FARABI'DE PSİKOLOJİ
PSYCHOLOGY İN THE MIND OF FARABI
Milay KÖKTÜRK*
ÖZET
Far abı sistem kuran bir düşünürdür. Çeşitli
kaynaklarda onun psikoloji üzerine yazdığı
belirtilmektedir. Fakat psikoloji görüşleri, onun
felsefesi içinde incelenmektedir. Bu çalışmada
Önce Farabı"nin psikoloji görüşleri, onun
felsefesinden ayrılarak incelenmiş, sonra
bunların, psikolojinin bağımsızlık sürecindeki
yen belirlenmiştir. Ayrıca Farabîpsikolojisinin
çağdaş psikolojiye uyan veya uymayan yönleri
ortaya konulmuştur. Yapılan
karşılaştırmalar ve Farabî psikolojisinin
niteliklerinin tesbiti sonucu, Farabî yn in
modern psikolojiye yakın bir anlayışla
insanı incelediği sonucuna varılmıştır.
Anahtar Kelimeler'.Psikoloji, Fizyolojik yapı,
Psikolojik yapı, Algılama, Mukayese
I. BÖLÜM
PSİKOLOJİ GÖRÜŞLERİ
Farabî eserlerinde psikoloji ile ilgili göıüşierini
ana ve alt bölümler halinde ve ayrıntılı olarak,
sistematik biçimde ortaya koymamıştır.
Eserlerindeki; varlık, ahlâk bilgi, siyaset ve
psikolojiden bahseden bölümler içice girmiş
haldedir. Bu durumuyla da, psikolojisi, felsefe
sistemi içindeki yerini almış haliyle mevcuttur.
Psikolojisini ortaya koyabilmek için, konular
içinden sadece psikoloji ile ilgili bölümleri çekip
çıkarma gereği vardır.
Bu çalışmada Farabî'nin psikoloji ile ilgili
görüşleri, fikirlerinin bütünü içinden alınmış;
içeriğine müdahale edilmeden, bilgiler ilgili
olduğu konu içine yerleştirilmiştir. Yapılan
PAÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü
ABSTRACT
Farabî is a philosopher who orginizes a sysiem.
in dijferent kinds of documenis, ît is mentioed
thaty he has essays about psychdogy. But his
opinions about Psycology ar e examined
according t o his philosophy.
in this study; fırst, Far abis opinions about
psychology are exammed wıthout ihe help of his
philosophy then in the process of independence
psychology '$ place is determired. On the ofter
hand Farabî's psycology is, compared with
contemporary psycology then the dijferences
b etmen them are ali appesred. Af ter ali ofthese
comparisonSş we ımderstood ihe charaoteristics
of modern pschology, and as a resıılt we can
say ihai whıle Farabî examines a man he 's very
close to the modern pschology.
Key Words: Psychology, Physiological
struciure, Psychological structure, Comparison,
Comprehend
sınıflamada, günümüz psikolojisinin genel konu
başlıkları göz önüne alınmıştır.
Sınıflama Farabî psikolojisini daha anlaşılır,
sistematik hale getirmek ve psikoloji sisteminin
unsurları arasındaki ilişkiyi gösterebilmek
bakımından önem taşımaktadır. Çalışmamızın ilk
bölümünde onun sadece psikoloji görüşleri
incelenecektir. İkinci bölümde ise psikolojinin
bağımsızlık sürecinde Farabî'nin yeri, onun
psikolojisinin nitelikleri ve günümüze uzanan yönleri
ele alınacaktır. Bu mukayeseli kısımda da yine,
yapmış olduğumuz sınıflama temel alınacaktır.
1. 1. İNSANIN FİZYOLOJİK YAPISI: 1.
1. 1. İlk gelişim aşaması:
Farabî'ye göre, canlılarda üremenin
gerçekleşebilmesi için, erkeklik ve dişilik
özelliklerinin irtibatı gerekir. Birçok bitkide bir
 PAÜ. Eğitini Fak. Derg. 1997, Sayı:2
arada olan bu özellikler, insanda ayrı şahıslarda
bulunur. Dişide hazırlanmış olan maddeyi
erkekte hazırlanmış olan meni harekete geçirir.
Ceninin nıeniden teşekkülü, yoğurdun mayadan
teşekkülüne benzer. Harekete geçmiş olan
maddede ilk önce kalp oluşur, sonra diğer
uzuvlar gelişirler. Anne karnındaki ceninin
cinsiyeti ne olursa olsun, uzuvların oluşması
aynıdır. Zaten yetişkinlerde de, cinsiyet uzuvları
dışındaki uzuvlar ortaktır. l
1.1.2. Kalp, beyin ve sinir sistemi:
Kalbi bedenin hakim uzvu kabul eden Farabî'}re
göre, "Ona riyaset edecek başka uzuv yoktur.
Arkasından dimağ gelir ki ikinci derecede hâkim
olan bir uzuvdur ve diğer uzuvlara, ancak kalbin
reisliği altında, reislik eder. Dimağ kalbe hizmet
eder; diğer uzuvlar da ona, tabiatıyla kalbin
maksatlarına göre hizmet ederler.n2 Konak
kâhyasına benzetilen ve kalbin yüksek emirlerine
hizmet etmekle mükellef olan beyin, bedenin
ikinci derecede hâkim uzvudur. Kalp, diğer
organların sürekli olan hareketleri ile ilgilenmez,
idareci beyindir. Organların anlık hareketleri
beyine bağlıdır. Nasıl kâhyanın emrindekiler
aslında konak sahibine hizmet ederlerse, diğer
uzuvlar da beynin emrinde olmakla aslında kalbe
hizmet etmiş olurlar. Kalp aynı zamanda beden
ısısının da kaynağıdır ve atardamarlar vasıtası ile
diğer organlara ulaştırılan bu sıcaklığı
beyin(dimağ) ayarlar.
Beynin ilk fonksiyonu bunlardır; yani kalbin
reisliği altında bedeni idare etmektir.
Beynin ikinci fonksiyonu ise, sinirlerin merkezi
konumunda olmasıdır. "Sinirlerin çoğunun bitki
tarlası dimağ olup onları muhafaza eden
kuvvetler dahi bizzat dimağdan beslenirler, Bazı
sinirlerin bitki tarlası murdar ilik olup üst
ucundan dimağa bitişik bulunmaktadır. Bu
sinirleri dimağ, murdar iîik yardımıyla besler."3
Yani sinirlerin bir kısmı doğrudan, bir kısmı
murdar ilik(omurilik) vasıtası ile dimağa(beyine)
bağlıdır.
Beyinin üçüncü fonksiyonu da, hayal, hafıza ve
düşünmeyi gerçekleştirmesidir. "Dimağ bir cüz'ü
ile tahayyülü düzenler, ikinci bir cüz'ü ile
1
Farabî, "El-Medinetü'l Fâzıla", Çev. Nafiz
Danışman, (İstanbul:M. E. B. Yayınları, 1990) s.
62-65
2
Farabî, a. g. e. s. 58
3
Farabî, M. Fazıla, s. 59
Sayfa 56
tefekkürü düzenler, üçüncü bir cüz'ü ile ezber ve
hatırlamayı düzenler. "4
"Sinirler iki ayrı sınıfa ayrılırlar. Bir sinir sınıfı
kalpte bulunan hakim duyma kuvvetinin tâbilerine
alet olup o tâbilerden her birinin kendine mahsus
duygusunu duymasına yardım eder, diğer bir sinir
sınıfı da yine kalpte bulunan isteme kuvvetine hizmet
eden uzuvların iradî hareketlerini sağlar. " 5 Bu
sinirlere kısaca duyma ve hareket sinirleri
denilebilir. Duyma sinirleri sadece uyarıcıları
taşıyıcıdır. Duyma ise bunun sonucunda olur.
Hareket sinirleri davranışların temelidir ve
davranışlar (cismimizle yaptığımız işler) "..isteme
kuvvetine hizmet eden kuvvetler ile hasıl olurlar.1'6
Yani istekleri yerine getirecek organlara dağılmış
olan sinirler ve o organdaki kaslar, istenen davranış
sinirler vasıtası ile iletildiği zaman, bunun
gerçekleşmesini sağlarlar. Beyin duyma sinirlerinin
yanında., hareket sinirlerinin de kuvvetlerini
muhafaza eder.
Fizikî yapının en önemli unsurlarından olan sinirler
kendi başlarına güç sahibi değildirler, sadece
kendilerine yüklenen görevi yerine getirmekle
yükümlüdürler. Görevi yükleyen, ilgili "kuvvef'tir.
Organlar birbirinden tamamen bağımsız değildirler.
Yüklendikleri fizyolojik vazife gereği, bir organ
diğer bir organa bağlıdır. Bu "..ya sinirlerin dimağa
ve murdar iliğe bağlandıkları şekilde bağlanmış
olması, yahut da o uzuvdan diğerine geçen maddenin
akmasına müsait bir kanalla bağlanmış olması
lâzımdır.'57 Farabî ikinci tür bağlantıya akciğer,
böbrek gibi organları örnek gösterir.
1.1.3. Besleyici Kuvvet:
İnsanı beslenmeye sevk eden kuvvet "vücuda gelen
insanın ilk vücut bulan kuvvetindir. Besinle ilgili
belli bir fiili yapan melekedir. Bu meleke ile besin
çeşitli aşamalardan geçer, bünyede çeşitli işlemler
gerçekleşir. Bir sistem dahilinde besleyici melekenin
işleyişi ile bünye varlığını sürdürmesini sağlayacak
unsurları elde etmiş olur. İlk adım besinin alınması,
son adım ise artıkların dışarı atılmasıdır. Meleke ise
bu sisteme emreden ama fizyolojik olmayan bir
şeydir; hakim kuvvetlerden biridir. Yardımcı
kuvvetleri, sistemi oluşturan diğer organların
' Farabî, M. Fazıla, s. 59-60 '
Farabî, M. Fazıla, s. 58-59 *
Farabî, M. Fazıla, s. 56 '
Farabî, M. Fazıla, s. 61 1
Farabî, M. Fazıla, s. 54
 "PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı: 2
fonksiyonlarıdır. Hem uyanıkken, hem de
uykudayken faaliyetine devanı eder.9
Farabî'nin sindirim sisteminin işleyişine ilişkin
görüşlerinin, konunun dışında olması itibariyle,
ayrıntısına girilmeyecektir. Ancak dikkati çeken
şey, besleyici melekenin, sadece yemek yeme
isteği şeklinde düşünülmemiş olmasıdır.
Başlangıcı ve sonucu ile bir sistem vardır ve
b e s l e y ic i k u v v e t b ü tü n b u s is t e mi n
fonksiyonudur. Sadece "vücuda hizmet etmekle
mükelleftir"10 ve fizyolojik yapının varlığını
sürdürmesini sağlar.
.21.FİZYOLOJİK YAPIYA DAYALI
PSİKOLOJİK YAPI:
1.2.1. Duyma Kuvveti:
Duyma melekesi "beş duyudan birisi vasıtası ile
herkesçe bilinen şeyleri idrak eden (algılayan)
melekedir."11 ve gerçeklik kazanması, işlemesi
duyu organlarının uyarıcı taşımalarına bağlıdır.
Duyma kuvvetinin tabileri beş duyu organıdır,
bunların her biri kendine mahsus duygusunu
duyar. Hakim kuvvet ise beş hassenin duygularını
toptan duymaktır.'112 Beş duyu organı duyma
kuvvetine bedenin her tarafından haber
getirmekle görevlidir. Böylece insan sıcağı,
soğuğu, kokuları, görünen her şeyi algılar.
Farabî duyma kuvvetini duyma sinirlerinden
farklı düşünmüştür. Duyma sinirleri fizyolojik
yapı unsurlarındandır. Duyma kuvveti ise, bu
sinirlerin faliyetlerine dayalı fonksiyondur,
1.2.2.İsteme Kuvveti:
Bu kuvvetin vasıtaları bütün organlar, bu
organlarda mevcut ve o organa has melekelerdir.
"İsteyiş bir şeyi öğrenmeye yahut o . şeyi
vücudumuzun bütünü veya bir uzvu ile yapmaya
yönelmemizdir. İstek de isteme kuvvetinin
reisliği altında hasıl olur.MU Uzuvlardaki adaleler
ve sinirler isteklerin yerine getirilmesini
sağlarlar; böylece davranışlar meydana gelir.
9
Farabî, "Fusulü'l Medeni" (İzmir: Dokuz Eylül
Üniversitesi Yayını, 1987) Çv. Hanifi Özcan s.
29-30
10
Farabî, M. Fazıla, s. 56
■ Farabî, F. Medenî, s.
30 ' Farabî, M. Fazıla, s.
55 1 Farabî, M. Fazıla, s.
56
Sayfa 57
Yani davranışlar -Farabî'nin ifadesi ile "cismimizle
yaptığımız işler"-, diğer organlardaki isteme
kuvvetine hizmet eden diğer kuvvetlerle gerçekleşir.
Elin yakalama, bacakların yürüme melekesi gibi.. .
Ayrıca isteme kuvveti, canlının "..bir şeye
cezbediîmesini ve neticede ona karşı istek veya nefret
duymasını; talep ve kaçma, tercih ve kaçınma, öfke
ve memnunluk, korku, cesaret ve korkaklık, zulm ve
merhamet, sevgi ve nefret, hırs, şehvet ve nefsin
diğer arazlarının meydana gelmesini sağlayan
melekedir."14
Farabî'ye göre, isteme kuvvetinin iki yönü vardır:
Birincisi, yöneliş veya kaçınmanın temelini teşkil
eden duygusal nitelikte iç oluşumların ortaya
çıkması; ikincisi, isteme kuvvetinde ortaya çıkan
istekler doğrultusunda insanın davranışa
yönelmesidir. Bunlar birbirlerini takip edebilecekleri
gibi, sadece duygusal temelin varlığı şeklinde de
kalabilir.
İsteme kuvveti, kendisine bütün kuvvetlerin,
tamamıyla değil ama bir ölçüde bağlı olduğu bir
konumdadır. Diğer "..kuvvetlerin hepsi de hizmet ve
vazifelerini ancak isteme kuvveti vasıtasıyla ifa
ederler.Mİ5 Yani bu bağlılık diğer kuvvetlerin isteme
kuvvetine hizmet etmeleri sekinde değil, vazifelerini
yerine getirebilmek için isteme kuvvetini vasıta
olarak kullanmaları şeklindedir. Çünkü "..duyulan,
tahayyül edilen, düşünülen veya öğrenilen şeylere
karşı bir arzu belirmedikçe, duyma, tahayyül ve
düşünme kuvvetleri (kendiliklerinden) yeter derecede
faal değildirler "16
1.2.3. Tenasül Kuvveti:
Cinsellik kuvveti de diyebileceğimiz bu kuvvet
"hakini" ve "hadım" kuvvetlerden oluşur. Hakim
kuvvet kalpte, hadım kuvvet ise uzuvlarda bulunur.17
FarabFye göre cinsellik öncelikle melekedir; yani iç
yapıya ait bir fonksiyondur. İlgili organlar ise,
sadece bu melekenin, fonksiyonun gereğini yerine
getirirler. Temel bu uzuvlar değildir. Bu kuvvetin
isteğinin yerine getirilmesi ise isteme kuvveti
vasıtası ile olur.
L 3, İNSANIN PSİKOLOJİK YAPISI ve
ÖZELLİKLERİ:
1. 3. 1. Muhayyile Kuvveti:
14
Farabî, F. Medenî, s. 30
15
Farabî, M. Fazıla, s. 70
16
Farabî, M. Fazıla, s. 70-71
ll
Farabî, M. Fazıla, s. 61
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı: 2
Duyma ve isteme kuvveti gibi kendine bağlı
uzuvları olmayan muhayyile kuvveti, hayal gücü,
tasarlayabüme anlamına gelir. Duyma ve
düşünme melekeleriyle fonksiyonel bir bağı olan
ve ikisinin arasında bulunan muhayyile kuvveti,
bir ölçüde isteme kuvveti ile de ilişkilidir. Çünkü
daha önce de belirtildiği gibi, kuvvetlerin yeterli
derecede faal olması, algılanan ya da düşünülen
şeylere karşı bir arzu belirmesine bağlıdır.
Beliren arzu, insanı, bu zihinsel dununun
gereğini yapmaya sevkeder.
Muhayyilenin fonksiyonları nelerdir?
Farabî muhayyilenin birinci rolü (a), olarak,
algılama ve saklamayı göstermektedir. Duyu
organları uyarıcıları taşırlar; bunlar duyma
kuvveti ile duyulup muhayyilenin hakimiyeti ve
tasarrufu sonrasında yine muhayyilede
saklanırlar; "..duyularla algılanabilen nesnelerin
(mahsusat) izlerini (rusûm) duyuların işleminden
geçtikten sonra koruyan.."18 muhayyile kuvveti,
"..duyulan duyuları, duyularımızdan silindikten
sonra muhafaza eder. Tabiatıyla duygularımıza
hakim olup, onlara tasarruf eder."19 Nesnelerin
izlerinin doğrudan değil, duyuların işleminden
geçtikten sonra muhayyileye ulaşması ve
muhayyilenin duyulara tasarrufu algılama
demektir. Hemen ardından "kayd ve resim"
edilen imajların saklanması gelir. Duyu
organlarının muhayyileye dış etkileri taşımasıyla
"..elde edilen duygularımızdan muhayyile
kuvvetinde bir sürü muhayyel resimler husule
gelir. Bu resimler -duyumlarla bütün ilgilerini
kestikleri halde- muhayyilede saklı dururlar.."2Ü
Muhayyilenin ikinci rolü (b) de5 duyular vasıtası
ile edindiği ve sakladığı imajlar üzerindeki
tasarrufudur. Duyulardan silindikten sonra .da
muhayyilede duran bu imajlar, "...muhayyilenin
hükümlerine tâbi bulunurlar. Muhayyile onları
bazen birbirinden ayırır, bazan birbirine katarak
sonsuz terkipler çıkarır ki bunlardan bir kısmı
kazib, bir kısmı sahih olur." 21 Ayrıca bu
birleştirme ve ayırma sonucu ortaya çıkan yeni
imajlar "...bazan duyulan duyulara uyarlar, bazan
da hiç uymazlar."22
* Farabî, F. Medenî, s. 30
9
Farabî, M. Fazıla, s. 55
0
Farabî, M. Fazıla, s. 66
1
Farabî, M. Fazıla, s. 66
~ Farabî, M. Fazıla, s. 55
Sayfa 58
Muhayyilenin bu fonksiyonuna tasarlama veya hayal
demek daha uygun olacaktır. Biz tasarılarımızı veya
hayallerimizi, zihnimizdeki imajları bir araya
getirerek kurmaktayız. Bunlar gerçek dünyadaki
oluşuma veya mantığımıza uyabildikleri gibi, onlara
aykırı da olabilirler.
1.3.1.1. Rüyalar :
Rüyalar muhayyilenin üçüncü fonksiyonu (c) olan
benzetme ve taklit gücü ile ortaya çıkarlar.
Muhayyile kuvvetinin, duyma, ve düşünme
fonksiyonlarının etkisinden bilinç düzeyinde
kurtulduğu zamanlar da vardır. Bu durum çok az
uyanıkken, çoğunlukla uykuda meydana gelir.
Muhayyile kuvveti uykudayken de faaliyette olur. Bu
durumdayken ortaya çıkan zihin işleminde
muhayyile hafızada saklı imajları birbirine ekleme
veya birbirinden soyutlama şeklinde canlandırır,
taklit eder.
Bu taklit ve canlandırma bedenin kendi durumunu
taklit şeklinde olabilir. Tamamen muhayyilenin
kendi kurallarına bağlı olan bu oluşum rüyaların
birinci sebebidir.
Rüyaların diğer sebebi ise, bedenin o esnada karşı
karşıya kaldığı uyarıcılardan doğan taklittir. Uykuda
iken bedenin herhangi bir uyarıcıya manız kalması
muhayyile kuvvetini, muhayyile kuvvetinin
etkilenmesi de oradaki taklit kuvvetini etkiler. Bu
etki sürecinde dış etki ya aynen, veya ona benzeyen
ve saklı imajlar arasından seçilen bir imajla taklit
edilir. Taklide yol açan etki benzer imajları
çağrıştırabilir. Meselâ nem ile ilgili bir etki, su veya
yüzme gibi imajlarla taklit edilir.23
Taklit ve canlandırmanın diğer bir türü, yine
rüyaların üçüncü sebebidir. Ancak burada muhayyile
kuvveti, gerçek etkenlerin yerine bizzat kendisi
geçer. Uykuda iken bedenin durumu uygun bir
konumda olunca, dış dünyadan herhangi bir etki
gelmediği ve bir davranışı zorunlu kılmadığı halde,
bedenin uzuvları uyanır ve isteme kuvvetinin
emirlerini gerçekleştirir gibi faaliyete geçerler.
Hareket hazırlığının ya da »hareket meydana da
gelebilir- hareketin kaynağı dış dünya değil, iç
dünyadır. Bu durumda isteme kuvveti taklit
edilmektedir. Muhayyile kuvvetinin dış etkenler
yerine geçtiği ve o etkenlerin etkisi gibi organizmayı
23
etkilediği bu tür iç oluşumlarda,
insan
Farabî, M. Fazıla, s. 12-13
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
yaşıyormıışcasına davranış gösterir, Rüyada, olayı
yaşıyor gibi hareket eder.24
Farabî rüyaları "adi ve sadık rüyalar" olarak
ayırır. Cüz'iyyattan olup makulleri az olan taklit
daha çok olur. Uyanıkken olanlar nadirdir. Daha
aşağı mertebedeki ve uykuda olan taklidin akılla
kavranması ve mantıkla açıklanması zordur.
Bunlar sembolik mahiyyette, benzetmelerle ifade
edilir, kapalı ve ters manalarla karşımıza çıkar.
Burada rüyaların dördüncü bir sebebine ve diğer
rüyalardan farklı bir rüya türüne rastlamaktayız.
Bu rüyalar faal akıldan kaynaklanır. Faal akıl
natık kuvveti, natık kuvvet de muhayyileyi
etkiler. Natık kuvvetin içindeki şeyler de onlara
has imajlarla taklit edilir. Faal akıldan ortaya
çıkan etkilerin uyanıkken ve duyma kuvvetini
etkileyen tarzda meydana gelmesi de
mümkündür. Tabii bu durum rüya hali değil,
mu h a yyile kuvv etin in mü k e mmeliğ in son
: haddine varmış halidir. Bunun ait kademesinde
aynı duranı rüyada ortaya çıkabilir. Yani faal akıl
uyanıkken olduğu gibi uykuda iken de insanı
etkileyebilir. 25
Farabî burada rüyaların metafizik yönüne işaret
etmekte, ardından, artık psikolojinin konusu
dışında kabul edilecek olan metafizik alana
geçmektir.
1.3.2. Nâtık Kuvvet (Düşünme kuvveti) :
Düşünme kuvveti insanın diğer bütün kuvvetlerin
üzerinde, onları etkileyen konumdadır.
Muhayyile kuvvetinden sonra "..vücud bulur ki,
onun vasıtasıyla insan düşünülen şeyleri düşünür,
güzeli çirkinden ayırdeder, sanat ve ilimleri
kapar."26 Natık kuvvet soyut düşünme melekesi
olarak nitelenebilir. Düşünce bu melekenin
faaliyetleri ile ortaya çıkan bir' üründür.
Düşünme melekesini "nazari ve ameli" olarak iki
şekilde mütaalâ eden Farabî'ye göre, nazari yön
(a) "...kendisiyle, insanın bizim yapabileceğimiz
ve bir halden diğer hale değiştirebileceğimiz
cinsten olmayan varlıkları, örneğin üçün tek,
dördün çift sayı olmasını bildiği (meleke)dir."27
Akılla kavrana-bilenleri dış dünyadaki ferdî
gerçekliklerden soyutlayarak kavrayabileıı ve
aralarında, mantık kurallarına göre bağlantılar
25
^ Farabî, M. Fazıla, s. 74
Farabî, M. Fazıla, s. 75-77
Farabî, M. Fazıla, s. 54
Farabî, F. Medenî, s. 30
Sayfa 59
kurabilen bu nazari yön, akıl-yüriitmenin, mantık
kurallarının, kesin bilgilerin -bir şeyin parçası olan
her şeyin o şeyden daha küçük olduğu vs.- ; adeta
yaratılıştan beri hazır bulduğumuz yeridir.28
Düşünme melekesinin amelî yönü (b) ise, beceri ve
sanatla/düşünce (fikir) ile ilgili olmak üzere iki
kısımdan oluşur. Amelî yön, dış dünya veya
nesnelerle ilgili yapabilme/etkileme davranışının
zihindeki temelleridir. "Beceri ve sanatla ilgili olan.
.kendisiyle marangozluk, çiftçilik, hekimlik,
denizcilik gibi maharetler elde edilendir. Fikrî olan
ise, yapmak istediğimiz şeyin yapılmasının mümkün
olup olmadığını, eğer mümkün- ise o işi nasıl
yapmamız gerektiğini bilmek istediğimizde,
kendisiyle, o şey üzerinde etraflıca düşündüğümüz
melekedir/'29
Burada düşünme kuvvetinin soyut şeyleri teorik
biçimde akıl yürütme ile bilebilme gücü "nazarî yön"
olarak tanımlanmaktadır. Pratik yapabilme ya da
yapılacak olanı muhakeme' edebilme gücüne ise
"amelî yön" denilmektedir. Bunlar zihinde ortaya
çıkan oluşumlardır.
1.3.2.1.Zekâ ve Yetenek:
Bu konunun ayrıntılarına girmeden önce, düşünce
melekesi sınıflamasını tekrar zikretmek gereklidir:
a. Düşünme melekesinin nazarî yönü
b. Düşünme melekesinin amelî yönü
1. Amelî yönün beceri ve sanatla ilgili kısmı
2. Amelî yönün fikrî kısmı
Farabî'ye göre genel anlamda zekâ, düşünme
melekesi içinde gerçekleşen, bir fonksiyon, özellik,
işleyiştir. "Zekâ (sürat-i intikal) bir şeyi zamanla
ifade edilemeyen bir süratle veya kısa bir zaman
içerisinde çabukça sezme mükemmelliğidir."30
Düşünme melekesi zekâ ve yetenek fonksiyonlarının
genel kategorisini, bunun kısımları olan fonksiyonlar
ise öznel anlamda zekâ ve yeteneği ifade etmektedir.
Genel kategori içinde gerçekleşen tek tek. zihinsel
süreçler, zekâ ve yeteneğin ortaya çıkış süreçleridir.
Dolayısı ile düşünme melekesiyle zekâ ve yetenek
birbirinden ayrı değildir. Bu melekenin "nazarî"
yönü bizzat düşünmeyi, "amelî" yönü ise yeteneği
ifade eder. Bir sezme mükemmeliği olan zekâ ise
hepsinin işleyiş tarzıdır.
2
Mübahat Türker Küyel, "Farabî'niıı Bazı Mantık
eserleri", Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu Yay. Anakara: 1990, s. 46
29
Farabî, F, Medenî, s. 30
30
Farabî, F. Medenî, s. 47
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
Sezme mükemmeliği düşünme melekesinin her
yönünde gerçekleşebilir.
Bu mü kemmeli ğ in (a) nazar î yönd e
gerçekleşmesi, doğruluğu apaçık kavranan
bilgileri edinmek ve ilimleri öğrenmek, hikmeti
elde edip bütün bunlardan yeni sonuçlara varmak
şeklinde olur ; (b) amelî yönde gerçekleşen sezme
mükemmelliği fikrî planda olursa "...yapmak
istediğimiz şeyin yapılmasının mümkün olup
olmadığını, eğer mümkünse, o işi nasıl
yapmamız gerektiğini... "3 x akılla . muhakeme
etmeyi, başka bir deyişle, karşılaşılan
problemlere ilişkin çözümler üretebilmeyi ifade
eder.
Amelî yönün beceri-sanat alanındaki sezme
mükemmelliği düşünme gücünün bu alana ilişkin
fonksiyonunu veya yeteneğin zihindeki ilk
temellerini, tabiî eğilimleri yansıtır. Bu açıdan
yetenek, zekânın ayrı bir fonksiyonu olarak
nitelenebilir.
Beceri ve sanata ilişkin özellikleri "beceri" ve
"sanat" olarak iki bölümde düşünmek gerekir.
Beceri bir işi başarı ile yapabilme; sanat, estetik
değer taşıyan maharet gösterebilme şeklinde
nitelenince, yeteneğin iki değişik şekli de ortaya
konulmuş olur.
Yeteneğin temellerini ve kaynaklarını, onun
üzerinde etkili olan faktörleri ve insanlar
arasında yeteneğin dağılımını da belirlemek
gerekir. "Bir insanın tabii olarak, doğuştan bir
dokumacı veya kâtip olarak
yaratılması... mümkün değildir. Ancak tıpkı
yazma, sanatı veya diğer bir sanatla ilgili fiilleri
yapmak ona başka herhangi bir şeyle ilgili fiilleri
yapmaktan daha kolay gelmesinden dolayı, onun
bu fiilleri yapmaya tabii olarak mütemayil (ve
hazır) olması"32 mümkündür. "...İnsan zıt yönde
çalışan bir dış güç bulunmadığı takdirde, daha
başlangıçtan itibaren kendisine tabii olarak daha
kolay gelen bir fiili yapmaya sevkedilir.
Dokumacılık fiillerine karşı (doğuştan mevcut
olan) tabii eğilim...den dokumacılık olarak söz
edıiemiyeceği gibi, bu tabii eğilimlerden de
fazilet olarak söz edilemez. Fakat tabii bir istidat
nefste bizzat faziletle ilgili fiillerin kendisinden
sudur edeceği bir durum (hey'e) ortaya çıkıncaya
kadar bir faziletle ilgili fiillere yönelir ve bu
fiiller de, tekrar edilerek nıutad hale gelir ve âdet
31
Farabî, F. Medenî, s. 31
: Farabî, F. Medenî, s. 33
Farabî, F. Medenî, s. 31
Sayfa 60
(haline gelmesin)den dolayı yerleşen bu durumdan
bir fazilet olarak söz edilebilir."33
Burada FarabF nin istidat ile yetenek arasında kesin
bir ayırım yaptığı görülüyor. Hiçbir insan doğuştan
yetenek sahibi; yani bir mahareti beceri ile yapabilen
konumda olmaz. Fakat bazı becerilere doğuştan
gelen eğilimi olabilir. Eğilimler yetenek (yani
gerçeklik kazanmış özellik) sayılamazlar. Bu
aşamada, üstü örtülü, gelişmemiş fiili hale gelmemiş
olduğu için istidat olarak nitelenmelidir. Ancak,
insanın eğilimi doğrultusundaki faliyetleri ile,
eğilimler üstün ve sürekli mahret haline gelince,
yetenek (yani fazilet) kazanılmış olur.
İstidadın yetenek haline gelmesi 'tabii bir duramfdıır.
İnsan bu özelliği yüzünden övülemez yahut
yerilemez. Herhangi bir kişide 'güzel yazı' istidadı
(eğilimi) varsa ve bu istidat yeteneğe dönüşüp o kişi
hattat olmuşsa, ortada, övülecek bir duranı yoktur.
Böyle bir istidat ve yeteneği olmadığı için yazısı
güzel olmayan kişinin durumu da kusur sayılmaz.
İstidadın yetenek haline gelebilmesi için "...zıt yönde
çalışan bir dış güç.."34 bulunmaması gerekir. Dış
gücün zıtlığı, gelişmeyi engelleyici rol oynar. Eğer
böyle bir güç varsa, "...doğuştan fazilet veya
aşağılıkla ilgili fiillere yönelen bir durum (hey'e) ve
istidat üzere yaratılmış olan herhangi bir kişi, ona
karşı gelmeye ve o istidatların zıddmdan
kaynaklanan bir fiili yapmaya muktedir olur. Fakat
alışkanlık halinde yerleşen şeyin durumunda olduğu
gibi, bu da alışkanlık haline gelip, yapılması kolay
bir duruma gelinceye kadar, bunu yapmak onun için
zor olur." 35 Ayrıca, istidadın yetenek haline
gelmesinde etkili olan dış şartların niteliği; yani
mükemmel veya kusurlu oluşları, yeteneğin
niteliğini etkiler/belirler.
İnsanların eğilimlerine uygun şeyleri öğrenmesi ve
bunları gerçekleştirmesi kolay, eğilimlerine aykırı
olarak verilenleri kazanması zordur. Ama bu, insanın
hiç bir şey kazanamayacağı anlamına gelmez;
"...tabii istidatlardan bazıları, nefste, onların yerine,
onlara zıt durumlar konulmak suretiyle, âdet ile
tamamen yok edilebilir ve değiştirilebilirler.
Bazılarının gücü tamamen yok olmaksızın,
kırılabilir, zayıflatılabilir, azaltılabilir. Bazılarının
ise, ne yok edilmesi ve değiştirilebilmesi, ne de
kuvvetinin azaltılması mümkündür."36
Farabî, F. Medenî, s. 31-32
Farabî, F. Medenî, s. 31
35
Farabî, F. Medenî, s. 34 '
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı: 2
Acaba her insan her türlü fikrî, sanat ve beceriye
yönelik eğilimlere sahip midir?
'Tabii olarak (doğuştan) bütün sanatlara
mütemayil (ve hazır) olan bir kimsenin mevcut
olması zor...ve uzak (bir ihtimal)dir9...imkansız
değildir. Çok yaygın olarak, her insan...belli bir
sanata veya mahdut (sayıda) belli sanatlara
mütemayil (ve hazır)dır."3'
İnsanların her alanda üstün yetenekleri
olabileceği gibi, hiç bir yeteneği olmayanlar da
mevcuttur. Fakat bu tip kişilerin oranı çok azdır.
İnsanların çoğunluğu belirli bir ölçüde eğilime
(istidada) sahiptir.
1. 3. 3. Öğrenme:
Farabî nefs kuvvetleri-öğrenme ilişkisini
kurarken, etkili bir öğrenmenin şartlarım da
belirlemiştir. Ona göre bilgi "...natık kuvvetle
hâsıl olduğu kadar, muhayyile ve duyma
kuvvetleriyle de hasıl olur..."38 Öğrenme ayrı bir
iç olaydır ve nefs kuvvetleri vasıtasıyla
gerçekleşir.
Öğrenmede tekrar büyük bir önem taşır. Meselâ
yazmaya devam ettiği müddetçe yazarın yazma
sanatı kuvvetlenir. "Tekrarlama muharririn
kalemine kuvvet ve özellik verir."39 Belirli bir
bilgi, beceri veya aklâkî fiiller için 'tekrar' önemli
olmakla beraber, sadece zihni meşguliyet de
öğrenmeye etki eder. Buradaki meşgul olma,
meşgul olunan şeyin bilinç alanında yer alması
anlamındadır. Bu da tekrarın değişik bir
boyutudur. Uzun uğraşmalar sonucu bir şeyin
öğrenilmesi, öğrenmeyi sona erdirmez;
gerçekleştikten sonra bile, öğrenilen şeyin
gelişmesi devam eder, örnek olarak; "Güzel yazı
melekesini elde ettikten sonra dahi yazı yazma
sanatımızda olgunluk ve üstünlük görülür. Nefsin
bu üstünlükten duyduğu zevk arttıkça yazı
sanatına olan aşkı da artar."40 Öğrenme
gerçekleşmiştir ama, gelişmeye açık haldedir ve
devam eder. Üstünlük duygusu bundan duyulan
hoşnutluğun artışına paralel olarak eğilimi
artırır. Bu durumda üstünlük ve hoşnutluk
tamamen ferdî kaynaklı bir motivasyon olma
Özelliğini taşımaktadır.
Farabî, F. Medenî, s. 32
* Farabî, M. Fazıla, s.
39
57
Farabî, M. Fazıla, s. 96
1 Farabî, M. Fazıla, s. 57
Farabî, M. Fazıla, s. 94
Sayfa 61
öğrenmenin konusu olan şeyleri hangi melekeler
vasıtasıyla öğrenebiliriz? Bu öğrenmenin özellikleri
nelerdir?
a)"Eğer öğrenmek istediğimiz bir şeyi duyum
vasıtasıyla öğrenmek istiyorsak, bu hareketimiz iki
ayrı fiilden mürekkep olur ki, biri cismanîdir, diğeri
nefsanîdir. Meselâ görmek istediğimiz bir şeye
gözlerimizi açıp bakmak, uzaksa ona doğru
yürümek... gibi hareketler cismaııî fîilerdir.
Duymanın bizzat kendisi ise, nefsanî bir fiildir..."41
Öğrenmeyi gerçekleştirirken fizikî engelleri
kaldırmak için gösterilen davranış ile bunun sonucu
duyu. organlarında ortaya çıkan algılama aynı şey
değildir. Fizikî olan, 'öğrenmeye hazır hale
gelme'yi, nefsanî olan da 'algılama'yı ifade eder.
Her ikisi de öğrenme fiilini oluşturur. Öğrenmenin
konusu olan şey duyu organlarına hitap eder ve
öğrenme, duyma kuvvetiyle gerçekleşir. b)"Bir şeyi
ııâtık kuvvet vasıtasıyla öğrenmek istediğimiz
zaman bu isteğimizin gerçekleşmesine yardım eden,
bilfiil nâtık kuvvetin içinde yer alan başka bir
kuvvetten doğar ki, buna fikir kuvveti denir.
Düşünme, görme ve istinbat onunla olur."42 Nâtık
kuvvetle öğrenme tamamen bir iç olaydır. Fikir
kuvveti derin bir tetkik ile bağıntılar kurup
öğrenilecek konunun tamamiyle anlaşılabilir
olmasını sağlar.
c)"Bir şeyi muhayyile kuvveti ile öğrenmek
istiyorsak, muhtelif vasıtalara müracaat ederiz.; Bu
vasıtalardan birisi muhayyile kuvvetinin fiili ile
istediğimiz ve umduğumuz şeyi tahayyül etmemiz
veya geçmiş bir şeyi tahayyül etmemiz veyahut
muhayyilenin eseri olan bir şeyi dileyişimizdir. Diğer
bir vasıta da, muhayyile kuvvetinin üzerine
duygularımızın bıraktıkları korkunç veya sevinçli
tesirlerdir. Bu hal nâtık kuvvetin fiili ile de hâsıl
olur."43
Muhayyile veya nâtık kuvvetle öğrenme aynı
özellikleri taşıyabilir. İkisini birbirinden kesin
çizgilerle ayırmak zordur. Sadece en temel
özelliklerle ayrılabilir. Nâtık kuvvette temel özellik
düşünme, bağlantı kurarak kavrama olduğu halde,
muhayyile kuvvetinde hafıza, hayal etme veya
duygusal etkiler ön plandadır. Yani muhayyile
kuvveti ile öğrenmede daha yoğun süreç gerçekleşir.
Muhayyile kuvveti ile öğrenmede:
a. İstenilen veya umulan şeyin tahayyülü,
b. Geçmiş bir şeyin tahayyülü,
41
Farabî; M. Fazıla, s. 47 42
Farabî, M. Fazıla, s. 57
43
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
c. Muhayyilenin eseri olan bir şeyin tahayyülü
d. Muhayyile üzerinde duyguların etkileri gibi
zihin işlemleri ön plandadır.
Bu açıklamaların ışığı altında Farabî'nin
düşünme ile öğrenmeyi birbirinden çok farklı
görmediği kabul edilebilir. Bilgi düşünme
temeline bağlı olarak, hafızada saklananların
veya duygusal durumların etkisini taşımaktadır.
1. 3. 4. Kişilik:
Farabî kişiliği ahlâkî değer ve davranışlar
açısından ele alsa da, insanın kendine has temel
özellik ve eğilimlerini kişiliğin dışında
görmemektedir. Ahlâkî davranışlarla insanın
kişilik özelliklerini bir arada
değerlendirmektedir.
İnsan dünyaya kişiliği ile beraber gelmez. Fakat
tıpkı yeteneklerin temellerinin doğuştan getirilen
eğilimlerde saklı oluşu gibi, bazı kişilik
niteliklerinin temelleri de doğuştan getirilen
eğilimlerde mevcuttur. "Bir insanın, tabii olarak
doğuştan...bir fazilet veya eksikliğe sahip olarak
yaratılması da mümkün değildir. Ancak,...fazilet
veya aşağılıkla ilgili fiillerin, ona, başka
herhangi bir şeyle ilgili fiillerden daha kolay
olmasından dolayı, onun, fazilet veya aşağılık
durumlarına tabii olarak mütemayyil olması da
mümkündür."44 Burada sözü edilen ahlâkî
anlamdaki eğilimler olumlu ya da olumsuz
nitelikler taşıyabilir. Doğuştan tümüyle iyi veya
tümüyle kötü eğilimlere sahip insanların
varolması uzak ihtimal olmakla beraber,
imkânsız değildir. Tıpkı yetenek dağılımında
olduğu gibi, insanların çoğu belirli ölçüde iyi
eğilimlere sahiptir..
Eğilimlerin kişilik niteliği şeklini alabilmesi
alışkanlık veya çevre ile bağlantılıdır. "Ahlâk lî
faziletler ve (ahlâkî) aşağılıklar (ahlâk
bozuklukları), ancak belirli bir mizaç (el-hulk)tan
doğan fiillerin belli bir zamanda defalarca tekrar
edilmesi ve ona alışık hale gelinmesiyle nefste
meydana gelir ve yerleşir. Eğer bu fiiller iyi iseler
nefste meydana gelen şey, bir fazilet; kötü iseler,
bir aşağılık olacaktır."45
Kişilik niteliklerinin oluşumu ve değişmesi nasıl
olur?
45
' Farabî, F. Medenî, s.
31 Farabî, F. Medenî, s.
31
Sayfa 62
İnsanın kişilik niteliklerinin, eğilimleri
doğrultusunda onlara paralel veya uygun olması
zorunlu değildir. Ferdi etkileyen uyarıcıların
eğilimlere uygunluğu veya aykırılığı, kişilik
niteliklerini belirleyici olabilir. Tabii bir durum, olan
eğilimlere "...kendilerine benzeyen ahlâkî nitelikler
ilâve edilir ve onlar adet halinde yerleşirlerse, insan
onların içerisinde olgunlaşır ve ister iyi, ister kötü
olsun, bir defa insanda yerleşmiş olan böyle
durumlar(hey'at)ın ortadan kalkması zor olur."46
Kişilik niteliklerinin zor değişmesi, yerleşmiş
nitelikler için geçerlidir. Oluşum aşamasında,
mevcut eğilimlerin yerine "...onlara zıt olan
durumlar konulmak, suretiyle, âdet ile tamamen yok
edilebilir ve değiştirilebilirler. Bazılarının gücü
tamamen yok olmaksızın kırılabilir, zayıflatılabilir,
azaltılabilir. Bazılarının ise yok edilmesi ve
değiştirilmesi, ne de kuvvetinin azaltılması
mümkündür."'
.47
Kişiliğin oluşmasında önemli olan eğilimlerin
yanında, bu eğilimlere etki eden faktörler vardır ve
bunlar dış çevreyi oluşturur. 'Eğilimlere uygun veya
zıt durumlar konulması' dış çevre etkisini ifade
etmektedir. Bir şeyi öğrenirken yanlış yol takip
edilirse, öğrenilen şey kötü öğrenilir. Yapılan işler
kötü olursa, kazanılan eğilimler de kötü olur.48
Eğilimler iki bölümde düşünülmektedir: Dıştan
etkilenenler ve etkilenmeyenler. Dış faktörden
etkilenmeyen eğilimlerin gücü, onların yerine
yenilerini koyarak değiştirilemiyeceğinden, kişi
ancak kendisi isterse bu tür eğilimlere karşı
durabilir. Başka bir faktör eğilimleri etkileyemez.
Kişi karşı durmadığı takdirde varlıklarını sürdürür;
yani, kişilik niteliklerinin bir kısmını, değişmeyen
özellikler oluşturur.
İkinci tür eğilimler dıştan etkilenenlerdir. Yeni
alışkanlıklar (âdetler) ile bazı eğilimlerin
etkilenebileceğini söyleyen FarabFnin
"...psikolojisinde alışkanlığın önemli bir yeri vardır.
Birçok fiil alışkanlıkların neticesidir, alışkanlıkla
kazanılmıştır.1*49 Bir fiil defalarca tekrar edilerek
yerleşirse alışkanlık olur. Alışkanlık da eğilimleri
etkilediğinden, eğilimlerin yerleşmesi dış etkilere
bağlı olmuş olmaktadır. Bu görüşleri ile Farabî
kişiliğin çevreden kaynaklanan yönlerine işaret
etmektedir.
46
Farabî, F. Medenî, s. 32
47
Farabî, F. Medenî, s. 33
48
Farabî, M. Fazıla, s. 97
49
Mehmet Meder, "Farabî ve İbn Miskeveyh'de
Ruh-Beden İlişkisi" İst. Üniv. Sosyal Bilimler Enst.
(Basılmamış Y. L. Tezi) İstanbul: 1987, s. 40
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı: 2
Acaba kişi kendini nasıl algılayacaktır?
Kendisince doğru bir amacı belirlemek, vasıtayı
doğru seçerek bu amaca ulaşabilmek için
birtakım özellikleri kazanmış olmak gerekir. Bu,
iyi ve kötü insan için de böyledir. Amaç ile
amaca ulaştıracak vasıtaları ayırabilmek gerekir.
İnsan arzu ettiği ve özlediği amacı sadece ortaya
koyar ve sonra, kendisini o amaca ulaştıracak
şeylerin neliği üzerine düşünür. Meselâ zekilik,
kurnazlık, hile gibi vasıflar amaç değildir, sadece
insandaki farklı nitelikte güç olup amaca götüren
vasıtadır.50 Amacın veya vasıtaların neler olduğu,
insanın düşünmesine bağlı olarak ortaya çıkar.
Kendisi üzerinde düşünen kişi, kendi özel
yönünün ne olduğunu yahut olmadığını farkeder.
Seçimlerini buna göre yapar. Bu kişinin kendisini
algılaması, özbenlik olarak nitelenebilir.
1. 3. 4. 1. Farklı Kişilik Tipleri:
Gerek genel olarak psikolojik, gerekse özel
olarak kişilik nitelikleri bakımından kadın ve
erkekler aynı mıdır? Aynı değilse fark nedir?
Farabî'ye göre kadınlarla erkekler arasında en
önemli fark sadece cinsiyetin fizikî yapı
özellikleridir. Cinsiyet uzuvları dışındaki
"...diğer uzuvlarda (erkek-kadın) müşterektirler.
Onlar diğer ruhî kuvvetlerinde de müşterektirler.
Ancak müşterek bulundukları uzuvlar, erkeklerde
daha sıcak olurlar: Hareket ve çalışma uzuvları
erkeklerde daha kuvvetli olur. Fakat öfke ve
şiddet gibi kuvvet ifade eden ruhî hususiyetler
kadınlarda daha silik, erkeklerde, daha kabarıktır.
Buna mukabil (başkasına) acıma ve acınma gibi
za'f ifade eden hususiyetler kadınlarda daha
kabarık, erkeklerde daha siliktir."51
Zihinsel süreçler olarak "duyma, muhayyile ve
natıka kuvvetlerinde iki taraf arasında fark
yoktur. Her ikisinde de dıştan duyulan resimler,
talî duyma kuvvetleri vasıtasıyla, hakini duyma
kuvvetinde toplanır." 52 Bu duyumların
muhayyiledeki imajı, saklanması, buna bağlı
olarak meydana gelen zihin oluşumları arasında
farklılık yoktur. Yukarıda belirtilen fark
duygusal tepkiler alanı ile kas yapısındadır.53
50
Farabî, F. Medenî, s. 44-45
51
Farabî, M. Fazıla, s. 65
32
Farabî, M. Fazıla, s. 66
53
Konumuzu doğrudan değil, dolaylı olarak
ilgilendirdiği için, bu konuda Aristo ile
Farabî'nin farklı görüşlerine işaret etmek yararlı
olacaktır: Kadın ile erkeği kuvvetler bakımından
Sayfa 63
Bu konuda Farabî insanları düşünce yapısı veya
ahlâkî eğilimlere bağlı olarak birkaç sınıfa
ayırmıştır. Olumlu ya da olumsuz niteliklerine göre
insan tiplerini şöyle belirlemiştir :
a)Basit İnsan: Bu kategoriyi oluşturan insanlar
sağlam bir zihin yapısına, "nazarî akıl'a sahiptir.
Fakat tecrübe gerektiren hayat olayları konusunda
yeterli tecrübeleri yoktur. Bu eksiklikten dolayı basit
sayılan bu insanlar her konuda değil, sadece bazı
durumlarda basittir, fakat başka bir durumda, basit
olmaz.54
b)Şaşkın İnsan: Bu insanların tutumları genel
kanaatlere aykırı olur. Toplumda kaçınılması veya
tercih edilmesi gereken yaygın tavırlar vardır. Şaşkın
insan bunlara zıt tutumu benimser. Bu aykırılık
algılanan şeylerde olduğu gibi, daha genel çerçevede
de olabilir.55
c)Ahmak insan: Zihin yapısı tutarlı, hayat
olaylarında tecrübeli, amaçlarını zihinsel plânda
belirlemiş olmakla beraber kararlarında yanılgı
içindedir. Zira "o, devamlı, kendisini bu amaca
ulaştırmayan şeyin ona ulaştıracağını zannetmesine
sebep olan bir görüşe sahiptir."56 Bu yanlışları
dolayısıyle, amacı sıkıntıya düşmek olmadığı halde,
kendini sıkıntıya düşürür. ■ Davranışlarındaki amacı
doğrudur. Fakat seçimlerinde yanılgıya düşer.
d)Mutedil Kişi: Daha çok ahlâki yapı ve davranışlara
göre yapılan ayırımda, mutedil kişi, olumlu ya da
olumsuz nitelikteki aşırı uç davranışların ortasında
olan mutedil davranışları gösterir. Onun istek've
fiilleri, sadece gerektiği kadardır. Bunu, kendini
zorlayarak değil, tabii bir durum olarak yapar.n
İlk üç ayırım psikolojik niteliklere, özellikle zihnî
süreçlere göre yapılmıştır. Aristo'nun ■ etkisi
hissedilen ve ahlâki nitelikte olan son ayırımda,
"mutedil kişi" kavramının içereğinde 'olarak,
ölçülülük, cömertlik, nükte, tevazu, yumuşak huy,
haya, dostluk gibi orta-mutedil-fiiller de çok kısa
tahlil edilmiş, bu kavramla aşağı yukarı' aynı
anlamda kullanılan "faziletli kişi" kavramına yer
eşdeğer gören Farabî, kadının ruhi kuvvetleri için ".
.ruhun düşünme yetisi.. .kadında vardır ama işlemez..
"(Aristotales, Politika, Çev:Mete Tuncay, Remzi Kit.
İstanbul: 1975, s. 28)diyen Aristo'dan ayrılır.
54
Farabî, F. Medenî, s,
46 1 Farabî, F. Medenî, s.
47 (Farabî, F. Medenî, s.
47
Farabî, F. Medenî, s. 33-34
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. İ997, Sayı:2
verilmiştir. Bunun yanında, bütün güzel ahlakî
eğilim ve faziletlere sahip "İlâhî insan" ve
tümüyle kötü ahlâki eğilimler taşıyan "vahşi
hayvan" tiplemeleri de mevcuttur.
1.3.5.Davranış Bozuklukları:
1.3,5.1. Sıkıntı, çatışma:
Farabî'ye göre insanın psikolojik hallerinden biri
de sıkıntıdır. İnsanın, iç dünyasında mevcut olan
-Farabî tarafından ahlâkî nitelikte örneklenen»
eğilimler arasında seçim yaparken ve davranış
gösterirken içine düştüğü duranı, bir iç
huzursuzluğudur, "...kendisini frenleyen kişi iyi
işler yapmakla, faziletli fiiller yaptığı halde kötü
fiilleri de sever; onları da arzular, dolayısıyle o,
arzusuyla çarpışır ve (fiillerinde) durumunun ve
arzusunun kendisini teşvik ettiği şeyin zıddını
yapar, fakat onları yaparken eziyet çeker."58
Seçim esnasındaki gerilim, seçim yapılınca
bitmeyebilir. Ya da seçim bütünüyle iradî olarak
yapılmayabilir. Bu da eğilimleri yok etmez.
Bütün bunlar sıkıntı verir. Ancak böyle bir iç
sıkıntıyı her insan yaşamayabilir. Zıt eğilimleri
olmayan veya bu eğilimlerin üstesinden
gelebilen, seçim sıkıntısı çekmeyen insan da
mevcut olabilir. Farabî'ye göre bu insan 'faziletli1
olarak anılır.
İç çatışmanın başka kaynakları da olabilir.
Kişilerin geçmişten aldıkları inanç ve kültür
değerleri ile günlük hayatlarının yönü çok farklı
olursa, bu da bir iç sıkıntı sebebidir. "Rezil
işlerden kazandıkları nefsanî kötü haller, önceki
halleri ile çarpışarak onları bulandırır, onlara
aykırı bir duranı alır. Bu aykırı durumdan nefis
büyük eziyet duyar. İyi haller dahi kötü hallere
karşı aykırı bir durum aldıkları için, nefis yine
eziyet çeker."59 Burada iki tür durum ve eziyet
mevcuttur: Birincisi, insan iyi ve olumlu şeyler
almış olmakla beraber, daha sonraları bunlara zıt
değerler içinde yaşıyor olabilir. İkincisi, insan
olumsuz değerler aldığı için f kötü haller'
içindeyken yine bunlara zıt değerlerle, yani
olumlu değerler içinde yaşamaya başlayabilir.
Her iki durum eziyet vericidir. Her ikisinde iç
çelişkiler, sıkıntılar vardır. Farabî'ye göre
sadece iç çatışmalar değil, olumsuz, kötü işler
de insana gerçekten eziyet verebilir. Burada zıt
duyguların olması gerekmez, Kötü işlerle
meşguliyet insana kötü şeyler
Farabî, F. Medenî, s. 33
Farabî, M. Fazıla, s. 98-99
Sayfa 64
(alışkanlık, düşünce vs.) kazandırır; bu da sıkıntının
diğer bir kaynağıdır.60
1. 3. 5. 2. Diğer Anormal Davranışlar:
Kötü fiiller insana kötü temayüller kazandırmaktan
başka f ! ... onlar ruhunda bir hastalık şekline girer ve
bu kötü temayüllerden zevk almaya başlar...Ruhen
mariz olanlar -irade ve alışkanlıkla kazandıkları
bozuk tahayyüller yüzünden- kötü işlere ve kötü
temayyüllere teşnedirler; güzel ve üstün şeylerden
tiksinir, hatta onları tasavvur edemez olurlar."61
Ayrıca "...kötü ve kusurlu kimseler de, nefsleri
hastalandığında, kötü fiilleri iyi, iyi fiilleri kötü
zannederler. Kötü kişi ise, daima gerçekten kötü olan
amaçları arzular, fakat nefsinin hastalandığından
dolayı onların iyi olduğunu zanneder."62
İnsanın iradî fiilleri kişiliğinin niteliklerini yansıtır.
Seçilen fiil olumlu bir fiildir. Bu hem iyi, hem kötü
insan için de böyledir. Yani her iki insanda olumlu
niteledikleri davranışları seçerler. Halbuki gerçekte
birinin davranışları olumlu, diğerinin ise
olumsuzdur. İkinci kişinin zihnî yapısında ortaya
çıkan veya mevcut olan farklılık, onun, olumsuzu
olumlu olarak nitelemesine yol açmıştır, Bu kişide,
doğru davranış kanaati ile yanlış davranış seçimi
şeklinde bir kişilik problemi vardır.
Bir başka bozukluk, düşünce bozukluğu da şu şekilde
belirlenmiştir:
Bazı insanlar zan yanlışlığı içindedirler ve bunlar
grup gruptur. "Hastalar arasında derdini bilmediği
için kendisini sıhhatli zanneden ve bu zannın kuvvet»
İenmesiyle tabibin sözlerine asla kulak asmayan
kişiler bulunduğu gibi, ruh hastaları arasında da
hastalığını bilmeyen, bilâkis kendini üstün ve ruhunu
sahih zanneden ve herhangi bir mürşidin, bir
muallimin veya mürebbinin sözlerine kulak asmayan
kimseler vardır."63 Kişi hastadır kendini sıhhatli
zanneder ve bunun.etkisiyle telkin ya da başka tür
tedavi amaçlı müdaheleye yanaşmaz. Bu? kişinin
kendini olduğu gibi algılayamaması anlamına gelir.
Farabî kadın ve erkekleri anlatırken, her iki cinsin
kendine has psikolojik özelliklerini zikrettikten
sonra "mamafih bu hususlarda, kadına benzeyen
erkekler ve erkeğe benzeyen kadınlar yok
60
Farabî, M. Fazıla, s. 99
' Farabî, M. Fazıla, s. 97
' Farabî, F. Medenî, s. 45
* Farabî, M. Fazıla, s. 97
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
değildir,"64 demektir. Elbette burada fiziki yapı
bozukluğundan doğan benzerlik değil, davranış
benzerliği; yani cinsel davranış bozuklukları
kastedilmektedir.
1.3.5.3. Davranış bozukluklarının sebepleri:
Daha önce de belirtildiği gibi, Farabfye göre,
kötü işlerden edinilen kötü temayyüller davranış
bozukluklarının ilk sebebini oluşturur. Çünkü
böyle bir insan iyiyi kötü, kötüyü iyi zanneder.
Burada. Farabî teşhisini ve açıklamalarını
metafizik temele dayandırmaz. Davranış
bozukluklarını, zihinsel süreçlerin fonksiyonel
bozukluğu veya dış tesirlerin olumsuz etkisi, ile
açıklama eğilimindedir. Kötü eğilimlerin
alışkanlık haline yerleşmesinden başka, "İnsanın
iradesini yitirmesi...onun hareketlerinde birtakım
anormallikler doğurur...herhangi bir şeyin
üzerinde çok durma, vesvese, vehim etme, aşırı
titizlik gösterme de insan için zararlıdır."'
.65
Davranış bozukluklarına, yol açan ikinci sebep
şudur:
"Birtakım tesirler altında, bir kimsenin mizaç ve
tahayyülleri bozulabilir. Dolayısıyle, muhayyile
kuvvetinin terkip eseri olan öyle' tuhaf şeyler
görür ki, gerçekte ne mevcuttur, ne mevcut olan
şeylere benzer. Abdallar,-deliler ve mümasilleri
bu zümredendirler."66 Burada belirlenen sebepler
de metafizik karakter. taşımaz. Zihin yapısının
işleyişini etkileyen, herkese göre farklı olabilecek
dış tesirler vardır ve bunlar muhayyilenin terkip
sürecini ve şeklini bozar. Tuhaf olan bu terkipler,
davranış -.bozukluğunun- sebebini oluşturur.
Normal süreçte muhayyilenin 'sahih veya kazibf
terkipler yapabileceği belirtilmişti. Fakat zihinde
olan bu terkipler algılanan nitelik arzeder. Yani o
insan bu terkipleri adeta algılar. Dolayısıyle bu
da onun davranışlarını etkiler. Daha önce
belirtilen terkip işleminde terkip edilenlerin
'algılanması' sözkonusu değildir.
1. 3. 5. 4. Davranış bozukluklarının tedavi
yolları;
Farabî davranış bozukluklarının tedavisi
konusunda, zamanına göre orijinal sayılabilecek
fikirlere sahiptir, öncelikle, iç sıkıntı, çatışma
durumunda zihin "...duyguların getirdikleri
(tesir)le meşgul olunca bu eziyeti
duymaz... Nitekim kederli insan, duyguların
' Farabî, M. Fazıla, s. 65
' Meder, a. g. e. s. 39-
40 ' Farabî, M. Fazıla, s.
78
Sayfa 65
kendisine getirdikleri şeylerle avunarak kederlerini
unutur ve onları duymaz olur. Onun tekrar mustarip
olması için duygularının tesirinden bir daha
kurtulması lâzımdır."6' Farabfye göre hasta birinin
de acısını unutması için bir şeyle meşgul olması
gereklidir. Meşguliyetten kurtulan hasta tekrar
duygularıyla başbaşa kalacaktır. Bu da. acı çekme
anlamına gelir.
Farabî'ilin tasvir ettiği 'duyguların getirdikleriyle
meşgul olma' hali, bilinç alanında var olan sıkıntılı
durumu geri plâna iterek algılamama anlamına gelir.
Böyle bir tavır bütün iç sıkıntılar, çelişkiler,
yaşantılar vs. den doğarı olumsuz psikolojik
durumdan kurtulmayı sağlar. Duyguların tesiri
bitince sıkıntı tekrar başlar. Burada, anlatılan
meşguliyet algılama alanında olabileceği gibi, bilfiil
de olabilir. Ancak bu kurtuluş problemin kesin
çözümü değildir.
Başka bir tedavi yolu olarak "telkin-ikna"
gösterilebilir. İkna etmek, bir kişiye bir şeyi tasdik
ettirip, onu yapmasını sağlamaktır. Telkin veya ikna
ile kişide arzu edilen etki meydana getirilebilir.
Hayal gücüne dayalı bir etki meydana getirmek de
mümkündür. Bu durumda kişi gerçeği tasdik etmese
bile, o şeyi arar veya kabul tavrı içinde yönelir.
"Hayal gücüne dayalı bir etki meydana getirmede
mükemmellik, öfke ve zevke, korku ve güvene sebep
olan, nefsi yumuşatan ve sertleştirilen hususlarda ve
nefsin bütün tutkularında kullanılır."68 Telkin ve
ikna, psikolojik yapı üzerinde etkili bir yöntemdir.
n. BÖLÜM
FAMABİ PSİKOLOJİSİNİN NİTELİKLİMİ ve
GÜNÜMÜZ PSİKOLOJİSİ İLE MUKAYESESİ
2. L PSİKOLOJİ TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ:
Bilimlerin yakın zamana kadar felsefe içinde yer
aldığı bilinmektedir. Artık nıetodları, konuları ve
ulaştıkları sonuçlarla birbirinden ve felsefeden
ayrılmış olan bilimlerin her birinin bu süreçleri
farklıdır. Psikolojinin ayrılma sürecini bize psikoloji
tarihi anlatır.
İlkçağlarda "ruh" adı verilen, insan bedeninde
bulunan gizli ve metafizik güce, varlığa
inanılmaktadır. O dönemde psikoloji olarak
niteleyebileceğimiz bilgilerin karakteristiği, bu temel
üzerine kurulu olmalarıdır. Daha sonraki çağlarda da
psikolojik yorumların konusu, ruh adı verilen mistik
bir varlıktır. Beden, ruh ve bunların ilişkisi, çok
'Farabî, M. Fazıla, s. 99
8
Farabî, F. Medenî, s. 48
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı: 2
tartışılan konuların başında gelmektedir. Ortaya
konulan bilgiler "rah felsefesi" niteliği taşıdığı
için, bu dönemlerde bilimsel bir psikolojiden
bahsedilemeyeceği kabul edilmektedir.69
Aristoteles'in psikoloji alnındaki -De Anıma ya
da İslâm dünyasındaki adıyla Kitab el-Nefs- eseri
antikçağ psikoloji anlayışını yansıtmaktadır ve
modem psikolojinin ortaya çıkışına kadar etkili
olmuştur.70 Fakat "Aristoteles'teki ruh kavramı
bugün bizim anladığımızdan büsbütün başka
olup, bu eseri de psikolojiden çok fizyoloji
alanına giren konuları kapsamaktadır." 71
Aristo'ya göre "ruh yaşama kabiliyetindeki bir
cismin fiil haline geçmesidir. Meselâ beden
kuvve ise ruh onun fiili fonksiyonudur. Başka bir
deyişle; hissetmek, görmek, istemek onun
kuvveleri ise, duyum, idrak ve irade de bu
kuvvelerin fiilleridir."72 Ruhta ortak duyumlar ve
düşünme, duyum ve hareket gibi melekeler
bulunur. Fakat Aristo'nun "...psikolojisinde bu
terimlerin net ve kesin tariflerini bulmak oldukça
güçtür."73
Ayrıca Aristo'nun psikoloji ile ilgili başka
yazılan olduğu, bu yazılarında duyum, hatırlama,
düşünme, uyku, rüya gibi psikolojik olaylar
üzerinde durduğu, bazı tesbitlerinin günümüz
psikolojisine yakın olmasına karşılık, bazılarında
da fahiş yanılgılara düştüğü kimi kaynaklarda
ifade edilmektedir./4
Ortaçağ batı filozoflarında, özellikle Descartes'da
ruh-bedeıı ilişkisi geniş yer tutar. Descartes bu
ilişki üzerinde, sadece varlık felsefesi bağlamında
değil, insanın iç yapısını açıklarken de
durmuştur. Önce, kurduğu ve günümüz
gerçekleri ile hiç örtüşmeyen fizyolojisini
açıklayan Descartes, birtakım psikolojik
durumları, bedende barınan ama madde olmayan
ruha ait kabul eder,75 ve daha sonra beden-ruh
ilişkisi belirler; davranışları, daha doğrusu iç
olayları ruh bağlantısı ile açıklar. İncelediği fruh
ihtirasları' daha çok ahlâkî eğilimler içeren tek
69
Feriha Baymur. "Genel Psikoloji"
(İstanbul:İnkılâp ve Aka Yay. 1938), 5. baskı, s.
287-289
/0
Mahmut Kaya, "İslam Kaynakları Işığında
Aristoteles ve Felsefesi" (İstanbul:Ekin Yayınevi,
1938), s. 179-180
71
Kaya, a. g. e. s. 180
72
Kaya, a. g. e. s. 181
/3
Kaya, a. g. e. s. 184
74
Kaya, a. g. e. s. 196-201
/5
Descartes. "Ruhun İhtirasları", (İstanbul:M. E.
B. Yayınları, 1991) s. 7
Sayfa 66
tek duygusal durumlardır. Bu sebeple, bilimsel
psikolojiden söz edilmeyeceği yargısına katılmak
gerekir. Çünkü belirtilen çalışmalar ruh felsefesi
kapsamına girmektedir.
Batı düşüncesinde ruh kavramının davranışlar
alanından çıkıp metafizik alanda yerini alması,
psikolojinin bilim hüviyeti kazanması için katedilen
önemli bir aşamadır. Bu noktaya Hume'un görüşleri
ile gelindiği kabul edilir. "Hume...ilâhî ve canlı bir
cevher olarak ruhun varlığına ilişkin hiçbir
yaşantının, hiçbir kanıtın bulunmadığını ileri sürer.
Ona göre ruh adı verilen şey içsel yaşantılardır."76
Böylece "iç yaşantılar ruh sözü ile değil, bedenin bir
fonksiyonu olarak görülen düşünme ve duyma
olayları alarak açıklanmıştır."77
Bu açıklamalarıyla Hume'un, modern psikolojinin
konusunu aydınlatır nitelikte fikirler ortaya koyduğu
söylenmektedir. Bütün bunlardan hareketle,
psikolojinin bağımsız bir bilim haline gelmesi
yolunda atılan en önemli adımın, klâsik bakış açısı
dışında, farklı bir bakış açısına ulaşılması olduğunu
söyleyebiliriz. Klasik bakış açısında insan metafizik
bağlantıları içinde ele alınmaktadır. Yeni bakış
açısında ise, 'davranışlarının dinamizmi kendi içinde
olan nesnel bir varlık' olarak nitelenmektedir.
Bu bakış açısı değişikliğini, paradigmal bir değişim
kabul etmek mümkündür. Çünkü insan sadece
metafizik bağlantılarıyla bilginin konusu olduğunda,
onun, davranışlarından oluşan ve nesnel bilgiye konu
teşkil eden yönünün incelenmesi gerekmez. İnsanı
metafizik bağlantılarla açıklamak zarureti doğar. Bu
durumda insan davranışlarını kendi dinamikleri
içinde araştırmak ve bilmek gerekli de olmaz. Aynı
şekilde, mistik veya dinî bakış açısı da; davranışları,
psikolojinin incelediği şekilde incelemeyi zorunlu
hale getirmez. Çünkü insan ilâhî emirlerin objesi
kabul edildiğinden, değerlendirme, kul olarak
yaratıcısının emirlerine uyup uymama keyfiyetine
göre yapılır. Psikolojinin konusunu oluşturan
davranışları, '"incelenecek olgular sahası" olarak
algılamak psikolojinin bağımsızlığı için önemli
olmaktadır. Bu, insanın metafizik bağlantılarını veya
dinî yönünü reddetmeyi gerektirmez. Red tavrını
psikoloji biliminin zorunlu sonucu kabul etmek de
yanlış olur.
Acaba böyle bir bakış açısı değişikliği Hume'da ya
da batı düşüncesi içinde mi ortaya, çıkmıştır? Türk-
îslâm dünyasında psikoloji alanında neler
yapılmıştır?
76
Baymur, a. g. e. s. 289 /7
Baymur, a. g. e, s. 291
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
Ortaçağ Türk-îslam dünyasında da psikoloji
çalışmaları vardır, Psikoloji tarihi
incelemelerinde pek değinilmemekle beraber, bu
çalışmaların, o dönem biliminin seviyesine göre
hayli kapsamlı olduğu anlaşılmaktadır. Bunu
çeşitli eserlerde görmekteyiz. Bazı incelemelerde
ise Türk-îslâm dünyasındaki bu çalışmaların 'ruh
felsefesi' niteliğinde algılandığı da dikkati
çekmektedir.
Farabî ile ilgili yazılarda onun psikoloji
çalışmalarından söz edilmektedir. Psikoloji
üzerine yazdığı78, ruh kuvvetlerini ve görevlerini
bedenden ayrı tutmadığı, psikolojiden fizyoloji ve
tıbba geçtiği., nefs ve beden hakkındaki
görüşlerinde metafizik ile psikoloji arasındaki
sınırı da gösterdiği/9 belirtilmektedir. Fakat fazla
ayrıntıya girilmediği ve daha önce de belirtildiği
gibi, psikoloji görüşlerinin, onun felsefe
sisteminden soyutlanmış olarak değil, sisteminin
bir parçası şeklinde incelendiği görülmektedir.
Aslında Farabî'nin psikolojisi . derinliğine
incelendiğinde, yukarıda belirtilen yaklaşım
tarzının Hume'dan önce Farabî'de varlığını
sezmek mümkündür, Farabî'nin görüşlerinin
niteliğine geçmeden önce, ortaya koyduğu
psikoloji görüşleri ile günümüz psikolojisinin
genel bilgilerini mukayese etmekte yarar
görmekteyiz.
2.2.GUNUMUZ PSİKOLOJİSİ İLE
MUKAYESESİ
Psikolojinin yararlandığı bilimlerden biri de
fizyolojidir. Günümüz genel psikolojisinde
davranışların biyolojik temeli, insanın gelişimi80
veya organizma-çevre ilişkisi81 psikoloji alanına
ilk giriş bilgilerini oluşturur. Doğrudan doğruya
psikolojik yapıya girilmez, bu yapının temeli olan
fizyolojik yapı üzerinde durulur.
a)Farabî'niıı psikolojisinde insanın fizyolojik
yapısı geniş yer tutar. Onun fızyoloji-psikoloji
7
Mübahat Küyei. "Farabî'de Değer" (Araştırma,
Ankara Üniversitesi DTCF yayını, Ankara: 1972)
C. X, s, 220-221
19
Cavit Sunar, "îslâmda Felsefe ve Farabî I"
(Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Yayını, 1972) s. 64
80
Baymur, a. g. e. s. 23, 45
81
Özcan Köknel vd. "Psikoloji" (İstanbul: Altın
Kitaplar, 1993) s, 28
Sayfa 67
ilişkisini çağdaş psikolojideki gibi kurduğu
görülmektedir.
Besleyici kuvvet ve organik anlamda işleyişi ile
fonksiyonu82 davranışlarda uzuvların önemi, kalp-
be3>in~beden ilşkisi, beynin fonksiyonları, sinir
sistemi ve yapısı, cinsiyet, üreme, organizmanın
gelişimi83 gibi konuları ele alışıyla psikolojik yapının
fizyolojik temellerini belirlediği, bu konularda
günümüz fîzyolojisince yanlışlanmayan genel ama
isabetli teşhisler ortaya koyduğu anlaşılmaktadır.
Vücuttaki sinirlerin ve kasların hareketi sağlayan
organlar olduğu, duyma organlarına ve vücudun her
tarafına dağılmış olan sinirlerin duyma ve hareketi
sağladıkları vücuttakiîerin omuriliğe, omiriliğin de
beyne bağlandığı84 şeklindeki tesbitleri ve beynin
hayal, düşünme, ezber ve hatırlama fonksiyonları
olduğu şekildeki teşhisleri isabetlidir.85
Farabî kadın ve erkek arasında, sadece cinsiyet
uzuvlarının fark teşkil ettiğini, bunların diğer
psikolojik süreçlerde ortak olduğunu belirtir. Modern
psikolojide yapıları araştırmalarda, da kadın ve
erkeğin iç yapısının farklı olduğunu isbatlar nitelikte
kesin bulgular elde edilememiştir.86
Farabî'nin günümüz fizyolojisi açısından yanılgıları
ise, kalbi bedenin reisi ve kuvvetlerin barındığı yer
kabul etmesi, beyni kalbin emrinde ve onun yüksek
amaçlarına bağlı görmesi, yine kalbi fizyolojik
anlamda beden ısısının kaynağı telâkki etmesi,
karaciğer-böbrek ilişkisi olarak gösterilebilir.
Burada iki noktayı belirtmek gerekir: Günümüz
fizyolojisi Farabî'yi çok aşmıştır. Farabî ise yukarıda,
özetlenen tesbitlerini günümüzden yüzlerce yıl önce
ve bilginin az olduğu ortamda yapmıştır. Bir diğer
husus ise, İslâm dünyasında "kalp" kavramına
yüklenen anlamdır. Peygamberimizin kalbe ilişkin
bir hadis-i şerifi karşısında, alimlerin kalbe reislik
fonksiyonu yüklenmesi zorunluluğu duymuş
olabilecekleri düşünülmelidir.
b)Günümûz psikolojisinde motivler davranışların
zembereği, organizmayı davranışa sürükleyen ve
başka uyarıcılardan daha kuvvetli biçimde etkileyen
faktörler olarak tasvir edilir; fizyolojik (açlık,
82
Farabî, F. Medenî, s. 29
83
Farabî, M. Fazıla, s. 56-65
84
85
Baymur, a. g. e. s. 28-29 ve Farabî, M. Fazıla s. 59
Köknel, a. g. e. s. 28-31 ve Farabî, M. Fazıla s. 59
86
Farabî, M. Fazıla, s. 65 ve Erol Güngör. "Değerler
Psikolojisi" (Amsterdam: Hollanda Türk
Akademisyenler Birliği Vakfı Yayınları, 1993), s.. 59
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı: 2
susuzluk, cinsiyet) ve toplumsal-psikolojik
motivler olarak sınıflandırılır. FarabFye göre
davranışın ortaya çıkmasının temel şartı, o
davranışın konusuna, ilgili olduğu kuvvet
tarafından isteme kuvveti vasıtasıyla yönelişin
olmasıdır. Yöneliş isteme kuvveti vasıtası ile
organlara iletilir ve davranış ortaya çıkar.87
Burada isteme kuvveti motivasyona, istek motive,
isteyiş de motive olma durumuna eşdeğer
anlamdadır.
Farabfdeki "besleyici kuvvet" fizyolojik
motivleri çağrıştırır. Ayrıca o, bazı kuvvetlerin
ilişkisini, psikolojideki "dürtü" terimini
çağrıştırır tarzda kurmuştur. Ona göre duyma
kuvveti besleyici kuvvet içinde suret -yani
belirsizi belirli hale getirici rolünü oynar. 88
İsteme kuvvetinin diğer kuvvetlerle ilişkisi, yani
"diğer kuvvetlerin gereklerinin isteme kuvvetiyle
davranışa dönüştüğü" açıklaması ile bu
birleştirildiğinde, "'dürtü"nün anlatılmış
olduğunu söylemek mümkündür. Sadece bedene
hizmet eden besleyici kuvvet ile duyma kuvveti
ilişkisi açlık ve susuzluk dürtüsünü, tenasül
kuvveti-isteme kuvveti ilişkisi cinsellik dürtüsünü
ifade etmiş olmaktadır. Farabî'de sosyal ve
psikolojik motivleri çağrıştıran bir tesbite
rastlamadığımızı da belirtmemiz gerekir.
c)Farabî'nin duyma kuvvetine ilişkin
açıklamaları, günümüz psikolojisindeki aîgı
konusunun genel bilgilerini içermektedir. Tabii
kalbin reisliği konusunu hariç tutmamız gerekir.
Farabî duyma kuvvetinde iki aşamalı işleyiş
görür: Birincisi beş duyu organından duyma
sinirleri vasıtası ile o organa has uyarıcıların
taşınması, ikincisi ise gelen duyuların "toptan"
durulmasıdır.89 Burada algılamanın fizyolojik
temelleri ve duyum-algı ilişkisi belirlenmiştir.
Günümüzde kabul edilen anlayışa göre de
"...duyumlar algılama fiilinin fiziksel ve
fizyolojik yanıdır."90 Dış uyarıcıların duyu
organlarından, geçerek beyine ulaşması duyum,
bunların beyinde anlam kazanması algıdır.
Algılamanın gerçekleşmesi ' için uyarıcıların
beyne ulaşması gerekir. Her organın kendi
duyusunu duyduğunu belirten Farabî, 'toptan
duyma1 ifadesi ile, algıda bütünlüğe de işaret
etmiş sayılabilir.
' Baymur. a. g. e. s. 66 ve Farabî, M. Fazıla, s.
70
Farabî, M. Fazıla, s. 57-58
Farabî, M. Fazıla, s. 55
90
Baymur, a. g. e. s. 124
Sayfa 68
d-Genel psikolojide en temel zihinsel süreçler olarak
kabul edilen ve içice girdiği belirtilen öğrenme,
hafıza, düşünme, rüya, zekâ, yetenek, kişilik
konularını Farabî de incelemektedir. Fakat o daha
farklı bir sınıflandırma yapmaktadır. Ancak
zikredilen süreçleri birbirinden ayrı
değerlendirmemiş, sadece günümüzden farklı olarak,
bazılarının birbiri ile daha fazla ilişkisi olduğunu
düşünmüştür.
Farabî hafıza, algılama, hayal, rüya süreçlerini
muhayyile kuvvetinin içinde mütalâa, etmektedir.
Nâtık kuvvetin içinde ise zekâ, yetenek, düşünme
çeşitleri yer alır. Bu iki kuvvet de birbiri ile etkileşim
içindedir. Öğrenme ve kişilik de bunlarla ilişkilidir.
Aslında bunlar aynı zamanda beynin (dimağın)
fonksiyonudur.
Farabi'de fmahsusatm rüsumunu (nesnelerin izlerini)
duyuların işleminden geçirmek1 algılamaya, 'bunların
duyularımızdan silindikten sonra da korunması,
saklanması1 hafızaya delâlet eder. Muayyilenin
sakladıkları üzerindeki tasarrufu ve bunların
muhayyile hükümlerine bağlı oluşu, muhayyilenin
bunları sonsuz sayıda ve akla uyan veya uymayan
tarzda terkibi ise, günümüz psikolojisinin imgeleme
gücü-süreci olarak işlenmektedir.
91
e)Jung'm bilincin alışılmış verilerine ters düşen
ruhsal oluşum dediği92 ve genel psikolojide iç yaşantı
olduğu belirtilen rüyalar FarabFye göre allegorik
mahiyyette, kapalı, ters manalarla benzetme,
bilmecelerle ifadedir. Bunlar "adi rüya'lar olarak
adlandırılır.93
Rüya konusu günümüz psikolojisinde de
çözülebilmiş değildir. Genel psikolojideki rüya
teorilerine benzer görüşlere Farabi'de de
rastlamaktayız.
Ona göre rüyalar muhayyilenin 'taklit kuvvetine1
bağlıdır ve muhayyile dış uyarıcılardan, diğer
kuvvetlerin etkisinden kurtulduğu zaman kendi içine
döner. İşte taklit bu durumda gerçekleşir. Rüyaların
dört temel sebebi vardır: Muhayyile saklı olan
imajları uykuda iken yeniden ve farklı tarzda
birbirine ekleyerek resmedebilir.94 İkinci olarak
muhayyile doğrudan bedeni veya bedenin
kuvvetlerini taklit edip, gerçek uyarıcı olmadığı
91
Farabî, M. Fazıla, s. 55-56, 72; Baymur, a. g. e. s.
200; Köknel, a. g e, s. 75 92 C. G. Jung, "Bilinç ve
Bilinçaltının İşlevi", (İstanbul: Say yayınları, 1994),
2. baskı, s. 153
Farabî, M. Fazıla, s. 77
Farabî, M. Fazıla, s. 72
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
halde vücudu, o hareketi yapmaya hazır hale
getirebilir; hatta bazen yaptırabilir.95
Bu ikisi günümüzdeki bilinçaltı teorisini
çağrıştırır. Rüyalarda izlenimlerden,
düşüncelerden, geçmişteki psikolojik
durumlardan kaynaklanan izlerin olabileceğini
belirten görüşler 96 ve geçmiş duygusal
yaşantıların rüyaları etkilediğine, beklentilerin
izlerine ilişkin tesbitler 97 Farabı'nin bu
görüşlerini doğrular niteliktedir.
Rüyada görülenlerin kişiyi, adeta yaşıyormuş gibi
etkilediği bilinmektedir. Farabı buna da işaret
etmiştir.
Farabî'ye göre rüyaların bir diğer sebebi de, uyku
esnasında bedene etki eden dış uyarıcılardır.
Bunların etkisi doğrultusunda muhayyilede saklı
duran ve o etkiye uyan imajlarla taklit
gerçekleşir. Günümüzde de rüyalarda, dış
fizyolojik faktörlerin etkisi kabul edilmektedir,98
Farabî'ııin faal akla bağlı olarak ortaya, çıktığını
ifade ettiği !sadık rüyalar1 konusunda söyledikleri
modern psikolojinin dışındadır. Daha önce de
ifade edildiği gibi, dördüncü rüya sebebi olarak
gösterilen bu metafizik açıklamalarla Farabî
psikoloji alanından metafizik alana geçmiştir.
f)Farabî? nin natık kuvvet dediği ve sanatın,
ilimlerin elde edilmesini sağlayan meleke olarak
tanımladığı bu alan, günümüzde fdüşünmef adıyla
ele alınmaktadır. f Natık kuvvetin nazari.-yönü'
bugün 'soyut düşünme, akılyürütme', . 'natık
kuvvetin amelî yönü' ise 'yetenek, istidat, problem
çözme1 şeklinde incelenmektedir. Farabî'nin zekâ
tanımı günümüz anlayışına yakın bir
belirlemedir.
Günümüz psikolojisinin yetenek-istidat ayırımını
Farabî'de görmek mümkündür. Yetenekte
doğuştan getirilen tabiî eğilimler temel teşkil
ederler ve o halleriyle, kaldıkları takdirde ortaya
çıkmazlar, Ancak uygun şartlarda bu gelişir.
Yetenekler çoğu zaman yok edilemezler ama
zayıflatılabiîir veya gelişmeleri engellenebilir."
"" Farabî, M. Fazıla, s. 74
96
Jung, a. g. e. s. 153
97
Baymur, a. g. e. s. 202-204
98
Farabî, M. Fazıla, s. 72-73 ve Baymur, a. g. e.
s. 203
99
Farabî, F. Medenî, s. 31-33
Sayfa 69
Toplumda her alanda çok üstün yeteneklilerle hiç
yeteneği olmayanlar vardır ama sayıları çok azdır.
İnsanların çoğunluğu ortalardadır. Farabî burada
adeta sözlerle yetenek eğrisi çizmektedir.
g)Daha çok öğrenmenin şartları ve yolları üzerinde
duran Farabî, öğrenmede tekrarın önemini vurgular,
öğrenmede tekrarın yeri günümüzde de kabul
edilmektedir. 10° Kişinin öğrenmedeki üstünlüğünden
hoşnut olarak daha.büyük bir şevkle buna yönelmesi
motivasyon olarak nitelenebilir. Farabî'nin 'natık
kuvvetle öğrenme' fiilinde etkili kabul ettiği 'fikir
kuvveti' ve ortaya çıkan öğrenme tarzı, günümüzdeki
kavrama yoluyla öğrenmeye işaret eder.
101
Muhayyile kuvveti ile öğrenme konusundaki
açıklamaları günümüz psikolojisinde öğrenmeyi
etkileyen faktörler (genel uyarılmışlık hali, fizikî
durum, transfer) olarak incelenir.102
h)Kişiliği daha çok ahlâkî yapıya yakın ve adeta
özdeş kabul eden Farabî, doğuştan getirilen eğilimler
ve çevrenin etkisine işaret eder. Günümüz
psikolojisinde karakter ve mizaç kavramları
kapsamında ifade edilenler, kişiliğin sosyal ve ferdi
yönünü ihtiva etmektedir. Yani kişilikte kalıtım-
çevre etkisine ilişkin araştırma ve görüşler
mevcuttur.103
Farabî doğuştan getirilen eğilimlerle dış etkilerin
birleşmesi sonucu ferdi yapıda yerleşik hale gelen
durumun »kişiliğin» değişmesinin zor olduğunu
belirtir. Günümüzde de kişiliğin değişmeyen
yönlerinin olduğu kabul edilmektedir.104
Farabî'nin çeşitli kıstaslara bağlı olarak insan tipleri
çizdiği, bu kıstas ve tiplerde psikolojik öğelerin
ağırlıklı olduğu görülmektedir. Günümüzde de çeşitli
tipoloji teorileri ya da çeşitli
105
sınıflamalar
■s ne
mevcuttur.
ı)Son olarak Farabî'ııin anormal davranışlar
konusundaki görüşlerine değinelim:
Farabî'nin 'davranış' ve 'kişilik' bozukluklarını içerik
olarak ayırdettiği görülmektedir. Ona göre, kötü
olduğunu bildiği halde o davranışı seçen insan eziyet
çeker. Bu durum günümüzde gerilim olarak
adlandırılmaktadır ve davranış bozukluğu
100
Farabî, M. Fazıla, s. 96 ve Köknel, a. g. e. s. 65
■ Farabî, M. Fazıla, s. 57 ve Köknel, a. g. e. s. 60
Farabî, M. Fazıla, s. 57 ve Köknel, a. g. e. s. 63
103
Köknel, a. g. e. s. 111-112 Farabî, F. Medenî, s.
104
32 ve Köknel, a, g. e. s. 112
' Baymur, a. g. e. s. 258-261
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
kategorisine girer. Bir de f nefsleri hastalanıp'
iyiyi kötü, kötüyü iyi zannedenler vardır. Farabî
buna zan yanlışlığı demektedir. Bunlar kişilik
bozukluğu denilen, benlik tarafından benimsenen
ve ödün verilmeyen davranışlardır. Düşünce
bozukluğu olarak da anılan bu davranışlarda dış
dünya ile ilişki gerçekçi olmaktan çıkmıştır.106
Farabî anormal davranışlar için üç temel sebep
belirlemiştir:
a)Kötü işlerden edinilen kötü temayüller,
b)Vesvese, vehim, aşırı titizlik gibi saplantılar,
c)Dış tesirler altında kişinin zihinsel süreçlerinin
(mizaç ve tahayyüllerinin) bozulması.
Bu sebeplerden ilk ikisi günümüz
psikolojisindeki 'toplumsal nedenler', diğeri ise
'psikolojik yaklaşım teorisi* kapsamındaki
görüşleri çağrıştırır.107
Anormal davranışların tedavisine ilişkin
görüşlerinde Farabî'nin iki temel tedavi yolu
önerdiği görülür:
a)Meşguliyet: Kişinin herhangi bir şeyle meşgul
olması, onun rahatsızlığını hissetmemesini
sağlar. Bu yöntem günümüzde 'oyun ve uğraşı
tedavisi' olarak uygulanır.108
b)Telkin-ikna: Bu yöntemde, kişide arzu edilen
bir etki meydana getirilmeye çalışılır.
Günümüzde 'destekleyici tedavi' veya f grap
tedavisi' olarak adlandırılan yöntemler telkin ve
ikna amacına yöneliktir.109
Farabî psikolojisinin, günümüz genel psikolojinin
verileri ile örtüşen yönleri kısaca bu şekilde
belirlenebilir, şüphesiz günümüz psikolojisi
Farabî'nin bu görüşlerini aşmıştır, ancak bu
sonuçlara yüzyıllar önce ulaşıldığı
unutulmamalıdır.
2.3. FARABÎ PSİKOLOJİSİNİN
NİTELİKLERİ:
Hume'un pozitivist yaklaşım, içeren "ruh değil,
ancak- ruhsal fiillerden sözedilebilir" sözüyle
psikolojinin olgular alanı belirlenmiş; bu Mümin
106
Farabî, F. Medenî, s. 45; M. Fazıla, s. 97 ve
Köknel a. g. e. s. 153
107
Farabî, M. Fazıla, s. 97 ve Köknel, a. g. e. s.
145-146
' Farabî, M. Fazıla, s. 99 ve Köknel, a. g. e. s.
155 Köknel, a. g. e. s. 155-156
109
Sayfa 70
batıdaki gelişimi ruhu dışlayan, hatta yok sayan
doğrultuda olmuştur. Pozitif bilimlerin etkisiyle
metafizik olan her şeyin bilim dışı sayıldığını
söyleyen Jung'a göre, 19. yüzyılın ikinci yarısında
ruhsuz bir ruh bilimin (psikolojinin) doğuşuna tanık
olunmuştur.110 Bu ruhbilim (psikoloji) ruhu tamamen
dışlamakta, yok saymaktadır. Bu anlayışa göre
"düşünceler beyinsel salgıdan başka bir şey
değildir.5'111
Jung'a göre "...ruh yaşamın diğer derin izleri gibi
karanlık, ulaşılmaz niteliğini korumaktadır."112
Fakat, vücuttan bağımsız bir ruh kabulü üzerine de
psikoloji kurulamaz,113 Modern psikoloji bilincin,
verilerin, bilinçaltının bilimi114 veya davranışlarının
iç ve dış dinamiklerinin araştırılması olarak
tanımlansa dahi, ruh probleminden, dolayısıyla
metafizik alan bağlantısından soyutlanabilmiş
değildir. Fakat bağımsız varlık ve inceleme alanına
kavuştuğu bir gerçektir.
Modern psikoloji metafizik alanı dışladığı ve yok
saydığı için bu bağlantı problemini yaşamaktadır,
Farabî ise Hume'un ifadesi gibi kesin belirleyici
yargıda bulunmamış, psikolojik olguları bizzat
inceleme alanı haline getirmiştir. Bu süreçte de
metafizik alanı dışlamamış, psikoloji ile metafiziğin
sınırını çizmiştir. Bu iki alan, biri psikolojinin nesnel
olgular alanı, diğeri ise felsefenin veya inancın alanı
olarak mevcut görünmektedir.
Farabî psikolojinin, esasında tecrabeci, zirvesinde
idealist olduğu, Aristo duyumculuğundan hareket
ettiği ve İskenderiye Mektebi'nin "sini işrakma"
(ruhî, deruııî aydınlanma) ulaştığı belirtilmektedir.115
Öncelikle; temel psikolojik yaklaşım itibariyle
tecrabeci niteliği, Farabî'nin, psikolojinin olgular
alanım belirleyici çalışmalarını doğrular. Aristo
duyumculuğundan hareket etmesi ise, duyumların
realite olması ve bugün bile psikolojide algı
temellerini oluşturması dolayısıyla, gerçeklikten
hareket etmesi anlamına gelir. Farabî psikolojinin
zirvesinde idealist olması veya "sini işraka"
ulaşması şeklindeki belirlemeye katılmak güçtür.
Zira, idealist bir belirleme görülse bile, bu,
Farabî'nin psikolojik belirlemesi olmaktan çıkmış,
felsefî-metafızik kategoriye girmiştir. "Nefs terbiye
edilip sataştırılınca nurlanmaya hazır hale gelir ve
Jung, a, g. e. s. 19
110 Jung, a. g. e. s. 23
112
Jung, a. g. e. s. 38
113
Jung, a. g. e. s. 24
114
Jung, a. g e. s. 63
115
H. Ziya Ülken, "Mantık tarihi" (İstanbul: İstanbul
Üniv. Edebiyat Fak. Yayını, 1942), s. 98
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı: 2
artık şuur işlemez olur; ruha vecd hakini olduğu
için, düşünülüp bilinemeyen gerçekler bu hal
içinde ilâhi ilham ile biliniverirler" şeklindeki
İskenderiye Mektebi görüşlerine Farabî'de
rastlanmaktadır.117 Fakat Farabî bu noktada
psikolojinin alanından çıkmış olmaktadır. Yani
böyle bir durumun herkes için geçerli, yaşanabilir
olacağına ilişkin bir görüşe rastlanmaz. Halbuki
temel psikolojik görüşleri, herkes için mevcut
yaşantı tarzını ifade eder. Bu görüş benzerliğini
veya etkilenmeyi, Farabî psikolojisinin ulaştığı
nokta olarak göstermek gerçekçi olmamaktır.
Farabî üzerinde Aristo'nun etkisi bilinen bir
gerçektir. Ancak onun psikolojisini bütünüyle
Aristo'ya bağlamak doğru olmaz. Aristo'nun
izleri ve ikisinin benzer yaklaşımları görülse bile,
ruh anlayışı farklılığı ve melekelerle ilgili
açıklamalarının temellendirilmesi dikkate
alındığında., Farabî'nin psikolojisinin kendine
has ve orjinal olduğunu belirtmek gerekmektedir.
Daha önce de belirtildiği gibi, Farabî'nin
psikoloji görüşleri genellikle, sadece kurduğu
sistemde var olan bir unsur olarak incelenmiştir.
Elbette onun psikolojisi, sisteminin bir parçasıdır.
Ancak parça, psikolojik bakış açısıyla
sisteminden soyutlanıp 'o parça' olarak da
incelenebilir. Bu durumda orada çizilen çerçeve,
sistem içindeki fonksiyon olarak değil, kendi
başına içerdiği anlam alanı olarak
değerlendirilebilir. Burada da yapılmak istenen
budur. Farabî psikolojisi ile ilgili olarak "kökleri
amprist ve hedefi idealist olan bu psikolojinin
deranî buhranı ve tenakuzları, garp ortaçağmdaki
münakaşalara kapı açmış..."118 şeklindeki
değerlendirme ise fazla iddialı olmaktadır. Zira
ortaçağda varolan ve "teorik bilme-pratik
yaşama" veya "theoria-praksis" karşıtlığı
şeklinde formüle edilebilecek bu problem Yunan
felsefesi kaynaklıdır ve
119
ortaçağda, hatta
Descartes'ta da mevcuttur, Bu durumdan
Farabî psikolojisi sorumlu tutulamaz. Ayrıca
varlığı iddia edilen 'derunî buhran ve tenakuzlar'ı
bu psikolojide görmek mümkün olmamaktadır.
11
Cavit Sunar, 'Tasavvuf Felsefesi" (Ankara. A.
Ü. İlahiyat Fak. Yayım, 1974) s. 21 (özet) 117
Farabî, M. Fazıla, s. 76-78
Ülken, a. g. e. s. 98
118
119
Doğan Özlem, 'Tarih Felsefesi", /İzmir: Ege
Üııiv. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984) s. 4-5;
ayrıca Doğan özlem, "Metinlerle Hermeneutik
(yorumbilgisi)Dersleri", (İzmir: Prosrero
Yayınevi, 1994) s. 88
Sayfa 71
Farabî, psikolojik yorumlarında, 'ruh'u değil,
davranışları ve iç yapısı ile nesnel anlamda insanı
bilginin konusu yapmıştır. O, ruhun varlığını kabul
eder ve onu, insanın madde ötesi yönü anlamında,
ilâhî öz olarak düşünür. Ruh dış etkilerden
(uyarıcılardan) etkilenen konumdadır. Bedenle de
ilişki içindedir. Bunu kabul etmekle beraber, Farabî,
s
şu davranış' yahut fşu iç yaşantının müsebbibi olarak
ruhu göstermez. Bunlarla ilgili açıklamalarını 'ruhun
etkisi' faktörüne dayandırmaz. Ona göre faal akıl ve
ruh tamamen metafizik niteliktedir. Etkileri vardır
ama, doğrudan doğruya bütün davranışların temelini
oluşturmaz. Dolayısiyle, Farabî'de ruh felsefesi
davranışların temeli anlamında değil, insan
varlığının bir yönü anlamında vardır. Nitekim ruhun
bedenden ayrılmasını "...bedenin herhangi bir
melekesini kullanmaya muhtaç olmaması..."120
şeklinde tanımlaması, melekeleri ruhun belirtileri
değil, vücuda gelen insanı oluşturan fonksiyonlar
olarak kabul ettiğini ifade eder. Zaten psikolojik
açıklamalarının temelinde melekeleri
göstermekteyiz.
Farabî, felsefesinin bütünü içinde nefs ile ruh
terimlerini genellikle eşdeğer alsa da, özellikle
psikolojik açıklamalarında 'nefs'i 'özbenlik1, !iç yapı1,
ya da 'bizatihi insanın kendisi' anlamında
kullanmıştır.. "Nefsin cüzleri ve kuwetleri"ni
açıklarkan, "Vücuda gelen insanın ilk vücut bulan
kuvveti..." 121 ifadesini kullanması, bu sonuca
varmayı gerekli kılar. Zira, vücuda gelen insan, yani
şu fert vardır ve onda birtakım kuvvetler oluşur. Bu
kuvvetler onun ruhunda değil, bedeninde barınırlar.
Farabî insandaki kuvvetlere faıh kuvveti1 veya 'beden
kuvveti* değil, !nefs kuvvetleri' adını vermektedir.
Bunlar maddi ya da ruhî nitelik taşımazlar. Daha
doğrusu maddî veya ruhî olmaları mümkün değildir.
Çünkü varlık değildirler. Bedende barınan güç olup,
uzuvların işleyişinden ziyade, uzuvlara dayalı
işleyiştir.
Farabî kötü fiillerin ruha kötü temayüller
kazandıracağını ifade etmektedir. Burada gerçekten
temayül kazanan olarak "ilâhî bir cevher olan ruh"
mu kastedilmektedir? Yoksa insanın iç yapısında
ortaya çıkan arzular, istekler, eğilimler mi sözü
edilen temayülü oluşturur? İsteme kuvvetinin diğer
kuvvetlerin emrinde olduğu, özellikle muhayyile
kuvvetinde oluşan 'terkiplerin isteme kuvveti ile
gerçekleşebileceği düşünülürse, temayülün, bilinen
anlamıyla ruhta değil, iç yapı oluşumlarında
olduğu/olacağı sonucuna varmak gerekir.
120
121
Farabî, F. Medenî, s. 64
Farabî, M. Fazıla, s. 54
 PAÜ. Eğitim Fak. Derg. 1997, Sayı:2
Türk-İslâm düşünce geleneğine uygun olarak
Farabî, düşüncesinin merkezine insanı yerleştirir.
Fakat psikolojik açıklamalarında insanı kul olma
keyfiyeti ile değil, melekelere sahip, melekeleri
bedeninde barınan ve davranışlarının temelini
teşkil eden bir varlık olarak nitelemektedir. Onun
metafizik alana geçişleri, psikolojik olguları
metafizik yaklaşımla temellendirdiği anlamına
gelmemektedir. Rüya konusundaki faal akıl
bağlantısı122 ile metafizik alana geçişi, psikoloji
ile metafiziğin sınırını çizdiği örnek nokta olarak
gösterilebilir. Böylece nesnel olanla metafizik
karakterli olanı zıtlık içinde değil, birarada olan
ama birbirini tamamlayan alanlar olarak
belirlemiştir. Nesnel olan, incelenebilecek olgular
alanı olarak karşımızda, durmaktadır.
Farabî insanı kuvvetlerden oluşan bir sistem
olarak düşünmektedir. Kuvvetlerin tek bir nefis
oluşuna ilişkin değerlendirmesi, çağımız
biliminin insanı parçalayıcı bakış açısına
karşılık, bütünleştirici bir yaklaşımın izlerini
taşır.
SONUÇ
Tesbit edilen görüşleri ve bulguları ile Farabî
çağını çok aşan bir seviyedededir. Psikoloji
alanında günümüz genel psikoloji bilgileri ile
örtüşen isabetli sonuçlara, tesbitlere ulaşmıştır.
Onun yorumlarının içeriğinden, batı
düşünürlerinin henüz ruh felsefesi ile uğraştığı
çağlarda, Hume'dan yüzlerce yıl önce,
psikolojinin olgu alanının kapısını araladığını da
anlamaktayız. Dolayısıyle psikoloji tarihindeki
yerini alması gerektiği kanaatindeyiz. Ancak
amprist karakterli bu tesbitlerin tslâm aleminde
devamının gelmemiş olduğu, psikolojinin
bağımsızlık ve gelişme sürecinin 19. yüzyıl batı
dünyasında ortaya çıktığı da tarihî bir gerçektir.
Bilim felsefesi açısından şunlar söylenebilir:
Farabî" nin bütünlük taşıyan bakış açısı ve nesnel
inceleme alanından metafiziğe ya da felsefenin
diğer alanlarına -ahlâk ve siyaset felsefesine12"5-,
psikoloji ve ahlâktan siyaset bilimine124 vb, geçişi
ve bütün bunları ahenk içinde değerlendirmesi
farklı bir bilim anlayışını gösterir.
Farabî'nin bilim felsefesi sınıflandırmadan ibaret
görülmemelidir. Mantığı, epistemolojisi ve bilim
sınıflaması içice girmiş biçimdedir. Sadece nesnel
:
Farabî, M. Fazıla, s. 75
123
Farabî, M. Fazıla, s. 69-79
İ24
Farabî, M. Fazıla, s. 96-98
Sayfa 72
alana yönelip metafiziği yok sayan ve sadece nesneye
göre belirlenmiş modern çağ batı sistematiğinin
dışında; özneye, nesneye ve ilâhi varlık alanına göre
belirlenmiş fakat alanları ayrılmış, bütüncü yaklaşım
taşıyan bir bilim felsefesi anlayışına sahip olduğu
düşünülebilir. Bu sebeple, çalışmaları ve fikirlerinin
karakteristiği doğrultusunda onun bilim felsefesi
anlayışı sistematik tarzda yorumlanmalıdır.
KAYNAKLAR
Aristoteles, 1975. Politika, Çev:Mete Tuncay, Remzi
Kitabevi, İstanbul Baymur, Feriha, 1983,
Genel Psikoloji, 5. baskı,
İnkılâp ve Aka, İstanbul Descartes, R.
199i, M^mJMMMm M. E. B.
Yayınevi, İstanbul
Farabî, 1987, Fusulül_M§#İIİ- Çev:Hanifı özcan,
Ü İ
Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, İzmir
Farabî, 1990, El-Medinefül Fâzıla,__ Çev: Nafiz
Danışman, M. E. B. Yayınevi, İstanbul
Güngör, Erol. 1993, Değerler Psikolojisi, Hollanda
Türk Akademis}7enler Birliği, Amsterdam
Jung C. G. 1994, Bilinç ve Bilinçaltının İşlevi, Say
Yayınları, İstanbul Kaya, Mahmut. 1983.
İslâm Kaynakları Işığında
Ariştoteles_3^__^MifeMi___Ekiîi Yayınevi,
İstanbul. Köknel, Özcan vd. 1993,
Pşikolojj^Altın Kitaplar,
İstanbul. Küyei, Mübahat. Farabî'de Değer,
Araştırma Dergisi
C. X, DTCF. Yayını, Ankara: 1972 Küyel,
Mühabat Türker. 1990, FarabîllİIL__Bazı
Manti^Eşerleri^Atatürk Kültür Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara. Meder,
Mehmet. 1987, Farabî... ve İbn Miskeveyh'de
Rııh-Beden İlişkisi (Basılmamış Y. . L.
tezi)İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü
Özlem, Doğan. 1994, Metinle Hermeneutik
■ (Yonımbilgisi) Dersleri , Prospero yayınevi,
■ • ■ İzmir. ■ ■
Özlem, Doğan, 1984, T^ribJtelşrfeşiJE. Ü. Edebiyat
Fakültesi yayınları, İzmir. Sunar, Cavit.
1972, İslâmda. Felsefe, ve Farabî I,,
Ankara Üniversitesi İlahiyat Fak. Yayını,
Ankara. Sunar, Cavit, 1974, Tasavvuf
Felsefesi, Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fak. Yayını, Ankara.
Ülken, H. Ziya; 1942, Mantık Tarihi, İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fak. Yayını, İstanbul