Krtler

Vikipedi, zgr ansiklopedi

Krtler (Krte: Kurd, ), Orta Dou'nun yerlilerinden olup

Krtler
Kurd

doudaZagros Dalar'ndan batda Toros Dalar'na,

gneyde Hemrin Dalar'ndan kuzeyde Kars-Erzurum
platolarna kadar uzanan, Krdistanadyla da anlan corafi
blgede youn ekilde yaayan tahminen yaklak 20
25[14] veya 2030[15]milyon nfusa sahip bir ran halkdr.
Bugn en byk Krt nfusuTrkiye'de bulunurken (11-15

Mustafa
Yamulki

eref Han

Said Nursi

Haco Aa

Kadri
Cemilpaa

hsan Nuri

Mustafa
Barzani

Celal
Talabani

Mesud
Barzani

Widad
Akrawi

Bahman
Ghobadi

Ahmet Kaya

Yusuf Ziya Cibranl Halit

Kozade

milyon kii),[16] ran, Irak ve Suriye'de de kayda deer Krt

nfuslar bulunmaktadr. Gerek blgedeki siyasi ve sosyal
karmaa ve sorunlar gerekse dier sebepler dolaysyla,
zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda oluan glerle Bat

Simko

Kad
Muhammed

Avrupa bata olmak zere Kuzey Amerika ve Orta Asya gibi

farkl coraf blgelerde yerlemi bir Krt diasporas da
mevcuttur.[15] Krt kltr yzyllarca sren etkileimin de
sonucuyla dier Orta Dou kltrleriyle eitli benzerlikler
barndrrken, Krt din inanc olduka senkretik bir biimde

Salih Mslim Leyla Zana

gelimitir.[17] Bugn Krtlerin ounluu afii

mezhebine balSnni Mslmanken, birok farkl din ve
inancn da mensuplarna rastlanr. Bunlara ek
olarak Ezidilik ve Ehl-i Hakk gibi Krtler arasnda ortaya kan

Aynur
Doan

Zaro Aa

ve Krt kltr ve din anlayyla karakterize eitli din

mezhep, akm ve inanlar da mevcuttur.[17]
Konu balklar [gizle]
1 Kkenbilim

Dilsa
Demirbag
Sten

Muhammed Zuhal Demir Soad Hosny

Bagr
Galibaf

2 Tarihe
2.1 Kken ve Antik alardan Orta a sonlarna Krtler

Toplam nfus

2.2 Orta a sonlarndan 20. yzyla Krtler

23 - 28.5 milyon
[1][2]

3 ada Orta Dou'da Krtler ve Krdistan

3.1 Krdistan
3.2 Trkiye
3.3 ran

eyhmus
Datekin

nemli nfusa sahip blgeler

Trkiye

3.4 Suriye
3.5 Irak

11.445.000 [3][4][5]
Baz kaynaklarda hatal
olarak[1]Zazalar da dahil edilir.
Bu ekilde - 15.000.000

3.6 Ermenistan

ran

3.7 Afganistan

Irak

4.119.000 [6]
4.347.000 [7]

Suriye

1.411.000 [8]

4 Krt diasporas
4.1 Avrupa

Asya /Kafkasya

4.2 Kuzey Amerika

Afganistan

4.3 Orta Asya

Azerbaycan

4.4 Uzak Dou

srail

5 Dil
5.1 Krt edebiyat
6 Kltr, sanat ve toplumsal yap
6.1 Krt mzii ve dans

Lbnan
Grcistan

200.000 [9]
6.100 [10][9]
100.000 [11]
75.000-100.000 [9][12]

Ermenistan

40.000 [13]
45.000 [9]

Trkmenistan

50.000 [13]

Avrupa

6.2 Krt kilim ve hallar

Almanya

6.3 Krt sinemas

Fransa

7 Din
7.1 Ehl-i Hakk

sve

7.2 Ezidilik
8 Kaynaka
9 Ek okumalar
10 D balantlar

Hollanda

25.000-30.000 [9]
70.000-80.000 [9]

svire

60.000-70.000 [9]

Avusturya

50.000-60.000 [9]
25.000-80.000 [9]

Birleik
Krallk

Kkenbilim

Danimarka

8.000-10.000 [9]

Yunanistan

20.000-25.000 [9]

Amerika

Krt (veya Krd) szcnn etimolojisi olduka tartmal bir

konudur ve tam olarak nasl tredii kesin olarak

ABD

bilinmemektedir.[18] Baz bilim insanlar Krt szcn, M

Kanada

15.000-20.000 [9]
6.000 [9]
Diller

24. yzyldan kalma antik Smer tabletlerinde geen ve yine

bir halk tanmlamakta kullanlm olan Guti szc ile

Krte

ilikilendirmi, bazlar ise Krt szcn, Xenophon'un

bunun yannda Trke, Farsa ve Arapa geni bir kesim

tarafndan konuulur.

yazlarnda, bugn Krtlerin younlukla yaad blgelerde

bulunan baz kabileleri tanmlamakta kullanlan Kardukhoi (ki

Din

bu Kardu szcnn oulu saylr zira son

ekteki khksm Ermenice oul ekinden gelmektedir ve

500.000-600.000 [9]
100.000-120.000 [9]

Arlkl olarak slam (afii, Hanefi, Alevi); kk aznlklar

Xenophon bu kabilelerin isimlerini Ermenilerden rendiini

hlinde Ezidilik, Hristiyanlk, Zerdtlk,Yahudilik

belirtmektedir) szc ile ilikilendirmektedir.[18][19] Daha

sonralar Livy, Polybius ve Strabo'nun eserlerinde de Kyrtiae olarak anlan ve Krtlerle ilikilendirilen bir topluluk gze
arpmaktadr.[18] Bununla birlikte, ada balamdaki Krtszc randir; nitekim Sasaniler dneminde
yazlan Krnmag Ardashr Babagndestannda da bu szce rastlanr.[18] Krd ismi byk ihtimalle
Farsa Gord yani "kahraman" isminden tremitir.[18]
zellikle erken dnem aratrmaclar Krtleri Xenophon'un bahsettii Kardukhoi ile ilikilendirseler de 20. yzyln
bandan itibaren bu grler tartlm ve nemini yitirmitir.[18] Xenophon'un Kardukhoi olarak adlandrd halkn
Krtlerle zdeletirilmesinin nedenleri, yaadklar blgenin bugn Krdistan'n iinde yer alyor olmas, alkanlklar
ve eitli d zelliklerdir. Bununla birlikte, bu sonu bugn Krtlerin younlukla yaad Krdistan'da her daim
Krtlerin yaam olduu ve tarih iinde blgede gerekleen glerin gz nnde bulundurulmamas gibi sorunlu
ncllere dayanmaktayd. Ayn zamanda belirli bir blgede yaayan topluluklarn zaman iinde etnik kkenleri gibi
zellikleri haricinde benzer yaama ekilleri gstermeleri beklenen bir gelimedir.[18]
Genel olarak eski kaynaklarda geen ve tarihte zaman zaman Krtlerle ilikilendirilmi olanKardu, Kyrtiae gibi
halklarn konumu da tartma konusudur ve dilbilimcilerin genel kans bu isimlerin Krt isminden farkl olduklar
ynndedir. Bu grn en byk sebebi bu szcklerin sonunda yer alan ve szcklerin kknn de bir paras
olan ksa nl harfidir. zellikle Kardu szc ok tartmaldr; bu szcn ilk harfinin K harfinden ziyade Q harfini
tarif etmesi olasdr ki bu olaslk da Semitik "QRD" ("cesur" veya "gl" anlamnda) kkn iaret eder;[18] bunu
savunan dilbilimciler olduu gibi eletiren ve reddedenler de olmutur.[20] Bunun dnda Kardu szcnn Grcler
iin kullanlan zgn bir isim olanKart'veli ile ilikili olabilecei ortaya atlmtr. Ayrca, eer Krd szcnn
Farsa Gordszcnden tredii kabul edilirse, Gord szcnn yresel Kardu (veya Qardu) gibi bir ismin
ranletirilmi bir formu gibi grlmesi de mmkndr.[18]

Tarihe
Kken ve Antik alardan Orta a sonlarna Krtler

Krtlerin kkenine dair birok sav ortaya atlmtr. Bazs bilimsel bazs ise bilimsel olmayan dayanaklar kaynak
gsteren bu savlar olduka eitlidir ve Krtlerin kkeni AsurlulardanGrclere kadar birok farkl topluluk ve
medeniyete atfedilmitir.[18] Genel kabul gren kken ran olsa da Krt topluluklarnn homojen bir yapdan uzak
olduu ve linguistik btnlklerinin tesinde, etnik anlamda ok eitli olduu, tannm Krdolog Vladimir
Minorsky dahil birok bilim insan tarafndan kabul edilmektedir.[18] Bununla birlikte tarihte kkenlerinin Arab
olduunu savunan Krt topluluklar da olmutur.[18][20] Mslman baz tarihiler Krtlerin kkenini Perslere
dayandrrlar; bundaki en byk dayanaklardan biriahname'de de geen Demirci Kawa Efsanesidir.[20] Birok Krt,
kkenlerini Medlere atfetmitir;[19] nitekim Medler ile Krtler arasnda ne coraf ne de dilbilimsel bir ayrmdan sz
edebilmeyi olanakl klacak kant ve temel bulunmamakta, aksine olas bir ilikiye dair dilbilimsel ve coraf kantlar
bulunmaktadr; rnein her ne kadar Med dili rnei says az olsa da eldeki bulgularla yaplan aratrmalar Med
dilinin antik Pers dili ile olan ilikisinin ada Krtenin ada Pers dili ile olan ilikisiyle ayn olduunu ortaya
koymutur.[18]Bununla birlikte Medler hakknda pek az ey bilinmektedir[18] ve akademik anlamda Medler-Krtler
balantsnn genel kabul grd sylenemez.[19] Krtler, Medlerin dnda kendilerini Urartular ve Neo-Babilliler ile
de ilikilendirmilerdir.[19]
Krt szc tarih boyunca Persler ve Araplar tarafndan sklkla
herhangi bir etnik vurgu veya anlam iermeksizin gebe anlamnda
kullanlmtr ve bunun bir sonucu olarak tarihte Krt olarak anlm baz
topluluklarn etnik anlamda Krt olup olmadklar tartlmtr; rnein
slam tarihilerinin eserlerinde sz edilen ve Fars Krtleri olarak anlan,
gney ve gneybat ran'da yaam olan baz topluluklarn Krt
olmad, bu blgelerde yaayan gebe topluluklar olduu eitli
dilbilimsel kantlar eliinde ortaya atlmtr.[18]
Tm bunlar sebebiyle Krtlerin kkeni ve ilk dnemlerine dair kesin
bilgilerden ve net bir tarihten sz etmek mmkn deildir; genel kan
Krtlerin Dou'dan Bat'ya Zagros dalarna doru gen kuzeybat

Zagros Dalarnn uzaydan grnm.

ranl topluluklarn blgedeki ran olmayan yerli halklarla birlemesi ile

olutuudur.[18] Bylece, Araplarn ve slam ordularnn blgenin fethine balad dnemde, Krt olarak anlan
topluluk olduka heterojendi; yerli halklardan, Sami halklara ve baz Ermeni topluluklarna kadar, ranletirilmi birok
farkl halktan oluuyordu.[20]
Blgeye yaplan slam aknlar ve blgenin slam devletine dahil olmasndan sonraki dnemde, Krtlerin rol ve yeri
hakknda ayrntl bilgiler mevcuttur. slam aknlar sonras Krtler zellikle siyasi ve sosyal arenada ykselie
gemiler ve dnemin siyasi olaylarnda nemli bir rol oynamlardr. Bu dnemde ilk kez Krtler zerine aratrma
yapan ve ayrntl bilgiler veren iki nemli yazar Mesd ve stahr'dir. ki yazar da farkl Krt airetlerinin bulunduklar
ehirlere gre etelesini karmlardr ki bu Krt tarihi iin nemli bir bilgidir. stahr, Fars'taki Krt blgelerinden ve
airetlerinden ayrntl bir biimde bahsetmitir; yaklak olarak 1107 tarihli olan Farsname'de ise Fars'taki en byk
Krt topluluunun Fars ordusuyla birlikte slam aknlarna kar savatn, byk oranda yok olduunu, kalanlarn
ise Mslman olduunu belirtir.[20] Saylarnn 500.000'i bulduuna inanlan bu byk topluluun tamamnn yok
olduu ada kaynaklarca olas bulunmasa da bu byk topluluun (ve kalanlarn) dier gruplarla birlemesi vb.
sosyal deiikliklerin olas olduu dnlmektedir. Nitekim Fars'taki bu topluluklarn Krt olup olmadklar da
tartmaldr.[18]
Krtlerin o dnemde ounlukta yaad blgelerin istilas ve ele geirilmesi sonrasnda, el-Zavzan'daki Krt
ynetimi 640 ylnda hara karlnda zerk bir ynetim olmay garanti altna alm, dier birok blgelerde,
rnein Fars'ta, Krtler Perslerle birlikte Arap ordularna kar savam, bu dnem ierisinde slam Devleti
kontrolndeki birok farkl merkezde de, rnein Basra gibi, ayaklanmlardr.[20]
Krtlerin ynetim kart tutumlar Emeviler ve Abbasiler dneminde de devam etmi, rnein 685 ylnda Emeviler
dneminde, Krtlere kar savamas amacyla bir vali atanm, fakat atamay yapan dnemin Emevi liderinin ksa bir

zaman dilimi ierisindeki lm, bu hedefin gereklemesine mani olmu, bir baka seferde Krtlerin 708 ylnda
Fars' talan etmeleri sonucu Haccac tarafndan cezalandrldklar kaydedilmitir; Abbasiler dnemindeyse, 764'te
Ermenistan'n Hazarlarca istilas eitli ayaklanmalara yol am, Krt ayaklanmalar artan iddetlerde devam etmi,
birok Krt Azerbaycan taraflarna gmtr, bu nedenle de, bu dnem baz byk Krt airetlerinin ykseliine
sahne olmutur.[20] rnein daha sonra Eyyublerin kaca aile soyu olan Ravvadlerden Muhammed addad bin
Kartu Tebriz ve evresinde bamsz vali olmutur ki o dnemde bu blgelerde (kuzey bat ran) eitli bamsz
valilikler ortaya kmtr.
Zaman iinde byk Krt airetleriyle ynetim arasnda eitli yaknlamalar da olmutur; rnein Hasnavilerin ba
olan, Krt liderlerinden Bedir bin Hasanveyh dnemin Abbasi halifesi tarafndan Nasrddin unvanna lyk
grlmtr; nitekim Bedir bin Hasanveyh halkn eitimine verdii nem gibi hususlardan dolay genel olarak sevilmi
ve vlm liderlerden olmutur.[20]
Blgedeki gl Bveyhoullar'nn emirlerindenRuknddevle'nin
hkumdarlnda Krtlerle gelien ilikiler, halefi Adudddevle dneminde
deimi,Adudddevle'nin hkmdarlndaki ayaklanmalar iddetli bir ekilde
bastrlm, Krtlere kar eitli seferler dzenlenmitir. Bveyhoullar ile
ilikisi bulunan Mervaniler de bu an nemli Krt glerindendir; Dou
Anadolu'da nemli fetihler yapm olan Mervaniler Diyarbakr merkezliydiler.
Diyarbakr merkezli bir Krt
hanedan olan Mervanilertarafndan
11. yzylda, Dicle Nehrizerine
yaplm
kprDiyarbakr'n Silvan yolu
zerindedir.

Krtler blgedeki nemlerini 6. yzyldan 10. yzyla kadar uzun bir sre
korumulardr. yle ki 11. yzyln balarnda hl Krtlere kar seferler vs.
rastlanr. Bununla birlikte, blgedeki Krt gruplarn rol ve
nemi Trk ve Mool istilalaryla zayflamtr; nitekim bu istilalar baladnda
Krt kuvvetleri yllardr sregelen i ve d atmalardan byk oranda zarar
grm bir haldeydiler.[20]

Ouzlarn blgeye giriiyle birlikte, Ouzlar ile blgedeki, arasnda Krtlerin de bulunduu dier halklar arasnda
atmalar meydana gelmitir. Ouzlar blgede ilerlerken, Hasnavilerin de k gereklemi, Annaziler ykselie
gemitir. Seluk Beyi Turul'un blgeye saldrmasyla Annaziler de sonunda Seluklularn hkimiyetine girmitir.
Seluklularn ykselii, Malazgirt'teki baarlar sonras Ermenistan'n da hkimiyetlerine almas, blgedeki Krt
topluluklarnn ve hanedanlarn kne yol am, Krt topluluklarn yerini Trk topluluklar almaya
balamtr.[20] Sonraki dnemlerde Seluklularn Krt topluluklara kar eitli saldrlar olsa da, Krt ve Araplarn
zaman zaman Seluklu ordusuyla asker harektlarda yer aldklar da bilinmektedir.[20] Tarih kaynaklarda bu
dnemlerde Krtlerin ad sklkla Suriye ve evresindeki blgede gemektedir; nitekim Seluklu dneminin en nemli
olaylarndan birisi de Krdistan isminin ilk kez Seluklularca ortaya atlmas, Seluklu sultanSencer'in hkimiyetinde
resm Krdistan eyaletinin ortaya kmasdr.[20][21][22][23]
Baz Atabeylerin, zellikle de Atabeymameddin Zengi'nin fetihleri ve
gerek Krtlere kar gerek Krtlerle birlikte giritii atmalar Krt tarihi
ve corafyann ekillenmesinde nemli bir yer tutmu, genel olarak
blgedeki Trkler ile Krtlerin ilikileri gelecek dnemlerde scakln ve
nemini korumutur.[20] Nitekim, Krt kkenli olduu salam kantlara
dayananEyyb hanedanl ortaya ktnda ve zaman ierisinde kkl
Trk topluluklar Eyyb tebasna dahil olsalar da kendi topraklarnda
hkmetmeye devam etmilerdir; ZenglerinMusul'daki hkimiyeti buna
rnek gsterilebilir. zellikle Msr ve Suriye'de aktif olan Eyyblerin
ordusunun ounluu Trklerden olumaktayd. Bu durum hanedanln
Krt kimliini azaltmasa da hanedanlkla Krt gruplarn her daim ortak

Suriye, Halep'te bulunan

bir Eyyubisaraynn kalntlar.

yolda yrdkleri de sylenemez, hanedann tarihi boyunca eitli

nemli noktalarda baz Krt gruplarnn hanedana kar kt da bilinmektedir; rnein kendisi de Krt kkenli

olan[24][25][26]Selahaddin'in tahta kmasna eitli Krt gruplar kar kmt.[20] Kuzey Afrika, Arabistan, Suriye ve
Mezopotamya'daki nemli ve birou baarl fetihler sonrasnda hkimiyetini genileten Eyybler, Selahaddin'in
lmnden sonra hanedanln merkez bir ynetimden uzak olan farkl zerk blgeleri tek bir sultanlk altnda
birletiren sistemi[27] sonucu sorunlar yaanm, saltanat kavgalar ba gstermi, farkl glerin ortaya k,
rneinHarezmahlarn doudaki ykselii, daha sonra Yemen'in kaybedilmesi, Msr-Suriye ynetimsel ihtilaf ve
ayrmas gibi durumlar sonucu hanedanln gc ve etkisi gittike azalm, Memlklerin ykselii ve Msr'n
dmesiyle hanedanlk ke gemitir.
13. yzyl boyunca Krt topluluklar asndan en nemli gelime, Orta Dou'daki dier topluluklar iin olduu gibi,
Mool istilalaryd. Nitekim Harezmahlarn lideri Celaleddin Harezmah'n Moollardan kat Diyarbakr'da,
tahminlere gre byk olaslkla bir Krt tarafndan 1231'de ldrlmesinden sonra Moollar Diyarbakr ve Ahlat'
talan edip ykmlardr.[20] Diyarbakr daha sonra 1252'de tekrar talan edilirken, ahrizur 1245'te istila edilerek
yklm, Erbil ise bu dnem boyunca kez istila edilmitir.[20] Krtler genel olarak Moollara kar durmu, sklkla
Memlklerin yannda yer alm, Moollara kar direni hareketinde rol almlardr. Nitekim Memlk sultan Baybars'n
ordusunda Trk ve Araplarn yan sra Krtlerin olduu da bilinmektedir.[20][28] Her ne kadar Mool lhanllar ynetimi
altnda Krtlerden pek bahsedilmese de, Moollarn Krdistan blgesini 13. yzyln ilk yarsnda fethettikleri ve
ynetimleri altna aldklar, zellikle Erbil'de yllar boyu ihtilafn srd ve sk sk Krtler dahil olmak zere ehirdeki
etnik gruplar da iine alan ayaklanmalarn, katliamlarn ve genel olarak sorunlarn yaand, blgenin genel
durumunun Seluklu ynetimindeki durumuna gre geriledii bilinmektedir. Yine bu dnemde blgenin
bakenti Bahar'dan ememal'e tanmtr.[20]
Moollar sonrasnda Krtlerin yaad blgeler farkl Trk topluluklar, beylikleri arasnda ihtilaf meselesi olmu, bu
topluluklar zaman zaman Krtlerle birlikte alrken, zaman zaman Krtlere kar politikalar izlemilerdir. Bu
topluluklarn ierisinde Krtlerin zellikle Diyarbakr merkezli Akkoyunlular ile olumsuz ilikileri olmu, birok kaynaa
gre "Akkoyunlular sistematik bir ekilde nemli Krt airetlerini ortadan kaldrmlardr."[20]

Orta a sonlarndan 20. yzyla Krtler

16. yzylda kaleme alnm olan erefnameKrt tarihi asndan nemli
bir belgedir ve gerek o dnemin gerekse ncesinin olaylarna ve
gelimelerine dair birok bilgi sunmaktadr. Bilinen o ki 16. yzyl ile
birlikte blgedeki iki ana g olan Safeviler ve Osmanllarnarasndaki
ihtilaflar Krt topluluklarnn tarihi asndan ok byk nem arz
etmitir. zellikle ah smail'in baarl asker politikalaryla birlikte
birok Krt topluluu Safeviler hkumdarl altna girmitir; bununla
birlikte Safevi Devleti'nin bu topluluklarla ilikisi genellikle olumsuz
olmu, ii olan Safeviler dier ii Trk liderleri, Snni olan Krt
liderlerine deimilerdir.[20]
Buna karlk, Snni Trklerin bata olduu Osmanllar ise, Krtlere
kar daha yapc bir politika izlemi, blgedeki Krt liderleriyle
anlamalar yapm, daha sonra Safevilere kar gerekleen savalarda
ve sonrasnda blgedeki Krt topluluklarnn ounluunun desteini
almlardr. Nitekim bu destein alnmasnda ve Krtlerin Safevilere
kar Osmanl saflarna dahil edilmesinde kendisi de Krt olan Osmanl
siyasetilerinden dris-i Bitlisi nemli bir rol oynamtr.[20] Safevilerden
alnan blgelerde kurulan vilayetlerde Trklerin yan sra Krtlere de

19. yzyln ikinci yarsnda farkl

blgelerden geleneksel kostmleriyle Krtler:
sadaki el-Cezire yaniMezopotamya'dan bir
Krt, ortadakiMardin'den bir Krt, ve soldaki
de Diyarbakr'dan bir Krt oban.

nemli liderlikler verilmi, birou babadan oula geen bu nemli

derebeylik benzeri pozisyonlar daha sonra da devam etmitir.[20] 17. yzyln sonuna kadar Krtlerin blgedeki
konumu bu iki devletin ihtilaflaryla belirlenmi, sonunda Safevilerin tamamen malup olup Zagros Dalar'nn

tesinde kalacak ekilde blgeden ekilmesiyle gerek Krtler iin gerek blge iin yeni bir dnem balamtr. 17.
yzyldan itibaren zaman zaman geici srelerle blgede ran etkisi ve saldrlar grlse de, Krdistan blgesi
barndrd Krt halklar ile birlikte genel olarak Osmanl kontrolnde kalmtr. Genel olarak Krtler Osmanl
himayesinde Osmanl ile birlikte d etmenlere kar koymularsa da, ranllarn Krtlerle ilikisinin olmadn
sylemek yanl olur; rnein Nadir ah'n lmnden sonra ksa sreliine de olsa lkeyi yneten, Zend
hanedanna mensup Kerim Han olmutur.
19. yzyl ile birlikte ran - Osmanl gerginlii tekrar ykselmi, Krtlerin younlukta yaad blgelerden Zuhab
ve Sleymaniye bu gerilimin odak noktalar olmutur. 19. yzyldaki bir dier nemli gelime de Osmanl
topraklarndaki eitli Krt beylerinin ayaklanmasdr. 1830'lu yllarda Bedirhan Bey, Said Bey, smail
Bey ve Revanduzlu Muhammed gibi isimler ayaklanm, blgede nemli bir gce ulam, aldklar eitli
yerlerde Hristiyan topluluklar ve Ezid Krt topluluklar katledilmitir.[20] Ayn dnemde
eski sadrazamlardan Sivas valisi Reid Mehmed Paa ayaklanan Krtlerin zerine, blgeyi yattrmas iin
gnderilmitir. Uralar sonucu ayaklanmalarn nder ismi Muhammed Paa 1836 ylnda yakalanmtr. Bununla
birlikte blgedeki gerilim dalmam, aksine 1839'daki Nizip Muharebesi'nde Osmanl Devleti'nin yenilmesi sonras
blgede ayaklanmalar tekrar ba gstermi, 1843 yl dolaylarnda Cizre emiri Bedirhan Bey ile Hakkri emiri Nurullah
Bey ayaklanmtr. Bu dnemdeki nemli olaylardan biri de kendilerine uygulanan baskdan ikyetlenmi olan
Hakkrili Nasturilerin Nurullah Bey tarafndan katledilmeleridir.[20] 1840'larn sonuna doru Osmanl bunlarn zerine
bir ordu yollam, yenilen liderler srgn edilmitir. Krt ayaklanmalaryla ilgili nemli bir husus da, 19. yzylda
Osmanl ile sava ierisinde olan Rus ordularnda bir Krt alaynn tertip edilmesidir ki nitekim Krm Sava'nda
Ruslarn iki Krt alay seferber ettikleri bilinmektedir.[20] 1800'l yllarn sonunda Hakkri ve evresindeki blgede
tekrar Krt ayaklanmalar olmu, bu ayaklanmalar Osmanl tarafndan belirli bir sre ierisinde yattrlm, bu
dnemde ayrca Osmanl tarafndan Hamidiye Alaylar olarak anlan Krt alaylar kurulmutur ki bu alaylarn
kurulmas Krt airetleri arasnda ihtilafa ve hatta atmalara yol amtr.[20] Ayrca 1800'lerin banda Osmanl
topraklarnda bamszlk hareketinin glendii bir baka topluluk olan Ermeniler ile Krtler arasnda gelien iyi
ilikiler, 1800'lerin son yllarnda de gemi, eitli yerlerde Ermeni ayaklanmalarnn bastrlmasnda Krtler aktif
rol oynamlardr.[20]

ada Orta Dou'da Krtler ve Krdistan

Krdistan
Ana madde: Krdistan
Orta Dou'da Krtlerin tarih boyunca yaad coraf ve etnik
blge iin kullanlan Krdistan terimine ilk
kezSeluklular dneminde rastlanr;[29] 12. yzyldan itibaren
Seluklular, kendi hkimiyetlerinde olan, bugn gney Krdistan
olarak grlen ve o dnemde bir ynetim birimi olan
blgeyiKrdistan olarak anmaya balamlar ve bilinen
literatrde ilk kez Krdistanterimini kullananlar da onlar
olmulardr.[22][30] Seluklularn hkimiyetindeki Krdistan
ynetim blmnn tam olarak snrlarnn ne olduu, bu
CIA verilerine gre Krtlerin youn olarak
bulunduu blgeler (1992) Kaynak: Teksas niversitesi
Ktphanesi

blmn ynetimsel zelliklerinin ayrntlar gibi konular ok net

bilinmemektedir. Bununla birlikte bu hususlarda eitli kantlar
ve bilgiler de bulunmaktadr; rnein 1340 ylnda yazlm

olan Nezhet'l Kulub isimli eserde Krdistan vilayetine dair bilgiler yer almakta, vilayetin snrlar Arap Irak', Huzistan,
Pers Irak', Azerbaycan ve Diyarbakr olarak verilmitir.[31]
Seluklulardan nce blgede hkim olmu olan Araplarn blgeyi Krdistan olarak adlandrmadklar

bilinmektedir.[31] Krdistan teriminin Seluklularca ortaya atlmasndan nce Krtlerin yaad blgelere farkl adlar
verilmekteydi. rnein, Krtlerin ounlukta yaad blgelerden olan ve bugnk orta Krdistan'a denk gelen
blgeye el-Zavzandenmekteydi.[20] Bununla birlikte bu blgenin tanm pek kesin deildir; tam olarak nereden
balayarak nereye kadar uzand ok net deildir.
Bugn Krtler youn olarak Toros ve Zagros dalarnn kesitii, Mezopotamya'y da iine alan, Trkiye'nin Dou
Anadolu, Gneydou blgeleri, Irak'n kuzeyi, ran'n Krdistan, Bat
Azerbaycan, Kermanah ve Loristan eyaletlerinde yaarlar. Krtlerin younlukta yaadklar Orta Dou'daki bu blge
iin hlen Krdistan terimi de kullanlmaktadr. Azerbaycan'nZengilan, Lan, Kubadl ve Kelbecer rayonlarnda
yaayan Krt nfusu blge Ermenistan Silahl Kuvvetleri tarafndan ele geirildikten sonra Azerbaycann ilerine
gmek durumunda kalmlardr.[32] Ayrca glerle olumu bir Krt diasporas mevcutsa da, Krt nfusunun ezici
ounluu bu corafyada yaamaktadr; baz tahminler corafyadaki Krt nfusunu 22 milyon olarak telaffuz
etmitir.[33] Bununla birlikte birok kaynaa gre verilen rakamlar genellikle tahmindir; sonuta farkl tahminler baz
alnarak Orta Dou'da Trkiye, ran, Irak ve Suriye ile bunlara ek olarak Ermenistan'da bulunan Krt topluluunun
toplam nfusunun 20 milyonun zerinde olduu sylenebilir.[16]
Krtlerin diyar anlamnda olan Krdistan teriminin ilgili coraf blgeyi tanmlamaktaki nemi ve kullanmnn
tesinde, belirli bir etnik grubun ve kltrn yayld blgeyi tanmladn ve bu sebeple sosyal ve siyasal bir kavram
tekil ettiini ortaya atanlar da olmutur.[34] NitekimKrdistan terimi (Krt terimiyle birlikte) siyasal olarak 20. yzyla
kadar kullanlmamtr.[31]ada balamda Krdistan isminin kullanm eitli siyasi ihtilaflar beraberinde
getirmektedir; rnein Trkiye devleti geleneksel olarak Krdistan teriminin kullanmnn blc bir ima tadn ne
srmektedir.[35]

Trkiye
Ana madde: Trkiye Krtleri
Orta Dou'daki Krt topluluklarnn ounluunun Trkiye'de yaamasndandr
ki Trkiye Orta Dou'daki lkeler arasnda en byk Krt nfusu barndran lke
konumundadr.[16] Bununla birlikte Trkiye'deki Krt nfusun kesin says da
belirli deildir[16] ve eitli tahminler bulunmaktadr.[36] Devlet statistik
Enstits(2005'ten sonra 'Trkiye statistik Kurumu') tarafndan 1965'te
yaplan Genel Nfus Saymna gre 'te 31.391.421 olan Trkiye nfusunun
2.370.233'nn anadilinin Krte olduunu, ikinci dili dahil Krte bilen toplam
kii saysnn ise 2.820.231 olduu belirlenmitir.[37] Buna gre nfus kaydnda
Krtenin anadil ve ikinci dili olarak getii kii says toplam nfusun yzde
8,98'ine tekabl etmektedir. Bununla birlikte 1965 sonras nfus saymlarnda
ana dil mevzu bahis edilmedii iin daha gncel verilere nfus saymlar
dorultusunda ulamak mmkn deildir.[36][38]
Ancak genelde saymlarda Zazalarn da bu gruba dahil edilmesi karklara yol
amaktadr.[1]

Ar dann nnde bir Krt kz.

2000'li yllarn verilerine bakldnda, CIA'ye gre, Trkiye'de yaklak 14-15 milyon[5] Krt asll Trkiye Cumhuriyeti
vatanda yaamaktadr. Etnik gruplarla ilgili bir proje olan Joshua Project ise Trkiye'deki, Trke konuanlar dahil
toplam Krt nfusunun 14 milyon civarnda olduunu belirtmektedir.[4]
2007'de Milliyet gazetesinin KONDA'ya yaptrd ankette yz yze grme yaplan yaklak 50 bin kiinin %13,4'i
kendisini Krt olarak tanmlam ve 18 ya altndaki nfusun eklenmesiyle bu orann %15,68'e kp, toplam nfusa
adapte edildiinde Krt nfusunun 11 milyon 445 bin kii olabilecei tahmin edilmitir.[3]
Trkiye'deki Krtler Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu blgesine yaylm halde bulunur. Osmanl
dneminde Konya, Ankara, Krehir ve Aksaray gibi Anadolu'nun kylerine srlm (Orta Anadolu Krtleri Krte:

Kurdn Anatoliya Navn) ve Cumhuriyet

dnemindestanbul, zmir, Ankara, Adana, Mersin, Gaziantep, Antalya, Samsun ve Bursa gibi Trkiye'nin byk
kentlerine ve dier lkelere g etmilerdir. Ekonomik ve sosyal sebeplerle, lkenin grece daha gelimi olan
metropollerine yaanan glerin dnda, Cumhuriyetin ilk dnemlerinde yaanan isyanlar sonucu birok zorunlu g
de yaanm, 1990'larda blgedeki gerilimin artmas ve sklkla atmalarn yaanmas sebebiyle birok ky
boaltlmtr.[38]
Bu nedenle, zellikle Anadolu'nun batsnda yaayan Krt kkenli nfusun,
Dou ve Gneydou Anadolu'ya gre ok daha fazla olduu tahmin
edilmektedir; ancak yukarda belirtildii gibi, nfus saymlarnda vatandalk
esas alnd ve etnik kken sorulmad iin, Krt kkenli nfusun nerede daha
youn olduu konusunda kesin bir ey sylemek olanakszdr.[36] Ayrca
evlenmeler sonucu da nfus karmtr. Bir ksm Krt kkenli Trkiye
vatanda ise bata Almanya olmak zere, eitli Bat Avrupa lkelerine g
etmitir.
Trkiye Cumhuriyeti'nde de, Suriye ve ran'daki gibi Krt aznla ynelik eitli
yasaklar konulmu, resm bir asimilasyon politikas
yrtlmtr.[20][31][38][39][40][41]Baz sosyal bilimcilere gre asimilasyon
Geleneksel
kyafetleriyle VanlKrt kadnlar,
1973.

politikalar daha sonra ortaya kan, zellikle 1970'ler ve 1980'lerde ivme

kazanan Krt etnik kimlii bazl Krt milliyetisi akmlar beslemi, bunlarn
ortaya kmasna katkda bulunmutur.[31] Cumhuriyetin ilanndan sonra Krt
kimlii reddedilmi,[36] zellikle 1930'lar ve 1960'larda Krtlerin younlukta

yaad blgelerde bulunan Krte isimli birok yerleim birimi ve coraf enin ismi deitirilmi, Krte isimlerin
yerini Trke isimler almtr.[38] Bunun dnda kltrel alanda da deiiklikler yaplm, rnein Osmanl metinleri
ada Trkeye evrilirken veya kullanlrken bu metinlerde geen Krdistan, Krd gibi szckler yok saylm,
metinden karlm, Krt kkenli birok tannm Osmanl vatandann kkeninin Trk olduu ne
srlmtr.[38]Krt dilinden, Krte isimlere, Krt folklorne kadar kltrn birok alannda yasaklar
konulmutur.[36][41] Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki sklk Menderes dneminde bir miktar rahatlasa, asimilasyon
abalar azalsa ve eitli alanlarda zgrlkler artsa da, zellikle 27 Mays Darbesi sonras, yeni anayasann daha
geni haklar tanmasna ramen bu zgrlkler pratikte azalm, asimilasyon politikalar glenmitir.[41] Krt
kimliine ynelik hareket zellikle, 12 Eyll Darbesi sonrasnda artm; ak yerlerde Krte konuulmas sk bir
ekilde yasaklanm ve Krtlerin "Da Trkleri" olduu iddia edilmitir.[36][38][42]Asimilasyona ynelik olan ve bilimsel
temeli bulunmayan bu iddia[43][44][45][46] T.C. Genelkurmay Bakanl tarafndan desteklenmi, bu kurum tarafndan
bastrlan "Beyaz Kitap"'ta u aklama yer almtr:[42]

Dalarn yksek ksmlarnda, tepelerde yaz k erimeyen karlar vard. Gne anca zerleri buzlaan cams
parlak bir tabaka ile rtlrd karn yz. st sert alt yumuak olurdu. Bu karn stnde yrnnce, ayan bast
yer ieriye ker, 'krt-krt' diye ses karrd. Doulu Trkmenlere, Krt denmesinin nedeni buydu. Blclerin Krt
dedikleri, yksek yaylalarda, karlk blgelerde yaayan Trklerin karda yrrken ayaklarndan kardklar sesin
adyd aslnda.

Benzeri bir iddia da Krte iin ortaya atlm, Krtenin aslnn Trke olduu ve bu eitliliin corafi artlarla
yaam tarznn (dar ile temaslarnn az olmas) deiikliinden meydana geldii[47][48] ve Krtedeki ou
kelimenin Trke, Arapa ve Farsa kkenli olduu ileri srlmtr.[47][48] 12 Eyll'den sonra da Krtler Krt kimlii
ile ortaya kamamlardr; rnein 1991'deki Krfez Sava srasnda devletin resm televizyon kanalTRT Krtlere
Krt demektense, haberlerde "Irak'l etnik gruplar" deyimini kullanyordu.[49]1970'ler ve sonrasnda zellikle
1980'lerde younluk kazanan ve 1990'larda devam eden Krt ayrlk hareketi ile Trk Silahl Kuvvetleri arasnda
atmalar yaanm, Krtlerin younlukta yaad ve bu gruplarn faaliyetlerini younlatrd Trkiye'nin
gneydousunda kalan blgelerde olaanst hal ilan edilmitir.[36][41] 1990'larda "Krt meselesi" fikri reddedilmi,
rnein TOBB iin hazrlanan ve bu meseleyi ele alan 1995 tarihli rapor Dou Sorunu olarak

adlandrlmtr.[38] Nitekim sorunun "Dou Sorunu", "Gneydou Sorunu" veya "Terr Sorunu" olarak adlandrlmas
yaygnlk kazanm, askeriye tarafndan desteklenmi, 2000'li yllarda Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoan'n ilk
kez "Krt Sorunu" ifadesini kullanmas da zellikle balarda bu kesimlerde olumsuz tepkilere yol amtr.[50]
1996'da TRT, Krtlerin bir Trk boyu olduunu ve Krtenin uyduruk bir dil olduunu savunan bir program
yaymlad.[51] Bununla birlikte 1990'larda genel olarak Trkiye'de yaayan Krt aznln durumunda 80'lere ve
ncesine oranla rahatlama kaydedildi, Turgut zal Trkiye'de ilk defa resmen Krt kelimesini telaffuz etti ve Krte
konuma ve yayn yasa ksmen kaldrld.[52][53] 2000'li yllarla birlikte dier baz yasaklar da ksmen kaldrld, Krt
sorunu ak bir ekilde tartlmaya baland ve gerek Trkiye Cumhuriyeti devleti gerekse sivil toplum kurulular gibi
kurumlarca eitli almlar gerekletirildi;[39] rnein, 1 Ocak 2009 tarihinde, arlkl olarak Krtenin Kurmanci
lehesi ile yayn yapan TRT 6 yayn hayatna balad.[54][55] Kanaln alnda dnemin Babakan Erdoan Krte
baar dileinde bulunarak ilk kez kamuya ak olarak Krte konuan Trkiye Cumhuriyeti Babakan oldu.[56][57]
Trkiye'deki en byk Krt ayrlk hareketi Krdistan i Partisi (PKK) Trkiye bata olmak zere, Avrupa Birlii[58],
ABD[59] ve NATO[60] da dahil olmak zere 31 lke ve baz kurulular tarafndan terr rgt kabul edilmektedir.
Ayrlk ve militan rgtlenmenin yan sra parlamenter seimlere katlan eitli Krt partileri de olmu, bunlarn
birou PKK ile ilikileri olduu gerekesiyle kapatlm, bu siyasi gelenein son partisi olan ve 2009 yl itibaryla aktif
olan Demokratik Toplum Partisi (DTP)ne de ayn gerekeyle kapatma davas almtr.[61]

ran
ran'da yaayan Krtler ounlukla ran-Irak ve ran-Trkiye snrnda
yaamaktadrlar. Krtlerin younlukta yaad, ran Krdistan (Krte:
Kurdistan Iran) olarak da adlandrlan blge[62] Bat Azerbaycan, Krdistan
ve lam eyaletlerinin byk blmn kapsamaktadr. Gerek eitli Krt
hareketleri gerekse ran Irak Sava dolaysyla krsal kesimlerdeki Krt
nfusunun azald gzlemlense de, ayrntl aratrmalar yaplmad iin net
veya ayrntl bilgi mevcut deildir.[33]
Amerikan istihbarat kurumu CIA tarafndan ran'da Krt nfusunun toplam
nfusun %7'sini bulduu iddia edilmektedir. Ayn kuruma gre ran nfusunun
66.429.284 olduu gz nnde bulundurulursa bu oran (%7) 4 milyon 650 bin
civar bir say vermektedir.[63]Baz tahminlerse 8 milyon civarndadr.[33]
ran'da, baka lkelerden, rnein Trkiye'den farkl olarak Krt kimlii
reddedilmemi, bununla birlikte Fars kimlik st kimlik olarak vurgulanm ve
Krt kimlii Fars kimliine oranla daha alt bir kimlik olarak
sunulmutur.[64] rnein st ran kimlii vurgulamak adna Krte sklkla

ran'dan bir Krt kadn portresi;

19. yzyln sonlar veya 20. yzyln
balar.

Farsann bir lehesi olarak sunulmaktadr.[64] Krtlerin younlukta yaad

dier blgelerden farkl olarak ran'daki Krtlerin bir zellii de, ranllar iiyken,
Krtlerin genelinin Snni olmasdr. Bu farkllk ran'daki Krt kimlii asndan
nemli bir yer tutar.[64] Bununla birlikte zellikle Kermanah'ta yaayan Krt
nfusun nemli bir kesimi iidir; yine de bunlar genel Krt nfusta aznlk tekil
ederler ve Snni Krtler Krt nfusun yaklak %75'ini oluturur.[65]
ran'daki Krtler ve zellikle Irak'taki Krtler arasnda nemli bir etkileim olmu,
bu da edebiyat ve dil alannda kendisini gstermitir.[65] Benzeri bir etkileim
Trkiye'deki Krtler ile mmkn olmamtr; bunun en byk sebebi ran'daki ve
Irak'taki Krtlerin byk ksmnn ayn gney Krte lehesini konumalar ve
Krteyi Arap alfabesiyle yazmalardr; Trkiye'deki Krtlerde ise farkl bir kuzey

Krtlerin ostanlardaki (eyaletler)

yerleimleri ve genel nfus iindeki
oranlar, 2010

lehesi yaygndr ve Latin harfleriyle yazlmaktadr.[65] 1940'lardan bu yana

Krte ran'da resm olarak yasak olsa da, zellikle baz ranl radyolarn ksmen Krte yayn yapmalar gibi etkenler

sebebiyle geliimini srdrm, eitli Krte yaynlar gizlice yaymlanmtr.[65]

ranl Krtler ve ran'da Krt kltrnn geliimi asndan nemli bir nokta da, 19461947 yllar arasnda varln
srdren ve Mahabad Cumhuriyeti veya Krdistan Cumhuriyetiolarak anlan ksa sreli Krt devletidir. Cumhuriyet
Ocak 1946'da ilan edilmi[65] olsa da blge 1942 ylndan beri Krtlerin etkisi altndayd ve Krt komiteler eitli
ynetimsel ilevleri bir sredir karlamaktayd.[64]
1970'lerdeki devrimci hareketlerin birou, Krtlere ve Krtlerin hak taleplerine olumlu yaklam[65], Krtler bu
devrimci hareketlere destek vermi ve baz airet liderlerinin dnda Krtlerin ounluu 1979'daki devrimini de
desteklemilerdir.[66] Bununla birlikte devrim sonrasnda Krtlerin hak ve zgrlklerinde olumlu ynde bir deiiklik
olmamtr.[66]
ran'daki aktif ana Krt partileri, federal bir ran' ve bu balamda Krt ulusu haklarnn ve kimliinin tannmasn
savunan ran Krdistan Demokrat Partisi (KDP) ve Marksist Krt ileri Devrimci rgt (KOMALA)dr. ki partinin
grleri birbirinden farkl olsa da, ikisi de mevcut rejimin kartdr.[67][68] ran dahil blgede Krtlerin yaad birok
lkede aktif faaliyet gsteren bir baka Krt rgtlenme ise, zellikle Trkiye'de aktif olan PKK ile yaknlyla bilinen,
ayrlk Krdistan zgr Yaam Partisi (PJAK)dir. Bu rgt 2009 ylndaABD'deki Obama ynetimi tarafndan terrist
rgt olarak adlandrlm ve terr rgtlerine uygulanan yaptrmlar kapsamna alnmtr.[69]

Suriye
Suriye'deki Krt nfusu genellikle Suriye-Trkiye ve Suriye-Irak snrlarna yakn blgelerde, rnein Krte Sere
Kaniye olarak anlan Ayn el-Arab ve Krte iyay Kurmnc olarak anlan Cebel el-Ekrad ("Krtlerin Da")
blgelerinde, yaamaktadr.[33][64] Birok farkl kurum ve uzmann tahminine gre nfus 1 ila 2 milyon
arasndadr.[33][64][70]
Suriye hkmeti yaklak 120.000 kadar Krd, Kasm 1962'de yaplan zel bir nfus saymnda "Trkiye'den lkeye
yeni girmi yabanclar" olduklarn ne srerek saym d tutmu ve Suriye vatandalndan ayrmtr ki o
zamandan beri birok Suriyeli Krt vatanda haklarna sahip deildir ve Suriyeli kimlii, vatandal kendilerine
verilmemektedir.[64][71][72] Vatandalk haklarna sahip olmayan, saylarnn yaklak olarak eyrek milyon civarnda
olduu dnlen bu Krt nfusun yasal olarak evlenme, mlk edinme veya eitim grme gibi haklar
bulunmamaktadr.[72] Ayn zamanda Krt blgesini Araplatrmak iin bir Arap Kua ina edilmeye allm,
1963'te Baas Partisi hkmeti "Cezire'nin Arapln koruma" slogann kullanarak Araplatrma politikasn
srdrmtr.[64][73] rnein; 1975 ylna gelindiinde Krtlerin younlukta yaad Cezireblgesinden 300.000
kadarlk bir Krt nfus yerlerinden olmutur.[72] Bunlarn dnda Krt kltrne ynelik de birok devlet mdahalesi
ve yasak sz konusudur; Krtenin yaynlarda kullanlmas, resmi olarak konuulmas veya yazlmas, renim dili
olmas veya i mekanlarnda konuulmas yasaktr.[64] Her ne kadar uygulamada aksaklklar yaansa da, 1988
ylnda dnlerde Arapa olmayan arklarn sylenmesini ve alnmasn yasaklayan bir yasa kmtr.[64]
Her ne kadar Suriye'deki ilk Krt partisi olan Suriye Krdistan Demokrat Partisi 1957 ylnda kurulmu olsa ve yasal
olmamalarna, tannmamalarna ramen bugn birok parti varln srdryor olsa da Suriye'deki Krt hareket ile
Trkiye ve Irak'taki arasnda byk fark vardr.[64][71] Suriye'deki hareketin ounluu Suriye devletinin basksyla
ayrlk bir tondan zellikle uzak durmulardr;[71] Trkiye ve Irak'taki Krt hareketlerinin daha gl olmas da Krt
halkndan destein Suriye'dekilerden ziyade komu lkelerdeki Krt hareketlerine kaymasna sebep
olmutur.[71] Trkiye ve Irak ile karlatrldnda Suriye'deki Krt siyasal hareketinin olduka zayf olduu ve dier
iki lkeye oranla ok daha az ayrlk unsur kard sylenebilir.[72]

Irak
zerk blgeyle beraber Irak genelinde Krt nfusu Amerikan istihbarat CIA'ye gre toplam nfusun %15-20'lik bir
ksmn oluturur ki bu da, ayn kaynan 2009 yl iin verdii toplam Irak nfusu (28.945.657) ile karlatrldnda
4.341.848 - 5.789.131 aras bir Krt nfusa iaret eder.[74] Baz tahminlerse yaklak 5,2 milyon civarndadr.[33]

Irak'ta Krt nfusunun geneli Irak Krdistan zerk

Blgesisnrlar dahilinde yaamaktadr; Irak'n kuzeyinde
bulunan bu blgede yaayan Krt nfusun toplamda 3
milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.[33] Geri kalan
Krt nfusun byk bir ksm Badat'ta
yaamaktadr.[33] 1991 ylndan beridir Badatl Krtler,
2002 ylndan beridirse sregelen savatan ve sava
sonras Snni-ii geriliminden zarar gren Araplarn nemli
Trkiye snrna yakn
bir tarlada alan Irakl
Krt kyller.

bir ksm tehlikeden uzaklamak iin zerk blgeye g

etmi, bu sebeple zerk blgenin nfusunda deiiklikler
meydana gelmitir.[75][76]
Krtler 20. yzyl boyunca Irak'taki nemli bir siyasi ve

sosyal g olmu, I. Dnya Savandayenilen Osmanl Devleti'nin ekiliinden sorna

1919'da Mahmut Berzenci nderliinde ayaklanm, Irak'n Birleik Krallk Mezopotamya

Bir ABD askeri ile

Krtpemerge; Krt zerk
Blgesi bakenti Erbil'in
d, Austos 2005.

Mandas ynetim altndayken 1920'da Berzenci kendini "Krdistan ah" ilan etmi ve
birka kez ayaklanm (1923 ve 1932'de), bu ayaklanmalar g kullanlarak bastrlmtr. Bu ilk dnemle birlikte Irak
Krtleri arasnda zellikle Barzani aireti ne km ve Irak'taki Krt halknn haklar ve bamszl iin almtr.
Nitekim bu almalar yznden airetin etkili lideri Mustafa Barzani 1945'te srgne gnderilmi, Barzani bir sre
ran'daki Mahabad Cumhuriyeti'nde kalm, bu devletin 1946'da son bulmasyla SSCB'ye gemitir. 1958'de Irak'ta
yaanan darbe sonras darbeyi gerekletiren Abdlkerim Kasm Krtlerin siyasi gcn kullanmak amacyla, belirli
bir oranda otonomi sz vererek Barzani'yi Irak'a geri davet etmi, fakat sonrasnda otonomi sznn
gerekletirilmemesi zerine Krtler ile Irak ynetimi arasnda yeni atmalar patlak vermiti. Her ne kadar bu arada
baka darbeler yaansa ve zaman zaman eitli atekesler imzalansa da genel olarak anlamazlk ve atmalar
devam etmitir. 1968'de Baas Partisi'nin darbeyle iktidara gelmi, bir sre Krt hareketi ile olan atmalar
srdrseler de sonunda bar imzalamay semilerdir. 1974'te Irak ynetimi Krtlere kar yeni bir saldrya gemi,
bu sefer ran ile anlaarak ran'n daha nceden Krtlere yapmakta olduu yardm da sonlandrmtr. Bunun
karsnda Barzani birok yandayla birlikte ran'a kaarken Krt hareketinden birok kii de toplu olarak teslim
olmutur. Bu dnemde Krtlerin younlukta yaad birok blge, zellikle de petrol zengini olan blgeler, devlet
eliyle Araplatrlmtr. rnein 1978-1979'da 200.000 kadar Krt zorla lkenin baka yerlerine srlmlerdir.[77]
Irak ynetiminin Krt kart politikalar
1980'lerle birlikte hz kazanm, ran Irak
Sava srasnda da iddetli bir ekilde
devam etmi, 1986'da balayan ve
1989'da son bulan Enfal
Operasyonu dahilinde 100.000 ile 150.000
(ve daha fazlas) civarnda Krdn
katledildii tahmin edilmi,[64][78] Krt
halka kar kimyasal
silahlar

kullanlmtr;[79]

rnein Halepe

Irak Krt Ulusal Halk Dans Topluluu'nun

bir dans gsterisi. 2007.

Katliam olarak da anlan ve Mart 1988'de

Krt zerk
Blgesi'nden bir renci.
2007.

gerekleenHalepe'ye zehirli gaz saldrsnda 3200-5000 kii olay annda lm, 700010000 kii yaralanmtr.[78] Birinci Krfez Sava sonrasn 1991'deki ayaklanmalarla
birlikte, 1970'den beri kt zerinde geerli olan Krt zerk Blgesi de facto olarak da

zerklik kazanm, BM'nin korumas altna girmitir. Bununla birlikte 1990'larda blgedeki gl iki Krt
partisiKrdistan Demokrat Partisi ve Krdistan Yurtseverler Birlii arasndaki gerginlikler trmanm ve i atma
gereklemitir. Bu atmalar gerek eitli programlarn olumlu etkileri gerekse ABD'nin dorudan mdahaleleri ve
arabuluculuu ile birlikte 1998'de sona ererken,[80]petrolden gelen kazan blgenin refah dzeyinin artmasna sebep

olmutur.[81]
Bahar 2003'de balayan kinci Krfez Sava'nda Krt pemergeler okuluslu Koalisyon Gleriyle birlikte yer alm,
sava sonras oluan Irak hkmetinde Krtler nemli bir rol oynam ve mdehle sonras ilk Irak Bakan nde
gelen Krt politikac Celal Talabani olmutur. Sava sonrasnda Krdistan zerk Blgesi lkenin kalanna oranla
olduka sakin bir siyasi ve sosyal atmosfere sahip olmu ve bazlarnca "Irak'n sviresi" olarak anlmtr.[82] Gerek
blge gerekse blgenin bakenti Erbil birok sosyal ve ekonomik gelimeye konu olmu, rnein inaat sektrnde
patlama yaanmtr.[82][83][84] Blgede 2003'den beri birok niversite alrken, bata Krte olmak zere Krt
kltrnn ou unsuru zerine birok gelime kaydedilmi, saysz etkinlik yaplmtr rnein 2005 yl itibaryla
blgedeki be devlet niversitesi Krte eitim vermektedir.[85]

Ermenistan
Ermenistan'da Amerikan istihbarat CIA'ye gre Ermenistan nfusu 2009
itibaryla tahminen 2.967.004 iken, Krt nfs bunun %1,3'n oluturur ki bu da
38.571 gibi bir sayya tekabl eder. Ermenistan'daki Krt halknn
ounluu Ezidilerden olumaktadr. [86]Bununla birlikte, Sovyetler Birlii'nin
dalm sonras Ermenistan'daki Krtlerin kltrel imtiyazlarnn ellerinden
alnmas sonucu blgede sregelen bir g eilimi gzlemlenmitir ve yllar
ierisinde Ermeni Krtlerinin byk bir blm Ermenistan' terk etmi,
zellikle Rusya ve Bat Avrupa'ya g etmitir.[33][87]

Afganistan
Krtler, zamannda Safevi hkmdar ah Abbas tarafndan binlerce Krdn

Kafkas Dalarnda Krtsvariler,

1915.

srgne gnderildii ran'n kuzeydousunda kalan blge bata olmak zere,

gnmz Afganistansnrlarndaki blgelerde 1500'lerden beri yaamaktadrlar.[88] Zamannda srgne
gnderilmilerin ounluu nihayetinde Afganistan'n ilerine ilerlemi, Herat ve dier bat Afganistan ehirlerine
yerlemilerdir. 16. yzylda Afganistan'daki Krt kolonilerinin nfusu on binleri bulmaktayd.[65] Baz Krtler
Afganistan ierisinde yksek siyasi makamlara erimilerdir; rnein Ali Mardan Han 1641 ylnda Kabil valisi
olmutur.[89] Blgedeki Krtler, Afganllarn Safevi hkmdarlaryla olan ihtilaflarnda Afganllarn yannda alm, daha
sonralar dier blgesel glerle olan ihtilaflarda da bu tutumu devam ettirmilerdir.[90]Gnmzde Afganistan'da
yaayan Krtlerin saylarna dair kesin bir rakam sz konusu deildir; bununla birlikte Paris Krt Enstits takriben
200.000 civarnda Krt bulunduunu iddia etmektedir.[9] Afganistan Krtlerinin Krteyi muhafaza edip etmedikleri ise
bilinmemektedir.

Krt diasporas
Krt diasporas Krdistan olarak anlan ve Orta Dou'da bulunan coraf blge dndaki Krt topluluklarn
tanmlamaktadr ve genel olarak Trkiye, ran, Irak ve Suriye snrlarnda kalan coraf blgedeki zellikle 20. yzyln
sonlarna doru gelien siyas atmalar ve ihtilaflar sebebiyle gerekleen glerin bir sonucudur.[15]
Gler sonucu oluan Krt diasporas zellikle Bat Avrupa'da younluktadr; Bat Avrupa dnda zellikle Orta
Dou'nun farkl blgelerinde (Krtlerin younlukta yaad Krdistan blgesi hari), Orta Asya ve Kuzey Amerika'da
kayda deer Krt topluluklar bulunmaktadr.[15][33]
Paris Krt Enstits'nn verdii verilere gre Almanya'da 500.000 - 600.000, Fransa'da 100.000 - 120.000,
Hollanda'da 70.000 - 80.000, svire'de 60.000 - 70.000, Belika'da 50.000 - 60.000, Avusturya'da 50.000 - 60.000,
sve'te 25.000 - 30.000, Birleik Krallk'ta 20.000 - 25.000, Yunanistan'da 20.000 - 25.000, Danimarka'da 8.000 10.000, Norve'te 4.000 - 5.000, talya'da 3.000 - 4.000,Finlandiya'da 2.000 - 3.000, Amerika Birleik Devletleri'nde
yaklak 15.000 - 20.000 ve Kanada'da 6.000'i akn Krt yaamaktadr.[9] Diasporalar Ansiklopedisi (Encyclopedia of

Diasporas) de diaspora dalmn, Paris Krt Enstits'nn

saylarna benzer saylarla ifade etmitir.[15] Orta Dou'da,
Lbnan ve srail'de de kayda deer Krt topluluklar
yaamakta[33], Lbnan'daki Krtlerin saysnn 75.000 - 100.000
arasnda olduu,[15] srail'deki Krt Yahudilerin saysnnsa
yaklak olarak 100.000 civarnda olduu tahmin
edilmektedir.[33] Ayrca 20. yzyln ikinci yarsnda Sovyetler
Birlii saylar 500.000 olduu sanlan bir Krt topluluuna ev
sahiplii yapmaktayd; bununla birlikte Sovyetler Birlii'nin
dalmas sonras blgedeki Krt topluluklar, gerek blge iinde
gerekse blge dnda, farkl yerlere g etmilerdir. Bunun

Almanya'nn Hamburg kentindeki bir Krt

mitinginden grnt; 1996.

balca sebepleri arasnda Sovyetler Birlii'nin dalmas

sonras yaanan Kafkaslarda oluan bamsz cumhuriyetlerdeki, zellikle de etnik temellere dayanan, silahl
atmalar byk bir rol oynamtr.[33] Bugn byk blm gm olan Ermenistan Krtleri'nin yan sra
Azerbaycan, Krgzistan, Grcistan gibi lkelerdeki Krtler de byk oranda gme eilimindedirler; blgede g alan
lkelere rnek olaraksa Kazakistan ve Rusya verilebilir.[33] Blgedeki Krt topluluklar hakknda az sayda gvenilir
bilgi bulunmaktadr.[33]
zellikle Avrupa'daki ilk Krt topluluklarnn gemii daha erken dnemlere dayandrlabilse de, genel olarak Krt
diasporas zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda yaayan birok siyas gelime, silahl ihtilaf, sava, iddet olay ve
ykm sebebiyle olmutur. rnein, 1946'da Krt Cumhuriyeti'nin ran tarafndan malup edilmesi sonrasnda
blgedeki birok Krt Irak'a ve Sovyetler Birlii'ne kamtr. 1950'lerde gerekleen, 1953 tarihli ran'daki darbe ile
1958 tarihli Badat'ta gerekleen durumlar mltecilere yol am; ran'daki sonrasnda baz Krtler Sovyetler
Birlii'ne ve Doru Avrupa'ya kaarken, Badat'taki sebebiyle baz Krtler Birleik Krallk'a ve ran'a kamtr.
Sonrasnda zellikle bamsz bir Krt devletini hedefleyen hareketlerin yenilgisi sonucu birok Krt Avrupa ve Kuzey
Amerika gibi blgelere, Bat'ya iltica etmitir. Saylarnn 200.000 civar olduu tahmin edilen bu mlteci gruplarnn
Bat'daki Krt diasporasnn temelini oluturduu ve ilk kalc Krt topluluklar olduu dnlmektedir.[15] 1990'lara
doru Irak'taki Krt kylerinin ykm da Krt diasporasnn geliiminde nemli bir rol oynam birok Krt lke dna
kmtr. Trkiye'de 1980 Asker Darbesi ve sonrasnda ortaya kan ve etkinliini hlen koruyan Krt ayrlk
hareketi ve bu ortaya kan atmalar ve iddet olaylar sonucu birok Krt bata Avrupa olmak zere Bat'ya g
etmitir.[15] Ayn zamanda gerek zorunlu ehirleme gerekse iddet olaylar sebebiyle lkesi iinde yerinden edilen
kiilerin saylarnn 1.7 milyon[91] ile 2,5 - 3 milyon[92]arasnda olduu tahmin edilmektedir.
Genel olarak Krt topluluklarnn yaadklar lkelerdeki asimilasyonuna ynelik abalar Krt topluluklarnda birok
kart hareketin domasna sebep olmu, meydana gelen iddet olaylar ve atmalar, ran'da 1979'dan, Trkiye'de
ise 1984'ten bugne kadar varln korumu ve korumaya devam etmekteyken Irak'ta 1961'den 2003'e kadar
varln srdrmtr.[15]
Bununla birlikte Krt diasporasnn oluumundaki tek faktr tarih coraf blgelerindeki ihtilaflar ve siyasi gelimeler
deildir: zellikle ekonomik skntlar ve dnya ekonomisindeki eitli olaylar Krt diasporasnn oluumunda nemli
bir yere sahip olmu; rnein 1960'larda Bat Avrupa'da gerekleen ekonomik patlama blgeye birok Krt
topluluun gmesine sebep olmutur.[15]
Krt diasporas Krt kltrne nemli katklarda bulunmu, zellikle 1990'larla birlikte alan Krt yayn kurulularyla
birlikte Krt medya kltrnn temellerini atmtr. Bununla birlikte Krt diasporasndaki farkl yaynlar ve etkinlikler
sklkla bu yayn ve etkinliklerin bandaki Krt gruplardan etkilenmitir. Krt kltrnn farkl lkelerin snrlarndaki
Krt topluluklarnn o lkedeki eilimler sebebiyle farkl birok eilimi iinde barndrmas bu adan nemlidir; rnein
birok Krt dili lehesinin mevcut olmasnn yan sra Krt dilleri, farkl lkelerde, farkl alfabeler tercih edilerek
yazlmaktadr. Latin harflerini kabul etmi ve resm dili olan Trke iin Latin harflerinin kullanan Trkiye'deki Krtler
de Krt dili iin Latin harflerini kullanma eilimindeyken, tam tersinin sz konusu olduu ran ve Irak'taki Krtler daha

ziyade Arap harflerini

kullanrlar. Bunun Krt
diasporasnn
etkinliklerindeki bir
davurumuna u rnek
verilebilir: Birleik
Krallk'ta, 1995'te kurulmu
olan Med-TV, byk
oranda Trkiye kkenli
Krt asll Alman gazeteci-yazar
Mely Kiyak

Krtlerin ynetiminde
olmasnn bir sonucu
olarak, Kurmanci lehesini

Krt mzisyen ivan Perwer'in sve'teki bir

konserinden grnt.

ve Latin harflerinin kullanmn benimsemitir.[15] Diasporann

blnd devletlerin de yardmlaryla Krt diasporas birok kltrel yaynn kayna olmu, bu hususta genellikle
Orta Dou'daki ana Krt topluluklarn gemitir. rnein sve'te 1971 ile 1997 tarihleri arasnda Kurmanci dilinde
402 eser baslmtr.[93] Bunda Orta Dou'daki ana Krt topluluklar zerindeki eitli kltrel basklarn da etkisi
olmutur; rnein Krt diline dair eitli yasaklar Trkiye ve Irak gibi lkelerdeki Krt dilindeki yaynlarn nn
kesmitir. Bununla birlikte 1990'lardan itibaren bu yasaklarn bertaraf edilmesi tersi ynde etki etmi ve Trkiye ve
Irak'ta Krt dilindeki yaynlarn saylar artarken, diasporann baz yaynlarnn dt veya yayn merkezlerinin Orta
Dou'ya tand bile gzlemlenmitir.[15]
Krt sosyal yaps Krt diasporasnda da etkinliini srdrmtr. Ayrca Krt diasporasnn oluum srecinde, farkl
zamanlarda farkl sosyal gruplardan Krtlerin lkelere gelmesi nemli bir konudur. rnein 1970'lerin ortalarna kadar
Bat'daki Krt diasporasnn ounluu ya ii statsyle gelmi kiilerdi (Almanya'daki "konuk ii" olgusu) ya da
siyasi mltecilerdi ki bu ikinci grup, yani siyasi mlteciler, sklkla orta snf mensubu kimselerdi. Bununla birlikte
1970'lerin ortalarndan itibaren bir deiim balam, rnein iftiler ve bunlarn yan sra bir dnem gerilla olarak
savam kiiler de blgeye gelmi ve byk lde diasporann oluum srecine katlmtr.[15] Bat medyasnda
dikkat ekmi ve birok kere konu edilmi bir baka konu da ataerkil Krt sosyal yapsnn Krt diasporasndaki eitli
sonulardr; rnein zellikle kadna kar iddet ve namus cinayetleri Bat'da tartma konusu olmutur.[15] Benzeri
sosyal yapya sahip dier aznlklarda da[94], rnein Trklerde[95][96], benzeri namus cinayetleri gereklemi ve
bunlar da Bat medyasnda yank bulmutur.

Avrupa
Krt diasporasnn en byk blmn Avrupa'daki Krt topluluklar oluturmaktadrlar. Kta Avrupas'ndaki Krt
diasporasnn yaklak %55'nin Trkiye'den gelmi gmen ve mltecilerden olutuu tahmin edilmektedir.[33] Kta
Avrupas'ndaki Krt diasporasnda Trkiye kkenliler yaygnken, Birleik Krallk'taki Krt topluluu byk oranda Irakl
Krtlerden olumaktadr.[33]
Avrupa'daki Krt topluluklarnn kkeni 19. yzyln sonlarna kadar srlebilir; rnein balangta 1898'de Kahire'de
kurulmu olan ilk Krt gazetesi, Krdistan, eitli basklar sonucu Cenevre'ye daha sonra da Birleik Krallk'a
tanmtr.[15] Bununla birlikte Avrupa'daki Krt varl kk saylarda kalm, 20. yzyln ilk dnemlerinde de etkin
bir sayya ulalmamtr. Bununla birlikte zamanla Avrupa'daki saylar artan Krt topluluu zellikle 20. yzyln ikinci
yarsnda blgede etkin bir aznlk haline gelmi rnein 1948'ten itibaren bir sre boyunca Paris'te Bulletin du Centre
d'tudes Kurdes isimli yayn yaymlamtrlar.[15] 1960'lardaki Avrupa ekonomisinin bymesiyle birlikte bata
Almanya olmak zere birok Avrupa lkesine birok Krt ii olarak gitmi ve yerlemitir. Avrupa'daki Krtlerin
says, dier yerlerdeki Krt diasporas gibi, Orta Dou'daki eitli sebeplere dayanan, birbiriyle bantl veya
bantsz birok iddet olay, sava ve ykm sebebiyle sonraki yllarda giderek artmtr. Zaman iinde Avrupa'daki
Krt diasporas birok kltrel ve siyasi faaliyette bulunmu, rnein eitli TV kanallar kurmu, byk konserler gibi

sanatsal etkinlikler tertip etmi ve Avrupa siyasi arenasnda yer almlardr. rnein Krt siyasetiFeleknas
Uca Almanya'dan Avrupa Parlamentosu milletvekili olmutur.

Kuzey Amerika
ABD ve Kanada'da 22-27 bin dolaylarnda Krt yaamaktadr; bunlarn ounluu (yaklak 15-20 bini) ABD'de
ikmet etmektedir.[15] Kuzey Amerika'da yaayan Krtler kendilerini bu blgede temsil etmek adna, 1988 ylnda, kr
amac gtmeyen bir kurulu olarak Kuzey Amerika Ulusal Krt Kongresi'ni (Kurdish National Congress of North
America) kurmulardr.[97] Benzeri bir ekilde Kuzey Amerika'da yaayan gen Krtleri temsil etmek ve bu genlere
ynelik faaliyetlerde bulunmak adna kr amac gtmeyen bir baka rgt, Krt Amerikan Genlii (Kurdish American
Youth) kurulmutur.[98] Bunlarn dnda Kuzey Amerika'da bulunan Krtler, Avrupa'dakiler gibi, eitli medya
organlar, rnein Krt bak asn ve haberlerini yanstan eitli internet siteleri gibi, kurmulardr.

Orta Asya
Sovyetler Birlii'nin dalmas sonrasnda Kafkaslardaki Krtlerden bir ksm Orta Asya'daki devletlere g etmi, Orta
Asya'daki devletlerde hli hazrda bulunan Krtlerde de eitli g eilimleri gzlenmitir.[33] Bugn Orta Asya'daki
eitli devletlerde bulunan Krtlerin toplam nfusunun 100 bini at tahmin edilmektedir; Kazakistan'da 30 bin civar,
Trkmenistan'da 50 bin civar, Krgzistan'da 20 bin civar, zbekistan'da 10 bin civar, Tacikistan'da ise 3 bin civar
Krt nfusun bulunduu dnlmektedir.[15] Bununla birlikte net saylar tartmaldr; rnein Kazakistan'da resm
olarak 46 bin civarnda Krdn yaad belirtilir, fakat lkedeki Krt topluluu saylarnn bunun ok zerinde
olduunu iddia etmitir.[99]

Uzak Dou
Baz Krtler Trkiye'deki iddet olaylarndan dolay[100] Japonya'ya snmlardr. Ancak imdiye kadar Japonya
hkmeti tarafndan siyasi mlteci olarak kabul edilen Trkiye kkenli Krt yoktur.[101] "Warabistan" olarak
anlan Saitama li ( Saitama-ken) Warabi kenti (Warabi-shi)nde youn olarak
oturmaktadrlar.[102][kaynak belirtilmeli]

Dil
Ana madde: Krte
Krte, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-rani kolunun kuzey-bat rani grubuna ait bir dildir. Her ne kadar eitli bilim
insanlar ve Krt milliyetileri ada Krtenin, ran-ncesi ncesi kalntlara sahip olacan umut etmi veya iddia
etmi olsalar da, bilimsel olarak bunu gsteren hibir kant bulunmamaktadr.[103] ran diller, zellikle de Krte
uzman olan David MacKenzie, eitli fonolojik tahliller sonrasnda, Krteyi kken asndan proto-Beluci ve Farsa
arasna koyar ve Krte ile Beluci dili arasnda yapt karlatrmalarla, proto-Krtenin Gney Farsas ile olduka
yakn temas halinde olduunu ileri srer[103]
Krte, dnyada tahminen 16[104][105][106]-26 milyon[107] insan tarafndan konuulmaktadr.Encyclopaedia
Britannica'ya gre Krtenin iki ana lehesi vardr: kuzey lehesi olarak Kurmanci ve merkez lehesi olarak
Sorani.[108] Oxford'un yaymlad Uluslararas Dilbilim Ansiklopedisi (International Encyclopedia of Linguistics) de bu
ekilde bir ayrma gitmitir.[109] Kurmanci zellikle Musul'dan Kafkaslara doru olan blgede yerlemi Krt halklar
tarafndan konuulurken, Sorani Urmiye'den Krdistan coraf blgesinin daha gneyde kalan blgelerine kadar
uzanan bir corafyada younluktadr. Ayn kaynaa gre,Zazaca ve Goranice de Krtenin alt-leheleri
saylmaktadr.[108] Bununla birlikte, hangi dillerin Krtenin lehesi kabul edilip edilemeyecei tartma konusu
olmutur. rnein, baz kaynaklara gre Zazaca bir lehe deildir.[110] Oskar Mann Zazacann bal bana bir dil
olduunu yapt derleme,aratrma ve incelemelerle kantlamtr.Oskar Mannn 1903ten 1907ye kadar yapt
aratrmalarn ilerletip kitap haline getiren Karl Hadank, Die Mundarten der Zz adl bilimsel eseri 1932 ylnda
kitaplatrmtr. Bylece ranolojidilbilimde Zaza dili bugne kadar dilbilimcilerin hemfikirliliiyle balbana bir dil

olarak tannma durumunu korumakta.[111] Zazacay Krte lehesi olarak ele alanlar genelde Goranice ile birlikte
nc bir lehe kolu, gney lehe kolu gibi grrler.[112] Ortaya atlm Gney Krte leheleri gruplandrmalarndan
biri de yledir: Kelhuri, Feyli ve Goranice. Zazacadaki durumun bir benzeri Goranice iin de geerlidir; Goraniceyi
Krtenin bir lehesi olarak deil de ayr bir dil olarak gren dilbilimci mevcuttur.[103]
Krtenin en yaygn konuulan lehesi olan Kurmancinin yaklak olarak 15-17 milyon kii tarafndan konuulduu
tahmin edilmektedir.[113] Trkiye bata olmak zere Suriye, Ermenistan ve Azerbaycan gibi lkelerde yaayan
Krtlerin ve bu lkelerden gm olan Krt diasporasnn ounluu Kurmanci konuur. Kurmanci ayrca ran ve
Irak'taki Krt topluluklarnda nadiren konuulur; Irak ve ran'daki Krtlerin ounluu Sorani lehesini konumaktadr.
Sorani lehesinin Irak'ta yaklak olarak 4-6 milyon kii tarafndan, ran'da ise yaklak olarak 5-6 milyon kii
tarafndan konuulduu dnlmektedir.[113]
Krte, Irak'ta resm dil stats kazanmtr.[74] Suriye'de ise Krte yasaklanmtr ve rnein Krte yayn
yaplmas yasaktr.[114] ran'da resm dil statsne sahip olmasa da yasakl deildir; Krte yayn retilmesi
serbesttir. Her ne kadar Krte yerel gazete ve benzeri yaynlarda kullanlsa da, okullarda
kullanlmamaktadr.[115][116] Bunun da etkisiyle, ran'daki baz Krtler ana dillerinde eitim grmek amacyla Irak'a
gitmilerdir.[117] Trkiye'de Krte uzun yllar yasakl kaldktan sonra 90'l yllarla birlikte yasaklar ok az da olsa
gevemitir. Krte Trkiye'de resm dil statsnde olmamasna[5] ve lkenin ana yasasna gre Trke dnda
herhangi dilin eitimde kullanlmasnn yasak olmasna[118] karn, zel televizyonlarda eitli birok snrlamalar
dahilinde Krte yayn yaplmasna 2006 ylndan itibaren izin verilmi, 2009 ylnda ise devletin resm televizyonu
olan TRT, 24 saat Krte yayn yapan bir kanal (TRT 6) amtr.

Krt edebiyat
Ana madde: Krt edebiyat
Krt edebiyatnn balangc tartmal ve mulaktr zira slam ncesi Krt edebiyatna dair hibir bilimsel bulgu ve
bilgi yoktur.[52] Bunun sebebi olarak akademisyenler eitli fikirler ne srmlerdir. zerinde fikir birlii olan
sebeplerden biri: Krtlerin yaad blgenin coraf konumu sebebiyle Dou ve Bat arasnda kalmas, sklkla
istilalara ve istilaclara sahne olmas ve bunun sonucu olarak birok ykm yaam olmasdr.[52] Bununla birlikte,
zellikle slam sonrasndaki dneme dair bilgiler bu dnemde yaam birok Krt yazarnn varlna iaret eder. Bu
yazarlarn hepsi Krte eserler vermemilerdir; blgenin kltrel eitliliinin bir sonucu olarak dier farkl etnik
gruplarn yazarlar gibi Farsa, Arapa ve zaman ierisinde Trke eitli eserler kaleme almlardr.[119] Bunlara bir
rnek, 13. yzylda yaam ve eserlerini Arapa kaleme alm olan Krt tarihi ve biyografi yazar bn elEsir'dir.[52] Krt edebiyatnn erken dnemlerinde Krteye arlk vermi edebiyatlara dair pek fazla bilgi bugne
ulamamtr ve bu kiilere Krtler hakknda yazlm olan eski eserlerde pek rastlanmaz; rnein Bitlisli eref Han'n
Krt tarihini anlatt erefname isimli eserinde herhangi bir Krt airine rastlanmaz.[120] Bazlarna gre Krt
edebiyatnn ilk tannm airi olan[116] ve 15. yzylda yaam olduu dnlen Ali Hariri'den erefname'de
bahsedilmez; bununla birlikte 17. yzylda yaam olan tannm Krt airi Ahmed-i Hani kendisinden bahseder.
Ahmed-i Hani'nin bahsetmi olduu dier iki air deMolla Ahmed-i Cezir (Melay Cizr; 1570-1640) ve Faki
Tayran'dr (Feqy Teyran; 1590-1660). Sufi olan Ahmed Cezir ismini memleketi olan Cizre'den almaktadr; nitekim
yllarca Cizre'deki Kzl Medrese'de (Medresa Sor) ders vermitir.[119] Divan, Dwan Melay Cezr, bugn hl
okunmaktadr ve 100'den fazla iir, birka tane de rubai barndrr. Bugne ulam tek eseri olan divan, youn Sufi
imgeler tar ve olduka metafiziksel bir iir rnei sunar ki iirleri bu tr (metafiziksel konulu) yaznda nl olan ranl
air Hafz'n eserleriyle karlatrlmtr.[119] Ahmed-i Hani'nin zikrettii bir dier isim olan Faki Tayran Ahmed Cezir
ile ayn dnemde yaamtr ki bu iki airin birbirleriyle tant bilinmekte, Hakkarili olan Faki Tayran'n Cizre'de
Ahmed Cezir'den ders ald dnlmektedir.[121] Eserlerinde zellikle Krt folklornden eler arlkta olan Faki
Tayran'n Qewl Hesp Re (Siyah Atn lm), x Senan (Senan eyhi) ve Qiseya Bersiyay (Bersiyay'n
yks) adndaki eserleri en nemli yaptlardr.[122] Faki Tayran'n 17. yzylda Krtler ile Safeviler arasnda
gereklemi olan Dimdim Sava'na dair eseri ise birouna gre bu savan ilk edeb anlatsdr ve bugn hlen

okunan epik bir eserdir.[123] Ahmed Hariri, Cezir ve Tayran gibi isimleri, Krt edebiyatnn en nl eserlerinden
olan,[124] Mem Zn ("Mem ve Zin") isimli klasik, epik iirinin nsznde zikreden Ahmed-i Hani veya Ehmed Xan,
Krt edebiyat asndan ok nemli bir rol oynam ve genel kanya gre eserlerinde Krt bamszlndan
bahseden ilk Krt airi olmutur.[116] airin nl eseri Mem Zn, Mem ile Zn isimlerindeki iki a konu eden
bir mesnevidir ki Sufi eler de tar.[125]
Bunlarn dnda, din bir akm olan Ehl-i Hakk tarafndan tercih edilen Gorani
dilinde (Goranicede) Krt edebiyat asndan nemli birok eser kaleme
alnmtr. zellikle bugnk ran Krdistan'nda kalan blgede etkin olmu
bamsz Krt liderleri Goraniceyi ncelemitirler ki bu da bu dilde edeb
eserlerin verilmesine ve bu dilde yazmay tercih eden airlerin tremesi yardmc
olmutur; rnek olarak 14. yzylda yaam ve bu dilde eserler vermi Molla
Perian (Mele Peran) zikredilebilir.[52] Nitekim bu dil etkinliini uzun bir sre
devam ettirmi ve rnein 19. yzylda yaam olan bir baka air
Molla Abdrrahim Mevlevi (18061881) de bu dilde eserler vermitir.
Ayrca, Bat'da Sleymaniye ve evresinde de 18. yzylla birlikte blgedeki
egemen Krt siyasi isimlerin tevikiyle Sorani dilinde edeb bir geliim ortaya
kmtr.[52]
19. ve 20. yzyllarda Krt edebiyat, Krt dili ile birlikte, zellikle yazl Krt
edebiyat, ok byk bir ilgi ve gelimeye sahne olmutur. Bunda 19. yzylda
temelleri atlan Krt basnnn nemli bir pay vardr.[52] lk Krt basn yayn,
dergisi,Krdistan Kahire'de 1898 ylnda yaymlanmtr.[52] Birinci Dnya

ada Krt
airlerindeneyhmus Datekin.

Sava sonrasnda Krtlerin yaad topraklarn Trkiye, ran, Irak ve Suriye

snrlar ierisinde kalmasyla birlikte Krt dili ve edebiyat farkl bir dneme girmi ve her Krt topluluu iinde
bulunduu lkedeki eilimlerden etkilenmi ve bu etkileim dile ve edebiyata da yansmtr. rnein Krtenin
yazmnda 1920'lere kadar Arap harfleri tercih edilmiken, 1920'lerle birlikte blgedeki lkeler Batc politikalar
benimsemeye balaynca, birok Krt topluluu Latin harfleriyle Krteyi yazmaya balamlardr.[15][52] Buna
verilebilecek bir rnek ise, Celadet Ali Bedirhan tarafndan yaymlanm ve 1932 ylndan 1943 ylna kadar toplam 57
adet baslm olan basl ilk Krte edebiyat dergisi olarak grlen Hawar dergisinin ilk 23 saysnn hem Latin, hem
Arapa harflerle baslp daha sonra sadece Latin harflerle baslmasdr.[126] Ek olarak, Krt edebiyatnn bu
topraklardaki geliim sreci ve Krt edeb eserlerinin ortaya kmas sklkla bu lkelerdeki aznlk politikalaryla
dorudan ilgili olmu; rnein zaman zaman bu lkelerde Krtenin yasaklanmasyla birlikte Krt edebiyatnn
yavalad, bu tip yasaklamalarn kalkt veya rahatlad zamanlarda ise hzl bir ekilde gelitii ve yeni eserlerin
ortaya kt gzlemlenmitir.[33][52][121] 20. yzylda Irak'ta Abdullah Sleyman (1904-1962) ve brahim Ahmed gibi
isimler ne karken, Suriye'de kinci Dnya Sava sonrasnda Suriye'nin bamszln almasna dek, bata
Emir Celadet Bedirhan ve kardei Emir Kmuran'n gayretlerinin etkisiyle Krt edeb faaliyetleri younluunu
korumutur.[52] kinci Dnya Sava sonras Suriye'de Krtlerin haklarnn birounu kaybetmesiyle edeb faaliyetler
de durma noktasna gelmitir.[52] Trkiye'de Krte yasa sebebiyle uzun yllar Krt edebiyatnda fazla alma
yaplamam olsa da, zellikle 90'larda siyasi iradenin Krte zerindeki yasaklar kaldrmas ve Krte yayncln
rahatlamasyla birlikte Krt edebiyat hzl bir ekilde gelimeye balamtr.[15] Ayrca eitli basklar ve ihtilaflar
sebebiyle Krdistan blgesinden ayrlp bata Avrupa olmak zere farkl yerlere g eden Krtlerden oluan Krt
diasporas Krt edebiyat asndan 20. yzylda birok nemli baarya imza atmtr.[15][52][116] Bata devletin
aznlklara basn ve yayn alannda maddi yardmlarda bulunduu sve olmak zere birok Avrupa ve Kuzey
Amerika lkelerinde yaayan Krt topluluklar kendi basn yayn kurulularn kurmulardr.[15][52]Zaroken
Ihsan ("hsan'n ocuklar"), Helin ("Yuva"), Gundike Dono ("Dono Ky") gibi eserleriyle tannan Mahmut
Baksi ve Tu ("Sen"), Mirina Kaleki Rind ("Yal Rind'in lm"),Siya Evine ("Yitik Bir Akn Glgesinde") gibi
eserleriyle tannan Mehmed Uzun gibi tannm Krt yazarlar ortaya km ve rnein bu iki yazar da sve Yazarlar
Birlii Ynetim Kurulu'nda yer almlardr.[52] ada dnemdeki dier baz Krt yazarlar ise

unlardr:Premrd, Abdulla Goran, Osman Sabri, rko Bkes, eyhmus Datekin.

Kltr, sanat ve toplumsal yap

Krt kltr ve sanat Orta Dou'da yzyllar boyunca geliimini srdrm, dier mill kltr ve sanat anlaylaryla
etkileime girmi, bununla birlikte asimile olmam ve ayr bir karakter ile kendisini bugne kadar muhafaza etmitir.
zellikle modern alarda herhangi bir ulusal veya devlet-destekli sanat projelerinin siyasi belirsizlikler sebebiyle
mmkn olmamas, Krt sanatnn daha ziyade bireyler ve topluluklar eliyle yrmesine yol amtr.[127]

Krt mzii ve dans

Krt kltrnde mzik ve dans ok nemli bir yer tekil etmekte, zellikle Krtler arasnda yaygn olan din inanlarn
ibadet ve kutlama ekillerinde mzik ve dans temel bir rol oynamaktadr. rnein Krt kkenli bir inan olan Ehl-i
Hakk'n temel ibadeti olan cemsrasnda mzik ve yksek sesle sylenen dua ve ilahler ok nemli bir yer
tutarken,[128]zikirleri srasnda da mzik ve dans temeldir.[129] Krt din mziinde
zellikle def vetamburun enstrman olarak nemli bir yer tutar.[127]
Krt kltrnde din karakterde olmayan dans ve mzik de mevcut ve yaygndr. Bayramlar,dnler gibi her trl
kutlama ve enlikte Krtler dans eder ve ark sylerler. Krtlerin bufolklorik danslarnn onlar komular olan dier
etnik kkenlere sahip Mslman topluluklardan ayrt edebilmekte nemli bir etken olduu belirtilmitir.[20] Geleneksel
Krt danslarn birou halk oyunu/halay tarz olup, Balkanlar ve Orta Dou'daki geleneksel halk oyunlaryla benzerlik
arz eder. Bunlardan bazlar dilan, sepe, geryandr.
Krt mzii de, genel olarak Krt kltr gibi, blgedeki komu etnik gruplarn mzik kltryle etkileime girmi olsa
da, Arap ve ran mziinden farkl karakterini korumu, etkileimler sonucu, temelde Dorian gam olan,
Krt gam gerek Arap gerekse ran mzik kltrne girmitir.[130][131] Blgedeki yaygn dier mzik kltrlerinin
etkisinden byk lde kendisini korumu olan Krt mzii,[130] zellikle ran mziine benzer gibi dursa da, ran
mziine oranla ok daha igdsel olup, birouna gre ne tam olarak halk mzii ne de tam olarak eitilmi mzik
olarak snflandrlabilir.[131] Bununla birlikte halk mzii (folk mzik) kapsamnda ele alnmas gerektiini savunanlar
da mevcuttur.[130] Krt mziinin zellikle Bat mzik kltrnden farkl bir yn de tamamen mzie zel bir mzik
terminolojisinden ziyade, mzie dair olgu ve kavramlarn gndelik hayattaki isimlerle ifade edilmesi, mzik
terminolojisinin bu tip bir adlandrmadan olumasdr.[131] Makam isimleri de bu yndedir ve ok eitlidir; dini ve
airet isimlerinden kadn isimlerine kadar birok isim makam ismi olarak kullanlmtr.[131]
Geleneksel Krt mzii icra edenler e ayrlrlar: rokbj yani hikyeciler, stranbj yani arkclar,
ve dengbj yani aklar (halk ozanlar). Krt hkmdar meclislerinde alnan resm, zel bir mzik tr olmamas
sebebiyle genellikle akam ve gece meclislerinde (toplant ve sohbetlerinde) alnan mzikler klasik mzik olarak
kabul edilirler; bu treevbihrk denir. Birok ark epik motiflere ve temele sahiptir, ince bir melankoliye Krt
arklarnda, zellikle heyran olarak adlandrlan (sevgili) trklerinde, sklkla rastlanr.[127][131] Bunlarn
dnda lawje olarak adlandrlan din mzik ve zellikle sonbaharda seslendirilen ve payizok olarak anlan arklar da
vardr. Krt mzii ok eitli enstrmanlar barndrr ki bunlardan birka unlardr:
tambur, buzuk, ud, qernte, imal,dahol, def...[127]
Bilinen en byk Krt mzisyen[132][133][134] olarak genellikle Ziryab zikredilir.[127] Bununla birlikte 9.
yzylda spanya'ya g etmi ve Endls mzik geleneinin kurucusu olmu olan[127] Ziryab'n etnik kkeni
tartmaldr; zira ranl olduunu iddia edenler de mevcuttur.[135][136][137][138][139] Krt mziinin bugnk kayda
deer temsilcilerinden bazlar ise unlardr: ivan Perwer, Bijan Kamkar, Hasan Zirak, Mihemed Arif Cizr, Kayhan
Kalhor,Aram Tigran, Nizamettin Ari, Dilad Said, Tahsin Taha, Ciwan Haco, ahram Nazeri...[127]

Krt kilim ve hallar

Krt kilim ve hallar, Krt kltr ve sanatnda nemli bir yer tekil etmitir ki Krtlerin birok yzyldr kilim ve hal

retmekte olduu tahmin edilmektedir.[140] Bununla birlikte,

eldeki rnek says olduka azdr ve ou koleksiyondaki eski
Krt hallar 18. yzyldan kalmadr.[140]
Aratrmalara gre Krt kilim ve hallarn yapanlarn ounluu
kadnlardr ve halclk zellikle gebe Krtlerde ok yaygndr.
Geleneksel olarak, zellikle gebe Krtlerde, kadnlar hal ve
kilim retimini bo zamanlarn deerlendirmekte
kullanmlardr.[140] Nitekim baz aratrmaclar, Krt
halclnda son dnemde yaanan gerilemenin ve retim
azlnn sebeplerinin, blgedeki siyasi belirsizlik ve sorunlarn
yan sra, kadnlarn bo zamanlarnda dier faaliyetlere daha
ok zaman ayrmaya balamas olduunu ne srmtrler.[140]

Bir Krt hals.

Krt hallar, blgedeki dier halclk kltrlerinden etkilenmise de, kendine has birok zellii vardr. rnein, ran
ve Trk halclnda kenar bordr barndrrken, Krt hallar genelde bir veya iki kenar bordr
barndrr.[140] Krt hallarnda sklkla simetrik dm sralar arasnda iki veya daha ok arga mevcuttur, ok renkli
kenar eritleri yaygndr.[23][140] ok renkli bu kenarlar, dier halclk kltrlerinden farkllk arz ettikleri gibi, motifsel
adan Krt hallarnn retildii blgelere gre de farkllk arz eder: Trkiye'de yaplm Krt hallarnda balksrt
oluturacak ekilde farkl renklerden rlm kenarlar yaygnken, ran'da 13 cm veya daha byk uzunluklarda renk
eritleri daha yaygndr.[140]Kenarlarn dnda, genel olarak Krt hallarnda motif olarak sekiz keli yldzlar ve
benzeri sekiz keli ekiller bata olmak zere eitli geometrik ekiller ve kaplumbaa, ku gibi hayvanlarn figrleri
yaygndr.[23][140]

Krt sinemas
Ana madde: Krt sinemas
20. yzyln sonlarnda ilk eserlerini vermeye balayan Krt sinemas iin tannm Krt ynetmen ve
sinemac Bahman Ghobadi "doum yapmasna yardmc olunmas gerekilen..." "hamile bir kadn" benzetmesi
yapmtr.[141] Krt sinemasnn balangc, zellikle Krt kltrnn Krtlerin ounlukta yaad birok lkede
eitli yasaklara tabii olmasndan dolay, tam olarak belirlenemese de genel olarak 1980'lere dayandrlr; baz
kritiklere gre sinemac Ylmaz Gney ile olmutur.[142] Ylmaz Gney'in 1982'de Cannes Film Festivali'nde dl
alm Yol[143] ve Sr gibi filmleri, her ne kadar Krte olmasalar da, gerek barndrdklar grsel eler, mzik ve
karakterler gerekse Krt kimliini ve deneyimini yanstan daha konseptsel ve tematik unsurlar dolaysyla Krt
sinemasnn nemli ilk rneklerinden saylmtrlar.[142][144] Krt sinemasnn balangc olarak 1980'lerin
gsterilmesine sebep olarak gerek bu dnemde Krtlerin younlukta yaad blgelerde sinema alanndaki
teknolojinin gelimesi gerekse bu dnemde Krt diasporasnn sinema dahil sanat ve kltrle daha yakndan,
akademik ve profesynel bir ekilde ilgilenmeye balamas gsterilmitir.[144]
21. yzylla birlikte nemli bir hareketlilik kazanan Krt sinemas, Bahman Ghobadi'nin 2000 ylnda Cannes Film
Festivali'nden Altn Kamera dl alan Sarho Atlar Zaman[145], 2004yapm ve Berlin Film Festivali ve San
Sebastin Uluslararas Film Festivali gibi birok festivalde dl kazanm olan Kaplumbaalar da Uar[146][147] gibi
filmleri ve Hner Salim'inVenedik Film Festivali'nden En yi Film dl dahil birok festivalde dl
kazanm 2003yapm Votka Limon[148] filmi gibi eitli filmlerle uluslararas birok festivalde kendini gstermitir.
Yapmlaryla dl kazanm ve Krt sinemasn temsil etmi olan dier baz kayda deer sinemaclara ise Jalal
Jonroy, Jano Rosebiani, Jamil Rostami, Aye Polat,Yksel Yavuz, Nazmi Krk gibi isimler rnek olarak verilebilir...

Din
Krtler, dini bakmdan heterojen bir halk olup aralarnda birok farkl dine mensup gruplar vardr. Bununla birlikte Krt
kltrndeki baskn din ynelim Snni slamdr; nitekim bugn Krtlerin

ounluu Snni Mslmanlardr.[17]zellikle, Trkiye ve ran snrlar

iinde yaayan Krtlerin ounluu Snni mezhebine bal (afii
arlkl) olup bir ksm ise Alevidir. Ayrca ii, Ehl-i Hak, Ezidi
ve Yahudi[149][150]Krtleri de mevcuttur. Byk saylarda Zerdt veya
Hristiyan Krt gruplarna rastlanmaz; bununla birlikte Zerdtlkten,
Manihaizme veya Hristiyanla kadar birok farkl din akm Krt
topluluklarnn din anlayn etkilemitir ve ada Krtlerin din
inanlarnda ve ibadetlerinde bu farkl dinlerin eitli imgelerine
rastlamak mmkndr.[17]
lk Krtlerin din inanlar zerinde ok fazla bilgi bulunmamakta;
dier ran halklarla birlikte,Hint-ran antik inanlarna inand
dnlmektedir.[17] Bu ilk inancn belirgin bir eleman dakozmogonisi,

Sincar Danda Ezidiler. Irak-Suriye snr,

1920'ler.

yani evrenin yaratlna ilikin anlay, inan ve anlatsdr. Bu

kozmogoniye gre, tanr evreni embriyonik bir formda yaratmtr. Embriyonik haldeki evreni douran ise ate tanrs
Mithra (Hint kltrnde Mitra)dr ve bunu gerekletirmek iin bir boay kurban etmitir.[17] Daha sonralar ran
inan sistemlerinin evrilmesiyle, bu halklarla yan yana yaayan ilk Krtlerin de bu inan sistemlerine yneldii
dnlmektedir. zellikle Zerdtlk Krtlerin din inancn ok etkilemitir; yle ki bugnk ou Krt din
akmlarnda, rnein Ehl-i Hakk ve Ezidilikte, Zerdtlkteki eitli elere, liturjik (ibadetsel, ritelle ilikili)
elemanlara rastlanmaktadr.[17] Din anlayn yazl deil de szl bir kltre dayanyor olmas ve eitli dier
etkenler sebebiyle bugn genel kan Krtlerin din anlaynn oldukasenkretik olduuna yneliktir; bu sebeple bilim
insanlar Zerdtln ilk Krtlerin o dnemdeki inanlarna kararak, senktretik bir ekilde Krt kltrne girdiini
dnmektedir.[17] Bunun tek tarafldan ziyade ift tarafl bir etkileim oluturduu dnlmektedir; Zerdln Bat
ran din akmlardan etkilenmi olduu bilinmektedir. Klasik Zerdtlkten farkl olarak, Bat ranllar arasnda
treyen Zurvanizmin de Krt inancnda eitli etkileri olmu olabilir; rnein bu dinde ok nemli ve temel bir anlam
ve deere sahip olan drt rakam Ehl-i Hakk ve Ezidilikte de benzeri bir ekilde ele alnr.[17]
Erken dnemde Krtleri zellikle etkilemi bir baka din de Museviliktir. Yahudi Krtlerin anlatlarnda, srail
ve Yehuda'nn Asurlu krallarnn dneminde Yahudilerin Filistin'den srgn edildii geer. Bu dnem yaklak olarak
M 8. yzyla denk gelmektedir ki bilim insanlar da genellikle bu tarihi onaylamaktadrlar.[151] Nitekim Krdistan'da
yzyllarca Yahudi topluluklar yaam, byk saylarda Krt Yahudi topluluklar bulunmutur. Bununla birlikte, srail
devleti kurulduktan sonra Krt Yahudilerin ou bu yeni devlete g etmilerdir.[17]
slamn Krtlerin bulunduu corafyay fethetmesiyle birlikte Krt topluluklar arasnda slam yaylmaya balamtr.
Bununla birlikte, bu yaylmann ne ekilde ne lde olduu ynnde bilgi kstldr.[17] eitli Krt topluluklarna
slamn yaylmasnn senkretik bir ekilde gerekletii dnlmtr; Krtlerin antik inanlarn hemen terk
etmedikleri aktr ki, rnein, eitli kaynaklarda slamn yaylndan yzyllar sonra, 13. yzylda dahi antik ran
dinleri devam ettiren Krt kabilelerinin olduundan bahsedilmektedir.[152]
Mslman Krtlerin ounluu Snnidirler ve amelde afiidirler. zellikle amel mezhepleri olan afiilik zaman
ierisinde Snni Krt kimlii asndan nemli bir yer edinmitir; sonradan blgede oluan Osmanl
Devleti'nin Hanefi mezhebini benimsemesiyle Hanefilik blgede yaylm zellikle Krt olmayan Snni Mslmanlarn
ounluu Hanefi olmulardr.[17]Ayrca Mslman Krtlerde tasavvuf olduka yaygndr ve sufi kltr ve inanlar
Krtlerin din anlaylarn byk lde etkilemitir.[17] Bugn Krtler arasndaki en
yaygn tarikatlarKadirilik ve Nakibendiliktir. Her ne kadar birok tarikat Krtler arasnda ve Krtlerin younlukta
yaad Krdistan blgesinde aktif olmularsa da, bugn zellikle bu iki tarikat ne kmakta, bu iki tarikat arasnda
da en yaygn ve gl olan Nakibendilik olmaktadr. Kadiriliin Krtlerin yaad topraklara olduka eski bir
zamanda, Nakibendilikten nce, geldii ve uzun bir sre ok gl kald bilinmektedir. Kadiri Krtler ilecilie ok
byk bir nem verdikleri gibi, bu Kadiri kolu zellikle de genelin dna kan atete yrme, cam yeme gibi ile
eylemleriyle dikkat ekmitir.[17] Gerek Kadirilik olsun gerekse Nakibendilik, blgedeki dier din akmlarla, rnein

ve zellikle Ehl-i Hakk ve Ezidilikle etkileime girmitir.[17] Nitekim Ehl-i Hakk da Ezidilik de sk tasavvuf kklere
sahiptirler; rnein Ezidiliin kkeni bir sufi eyhi olan Adi bin Misafir'e dayanr.[17] Tasavvufun Krt toplumundaki en
nemli zelliklerinden birisi de birok nemli Krt Sufinin ayn zamanda nemli siyasi liderler olmas, ve sufi liderler
ile tasavvufun baz siyasi dnce ve akmlarda byk rol oynamasdr.[17] Her ne kadar ounluu Snni de olsa
Mslman Krtlerin iinde iiler de mevcuttur. Bata ran olmak zere, Irak snr, Kerkk ve Erbil
blgelerindesnaaeriyye kolundan ii Krt gruplar mevcuttur ki snaaeriyye 16. yzyldan itibaren ran'daki resm
din ynelimdir.[17] Birok bilim insanna gre ii Krtler dahilinde ele alnabilecek dier iki grup da Trkiye'deki Krt
Aleviler ve Ehl-i Hak grubudur; bununla birlikte bu din ynelimlerin ayr bir din mi tekil ettii, slam iinde birer ii
kolu olarak ele alnp alnamayaca tartmaldr. Bu topluluklarda temel eitli ii unsurlar bulunmakla birlikte, antik,
slam-ncesi inanlardan da eitli imge ve eler bulunmaktadr.[17]

Ehl-i Hakk
Ana madde: Ehl-i Hakk
Ehl-i Hakk veya Krte ismiyle Yresn, slam kkenli ayr bir din olup, Orta a'da ortaya kmtr. Genellikle din
bilimlerini inceleyen bilimsel kaynaklarda ar iilikleilikilendirilen[20] Ehl-i Hakk, zellikle Krtler arasnda yaygn bir
din inantr ve inanan saysnn bugn yaklak olarak 1 - 1,5 milyon civarnda olduu tahmin
edilmektedir.[153][154][155]
slami kiiliklerden Ali'yi Tanr'nn tecellisi olarak gren inan,[156] ii slam bata olmak zere tasavvuf, Zerdtlk
ve gnostik eitli dncelerden etkilenmitir.[17] Baz bilim insanlar, zellikle Bat ran ve genel olarak ran'da antik
zamanlarda yaygn olan din vemitolojilerden gelen eleri sebebiyle Ehl-i Hakk'n (Ezidilik ile birlikte) bir tr Bat ran
veya Krt dini olarak saylabileceini dile getirirler.[17] Bu tip benzerliklere bir rnek Ehl-i Hakk (ve Ezidilik'te) varln
srdren antik ran kozmogonilerinden kken alan kozmogonidir.[17] Ehl-i Hakk'taki temel ibadetlerden biri
de cemhane olarak adlandrlan ibadethanelerde yaplan cemdir. Alevilikteki cem ile ayn ad tayan ve liturjik
benzerlikler de barndran bu ibadette inananlar bir araya gelirler ve dualarlar okurlar.[17] Baz Ehl-i Hakk gelenekleri
ylda en azndan 17 kere cem yaplmas gerektiini savunurlar.[17] Ayrca cem ayinini takiben hayvankurban edilmesi,
kurban etinin hazrlanp yenmesi de ritel nemli bir ksmn oluturur.[17]

Ezidilik
Ana madde: Ezidilik
Bugn kendi bana bir inan olarak kabul edilen[17][157]Ezidilik, slam'daki
tasavvuf akmndan etkilenmi olan bir dindir. Tannm bir tasavvuf eyhi ve
muhafazakr bir Mslman olan Adi bin Misafir, Orta Dou'da birok farkl yerde
bulunduktan sonra 12. yzylda kk Lali vadisine yerlemi ve burada nemli
bir kitleye hitap etmeye balamtr. Adi bin Misafir'in lmnden sonra tarikat
akrabalar tarafnca devam ettirilmitir. Zamanla Adi bin Misafir'in kabrinin
ballar asndan din nemi artm, sonunda bir tapnma oda olmu ve
eyhin kendisi de ilah olarak alglanmaya balanmtr ki bu sebeplerle grup
klasik slam anlaytan koparak, Mslmanlarca slam d kabul edilmeye

Adi bin Misafir'in Lali'teki kabri.

balanm; bugn anlalan ekliyle Ezidilik 14. - 15 yzyl civarlarnda ayr bir
din olarak meydana gelmitir.[17][158] Krt topluluklarnda yaygnlam eitli slam-ncesi inanlar Ezidilikte
kendilerine yer bulmular ve bu antik inan ve imgelerin bir ksm Adi bin Misafir'e atfedilmeye balanmtr.[17]
Bugn Ezidi topluluun says hakknda net bir rakam vermek mmkn deilken, baz kaynaklar Kafkaslar'da 50.000,
Kuzey Irak'ta 100.000-250.000 arasnda, Suriye'de ise yaklak 5.000 civarnda Ezidi olduunu
iletmilerdir.[17] Avrupa'daki Krt diasporasnda da Ezidi topluluklara rastlamak mmkndr; rnein Trkiye'de uzun
yllarca varln kurumu 10.000 civarnda olduu tahmin edilen Ezidi topluluun, 1980'lerle birlikte sosyal yaamdaki
skntlar ve ounluktaki Mslmanlarn tepkileri sebebiyle bata Almanya olmak zere eitli lkelere g ettii

bilinmektedir;[17] benzeri gler Irak ve dier blge lkelerindeki Ezidi topluluklarnda da gzlemlenebilir.[159] Ezidi
toplumu sk bir kast yapsna sahiptir.[160][161][162] Senkretik yaps sosyal ou ibadette de kendisine gsterir;
rnein ocuklara hem vaftiz hem de snnet uygulanr.[160]
Ezidi inancnda evreni Tanr yaratm olsa da evrenin kontroln yedi ilah varln kontrolne brakmtr. Genel
olarak melek olarak anlan bu varlklar, heft sirr yani "yedi sr" olarak da adlandrlrlar. Bunlarn en nemlisi Taws
Melek yani Tavus Melei/Melek Tavus'tur. Sklkla bir tavus kuu olarak betimlenen Melek Tavus slam'daki eytan ile
ilikilendirilir. Bunun en byk sebepleri, eitli kaynaklara gre, Ezidilerin Melek Tavus'un (bir) dier
isminin eytan olmas[163] ve Ezidilik inancnda Melek Tavus ile ilgili temel kssann slam'n kutsal
kitab Kur'an'daki Adem'e secde etmeyi reddeden iblis kssas ile neredeyse ayn olmasdr. Bununla birlikte, Ezidiler
kssada Melek Tavus/eytan imgesinin Adem'e secde etmemesini olumlu karlarken, bu Kur'an'da ve slam'da
olumsuz karlanr.[164]Melek Tavus ile ilgili bu fark sebebiyle, Mslmanlar Ezidileri zaman zaman eytan-tapclar
olarak grm veya anmlardr.[163] Bununla birlikte Ezidi inancnda Melek Tavus bir tr ktlk ve er simgesi
deildir; genel olarak dnyada iyilik ve ktln bulunduuna inanlr. Bu alardan, din bilimleri balamnda Ezidiler
eytan-tapclar olarak grlmezler.[158] Yedi melein en nemlisi ve ba olan Melek Tavus Ezidi inancnda Adi bin
Misafir ile birlikte ok nemli ve temel bir konumdadr.

Kaynaka