkndaki umudun dile getirili biimi
bakmndan da ilgintir: "Bu erimli bo vadileri, tohumlarla, yo
rulmak bilmez, gl Trk ift{;ilerinin emrine vermek ve hazrla
mak, memleketin iktisadi gnencine yol amaktadr ki, merutiyet
ynetimine sadk hemehriler de ancak bylelikle yetitirilebilir. "
(age. s. 1 39) Mustafa Suphi, burada tam bir "merutiyetperver" ola
rak grnmektedir. Yoksul kylln rejime bal yurttalar hali
ne getirilmesi, onun iin, toprak reformunun bir hedefi ve gereke
sidir.
Ayn dnemde Mustafa Suphi, ii aileleri zerine yapt ara
trmalarla ve gelitirdii aratrma ve anket yntemleriyle tannan
1 06

Fransz sosyolog Le Play ile "Toplumsal Szleme" adl makalesi

nin yazlnn zerinden iki yz yl gemi bulunan J.J. Rousseau
arasnda bantlar kuran bir makale yaynlar. Bu makale de, Mus
tafa Suphi'nin ilgisinin ve aratrmalarmn ilerleyen yn hakknda
bir fikir vermeye elverilidir. lgisi, alan yoksul snflam top
lumsal durumuna yneliktir ve Le Play, bu bakmdan btn gerici
siyasal eilimlerine karn, M. Suphi tarafndan saygyla anlmakta
dr; aratrmalarnn yn de, iyiden iyiye, Avrupa'da sosyalist d
ncenin tarihsel kkleriyle "dirsek temas" iinde bulunan aydn
lanmac projelere ynelmitir.
Bu geliim panoramas, hi kukusuz Mustafa Suphi'nin yalnz
ca kendi kiisel eilimlerinin evrimi ile tanmlanamaz. Ayn zaman
da, onun yaad dnemde, Trkiye'nin gerek i siyasal ve ekono
mik hayatndaki gelimelerin ve emperyalizmle arasndaki
ilikilerin retici bir sreten geiyor olmasnn ve genel olarak
dnyada sava eilimleriyle birlikte ilerleyen devrimci ykseliin
payn da grmek gerekir.
Btn bu olumlu koullarn, sosyalizme doru ilerleme ynn
de, her Osmanl aydnn deil de, daha rencilik yllarnda Fransa
gibi, snf mcadelesinin ve devrimci ii hareketinin oda duru
munda bulunan bir lkede ii rgtlerine ve hareketlerine ilgi
duyan, J. Jaures gibi o yllarn zellikle hitabeti ile kitleleri cezbe
den bir sosyalist kiilikle tanma frsat bulan Mustafa Suphi'yi et
kilemesi anlalr bir eydir. Yukarda ok ksa birer zetini verme
ye altmz makalelerin gsterdii bir gerek var ki, Mustafa
Suphi, yalnzca dnemi bakmndan deil, kendisinden sonraki bir
ok kua da kapsayacak genel bir deerlendirme iinde, son dere
ce nemli bir aydn olarak anlmay hak edecek zellikler gster
mektedir. Ne var ki, bu noktada, M. Suphi'nin resmi TKP tarihinde,
sanki doutan komnistmi gibi anlatlmasnn da, gerei yanst
maktan ok uzak olduunu gryoruz. M. Suphi, olduka hzl bir
biimde, bir burjuva demokrattan bir komnist olmaya doru ilerle
mi, bu arada, bir yandan kendi kltrel-teorik birikimini gelitir107

mi, dier yandan da bir sava ve devrim ortamnda btn elime

leriyle canl bir okul durumunda bulunan dnyay dikkatle ve bil
giyle izlemeyi baarmtr. Bunlar, onun ilerlemesinin balca kay
naklardr. Fakat bir komnist rgt ve militan olarak kendini
ortaya koyabilmesi iin, Sovyet devriminin ateinden gemesi gere
kecektir.
- Rusya Yllar
1 9 13'te Balkan Sava'ndaki yenilginin de arlatrd derin bir
siyasi kriz ortamnda bulunan 0$manl mparatorluu 'nda, ttihat
ve Terakki Frkas'nn dzenledii Babiili B askn gereklemi ve
Mahmut evket Paa sedarete getirilmiti. Mahmut evket Paa, ha
ziran aynda kendisine kar dzenlenen bir suikast sonucu ld.
Bu, ttihat ve Terakki Frkas tarafndan her trden muhalefetin
bask altna alnmas iin bir frsat olarak deerlendirildi. Hkmet,
tam bir ttihat Terakki diktatrl biimi ald. Her trden muhalif,
"hkmeti devirmek iin suikast ve ihtilal dzenlemek" sulamasy
la Divan- Harbe sevk edildi. Bu arada, Osmanl Sosyalist Frkas
evresinden, Gmlcineli smail ve Pertev Tevfik beyler de, gyap
larnda idama mahkum edildiler. ki yzden fazla siyaseti ve
aydn, Sinop'a srld. Mustafa Suphi de, bu saldrdan nasibini
alanlar arasndayd. Mustafa Suphi, ttihat ve Terakki'ye kar "mil
liyeti bir muhalefet" kurmay tasarlayan on iki kii ile birlikte, bir
gece byk bir balk kay ile Sinop'tan Rusya'ya kat. On iki ki
iden biri olan Ahmed Bedevi Kuran, grubun plan gerei, Mustafa
Suphi'nin, Trk ve milliyeti bir gazete yaynlamak zere Kaf
kasya'ya geeceini yazyor: "Mustafa Suphi, . . . bir Trk ve slam
farmasonluu tekilini, 'ttihat ve Terakki' cemiyetinin beynelmilel
farmasoluuna kar, mil/( bir farmasonluk kurumunu tesrbe
etmek istedi. ... imdi fikri yaymaa almak, neriyat yapmak ve
hunun iin de Sinop'tan kamak l{izmd . . . . Suphi hey, Kafkasya'ya
giderek orada bir gazete neredecekti. " (Osmanl mparatorlu108

u'nda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele, s. 550-56 1 ) Fakat,

arlk Rusyas, bu siyasi snmaclar, sava ncesinin dman itti
fakna mensup lkelerin yurttalar olduklar iin, Faluga iline
srer. Sonra da 1 9 1 4'te sava patlaynca, "sava esiri" olarak tanm
lanarak Ural'a srlrler. Burada Mustafa Suphi, Boleviklerle ve
Trke konuan uluslardan sosyalistlerle tanr. Bu buluma, ei
limlerinin Bolevizme ynelmesini salar.
1 9 1 7 Devrimi 'nden sonra ( 1 9 1 8) Moskova'ya gelen Mustafa
Suphi burada, Tatar-Bakrt Bolevikler'le birlikte Trke "Yeni
Dnya" adl bir gazete karr. M. Suphi'nin bu dnemdeki faaliyet
leri, esas olarak Rusya'daki Trk topluluklaryla ve Rusya'da sava
esiri olarak bulunan Trklerle bantldr. Sz konusu topluluklar,
gerek Bolevizmi tanmak bakmndan gerekse devrimci pratik iin
deki deney birikimleri bakmndan, Trkiyeli ilericilerden ok daha
gelimi durumdaydlar. Kerim Sadi, "Trkiye'de Sosyalizmin Tari
hine Katk" adl eserinde, mparatorluk snrlar dndaki' baz Ms
lman toplumlarnda sosyalist akmlar anlatrken, bu zellii gs
teren pek ok kant gstermektedir. (Bkz. Kerim Sadi, "Trkiye'de
Sosyalizmin Tarihine Katk", letiim Yaynlar, 1 994. s. 561 vd.)
Azerbaycan'da, Tatarlar arasnda, Kazan ve Trkistan'da, ok say
da sosyalist gazete yaynlanmakta, bunlarn byk bir ounuu
Boleviklerin enetiminde bulunmaktadr.
Kerim Sadi, "Yeni Dnya" ile ilgili olarak u bilgileri veriyor:
"1919 Nisan aynn banda Simferepol'de Yeni Dnya ddl Trke
bir Bolevik gazete kmtr. Daha sonralar Eskiehir ve Anka
ra'da omonimlerini grdmz bu gazete haftalkt ve, Moskova
Mslman Merkez Komserliinin Organ idi. Yeni Dnya'nn ilk
birka says Moskova'da yaynlanm sonra Krm'a nakledilmitir.
Yeni Dnyay Mustafa Suphi karyordu. Bu gazete, zellikle
byk sayda Trk harp esirleri iin kyor ve onlar tarafndan
okunuyordu. " (Kerim Sadi, age. s. 569)
Mustafa Suphi, 1 9 1 8'de Moskova'da Trk Sol Sosyalistleri Bi
rinci Kongresi'nin toplanmasna ve Moskova, Kazan, Samara, Sara1 09

tov, Rezan, Astrahan gibi merkezlerde Trk Komnist tekilatlar

nn kurulmasna yardm etmitir. Ayn yl kasm aynda Mosko
va'da dzenlenen Mslman .Komnistler Birinci Kongresi'ne git
mi

ve

burada

Stalin'in

banda

bulunduu

Milliyetler

Halk

Komiserliine bal olarak kurulan Dou Halklar Merkezi Bro

su'nun Trk seksiyonr bakan olmutur. 1 9 1 8 Aralk aynda, Pet
rograd'da yaplan Enternasyonal Devrimciler Toplants 'na katl
mtr.

Burada

yapt

konumada,

"ngiliz ve Fransz
kapitalizminini beyni Avrupa'da olmakla birlikte, vcudu Asya ve
Afrika ovalarndadr" tezini savunmutur. 1 9 1 9 Mart' nda, yine
Moskova'da toplanan nc Entemasyonal'in ilk kongresine Tr
kiye delegesi olarak katlmtr. Bu toplantda da, ayn tezi savun

mu, Douda gerekleecek devrimlerin, Batl emperyalist lkeleri

hammadde kaynaklarndan yoksun brakarak buhranlara yol aaca

n ve dolaysyla emperyalist lkeler proletaryasnn iktidara gel
mesini kolaylatracan ileri srmtr. Bu konumann tam
metni, yukardaki bilgileri de zetleyerek aktardmz, Mete Tun
ay'n "Trkiye'de Sol Akmlar" adl eserinde bulunmaktadr. B u
konumada Mustafa Suphi, Rusya'daki faaliyetlerinin ieriini anla
trken unlar sylemektedir:

"Geen sene, Trk generalleri Trk

ordusunu Hazar denizi kylarna, ran' ve Trkistan' igale gndermeye kalkltklarinda, Moskova'da btn dnyaya mutluluk vaadeden devrimin merkezinde, Trk devrimcileri, cesaretle Trk bay
ran ykselterek, Trk generallerinin maceraperest zlemlerine
kar koydular. ... Burjuva gazetelerin stunlarnda bizlere kar
yle sorular yneltildi: 'Mslman dnya Trk ordusunun Asya i
lerindeki zaferini kutlarken, Trk-Tatar ulusunun en kutsal duygu
larna ve dinine kar gelen bu insanlar kim ? Bu kiiler hangi dine
mensup, milliyetleri nedir?' Ve Trk elilii bu uhrevi sorularla
btn Dou Mslman dnyasnn kafasn kartrmaya alrken,
biz, Trk komnistleri, btn yeryznn vatanmz, ve insanln
ulusumuz olduunu aka belirttik. Bylece devrimin kzl bayra.

1 10

cesurca kaldrarak Trk emperyalizminin evresinde toplanm

bu tr insanlara, bu tr akmlara kar koymaya karar verdik. "
Mustafa Suphi, daha sonra emperyalizmle smrge uluslar ara
sndaki atmann, sosyalist devrim iin yarataca olanaklar ze
rinde durmakta ve III. Entemasyonal'in bundan sonraki grevinin
Dou halklar arasnda devrim ocaklar l\urmak olduunu savun
maktadr. (Tunay, age. s. 1 99-202)
Yeni Dnya, Krm'da yaynlanp buradan, Trk kayklar ara
clyla Anadolu'ya ulatrl:mrdu. Bu yol, ayn zamanda komnist
propagandac ii ve askerlerin de Anadolu'ya gnderilmesi iin ku
lanlyordu.
n

- Trkiye Komnist Partisi'nin Kuruluu

14 Temmuz 1 9 1 9'da ilk TKP kurucu komitesi oluturuldu. Bu
komitede, Mustafa Suphi ile birlikte, Maksut Eki, Ali Rza Keskin,
Osman Topuolu, Mustafa Brklce, Murat Sar ve Kadir Erzu
rumlu bulunuyordu. (brahim Topuolu, "Neden 2 Sosyalist
Parti?" 1 976, s. 9) brahim Topuolu'nun derledii anlarnda, Ali
Rza, kurulu gnlerini yle anlatyor: "12 Temmuz 1919 gn
Moskova'ya gittim. Yedi kii toplandk, durumu inceledik; hazrlan
m 25 maddelik Kurucu Komite programn onayladk. Bu suretle,
Trkiye Komnist Partisi ilk Kurucu Merkez Komitesi 14 Temmuz
1 919 tarihinde kurulmu oldu . . . . Komitemiz namna Mustafa
Suphi, Komintern'e giderek TKP Kurucu Komitemizi bildirdi ve
kaydmz yaptrd. " (Topuolu, age. s. 6)
Bundan sonraki sreci, Tunay'n almasna dayanarak yle
ce zetleyebiliriz:
M. Suphi daha sonra Moskova'dan Trkistan'a geerek "Beynel
milel ark Tebligat ubesi"ni kurar. Takent'teki komnist rgt
yeniden dzenler ve bir Trk Kzl Ordusu oluturur. Bu arada
. Azerbaycan'da sovyet ynetimi gerekleince, M. Suphi ve arka
dalar Baku'ye geerler. TKP'nin asl rgtlenmesi de burada ger111

ekleir. Mustafa Suphi, B akfi'de daha nce eski ttihatlarn kur

mu olduu Trkiye Komnist Frkas'n datarak, yeni bir rgt
lenmeye giriir. lk kongrenin tarihi olan 1 0 Eyll 1 920, bu bakm
dan, TKP'11in resmi kurulu tarihi olarak kabul edilir. O gnden
sonra da, rgt, arlkl olarak Trkiye ile igilenmeye balar, rgt
lenme, ajitasyon ve propaganda, istihbarat ve askeri rgtlenme
gibi sorunlarda, yeni bir parti iin olduka dikkate deer bir gelime
grlr.
rgt, Baku dnda, stanbul'da\. Zonguldak, Trabzon ve Rize
gibi Karadeniz eridinde yer almalar dolaysyla ulamn kolay ol
duu illerde, Nahcivan ve Kuzey Kafkasya'da ubeler aar ve her
birine rgt militanlar gnderilir.
TKF'nin eitim ve propaganda faaliyetinin zenginliini ve teorik
sorunlara yaklamnn boyutlarn gsteren yaynlarn, Mustafa
Suphi'nin Baku Kongresi'nd_e okuduu "Layiha"ya dayanarak y
lece sralayabiliriz: Yeni Dnya gazetesinin tiraj drt binin zerin
dedir. B unun iki bini Trkiye'ye, bini Azerbaycan'a, yz ellier
adedi Rusya ile ran ve Trkistan'a gnderilmekte, drt yz ila be
yz arasnda nsha da; "ihtiyat olarak, depoda" tutulmaktadr.
Ahbar ve Komnas adl iki srekli duvar gazetesi karlmaktadr.
Anadolu'da, Trabzon, Erzurum ve Eskiehir'de, "komnistlii ale
nen mdafaa eden", "Albayrak" , "i" adl gazetelerin karlmas
.na yardmc olunmaktadr. stanbul'da ise, "Kurtulu" adl bir gaze
te, Mustafa Suphi'nin deyimiyle, "komnist arkadalar" tarafndan
karlmaktadr. Kurulan. bir yayn kolu tarafndan, on iki temel
kitap Trkeye evrilmi, be kitabn da zerinde allmaya ba
lanmtr. Eyll ayna kadar, "Lenin'in Tercme-i Hali", "uralar
(Sovyet) Hkmeti Nedir", "Burjuvazi Diktatoryas ve Proletarya
Diktatrl" adlarn tayan drt kitap yaynlanmtr. Ardndan,
"Kanuniesasi" (Anayasa), "Komnist Programnn erhi (aklama
s)", "Komnist Beyannamesi (Manifesto)", "Say (emek) ve Serma
ye", "Bolevizm Nedir", "Krmz Ordu Ktaat" , "Frka Hcreleri
Talimatnamesi", "ocuk Dostu", ''Mektebe Kadar Terbiye Messe1 12

seleri Talimat ve Program" yaynlanr. zerinde allan be kita

bn adlar da unlardr: "Komnizmin Elifbas" (Buharin tarafndan
yazlan kitabn evirisi), "Hkmet ve nklap" (Lenin'in 'Devlet ve
Devrim' adl eserinin bir evirisi ya da zeti olabilir), "Altna ba
det" , "Byk Balang", "Enternasyonal Tarihi", "Mahkeme ve
Sosyalizm Kanuniesasi". Yazl propaganda malzemesinin yan
sra, ii ve kyllerin hayatlarn yastan 29 (baka bir kaynakta
20) adet tablo yaplm ve sergilenmitir. Dier yandan, 17 Haziran
tarihinde bir "siyasi frka mektebi" alm ve Eyll banda elli
renci arasndan mezun olan krk gence diploma verilmitir. Okulda,
uygarlk tarihi, sosyal devrimler tarihi, iktisat, ekonomi politik, Ko
mnist Program, Trkiye nklap Tarihi, sovyet hkmeti anayasa
s, ittifaklar, parti rgtlenmesi ve yaynlar ve mzik dersleri veril
mekteydi.
"Rabta ve stihbarat faaliyetleri" ise, esas olarak Trkistan'da
kurulan ve "Pamir'den Bahr-i Hazer'e kadar yaylan Beynelmilel
ark Tebligat uras" araclyla yrtlm, bu faaliyet alan
Nahcivan ve Karadeniz ky eridinde kurulan irtibat noktalarna
kadar geniletilmitir. Bu ube tarafndan Trkiye'ye gnderilen
otuz drt istihbarat grevlisinden srekli bilgi alnmtr. Mustafa
Suphi'nin konumasnda, bu kaynaktan gelen bilgilerin ierii ve
haberalma faaliyetinin hedefleri yle zetleniyor: Her kademede
devlet ve hkmet adamlarnn genel dnceleri ve zellikle ko
mnizm hakkndaki grleri, ii, kyl ve asker kitleleri arasnda
siyasi eilimler, gene ayn kitlelerin ekonomik ve sosyal durumlar,
en ok ikayeti olduklar konular vb.
Askeri rgtlenme konusunda ise, TKF, bir ksm hiilii Rusya'da
bulunan Birinci Dnya Sava tutsaklarinn, bir "Kzlordu Birlii"
halinde rgtlenmesi ve Trkiye'ye gnderilmek zere hazrlanma
sn esas almt. Mustafa Suphi, bu sreci yle anlatyor: "Abid
Ali yolda tarafndan Baku'da Trk esirlerinden mrekkep bir ko
mnist kta-i askeriyesi tekil edilmek zere teebbste bulunul
mutu. Merkezi heyet, Baku tekilat ilerini yoluna koyar koymaz,
1 13

kta-i askeriyeyi kendi idaresine alarak, kumandan ve siyasi mrid

ler tayin etmitir. " Daha sonra bu birlik Anadolu'ya gnderilmitir.
Bu konuda, Anadolu Hkmeti ' ne de neride bulunulmu, fakat
Kemalistler bunu ekinceyle karlamlardr. Mustafa Suphi'inin
aktardna gre, Anadolu Elilii Vekili brahim Tali bey, "Trki
ye 'nin adama ihtiyac yoktur, cephane ve silaha ihtiyac vardr" di
yerek, bu teklifi geri evirmitir. (Mustafa Sphi, Yaam, Yazlar,
Yoldalar Sosyalist Yaynlar, 1 992, s. 1 1 0) Gene de, 1 92 1 ylnda
bu birliin Anadolu'ya gnderildii bilinmektedir. Ancak cepheye
sevk edilip edilmediine dair bilgi yoktur. Mustafa Suphi'nin, Mus
tafa Kemal'e Kasm l 920'de yazd bir mektupta, Trk Kzl Alay
ile ilgili baz bilgiler verilmektedir: "Frkamz tarafndan Anadolu

harekatna yardm olmak zere, tekilinden evvelce malumat verdi

imiz Trk Kzl Alay, merkezi heyet azasndan Mehmet Emin yol
da-n kumandas altnda, takriben hafta evvel Nahcivan tarikiyle
Kazm Karahekir Paa emrine girmek zere gnderilmi ise de, hu
srada, ark cephesinin taaruza gemesi, Tanaklarn Nahcivan yo
lunu kapamalarna seheh olarak, askerin Anadolu'ya is'aii mmkn
olmamtr; ancak alaymzn Kersid'den halayarak Pazaray 'na
doru yapt harekat muvaffakiyetlerle neticelenmi, ve dman
kuvvetinin hyk zayiatna sebebiyet vermitir. Askerimizden 1 1 za
yiat ve 20 kadar hafif yaral vardr. .(Tunay , age. s. 232)
"

- Kurulu Yllarnda TKP

Ve Komnist Enternasyonal
TKP, Komintem'in 1 9 Temmuz 1 920'de Petrograd'da balayan
ve Moskova'da devam eden kinci Kongresine iki delege ile katl
mtr. Bir konuma yapan smail Hakk, z itibariyle milliyeti bir
bak asndan, zellikle smrgeler ve ulusal kurtulu savalar
erevesinde, Trk Ulusal Kurtulu Sava zerinde durmutur. Bu
konumada, Ankara hkmetine biilen yksek deer dikkat ekici
dir.
1 14

"imdi demokratik partilerin nderlik ettii A nadolu hkmeti,

Trkiye'nin Antanta tarafmdan uratld hayasz smrye en iyi
cevaptr. Btn Antanta dman gleri evresinde toplayan ve
emperyalizme kar teden beri nefret duygularyla dolup taan
Anadolu'daki devrimci hkmet, imdi Avrupa emperyalizmine
kar bir savama girimeye hazrlanmaktadr." (Tunay, age. s.
708)
Komintern'in kinci Kongresi, smrgecilik, ezilen uluslar ve
dnya proletaryas arasndaki ilikileri, ulusal kurtulu savalaryla
sosyalist devrimler arasndaki banty ele alan ve zellikle de
Hintli komnist Roy'un konuya ilikin tezlerinin tartld bir
kongre olarak nem tayordu.
Trkiye, gerek ulusal kurtulu mcadelesinin boyutlaryla, ge
rekse gelien komnist hareketinin niteliiyle, Enternasyonal'in ve
Lenin'in balca ilgi odaklarndan biri olma zellii kazanmt. Bu
yzden, kinci Kongre'ye iki oy hakk ile katlan TKP'nin, daha
sonraki kongrelerde drt oy hakkna sahip olmas kararlatrlmt.
Bu noktada incelenmesinde yarar bulunan iki nokta vardr:
Birincisi, genel olarak smrge yan-smrge lkelerin kom
nist partilerinin kendi proletaryalaryla olan balar ve ulusal kurtu
lu mcadeleleri zerindeki etkilerinin nitelii ve derecesi;
kincisi, balca komnist partilerin, zellikle SSCB-KP'nin ve
nc Enternasyonal'in, ulusal sorun ve ulusal kurtulu savalar
konusunda teorik ve pratik bakmdan henz netleme srecinde ol
masnn yol at sorunlar.
Bu iki sorunu TKP asndan ele alrken, Sovyet devriminin ge
lime zellikleri ve emperyalizmin devrime kar saldrlarnn bo
yutlar dikkate alnmaldr. nk, 1 9 1 9 Alman Devrimi'nin yenil
giye uramas, Sovyet Devrimi'nin Avrupa'ya balad umutlar
nemli lde ykm ve bir dnya devrimi, en azndan belirsiz bir
gelecee ait bir 'lanak haline gelmiti. Bu durumda, Asya'daki ulu
sal kurtulu savalarnn, yeni bir mttefik g olarak nemi artm
ve Sovyet komnistlerinin ve Enternasyonal'in ilgisi bu noktada yo1 15

unlamt. Modem sanayi proletaryasnn dnya kapitaliimine

kar mcadelesinin nemli bir mevzi kaybettii koullarda, geri kr
ilikilerinin, kltrszln, toplumsal ve siyasal bakmdan rgt
szln hakim olduu smrge ve yan-smrge lkelerin, zayf
ii snflarnn ve geri kyl ynlarnn mcadelesi, beklentilere
ne lde cevap verebilir, Sovyet Devrimi'ne ynelmi emperyalist
saldry pskrtmede ve kendi lkelerinin kurtuluunda nereye
kadar etkili olabilirlerdi?
Bu sorular, yalnzca pratik ve teknik bir dizi karmak yeni soru
nu ortaya karmakla kalmyor, ayn zamanda Marsizmin temel il
kelerinin, tarih ve devrim teorilerinin de snanp gelitirilecei yeni
bir alan ayordu.
Lenin, III. Entemasyonal'in kinci Kongresi henz. sorunu tart
maya balamadan nce, btn delegelere, tartmann erevesini
ve gzetilmesi gereken temel ilkeleri hatrlatan bir yaz yaynlad.
Burada, "... btn yoldalardan, zellikle bu karmak sorunlarn
herhangi biri hakknda somut bilgisi olan yoldalarn, hele hele
aadaki noktalardaki grlerini, deitirip ya da eklemelerini ve
somut noktalar ok ksa biimde (iki ya da sayfadan fazla olma
mak zere) bildirmelerini rica ederim" deniyordu. (bkz: Lenin,
"Ulusal Sorun Ve Ulusal Kurtulu Savalar", Sol yaynlan, Ekim
1 993, s. 33 1) Bu szler, Lenin'in konunun tartlmasna ve yeni g
rlerin ortaya kmasna verdii nemi gstermektedir. Gerekten,
sorun btn boyutlaryla yenidir ve dnya devriminin balca daya
naklarndan birisinin tm zellikleriyle aa karlmas gerekmek
tedir.
Lenin, "Ulusal Sorun Ve Smrgeler Sorunu zerine Tezlerin
-n Tasla- Komnist Entemasonalin kinci Kongresi in" bal
n tayan yazsnn ilerleyen blmlerinde, temel ilkeleri hatrlatr.
Buna gre, her eyden nce, burjuva demokrasisinin ikiyzll
gsterilmeli, "eitlik isteinin gerek anlamnn, snflarn kaldrl
mas istei" olduu anlalp anlatlmaldr.
kinci olarak, komnist partiler, yukardaki ilkeye bal olarak,
1 16

"siyasetini, ezilen snflarn, smrlen emeki halkn karlaryla

genel ulusal kar kavram, yani egemen snflarn kar arasnda
yaplacak ak bir ayrm zerine oturtmaldr. " Ve bunun bir baka
dzeyde ifadesi olarak da, "komnist partisi, siyasetini, ezilen, ba
ml ve uyruk uluslar ile ezen, smren, egemen uluslar arasnda
ayn biimde yaplacak ak bir ayrma dayandrmaldr. "
Bu tezlerin gzetecei temel hedef ise, ylece formle edil
mektedir: "Komnist Enternasyonalin ulusal soruna ve smrge so
rununa ilikin tm siyaseti, her eyden nce, btn uluslarn prole
terleri ile emeki ynlarn, toprak sahipleri ile burjuvaziyi
devirmeyi amalayan ortak devrimci bir savam iin daha yakn
dan birlik kurmalar esasna dayanmaldr. Kapitalizme kar zaferi
salayacak tek ey bu birliktir. O olmakszn, ulusal boyundurua
son verilmesi, eitsizliin ortadan kaldrlmas olanakszdr. "
(Lenin, age. s. 3 3 1 -33)
Lenin, ayrca, prol7tarya diktatrlnn dnyann o gnk si
yasal koullarnda kanlmaz olarak gndeme geldiini belirterek,
dnya. burjuvazisinin Sovyet Rus Cumhuriyeti'ne kar savamnn
younlatna dikkat ekmektedir. Bu sorun, eperyalizme kar ii
snflarnn ve ezilen uluslarn mcadelesinin kendi ilerinde ta
dklar etkiyi aan bir etken rol kazanmalarna yol amaktadr:
Mcadeleler, artk kanlmaz olarak, Sovyet Rusya'nn sosyalizmi
kurma savann bir paras haline gelmekte, iki byk dalga birbi
rine b;lanmaktadr: Sosyalizm ve ulusal kurtulu mcadeleleri.
Dier yandan, ulusal kurtulu mcadelelerinin baarya ulaabilme
leri de, Sovyet Cumhuriyeti 'nin ayakta kalna ve sosyalizm ylun
da zaferle ilerleyiine bal hale gelmitir. Lenin, bundan u net so
nucu karr: "Bu durumda, bugn iin artk; salt eitli uluslarn
emeki halklar arasnda daha yakn bir birlik gereini kabul etmek
ve ne srmekle yeltnilemez. Btn uluslarn ve smrgelerdeki
kurtulu hareketlerinin Sovyet Rusya'y/a ok yakn ittifaka girmesi
olanan salayacak bir siyaset izlenmelidir. Bu ittifakn biimini,
1 17

her lke proletaryasnn komnist hareketinin gelime dzeyi, ya da

geri lkeler veya geri ulusal-topluluklardaki iilerle kyllerin
bwjuva demokratik kurtulu hareketinin gelime dzeyi kararlatr
maldr. " (Lenin, age. s. 333)
Bu son nerme, btn komnist partiler iinde, ulus: mcadele
nin scak ortamna giri iin btn gcn seferber eden TKP bak
mndan zellikle nemliydi. Gerekten, ulusal mcadelenin nderli
ini yapmakta olan burjuvaziyle kendisi ve Sovyet Rusya arasnda
nasl bir ittifak gerekletirecek, bunun dzeyi ve aralar neler ola
cakt? Kukusuz bu soruya ilkeli bir cevap verebilmek iin, Lenin'in
tezlerinde ortaya konulmu bulunan temel perspektifler ekseninde
bir analiz gerekiyordu. Dier yandan, Lenin, bu trden lkeler ko
mnistlerinin hareket tarzn ve siyasi hedeflerini de formle eden
tezler ileri srmekteydi. Bu tezlerde, hem komnist partilerin d
mesi olas ya da o anda zaten yaplmakta olan hatalara dikkat ekil
mekte, kesin uyarlar gelitirilmektedir. yle ki, TKP'nin eylemini
deerlendirirken, bu uyanlarn ne kadar yerinde ve nemli olduu
nu grebiliriz.
Lenin, zetle, u hususlarn altn izmektedir:
1 . Btn komnist partiler, feodal, ataerkil ilikilerin egemen ol
uu lkelerde, burjuva-demokrat kurtulu hareketlerine yardm et
melidirler. Bu noktada, Roy tarafndan formle edilen ve Lenin'in
nemli bulduu bir koul gz nnde tutulmalyd: Antiemperyalist
hareketin iinde de toplumsal antagonizmalar vardr ve buna kar
dikkatli olunmaldr. nk modem sanayinin Dou'ya girmesiyle,
Bat'dakine benzer koullar domaya balam, fakat buralarda bur
juvaii zenginleirken, feodal snflarla koalisyon yapm ve ikisi
birdn proletarya ve kyle kar Bat emperalizmiyle uzlama
eilimine girmitir. yleyse, bu tr lkelerde, antiemperyalist m
cadeleyi gerekten yrtebilecek olan sosyal snflar, poletarya ve
kyllerdir. Dolaysyla, komnistlere den grev, Batl emperya
listlere kar feodal unsurlarn ve henz feodaliteyle balarn kopa
ramam burjuvazinin geici mcadelelerini desteklemek deil,

118

kendi partilerini kurarak mcadeleyi yrtmeleri olmaldr. Burju

vaziyle, antiemperyalist bir ittifak kurulacaksa, burada inisiyatif ve
nclk, mutlaka komnistlerin elinde bulunmaldr. Roy'un tezle
ri, Lenin'in tezlerinin yan sra, Komintern tarafndan "Tamamlay

c tezler" olarak kabul edilmitir. (Roy'un tezlerini in Devrimi

pratii zerinde tartarak aklad iki yazs, Trke olarak,
"Sosyalist Siyasal Dn Tarihi, C. II., Bilgi Yaynlar, Austos
1 976" iinde bulunmaktadr. Bkz: s. 899-992)
2. Geri lkelerdeki din adamlar ve teki gerici unsurlar ve orta
a unsurlaryla mcadele gereklidir. Emperyalizme kar mcade
leyi, hanlarn, mollalarn, toprak sahiplerinin gcn artrma aba
syla birletirmeye alan panislamizmle mcadele edilmelidir.
3. Toprak sahiplerine, feodalizm kalntlarna kar kyl hare
ketine zel bir destek verilmelidir.
4. Burjuva demokratik kurtulu eilimlerine komnist bir gr
n verme abalarna kar kesinlikle mcadele edilmelidir. "Ko
mnist Enternasyonal, smrgelerle geri lkelerdeki ulusal burju
va demokratik hareketleri bir koulla desteklemelidir: O koul
udur, hu lkelerde komnistlii yalnzca s(;jzde kalmayacak olan
gelecekteki proleter partilerin eleri birlikte ortaya karlacak,
ve kendi te/ amalarn, yani kendi uluslar iindeki bujuva de
mokratik hareketlerle savam amalarn anlayacak biimde yeti
tirilmi olacaktr. Komnist Enternasyonal, smrge ve geri lke

lerdeki bwjuva demokrasisiyle geici bir ittifaka girmeli, ancak

onlarla kaynamamal, henz ilk admlarn atyor olsa bile prole
ter hareketin bamszln kesinlikle ye tutmaldr. " (Lenin, age.
s. 336-337)
Proletaryann bamsz siyasi hareketinin rgtlenmesi konusu
Lenin'de net bir koul olarak ileri srlmekte ve bununla sahte
"Komnist" partilere kar mcadele anlay birlikte deerlendiril
mektedir. Bu tez, sanki zel olarak, sahte bir komnist partisi r
gtlemeye girien Trkiye iin yazlm gibidir.
imdi, bu tezlerin Enternasyonal bnyesinde tartlp karara
119

balanmasnn hemen ncesinde TKP'nin Trkiye'ye ilikin faali

yetlerinin ieriine bakalm:
Mustafa Suphi parti rgtn kurduktan sonra, ilk i olarak An
kara hkmeti ile iliki salamaya alm ve bu amala, Merkez
Komitesi yesi, siyasi ve askeri komiser Sleyman Sami'yi, Musta
fa Kemal'in ahsna yazlm ( 1 5 Haziran 1920 tarihli) bir mektupla
birlikte Trkiye'ye gndermitir.
Sleyman Sami, partinin, Trkiye'ye yardmda bulunmak iste
yen Sovyetler Birlii ile Trkiye arasnda araclk yapmak istedii
ni, bu amala bir miktar silah ve cephaneyi imdiden hazrladn
bildirerek, Millet Meclisi'nin Boleviklerle ibirlii konusundaki
dncelerini renmek istemitir. Ayrca Anadolu'da ak bir ko
mnist rgtne izin verilip verilemeyecei, izin verilecekse, ko
mnist programda bir deiiklik nerilip nerilmediini tartm
tr.
Mustafa Suphi, daha sonra 1 7 Temmuz'da Kazm Karabekir
Paa'ya da Yusuf Ziya bey araclyla bir mektup gndermi, Salih
Zeki'yi de Nahcivan zerinden Erzurum'a gndererek kiisel iliki .
ler aramtr. Bu arada, Enternasyonal'in konuya ilikin tezleri
henz tartlmakta ve komnist partilerin taknmas gereken tavr
konusundaki ilkeler yeni yeni belirlenmektedir. Dolaysyla, rne
in Sleyman Sami'nin, komnist programda bir deiiklik yapl
mas konusunda bir nerileri olup olmadn demokrat
burjuvazinin temsilcileriyle tartmasnda fazlaca knanacak bir yan
yoktur.
Dier yandan, genel dnya durumunun ne kard bir zellik
olarak geri ve smrge uluslarn kurtulu mcadelelerinin artan
nemi, net proleter snf tavrnn zaman zaman bulanmasna da
zemin hazrlamaktadr. Aralarnda Trkiye'nin de bulunduu bu l
kelerin komnistlerinin eylem alanlarnn ve temsil ettikleri snfn
somut zellikleri, Eternasyonal'in nerdii ilkelerle tam bir uyum
gstermek bakmndan zaman zaman zorlanmalarna yol amakta
dr.
120

- Bir Yar-smrge Partisi Olmann

Sorunlar Ve Grevleri Bakmndan TKP
Komnist Enternasyonal tarafndan l Eyll 1920'de BakO'de
toplanan "Dou Halklar Kurultay", bir bakma kinci Kongre tez
lerinin uygulanmasnn ve snanmasnn bir alan haline gelmitir.
Kurultay'a, aralarnda Mustafa Suphi'nin yam sra, Enver Paa
ve kimi ittihatlarn, Ankara Hkmeti 'ni temsilen brahim Tali
bakanlnda bir heyetin de bulunduu 235 Trkiye delegesi katl
mtr. Toplam 1 83 1 delegenin katld Kurultay'da en ok ye ile
temsil edilen lke, Trkiye'dir.
Baku Kurultay ncesinde, Komintern tarafndan temmuz ayn
da yaynlanan bildiri, kurultayn hangi amala dzenlendiini ak
layc ieriktedir. Bu bildiride, esas olarak, ulusal kurtulu savann
banda bulunan burjuvaziye kar dikkatli olunmas ve devrimin
ilerletilmesi konusunda asla gven duyulmamas ars yaplmak
tadr. "ran, Ermenistan ve Trkiye'nin Ezilen Halk Ktlelerine"
balm tayan ve "Mtareke Yllar ... " balkl blmde andmz
bildiride, bu husus ak bir biimde vurgulanmaktadr:
"Efendi ve beylerinizin bazlar, kendilerini ecnebi sermayedar
lara satmtr; dierleri sizi silah altna aryor ve yabanc ms
tevlilere kar dvmek zere hazrlyor/ar: Fakat hunlar da, lke
nizin idaresini kendi elinize almanza, Sultann tufeyli/ere
balad topraklar kendinize ayrmanza; bu tarlalarda buday
yetitirip beslenmenize izin vermezler. Ve yarn ecnebi sermayedar
lar, efendilerine daha iyi bar artlar teklif ederse, imdiki nder
leriniz, ecnebilerin yardmyla, sizi yine tpk ecnebi ordularnn i
gali altnda bulunan yerlerdeki arazi sahiplerinin ve eski
memurlarn yapt gibi zincire vuracaklardr. "
Ayn bildiride, zel olarak Trkiye'yi ilgilendiren nemli bir
blm vardr: "Anadolu kylleri! Yabanc istilaclarla dvmek
zere, imdiden Kemal Paa'nn buyruu altna arldnz; fakat
biz ayn zamanda, Paalar tilaf yamac/aryla bar yapsalc:r
121

bile, yalnz banza savaa devam edebilmek iin, kendi halk ve

kyl partinizi kurmaya altnz biliyoruz."
Bu paragrafta, iki nemli nokta dikkat ekmektedir: Birincisi,
Trk delegeleri tarafndan ileri srlen Anadolu Hkmeti hakkn
daki btn .olumlu yaklamlara karn, Komintern, bu konuda ak
a bir uyanklk ars yapmakta, bunun da tesinde, kendi muhata
b olarak, Millet Meclisi'ni ve Kemal Paa'y deil, Anadolu
kyllerini grmektedir. Mustafa Kemal Paa, Komintern bildirisin
de kendisinin ve Millet Meclisi'nin atlanarak dorudan halka sesle
nilmi olmasna ramen, belki de bu tavrn deimesini umarak, 1 4
Austos 'ta, Bolevik devrimini ven bir konuma yapar. Burada,
kendi bak alaryla, Bolevik bak as arasnda bir fark bulun
madn, kendi halklk prensipleriyle Bolevizmin atmadn
ileri srer. " slamiyetin en yksek kaide ve kanunlarn ihtiva
eden bolevizmin bizim dahi mevcudiyetimize kastetmi olan
mterek dman aleyhine bugn kazanm olduu zafer, bizim
iin de teekkre ayan bir neticedir " (Bkz. etin Altan, "Ata
trk'n Sosyal Grleri", Dnem yaynlar, s. 66)
kincisi, temmuz aynda yazlan bu bildiri," Anadolu kyllerine,
"kendi halk kyl partilerinin" kurulmaya allmakta olduunu
bildiriyor: Burada kastedilen, TKP ise eer, onun bir "halk, kyl
partisi" olarak deerlendirilmesi olduka ilgintir ve byk lde,
Trkiye'nin nesnel koullar, proletaryann gelime dzeyi ve ulusal
kurtulu mcadelesi iinde kylln tuttuu arlkl yer gz
nnde tutularak yaplan yerinde bir deerlendirmedir. Bu verili ko
ullar altnda, TKP, modern tipte komnist proletarya partilerinden
farkl dou ve gelime koullarna sahip olacaktr ve arlkl ola
rak Komintern'in iaret ettii zellikleri tayacaktr.
"Dou Halklar Kurultay", Komintern'in, zellikle Trkiye'de
gelimekte olan hareketin tehirini nemsiyor ve kurultaya katlan
komnistlere ve dier delegelere, kendi bamsz siyasi inisiyatifle
rini gelitirmeleri konusunda ok ciddi uyarlarda bulunuyordu. Ku
rultayn bakanln yapan Zinovyev, M. Kemal'in ynettii hare...

122

ketin asla komnist olmadn, hatta Halifenin kutsal kiiliini kur

tarmaya ynelik olduunu belirtirken, yaynlanan bildiride de, din
sel cihad ar.lanyla ssl bu mcadelenin nitelii hakknda iddet
li vurgular yaplyordu: "Dou halklar! Hkmetlerinizin sizi
kutsal bir savaa ardn ok duydunuz, Peygamberin yeil bay
ra altnda yrdnz: Fakat btn bu cihatlar kandrc idi; sizin
bencil hkmdarlarnzn karlarna hizmet ediyordu. Ama siz,
kyller ve iiler, bu savalardan sonra bile klelik ve yoksulluk
iinde kaldnz; hayatn nimetlerini bakalar iin kazandnz. . .
imdi biz, sizi Komnist Enternasyonal' in kzl bayra altnda ger
ek bil: cihada aryoruz. . . "
Bu uyarlarn ve kuvvetli vurgularn yaplmasn gerektirecek
nemli zelliklerin banda, yukarda M. Kemal'in konumasnda
grdmz bir anlayn genel ve yaygn bir etkiyle Kurultaya ka
tlanlar arasnda benimsenmi olmasnn bulunduunu tespit edebi
liriz. Pek ok kii, Bolevizmin slamiyetle ayn ey olduunu d
nyor, Bolevizmin temel ilkelerinin ve kurallarnn Kur'an'dan
ktna inanyordu. Kukusuz byle bir yaklaim, yalnzca Mark
sizm-Leninizm'i anlamay ve uygulamay zorlatrmakla kalmaya
cak, ayn zamanda, "yeil bayrak" altnda Hilafetin kurtrlmas iin
altn syleyen gerici siyasi gruplarla bir kesime noktas da
douracakt. Hele, Trkiye gibi, komnist hareketin gelimesinin
daha balangcnda bulunan lkelerde byle bir eilim ve szde it
tifak, hareketin daha balangta boulmasna ve kendi kimliini yi
tirmesine yol aacakt.
Kurultay'aa bir konuma yapan Macar komnist Bela Kun'un
uyarlar da bu yndeydi: "Kemalistlerin desteklenmesini teklif edi
yorum. Ancak bu milli ihtilalci hareketin, sadece yabanc smr
.

clere ve onlarla ibirlii yapmakta olan Saltanat istibdafina kar

yneltilmi ve aalar, paalar, burjuvalar ve airetlerle ibirlii
edilerek srdrlmekte olduunu hatrlatrm. Baars, Trk kyl
ve iilerinin her trl smr ve baskdan kurtulaca anlamna
1 23

gelmez. Bu mcadele sonunda smrden kurtulmalar iin, imdi

den tekilatlanmalar ve tekilat iinde saflarn sklatrarak btn
reformlarn yaptracak gce ulamalarn salk vef'irim. " (Topu
olu, age. s. 70)
Btn zellikleriyle, her siyasi akm ve dncenin kendini Bol
evizme yakn gstermeye alt, bulanklk ve belirsizliin ege
men olduu bir ortamda, burjuva ulusal kurtulu hareketinin balca
eilimleri ve zellikleriyle, Bolevizm arasndaki derin farkll
gstermek nem tayordu.
TKP, henz ilk admlarn atarken, bu konuda en ok uyarlmas
gereken partilerin banda gelmektedir.
TKP'nin Kurulu Kongresi'nde kabul edilen raporda, " ... Trk
Komnistleri, il/. Enternasyonal'in kinci Kongresince ainan ka
rarlarn, yaantya, olaylara, hayatn isteklerine ve Trkiye'de sos
yal hareketin ana ilkelerine, lklerine uygn olduunu belirtir" de
nilmektedir. Ayn kongrede kabul edilen ilk programda da bu
tezlere uygun davranmaya byk aba gsterilmitir.
Ulusal kurtulu savann temel gcnn kyllk olduu gere
inden yola karak, programda bu sosyal tabakaya arlkl bir
nem verilmitir. "Devrim baarya, zafere, ancak, devrim ordusu
olan geni kyl ynlarn bu devrim savana ekmek yoluyla,
ancak byle bir sava sonunda ulaabilir. " (Programa ilikin btn
alntlar iin bkZ: Tunay, age. 2 1 8 vd.) Kurtulu savann bir de
mokratik devrimle tamamlanabilmesi iin, gene kylln temel
.taleplerinin eksiksiz karlanmasnn zorunlu olduu vurgulanmak
tadr: "Memlekete dalan yabanclara kar kurtulu savann baa
ryla, demokratik devrimle sonulanabilmesi iin, bu topraklarn
kyllere mutlaka verilmesi gerekir. Kurtulu savama dman
olanlarn topraklarna hkmet hemen el koymaldr. Kyl borla
r, tefecilik, vergi borlar, kyly ezen vergiler, haratan baka
bir ey olmayan aar ve salmalar hemen kaldrlmaldr. Onlarn
emei, mallar, aalara, ky burjuvazisine kar korunmal, kylye
tarlasn ekebilmesi iin tohum, tarm aletleri, iin evirip evirebil-

124

mesi iin ucuz kredi salanmaldr. "

Programn kyllerin taleplerinin karlanmasyla ilgili son de
rece nem tayan bir nerisi vardr: "Kyl komiteleri kurmak."
Bu neri, kylln taleplerini, sradan reform talepleri olmaktan
ve zellikle hkmetten beklenen uygulamalar olarak anlalmak
tan karmakta, dorudan doruya halk inisiyatifine dayanan bir gi
riim haline getirmektedir. Kyl komiteleri, ayrca, "kyllerin po
litik haklarn dorudan doruya savunabilmek, iftlik aalarnn
ve derebeylerin topraklarna, tarm aralarna, i hayvanlarna,
hayvan srlerine, tohum ambarlarna hemen el koymak" ve "bu
mallar kyllere datmak" ilevleriyle de yklenmektedir. Bu, t
myle Sovyet devriminin "kyl sovyetleri" deneyi!Tline dayanan
ve onun Trkiye'ye uygulanmasn ngren devrimci bir projedir.
TKP'nin 1. Kongresi, yrtlmekte olan Ulusal Kurtulu Sava
'na nemli deer biiyordu : "Anadolu'da yrtlen milli kurtulu
hareketi emperyalizme kar bir savatr. Bu savaa, btn yeryz
proleter/erinin dayanma gstereceklerine inanyoruz. Memlekette
bu milli hareketin gelimesi ve derinlemesi, hem ii snfnn uu
runu uyandracak, hem de genel olarak gelecek sosyal devrim iin
en elverili bir zemini hazrlayacaktr. " Bununla birlikte, TKP, Ko
mintem'in uyanlarn dikkate alan bir hazrlk nerisini de gelitir
mektedir: "TKP, memlekette emperyalizme kar olan milli kurtulu
harbinin derinlemesine yardm etmekle, bu hareketi tutmakla be
raber, ii snfnn gerek ve son amac olan emekilerin egemeni
ini kurmak iin gereken durumu, koullar, zemini hazrlamaya
alacaktr. " Sz konusu milli hareketin, emekilerin kurtuluu
iin ancak bir basamak olaca, fakat bunun kendisi olmad, en
azndan Kongreye katlan, program hazrlayan komnistler tarafn
dan bilinmektedir.
TKP, Milli Kurtuluu Sava'yla ilgili tavrn net politik ve r
gtsel bir etkinlie ykseltmek iin bir "Tek Cephe" taktiini de
gndeme almtr. "Trkiye ilerine" balyla yaynlanan bildiri
de, emperyalist saldrya kar tek cephe kurulmas gerektii belirti1 25

lerek, TKP'nin bu cephede yer almaya hazr olduu bildirilmitir.

Ayn bildiride, sz konusu "Tek Cephe"nin iinde yer alma koulu
olarak, iilerin ve emekilerin, hemen yerine getirilmesi gereken
asgari hedeflerini de formle eden bir dizi talep ileri srlmektedir.
"1 . Sendikalara tam bamszlk, serbestlik ve dokunulmazlk

salanmas. Eksiksiz toplant, grev, yry, basn ve kii zgrl

.
2. Tek dereceli, genel, eit, serbest ve gizli oylamal seim siste
minin kurulmas.
3. Jandarma yerine, halk tarafindan seilen Milis tekilatnn
kurulmas.
4. Yrrlkteki btn vergilerin kaldrlmas ve yerine k[lzan
oranlaryla artan gelir vergisi sisteminin konulmas.
5. Parasz genel eitim.
6. Topraksz ve az toprakl kyllere bedava toprak ve tarm
aletleri datlms
7. Padiahln yklmas, cumhuriyetin kurulmas. Paalk/arn
kaldrlmas. Valilerin, kaymakamlann halk tarafndan seilmesi.
8. 1 Mays gnnn resmen ii bayram olarak tannmas.
9. Toprak reformunun gerektii gibi yrtlmesi iin, Kyl Ko
miteleri kurulmas. Tanm iilerine serbest sendika kurma hakknn
tannmas.
10. Kurtulu savana dman olanlarn, sarayn-padiahn, top

rak beylerinin mallarna, mlklerine hemen el konulmas.

1 1 . Anayurdun savunulmas iin, beylerden, aalardan, eraftan
tccarlardan, fabikatrlerden bedel alnmas.
12. Dyunu Umumiye'nin, Reji'nin, tekelin, yabanc kumpanya
larn, kapitlasyonlarn kaldrlmas. Padiahlarn yabanclardan
aldklar, yedikleri Osmanl borlarnn tamnmamas. "
"Tek Cephe" iinde savunulacak b u genel taleplerin yan sra,
zellikle iiler iin, 10 maddelik bir talepler listesi daha sunulmak
tadr:

1 26

1 . 8 saatlik ign.
2. Eksiksiz serbest grev.
3. Toplu i anlamas balamak.
4. ilere oturulur evler salamak.
5. 14 yandan kk ocuklarn altrlmamas.
6. Gebe ve ii kadnlara, doumdan nce ve sonra ikier ay
gndelikleri ilemek artyla izin verilmesi.
7. htiyarlkta, alma gcn kaybettii hallerde iilerin
emeklilik haklar , sosyal sigorta haklar olmal.
8. Gndelikler kesilmeksizin hafta tatili olmal.
9. Gndeliklerin ve haftalklarn, en azndan yaama indirimine
gre ayarlanmas.
1 0. kanununun dorulukla yrtlmesini kontrol iin zel ii
komisyonu kurulmas.
Programda, milli topluluklar konusuna da yer verilmitir. "TKP,
Trk ii ve kyllerini ttihatlarn , 'hain sosyalistlerin' etkisinden
kurtarmaya alaca gibi, Trkiye'de yaayan Yunan, Ermeni ve
Krt milletlerinin ezilmi snflarn da, 'Danak' veya 'Bedirhan'
tekilatlarndan ayrarak, ayn kar ve amalar adna onlar tek
bir snf halinde birletirip hem dahilf tufeylilere hem de harici kuv
vetlere kar savama yneltmekle ykmldr." Ulusal haklar so
rununda, Mustafa Suphi, sosyalizm ilkelerine gre kurulacak byk
bir federasyon nermektedir. Bu federasyon iinde, kk ()zerk
cumhuriyetler, kendilerini ynetmekte tam bamsz olacaklar ve
ekonomilerini gelitirmek iin byk devletle birlik yaratacaklardr.
Grlebilecei gibi, gerek genel, gerekse zel talepler, bir de
mokratik devrimi mmkn olan en geni snrlara kadar genilet
mek amac iinde kalmakta, ve bunlar esas olarak Ulusal Kurtulu
Sava iinde Ankara Hkmeti ile ittifakn gerekleri olarak ileri
srlmektedir.
TKP, Bakfi'deki kurulu kongresinden nce, Moskova'daki ilk
kurulu almalar srasnda yapt toplant sonucu yaynlanan 14
Temmuz 1919 bildirisinde, proletarya diktatrl sorununu ortaya

1 27

atm ve_ programn da bu dzeyde bir ittifak program olarak for

mle etmemiti. imdi gelinen noktada, ii kyl diktatrlnn
kurulu koullarn adm adm hazrlamaya ynelik, daha ak ve
koullar daha yakndan gz nne alan bir taktik-pratik program
nermektedir. Kukusuz bugnden baklnca, biraz abartlarak dik
kate alnd dnlebilecek olan ve bir veri olarak kabul edilen
koullarn banda, Ulusal Kurtulu Mcadelesi'ni yrten burjuva
zinin nder konumunun kabul edilmi olmas gelmektedir.
Bu kabulleni, bir ok durumda, Ankara Hkmeti 'nin izni ve
haberi olmadan ak faaliytte bulunmamak noktasna kadar in
mektedir. Mustafa Suphi ve arkadalar, gerek parti olarak faaliyet
gsterebilmek, gerekse Trkiye iinde almak iin, Ankara Hk
meti 'nden resmen izin istemiler fakat mektuplarna cevap alama
mlardr. Bu, onlarn faaliyetlerini gizli srdrmeleri yolunda bir
uyar grevi grm, ancak, byle bir iznin alnabilecei k_oullarda
tmyle aa kmak konusundaki eilimlerini deitirmemitir.
Dnemin samimi bir tan olan ve gerek Moskova'daki kurulu a
lmalarnda gerekse Baku Kongresinde Merkez Komitesi 'nde
grev alan Ali Rza (Keskin), Topuolu tarafndan derlenen anla
rnda u bilgileri veriyor:

"Trkiye'den resmi bir yaz gelmedike, btn iimizi gizli hazr

lamak, hatta kongre yerini ve gnn gizli tutmak ve son gne
kadar Kongremize itirak edecek delegelere dahi sylememek kara
r aldk. Buna bilhassa u sebebler bizi mecbur etmiti:
1 . Ankara hkmetinden, Trkiye'ye girip alma izni henz
gelmemiti.
2. Ankara hkmeti, Baku'ye, dorudan doruya bizimle temas
kurmadan Trkiye heyetini gndermiti . " (Topuolu, age. s 6869)
Beklenen izin, 1 5 Aralk gn Ankara'dan gelir. 1 7 Aralk'ta da,
..

Kars'tan Kazm Karabekir Paa imzasyla, Ankara'dan gelen mektu

bun ieriiyle ayn bir baka mektup alnr. Bunlarn ikisinde de,
Trkiye'ye gelmelerine izin verildii bil.dirilmektedir. Ali Rza. ayn

128

anlarnda bundan sonrasn yle anlatyor: "Hemen hazrla giri

ildi. Bu arada Sovyetler tarafndan Trkiye'ye sefir tayin edilen
Budi Midevani bakanlndaki heyetle birlikte gitmenin daha kolay
olaca dncesiyle temasa geildi. Bu temas mspet sonuland
ve Sovyet sefaret heyetiyle bizim arkadalar hep birlikte arabalarla
yola ktlar. Aym konvoya asker esirlerden Mehmet Emin de,
arkadayla birlikte katlmt. Bizimle hi alakalar yoktu. 28 Ara
lk 1 920 gn btn arkadalarn Kars'a ulatklarn ve Kazm Ka
rabekir tarafndan ok iyi karlanp otele yerletirildiklerini, geri
gelen arabaclardan rendik ve bir daha haber alamadk. Ses
seda kesildi. " (T-opuolu, age. s. 79)
Mustafa Suphi, Trkiye'ye gemeden nce, Mustafa Kemal Paa
ile eitli konularda yazmtr. Bu mektuplarn resmen ak
lanmtr. Mektuplar hakknda, eitli konuma ve yazlarnda,
Mustafa Kemal de, Mustafa Suphi de, deerlendirmeler yapmlar,
mektuplar referans olarak gstermilerdir. rnein, bir konuma
snda Mustafa Kemal, unlar sylemektedir: "Vaziyetin arzettim

gibi, ark veya Garp ile muayyen bir neticeye varmadan

inklabattan itinap etmek ve bilmnasebe, Mustafa Suphi yoldaa
da yazdm vehile, ne yaplacaksa hkmet vastasyla yapmak
tr. " (Tunay, ge. s. 227) Ahmet Cevad Emre de, Mustafa Kemal'in,
Mustafa Suphi'ye "her ne yaplacaksa, evvela kendisine haber ve
rilmesini ve haber verilmeyen hibir teebbse girilmemesini" tav

siye eden bir mektup yazdn aktarmaktadr (ayn yerde). Anlal

d kadaryla, yolculua kma karar da, uyulmasna zen
gsterilen bu tavsiyelere bal olarak alnm ve Mustafa Kemal'e
Trkiye'ye geme istei beirtilmi ve ondan izin alnmtr. Sz
edilen mektuplarn ierii, Mustafa Suphi'nin, Mustafa Kemal'le
aralarnda az ok bir hukuk kurulduuna gvendiini gstermekte
dir.
Mustafa Suphi'nin, Bakfi'den, Sleyman Sami araclyla gn
derdii 1 5 Haziran 1 920 tarihli mektuba, Mustafa Kenial'in 1 3
Eyll 1 920 tarihinde yazd cevapta, bugnk Trkeyle, unlar

1 29

sylenmektedir: "Byk ounluu, renher ve kylden oluan

milletimiz, Batmn empe)alizm ve kapitalizm mahklmiyetinden
kendini kurtarabilmek iin, bunlara kar birleik olarak mcadele
ye ve ptmaya karar vermitir ve hu kararm uygulamaktadr.
Trkiye Komnist Partisi' nin de ay111 anlay ve amala almakta
olmasm byk bir memnuniyetle rendik. Milletimiz, Ankara'da
vcuda getirdii Byk Millet Meclisi ile, kaderine ve bizzat ve tam
bamszlk dairesinde el koymutur. Bu halk hkmetini vcuda ge
tiren tekilatmzm, kyden itibaren, nahiye, kaza, liva ve vilayet
merkezlerine kadar her yerde halk tarafmda seilmi birer yne
tim kurulu vardr ve bu tekilat Byk Millet Mec/Jsi bakanlna
baldu. . . . Bugnk TBMM hkmeti ibu tekilattan domutur
ve Sovyet ynetim rgtlenmesinden farkszdr. . . . Memleket ve mil
letimiz, her taraftan emperyalit ve kapitalistlerin h,cumuna ura
m olduu gibi, hunlara fiilen katlm bulunan stanbul hkmeti
nin padiahna dayanarak srekli olarak memleket iinde ktlk
yaratan yerel atmalara da kar koymak zorundadr. Bundan do
lay, milletin birlik ve dayanmasn ihlal edebilecek zamansz ve
fazla giriimlerden kanmak, milletimizin kurtuluu bakmndan
gereklidir. Ama ve ilke bakmndan bizimle tamamen ortak olan
TKP rgtnden maddi ve manevi bakmdan hakkyla yararlanabil
memiz iin, rgtnzn, zellikle BMM bakanlyla iliki kurma
s ve bunu korumas gerekmektedir. Trkiye iinde uygulanacak her
trden rgtlenme ve devrim ancak bu kanalla yaplabilir. Ayn he
defe yryen TKP ile tamamen ibirlii yapabilmek iin, BMM nez
dinde tam yetkili bir temsilci gndermenizi ve BMM tarafndan
Bakl 'ye tam yetkiyle gnderilmi bulunan Memduh evket.heyle i. birlii yapmamz rica eder ve bu vesileyle iten sayg ve selamlar.
m sunarm.
TBMM Reisi, Mustafa Kemal."
Mustafa Suphi, Mustafa Kemal'in, bu olduka ak uyarlar ve
gizli tehditler ieren, TKP'nin BMM'ye bal olmakszn, izin alma
dan almaktan kanmasn isteyen mektuba Kasm aynda bir
_
130

cevap yazar. Burada, gnderilen mektubun Rusya'daki TKP teki

latlar ve III. Enternasyonal evresinde byk sevinle karland
yazldktan sonra, ayn ama dorultusunda savaabilmek iin, Tr
kiye'de kendiliinden domakta bulunan komnist rgtlerin yasal
olarak kabul edilmeled istenir. Bununla birlikte, M. Kemal tarafn
dan, yeni bir iliki iin herhangi bir giriimde bulunulmam olma
sndan yaknlarak, yeni bir kurye ile yasal faaliyet olanaklarnn
grlebilecei yetkili biri istenir.
Bu arada, Ermenistan zerinde Trk ordusunun giritii eylem
lerin, yalnzca emperyalistlerle ibirlii eden Tanak hkmetine
kar olduu, bundar Ermeni iilerinin ve kyllerinin zarar gr
meyecei yolunda propaganda ve ajitasyon yapld anlatlr. Bu
nunla birlikte, kendilerinin yalanc karlmamalarn da rica etmek
ten kendini alamaz.
Mektubun sonraki blmnde, TBMM hkmeti ile ngilizler
arasnda bir uyum giriimi bulunduu yolunda sylentiler olduu,
bunun zerine kendilerinin, Anadolu ayaklanmaclarnn byle bir
ilikiye girmeyeceklerini, nk bunun, imdiye kadar kazanlanla
r kaybettirecek sonular douracan; Anadolu'nun Sovyet Rus)'.a
ile ilikilerin glendirilmesinden yana olduunu anlattklar yazli
yor. "ngilizlerin, Anadolu'yu Sovyetler z;rine sevkettirecek maddi

ve manevi vastadan mahrum bulunduunu . . . syledik ki, bu fikir

lerde hata etmediimizi sanyoruz. Mustafa Suphi'nin slubu hem

uyarc ve eletirici, hem de dostadr. Anadolu hkmetinin, em

peryalizmle yaknlama eilimlerinin dikkatle izlendii ve buna
kar olunduu mesaj, byle bir eilimin ulusal ve uluslararas
planda yol aaca sakncalar gsterilerek iletilmektedir. Bylece,
Mustafa Kemal eer ittifak isteinde ciddiyse, bunun hangi temel
koulla ilerleyebilecei de belirtilmi olmaktadr. TKP, BMM H
kmetini, emperyalist devletlerle savamaya devam ettii srece,
btn gcyle destekleyecek, cephede zaaf ve paralanmaya yol
aabilecek her trden faaliyetten kanacaktr. Bununla birlikte,
halk arasnda, bask ve zulme kar mcadele duygularnn glen-

131

mesi ve derinlemesi iin parti faaliyeti srdrmek istemektedir ve

bunun yasal bir biim altnda yrtlebilmesi iin BMM'nin kolay
lk gstermesi beklenmektedir.

- Anadolu'ya Yolculuk Ve Mustafa Suphi'nin Sonu

Btn bu "karlki gven" havasnn ardnda, aslnda her iki ta
rafta da, birbirlerinin hareketini dikkatle izleyen ve her an birinin di
eri aleyhine bir eyler yapmasn bekleyen karlkl snf kayglar
sezilmektedir. Mustafa Suphi, Anadolu Hkmeti'nin emperyalizm
le, gerici snflarla ibirlii eilimlerini grmekte ve Ulusal Kurtulu
Sava'nn bir sosyal devrimle sonulanmasnn ancak kendi giriim
lerine bal olduunu bilmektedir; Mustafa Kemal ise, snrlar ken
dince ok net izilmi bulunan ulusal mcadelenin, bir "komnist ih
tilaline" dntrlmesine kar koyabilecek mekanizmalar
gelitirme ve bu yoldaki her giriimi kontrol altnda tutma isteini
gizlememektedir. Mustafa Suphi ve partisi, Mustafa Kemal asn
dan, Sovyet Rusya ile ibirlii iin zayf ve geici bir kprden
baka bir ey deildir ve Anadolu'daki savata komnistlerin kendi
rgtleri ve silahl gleri ile yer almalarn kesin olarak istememek
tedir. Sovyetler Birlii ile ilikileri ise, kendi kurumlar ve adamlar
aracyla srdrmekte, TKP'nin bu konudaki katksn en az dzey
de tutmaya zen gstermektedir. Mustafa Suphi'nin amac ise, bir an
nce Anadolu'ya geerek, gerekten nemli bir potansiyel haline
gelmi bulunan demokratik devrimci eilimleri ve kendisine "kom
nist" adn veren azmsanmayacak saydaki rgt ve kiileri tek parti
etrafnda toplamak ve Ulusal Kurtulu Sava'n bir ii-kyl hk
metiyle sonulandrmaktr. Mustafa Suphi'nin, Bolevizm sempati
zanlnn son derece gl olduu bir ortama, mcadelenin merkezi
olan

Ankara'ya, partinin en gl kadrosuyla birlikte gidebildii

takdirde, gerek halk arasnda byk bir etki yaratabileceini, gerek

se BMM iindeki "halk zmresi" muhalefeti grubuyla birleme ola
naklarn bulabileceini, burjuvazinin etkisini krarak mcadelenin

1 32

nderliini ele geirebileceini dnmesinden qaha doal bir ey

olamazd. Byle bir gelime, Ulusal Kurtulu Sava 'nn kaderini t
myle deitirebilir, demokratik bir devrimden sosyalizme geebil
menin koullarn yaratabilirdi.
Mustafa Suphi ve yoldalar, 28 Aralk 1 920'de Kars'a girdiler.
B urada birka hafta kaldlar ve bu arada, Ankara'nn Moskova B
ykelisi Ali Fuat Paa ile Mustafa Suphi arasnda grmeler yapl
d. Ali Fuat Paa, anlarnda, Mutafa Suphi'nin kendisine unlar
sylediini ileri srmektedir: "nc Enternasonal, Trkiye'de
mutlaka komnizimin tatbikini kabul etmi deildir. Trkiye'nin iti
mai mukadderat kendisine braklmtr. Anadolu harekatnn iti
mai bir ihtilal olmaktan ziyade, Trk milletinin emperyalist dman
lara kar istiklal ve hrriyetini kurtarmasndan baka bir ey
olmadna kani bulunuyoruz. Trkiye'deki bey ve paalar burjuva
zi snfndan addetmiyoruz. Bilakis, halk ktlelerinin en yakn yar
dmclar olarak biliyoruz. Anadolu hareketini idare edenlerin, bil
hassa Mustafa Kemal Paa'nn prensiplerini anlamaya alyoruz.
Anlayabildik/erimizi, umumi siyaset bakmndan muvafk gryo
ruz." (aktaran, Tunay, age. s. 230-233)
Kars'ta bulunulduu srada, gruptan iki subayla ilgili deiik
rivayete yol aan bir olay olmutur: Birincisi, bu iki subayn, "ko
mnist propaganda" yptklar gerekesiyle tutukuland yolunda
dr. Dier rivayete gre, ayn iki subay, hasta olduklar gerekesiyle
gruptan ayrlmtr. ncsne gre is. onlar, Mustafa Suphi ve
arkadalarna Bakfi'de iken muhalefet etmektedirler ve onlar ele
vermilerdir. Hangisinin doru olduu bilinmeyen olay, Mustafa
Suphi'yi aleyhlerine bir tertip kurulduu yolunda kukuya drr.
Mustafa Suphi, grubu blerek, ayr ayn yollardan Ankara'ya gitmeyi
dnr. Bir grubun Erzurum zerinden, kendisiyle birlikte bir
baka grubun da, Tifs zerinden Ankara'ya gitmek istediklerini
Kazm Karabekir'e bildirir. Kazm Karabekir Paa, u cevab verir:
"Ya hepiniz, Erzurum zerinden giderek ha/km hissiyatn grrs-

1 33

nz ya da Ankara seyahatndan vazgeerek Baki/ye dnersiniz.

Zaten , ordumuzda Bolevik tekilat yaptnz hakknda dedikodular
halad. Kol kol ayrlarak seyahat etmeniz, aleyhinize daha hyiik
dedikodulara seheh olacaktr. " Bunun zerine hepsi birlikte, Anka
ra'ya ulamak zere, Erzurum'a doru yola karlar. Erzurum'da,
"Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti"nin dzenledii bir gsteriyle
kente girmeleri engellenir. "Halkn hissiyat" bizzat Kazm Karabe
kir Paa ve Erzurum Valisi Hamit bey tarafndan ynlendirilen geri
ci bir rgt araclyla gsteriliyordu! Bu arada, Ankara'da Mustafa
Kemal, srekli olarak Kazm Karabekir Paa ile haberlemekte ve
M. Suphi ve arkadalarnn hareketini adm adm izlemektedir. Erzu
rum valisi, Mustafa kemal Paa'ya u telgraf eker: "Kazm paa ile
hu konuda cereyan eden laherleme sonucunda kararlatrld
zere, galeyanda hulnan halkn saldrsna mahal vermeyerek, ad
geen gruhu koruma altmda, snr dma karmak zere , Trahzon'a
sevkedeceim. " Mustafa Kemal, bu telgrafa u cevab verir: "Alman
nlemler uygundur. " (Tunay, age. s. 236) Mustafa Suphi ve arka
dalar, Trabzon'da da, Erzurum'da olduu gibi, rgtl bir gerici ka
labal tarafndan karlanrlar, hakarete ve saldrya urarlar. Sov
yet konsolosu, valiyle grerek, M. Suphi ve yoldalarnn B akG'ye
dnmek zere, bir motorla Batum'a gnderilmelerinin salanmasn
ister. Trabzon'dan kayklar kahyas Yahya'nn salad bir motor
la, Mustafa Suphi, kars ve on arkada, toplam on be komnist
denize alr. Hemen arkalarndan, kahyann adamlarndan Faik reis
ve. adamlar da bir baka motorla .onlar izler. Srmene aklarnda,
Mustafa Suphi ve yoldalarn tayan motor durdurulur ve hepsi l
drlr. Yalnzca M. Suphi'nin karsnn ldrlmeyip Yahya tara
fndan "kapatld" Ahmet Cevat Emre tarafndan ileri srlmtr.
(Tunay, age. s. 238)
Yaynlanan btn belgeler, sonradan olay savunmak iin yaplan
burjuva yorumlar, Mustafa Suphi ve yoldalarnn Ankara hkmeti
nin bilgisi dahilinde ve merkezi bir plan gerei ldrldklerini ka
ntlamaktadr. TKP'nin sonraki yneticileri, cinayette yalnzca Kara134

bekir Paa'nn parma olduunu, Mustafa Kemal'in bu iten haberi

bulunmadn ileri srmlerdir. Trk resmi makamlar, olay hak
knda bilgi isteyen Sovyet makamlarna, olayn bir deniz kazas
oduu yolunda aklama yapmtr.
Yahya Kahya, bir buuk yl sonra, "bilinmeyen eller tarafndan"
ldrlm, Kazm Karabekir, Mustafa Kemal tarafndan bu olay
dan kendisinin sorumlu tutulmak istendiini syleyerek, Kahya'nn
asl katillerinin Ankara'dan gnderilen Topal Osman ve adamlar ol
duunu ileri srmtr. Topal Osman da, 1 923 ylnda Lazistan Me
busu Ali kr'y ldrd iddiasyla tutuklanmak istenmi, kan
.
atnada Mustafa Kemal'e bal askerler tarafndan ldrlmtr.
Bylece, Mustafa Suphi ve yoldalarndan balayarak Topal
Osman'da sona eren bir dizi karanlk suikast ve cinayet zinciri olu
mutur. Bu olaylar dizisi, Trkiye Cumhuriyeti'nin daha kuruluu
yllarndan balayarak gnmze kadar uzanan bir "ynetme" anla
yn aa vurmaktadr. Btn belgeler, veriler, tanklklar bir
yana, yalnzca bu gelenek dolaysyla denilebilir ki, Mustafa Suphi
ve yo_ldalarnn katili, hi kukusuz resmi devlet kurumlardr.

- Bir Yar-smrge Komnisti Olarak Mustafa Suphi

Mustafa Suphi'nin geriye kalan yazlar arasnda, teorik politik
yazlar yoktur. Daha nceki yazarlk hayatnda, pek ok c iddi ara
trmaya imza atm bulunan Mustafa Suphi, komnist olduktan
sonra yalnzca propaganda arlkl gazete yazlar kaleme almtr.
Bu yazlarn hemen hemen tmnde, ana tema, emperyalizme kar
sava ve bu savan eas gcn oluturan ii ve kyl ynlarnn
kendi geleceklerine hazrlanmalardr. Mustafa Suphi, Ulusal Kurtu
lu Sava'nn ayn zamanda bir snf sava olduu gereini vurgu
l,.maktan bir an bile geri durmakszn, burjuvazinin din ya da milli
yetine gre deil, snfsal niteliine gre deerlendirilip kar
konulmas arsn yapmaktadr. Bu, zellikle aznlk, Rum, Erme
ni, Yahudi kompradorlara kar kendi Trk ve Mslman kimlikleri1 35

ni ileri srerek halk kitlelerinin desteini salamaya alan feodal

ticaret burjuvazisinin propagandasna kar nemli bir ktr.
Fakat, yukarda da deinildii gibi, bu savata Ankara Hkme
tin ' in desteklenmesi, btn arlarn temelinde bulunmaya devam
etmektedir. Bu tavr belirleyen ey, Mustafa Suphi'ye gre, doru
dan doruya iinde bulunulan somut koullardr. "Memlekette, maz
lum ve ii. fakir ve isizler ounluk tekil etseler de, sanayiin ilkel
bir halde olmas nedeniyle, amelenin proleter tekilatna malik ve
toplanm olmamalar icabetmektedir: Ve yine bu itibarladr ki, Ko
mnist Frkas , halhazrda inklab yapacak ve idareyi ele alacak
byk bir hkmet frkas ekil ve mahiyetinde ortaya atlamaz . . . .
Demek k i itimai nklap karsnda Trkiye Komnist Frkas 'na
den vazifeyi, yamac emperyalizmin btn basklarna ramen
ayaklanp varlklarn ispat eden Anadolu ayaklanmac/arna ve
ayaklanmaclar temsil eden Byk Millet Meclisi Hkmetine sami
miyetle yardmc olmak ve Anadolu 'daki bu hareketi arkn dier
mazlum ve medeni millet ve hkmetlerine bir rnek olarak gster
mekle zetleyebiliriz. " (Mustafa Suphi, Yaam, Yazlar, Yoldalar
.
Sosyalist Yaynlar, 1 992, s. 95)
Burada sylenenlerin, komnistlerin bamsz siyasi bir inisiya
tifle kurmaya alacaklar bir demokratik hkmetin asgari hedefle
ri olarak yorumlamak olana yoktur. Dahas, III. Entemasyonal'in
uyarlaryla ve Lenin ve Roy'un tezlerini dikkate alan bir bak a
syla da ilgisini kurmak da mmkn deildir. Daha nceki blmler
de aktardmz ve iiler ve halk iin asgari talepler olarak formle
edilmi program ieriinden farkl olarak, genel siyasi tutum zet
lenmektedir. Bu desteki tutum, elbette koullara balanmtr ve
bundan dolay da, bunu bir teslimiyet tutumu olarak yorumlamak,
zellikle partinin nesnel koullar dikkate alndnda, ar olur.
"Saltanattan Sonra" baln tayan yazsnda, padiahln yk
lndan sonra "nasl yaayacaz, nasl bir hkmet kuracaz",
probleminin byk nem tadn yazarak, u soruyu ileri srer:
1 36

':. . . bugn byk zahmet ve fedakarlkla Avrupa ve stanbul hay

dutlarna kar savaan amele, renper ve asker kardelerimiz bu
harbin sonunda yine eski gnahkar, nelun, mstebit aa ve paalar
dan mrekkep hknetler meydana geldiini ve kendilerinin yine
eskisi gibi dardan gelmi bir misafir halinde kenarda kaldklarn
grseler, memnun kalrlar m ? Elbette deili Onun iin, Trkiye
amele ve renperleri bugnden itibaren istek ve dileklerini meydana
koyup hangi maksatla ve ne iin altklarna, canlarna telef ettik
lerine iaret olan kzl bayraklarn ykseltmeye mecburdur/ar. "
Bunu izleyen paragraf, Ulusal Kurtulu Mcadelesi iindeki ii
ve kyller iin, tmyle bamsz bir hedef gstermesi bakmndan
ilgintir: "Umumiyetle dktkleri kanter/erini haketmek istedikleri
ie ve {opraa sahip olmak, memleket ve hkmet ilerini ellerine
almak isteyen amele ve renper milleti, Trkiye'de bundan fazla ve
eksik bir ey murat edemez . . . . Onun iin bundan sonra, Anadolu ve
Trkiye'de, halkn srtndan yaayacak herhangi bir hkmet, cum
huriyet eklinde de olsa, yer tutamaz, yaayamaz. Yeni hkmetin,
bugnk zahmet ve fedakarlklarna katlanan amele, renper halkn
iinde kurulup, aadan yukarya dal budak vermesi, hayati bir
arttr. " Yaz, btn o koullara karn, iddial bir devrimci temel
sloganla sona ermektedir: "Yaasn, Trkiye, amele, renper ve as
kerlerinin hkmet ve cumhuriyeti!" (Mustafa Suphi, Yaam, Yaz
lar, Yoldalar. Sosyalist Yaynlar, 1 992, s. 98)
Bu yazlarda ve konumalarda, Mustafa Suphi'nin, Kars'taki g
rme srasnda, "Trkiye'deki bey ve paalar burjuvazi snfndan
addetmiyoruz. Bilakis, halk ktlelerinin en yakn yardmclar ola
rak biliyoruz. " dediini syleyen Ali Fuat Paa'y dorulayacak bir
perspektif eksiklii bulunduuna dair bir iaret yoktur. Aksine,
Mustafa Suphi, Ankara hkmetinin gelecekte ii ve kyllerin
dman olabileceini, aka grmekte ve bu hkmete destei, an
tiemperyalist mcadele kouluyla snrlamaktadr. "Memleketimizde
her trl derece ve snf ahit ve yalanlarnn yerinden oynad

1 37

byle bir devirde, byle bir devr-i buhranda, ii lalkm mukeddara

tn eline alarak i grmesi zaruret haline geliyor. Bu ite doru
yolu gsterme vazifesi, Komnist Frkasnn uhdesine dmektedir.
Komnist Frkas iin , memlekete musallat olan harici dmanlar
kovmak nasl bir vazife ise, dahilde halkn srtmdan geinen yama
c, tufeyli snflarn da hazr yiyicilik halinde karp, yumruk altn
da iletmek de, o derece esasl bir vazifedir." (Mustafa Supni, Yaa
m, Yazlar, Yoldalar. Sosyalist Yaynlar, 1 992, s. l 14)
Mutafa Suphi'nin Anadolu Hkmeti karsndaki tutumunu be
lirleyen birinci zellik anti-emperyalist sava koullarysa, ikinci
zellik de, Sovyetler Birlii ile Kemalistler arasnda, kurulmu bulu
nan ve partiyi aan ilikinin niteliidir. Bu iliki, dnyann ve zel
likle Ortadou ve Kafkasya'nn o dnemde kazand olaanst
stratejik nemle birleen Sovyet ihtiyalarndan besleniyordu ve
Trkiye'nin, Byk Britanya emperyalizmi karsnda, salamca du
rabilmesi iin, Sovyet desteinin srdrlmesi bir zorunluluktu. B u
destek, Mustafa Suphi v e yoldalarnn, Ankara Hkmeti tarafn
dan ldrld aka ortaya kt halde kesilmemitir. Sovyet
makamlar, bu sert uluslararas koullarda, cinayetin bir "kaza" ola- .
rak gsterilmesine itiraz etmemiler, Ankara'dan herhangi bir hesap
sormamlardr.
zet ve sonu olarak, Mustafa Suphi ve Partisi, devrimci bir kal
kma iin ulusal ve uluslararas koullarn olaanst elverili oldu
u bir tarihsel dnemde kurulmu ve faaliyet gstermilerdir. Her
eyden nce, emperyalistleraras elikilerin, bir devrimi bastrmak
iin ibirlii yapmay nleyecek kadar derinlemi durumda bulun
mas, Sovyet Devrimi 'nin yaratt byk moral etki ve devrim mer
kezinin ii ve halk devrimlerini destekleme konusundaki kararll
ve bunu teorik olduu kadar maddi-teknik yardm dzeyinde de sr
drmesi, temel ihtiyalar bakmndan, Mustafa Suphi'nin kiiliinde,
mcadeleci ve bilgili bir ndere de sahip olarak, olduka iyi bir ba
lang yapabilecei duruma getirmiti.
III. Enternasyonal ise, gerek uluslararas ilikiler bakmndan, ge1 38

rekse teorik ve taktik perspektiflerin netletirilmesi . bakmndan,

yeni kurulan bir parti iin byk bir anst.
TKP'nin bu olumlu etkileri ve ilikileri, ne lde deerlendire
bildii sorusuna ise, ancak zlerek cevap verilebilir. TKP, btn
dikkatini Anadolu hareketine vermek ve ii snfnn youn olduu
fakat igal altnda bulunan blgelerdeki faaliyetini, ikinci elden ve
sempatizan evreler araclyla yrtmek zorunda kalm olmasn
dan dolay, net bir snf karakteri kazanamam; daha ok, eski sava
esirlerine, aydnlara dayanan bir kadroyla almtr.
Bunun yan sra, III. Entemasyonal'in tezlerini iyi anlam olma
sna ve bunlarn belli ballarn yazlarnda da yanstm olmasna
karn, Mustafa Suphi, Kemalist nderlie kar uyanklk km.usun
da, sonu byk bir faciayla sonulanan bir hataya dmtr.
Bunda, yalnzca soyut olarak gven problemini aklkla zmemi
olmann deil, ayn zamanda milliyeti burjuvazinin gcn km
semenin de rol vardr. Mustafa Suphi, Anadolu Hkmeti 'nin ken
dilerini davetinden, onlarn kendilerine ihtiyalar olduu sonucunu
karm ve Sovyetlerle ilikinin tek ve en gl aracnn TKP oldu
u kuruntusuna dayanmtr. Kukusuz asl gvenilmesi ve dayanl
mas gereken g, lke iindeki halk snf ve katmanlarnn gc
olabilirdi. Ne var ki, TKP asndan bu gce ulamann yolu, Ana
dolu Hkmeti ile yasal faaliyet konusunda anlama yaplmasndan
geiyordu. B unu elde etmek, ne kadar g olursa olsun, hangi bedeli
demek gerekirse gereksin, M. Suphi ve arkadalar bunu gze al- .
mlard. Yoksa, yukarda andmz gibi, Kazm Karabekir Paa'nn
aka, "gidin de boyunuun lsn aln" anlamndaki tehdidine
ramen yola kmayabilirlerdi.
B yk bir fedakarlk ve alkanlkla TKP'yi kuran, Bolevik
.Devrimi 'nin zaferi iin arpma onurunu da tayan bu ilk komnist
kadrolarn rettikleri, fakat TKP'nin sonraki kuaklar tarafndan
asla anlal_amayan en byk ders, belki de yle zetlenebili B u:
juvaziyle konuurken, silahn kabzasn sk tutun!
1 39

TRKYE FT SOSYALST
PARTS'NDEN TKP'YE: EFK HSN
2.

B irinci savatan sonra almak ya da renim grmek zere

Almanya'ya giden Trkler, bu lkede kaldklar yllar boyunca po
litik bir formasyon edindiler ve 1 9 1 9'daki Spartakist ayaklanmasy
la harekete geen komnistleri, iileri, kk burjuva devrimcile
rini ve aydnlar ok yakndan gzleme olana elde ettiler.
Almanya'daki Trkiyeli iiler ve aydnlar, Spartakistlerin eyle
minden, byk ounluunun Trkiye'ye dnme karar verdikleri
1 9 1 9 Mays ay balarna kadar, emperyalist igal koullar altnda
ki lkelerinin iinde bulunduu durumdan nasl kurtarlaca konu
sunda ilham aldlar. Almanya'da kurduklar milliyeti rgtlerde
srdrdkleri tartmalarda gelitirdikleri "sosyalist" grler Spar
takistlerin politikalaryla birebir rtmyordu ve daha ok Alman
sosyal demokratlarnn etkisini tayordu ama, Almanya'daki snf
mcadelesine arlklarn koyan komnistler bu genlerin hayran
ln ekiyordu. Almanya'dayken ve Mustafa Kemal'in Samsun'a
kt gnlerde kalabalk bir ekip olarak Trkiye'ye dndkleri
zaman Spartakistler olarak anlmalarndan da, bundan dolay ho
nutluk duymulard.
B ir"gemiyle Trkiye'ye dnenler ok ksa bir sre nce A lman
ya' da i ve ifti Partisi adyla bir rgt kurmu ve rgtn
yayn organ olarak da Kurtulu dergisini karmaya balamla.r1 40

d. Bu rgt ve yayn organ vastasyla Trkiyeli iileri rgtle

meye almlar ve sendikal faaliyetlerde bulunmulard. Bu arada
rgt, Almanya'daki partinin adna 'sosyalist" ibaresini ekleyerek
partiyi stanbul'da kurma giriiminde bulundu. O srada, eitimini
Fransa'da yapan efik Hsn bu gruba katld. Kurtulu, bu kez,
efik Hsn'nn de katlmyla stanbul'da yaynlanmaya balad
ve bir sre sonra da, 22 Eyll 1 9 1 9'da Trkiye Sosyalist i ve
ifti Partisi resmen kuruldu.
Bundan sonra esas olarak, rgtlenme faaliyetini igal koullar
altndaki stanbul'da srdreceklerdi. Bir ksm Anadolu'ya geme
ye karar verdi ve milli kurtulu sava yrten, ve esas olarak milli
ticaret burjuvazisinin nclnde direnii rgtlemek iin olutu
rulan Kuvayi Milliye saflarna katld. Partinin asl nemli kadrola
r ve nderleri ise, proletaryann esas olarak stanbul'da bulunduu
gerekesiyle Anadolu'ya gemedi. Kurtulu dergisi de, ngilizlerin
1 6 Mart 1 920'de stanbul'u igalinden sonra Damat Ferit Hkmeti
tarafndan yasakland. Bir yl sonra, Komintem'in nc Kongre
si srasnda, stanbul'daki TSP kadrolar, Aydnlk dergisiri
karmaya baladlar. Aydnlk, o sralarda stanbul'da yeralt rgt
olarak alan TKP'nin legal yayn organ olarak da deerlendiril
mektedir. (Bkz. Mete Tunay, s. 1 7 1 ) Bu yorum, TKP'nin Mustafa
Suphi'nin ldrlmesinden ve byk lde tasfiye edilmesinden
sonra Komintemle olan balar esas olarak Aydnlk evresinin
srdrmesine bakldnda kabul edilebilirdir. Kald ki, Mustafa
Suphi'den sonra, TKP'nin yeniden rgtlemesinin hemen balang
cnda efik Hsn'nn birinci adam olarak ortaya kmas da bu
ilikinin bir ifadesidir.
Nisan 1 923'te, TBMM kendini feshederek yeni bir genel seim
karar aldnda, uzun sreden beri rgtsel faaliyetini durdurmu
bulunan ve yalnzca Aydnlk dergisinin yaynyla kendisini hisset
tiren TSP, yeniden faaliyete geti. B undan bir ay sonra da,
Mays 1 923'te, Ankara Hkmeti, Anadolu'daki sol hareketi t
myle bastrd; byk bir tevkifat balad.
141

- Kurtulu Ve Aydnlk'ta efik Hsn izgisi

i-S.nf ve proletarya kavramlarnn arptlmas
Kurtulu dergisi ve daha i ve ifti Partisi evresinde bulu
nanlar, ii snfnn tarihsel rol gibi bir kavram daha nce sk sk
duymu olmalarna karn, entelektalizmin etkisi altndaydlar ve
ii snfna ynelik clz propaganda almalar da bu perspektifin
etkisinden kurtulamyordu . O dnem hazrlayp dattklar bildiri
lerde de ii snfnn somut ve acil sorunlarna ak ve kesin bir
dille deinilmektense, ikincil sorunlar ne karlyor ve entelekt
el bir dil kullanlmaya zen gsteriliyordu.
Dier yandan da partinin kadrolar, kken itibariyle burjuva
aristokrat snftan gelmekteydiler. Bunlarn bir ksm, zaten daha .
sonra, TKP'nin snf uzlamac politikalarnn ynlendirmesiyle,
Kemalistlerle aralarndaki belli belirsiz snn kaldrp atarak onlar
la zdeleecek, devlet kademelerinde nemli grevlere gelecek
lerdi. Bunlar, Kemalist kadro hareketine TKP'den yetien unsurlar
olarak katkda bulunacaklard.
Etkinliini gstermeye balad Milli Kurtulu Sava dne
minden balamak zere yaklak 70 yl boyunca politika sahnesin
de kalan TKP, zellikle kurucusu Mustafa Suphi'nin ldrlmesin
den sonraki tarihi boyunca snf ibirliki bir politika yrtt ve
50'lerden sonra da Sovyetler Birlii'nde iktidara gelen revizyonist
gruha endeksli olarak yrtt politikalarnn sonucunda giderek
derinleen bir krize girdi. Sonra da, bilindii zere, tasfiye oldu.
TKP'nin bir rgt olarak tasfiye oimas, elbetteki, yarm yzyldan
fazla bir .sre propagandas yaplan revizyonist grlerin de etkisi
nin sona ermesi anlamna gelmiyordu ve bu grler eitli plat
formlarda dile getirilme olana bularak, eitli kesimler tarafndan
u veya bu lde her zaman telaffuz edilir oldu ve edilmeye
devam ediliyor. Modern revizyonist teorilerin isel evriminin, son
olarak ABD patentli Yeni Dnya Dzeni'nin ykselen deerleriyle
birleip, snf ibirliki tezlerin, baka hibir eyle gizlemeye gerek

1 42

grmeksizin apak savunulmaya baland bir dzeye erimesi

kanlmazd ve Trkiye'de bunun zemini efik Hsn TKP'sinin
ta balangcnda oluturuldu.
i ve ifti Partisi'yle, TKP'nin, Milli Kurtulu Sava dne
minde ina edilen tezlerinde, o dnem kurulan eitli sol veya sos
yalist etiketli partilerde de grld gibi, ii snf ve kylln
snfsal karlar, atiemperyalist savaa nderlik eden milli burju
vazinin karlarnda eritiliyor ve politika, burjuvazinin perspektifi
ne uygun yrtlyordu. i ve emekilerin rgtl ve bamsz
bir siyasal g olarak katlamamalar nedeniyle, Kurtulu S ava,
arlkl olarak burjuva bir karakter tam; bu hakim ideolojik
ortam, muhalif bir kimlikle ortaya kan sol kesimi ve rgtlerini
'
de etkilemiti. Ankara'da kurulan hkmete nqerlik eden ayn za
manda yrtlen savan kurmaylar da olan burjuva politikaclar
ve ideologlarnn sylemleri sol, "sosyalist" partilerin de rabet et
tii sylemler olmutu.
Kemalistler, henz bamsz bir varlk gsteremeyen btn
dier sosyal snf .ve katmanlarn, kendi evrelerinde ve "ulusal mu
tabakat" erevesinde toplanmalarna zel bir nem veriyorlard.
Trkiye'de, Avrupa'daki gibi karlar birbirine kart sniflarn bu
lunmad iddias en ok iledikleri konuydu. Ve bu tez, karln,
muhalif sol rgtlerin programlarnda hemen hemen ayn slupla
bulmutu.
efik Hsn ise, kimi zaman Trkiye'de snflarn olmadndan
dem vururken kimi zaman da, yapt snf tahlilleriyle snflar ara
sndaki snrlar bulanklatrd ve bu da hemen hemen ilkiyle ayn
sonular verdi. 1 9 2 l 'de yle diyordu. "Proletaryann birok ad

vardr. Biz burada Trkiye 'de bir ad altnda toplanabilecek olanla

r saymakla yetineceiz. En bata hi phesiz, fabrikalara, tat
aralar irketlerine, maden irketlerine, kolunun igcn kirala
yan ii ve hizmetliler akla gelir. Bunlar arasnda hkmet dairele
rinde, banka ve ticarethane gibi yerlerde yazclk vb. gibi iler
yapan kk cretli memurlar da saymak gerekir. Zira bunlarn
143

grd ite beynin katks, usta bir iininkinden fazla deildir ve

asl ileyen gerekte kol kuvvetidir. Zeka iileri bu snfn ikinci
zmresini tekil eder. Serbest meslek sahipleri burada nemli bir
yer tutar. . . nl olanlar bir yana braklrsa airler; edebiyat
lar, gazeteciler, btn gzel sanatlarla uraanlar hep aym didin
me iinde yaarlar... Bir ii ile sermayesi olmayan bir gazeteci,
bir hekim ve bir avukat arasnda fark bulmak zo.r olur. . . Tekmil ei
timciler ve retmenler de -gerek okullarda, gerek evlerde alan
lar- eitli nitelikleriyle proletarya smftndandrlar.
(efik
Hsn; yaam, yazlan, yoldalar, Sosyalist yaynlar, Hazrlyan
Hasan Basri Grses, s. l 02)
Proletaryann . kapsamna hizmetlilerden sanatlara, iilerden
avukatlara, doktorlara kadar birok toplumsal kesimi ve meslei
yerletiren bu anlay, son yllarda bilimsel teknik bir devrimin
gerekleerek, artk, snflar arasndaki snrlarn ve farkllklarn,
dolaysyla kar elikilerinin ortadan kalktn, ii snfnn
zlerek beyaz yakal tabir edilen hizmet sektrne dahil olduunu
iddia eden revizyonist tezle tersinden uygunluk iindedir. Hemen
her iki tez de Marksist snf tanmnn tahrif edilerek bulandrlma
s, ii srtfnn tarihsel rolnn inkar edilmesi sonucunu verir. Bu
rada proletarya kavram, yalnzca "alan insan" anlamnda kulla
nlmtr ve grld gibi, kk burjuvaziyi de kapsayacak
ekilde geniletilmitir. Kukusuz bu yaklamn, Trkiye'nin o
gnk koullarnda sanayi proletayasnn nicelik ve nitelike geli
me dzeyinin byk etkisi vardr; fakat, bu durumun proletarya
kavramnn bozulmasna yol aacak ekilde teorize edilmesi, parti
nin snf mcadelesi hakkndaki grlerinin, taktiinin ve strateji
sinin snf uzlamac bir temele oturmasnda belirleyici bir etki
yapmtr. "Proletarya" kavramna, aydnlarn, memurlarn, kk
esnafn dahil edilmesi, yalnzca bir teorik yanl olarak kalmamak
ta, bu ara snf ve tabakalarn dnya grlerinin, zlemlerinin ve
burjuvazi karsndaki kararsz tutumlarnn proletarya iine tan
masna yol amaktadr.
".

144

efik Hsn baka yerde devam eder: "Toplu proletarya ile

toplu sermayenin aralarndaki engeli (kapitalist) kaldrarak birbi
rine kavumak istemesinden daha doal bir ey dnlemez. Snf
lara blnmedeki hakszln ve insafszln acsn ve kahrn ek
mi olanlar, karlar ve varl trl snflara blmeyi gerektiren
bireysel mlkiyetten yana olamazlar. Tek istekleri snfsz bir toplu
ma erimektir. " (agy, s. 1 1 3)
Gerekte kk burjuvaziye dahil olan hizmetliler, memurlar,
sanatlar vs. eer proletaryaya dahil oluyorsa, efik Hsn, kk
mlk _sahibi snflara, mlkiyetin ortadan kaldrlmas ve snfsz
toplumun kurulmasnda nemli bir rol tanyor demektir. Ama snf
sz toplum kavram da mulaktr ve ayn yerde, birka satr sonra,
snfsz toplumun karl "tek snfl toplum" oluverir.

Ama efik Hsn yine de kendi "proletarya"sna ok gven

mez. 1 924'e kadar, tezlerinde snflarst bir konuma yerletirdii
ulusal burjuvazinin Kemalist kanadn, TKP'nin ngrd toplum
sal dnm gerekletireceine dair umut balayarak destekler.
Bu srete ve hatta 1 924'ten sonra da "proletarya"ya, Kemalistlerin
ii ve kyller lehine yaplacak birtakm iyiletirmeleri zorlama
grevini verir.
efik Hsn iin kapitalizm Trkiye'de henz olmayan bir ey
dir ve snf mcadelesi dendiinde, o, ulusal glerin Avrupal em
peryalistlere kar verdii mcadeleyi anlar. Yine ona gre "srf ka
pitalist grn gden yerli zengin hi phesiz samimi deildir,
kendi de varlna gvenmiyor, ilerde cahil halkmz bat kapitalis
ti adna soymak, smrmek suretiyle kendisi de palazlanmay ta
sarlyor. " (agy, s. 1 29) Kavramlarn ierii keyfi olarak dolduruldu
unda yerli zenginin, yani ulusal burjuvazinin palazlanma,
emperyalizme eklemlenme eilimi, efik Hsn iin anlalmaz
olur. nk, o, bu eilimi iradi bir tercih olarak grmektedir ve
ulusal burjuva, btn snfsal karlarn bir yana brakarak, kendi
sine eki dzen verip "kapltalist gr gtmemek", "cahil halk
mz bat kapitalisti adna soymamak" gibi bir tercihten yana olabi1 45

lir ve bunu btn snfsal eilimlerini inkar ederek yapabilme is

tencine sahiptir!
ii-Demokratik devrim sorununa yaklam
ktidara gelen ulusal burjuvaziyle ilgili beklentilerin dile getiril
dii alntlar kerelerce oaltmak mmkn, sonuta grlecek olan
odur ki, efik Hsn ve partisi, aymazlkla, ulusal burjuvazinin tem
silcisi olan Kemalistleri snflarst bir yerde grmler ve kendi

rollerini de burjuvaziye seenek sunmakla snrl tutmulardr.

1 923'e gelindiinde hkmetin snfsal yaps hiilii tahlil edileme
mekte, bu yzden, "meclisin ounluu, ii ve kyl geni halk kit
lelerine dayanlarak m, yoksa baz imtiyazl zmre karlar adna
m faaliyette bulunmak niyetinde olduunu gsterecektir" denilebil
mekte ya da "snf mcadelesi yabanc kapitalist ve bunlarn uydula
r durumunda olan yerli eraf ve servet sahibi arasnda olur ve ou
halde bir ulusal mcadele eklini alr. . . Bundan sonra, iktidar gc
n ulusal egemenlikten alan halk hkmeti, emein yani ulusun ta
rafna gemeli ve bir i ve ii hkmeti olmaldr" ifadeleri kullan
labilmektedir.
Bu tezlerin ardnda yatan perspektif, burjuvazinin, 1 908'de yarm
brakt dekmokratik devrimi bundan byle tamamlayacana du
yulan inanla beslenir. TKP'ye gre, Kurtulu Sava srasnda ku
rulan "snflarst hkmet", burjuva devrimi sonuna kadar gtre
cek, siyasal demokrasiyi salayarak yoksul kyllerin toprak
talebini karlayacaktr. Oysa Kemalistler ii snfnn siyasi temsil
cileri olan komnistleri, hkmeti kurmadan bir sre nce katletmi
ler bir ounu da stiklal Mahkemeleri 'nde yarglamaya balamlar
d. iler ve kyller, ezilenleri rgtleyip etkin bir snf
mcadelesi yrtecek bir rgtsel olanaktan yoksun olduklar iin
Kemalistlerle kar karya gelmeden ve ulusal burjuvazinin rgtle
rinde, ekilsiz bir yn olarak ulusal karlar iin dvyorlard.
Ancak bu durumda yaplacak ey, ezilen halk snflarnn bu pozis1 46

yonda kalmasna gz yummak, onlar buna rza gsterir halde tut

mak, bunu tlemek deildi. Ama efik Hsn, toplumsal devrime
nderlik etme roln burjuvaziye brakmakta srar etti ve bu tavr
son tahlilde, imdi artk, burjuvazi tarihsel olarak gericiletii iin
demokratik devrimi sonuna kadar gtrmeye muktedir tek snf ii
snf olduu halde, bu snf ve mttefiki kyll Kemalistlerin
yedei olmaya zorlad. Ayn eyi yoksul kyller iin de yapt. On
larn toprak talebinin karlanmasn Kemalist iktidardan beklediini
aklayarak, geni kyl kitlelerini burjuva feodal diktatrln ye
deine srkledi. i snfnn ve kylln devrimci inisiyatifinin
gelimesinin nne TKP barikatn karm oldu:
efik Hsn'nn szlerinde dikkat eken bir baka zellik, ulus
ve ii szcklerini eitlemesidir: "Emein yani ulusun ... " szleri,
ulus kavramnn snflar iermedii anlamn verir. Zaten Kemalist
ler de btn egemen snflar gibi, kendi karlarn genel olarak
btn ulusun karlar olarak lanse ediyorlard. TKP'nin ve Ankara
Hkmeti'nin politikas iki ayr yerden kalkarak ayn yerde bulutu.
Dardan zorlamak kaydyla, siyasal ve toplumsal dnmlerin
Kemalist hkmete braklmasnn pratik sonucu TKP'nin, faaliyeti
ni ekonomik alanla snrlamas oldu. Komnist partinin ilevi, ii
snfnn gnlk karlar iinde bouldu, stelik gnlk ve ksa va
deli karlar genel devrimci bir politikann paras olarak grlmedi
i iin faaliyet birka sendika iinde almaya indirgendi. efik
Hsn bunlarla urarken, burjuva hkmet "i ve ii hkmeti"ne
dnme srecine girecekti! Politika ii ve emeki snflarn ura
alanlarndan karlm, burjuvaziye devredilmiti. nk burjuvazi,
TKP'nin denetimi altnda toplumsal dnmleri gerekletirecek,
demokratik devrimi sonuna kadar ilerletecek hatta belki bir gn sos
yalizme bile geilebilecekti. efik Hsn'nn bak asnn pratik
sonular 'bundan ibaretti.
TKP'ye gre, demokratik devrimi, siyasal ve toplumsal dn
mleri gerekletirmeye muktedir olduu iin devlet aygt destek
lenmeliydi. efik Hsn, 1 922'de, bir keresinde yle demiti: "Ba1 47

!anlan ii sonuna kadar gtrmek iin yeni fedakarlklara raz

olmak gerekecek. i ve kyllerimiz bu ihtimali imdiden gz
nnde tutmakta ve milletin bir btn olarak olaylarn gelimesini
izlemesi gereini takdir etmekte ... Emeki snf her zamandan daha
uyank bulunmak zorunda olduunu iyice bilmektedir ... Yeni devlet
makinasnn eksikliklerini tamamlamak ve gelimesini salamak
amacyla eletirilerde bulunmas , yalnz ak bir hak deil, ayn za
manda ulusal gelime bakmndan gerekli bir haktr. " (efik Hsn,
Seme Yazlar. s . 1 19)
efik Hsn'nn her zaman. izleyici locasnda grmek istedii
ii ve emeki snflar, kendilerinin iktidara gelme gibi bir perspek
tifleri olmakszn Kemalist burjuvaziyi desteklemeli, burjuva feodal
devlet aygtnn eksikliklerini tamamlayarak yardmc olmalyd.
Ama burada, iktidar perspektifine sahip olmadn syleyerek
efik Hsn'ye hakszlk etmemek de gerekiyor! nk o, iilere,
1 923'te feshedilen ve sonra yeniden kurulan meclise seilecek olan
mebuslar arasnda tercih yapmalarm da salk verdi. nk ne kadar
ok ii ve emeki kkenli milletvekili olursa, hkmetin o kadar
"i ve ii hkmeti" olacana inanyordu. Burjuva-feodal devlet
aygtnn elerinden biri olan hkmetin snfsal zelliinin tek tek
milletvekillerine bal olarak deiebilecei ve Kurtulu Sava 'na
nderlik eden Kemalist burjuvazinin bu milletvekilleri tarafndan
temsil edilen kitlelerle birlikte el ele, gerekli deiiklikleri yapaca
na inanmak gibi bir gaflete kapld; demokratik devrimin bu meclis
eliyle tamamlanacana kanaat getirdi. Kemalist burjuvazinin bir
aya. feodal ayrcalklara, toprak aalarna balyd ama, efik
Hsn, bunu anlayamad iin, Kemalistlerin merkezi feodal otori
tenin devrilmesinde gsterdikleri "kararll", feodal iktisadi iliki
lerin tasfiye edilmes.inde de gstereceklerini dnyordu. efik
Hsn bu dncelerini 1 923'te yle ifade etmiti:
"Zaten bu lkede bundan sonra trl siyasal akm dnle
bilir. 1) Bugnk devrimi yapan ve yaatmaya uraanlarn temsil
ettii siyasal akm. 2) Derebeylik kalnts olan geleneklere ve OsI48

manolu hanedanna bal olanlar evresinde toparlayan kar

devrimci akm. 3) Fakir ii ve kyl kitleleri ve orta halli snflar
lehine devrimimizi derinletirmek, gelitirmek ve onu kollektif mlki
yete dayal bir toplumsal devrimlf sonulandrmak amacn gden
sosyalist akm. Kazanlm haklar eylem ve uygulama alanna ak
tarmak iin birinci ve nc siyaset uzun sre elele hareket edebi
lecek. " (efik Hsn; Yaam, yazlar, yoldalar, s. 1 39)
Ama burjuva feodal devlet aygtn elinde bulunduran Kemalist
burjuvazi efik Hsn'nn btn temennilerine ramen "nc si
yaset"le el ele hareket etmedi. Snfsal karlar gerei edemezdi de
zaten; bu yzden burjuva feodal diktatrln ina ederek, "dere
beylik kalnts olan geleneklere" yaslanmay iktidarnn garantisi
olarak grd. Ezilenlere kar, foprak aalaryla olan ittifakn g
.
lendirdi. efik Hsn ise, 1 926'da yazd yazlarnda Kemalistlerin
feodalizmi sonuna kadar tasfiye ettiklerini yazyordu. Merkezi feo
dal iktidarn devrilmesini feodalizmin tasfiyesi olarak gryor ve o
yllarda hala baat halde bulunan feodal toprak ilikilerini nedense
fark etmiyordu. Kemalist burjuvazinin, iktidar, toprak aalaryla
paylaarak, feodal toprak mlkiyetini kylln zerinde bir de
mokles klc gibi tutmaya devam ettiini de anlamamt.
Bu arada, efik Hsn'nn pekala fark ederek dile getirme gerei
duyduu gibi, birok yerde ortaya kan grevler bastrld. Yabanc
kumpanyalarn iletmelerinde gerekleen grevler, hkmetin em
peryalistlere tand olanaklar nedeniyle ok kolay ezilebildi. Bu,
ulusal ekonominin kurulmas iin Kemalistlerle i ve elbirlii yapl
mas nerilen ii snfnn elini uzataca snfn, ulusal duygular
dan ok, snfsal karlar dorultusunda hareket ettiini gsterdi.
Yine de, burjuva feodal diktatrln snfsal yapsnn ortaya
koyan bu durum, hkmetten ii lehine kararlar almasn "rica
eden" eer yle davranlmazsa iilerin hkmete duyduu gvenin
sarslacan syleyerek burjuvazi adna endie duyan, burjuvaziden
de bu endieyi duymasn isteyen "sosyalistler"de, kendini gzden
geirme ihtiyac yaratmad.

149

Ancak, bnyesinde yer ald Komintern'in 5. Kongresi'nde,

TKP, Kemalist politikalar destekledii gerekesiyle eletirildi:
"kinci kongrede gen komnist kesimlerin , iktidar yolunda yryen
hwjuvazinin nderlii altndaki lusal kurtulu hareketleri karsn
da alacaklar tutumu belirledik. Fakat o zamandan heri dou lkele
rinde yeni bir durumla karlatik. ktidar ele geirmi bwjuvalara
kar ne yapacaz. . . Durumun apaklna karn Trk yoldalar
mz ciddi taktik hatalar ilemilerdir. rnein TKP'in yayn organ
olan Aydnlk'ta. komnist partisini yabanc kapitalizme kar ulusal
kapitalizmin gelimesini desteklemeye aran baz makaleler kt.
Trk yoldalarmzdan bazlar da nceleri retici glerin gelime
sinin karlarn, kapitalizmin gelimesinin karlaryla kartrmak
ynsemesinde grndler. " (Aktaran Mete Tunay, Trkiye'de Sol
Akmlar, Bilgi yaynevi, 1978, s. 350) Komintern'de, efik Hsn
TKP'sinin izledii politika, Rusya'da demokratik devrimin ncl
n burjuvaziye brakarak sosyalizme barl bir evrim sonucunda
ulalmas gerektiini savunan Struvecilikle bir tutulmutu.
Bu eletirilerin de etkisiyle TKP'nin politikalarnda 1924'ten
sonra baz deiiklikler gndeme geldi. Daha nce snflarst ol
duklar kabul ve ilan edilen Kemalistlerin kk burjuva snfsal bir
konuma sahip olduklar sylenmeye baland. efik Hsn, artk,
burjuvazinin demokratik devrimi tamamlayacana "pek" inanm
yordu; daha dorusu ok "zayf bir ihtimal" veriyordu.
Siyasal iktidar elinde bulunduran snfn kk burjuva olarak
tahlil edilmesi, TKP'nin politikalarnn radikal bir deiime tabi tu
tulmu olduu anlamna gelmiyordu. Kemalist iktidara artk gve
nilmedii vurgulansa da iktidarn kk burjuvazinin elinde olduu
nun sylenmesi rtk olarak, TKP'nin, bir beklenti halinde
olduunu gsteriyordu. Gerekten de efik Hsn, bu beklentiyi
dile getiren saysz yaz yazd ve TKP'nin yayn organlarnda burju
vazi tevik edilmeye devam edildi.
efik Hsn'nn burjuva feodal diktatrle duyduu gvensiz
liin nedeni, Kemalistlerin toplumsal dnmleri yapamayacaklar1 50

na kanaat getirmesinden kaynaklanmyordu. Tersine, imdi onlarn

yalpalama halinde olduklarn dnd iin, demokratik devrimi
sonuna kadar gtrmeye muktedir olmadklarna dair bir ak kap
brakmakla yetiniyordu; eski teoriye sadece birazck kuku eklen
miti. Devlet, desteklenmeye devam edilecekti. "i meselesinin
hallini ve toplumsal devrimin gereklemesini yeni hkmet adamla
rnn iyi niyetinden beklemek, hu amalardan vazgemekle birdir.
Bu bir iyi niyet meselesi deildir. nk bugn iktidarda bulunanlar
iininkinden ayr ve onlarnkine zt belirli karlara sahip bir sn
fn temsilcileridir. " (efik Hsn; Yaam... , s. 48) derken efik
Hsn, doru bir saptamada bulunuyordu ve zeletiri veriyordu:
"Bizim gibi, halk yoksul ve orta hallilerden ibaret olan bir ulusun
yabanc kapitalizmin smr ve tahakkmnden uzak kalmasnn,
ancak ulusun ounluunu temsil eden ii ve kyl snflardan g
alan, kotlektif yaaya dayanan ekonomik kurulularla mmkn
olabileceini ileri srdk... Devrimimizi derinletirmesini hkmetimizden temenni ediyorduk... Baz kkten tedbirlere bavurma zorunluluunun duyulacan mmkn grmtk. Olaylar bunur: da ola
mayacan gsterdi." (agy, s . 1 49)
Bu szlerden yle anlalabilirdi ki, TKP ve efik Hsn, sre
iinde, balangta bo bir hayale kaplm olduklarnn farkna
varp, nceki saptama ve tahlillerin yanl olduunu grmler ve
politikalarn deitirmeye karar vermilerdi. Ama bunun byle ol
mad daha ayn yazda ortaya kyordu. nk efik Hsn, dev
let aygtyla hkmeti bir ve ayn ey olarak grmt. Siyasal ikti
dardan anlad, hkmetti. Hkmet ise, kk burjuva kkenli
milletvekillerinden olutuu iin yalpalama halindeydi. Yani sonu
olarak TKP'nin gvenmedii "makina", burjuva feodal devlet aygt
deil de hkmetti: Tereddt halinde olan "cumhuriyet hkmetini
ileri atlmaya tevik etmek ve zorlamak da" ii snfna "ihmal edil
meyecek bir grev" olarak dyordu. Bylece TKP, "henz sona
ermeyen burjuva devrimini" gelitirme ilkesine 1 924'ten sonraki d
nemde de sadk kald. Bu, TKP'nin "arnd" yeni dnemde de, de151

mokratik devrimin nderlii sorununda ii snfn tanmamak, de

mokratik devrimden kesintisiz olarak sosyalizme gei programn
inkar etmek sonularn veriyordu. Siyasal iktidarn salamlatrma
s iin ii snf burjuvaziye yardm edecek, onun yedeinde kala
rak, "karlarn serbeste savunmay mmkn klacak yasalar yap
mas" karlnda, cumhuriyeti savunacakt.
efik Hsn, snf ibirlikisi tezlerini burjuvazinin eitli klikle
ri arasnda tercih yapmaya kadar gtrd. Yerli burjuvazinin komp
radorlamaya balayan kanadyla, alt kesimleri arasnda bir eliki
nin domaya baladn fark ediyor, cumhuriyetin korunmas ve
kollanmasnda, devrimin kazanmlarnn derinletirilmesi iin ii
snfnn, efik Hsn'nn Anadolu burjuvazisi olarak tanmlad
ulusal burjuvazinin alt kesimlerinin nderliini tanmasn istiyordu.
efik Hsn bu grlerini "Btn geri lkelerde burjuva halkl
n eylem alanna karmak ve derebeylik artk ve dkntlerini silip
sprme iini henz kapitalistlememi gen burjuvazinin stne
alaca deneyle sabit olmutur. " (agy, s. 1 56) saptamasnda buluna
rak ifade ederken yanl bir nclden yola kmamt ama bir eyi
kartryordu. Trkiye'de olup bitenler emperyalizm ana tekabl
ediyordu ve burjuvazi, tekel ncesi dneminde, feodal iktidarlar ve
iktisadi ilikileri ortadan kaldrrken sahip olduu devrimci zellii
ni emperyalizm dneminde oktan yitirmiti. Artk, demokratik dev
rim ii snfnn nderlii sorununa balyd. Emperyalist kapita
lizm, sre iinde, sermayenin geniletilmi yeniden retimine
gereken koullan hazrlamak iin feodal iktisadi ilikileri giderek
nemli lde dumura uratacakt ama efik Hsn'nn iddia ettii
gibi bu, demokratik devrim deildi, artk, ondan ok baka bir eydi.
Ama efik Hsn iin bunun nemi yoktu. Asgari isteklerinin
gereklemesi karlnda, o, ii snfnn acil sorunu olarak "Ana
dolu'nun gen burjuvazisiyle birlikte devrimin sonularn savun
ma"y saptamt.
Bu nedenle, tramvay kumpanyasnda kan grev srasnda bk
1 52

metin onayyla iiler sngden geirildiinde efik Hsn, bunun

burjuva feodal diktatrln, snfsal ynelimlerine uygun bir davra
n olduunu dnmekten imtina etmeye devam etti. "Cebir ve id
det vesaitine mracaat edilmeseydi, mesele kemal-i skunetle halle
dilecekti...
irketin arkasnda
hkmet bulunduu hissi
alakadar/arda hasl olmayacakt. Bunun iin irket btn kuvvetleri
ni seferber hale vazetti. Ehemmiyetsiz mahalli bir patron ve ii kav
gas masum kam aktmakla halledilen bir asayi meselesi halini
ald." diye yazd. (agy, s.164) efik Hsn, yangn sndrc bir rol
oynamaya devam ediyordu. Ona gre sorun "amele ve patron mna
sebetlerini ve i artlarn tespit eden bir kanun bulunmamasndan"
kaynaklanmt; yoksa, karlar uzlamaz olan iki snfn, burjuvazi
nin ve ii snfnn, kanlmaz olarak kar karya geleceklerini,
bunun toplumsal bir gerek olduunu dnmemiti. Btn derdi,
bu trden olaylarn bymesini nlemekti. Ama iiler ve devlet, ne
dense, snf mcadelesini "ehemmiyetsiz patron ii kavgas olarak"
gren efik Hsn'y dinlemiyordu. Hkmet, emperyalist kumpan
ya yneticilerinin iilere saldrmalar iin start vermiti.
Emperyalist igale ve Yunan gericiliinin Anadolu topraklarnda
yrtt harekata kar, Milli Kurtulu Sava'nn nderliini stle
nen milli burjuvazinin, igalcilerle ibirlii yapan gerici stanbul H
kmeti 'ni devirerek kendi siyasal iktidarn kurmasndan sonra, em
peryalistlerle tm balarn kopararak, onlarla hibir bamllk
iinde olmakszn ulusal bir sanayii kuracana dair inan, TKP saf
larnda olduka glyd. Trkiye iin de, tekel ncesi Avrupa'da
olduu gibi kapitalist bir gelime ngrmlerdi. Oysa Kemalistler
daha mtareke dneminde, bir yandan Sovyetler Birlii'ne yaknla
rken dier yandan da dier emperyalistlerle anlama yollar arama
ya balamlar; emperyalist tekellerle iliki iinde, eski aznlk
(Rum, Ermeni, Yahudi) kompradorlarn yerini dolduracak bir burju
vazi olumaya balamt.
Kemalistler, iktidara geldikten sonra da emperyalistlerle ekono
mik ilikilerini gelitirdiler ve onlara daha nce tannm ayrcalk1 53

!ar, ksmen yeniden dzenlenerek korundu. 1 923 ktisat Kongre

si 'nde de, lkenin btn kaplarnn ak tutulduu duyuruldu ve
emperyalistler yatrm yapmak zere Trkiye'ye arld.
Diktatrln, yabanc sermayeye uzak durmak gibi bir derdi de
yoktu zaten. Ama efik Hsn, mtareke dneminde clz bir anti
emperyalist ynelime sahip olan, daha sonra bu ynelimini terk
eden Kemalist burjuvazinin bu zelliini korumaya devam ettiine
inand. Kemalistlerin zel teebbs gelitirme gayretlerine tepki
gsterip, tekelci devlet kapitalizminin emperyalist mdahalelere ola
nak vermeyeceini, ulusal bir kapitalizmi gelitireceini iddia ede
rek devletin her trl ekonomik giriimini destekledi. Ona gre, zel
teebbs sadece yerli burjuvazinin emperyalistlerle iliki iinde olan
kesiminin tercihiydi. Ve bu, nnde sonunda Trkiye'yi emperyaliz
min kucana atacakt. Devlet tekelcilii ise Trkiye'yi emperya
lizmden koruyacak yegane yntemdi.
efik Hsn 1 925'te, "zel teebbslk nemli bir rol oynaya
bilmek iin mutlak bir tarzda yabanc sermaye ile ibirliine gider.
Bu durumda olan yerli kapitalistin ihtiyatan, temennileri, istekleri
yabanc kapitalistinki ile birleir. Hknet kendi taraftar/arnn
basksyla karlar. Tekelcilikten vazgemekte, emperyalist devlet
lerle, milletin zararna olarak birlemek zorunda kalr" diyordu.
(agy, s. 175)
Ekonomiye devlet mdahalesinin yabanc sermayenin smr
snden lkeyi kurtaracan iddia eden efik Hsn, devletin hangi
snfn elinde olduuna bakmakszn zel teebbsn karsna dev
let tekelini karyor ve bunu destekliyordu. Hkmetin snfsal tal. !ilini kendince yapmt ama ayn eyi yapamad iin snflarst
grmeye devam ettii devlet hakknda bo hayaller kuruyor, ii ve
kyll de, burjuva feodal diktatrlk hakknda byle hayaller
kurmaya zorluyordu.
TKP, tekelcilii gelitirecek olan devlete her trl destei ver
meye hazrd ama iilerin de buna hazr olmas gerekiyordu. efik
Hsn ok hak,l olarak, Kemalistlerin ekonomik politikalarnn ii
1 54

ve emekilere kesilecek bir yn ykl faturay gndeme getirecei

ni sezmiti. Ama iiler bu fedakarl yapacakt, onlara yle ses
lendi: "Trkiye 'deki devlet aygtnn her alandaki kesin hakimiyeti,
hu bamsz gelimeyi kolaylatrmaktadr. "Ve burjuvaziye gven
verdi: "Emeki kitleler Kemalist /?wjuvazinin iktisadi abalarnn
emperyalist kapitalizmin girmesine etkili bir ekilde set ektiini ve
dolaysyla ilerici bir nitelik tadn grmekle beraber, bu iktisadi
gelimelerin i mekanizmasnn kendi srtlarna bindiini ve hu me
kanizmann ileyiinin hedefini kendilerinin dediini ka'vramak zo
rundadr. Milliyeti hwjuvazinin uygulad sistem, anti emperyalist
bff' rol oynad srece, emeki kitleler tarafndan esas olarak kabul
edilebilir. " (agy, s. 1 90)
TKP, btn bu devlet destekisi snf ibirliki izgisine karn,
ii ve emeki kitleleri iktidardaki Kemalist burjuvazinin yedei ve
eklentisi haline getirmek konusunda harcad abaya karn burju
vazinin, muhalefeti sindirme operasyonlarnn konusu olmaktan kur
tulamad. efik Hsn'nn yukardaki satrlar yazd 1 925 ylnda
birok TKP'li tutukland, ikence grd. 1922'de Mustafa Suphi
TKP'sinin geleneini srdren legal Halk tirakiyyun Frkas'nn,
Kemalistlere hitap eden tehdit dolu bir mektup yazmasn eletiren
ve partinin bu tavrn, partinin kapatlmas ve "en faal savalarnn
zindanlara atlmas"na vesile yaratt gerekesiyle hatal bulan
efik Hsn, banda bulunduu TKP'nin asla byle bir tavr olma
d halde kovuturmaya uramasna elbette ok ard ve Kom
nist Enternasyonal 'in dergisine yazd bir yazda, "hkmetin bu
almalara son vermek iin en kk bir frsat kullanaca herkes
tarafndan biliniyordu. Fakat btn komnist yaynlarn kmasn
bir anda yasaklayan bakanlk genelgesi gene de beklenmiyordu "
dedi. TKP'nin urad "Kemalist terr"n sorumlusunun devlet ol
duu yine anlalamam, yine hkmet eletirilmiti.
TKP, devleti anlamamaya her zaman devam etti. Demokratik
devrimi tamamlayacak olan burjuvaziye o kadar ok avans tand ki,
sonunda sosyalizm fi tarihine ertelenmi oldu. Demokratik devrimle
1 55

sosyalist devrim arasndaki ilikiyi; ii snfnn nderliinde ger

ekletirilecek olan birincisiyle ikincisi arasndaki kesintisiz gei
olanan kavrayamad. Ama buna karn, 1 926'da hazrlanan al
ma Program'nda tesadfen baz olumlu saptamalar da yer almtr:
"TKP, kylnn belli bal kitlelerini proletaryann nderlii al
tnda toplar. Bylece ve ayn zamanda amele ve kylln bir sov
yet idaresi eklinde kendi diktatrlklerini gerekletirmek iin ge
rekli artlar hazrlar. Ancak byle bir diktatrlk halk burjuva
inklabn yerine getirebilir. Ancak byle bir inklab Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii ile ittifak halinde sosyalizmin kuruluuna ge
isi salayabilir ve hzlandrabilir. " (efik Hsn; Yaam .. , s. 256)
Ancak, 1 930'da hazrlanan faaliyet raporunda, kylln prole
taryann nderlii altnda toparlanarak gerekletirecei "halk bur
juva inklabn" Halk Frkas hkmetinin yklmasndan ibaret oldu
u grlr. "Trkiye'nin devlet olarak istiklalini tehdit etmeye ve
hatta onu bsbtn istiklalinden mahrum etmeye uraan emperya
lizme aleyhtar mcadeleyi ancak ve ancak amele snf sevk idare
edebilir ve onu bizzat halk frkas hkmetini ykmak suretiyle sonu
na kadar devam ettirebilir. " (agy, s. 276) Her iki alnt birlikte okun
duunda anlalaca zere, ii ve kyllerin kuracaklar diktatr
lk, efik Hsn'ye , gre burjuva devlet aygtnn bnyesinde
gerekletirilebilir bir eydi ve basit bir hkmet deiiklii demek
ti.
TKP'nin, demokratik dnmleri hkmet deiikliklerine ba
lamas partinin btn siyasal yaam boyunca devam ett,i. Bu neden
le, mevcut devlet aygt baki kalmak zere, her zaman bir hkmete
ya da bir burjuva partiye kar, en ya da daha "demokrat" olan die
. rini destekledi; dolaysyla burjuva klikler arasnda tercih yapt. Par
tinin btn politikas bu tercihler, tevikler ve destekler zerine ku
ruldu.
Emperyalist klikler ve onlarn yerli uzantlar konusunda da ter
cihleri vard. 1 940'l yllarda da, Alman faistlerine kar "Anglo
sakson demokrasileri"ni, ngiltere ve ABD'yi destekledi. Alman
1 56

yanls Saraolu Hkmeti'nin devrilmesini ve yerine ABD veya

ngiltere yanls bir burjuva kliini temsil eden hkmetin iktidara
gelmesini talep ediyordu. Ona gre devlet mekanizmasnn, hk
met deiiklikleri vastasyla demokratikletirilmesi mmknd ve
bu anlayn pratik sonucu da burjuva aygtn korumak, onun deva
mna anak tutmak oldu.
Mart 1978'de yaynlanmaya balayan Parti Bayra dergisinin
Temmuz 1 978 tarihli 5. saysnda efik Hsn'nn bu tavr u sz
lerle eletirilmekteydi: "efik Hsn, ABD ve ngiltere'nin Alman
yanls Saraol Hkmeti' ne kar olmalarnn, onlar faist dikta
trl tasfiye etmeye zorladn ileri srmekle faizmi devrim ve
kardevrim arasndaki atmann bir rn olarak deil, emperya
list klikler arasndaki atmann bir rn olarak ele almaktadr. "
Bu klik atmasnda TKP, burjuva demokrat olduunu ileri sr
d Refik Saydam Hkmeti'ni destekledi. Bu hkmetin destek
lenmesi, TKP'nin kuruluundan beri gelitirdii, "yalpalayan hk
meti" demokrasiyi ve inklab gelitirmesi iin zorlama politikasnn
doal sonucuydu. Bu da o yllarda faizmin karakterinin gi.zlenmesi
ne yol ayor, faizme kar verilecek mcadeleyi hkmet deiik
liklerine ve faist kamp dnda kalan emperyalistler arasndaki terci
he indirgiyordu.
efik Hsn ve TKP'si bunu hep yapt. ok partili dneme geil
diinde, nceden beri eletirdii CHP hkmetinin karsnda yer
alan DP'yi demokrasi getirecei iddiasyla destekledi. 1 970'lerde de
sa partilere kar sosyal demokrat CHP'nin arkasnda oldu. efik
hsn, arkasnda ya da yannda duraca bir burjuva partiyi her
zaman buluyor, bylece ii ve kyl kitlelerini faist parlamento
nun her eye kadir olduu konusunda yanltt. Onlarn dzen d
eilimlerinin trplenip yattrlmasnda, kitlelerin beklentilerini
parlamentonun snrna hepseden TKP'nin byk katks oldu.
Sovyetler Birlii'ndeki revizyonist deiimlere de derhal ayak
uydurarak, lkenin emperyalist karlarn korudu. Bu lkenin sos
yalist olduunu iddia ederek kitleleri uyuttu, revizyonizmin gnahla157

rnn sosyalizme fatura edilmesinde etkin bir rol oynad ve souk sa

vata kapitalizmin cephe gerisini tahkim etti. Rusya'daki zlme
nin gizlenemez hale gelerek gerein apak ortaya kt sralarda
da, TKP'nin rgtsel misyonu bitti .
Ama yaklak 70 yldan beri enjekte ettii snf ibirliki tezleri,
bundan sonra da, sendika aalarnda, kimi kitle rgtlerinde ve siya
sal rgtlerin kuram ve pratiklerinde bir biimde yaamaya devam
ederek tahrip edici etkilerini srdrd, srdryor.
Modem revizyonizmin, esnek ve herhangi bir alandaki tahribat
ortaya karlp tehir edildiinde, hemen baka bir formlasyonu pi
yasaya srp, klk deitirme yeteneine sahip karakteri devrimci
hareketin geliimini olumsuz ynde etkileyen faktrlerden biridir.
flas etmi TKP'nin tezleri, bugn de Amerikan emperyalizmi kay
nakl teorilerin Trkiye'de gelitirilip taraftar toplamasna yataklk
ediyor. Aradaki kk fark o kadar silinmitir ki, TKP'nin eski ef
leri, tarihin artk bittiini syleyerek proletaryaya elveda diyen CIA
ideologlaryla ayn platformda oktan bulumular, birinin nerede
bittii dierinin nerede balad anlalmaz olmutur. imdi onlar,
bilimsel teknik devrimin tamamlanarak komnizme kendiliinden
geiin gereklemesini beklemektedirler. Bu durumda daha ok
bekleyecekleri de kesindir.
iii-efk Hsn ve Krt isyanlar

Aydnlk, genellikle aydnlara seslenen bir dzeyde iken, ii ve

emekilere hitap etmek zere, arada bir "Amele .Nshas" ad altnda
ekler yaynlyordu. Daha sonra 1925'te, tmyle emekilere seslen
mesi dnlen Orak eki adl gazete karlmaya baland. Bu
tarih, ayn zamand, Trkiye'de ilk ciddi Krt ayaklanmalarnn ya
and yld.
26 ubat 1 925 tarihli Orak eki, konuyu ele al tarznn boyut
larn, birbirine bal olarak grd noktada toplamt: Birinci
sinde, eyh Sait syan, derebeylik kalntlarnn demokratik devri1 58

me kar direnii olarak yorumlanyordu. kinci balk, bir slogandan

ibaretti: ''Kahrolsun rtica". nc balk ise, irtica ile hkmetin
nitelii arasnda bir iliki kuruyor ve irticaya kar giriilen eylemler
destekleniyordu.
Mart aynda, Orak eki, "Yobazlarn sarklar , yobaz zmresine
kefen olmaldr" sloganyla, eyh Sait syan'na kar hkmetin tu
tumunu destekleyen yazlarna devam etti. Burada, ncekinden farkl
olarak, irticaya kar savamak iin, iilerin sendikalarda, kylle
rin de ky meclislerinde rgtlemeleri isteniyordu. Bayaznn bal
, "ngilizlerin Oynatt, rtica Kuklas" biimindeydi. Burada yap
lan yoruma gre, Trkiye siyasi bamszln kazandktan sonra,
ekonomik ve sosyal bir devrim yoluna girmi, iki yl iinde bu yolda
byk ilerlemeler kaydedilmiken, imdi bu emperyalistlerin kkrt
tklar isyanlarla durdurulmak istenmekteydi. Bu yorumu, hkmete
ynelmi bir neri tamamlyordu: syan, adi bir ekyalk olay gibi
grlmemeli, isyan bastrldktan sonra, derebeylik dzeni tasfiye
edilmeli; toprak meselesi zlmeli, araziler ve meralar paralanma
lyd. Bunun yan sra, iilere de, hkmeti destekleme ars yap
lyordu: "Arkada, kara kuvvet, bizim de, bUJjuvazinin de dman
dr. Biz her eyden nce bu dmam yenmeliyiz; bnjuvazi ile ayrca
kozumuzu paylarz. "
Hkmete verilen bu kaytsz artsz destee ramen, burjuvazi,
belki de ne ile kar karya olduunu, o dnemin komnistlerinden
daha iyi grm gibi, Krt isyann bahane ederek, btn solu sus
turmak zere geni apl bir saldr balatt. Takrir-i Skun Kanunu
gereince, tutuklanan btn muhalifler stiklal Mahkemeleri'ne sevk
ediliyor ve mahkemeye karlan herkes, szde yarglamalar sonu
cunda, ar cezalara arptrlyordu. Gazetenin kapatlmasnn ardn
dan, efik Hsn ve Hasan Ali, yurtdna katlar.
eyh Sait syan'n, dinsel biimler altnda kendisini ifade eden
ulusal kimlikli bir halk hareketi olarak yorumlamak, efik
Hsn'nn ideolojik ve politik nitelikleri bakmndan mmkn de
ildi. Bunun iin, her eyden nce, egemen burjuvazinin niteliini
159

doru sapamak gerekiyordu. Kurtulu Sava 'ndan sonraki btn

gelimeler, burjuvazinin gittike emperyalizmle btnleme izgisi
izlediini, ekonomik ve siyasi niteliinin belirgin bir gericileme
eilimi tadn, Stalin tarafndan, "esas olarak bir kyl-toprak
devrimi olaslna kar ynelmi" gericilik olarak tanmlanan Ke
malist diktatrln derebeylii tasfiye edemeyeceini, Krt ayak
lanmalarna kar tavrnn da bu yzden irticaya kar mcadele kap
samnda deerlendirilemeyeceini anlamak, ancak byle bir bak
asyla mmkn olabilirdi. Ne var ki, fik Hsn, Komnist En
temasyonal'in partisine ynelttii eletirileri hi anlamam gibi,
yine Kemalizme ve egemen burjuvaziye, bir "sosyal-yurtsever"
perspektifiyle yaklam, devam eden bir demokratik devrim sreci
nin yaand yanlsamasyla, temsil ettiini ileri srd proletar
yann mcadelesinin dolaysz olarak mttefiki olacak bir gle bir
lemeye almak yerine, tam tersi bir tutum taknmtr.
Bu politika, yalnzca o yllarn devrimci-demokratik hareketinin
olanaklarnn harcanmasna yol amakla kalmamtr: Belki de bun
dan daha vahim bir sonu olarak, elli yldan daha fazla bir zaman
boyunca Trkiye sol hareketinin Krt ulusal hareketi karsnda,
milliyeti bir perspektifi aamamasnn da kaynan oluturmutur.
Sonraki blmde ele alacamz gibi, TKP iinde, konunun bir itti
fak ve enternasyonal dayanma konusu olarak ele alnmasn ne
ren Hikmet Kvlcml dnda, bu tutum herhangi bir eletiri konusu
da yaplmamtr.

160

3. DR. HKMET KIVILCIMLI VE TKP

"Dr. H. Kvlcml, 1 902 Pritina doumludur. 1 92 1 ylndan

itibaren Trkiye devrimci hareketi iinde rgtl bir biimde yer
alm, mrnn 22 yln yar derebeyi Trkiye zindanlarnda ge
irmi, 11 Ekim 1 97l 'de Belgrat'ta lmtr. . . . Bu dnce ve
davran nderi, amzda sosyal devrimin biricik z gc olan
ii snfnn bilimini kendi lkemizin orjinalitesiyle ileyip gelitir
mitir.
Bugn Trkiye'de teori denildi mi, akla Dr. Hikmet Kvlcml
gelmektedir. lkemizin iinde yer ald bir boyutta, Dou toplum
larnn antika modern karma yaps, Dr. Hikmet Kvlcml 'nn tez
ve metodu nda ele alnmadka devrimci hareketin nndeki
yapsal/politik ve ideolojik/teorik sorunlar zmedeki yetersizlik
ler alamayacaktr. "
Bibliotek Yaynevi, Dr. Hikmet'in yeniden yaynlamaya bala
d kitap ve yazlarn, bu szlerle okuyucuya sunuyor.
Dr. Hikmet Kvlcml, Komnist Enternasyonal'in sava bir
mfreze olmay baaramayan partilerinden birisi olan TKP'nin d
ken, inat ve alkan bir militanyd. O da, elde silah, ulusal
snr tanmayan enternasyonal bir savalk rnei veren Mihri
Belli'nin "aykr" durumu gibi, retken ve verimli teorik emeiyle

161

TKP bnyesinin "yabanc" unsurlarndand.

Onun teorik ve pratik eylemi, byle bir elimenin ortasnda
boyverdi: Bir yanda, uluslararas komnist hareketin btn biriki
miyle ve mcadele olanaklaryla ilikide olan bir partinin yesi
olmak, ama te yandan, bu ilikiyi teorisizliin ve eylemsizliin
gerekesi yapabilmi bir yap ile kuatlm bulunmak...
Bu koullarda Dr. Hikmet Kvlcml'nn teorik ve pratik abas,
belli bal iki nemli alanda TKP'nin zelliklerinin aa kmasna
yol amtr.
Birincisi, Kvlcml'nn TKP iinde gerekletirdii eletiri ve
neriler, TKP'nin rgtszln, teorisizliini ve eylemsizliini
aa karr.
kincisi, Kvlcml'nn eletirileri ve nerileri ile birlikte ortaya
koyduu teorik eser, TKP'nin btn yaps, nderlik zellikleri ve
teorik ekillenii ile gidebilecei mmkn son noktann, snf uz
lamacl ve darbecilik olabileceini gsterir. Bir baka deyile
Kvlcml'nn temsil ettii revizyonizm, TKP'nin ideolojik ve poli
tik yapsnn mantksal sonularndan ve onun en gelimi, tamam
lanm halinden baka bir ey deildir.
- Kvlcmh'nn eletirileri nda
TKP'nin teorisi ve pratii
mrnn 22 yln, kendi deyimiyle "yar derebeyi Trkiye zin
danlarnda" geirmi olan Dr. Hikmet Kvlcml, belki de bu yz
den, TKP'nin orta kademelerinden yukar kamam, daima mili
tan tabana yakn yerlerde, "kendi bildiince" yer tutup mcadele
etmitir. Parti ii ilikilere, kliklerin-fraksiyonlarn gzyle ya da
snf mcadelesini Sovyetler Birlii'nin d politikasndan ibaret
sayan ve yurt dn mekan tutmu szde nderlerin bakyla deil,
gndelik mcadelenin ihtiyalaryla, militanlarn ve iilerin anla
yyla deerlendirmeye almtr. Bu bakmdan onun TKP'ye y
nelttii eletirilerin ve st kademelere aralksz olarak yazp gn162

derdii nerilerin, TKP'nin i hayatna, mcadele ve rgtlenme

anlayna ilikin ciddi ve kalc eletiri eleri ierdii sylenebi
lir. Onun eletirilerinin ve nerilerinin analizi, TKP'nin tarihine
eletirel bir bak iin deerli ipular sunmaktadr. Her ne kadar,
bu eletiri ve nerilerin hemen hemen tm, TKP'yi iinde bulun
duu amazlardan karmaya _ynelik iyiniyetlerin eseriyse de, so
nuta, partinin o dnemdeki politikalarn, taktik ve stratejisini be
lirleyen genel anlaytan fazlaca kurtulabilmi de deildir. Bu
yzden, ayn eletiri ve neriler, TKP'nin kendi iinde gelitirilebi
lecek eletiri ve teori abasnn snrlarn nasl belirlediinin de
gstergesidir.
i- Teori

Dr. Hikmet Kvlcml, on yllk bir sre iinde tamamlad ve

tartlmak zere TKP Merkez Komitesi 'rie sunduu "YOL" adn
tayan almalarnda, ideoloji, sosyal geliim, parti tarihi, strateji
plan, taktikler, gibi o zamana kadar bu genilik ve derinlikte ele
alnmam olan konular iler. lkenin ve dnyann zgl koulla
rnn ve tarihsel gelimenin bir analizini, TKP'nin teorisinin temeli
ne koymaya alr. nk, "Teorisizlik", Dr. Hikmet Kvlcml'ya
gre, TKP'nin balca eksikliklerinden birisidir. O, partinin yaad
bir ok geriliin yan sra, teorisizliin, stelik grlmeyen bir
eksiklik halinde oluuna dikkat etmektedir.
TKP'nin bu hastalnn balca grnlerini, Dr. Hikmet K
vlcml yle sralar:
"- Genel olarak teorisizlik: (bizde teorisyen ok, nemli olan
pratikiliktir!)
"Bizde sanldndan ()k genellemi bir kan var: Parti imdi
ye kadar hep teoriye nem verdi, pratii ihmal etti denir. . . .
"Neden kimileri bizde teoriyi Jazla ' buluyor? . . . Trkiye 'de bi
limsel sosyalizm, bir aydn davran olarak balad . Ve ok kez
sosyalizmin btn abalarn yayn alannda merkeziletirdi. En
163

ok iitilen ve izlenim brakan ey legal yaynlard.

"Ne var ki, bu yaynlarn tmne bir gz atlacak olursa, orada
sistematik bir lk propagandasndan ok, sosyalizme yle byle
deinen plansz, dank makale parack/ar grlr. . . .
"Yn hareketinden inatla uzak kalan b u balang, biroklar
na teoriyi sulama frsatn verdi. nk bu biroklar, brokrasiyi
ve sekreterizmi 'teori' sayyorlard. "
"yleyse bizde teori, fazla olmak yle dursun, eksikten de
daha aadadr. Eer teoriyi bir istem, bilimsel bir sentez sayar
sak, teorinin en canl blmnde byk bir yoklukla kar karya
yz."
Dr. Hikmet, sosyalist hareketi bir aaca benzetiyor ve ekono
mik mcadeleyi, bu aacn kk, siyasi mcadeleyi gvdesi ve teo
rik mcadeleyi de, aacn yapraklar ve meyveleri olarak tasvir edi
yordu. Bu benzetmeden yola karak, TKP'nin o dnemde
kendisini balca siyasi mcadele araclyla gsterdiini kaydede
rek, teorik ve ekonomik mcadelenin bulunmadna iaret ediyor
du. "Bizdeki sosyalist mcadele aacnn ne meyvesi, ne kkleri
var denecek durumdadr. Yalnz gvdeyiz, demek ktz!"
Gerekten bu "ktk" gibi hareketsiz ve hantal gvde, siyasi
mcadeleyi de asla "varz" diyebilecek dereceye ykseltebilmi de
ildi. Dr. Hikmet'in benzetmesi, mcadelenin farkl biimlerini
kk, gvde ve yapraklar gibi birbirinden bamsz ve srayla var
olabilecek paralar halinde sralyor. Gerekten, Leninist bir parti
de, siyasi mcadele, dier btn biimlerini, kendisinde birletiren
ve dier mcadele biimlerine yn veren merkezi mcadele biimi
olarak kavranp uygulanr. Fakat "siyasi mcadele" denilince, "bil
diri datmak", "illegal yayn faaliyetini yrtmek" gibi rutin pro
paganda faaliyetinden tesinin akla gelmedii TKP yaps iinde,
teorik ve ekonomik mcadelenin de nem ve deeri olamazd.
Ekonomik mcadelenin, Dr. Hikmet Kvlcml'nn benzetme
sinde olduu gibi, sosyalist mcadelenin kk haline gelebilmesi

1 64

iin, partinin ii snf iinde, sendikalar, dernekler, tketim koo

peratifleri gibi ii rgtleri iinde etkili bir almasnn bulunma
syla yrtlmeliydi. Byle bir dizi rgtle evrelenmedike, parti
nin, ii snf mcadelesinin en ilk biimi iinde yer almas ve ona
nderlik etmesi dnlemezdi. Elbette bu olmadka, mcadele
biimleri iinde en gelimii ve en rgtls olmas gereken siyasi
mcadelenin yrtldnden de sz edilemezdi. Bu noktada, Dr.
Hikmet'in "ktk" benzetmesi tam yerine oturmaktadr.
Bu eksiklik, partinin teorisizliinin dier bir temel nedenini de
aklamaktadr. Teori, yalnzca, Marksizim-Leninizmin kurucular
nn eserlerinin incelenmesi, genel felsefi, ekonomik incelemeler
yaplmas anlamna gelseydi, TKP'nin bu bakmdan tamamen yok
sul olduu sylenemezdi. Ama teori, gerek anlamyla, aslnda
devrimci pratiin sorunlarna genel ve temel cevaplar bulmaya y
nelik bir aba olarak tanmlandnda, TKP, bu bakmdan kelime
nin tam anlamyla "yoksul"dur. nk TKP, ciddi olarak byle bir
abaya girmesi iin gerekli nesnel ilikilerden yoksundur. Kitlele
rin mcadelesi iinde olmayan, onlara nderlik etme diye bir soru
nu bulunmayan bir partinin, nne ciddi teorik problemler kmaz.
Ynlarn pratik mcadelesine teorik bir biim kazandrmak, bu
teori araclyla ynlarn mcadelesini daha da yksee kar
mak, byle bir parti iin hedef tekil etmez.
Ayn ekilde, ynlarn mcaelesinin problemlerini kendi
problemi olarak kavramayan bir partinin, bu problemlere zm
getirecek abalar iinde bulunmamasnn bir dier anlam, partinin
iktidar yolunda yrmediidir.
ktidar mcadelesi veren bir parti, gerekten lkenin sosyo
ekonomik, tarihsel yaps, snflarn mevzilenmesi ve karlkl sos
yal ve siyasal ilikileri vb. aratrmalar tamamlam olmas nemli
bir lttr ve teorik mcadelenin bu bakmdan gsterdii geli
milik dzeyi, partinin dier mcadele alanlarndaki dzeyinin de
gstergesi olacaktr. Dr. Hikmet'in teorik mcadeleyi "aacn yap
rak ve meyvelerine" benzetmesi, bu bakmdan da dorudur. Mey-

165

vesiz ve yapraksz bir aacn, kk ve gvqesinde de ciddi hastalk

lar bulunduuna hkmetmek yanl olmayacaktr.
zel olarak, partinin sosyo-ekonomik yap, strateji, taktik gibi
konularda teorisizlii onun sosyalist mcadelenin temel biimleri
zerindeki etkisizliinden ve yetersizliinden kaynaklanmaktadr
ve genel yetersizliinin ls olarak rol oynamaktadr.
Dr. Hikmet Kvlcml'nn teorik mcadeleye verdii nem ve
tek bana giritii alma, dier mcadele biimlerinde de
Parti'nin ilerleyebilmesi iin yol gsterici .olma iddiasn bu yzden
tamaktadr. Dr. Hikmet, teorik almann eksikliini, dier m
cadele dallarndaki geriliin bir sonucu olarak grrken, kendi teo
rik abasnn, dier dallardaki eksiklikleri de giderecek bir ierik
tamasna zen gstermektedir. Bunu ne derece baard ve ner
dii yeniliklerin ve taktiklerin geerliliini, yazmzn nmzdeki
blmlerinde inceleyeceiz. Ancak imdiden u kadarn syleye
biliriz ki, Dr. Hikmet Kvlcml'nn teorik abasnn yer yer ierdi
i nemli devrimci unsurlara ramen, iinde yaad geriliin le
kelerini tamaktan da uzak.kalamamtr.
Yllar sonra, 1 2 Mart rejiminin takibinden kaarken Brejnev'e
yazd mektupta Dr. Hikmet Kvlcml, teori konusunda parti
iinde iki tavr, iki yaklam biimi bulunduunu ne srer: "l . Ka
tegori: Bir Marksist-Leninist militan Trkiye'de, teorice ve pratike
tam elli yl dvyor. 22 y{lk hapishanelerini, her defasnda,
Lenin' in dedii gibi: 'Alfabeden balayp, yce cebiri bitirecek' bir
okula eviriyor. Sabrlcasna ve sistemlicesine: Marks-Engels
Lenin-Stalin'i, Tarihi, Ekonomi Politii, D iyal.ektii, Tarihci Mad
decilii klasik olarak etd ediyor. Ve Lenin 'in tledii gibi,
kendi lkesinin tarihini, ekonomi politikasn ve snf ilikilerini
zge orjinallikleri iinde aratryor. Bylece o militan, yzlerce
kitap yazyor. Kendi dilinde, ou temelli orjinal olan 40'tan ar
kitap yaynlyor.
2 . Kategori: Sovyetler eiini 'andrma' zanaatinde 'uzmanlar-

1 66

dan ' der/eiktir.

Onlar iin
'deoloji': kimi Sovyet metinlerini yarm yamalak, yanl terc
me veya drtte bir intihal etmektir.
Bir lktmin veya genel tarihin sosyal karakteristiklerin i ara
trmak: antiMarksizm ve antisovyetizme alan affedilmez bir
bid'attr.
Marksizm-Lenininzm, hakiki veya hayali dmanlara kar, ge
liigzel serce kusulacak kimi soyut klielerden baka bir ey de
ildir. " (Kim Sulam, s. 154)
Bu satrlarda, Dr. Hikmet Kvlcml'nn tek bana kendisinin
bir kategori oluturduuna inandn gryoruz. Sayd btn
zellikler, kendisine aittir. TKP'nin tarihinde, aralklarla da olsa,
22 yl hapis yatan baka militan yoktur. 40'tan fazla kitap yazan tek
kii Dr. Hikmet'tir. 2. Kategori olarak tanmlad grup iinde ise,
belki onlarca, yzlerce TKP'li vardr. Genel zellikleri, Sovyetler
Birlii'nde besleme olarak yaamak, kulakt;n dolma, kitaplardan
arma bilgi krntlarn byk teorisyenliklerini gstermek iin
kullanmak.
Dr. Hikmet Kvlcml'nn lmn eiinde yazd bu satrlar
da byk bir fke ve buna bal bir subjektivizm bulunduunu
kabul etsek bile, son zmlemede, sylediklerinde byk bir ger
ek ,pay vardr. Geri kendi almalarnn da Marksizm-Leninizm
asndan pek ok tartlacak yn vardr; ama gerekten Dr. Hik
met Kvlcml dnda parti iinde "lke orjinalitesini aratran" bir
baka teorisyen olmamtr.
ii- rgt

Dr. Hikmet, btn bu almalarnn aslnda en sert mcadele

biimlerinden birisi olduunu ve partinin brokrat revizyonist y
neticilerine kar ieriden yrtt muhalefetin gerekten hangi
sonular dourabileceini yaklak krk yl sonra gzleriyle gre1 67

cektir. 1 2 Mart'tan sonra, kanser sanclaryla kvranarak kamay

baard Bulgaristan'dan ve Dou Almanya'dan snr d edilince,
o zaman Sovyetler Birlii Komnist Partisi Genel Sekreteri olan
Brejnev'e aadaki satrlar da ieren bir mektupu yazar:
" ... ben 70 yandaym ve 50 yllk sreden beri Marksizm
Leninizmin sanca altnda dvyorum.

"50 yldan beri, durmak ve silah brakmak nedir bilmeksizin,

Trk burjuvazisince 'Azl komnist; Moskova'ya git' diye bar/a
rak ikenceli kovuturmalara uradm.
"Ben, gene bir 'Azl komnist; Moskova'ya git' diye bar/arak,
40 yldan /azla ar cezalara mahkum edilip, tm 22 yl yar dere
beyi Trkiye'nin zindanlarnda kaldm.
"Gene ben, Mart 1 97l 'den beri, CA 'nn ynettii faistomilita
rist stanbul Skynetim Mahkemesince tezgahlanm bulunan
lm cezas altnda hep 'Azl komnist; Moskova'ya git' diye ba
r/arak, yeniden kovuturuluyorum ve btn Trkiye radyolar ve
gazeteleri tarafndan afileniyorum.
" ... Emperyalist lkeler, hukuka siyasi snganlara barnma
hakk tanrlar.
"Buna ihtiyacmz yoktur. Zamanmzda, ili. Komnist Enter
nasyonal'in bir karar, her hangi kapitalist ve faist itisaflarndan
kam siyasi snganlar iin, Proletarya Vatan kaplarnn
daima gnl holuu ile ak bulunduunu ve o gibi snganlarn
SSCB 'de Barnma Hakkna sahip olduklarn resmen tasrih etmiti.
"ili. Enternasyonal' in bu karar, yalnzca komnistlere mnha
sr deildi. yice bilmiyorum, imdi bu K.E karar, Sovyetler kanun
konumlar iin de geerli midirler, yoksa btn gelenekcil mantk
sonularyla yok mu edilmilerdir?
"Derken, Sofya'da pek orjinal bir yandan dokundurma ile, ha
yatmda ilk kez herhangi bir "Trk Komnist Partisi"nin (ki Mos
kova 'da yahut Berlin 'de bulunurmu) beni kendi kanunlarnn d-

168

na atm olduu haber verildi. . . Bunun mantk sonucu olarak, Mos

kova ile ksa bir damtan sonra, Bulgaristan Halk Cumhuriyeti
ile Alman Demokratik Cumhuriyeti polisleri, hi bir izahat vermek
sizin, beni iki arkadamla birlikte, kendi sosyalist snrlar dma,
Amerikan emperyalizminin askerci/ ss Trkiye'nin dostlar olan
kapitalist lkelere doru ve nterpol alarna doru, ne yama, ne
gemiime, ne ameliyat sonras kanser kanama/anma ve aclarma
bakmakszn pskrtp attlar.
"Bu, sosyalist adalet midir? Cinayetim ne idi? O ilama hkm
n kim vermiti?
"Btn bu tedbirler, srf burjuvazinin 50 yldr bana kar 'Azl
komnist, Moskova'ya git' diye savurduu sulamalar yalanlamak
iin alnd ise ... teekkr ederim. "
Dr. Hikmet Kvlcml'nn TKP'nin rgtsel yapsna ynelttii
ilk ciddi ve sert eletirilerin tarihi, 30'lu yllarn hemen bandadr.
30'lu yllarda, btn dnyada ykselen devrim ve demokrasi
mcadelesinin, Trkiye'de de yanklanmas ve sosyalizm eksenin
de toparlanmasnn sonularn, bata rgtszlk problemiyle ya
ral bulunan TKP'nin karlayabilmesi olana grnmyor. TKP,
hem bu akma nderlik edecek gte ve rgtlenme dzeyinde de
ildir, hem de bu akmn parti iine proleter olmayan akmlarn ve
unsurlarn girmesine kar koyacak deney birikiminden ve teorik
btnlkten yoksundur. Dr. H. Kvlcml, bugnden baklnca
nemle deerlendirilmesi gereken bir teorik kavrayla, TKP'nin
bu gelime karsnda, en bata hizipleme olmak zere, eitli sav
rulmalara ve kk burjuva sapmalara ak hale geleceine iaret
ediyor.
"Hareket parti/etike, radikalleen ynlarn, devrimcileen
orta snflarn ekim merkezi ve oda parti oluyor. Tekelci serma
yenin basksna ve eziine dayanamayan kk burjuva unsur,
baka snflarn devrimci/eri, merkeze dqru dardan partiye

1 69

doru yerekimine ve akntya tutuluyorlar. "

Dr. Hikmet Kvlcml, buna kar, Parti'nin Bolevizme smsk
sarlarak, "elikten bir Marksist-Leninist Ortodoks ekirdek halinde
pratik ve teorik, biricik gerek sosyalist partiyi gerekletirmek, ki
taptan hayata geirmek" yolunda ok ciddi nlemler almas gerek
tiini vurguluyor.
Dr. Hikmet'in notlarndan anlaldna gre, TKP iinde, o d
nemde, devrimci dalgann yaratt ynelimi kanalize etmek, yn
lendirmek ve "partili klmak" konular zerinde Parti iinde bir tar
tma bulunmaktadr. Parti iinde ve dnda, bir ksm sosyalistin,
yn hareketinin karakteri ve ynlendirilecei hedef konusu, tarih
sel durum analizine dayandrlmaya allarak, gerici tespitler ya
plmaktadr.
Buna gre, ii snf, Trkiye'nii tarih sahnesine "ge gelmi
tir." Sayca da, nfusun az bir blmn tekil etmektedir. Bu iki
tespitten h areketle ve burjuvazinin " antiemperyalist devrimcilii
ne" daha fazla gvenmesiyle, devrimci sosyalizme yabanc, burju
va kuyrukusu ve reformist bir akm doar. Bunlar, Dr. Hikmet
iin iddetli eletirinin konusu olur.
"Garip deil midir ki, bizde 'ii snf yoktur' ya da 'yok denile
cek kadar azdr' diyen oportnistler kimlerdir? Trkiye'de btn
musa/latlyla yaayan bir kapitalist snifn 'antiemperyalist' cep
hesine hayran ve kul olanlardr. " (s. 55)
Gerekten bu tr aydnlar ve teorisyenler, Dr. Hikmet'in hemen
yanbandaki yoldalardr. Bizzat partinin iinde ve merkezinde
bulunmaktadrlar. Dr. Hikmet, ii snfnn toplumsal etkinliinin
zayflndan hareket ed&ek onun niceliini ve niteliini tartanla
ra kar, bu eksikliin dolaysz olarak "rgtszlkten", "politik
olarak rgtszlkten" kaynaklandn gsterir. Bu, gnmz ko
ullarnda da aklayc zelliini kaybetmemi olan devrimci bir
tespit ve eletiridir. "Trkiye 'de geni ve elle tutulur ak (politik ya
da ekonomik) ii rgtlerinin bulunmay, neyi gsterir? Trkiye .

170

ii snfnn devrimci mcadelesinin yokluunu deil, salt legal

alandan terrle kovulduunu gsterir. " (s. 56)
"Trkiye'de ii snfnn niceliini ve niteliini de inkar etmek,
snflar savann tarihini bilmemekten ya da bilmezlie gelmekten
baka bir anlam tamaz. i snfnn gerek dnya, gerekse bir
lke devriminde 'pasif kalacan ummak nedir? Trkiye'de ii s
nf yerine bir ii mezarl dnmektir. " (s. 57)
Parti iinde, "proletaryann lke iinde tarih sahnesine ge gel
mi olmas" kavramndan hareket ederek kuyruku politikalar, uz
lamac eilimleri gerekelendirmeye alanlara kar Dr. Hikmet
Kvlcml, bu kavramn ifade ettii durumun eer devrimci taktik
ve rgtlenme plan erevesinde ele alnrsa, bir avantaj haline ge
tirilebilecei noktasndan kar kmaktadr. Fakat, TKP iinde, bu
eletirileri ciddiye alarak gereini yerine getirmeye koyulacak
gte bir nderlik, ya da Dr. Hikmet'in eletirilerini partinin g
lenmesi yolunda bir manivela olarak kullanabilecek nitelikte bir
kadro birikimi yoktur.
Tpk, teorideki yoksulluk gibi, rgtlenmedeki geriliin de
balca sebeplerinden birisi, ii snf ile ciddi devrimci bir politi
ka temelinde ilikinin gerekletirilmemi olmasdr. Bu durum,
bir yandan ii snfnn mcadelesine uzakln teoriletirildii
Aydnlk dergisi trnde bir oportnizme yol aarken, dier yan
dan da, ii snf iinde Dr. Hikmet Kvlcml'nn deyimiyle 'aris
tokrat tabaka'yla ilikinin tercih edilmesine yol amaktadr. Kuku
suz, burada, Dr. Hikmet'in o gnn koullarnda Trkiye'de bir ii
aristokrasisi bulunduunu sylemesi bakmndan eletirilebilir;
ancak, sonu bakmndan, genel rgt anlay, sosyalizm mcade
lesi ve ii snf ile iliki konularnn birbirine bu biimde balan- .
m olmas, mcadelenin zaaflarna ilikin kendi iinde, tutarl ve
btnlkl bir eletiri gelitirildiini gstermektedir.
Dr. Hikmet, Amele Teali Cemiyeti'nin "Parti'nin oraya sokul
masndan dolay" battn syleyenlere kar u cevab vermekte-

171

dir: "Bu tezin anlam belli: Bwjuvaziyi rktmemek iin siyasetten

vazgeelim. Bir dernei yaatmak iin, onun bilincini ve kklerini
derinletirmeye/im. Onu burjuvazinin elinde oyuncak brakalm.
"Oysa kuyruku/arn szn ettikleri Amele Teali Cemiyeti'ni
somut olarak ele alalm. Bu 'aresiz' Cemiyet' i batran nedir? Her
eyden nce, onun iinde kuyrukuluu ileterek snf siyasetinden
uzaklamasn ve bir aristokrat iiler kahvesi ya da gazinosu ha
linde soysuzlamasn krkleyen kuyrukuluktur. Sonra, cemiyetin
bir kitle oluumu olmaktan kmas zerine, gerek sosyalist politi
ka ve taktikle hareketi derinletirememesi ve kklememesi yzn
den dernein lmn kolaylatran gene kuyrukuluktur.
"Demek ki i kuyruku/uun iddialarnn tam tersidir. Amele
Teali Cemiyet, Marksist Partinin gerek sosyalist etkisi altnda la
ykyla kalmad iin, kuyrukulua sapt iin kmtr. " (Yol,
1 . S, 229)
iii- Eylem

Bir partiyi deerlendirmenin en kestirme yolu, onu eylemleri

iinde izlemektir. Dr. Hikmet Kvlcml'nn gerek TKP'yi eletirir
ken ortaya koyduu tezleri deerlendirmek, gerekse TKP'nin bu
tezler ve eletiriler karsndaki durumunu ak olarak grebilmek
iin, onun belli bal tarihsel anlardaki eylemini incelemek doru
bir yol olacaktr. Dr. Hikmet Kvlcml'nn bu bakmdan en nemli
eseri, "HTYAT KUVVET MLLYET - ARK MESELES"
(Yedek G Ulusallk - Dou Sorunu) adn tayan almasdr.
Bilindii gibi, TKP, zellikle Cumhuriyetin ilk yllarna rastge
len Krt ayaklanmalar karsnda, hemen hemen daima ve akca
Kemalist hkmet kuvvetlerinin tarafn tutmu, Krt halk hareke
tini, feodalitenin bakaldrs, gerici ayaklanmalar olarak deerlen
dirmi ve bu eylemlere son derece souk durmutur.
Dr. Hikmet Kvlcml'nn, bu bakmdan da partinin genel tutu
mundan farkl bir tutum takndn, zellikle o gnlerin koullar
172

gz nne alndnda, devrimci bir tavr takndn gryoruz.

Kvlcml'nn "ark Meselesi" zerine almalarnn bir bl
m, Ermeni halkna ayrlmtr. Ancak, Ermeniler, o dnemde de
toplumsal bir faktr olmaktan kaba kuvvetle, devlet terr ile
uzaklatrlm olduu iin, bu konu, Kvlcml'mn almalarnda
fazla yer tutmaz. Dier yandan, Kvlcml, 1 9 1 5 soykrmndan
sonra, blgede kalan Ermenilerin byk bir blmnn Krtle
mekte olduunu, dil ve din zellikleri bakmndan Krtlere yakla
tklarm tespit ederek, Krt sorunundan ayr bir Ermeni sorununu
gndeme almay gerekli. grmez.
"Trkiye: d ilikilerinde ezilen ulus, i ilikilerinde ezen
ulus. "
Dr. Hikmet Kvlcml, Trkiye'nin durumunu byle zetlemek
tedir. Bir yandan emperyalizm tarafndan ezilen ve smrlen Tr
kiye, bir yandan da ieride ezen ulus roln oynamaktadr. (Yol -2,
s. 326) "Bugn, Trkiye nfusunda nemli bir toplam tutan iki ulu
sal varlk var: Trklk - Krtlk. Siyasal, ekonomik egemenlik ve
stnlk Trk burjuvazisinde olduu iin, Krt halk, mistik ve be
lirsiz 'Dou illeri' szc altnda, zel ve gizli bir smrge, id
detli bir asimilasyon ve daha dorusu bir yok etme siyasetine ura
tlid. Kemalizm bu smrgeci, yok etme siyaseti, bir ok tarihsel ve
siyasal zorunluluklar yznden, uluslararas denge iinde bugne
kadar adeta tarafsz bir ilgi ya da ilgisizlikle grld. . .. Kema
lizm, Dou illerinde, imdiye kadar emperyalizmin oyunca olan
derebeyi unsurlarla arpyor grnebildi... Oysa derebeyliin
Krdistan'da ayaklandrd ya da ayaklandrabildii ynlar iin
sz konusu olan ey, dini alet etmek ya da emperyalizme alet ol
maktan ok, ekonomik ve ulusal baskya kar bir tepkiydi. Yani
Krt halk, zulm denizine den her zamanki bir insan gibi, em
peryalizm ya da feodafizm ylanna sarlmaktan baka bir ey yap
myordu. " (Yol-2, s. 326)
Grlecei gibi, bu grler, TKP'nin konuya ilikin gr ve
tutumlarndan tamamen farkldr. Eletirilen grler, yani Krt
1 73

ayaklanmasnn emperyalizm ve feodalizm tarafndan dzenledii

iddialar, TKP'nin temel deerlendirmeleridir. Kvlcml, buna kar
lk, Krt halk ynlarnn ulusal kurtulu talepleriyle bu taleple
rin emperyalist ya da feodal nderlikler tarafndan istismar edilme
sini birbirinden ayrmaya alarak, halkn yannda bir tutum
taknmaktadr. Bunun yan sra, iddialarn tmyle tarihsel aratr
malara, gncel istatistiklere, gazete haberlerine dayandrarak ileri
srmekte, bylece TKP'nin bu konuda ak su ortakl yapan
merkez ynetici kadrolarn kkten sarsacak bir dizi kant sunmaya
almaktadr.
_Dr. Hikmet Kvlcml, Krt ulusal sorunu ve hareketini, bir
baka siyasal gerein g.rlebilmesi iin de ara olarak kullan
maktadr. Kemalist ynetimin faist diktatrlk niteliinin sergilen
mesi... Bu tepsit de, TKP iin tamamen yabanc ve kabul edileme
yecek bir tezdir. Fakat Dr. Hikmet, Krt halk hareketinin temel
karakteristikleriyle Kemalist hkmetin Krt halk hareketine kar
tutumu arasndaki ilikiden hareket ederek, rejimin siyasal karakte
rini zmlemeyi baarabilmitir.
Ne var ki, bu abalar, TKP'nin genel politik ve taktik izgisini
etkilememi, bu anlamda da, TKP'nin niteliklerinin de aa ka
rlmasna hizmet etmitir. zetle sylenecek olursa, Dr. Hikmet
Kvlcml, Krt sorunu karsndaki tutumlar, demokratizmin ve
devrimciliin kstas olarak kullanarak, hem TKP'nin devrim, de
mokrasi ve sosyalizm mcadelesi hakkndaki tutumunu deifre et
mitir, hem de TKP'nin kuyruuna takld ve srekli olarak "anti
emperyalistlii"ni propaganda ettii Trk burjuvazisinin belli bal
zelliklerini tehir etmitir.
Bu zellikleri dikkate alndnda, Dr. Hikmet Kvlcml'nn
Krt Ulusal sorununa ilikin olarak gelitirdii baz tezlerin, o yl
larda daha sonra yanllanacak zeliikler tamas fazlaca nemli
deildir. nk, bu konu ekseninde pr. Hikmet'in gelitirdii m
cadele, yalnzca Kemalist diktatrle kar bir tehir almas
olarak kalmyor, ayn zamada, Komnist Pari:isi'nin ulusal ve ulus174

lararas zemine ciddi bir atlm yapmas iin de bir balang nokta
s gsterebiliyordu. rnein, Dr. Hikmet, o tarihte, Enternasyonal
Komnist Hareketin de, ulusal sorun konusunda, TKP'den daha
ileride olmadn syler. Bu alanda TKP tarafndan atlacak bir
admn, uluslararas komnist harekette olumlu etkiler yapataca
n belirtir.
Dr. Hikmet'in Krt sorunu hakkndaki almalar, aslnda
Parti'yi eyleme ekme, devrimci eylem alanlar hakknda bilgilen
dirme ve bir zeletiri kaps aarak oradan halk hareketinin scak
ortamna geme arsdr. te asl bu yzden, TKP, Dr. Hikmet'in
almalarna nem vermemi, bu yazlar uzun yllar kimsenin
okumad, varlndan haberdar olmad yazlar olarak kalmtr.
Dr. Hikmet Kvlcml'nin, TKP'nin pasif, grnn kurtar
maya ynelik szde eylem anlayn tehir etmek ve krmak iin
bir baka slogan devreye soktuunu gryoruz: Legaliteyi i"stis
mar!
TKP, ar illegal alma koullarn, daima eylemsizliinin, et
kisizliinin, kitleler iinde bulunmaynn gerekesi yaparak, s
nrl ve etkisiz hareket alann savunmaya alrken, Dr. Hikmet
Kvlcml, legalitenin bulunduu kadaryla Parti faaliyeti lehine is
tismar edilmesini neren bir dizi plan hazrlayarak Parti'ye sunar.
nerileri, her militann hemen aklna gelebilecek trden basit m
cadele biimlerinden, karmak rgt ve propaganda tekniklerine
kadar uzanan bir dizi oluturmaktadr. almasn zetlerken, .
temel bir ilkeden yola ktn belirtir: llegal faaliyeti, legal faali
yetle birletirmek. Ve Pratinin, iinde bulunulan koullarda, bunu
baaramadn tespit eder.
"Bu zaafn yamanln anlamak iin somut bir s_orunu ele ala
lm: Partinin, -bilinen deyimle- propagandas! Parti 1 926'dan
beri, bu konuyu .taktik slogan haline koymutur.
"Propaganda: Partiyi tantmak: Trkesi, Trkiye yoksul halk
na, Trkiye 'de kendisinin kurtuluunu hazrlayan bir komnist

175

rgt olduunu duyurmak, tantmak, retmek; sonra Trkiye ii

sinin ve halknn en bilinli en gz ak, en yiit unsurlarn ko
mnist rgte kazanmak vb. deil mi? Fakat propaganda deyince,
onu bu ikinci sonucundan ok, birinci nitelii, TKP'nin sesini iit
tirmek anlalr; TKP'ni aa vurmak anlam kar.
"Biz, tantm dedike, srekli ve yalnzca gizli bildiricilik ze
rinde durduk.
"Pi bir bujuvazinin ulusal sermaye avartonu Kemalist faisz
mi bu lkede kendisini bizdeh ok tantmann yolunu buldu da, biz,
o yolda, tekerleklerini kaybetmi, yz bin beygir gcnde bir uak
motoru gibi, tozu dumana katarak pervane salladk durduk. " (Le

galiteyi stismar, Yol-2, s. 484)

Dr. Hikmet Kvlcml, TKP'nin i ileyiini, mcadele olanak
lar karsndaki tutumunu, mcadele biimlerini birbirine balay
n, taktik ve stratejik sorunlarn derinlemesine inceler, gzn
krpmadan eletirir ve neriler getirirken, aslnda bir ucundan,
TKP'nin siyasi ve ideolojik bakmdan izdii genel snrlar ve
oportnist amazlar aamaz. Onun eletiri ve nerilerinde de,
Marksizm-Leninizm bakmndan hatal ve lke gerekleriyle tutarl
olmayan, somut koullarn somut analizine deil, daha ok kurgu
ya dayanan zellikler olmutur.
Zaman iinde, TKP'nin gitgide daha da saa savrulmas,
SSCB'de modem revizyonizmin iktidara gelii ve TKP'nin bir sre
sonra likide edilmesi, Dr. Hikmet Kvlcml'y, Trkiye'de mca
deleyi srdrme azmiyle dolu birka eski tfekten biri haline geti
rir. Bugnlerde yazd makale ve kitaplarda, 30'lu yllarda bala
yan eletirel tutumunun iinde bulunan sa ve teslimiyeti yanlar,
daha da alp Dr. Hikmet Kvlcml'nn :yasi ve ideolojik bakm
dan esas karakteri olacaktr.
zellikle, kendi teorik eserinin temel ta olan "Tarih, Devrim,
Sosyalizm", sonraki yllarda ordu ve devlet konusundaki revziyo-

176

oist grlerinin kaynan oluturacaktr.

- "Yol"un Sonu
Dr. Hikmet Kvlcml'nn TKP iinde, teorik ve ideolojik bir
muhalefeti temsil eden ve strateji taktik konularnda ayrntl neri
ler ve grler ieren toplu yazlar, "YOL" genel bal altnda
toplanmt. "YOL", hem partiye, izlemesi gereken genel izgi ne
risi anlamna geliyordu, hem de "devrimin yolu" deyimine bir gn
dermeydi.
Yazmzn bu blmnde, "YOL"un, Dr. Hikmet Kvlcml'y,
pratik siyasi hayatnda gtrd son noktay inceleyeceiz.
Teoride savunulan pek ok doru, nerilerin ieriinde bulunan
devrimci eler, bir dnem iin muhalefet konumunda bulunurken
ileri srlen taktik ve stratejik atlm talepleri, ninde sonunda ken
dilerinin pratikte snanacaklar bir zamana kadar grnte tadk
lar devrimcilii koruyabilirler. Dr. Hikmet Kvlcml'nn, kendi
ilerinde de nemli zaaflar tayan neri ve eletirileri bir lde
ierdikleri devrimci zellikleri ve ii snfn esas almaya zen
gsteren tavrn gitgide kaybetmi ve sonunda, genel ve sistemli
TKP revizyonizminin snrlar iinde bu sistemin bir paras haline
gelerek, kendine zgln de kaybedip proletaryann eylemini
ve komnizmin hedeflerini esas almayan bir kk burjuva darbe
ciliine dnmtr.
Bu noktadan geriye doru gidildiinde, Dr. Hikmet Kvlcm
l'nn ulat siyasi sonularn gemiteki teorik almalarnda ve
eletirilerinde de kendisini gsteren ve genel ierikleri bakmndan
Marksist snf mcadelesi teorisine aykr tespitlerinde temellerini
bulduunu grebiliriz. Bu tespitlerin ve Dr. Hikmet Kvlcml'nn
snf mcadelesi teorisi karsndaki durumunun aa kt alan,
dorudan doruya devlet ve onun kurumlar karsnda taknd
teorik ve pratik tutumdur.

1 77

i- Kvlcm/ 'nn teorik analizinde

Trk ordusunun yeri

Hi kukusuz, bugn Dr. Hikmet Kvlcml'y, hayatnn son

gnlerindeki eilimleri ve eylemleri bakmndan deerlendirirken,
zellikle o gnn koullarnda tad ruh halini gznnde tut
mak zorunludur.
mrnn son gnlerinde, tuttuu gncesine unlar yazyor:
"Gece her yarm saatte bir kvrandrc arlarla uyanp sabaha
dek tandm . ... Dayanlmaz arlar her eyi unutturuyor. Ne zalim
hastalkm bu kanser? . . . Onun ktmserlii altmda intihar bile
.
dndm oluyor. Bakalarnn ve kendimin bana bela olaca
ma, skunetle eker giderim u dnyadan.
"TKP kanseri, ondan beter kt. .. bu politik kanserimiz, btn
kanamalaryla sava yavalatm ve en sonra bugnk soysuzla
maya dayanmtr. "
Gerek kendi militan hayatyla, gerekse btn mrn uruna
hizmetle geirmeye alt Partisinin i hayatyla olan hesapla
masn srdrrken, bir yandan da, o anda ne yapmas gerektiini
tartr. Bu arada, mrnn son on gnnde, gerek fiziksel olarak,
gerekse ruhsal bakmdan, yukardaki satrlarna da yansyan byk
bir yknt ve umutsuzluk iinde bulunduu bir srada, Berlin'den
iki mektup yazar.
Mektuplarndan biri, idam cezas istemiyle yarglanmak zere
kendisi hakknda tevkif mzekkeresi karm bulunan Skynetim
Mahkemesi' nedir.
Kvlcml, mektubunda, Trkiye'den kamadn, kendisine
yurtdna k izni verilmedii iin Halit Aksungur adna dzen
lenmi kimlikle tedavi grmek iin yurtdna ktn, Trk ordu
sunun adaletine hesap vermekten kanmayacan, Skynetim
Mahkemesi'ne teslim olmak istediini, bunun iin dn hazrlkla
rn srdrdn ve hastalnn kendisine bir para ayakta kala-

178

bilme izni vermesini beklediini yazyordu.

Btn polis ikenceleriiden alnnn akyla kmakla hakl ola
rak vnen, uzlamazl ve kavgacl ile TKP kadrolar iinde
nam salm bulunan bu yal militann siyasi hayatnn, maddi ha
yatndan nce son bulmasna yol aan bu teslimiyet mektubu, Trk
basnnda, Dr. Hikmet Kvlcml'nn lm haberiyle birlikte ya
ynland.
kinci mektup ise, Brejnev'e, 30 Eyll 1 97 1 tarihinde yazlm
tr. Kendisinin "Sosyalist lkelere" sokulmayn protesto ve ika
yet eden bu mektubuna ak ve pratik bir cevap alarak, "Sosyalist
Blok"un btn lkelerinden, kendi deyimiyle, "kap dar edilmi"
ve sonunda Yugoslavya'ya snm, orada 1 1 Ekim 1 97 1 'de l
mtr. Hemen hemen ayn anda, biri btn mr boyunca mca
dele ettii sosyalist ideallerin kalbi olarak grd Sovyetler Birli
i Komnist Partisi'nin Sekreterine, dieri de mcadelesinin
hedefinde duran burjuvazinin devletinin bir kurumuna, iki mek
tup...
Dr. Hikmet Kvlcml'ya bu trajik sonu hazrlayan tarihi ve si
yasi nesnel srelerin yannda, kendi teorik rnnn de rol bu
lunduunu sylemek yanl olmayacaktr.
Trkiye'nin siyasi tarihinde darbelerin yeri ve anlamn, Trki
ye solu, ilk kez 1 2 Mart sonrasnda ciddi olarak tartt ve gemie
oranla, askeri darbeler karsnda daha net bir tavr gelitirmek iin
1 2 Eyll zulmnn kendisine sunduu geni malzemeden yararla
nabildi.
Bu iki tecrbeyi gz nnde tutan siyasi deerlendirmeler a
sndan, Dr. Hikmet Kvlcml'nn mektubu, ilk elde ve soyut ola
rak ak bir teslimiyet mektubu olarak grnecektir. Fakat, Dr.
Hikmet Kvlcml'nn genel teorik yaklam gz nnde tutuldu
unda, onun, Brejnev'den adalet isterken tad aklk ve iten
likle, Trk ordusundan da adalet isteyebilecei grlecektir. By
lece, sz konusu mektup, siyasi ahlak bakmndan yarglamaya
konu olacak bir belge olmaktan ok, bir teorik yaklamn ulat

1 79

son nokta olarak anlam kazanacaktr.

ii- "kinci Kuvay Milliyeciliimiz"
27 Mays Askeri Darbesi, Dr.Hikmet Kvlcml iin, kinci

Kurtulu Sava'na uzanan bir yoldu. (Bkz: 27 Mays, Yn'n

Yn, Devletiliimiz. s. 80) Ya da; "27 Mays, geleneksel ilmi
yemiin (niversitenin) yapt bilimsel ve gidimsel kkrtma zeri
ne, seyfyemizin (ordumuzun) klcm ortaya atmasyd. " (agy)
Dr. Hikmet Kvlcml, bunlarn yan sra, zellikle 27 Mays
sonrasnda bir tr solculuk iareti olmaya balayan "devletilik" sa
vunusunu yapanlara kar, kavramn snf ieriini aklar ve eleti
rirken, devlet ve snf hakimiyeti ilikisi zerinde Marksizmin
temel ilkelerini ve tezlerini de savunur: "Devrimin birinci sorunu,
u ya da bu doktrin ya da parola deil, ikitidar sorunudur. ktidar
kii ii de deildir. ktidardaki kii, hangi sosyal snf eilimindey
se, devlet de, devletilik de tm o sosyal snfn egemenlik arac
olur. " (age. s. 80) "Sosyal snfpusulasn aran kimsenin siyaset
ten konu amas, dilinin altnda bir ey saklamyorsa, iflah olmaz
toyluun srtmasdr.
"Modern toplumun kapitalist retim temeli zerinde balca
sosyal snflar: ]-Kapitalist snf, 2-i snfdr. " (age. s. 95) K
vlcml, gerek Yn dergii etrafnda etkinlik gsteren, gerekse
genel olarak 27 Mays'n "ilericilii" hakknda kan yerletiren ev
relere kar kendi konumunu aklamaya alrken, daima bu ks
taslar ne srer. "Devleti sosyalizm" sloganyla politika yapan
""ilericilii" eletirirken, Marksizmin temel tezlerine dayanr. B u
biraz da, onlarla ayn kavram cephaneliini kullanyor olmasndan
kaynaklanan bir kaygnn rndr. rnein, Yn dergisi, "kinci
Kurtulu Sava"ndan sz etmektedir, Kvlcml da; Yn dergisi
"Kuvay Milliye seferberlii" slogann kullanmaktadr, Kvlcml
ise, Vatan Partisi tznde, "Mbarek ktisadi Kuvaymilliye se
ferberlii" terimini kullanmtr. O, bu benzerlii, kendisi tarafn1 80

dan konulmu ilkelerin tahrif edilmesi abas olarak grr ve "dev

leti sosyalist"lerin bu slogan ve terimleri kullanmasnn. "dnce
ve davranlar bulandrmak" amacna dnk olduunu syler.
Fakat, gerekte Dr. Hikmet Kvlcml'nn bu kavramlara verdi
i ierik ya da o dnemde yaanan olaylara yaktrd yorum,
Marksizmle ne kadar uyumaktadr? Kendisinin zenle vurgulama
ya alt farkllk. gerekten var mdr? "Devleti sosyalistler"le
kendi grleri arasna kkl ve snf farkll olarak aklanabile
cek ciddi bir kartlk var mdr?
Hikmet Kvlcml'nn 27 Mays deerlendirmelerinde, bir bak
ma "hayflanma" denilebilecek bir saptama, nemli yer tutmakta
dr. Ona gre, eer darbeci subaylar. ii snfna dayansalard veya
balca destekileri olarak b. snf gzeten bir politika izleselerdi,
27 Mays, sosyalizm yolunda ilerleyebilir, en azndan bir demokra
tik devrim karakteri kazanabilirdi!

"Devrimci, kendisine sra saraylar kurup evresini yedi kat

polis ve silahl adamlarla sararak da sa kalr, arksz/arla bir
arada yaayarak, halk sevgisinden rlm zrhlar iinde de...
Ancak kendi lksne en elverili sosyal snf semek, Hasan Sab
bah'n Kan Kalesi iinde nefsini gvence altna almaktan ok daha
garantilidir. Kii iin garantili olmasa bile, dava iin garantilidir.
"27 Mays, bu noktada yanlmtr.
"27 Mays devrimcileri, sabah namazndan sonra kimseyi soka
a kartmayacaklarna, halka gvenebilir, arkl kylnn yan
na gitmenin btn yollarn aabilirlerdi.
"Hrpani iilerin rgtlerini, Amerika'dan, milyon salayan
sendika gangster/erinden kurtarabilirlerdi. Ekonomik kurtulu sa
vann manivelas gibi kullanabilirlerdi. Rzkin zor karan kk
memuru, aydn , sermayeye hara vermek zere tasarruf bonosu
ile yaralamayabilirlerdi. "
te, "Yn"cle yQeltilen btn eletirilerin, devletilik ze
rine tekrarlanp duran Marksist nermelerin hepsinin bir yana atl-

181

d, unutulduu, geersiz klnd nokta burasdr. Dr. H. Kvl

cml, snf pusulas, devlet ve devrim teorisi, gibi " amaz devrim
ci dorular" , bir kenara brakarak, 27 Mays askeri darbesini ger
ekletiren subaylardan, demokratik bir halk devriminin
gerekletirebilecei bir programn uygulanmasn bekleyebilmek
te, bunun koulu olarak da, darbeci. ordunun "arkl kyllere, hr
pani iilere" dayanmay semesiin yeterli olacan dnmekte
dir.
Bu nokta, ayn zamanda, onun deiik teorik ve pratik yanlarna
kar mcadele ettii TKP'nin ve mrnn sonunda derin amazla
rn kefetmeye balad Sovyet revizyonizminin temel tezleriyle
bulutuu noktadr. O, bir yandan, o dnemde btn Ortadou, Af
rika ve Asya lkeleri iin SSCB-KP'nin yaygnlatrd "Kapita
list olmayan yoldan kalknma" teorisinin klavuzluunda bu sonu
lara ulamaktadr, dier yandan, bizzat kendisine ait plan "Tarih
tezi"nin sonularm dile getirmektedir.

iii-27 Mays gerei

De:tokrat Parti'nin on yllk iktidar dneminde, zellikle 1 957
ylndan sonra, ar bir siyasi ve ekonomik bask altna alnan halk
ynlarnn muhalefeti, esas olarak smet nn'nn liderliini yap
t Cumhuriyet Halk Partisi ekseninde toparlanmt. "Tek Parti,
Tek ef' faizminin btn anlarnn halk hafzasnda canllm
korumasna karn, DP dneminde de faizmin temel ekonomik ve
siyasal pratiinde deien bir eyin olmamas, stelik bu uygula
malarn giderek smet nn'y ahsen de hedef alan bir "ak dik
tatrlk" grnts kazanmas, DP iktidarna kar CHP nderli
indeki muhalefetin kitlesellemesine, kitle gsterileriyle dile
getirilmesine zemin hazrlam, vesile tekil etmiti. Elbette, gerek
muhalefetin ierii gerekse bu muhalefete biim ve yn veren siya
sal hareketin genel karakteri ve snfsal , DP'nin uygulad po
litikalarn ieriinden, DP'nin genel karakterinden ve snfsal zn-

1 82

den farkl deildi. Komprador tekelci burjuvazinin ve toprak aala

rnn egemen olquu parti yaplar ve btn pratik politikalaryla,

bu iki parti, birbirinin tamamen ayns olarak ekillenmiti. Bir

farkla ki, CHP, "Kurtulu Sava'n yneten ve devleti kuran parti"

olmak gibi, devlet brokrasisi iinde en etkili ve gl olma konu

munu srdrrken, DP, "sivil iktidar" grnmn tayordu. Her

iki parti de, Amerikan emperyalizmine ballkta ve komnizm

dmanlnda bir dieriMden geride kalmyor, ii snf ve kyl

le kar politikalarn yaratlmas ve uygulanmasnda aralarnda

hibir fark bulunmuyordu.

DP iktidar dneminde, enflasyonist ekonomi politikasnn so

nucu olarak, "kylnn ve iinin cebi para grd" propagandas

n grnte hakl karacak bir genel durum yaanm yollar, li

manlar, barajlar gibi retim aralarna yaplan yatrmlarda art

grlmtr. Bu iki gelime, emperyalist sermayenin geniletilmi

yeniden retiminin gerekletirilebilmesi iin zorunlu olan ekono

mik politikalarn sonucuydu.

Dolaysyla, kinci Dnya Sava

'ndan sonra, Amerikan emperyalizmi ile giriilen ilikilerin yeni

ve ok yksek boyutu, hangi parti siyasi iktidar elinde tutuyor
olursa olsun, ayn yolu izlemeyi zorunlu klyordu. Bu politikalarn
grnte salad "ekonomik kalknma" izlenimi, DP ve onun

babakan Adnan Menderes iin, geni halk ynlarnda sempati .

domasna yol amtr. Ne var ki, izlenen ekonomi politikasnn

grece ksa bir vadede yol at refah aldanmas sona ermi ve

derin bir yoksullama sreci balamt. Buna kar gelien muha

lefetin siyasal ifade kazanmasnn nne gemeyi amalayan uygu

lamalar, bu arada iddetli anti-komnizm, rgtlenme yasa, basn

zerindeki iddetli sansr, genel bir "hrriyet mcadelesi" kavra

mn da beraberinde gelitiriyordu. Bu noktada, CHP, uygulanan

yasaklamalarn balca hedefi gibi grnme ansn da kullanarak,
"hrriyet mcadelesinin nderi" imajna sahip kt. Ayn dnem

de, ar illegalite koullarnda mcadeleyi ilerletemeyen ve Dr.

Hikmet Kvlcml'nn deyimiyle "beyanname datma-tevkifat be-

1 83

yanname datma-tevkifat dngs"nden tesini baaramayan

TKP, Dou Almanya'dan yayn yapan "Bizim Radyo" dnda sesi
ni duyuramyor, rgtl bir snf mcadelesinin gereklerinin hibi
rini yapmyordu. "Bizim Radyo"nun yaynlan ise, snf mcadele
sinin rgtl gcnn bir paras halinde srdrlmedii iin,
ninde sonunda CHP'nin propagandasna dnyor, CHP'nin mu
halefetiin glendirilmesine hizmet ediyordu.
Ekonomik ve siyasi bunalm kendi siyasal hedefleriyle birle
tirmeye balayan CHP'nin kapatlmak istenmesi ve TBMM'de buna
ilikin bir soruturma komisyonunun kurularak almaya balama
s, CHP'nin kendi arkasnda toplanan btn muhalefeti eyleme s
rklemesine yol at. Bu dnemde, zellikle niversite genliinin
enerjisini ve muhalif niteliini harekete geirme baars, genel ola
rak kamuoyunda, btn lkenin ve halkn DP iktidarna kar ayak
lanma iinde olduu grntsn glendirdi.
27 Mays darbesi, bir yandan bu hareketlilii kendileri iin bir
k noktas olarak gren ve btn programlar soyut olarak "vata
n kurtarmak" diye zetlenebilen ve aslnda iktidar DP'den alp
CHP'ye devretmekten ibaret olan gen subaylarn giriimi ile bala
m, esas olarak bu grntden korkuya kaplan emperyalizmin
planlarnn grekletii bir "devlet operasyonu" olarak devam
edip nitelik kazanmtr.
Bu operasyonunun balca iki hedefi vardr: Birincisi, kontrol
den kmakta olan ii ve halk muhalefetini sistemin kanallar iine
oturtmak, bunun iin belli bir "demokratikleme" program uygula
yarak sendikal rgtlenme ve grev hakknn tannmas da dahil i
ilere "nefes alma yollarn amak"; ikincisi ordu iinde baveren
eilimleri denetim altna alarak, rnekleri Irak, Suriye, Msr gibi
lkelerde grlen ve esas olarak Sovyetler Birlii'nin hegemonya
snn yaylmasna yarayan "ilerici askeri darbeler" zincirinin yeni
bir halka kazanmasn nlemek.
Bir devlet ve emperyalizm operasyonu olarak 27 Mays, bu ba
kmdan kendi gerici kardevrimci hedefleri dorultusunda baarl

1 84

olmutur; ama yer ald tarihsel kesit ve bir halk muhalefetinin

dalgas nnde gereklemi olmasnn sonulan, emperyalizm ve
tekelci burjuvazi asndan uzun vadeli problemler de yaratmtr.
Bu operasyon, kendi balca hedeflerine doru ilerlerken, her ey
den nce, halk muhalefetinin temel iarlarn "resmen kabul etmi"
grnmekten de kanamazd. Bu yzden, 27 Mays Anayasas de
nilen siyasi belge, "halkla yaplm bir uzlama" gibi grnr. Top
rak reformu, dnce ve rgtlenme zgrl, topluszlemeli
grevli sendikalarn kurulmas, DP iktidarna kar ayaa kalkan y
nlarn balca talepleriydi ve DP'ye kar yaplan bir hareketin bu
talepleri grmezlikten gelmesi imkan yoktu. Bu taleplerin anayasa
dzeyinde ifade edilebilmi olmas da, 27 Mays'a verilen aydn
desteinin bir sonucuydu. DP iktidar ile niversiteler arasnda
meydana gelen kopukluk ve kartlk, "zerk niversite" slogan
altnda birleen niversitelere, balca anayasa profesrlerine "ana
yasay yapma yetkisi" verilmesini kolaylatrmtr. Bu da, niver
site rencilerinin mcadelesinde sloganlaan kimi taleplerin ana
yasaya girmesinin kapsn amtr. Ne var ki, sz konusu
anayasa, daima bir gsteri belgesi olarak kalm, zellikle "de
mokratik hak ye zgrlkler getirdii" sylenen maddeleri, Trk
Ceza Kanunu'nun pratik ilerlie sahip ve hi de gstermelik olma
yan gcyle geersiz klnmtr. Ancak, sz konusu hak ve zgr
lkle:in gstermelik de olsa anayasa dzeyinde ifade edilmi olma
lar, egemen snflar asndan, devletin temel nitelii hakknda
daima rahatszlk yaratan bir elimeyi ifade etmi, egemen snflar
ve yksek devlet brokrasisi, 1 96 1 Anayasas'nn deitirilmesi ta
lebini daima gndemde tutmu, bunu baarmak iin de iki askeri
darbenin, 1 2 Mart 1 97 1 ve 1 2 Eyll 1 980 faist darbelerinin g
cnden yararlanmtr.

27 Mays Anayasas'na "ilerici ve demokratik" grnmn

veren, onun ortaya knda rol oynayan halk kitlelerinin muhale
fet iarlarnn anayasaya yansm olmasdr. Ne var ki, anayasada
yer alan bu maddeler, hibir zaman devletin esas karakterinde de-

1 85

mokratikleme ynnde bir deiiklie karlk dmemi, aksine,

27 Mays Anayasas'nn, devlet rgtlenme emasnda o zamana
kadar yer almayan baz yeni faist kurumlarn oluturulmasna ve
devlet mekanizmasnn ynetilen kitleler aleyhine pekitirilmesine
zemin hazrlayan ynlri, daima en geni ve etkili biimde hayata
geirilmitir. Anayasa Mahkemesi, ift Meclisli Parlamento
("Okumular Meclisi"- Senato), gibi, burjuva demokratik seim il
kesinin dahi sonularn ortadan kaldran kurumlar, ordunun darbe
yapma hakk bulunduunu aka ifade eden Giri Blm, faist
diktatrln biimsel eksikliklerinin giderilmesi ynnde ak
katklar getirmi, sonraki darbelerin burjuva siyaset . zemininde
meruiyet kazanmasn kolaylatrmtr.
Btn bu zellikler, zellikle DP dnemi faizminin ar bask
sndan kurtulma duygusu iindeki ynlar ve aydnlar tarafndan
grlememi, daha ok grnrde salanm bulunan hak ve z
grlklerin, 27 Mays darbesinin karakteri olarak alglanmasna yol
amtr. rqein, grev ve lokavt yasasnn knda, grev hakk
iin yllardr mcadele eden ve sonunda yzbinlerce katlmla
byk Sarahane gsterisini gerekletiren ii snfnn gc ve et
kis(grlmemi, ayn zamanda bu yasann burjuvaziye lokavt sal
drs iin hak tand gz ard edilmi ve bu yasann yaplmas ve
anayasaya dayandrlmas, balca bir "27 Mays hareketinin getir
dii demokratik kazan", "ordunun nclk ettii ilerici adm" ola
rak deerlendirilerek olumlanmtr. Dr. Hikmet Kvlcml'nn da,
btn teorik almasnda dilinden drmedii "ii snf" kavra
mnn, bu konuyu ele alta bir ie yaramad grlecektir. Ona
gre, 27 Mays "ilericiliinin" balca sebebi "ordu"nun "tarihsel
gelenekleri"dir. O, anayasann "hak ve zgrlkler getiren" madde
lerinin arkasnda, halkn ve ii snfnn basksnn yaratt gerile
meyi deil, Trkiye Cumhuriyeti Silahl Kuvvetlerinin "tarihsel ge
leneklerini" grmektedir.
Dr. Hikmet Kvlcml asndan, ordunun 27 Mays'tak;:i "ileri
ci" rol, rastlantsal ve geici bir zellik deildir. 1 2 Mart askeri
186

darbesinden hemen nceki bir dnemde yaynlanan "Halk Sava

nn Planlar" adl kitabnda, bu grn yle ifade etmektedir:

" Trkiye tarihinde hemen her devrim, ordu tarafndan yapl

mtr. "
"Ordu: Hep dzenlice ileri devrimci aksiyon vurucu gc ol
mutur ve olmaktadr. "
"Ortada, geri lkelerin ekonomik ve sosyal gidiinde kmaza
girmi snf iliki-elikilerini kmazdan kurtarp zembereinden
boandran bir gerek Vurucu G vardr.
"Bu vurucu g, Trkiye'nin. yakn tarihinde, olumlu modern
geliim ynnde etkin oldu ve oluyor. Bir avu finans-kapital koda
man , Antika tefeci bezirgan snf ile el ele verip memleketi kor
kun bir smr ile satmaya kalkt myd, vurucu glerimiz
Halk'tan yana karak o gidii gslemekten geri kalmyor. O
zaman, Finans-Kapital+Tefeci Bezirgan ittifak tezine kar gele
neki/ ileri vurucu glerin halkla ittifak anti-tezi gerekleiyor. "

(age. s. 1 87)
Kolayca grlebilecei gibi, Dr. Hikmet Kvlcml, orduyu,
"Finans-kapital, tefeci bezirgan" ittifak olarak grd egemen s
nflarn dnda, hatta karsnda grmektedir. yle ki, ordu, ege
men snflarn karsnda olmakla da kalmyor, bu kar duruu,
"halkn yannda" yer.alarak pekitiriyor! B izim, yani halkn, "vuru
cu gcmz" oluyor!
Silahl kuvvetlerin Trkiye Cumhuriyeti'nin siyasi tarihinde tut
tuu yer, 1 2 Mart ve 1 2 Eyll darbeleriyle ak olarak grlm,
bu tarihi dnemelerden sonra, Trkiye'de hemen hemen hi
kimse, "ordunun ilerici rol, halktan yanal" gibi teorileri ileri
srmeye cesaret edememitir. Ne var ki, zellikle DP faizmine
kar ykselen halk muhalefetinin "doal mttefiki" gibi grnen
27 Mays askeri darbesinin sonrasnda, bir yandan da halkn ve ii
snfnn gcne inanszlktan kaynaklanan aydnca bir yaklam
la, ordunun toplumsal hayattaki yeri ve konumu zerine yanltc
1 87

ve yanl pek ok gr, Marksizmin snf mcadelesi teorisi ve

devlet teorisi ile eliip elimediine baklmakszn, "sosyalistler"
ve "komnistler" tarafndan da ileri srlebilmitir. Bu grlerin
zellikle TKP geleneinden gelen aydnlarca ileri srlmesinde,
halkn ve ii snfnn hareketine gvenmek ve onun zerine hesap
yapmaktan ok, egemen snflar arasndaki elimelere ve egemen
snf kliklerinden birine bel balama alkanlnn rol belirleyici
dir. B u anlay, Dr. Hikmet Kvlcml'nn yukarda aktardmz
szlerine ak bir biimde yansmaktadr. Her eyden nce, Dr. H.
Kvlcml, snf mcadelesinin sonularndan ve bu mcadeleye
yol aan kapitalist elikilerin dntrc gcnden emin deil
dir. Tarihin ilerleyiini, nesnel-maddi srelerin ilerleyii haline
getiren bu hareket, Dr. Hikmet Kvlcml'nn analizinde, bir "vuru
cu g" hareketine indirgenmektedir. Dolaysyla, sosyal hareketin
ve snflar elikisinin tarihsel zorunluluklardan doduu gerei
bir yana itilmekte, yukardan bir askeri darbe ile zlecek bir
sorun olarak grlmektedir. Yukarda aktardmz deerlendirme
de bunun bir sonucudur:
"27 Mays devrimcileri, sabah namazndan sonra kimseyi soka
a kartmayacaklarna, halka gvenebilir, arkl kylnn yan
na gitmenin btn yollarn aabilirlerdi.
"Hrpani iilerin rgtlerini, Amerika'dan, milyon salayan
sendika gangsterlerinden kurtarabilirlerdi. Ekonomik kurtulu sa
vann manivelas gibi kullanabilirlerdi. Rzkn zor karan kk
memuru, aydn, sermayeye hara vermek zere tasarruf bonosu ile
yaralamayabilirlerdi. "
Kukusuz, buradaki tespit, "vurucu g" kavramyla da eli
mektedir. Eer ordu, gerekten halkn vurucu gcyse, neden bir
de ayrca halkn yanna gitmesi iin zel bir politikayla donanmas
gereksin? Dr. Hikmet Kvlcml'nn askeri hareketin, bir "ekono
mik kurtulu sava" balatmak istediinden emin olduunu gr
yoruz. Ama, ordu, bu hareketi halk adna yaptn bilmemektedir!
Kvlcml, bu noktada, orduya aslnda kendisinin halkn vurucu
188

gc olduunu anlatmay misyon edinmektedir.

Bir baka yerde, Dr. H. Kvlcml, ordunun bir sosyal snlf ol
madn ama sosyal devrimlerde vurucu g olarak rol oynayaca
n syler. Bylece, bir yandan, devlet rgtnn bir paras, gi
derek Trkiye Cumhuriyeti'nin temel kurumu olan ordu, gerekten
olduu gibi gsterilir: Bir sosyal snf deildir. Ama Kvlcml,
bunu zel bir amala syler: Gerekte bir sosyal snf olmay
zellii, snflardan bamszlk anlam kazanr. Dr. Hikmet Kvl
cml, ordunun bir sosyal snf olmad gereinden, onun snfla
rn dnda ve stnde bir yerde durduu sonucunu karr. Ama
te yandan, bir sosyal devrimin vurucu gc olarak mutlak bir
rolle donatlr. Bunun nedenini, Dr. Hikmet yle aklar: "Trki
ye 'ye Osmanl greneklerinden kalma en nemli ve en orijinal ger
ekliimizdir bu."
Ordu, Osmanl mparatorluu'nun kurulu yllarndan ykl-
na kadar geen alt yz yl boyunca, bu gelenee gre yaam, Os
manl mparatorluu yklp Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan
sonra da bu zellii deimemi, geen elli yl boyunca gene o ilk
niteliklerinin devam olarak yaamtr!
Dr. Hikmet Kvlcml, ordunun ve kurum olarak devletin ege
men snflarla ilikisine dair Leninist teoriyi bilmez deildir. Fakat
buna ramen, bu kadar ar bir gaf yapabilmektedir. nk, Dr.
Hikmet Kvlcml iin belirleyici olan, Marksizm-Leninizmin
temel tezleri ve teorisi deildir. O, kendi gelitirdii tarih yorumu
nu ve tarih tezini bunlardan daha belirleyici grmektedir.
iv- "Tarih, Devrim, Sosyalizm"de snfsz devlet,
snf mcadelesiz tarih

Dr. H. Kvlcml'nn temel eseri, "Tarih Devrim ve Sosyalizm",

onun cezaevinde geirdii yllarn en nemli rnlerinden birisidir.
B u eser, Trkiye gereini anlamak, Trkiye'ye zg devrim yolu
nu tespit etmek ve gndelik politikalara k tutmak zere dnl1 89

m bir "balang tezleri" toplamdr. Gerek partinin i ileyiine,

gerekse taktik ve strateji sorunlarna ilikin btn tartmalarda, Dr.
Hikmet Kvlcml'nn mantn, k noktasn ve iddialarnn
odaklat noktay tayin eden, bu eserde ileri srm olduu tez
lerdir. Eser, evrenin oluumunu, gne sisteminin ve bu sistem
iinde dnyann oluumunu zetleyen ve zellikle de yeryznn
jeolojik evrimini belirli "devrim aamalaryla" aklamaya ynelen
uzunca bir blmle balar.
Daha sonraki blmlerde, yeryznn oluumu ile toplumlarn
oluum ve geliim sreleri arasnda yaplacak analojiler iin bu
blm giri zellii tamaktadr. Daha sonra, vahet a ve bar
barlk zerine ileri srlecek olan tezler, yeryznn oluumuyla
benzerlikler iinde anlatlacaktr.
Kitabn konumuz bakmndan en nemli blm, barbarlk d
neminde, toplumsal rgtlenmenin esasn tekil eden "askeri de
mokrasi"nin ve barbarlk anda yaayan toplumlarn sahip oldu
u ahlakn incelendii blmdr. Bu noktada, Dr. Hikmet
Kvlcml, aslnda Engels'in "Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin
Kkeni" adl eserinde inceledii bir olguyu, tarihten derledii r
neklerle kaleme almann tesine gemi deildir.
Orijinal tez ve yandalarnca "Marksizme katk" .olarak reklam
edilen teze gre ise, kleci devletler ve uygarlklar, kendi i eli
meleri sonucunda deil, d bir g oluturan barbar ynlar tara
fndan yklrlar. Barbarlar, bylece tarihte devrimci bir rol oynar
lar. Barbar rgtlenmesi, devletin var olduu, ama snflarn ve
basknn bulunmad bir toplumsal rgtlenme biimidir. Toplum
da tam bir bar hkm srmektedir, devletin ordusu, kendisini
halk iin feda etmeye hazr bir kurulutur ve aslnda halkn kendi
sinden baka bir ey deildir. Padiah da, ordu gibi, halkn emrin
dedir. (Tarih, Devrim, Sosyalizm, s. 1 85-37)
Barbala yaplan bu vgler, bu toplumsal rgtlenme biimi
nin baz zelliklerinin abartlmasna dayanr. Osmanl mparator
luu ile Trkiye Cumhuriyeti ordularna yaktrlan devrimci gele190

nek de, bu abartlm zelliklerin temel karakteristikler gibi gste

rilmesine dayandrlr.
Bu bir yana, Osmanl mparatorluunun kuruluuna esas tekil
eden kurumlamalar da, barbarlk zelliklerinin bir devam deil
dir. Osmanl mparatorluu 'na giden srete, gebe zellikleri ve
barbarlk dneminin zellikleri oktan yitirilmi bulunuyordu. Dr.
Hikmet Kvlcml, btn bilimsel eitimine, Marksizmle olan ili
kisine ramen, Namk Kemal'in "Cihangirane bir devlet yarattk
bir airetten" eklindeki msranda ifade edilen ii bo vnmeyi
doru kabul etmi gibidir.

v- Osmanl mparatorluu
zerine tezler:
Dr. Hikmet Kvlcml'ya gre, Osmanl toprak dzeni, zel
mlkiyete dayanmyordu ve dolaysyla bu mlkiyetin yaratabile
cei snflardan ve snf atmalarndan da uzaktayd. Bu szler,
Dr. Hikmet Kvlcml'nn yalnzca barbarlk dnemine ilikin ola
rak olumlu zellikler bulup yceltmekle kalmadn, ktalararas
bir imparatorluk olarak rgtlenen Osmanl devletinin de, yceltil
mesine kadar uzandn gstermektedir.
Gerekte Osmanl mparatorluu, andaki btn dier impa
ratorluklar gibi, retim ve ynetim ilevlerinin snflara blnm
toplumsal yaplar zerinde gerekletii bir siyasal rgtlenmeydi.
Bu imparatorluk, daha kurulu aamasnda, her eyden nce, yakn
iktisadi" ve siyasi ilikiler iinde bulunduu Bizans mparatorlu
u'nun temel kurulu biimlerinden etR.ilenmi, toprak zerinde
zel mlkiyetin gelimesine, toplumun feodallemesine, feodal
ilikiler zerinde keskinleen snf atmalarnn derinlemesine
karlk den bir kurulu sreci geirmitir. Cumhuriyetin kurulu
una kadar geen sre iindeki deimeler ve gelimeler bir yana,
Osmanl mparatorluu'nun kuruluuna zemin hazrlayan daha ba
langtaki ilikiler bile, yeterince snf kartl ieriyordu. Os-

191

manh devletinin bymesi ve snrlarn geniletmesi, ayn zaman

da devletin temel nizamnn, yani merkezi feodalitenin, geliip g
lenmesi anlamna geliyordu.
Bu kurulu, ayn zamanda, bir hanedann etrafnda ekillenmi
bulunan ynetici snfn, silah tekelini de elinde tuttuu, bir DEV
LET organizasyonudur. Silah tekelini ifade eden kurulu ise, do
rudan doruya "ORDU" dur. Dolaysyla, Dr. Hikmet Kvlcmh'nn
bir halk ordusu olarak tahayyl ettii bu kurum, bir devlet olarak
rgtlenmenin temel mant gerei, bir snf atmasnn rn
olarak anlam bulmu ve halka halklara kar bir ezme ve smr
organ halinde gelimitir. Osmanl ordusunun, bu haliyle gebe
toplum savalnn, "askeri demokrasi" geleneinin bir devam
olduunu kabul etmeye imkan yoktur. nk gebe toplumlarda
ve onun siyasi biimi olan askeri demokraside, topluluun tm,
kadnlar dahil, silahlanm durumdadr. Bu tr topluluklarda, silah
sz birey, ancak cezalandrlm ve tecrit edilmi bir topluluk yesi
dir ya da ocuk veya yaldr. Halkn tmnn silahl olduu bu
toplum biiminde, silah tekelinin belli bir zmre ya da snfn r
gtl gcn elinde olmas sz konusu deildir. Ordu ile halk ayn
dr. Dolaysyla, ordunun gelenekleri ile halkn gelenekleri arasn
da, ordunun karlaryla halkn karlar arasnda herhangi bir
farkllama bulunamaz. Oysa, Osmanl toplumunda, halk ve ordu
arasnda, tam ve kesin bir kopu bulunuyordu ve Osmanl ordusu,
kurumlam snf egemenliinin bir arac olarak rol oynuyordu.
En azndan, Osmanl devletinin gebe Trkmen topluluklarna
kar at sava, bu kurumla gebe topluluklarn gelenekleri ve
kurumlaryla Osmanl !.Ilparatorluu'hun kurumlar ve gelenekleri
arasnda bir uurum bulunduunu grmeye yetebilir. "Ferman pa
diahn, dalar bizimdir" diye haykran gebe Trkmen Dadalo
lu'nun, kendisine dman grd padiah, herhalde, gebe gele
neklerini srdren bir padiah deildi.
Dr. Hikmet Kvlcml, sz konusu almasn TKP ynetici
kadrolarna tartmak zere sunduu zaman, Parti Genel Sekreteri
192

efik Hsn'den, "Eyvah, Dr. Hikmet yoksa Nazi teorisine mi kay

yor? Aman dikkat!" gibi bir tepki aldn anlatmaktadr. (Bkz.
"Kim Sulam?, s. 27) Gerekten de, bu tezin sonucunda varlabi
lecek noktalardan birine, Alman Nazizmi, kendi iinde varm bu
lunuyordu. Nazizm, Alman ordusunun, Germen kabile savalar
nn devam olduunu ileri sryor, efsanevi barbar savalaryla
kendi mekanize tmenleri arasnda bir gelenek ba kuruyordu.
efik Hsn, belki de Doktor'un srekli muhalif konumundan ha
reket ederek, tezlere kar olumsuz tavr taknmtr; ama sonuta
tespiti byk lde hakl endieleri ifade etmektedir.
vi-Cumhuriyet dnemi Trk ordusuna genel yaklam

Kvlcml'nn Osmanl devlet kuruluu ve bunun snf ilikileri

bakmndan yeri hakknda syledikleriyle bu devlete ait ordu kuru
mu hakkndaki analizi birbiriyle tutarldr. Gerekten eer Osmanl
devleti, "Fatih'in son ana dek", snf ayrlklarnn bir rn de
ilse, ordu da snflarst bir konumda bulunacaktr. Bu tez, yanl
olmakla birlikte, kendi iinde mantksal bakmdan tutarsz deildir.
Ne var ki, Dr. Hikmet Kvlcml, Osmanl toplumunun daha
sonraki dnemleri ve cumhuriyet dnemi iin ordunun toplumsal
konumunu belirlerken, ayn ly kullanmaz. Osmanl mparator
luu, bir dnemden sonra, onun iin "derebeyi devleti"dir. Trkiye
Cumhuriyeti'nde ise, devletin burjuvazinin, "finans-kapital ve tefe
ci bezirgan ittifaknn" devleti olduunu syler. B u devletin, ii s
nfnn ve emeki halkn zerinde bir bask aygt olduunu aka
belirtir. Bizzat kendisi, keskin snf mcadelesi ortamnda boy ver
mi bir partinin militan olarak yaamakta, snf mcadelesi orta
mnda, kendi grnce, proletaryann safnda arpmaktadr.
Devlet, Osmanl mparatorluu'nda olduu gibi, artk "snflar
lafla deil, fiilen kaldran" dirlik dzeninin devleti deildir. "Dev
let, kskvrak, finans kapitale balyd. " (Trkiye'de Kapitalizmin
Geliimi, s. 60.) O halde, bu devletin kurumlarndan snflar mca193

delesinde herhangi bir biimde, genel olarak halktan yana o mak

bir yana, tarafszlk beklemek bile, tutarl olmayacaktr. Ana, Dr.
Hikmet Kvlcml, bu durumda bile, devleti, gerekte tarafs ol
_
mas gerekirken burjuvazi tarafndan yolu saptrlm bir kurum
olarak deerlendirir. Ve zellikle de ordu, devletten ayr zel bir
kurum olarak ele alnr. "kmaza girmi devletin yapabilece_i tek
ey, sermayeyi silahla korumakt. . . . i snfna kar silahl kuv
vetler yrtld. " (age. s. 60)
1 960 yl 27 Mays'nda ise, Dr. H . Kvlcml i!n ordu, hangi
snfa dayanarak devrim yapacan bilemedii iin yolunu ar
m bir devrimciler grubudur. Ona hangi snfla birlemesi gerekti
inin anlatlmas gerekir; deil mi ki, ordu, halka hizmet ve byk
reform yapmak istemektedir, ona, ii snfyla birlemesi gerektii
gsterilirse eer, "vurucu g" olarak grevini yerine getirebilir:
"Kendisine: Gel kardeim , snfl toplumun kii olarak her insan
az ok aalk kompleksiyle hastadr. Burjuvalar da hastadrlar.
Ama sosyal snf olarak davrandlar m, birbirlerini kracaklarna
snf bilinciyle birleirler ve toplumda kendilerine halka kar yar
dmc glei ararlar ve bulurlar.
"Halk da, o sizin tasavvur ettiiniz gibi yuvarlak ve her tanesi.
ayn bir yumurta yn deildir. Halk iinde bujuvaziye kar mo
dern ve bilinli olabilen bir snf vardr: i snf.
"Eer gerekten 'halka hizmet' ve 'byk reform ' gtrlecekse,
o ii snfnn manivelasna sarlmaktan baka kar yol yoktur denilse, ne karlk alnr? "
Kukusuz; Dr. H. Kvlcml'nn umduu cevap alnamazd. O,
bir bakma, ordunun byle bir ary kendisine ulatran, o bilinci
kendisine gtre'n kiiye (partiye) "iyi ki syledin, ben de bunu ar
yordum" diyerek hemen peinden gelebileceine safa inanyordu.
"amzm zulme kar ap, atla deve deildir. 'Msrdaki
sar sultan' (Binba Abdnnasr) bile duymutur. O Sosyalizmdir.
Yeryznden, melu!J zalimi kaldrmann adna, 1 9. yzyldan beri
sosyalizm denmitir.
194

"Sosyalizmin bilimi oktan yaplmtr. Ancak bizim 'aslanlar',

iin bilimini derinletirecek ne olanaklara ne zamana sahiptirler.
Bakan yaptklar Grsel Paa 'ya: Trkiye'ye bir sosyalist parti
gereklidir' dedirtebilmilerdi. Kim yapacakt bunu? Belli deildi. "
(27 Mays ... s. 1 44)
te yandan, ayn Grsel Paa, Trkiye apnda "Komnizmle
Mcadele Dernekleri"nin fahri genel bakan olarak konuabiliyor,
en gerici sloganlar rahata tekrarlyordu. Dr. Hikmet'in bu eliki
leri doru zebilmesi iin gerekli koullar, bizzat kendi teorisi ta
rafndan yok edilmi bulunuyordu. Ancak belli bir devrimci sosY,al
snfn hareketinin zerinde ykselir ve dolaysz olarak onun rgt
l mcadelesinin bir paras halinde harekete katlrlarsa devrimci
rol oynayabilecek olan ordudaki devrimci demokrat, hatta kom
nist subaylarn tek tek varln, ordunun tmnn ve kurumsal
zellii sayan teori, ondan devrimci atlm beklemekten kurtula
mazd.
Dr. Hikmet Kvlcml, ayn sistemli hatay, 1 2 Mart darbesi
karsnda da tekrarlad. Kendisiyle ilikide olan devrimci gen su
baylar, ordunun tmn temsil ediyorlarm gibi alglad. Daha
tesi, onlarn devrimciliini, sosyalizme ynelmi olmalarn, lke
ve dnya koullaryla deil, ordunun devrimci bir gelenee sahip
olmasyla aklamaya giriti. Bu yzden, 1 2 Mart Muhtras veril
diinde, bu askeri darbe hareketini, burjuvazinin meclisi olarak
grd ve kendisinden herhangi ciddi bir zm domayacana
inand TBMM'ye kar bir hareket olarak deerlendirdi ve des
tekledi.
vii-Kapitalist olmayan yoldan kalknma teorisi

Doktor Hikmet'i yanltan ikinci teorik etki, kayna Sovyet re

vizyonizmi olan "Kapitalist Olmayan Yoldan Kalknma" kavram
ekseninde formle edilen genel tutum ve diplomasiydi. Sovyetler
Birlii, Amerikan emperyalizminin kendisini gneyden slam l1 95

keleri ile pekitirilmi bir gerici ynetimler kua ile yaltma aba
sna karlk, ayn corafya zerinde, kendisine yakn rejimler kur
mak zere faaliyet gsteriyordu. Bir yandan, zellikle Ortadou,
Kuzey Afrika ve Gney Asya'da, askeri darbeler planlyor, krallk
lara kar younlam halk muhalefetini kendisine temel alacak
yeni siyasal giriimleri yaratmaya alyordu . Bu abalarda ve gi
riimlerde, Sovyetler Birlii, geleneksel Komnist Partilere ve on
larn rgtleyebilecei sosyal muhalefet glerine, ii snfna
deil, ordu iindeki kk rtbeli subay hareketlerine eiliyor ve
onlara destek veriyor, yeni siyasi oluumlar bu gler araclyla
oluturmaya yneliyordu. Genellikle, emperyalizmle olan balarn
eski smrge ilikileri iinde oluturulmu bulunan kurumlar arac
lyla srdren bu lkelerde hakim olan krallklar, ahlklar, eyh
likler, halklaryla kendileri arasnda derin uurumlar bulunan re
jimler halinde ryorlar ve kendi ilerinden kacak "kurtarc"
milliyeti hareketleri tahrik ediyorlard. birliki ynetimlere kar
milliyeti hareketlerin, emperyalistlerle ilikileri tam olarak kopar
madan ama esas olarak kendi smrgecilerine kar yrttkleri
mcadele, bu lkelerde, genellikle ordu iindeki gen subaylarn
nderliinde ya da desteinde geliiyordu. Sovyetler Birlii, anti
smrgeci, antiemperyalist milliyeti hareketleri, ABD'nin kendisi
ne kar kurmaya alt "Yeil Kuak" paralamann ve kendisi
ne bir lde bal rejimlerin kurulmasnn arac olarak
deerlendirmek amacyla, bu hareketlere ilikin olarak bir de genel
teori gelitirdi. "Kapitalist Olmayan Yoldan Kalknma" denilen bu
siyasal model, zellikle Ortadou'daki eitli Arap lkelerindeki
BAAS (BRLEK ARAP SOSYALST PARTS) hareketinde
ifadesini bulan milliyeti programlar desteklemek ve Sovyetler
Birlii'ne bal klmak amacn gdyordu. Szde, bu yol "kapita
lizmin sakncalarndan" arnm, ama sosyalist de olmayan bir "ara
biim" neriyordu: Ekonomide devletiliin ar bast bir karna
model uygulanacakt, tarmda toprak reformu yaplacak, makine
leme ve sulama programlar gerekletirilecek, salk, eitim re1 96

formlar balatlacakt. Btn bunlar, genel bir "nc dnya kal

knma modeli" kavram iinde sunuluyordu ve emperyalizmin,
yeni-smrgeciliin uzun yllar basks altnda kalm lkeler iin,
zellikle bu lkelerde fiili ynetimi henz ellerine geirmi milli
burjuvazi iin ekici ynler tayordu.
Kukusuz, bu modelin "kapitalist olmayan" adn tamasnn
gerekle bir ilikisi yoktu. Model, her bakmdan bir kapitalist prog
rama dayanyor, daha dorusu, sz konusu lkelerin azgelimi ka
pitalizmlerini gelitirmekten, milli burjuvalarn palazlandrmaktan
te bir ama tamyordu.
Askeri rejimler altnda kapitalizm gelitirilirken, batl emper
yalistlerin siyasi ve ekonomik etkisini de snrlamaya ynelik bu
programn, esas olarak Sovyetler Birlii'nin siyasal etkisini glen
dirmek, kendisine yneltilen kuatmay krmak amalarn tad
aktr.
Sovyet ideologlar, bu konuda art arda yaynlar yapmlar, ko
nuyu teorize etmilerdir:
"Geri bir toplumda ordu, ulusu salamlatrc bir unsur haline
gelir. zel durumunun bilincinde olan ordu, nc ve tarihi grev
tayc roln gelitirmeye balar. Ondan sonra yksek hakem ve
btn ulusun sembol olarak sosyal snflar st tek g olma g
revini de zerine alaca ikinci aamaya sadece bir adm kalr. "
Dr. Hikmet Kvlcml, bu tezlerden beslenen grn bir yaz
snda yle aklyordu:
"En gerici ordu bile, iktidara gelince, finans kapitali devletle
tiriyor... ktidarda kalmak iin ne yapacak? Nereden gelir temin
edecek? ster istemez ilerici bir rol oynuyor... Dnya ve lke art
lar onlar buna itiyor. "
TKP ve onun temel siyasi tezlerini hibir zaman komnizm
esasl bir eletiriden geirmemi olan Dr. Hikmet Kvlcml'nn,
27 Mays askeri darbesinden bu mod_ele uygun sonular bekledik
leri, denetimleri altnda olmayan bu hareketi kendi planlar iine
ekmeye altklar grlyor.
197

Dr. Hikmet'in, 27 Mays'n hemen ertesinde kaleme ald "kin

ci Kuvay Milliyeciliimiz- Ekonomik Kurtulu Savamz" balk
l bror tamamen bu hedefe yneliktir ve herhangi bir program
dan yoksun bulunduklarn dnd- darbecileri etkileyerek
onlar demokratik bir mevziye ekme isteini tamaktadr. Fakat
bunu yaparken, kendi temel grlerinden vazgemeyi, Marksizm
Leninizim' den kopmay, ii snfm ve emeki halk dardan ve
darbeler eliyle kurtarlacak bir yn halinde dnmeyi iine sin
dirmesi gerekmitir.

Sonu
Ama bundan da trajik olan, onun hayatnn sonunda, btn bu
teorik ereveyle elimeyen, hatta bunun mantksal sonucu diye
bileceimiz bir tavrla, Skynetim Komutanl'na bir teslimiyet
mektubu yazm olmasdr. Onun tarih teziyle_ balayp, Sovyet re
vizyonizminin " Kapitalist Olmayan Kalknma Yolu" teorisinde
kendisine genel bir pratik ereve bulan tarihsel uzlamacl,
onun gemiinde saygyla anlmay hak etmi btn mcadele an
larm karartmaya yetmitir. rgtl, teorik birikimi ve verimi,
direngen ve sava kiilii, bandan beri teorisinde karanlk bir
leke gibi duran "Trk ordusunun devrimci gelenei" kavramna
kurban gitmitir. Bu derslerle dolu byk hayatn gsterdii temel
gere. herhalde yle zetlenebilir: Snf mcadelesinin uzun ve
glklerle dolu yolunda, ister bir parti olsun, isterse bir militan,
byk baarlar, direniler ve kavgalar ve verimli bir teorik yaam
geirmi olsa da, tarihin yargs karsnda, btn bunlarn ulat
en son noktayla anlrlar.
Bir devrimci, nndesonunda, en gl ve en devrimci yanlar
kadar deil, krlmasnn ve dalmasnn gerekletii son nokta
kadar, kendi en zayf halkas kadar devrimcidir.

198

I I I .

27

B L M

MAYIS, "YN-DEVRM " ZGS VE

MLL DEMOKRATKDEVRM TEORS

1. 27

MAYIS'IN NTELG VE TRKYE

SOL HAREKET ZERNDEK ETKS

"YN"clk ya da "Sol Kemalizm", gnmzn siyasi ve ide. olojik yaplanmalar asndan bakldnda, gemite kalm, ele
tirilmi ve alm akmlar gibi kabul edilirler. Oysa, bu akmlarn
en gl olduklar yllardaki grlerinin ve ierii bugn de de
imeyen kimi sorunlar karsndaki zm nerilerinin, zellikle
kent kk burjuvazisinin nemli bir kesimini ve aydnlar hala
byk lde etkiledii grlmektedir. Bu etkinin, zellikle, Tr
kiye'nin sosyo-ekonomik yaps, siyasal ilikiler, "ilericilik", "geri
cilik", devlet, vb. kavramlar bakmndan yaratt bulanklk sr
mekte, bu da sosyalist eletiriye, belirleyici bir nem ve gereklilik
yklemektedir.
Gnmzde, burjuvazinin, kk burjuvazi de iinde olmak
zere, deiik kesimleri, kapitalizmin bunalml gelime zellikle
rine paralel olarak, yaklak otuz yl nceki problemleri yeniden
zmeye kalkyor ve bundan otuz yl nceki zm tartmalarn
yeniden gndeme getiriyor. rnein, devletilik ve zelletirme
kavramlar etrafnda srdrlen tartmann, genel olarak burjuva
zinin kendi iindeki bir tartma olarak tad arlk bugn de
imi, ii snf tartmann taraflarndan biri haline gelmitir;
ama, baz sol siyasi akmlarda, konuya ilikin olarak hala eski
"devleti" argmanlarn kullanldna rastlanabilmektedir.
. Yalnzca bu kadar somut tartma konularnda deil, daha genel
201

siyasi sorunlarda da, 60'l yllarn "solculuunun" ve "ilericiliinin"

ana temaarnr geerli dayanaklar olarak kendilerini koruduu
sylenebilir. Gene, gncel bir tartma olan laiklik, cumhuriyetilik
gibi konularda ve sloganlarda, Kemalist "ilericiliin" rol ve etkisi,
hiilil belirleyicidir. 60'l yllarda, Trkiye'deki tm siyasi ve ideolo
jik tartmalar belirleyen ve dier grleri etkileyen, her tartma
nn eninde sonunda gelip dayand son nokta olma zellii gste
ren bu grler, gcn, byk lde, Trkiye'de burjuva
kapitalist ilikilerin kendine zg gelime koullarndan, bu iliki
lerin zorunlu paras olan elikilerin canllndan ve yakcln
dan alyor ve nemli lde de, bu elikilerin sert biimde etkile
dii burjuvazinin ihtiyalarn, siyasi ve ekonomik taleplerini dile
getiriyordu.
B u . blmde, sz konusu siyasi ve ideolojik yapnn gnmz
deki etkilerini grebilmek ve balca bir sorun olmaya devam eden
burj uva ve kk burjuva ideolojik ve siyasi akmlara kar mca
deleyi derinletirebilmek iin, akmn kklerini, gelimesini ve al
d biimleri inceleyeceiz.
Kitabn ,bu , blmnde 27 Mays askeri darbesini ve bu olayn
Trkiye'deki sol ve "sosyalist" dncelerin gelimesi zerindeki
etkisini inceleyec;eiz.

- Bayar-Menderes Rejimi Ve Sonu

1950 Mays aynda yaplan genel seimlerde, CHP'nin Cumhu
riyetin kuruluundan beri srp gelen yirmi yedi yllk tek parti y
netimine son vererek iktidara gelen Demokrat Parti, smet Paa d
neminin faist uygulamalarna kar derin bir fke duyan halk
ynlarnn desteine sahipti. i-kyl ynlarna geni demok
ratik zgrlkler vaad eden, bylece bir ksm solcunun aydnnn
da desteini kazanan DP, iktidara getikten sonra, Amerika'nn
sava sonras politikalarnn lke apnda ve blgedeki uygulaycs
haline geldi. ilere ve emekilere vaat edilen hi bir reformu ger202

ekletirmedi. lkenin siyasi ve ekonomik bakmdan zellikle

ABD'ye olan bamll artt. D politikada, souk sava strateji
leri geerli hale geldi ve SSCB'ye, Sosyalist Blok'a ve Halk Cum
huriyetlerine kar tam bir dmanlk politikas izlendi. B amsz
lk sava veren Kore halkna kar emperyalist ordularn safnda
savald. DP dnemi faist diktatrln bilinen uygulamalar ba
kmndan kendisinden nceki hibir dnemi aratmad.
Ancak, DP'nin btn bu siyasi uygulamalar, ayn zamanda par
lak bir "kalknma hamlesi" gsterisi eliinde srdrlyordu. Y
nlarn muhalefeti, bir yandan bu tantanayla saptrlrken, dier
yandan da smet Paa faizminin halli sren korkusuyla rtlyor
du. Halk, DP ile CHP faizmleri arasnda skmt.
Bununla birlikte, SO'li yllarn ortalarndan itibaren, DP iktidar
nn kitle temeli zayflarken, CHP, yeniden g kazanmaya balad.
DP dneminde, Trkiye kapitalizminin, kinci Dnya Savan
dan sonra btn dnyada gzlenen genel kapitalist gelimenin de
etkisiyle yeni bir aamaya geldii sylenebilir. zellikle, ABD'nin
Sovyet etkisini snrlamak ve SSCB'ye komu lkelerden oluan
bir antikomnist "Yeil Kuak" oluturma abalarnn sonucu ola
rak, Trkiye'ye youn bir kredi ve sermaye ak gereklemi,
ABD emperyalizminin lkedeki sermaye yatrm pay olaanst
artmtr. Emperyalist sermayeye balanma ve ar bor ykyle
ilerleyen serriaye yatrmlarnn hzlanmasna paralel olarak, bur
juvazinin tekelci yaps da glenmitir. Cumhuriyetin kuruluun
dan bu yana burjuvazinin tekelce tarzda gelimesi iin seferber edi
len devlet kaynaklar, bu dnemde daha fazla imkana sahip olmu
ve bu imkanlar daha yaygn olarak kullanlmtr.
Trkiye kapitalizmi, esas olarak, ihra edilmi emperyalist ser
mayenin geniletilmi yeniden retimi temelinde gelimekte oldu
undan, gelimi kapitalist lkelerdeki klasik trden krizleri, ancak
bal olduu emperyalist lkelerin krizine paralel olarak yaar.
Kendi i krizi ise, sermaye birikiminin fazlal ya da retim fazla
l gibi nedenlerden domaz. Kriz, ksmen bu klasik nedenlerden

203

domaz. Kriz, ksmen bu klasik nedenlere dayanmakla beraber,

esas olarak, sermaye hacminin geniletilmesinin bir yolu olarak
btn devlet tarihi boyunca benimsenmi bulunan ve DP zamann
da resmi politika haline getirilen enflasyonist yntemlerden kay
naklanr. DP ynetimi boyunca, ABD uzmanlarnn nerileriyle,
devletin elindeki sermayenin karlayamayaca lde geni yat
rmlara giriilmi, ancak bunun karlnda beklenen verim sala
namam, bunun sonucu olarak da parann deerinin drlmesi
ve enflasyon, balca "kaynak" haline gelmitir. Emperyalist ser
maye ihracna gvenerek izilen "kalknma planlar", emperyalist
sermayenin getirdiinden ounu gtrmesi sonucu tmyle iflas
etmitir.
Souk sava yllarnn bir dier ykc etkisi, emperyalistlerle
ilikiler, Trkiye'yi, karlayamayaca lde geni askeri harca
malara girmeye zorlamasndan domutur. ABD, "Sovyet tehlike
sine kar" Trkiye'ye grnrde geni bir askeri yardm program
uyguluyordu. Oysa aslnda, ABD yardm olarak orduya verilen
harp silah ve vastalarnn hemen hemen tamam, kinci Dnya Sa
va boyunca hurdaya km olanlardan seiliyordu. Trkiye, "yar
dm ve hibe" olarak ald aralarn yedek paralar ve tamirat mas
raflar olarak, ABD'ye son derece ykl bir fatura demek zorunda
kalyordu. Bir yandan, ABD'nin zorlamasyla hayali SSCB tehlike
sine kar byk bir nfusu, uzun sre silah altnda tutuyordu,
dier yandan da ordunun masraflar iin ABD'ye yksek karlar ka
zandryordu.
Emperyalist sermayenin bu ok ynl smrs, DP iktidarnn
ilk yllarnda halk ynlarnda uyandrlan "refah ve zenginlik"
umudunun tmyle snmesi sonucunu dourmu, halk muhalefeti
nin younlamasna sebep olmutu. Bu frsattan yararlanan CHP,
zellikle, zamlar, pahallk, enflasyon gibi ekonomik temalar esas
alan bir propaganda ile, muhalefeti kendi kanallarnda toparlamaya
ynelmiti. DP iktidar, muhalefetin ykseliini, sert siyasi yasak
tedbirleriyle nlemeye yneldi. Basna ok gl bir sansr uygu204

land, yasaklara uymayan gazeteciler tutukland. Muhalefet partisi

lideri nn'ye kar fiili saldrlar ve seim gezilerinin yasaklan
mas (3 Nisan l 960'ta Kayseri'ye girmesinin askeri kuvvet kullan
larak nlenmesi), gerginlii arttran ve bir i sav.a psikolojisinin
hakim olmasna yol aan olaylard.
Bu ortamda, DP hkmeti, 2 1 Ekim 1 96 l 'de yaplacak genel
seimlerden nce, muhalefetin her trn tmyle susturmak iin
TBMM'de bir "Tahkikat Encmeni"ni kurmaya karar verdi. "Tah
kikat Encmeni", "milli gvenlii tehlikeye sokan" her giriimi n
lemek, nceden yasaklamak yetkisine sahipti. Savclarn, sorgu
yarglarnn, askeri ve adli yneticilerin tm yetkileri, bu Enc
men'de toplanmt. Encmen, her trl yayn yasaklamaya, mat
baalar kapatmaya, soruturma iin gerekli grd her trden bel
geyi zapta yetkili olduu gibi; siyasi ierikli her trl toplanty,
hareketi ve gsteriyi yasaklamaya ya da olduu anda ne gibi bir
nlem uygulanacan kararlatrp, kolluk kuvvetlerine emir ver
meye de yetkiliydi.
Tahkikat Encmeni, 1 8 Nisan l 960'ta kurulur kurulmaz, btn
siyasi partilerin ve bunlara bal kurulularn her trden toplants
n ve yeni kurulularn oluturulmasn yasaklad. Baz yaynlar
derhal yasaklad ve "yayn yasana muhalefet etmenin yasak oldu
unu" aklad. CHP'nin, "milli gvenlii tehlikeye soktuunu"
ilan etti. zellikle bu son karar, devlet dzeyinde rgtl CHP'nin
asl gcn harekete geirmesi iin bir iaret yerine geti. "Ata
trk'n kurduu ve Milli Kurtulu Savan yrtm olan parti",
derhal, niversite evrelerinde, orduda ve genel olarak aydnlar
arasnda geni bir tepkiyi rgtleyerek harekete geirdi. Merkezi
yurtdnda bulunan TKP ve sol kamuoyu da, bu harekete katld.
TKP, bu hareketi, "faizme kar" bir hareket olarak benimsedi.
Bylece DP iktidarna kar, tpk on yl nceki CHP iktidarna
kar kurulmu olan geni ittifaka benzeyen bir ittifak gerekleti.
28 Nisan 1 960'ta, byk kitlesel katlmla balayan renci ha
reketi, iddetle bastrlmaya alld. renciler gittike yaygnla205

an bir direni rgtlediler ve eylemleri, zerlerine srlen ordu

birliklerine komuta eden subaylarca byk lde desteklendi.
nk, genel olarak aydnlar ve ordu, DP'nin "rejimi tehlikeye sok
tuu" dncesindeydi ve renci eylemlerinin, "rejimi korumaya
ynelik" olduuna inanyorlard. Nisan sonunda balayan yn ha
reketi, Ankara'ya da srayarak, gittike daha byk ynlar ku
caklayarak byd.
Darbeden sonra, renci eylemlerini deerlendiren btn burju
va yorumcular, 27 Mays darbesini zellikle tarihteki dier ihtilal
lerle kyaslarken, bir "ayaktakm hareketi" olmayna vurgu yap
maya zen gsterdiler. Gerekten "ayaktakm", yani iiler ve
kyldler, dorudan doruya iktidara ynelik eylemlere katlmam
lar, fakat ekonomik hak ve karlarn ciddi olarak geriye gtren
koullara kar kan muhalefetin doal sosyal temelini oluturmu
lard. Ayn zamanda bu sosyal temel, btn muhalefet hareketine
damgasn vuracak kadar youn bir etki biiminde kendisini gster
mi ve DP iktidarnn balca sosyal dayanaklar durumunda bulu
nan tekelci burjuvazi ve feodal gericilie kar halk muhalefetinin
iarlarnn olumasn son derece somut talepler halinde belirlemi
tir.
- " 27 Mays Devrimi"

Kemalist "ilericiliin" altn a, ite bu elikinin zerinde

ykselen 27 Mays l 960'ta gerekletirilen askeri darbenin ardn
dan yaand. Darbeden sonraki balca politikalar, esas olarak,
geni halk ynlarnn faist Bayar-Menderes ynetimine kar tep
kilerini kanalize etme zorunluluunun bir rn olmann renklerini
tayordu ve bu zellik, Kemalizmin, Kurtulu Sava yllarndan
sonra, ilk kez byk halk kitlelerinin ihtiyacn karlayacak bir
"sistem" gibi ortaya atlmasnn koullarn salyordu. Her eyden
nce, ar ekonomik, sosyal ve siyasal basklara kar gelien bir
kitle mcadelesinin ykselttii taleplerin pek ou, "27 Mays Dev-

206

rimi"nin programnda kendini hissettiriyordu ve bunlara kar.hk

olarak oluturulan politikalarn kayna olarak Kemalizm gsterile
biliyordu. Ayrca, 27 Mays 1 960 ncesi muhalefetin ban eken
CHP'nin ve onun "stiklal Harbi Kahraman" ve eski "Milli ef'
nvanlarn tayan Genel Bakan smet nn'nn temsil ettii
geleneksel Kemalist "ilerici" motifler, darbenin Kemalist bir kim
likle kamuoyu nne kmasn salayan politikalarn en gl
kaynayd. 27 Mays darbesi, bu iki kaynan canl tuttuu deer
leri kullanarak ve bunlarn en yaygn kamuoyu etkisi yaratcak
olanlarna yasa deeri yklereyerek ortaya kt.
Darbenin kamuoyuna kendisini aklarken ileri srd ilkele
ri, Milli Birlik Hkmeti'nin programnda yer alan cmlelerle y
lece zetleyebiliriz:
1. "Kemalist devletilii yeni artlara uygulamak" olarak tanm
lanan bir ekonomi politikas izlenecekti: Devletilik gene esas
unsur olacak, bununla birlikte, bir yenilii ifade eden "karma eko
nomi" kavramyla adlandrlan sistem iinde, "zel teebbs koru
nacak", fakat "gayrmeru ve ar kazanlar nlemek" iin tedbir
ler alnacakt. zel teebbse kar hem yeni bir yaklamm gibi
sunulan, hem de kukulu bir tutumu yanstan bu ifadelere, 27
Mays darbesinin dier belgelerinde de ska rastlanmaktadr. r
nein, Milli Birlik Hkmeti'nin dayand prensipleri yanstan
"Trk Kltr Dernei" tznde, "Gayrmeru kazanlara yol
aacak iktisadi artlar hibir ekilde yaratlmamaldr. Her trl
imkanlardan btn vatandalarn yararlanmalar salanmal ve her
eit inhisar (tekel) ve smrme kazanlarna engel olunmaldr"
deniliyordu. Bu yaklamn kaynanda, zellikle Bayar-Menderes
ynetiminin, "gayrmeru kazan yoluyla" ar zenginler yaratt
ve devlet kaynaklarnn "zel teebbse" peke ekildii propa
gandasnn etkisi vardr. Bu tema, 27 Mays'tan sonra kurulan ve
sonu.oda bir babakanla iki bakann idamna karar veren Yksek
Adalet Divan'nda, son derece st rtk bir biimde yarglama ko
nusu yaplm, "zel mlkiyet dmanl yaplyor" biimindeki
207

iddetli ve yaygn propaganda karsnda Milli Birlik Hkmeti, bir

halk talebi olan bu slogann hi bir gereini yapmamtr. Yalnzca,
tmyle gstermelik olarak, DP'nin eperinde yer alan "yksek ge
lirli" tccar, sanayici, komisyoncu ve toprak sahibine, ellerindeki
mlk ve para miktarn aklama (servet beyan) zorunluluu uygu
lanm ve gene ayn derecede geersiz ve ksa vadeli bir "Vergi Re
formu" hazrlanmtr. Vergi Reformu, szde, "sosyal adaleti" sa
lamak amacyla dzenlenmiti. Hi bir zaman uygulanamayan bu
yasaya gre, byk toprak sahiplerinin vergi muafiyetleri kaldrl
yor, Kurumlar Vergisi ve arazi vergisi oranlar artrlyordu.
Aslnda, MBK'nn bu yaklamnn, burjuvaziye ve zel mlki
yete kar bir tavr olarak yorumlanmas hi bir zaman doru deil
di. B u, tekelci burjuvazinin baz temsilcilerine kar yrtlen siya
sal propagandaya bal olarak ortaya km, sonra da, burjuvazinin
(hangi siyasi partiye ye olursa olsun, btn snf kapsayan) ciddi
ve bilinli mdahalesiyle giderilmi bir tepkiydi. Bu tepkinin yn
lendirdii 1 96 1 anayasas da, genel izgileri bakmndan, "zel te
ebbsn gayrmeru kazanca ynelik faaliyetini snrlamay" he
defledii sylenen bir "devletilik" perspektifi ile yaplmt.
rnein, maden .ve petrol yataklar, ormanlar, gller, tabii kaynak
lar zerinde zel mlkiyet, anayasa tarafndan yasaklanm, bu
alanlar kamu mal olarak korunmaya alnmt.
lk gnlerin gerilimi getikten, kitleler kontrol altna alndktan
sonra, darbe yanls evrelerin ve Milli Birlik Hkmeti'nin belge
lerinde, tekelci burjuvaziye gven verme endiesi daha ar basa
cak, birer reform slogan olarak ortaya atlan, "smrclere kar
sava" tedbirleri bir kenara braklacaktr.
2. Merkezi bir planla, btn lke kaynaklar milli ekonominin
ve zellikle de sanayinin gelimesini salayacak biimde seferber
edilecekti. ne kartlarak vurgulanan "Plan" kavram, gene DP
ynetiminin "savurganlna" ve "oy avcl" amacyla gereksiz
yere yaplm olmakla eletirilen yatrm programlarna yneltil
miti ve devletiliin belirleyici olmasna ynelik bir tedbirler top208

lamn ifade ediyordu. Bu kavrama bal olarak ve "Trkiye'nin

uzun vadeli planlar ve yllk programlar iinde belirli hedefler y
nnde kalknmasn salayacak almalar yapmak zere" kurulan
ve byk yetkilerle donatlan Devlet Planlama Tekilat, anaya
sa'nn 4 1 . maddesinde ifade edilen bir anlayn rn olarak orta
ya kt. anayasann daha sonraki darbelerle nce deitirilip sonra
da tamamen kaldrlacak olan bu maddesi yleydi: "ktisadi ve
sosyal hayat, adalete, tam alma esasna ve herkes iin insanlk
haysiyetine yarar bir yaay seviyesi salanmas amacna gre
dzenlenir. ktisadi, sosyal ve kltrel kalknmay demokratik yol
larla gerekletirmek; bu maksatla, milli tasarrufu arttrmak, yat
rmlar toplum yararnn gerektirdii nceliklere yneltmek ve kal
knma planlarn yapmak devletin grevidir." "Kalknma planlar"
yapmay "devlet grevi" olarak belirleyen bu madde, bir yandan
da, 27 Mays darbesini yapanlarn sonraki darbecilere devredecek
leri bir baka yerleik anlay, seilmi ve seilecek hkmetlere
kar bir gvensizlii dile getirmekteydi. Hkmetlerin zerinde,
onlara kumanda edecek, iktisadi ve sosyal gelime programlarn
yapmaya dorudan yetkili bir kurum olarak "Devlet Planlama Te
kilat", siyasi partilerin "oy hesabyla, milli davalara kar ilgisiz
kalmasn" nleyecekti. Siyasi bakmdan yaplacak dier dzenle
melerle birlikte bu anayasa hkm, darbenin dayand temel ilke
leri korumaya ynelik nlemlerdendir. Ne var ki, Devlet Planlama
Tekilat, burjuvazinin gerek ihtiyalar karsnda ilevsiz kal
m, bir sre sonra da, tamamen gstermelik bir kurum olarak sn
meye terkedilmitir.
3. Orta tabakalar, iileri ve kylleri korumak amacyla, yeni
yasalar karlacak (i kanunu, sendikalar ve grev kanunu), sosyal
reformlar (topraksz kyly topraklandracak radikal bir toprak
reformu) ve zellikle de "sosyal adaleti" salamak iin bir vergi re
formu yaplacakt. "Sosyal adalet" kavramn, blca propaganda
temalarndan biri olarak kullanan MBK hkmetlerinin ilk zaman
larnda, memur maalarnn (o zaman iin hayli yksek bir oran sa209

ylabilecek biimde) % 1 5 , emekli maalarnn da %35 arttrlaca,

baz temel ihtiya maddeleritin .fiyatlarnn ise drlecei ak
lan mt. MBK, ngiliz i Partisi'nin salk sistemini, milliletir
me programn rnek alan bir "Salk sosyalizasyonu" plan yap
m, "vatandaa bedava ila, hastane doktor salamay" vaat
etmiti. Bu da hibir zaman uygulanmayan tasarlardan biri olarak
kald.

4. Dnce ve ifade zgrl salanacak, herkes dnceleri

dorultusunda rgtlenme hak ve zgrlne sahip olacakt.
Oysa, faist talyan yasalarndan olduu gibi aktarld bilinen
Ceza Yasas maddeleri ilerliini koruyor ve bunlara dokunmay
dnmek bile MBK iinde, "milli karlara aykr" grlyordu.
Darbenin cumhurbakan olan Orgeneral Cemal Grsel, o sralarda
kurulan Komnizmle Mcadele Dernekleri'nin eref bakan ol
mutu. Antikomnizm, MBK'nn temel eilimlerini tanmlayan
balca kavram olmaya devam ediyordu. zellikle Krt halk ze
rindeki basky sistemli hale geti,rmek iin gelitirilen nlemler,
anayasann bu hkmn son derece clz bir grntye eviriyordu.
"} Aa Olay" olarak bilinen, Krt siyasi ahsiyetlerine kar uy
gulanan byk srgff cezas, "komnizm propogandas yapmak
tan" tutuklanan yazar ve gazeteciler, o dnemin "anayasa teminat
altndaki" dnce zgrlnn snrlarnn nereye kadar olduu
nu gsteren rneklerdit.
27 Mays anayasas, kamuoyunda onay bulan balca maddele
rini, Birlemi Milletler Anayasas'nda ifade edilen siyasal hak ve
zgrlklerle ilgili maddelere dayandrmt. Bu bakmdan, bir
"Bat Demokrasi"nin tad temel zellikleri tama iddiasn yan
styordu. Ne var ki, bu zellikler, o srada Trk Silahl Kuvvetle
ri'nde fiilen hakim hale gelmi bulunan darbeci kk rtbeli su
bapiann, aadan gelen kitlesel halk muhalefetinin basks
karsndaki eilmJerinin bir sonucu olmaktan te bir deer tam
yordu. Kald ki, kk rtbeli subaylar, DP dneminde izlenen ik
sitadi politikalar sonucunda, alt dzeyde maal memurlar kategori-

210

sinde bulunuyorlar ve byk bir ksm, subaylk dnda, gizli ek

iler yapmak zorunda kalyordu. Darbeden sonra anlarn yazan
General Fahri Belen, bu durumu yle anlatr:

"Ordu, keyfi hare

ketlerden, DP'nin koruduu adamlarn orduya girmesinden . . .
memnun deildi. Fakat asl derin yara maddiydi. Ordu efradnn
eski klalardaki hayatyla, iksitadi devlet teekllerindeki lks
hayat tezat tekil ediyordu. Asker emeklilerinin durumu da orduyu
endieye dryordu.Maiet derdiyle, gece frlk ve buna ben
zer iler yapan subaylar da vard. " (General Fahri Belen: "Demok

rasiden Diktatrle") Kukusuz, Subay kadrosunun maddi bakm

dan skntl bu durumu, darbenin esas nedeni deildi. Onlarn
bizzat kendilerinin dk maal memurlar durumunda olmas da,

ordunun bir kurum olarak byk tekelci burjuvazinin ve toprak

aalarnn devletinin bir arac olma konumunu deitirmiyordu.

Ama darbeci kk rtbeli subaylarn "gayrmeru yollardan zen

gin olanlara" kar tepkilerini ve "devletilik"ten medet uman ei

limlerini anlamak bakmndan iinde bulunduklar durum nem ta

maktadr.

27 Mays darbesi, ite bu

zellikleriyle, ilk anda, ii ve emeki

ynlarnn muhalefetiyle ve renci genliin eylemli gc tara

fndan temsil edilen aydnlarn tepkisiyle birleen kk rtbeli su

baylarn ban ektii bir politik eylem grn vermektedir.

Fakat, gerek darbeyi ynlendiren ve kontrol eden esas glerin ba

nda ABD emperyalizminin bulunuyor olmas, gerekse, siyasi

temsilcilerinin devre d kalmasyla etkilerini ksa bir sre iin yi

tiren tekelci burjuvazinin, sratle toparlanarak duruma olaan dev

let mekanizmalar iinde el koymasyla, bu durum, yalnzca bir

darbenin derinlerinde yatan etkisiz bir motif olarak kalmtr. Bu

yzden, bu zayf ve dier denetleyici ve ynlendirici glerin ok

gerisinde kalan olay,

27

Mays askeri darbesinin esas nedeni ve

onu bir "devrim" yapan gerek z olarak grmek tamamen yanlt

cdr.

27 Mays Darbesine, halk ve demokratik bir ierik yaktran211

lan yanlt.an ey, darbenin zerinde ykseldii bu sosyal kaynaklar

dr. Bu kaynaklar, hareketin potansiyeli olarak kalm, fakat dier
yandan, siyasi ve ideolojik bakmdan darbe, bu glerin kendileri
ne zg bir eylemi olmak bir yana, onlarn demokratik bir tarzda
gelimesine ve kendilerini gerekten ulusal-halk bir zeminde
ifade etmelerine kar bir mdahale olarak kesinlemitir.
27 Mays Askeri darbesini, "halk, demokratik" bir hareket ola
rak yorumlayanlarn bir baka dayana, o dnemde, zellikle Or
tadou'da ve Arap lkelerinde, Sovyetler Birlii'nin destekledii
askeri rejimlerle, 27 Mays Darbesini gerekletirenler arasnda bir
benzerlik bulma abasdr. Sovyetler Birlii, o yllarda, ii ve halk
devrimlerinden yz evirerek, bir dnya hegemonyas iin nem
tayan stratejik blgelerdeki askeri darbelere ynelmiti. Smrge
ci ilikilerden ac eken, ibirliki egemen snflarn ulusal onuru
ineyen tutumlarna tepki duyan ulusal hareketlerin, Asya, Afrika
ve Latin Amerika'da eitli lkelerde, ordu iinde de alkantlar ya
ratmas ve ulusalc subaylarla iliki iinde iktidara el koyma giri
imleri, Sovyetler Birlii tarafndan destekleniyor ve bu glerin
eylemleri ve iktidara el koymalar, "Kapitalist olmayan kalknma
yolu" olarak onaylanyor, askeri darbeler sosyalizme ynelmi re
jimler olarak reklam ediliyorlard. Geri sz konusu lkelerdeki bir
ok askeri rejim, ibirliki krallara, monarjik diktatrlklere kar
olmakla kalmyor, bata ABD, Fransa ve ngiltere olmak zere,
balca emperyalistlerin hakimiyetlerine kar da yneliyor ve onla
rn dnyadaki balca dman olarak grdkleri SSCB'ye de ya
knlayorlard. Bu darbeler, ayn zamanda Sovyetler Birlii'ne
dorudan bal, "Komnist" Partilerin de iinde bir biimde yer al
d darbeler olarak gerekleiyordu ve bir reform programn da
uygulamaya alyorlard. zellikle Msr, Suriye, Irak ve bir dar
beyle deil ama gerek bir milli kurtulu savayla Fransz smr
geciliini toprandan kovmu bulunan Cezayir, bu alanda "rnek
lkeler" olarak gsteriliyor, "yeil sosyalistler", "slami-Arap sos
yalizmi" gibi adlarla anlyorlard. 27 Mays darbesi, Sovyetler Bir212

lii'nin de TKP'nin de inisiyatiflerinin tamamen dnda gerekle

ti. Hatta, KGB'nin bile darbe hakknda istihbarattan yoksun kald
kabul edilmektedir. Gene de, gerek SSCB, gerekse yurtdnda bir
"mlteci rgt" olarak faaliyet gsteren TKP, darbeciler adna ilk
konumay yapan Alpaslan Trke'in "NATO'ya, CENTO'ya ve
ikili anlamalara" ball aklamasna karn, darbeyi cokuyla
karlam ve desteklemilerdir. 27 Mays darbesinin, ilk anda de
ilse bile, zaman iinde "kapitalist olmayan kalknma yolu"na ge
ebilecei umudu, TKP evrelerinde olduu kadar, ilerici aydn
evrelerce de etkili olmutur.
Bu umudun bir yann, sz konusu evrelerin devlet ve snflar
mcadelesi hakkndaki bilimsel tezlerden habersiz beklentileri
oluturuyorsa, dier bir tarafn da, MBK iinde yer alan kimi su
baylarn kiisel zellikleri oluturuyordu. Komite iinde, deiik
siyasal grlere sahip subaylar bulunuyordu ve bunlardan bazla
r, halk reformlarn uygulanmas konusunda dierlerine gre
daha ne kmlard. Ama ayn Komite iinde, Hitlerci tipte faist
subaylar (ki bunlardan biri olan Alpaslan Trke'i, Sovyet kaynak
lar "en radikal, ilerici subay" olarak deerlendiriyordu), nn'ye
bal olanlar da bulunuyordu.(*) Bu durum, Komite'nin kendine
zg bir . politikaya, kendi iinde tutarl bir ideolojiye ve hedefler
cmlesine sahip olamamasna yol ayor, Komite'nin ve dier dar
beci subaylarn zellikle emperyalist odaklar tarafndan ynlendi
rilmesini ve darbenin hedeflerinin ve ynelimlerinin bata ABD
olmak zere, NATO evreleri tarafndan belirlenmesini kolaylat
ryordu. Kald ki, kendilerini darbenin esas aktrleri gibi gsteren
bu subaylar, gerekte, yalnzca Bayar-Menderes rejiminin, Ortado
u lkelerinde artk alkanlk haline gelen askeri bir darbe aracl(*) 1 964'te, MBK iinde yeni bir darbe gerekletirilmi ve 1 4 subay tutukla
narak Komite'den uzaklatrlmt. Daha sonra, bu subaylardan bir ksm TP'e,
bazlar CHP'ye girdi; Alpaslan Trke'in balarnda olduu bir grup ise, daha
sonra MHP adn alacak olan CKMP (Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi)'ne ye
oldular.

213

yla yklacan nceden gren ve bu hareketi denetleme aralar

n elinde tutan emperyalizmin eyleminin figranlar durumunday
dlar. CIA'nn ve NATO evrelerinin darbeyi nceden bildikleri ve
buna ramen, has adamlar Bayar-Menderes'i uyarmadklar bugn
artk aka biliniyor. Bunun tek bir nedeni vardr: Gelecek olanla
rn da, gidecek olanlar kadar NATO'cu, onlar kadar Amerikanc
olacaklarnn, ABD'nin izdii snrlarn dna kmayacaklarnn
bilgisi, ABD'nin elinde bulunuyordu. Bir bakma 27 Mays darbesi
bu zellikleriyle, SSCB'nin beklentilerine cevap verecek trden bir
"ilerici askeri darbe" olasln da ortadan kaldrm, ordu iindeki
eitli kaynamalar bir defada patlatarak etkisiz ve emperyalizme
baml bir hareket halinde 'ayn kanala akmalarn salamt.
Bayar-Menderes iktidarnn son aylarnda kesilmi bulunan "d
yardm"n ve kredilerin, darbeden sonra almas da, "27 Mays
Devrimi"nin, "bamszlk-halk" karakteri hakknda ABD em
peryalizminin dncelerini yanstan bir baka rnektir.
- 27 Mays Anayasas Ve i Haklar

27 Mays darbesini bir "devrim" olarak grenlerin ileri srd

kantlar iinde, darbeyle yaplan anayasa'n ilk kez grevli

topluszlemeli sendikal haklara yer vermi olmasdr.
Milli Birlik Komitesi'nin ii haklar hakkndaki gr u sz
lerde zetlenmektedir:

"iye yeni i alanlar bulmak, iinin emeini deerlendirmek

ve geleceini garanti etmek iin byk i gcne dayanan yatrm
projeleri, sanayileme ve ehirleme hareketleri, ii meselelerine
bal olarak ele alnmak suretiyle yeni i sahalarnn almas sa
lanmaldr. " (Trk Kltr Dernei Tz, s. 985)
i haklarndan sz etmenin uzun yllar boyunca "komnistlik"
olarak deerlendirildii bir lkede, aslnda son derece geri ve hi
bir bilimsel deeri olmayan bir burjuva tasarya karlk den bu
szler, MBK'nn ii yanls olmasa bile, "iileri dnen" bir h-

214

kilmet olduu izlenimi kolayca yaratmtr. "inin emeinin de

erlendirilmesi" gibi hibir somut karl olmayan vaadlerin yan
sra, "iiye yeni i alanlar amak" gibi anlamsz vaadler de, o d
nemin koullarnda bir ilericilik olarak nitelendirilebilmitir. e
riksiz olmalarna karlk, bu szler, gerek darbenin kaynanda,
gerekse hkmetin kendine taban araynda, ii snfnn nemli
bir yer tuttuunu gstermektedir.
MBK'nn "Hkmet program" saylabilecek bu belgeden
sonra, 1961 anayasas'nda da, "ii haklar"na yer veren maddeler
konulmutur. Bu anayasay "ilerici ve emekten yana" olarak nitele
yenlerin dayand balca maddelerinden biri olan 42. Madde,
yleydi: "alma, herkesin hakk ve devidir. Devlet, alanla
rn insanca yaamas ve alma hayatnn kararllk iinde geli
mesi iin sosyal, iktisadi ve mali tedbirlerle alanlar korur ve a
lanlar destekler, isizlii nleyici tedbirler alr." Bu szler de,
burjuvazinin uluslararas alma koullan hakknda genel szle
rinden te bir anlam tamamaktadr. Tek zellii, Trkiye'de ilk
kez teleffuz ediliyor olmasdr.
Dier yandan, anayasann 47, 46 ve 44. maddelerinde de, iile
rin uzun sredir uruna mcadele verdikleri grev, topluszleme,
sendikalama, cretli tatil haklar tanmlanm bulunuyordu. Ka
dnlarn ve ocuklarn ar ilerde altrlmas da, ayn maddeler
tarafndan yasaklanyordu. Bylece 1 936 tarihini tayan ve grevi
yasaklayan i kanunu, artk geersiz hale gelmiti.
Btn bunlar, zamann ilerici evrelerinde, "anayasa'nn emek
ten yana olduu" grnn yerlemesine yol amtr. Oysa bu
yaklamn aa kard gerek, anayasann emekten yana oldu
u" grnn yerlemesine yol amtr. Oysa bu yaklamn
aa kard gerek, Anayasa'nn gerekten emekten yana olup
olmadndan ok, zamann "ilericilerinin", "emekten yana" kavra
mndan ne anladklardr.
Kukusuz, faist Alman ve talyan hukukundan alnan rnekler
zerine ina edilen Kaminu'nun anayasa ile geersiz klnmas,
215

ii snf mcadelesinin bir yansmasyd ve bu mcadelenin btn

zamanlara yaylan zahmetli ve etin srelerine gre, ok fazla bir
dn de saylmazd. Buna ramen, devletin silahl kuvvetler eliyle
demokratikletirilmesi masalna teden beri inanm bulunan Trk
entelektelleri, ii haklarnn da yukardan ve ordu mdahalesiyle
verildii propagandasna yllarca alet olmu, bunun teorisini yap
mtr.
Oysa, 6 1 anayasasna ii haklarnn girmesini salayan, bizzat
iilerin kendi mcadeleleridir. Grev, toplu szleme, sendika, sos
yal haklar, Trkiye ii snfnn, yz yllk mcadelesinin dei
meyen sloganlar ve talepleri olarak, snfn varl ile birlikte orta
ya km ve Cumhuriyet tarihinin siyasi ve sosyal olaylarna
damgasn vurmutur. 27 Mays gibi, geni halk muhalefetinin
kontrol altna alnmas ve sistem kanallar iine aktlmas operas
yonunun, bu haklan yok saymas ve ii snfnn maddi gcnn
karsna gemeyi gze almas dnlemezdi. Tpk, darbeye
giden srete byk rol oynam bulunan niversite evrelerine,
geni bir zerklik tannmas, DP ynetimi srasnda byk basklar
la karlaan basn evrelerine imtiyazlar, haklar ve karlar salan
mas gibi, iilere de, aslnda hi de abartlmayacak baz haklar ta
nnm olmas, sadece sosyal ve siyasal ilikilerin doasndan
kaynaklanan bir gereklilikti.
- 27 Mays Hareketinin eriden Blnmesi

Ve Yeni Siyasi Akmlara Kaynak Oluturmas

27 Mays askeri darbesi, bir elikiler yumann rnyd ve
zerinde ykseldii btn sosyal elikileri ayn zamanda kendi
bnyesinde de tayordu. Bu elikili yap, kadro dzeyinde, farkl
siyasi ve ideolojik yaklamlara sahip subaylar olarak grnyordu .
Fakat 27 Mays'n temel elikisi, byk bir halk muhalefetinin
dalgalar zerinde gereklemi olmasna karlk, esas grevinin
bu muhalefet dalgasn bastrmak olmasyd. Darbeci subaylar, bir

216

yandan DP rejimine kar birlikte hareket eden herkesin ortak slo

ganlarndan hareket ederek bir program oluturmaya, dier yandan
.da DP'nin temsil ettii emperyalizme baml kapitalist yapy ve
onun siyasi ifadesi olan devlet dzenini korumaya alan egemen
snf politikalarn uygulamaya alyorlard. Bu eliki, darbeci
subaylar kadrosuna, siyasi gr ayrliklar biiminde yansd.
Ayn zamanda, darbe, ilan ettii hemen hemen hi bir hedefe ula
amam, ne yatrmlar iin tasarruf salanabilmi ne de plann
koyduu retim hedefleri gereklemiti. Bu durumda, daha sonra
ki btn "sol cuntac" eilimlere kaynaklk edecek olan tartma,
MBK iinde u verdi. Temel soru u idi: "Kalknma, parlamenter
demokrasi sistemi iinde mi yaplmal, yoksa bir askeri diktatrlk
altnda m gerekletirilmeli?" B u tartma, ilk sonucunu, 14
Kasm l 960 tarihinde bir i darbe biiminde verdi. Bu tarihte,
MBK'nn Alpaslan Trke nderliindeki 14 yesi tutuklanarak
yurt dna srgn edildiler. Bu grup, iktidarn CHP'ye devredilme
sine ve seimlerin erken yaplmasna kar kyor, askeri ynetim
altnda "Devrim hedeflerine" ilerlenmesini savunuyorlard.
MBK iindeki grubun tasfiyesinden sonra, CHP'nin savunduu
biimde, parlamenter rejime gei iin bir sre balad. 6 Ocak
l 96 1 'de, "Kurucu Meclis" almalarna balad. lk i olarak, bir
"Anayasa Komisyonu" kuruldu ve byk ounluu niversite
retim yelerinden oluan bir kurulun hazrlad anayasa tasla
zerine almalar balad. Bu arada, eski DP mensuplarndan da
rda kalanlar da, yeni bir parti kurma giriimini srdrrken, ordu
iindeki huzursuzluk, yeni rgtlenmelerin ortaya kmasna
zemin hazrlyordu. O srada, Kara Harb Okulu Komutan olan
Talat Aydemir, ordu iindeki "cuntac" gruplardan en glsne
nderlik ediyordu. Talat Aydemir, nce, 21 ubat l 962'de
nn'nn babakanl srasnda darbe giriiminde bulunmu, ba
arszlkla sonulanan bu giriimden sonra affedilmi, fakat 2 l
Mays 1 963'te, tekrar, parlamentoyu datarak reformlar askeri y
netim altnda srdrmek zere yeniden darbeye kalkmt. Bir
217

ksm aydn tarafndan da desteklenen (*) bu giriime temel olan

dnceye gre, mevcut siyasi partilerin tm oy avclndan
teye gemiyorlard, "memleket meselelerine vakf deillerdi" ve
par1amento seimleri, yalnzca bu gnn gn etmeye bakan parti
lerin yietime gelmesine izin veriyordu. Bu durumda, "devrimi he
define ulatrmak iin", parlamentoyu feshetmek isteyenlerle, "sos
yal refornifar demokratik parlamenter yollardan gerekletirmek"
dnceini. niversite evrelerine de, ordu yksek kademesinde de
haki hale getiren CHP, kar karya geldi. DP'ye kar orduyu
kkrtm bulunan CHP, bu andan itibaren parlamentonun stnl
ilkesini savunmaya ve orduyu "radikal" unsurlardan arndrma
politikas uygulamaya balad. Albay Talat Aydemir ve arkadala
r, ikinci giriimlerinden sonra idam edildiler.
Bu, 27 Mays'n esas grevinin - zellikle ordu iindeki kontrol
den km muhalefet odaklarn ABD'ye bamllk iinde uysal
latrma ve tasfiye etme - nemli lde(**) tamamland ve siste
min tekrar rayna oturduu nokta olarak kabul edilebilir.
Ancak, 27 Mays darbesiyle sonulanan DP'ye kar muhalefet
dneminin iarlar ve bu iarlar etrafnda oluturulmu bulunan
byk ittifakn hedefleri, zellikle de bu ittifak iinde ordunun
nemli bir kesiminin bulunabilmi olmas, nemli bir aydn kesimi
nin, bu model zerinden devrim teorileri gelitirmeleri iin etkili
bir zemin oluturmutur.
O dnemden sonra, Trkiye'de, sol hareketin belli bal karakt
ristiklerinin olgunlamaya balad ve bir siyasal hareket olarak .
nitelik kazand yeni bir dnem balayacaktr.

(*) rnein, o dnemde Akam gazetesinde ke yazarl yapan Aziz

Nesin, Milli Birlik Komitesi'nin hi deilse drt yl daha iktidarda kalmas gerekti
ini savunuyordu.
(***) Ordu iindeki denetlenemez gruplarn tasfiyesi iin, 27 Mays'tan sonra
da, uzun bir sre mcadele edilmesi gerekmitir. Tasfiye srecinin tamamlan
mas, ancak 1 2 Mart 1971 darbesinden sonra mmkn olabilmitir.

218

- " Kalknma Modelleri" Tartmasndan

Sistem Tartmasna
60'l yllarda, siyasi partiler arasnda ve kamuoyunda, balca
tartma konusunu, "kalknma modeli"nin ne olabilecei oluturur
ken ve bu esas olarak ynetici snflarn kendi i tartmas halinde
geliirken, bu tarihten itibaren, egemen snflarn dna taan ba
msz bir kamuoyu olumaya balam ve dorudan doruya siste
min kendisi tartma konusu yaplr hale gelmitir. O zamana
kadar, "ilericilik ve gericilik", hakim snflarn farkl gruplar ara
snda bir atmann kavramlar olmay aamazken, bu tarihten iti
baren, alan ynlarn da taraf olduu bir tartma halini almtr.
lericilik ve gericilik tartmas, ilk kez, "yobazlarla Atatrkler
arasnda" bir ayrm anlatmaktan karak, emekten yana ya da ser
mayeden yana olmak anlamn bu yllarda kazanmaya balamtr.
Gene Trkiye tarihinde ilk kez, sosyalizm kavram, byk ynlar
ve aslnda bir ou yalnzca burjuva reformlar peinde olan aydn
kesimlerini de kapsayacak lde yaygn bir tartma ortam bul
mutur.
27 Mays askeri darbesiyle 1 2 Mart ve 1 2 Eyll darbeleri ara
sndaki temel fark da, ite bu entellektel ortamn zelliklerinde
bulunabilir.
leriki blmnlerde inceleyeceimiz YN-DEVRM izgisi,
yalnzca 27 Mays darbesiyle birlikte alan bu yeni entelektel or
tamn niteliklerini en karakteristik zellikleriyle yanstmakla kal
mam, ayn zamanda, Trkiye sol hareketinin balca eilimleri
zerinde de etkili olarak, gnmze kadar sregelen sonular do
urmutur. Bu yzden, 27 Mays'n dier askeri darbelerden ayr
lan zgn yanlarn, onun birer uzants olan asker-sivil aydnlarn
oluturduu siyasi hareketleri inceleyerek aa karmann nemli
ve gerekli olduunu dnyoruz.

219

2.

SSTEM NDE " SOSYALZM" :

"YN" CLK

27 Mays sonrasnda, Trkiye aydnlarnn tartma gndeminin

balca maddesini, "lkenin hangi yoldan kalknabilecei" sorusu
nun oluturduunu, ve balca siyasal ayrmlarn da, soruya verilen
cevap ekseninde biimlendiini, nceki blmde grmtk. Tar
tmann, zellikle gelien ii snf hareketinin etkisiyle, giderek
daha net bir sosyal zemine oturmasnn entelektel dzeydeki ilk
sonucu, "sol" ierikli ve "sosyalist eilimli" bir yayn faaliyetinin
doup gelimesi ve tartan gruplarn bu yeni eilim bakmndan
ayrmas oldu. B u, sz konusu tartmann , "kalknma davas"
zerine olmaktan karak, bir rejim-dzen tartmas halini almas
nn da balangcn oluturur.
1962 ylnda yaynlanmaya balayan YN dergisi etrafnda
toplanan bir grup aydn, derginin yayncs Doan A vcolu'nun te
orisyenliini ve rgtleyiciliini yapt bir akm olma zelliini,
bu tartmada tuttuklar yer kadar, ileri srlen tezlerin gerekleti
rilmesi yolundaki ciddi darbeci rgtlenme tarzlaryla da kazand
lar.
YN-DEVRM izgisi, 27 Mays darbesiyle birlikte alan
yeni siyasal ve entelektel ortamn en karakteristik zelliklerini
yanstmakla kalmam, ayn zamanda, o dnemde dnyada egemen

220

olan balca reformcu dnce ve siyaset akmlarnn bir karmaa

sn da temsil ederek, Trkiye sol hareketinin balca eilimleri
zerinde de etkili olmu ve gnmze kadar sregelen sonular do
urmutur. YN-DEVRM izgisinin incelenmesi, bu bakmdan,
27 Mays darbesinin sosyal ve siyasal karl olarak ortaya kan
ve "asker-sivil aydn hareketi" olarak adlandrlan akmn incelen
mesi ile snrl kalamaz. Sz konusu hareket, Trkiye solunun teo
rik ve ideolojik balca zelliklerinin oluumunu belirlemi ve Tr
kiye solunun nemli bir kesimi, sosyalizme yneldii oranda, bu
etkilerden kurtulma mcadelesine zel bir arlk vermek zorunda
kalmtr. Bu blmde, YN-DEVRM izgisinin balca zellik
lerinin yan sra, bu izginin etkilerini sol iinde glendiren Milli
Demokratik Devrim izgisini de ele alacaz.
- Yn Ve Devrim Dergilerinin Bahca zellikleri
27 Mays darbesinden yaklak bir buuk yl sonra yayn hayat
na balayan YN, her eyden nce, bu askeri darbenin ifade ettii
sosyal ve siyasal hareketi hemen hemen btn ynleriyle ieriyor
du. Dergi, her eyden nce, darbeye destek olan ve bu yolla "lke
kalknmasnn nndeki engellerin" temizleneceini uman ve siya
si grleri esas olarak Kemalizmle tanmlanabilecek aydnlar iin
geni bir platform oluturuyordu. Ne var ki, Kemalizm, bugn ol
duu gibi, o d(,)nemde de, ak bir tanm yaplabilmi, unsurlar
netlikle saptanp zerinde anlalm bir doktrin olmaktan ok,
geni anlamda yurtseverlik ve kalknmaclk temalarn pratik poli
tikann temeli olarak gren, ama daha ok, 1 96 1 Anayasas ile
kesin bir devlet emasnn oluturulmasna esas tekil eden,
CHP'nin Atatrk'ten devrald ve bayrana yazd laiklik, cum
huriyetilik, devletilik, milliyetilik, devrimcilik, halklk gibi
kavramlara canllk kazandrmay hedefleyen bir akm olarak gr
nyordu. Dolaysyla, ekonomik program bir bakma hazr gibi
kabul edilen bir iktidar plan sunduu kans veriyordu.
22 1

Aydnlar arasndaki yaygn inana gre, 27 Mays, sz konusu

ilkelerin hayata geirilmesi iin elverili ortam yaratm, ancak ik
tidar, bunun uygulanmasn mmkn klacak kadrolarn eline ge
memiti. stelik, " demokrasiye geilmesiyle birlikte" , yeni oluan
parlamentolar ve bunlarn ortaya kard hkmetler, bu ilkeleri
uygulamak bir yana, lkeyi, gitgide daha geri bir programla yneti
yorlard.
Bu gr ortak paydalar olarak kabul eden ve kendi grleri
ni, bir tr "sosyalizm" olarak adlandran, ancak bununla neyi kas
tettikleri ok ak olmayan bir grup aydn, YN dergisinin k
bildirgesini imzalad.
YN Bildirgesi, Kemalizmin ilkelerine uygun bir program ne
risi sunuyordu ve bunun en geni kesimlerce tartlmasn neri
yordu. Gerekten, bildirgeyi, ilerinde dnemin nde gelen isimle
rinin de bulunduu binin zerinde aydn imzalad.
Bildirge, drt ana maddeden ve bunlara aklk getiren on be
blmden meydana gelmiti.
Birinci madde, "Atatrk devrimleriyle ama edinilen ada
uygarlk seviyesine ulamann", ancak "milli istihsal seviyesini
ykseltmekte gsterilecek baarya" bal olduunu aklyor ve
sonraki blmlerde de, "istihsal seviyesi" (retim dzeyi)nin yk
seltilmesinin salayaca sonular zetleniyordu. Buna gre,
"memleketin sosyal yaps deiecek, "ehir-ky ikilii ortadan
kalkacak"; "ktlelerin kltr seviyesi ykselecek", "yaama ig
dsnn renme merakna ar basmas" nlenecek; "Trk de
mokrasisinin yaamas" salanacak; "sosyal adalet" gerekletire
bilecekti.
kinci madde, "Trk toplumuna yn verebilmek durumunda bu
lunan, retmen, yazar, politikac, sendikac, mteebbis ve idareci
gibi kimselerin, belli bir kalknma felsefesinin ana hatlar zerinde
anlamaya varmalarnn" zorunlu olduunu aklyordu. Bu mad
dede, Trkiye'nin iinde bulunduu sosyal ve ekonomik krizin ne
denleri ve bunun sonular hakkndaki grler zetlenerek, "Tr222

kiye'nin kaderine hakim olabilecek durumda bulunan evreler"in,

bu durumun "uuruna henz varmam" oldu syleniyordu.
"Hem kalknma istenmekte, hem de kkl reformlara kar konul
makta ve yeni davranlar yadrganp. ktlenmektedir. Byle .bir
tutumun sonucu olarak, toplum hayatnn gidiinde .sz sahibi ola
cak birok kimse, d yardmlarn biraz genilemesiyle, turizmin
gelitirilmesiyle, sebze ve meyve ihracatnn artmasyla kalknma
davasnn zlebileceine iten inanmaktadr. " Kalknma felsefe
sinin esasn, planl ekonomi kavram oluturmaktadr. Devlet Plan
lama Tekilat'nn esas olarak bu planlar yapmaya yeterli olduu
sylendikten sonra, bu tekilata yn verecek siyasi iktidar evrele
rinin bir kalknma felsefesi zerinde anlamam olmas, ba'lca
engel olarak gsterilmektedir.
nc madde, kalknmann nasl salanacana ilikin bir plan
nermektedir. "Kalknma felsefemizin hareket noktalar olarak,
btn imkanlarmz harekete geirmeyi, yatrmlar hzla artrmay,
iktisadi hayat btnyle planlamay; ktleleri sosyal adalete kavu
turmay, istismar kaldrmay ve demokrasiyi ktlelere mal etmeyi
zaruri sayyoruz." denildikten sonra, bu amaca varmann ancak
"yeni bir devletilik anlayyla" mmkn olaca belirtiliyordu .
"Yeni Devletilik", bir karma ekonomi sistemi olarak dnlyor
du, ancak, " arlk merkezi zel teebbs olan bir iktisadi sistemin,
bugnk yapsyla Trkiye'yi . . . ada uygarlk seviyesine eritire"
bileceini sanmyoruz'' szleriyle, karma ekonomi sisteminde, arl
n devlet sektrne verilmesi neriliyordu. "zel sektre dayanan
bir kalknma, yavatr, strapldr, israfldr ve sosyal adaletle ba
damas, az gelimi bir memlekette, imkanszdr." Maddenin dier
blmleri, iel sektr arlkl bir kalknma abasnn siyasi, ekono
mik ve sosyal bakmdan yol aaca sakncalarn anlatlmasna ayrl
mt. Maddenin son paragraf, bugn hala gncel olan bir tartma
ya yneltilmi bir cevaba ayrlmt: ''Birtakm devlet iletmelerinin
verimsiz kal sebeplerini, devletilikte deil, aksine, yeter derecede
devleti olmaymzda ve devletilii sistemli bir ekilde uygulama-

223

ymzda aramak gerektiine inanyoruz."

Drdnc madde ise, btn blmleriyle birlikte, devletilik
anlaynn aklanmasna ayrlmtr. nceki maddelerde de syle
nen pek ok tez, burada daha geni bir biimde tekrarlanmaktadr.
Bildirgeyi imzalayanlar arasnda, hayatlar boyunca byle bir
program savunmu ulunan Muammer Aksoy, Bahri Savc, lhan
Seluk gibi Kemalistlerin yan sra, Sadun Aren (bir dnem Dev
rim gazetesinde bayazar), Yaln Kk, Sencer Divitiolu, dris
Kkmer gibi "sosyalist"ler, Kemal Tahir, Hasan Hseyin Kork
mazgil, Fakir B aykurt, Tahsin S ara, Adnan Veli, Muzaffer Erdost
gibi nl yazarlar, sanatlar bulunuyordu. Bunlardan baka, emek
li subaylar, milletvekilleri, bankaclar, sendikaclar, gazeteciler,
niversite retim yeleri ve rencileri bildirgeyi imzalamlard.
Bu geni katlm yelpazesi, YN'e yazan imzalarla birlikte d
nldnde, sorunun ortaya konu biiminin ve zm nerileri
nin, ne lde yaygn bir toplumsal kesim tarafndan benimsendi
ini gstermektedir. Derginin srekli yazarlarnn listesi, yalnzca
YN'n yaygn etkisini ve her kesime seslenme baarsn gster
mekle kalmyor, ayn zamanda, o dnemde Trkiye aydnlarna
egemen olan genel dnce yapsn da gsteriyor. Yazarlarn
tm, bugn de Trkiye'nin sanat, edebiyat, siyaset, ekonomi ve
sosyal bilim konularnda sz geen yazarlardr. Bu yazarlar ara
snda, yazmzn sonraki blmnde zerinde duracamz Milli
Demokratik Devrim izgisinin teorisyenleri ve rgtlerinin de
(bata Mihri Belli olmak zere, Ahmet Say, Muzaffer Erdost,
Vahap Erdodu, Muvaffak eref) bulunduunu ekleyelim.
YN, yalnzca bir politika dergisi deildi. Sanatn her dalna
ilikin eletiri ve yorum yazlarnn yan sra, bata Nazm Hikmet
olmak zere, Cahit Irgat, Ceyhun Atuf Kansu, kran Kurdakul,
Fazl Hsn Dalarca, Can Ycel gibi airlerin iirlerine, Orhan
Kemal, Yaar Kemal, Kemal Tahir, Memet Fuat, Attila lhan gibi
edebiyatlarn rnlerine de yer veriyordu. YN'de, tarih, felsefe,
an, eitim, gibi konularda da, dnemin etkili yazarlarnn alma-

224

lan yaynlanyordu.
Bu yapsyla YN, her hafta, otuz bin okuyucuya ulayor, her
konuda, Trkiye'nin gndemini etkileyen, geni lde tartlan ve
yank uyandran bir yayn .hayat srdryordu.
YN'n kurucusu ve srekli bayazar Doan A vcolu,
YN'deki yazlarndan daha ok ve kalc etkisini salayan temel
eseriyle tannyordu: "Trkiye'nin Dzeni". Bu alma, Trki
ye'nin sosyo ekonomik tarihini, siyasi yapsndaki deiikliklerle
birlikte bir btn olarak "Marksist adan" inceleyen ilk eser olmak
iddiasn tamak bakmndan, yaynland andan itibaren, gerek
YN kadrosunu, gerekse sonraki gelimesi iinde Trkiye solunun
btn kesimlerini derinden etkilemitir. Sz konusu eser, Trki
ye'nin Osmanl mparatorluu dneminden balayarak, geri kalm
lnn tarihini aratryor, Osmanl mparatorluu dneminde Tr
kiye'de kapitalizmin gelimemesinin koullarn tartarak o gne
kadar bu kapsamda ve belli bir politik amala incelenmemi olan
bu konuda tezler sunuyordu. Ayrntlar bakmndan daha geni bir
inceleme ve eletirinin konusu yaplmas gereken "Trkiye'nin D
zeni", ana izgileri bakmndan sylenecek olursa, tmyle,
YN'n o dnemde propagandasn yapt genel "kalknma yolu"
tezinin kantlanmas amacna ynelik bir tarih aratrmas nitelii
tayordu7 Osmanl'nn smrgelemesinin ve Osmanl mparator
luu'nda kapitalizmin geliemesinin tarihi, Avrupa kapitalizminin
ve sonra da emperyalizminin etkisi ve ilikileriyle aklanyor, g
nmz sorunlarna da bu perspektifle baklyordu. Ona gre, Os
manl mparatorluu, kapitalizmin geliebilmesinin btn i dina
miklerine sahip olduu halde, smrgeci ve emperyalist Avrupa ile
olan ilikiler bu geiin nn tkamt. (*) Sonuta, Doan Avc
olu, zmn "milliyeti devrimcilik" yoluyla mmkn olduu ten Bu konuda, ksaca unlar sylenebilir: Osmanl imparatorluu, zellikle 16.
yzyldan balayarak glenen bir feodal yapya sahipti. Btn gelirin yama ve
ilhaka, retimin de esas olarak ok snrl bir tarma ve nemli lde ordunun
ihtiyalarnn belirledii bir hayvancla dayand bu koullarda, zellikle kyl-

225

ziyle almasn tamamlyordu.

Y N'n savunduu siyasi programnn, byle bir sosyo tarihsel
aratrma ile desteklenerek sunulmas, hegemonik bir etki yarat
m, bylece, Y N izgisi, 1 960'tan sonra, "sosyalizm" ad altnda
ortaya kan deiik akmlarn en genel ve ortak noktalarn form
le etme baarsn gstermi, Doan A vcolu ve evresinin bir ik
tidar oda olarak alglanmasn salamtr.

- " Yeni Devletilik"

"Yeni Devletlik" akmnn balca kaynaklar arasna, Trk
aydnnn geleneksel "Devleti Kurtarma" ideolojisinin bulunduu
nu sylemek yanl olmaz. Trkiye'de batllama akmnn, Os
manl mparatorluu'nun k eilimine girdii bir dnemde,
"Devleti Kurtarma" hedefinin bir arac olarak ortaya kt d
nlrse, YN izgisinde de, bu iki kavramn bir arada bulunmas
nn rastlant olmad grlr.
Y N dergisinde, bir "Trk sosyalizmi" aray iinde yaplan
tartmalarda az ok netleen Yeni Devletiliin, balca temeli
bulunmaktadr: Kemalizm, Avrupa tr sosyal demokrasi ve "Az
gelimi lkeler sosyalizmi".
B u akmn siyasal ve &nfsal ierii hakknda, o dnemde
'
Y N'de incelemeleri yaynlanan Bulgar aratrmac Dimitr iler zerinde younlaan feodal smr ve bask, basit yeniden retimin ve biriki
min btn koullarn yok edecek arlktayd. Avrupa'da, Amerika'nn kefinden
sonra gelien altn ve gm aknn salad kapitalistleme srecinin hzlan
masnn balca olanaklarn, Osmanl mparatorluu, d seferler araclyla ve
hara alaca ticaret yollarn ele geirerek salamaya alyordu. Sermaye biri
kiminin ve i pazarn olumasn nleyen ar merkezi yapnn yan sra, mpara
torluun btn olanaklarn heba eden ve hemen hemen hepsi baarszlkla so
nulanan d seferler de, olaan yollardan kapitalizmin gelimesini engelleyen
"i faktrler"di. yleyse, smrgeleme, kapitalizmin gelimemesinin nedeni
deil, sonucuydu. Kapitalizmin geliememesinin balca nedeni olarak smrge
cilerle ve emperyalistlerle ilikilerin gsterilmesi, Avcolu milliyetiliinin -Ozel si
yasi amal tarih yorumunun sonucudur.

226

manov, u deerlendirmeyi yapmt: "Trk sosyalizmi'nin

Bat'daki anti-komnist sa 'sosyalist' partilerin sosyalizm anlay
larna olan yaknl nedeniyle, 'Yn' dergisinin de belirttii gibi,
sa sosyalist partilerin rgt olan 'sosyalist enternasyonal', SKD
(Sosyalist Ktr Dernei)nin faaliyetlerine ve 'Trk sosyalizmi'ne
byk ilgi gstermitir. Gerekten de, 'Trk Sosyalizmi', Bat'daki
sa sosyalizmin ve burjuva reforinizminin bir baka eidiydi."
(imanov, "Trkiye i Ve Sosyalist Hareketi- Ksa Tarih 1 9081 965, Belge yaynlar, 1 978. s. 226)
Gerekten, bileenleri ak bir biimde, Avrupa sosyal demok
rasinin elerinden oluan bu akmn, kendisini "Trk" olarak nite
lemesini hakl karacak tek zellii, Kemalizmi, kendi "sosyaliz
minin" temellerinden biri haline getirmeye almasyd.
Kkeninde, Kemalizmi canlandran 27 Mays darbesi bulunan bu
akmn, kendisini tanmlarken, onun ayrlmaz bir uz.ants olarak
Kemalizmi bir yana brakmas dnlemezdi.
Bu akmn teorisyenlerine gre, "Sosyalizm", Kemalizmle ortak
bir noktada buluuyordu: Devletilik.
YN'n bir kurtulu reetesi olarak sunduu devletilik, zel
likle o dnemde, Trkiye Cumhuriyeti'nin temel ekonomik politi
kas olmaya devam ediyordu. Ancak yukarda da zetlediimiz
gibi, Avcolu, bu devletiliin "tam ve doru bir devletilik" ol
madn ileri sryordu.
Trkiye'de devletilik, zellikle ' 20'li yllarn sonlarnda netle
en bir teori haline getirildi.
Bir aratrmaya gre, bunun balca nedeni vard:
-Devletiliin o dneme kadar uygulanan biimi, beklenen so
nular vermemi, zel sanayi, tevik yoluyla kalkndrlamam ve
gereken sermaye birikimi salanamamt.
-1928'de, Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl borlarn demeyi
kabul.etti ve bu deme dengesini bozdu, dviz buhran yaratmt.
- 1 929 Dnya ekonomik krizi, Trkiye'nin balca rnleri duru
munda olan tahl ve hammadde fiyatlarn drm, Trkiye, ihra
227

gelirleri bakmndan byk skntya girmiti. (Bkz: Yldz Sertel,

"Trkiye'de lerici Akmlar", Ant yaynlar, 1 969. s. 28 vd.)
Bunun sonucunda, devlet sermayesinin temel dayanak haline
getirildii, zel sektrn devlet denetimi altna alnd ve ekono
minin planland bir sistemin kurulmas fikri arlk kazand. Bir
yanda, kapitalizmin ar bunalm altnda ykm yaayan kapitalist
lkeler, dier yanda, her eye ramen byk bir baaryla sosyaliz
mi ina eden Sovyetler Birlii rnekleri, devletilik uygulamasnn
tercih edilmesinde nemli rol oynad. Kemalizmin o gnk szc
leri, hem kapitalizme, hem de komnizme kar olduklarn, kendi
sistemlerinin, iki kart sistemin "en iyi yanlarn" almaya dayand
n ileri sryorlard. Kapitalist deillerdi; nk, zel teebbs,
devlet sektrnden sonra geliyordu ve ekonomideki yeri kkt.
Komnist de deillerdi; nk "hr teebbsn memleket iin isti
fadeli" olduuna inanyorlard.
Bu genel yapya bakarak, Trkiye'de devletiliin, esas olarak
"bir milli burjuva snf yaratmak" amacyla uyguland iddia edil
mitir. Bu iddia, Doan Avcolu'nun "Trkiye'nin Dzeni" adl
eserinde enine boyuna ilenmi ve Trkiye'deki hemen hemen tm
sol hareketler tarafnan uzun zaman kabul edilmitir.
Bu iddia, devletiliin "eksik ve yanl" uygulamas olarak
eletirilirken, bir de "tam ve doru devletilik" bulunduu dn
cesini ileri srmeye yardmc olmaktadr.
Bu iddiann Marksizm asndan en kabul edilemez yan, mev
cut devletin snf temelini gizlemesidir. Eer devlet bir burjuva s
nf yaratmak istiyorsa, onun snfsal dayana hangi snftr? Bu
soru, yalnzca Marksizm asndan anlamldr. Devleti, snflarn
stnde ve onlardan bamsz bir rgtlenme olarak gren, burjuva
ve kk burjuva ideologlar asndan ise, devlet, snf elikileri
nin bir ifadesi ve bu zemin zerinde egemen snflarn bask aygt
olmadna gre, snflardan bamsz kendi bana bir varl ol
duuna gre, ister kendisine bir burjuva snf yaratabilir, isterse,
ondan vazgeip sosyalizmi uygulayabilir! Kukusuz bu grlerin
228

bu kadar plak olarak sunulmas ve savunulmas sz konusu deil

dir. Doan A vcolu, Trkiye tarihinin, ok eskilere uzatt ge
mii iinden derledii btn malzemeyi, burjuvazinin yaratlmas
nn devlet eliyle gerekletiini kantlamak iin kullanmtr. Bu
tezin balca amac, daha ileride greceimiz gibi, devletin egemen
snflarn iktidarnn bir aygt olduunu ileri sren Marksist ner
meyi, ordunun devrimci rol tezini glendirmek iin geersiz kl
maktr.
Devletiliin bir egemen snf politikas olarak domasnn nes
nel koullar, dorudan doruya tarihin o dneminde burjuvazinin
ulusal ve uluslararas ihtiyalardr.
Ayn dnemde, btn dnyada, btn burjuva devletler, krizin
etkisiyle, kaynaklarn kullanlmas ve sermaye birikiminin yollar
nn alabilmesi iin "mdahaleci politikalara" ynelmilerdi ve bu
politikalarn teorisyeni olan Lord Keynes, bu yzden "iktisat bili
minin yeni peygamberi olarak" kabul ediliyordu.
Devlet ve burjuvazinin ayr olgular olarak kabul edilmesi duru
munda, Doan A vcolu'nun kant olarak ileri srd olaylar, bir
bakma yerli yerine oturmaktadr. "zel teebbs, Trkiye'de dev
let harcamalar ve ihaleleri ile gelimitir. ... kinci Dnya Sava
yllarnda sert ve hayli keyfi bir devletilik uyguland halde, ka
pitalizm byk bir gelime kaydetmitir. "
Grlebilecei gibi, Avcolu, devletilikle kapitalizmin geli
mesini bir eliki olarak grmektedir. Kapitalizm, devletilik uygu
land "halde" gelimitir!
Oysa, burjuvazinin devlet aygtn, yalnzca aa snflarn ze
rinde egemenliini srdrmenin bir arac olarak deil, ayn zaman
da sermaye birikiminin ve merkezilemesinin bir arac olarak da
kulland gerei asndan baklrsa, burada bir eliki olarak g
rlen ey, olaan bir burjuva politikas olarak belirecektir. Devlet
iliin, burjuvazinin dnda birtakm brokratlarn uygulamas ol
mad, aksine, burjuvazinin sosyal ve ekonomik politikalarndan
biri olduu grlebilecektir.
229

Fakat Avcolu, burjuvazinin, cumhuriyet devletini adm adm

ele geirdiini ve Milli Kurtulu Sava'nn zaferlerini kendi mal
haline getirdiini ileri srmektedir. Ona gre, Kurtulu Sava,
bata Mustafa Kemal olmak zere, her zelliiyle devrimci bir
kadronun eseriydi ve bu yeni devletin temel zellii, kapitalizme
ve emperyalizme kar olmakt. Buuvazi, zellikle de stanbul
burjuvazisi, kurtulutan sonra, devleti ele geirmi ve onun asli
zelliini deitirmiti. Avcolu'nun bu konudaki kantlar bilim
ddr. rnein o, bu ele geirme ileminin yntemini yle anlat
maktadr: "Ankara Palas ve Karpi, 1924'ten itibaren, ili burju
vazisi ve Babali kadrosuyla dolmutur. ili, ihtilalci kadroya sa
lonlarn aarak ve kzlarn vererek yaknlama ve durumunu
salamlatrma frsatn karmamtr. Bu izdivalar, Bankas
etrafnda kmelenen baz ihtilalcilerin i hayatna atlmalaryla pe
kitirilmitir."
Kurtulu Sava ve Atatrk Devrimleri, YN yazarlarnn ortak
grne gre, "Reformcu askerlerin ve uyank memurlarn nc
lnde balam ve yrtlm bir hareketti." Bu gr, daha
sonra Milli Demokratik Devrim teorisini savunan btn evrelerde
deiik biimlerde kabul edilmitir. rnein Mahir ayan, hareke
tin nderliini, "kk burjuvazinin en devrimci kesimi"nin yapt
n syleyerek bu iddiay gelitirir. Mihri Belli ve THKO evresi
de ayn grtedir. brahim Kaypakkaya ise, Kemalizmden kop
mak adna, bu gr mmkn en olumsuz haline evirmeye ve
Kemalistleri ve onlarn snfsal dayanan, emperyalizmin uzants
komprador burjuvazi olarak gstermeye almtr. Fakat bu g
rlerin ortak noktasn, Avcolu'nun tezleri oluturmaktadr.
Devlet, bir biimde, snflarn dnda kurulmu, sonra burjuvazi
onu ele geirmeye girimitir!
Doan Avcolu'nun "nikah yoluyla devleti ele geirme plan"
olarak zetleyebileceimiz grnn geerliliini tartmann bile
anlam yoktur. Bu adan bakldnda, yksek bUrokratlarla tekel
ci burjuva aileleri arasnda bugn de srp giden tantanal dn230

!erin, devletin ele geirilmesi srecininin tamamlanmam olduu

nun kant saylmas gerekir! B ugnk byk otel lobileri, byk
lokantalar, eskinin Karpi'i ve Ankara Palas' gibi, tekelci holding
temsilcileri ve Babali kadrolaryla, yksek brokratlarn buluma
yeri olmaya devam ediyor. Deien hibir ey yoktur, bu bakm
dan.
Bugn olanlar da o gn olanlarn bir tekrardr. Burjuvazi, dev
let ihalelerinin, kfedilerinin ve dier kaynak aktarma yollarnn
paylalmas noktasnda, daima kendi iinde bir rekabet yaar. De
iik burjuva klikler, holdingler ve tekeller arasndaki rekabet, dev
letin kaynaklarn paylama noktasnda, deimeyen yntemlerle
yrtlr. Gazetecilerin arabuluculuu, brokratlarn satn alnma
s, elverili yasalarn neler olduu konusunda telkinler, uluslararas
balantlarn salanmasnda devletin salayaca kolaylklar, bu
pazarlklarn ve ilikilerin deimeyen konulardr. Deyim yerin
deyse, bu ilikiler, devletle burjuvazi arasndaki iliilerin teknik
cephesini oluturur. B urjuvazinin devleti ele geirmeye almasn
deil, burjuvazinin kendi aygtn teknik bakmdan daha elverili
ilemesi iin gdmlemesini ifade eder.
Devletilik ve liberalizm , burjuvazinin koullara gre tercih
edebilecei iki burjuva politikadr. Dolaysyla, snfsal ierii sabit
kalma kouluyla, bu iki uygulamadan birinin "sosyalizm" ya da
"sosyalizme yakn", dierini ise tam kapitalizm olarak adlandr
mak; konuyu tamamen saptrmaktr. Byle bir devletilik anlay
nn, sosyalizmle hibir ilgisi yoktur. Sosyalizm, ii snfnn ikti
dardr ve devletin ak ve net bir snf kimlii vardr: Proletarya
diktatrl. Byle bir devletin ekonomik etkinlii ile burjuva bir
devletin ekonomik etkinliini, "devletilik" soyutlamas altnda
zde gstermek, demagojiden ibaretti. Buradan hareket ederek,
sosyalizmle Kemalizmin ortak noktalarnn bulunduunu sylemek
ise, Avcolu'nun siyasi stratejisinin bir parasyd.
Avcolu'nun devletilii kapitalizme kar bir uygulama olarak
adlandrmasnn, devleti snflarst bir konuma yerletirmesinin
23 1

ve burjuvazi ile devleti birbirinden soyutlamasnn da, temel ve

stratejik bir anlam vardr.
- Yn-Devrim izgisinin Snflara Bak
Ve 11 devrim11 Anlay
Doan Avcolu ve evresinin, ekonomik bakmdan devletili
e ve siyasi bakmdan da, tek parti ynetimine dayanan bir toplum
sal projesi vard. Genel hedefleri bakmndan, "Atatrk'le balayan
hareketin, halka dnk, dzenli, planl ve aklc bir iktisadi kalkn
ma politikasyla tamamlanmas" olarak tanmlanan bu projenin
gereklemesinde nc gcn "asker sivil aydn zmre" olacana
inanyordu. YN Bildirgesi, sz konusu programn kimler aracl
yla gerekletirilmek istendiine dair bir iaret vermektedir:
"Trk toplumuna yn verebilmek durumunda bulunan, retmen,
yazar, politikac, sendikac, mteebbis ve idareciler . " Veya,
"Kurtulmann birinci art, Trk toplumunun eitli kesimlerinde
grev alm olanlarn ve millet kaderine hakim olacak mevkilere
gelmi bulunanlarn, dncelerini aka ortaya koyarak bir
temel kalknma felsefesi etrafnda birlemesidir. "
,
Burada, herhangi bir snf ayrm gzetmeksizin, aydnlardan ve
yneticilerden sz edilmektedir. Bu, dorudan doruya, YN ev
resinin "devrim" anlayna baldr.
Doan A vcolu, "Ulusal Kurtulu Devrimi" olarak adlandrd
programn yle aklyordu:
"Ulusal kurtulu devriminin amalar , tam bamsz/Jk ve a
da uygarlk dzeyine ulam bir Trkiye'yi en ksa zamanda kur
maktu-. " ... "Bu amaca ulamak iin, kapitalist yaplarn krlmas
gerekmektedir. Bir ulusal kurtulu devriminin program, ana izgileriyle yle zetlenebilir.
,
"-Tarmda, modern byk iletme yapsn kurmaya Y.nelmi
bir toprak devrimi,
"-D ticaret, banka, sigorta ve byk sanayinin devletletiril..

232

mesi,
"-zel kesim iin de uyulmas zorunlu bir kalknma plam er
evesinde ar sanayiin temelini kurmay ama edinmi sistemli bir
devletilik,
"-Halk kitlelerine geni demokratik haklarn salanmas,
"-Baml ilikilere son verilmesi, ulusal ordu zleminin ger
ekletirilmesi ve btn lkelerle dostlua dayanan Atatrk d
politikaya dnlmesi. " (Avcolu, "Devrim zerine", Bilgi Yayne
vi, ubat 1 97 1 . s. 10-1 1 )
Grld gibi, "kapitalist yaplarn krlmas gereklidir" s
znden sonra sylenenler, esas olarak kapitalizmin zne dokun
mayan, hatta "tarmda byk iletme yapsna ynelik iletmeler"
formlasyonuyla kimi kapitalize tedbirleri neren bir programdan
ibarettir. D ticaret, bankaclk, sigortaclk ve byk sanayinin
devletletirilmesi forml ise, bu devletin hangi snfn iktidarnn
devleti olaca sorusunu akta brakt (daha dorusu, Avco
lu'nun dier yazlarnda cevaplandrld gibi, mevcut burjuva dev
letten baka bir ey nerilmedii) iin, "kapitalist yaplarn krlma
s" szyle hibir biimde tutarl deildir.
Avcolu, ayn yazsnn sonraki blmnn baln, "DEV
RM, TOPLUMSAL BR SAV ATIR" biiminde koymutur.
Soyut olarak doru olan bu nerme, Avcolu'nun elinde, bir top
lumsal sava (snf sava) dnda her anlama gelebilecek bir belir
sizlie ya da, snf savan kastetmemek bakmndan tam bir ak
la kavumaktadr. " ve d kar evrelerinin direni ve
sabotajlahnn, akll fakat msamahasz bir tutumla boa karl
mas gerekmektedir. Bu anlamda, devrim, bir toplumsal savatr. "
(age. s. 1 1 )
Bu anlam kapal cmlenin tam olarak anlalabilmesi iin,
programn dier blmlerine bakmak gerekmektedir. Avcolu,
devrimin hasm glerini saptad blmde unlar yazyor:
"... Byk arazi sahipleri ve tefeciler, toprak devrimine tabiaty-

233

la kar kacaklardr. Zengin kyly ve orta kylnn bir ksmn

pelerinden srleyebileceklerdir. Hatta , youn bir propaganday
la, ufak kyly bile rktmeleri mmkndr.
"D ticaret, banka ve sigortaclk ile byk saayiin devletle
tirilmesi, bundan kar salayan byk burjuvazin;n devrime kar
kmas111a yol aacaktr.
"birliki byk bujuvazi, bir avu insandan ibaret deildir.
Yayg111 bir ticaret, bayilik, mmessillik ebekeleriyle yeni ykselen
.
Anadolu bwjvazisini kendisine balamtr.Daha alttaki esnaf ke
siminde de kapitalist gelime, yan sanayi ve lks hizmet, inaat ve
imalat kesimi olarak, iyi kazanl ykselen bir 'esnaf zmresi ya
ratmtr. Oto tamircilii, mobilyaclk, lks hizmetler ve lks yan
sanayi vb. tatl faaliyet alanlar haline gelmi ve ibirliki byk
bujuvazinin doal mttefiki saylabilecek bir tutucu zmre yeti
mitir.
"te yandan ibirliki byk bwjuvazi, brokraside, niversite
lerde kuvvetli dayanaklar salamtr. Emperyalizmin ve ibirliki
bwjuvazinin ideolojisini benimsemi ve karlaryla onlara ba
lanm olan bu tutucu brokratlar, nemli mevkilerde bulunmakta
dr.
"Dikkat ekici bir baka nokta, Atatrk' ten sonra, cici demok
rasi yllarnda hzla gelien eriat akmlarla, ibirliki byk
bwjuvazi arasndaki ittifaktr. . . " (Avcolu, age. s . 1 3)
Burada yaplan snf analizi grnte, Marksist bir tarzda ya
plm gibidir. Fakat, bir devrimde, "hasm gler"in tespit edilme
sinde balca k noktas, ncelikle, devrime esas karakterini ve
recek olan snfn hangi snf olacann belirlenmesidir. Eer
"hasm gler"in, kimin asndan "hasm" olduu konulmamsa,
devrim srecindeki mcadeleyi de, devrimci iktidarn sosyal, eko
nomik ve siyasal programn tanmlamak olana da bulunamaya
caktr. Ancak bu belirlendikten sonra, "hasm gler" hakknda
sylenenlerin gerekten Marksiste olup olmad anlalabilecek
tir.
234

Doan Avcolu, yazsnn devamnda, "DOST GLER" ba

l altnda, devrim programnn dayanaca sosyal snflar srala
maktadr:
"Demek ki, devrimci bir dzen deiikliinin kar1S1na dikilecek
i ve d hasn gler, hayli kuvvetlidir. . .
"Bozuk dzenden yana glerin b u avantajna karlk, ulusu
glerin bilinli ve rgtl salam bir halk desteinden yoksun
oluu, ciddi bir zaaf tekil etmektedir. Atatrk, byk devrimci
hamlelerin gerekletirilmesini engelleyen bu durumun strabn
devaml ekmitir. Cumhuriyet'in genlie emaneti, ve Bursa
Nutku, Atatrk'n bir avu gen devrimciyle devrim yapma duru
munda kalmn ifadesidir. Nitekim Atatrk, 22 ubat 1 931 tarihin
de Konya 'da yapt bir konumada dayand salam gleri yle
aklamtr: Trk ulusu ne vakit ykselmek iin bir adm atmak is
temise, bu admn nnde daima nc olarak, ulusal amac ger
ekletiren kendi kahraman ocuklarndan kurulu ordusunu gr. mtr. . . . Ben, yksek ordumuzun subaylarndan ve onlarla birlikte
olan Trkn aydm evlatlarndan konutuum zaman. fikren, vicda
nen, ilmen ulusal kahramanla hazr btn Trk genliinden s
zediyoruf!J. '
"Atatrk ne yaptysa, yukarda tanmlad devrimci ordu gc
ne dayanarak yapt. Trkiye 'nin o gnk artlarnda, bilinli ve r
gtl bir halk desteinden yoksun kald . " (Avcolu, age. s . 1 8 - 1 9)
Bir baka yazsnda, burada syledikleri daha ak olarak sy
lenmi u. szlerin bir tekrardr:
"Halk ktleleri, tutucu glerin ideolojik ve ekonomik egemenli
i altndadr. i ve kyl, kydeki ufak aa ile kasaba erafndan
(kompradorlar araclyla) Wall Street'e ve Washington 'a kadar
uzanan tutucu ember iindedir. " (Avcolu, " 1 965 Ylnda Ata
trklk", Yn, say 1 37)
te tam da bu noktada, devrimin nasl bir devrim, hasm gle
re kar dnlen glerin nasl bir sosyal g olduu aklk ka
zanyor.
235

"Hasm gler" snflandrmasnda, Avcolu, Trkiye'nin o d

nemdeki koullarnda, nemli bir devrimci potansiyel ifade eden
emeki kylln hemen hemen tamamna yer vermiti. Kk
esnaf, ibirliki burjuvazinin bir paras olarak nitelenmi ve esas
olarak hasm glerden saylmt. Btn ara tabakalar, devrimin
ncs konumunu kazanm bir snf iin doal mttefik haline ge
tirecek sosyal ve siyasal koullar, peinen ve mutlak olarak yok sa
ylm ve ayrma, net olarak, Avcolu ve evresinin btn teori
ve pratiinin arka plann oluturan "halk ve aydn elikisi" ema
sna gre kurulmutur. Kekendi terimleriyle sylenecek olursa,
temel elime, "ilerlemenin nc gc olan ordu ve aydn genlik"
ile, emperyalizm ve onun ibirlikileri tarafndan kontrol edilen
btn bir halk arasndadr. Marksist-Leninist bak asndan,
byle bir elikinin ve ara tabakalarn mutlak olarak egemen snf
lar safnda yer tutacan varsayan bir analizin hibir geerlilii
yoktur. Marksist-Leninist adan, ara tabakalar, egemen snflarn
politikalarn izleyebilecekleri gibi, devrimin seyrine bal olarak
ve devrimci proletaryann nc roln baaryla oynamas kou
luyla, devrimci politikalar da izleyebilirler ve genel olarak bu ikin
cisi kuraldr. Fakat Avcolu'nu, bu sreler ve koullar hibir bi
imde ilgilendirmemektedir. nk, Avcolu, bir "devrim sreci"
ve buna uygun olarak snflar arasnda bir dizi bouma srecinde
saflarn netlemesi gibi bir perspektife sahip deildir. Ona gre
"devrim", bir anlk bir vurutan ibarettir. nemli olan da bu vuruu
yapacak gcn saptanmas ve rgtlenmesidir. Ona gre, aka
syledii gibi, bu g, Trk ordusundan baka bir ey deildir. Bu
rgtlenme ve devrim almasnda, halk nerede duruyor?
Avcolu, bu soruya, yazsnn "HALK GLERNN NA
SI" balkl blmnde cevap veriyor:
"Bugn, Atatrk gnlerinin olumsuz artlar, kapitalist gelime
sonucu, bir lde deimitir. Bir ii snf vardr. Topraksz ve
az toprakl kyller seslerini ykseltmektedirler. Tefeci ve arac
236

smrs altndaki reticide bir kprdam balamtr.

"Devrimci rejim, bu halk glerine dayanacaktr. Ne var ki bu
gler, henz rgtszdr. Ne gerek sendikalar, ne de bu halk
glerini gerekten temsil edecek siyasi partilerin var olduu sy
lenemez. Devrimci rejim, tutucu gler koalisyonunu etkisiz klmak
iin, bu halk glerini ina etmek, rgtlemek ve hilh;lendirmek
durumndadr." (Avcolu , age. s 19)
Halk gleri, devrimci rejim kurulduktan sonra, ina edilecek,
rgtlenecek ve bilinlendirilecektir!
Halk glerinin rgtlenebilmesi ve "tutucu gler koalisyonu
na kar" dayanlacak bir g haline getirilmesi iin, nce devrimin
yaplmas ve ondan sonra da halkn " kazanlmas" gerekiyor.
Bunun iin Avcolu, u program neriyor:

"Devrimci ynetim, halk yararna zaman iinde gerekletirile

cek tedbirleri en ksa srede ilan edecek, ve uygulamaya giriecek
tir: Tejeci borlarnn hkmsz saylmas , tefeciliin tasfiyesi,
rn fiyatlarnn ayarlanmas, kredi datmnn iyiletirilmesi, ei
timde frsat eitliinin salanmas, salk ilerinin dzenlenmesi,
gecekondularn slah ve ciddi bir sosyal mesken politikasna giri
ilmesi, ucuz ve srekli adaletin salanmas, gelir dalmndaki
eitsizliklerin azaltlmas, vergi sisteminin dzeltilmesi, toprak da
tm vb. gibi halk glerinin yararna bir sr tedbir, en ksa s
rede gerekletirilmeye allacaktr. "
ktidar mcadelesinin dnda tutulan halk gleri, iktidar ele
geirildikten sonra bu iktidara dayanak yaplmak iin, ekonomik
arlkl tedbirlerle "kazanlmaya" allacak. Bu balamda, ii s
nf, zel bir ekilde ele alnyor:

"Sendikaclk, iileri bilinlendirici deil, uyuturucu bir rol

oynamtr. Bu nedenle, ksa srede devrimci bilin kazandrlan
gen ii liderlerinin nclnde, Trk sendikaclm yeni ba
tan kurmak gerekmektedir. Sayca gittike byyen Tt-k ii snf,
devrimci bilin kazandrma ve rgtleme y9lunda giriilecek youn
237

bir abayla, devrimin ksa srede temel dayana haline getirilebi

lir. Toprak devriminin yrtlmesinde, bilinlendirilmi ve rgt
lenmi tarm iileri nem/.i bir rol oynayabilir. " (Avcolu, age. s.
22)

Dier halk kesimleri gibi, ii snfnn da rgtlenmesi ve bi

linlendirilmesi, devrimden sonra gerekletirilmesi gereken iler
arasnda saylyor.
Elbette halka ve ii snfna bu yaklamn balca kayna,
"devrim" anlaydr. Avcolu'nun literatrnde devrim, "ilerici
askeri darbe" ile ayn anlama gelmektedir. 27 Mays darbesini in
celediimiz blmde aktardmz gibi, o dnemde, btn smrge
ve yar-smrge lkelerde askeri darbelerle "ilerici rejim" kurmak,
ciddi bir olanak olarak deerlendiriliyordu. Trkiye'de de, 27
Mays darbesinin, ilk anda deilse bile, zaman iinde "sosyalizme"
ynelebileceine inanan ve olduka etkin bir kitle oluturan aydn
lar, zellikle 1 965 seimlerinde AP'nin byk bir oy patlamasyla
iktidara gelmesi karsnda bu umutlarn terk etmiler ve 27
Mays ' n yapamadklarn yapacak yeni bir askeri darbeye bel ba
lamlard. AP'nin oy oran % S l 'in zerindeydi ve bu sonu, Avc
olu gibi aydnlarn, "halkn gerici olduu" saptamasn yapmasna
dayanak salyordu. Erikin nfusun byk bir ounluunun "em
peryalistlerin ve ibirlikilerin" siyasi partilerini destekledii bir
lkede, halka dayanarak devrim yapmak, bu aydnlar asndan im
kanszd. yleyse, kestirmeden ve "tepeden inme" bir biimde, ik
tidar ele geirmek ve sonra da iileri ve halk bilinlendirmek, en
kolay, "aklc" yol olarak grnyordu. nk, ii snf bata
olmak zere, btn halk kitleleri, egemen snflarn ideolojik ve si
yasi etkisi altndayd, kendi sorunlarna ve kendisi iin mcadele
edenlerin abasna kar kaytszd.
zellikle ii snf hakknda Yn'de yaynlanan yazlarn genel
ierii, YN'n devrimci-demokratik mcadele anlaynn kay
naklar hakknda bir bilgi verecek niteliktedir. "Madem ki ii snf
238

ilerici ncadeleei niteliklere sahiptir ve bu smf ekmek, hrriyet,

bamszlk adalet iin savamaktadr da neden Tiirkiye 'de ii s
nji bu meselelere kar hemen tamamen ilgisizdir?
"Demokrasi, temel haklar, bamszlk, hrriyet gibi amalar
bir yana ii smf , hgn Tiirkiye 'de kendi yararna yaplan sosyal
mcadeleye kar bile ilgisiz, ve hatta birok defa kardr. "

Bu satrlarn yazld tarih, 1 967'dir. Oysa, 1 960 darbesinden o

gne kadar, iiler, en sansasyona! eylem biimlerini uygulayarak
birok gsteri, direni ve grev yapmt. lk "sessiz yry", Yk
sek Hakem Kurulu'nun ald ilk kararlara kar protesto iin yapl
m, iiler, sakall ve takunyal yryler dzenlemi, Demiryolu
iilerinin on gnlk yemek boykotunu, Ankara belediye otobs
srclerinin ve DS iilerinin yryleri izlemi, al'ma Yasa
s'nn kndan nce stanbul'da yzbinlerce iinin katld
byk bir miting dzenlenmiti. 1 965'te, yani yukardaki satrlarn
yazlndan henz iki yl nce, Zorguldak'ta byk bir ii direnii
yaanm, jandarmayla atan iiler ok sayda l vermilerdi.
1 967 ise, neredeyse bir grevler yl olarak anlmay hak edecek l
de hareketli bir yld. Dolaysyla, yukardaki szleri hakl ka
racak bir "ilgisizlik" sz konusu deildi. Bu ve benzeri yazlar, ii
lerin sorunlara ilgisizliini kantlamyor, aydnlarn ii hareketine
ilgisizliini gsteriyordu.
- " Devrimci Parti"

Doan Avcolu, devrim programn, devrimci bir parti ile y

.
rtmenin zorunluluunu ne sryordu. "Halk glerinin partisi"
olan Devrim Partisi'nin, btn dnyadaki pratik gz nnde tutula
rak, parlamenter yollardan iktidara gelmesinin ok mmkn olma
dn syleyen A vcolu, dier yardan, Ortadou ve Latin Ameri
ka'daki ilerici askeri darbelerin de, bir Devrim Partisi'ne
dayanamadklar iin, baarl olamadna ve ksa srede emperya
lizm yanls .gler tarafndan iktidardan uzaklatrldna dikkat
239

ekiyordu. Ona gre, "su iinde balk gibi" kitlelerle kaynam,

bilimsel halk bir ideolojiyi benimsemi partiler, toplumsal devri
min vazgeilmez aracn tekil etmektedirler. Devrimci parti, halka
devrimci ideolojinin ve yeni deerlerin benimsetilmesinde, eitim
seferberliinde ve halkn yaratc enerjisinin kalknmaya yneltil
mesinde nclk" yapacaktr (Avcolu, age. s. 38-39)
Devrim Partisi, bir snf partisi olarak deil, askeri darbeyi ger
ekletiren ve yneten glerin, ksacas "asker sivil aydn
zmre"nin partisi olarak dnlmektedir. iler, emeki kyl
lk, bu partinin yalnzca nesnesi olabileceklerdir. Ne partininJrnru
luunda, ne de devrim srecindeki mcadelesinin kademelerinde,
halk kitlelerine yer yoktur. Parti ile kitleler arasndaki iliki, bir y
neten ve ynetilen ilikisinden baka bir ey deildir ve yneticiler
yalnzca, "askr-sivil aydnlar"dr.
-"Sosyalizm"
YN dergisi, sosyalizm szcnn Trkiye'de yaygn bir bi
imde kullanlmasnn ve genel bir sosyalizm sempatisinin geli
mesinin yolunu amtr. Fakat bu kavramn ne anlama geldii,
nasl bir dnya grn ifade ettii ve nasl bir sosyal ve siyasal
dzen nerdii konusunda da, gelitirdii sempati lsnde kar
klk ve bulanklk yaratmtr.
YN yaynlarnda srekli grlen antikapitalist propaganda
ise, daha ok yabanc sermaye ve "komprador kapitalizm" aleyhine
younlam, buna karlk, sve, ngiltere gibi baz ileri kapitalist
lkeler, sosyal demokrat ya da ii partilerin ynetimde bulunma
larndan tr, "sosyalist lkeler" olarak tantlabilmitir.
Sosyalizmin modern proleteryann devrimci teorisi ve siyaseti
olduu, sosyalist devrimin bir ii snf devrimi, sosyalist iktidarn
ise proletarya diktatrl olduu yolundaki en temel ilkeler, bu
karklk iinde hi aza alnmayan ya da "sosyalizmin bir tr"
olarak geitirilen konulardr. Bunun yerine, YN, "Trk Sosya
lizmi" denilen bir teori ve politika ina etmeye girimitir.
240

"Trk sosyalizmi", YN evresinde nce bir tartma konusu

olarak ortaya atlr ve "pek ok eidi" bulunduu ne srlen sos
yalizmler iinde, "bnyemize en uygun" olan seme faaliyeti iin
de ve etrafnda birleilecek ilkeler olarak sre iinde formle edi
lir.
"Trl Sosyalizmi"nin balca teorisyeni ve ideolou, TKP'nin
ilk dneklerinden biri olan evket Sreyya Aydemir'dir. YN'n
srekli yazarlarndadr ve eski Kadro dergisinin '30'lu yllarda for
mle ettii birok ilkeyi yeniden gndeme sokmaya alr.
evket Sreyya Aydemir'in, 1 2 maddede zetledii "Ttirk Sos
yalizminin ilkeleri" iinde, rnein "antikapitalizm" de vardr ve
yle tanmlanr: "Antikapitalizm: Milli ve halk ekonomi; karma
ekonomiyi reddetmeyen, fakat parazit bir istismarcl reddeden
bir devletilik." ... "Atatrk'tin iki ilkesi, halklk ve devletilik,
Trkiye'ye sosyalist bir yol iziyor." ... "Atatrk ilkelerine, milli
sosyalizm ad verilebilir."
Milli Sosyalizm'in (ya da Trk Sosyalizmi'nin), balca hedefle
ri unlardr:
"Trkiye'nin bugnk temel meselesi, antiemperyalist ve antife
odal mcadeledir. Bu safhada hedef, ... ekonomik bamszln
salanmas, ... toprak reformunun gerekletirilmesi, ve anayasaca
tannan hak ve hrriyetlerin gerekletirilmesi ve korunmasdr. .
Mcadale bu ana fikirler etrafnda yaplmal, her trl ayrc d
nceden syrlarak, toplumun btn tabakalarnda yer alan milli
yeti ve demokratik kuvvetlerin bir araya getirilmesine allmal;
dr. " (Avcolu, "Sosyalist Geekilik" balkl makale. Yn, say
39. s. 20)
Devlet konusunda sylenenler, sosyalizm konusunda da tekrar
edilmektedir.
A vcolu ve evresi, sz konusu politikalarn ve teorilerini, n
ceki blmde de belirttiimiz gibi, byk lde Sovyet revizyo
nizminin o dnemde btn dnyadaki benzeri aydnlar arasnda
yayd "kapitalist olmayan yoldan kalknma" teorisine dayandn24 1

yorlar, sosyalizmin bu tahrif edilmi ve znden uzaklatrlm ta

nmn cja, buradan alyorlard.

"Sosyalizme gei, kapitalist ol mayan, halk ve devleti hir po

litikanu kanlmaz bir socudr. Bu seheble. sosyalistler, anti

enperyclist mcadelenin hayati :mini iyi; ka vr amal

ve

ht n

teki amalarm halen anti-enpe-yaf( 1 mcadeleye tabi olarak

:
de,erlendimeye alnaldu lar. "

Kendisini aka "milliyeti devrimci, Atatrk" olarak tanm

layan bir hareketin, programnn snrlarn bylece belirlemesi ve
s.osyalizmi v sosyalist grevler anlayn bu tarzda formle etme
si son derece doaldr. Fakat, yazmzn sonraki blmnde gre
ceimiz gibi, bu arya byk bir istekle ve bu tezlri onaylaya
rak katlan "Marksist-Leninistler"in, "Proleter Devrimciler"in
km olmas, Trkiye sol hareketinin en ilgin dnemlerinden
birisini oluturmutur.
,
Daha sonra, deiik siyasi hareketler tarafndan birer "demokra
tik halk iktidar program" olarak savunulan birok "asgari prog
ram" da, Kemalist YN evresinin programlarndan etkilenmi,
ou kez bu program kopya etmekle yetinmitir. Bu, bir lde,
YN evresinin programnn, bir demokratik devrim programnn
baz maddelerini ieriyor olmasyla aklanabilir. Fakat, dier yan
dan, YN, bu programn esas olarak 1 9 6 1 Anayasas'nda ifade
edilen hedefler olarak gsteriyor ve demokratik devrimin, anayasa
nn uygulanmasyla hedeflerine ulaabileceini ne sryordu.
YN'cler, kendi programlarn, "Sosyal adalet iinde hzl kalkn
ma" olarak zetliyorlar ve bu soyutlama, "Anayasa'nn benimsedi
i bir formr' olarak sunuluyordu. Devrim kavramnn dzenin en
temel belgesi asndan yozlatrlmasn ifade eden bu tutum, d
nemin, MilJi Demokratik Devrim teorisini kabul etmi "en radikal"
silahl hareketleri (THKO, TKP/ML ve THKP-C) tarafndan da
genel bir kabul grm durumdayd.
YN, 1 967 yaznda yaynna son verdi. 1 969'da, Doan Avc
olu, DEVRM gazetesini yaynlamayabalad. ki yaynn adlar,
242

bu siyasal akmn gelime evrelerini zetleyecek biimde seilmi

ti: YN, hareketin siyasal ve ideolojik ynnn tartlmas ve net
lemesi ilevini yklenmiti; DEVRM ise, artk bir "Atatrk
ordu hareketi"nin gndeme geldii inancyla, "devrim"in program
ve taktiini belirlemek ve yaklaan iktidara hazrlanmak zere ya
yn)anmaya balamt. Bu dnem ayn zamanda, YN yazarlar
arasnda yer alan bir ksm solcu aydnn, kendi siyasal izgilerini
netletirmek ve savunmak zere yeni yayn organlar kardlar bir
dnemdir.
Aydnlk, Trk Solu ve i-Kyl, zerinde duracamz MDD
izgisinin dergileri olarak bu dnemde yaynlandlar.

243

3.

MLL DEMOKRATK DEVRM TEORS:

MAOZMLE SSLENM KEMALZM

'60'1 yllarn sonuna doru, bata Mihri Belli olmak zere bir
grup "eski tfek", olduka radikal bir genlik eyleminin de deste
iyle, TKP'nin eski ve mevcut grlerini "geni cephe taktii" ek
seninde yeniden yorumlamaya giritiklerinde, YN dergisinin (ve
sonradan ayn evre tarafndan karlacak olan DEVRM gazetesi
nin) iki bakmdan nemli lde etkisinde kaldlar.
Her eyden nce, TKP revizyonizminin ve bu partinin etkisinde
bulunan TP'in, hareketi dar sendikal ve parlamenter erevede
tutma gayretine karlk, Mihri Belli ve evresi, parlamenter ve
"pasif-barl" mcadele biimlerine kar hakl bir muhalefet te
mas gelitirmeye alyorlar, bu noktada, mevcut rejimi "cici de
mokrasi" olarak niteleyen ve parlamentoyu balca mcadele hede
fi haline getiren YN-DEVRM izgisiyle ortak bir zemin
buluyorlard. kinci olarak, "geni cephe" , "millici gler" kavra
myla nitelendirilen ve Avcolu evresinin literatrnde, "asker
sivil aydn zmre"ye karlk den glere, zel bir arlk ve
nem veriyordu. Bir bakma, propaganda ve ajitasyon temalaryla,
pratik yakn hedefler formlasyonunda nem tayan sosyal taba
kalar ve siyasal odaklar bakmndan, bu iki evre arasnda birbirle
rine kolayca eitlenebilecek zellikler bulunuyordu.
"Trk Solu" dergisi, yazarlarnn birou ayn zamanda YN
244

ve DEVRM dergilerinin de yazar olan bir "geni cephe" dergisi

olarak yayn hayatna baladnda, aa yukar hazr bir teorik
cephanelii de beraberinde tamt. B u cephaneliin balca silah
lar, YN hareketi tarafndan gelitirilmi, kullanlm ve genelle
tirilmiti. MDD kadrolar ise, TP iindeki uzunca saylabilecek bir
teorik ve pratik mcadele srecinde, TKP-TP grlerine kar bu
malzemeyi kullanm, zellikle de, Marx, Engels, Lenin ve Stain'in
yaynlanan eserlerine dayanarak, her bir kavram Marksist teori
iinde tanmlanabilir, uluslararas komnist hareketin belgeleriyle
ilikilendirilebilir klm ve derinletirmiti. B u ynelimde, TP
iindeki tartmalarda, MDD'yi "sosyalizme kar" bir kk burju
va akm olarak tantmaya alan TP teorisyenlerinin ve nderle
rinin tavr etkili olmutur. Byle bir saldr karsnda, "eski tfek"
Mihri Belli ve evresindeki gen devrimciler, Lenin, Stalin ve
Mao'da, kendi grlerinin dayanaklarn bulmaya ynelmiler,
zellikle o dnemde SBKP'ye kar teorik ve ideolojik mcadele
siyle olduu kadar, Byk Proleter Kltr Devrimi'yle de dnya
devrimci hareketinde byk prestije sahip olan Mao'da, teorilerini
savunabilecek pek ok referans elde etmilerdir. Bununla birlikte,
MDD, douunda Maoist bir hareket deildir. Trk Solu ve Aydn
lk dergilerinde, Mao Zedung'un baz yazlar yaynlanr ve dergile
rin yazarlar, Mao'yu balca alnt kayna olarak grrler, i
Kyl'nn teoriyi basitletirerek anlatmak zere dzelenen kesi
nin ad "Bilim in'de ... "dir: Ne var ki, Dou Perinek evresinin
MDD'nin bu ilk biiminden koparak "katksz bir Maoizm" izgisi
ni gelitirecekleri dneme kadar, bu organlara egemen olan esas
eilim, Sovyetler Birlii'yle in arasnda ara bir yol arayan ve bu
tutumu, emperyalizme kar mcadelenin bir gerei olarak akla
yan Ho i Minh'in "karde partiler arasndaki mcadelede yansz
lk" prensibidir.
Fakat, bir yandan, devrimci genlik kitleleri zerinde ok olum
lu etkiler yaratan Vietnam Kurtulu Sava'nn, bir "halk sava"
biiminde gelimesi ve bununla Mao'unun "Halk Sava Teorisi"
245

arasnda dolaysz bir ba kurulmas gibi pratik ve gncel bir etkiy

le, dier yandan da, KP'nin ve Mao Zedung'un dnya devrimci
hareketine, SBKP'ye gre ok daha militanca bir destek veriyor ol
masnn etkisiyle, MDD saflarnda genel eilim, Mao ve KP tez
leri lehine bir "yanszlk"olarak biimleniyordu.
Ancak, MDD'nin, Trkiye'nin sosyoekonomik yaps, Trki
ye'de snflarn durumu ve devrimin genel izgisi hakkndaki temel
tezlerinin, esas olarak in devrimine ilikin belgelerde destek bula
cak bir ierikte sunulmu olmas, sz konusu ilikiyi glendiriyor
ve harekette Maoist bir eilimin giderek g kazanmasn salaya
cak balca koulu oluturuyordu.
MDD'ye gre, Trkiye, "yan-feodal ve yar-smrge" bir l
keydi. nndeki devrimci adm, antiemperyalist ve antifeodal ie
rikte "Milli Demokratik Devrim" aamasyd. Milli Demokratik
Devrim, emperyalist ve feodal smrden zarar gren btn "milli
snflarn" ortak mcadelesiyle gerekleecekti. Bu devrimde,
hangi snfn nder olaca, mcadele iinde belli olacakt. zellik
le bu son nermede, MDD teorisenleri, ii snfnn ncl fik
rini demagojik bir tarzda reddediyor, Avcolu'nun "ordunun nc
l" tezini benimsemi olmalarn, bylece gizleyebileceklerini
umuyorlard.
- MDD Teorisinde Snflara Bak Ve Devrim Anlay
Eer YN evresinin anlayyla kyaslanarak sylenecek olur
sa, Milli Demokratik Devrim izgisi, bir "devrim" kavramna ok
daha yakn bir teori ne sryordu. Fakat bu teori, pratikte, yalnz
ca "Kemalistleri" daha ileri bir izgiye ekmenin arac olarak rol
oynuyor, kendi adna bir rgtlenmenin ve kendi adna bir devrim
ci mcadele yrtecek bir snfn politikas biimini alamyordu.
zellikle bir snf politikas olarak kesinleememesinin balca
nedeni, demokratik devrimi, bir ulusal kurtulu devrimi olarak ta
nmlayan YN izgisinin etkisiydi. Tpk Yncler gibi, MDD te246

orisyenleri de, Mustafa Kemal nderliindeki Kurtulu Sava 'nn,

yarm kalm bir burjuva demokratik devrimi olduunu dnyor
lar<* ) ve perspektiflerini, bunun tamamlanmas olarak kesinletiri
yorlard. Bu durumda, demokratik devrim kavram, "esas olarak
burjuvazinin devriminin son noktasna kadar gtrlmesi" biimini
alyor ve Mao'nun anlayna da uygun olarak "milli kapitalizmin
gelitirilmes(, demokratik devrimci iktidarn hedefi olarak formle
ediliyordu. Bu anlayn doal sonucu ise, "milli burjuvazinin'', de
mokratik devrime, tpk ii snf gibi, btn gcyle aslabilecei
varsaymnn bir ittifak politikasnn temeli halinde genelletirilme
si oluyordu. Tanm daima belirsiz kalan "milli burjuvazi", MDD
teorisyenlerinin gznde, ii snfyla nderlik yarna giriebile
cek g ve yetenekte bir devrimci snf nitelii kazanyordu. Milli
burjuvazi, kimler araclyla temsil ediliyordu, demokratik devrim
srecinde bu snfla olan iliki nasl olacakt gibi sorular ise, gene
daima, in pratiinin ortaya kard tarihsel rneklerle cevaplan
drlyordu. Trkiye'de egemen snflar, dorudan doruya darya
baml "komprador burjuvazi" olarak tanmlanyor, bu snfn em
peryalist sermayenin dolaysz bir uzants ve "acentas" olduu tes
pit ediliyor ve buna karlk a, milli buruvazi, tmyle lkenin bir
i dinamii olarak kabul ediliyordu. Bu ayrtrmann sonucunda,
pratik olarak, proletarya, snf mcadelesinde, milli burjuvaziye
kar yalnzca ekonomik mcadelesinde desteklenebilir sonucu
karlyor ve milli burjuvazinin emperyalizme kar !JlCadelesinde,
proletaryann esas olarak ona destek olaca bir siyasi emaya ula
lyordu. Bu, yalnzca demokratik devrim srecindeki bir ittifak
(*) "Kemalist devrim", gerekten yarm kalm bir burjuva devri miydi. Ancak
bunun neqeni, bizzat Kemalist diktatrln, "bir kyl toprak devrimi olaslna
kar", siyasi ve ideolojik bir saldry balatm olmasyd . Dolaysyla yeni bir
devrimci hareket, "yarm kalm tamamlamak" biiminde deil, tamamen farkl
bir snfsal temelde, bir halk devrimi olarak geliebilirdi. Program , bu biimde,
"yarm kalm ,tamamlamak" dncesiyle formle etmek, sonunda, 'kapitaliz
min gelitirilmesi' ile snrlamak anlamna geliyordu.

247

politikas olmakla da kalmyor, milli burjuvazinin devrimden sonra

da uzun bir sre, milli kapitalizmin gelitirilmesi amacyla destek
lenmesini neren bir program maddesi olarak formle ediliyordu.
in rneine uygun olarak, "milli kapitalizmin gelitirilmesi",
daha sonra geilecek sosyalizm aamasnn "maddi temelinin g
lendirilmesi" iin bir koul olarak ne srlyordu. Bu grlerin,
yalnzca YN-DEVRM izgisinin etkisiyle olutuu sylenemez.
"Eski Tfek"lerin, Avcolu'ndan ok daha nce, benzeri grleri
byk bir aklkla formle etmi olan efik Hsn'den devrald
n sylemek daha olacaktr. zellikle Kemalizm karsndaki konu
mu ve Kemalist diktatrln demokratik devrimi gerekletirebi
lecei yolundaki umutlar bakmndan, MDD'nin asl fikir babas,
efik Hsn'dr. Fakat bu grler, imdi artk, bir "geni cephe"
nin unsuru halinde ve Avcolu gibi aydnlarn prizmasndan gee
rek MDD'ye yerlemilerdi.
Bu fomlasyon, yalnzca MDD'nin ilk dneminin bir anlay
olmakla kalmam, daha sonraki yllarda da, bu kkenden gelen
btn hareketlerin "asgari programlarnn" bir zellii olmaya
devam etmitir.
Bu anlayta, yalnzca Mao Zedung'un etkisinin bulunduunu
sylemek yeterli deildir. YN tarafndan gelitirilen ve kkleri
SBKP revizyonizminde bulunan, "kapitalist olmayan kalknma
yolu" teorisinin Kemalizme yedirilmi olmas ve lke koullarnn
yalnzca buna izin verecek bir maddi zemin sunduunun geni bir .
propaganda malzemesi ile desteklenerek kabul ettirilmi olmas,
Mao'unun etkisinden daha belirleyici bir rol oynamtr. Maoculuk,
yalnzca bu teorinin "Marksist" bir kaynak tarafndan da dorulan-
d gvenini vermeye yaramtr. Kklerini MDD teorisinden alan
btn demokratik devrim programlar, daha uzun yllar, kompra
dor kapitalizminin tasfiyesi ile milli kapitalizimin gelitirilmesi d
ncesini bir arada sunmaya devam etmitir.
Sosyalizme geiin, ancak gelimi bir kapitalizmin hazrlaya
ca maddi koullara bal olduu yolundaki tez, esas olarak il.
248

Enternasyonal revizyonizmnn zellii olmakla birlikte, Tki

ye'deki kkenini, bu tr sosyal demokratizmin ilk savunucusu olan
YN akm tekil e.tmektedir. Maoizm, Kemalizm klna sokul
mu bu burjuva reformizmine, devrimci bir kimlik kazandrlmas
nn arac olmutur. YN'n tarihileri ve teorisyenlerinin, zellikle
de Doan Avcolu'nun Trkiye'nin Dzeni adl eserinde ortaya
koyduu grlerin, Marksist terminolojiyle dile getirilmesinden
baka bir ey olmayan "yar feodal, yar smrge" lke tespiti ile
buna dolaysz olarak balanan "Milli Demokratik Devrim" tezi,
birbirinden ayrlamaz bir ikili olarak btn teorik gelimeyi belirle
mitir. Trkiye'de zellikle TP evresinin revizyonist "sosyalist
devrim" tezine kar, tek devrimci alternatif olarak MDD'nin ileri
srlm olmas, bu milliyeti ve snf kstaslarndan yoksun taktik
ve strateji anlaynn en militan evrelerde kabul grmesini kolay
latrmtr.
nceki blmde ele aldmz gibi, YN, kendi programnn
herhangi bir snfla tanmlanmasna girimemiti. O, "memleketin
kaderi zerinde etkili olan btn evrelere", herhangi bir snf fark
ll gzetmeksizin arda bulunuyor, "belli bir kalknma felsefe
si etrafnda birleme"nin, yeterli olacan savunuyordu. MDD ise,
"milli demokratik devrim"in, esas olarak bir "burjuva demokratik
devrim" olduu grnden yola karak, bu devrime katlan snf
lar arasnda bir snf mcadelesi olamayacan ne srerek, ayn
kaba gr tekrarlyordu. Ne var ki, burada, Kemalizmin snf
farkllklarnn stnde bir milli ideoloji olduunu ne sren gr
lerinin sz edilmiyor, Mao'nun "halk snflar arasndaki ilikiler"
konusundaki tezlerine dayanlyordu.
-Darbeci Geleneklerin MDD'Ye Etkisi

Avcolu, "devrimden sonra" halk glerinin ina edileceini,

iilerin ve yoksul kyllerin devrimden sonra bilinlendirilip r
gtleneceini ileri srerken, esas olarak, byk halk kitlelerinin
249

ok etkili bir biimde, egemen snflarn ideolojik ve politik hege

monyas altnda bulunduu grnden hareket ediyordu. Byle
bir kitlenin, devrimci mcadele srecinde bilinlendirilip rgtlen
mesinin nndeki engelleri kaldrabilmek iin, iktidar olmak zo
runluydu. ktidar, "tutucu gler koalisyonunun" elinde olduka,
halka devrimci fikirleri gtrmenin olana yoktu.
ilerin ve halkn devrimci bilinle donatlmas ve devrimci
tarzda rgtlenmesinin, olanakszl hakkndaki bu gr, en etki
li biimde, Mahir ayan'n "suni denge" teorisinde yansmtr.
Mahir ayan., bilin ve rgt kavramlaryla ilgili btn Bolevik
alma tarzn, dnyann o dnemdeki koullar bakmndan geer
siz hale gelmi "klasik anlay" olarak eletirmi ve bunun yerine,
"silahl propaganda" diye adlandrd ve esas olarak iilere ve
halka gvensizliin rn olan "dardan mdahale ile" bilin g
trlebileceini savunan bir teoriyi ne srmt. Burada, ak bir
biimde, YN evresinin halka ve ii snfna olan gvensizlii
nin, halkn hemen hemen btn snf ve tabakalarnn gerici olduu
yolundaki propagandasnn etkisi gr ebilir.
MDD'nin daha nceki varyasyonlarnda ise, bu etki, devrimi
hamleyi halk dndaki glerden bekleme biiminde grlebilir.
MDD'nin, bir halk devrimini rgtlemek yerine, ulaabildii halk
kitlelerini, muhtemel bir "ilerici askeri hareket"e destek verecek bi
imde ynlendirmesi, halkn ancak byle bir "devrime" destek ola
bilecei, ama kendi adna bir devrimi baaramayaca yolunda bir
kanya sahip olmakla ilgilidir.
- MDD Pratiinde" Devrimci Parti"

MDD izgisi, hibir zaman bir proletarya partisinin rgtlen

mesi grev ini nne koymad. Aksine, partisizliin teorisi yapld
ya da Dou Perinek gibi temsilcileri tarafndan, "bizim partimiz,
Mustafa Kemal'in partisidir" trnden, demagojik burjuva slogan
larla bu sorun geitirilmeye alld. MDD, temel rgt DEV250

GEN olan bir hareket halinde kalmay tercih etti. Mihri Belli, ok
sonralar, bu kitabn ekler blmnde okunabilecek olan tartma
da, parti konusundaki ekingenliklerini "temel bir hata" olarak de
erlendirmitir.
Ancak bu "temel hata"nn, savunulan devrim anlayyla, daha
dorusu, devrimci hareketi, genel olarak "milli burjuvazinin", zel
olarak da kk burjuvazinin en radikal kesiminin siyasi hareketi
gibi deerlendirilen "sol cunta"nn bir yedek gc olarak grmekle
yakndan ilgisi vardr.
MDD, devrimci taktik ve strateji konusundaki grlerini, .nce
TP iindeki tartmalarda, TP ynetimine kar gelitirip savundu.
Bu tartma srecinde, MDD'nin TP'e kar tavr, rgtn dlan
mas ve karsna da yeni bir rgt konulmamas biiminde geli
mitir. TP, alternatif bir parti dncesiyle deil, partisiz devrim'
.
cilik eilimiyle eletirilmitir. Oysa TIP iinde yer alan birok
aydn, ii ve kyl, " partili mcadele" kavramna yatkn, fakat bu
partinin nasl bir parti olmas gerektii konusunda ise belirsizlikler
iindeydiler. MDD, bu konudaki tavrn da YN-DEVRM izgi
sinden devralmtr.
YN'n TP'e kar tavr, esas olarak sadan muhalefet zellik
leri gstermektedir. TP'e kar yneltilen eletirilerin balcalar
arasnda, "snf nderlii sorununu en nemli konu olarak ortaya
atmalar" ve "demokratik devrim yerine sosyalist devrim nermele
ri" olarak zetlenebilir. Gerekte, TP'in "ii snfnn devrimdeki
ncl"nde srarl olduu noktasndan da, "sosyalist devrimi"
nerdii iin de eletirilmesi tamamiyle yersizdi. TP, nmzdeki
blmerde ele alacamz gibi, bu kavramlar tamamen ii boalt
m bir biimde kullanyor ve pratik olarak ii snfn bir oy depo
su olarak gryor, " sosyalist devrim" program olarak ne srd
programda ise, ynclerin programndan farkl bir ey sylemiyor
du. YN ile TP arasndaki tartmann zn, gizli olarak, parla
mento ve legal parti karsndaki tutumlar belirliyordu. TP, lega
lizm ve parlamentarizm konularnda tavizsiz ve kat bir izgi
25 1

benimsemiti ve zellikle de l 965 seimlerinde kazand 1 5 mil

letvekilliini, iktidara giden yolun almas olarak propaganda edi
yordu. YN-DEVRM evresi, parlamentoyu da, parlamentoyu
oluturan seim sistemini de, "cici demokrasinin" eleri olarak
stratejik bakmdan reddetmiti. Bu tutum, MDD'ye aynen yansd.
MDD, "cici demokrasi" terimi yerine "Filipin tipi demokrasi" teri
mini geirdi. Bununla birlikte, TP'e kar tutum, dnem dnem
deiilikler gstermitir.. MDD kurmay, uzun sUre TP iindeki
mcadeleyi, TP'in ele geirilmesi izgisinde tutmu, "TP'i gzbe
beimiz gibi korumalyz", "TP'i adna layk bir rgt haline getir
meliyiz" gibi sloganlar, uzun bir dnem geerli kalmtr. Grle
bilecei gibi, parti konusundaki tutum, legalizmle partisizlik
arasnda gidip gelmi, fakat asla illegal bir komnist partisi dn
cesine ulamamtr.
YN-DEVRM evresinin, TP'e ynelttii bir dier eletiri,
"sosyalist devrim" slogann ne srerek, kendisini antiemperyalist
mcadelede rol oynayacak temel glerden soyutlamasyd. Bu
nunla kastedilen de, aka YN-DEVRM evresinin balca da
yanan oluturan "asker-sivil aydn"lar, emekli subaylar, antiko
mnist aydnlar vs. idi. Bu noktada ilgin bir bulguya deinmekte
yarar var. TP, 1 965 seimlerinde, byk kentte, en ok oyu, su
baylardan, memurlardan ve dzenli bir gelire ve grece iyi yaam
koullarna sahip olan iilerden almtr. Aratrmac Hikmet z
demir'in verilerine gre, TP, Ankara'da en ok oyu, ankaya ve
Yenimahalle'den almtr. Yenimahalle'de en ok oy alnan semt
ise, subay oylarnn byk ounluu oluturduu Bankaevleri'dir.
byk ilde, gecekondu semtlerinden alnan oy ise son derece
dk bir oranda kalmtr. YN'n, TP'e kar cepheden ve en
temel konulardaki ayrl ne kararak sert eletiriler yneltmesi
nin sebebi, bu etkide aranabilir. YN, bir vurucu g olarak parla
mentonun karsna dikmeyi dnd "ilerici subay" gcnn,
parlamentoyu tek iktidar kurumu olarak onaylayan TP'ten kopar
mak zorundayd.
252

Parti ve sosyalizm kavramlarna kar gelitirilen eletirinin te

melinde, YN-DEVRM izgisinin burjuva, kk burj uva snf
karakteri belirleyiciydi.
MDD, parti ve sosyalizm kavramlarna, ayn gerekelerle kar
durmutur. Her eyden nce, MDD kurmaylar, parti kavramyla
snf kavramlarnn birbirine sk skya bal olduunu bilecek bir
gelenekten geliyorlard. Kurulacak devrimci bir partinin snf ka
rakterinin belirlenmesi ise, tpk A vcou evresinde olduu gibi,
MDD evresinde de "anti-emperyalist cepheyi blc" bir rol oy
nayaca gerekesiyle reddediliyordu. MDD'nin en ok renci
genlik iinde baarya ulamasnn fakat iiler arasnda ok snrl
bir etki yaratmasnn bir nedeni, bu kk burjuva program ve tak
tik anlay olmutur. Aslnda, ii snf, MDD'nin kazanmak ve
rgtlemek iin ele ald sosyal glerin iinde, rencilerden ve
kyllerden sonra geliyordu. Bu yzden, MDD'nin ii snf iin
deki etkisizliini, iilerin MDD programn snfsal taleplerine
uygun bulmamalaryla aklamak, kendiliindenci bir bak asna
karlk decektir. i snf iindeki etkisizliin asl nedeni,
MDD'nin ii snfna uzak duruudur.
i snf, daima kendisine "dardan bilin verilecek" bir yn
olarak g:lm, bu doru ilke, 'en olmadk biimlerde, ya darbeci
liin gerekesi ya da "silahl propaganda" gibi sonradan etkili ola
cak perspektiflere doru arptlrttr.

253

IV. B LM

TRKYE PARTS

1.

BRNC TP

- Kurulu Ve Program

TP'in kurulu almalar, Aybar'n anlattklarna gre, ilk kez,

1 955-56 yllarnda dnlmeye balanmt. Tasary gelitirenler
arasnda, daha sonra TP'in ilk kurucu yeleri arasnda yer alacak
olan sendikaclar vardr. brahim Gzelce, Kemal Trkler, Kemal
Nebiolu, aban Yldz, bu ilk giriimlerinden bir sonu alamyor
lar. 27 Mays sonrasnda, sendikac Nuri Beer, ilk giriimi bala
tan sendikaclar Adalet Partisi'nde almaya armak zere bir
toplant dzenliyor. Bu toplantda, Zeki Gedik, brahim Denizcier,
Zeki ahin, Kemal Nebiolu bulunuyor. Tartmalar sonunda, Ne
biolu ve Denizcier, "kendi partimizi kuralm" diyerek, AP'de a
lma nerisini reddediyorlar. 1 2.2. 1 96 l 'de, Mskirat Federasyonu
Genel Merkezi'nde yaplan toplantda, Trkiye i Partisi'nin ku
rulmasna, gene yukarda ad geen sendikaclarn' ilerinde bulun
duu 40-50 sendikacnn toplantsnda karar veriliyor. Gizli oyla
yaplan seimle, aralarndan on kiiyi, kurucu olarak grevlendiri
yorlar: Seyfi Demirsoy, Nuri Beer, Kemal Trkler, Avni Erakaln,
Rza Kuas, Kemal Nebiolu, aban Yldz, Ziya Hepbir, brahim
Gzelce, brahim Denizcier. Ancak, sendikaclk eitimini Ameri
ka'da alm ve Trkiye'de Amerikan tipi sendikacln babas say
lan Seyfi Demirsoy ile Nuri Beer, kurucu ye olmaktan vazgei257

yorlar. Salih zkarabey, Adnan Arkn, Ahmet Mulu, Hseyin Us

luba ve Saffet Gkszolu, kuruculuk iin kendilerini neriyorlar
ve bylece on iki kurucu tespit ediliyor. 13 ubat 196 1 'de TP'in
kurulu dilekesi, stanbul Valilii'ne veriliyor.
Trkiye i Partisi'nin kuruluu, 14 ubat 1961 'de yaplan bir
basn aklamasyla kamuoyuna duyuruluyor ve kurucu 1 2 sendika
c, "Ezilen ii snfnn haklarn korumak iin" bir parti kurma ih
tiyacnn doduunu, "eitli siyasi partiler iinde eriyen ii snf
nn" bundan byle kendi temsilcisi olan TP iinde toplanacan
ilan ediyorlar.
.
Sendikalar Birlii Genel Bakan Avni Erakaln, Maden-
Genel Bakan Kemal Trkler, tekstil iisi aban Yldz, basn i
isi ve Basn- Genel Sekreteri brahim Gzelce, OLEYS yneti
cilerinden Kemal Nebiolu, basn iisi Salih zkarabay, Lastik-
Sendikas Genel Bakan Rza Kuas, brahim Denizcier, Adnan
Ankan, Ahmet Mulu, Hseyin Usluba ve Saffet Gkszolu, TP
kurucular olarak aklamay imzalamlard. Bu ilk haliyle TP,
sendikaclarn btn rgtlenme ve siyaset alkanlklarn yanst
yordu. Kurulu ylnn sonbaharnda yaplan seimlere TP parti
olarak katlmad ve ilk genel bakan Avni Erakaln, Yeni Trkiye
Partisi listesinden aday olarak seimlere girdi.
TP'in kurulu almalar devam ederken, ayn bir parti kurma
giriiminde olan Mehmet Ali Aybar ve . arkadalar, aklamann
yaynlanmasyla birlikte, kendi faaliyetlerini durdurarak, sendikac
larn kurduu partiye yardmc olma karar alrlar. Mehmet Ali
Aybar, anlarnda, kendilerinin kurulu almalarna katklarnn,
ancak kurulu tamamlandktan sonra, programn ba ksmna,
"Mustafa Kemal paann mecliste 1 Aralk 1 92 1 gn yapt ko
numadan, devletin halk nitelii ve emperyalizme, kapitalizme
kar ulusa savamak zorunluluu hakkndaki blmn" konulma
sndan ibaret kaldn yazyor. (Bkz: M. Ali Aybar, TP Tarihi,
BDS yaynlar, s. 1 77)
Aybar1 1962 ylna kadar TP'in dnda t>k . baka "sosyalist"
258

partinin kurulmas almalarn srdrd. Ne varki TP iindeki

baz gelimeler, sendikaclar, kendileri dndaki evrelerle iliki
ye zorluyordu. l ubat l 962'de, TP kurucular sendikaclar, kendi
aralarnda yaptklar toplantda, partinin kaplarn "sosyalist aydn
lara" amaya ve genel bakanlk iin Mehmet Ali Aybar' greve
armaya karar verdiler. Aybar, genel bakanl kabul etmek iin
zaman istediini ve kendi arkadalaryla konuyu grtn anla
tyor. Doan zgden ise, Aybar'n, parti genel bakanln kabul
etmek iin, olaanst yetkiler tannmasn ve tzk ve programn
kendi istei dorultusunda deitirilmesini art kotuunu yazyor.
(Bkz: "Trkiye i Partisi'nin Kuruluu" Doan zgden, Sosya
lizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, C. 6 s. l 998- 1 999)
Aybar, gene kendi anlarna gre, nce birlikte parti kurma al
malarn yrtt Orhan Arsa, Cenani Gngrd, Sedat Erbil ve
hsan Gngr ile grerek genel baanlk nerisini kabul eder.
Dier arkadalar da, partiye girerler. Sonra da, Rasih Gran, Nev
zat Hatko ve Behice Boran ile de grerek, kendisiyle birlikte
partiye girmeye arr.
9 ubat 1 962'de bir basn blteni yaynlayarak, Trkiye i
Partisi genel bakanl grevini stlendiini kamuoyuna duyurur.
Bundan sonra da, TP'in mevcut tz zerinde deitirme a
lmalar balar. nce, Aybar'n deyiiyle, "partide sol aydnlarn
hegemonyasn nlemek iin" 53. madde deitirilir. B u madde
yledir: "Partinin btn organlarnda grevli bulunanlardan ya
rsnn, kendisi retim aralarna sahip olmad iin emek gcn
retim arac sahiplerine satarak yaayanlar veya ii sndikalar
ynetim organlarnda grevli bulunan yeler arasndan seilmi
olmas gzetilir. "
"Sol aydnlarn hegemonyasna kar" bir nlem olarak konul
duu ileri srlen bu maddeye, iilerin ynetim organlarnda tem
sil orannn sadece %50'de kalmas dolaysyla eletiriler ynelti
lir. Bir ii partisinde, bu orann daha yksek olmas gerektiini
259

syleyenlere kar Aybar, u cevab verir: "Sola kar hrn bir po

litika izlendii o gnlerde, 'snf egemenliini Anayasa yasaklam
tr, siz snf egemenlii kurmak amacndasmz' sulamasn nle
mek istedik. " (Aybar, age. s. 2 1 7)

Bu noktada, TP'in ilk yllarnda tad ak bir nitelii sapta

ma olanan buluyoruz.
TP, sendika brokrasisinin, sendikalist (trade-unionist) ve uvri
yerist eilimleriyle, reformcu aydnlarn poplizminin bir karmaa
s olarak domutur. Bu karmda "sosyalizm", ancak Avrupa sos
yal demokrasisinin, bir baka deyile il. Enternasyonal partilerinin,
en geri politikalar dzeyinde yer alyordu. Bu iki eilim, ii snf
adna konumak zere birletiinde ortaya kan tzk, tam bir
aklkla "yar yarya" ynetimi paylamak noktasnda uzlayordu.
Aybar'n "sol aydnlarn hegemonyasna kar" nlem nermesi ve
bunun bir tzk maddesi haline getirilmesi, poplizmin tipik rne
iydi. Gerekte, TP'in iinde, tm organlarnda yar yarya temsil
edilmeleri istenen iilerin byle bir oran tutturacak varlklar
yoktu; parti bnyesinde, tze uygun zellikleri tayanlar, sade
ce sendika brokratlaryd. Bir bakma, adlarn daha nce sayd
mz bu kiiler, Aybar'n tanmlamasna gre, birer iiden ok, "sol
aydnlar" deyimiyle ifade edilen grubun zelliklerini tayan insan
lard.
TP'in bu bileiminin, daha doruu. aydn poplizmi ile uvriye
rizm (ii kuyrukuluu) karmnn, Avrupa tipi sosyal demokra
tizm erevesinde oluturmaya alt politik izgi, bir baka
etken tarafindan belirlenmiti.
27 Mays sonrasnn genel aydn eilimi halinde ykselie ge
mi bulunan Kemalizm, TP'in balca argmanlarnda da nemli
bir airlk tayor ve sosyalizm, temelde, Kemalizmin ileri bir yo
rumu olarak sunuluyordu.
TP'in 1 0 ubat 1 964'te, zmir'de yaplan 1 . B yk Kongre
si'nde kabul edilen programnn balang blm, "Byk Millet
Meclisi'nin Beyannamesi'' bal altnda, Mustafa Kemal'in bu ko260

numasndan oluuyordu. Bu konumada, Mustafa Kemal, "Trki

ye B yk Millet Meclisi, ... hayat ve istiklalini yegane ve mukad
des emel bildii Trkiye halkn, emperyalizm ve kapitalizmin ta
hakkm ve zulmnden kurtararak irade ve hakimiyetin sahibi
klmak gayesine vasl olaca kanaatindedir. Trkiye B yk Millet
Meclisi, milletin hayat ve istiklaline suikast eyleyen emperyalist ve
kapitalist dmanlarn tecavzlerine kar mdafaa ve bu maksada
aykr hareket ed.enleri tedip azmiyle kurulmu bir orduya sahip
tir" diyordu. Konuma, 2 1 Ekim 1 920 tarihini tayordu. TP prog
ramnn ilk sayfalarnda, "ATATRK DYOR K" bal altnda,
1 Aralk 1 92 1 tarihli bir baka konumaya yer verilmiti. Burada
da, Mustafa Kemal, "Biz, hayatn, bamszln korumak iin a
lan emekileriz, zavall bir halkz. ... bamszlmz gven al
tnda bulundurabilmek iin, millete bizi mahvetmek isteyen em
peryalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kar millete
savamay uygun gren bir doktrini izleyen insanlarz" diyordu.
Trkiye Komnist Partisi'nin kurucusu Mustafa Suphi ve arkada
larnn ldrlmesinden 20 gn nce sylenen bu szlerin hangi
politik ve jeostratejik kayglarla dile getirildiini, programn bana
konulmasn isteyen aydnlar elbette ok iyi biliyorlard. Buna kar
n, 27 Mays sonrasnn genel atmosferi iinde, "sosyalizm", "ii
snf" gibi kavramlar kullanarak siyaset sahnesine kmaya al
an ve stelik kurucularnn tamamn sendikaclarn ve iilerin
oluturduu bir partinin, egemen snf partileri iinde kendisine bir
yer amak ve anayasa snrlar iinde tutunmak iin, bir baka yolu
.
olmad savunularak, program gibi nemli ve balayc bir belge
ye konuluyordu.
Ne var ki, TP'in kendisine setii bu grn, basit bir kendini
gizleme ve kabul ettirme kaygsndan kaynaklanmyor, btnyle
tad ze uygun dyordu.
TP'in genel propaganda ve ajitasyon faaliyeti de, ierdii
akmlarn rengini tayor, btn bunlarn Kemalizmle belirlenmi
bir reformizm ve parlamentarizm iinde yeniden tanmlanmasna
261

dayanyordu.
Programn GR blmnde, "btn emekilerin ve emekten
yana olanlarn hzla tekilatlanarak, bamsz bir siyasi kuvvet hali
ne gelmeleri arttr" deniliyordu. "Bamsz siyasi kuvvet" olma
hedefi, "emeki halkmzn iktidara gelerek gerekli kkl reformla
r gerekletirmesi" amacna balanyordu. Program, bir "kalkn
ma" kavramn ne kararak, bunun ancak emee dayanarak ger
ekleeceini ileri sryor ve kendisini, bu hedefe "kanun
yolundan iktidara yryen siyasi tekilat" olarak tanmlyordu.
(TP PROGRAMI, 1 964, s. 1 4) Bu yol, TP'in bundan sonraki
btn program maddelerini ve politikasn da belirleyecek olan par
lamentarizmin ilanyd.
Programn B irinci Blm', "Trkiye'nin Maddi, Sosyal ve Po
litik Yaps" baln tayordu ve burada da, ayn yllarda YN
dergisi etrafnda tartlmakta olan, "Trkiye'ye zg kalknma
yolu" kavram temel nemde bir yer tutuyordu.
TP'in douunda, ve programnn ekillenmesinde, gnn ba
lca tartmalarnn belirleyici bir rol oynad grlmektedir. B u
zellii asndan, TP'in, aralarnda, aydnlar arasnda hala gnn
en itibarl partisi olan CHP'nin de bulunduu mevcut siyasi partiler
tarafndan cevaplandrlmayan baz ihtiyalara karlk verme hede
fini gzettiini syleyebiliriz. CHP'nin henz "ortann solu" sloga
nn ortaya atmasndan nce, TP, geni ii ve aydn kesimlerini
etkileyen bir "solculuk" sylemini tutturmay, canl ve gncel tar
tmalarda zm aranan problemleri ele alarak karlamay ba
arm, daha sonra CHP'nin tabannda yer alan nemli . bir kesimi
de etkilemeye balamas zerine, smet nn'nn azndan, "sol
culuunu" aklamak zorunda brakan etkiyi yaratmt. Geri, bu
zm nerileri ve tartmann genel nitelii bakmndan, ancak bir
sosyal demokrat partinin ilk argmanlarn dile getirme dzeyinde
kalyorduysa da, gerek Marksist kltrn gerilii, gerekse ii sn
f hareketinin sendikal hareket dzeyini bile yeni yeni yasal olarak
elde edebildii koullarda, bu gerilik gze batmyordu.
262

rnein, Programn Giri Blm'nn son paragrafnda ifade

edilen hedefler, bir Avrupa sosyal demokrat partisinin hedefleri ba
kmndan bile olduka geri iken, Trkiye iin nemli bir ilerlemeyi
ifade edebiliyordu:
"Trkiye i Partisi, insan haklarn, ekonomik ve sosyal hak
lar, hergn uygulanan canl kurallar haline getirecektir. Trkiye
i Partisi, Anayasay z, ilkeleri ve amacyla eksiksiz, tastamam
uygulayacak, sosyal adaleti, sosyal gvenlii hayatmzda gerek
ten yararlandmz eitli kurumlar biiminde gerekletireektir. "
(Program, s. 1 5)
TP'in sosyal adalet, sosyal gvenlik, insan haklar, ekonomik
ve sosyal haklar gibi, balca hedeflerini tanmlamakta kulland
kavramlar, tmyle burjuva hukuk sisteminden devralnm re
formcu kavramlard. Adalet ve hak kavramlar, genel olarak burju
va devletle vatandalar, zel olarak da ii snfyla burjuvazi ara
sndaki ilikileri dzenlemek amacn gden reformcu burjuva
uygulamalara karlk dmek zere, 19. yzyl balarndan itiba
ren kulanlyordu; Trkiye'de ise, btn bunlardan sz edebilmek
iin, hem de, siyasi bakmdan grece bir genilemenin yaand
1 960 sonras koullarda bulunmak, hem de "sosyalist" olmak ger
kiyordu. Bu bir yandan, sosyalizmin kavranma dzeyini gsteri
yordu ama dier yandan da, halk ve ii hareketinin kapsamn da
raltan, ideolojik ve siyasi bakmdan bu hareketin iptiyalarna
cevap vermeyen bir ierie de iaret ediyordu.
Programn, "Trkiye'nin Maddi, Sosyal ve Politik Yaps" bal
n tayan blmnde de, "hzl kalknma" kavram ekseninde, bu
hedefe varmann imkanlarnn ve nndeki engellerin bir tahlili ya
plarak, partinin amalar bu erevede tanmlanmaktadr.
Grlebilecei gibi, TP'in programna esas olan balca kav
ramlar ve hedefler, ierik bakmndan, daha nce ele aldmz
YN dergisi evresinin kavramlarndan ve hedeflerinden farkl de
ildir. Trkiye i Partisi'nin ayrt edici zellii, bu hedeflere var
mak iin, "kanun yolundan iktidara gelme"nin aka belirtilmi

263

olmas ve ounlukla aydnlara deil, var olduu kadaryla bir sen

dika brokrasisine dayanmasyd.
- TP'in Kapsayclnn Ve Etkisinin Kaymklar

TP, 27 Mays darbesiyle ortaya kan burjuvazinin siyasi ikti

dar krizinin ortaya koyduu "eski yntemlerle ynetememe" tkan
nn at olanaklar ortamnda, yalnzca aydnlarn deil, geni
ii ve kyl kitlelerinin de ilgisi ile karland. Yeni ve deiik bir
dil, burjuva partiler tarafndan kullanlmayan propaganda temalar,
szclerinin yetenekleri (M. Ali Aybar, etin Altan, Yaar Kemal
gibi gl hatiplerin radyo konumalar), iilerin ve emekilerin
zellikle uyank kesimleri zerinde etkili oldu.
Ne var ki, butn bunlar, TP'in grn zellikleriydi ve yaratt
etkiye paralel bir rgtlenmeyi gerekletirmekte yetersiz kalan
TP, bu etkiyi yalnzca parlamenter mcadele yollarnda bir oy de
posu yaratmak iin kullanabildi.
TP'in, artan bir sempatiyle karlanmas ve kitle tabann geni
letmesi, iki farkl mdahaleyle karland.
1 962'de, Seyfi Demirsoy bakanlnda, Trk-'in iinde yera
laca bir "alanlar Partisi" giriimi ortaya kt. TP'in iiler
arasnda artan oranda taraftar bulmas ve sendika brokrasisi ara
sndan ynetici kadrosuna dahil ettii sendikaclarn etkisi, zellik
le Amerika'nn kontrolndeki "Hr Sendikaclk" akmnn ilgisini
ekiyordu. Aybar, TP'in ilk kurulu almalarndan itibaren,
Amerikan Yardm Tekilat'nda grevli ve sendikaclar arasnda
" Faik Bey" diye bilinen ve ok iyi Trke konuan bir Amerikal
nn TP almalarn yakndan izlediini anlatyor. TP'in kurulma
s ve gelimesi, dorudan doruya Seyfi Demirsoy'un kiiliinde
temsil edilen ve Amerika'nn kontrolnde btn dnyada faaliyet
gsteren "Hr Sendikaclk" akm eliyle yeni bir partileme fikrini
dourdu . . "alanlar Partisi" giriimi, Seyfi Demirsoy'un ban
ektii bir alma olarak balad ve TP'e kar, YN dergisi ya264

zarlar tarafndan da desteklendi. "alanlar Partisi" hibir zaman

gerekleemedi, ama, TP'e olan eilimi bir sre iin frenleme g
revi yapt ve "sol aydnlar" arasnda bir blnmenin ilk iaretlerini
verdi.
Dier yandan, TP'in hemen her toplants, gerici-faist grupla
rn saldrsna uruyor, binalar talanyor ve yeleri dvlyordu.
TP'e kar iddet kullanlmas, TP yesi genlik kesimi arasnda
radikal mcadele yntemleri hakknda bir tartmann balamasna
yol amas ve sonraki gelimelerde bir kar iddet eiliminin do- ,
mas bakmndan etkili olmutur.
TP'in genlik tabannn genilemesi 1 965'ten sonra artarak iler
lemi, l 968'e kadar srmtr.
retici kyllk ve Krt halk arasnda da, TP'e yneli nem
li boyutlardayd. TP, bir dizi "Dou Mitingi" dzenledi. Bu mi
tinglerde, geri, o gne kadar Krt' halkna burjuva partiler tarafn
dan gtrlen btn vaatler tekrarlanyor ve farkl bir ey
sylenmiyordu; ama, TP, propagandasnda ska ve vurgulayarak,
rgatlarn, marabalarn, ortaklarn karn gzettiini ileri sr
yor ve "aalarn, beylerin saltanatna" kar olduunu sylyordu.
Klasik "Dounun kalknmas" temasna getirilen bu boyut, Krt
halk arasnda mevcut olan devrimci bir potansiyeli aa karma
s, sergilemesi ve zel tarzda ele alnmas gereine dikkat ekmesi
bakmndan nemliydi. Fakat TP'in Krt sorunu konusundaki tu
tumunun, esas bakmndan, sistem snrlar iinde kalan ve bu sis
temi glendiren yaps dolaysyla, aa kard potansiyelin
gerek ihtiyalarna cevap vermesi imkan yoktu. Krt sorunu, TP
tarafndan bir "Blge kalknmas" sorunu olarak konuluyordu ve
bu soruna, "ulusal menfaatlerimize en uygun, en insanca zm
yollarn bulmak", "ihmal edilmeyecek bir vatan vazifesi" olarak
nitelendiriliyordu. Aybar, Dou mitinglerinde, basklarn kaldrl
mas, ayrcalkl ilemlerin son bulmas iin taleplerde bulunuldu
unu ve asl sorunun "anadili Krte ve Arapa olan yurttalara,
Anayasal zgrlklerin tmnn verilmesi" olduunu sylyor.

265

(Bkz: Aybar, age. C. 3. s. 64-65)

"Ulusal menfaatlerimize en uygun zm", "ihmal edilmeyecek
vatan vazifesi", "Anayasal zgrlklerin tmnn verilmesi" gibi
terim ve kavramlar, TP'in Krt politikasnn zn gstermeye ye
terlidir.. Her eyden nce, sorun, btn smr ve basky bizzat
kendi hayat olarak yaayan Krt halk asndan deil, Trk ulusu
nun ul sal menfaatleri asndan zlmek zere ele alnyordu.
Kt ulusunun kendine zg ve Trk ulusunun menfaatleriyle
uyumayan menfaatleri olabilecei akla bile getirilmiyordu. Kald
ki, btn bunlar dnlm olsa bile, sorunun zm, gene de
"Anayasal zgrlkler" snrna hapsedilmi durumdayd.
:- Anayasa Ve Sosyalizm Tartmalar

1 96 1 Anayasas'nn, btn Trk aydnlar ve siyasal partileri

iin anlam, mmkn olan en geni demokratik dzeni salayacak
olan belge olmasyd. Yeter ki, "eksiksiz" olarak uygulansn! Dier
yandan; balca egemen snf partileri ve siyasi temsilcileri de,
1 96 1 Anayasas'nn, lke koullarna "bol geldiini", deitirilmesi
gerektiini ileri sryordu. 1 967'de, anayasann ieriine ilikin il
gin bir tartmada, bir uta dnemin Cumhurbakan Cevdet
Stihay, Adalet Partisi ve dier burjuva partiler bulunuyordu; dier
uta, bata TP, "sol aydnlar", CHP'nin bir kesimi bulunuyordu.
Cevdet Sunay, tartmann btn zetini u szlerle aktaryor
du: "Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, sosyalizme kapaldr. Anaya
sada sosyalizm kelimesi yoktur. Sosyal kelimesi vardr. Fakat bu
sosyalizm deildir, yani sosyalizmi ifade etmez. "
Gazetecilerin TP'li milletvekillerinin durumu hakkndaki soru
suna karlk olarak da, yakn gemite DEP'li milletvekillerinin
durumu hakknda st dzey yneticilerin ileri srdkleri grleri
hatrlatan bir cevap veriyordu: "Adamlar girmiler meclise; ne ya
palm, atalm m yani? imdilik bu meseleyi kartrma!" "imdi
lik" ertelenen mesele hakknda, Cevdet Sunay'n ve dier askeri ve
266

siyasi evrelerin bir zm yoluna sahip olduklar, bunun da gerek

tiinde meclisi ve siyasi partileri kapatan ve TP'li milletvekillerini
tutuklayan bir darbe olaca, gelimenin sonraki aamalarnda g
rlecekti.
Tartma, Anayasa Mahkemesi'nin, "kanun yolundan iktidara
gelmek ve devletin temel nizamn deitirmemek kouluyla", ana
yasann sosyalizme ak olduu yolundaki kararna ramen srp
gitti. Ecevit, "Sayn Cumhurbakanmzn u anda ziyaret etmekte
olduu ngiltere, demokratik sosyalizmle ynetilmektedir" diyerek,
anayasann byle bir sosyalizme kapal olamayacan savunuyor
du.
Mehmet Ali Aybar ise, bir gazeteye verdii demete: "Emeki
halk kitlelerinin rgtlenmi bir siyasi g olarak serbeste faali
yette bulunmasna izin vermeyen anayasalar, faist nitelikte olan
lardr. Bizim Anayasamz ise, halktan, emekten yana olan bir Ana
yasadr. " diyordu. (Akam gazetesi, 6. 1 1 . 1 967)
Anayasann bu biimde nitelenmesi, yalnzca devletin temel ya
salar hakkndaki deerlendirme bakmndan deil, balca ama
olarak formle edilen sosyalizmin de nitelikleri hakknda bir ak
lama zellii tayordu. Ecevit, "ngiliz sosyalizmi"ni rnek gste
rirken, baz TP szcleri de, "sve tipi sosyalizm" gibi rnekler
le, kendi sosyalizmleri ile anayasa arasnda iliki kurarak,
kendilerini savunuyorlard.
Gerekten, TP, gerek btn sosyal ve ekonomik hedefler ge
rekse siyasi mcadele biimi olarak yalnzca parlamentarizme ar
lk veren rgtlenme ve etkinlik yolu bakmndan, Avrupa sosyal
demokrat partilerinin bir izdmnden baka deildi. Sosyalizm
denilince, 1 9 6 1 Anayasas'nn "tam ve eksiksiz olarak uygulanma
s"nn yeteceini dnyor ve propaganda ediyordu.
Anayasa, dnemin btn sol evrelerinin etrafnda birletikleri
bir "asgari mterek" grevi gryordu. Bu noktada, TP'le dier
solcu evreler arasnda herhangi bir fark ve ayrlk yoktu.
Fakat, YN ile TP arasnda, bugnden baklnca olduka abar267

topraksz ky//eri topraa kavutursun, vergiyi zenginden ok

alsn, yoksuldan hi almasn, isizlie are bulsun, ve isizlik sigor
tas getirsin. Ksacas Anayasay eksiksiz, tastamam, yani ekono
mik bakmdan gsz olan vatandalardan yana uygulasn. Bu ve
bu gibi reformlar yaplmazsa, smf kavgasn nlemek szlerinin
altnda yatan ama, bugnk bozuk dzeni ayakta tutmaktr. "
(Aybar, age. C. l , s. 25 1 )
S nf mcadelesinin, dorudan doruya snflarn varlndan,
zellikle de burjuvazi ve proletarya gibi, tarihi bakmdan iki temel
snf olarak kapitalizmin yaratt kart snflarn her trden koul
altndaki varlndan doduunu grmezlikten gelen bu tutumun,
sosyalist bak asyla en kk bir ilikisi yoktur. Snf mcadele
sinin nlenmesi, kapitalizm altnda gerekletirilecek reformlar
araclyla deil, dorudan doruya, son sosyal snf olan ii sn
fnn devrimiyle gerekleebilecek ve tarihi bakmdan da, grece
uzun bir dnemi kapsayacak bir gelime olacaktP. Oysa Aybar,
snf mcadelesinin ortadan kaldrlmasnn, burjuvazinin balca
temsilcilerinden birinin, Demirel'in yapaca reformlarla bile mm
kn olabileceini aklamaktadr. Eer vergiler adil alnrsa, isiz
lik sigortas kurulursa, kyller topraklanrsa, Trkiye'de snf m
cadelesi de duracaktr! Bu adan, rnein, "vergilerin adil olarak
alnd", topraksz kyllerin bulunmad, isizlik sigortasnn
uyguland, ngiltere, sve gibi lkelerde, snf mcadelesi yoktu !
Snf mcadelesinin nedenlerini ve amalarn bunlarla snrl
gren bir anlayn, iilerin ve rencilerin geni apl ve militan
mcadelesini kapsamas, onlara daha ileri hedefler gstererek, r
gtlenme ve mcadele biimlerini gelitirmelerinde nclk yap
mas elbette mmkn deildi.
Mehmet Ali Aybar, zellikle renci genliin TP'ten kopma
ya balamasn, "TP'te sonun balangc" olarak deerlendiriyor ve
bunun nedenlerini de bugn de anlamam olarak grnyor.
"1968'in, TP iin sonun balangc olabileceini kim tahmin
270

edehilirdi ? Parti kk salmt. 1965 seimlerinde partinin oy oran

artmt . Kylere gittiimizde yaknlk gryorduk. Kyls, iisi
ile emekilerin bize smd grlyordu . . . Genler arasnda bile.
Orta Dou niversitesinden, aralarnda Sinan Cemgil'in de bulun
duu bi'. grup bizim eve gelmi, Partiye nasl yardmc olabilecek
lerini sormutu. Partinin temel grn anlatm, ayrntlar iin
genlik ileri sorumlusu Sadun Aren 'e bavurmalarm sylemitim.
Marksi::.111-Leninizm iizerine, imdi ayrntlarm hatrlayamadn
tatl bir sylei olmutu . ... Amerikan elisi Conner'in arabas ya
kdktan sanra da, gene ODT'l bir grp renci Partiye gelerek
kendilerine mkat konusunda yardmc olmam istemilerdi. Parti
li arnkat arkadalara rica edeceimi syledikten sonra, 'hen olsam
arabay yakmaz, rektrle yemek yerken, Komer'e: 'Siz bizim davet
limiz de,ilsiniz, bir elinin davetsiz misafir olamayacam elbette
taktir edersiniz derdim ' dedim. Ama olan olmutu. Genler arabay
yakmamn daha vurgulayc olduunu sylediler. (Aybar, age. C.
"

3, s. 9- 1 0)
Genlik nderleriyle TP nderlii arasndaki ayrm, Aybar'n
szn ettii kadar basit bir yntem ya da, bir taktik farkll de
ildi. TP ve halk muhalefeti, esas olarak dzen iinde kalmak ve
dzenin btn kurumlarndan kopmak noktasnda birbiriyle kar
karya gelmiti. Genler, eer Commer'in arabasn yakmayp da,
onu Aybar'n dnd biimde protesto etselerdi, bu kez Aybar,
onlar daha nazik olmadklar iin eletirebilirdi.
Genlik ve ii hareketinden gittike daha geriye den Aybar
bakanlndaki TP iinde, 1 968'deki "ekoslovakya igali" dola
ysyla yeni ve btn parti rgtn derinden sarsan bir tartma
patlak verdi.
M. Ali Aybar, Sovyetler Birlii'nin ekoslovakya'ya mdahale
sini, "brokrat ve halktan kopmu bir ynetimin icraat" olarak de
erlendirerek aka bu igale kar tavr almt. Bu konuyu, ayn
zamanda NATO'ya kar knn bir rnei olarak da kullanarak,
Amerika ile SSCB'nin ban ektii bl9klarn, azgelimi blok
27 1

yeleri iin ayn derecede tehlike tekil ettiini sylyordu. "e

koslovakya olaylar, askeri hloklarn kk yeleri iin, asl tehli
kenin hlok lideri durumunda bulunan gl mttefiklerden geldii
ni, ve gerekten kk devletlerin hamszlklarn, hu bloklara
girdikleri anda kaybettiklerini, rlplak ortaya koymutur. "
Aybar, Sovyetler Birlii'ndeki geriye dn, brokratizm ve
emperyalizmle ayn alanda rekabete giri eilimlerinin sonularn,
ABD ve NATO'yla kyaslayarak aklarken, Parti iindeki SSCB
KP yanls ya da dorudan doruya. TKP .tarafndan ynlendirilen
unsurlarn byk muhalefeti ile karlat.
Bu tartma ve muhalefet, dier yandan TP'in sosyal hareket
srelerinin ve muhalefet akmlarnn dna dmesi ve onlarn ge
risinde kalmasyl-a birleince, Partide bir blnme ve dalma hava
s dodu.
Aybar, gerek politik ve ideolojik grleri bakmndan, gerekse
Parti iinde geni bir biimde tartlan nderlik nitelikleriyle, bu
blnme ve dalma havasn giderecek bir etki gsteremeyince,
baz etkili adlarn partiden ayrlmas ve ynetimde deiiklik yapl
mas zorunluluuyla kar karya gelindi.
- Aybar'a Kar Muhalefetin Revizyonist Cephesi

TP iindeki farkl gr ve anlaylar, Aybar'n da belirttii

gibi, 1968'de ykselen toplumsal hareket ortamnda, balangtaki
"bar iinde bir arada yaama" havasndan kmaya balad ve
parti iinde sert bir tartma ortamnn domasna yol at.
TP, bir yandan, zellikle genlik hareketi iinde etkili bir taban
bulan ve parti iinde de genlik nderlerinin oluturduu evreyi
etkileyen "Milli Demokratik Devrim" grnn, dier yandan da,
grnte "Ortodoks Marksist" tezleri savunan, fakat aslrida temel
tezlerini ve TP ynetimine kar eletirilerini Sovyet revizyoniz
minin teori ve pratiinden devirerek, parlamentarizm iinde daha
da sulandran Sadun Aren ve Behice Boran kliinin atma alan
272

haline gelmiti. Her iki taraf da, Aybar ve evresinin ynetiminde

ki partinin, toplumsal muhalefetin ve deien dnya koullarnn
dayatt problemlere zm bulamaynn ve zellikle de ii s
nf ve genlik hareketinin gerisinde kalnn yaratt zayflk or
tamnda geliti ve balca muhalefet temalarn lkenin ve dnya
nn devrimci ortamna ilikin olaylardan ald.
zellikle Milli Demokratik Devrim grn savunan genlik
nderleriyle, onlarla birlikte hareket eden ii ve kyl kkenli
yelerin Partiden ihra edilmesinden onra, parti iinde ve tabann
da doan huzursuzluk ve gvensizlik yaygn bir hal ald. Bu arada,
Aybar'a kar, Aren-Boran klii tarafndan yneltilen eletirilerin
dozu da artt ve eletiri konular eitlendi. Aybar, muhalefetin bi
rinci kanadnn temelleri hakknda, bugn olumlu yarglar tamak
tadr: "Bizdeki genlik hareketi, bambaka hir kltr zemini zeri;
de ieklenmi ve gnn koullarna yant veren hir hareketti:
Amerika ve ibirlikilerini hedef alan ve Marksizm-Leninizmden
esinlenen bir hareketti" (Aybar, TP Tarihi, BDS yaynlar, 3 . cilt.
s. 1 42) Bu hareketin bir devam olan dorudan doruya genliin
devrimci eilimlerini yanstan kanadn tasfiye edilmesi, Aybar'n
karsnda, genel tutumu bakmndan gerici ve klik karakteri bas
kn bir grubun kalmasna yol at. Fakat, gene de TP iinde,
nemli bir sayda devrimci ye vard ve bunlarn talepleri, sosya
lizmin temel ilkeleriyle ve genliin devrimci eyleminin hedefle
riyle uyumluydu. Muhalefetin dier kanad, Aybar'n deyimiyle
"Marksizm-Leninizmden esinlenen" bu kitleyi, Aybar ynetimine
kar muhalefetlerinde kendi yanlarna ekmeye alrken, bu
zellii kullanmaya alan bir yol izliyordu.
Aren-Boran klii, Aybar'a kar, zellike SSCB'nin ekoslo
vakya'y igali sonrasnda alevlenen tartmada, Aybar'n ne sr
d "Trkiye'ye zg sosyalizm", "gler yzl sosyalizm" gibi
kavramlar eletiri konusu yaparken, sosyalizmin, Marksizm
Leninizmin temel tezlerine dayandklar ve Aybar'a kar bata
SSCB olmak zere "sosyalist sistemi" savunduklar izlenimi ver273

meye gayret ediyorlard.

Aren-Boran klii, bu grnleriyle, nderleri esasen partiden
ihra edilmi bulunan genlik iinde etkili olamadlar, ama parti
i.indeki eylemsizlikten ve giderek "ortann solu" slogann ortaya
atm bulunan CHP ile aynlamaktan ciddi bir rahatszlk duyan
kesimi .etkilemeyi baardlar. Bunlar arasnda, sendika brokratla
rnn bulunmas, Aren-Boran muhalefetinin parlamentarist izgisini
"iilere dayanmak" grntsyle rtyordu.
B una karn, Aybar'n grlerine kar olanlarn sert eletirile
riyle ve Aybar' n ayn sertlikle verdii cevaplarla yanklar uyand
ran bir tartma. havasnda geen TP nc Byk Kongresi'nde,
muhalefet, ynet i m i e.le geirmeyi baaramad.
Kongre boyunca yaplan eletirilrde, Aybar'a, "bilimsel sosya
lizmin tekliini inkar etmek", "sosyal bilimlerde kesinlik meselesi
ne kukuyla bakmak", "Marksist klasikleri okumay yasaklamak,
Marksizmden kuku duymaya yol aacak kitaplar nermek" gibi
sulamalar yneltildi. Gerekte Aybar, btn bu sulamalar hakl
klacak biimde, Marksizm-Leninizme, sosyalizm uygulamalarna
kar, daha ok, Avrupa'da gelimeye balayan "yeni-sol" akmla
rn grlerini artran aklamalar yapm ve Parti'nin o gne
kadar yrtt genel tutumun tmyle dnda, kiisel bir tutum
sergilemeye balamt.
Aybar'n muhalifleri ise, btn bunlara kar, esasen Parti'nin
programnda yer alan "kapitalist olmayan kalknma yolundan, de
mokratik tarzda kurulacak sosyalizm"i, bilimsel sosyalizm olarak
ileri sryorlar ve parti izgisinin buna gre ekillendiini . ifade
ederek, Aybar' bu izgiden sapmakla suluyorlard.
Bu eletirilerin en nemli blm, Aybar'n "Hrriyeti Sosya
lizm" kavramna yneltiliyordu ve bununla SSCB'ye kar, zellik
le ekoslovakya olayndan sonra gelien tepkiler gslenmeye
allyordu. "Hrriyeti Sosyalizm" teriminin hedefinin, SSCB
pratii olduu akt. Aybar, SSCB'deki rejimi, brokratik ve bas
kc bir ynetim olarak nitelendiriyordu ve "Trkiye'ye zg sosya274

lizm"in zelliklerini, bu olumsuz rnein zerinden tanmlyordu .

Muhalefet ise, revizyonist SSCB'nin savunulmasn, kendi k
noktalar olarak gryorlar ve "Hrriyeti Sosyalizm" karamna
esas olarak bu yzden kar kyordu. Bu arada Aybar, sz konusu
uygulamalarn kkeninde, Leninizmin hatta Marx'n teorisinin bu
lunduuna dair grler de ileri sryor ve onlar yerine Kautsky,
Bernstein gibi il. Enternasyonal nderlerinin ve artk hibir teorisi
iin sosyalizm bakmndan geerlilik iddias ileri srlemeyecek
Proudhon gibi dnrlerin eserlerini neriyordu. zellikle bu
tutum, devrimci genliin ve sosyalizmi Marx ve Lenin'in adlarn
dan ayr dnemeyen T P yelerinin Partiyle balarnn tmyle
kopmasna yol at.
Dolaysyla, TP yeleri ve taraftarlar, devrimci genlik ve ii
eyleminin dnda cereyan eden bu tartmada, tam anlamyla "ap
raz ate"e alnm, hangisini tercih etse, dierinden daha iyi olama
yacan bildii bir ynetim kargaasnn iine dmt.
TP'i.n Drdnc Byk Kongresi 'nde, ynetim, Behice Boran
ve Sadun Aren'in temsil ettii grubun eline geti. TP, bundan
sonra, grnte daha "sol" bir izgi izlerken, kitlesel bakmdan
1 96 1 'deki knn ve sonraki geliiminin ok gerisinde bir duru
mu yanstan darlama srecine girecektir.
TP'in siyasal izgisini, bundan sonra, "sosyalist devrim" sloga
n altnda, SSCB kaynakl "barl gei" teorisi belirledi. Aybar
dneminin balca ajitasyon temalarndan birisi olan "ikinc:i kurtu
lu sava", ierii fazlaca deitirilmeden yerini bu slogana terk
etti.
TP, 1 2 Mart askeri darbesinden sonra, Skynetim Komutanl
Askeri Mahkemesi tarafndan kapatld.

275

2.

KNC TP

Nisan l 975'te yeniden kurulan ve Program ve Tz ilan edi

len ikinci Trkiye i Partisi, aralarnda birinci TP dneminde
Aybar'a kar olan grubun nde gelenlerinden Behice Boran, aban
Erik, Nihat Sargn gibi isimlerin bulunduu ve bu eletiriler sra
snda netlemi grleri esa alan bir kadro tarafndan kuruldu.
Program ve Tzk'n, "Program'a Temel Olan Grler" bl
mnde de, gerek birinci TP iinde yrtlen tartmaya, gerekse,
genel olarak devrimci hareketin 1 970 ncesinde tartt grlere
nemli bir yer verilmiti. Dnyadaki genel durum, Trkiye'nin
yeri, Trkiye'nin temel sorunlar ve zellikle de Trkiye devrimi
nin yolu hakkndaki "Temel Grler", bu tartmalar srasnda de
iik evreler tarafndan ileri srlen tezlere cevap olacak tarzda
dzenlenmiti.
Bu zellikler, B ehice Boran nclndeki yeni TP'in grle
rinin netlemesini olduu kadar, Parti'nin ye yapsndaki deiikli
i de ifade ediyordu. TP artk, her trden "sosyalizm"in savunul
duu, deiik eilim ve rgtlenme anlaylarnn bir arada
barnabildii balang halinden ok daha farkl bir parti grnm
kazanmt.
Bu zellik, her eyden nce, genel olarak btn dnyada Sovyet
revizyonizmine bal partilerin savunduu "kapitalist olmayan yol
dan sosyalizme gei" teorisinin partinin genel gr haline gel276

mi olmasnda, sonra da Trkiye'ye ilikin tespitlerin bu teoriye ve

parlamentarist alma tarzna uydurulmaya allm olmasnda
kendisini gsteriyordu.

- SSCB-KP Etkisinin Ak Hale Gelii

"Temel Grler"in Giri Blm, "TEMEL ELK, KAP
TALST SSTEM LE SOSYALST SSTEM ARASINDADIR"
baln tayordu. Burada, "amz, kapitalizmden sos.yalizme
gei adr" tespiti yaplyor ve bu nerme, "sosyalizmin genile
yip yaylmas" ve "kapitalizmin gerilemesi" tespitleriyle destekle
niyordu . Gerekte, yetmili yllarn ilk yarsnda, zellikle de Viet
n an' da Amerikan emperyal izminin yenilgiye uratlmasyla, ban
ABD'nin ektii emperyalizm nispi bir gerileme srecine girmi
ken, SSCB, Gneydou Asya, Afrika ve Ortadou'da etkisini g
lendiriyor, yeni hegemonya alanlar kazanyordu. ki sper devlet
arasndaki bu ekime, SSCB'nin gerek niteliinden bamsz ola
rak ele alndnda, ABD'nin ve dolaysyla da genel olarak kapita
lizmin aleyhine bir durum olarak yorumlanyordu. TP'in yeni
programnn bu tespitle balamas, bir yandan, Aybar'n ynetimin
deki TP'in SSCB'nin hegemonik yay1lmasna kar taknd tavr
karsnda kazanlm bir zaferi ilan ediyor, dier yandan da, TP'in
bundan sonraki izgisini SSCB politikalarnn belirleyeceine ia
ret ediyordu. nk, ayn zamanlarda, SSCB-KP ve onun etkisi al
tnda kalan partilerin dndaki birok parti, dnyada temel eli
menin emperyalizmle halklar arasndaki elime olduunu
syleyerek, bir baka stratejik gr ortaya atm ve bu, bir ayrm
izgisi haline gelmiti. Dnyadaki temel elimenin tespiti ile, TP,
bir bakma kendi "sosyalist devrim" slogann da belli bir temele
oturtuyor grnyordu; fakat bundan daha nemli olan, TP'in
kendi iinde, TKP ile belli bir ilikiyi gelitirmesine bal olarak,
dorudan doruya SSCB-KP politikalarna bal hale gelmi olma
syd.
277

- " Sosyalist Devrim " Slogamyla Gizlenen

Burjuva Reformist Program
Trkiye'ye ilikin tahliller .ise, esas olarak Milli Demokratik
Devrim teorisine ve Aybar'n "kinci Milli Kurtulu Sava" sloga
nna kar daha nce Boran klii tarafndan savunulan grlerin
TP'in gr halinde formle edilmesinden ibaretti. B una gre,
"Trkiye'de burjuva demokratik devrim esas itibariyle yaplm"
bulunuyordu. Burada, "Trkiye iin bir milli demokratik devrim
sz konusu deildir. Milli demokratik devrim, egemen retim ili
kileri asndan zellikle kapitalizm ncesi aamada bulunan, yeni
bamszlna kavumu lkeler iin ngrlmtr. Bu teze gre,
sz konusu lkelerde milli demokratik devrim ile kapitalizm ncesi
retim ilikileri tasfiye olunacak, onunla birlikte eski politik yap
da ortadan kaldrlacaktr. Bu nedenle, milli demokratik devrim
znde bir burjuva demokratik devrimidir. Ama eski alt ve styap
ortadan kaldrldktan sonra bat modelinde bir kapitalist dzen ku
rulmasna geilmeyecek, 'kapitalist olmayan yol' de:ilen bir yn
temle ve dnya ii snf hareketinin ve sosyalist dnyann destek
ve yardmlaryla kalknlarak sosyalizme varmak hedef alnacak
tr"(s. 7-8) deniliyordu. Bu, bir yandan, SSCB-KP tarafndan for
mle edilen szde "milli demokratik devrim" kavramna dayanarak
Trkiye'deki MDD teorisini eletirme abasyd, dier yandan da,
aka, Trkiye'de savunulduu biimiyle Milli Demokratik Dev
rim teorisinin bir tahrifatyd. B tn geriliine, Maoist etkilenmele
rine ve kk burjuva karakterine karn, o dnemde TP dndaki
devrimciler tarafndan savunulan Milli Demokratik Devrim gr,
"kapitalist olmayan yol" ile hibir biimde kyaslanamazd. Ancak,
bir milli demokratik devrim aamasn ngren YN ve DEVRM
dergileri evresindeki bir ksm aydnn, ayn zamanda "kapitalist
olmayan yoldan kalknma"y savunduklar bilinen bir gerekti.
TP'in yeni program, Milli Demokratik Devrim teorisinin, SSCB
KP tarafndan, kendi deyileriyle "kapitalizm ncesi aamada bulu278

nan, yeni bamszlna kavumu lkeler" iin nerilen bir bii

mini, Trkiye'de Mihri Belli tarafndan gelitirilen ve sonra da de
iik gru}Y ve hareketler tarafndan eitli biimlerde yorumlanarak
savunulan biimleriyle kastl olarak kartryor ve aynlatryor
du. SSCB'nin, askeri darbeler yoluyla kendisine yakn ynetimle
rin kurulduu lkelerdeki durumu teorize etmesinin birsonucu olan
bu "yo l " la, THKO'nun ya da THKP-C'nin eitli fraksiyonlarnn
savunduu " M i l li Demokratik Devrim" gr arasnda, en kk
bir benzerlik bile yoktu.
TP program, Milli Demokratik Devrim tezinin bu arptlm
halini elet irdikten sonra, savunduu "sosyalist devrim" tezinin ge
rekesini yle aklyordu: "Trkiye, kapitalist aamaya kesinlik
le gemi, burjuva demokratik devrimini esas itibariyle yapm ol
duundan, artk onun iin milli demokratik devrim sz konusu
deildir. Bundan byle devrim gndeme geldiinde, bu, sosyalist
devrim olacaktr." (s. 8)
Trkiye'de kapitalizmin gelime zellikleri incelenirken ve
bunun Batda kapitalizmin gelimesinden farklar zerine durulur
ken, aslnda, Milli Demokratik Devrim teorisini savunanlardan hi
de farkl eyler sylenmiyordu. TP'e gre, Trkiye'de kapitalizm,
emperyalizme baml olarak gelimiti ve emperyalist sistemle
btnlemiti. Trk Kurtulu Sava, esas olarak ticaret burjuvazi
sinin ve kk burjuvazi tarafndan gerekletirilmi olduu iin
kapitalist sistemin dna kamamt.
Burada, u cmle dikkat ekmektedir: "Sz konusu dnemde,
Trkiye burjuvazisi ve kk burjuva ynetici kadrolar, Bat'ya
kar bamszlklarn ve gvenliklerini salama balamak iin
Sovyetler Birlii ile yakn ilikiler iinde oldular; ama Trkiye'nin
kapitalizm erevesi dna kmamas iin de ieride antidemokra
tik, baskc uygulamalar srdrdler. Bylece, i politikalar, d
ilikilerde baarmak istedikleriyle devaml eliti; nk gerekten
bamsz ve ileri bir dzeye ulamak, ancak emperyalist-kapitalist
dnya ilikilerinin dna kmakla mmknd. Bu ise, toplumun
279

demokratikletirilmesini, halk kitlelerine demokratik hak ve zgr

lklerin tannmasn gerektirirdi ." (s. 1 0)
Bu tespitte, Milli Demokratik Devrim teorisinin baa tezlerin
den biri olan, Kurtulu Sava sonras devlet ynetk:ilerinin "kk
burjuva snf karakterli" olduu yolundaki tezin kabul edilmi oldu
unu gryoruz. Devletin snf karakteri yerine, yneticilerin kii
sel snf kkenlerine gre yaplan bu deerlendirmenin, gerek kapi
talizmin gelime zellikleri bakmndan gerekse buna elik devletin
temel niteliklerini belirlemek bakmndan birok yanla kaynaklk
etmesi kanlmazd. Ayrca TP, bir yandan burjuva demokratik
devrimin "esas itibariyle" tamamlanm olduunu ileri srerken,
dier yandan bu "devrimin" halk kitlelerine demokratik hak ve z
grlkleri getirmediini de kabul etmektedir. Bu durumda, sz ko
nusu "burjuva demokratik devrimin" hangi ller iinde gerek
letii sorusu cevapsz kalmaktadr. Gene ayn konuyla ilgili
olarak, Trkiye kapitalizminin, tmyle emperyalist sisteme ba
ml olduu da kabul edilince, TP'in hangi temel tahliller bak
mndan Milli Demokratik Devrim tezini savunanlardan ayrld
anlalmamaktadr. Balca grleri bakmndan zetlenecek olur
sa, Milli Demokratik Devrim teorisini savunanlar da, Ulusal Kurtu
lu Sava'nn yarm kalm bir burjuv<J. demokratik devrim olduu
nu sylerken, emperyalizme bamllk ilikilerinin sUrdn ve
"temel hak ve zgrlklerin" gereklemesini salayacak bir anti
feodal mcadelenin gerekletirilmedii gibi iki tespite dayanyor
lard. TP ise, "burjuva demokratik devrimin esas itibariyle tamam
landn" ileri srerken, Mili Demokratik Devrim teorisinin bal
ca tespitlerini tekrarlyor ve tamamen ters bir sonucu ileri
sryordu.
u halde, TP'in gerekletirmeyi vaat ettii "sosyalist dev
rim"in gerekesi neydi?

- Kalkmmachk deolojisi
TP'in bu sorunun cevabn, '60'1 yllardan beri hemen hemen
280

btn aydnlarn lke sorunlarn formle etmek iin kullandklar

kavramlar tekrarlayarak veriyordu: "Trkiye, kapitalist yoldan
kalknp, ileri uygarlk dzeyine kamaz."
"Kalknma" ve "ileri uygarlk dzeyi", Trkiye'de btn siyasi
partilerin programlarnda kullanlan kavramlardr. Kkeninde,
cumhuriyetin kuruluuyla birlikte resmi hedef haline gelen, Musta
fa Kemal Atatrk'n sloganlar bulunmaktadr. M. Kemal, cumhu
riyetin ekonomik ve siyasi programnn milli aptaki hedefini,
"Muasr medeniyet seviyesine ulamak" olarak gstermiti. Bu
nunla kast, gelimi kapitalist lkeler dzeyiydi. Bu slogan, cum
huriyetin bat!lama ve sanayileme poitikalarnn zn yanst
yordu ve btiin bu dnemler boyunca, biitiin hiikii metlerin
progrann n temel maddesini tekil edecek bir genellie sahip k
lnmt. 1 960'tan sonra ise, siyasi programlarn tmyle yeniden
dzenlendii bir burjuva platformda, tartma gndeminin ilk ve
deimez maddesini, "kalknmann hangi yoldan gerekleebilece
i" oluturuyordu. Trkiye'ni "kapitalist yoldan kalknamayaca
ve ada uygarlk ' dzeyine ulaamayaca" tezi de, bu tartma
iinde, ilk kez sistemli olarak YN evresi tarafndan savunulmu
tu. imdi TP, grnrde, kalknmann snf niteliine vurgu yapan
bir program neriyor gibiydi. "Trkiye burjuvazisi, bugne kadar,
toplumun sanayilemesini, modern teknoloji ile donanmasn ve
toplumun ileri tiir dzeye ulamasn salayamad gibi, bundan
sonra da salayamayacaktr." (s. 1 l )
Sylenenler aktr: Trkiye'nin nndeki hedef, ileri kapitalist
lkelerin dzeyine kmaktr; fakat bunu burjuvazi gerekletire
mez ! Bir baka deyile, Trkiye'nin temel sorunu, kapitalistleeme
medir! Bu tezin de, Milli Demokratik Devrim teorisini savunanla
rn, "milli kapitalizmin gelitirilmesi" tezinden znde bir fark
yoktur. Yalnzca, TP bunun sosyalist devrimin bir hedefi olduu
nu sylerken, Milli Demokratik Devrim teorisi, ayn programn,
"halk demokrasisi" ya da "ii kyl iktidar" tarafndan gerekle
tirileceini ileri sryordu.
28 1

B rjuvazinin nitelikleri hakknda sylenenler, gene ilk bakta,

MDD ile bir farkllk gibi grnmektedir: "Ulusal pazar kendine
alkoymak gcnde olmayan Trkiye burjuvazisi, . .zellikle
1 940'lardan itibaren, yabanc sermayeye kar kamaqu, :ulusal
bamszlktan yana, antiemperyalist bir tutum iinde olamamtr.
So zamanlarda, pazar sorunu ile daha byk lde karlaan
baz. sanayicilerin ve sanayici gruplarnn azok yabanc sermaye
ve Ortak Pazar'a kar bir tavr almalar temelden bir kar k,
ilikileri koparma istei deildir; dla btnlemenin, . . . srtme
ve ekimeleri ierdiini gsteren bir olaydr." (s. 1 2) MDD teori
si, "milli burjuvazi" kavramna zel bir nem ve arlk tanmak
tayd. TP'in bu grleri, dorudan doruya, emperyalizmle eitli
elikileri ve srtmeleri bulunan burjuva kesimlerin "milli burju
va" nitelii tamadna dair bir kant ileri srmeye almaktadr.
Ortak Pazar ve yabanc sermaye karsnda kimi sanayici gruplar
nn taknd tavrn, genel ieriini gstermekle, TP, Trkiye'de
MDD teorisinin kendisine dayanak olarak gsterdii trden bir
milli burjuvazi bulunmadn kantlamak istemektedir. Fakat, bu
rada da, hem MDD teorisinin bir arptlmas vardr, hem de bu
arptmay kullanarak TP ve MDD arasndaki aynl rtme gay
reti grlmektedir. Baz YN yazarlar dnda, "Milli Demokratik
Devrim" grn savunan hibir yazar, . tekelci byk sanayi ve
ticaret evreleri arasnda "milli burjuva" kavramna karlk de
cek b"rr grup aram deildi. Genel olarak MDD, "mili. burjuvazi"yi,
kk esnaf, zengin ve orta kyllk, orta ve kk sanayi iletme
cileri arasnda aryordu. Bu noktada, TP'in grleri, MDD teoris
yenlerinden farkl deildir. Yeni TP programnn "Temel Gr
ler" blmnde, "tekelci byk sermaye, burjuvazinin dier kesim
ve dallar zerinde hegemonyasn tam olarak kurup onlar kendine
baml klarak yeni bir snfsal biimi oluturamamtr. Egemen
snflar ittifak iinde zlme ve srtmeler ise politik dzeyde
bir iktidar boluu yaratmaktadr. " (s. 1 5) denilmektedir. Devamn
da ise, zellikle orta ve kk burj uvazinin, tekelci burjuvazi ile
282

olan derin elimeleri anlatlmaktadr. B urada, zellikle u vaatler,

tmyle, MDD teorisinin "milli burjuvazi" terimiyle ifade ettii
kesim karsndaki tutumuyla ayndr: "Trkiye i Partisi, burju
vazi karsnda tavrn alr ve politikasn saptarken, elbette burju
vazi iindeki bu farkllklar elikileri dikkate ahr. Tekel d bur
juvazinin tekellere kar knda, byk toprak mlkiyetinin
vergilendirilmesi, vergi kaaklnn nlenmesi, d ticaretin dev
lete dzene sokulmas taleplerinde destekleyici olacaktr. Sanayi
ci sermaye, kendi varln koruma kaygusuyla Ortak Pazar'la b
tnlemeye ve imtiyazl yabanc sermaye yatrmlarna kar kt
lde de Parti'nin desteini grecektir."
Bunlar, kapitalizmin milliletirilmesi ya da milli burjuvazinin
desteklenmesi kavramlaryla ifade edilen MDD'ci tezlerden znde
hibir farkllk gstermemektedir.

- Taktik Ve Strateji
Programn "Sosyalizm Gerekletirilecektir" baln tayan
blmnde, nce, sosyalizme giden yollarn alacan bildiren
bir alt balk yer alyor. Burada, daha nceki blmde nerilen bir
eylem programnn uygulanmas halinde, "sosyalizme giden yolla
rn alaca" belirtilmektedir. zetle, "lkenin demokratikletiril
mesi ve emperyalizmin geriletilmesi" olarak formle edilen bu
eylem programnn ierii, "emperyalizmin her trl bask ve s
mrsne son verilmesi ve antiemperyalist bir d politika izlenme
si", "demokratik hak ve zgrlklerin korunup gelitirilmesi",
"rk, oven politikalarn sona erdirilmesi", "ii snf ve emeki
kitlelerin ekonomik, sosyal ve kltrel dzeylerinin ykseltilmesi"
hedeflerinin gerekletirilmesi olarak sunulmaktadr. Bu hedefler
iin verilecek mcadele, "kitlelerin politik bilincini gelitirip yk
seltecek ve onlar sosyalizm izgisine srekli yaklatracak" ve "s
nfsal gler ilikilerini kitlelerden yana gelitirerek toplum yap
snda derin ve kkl dnmler oluturacak ve ... sosyalizme
283

giden yollar alacaktr." (s. 46) Bunlardan sonra sylenenler,

TP'in bu eylem programn, aamal bir "devrim stratejisinin" par
as gibi dndn, fakat bunun gerektirdii tarzda ifade et
mekten kandn gstermektedir. nk, bu takdirde, MDD' teo
risinin savunduu aamal devrim teorisinden hibir fark
kalmayacaktr. Gerekte, TP; asla bir devrim programna sahip ol
mad iin, sz konusu plan ve programlar, aslnda parlamenter
yoldan iktidara gelme yolunun paralar olarak anlalmaldr. Bu
durumda, TP'in, "sosyalizme ulamak iin" iki ayr aama ngr
dn, fakat bunlar "iktidar ncesi ve iktidar sonras" olarak s
nflandrdn sylemek yanl olmayacaktr. Bu noktada, TP'le
kyaslandnda, MDD teorsinin, bir devrim anlay asndan
daha tutarl dnd sylenebilir. nk, MDD teorisyenleri ba
kmndan, halk iktidarnn zecei problemler cmlesinden say
lan ve "demokratik devrimin hedefleri" olarak formle edilen he
defler, TP asndan, iktidar ncesi bir demokratikleme
programnn maddeleri halinde tanmlanmlardr. Ksaca, TP, de
mokratiklemeyi kendi iktidarnn nkoulu olarak grrken, MDD
teorisi, demokratiklemeyi, ekonomik ve siyasal bir program ola
rak iktidarnn ilk uygulamalar ve sosyalizme giden yolun alma
snn balangc halinde tanmlamaktayd.
TP programna gre, sz konusu demokratikleme programnn
gerekletirilmesi srecinde ii snf, "snfsal ittifaklar yelpaze
sini derece derece pekitirecek" ve "bylesine geni bir tabana da
yanarak kendi partisi araclyla iktidara gelecek"tir.
Devrimin karakterinin, demokratik mi yoksa sosyalist mi olaca
hakknda TP'in kopard frtnann tamamen ii bo olduunu
grlmektedir. "Milli Demokratik Devrim"in ya da " burjuva de
mokratik devrimin" "esas itibariyle tamamlandn" ileri sren, ve
bu yzden de nmzdeki devrim admnn "sosyalist devrim" ol
duunu syleyerek MDD teorisini iddetle eletiren TP, sosyaliz
min gerekletirilmesi koulunu, bir demokratikleme programna
balayarak, MDD'ye ynelttii eletirileri bir bakma geri almakta284

dr. Burada amacmz, TP karsnda MDD teorisini savunmak de

ildir. MDD teorisinin de, znde burjuva reformist karakterde bir
halklk programndan teye geemediini ve sonu bakmndan,
kendisini : milli kapitalizmin gelitirilmesi hedefiyle' snrlayarak
proletarya diktatrl problemini bilinmez bir tarihe ertelediini,
aratrmamzn daha nceki blmlerinde gstermitik. Burada
dikkat ekmek istediimiz nokta, "sosyalist devrim" slogannn,
"milli demokratik devrim" sloganndan, nerdii programlar bak
mndan z nde farkl olmaddr. Bununla birlikte, hatrlanmas
gerekir ki, MDD teorisi, btn eksiklik ve yanllklarna karn,
gene de, bir ii ve halk ayaklanmasn gzetmekte ve parlamenta
rizmi kesin bir biimde reddetmekteydi. Bu zellikleri bakmndan
ele alndnda, TF'in taktik ve strateji anlayna gre MDD teori
si, kesinlikle daha devrimci bir konumda bulunmaktadr. TP'in sz
konusu aamalar anlay, onun parlamentarizmiyle uyumludur.
Olaan burjuva s iyasal sistem iinde, demokratikleme ve sosya
lizm programlarnn art arda geliinin tanmlanmas, sistem mant
na bal kalndka baka trl olamazd. Bu durumda da, de
mokratikleme mcadelesi TP asndan, oy tabannn
geniletilmesi almasndan baka bir anlama gelmemektedir.

- "Sosyalizm"
TP'in sosyalizm anlay da, burjuva tipte reforrnist bir prog
ramdan teye gememektedir. Programn "Sosyalizmin Gerekle
me Srecinde" baln tayan blmnde, nce "Byk retim
aralar kamulatrlacak, devletilik ve devlet sektrnn ierii
sosyalistletirilecektir" denilmektedir. Soyut olarak, byle bir ilk
giriimin, ii snf iktidarnn ekonomik programnda yer almas
yanl deildir. Ancak zel mlkiyet karsnda genel bir tutum be
lirtebilmek iin, bunun sylenmesi yetmemektedir. zellikle, prog
ramn sonraki blmlerinde, burjuvazinin, bir sektr olarak varl
n devam ettirecei koullar hakknda sylenenler, sz konusu
285

sosyalizmin, nasl bir "sosyalizm" olaca konusunda fikir vermek

tedir. rnein, TP'in kuraca sosyalizmde, "devlet sektr dn
da kalan zel iletmeler" bulunabilecektir. (s. 50)
TP'in stratejik bir slogan olfl.rak ortaya att ''sosyalist dev
rim"in ierii ve sosyalizmden ne anlad, bata devlet ye devrim
sorununu ele alnda akla kavumaktadr. Dier yandan, zel
mlkiyet ve snflarn sosyalizm iindeki durumu hakkndaki g
rleri de, savunulan sosyalizmin, ancak Bat tipi bir sosyal demok
rat partinin "sosyalizm" hakkndaki grleri derecesinde olduunu
gstermektedir.

- Toprak Ve Tarm Sorunlar

TP programnda, tarmsal alanda yaplacak "sosyalist" uygula
malarn banda "toprak ve buna bal tarm reformu" gelmektedir.
"Toprak ve tarm reformu, bir somun ekmei dilimleyip datmak
gibi topraklar parselleyip datmakla yetinmek deildir; datlan
topraklarn yeni sahiplerine donanm ve iletme kredileri salamak
ve teknik yardmlar yapmakla da sorun zmlenmi olamaz. " Bu
raya kadar sylenenler, dorudan doruya o zamanki CHP'nin
"toprak reformu" programna yneltilmi eletirilerdir. Blent Ece
vit nderliindeki CHP'nin balca propaganda malzemelerinden
birisi olan "toprak reformu", TP tarafndan yukarda bir zeti bulu
nan temalar ekseninde eletirilmekteydi. Dikkat edilecei gibi,
CHP'nin reform programnn ierii, mlkiyetin biimi ve kyl
kitlelerinin rgtlenmesi asndan deil, teknik bakmdan eletiril
mektedir. Bu haliyle nerilen toprak reformu, tpk CHP'ninki gibi,
kapitalizmin tarmda da egemen hale gelmesinin yolunu aacak bir
antifeodal tedbir olmaktan teye bir anlam tamamaktadr. Ksaca
s, bu da, TP'in dier ekonomik program eleri gibi, ancak ve
ancak, MDD teorisinin "demokratik devrim hedefleri" olarak zet
ledii uygulamalar dzeyinde kalmaktadr. Bir baka deyile, TP,
MDD teorisinin "demokratik deviim" dedii btn programatik un286

surlara, "sosyalist devrim" adn vermekten baka bir ey yapma-

maktadr. Kald ki, toprak sorununu, yalnzca byk topraklarn,
onun zerinde alanlar arasnda u ya da bu ekilde datlmasn
ngrmekten teye gemeyen bir perspektifle ele alan bu progm
mn, Trkiye'nin geneli asndan bir geerlilii de yoktur. Prog
ramda, kk toprak mlkiyetinin ve kk reticiliin hak:im du
rumda bulunduu blgelerde, toprak ve tarm reformunun
ieriinin ne olacana d air herhangi bir belirleme yaplmam t r
v e TP, toprak ve tarm sorununu, yalnzca feodal toprak aalnn
hakim durumda bu l unduu blgeler a s n d an d ncktedir. B u
yzden, sorun basite bir "reform" erevesine sktrlabilmckte

tarmda genel bir sosyalist program erevesi izilnemektedir.

Bu noktada, en nemli sorun, topran datlmas ya da datl
mamas deil, hangi biim uygulanacak olursa olsun, kyl kitle
ve

lerinin ne tarzda- rgtlenerek siyasal iktidarn bir paras haline

gelecei sorunudur. TP'in buna dair hibir nerisi yoktur. TP'e
gre, "temel sorun, tarmsal retimin yeniden rgtlendirilip d
zenlenmesi (reorganizasyon) ve ada teknolojiye kavuturulma
sdr. Tarmda retkenliin ve toplam retimin artmas ancak byle

gerekletirilebilir. " (s. 53) "retkenliin ve retimin artmas" o

'
zamanlar, Demirel'in "Yeil Plan" adn verdii ve "toprak reformu
deil, tarm reformu" sloganyla propaganda ettii programn da
balca hedefiydi. Ayn zamanda, btn burjuva partiler, Trki
ye'de tarmn "modern teknolojiyle" donatlmas, retimin reorga
nizasyonu probemlerini, "temel sorun" olarak formle etmekteydi
ler. Bu durumda, TP'in, bir "ii snf partisi" olmak ve bir
"sosyalist devrim program" nermek iddialarnn hibir nesnel
karl bulunmad grlmektedir. Hakl olarak u soru sorulabi
lir: TP'in, mevcut burjuva partilerden fark neydi? Buna, yalnzca,
"kalknma" problemine, burjuva dzeyde aklc ve reformcu
zmler nermesiydi, cevab verilebilir.

287

- Devlet
Ayn soru, zellikle devlet sorunu bakmndan ele alndnda,
TP'in bir dzen partisi olarak tad anlam daha ak bir biimde
ortaya kacaktr. Bir adan, TP'in devletin temel dzeni bakmn
dan, parlamenter mcadeleyle kendisini snrlam ve yasalara
uymak zorunda olan bir parti olarak, devrimci bir sosyalist partinin
literatrn ve propaganda temalarn kullanamayaca sylenebi
lir. Bu yzden onun resmi dokmanlarna bakarak, devletin, zel
likle de ordu, polis ve brokrasi gibi temel kurumlar hakkndaki
tutumunu eletirmek ona hakszlk etmek gibi grnebilir. Ne var
ki, TP'in btn dnemlerinde, kurum olarak parlamento ve sistem
olarak parlamentarizm, ciddi ve samimi olarak savunulmutur. Bu
konudaki tutum, basite bir "kendini gizleme taktii" deildir.
Buna bal olarak da, devletin ve rejimin belli bal kurum ve kuru
lular hakknda, TP'in sosyalist olmas bir yana, devrimci
demokrat bir tavrnn olduunu sylemek bile son derece gtr.
TP'in siyasal sistemin rgtlenmesine ilikin deiiklik nerisi
ve "sosyalizmi kurduunda" yapaca deiiklikler hakkndaki
program, yerel ynetimlerin, fabrika ve iyeri ynetimlerinin de
mokratikletirilmesi formlasyonunundan ibarettir.
Programda, "demokratikleme" plannn eleri olarak saylan
nlemlerden birincisi udur:
"Btn iiler, altklar kurumun ynetim ve denetimine
etkin biimde katlacaklardr." ilerin fabrika ve iyerlerinin y
netim ve denetimine katlmas slogan, eer belli bir devrimci kal
kma dnemine denk dyorsa, dorudan doruya, iktidara yne
lik mcadelenin bir paras olacaktr ve bu tarz bir mdahale, genel
olarak btn iktidarn ii snf elinde toparlanmas yolunda bir
adm saylacaktr. Ne var ki, ynetime katlma ve denetim ilevi
yklenme, olaan burjuva devlet mekanizmasnn varln korudu
u koullarda, yalnzca burjuva-kapitalist sistemin kendi iinde bir
dzenleme, dolaysyla bir aldatmaca olmann tesine geemeye288

cektir. Bugn kapitalist mlkiyet altndaki birok fabrika iin, bir

ok Avrupa lkesinde, "ynetime katlma ve denetleme" mekaniz
mas, sendikal bir hak olarak mevcuttur. stelik, TP, bu neriyi,
kendisinin "sosyalist" iktidarnn altnda gerekleecek bir demok
ratikleme ya da demokrasinin yaamn btn alanlarnda gerek
lemesinin bir unsuru olarak ileri srmektedir. Bu durumda da,
TP'in devlet hakkndaki grleri hatrlandnda, "ynetime ve
denetime katlma"nn, buruvazinin fiili egemenlii altnda gerek
leecei grlebilir. nk, bizzat "katlma" szc, ynetim ve
denetimin bir ba k a s n n el inde bul unaca anlamn vermektedir.
Ynetim ve den et i m i n t m yle i i s n f n n elinde h u l u n d u u ger
ek hir sos ya l i s t i letmede. ii s n f n n "kat l m n d a n " sz edi le

mez . TP, "sosy a l izm k ur u l duunda" , ii s n f n n tiim iiretim ve

ynetimi keneli el inde toplayaca biimindeki temel neme sahip
uygulama yerine, bir paylama ve katlma yolu vaat etmektedir. Bu
noktada da, MDD teorisinin, demokratik devrim sreci boyunca,
milli burjuvazinin iktidara ortak olaca yolundaki Maocu tezinin,
baka kavramlarla TP tarafndan tekrarlandn grebiliriz.
Demokratikleme programnn bir dier maddesinde, "yerel y
netimler, tek bir ynetim rgtlenmesinde birletirilerek demokratikletirilecektir" denilmektedir. Bu uygulama, belki programn
yazld yllarda, en azndan demokratik bir reform olarak grne
bilirdi. Fakat, gnmzdeki kimi tasarlar asndan bakldnda,
devletin temel karakteristikleri deimeden gerekleecek byle
bir "reformun" gerekte, diktatrln mmkn btn ynetim ay
gtlarnda yaygnlamas ve grece devlet aygt dnda bir yer
tutan yerel ynetimleri de devletin bir paras halinde rgtlemesi
anlamna geleceini gryoruz. TP'in, mevcut devlet aygtnn
paralanmasn amalamayan "sosyalist devrimi" altnda da, bu uy
gulama, kesinlikle ayn sonucu verecektir. Devletin burjuva snf,
ve faist diktatrlk tipindeki siyasal karakterinin deimeden kal
d her durumda, ynetim aygtlarnn genelletirilmesi ve gr
nrde bunun geni bir yn katlmna dayanmas, Mussolini dne289

minde uygulanan "korporatif' devlet tipini ortaya karacaktr.

Demokratikleme plannn bir dier uygulamas, "Blgesel Y
netim Organlarnn Gelitirilmesi" bal altnda zetlenmitir.
Buna gre, " belli kamu hizmetlerinin grlmesi amacyla birden
fazla ili iine alan evrede, bu hizmetler iin yetki geniliine sahip
kurulular meydana getirilecek, giderek iller gruplandrlp blge
sel ynetim organlar gelitirilecektir" . Bu da, son yllarda, zellik
le Krdistan sz konusu olduunda, egemen snflarn deiik ke
simleri tarafndan savunulan "eyalet sistemi"nden baka bir ey
deildir. Bu plan da. proletaryann gerekten iktidarda olduu, eski
devlet aygtn in .paralanarak, teme1den 1:1al'ay.arak eni tir snf ik
tidarnn kuru l d uu koullarda. demokratik bir reorganizasyon ola
bi l ird i . Ancak, kend is ini, burjuvazinin parlamentarizm oyununa
balam bir partin in, sistemin ilikileri iinde ve bu sistemin izin
verdii llere gre iktidar olduu koullarda, bu uygulama da,
bugnk projelerin hedefinden farkl sonular dourmayacaktr.

Sonu

TP, 1 9 6 l 'de kurulduu ve geni bir devrimci eilim yelpazesi

ni ierdii dnemdekinin aksine, 1 2 Mart darbesinden sonraki yl
larda, gerek SSCB'nin hegemonya mcadelesinin bir aygt olarak
yklendii grev bakmndan, gerekse programnn ierii bak
mndan, gelien ii ve halk muhalefetinin nnde ciddi bir engel
olarak ortaya kmtr. zellikle TKP ile ilikilerinin gelitii ve
bir bakma onun legal uzants olarak etkinlik gstermeye balad
dnemde, DSK zerinde kurduu gerici baskyla ii snfnn ey
lemini krc bir rol oynamtr. Bunun ve devrimci ve komnist ha
reketi, "goist" ve "Maocu faistler" terimleriyle karalayarak daima
provokasyona ak bir tutum taknmasnn temelinde, dzenle b
tnlemi program ve taktii bulunmaktayd.

290

V. B LM
1970

SONRASI SLAHLI HAREKETLER

1.

SAGCILIGIN BEDEL: "SOL" RADKALZM

Lenin, ' '. i i hareketi iindeki 'sol' sapma, sa oportnizmin g

nahlarnn bir bedelidir" demiti. Bu sz, genel olarak btn dn
yada, rgtl ve geerli proleter komnist nitelikli bir politikann
halk ve ii hareketinin ihtiyalarna cevap vermeyi baaramad,
sosyalist hareketler tarafndan uygulanan uzlamac ve gndelik
taktiklerle hareketin nnn tkand her yerde, kitlelerin devrim
ci ve demokratik mcadelesinin komnizm asndan "sol". sapma
nitelii gsteren ynelimler dourabileceine iarettir. Bu genel
kural, Trkiye'nin tarihinde grd en karmak ve ok ynl top
lumsal hareketlilik ortamnda oluan tabloda, kendisini bir kez
daha kantlayacak zengin bir siyasal malzeme bulmutur.

- " Sol" Radikalizmin Nesnel Ortam

1 968 Mays'yla aa kan byk devrimci kaynama, btn
dnyada, yeni bir devrim ann yaand izlenimi verecek kadar
gl, etkili ve yaygnd. Emperyalizme kar smrge ve yar
smrge lke halklarnn silahl mcadelesine, emperyalist metro
pollerde byk ii ve renci ayaklanmalarnn eklenmesiyle orta
ya kan genel durum, mcadelenin btn alanlarnda ve biimlerin
de kendine zg yeniliklerin de kayna olmutu.
Genel nitelii asndan, 1 968'le balayan srece damgasn
vuran, bata renci genlik olmak zere, kk burjuvazi ve yan292

smrge lkeler kyllnn eitli katmanlarnn mcadelesi ol

mutur. i snf, talya ve Fransa dnda, eylemlerin olduka ke
narnda kalm, bu iki lkede ise, belirleyici bir g olamamtr.
Dolaysyla, 1 968 devrimci dnemine, esas damgasn vuran snflar,
btn dnyay gz nnde tutarak syleyecek olursak, emperyaliz
me kar ulusal kurtulu mcadelesi veren kyl halklar ve metro
pollerin kk burjuvazisi olmutur.
Bu snfsal bileime uygun olarak, dnemin teorik ifadsi de, en
yetkin biimde kendisini Maoizm'de bulmutur. Ayn dnemde, ba
n Sovyet revizyonizminin ektii saclama ve emperyalizmle i
birlii politikasyla, emperyalizme kar gerilla ve halk mcadelesi
nin rneklerini veren hareketler arasndaki farkllama ve bunun
siyasi-teorik sonular, devrimle reformculuk arasndaki ayrmann
balca ynelimlerini etkilemitir.
1968'le balayan srecin kltrel ortamnn zellikleri de, genel
izgileri bakmndan, emperyalizm ve kapitalizmin en gze batan ve
dnemsei olarak emperyalizmin en yaygn grn haline gelmi
bulunan siyasi yozlamasna, iddetine ve vahetine kar orta ve
aa snflarn tepkisiyle karakterize oluyordu. Bu alanda da, prole
taryann deil, kk burj uvazinin dnya gr egemendi.
70'li yllarn balangcnda, 68'in devrimci dalgas ekilirken, ha
rekete karakterini veren kitleler iinden, mcadeleyi dar silahl grup
lar araclyla srdrmeyi deneyen aydn hareketleri dodu. Bu ha
reketler, '68'in kitlesel fkesinin ve cokusunun btn zelliklerini
younlatrlm bir biimde ieriyor ve hedefine ulaamam devri
mi, snmekte olduu bir noktada yeniden atelemeyi istiyorlard.
Hemen hepsi, renci hareketinin nder kadrolar arasndan gelen
militanlardan kurulu bu rgtler, en iddetli silahl eylemlerle, kitle
lerin kysndan dndklerine inandklar devrimi gerekletirebile
ceklerini umuyorlard. Balca k noktalarn ise, her lkede
SSCB'eki revizynoizme adapte olmu "komnist" partilerin kitle
hareketi karsnda yer alm olmalar, hibir zm retememeleri
ve devrimci dalgannJbna dm bulunmalaryd. Bu pratik, dev293

rimci bir dnemde bu trden partilerin hibir ie yaramayaca d

ncesini yaygnlatrm, fakat buradan hareket ederek, genel ola
rak Marksizm-Leninizm, gelimeler karsnda artk yetersiz bir
teori gibi grnmeye balamt. Buna bal olarak, Leninist parti te
orisi, snf mcadelesi teorisi ve devrim teorisi de, yeni koullara
cevap vermekten uzak ve yetersiz grnyordu. Gzde olan, ren
cilere ve zencilere, ii snfndan daha byk bir devrimci sosyal

rol bien Marcus gibi szde teorisyenler, dnyay kentler ve krlar

olarak blen teorinin sahibi Mao gibi devrimci nderler, bireysel
bakaldr ve varoluu zgrlk temalarn ileyen Jean Paul Sartre
gibi flozoflard. Bu dnsel yapya, kk gruplarn iddetli ey
lemcilii ve kk fakat vurucu gleriyle sansayonal biimde orta
ya kan gerilla gruplarnn rgtleri karlk dyordu. Dolaysy
la, XX. yzyln ikinci yarsnda "narodnizm", bir bakma eski
halk geleneklerden ok, bireysel kahramanl ve iddeti kendisine
miras olarak semi ve bunu yeni teorilerle zenginletirmiti. Avru
pa'daki ve Amerika'daki iddet rgtleri, ksa zamanda uluslararas
istihbarat rgtlerinin kontrol ettii ve birbirine kar kulland bir
pozisyona derek imha edildiler ya da kendilerini feshettiler. Arka
larnda da hibir ciddi birikim ve heyecan brakamadlar.

- Trkiye'de " Sol" Radikalizm

Kapitalist metropollerdekinden farkl olarak, Trkiye'de silahl
eylemcilik, 68'in sona ermesinin deil, hareketin yeni bir boyuta s
ramasnn rn olarak ortaya kt. zellikle topraksz ve kk
retici kyl kitlelerinin eylemleriyle ve ii snfnn son derece
parlak bir biimde sahneye kyla karakterize olan halk muhalefe
tinin ihtiyalarna, mevcut rgtlerin ve siyasi akmlarn ciddi bir
seenek oluturamamas, giderek kzan ortama etkin bir biimde
katlma isteiyle hareket eden gen aydn gruplarnn yeni araylara
girmesine yol at. Avrupa'da da, ykselen genlik hareketi, egemen
snf partilerinin yan sra, karlarnda, Mo$kQya'ya . endeksli "ko-

294

mnist" partilerini bulmutu. zellikle, Fransa'da sendikalar kontro

lnde tutan parti, genliin ve iilerin devrimci eyemini bastrmak
ta hkmetle ibirliine girimekten ekinmemiti; Trkiye'.de ise,
TP ve illegal TKP, genlik hareketinden ve gelime potanisyelleri
tayan ii hareketinden, hem uzak duruyor ve hem de, .e!)'lemliliin
ykselmesini baltalamaya alyordu. Grnrde tek . gerekesi
vard bu tutumun: Faizmi engellemek! Bu rgtlere g{e, genlik
hareketi, egemen snflarn kontrol altndayd ve burjuva klikler,
birbirleriyle mcadelelerinde genlii kullanyordu. i hareketini
de, bu kayk dvne alet etmekten ekinmeyeekler, sonunda da
faizmin kuruluuna gereke yapacaklard. Kukusuz fai:z:m, kitlele
rin devrimci hareketinin sonucunda, bir kardevrim . herekc;ti 9l;k
doard; fakat kendisine "i Partisi", "komnist" (ldn vermj r
gtlerin, faizm olasln bahane ederek kitle hareketini d\}}lurma
ya almas grlm deildi. Faizmi nlemenin te,k yolu, p.4m
kn olan btn yollardan kitle hareketini ykselterek demqkr.aipin
genelletirilmesinden ve devrim yolunda daha fazla ilerlemee ge
ebilirdi. Bu genel tutumun teorisi ve pratii ile genlik areketjrin
ve- nderlerinin tepkisine konu olmas da kanlmazd. polaysyla,
genlik hareketi iinden kan siyasal oluumlarn kendileri'}i t\lmm
larken ve teori ina ederken, sz konusu evreleri kartlar olarak
grmeleri de ayn lde kanlmazd. Bu kartlln en ,kesjn ifade . _ ! . .
si ise, devrim ve iddet kavramlar arasnda kurulan dolaysz ilikide
kendisini gsteriyordu. Devrimci iddt, dier btn teorikideolojik
farkllklarn somutland bir kavram ilevi kazanmti.
Trkiye'de "silahl mcadelenin esas" alnmas gerektii yolun
daki grlerin btn devrimci evreleri etkilemesi ve bunun refor
mizm ve revizyonizmle bir ayrm izgisi olarak kabul edilmesi,
dnya koullar ile akan Trkiye koullarnda fazlaca zorlanma
dan gerekleti. Sosyalizm zerine yaplan btn tartmalar, bundan
byle devrimin iddete dayanan bir yol mu izleyecei yoksa parla
menter-"pasifist" bir evrime mi bal kalaca noktasnda dmlen
miti. Strateji ve tik sorunlar da buna bal olarak ele -alnacak,

295

'

...

giderek sosyo-ekonomik yap zmlemeleri bile, devrimin yolu

tartmalarnn sonunda yer alacaktr. yle ki, Trkiye'de kapitaliz
min belli bir dzeyde olsun gelimi bulunduunu sylemek, ya da
bunun tersine, Trkiye'nin yar-feodal ve yar-smrge olmadn
sylemek "halk sava"n reddetmek iin bavurulmu bir cambazlk
olarak deerlendirilebiliyordu. Bu yzden "sosyalist devrim" sloga
nn kullanan TP ve dierleri, tamamen yanl bir biimde "ayak
lanmaclar" olarak adlandrlyor ve ortaya, "sosyalist devrim iin
ayaklanmay savunan revizyonistler" gibi tuhaf kavramlar kabili
yordu. Gerekte, "sosyalist devrim" diyenler ne sosyalizmi hedefli
yor, ne de ayaklanmay savunuyorlard.
te yandan, btn lkede, ii ve kyl eylemleri, renci gen
liin antiemperyalist mcadelesi, btn bu tartmalar anlamsz
gsterecek b ir dzeyde gelimeye devam ediyordu. Trk Demir
Dkm Sanayi, Silahtaraa, Goodyear Lastik Fabrikas, stn elik
Fabrikas, Gslaved Lastik Fabrikas, Horoz ivi Fabrikas, Bossa
Dokuma Sanayii, Pertrix Pil Fabrikas, Gney Sanayii, Aliaa Rafi
nerisi, gibi her biri kendi sektrnde en nde gelen iletmelerde ay
larca sren igaller gereklemi ve onbinlerce iinin, en sert mca
dele biimlerini kendiliklerinden denedikleri alanlar haline gelmiti.
1 970 ylnda DSK'in gelimesini nlemek ve ii kitlesini tek bir
sar sendika konfederasyonunda toplamak iin karlmak istenen
"Sendikalar Yasas", yzbinlerce iinin sert protestosu ile karla
m ve stanbul, iki gn boyunca sert atmalara sahne olmutu.
Kk retici ve topraksz kyllerin eylemleri de, Trkiye tari
hinde daha nce grlmemi bir dzeye kmt. Antalya'nn Elma
l kynde 1 5 .000 dnm toprak, kyller tarandan igal edilmi,
jandarmayla atlm ve kyller topraklardan zorla karlmlar
dr. Ske ovasndaki B afa gl, kyllerle byk toprak sahipleri
arasnda srp giden bir atmann konusu iken, burada da ilgin
bir "gl igali" yaanm, kyller, her trl engellemei aarak ala
rn gle brakm ve jandarma gcyle alarna ve tuttuklar balk
lara el konulmutur. Adyaman'n Besni ilesine bal Araplar k296

ynde de uzun sren ve yine jandarma gcyle krlan byk bir

toprak igali yaanmtr. Bunlarn yansra, daha ksa sreli ve
kk apta onlarca toprak igali olay gereklemi ve hepsinde
kyllerle jandarmalar ya da aalarn adamlar arasnda silahl at
malar kmtr. zellikle, ttn, pamuk, zm, ay, fndk gibi sa
nayide ilenen tarm rnlerinin reticisi olan kk kylln ey
lemleri ise, 1 965 ile 1 97 1 arasnda, her yl periyodik olarak
tekrarlanan ve ou byk gsterilere dnen bir sreklilik kazan
mtr. Bunlar arasnda, Ordu'daki byk "fndk eylemi" ile
Rize'deki ay reticilerinin, Ordu'da olduu gibi, Rize'yi igal ede
rek byk sokak gsterileri dzenledikleri, siyasi parti binalarna,
valilie ve Tekel binalarna saldrdklar eylem, Karadeniz blgesin
de olduu kadar btn lkede de derin sarsntlar yaratmt. Btn
bu eylemlere "Dev-Gen" militanlar katlm ve eylemler zerinde
belirleyici olmamakla birlikte etkili olmulard. Bunlara, orman ii
lerinin, fstk, sarmsak reticilerinin eylemleri ve yryleri de ka
tlnca, Trkiye, hemen her yerinde hergn bir halk hareketinin g
rld bir lke manzaras kazanmt.
Gelien renci ve halk hareketinin bastrlmas iin devletin ge
leneksel aygtlar yetersiz kaldnda, devreye dinci ve rk faist
eteler sokulmaya baland. renci ve ii hareketi bu etelerin
balca hedefi haline getirildi. B irok renci nderi, suikastlerde l
drld. Faist eteler, her eylemlerinde polis tarafndan korundu ve
kkrtld. Devrimci renci hareketi iinde ilk silahlanma eilimle
ri, bylece, faistlere kar savunma gdsyle ortaya kt. te yan
dan, Deniz Gezmi, Yusuf Kpeli gibi en tannm renci nderle
rinin, Filistin'deki gerilla kamplarna giderek eitim grmeleri ve
savalara katlmalar, emperyalizme kar savama arzusu ile dolu
renci kitleleri arasnda yeni bir eilimi dourdu ve gelitirdi. Bun
dan byle mcadelenin baka yntemlerle ve aralarla srdrlmesi
gerektii dncesi yaylmaya balad.

297

 -' " Sol" Radikalizmin deolojik Ve Politik Yaps

Silahl eylemler ve bunlarn giderek kendi geleneklerini yaratan
rgUe\- olutirrt\s srecinde etkili olan gruplarn hepsinin, en
genel izgileriyle Milli Demokratik Devrim tezini savunan taraftan
ikmas, ' iki nemli nedenle aklanabilir: Birincisi, bu tez, Trki
ye'b\1-i' ytsrhrge ve yarfeodal bir lke olduu grn, emper
yzfrle kr kurtulu sava verilmesi gerektii yolundaki bir stra
tejik' belirlemeye balyordu ve bu, emperyalizme kar gerilla
nilca'.deksi vereli tm rgtlerin, bu kalba bal olarak, Mao'nun
"Halk Sava Stratejisi" ad verilen teorisini genel bir doru olarak
kabul ediyor. olmasyla dnya apnda bir modele kolayca balana
biliyordu. kincisi, antiemperyalist genlik hareketi, genel olarak
ii snfnn devrimci siyasi partisi fikrine olduka yabancyd ve bu
z'ellik, geleneksel mcadele yntemlerine bal kalmamak, mi.ica
defe- biimleri ve aralar bakmndan olduka zgr bir denemeyi
gei:kfotitmek iin yolu ak tutuyordu. Geri, Lenin ve Stalin gibi
Bolevik devrimcilerin eserleri, sz konusu hareketlerin gen nder
leri tarafndan biliniyor ve byk sayg da gryordu; ne var ki, r
nein Mahir ayan'da olduu gibi, dnya koullarnn Bolevik dev
rimden bu yana tmyle deitiini ileri srerek, bu grler ve
tezler ge'ersiz kabul ediliyor, ya da brahim Kaypakkaya'da olduu
gibi, klasikler, Ma Zedung'un prizmasndan gemi haliyle kabul
ediliyordu. stelik, SSCB-KP, gelien devrimci hareketler zerinde
.ki denetimini revizyonist politikalar nedeniyle yitirdike, bu hare
ketlere kar ele'tirisinde, Marx ve Lenin'i kendi revizyonist tezleri
ni kantlamak iin arptarak ve olur olmaz biimlerde daha ok
referans olarak kullanyor, bu da Marksizm-Leninizmin temel kla
siklerine kar bir soukluun domasna katkda bulunuyordu.
Bunun yan sra, Kba gibi, zel koullaryla teorinin genel ngr
lerinin dnda gerekletii savunulabilecek bir rnek ve srmekte
olan bir Vietnam kurtuluu sava gzler nndeyken, Lenin yerine
Mao'nun tezlerini ve Che Guevera'nn eylemini uygulamaya al
mak daha ekici:geliyordu. Tamamen yanl olarak, Marx, Lenin ve

298

Stalin, "ayaklanma teorisyenleri" olarak, grece ikinci plana itilir

ken, Mao, Lin Piao, Ho i Minh ve Che Guevera, temel mcadele
biimi olarak tanmlanan silahl mcadelenin ve "halk sava"nn te
orisyenleri ve uygulayclar olarak yceltiliyordu.
Tamamen sa oportnizmin ve revizyonizmin pratiine kar bir
tepki olarak gelien silahl hareketler, bu noktada, gemi uzlamac
ve parlamentarist izgiden kopmann temsilcileriydi. Fakat, yine bu
hareketler, Milli Demokratik Devrim teorisinin btn sac tezlerine
sahip kmaya devam ediyorlard. Milli demokratik devrim sreci,
THKO ve THKP-C asndan, daima "millici glerle gayr milli
gler arasnda bir atma" olarak anlald; snf mcadelesi yerine
konulan bu tanmn sonucu olarak, "asker-sivil aydn zmre"ye ii
snfndan, kyllkten daha byk bir nem vermekten kanla
mazd. Yine bu kavraya bal olarak 27 Mays Anayasas ' nn savu
nulmas, bir btn olarak Kemalizmin yceltilpesi, bu hareketlerde
sosyalizme gre daha byk yer tutan ve sosyalizme bak belirle
yen motiflerdi.
"Sol"radikalizmi belirleyen ayn derecede sac bir baka yn,
yukarda da deinildii gibi, ii snfnn siyasal partisi fikrine ya
banclktan kaynaklanan rgtsel belirsizlikti. THKO (Trkiye Halk
Kurtulu Ordusu), adndan da grlebilecei gibi, siyasal olmaktan
ok askeri bir rgtlenme olarak ortaya kt. "FPKO" tipi rgtlen
me, zerinde fazlaca tartlmadan benimsenmi ve hareketin esas
karakteri, rgtsel ifadesini "ordu" kavramnda bulan silahl eylem
cilikte younlamt. THKP-C de, ayn derecede Leninist parti fikri
ne yabancyd, hatta bu konuda THKO'dan daha ileri giderek onu
a gemi bir model olarak ilan etmiti. Adna "parti" demesine
karn, bu kavramn Leninist anlamnn gerektirdii hibir zellie
sahip deildi ve rgtlenmenin askeri ynn vurgulamak iin bir
de "cephe" taks tayordu.
Ayn temel zellikler, TKP/ML-TiKKO adn tayan rgtte de
grlr. Dierlerine gre, teoriyle ilikisinin daha gl olduu izle
nimini veren bu rgt de, kendi temel niteliini TKK.O adnda yo299

ulatrmt. Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu, ematik Maoiz

minin gerei olarak, parti kavramna ve "Marksist-Leninist" vurgu
suna nem veriyor, fakat "ordu" olmay kendi asl zellii olarak ta
yordu. Kendisine model olarak, Asya'daki en "sol" Maocu partleri
almt ve bunlarn kendilerini mevcut "komnist" partilerden ayr
mak zere kullandklar "Marksist-Leninist" taksn, bir sembol ola
rak tayordu.
"Vietnam Halk Kurtulu Ordusu", kurtulu savana nclk
yapan Vietnam i Partisi'nden daha poplerdi. in Komnist Par
tisinin ad da, devrimin vurucu gc durumundaki in Halk Kurtu
lu Ordusu'nun devrimci romantizmi kkrtan, heyecanl ykleri
nin glgesinde kalyordu. Fakat zellikle birincisi, Amerikan
emperyalizminin olaanst yksek teknoloji ile donatlm askeri
gcne kar, neredeyse plak elle savaarak zaferler kazanyor,
stn kuvvetlere kar kurtulu savan baaryla yrtyordu. Bu
gcn ad, efsanevi nderleri Ho i Minh'in adyla birlikte, btn
bir devrimci genlik kuan en ok etkileyen bir direnii ve kurtu
lu kavgasn simgeliyordu. Trkiye'de nce THKO'nun sonra da
THKP-C ve TKKO'nun adlarnda "kurtulu"ve "ordu" szckleri
nin bulunmasnn balca kaynam burada bulabiliriz. Hibirinde
(TKP-ML{fKKO hari) komnizme ya da sosyalizme dair bir ia
retin bulunmamas ilgintir. Yine, her nde de, ii snfndan ok
"halk" nemsenmektedir.

300

2. TRKYE KOMNST PARTS /MARKSST

LENNST -TRKYE KYL KURTULU ORDUSU

Trkiye'de "silahl mcadeleyi esas alan" rgtlerin zaman iinde

en sonuncusu TKP-ML/TKKO'dur. Bu rgt, 1 2 Mart 1 97 1 askeri
darbesinden sonra, TKP (Trkiye htilalci i Kyl Partisi) iinde
yaanan blnmelerde, brahim Kaypakkaya ve arkadalarnn olu
turduu muhalif grup tarafndan kuruldu.
TKP iindeki tartmalar, bir yandan tm dnyada "Mao Ze
dung dncesi" kapsamnda sren tartmalarn bir devamyd,
dier yandan !rkiye'nin iinde bulunduu koullarn d; att yeni
konularla, zellikle de THKO ve THKP-C'nin srdrmekte olduu
silahl eylemlerin yaratt etkiyle bantlyd.
TKP-ML/T KKO'dan nce, TKP iinde, rgt belgelerinde "bi
rinci tasfiyeciler" olarak adlandrlan ve "Mao Zedung Dncesi"ni,
dnemin yaygn mcadele biimi olan gerilla sava asndan yo
rumlayan ve Trkiye'de de uygulanmasn neren grup dodu. Bu
grup, proletarya partisinin, krsal alanda yrtlecek bir silahl m
cadele iinde kurulabileceini, "masa banda, gazete brolarnda
program ve tzk yapmann oyalanmak" anlamna geldiini ileri s
ryordu. Temel grleri bakmndan Hindistan Komnist Partisi/
Marksist-Leninist'in efsanevi nderi aru Mazumdar' izleyen grup
iinde, kentlerde ve ii snf arasnda alma yapmann revizyo
nizm olduunu ileri srenler de vard. "Krlardan ehirlere doru ge
liecek halk sava" kavram, ii snfn kylln mcadelesinin
bir eklentisi olarak ele alan bir yoruma kadar geniletilmiti. "Dev
rimde ii snfnn ncl" kavram ise, dier silahl eylem rgt- .
!erinde olduu gibi, "ideolojik ve politik nderlik" kavramna indir
genmiti. Sosyalist bilinli iilere gsterilen tek yol, krlara gitmek
ve kyllerin savana katlmaktan ibaretti.
.
En kaba hatlaryla zetlediimiz bu grler, Trkiye'nin sosyo
ekonomik yaps hakkndaki grlerini, abartlm bir feodalite ege
menlii tabanna oturtuyor, Maocu literatr tarafndan "emperya
lizmle halklar arasndaki temel elime"nin dnya apnda zm
301

iin nerilen "Halk Sava Teorisi"ni, olduundan daha ematik bir

tarzda kavrayarak, bu zemin zerinde uygulanmasn neriyordu.
zellikle de kadrolarnn snf zellikleri bakmndan byk lde,
geen yzyln Rus narodniklerinin en anarizan aydnca karakteris
tiklerini hatrlatan grup, Trkiye'de ilk kez, kendi iindeki tartmay
bir cinayet aracyla "zmeye" girime suunu iledi: Grubun nder
lerinden Adil Ovalolu, "rgt ykcl ve kariyerizm" sulamasy
la ldrld; paralanarak bir bavula kondu ve cesedini denize at
makla grevlendirilen militan kuku zerine yakaland. Grup, bu
balanamayacak davranndan sonra aa karld ve yarglan
malar srasnda da tamamiyle dald.
Ne var ki, "birinci tasfiyeciler"in ileri srd grler, TKP
iindeki tartmann srp giden kimi motiflerini glendirmi ve
yeni bir muhalefet grubunun ayn grleri daha "dzeltilmi" bi
imler altnda savunarak kliklemesinin de nn amt.
brahim Kaypakkaya ve bir grup arkada, TKP'nin keskin bir
biimde savunuculuunu yapt MaoZedung Dncesinin gerekle
rinin yerine getirilmesini, "yan-feodal ve yar-smrge" bir lke
olan Trkiye'de, "krlardan kentlere doru gelien Halk Sava yo
luyla" devrimin gerekletirilmesi iin pratik admlar atlmasn ne
riyorlard. Bununla kastedilen, aka kr gerillasna parti olarak ba
lanmasyd.
Dou Perinek'in ban ektii TKP nderlii, Maocu sylemi
en u biimlere kadar gtrm fakat bu szlerin gereini yerine ge
tirmek iin hibir giriimde bulunmamt. rnein, hareketin illegal
yayn organ afak, i tartmann srd bir srada, "Kyller k
nndan syrlm kln gibi mcadeleye hazr" gibi sloganlar atabili
yor, fakat te yandan, i byle bir slogann gerektirdii eylemi ger
ekletirmeye gelince, hibir ey yaplmyordu. Dou Perinek, o
dnemi deerlendirdii bir yazsnda, TKP'in izgisine ilikin bir
zeletiri yaparak unlar sylyor: "Durum tahlilleri, hedefler ve
sloganlar gerein ok ilerisindeydi. Dogmatizmden ve znelcilikten
kaynaklanan sol .siyasetler, rgtlenme ve alma tarznda acelecili
e yol amt. " Gerekten yalnzca szde kald srece, durum tah302

liIJerinin, Je,deflerin v,e sloganlarn "sol" y'l .:a sa olmas hi nemli

dejldi. I>:ypakaya ve evresindeki samimi devrimciler, dier
g:qn \Pi elf:NY, .ve ;bir bakma onlarn salad pres!ije. yetim
ii! .k,}W?;1lt:JW ::ar devrimci" ajitasyon tarznn, gerekte deri?
bir ayl., jt,\f\ini gryor ve bu elikili tutumun .bir a:y.pfl ,
noNasp, Jf?ar, Q#;.f.ltfrilmesine alyorlard.
; , . ,., ...
lb\a/;1;l Rf4,il .c f a, ncekiler gibi, proletarya partisii. . l:'.
ru}uu,. r<l? yr,tlt:;ce s,i)ahl mcadelenin bir sonucu olarak ,!
ryordu .. TK nderliine kar gelitirdii eletirilerini, kendi pr
g4tnn ,kurulu . ilelerini de ifade eden "Dou Anadolu Bge
Komitesi'ubat karar" bal altnda kaleme ald belgede 9ile ge
tiFdi. :Qu nletinde, zeljiIe THKO ve THKP-C'nin silahl yleml.eri
nip yanllq&\ b,YUk k.itleiel prestijin etkisi glmektedir. Kaypakk:
.
ya,, , "fh\11 mcaq7Iyi rg,tlemeyen . bir kom.nist ,harekyt.in
.
kitlelerden tecrit olaa& ::" syle.yerek ,yine kendi hareketi,ni T,HK
ve. .THKP-C ile kyasl'ypr ve bye bir mcadelenin gerektir4ii, kollarm, alma blge;i olan "Dou Anadolu"da mevcut oidugunq
ileri sryordu: "Krlk blgelerde, kzl siyasi iktidarlar jin gerekli
olan kuvytli l;>i ;kitl temeli, kendine yeterli ekonomi kaynaklar ve
akeri harekta. everi,li arazi mevcuttur. ... Bu yzden esas grev,
'
parti . ve o,runun silahl,mcadele iinde inasdr."
Kaypakkaya, TKP;i ynzca "halk sava teorisi"nin gereklerini
Yfffin ge\r,me_mekl. .eletirp.ior, : bt1 noktada yakalad , cJn
dal\ii derin tyorik ,v ideqlojik kkleri olmas gerektiini. de gryor
d!-f::ll ylifP.n .. z koqusu rgtn temel konulardaki bt'un gpr'lr.i, ele, aJ11 biri dizi almay da, kendi rgtlenmesini srdrrken
kaf.em.ttw .
. . .EltjP.erinin en, nemli blmn, TKP'in geleneksel Milli
Demokr,atik Devftm teorisinden devrald ve Maoizmle rtt g
r4lere yneltmiti. Milli Kurtulu Sava'nn nitelii, Kemalizm,
Krt . s;>pw, pa::tini ad, . ge,mi komnist hareketk ban ierii
vs. bu .eletirilerin geni kapsapunn ysas izgilerini oluturuyordu.
neki bller9 -e grld zere, 1960 sonns Trkiye sol
hareketi zerinde. Kemalizmin ve gemi "komnist" hareketin Ms

303

tafa Kemal ve Kurtulu Sava hakkndaki deerlendirmeleri ve

buna bal politikalarnn nemli lde egemenlii vard. Yeni
kuak devrimciler de ayn etkiyi, zellikle Milli Demokratik Devrim
teorisi ekseninde yeniden retmiler, Kemalizmi, neredeyse sosya
lizmin "sonuna kadar gtrlmemi" bir paras olarak grmlerdi.
braim Kaypakkaya, TKP ile hesaplamasnda, bu noktaya zel
bir arlk vermitir. nk, bata Dou Perinek olmak zere,
btn nder kadrolarda, gerek cuntaclarla ilikinin bir sonucu ola
rak, gerekse temelde yatan burjuva bak asnn rn olarak, Ke
malizme byk bir deer bime ve gndelik politikay bu referans
zerinden yrtme izgisi hakimdi. Bu tutum, TKP belgelerinde,
"Kemalist devrimin kazanmlarna proletarya hareketi olarak sahip
kmak" biiminde savunuluyordu. O zamana kadar, hemen hemen
btn sol, "Milli Kurtulu Sava"n, "kk burjuvazinin en radikal
kesiminin hareketi" olarak yorumluyor, Kemalizmi ise, emperyaliz
me ve feodalizme kar mcadelede "yarm kalm bir demokratik
devrimin" ideolojisi olarak niteliyordu.
Kaypakkaya, Milli Kurtulu Sava'nn, "komprador burjuvazi ve
toprak aalarnn bir kesiminin" dier kesimlere kar mcadelesi
olarak tanmlayarak bu yorumdan tmyle ayrlmay denedi. Asln
da bu grler, bir ks aydn tarafndan daha nce de ileri srl
m, fakat siyasi bir harekete karlk dmedii iin, entelektel
evreler arasnda dar bir tartma olarak kalmt. dris Kkmer
ve Kemal Tahir, bir yandan poplizmle, dier yandan da iddetli bir
Osmanl hayranlyla beslenen abalarnn sonucunda, grlerini
Kemalizmi halka kar bir emperyalist ibirlikilii olarak yorumla
maya kadar vardrmlard.
Kaypakkaya, Komintem, Lenin ve Stalin tarafndan yaplan ve
Trkiye'deki hareketi ticaret burjuvazinin emperyalizme kar mca
delesi olarak ele alan deerlendirmelerini de bir kenara brakarak, bu
unutulmu tartmann tezlerini benimsemekte saknca grmemiti.
Onun teorisinde, "komprador burjuvazi" olarak adlandrlan egemen
snf kesimi, emperyalizmle eliki iinde olabiliyor ve ona kar bir
sava balatabiliyordu. Bu gr, daha sonra, " Dnya Teorisi"
304

adn alacak olan ve in'in d politikasn yanstan bir teoriyken,

genel bir "devrimci taktik" halinde sunulan uygulamann temel tala
rndan birisidir. Burada . Kaypakkaya'nn yapt, genel Maocu
mantk bakmndan tutarldr ve onun zorunlu sonularndan biridir.
Emperyalizme kar mcadele srecinde, ittifaklar siyasetini, zaman
zaman zel koullarda an Kay ek'e kadar uzatabilmi Mao'nun te
orisi, tarihin yorumlanmasnda k noktas haline getirilyor ve
dorudan doruya emperyalizmin ya da smrgecilerin "acentas"
anlamna gelen "komprador" kavramyla tanmlanabilecek bir snf,
emperyalizme kar savam olarak gsterilebiliyordu. Gemi d
nemde, Kemalist hareketin kuyrukuluunu yapm bir siyasi hare
ket iinde muhalefet yrtmenin zorunluluklar, . Kaypakkaya'y,
sonularn denetleyemeyecei bir "ubuu tersine bkme" eilimine
itmiti.
"Halk Sava" slogan, ayn "bkme" ileminin, sosyo-ekonomik
yap analizlerinde de kendisini gsteriyordu. Devrimin krlardan e
hirlere doru ilerlemesinin nesnel temelleri bulunduunu kantlaya
bilmek iin, Trkiye'nin sosyal ve ekonomik zellikleri, olduundan
ok daha geri gsteriliyor, ii snfnn .devrimdeki rol, kapitaliz
min gelime koullar hakknda sylenenlere bal olarak, asgari bir
dzeyde, ideolojik ve politik nclk olarak donduruluyordu. Buna
karlk, kyllk, devrimin temel gc olarak tanmlanyor ve bun
dan da, "halk ordusunun" kitle temeli olmas anlalyordu.
Kaypakkaya'nn btn yazlarnda, snflar ve nesnel koullar
hakkndaki deerlendirmeleri, "Halk Sava"nn in'deki pratiini
Trkiye'de de gerekletirmek zere Mao'nun in'de snflar ve
sosyo-ekonomik yap analizinin adaptasyonuna dayandrlmt.
brahim Kaypakkaya, Krt sorununa da, o gne kadar herhangi
bir devrimci harekette grlmedik bir lde ilgi gsterdi. Fakat bu
konuda gelitirdii tezler de nemli hatalar barndryordu. Krt so
rununu, "burjuvalar aras pazar mcadelesi" perspektifi ile gryor
ve kylle abartlm bir nem veren genel teorik yaklamnn
btn ierii ile elien bir biimde, bir "kyl-toprak meselesi" ola305

rak, ele alm,yon;l. ". . . hakim millete . mensup kapitalistler ve toprak

aalan , lkenin btn zenginliklerinin ve pazarlarnm rakipsiz sahi
hi qlnak isterler. Devlet kurma imtiyazm ellerinde tutmak isterler.
Dier dllleri w1.friklayarak, pazar iin son derece gere*li olan 'dil
li/;'liln i ; sa,ijlamak isterler. Ezilen millete nensup hw)'uidzi ve top
rak agalarl. In emellerin nlie en byk engel oli1k dikilirler.
b!ldi o 'da: kehdi ' jJazarl'( / ahip olmak, hu pazah diledii gihi
ko11trJi. erhih \{niaddi z.enciii'kte-i 'ie 1alk111 igcn
kendisi
s.
.
,,\j7i:/'e,k'is!dr. '' . ( B tG n Yazlar , 1 60- 1 6 1 )
'r'11yle ekoi1omist bir bak asnn iiriinii olan bu analiz, zel
l ikle Trkiye1deki 0ilikiler . sz . konusu odu unda, milli bask ve asi
n1ilasyoi . po.litikasmn gerek' temellerint karartmaktan baka bir
s?p u, ;verniyor, iis t Iik brahim Kaypakkaya'nn "milli mesele"nin
_
.dayav aqk '&9I 7r !Jlar\k. zilen ulusun burjuvazisi ve
topa ag;J,\yla birlikte davranmaya razi olabilecei gibi bir izle
nhri de 'brakyordu. Bir an iin, ie gemi ekonomik hayatn do
L;rdugu kirma;k eg.emenl ik iliki lerini soyutlayarak, Trk ve Krt
buj.valar ve toprak aalari arasnda bir atma bulunduu da sy
lene'b ilir; fakat, kendisine Marksist-Leninit, komnist adn veren
bir rgtn n'cac.eleyi ykseltmek iin yakalayaca elime, gene
de bu . olamazd. Bununla birlikte, pratikte, TKKO, aalara kar
Krt kyllerinin n_c,adelesini ykseltmeyi hedefleyen bir propa
ganda ve Qrgtleq .faaliyeti xrtmtr. Kukusuz, bu teorik be
lirlemelerin, mcadelenin imi aamalarnda bu alma tarznn ter
kedilmesine
yol . amas da en azndan
beklenmedik bir ey
.
.
'
'
olmayacakt. Nit.ekin. ayn analizi rehber edinen PKK, gnmzde,
kyllerin toprak taleplerini bastrmakta, Krt iilerinin kendi {ql
duu kadaryla) burjuvalarna kar mcadelelerini ertelemekte h.
bir saknca grmemektedir.
TKP-ML{fKO, nderleri brahim Kaypakkaya'nn Dersim
dalarnda ele geirilip ikence ile ldrlmesinden, dielerinin de
tut.,klanmasndan sonra, srekli i hesaplamalar ve blnmeler gir
dabna girdi.

(i1;\ i11 H1(!

306

3.

TRKYE HALK KURTULU PARTS-CEPHES

Mahir ayan ve bir grup arkada tarafndan kurulan ve belli

bal tezleri zellikle Mihri Belli grubuna kar muhalefet iinde bi
imlenen THKP-C rgt de, bir devrim partisinin, ancak bir "sava
rgt nclnde" kurulabileceini savunuyordu. Burada da, si
lahl mcadele fikri eksen alnyor, "emperyalizme kar halk sava"
slogan temel mcadele ve rgtlenme anlaylarn belirliyordu.
nceleri, Mahir ayan ve arkadalar Milli Demokratik Devrim
teorisini savunan gruplar iindeki ilk ciddi blnmede, Dou Perin
ek grubuna kar, bir sre, Aydnlk-Sosyalist Dergi evresinde
Mihri Belli ile birlikte hareket ettiler. Mahir ayan, kendi devrim ve
mcadele tarz anlay ile Mihri BeHi'nin grleri arasnda, yalnz
ca ayrntya ilikin baz farkllklar bulunduunu ve bunlarn da
zaman iinde giderilebileceini dnyordu. Fakat, bu dergi iinde
gelien tartmalar sonucunda, farkllklarn grndnden daha
nemli ve derin olduu anlalnca, bir "ak mektup"la bu evreyle
olan balarn kopardklarn akladlar. B una gre, iki grup arasn
da, devrim, rgt ve mcadele anlaylar arasnda giderilemez ayr
lklar, hatta kartlklar vard. Mahir ayan, devrimin yolu, ittifaklar
ve rgt konusundaki balca grlerini ylece zetliyordu: Dev
rim, ii-kyl ittifak temelinde, emperyalizme kar krlardan e
hirlere doru gelien bir halk savann sonucunda zafere ulaacakt;
krlar, denetimin en zayf olduu yerlerdi ve "emperyalizminyumu
ak kam"yd. Devrim srecinde, "devrimin rgtl glerinin dn
daki glere gvenilemez"di. Bununla, aka, Mihri Belli evresi
tarafndan "milli devrimci gler" olarak adlandrlp byk nem
atfedilen "radikal subaylar hareketi" kastediliyordu.
Sac ve revizyonist bir teori ve pratie kar yneltilen bu eleti
ri noktalarnn alm, THKP-C'nin kurulu ve eylemine temel tekil
eden grlerin tmyle Bolevik-komnist gelenekten farkl, Latin
Amerika, in ve Vietnam devrimci srelerinin gerilla mcadelesi
boyutunda soyutlanmasndan elde edilen eklektik bir teoriye dayana
can gsteriyordu.
Her eyden nce, "Halk Sava" teorisi, kendisine zg btn e307

matik unsurlaryla, burada da devrimciliin kstas olarak kullanl

makta, "krlardan ehirlere doru gelime" mutlaklatrlmas tekrar
lanmakta ve bu, Latin Amerika gerilla geleneiyle ("nc sava")
birletirilmeye allmaktayd.
"Radikal subaylar" konusunda kukucu ve tedbirli davranlrken,
"millici gler" kavramnn temel ieriine dokunulmuyor, Kema
lizm, "kk burjuvazinin en radikal kanadnn ideolojisi" olarak ta
nmlanyor ve bir ittifak unsuru olarak deerlendiriliyordu. yle ki,
yalnzca Kemalizm konusunda deil, "milli devrimci" evrelerin
temel grlerini reddetmek iin de THKP-C'nin bir donanm
yoktu. Mahir ayan'n yazlarnda da, Kemalist ideologlar gibi, De
mokrat Parti'nin iktidara geldii 1 4 Mays 1 950 tarihi bir kardev
rim gn olarak adlandrlrken, 27 Mays askeri darbesi bir "dev
r.im"' olarak nitelendiriliyordu. Mahir ayan'n, stanbul Skynetim
Komutanl Askeri Mahkemesi'nde yapt savunmann esasn,
THKO'min Savunma'snda olduu gibi, Doan Avcolu'nun "Tr
kiye'nin Dzeni" adl almasnda ileri srd btn tezler olu
turmutu ve bu bir rastlant deildi. nk Trkiye'de kapitalizmin
gelime koullar, toprak ve sermaye ilikileri, Osmanl toplumunun
kapitalizme geemeyi kouliar, Trk ordusunun devrimci gelenek
leri vs. gibi gr ve iddialar, tmyle Avcolu ve M. Belli evrele
rinin grlerine uygundu.
rgtlenme konusu ise, askeri karakteri belirleyici bir "sava r
gt" kavram ekseninde ele alnyor ve parti, Leninist-Bolevik ge
lenein "klasik" olarak adlandrlp reddedildii bir baka modele
gre tanmlanyordu. Burada, esas olarak, proletarya partisi, "prole
taryann ideolojik nclerinin partisi" biiminde formle ediliyordu.
Bu da, yine, "Halk Sava" kavramyla ilgili bir zorlamayd. Mahir
ayan'a gre, halk savann temel gc esas olarak kyllkt ve
bu yzden devrimde, proletaryann fiili bir nclnden sz edile
mezdi. Giderek, proletaryann nclnden sz etmek, ehirleri
esas alan bir devrim stratejisine karlk decei iin revizyonist bir
gr savunmak anlamna geliyordu. Gerekte, "parti" ynetimin
de ne iiler ne de kyller vard ve bunlarn hangisinin ounluu
308

oluturaca yolundaki tartma pratik olarak fazla anlaml deildi.

"Parti", devrimci genlik hareketi iinde yetimi nder kadrolarn
dar bir rgtlenmesinden ibaretti ve burada esas ciddi sorun, askeri
ve politik nderliklerin ayr ayr ve birleik olarak ilev ve konumla
rnn ne olduu noktasnda dmleniyordu. Dier yandan, btn te
orisi ve pratiiyle, bu rgt, bir " parti" den ok, askeri bir rgt kim
liindeydi. Literatr ve terminolojisi de buna gre ekillenmiti.
" nc sava", "politiklemi askeri sava stratejisi", "silahl propa
ganda" gibi kavramlar, Leninist bir komnist partisinin deil, ancak
Latin Amerika tipi bir gerilla rgtnn daarcna ait olabilecek
ierikler tayordu.
Dier yandan, Mahir ayan, hemen her yazsnda, Marx, Engels,
Lenin ve Stalin'den alntlar yaparak tezlerini savunuyor ve kantla
maya alyordu. Mao Zedung ve Lin Piao da, balca referanslar
arasndayd. Fakat; btn bu kaynaklar, kendisine zg devrim ve
mcadele anlayna uygun olarak kimi zaman aka tahrif ediliyor
lar, kimi zaman da, hi olmayacak biimde yorumlanyorlard.
THKP-C, grnte, felsefi bakmdan tam iradecilik rnei gi
biydi; srecin nesnel zelliklerini deitirmenin, silahl eylemler ara
clyla mmkn olacan ileri sryor, toplumsal elimelerin
balca kutuplarndan birisinin rgt olarak kendisi olduunu iddia
edebiliyordu: "lkemizde ba eliki, halkmzla oligari arasnda
dr. Bunun pratikteki grnm, halkn devrimci ncleriyle oligari
arasndadr." (Kesintisiz Devrim III) i snfn ideolojik olarak
temsil etme iddiasnda olduu gibi, burada da, kendisini halkn yeri
ne koyma anlay vardr. Gerekten, Mahir ayan, halkn "suni
denge" iinde pasifize edildiinin, onu uyarmak ve harekete geir
mek iin, "silahl propganda"ya bavurmak gerektiinin teorisini de
yapyordu. Bu iki tez bir arada dnldnde, ortaya kan sonu,
THKP-C'nin edilgen ve teslim alnm durumda bt1lunan halk yeri
ne, onun bir ucunda yer ald elimeyi temsil etmek zere silaha
sarlmak olacaktr. Tam da bu noktada, narodnik romantizmin btn
olumsuz zellikleriyle birlikte "kendiliindencilik" ve "ekonomizm"
kendisini gstermektedir. B ir yandan en ar iradecilik (volunta309

rizm), dier yandan da, dsal bir etkiye bal olarak halkn "ayaa
kalkacan" uman kendiliindenci determinizm, bir arada buluna
bilmektedir.
Mahir ayan, Lenin'in "ii snfna siyasal sosyalist bilin da
rdan verilir" biimindeki nermesini, ii snfnn dndaki aydla
ra zg bir ilevin tanmlanmas olarak anlyordu: "Profesyonel dev
rimcilerin tekil errii sava rgtnn objektif olarak proetaryamn
devrimci iradesini temsil etmesi esastr. Ve proletaryaya bilin, hu
rgt araclyla dardan verilecektir. " (Mahir ayan, "Btn
Yazlar", Atlm Yaynlar, Mart 1 992, s.27 1 -272) Bu pragrafta, "d
ardan" szcne yaplan vurgu dikkat ekicidir. Yalnzca "bu
rgt araclyla verilecektir" denilebilirdi. Byle bir vurgu yapl
masnn anlam, o dnemdeki tartmalardan domaktadr. Aydnlk
Sosyalist Dergi iindeki tartmalar srasnda, Mahir ayan ve arka
dalarn, "kitlelerden kopuk devrim" yapmaya kalkmakla eletiren
taraf, Lenin'in bu tespitinin bir kere ve yalnzca "Ne Yapmal" adl
eserde getiini ve Lenin'in bu szlerini sonradan ""nek" olarak
adlandraca Kautsky'den aldn ileri sryor ve ii snfna bi
lincin ancak ii snf iinde allarak, yani "ieriden" verilebile
ceini savunuyordu. Oysa, Lenin'in tartt sorunun "snfn ii
d" gibi bir konuyu ele almad, Ne Yapmal'nn sonraki sayfala
rnda aka grlebiliyor, belki de tartanlar sabredip birka parag
raf daha okumaya frsat bulamadklarndan, inanlmaz derecede ilgi
siz bir noktada kalyorlard. Ksaca, Lenin, "bilincin dtan
verilmesi" ilkesinin unsurunu sayyordu: Birincisi, ii snfnn
devrimci teorisi, ii snf dndaki snflardan gelen aydnlar tara
fndan ina edilmiti. kincisi, ve nemlisi, ii snfna siyasal sos
yalist bilin, ekonomik mcadelenin dndan, yani siyasal mca
dele alannda verilirdi. nc olarak da, ii snfnn sosyalist
bilinle donatlmas, kendi dndaki emeki ve ezilen snflarn sos
yalist izgiye kazanlmas iin yrtlecek propaganda ve ajitasyon
faaliyetinden ayrlamazd. zetle " d" olarak adlandrlabilecek
olan bu unsurlardan hibiri, Mahir ayan ve Mihri Belli grubu ara
snda geen tartmaya denk dmyordu.

3 10

THKP-C'nin ar darbeler yedii ve aralarnda Mahir ayan'n

da bulunduu belli bal nderlerinin tutukland bir srada, Merkez
Komitesi'nin iki yesi Yusuf Kpeli ve Mnir Ramazan Aktolga, r
gtn remel grlerini ve eylem tarzn hedef alan bir eletiri sreci
balattlar. Bu eletiriler, gerekte teorik ve ideolojik temelleri bak
mndan baz doru noktalara vuruyordu. Fakat, btn bunlar, 'rg
tn kurulu mantna, btn varlk gerekelerine aykryd ve o ko
ullarda dorudan doruya hareketin tasfiye edilmesi anlamn
ieriyordu. Sonuta Yusuf Kpeli ve Mnir Ramazan Aktolga rg t
ten ihra edildiler. Gerekte bu iki yenin de szlerinin gereini
yapmak ve doru bildikleri ynde rgtlenerek mcadele etmek gibi
bir kararllklar olmadndan, THKP- C, rgtsel bakmdan' ciddi
bir bunalm yaamad.
THKP-C, Mahir yan ve arkadalarnn Maltepe cezaevinden
firarndan sonra, balca hedef olarak Deniz Gezmi ve arkadalar
nn idamn nlemek zere faaliyet gstermeyi planlad. Bunda., ce
zaevi duvarlarn birlikte deldikleri THKO'lu militanlarla aralarnda
oluan yaknlk kadar, genel olarak devrimci demokrat kamuoyunun
beklentileri de rol oynuyordu. Alnan karara gre, nce kentlerde bir
devrimci iddet kampanyas yrtlecek, ardndan da krlarda gerilla
sava balatlacakt. Fakat rgtn kentlerdeki mevzilenmesinin fi
rardan sonra balayan byk tutuklama ve takip operasyonlarn g
sleyecek salamlkta olmamas, Mahir ayan ve arkadalarnn
kr gerillasn balatmay dndkleri Karadaniz blgesine aceleyle
ve hazrlksz olarak gemelerine yol at: Orada da tutunabilecekleri
mevzileri yoktu ve Deniz Gezmi ve arkadalarnn idamlar gn
meselesi haline gelmiti. nye'de, NATO Dinleme ss'nde grevli
ngiliz teknisyenin karlmas eylemi, bu koullarda gerekleti
rildi. ngiliz teknisyenlerle birlikte gidilen Kzldere kynde,
THKP-C ve THKO'nun nderleri ve tm nde gelen militanlar,
byk bir askeri operasyon sonucu ldrldler.

31 1

rizm), dier yandan da, dsal bir etkiye bal olarak halkn "ayaa
kalkacan" uman kendiliindenci determinizm, bir arada buluna
bilmektedir.
Mahir ayan, Lenin'in "ii snfna siyasal sosyalist bilin da
rdan verilir" biimindeki nermesini, ii snfnn dndaki aydla
ra zg bir ilevin tanmlanmas olarak anlyordu: "Profesyonel dev
rimcilerin tekil ettii sava rgtnn objektif olarak proetaryann
devrimci iradesini temsil etmesi esastr. Ve proletaryaya bilin, b
rgt araclyla dardan verilecektir. " (Mahir ayan, "Btn
Yazlar", Atlm Yaynlar, Mart 1 992, s.27 1 -272) Bu pragrafta, "d
ardan" szcne yaplan vurgu dikkat ekicidir. Yalnzca "bu
rgt araclyla verilecektir" denilebilirdi. Byle bir vurgu yapl
masnn anlam, o dnemdeki tartmalardan domaktadr. Aydnlk
Sosyalist Dergi iindeki tartmalar srasnda, Mahir ayan ve arka
dalarn, "kitlelerden kopuk deyrim" yapmaya kalkmakla eletiren
taraf, Lenin'in bu tespitinin bir kere ve yalnzca "Ne Yapmal" adl
eserde getiini ve Lenin'in bu szlerini sonradan "<;lnek" olarak
adlandraca Kautsky'den aldn ileri sryor ve ii snfna bi
lincin ancak ii snf iinde allarak, yani "ieriden" verilebile
ceini savunuyordu. Oysa, Lenin'in tartt sorunun "snfn ii
d" gibi bir konuyu ele almad, Ne Yapmal'nn sonraki sayfala
rnda aka grlebiliyor, belki de tartanlar sabredip birka parag
raf daha okumaya frsat bulamadklarndan, inanlmaz derecede ilgi
siz bir noktada kalyorlard. Ksaca, Lenin, "bilincin dtan
verilmesi" ilkesinin unsurunu sayyordu: Birincisi, ii snfnn
devrimci teorisi, ii snf dndaki snflardan gelen aydnlar tara
fndan ina edilmiti. kincisi, ve nemlisi, ii snfna siyasal sos
yalist bilin, ekonomik mcadelenin dndan, yani siyasal mca
dele alannda verilirdi. nc olarak da, ii snfnn sosyalist
bilinle donatlmas, kendi dndaki emeki ve ezilen snflarn sos
yalist izgiye kazanlmas iin yrtlecek propaganda ve ajitasyon
faaliyetinden ayrlamazd. zetle " d" olarak adlandrlabilecek
olan bu unsurlardan hibiri, Mahir ayan ve Mihri Belli grubu ara
snda geen tartmaya denk dmyordu.
3 10

THKP-C'nin ar darbeler yedii ve aralarnda Mahir ayan':ri.

da bulunduu belli bal nderlerinin tutukland bir srada, Merkez
Komitesi'nin iki yesi Yusuf Kpeli ve Mnir Ramazan Aktolga, r
gtn remel grlerini ve eylem tarzn hedef alan bir eletiri sreci
balattlar. Bu eletiriler, gerekte teorik ve ideoloj ik temelleri bak
mndan baz doru noktalara vuruyordu. Fakat, btn bunlar, 'rg
tn kurulu mantna, btn varlk gerekelerine aykryd ve o ko-. '
ullarda dorudan doruya hareketin tasfiye edilmesi anlamni'
ieriyordu. Sonuta Yusuf Kpeli ve Mnir Ramazan Aktolga rg t
ten ihra edildiler. Gerekte bu iki yenin de szlerinin geregini
yapmak ve doru bildikleri ynde rgtlenerek mcadele etmek gibi
bir kararllklar olmadndan, THKP- C, rgtsel bakmdan' ciddi
bir bunalm yaamad.
THKP-C, Mahir ayan ve arkadalarnn Maltepe cezaevinden .
firarndan sonra, balca hedef olarak Deniz Gezmi ve arkadalar
nn idamn nlemek zere faaliyet gstermeyi planlad. B unda? ce
zaevi duvarlarn birlikte deldikleri THKO'lu militanlarla arafarnda
oluan yaknlk kadar, genel olarak devrimci demokrat kamuoyunun
beklentileri de rol oynuyordu. Alnan karara gre, nce kentlerde bir
devrimci iddet kampanyas yrtlecek, ardndan da krlarda gerilla
sava balatlacakt. Fakat rgtn kentlerdeki mevzilenmesinin fi
rardar sonra balayan byk tutuklama ve takip operasyonlarn g
sleyecek salamlkta olmamas, Mahir ayan ve arkadlarnn
kr gerillasn balatmay dndkleri Karadaniz blgesine aceleyle
ve hazrlksz olarak gemelerine yol at: Orada da tutunabilecekleri
mevzileri yoktu ve Deniz Gezmi ve arkadalarnn idamlar gn
meselesi haline gelmiti. nye'de, NATO Dinleme ss'nde grevli
ngiliz teknisyenin karlmas eylemi, bu koullarda gerekleti- .
rildi. ngiliz teknisyenlerle birlikte gidilen Kzldere kynde,
THKP-C ve THKO'nun nderleri ve tm nde gelen militanlar,
byk bir askeri operasyon sonucu ldrldler.

311

4.

TRKYE HALK KURTULU ORDUSU

Trkiye solunun tarihinde ilk kez bir silahl eylemle adn duyu
ran ve mcadele tarznn bundan baka bir ey olmayatani akla
yan rgt, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu'dur.
rgt, benzerlerinden farkl olarak, program, tiizk gibi yeleri
balayc hibir ncel belgeye, kongre, konferans gibi kurucu top
lantlara vs. deil, yalnzca devrimci renci hareketi iinde birbiri
ni snam, gvenmi insanlarn, bundan tede de birbirine gvene
ceklerine olan inancna dayanyordu.
4 Mart 1 97 l 'de, drt Amerikal astsubayn karlmas dolaysy
la yaynlanan bildiride, ilk kez THKO ad kullanld ve kamuoyuna
ilan edildi. Ayn bildiride, rgtn amac, emperyalizm ve ibirliki
lerini lkeden kovarak, tam bamsz Trkiye'nin kurulmas olarak
akland. B ildiri, ayn zamanda zetlenmi bir "prograrr" nitelii de
tayor ve devrimin stratejisi de burada anlatlyordu: "mcadele
stratejisi, silahl mcadeleyi esas alan bir halk kurtulu savadr."
rgtn, siyasal ve ideolojik izgisini aklayan ilk belge bu bil
diridir. kincisi ise, Ankara Skynetim Komutanl Askeri Mahke
mesi'nde rgt adna yaplan savunmalardr. B unlara bir de, sonra
dan Hseyin nan tarafndan yazlmaya balanan, fakat lm
cezasnn infaz ile yarm kalan "Trkiye Devriminin Yolu" balkl
bror eklenebilir. THKO'nun program ve taktik anlayn doru
dan ifade eden btn teorik ve ideolojik mazlemesi bundan ibarettir.
Dier silahl mcadele veren rgtlerle kyaslandnda, bu malze
me olduka snrldr.
THKO'nun genel zelliklerini anlamak bakmndan bu veri
nemlidir. THKO nderleri, kr gerillasn esas alan mcadele sre
cini balatrlarken, renci genlik ve halk arasndaki prestijlerinin
kendilerine salayaca kimi olanaklar bir kenara brakarak yola
kmlardr. B unun tipik rneklerinden birisi, son derece etkili ol
duklar Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu'nun (Dev-Gen) son
kurultayna aday gstermemeleri ve sonradan THKP-C adn alacak
olan grubun aday olan Erturul Krk'y desteklemekle yetinme312

leridir. Ayn ekilde, sendikalar, kitle rgtleri ve TP iindeki mu

halif-devrimci yelerle olan ilikilerini de, bu sre iinde tamamen
koparmlar, bu alanlarda herhangi bir rgtlenme abasna girime
milerdir. Yalnzca, her alandan, "daa kabilecek" olanlarla iliki
lerini srdrmler, kentlerdeki her trl iliki ve almay gerilla
iin hazrlk olarak ele almlardr. Teqrik faaliyet ve rgtsel yayn
da, bu anlayn bir rn olarak, bildiriler dnda sz konusu olma
mtr. Gerekte, hareketin btn nder kadrosu, genlik hareketi
iinde bilgi ve kltrleriyle de sivrilmilerdi ve bu bakmdan, sayfa
lar dolusu yazm olan dier hareketlerin nderlerinden geri kalr bir
yanlar da yoktu.
Bununa birlikte, dneme zg bir tartmann sonucu olarak
THKO kurucular ve militanlar, yazyla, kitapla ilgileri olanlardan
ayr durmay yeliyorlard. Devrimcilik, gazeteyle, kitapla, dergi b
rolarnda yaplacak bir i deildi; tartarak, konuarak geirilecek
zaman da yoktu!
"Savunma", bu bakmdan, THKO'nun grlerinin en geni bi
imde akland ilk ve tek belge olma zellii tamaktadr. Bura
da da, "yazmak ve konumak" konusundaki tutumlar srmekte, sa
vunmay bile adeta istemeye istemeye yapmak zorunda olduklar bir
i olarak grmektedirler. Giri blm, buna neden "tenezzl ettikle
rinin" bir aklamas gibidir: " inde bulunduumuz artlar, geni bir
savunma yapmamz ve ahslarmzda zincire vurulmak istenen bili
mi ve gerekleri savunmamz gerektiriyor. Amacmz, aleyhimize
verilecek cezay nlemekten ok, doruluuna inandmz doa ve
toplum kanunlarnn, insanlk tarihine nasl yn verdiini aklamak
tr."
Savunma, esas olarak ana noktada younlamtr: .
" 1 . Trkiye, 50 yl nce Kurtulu Sava vermesine ramen
neden kalknamamtr?
2. Tekrar emperyalizmin smrs altna nasl girmitir?
3. Trkiye Halk Kurtulu Ordusunun amac nedir?"
Bu zetleme bile, THKO'nun da, dier btn silahl mcadele
veren rgtler gibi, belli bal noktalarda Milli Demokratik Devrim
313

teorisinin temel tezlerini savunduunu gstermektedir.

Her eyden nce, "kalknma" kavram, burada da ilk ve belirleyi
ci bir problemi dile getirmektedir. Toplumsal sistemin eletirisini,
bir mlkiyet biimi asndan deil, kalknp kalknamama .problemi
asndan gelitirmek, 27 Mays 1 960'tan sonra gelien aydn hare
keti iinde belirleyici bir nem tayordu ve reformcu bir program
vr: bir ideolojiye denk dyordu.
kinci olarak, Milli Kurtulu Sava, emperyalizmden tam kurtu
luu (geici olarak da olsa) salam bir devrini olarak deerlendiri
liyor, yeniden emperyalizmin smrs altna dm 0lmaktan,
Mustafa Kemal ve kadrosu sorumlu tutulmuyordu. Bu, Doan Avc
plu ve evresinin yerletirdii bir tespitti ve bunu, devrimin nite1i
1ndeu ittifaklara kadar birok taktik ve stratejik soruna ilikin g
rler zinciri izliyordu.
Osmanl mparatorJuu'nun smrgeleme sreci de, Avco
lu'nda olduu gibi d ilikilerle aklanyor ve ngilizlerle yaplan
1838 Ticaret anlamas bunun balangc olarak gsteriliyordu.
Osmanl mparatorluu iindeki ulusal bakaldrlar, gene Kema
list-milliyeti bir sylemle aktarlyor, bunlara kar mcadele eden
ttihat ve Terakki Frkas "vatansever subaylar rgt" olarak ycel
tiliyordu.
Keralizme biilen deer ise, olduka yksekti: " 1 9 Mays 1 9 1 9,
Ulusal Kurtulu Mcadelesi iin, Mustafa Kemal ve arkadalarnn,
halkn silahl gc ve ncs olarak harekete geiidir." Bu szler
deki "halkn silahl gc ve ncs" gibi terimler, THKO'nun do
rudan doruya kendisini de tanmlamakta kulland terimlerdir ve
bylece hareket, Mutafa Kemal hareketi ile kendisi arasnda bir de
vamllk ve bantllk bulunduunu ifade etmek istemektedir.
Savunma'nn, "Mcadelemizin Yolu" balkl blmnde, Trki
ye, "yar-baml, yar-smrge, geri bir kapitalist lke" olarak ta
nmlanmakta ve bu zemin zerinde kar karya gelen gler "ulu
sal olmayan, ... karlaryla Trkiye halkyla elien ... gayrmilli
snf ve zmreler"le, "Trkiye'nin yar baml ve smrge dlU'umu
na son vermek isteyen, yurdumuzu kurtulu sava sonras onurlu
314

Trkiye durumuna getirmek isteyen gler" olarak tanmlanmakta

dr. Bir paragraftan sonra, "hangi snf ve zmrelerin devrimci, han
gilerinin gayr milli olduunu ... aklamak yerinde olacaktr" denil
mektedir. "Bugn Trkiye'de iki cephe vardr: Birincisi,
yurtseverlerin, devrimcilerin cephesi. kincisi de, emperyalizm, i
birliki sermaye, feodal mtegallibe ittifak gerici cephesi." Daha
sonra, "yurtseverler cephesi"nde hangi sosyal snflarn bulunduu
yle aklanr: "Gerici l ittifaka kar koyacak, devrimci potan
siyele sahip snflar, ii snf ile ehir ve ky kk burjuvazisi ve
onun en aktif kesimi olan asker sivil aydn zmredir. i snf ve
yoksul kyllk, snf bilincine vard lde, bamsz ve demok
ratik Trkiye'nin en tutarl savunucular olacaklarndan, toplumumu
zun en millici ve demokratik gleridir de." Gerici cephe ise, "mali
oligari emperyalizm, ibirliki sermaye ve feodal mtegallibe" den
olumaktadr. Bu snflandrmay da tmyle Avcolu'nun daha
nce de indiimiz grlerinin bir uzants olarak deerlendirebili
riz. Nitekim elimelerin bu tarzda tespit edilmesi, sonuta devrim
anlayn da etkilemektedir: "Ulusal varlmz yok etmek isteyen
emperyalizm ve yerli ortaklarna kar, millici ve devrimci snflarn
takip etmesi gereken MLL DEMOKRATK DEVRM stratejisi,
hareketimizin izgisidir. Dier bir anlamyla, btn millici snf ve
tabakalarn ortak devrim anlay, Milli Kurtulu Sava'nn bu sava
ve onun bandaki Mustafa Kemal'i yok edici, ortadan kaldrc bir
dzen kuran, kar devrimci-gerici ittifaka kar yaplm 27 Mays
ihtilalinin ve 196 1 Anayasasnn bir devam ve tamamlaycsdr."
"Milli Demokratik Devrim"i, "Kemalist Devrim"in, hatta 27
Mays ihtilalinin ve Anayasasnn tamamlaycs olarak gren bu
kavray biimi, THKO'ya zg deildir. THKP-C ve dier MDD
savunucular da, Kurtulu Savan, "yarm kalm ve sonradan yoz
latrlm bir demokratik devrim" olarak tanmlyor ve bunun "ta
mamlanmas" grevinin kendi zerlerine dtne inanyordu.
Yine Doan Avcolu'nun grlerinin bir uzants olarak,
THKO, seim sisteminin ve parlamentarizmin kaynaklarn rten ve
gericiliin hakimiyetini, bir snf egemenlii olarak grmek yerine,
315

"aalarn ve eyhlerin kylleri kullanmasna" balayan goruu

tekrarlamaktadr. "Toprak aal sorunu herkese bilinmektedir.
Toprak aasnn emrindeki, eitimden ve sosyal yaamdan nasibini
almam kylnn, aadan bamsz dnmeyecei, hkm yr
temeyecei ortadadr. ... Trkiye, bu ad koullardan kurtulma
dka, ... DP'ler, AP'ler hep iktidara geleceklerdir. . . Gerici emper
yalist ittifakn dndaki siyasi partiler de, oy kayb korkusundan bu
kurumlara dokunmaktan cden korkar gibi korkmaktadrlar."
Grlyor ki, THKO, siyasi partilerle sosyal snflar arasndaki
ve egemen snflarn siyasal sistemiyle parlamentarizm arasndaki
ilikiyi de, biimsel olarak kavramakta ve parlamentarizmi, gericile
rin ibana gelmesine yol aan bir sistem olduu iin reddetmekte
dir. Bu, Avcolu mant iinde kendisiyle tutarl bir sonuca ba
lanmaktadr: Halk kitlelerinin geriliinden dolay, parlamento daima
gerici milletvekilleriyle dolacaktr ve buradan herhangi bir ilerici
hamle kmayacaktr. lerici reformlar ise, "Atatrk devrimleri"nde
olduu gibi, halk tarafndan anlalmayacak ve daima oy kaybettire
cektir. yleyse, "halkn oyu" faktrne bel balamayan, yapaca
reformlarla oy kaybedecei endiesi tamayan bir g, iktidara gel
melidir. "Halka ramen halk iin" biiminde de zetlenip sloganla
trlan bu grn kastettii g, "Devrimci Ordu"dan bakas deil
di. Hi kukusuz, THKO'nun grler dizgesi, bu son noktaya kadar
gitmiyor ve cuntacl kesin bir biimde reddediyordu. Ne var ki,
kitleleri devrimci srecin dnda brakan nc gerilla eylemlerinin
tercih edilmesi noktasnda, bu grlerin etkisi kendisini gsterecek
tir.
THKO'nun sosyalizmi hedef aldna dair herhangi bir iaret, Sa
vunma'da yoktur. Mcadelenin btn hedefi, Amerika'y yurttan
kovmaktan ibarettir. Milli Demokratik Devrimden kesintisiz olarak
sosyalizme geilecei yolundaki belirsiz ve hibir zaman bu teori ta
rafndan ciddi olarak zmlenmemi biimiyle bile, bu sorun Sa
vunma'da dile getirilmemitir.
Savunma'nn bu kadar geri bir dzeyde oluuna bakarak, THKO
nderlerinin sosyalizm diye bir sorunlar olmad yargsna varmak
316

yanl olacaktr. Savunma'nn hazrlanmasnda, byk ounluu

esas nitelikleri itibariyle Kemalist olan avukatlarn, hukuki kayglar
la yaptklar telkinler, THKO militanlar tarafndan dikkate alnm
ve ortaya, aslnda kendi dncelerini tam olarak ifade edemedikleri
bu metin kmtr. Geri, demokratik devrim ve sosyalizm arasnda
ki ilikiler hakkndaki grlerini de syleyebilselerdi, bu, rnein
Mihri Belli ve Mahir ayan'n sylediklerinden farkl olmayaGakt .
Fakat b u kadrolarn v e nderlerin gerek zlemleri, hayatlarm ada
dklar hedefler, idam sehpas altnda haykrdklar sloganlarda gr
lebilir.
Kurucular Sinan Cemgil, Alpaslan zdoan ve Kadir Manga'nn
Nurhak dalarnda bir atmada ldrlmeleri, btn ileri kadrolar
nn tutuklanmas ve Deniz Gezmi, Hseyin nan ve Yusuf Aslan'n
da idam edilmeleriyle, THKO'nun ilk dnemi kapanm oldu.
Sonu

Trkiye'de "sol" radikalizm , dnyadaki benzerlerinden farkl

zellikler tamaktadr. Her eyden nce, silahl eylemcilik, THKP
C'de bir rneini grebileceimiz gibi, kitle rgtleri, ksmen silahl
kuvvetler ve sendikalar iinde de kollar bulunan, geni bir kitle r
gtlenmesini eperinde toparlama gcn ifade ediyordu. Bu bakm
dan Latin Amerika'daki benzerlerine yakn bir etki gcn daha ba
langta tayorlard. Fakat, yine THKP-C, bu gc kendi doasna
uygun olarak hareket ettirmeyi baaramam, kitle ilikilerini daha
ok silahl eylemcilerin barnma ve dier ihtiyalarnn giderilmesi
iin bir ara olarak kullanmtr.
Bundan daha nemli olarak, Trkiye'de silahl eylemcilik, ok
yaygn bir halk ve ii hareketiyle dorudan bal olarak deilse
bile, ona paralel bir gelime gstermi, bir bakma onun soyut bir
temsilcisi olmutu. Bu zellik, silahl hareketlerin yenilgiye urama
snn ardndan, ok etkili bir halk sempatisinin doup bymesine
neden olmutur. Bu olguya bakarak, Trkiye'de silahl eylemciliin,
gerekten "halk vicdan"nn sesi olmay baard sylenebilir. Her
birinin ar yenilgiye uramasnn ardndan, sz konusu rgtlerin
317

srdrcleri yzbinlerce gen militan yeniden saflarna kazanmay

baarabilmiler, zellikle THKP-C ve THKO'nun ardllar olan r

gtler, geni kitle tabanlarna sahip birer siyasi hareket olma zellii

kazanabilmitir. Bu, dnyann dier lkelerinde grlmeyen bir

zelliktir.
Yine

Trkiye'ye

zg

bir

gelime,

bu

hareketler

iinden

THKO'nun, kk burjuva tarzda eylem izgisiyle birlikte, btn

eski siyasi ve ideolojik yapsn zaman iinde btn ayrntlarna

kadar eletirerek, Marksizm-Leninizme ynelen bir yeniden douu

gerekletirmesi olmutur. Dier lkelerde, kimi silahl rgtlerin

iinden baz gruplarn ayrlarak ayn yolu tuttuklar az rastlanan bir

olay deildir. Ne var ki, THKO'nun Trkiye Devrimci Komnist
Partisi'ne doru ilerleyii,

rgt olarak gereklemitir.

Bu dn

mn sosyal, siyasal gelimelerle olan bants ve rgtn deien

snf niteliiyle olan ilikisi, ayrca incelenmeye deer zellikler

gstennektedir.

THKP-C, '70'li yllarn balangcnda, yeniden rgtlenmeye ve

gemiin muhasebesine yneldiinde, THKO'nun yakalad avan

tajlara sahip olmadndan, nderlik dzeyinde nemli blnmeler

yaad ve kendisine THKP-C adn veren birok rgt ve grubun

doduu bir srece girdi. B unlar iinde en nemlileri olan Devrimci

Yol ve sonradan bu hareketten koparak ayr bir THKP-C yorumu

gelitiren Devrimci Sol, 1 2 Eyll darbesine kadar Trkiye'nin siyasi

hayatnda etkili oldular.

TKP-ML{fKKO da, ayn blnme ve tekrar birleme sreleri

ni defalarca yaad. Bir blm, brahim Kaypakkaya ve Mao Ze

dung dncesi'ni bir btn olarak ele alp bu eksende rgtlenme

ve eylemlerini srdrrken, dier bir blm de, yine brahim Kay

pakkaya'ya sadk kalarak Maoizimi eletirmeye kalkt. Her bir ha

reket, 1974-1980 arasnda birok kez blnp birleerek, varlklar

n srdrd.
THKP-C ve TKP-ML{fKKO kkenli hareketlerin ncellerin

den tmyle kopup Marksizm-Leninizm'e ynelmelerini gletiren

balca neden olarak, her bir hareketin kurucu nderlerinin, sonraki-

318

lerin sahip olabildii mevcut bilgi ve deney birikimiyle kolay kolay

eletirilemeyecek kadar youn bir ttorik miras brakm olmalardr.
Bu, sz konusu hareketlerde, sonraki dnemlerde, gruplar arasndaki
mcadeleyi, daima hangisinin daha ok Mahir ayan'a ya da brn
him Kaypakkaya'ya sadk kaldklarnn tartld ilikilere dn
trd : Tartmartm eksenini., Marksizm-Leninizni11 renihYesi ve
snf hareketinin somut ihtiyalarna; rgtlenme, tahik ve program
so runlarna uygulanmas deil de. nderin tezlerinin dor yorum
lanmasnn biimi oluturup btn bu yetersizliklere ve geril ie, n
derin kahraman ansnn olururduu manevi etkier de ekleninc;e
gelime hemen hemen olanaksz hale geldi.
Trkiye Halk Kurtulu Ordusu'iu'n ise, hem aanayaca bir 'teo
rik engel yoktu, hem de, nderlerinin anrsna duyutar saygy kti
i.iltneden, kk burjuva teorik ve pratik tutumlann deerlendir
mesini bilmi, nderlerini"'byk MarksitLeninist -Onderle"' olartk
tanmlamak yerine, "li.alk kahramanlar" olarak dor- b iiide n ite
Iemek baarsn gsterebilmitir.
"Sol" radikalizm sorunu, heniiz devam eden bir srecin siyasal
ve ideolojik tm boyutlarn ilgilendiren bir yandr. Ancak bugn,
birka grup tarafndan etkisiz bir biimde srdrlmeye allan si
lahl eylemcilik, PKK rnei ortaya ktktan sonra, siyasal kltr ve
genel sosyalist mcadele iindeki pozisyonunu tmyle' yitirmi bu
l unmaktadr, B ununla birlikte, Lenin' in "sol" ' oportilrizm hakkndaki
deerlendirmesi, bugn de geerlidir. Devrimci hareketin nne di
kilen reformist ve revizyonist engelleri amann yolunu, birileri
daima "sol"culukta aramaya devam edecektir.
almamzn ikinci cildinde, 1 2 Mart 1 97 1 ve 12 Eyll 1 980
darbeleri arasndaki dnemde Trkiye sol hareketini inceleyeceiz.

319