You are on page 1of 4

03/03/2015

SociologiasTheabnormals

Sociologias

ServicesonDemand

PrintversionISSN15174522

Article

Sociologiasno.16PortoAlegreJuly/Dec.2006

pdfinPortuguese
http://dx.doi.org/10.1590/S151745222006000200013

ReadCube

RESENHA

Articleinxmlformat
Articlereferences

Osanormais

Howtocitethisarticle

Theabnormals

CurriculumScienTI

FrancisMoraesdeAlmeida
BacharelemCinciasSociais,Psiclogo,MestreemSociologiae
DoutorandoemSociologia(UFRGS).Brasil

RESUMO

Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail
Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

Relatedlinks
Share
More
More

EstaresenhaapresentaocursoproferidoporMichelFoucaultnoCollgede
Franceem1975.Ocursodedicaseanlisedoexamepsiquitricoesua
Permalink
relaocomodireitopenal,partindodosgrandescasosdemonstruosidade
criminalataconstruododiagnsticodosdelinqentes"anormais"no
finaldosculoXIX.Foucaultapresentatrsfigurasquerepresentamo"anormal"emmomentoshistricos
distintos:omonstrohumano,oindivduoacorrigireoonanista.Destacaseopapeldetransioqueessecurso
desempenhanaobradoautor,jqueeleatravessatemticasanteriores(loucura)efuturas(sexualidade)
debatidaspeloautor.
Palavraschave:anormal,psiquiatria,direitopenal.
ABSTRACT
ThisreviewpresentsthecoursetaughtbyMichelFoucaultatCollgedeFrancein1975.Thecoursedealswith
theanalysisofpsychiatricexaminationanditsrelationshiptocriminallaw,frommajorcasesofcriminal
monstrosityuntiltheconstructionofdiagnosison"abnormal"delinquentinthelate19thcentury.Foucault
presentsthreefiguresthatrepresentthe"abnormaldelinquents"indistincthistoricalmoments:thehuman
monster,theindividualtobecorrectedandtheonanist.Thetransitionroleplayedbythiscourseontheauthor's
workisunderscored,sinceitcrossesprevious(madness)andfuture(sexuality)themespresentinhiswork.
Keywords:abnormal,psychiatry,criminallaw.

FOUCAULT,Michel.SoPaulo:MartinsFontes,2001.
MichelFoucault(19261984)foiadmitidonoCollgedeFranceem1970,sucedendoJeanHyppolitenactedra
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S151745222006000200013&script=sci_arttext

1/4

03/03/2015

SociologiasTheabnormals

entorecmcriadadeHistriadosSistemasdePensamento.Aprincipalatribuiodeumprofessordesta
instituioabertadeensinooferecerumcursoanual,noqualexponhasemanalmenteoestgioatualdesuas
pesquisas.OstrezecursosqueMichelFoucaultofereceunoCollgedeFranceentre1971e1984estosendo
publicadosapartirdesuasnotaspessoaisegravaesrealizadasporaquelesqueosassistiram,
disponibilizandoumafontequepermitelanarnovaluzsobresuasobras,complementarmenteaosDitose
Escritos,querenemtodososartigoseentrevistasproduzidospeloautorentre1954e1984.
OlivroOsAnormaisconsistenatranscriodasonzeaulasdocursoministradoporFoucaultem1975.Os
cursosqueoprecederamforamThorieeInstitutionspnales1(1972),Lasocitpunitive(1973)eLepouvouir
psychiatrique(1974),queemseuconjunto,abordamdesdeosprocedimentosjurdicostradicionaisdapunio
nomedievoatalentaformaodeumsaberintimamenterelacionadoaumpoderdenormalizao.
precisamentenoanoemqueprofereocursoOsAnormaisqueFoucaultpublicaaquelequecertamenteoseu
livromaisconhecidonoBrasil,VigiarePunir(1975).NocursoEmDefesadaSociedade(1976),oautorpassaa
identificarosmecanismospelosquais,desdeofimdosculoXIX,desenvolvidooprincpiodanecessidadede
"defesasocial"contraaquelesindivduosouclassesconsiderados"perigosos".Nestesentido,podeseobservar
como,cadavezmais,oseupensamentoestpreocupadocomogovernodosvivosou,comoeleafirmar
posteriormente,asformasdepoderesaberquetornamosindivduossujeitos(FOUCAULT,1995).
Ocursoapresentaumareconstruogenealgica2doconceitode"anormal",erigidoduranteosculoXIX,que
inicialmentesedemmeioaoembateentreossaberesjurdicoepenal,atirseencaminhandoparauma
psiquiatrizaododesejoedasexualidade,jnofimdosculoXIX.Permeandoessareconstruo,Foucault,a
todoomomento,apresentaelementosqueservemparadefinir:asdiferentespersonagensqueantecedemo
"anormal",osdispositivosqueservemsuadefinio,araridadeouafreqnciadaaplicaodestanooea
tecnologiadepoderquelhecorresponde.
Aprimeiraauladocursoiniciapelafunodoexamepsiquitricodeimputabilidadepenal,umaprtica
discursivaquesobrepeamedicinamentaleodireitopenaltornandoambosalheiosssuasprpriasregras
especficas,compondoumdiscursogrotescoque,aomesmotempo,temopoderdematareodeproduzir
verdade.Destaforma,oexamepsiquitricotemumtriplopapel,elereplicatantoodelitoprenunciado,na
medidaemquemontaumquadronoqualsorememoradasumamiradedecaractersticaspessoaisqueno
infringemleialguma,masqueemseuconjuntoacabamsendoindciosquepermitemanteverodelito,quantoo
rucomo"delinqente",namedidaemqueesseexamereconstituitodosos"antecedentes"doru,eletempor
efeitofazercomqueosupostoautordocrimesepareacomoseucrime,antesmesmodetlocometido.Por
fim,oexamepsiquitricoacabacorroborandoocarterconstitutivamentecriminosodapersonalidadedoru,
namedidaemque"Descreverseucarterdelinqente,descreverofundodascondutascriminosasou
paracriminosasqueelevemtrazendoconsigodesdeainfncia,evidentementecontribuirparafazlopassar
dacondioderuaoestatutodecondenado"(2001,p.27).
Nasegundaaula,FoucaulttratapredominantementedarelaotensaeambguaentreaMedicinaeoDireitono
tocanteaojulgamentodasanidadementalemmatriacriminal.Apartirdomomentoemque,noinciodo
sculoXIX,oalienistapassaaterumpapelnotribunal,humaprogressivatendnciaindistinoentreos
papisdomdicoedojuiznostribunais.Formaseumarealimtrofeentreasduasdisciplinas,representada
peloscrimesparaosquaisnohaviaqualquerexplicaoracionalenosquaisoagentenosofriainflunciade
delrios.
Estetipodesituaooriginarummovimentoamplonoalienismofrancs:Pinel(1800)identificaras"manias
semdelrio",Esquirolfalanas"monomanias"(1838).Contudo,serapenascomBaillargerque,emmeadosdo
sculoXIX,sedesenvolveoqueFocaultchamade"princpiodeBaillarger"(2001,p.199),segundooquala
ocorrnciadedelriosdeixadeseroindicativoparaaloucura,quepassaaserdefinidapeloeixodovoluntrio
involuntrio,ouseja,umcrime"impulsivo",frutodeumautomatismo,mesmoquesemcarterdelirantee
sobreoqualoagentenadapodedizer,podeserentendidocomoumaalienao,nocasouma"monomania
impulsiva".Aindanestasegundaaula,Foucaultesboaaquiloquesetornarasuainfluenteinterpretaodo
poderenquantoumpoderpositivo
Naterceiraaula,Foucaultapresentaastrsfigurasqueconstituemoterrenododiscursosobreo"anormal":o
monstrohumano,oindivduoasercorrigidoeacrianamasturbadora.SegundoFoucaulto"monstrohumano"
aquelequeconstitui"(...)emsuaexistnciamesmaeemsuaforma,noapenasumaviolaodasleisda
sociedade,masumaviolaodasleisdanatureza"(2001,p.69).Omonstrohumanocombinaoimpossvelcom
oproibidoe,duranteboapartedomedievo,servecomoograndemodelodetodasaspequenasdiscrepncias.
Mesmosendooprincpiodeinteligibilidadedetodasasformasdaanomalia,omonstro,emsi,ininteligvelou
dotadodeumainteligibilidadetautolgica.Nestecontexto,oanormal,nofundo,ummonstrocotidiano,um
monstrobanalizado(2001,p.71).
Jo"indivduoasercorrigido"caractersticodossculosXVIIeXVIIIehabitaafamliaesuasrelaescom
instituiesvizinhas.Enquantoomonstrosempreumaexceoeremontaaodomniodateratologia,a
existnciadoindivduoasercorrigidoumfenmenonormal,eleespontaneamenteincorrigvel,oque
demandaacriaodetecnologiasparaareeducao,umaformade"sobrecorreo"quelhepermitaavidaem
sociedade.Apartirdafigurado"indivduoacorrigir"possvelagerminaodaquiloque,nofinaldosculo
XIXemergiremmeioaosdomniosdisciplinarescomoosabersobreocrime:acriminologia.

http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S151745222006000200013&script=sci_arttext

2/4

03/03/2015

SociologiasTheabnormals

Porfim,hafigurada"crianamasturbadora",quedatadapassagemdosculoXVIIIparaoXIXeenvolve
exclusivamenteafamliaburguesaentendidacomoumdispositivodepoderresponsvelporvelarpela
masturbao:"(...)osegredouniversal,osegredocompartilhadoportodomundo,masqueningumcomunica
aningum"(2001,p.74).A"crianamasturbadora",o"onanista"serafiguraqueacabar,nofinaldosculo
XIX,porencobrirasdemaisedeteroessencialdosproblemasquegiramemtornodaanomalia.Virtualmente
qualquerpatologiamental,debilidadefsicaouvciomoralpoderiaserdesencadeadodevidoprticado
onanismosegundooideriomdicoburgusvitoriano.
EmboraFoucaultdiscorrademodomaisdetalhadonasaulasseguintessobreomonstrohumanoeasdiferentes
nuancesdaanormalidadeatoadventodafiguradoonanista,elenodedicaamesmaatenoaoindivduoa
corrigir.Issonochegaaserespantosoumavezque,duranteocurso,nomsdefevereirode1975,elelanou
aobraVigiarePunir,naqualdesenvolvealgumasidiasqueestoapresentadasapenasemesboonasaulas
docursoediscorredetalhadamentesobreasprticaspunitivaseaconstruodocriminosoenquanto
"delinqente".MesmoqueoprprioFoucaultnorefiraoseuestudosobreonascimentodaprisoduranteeste
curso,aleituradeambosserveparacomplementarostemasabordados,tornandomenosevidenteseventuais
"lacunas"deumtrabalhocomooutro.
Detodaforma,essastrsfigurasvopermanecerclaramentedelimitadassomenteatmeadosdosculoXIX.
Apsodesenvolvimentodanoode"degenerao"(dgnrescence)porMorel(1857),todasortede
anormalidadesatribudaauma"fonteorgnicadifusa"queperturbaconstitutivamenteasfunesmentais
e/oufsicasdecertosindivduose,demodocadavezmaisgrave,deseusherdeirosbiolgicos.Essa"teoriada
degenerao"amedetodasasteoriaseugnicasqueirodesenvolversenoperodovitoriano,
especialmenteasconhecidasdiscussesevolucionistasspencerianasqueseapiamemDarwinparaidentificar
estigmasfsicosdaanormalidadecomoindicativosdeumacriminalidade,comoocasodaescolaitalianade
Lombrosoeseusdiscpulos.
Pormaisqueoloucocriminosotenhafeitoasuaaparioinicialnostribunaisatravsdemanifestaes
monstruosascomoadeCharlotteCornier(2001,p.141142)ouoconhecidocasodofratricidaPierreRivire
(2003),elepassaasergradativamentedefinidopormeiodaassociaode"loucura"a"perigo".Essa
associaoestabelecidainicialmentepelalegislaofrancesaqueregulaasinstituiesdetratamentomental
em1838,umavezque,comasinternaesexofficio,ovnculoloucuraperigocriadosemnecessidadeda
mediaotericaanteriormenteexercidapelamonomania,segundoFoucault,apartirdeento:"Noseprecisa
maisdemonomanacos.Ademonstraopolticaquesebuscavanaconstituioepistemolgicadamonomania,
essanecessidadepolticaagora,pelaadministrao,satisfeitaemaisquesatisfeita"(2001,p.179).
Demodogeral,nocursoOsAnormaisFoucaultreconstituiomodopeloqualapsiquiatriasedesalieniza,
adotandooprincpiodo"instinto"comosubstitutoao"delrio"naidentificaodaloucura,aomesmotempoem
queseapiana"teoriadadegenerao"deMorelparadefiniretiologicamenteoobjetodapsiquiatriaenquanto
tal.Apartirdestemovimento,apsiquiatriaproduzosseusefeitosdepoder,deummodomaisgeralna
sociedadecomoumtodo,poisseerigecomocinciadosanormaisedascondutasanormais.Segundooautor:
Nosermaissimplesmentenessafiguraexcepcionaldomonstroqueodistrbiodanaturezavai
perturbarequestionarologodalei.Seremtodaparte,otempotodo,atnascondutasmais
nfimas,maiscomuns,maiscotidianas,noobjetomaisfamiliardapsiquiatria,queestaencarar
algoqueter,deumlado,estatutodeirregularidadeemrelaoaumanormaequedeverter,ao
mesmotempo,estatutodedisfunopatolgicaemrelaoaonormal(2001,p.205).
Destamaneira,apsiquiatriapermitedefinirpolticasprofilticasdedefesasocialcontraa"degenerao",
polticasque,emsuaformaextrema,podemserencontradasnonazismoenofascismo,comoFoucaultprope
naltimaauladeEmDefesadaSociedade(1976).Emsuma,OsAnormaisocupaumlugarimportantena
transiodeFoucault,doestudodasestratgiasdopoderemsuasmanifestaesmaisrepressivase
disciplinaresvoltadasmajoritariamenteparaosindivduos,paraummomentonoqualasestratgiasdogoverno
daspopulaes,baseadonumcerto"biopoder"seroofocoprincipaldesteautor.

Referncias
FOUCAULT,Michel.Osujeitoeopoder.In:DREYFUS,HubertL.eRABINOW,Paul.MichelFoucault:uma
TrajetriaFilosfica.ParaAlmdoEstruturalismoedaHermenutica.RiodeJaneiro:ForenseUniversitria,
1995.
___.EmDefesadaSociedade.SoPaulo:MartinsFontes,2002.
___.VigiarePunir.21ed.Petrpolis:Vozes,1999.
___.(org.).Eu,PierreRivire,quedegoleiminhame,minhairmemeuirmo.RiodeJaneiro:Graal,2003.
___.LePouvoirPsychiatrique.Paris:Gallimard/Seuil,2003.

http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S151745222006000200013&script=sci_arttext

3/4

03/03/2015

SociologiasTheabnormals

Recebido:07/07/06
Aceitefinal:07/08/06

1Osttulosemfrancsaolongodaresenhaindicamobrasaindanopublicadasounotraduzidas.
2AobradeMichelFoucaultcostumaserdivididaemtrsperodos:umarqueolgico,quecompreendeseus
trabalhosat.AArqueologiadoSaber(1969),pautadospelainvestigaodossaberesumgenealgico,que
abarcaVigiar(1975)ePunireHistriadaSexualidade:avontadedesaber(1976),nosquaisdesenvolvidaa
tesedamtuaimplicaoentresaberepoderporfimumperodonoqualelesevoltaparaaarticulaode
saberesepoderesnaproduodesujeitos,quecostumaserchamadade"tico"eabarcaseusdoisltimos
volumesdaHistriadaSexualidade,publicadosambosem1984.Estaclassificaodosdiferentesmomentosda
obradeFoucaultaquiendossadaamaisclssicadentreelas,tendosidoapresentadapeloprprioautorem
umaentrevistaconcedidaaRabinoweDreyfusem1983,naqualeledistinguetrseixospossveisparaaquilo
queentodesignacomosendooobjetivodeseutrabalhoarealizaodeuma"ontologiahistricadenosso
presente":"Primeiro,umaontologiahistricadensmesmosemrelaoverdadeatravsdaqualnos
constitumoscomosujeitosdesabersegundo,umaontologiahistricadensmesmosemrelaoaumcampo
depoderatravsdoqualnosconstitumoscomsujeitosdeaosobreosoutrosterceiro,umaontologia
histricaemrelaoticaatravsdaqualnosconstitumoscomoagentesmorais(FOUCAULT,1995,p.262).

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedundera
CreativeCommonsAttributionLicense
ProgramadePsGraduaoemSociologiaUFRGS

Av.BentoGonalves,9500Prdio43111sala103
91509900PortoAlegreRSBrasil
Tel.:+555133166635/33087008
Fax.:+555133166637
revsoc@ufrgs.br

http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S151745222006000200013&script=sci_arttext

4/4

You might also like