ATATRKLKNEDR?

FALHRIFKIATAY

ATATRKLKNEDR?

(kinciBasm)

STANBUL1969
AKYAYINLARILMTEDRKETNERYATI:1

BAHAMATBAASI
STANBUL1969

NSZ

Bir tarih fkrasn tekrarlamak sras geldi: sann lmnden altm yl sonra, Sayda
ehrindebirkahristiyan:
Herkes sann yolundan kt. Biz yaayta, davranta ona uyalm, onu devam
ettirelim.Demiler.
Kendileri de, topluluklarna girenler de, hristiyanl bozmak suu ile daraacnda
ldrlmler.
Atatrklk de gitgide sa ve sol fikir akmlar arasnda kendi gerek kimliinden
uzaklamaktadr.Soldakomnistinde,sadaAyasofyacnndasilahvesiperiO.
lm zerinden yirmi sekiz yl geti. 1923 den lnceye kadar kendisi ile birlikte
bulunmutum.Gazetesinindeyllarcabayazaridim.BugnkgenliegerekAtatrkl
kavrayabildiimkadaranlatmakiinbirdenemedebulunmakistedim.

FalihRfkAtay

Atatrk, ok defa sylediklerinin ve yazdklarnn arkasndadr. Onu yaptklar ile ele

almakgerek.Atatrk19MaystaSamsunaktvakitMakamMukaddesiHilafetidman
esaretinden kurtaracan syleyen, ya da bildirilerinde yazan adam deildir. Dinde yeri
olmayanveTrklmedeniyetyolundaalkoymaktanbakaieyaramayanhalifeliiykan
adamdr.
Atatrktamdnldgibikonuabileceibirortam,ancak,pekyaknlararasnda
bulmutur.Buortamyurtboyuncavetoplumlsnceyaratmakistemitir.Onuyaratmaya
vakti kalmadan lmtr. Daha da yapacaklarn sr olarak iince gtrm de deildir: Biz
yaknndakilerbunlarnelerdir,azokbiliyorduk.
Gemitede;eerbirgniktidarelinegeerseneleryapacazerineyaknarkadalar
iletartmalardabulunduunusonralarrendik.ocukluundanberionutanyanveonunla
arkadalkedenbirokkimselersonzamanlarakadaryaamaktaidiler.AliFuadCebesoygibi
hayattaolanlardavardr.
Hepsinden ayr ayr dinlemi olduklarmza gre Atatrk ilk genliinden beri Trkiye
Trklnn kurtuluu kaygsna saplanmtr. Nerede kiminle bulusa, iki sofras veya

elence alemi de olsa, tek konuma konusu nasl kurtuluruz davas idi. Cebesoydan
dinlemitim.BirakamFethiOkyar,MustafaKemalveoSelaniktebirgazinoyagitmiler.O
srada Yunanistanda Venizelos Girit iin daa kmtr. Bir hrriyet kahraman da ran
dalarndaisyanbayranamtr.
Sofradabiri:
Nedenbizonlargibikahramanyetitiremiyoruz?der.
MustafaKemalbukonuyubrakmaz.Heponunzerindedir.Fethininiiskldndanyer
deitirmekister,bakabirelenceyerinegiderler.MustafaKemalinevresinigrdyok.
Konusugeneo.FethibudefaMustafaKemalikadnlbiryeregtrrvekendisibirbeendii
ileelenceyedaldsrada,MustafaKemal,Cebesoyla,efendimVenizelos,efendimbilmem
neHan,aynkonuzerinde!SabaholmuturFethievinegitmitir.MustafaKemaldearkadan
kendi evine gtrr. Anas o gelmeden ve kahvaltsn vermeden uyumaz. ki arkadanda
uyumayavakitleriyok.Traolupgrevleribanagidecekler.Cebesoyanasnaikyeteder:
Olun bir bahis tutturdu, bir trl brakmaz. Fethi canm biraz da elenelim, diye
kalkmakistedi
AklldrFethi.
Gittik,olungeneobahiste.Fethibizioradandakararak
AklldrFethi
Atatrknbtnarkadatoplantlar,songnlerinekadar,hepbylegemitir.Bunlar
arasraelentilerlearalanancidditartmatoplantlaridi.
Gemiin hikyelerinden anlyoruz ki Atatrk, Osmanl emperyalisti deildi. 1908
merutiyetilerininParistekiyaynlarndaiseistibdatrejimiyklryklmazkaybettiimizeski
topraklarakavuacamzvadolunmaktaidi.Atatrkilksubaylndanberipekiyibiraskerdi.
Kuvvet hesaplarna dayanan bir realistti. Bir akam gene Selanik gazinolarndan birinde u
konuortayaatlmt;
Hepimiz Sultan Hamid istibdadnn yklmasn istiyoruz. Ama hi birimiz o yklp ta
iktidarbizekalrsaneyapacamzsylemiyoruz.
Herkessrailekendifikirleriniortayaatt.MustafaKemalesragelince,O;
RumelidevekkAsyadabizdenolmayantopraklariinealmayanbirsnrizerim.
Busnriindekimemleketvemilletimizikurtarmayabakarm.
Cebesoy gibi gl kuvvetli arkadalar olmasa sofradakilerin saldrlarna bile
urayacakt.BosnaHersekveGiritibrakmakha!Suriye,FilistinveHicazbrakmakha
1908 merutiyetilerine gre BosnaHerseki AvusturyaMacaristandan, Msr
ngilteredengerialacaktk.OgecekiMustafaKemal,10ylsonrakiMilliMisakMustafaKemali
idi.
BirinciDnyaSavandaEnverPaakendisineutekliftebulunmutu;
Sana bir alay verelim. ran snrn ge. Bu alayla gibi byyerek Hindistana
gidersin.
Bu,BuharadanihtilalRusyasnaveKzlOrduya,danketeleregvenerek,ultimatom
verenEnverPaa.MustafaKemalakaetti;
Yooransnrndankendikendimegeer,birkuvvetedinerekolupHindistana
giderim.Sizedeborluolmam.
Fkraykendindendinledimdi.GerekteransnrnaarakHindistanzerineslamakn
hayalinekaplanlarolmutur.Bykdeadlarvardr.
Medinekuatlmt.MustafaKemaleOrduKomutanyetkisiileHicazKuvveiSeferiyyesi
banagemesiniteklifettiler.amdabizimkararghageldi.Durumuylebirinceledikten
sonra;

BirdefabengitmemyaSizedesorarm:Medinedeneiinizvar?Sizbutopraklar
biletutamazbirhaldesiniz.Medineyibraknz,nekadarkuvvetinizvarsaFilistincephesine
toplaynz.
Medineyi brakmak? Peygamberimizin merkadini son Trk kan damlasna kadar
savunmamak? Biz Osmanl Trknn aklna gelecek ey mi idi bu? Gerekte ise Medineyi
kuatanlarngilizcasuslarnnemrialtndakipeygambertorunlaridi.
Atatrk1908ihtilalindensonrakaybedilmiolanlariinsergzetiliketmeye,Yemen
gibiTrkolmayantopraklariinTrkkandklmesinekaridi.rredantizmacdeildi.

Netanzimat,nebirinci,nedeikincimerutiyetOsmanlmparatorluunukurtarmann
yolu, din ve dnya ilerini ayrmak, Arap medresesi yerine bat niversitesi kurmak, akl
hrriyetini salamak olduu stnde durup onun artlarn hazrlamamtr. Bat sistemi
okullar almtr. Ama, btn imparatorluk boyunca medreseler yerinde kalmtr. Padiah
aynzamandahalifeolduuiin,hkmetinbirbasadrazambirbaeyhlislmolduuiin,
medreseyalnzdindeil,dnyaadamyetitirmekteidi.Sivilmahkemeninkarsndaeriyye
mahkemesi, hukuktan yetime yargn karsnda medreseden yetime kad vardr.
Mslmanlarnevlenme,mirasvetrlilerieriatelindedir.eyhlislmfetvavermedike
savaalamaz.Milletmeclisindebireriyyekomisyonukurulmutur:naslkanunlaranayasa
komisyonunun kontrol altnda ise, eriata uygun olup olmad bakmndan eriyye
komisyonunun da kontrol altndadr. Geri tanzimat Ali Paa Fransz medeni kanununu
almakfikriniilerisrmsede,medresecilereriattemelinedayananMecelleyimeydana
getirmilerdir.
Dinileeriatbugnbilebirbirinekartranniversitediplomalkimselervar.Tanrya
inanrsnz. Ona kar gvenlerinizi yerine getirirsiniz. Din burada biter, tesi eriattr.
eriatlkdemek,MslmantoplumlarnyedinciyzylHicazairetleriartlarnadorugeri
srklemekdemektir.slambilginleriKurannmuameltayetlerininmensuholduunu
eskiden beri sylemilerdir. Zaman ile ahkmn deimesi gerektii pek eskiden beri
bilinmektedir. Fakat ulm akliyyeyi kapsndan kovan ve yalnz ulm eriyyeyi reten
medrese,toplumunbtndnyailerizerindeegemenolmakdvasndadr.Batyadoru
btngelimelerinlemeekalkmaktanbirtrlvazgemez.
Reit Paa tanzimat fermanm okuduktan sonra kendisini grmee gelen ngiliz
Bykelisine;
te Mslmanlarla, Hristiyanlar arasndaki hukuk eitsizliini kaldrdk demesi
zerineBykeli;
DemekimdiyekadarnaslbirMslmanerkekHristiyankadnalabiliyorsa,Hristiyan
erkekdeMslmankadnalabilecekdeyinceReitPaakoltuundansram;
Yooo...tebuolamazcevabnvermiti.
Hrriyet iirlerim ve marlarn ezberlediimiz air Namk Kemal, tanzimat adamlarm
Kuran dururken batdan kanun almakla sulamtr. Gene bir Hrriyet kahraman bir
Osmanlvezirinitenkitettiisrada;
MatbaadaKuranbastrmtr.Matbaamrekkebindeisedomuzyavardrdiyordu.
1906 de tanzimat artlarndan hi biri deimi deildir. Koca Ziya Gkalp eriyye
mahkemelerinin eyhlislmlk ats altndan adliye ats altna gemesine yle byle bir
devrim nemi verir. Kltr Osmanl Darlfnununda medrese kontrol altndadr. Felsefe
mderrisi, Trklerin dillerini brakp Arapay dil edinerek bir slm milleti birlii kurulmas

dvasndadr. Trk Ziya Gkalp ilim dili terimlerinin Arap kklerini brakarak Trk
kklerinden alnmasn bile ileri srmee cesaret edemez. Yalnz Trk eklerini savunur.
"Realite"karleniyet,yalnzRealizm**karleniyetilikdiyebilir.
OsmanlMilliyetilii,hl,birdinmilliyetiliiidi.Tarih,bumilliyetiiin,birMslman
gvurkavgasdr.OsmanlmilliyetisiTrkldeTrkeciliidebirsoysuzlamasaymtr.
BirinciDnyaSavaOsmanlslmmilliyetisiEnverPaaiinbirCihadMukaddesidi.
Bir hahill sava idi. Protestanlarn Protestanlarla, Katoliklerin Katoliklerle, Ortodokslarn
Ortodokslarlaboutuklarbiryeniaemperyalizmisavaiinegirdiimizidnmyorduk
bile.
Durmadan fetva karyorduk. Afrikadan getirdiimiz Snus eyhini el stnde
tutuyorduk.CephelerdeTrklerildrrkenesiraldmzHintMslmanlarnmisafirlergibi
arlyorduk. Medinede Peygamberin trbesini, ngilizlerle birleerek saldran Peygamber
torunlarnakarsavunuyorduk.
Bozgunhaberlerigeldikeeriatlkbasksnarttryorduk.Kadnetekleritopuakadar
m,dahamaainmelidirbirheyetbununlaurapduruyordu.Adadaarabailegezenkar
kocadanevlilikvesikassoruluyordu.Biroteldekalmayagidenkarkoca,Mslmankadnn
oteldeneiivar,diyegeceyarspolismdrtarafndansokaaatlmt.Byklarnkenardan
krpansubaylarmerkezkomutanlndadvlmt.
Battk. Anadoluda yeniden Trk kurtulu savana atldk. Kuvay Milliye havasn
bugnkkuakpeklkletirir.KuvayMilliyeMeclisikoyugericiidi.kiyasakanunubir
eriatkanunuolarakkmtr.Drtyzeyaknyenimedresealmt.Milletvekillerininpek
oukravatszvepoturluyadagetirliidi.1923demilletvekiliseildiimvakitstanbullukl
ilenaslyadrgandmzhlhatrlarm.KuvayMilliyeAnadolusu,Tanzimatstanbulundan
elliylgerideidi.
MustafaKemalbirsabrheykeligibibeklemitir.Zaferikazanmaktanbakakaygsyoktu.
BirinciDnyaSavandaOrdumuziinMuzafferolmasnYrab!rediflibirgazelyazan
hoca stanbula dnm, halifenin eyhlislm olmutu. Bir sarkl hoca, Sait Molla, ngiliz
karargh kaplarnda jurnal verme nbeti bekliyordu. Medrese Mustafa Kemalin ve onunla
arpanlarnkatlivacipolduunafetvavermiti.
BufetvalarAnadoluyadalncaMustafaKemalgdurumdakalmtr.Banabirdostum
anlattidi;
Adanacephesinegidecektik.Konyadaarabalarhazrlatmtk.Fetvahaberiyaylnca
smarladmzarabalangetirmediler,yzmzebilebakmadlar.
HalifeadnaveeyhlislmfetvalardatlarakAnadoludakarlanisyanlarnaltma
yaknolduunuduymutum.
VlNurettininNazmHikmetiinyazdkitaptaokudum.SakaryaSavagnlerinde
Ankaradaimiler.MilletMeclisininkarsndakiBelediyeBahesindeotururlarkenistasyona
doru inen askeri selmlamak iin Mustafa Kemal Meclis balkonuna km. Vl ile
arkadannyanlarndavearkalarndaMilletvekillerivarm,Kulaklaryla:uherifebirkurun
skanolsa..."diyekonuulduunuiitmiler.
GaziveMirMustafaKemalPaaordusuilezmiregirdiizaman,BursaMilletvekili
rahmetliMuhittinBahamuslukbandabirhocayaumjdeyiverdiivakit,hoca;
Yunanldankurtulduk.BakalmMustafaKemalden.Naslkurtulacaz?demiti.

Atatrkn mill kurtuluculuu ile Osmanl tanzimat ve merutiyet kurtuluculuu

arasndakifarkiyicekavrayabilmekiinkyaslamalksabirtenkitdenemesiyapmakistiyoruz.
Batgckarsndayenilerek,varlnkorumakvekurtarmakkaygsileOsmanldevleti
dahaBirinciSultanHamid(17741789)devrinde,Japonya1853densonrahareketegeti.yle
bylearadayetmiseksenylfarkvar.
Biz bat ile kuruluumuzdan beri tankl idik. Japonya ise 1636 da adalarna giren
Hristiyanlar kestikten sonra kaplarn smsk kapamtr. Japonlar adalarndan uzaklap
gvur grmek ve onunla grmek frsat bulmamalar iin kylardan ok uzaklaabilecek
tekneleryaplmasbileyasakedilmitir.Japonyaeitimdeinmedresesininhkmaltndaidi.
NaslkibizTrklerArapmedresesindeeitimgryorduk.Japonyaikiasrtarihdkald.1854
deKomodorPerrybirkaAmerikansavagemisiilekapsnzorlayp,Japonerefinikrcve
yz kzartc antlamay zorla imzalatnca Japonyada batya kle olmamak ve mill varl
kurtarmakiinikifikirdodu:Gvurukesmek,Batlolmak.Batnnstnlnsalayan
nelerse,renmekvebenimsemek.

Batl parti nce mparatora eski otoritesini kazandrdktan sonra Nizam Cedid
ordusunukurdu.toveTonyeadndakiliderlergizlicengiltereyegittiler.Hertrlglkleri
yenerek incelemeler yapp dilediklerini rendiler. Demiryollar, endstri metodlar, buharl
tekne, telgraf, zrhl en bata meraklarn ekti. Dnlerinde ikisi de babakan veya bakan
olmulardr.mparator,derebeylikgeleneklerinikaldrmak,herkoldareformlaryaplmak,halk
temsiledicimeclislerkurulmaemirleriniverenhatthmayunu1868deimzalamtr.
Batl partinin ilk ii in medresesini ykmak olmutur. Eitimi kkten tepeye kadar
kurmaktakendilerineklavuzluketmekiinAmerikanEitimcilerini,eitlikollardaendstrive
ekonomi ilerini tekiltlandrmak iin ngiliz ve Alman uzmanlarn, hatta resim ve heykel
retimiiintalyanlargetirttiler.Franszmedenikanununubenimsediler.Buenksazamanda
batya yetimek, yenilgi aalndan kurtulmak enerjisi ile rpman bir aznlk rejimi idi.
Rejimin meclisleri de olmal idi. ki meclisli parlamentolarna temsilci semek hakkn yalnz
batltakmatandlarkiilkseimlerdebunlarnsays460,000kiiidi.Japonyahalkynlar
gelenekvegreneklerini,dinreformuyzndeninanllarnaltstedenburadikalbatlama
tutumuna kar idiler. Birok isyanlar olmutur. 1877 ayaklanmas aylarca srmtr. Batl
parti,imparator,hkmet,meclisveordugericiliikaniindebomutur.
limJaponyaya1868degirmitir.1925deiseyzde99,4Japonocuubateitimiveren
okullarda, 1927 de halkn yzde 93 okuyup yazmakta idi. Umumi eitim Japonyada bat
memleketlerinin ounda olduundan daha laiktir. inde be byk, krk bir kk
niversitelerivardr.Eitimarttkasemenlerinsaysilkparlamentoseimlerinde460.000
kiiden1928de13.000.000akt.YeniJaponyabatbasksaltndauyandktansonrakrkyl
iindeinveRusyayyenerekbykdevletlerarasnagirmitir.
Japonlar murakabe meclislerini kurarken sanki tarihi H. G. Wellsin Esquisse de
Lhistoire Universelleinde verecei u dersi kayptan almlard: Bir topluma danma
hakkndan nce eitim verilmelidir. Semen oy vermeden nce bilgilenmelidir. Oy
kulbelerindennceokullarkurulmaldr.Yeterikadareitimgrmeyeninelindeoypusulas
yalnzfaydaszdeil,tehlikelidirde.
Japonyasemensaysnmilyondanonmilyonakaranseimkanununu1925de
karmtr.
YukarkiblmdeNizamCedidveHattHmayundeyimlerinibirmaksatlakullandm.
JaponuyanndanhemenhemenyetmiylncebatlncSelimgibidnenler,
Nizam Cedid in banda ayn kalknma yolunu neden tutmamlardr? Biz baty daha iyi

tanyorolmalidik.Onunstnlksebeplerinidahayakndanbilmeliidik.Batyayolladmz
elilerden biri, Champs Elysees yaknlarnda oturtulduu evin balkonunda ezan okuduunu
yazar.VebyleceorahalknaeznMuhammediyiduyurmuolmaklavnr.Rusya'yagiden
birelisuareyedavetedilmitir.arhenzgelmedenyatsvaktiolduuiinhemenbirsalon
atrdnvecameknnndetoplananseyircikalabalnndenaslnamazkldnanlatp
durur.Durmadanbizeyenilenbatnndurmadanbiziyenenbatyadorunaslveneynden
gelitiizerindehibirfikrimizyoktur.YalnzyzyirmibinTrkaskeri,sekizbinRusaskerinin
Tunay gemesini nleyemediine ap talimli asker yetitirmekten baka are olmadn
dnrz.
Buradaikincikyaslamalbirtarihdenemesiyaptktansonrasonucavaralm.

***

Bugnkbatuygarlnnmayas,eskiYunanilimvefelsefesidir.Temelinedirbuilimve
felsefenin?nsanaklnaramakta,sormaktabilmek,anlamak,aklamakveyorumlamaklahr
klmak!BuaklhrriyetisadanaltyzylncebizimyurdumuzunEgekylarndadomutur.
Vebinylsrmtr.
Ortaada,binikiyzyl,kilisevepapazbasksinsanaklnhrriyetsizbraktsrada,
MslmanlarYunanilimvefelsefesininilkmirassolmulardr.BtneskiYunanmetinleri
Arapayaevrilmitir.Veinsanaklnahrriyetinigeriverenilkdinreformuda,bilindiizere,
Halife Memun un da kendilerine katlmas zerine slm sosyoanalistleri tarafndan
gereklenmitir. Gene bilindii zere Muhammed yalnz Peygamber deil, devlet reisi ve
Bakomutand. Kuran inan, tarih ve ahlk emirlerinden baka o zamanki Hicaz airetleri
topluluunun anayasas idi. Badat reformcular Tanrnn ebediliini, ibadet ve ahlk
emirlerinihaktanmlar,muameltayetlerininisteristemezhkmdenkalkmasgerektiini
ilerisrmler,nakilinaklarama,sorma,renmeveyorumlama,aklamahrriyetinden
alkoyamayacamilerisrmlerdir.Dokuzuncuasrdayz.slmmedeniyetidenenksadevir
ite bu reformun ve akl hrriyeti devrinin eseridir. Yabanc tarihiler bu devri vp
durmulardr...
bnrrtKurtubadadersverdiivakit,kiliseondandersalanlaraforozetmitir.Dinler
tarihiyazanLondraniversitesiprofesrDeniSauratdiyorki:832deMemunBadatta
bir akademi kurdu. Bu akademide Museviler, Hristiyanlar ve Mecusiler tartmalara
katlmlardr. Bir baka Fransz tarihisi de, onun Trkeye evirttiimiz eseri Dnya
Gazetesinde yaynlamtr, bu akademide Allah Kanunu bile tartldn ve tek yasan akl
belgeleridndapeygambervekitapszlerinintankolarakkullanlmasolduunusyler.
Bat byk bir gerileme iindedir. Fakat Mslmanlar Ortaa karanl iine ilk
salmlardr.Biryandandataassuptakmslmreformculuunuyenmi,aklhrriyetidevrine
sonvermitir.DeniSauratndediizereXIIinciyzyldaslamiindednmek,Hristiyanlk
iinde dnmekten daha kolayd. Ne yazk ki slm dnrl gittike snd. Hristiyan
dnrleri ise, daha byk glkler iinde, gelitiler. Rnesansa kadar bnirrt bat
dnrlerinin era idi. slam ilim evreleri ile ilk ilikiyi ngilizler kurmulardr. 1120 de
Abelard de Both slm dnyasn dolaarak onlarn bulularn batya aktarmtr. Bu
aktarmalarn deneyli bilgi kuruluuna byk yardm olmutur. Btn dinler durumunu
deitirenprensipngiliztarafndanAraplardanalnmtr.
Arap yerine Arapa szn kullanmak lzm. nk ilim dili, batda nasl Latince ise
doudaArapaidi.slmbilginleriarasndaTrkde,ranlda,trldinlerdendnmeyabanc
rktemsilcileridevardr.

Batuyanuzunsrd.FakatsonundakiliseteslimolmuturMedresekilisebasksndan
kurtulmutur.Reformyklamamtr.
slamda akla hrriyet veren din reformu ile batda akla hrriyeti veren din reformu
arasnda yediyz yla yakn fark vardr. Bat medresesi msbet ilimler oca olarak yenia
hazrlad srada, XVII. yzylda Osmanl medresesi msbet ilimlere bsbtn kaplarm
kapamtr.OysaXVII.yzyldansonrakilisebatilmizerindehertrletkisinikaybetmitir.
18 inci yzyln sonlarnda medreseye msbet ilimleri sokmay braknz, talim gvur
iidir, diye Nizam Cedid ordusunun ortadan kaldrldn gryoruz ki kkrtma
elebalarndanbirieyhlislmAtaullahEfendiidi.
Afrikann btn Akdeniz kylarna, Tunadan Karadeniz boylarna, Adriyatik ve Yunan
Denizine kadar uzanan Balkanlara, btn Araplk ve Mezopotamyaya, Suriye, Anadolu,
Kafkaslar ve Krma hkmeden Osmanl mparatorluu, sadece bat stnlne doru
tehiskoyupdorutedavisistemiuygulamamak,yaniJaponlargibiyapmamakyznden
dalpkmt.
Hristiyanlardanyediyzylncedinreformuyaparz.Japonlardanyetmiylncebat
stnlkarsndavarlmzkurtarmakiingzmzaarz.stanbulfethiyllarndabaty
iinden kardmz Ortaa karanlna kendimiz girer, silahl gemiye boyun een
Japonyaykrkyliindebykdevletyapanuyan,bizibilkisbatnndebsbtnkp
dalmayolunagtrr.

Zaferhaberistanbulagelince,YakupKadriKaraosmanoluilehemenbirvapurabinerek
zmir'egitmitik.GaziMustafaKemalleehirdeyangnktgnbulutuk.BiziBucadabir
ngiliz evine misafir etti. Kendisi do yakn bir kkte idi. Gittiimizin nc veya drdnc
gnLatifehanmnehirdekievindeleyemeiyiyorduk.Btnmerakmzbundansonra
neolacaidi.Bizedediki;
Hibiriimizbitmemitir.
VesankizmirdenErzurum'akadarbtnyurdugsterirgibi,bangeriyeevirerek;
imdiasldmanlamcadeleetmeyebalayacaz.
Biz on yedinci yzyldan bu yana da birok zaferler kazanmtk. Fakat hi biri ile
kurtulmamtk. nk asl dman ki kara kuvvet dediimiz eydir, din deil eriatlktr,
medresecikafasdr,dinadnasoftabasksnnaklhrriyetiliininkstlanmasdr,buyzden
geri kalmamzdr, bir lik yenia devleti kurulmadka, eitim ikilii ve ondan doan mill
paralanmann nne geilmedike kurtulu zaferini de havaya verirdik. Bir zafer daha
kazanmolur,fakatkurtulmuolmazdk.
Meclisinmusluubanda;
Yunanldan kurtulduk, bakalm Mustafa Kemalden nasl kurtulacaz? diyen kara
kuvvettemsilcisiilezmirdebize,bukarakuvvetiortadankaldrmadkakurtulamayacamz
syleyenMustafaKemalarasndakifarkneidi?kisideTrkt.kisinindebutopraabal
olduklarnapheyoktu.Tekfark,birisininokuldan,tekininmedresedenyetimesindeydi.
Tanzimattanberibizbatltakmbiravuaznlktk.Onlar,cahilhakynlarnnvicdan
smrcleri, ounlukta idi. Biz batl aznln lks, o ounluu kendimiz gibi eitmek,
msbet ilimler temeli zerine dayanan okullarda yetitirmekti. Biz bunu yapmamtk.
Okullarmzdan subay, hekim, idareci ve memur karmak, idare yenilikleri yapmakla
yetinmitik. Gerekte iki millettik. ounlua ve onun vicdan smrcl ile geinen

medresetakmnagre,bizbatlaznlkyazndk,yamason,yaimdiolduugibi,komnist
tantlrdk.
31Mart1909gericilikayaklanmassivilokulakarolmutur.Medreseninkkrttve
klavuzluk ettii askerler stanbulda ke bucak mektepli zabit aramakta idiler. Subay
aabeyiminnaslsaklandnhlhatrlyorum.Mercandadisikapsndaikiarkadamlabeni
yakalayanikiaskerleyanlarndakisarklsofta,boyunlarmzdakikravatlarekipparalam,
kitaplarmznresimlisayfalarnyrtmlard.DostumAliFuatCebesoybana,KuvayMilliye
gnlerindetopluolmadklarzaman,subaylaraeteciesvabgiydirdiklerini,nkniformaya
kurun skldn anlatmtr. Bugn de mamHatip Okulu softalarnn liseye kilise
dediklerinibiliyoruz.
Karakuvvet,dinadamveadamldeildir.
Kara kuvvet eriatlktr. Kara inanlar smrcldr. Topluma egemenlik etmek,
dnyailerindeonuntekbavuraolmakbalcakazankaynaidi.lkokuldabaeitimcio
idi.
Bir kk hikye anlataym: Balkan Savan kaybetmiiz. Koca Rumeliyi brakmz.
skptekaybettiimizehirlerarasnda.SonradanAtatrkeumumiktiplikedenHaanRza
Soyak bir ara memleketi olduu iin skpe dner. Kendi gibi genlerle toplanarak orada
kalan Trkl kurtarmak, yeni hayat artlar iinde ileri bir cemaat olarak yetitirmek iin
okullar amay dnrler. Mft toplantlarna gelir. Okul program zerinde konuulduu
vakit,hocabuprogramnKuran,tecvitgibieskimedreseilkokullardersleriolmasgerektiini
syler. Ama okuldan kan bakkallk da edecek. Hesap da bilmesi lzm! gibi tartmalara
kulakbilevermez.
Ayn gnlerde Haan Rza Soyakn tand bir Srp jimnaz retmeni kendisi ile
konuurkenderki;
Drt yz yl size esir kaldk. Okulla kurtulduk. Sizin de okul aarak bamza bel
olmanzaizinveremeyiz.
NitekimbiraskerlikmeselesikararakHaanRzaSoyakskptendnmekzorunda
brakmlar.Mftnncamiavlusundaatokulututmulardr.Srpsivilveaskerbykleri
herzamanmftvetekkeyiziyaretederlermi.BumftminberdehutbeyiKralPetroadna
okumutur.Srasgelmikenhatrlatmakisterim:YugoslavKomnistMerkezHeyetindehibir
dininpapazyoktur.Fakatmftvardr.BtnMslmanlkdnyasnngerilemevekme
sebebiGvurdeil,softadr.
Trkiyeden sonra Trkl kurtarmak iin yaplacak ana devrim din ve dnya ilerini
ayrmak, eriatlk kurumlarn topyekn kaldrmak, bir yandan vicdanlar, bir yandan akl
hrriyetekavuturmakt.
Atatrk devrimlerinin iki temel ta, laisizm ve eitim birliidir. Millet btn dnya
ilerindeneeriatnedeherhangibirideolojininbasksaltndaolmayarak,yalnzgnnartlar
iindekendisiiinenyararlydnerekkararverir:zAtatrklkbudur.
Ankarada devrimler bu ynde gelitike medrese adamlar ile Osmanl gelenekileri
ldrma dndler. Fakat byk zaferin btn an ve erefini terazinin bir kefesine,
devrimciliini ikinci kefesine koyan kurtarcya kar gelemediler. Suikastlar nlenmitir.
syanlar kolayca bastrlmtr. Medreseciler de kader zorunu grnce hemen yeni artlara
uymugrndler.Gelecekfrsatlargzlemektenbakaareolmadnakararverdiler.

LaisizmsznMerutiyetdevrindenberigericilerbilerekktyorumlamlardr.Ziya
GkalpLaisizmiLdin*diyeOsmanlcayaevirmiti.Ldindinleilgisiolmamakdemekti.
Gayr din, yani dine aykr olmak demek deildi. O zamandan beri laisizmi dinsizlikle
kartrmakgericilervegericiliedayananpolitikasimsarlariindetolmutur.
DinsizlikTanry,peygamberinivekitabntanmamakdemektir.Namazklmayanadinsiz
denmez.Dinsizliknamazinkretmektir.Dinsizlikbirdoktrinolarak,ikiihtillde,Franszve
Rus ihtilllerinde ileri srlmtr. Fakat halk ynlarna mal edilememitir. Fransada da,
Rusyadadakiliseleraktr.
Osmanl Devletinin ynetimi eriat esaslar zerine idi. eriat devlet ve millet ilerini
Kuran ayetleri hkmlerine gre yrtmek demektir. Pek eskiden beri slm bilginleri
KuranndnyaileriniilgilendirenayetlerininMenshyanihkmszolduunusylemi
olduklarn yazmtm. Bu ayetler yedinci yzyl Hicaz airetleri artlarna gre bir toplum
dzenikurmaktaidi.Geneyukardayazdmgibi,ilkdefaMemundevrindekireformladnya
ilerininKuranhkmlerinedeil,aklyoluiletoplumundeikenihtiyaveartlarnagre
dzenlenecei zerinde slm bilginleri birletiler. Fakat bu uyan devri ksa srd. Ondan
sonra her yaplan iin eri erife, yani eriata uygun olup olmad medrese hocalarndan
sorulmak,fetvaalnmaksistemiyrrlktekalmtr.Veeriatauygunolduuhocafetvasile
onaylanmayaneylerdinsizlikdamgasyemektenkurtulamamtr.
Hristiyanlnkaranlkandadabyleidi:kiliseherbidatidinsizliksaymtr.Dnyann
dndn ileri srmek dinsizliktir. Osmanllkta Yenieriyi Nizam Cedidle deitirmek
dinsizlik,fesgiymekdinsizliksaylmtr.
Toplum gelenek ve grenekleri iinde donup kalmal idi. Her kmldan bir bidattr.
Kurandabirayetleveyabirhadisleyahuteskibiritihatlavesikalanmayanhereydinsizliktir.
RahmetliemsettinGnaltaykalabalaktvakitsofta,bizimlebabaaaydnbirdin
bilginiidi.ilahiyatfakltesinikurduuvakit;
Fkh dersi koymadm, nk' fkhn temeli Kurann Muamelt ayetleridir. Bu
ayetlerinhepsideartkmenshdurdemiti.
OsmanldevrindeheleNizamCeditveTanzimattansonrakiayaklanmalardaparola;
eriatisteriz!szdr.
Nedemektirbu?Devletineriatesaslarnagreynetilmesiniistiyoruz,demektir.
1943deHindistanagittiimizdebirPakistanlgazetecibana;
SiznaslHristiyandevletlerleittifakedebilirsiniz?KuranCihatfiseblullahemri
ileMslmanlarnHristiyanlarlasavamalarnbuyurmutur.Birslmdevletininbubuyrua
aykrdpolitikasolamaz,demiti.
Medrese,hibirzaman,halknvedevletindnyailerizerindeegemenkalmaktanvaz
gememitir. Din bir vicdan iidir. Tanr ile kulu arasndadr. slmlkta ruhanilik yoktur. Bu
gereklerihepbiliriz.Dinadamnngrevibuesaslardnakamaz.VaizvehutbeleriKurann
ahlkayetlerizerinedayamaktanilerigitmemeklzmgelir.AtatrklaisizmleTrklakl
hrriyetinekavuturmutur.Trklerdnyailerinesadeceaklyoluiledzenvereceklerdir.
Atatrk medreseleri kapayarak, eitim birliini kurduu vakit ilk yeralt medresesi
amlcal Sleyman adnda bir gerici tarafndan iletilmitir ki Atatrkn de,
Atatrklnde en byk dmanlar Sleymanclar denen bu takmdandr. Nurcular ve
Sleyrpanclarndemokrasimedreselerindenyetimiolanlararasndapekokolduunuaydn
mftlerimizden duydum. Bunlar Ankaradaki son mftler toplantsnda, Ayasofya camie
evrilmedikeburadangitmeyiz,diyeayaklanmayabenzerbirdiretmedebulunmulardr.

Ayasofya eriatla doru gidilmek iin kaba, kara ve koyu Atatrk dmanlar
tarafndanzorlananbirkapdr.Bukapykrmak,Atatrknkabrinieipkemiklerinikararak
yakmakdemektir.
Laisizme aykr davranlarn CHPnin son yllarnda balad da bir gerektir. Ky
enstitlerisistemibozularak,devrimeitimininbtnhalkocuklarnabenimsetilmesidvas,
baz C.H.P. Mill Eitim Bakanlarnca aksatlm, din bakmndan hi, ama hi bir manas
olmayan Kuran kurslar eriat ilkokula evrildikten, mamHatip okullar da eriat liseleri
srasna getikten sonra, Atatrkln iki temel ta, laisizm ve eitim birlii kklerinden
sarslmtr.Seimyatrmlardahalkvicdansmrclnenetkiliyatrmolaraksayd
iinTrkiyebtndnyadagerilemehkmngiymitir.
Bizdinivebylecehalkvicdanncahilvekabasoftannbasksaltndabrakmakla,yalnz
Atatrkedeil,Trkledeil,Mslmanladaenarhyanetiyaptk.BilindiizereTanr
ibadet kusurlarn balayabilir. Namazn, orucun kazas vardr. Tanrnn balamad ve
kazasolmayangnahlarkulhakknyemek,almak,ldrmek,zulmetmek,yalansylemekve
bunun gibi ahlk yasaklar iken, cahil ve kaba softaln halk yanl yola srklemesinden
ibadetler Kefalet 1er gibi ktye kullanlmaya balanmtr. Bir dostum Adanada bir
tandnn,kzdkimseiin:
Hayr,herifigeberttireceim,banabirhaccamalolacak...dediinianlatyordu.
alan iki rekt namazla gnahnn balanaca inancnda. Dinin bir byk faydas, ki
cehaletynlarnTanrkorkusuileahlkszlktankorumaktr,dincahilvekabasoftannelinde
bununtamtersisonuverir.
GerekteKuranagreorututanMslman,fakatsvmeyen,iftiraetmeyen,bindefa
daha Mslman, namaz klan Mslman, fakat hak yemeyen, zulmetmeyen, ldrmeyen,
almayan bin defa daha Mslman, hacca giden Mslman, ama hacparas ile bir yoksulu
okutan,adoyuranbinkatdahaMslmandr.
Vatan,milletivelaisizmiiledinikurtaranAtatrknicedevirlerinenbykMslman
idi.
GerekteKuranagrestnesukatanognbevakitnamaznbounaklmdemektir.
Dahas var: vazcya gre kadn ayak bileklerine kadar rtnmelidir, sinemaya
gitmemelidir, hele soyunarak denize girmek, neuzibillh! Bizim medrese hocasna gre
Mslman kadn bu! Peki, ya on binlerce apkal kadn, sahneye kan kadn, denize giren
kadn,hekimoluperkekhastalarabakankadn...BunlarMslmandeilmidirler?
Anayasaya ve medeni kanuna gre kadn ve erkek eittir. Bir kadn nasl iki koca
alamazsabirerkekdeikikadnalamaz.BumemleketMslmanolanveolmayanikiTrkiyeye
miayrlmtr?
Dinadamyetitirenokullardailkretilecekey,Cumhuriyetvedevrimlertarihiolmal
deilmidir?
stanbuldamftikendrtylsraile,RumveErmenipatrikleriyleYahudihahamnn
geldiiCumhuriyetbayramnakatlmayanbirmftyeAtatrkCumhuriyetinindinilerinasl
emanetedilebilir?
Atatrkdevrindenenamaza,neorucadokunulmutur.Camilerdaimaaktr.Laisizm,
dinimukaddesolmaktankarankaragelenekvegreneklerikaldrmtr.Diniykseltmitir.
Atatrk, byk imamn fetvasn da yerine getirmek, ezan gibi Kuran da Trke
okutmak iin emir vermitir. CHPnin iindeki gericiler hkmete, aman yalnz ezan
Trkeletirelim, ibadeti Trkeletirmeyi sonraya brakalm, tavizciliini yaptrmlardr.
Atatrk byk bir stanbul camiinde bir hafza Trke Kuran okutmutur. Cemaat Trke
Kuranhuuiledinlemitir.Yanndaneasker,nepolis,nedejandarmavard.

Atatrksonrasnnkorkaklarveccelerelindesoysuzlamasnaengelolamadk.
Din,politikannoyuncahalinegeldi.
Cahilvekabasoftannkkrttkalabalndespotluu,kigeriliinbellibalalmeti
farikasdr, iki Hristiyanl yabancl meden merkez dnda btn Trkiyeyi yeniden
kaplamtr.
Ben1932deAnteptebirramazangnTrkhanmlarileleyemeiyemitim.Yan
bakanolmamt.BuramazanilcmalabilmekiinBursayolundakibirkasabadabirbardaksu
bulamadm.
Turistler,Mslmanbiledeilken,hepsiakalmlard.
Anayasann19.maddesihergnayaklaraltndadr.

Atatrkbirdiktacm,birhrriyetimiidi?BirakamstbirlikteSarayburnuparkna
gitmitik.Biraralk:Kimdebirkkdeftervar?dedi.Sanrmgarsonlardanbirikendinebir
kkcepdefteriuzatt.Bireyleryazdngryorduk.Birasgetiktensonra:Bunlarsana
okutacam. Gzden geir! diye karalad sayfalar bana verdi. Baktm, yaz benim
Ankaradaki komisyondan getirdiim yeni Latin alfabesi ile! Binlerce kiiye Atatrkn Trk
yazsntemeldendeitirenszleriniokudum.Cokuncabiralktr,koptu,ikignsonrada
Anadoluyolculuunakarakhalkayeniyazretmenliietti.Butepedeninmebirolupbitti
idi.BykMilletMeclisininhaberibileyoktu.Metodundiktatrceolduunapheedilemez.
O devrin Tekilt Esasiyye Kanununda ise rejimin bil kayt ve art mill hkimiyet
olduuvemilletideancakMeclisintemsilettiiyazlidi.TekiltEsasiyyeKanunuAtatrkn
devamlkontrolaltndameydanagelmitir.Budatambirdemokrasidemektir.
BiraralkCumhurbakannavetovefesihhaklarverilmekmeselesikt.Herhangibir
krize kar Atatrk bu iki hakla silahlanmas gerektii inancnda idi. Mecliste tartmalar
gnlerce srp gitti. Veto ve fesih haklarna kar koyanlardan ikisi, kr Saraolu ve
MahmutEsatBozkurttu.BirakamAtatrk:arnzonlarburaya!dedi.Geldiler.Sabaha
kadar kendileri ile tartt. Ve sabahleyin veto ve fesih haklarndan vazgeti. Ama hi bir
krgnlkalmadsonradanikisinideBakanyapmasndankolaycaanlalabilir.Budavran
diktatrcedeildi.Biranadevrimkanunlarkonuulduusradakomisyonyelerine:Efendiler
sizreddetsenizdebukararlarnleyemezsiniz.Olsaolsabirokkandklr!yollubaskda
bulunanAtatrkleotartmasabahnnAtatrkaynadamdr.
Ben mrmde onun kadar tartmaya katlanan devlet ve hkmet adamna
rastlamadm.Pekgenyamdadevamlolarakyanndaidim.Hibirfikrimisaklamakihtiyacn
duyduumu hatrlamyorum. Dalkavukluu meslek edinmeyenlerin hepsi de yle idi.
Atatrkletartmakiinyiitlielzumyoktu.
Diktatr sznden tiksindiini hep bilirdik. Devrinin diktatrleri, Mussolini ve Hitler,
demokrasiyekaridiler.Doktrinleribuidi.Atatrk,karaktercedemokratveinanbakmndan
hrriyetrejimcisiydi.
mr hrriyet artlarm hazrlamakla geti. Kuvay Milliye Meclisinde ok sknt
ekmitir.Meclistebirhaylibozguncu,helealabildiinegericiolduunuhatrlarz.Bumeclisin
maarifi drt yze yakn medrese amtr. Resim dersini izgi dersine evirmitir. Meni
MskiratKanunubireriatkanunuolarakkmtr.Umulmayacakkadarsabrlvekatlanlidi.
Tamvaktigelmedikeveortamnyaratmadkaiiniamamtr.okdefakendisine:Yollayn
bir blk asker, datnbu Meclisi! diyenyakn arkadalarolmutur. Hi bir gn Meclissiz
kalmayhatragetirmemitir.BirFranszszvardr:EnktChambreeniyiAntichambredan

dahaiyidir."Atatrkemirkullarilebtndediklerineevetdiyenlerle,milletsizlikiindeyalnz
kalma korkusundan hi kurtulamamtr. Pek skld vakit politika arkadalarna: Hepinizi
brakpmilletegiderim,derdi
Sarayburnunda halka yeni yaz nutkunu okuduktan sonra, bir motorla Bykada Yat
Kulbnegitmitik.Birbalogecesiidi.Baheyektmzdatuvaletlihanmlarlafraklsmokinli
beylerinbizedorugeldiklerinigrncebanadnd;
ocuk,bilirmisin?Sarayburnundayaptmzburadayapamazdk!dedi.apkayda
adn aka syleyerek neboluda kara klahl ve poturlu, kara arafl ve peeli Karadeniz
halkkarsndagiymitir.BudaMilletMeclisinekarbirolupbittiidi.

***

Atatrk yurt kurtarclnn btn an ve erefini ortaya srerek bir biri ardnca
devrimlerinigerekletirmitir.Meclisounluununbudevrimlereinanmamolduunubiz
yakndanbiliriz.
Atatrkn tezi ne idi? Tanzimatn yapamad yaplmadka, medreseden yetime
eriatlarn vicdanlar zerindeki egemenlii yklp laik bir devlet sisteminde dnya ilerini
yalnzaklyoluilezpevirmedike,dinisadeceTanrilekuluarasndabirvicdaniiolarak
brakmadka, bataki istibdat yklsa bile, Tanr adna toplumu hkm altnda tutan geri
medreseeriatlnnyarattyndespotluunlenmedike,insanlaikvemsbetilimlere
dayananeitimledeitirilmedike,toplumudeitirmeye,ilerlemeye,kalkndrmaya,vicdan
vekafahrriyetiyolundansiyashrriyetekavuturmaya,rejimidevamlvekararlbirhrriyet
rejimiyapmayaimknyoktu.BilkaytvearthkimiyetimilliyyeAtatrkdevrimciliinin
tek amac idi. O gnlerin gerei deildi. 1923 ve 1924 de devrimleri nlemek ve Osmanl
dzeninigerigetirmekisteyenlerintezidemokrasiidi:
Efendim, rejim bil kayt ve art hkimiyeti milliyye rejimi deil midir? Onun
gerekleriniyerinegetirelim.dvasngtmekteidiler.
Terakkiperver Frka kurulduu vakit programnn bana hissiyat diniyyeye hrmet
sz konmutu. Ne demekti bu? Camiler akt, ramazanda isteyenler orulu idi, ilmihal
baslmaktaidiimdikimedreselergibidnyaadamdeil,sadecedinadamyetitirmekiin
mamHatipokullardaalmt.Hissiyyatdiniyyeyehrmetbirparola,devrimciliekar
yurdun drt kesinde fesatlk eden gericileri toplamak yolu idi. Ayaklanmalar olunca ve
sonundazmirsuikastdakncabupartikapanmtr.
Hayli zaman geti. CHPde iki eilim belirdiini gryorduk. Fethi Okyarn temsilcisi
olduutakmekonomibakmndantamondokuzuncuyzylliberalivedevletiliekaridi.
Atatrk,Fethiarkadamdr,onunfikrindeolanlardayaknlarmdr,partiiindekitartmay
partileraras bir tartmaya evirsek, gericilii smrmeyecek, sadece ekonomik ve sosyal
bakmdanbirbirleriilesavaanikipartilirejimdenemesinegirsek,normaldemokrasiyikurabilir
miyiz,dncesiilevesamimiolarakhareketegeti.Bendardabiryolculuktandndmde
iki partili bir akam toplantsnda bulunmutum. Denemenin baarlamayaca fikrini
sylemekten ekinmedim. Bu davranmn hoa gitmediini de grp, ertesi gn ektim,
Ankarayagittim.
Serbest Frka iin tutulacak yol ne olmal idi? ktidar yakalamak iin eski ve kolay
Hissiyyatdiniyyedemagojisinedmeksizin,halkynlarnnbykksmAfrika,Yemen,
IrakgibiyerlerdengmegericiveTevrateriatssrailpolitikaclarnnyaptgibi,ekonomik
vesosyalkalknmadvalarzerindekalmakt.HalbukidahailkgnlerdeAtatrkneskibir
hocas,peksevdiivesaydbiri,Ktahyadatekkeleriaacaklarmjdesiilenutuklarekti.

Atatrkn pek yaknlarndan biri Yalova kylerinde, onu benim kadar m bilirsiniz, namaz
klmaz,diyekypropagandaclyapt.Btndevrimlerisilipsprmekisteyenlerfrsatbudur
dediler.erkezEtemciArifOrubalcagazetecilerdendi.
EerbirseimolsaydAtatrkpartisininkaybedeceinepheyoktu.Budenemedesrf
dinsmrclvegelenekilikyzndengerikalmtr.
Bir tarihte Mecliste iki bamsz milletvekili vard: Manisa Milletvekili Halil Bey, zmit
MilletvekiliSrrBey.SeimlerolmakzereikenAtatrkumumktibine:
Srryamektupverilmez.Onaazdansylersiniz.HalilBeyeyazarsnz.kisininde
yenidenbamszolarakMeclisegelmeleriniisteriz,dedi.
stanbulagelecekti.Adaylartespitedenheyetkiiidi:Cumhurbakan,Babakanve
parti umum ktibi. nn ve Recep Peker uurlamak iin trene geldikten sonra Etimesut
istasyonuna kadar birlikte seim ilerini grtler. Peker, Halil Bey ne ise, fakat Srrnn
yeniden Meclise gelmesine kar idi: Bize kk sktrmtr! diyordu. Atatrk; Canm
yaptnzileritenkitilerekarsavunamazmsnz?Bensavunurum.kimuhaliftenekinmek
teneden?demiti.Sonunda;Mademkiazlktaym,Srrytutmazsnz.dedi.
stanbula gelince, Refet Paann (Refet Bele) bamsz adaylk koyacan duyunca
sevindi;TutalmRefeti.dedi,Srryistemezlerha,Meclisebeterigelsindegrrler!
Refet Paa seildi, fakat ilk ii Dolmabahe Sarayna gelip; Bana nereden yardm
edildiinibiliyorum,teekkretmekiinuradm.dediktenbakaMeclistedeaznamad.
Bir Avrupa yolculuundan dnen Recep Peker, Atatrke tam bir faist partisi tz
taslavermiti.Atatrk:Pekerbununnyeokutmadanvermiolmal.Beylerimmillette
diktatrlkedecekler.Kiminadnavenehakla?diyefkelenerekbiryanaatt.
Atatrkdevrimprensipleriniilgilendirenmeselelerdnda,MilletMeclisialmalarna
karmamtr. Tartmalar serbestti. Hele sal gnk parti toplantlarnda yaplmadk tenkit
kalmazd. Atatrk devrinde birok bakanlar, onun yaknlar da iinde olmak zere, grup
toplantlarndaypranarakdmlerdir.
Bu bir tek parti devri iken yolsuzluk yznden bakanlar yalnz o devirde yce divana
verilmitir.Nfuzzenginleriolmamdeildir.Fakat27ylnbtnzenginleri1950sonrasok
partili devrin nfuz tccarlar says yannda hemen hemen sfr saylabilir. Eski Hidivden
yardm istedikleri kendine anlatlnca Atatrk bayaverini de, umum ktibini de hemen
yanndanatmt.Bakanlarnyolsuzluuiinispathakkkullanlmakokpartilidevirdeyasak
edilmitir. Semenler ounluu aldklar aka bilinen nfuz tccarlarn hac hoca etkisi
altnda,tekrarsemitir.

***

ngiliztarihisiWellsinsznyazmtm:Moderndevletinbirniteliieitimciliktir.Bir
toplumadanlmahakktannmadanonueitmekgerektir.Oykulbelerindennceokullar
kurulmaldr.Bilmeyeninelindeoypusulasyalnzfaydaszdeil,tehlikelidirde!Bilmeyenin
ngilizi,Alman,Trk,Arapolmaz.
Peki,birFranszhukukusuniin:
GeribirtoplumuilerletecekenuygundemokrasisisteminiAtatrkbulmutur.der?
Bir Fransz hukukusu dalkavukluk etmez. Bir soru daha: srailde gmen ynlarnn
ounluu, Tevrat eriats ve gerici iken orada demokrasi nasl kalkndrc ve ilerletici bir
rejimolmutur?
Denememibuikisoruyacevapvermekvebizimdemokrasirejiminintekyaamaartne
olduunu,kendimceanlatmakiinyazdm.

Atatrkntekpartisibellialtprensipdisiplinialtndaidi.Partiyehergirenvepartiadna
adaylkkoyanbuprensipleribenimsemidemekti.Onlaradokunmayarakhertrltartmada
serbestti.Dinadamlarbuprensiplerekarazaamazlard.Batabulunanlarngrevi,eitim
birliitemelinedayanarak,Atatrkdevrimciliinikylerekadaryaymakvedinadamlarnda
budisiplinaltndayerletirmekti.Atatrksonrasbugreviyerinegetirmemi,tekpartiyide
Cumhuriyet devrinde yetien aydn kuaklara mal etmemi ve bir kmaza saplanmtr. Bu
kmazdankurtulmayolundatekdereceseimliveokpartilidemokrasidearamtr.
Bulmumudur?Hayr!
lk muhalifler, tpk serbest frkaclar gibi, din smrcl ile ortaya atlmlardr.
Yirminci yzylda ortaa papaz snf gibi, vicdan smrcl zerine egemenlik kurmak
isteyenmenfaativeikbalcipolitikaclkdevletielegeirmitir.Laisizmveeitimbirliiki,akl
hrriyetisavanntemeldvalaridi,dahanceAtatrkpartisitarafndandazedelenmiti.
Elimizde bir Anayasa yok mu? Var. Biz bu Anayasa ile seimlere girmiyor muyuz?
Giriyoruz.MecliskrssndenbuAnayasayayeminederken,hanitarihtebirKaramanBeyi
gmleinin altna gvercin saklayarak; bu can bu tende durduka... diye yemin etmitir,
herhaldebylebirsahtekrlkyapmyoruz.
Anayasalaiktir.
Anayasaeitimbirlikisidir.
Anayasadinveeriattemelindenayrmtr.
Yok Ayasofyadr, yok Arap harflerini meru tanmaktr, yok ilkokul grmeyen Trk
ocuuna Kuran kursu bahanesi ile yabanc yaz retmektir, yok mamHatip okullarnda
ada ilim anlay ile uzlamayc retim yapmaktr, Alevyi Snnden ayrmaktr. Hepsi
AtatrkleveonadayananAnayasayahyanetetmektir.Yemindehnisolmaktr.
Akansugerigidipyenidenakmaz.Okuryazaraznlktabulunanbirtoplumademokrasi
rejimini ilerletici ve kalkndrc klma artlar vardr. Partiler bu artlar gerekletirirlerse
demokrasiyrr.
Yoksakrizlerstndenikiyzylgesede,Fransadaolduugibi,partilerdotoriter
rejimlereyolaar.
Sayounluu,okdefa,deerinikolaycakaybeder:1908deOsmanlmparatorluu
Mslmanlarnn,Arnavut,Bonak,Krt,Trk,Arap,erkez,yzdedoksan,eerbirplebisit
yaplsa,SultanHamideoyverirdi.Nitekim1909,31Martndakiayaklanmada,1908ihtillinin
sembololanmekteplisubaylarldrlmtr.
Sultan Hamid rejiminin memleketi batmaya doru gtrdn halk ynlar deil,
aydnlar grmlerdi. Ve ihtilli onlar yapmlard. Menderes ktidar da, say ounluu
bakmndan, meru olarak i banda idi. Son seimlerde de ounluk 27 Maysta ykm
olanlaradeil,yklmolanlaraoyvermitir.

TrkolmakAtatrknbalcaerefduygusuidi.imdideplklardadinlediimiz,Onuncu
CumhuriyetYldnmnutkundaki:
NemutluTrkmdiyene...szyreinintakkndenkopmutur.
FakatPanislmizmgibi,Pantrkizmedekaridi. Obirhayalcivebirynoyalaycs
deildi.BirdefaTrkOcanabirliktegitmitik,Ocaktznbirhaylitenkitettiidi.Sonrada
TrkOcayerineHalkeviniamtr.
rredantizmin faydasz ve tketici bir hayal olduunu bildii kadar, rkln ayrc ve
paralaycbiryalanolduuinancndaidi.BirvakitlerMilletMeclisindeAtatrkMilletvekili

setirmemekiinSelaniktedoupMillMisaksnrlariindekibirehirdedevamlolarakbe
yloturmamolmas,biryabanclkbelgesigibikullanlmakistenmitir.
AtatrkiinTrklkbirdilvekltriiidi.Trkm,diyenherTrkiyeliTrktr.Odarda
kalmolanlardanszaldka:
Yurtlarburasdr,gelenlerekapmzak.derdi.
DardagzkalmannTrkiyeTrklnkendikendindennekadaruzaklatrdn,
ban dertlere soktuunu Merutiyet yllarnn rredantizm, Panislmizm ve Panturanizm
sergzetlerindenbilirdi.
Trkler bu topraklarda tam bat medeniyetli yirmi be milyonluk bir toplum olunca
kendikendilerinisavunacaklar.Ellimilyonaknca,eerevrelerindebazmeselelervarsa,o
vakitonlarabirgzatacaklar.derdi.
BirmillmisakdavasolduuiinHatayasarldidi.
BirsuaredeFransaBykelisine;
Benim davamdr bu. Asla akaya gelmeyeceimi bilmelisiniz. diye kt vakit
yanndaidim.
Taknlkdenebilecekgsterilerdeyaptveyaptrdidi.Birakamankayadasofrada
oturuyorduk.Bykelilikdeedenbirdavetli;
Apaam,niinhemkendinizihemmilletizyorsunuz?AlmanlarRenaniyegirdiler,
Fransayerindenbilekmldamad.SizyarnbirfrkaaskeryollasanzHatayalrsnz.Renani
iinAlmanyayaseskarmayanFransa,Suriyeninbirsancaiinbizimleharpedecekdeil
a...demesizerine,banonadoruevirdi,gzlenprlprl;
Evet, dedi, yarn bir frka asker yollasam Hatay alacamz bilirim. Renani iin
AlmanyayaseskarmayanFransannbirSuriyeSancaiinbizimleharpetmeyeceinide
bilirim.Amabirmilletinerefduygusunezamanyerindenoynayacabilinmez.BenSuriyenin
birsancaiinaltmukadarTrkVilyetinitehlikeyesokmam,demiti.
Hatayiizmyolundaiken,smrgecitakmnyenibirfesadileFransaverdiiszden
dnerekglkkarrgibiolduidi.stanbul'daDolmabaheSarayndabulunanAtatrkncan
peksklmt:
BizeParkOtelindebirsofrahazrlatnz.emriverdi.
Otellokantasndakisofradabirmddetavunduktansonra,yaverine;
YarnsabahAdanayagideceim.Bizebirtrenhazrlamalariinlzmgelenlerehemen
telefonlasyleyiniz.dedi.
fkeliidi.Birazsonrayaveriniyenidentelefonayollad;
Ankaraya haber veriniz. Mareal Fevzi akmakla smet nn Eskiehirde bana
katlsnlar.dedi.
smetnnozamanbabakandeildi.Ertesisabahtrenleyolakt.Ankaradangelenler
Eskiehirdekendileriiinhazrlanankompartmanagirdiler.Birtelhavasdavard:Fransa
ileharbemitutuacaz.diye...
Konya yolunda Londra Bykelimiz Fethi Okyardan acele bir ifre geldiini haber
verdiler. Bykeli, aa yukar:D Bakan Eden beni uykudan uyandrd, amanAtatrke
yaznz, Hitlerle bamz dertte, Fransaya ihtiyacmz var, yolculuunu durdurmasn rica
ediniz,szveriyorum,benFransayavadettiklerimiyaptrtacamdiyordu.
Atatrk;
stenilenolmutur,dnelim.dedi.
Sonrayanndakileredediki;

Niin Dolmabahe Sarayndan kalkp da Park Oteline giderek bir yolculuk hazrln
yaptm merak etmediniz. Ben Park Otelinin casuslarla dolu olduunu, her yaptmn ve
sylediiminhemenyerineyetitirileceinibilirdim.OnuniinOtelegitmitim.
Yaknlarndanbiridayanamad;
Olur,aPaam,Edenarayagirmezdi,Fransadadediindendnmeyebilirdi.Ovakitne
yapacaktnz?diyesordu.
Atatrk;
Ha,dedi,baknsizehabervereyim.BenimTrkiyeyiFransaileharbesokmayahakkm
yok. Eer bu neticeyi almasaydm, hem devlet reisliinden, hem milletvekilliinden
ekilecektim. Hatay iin hazrladmz Kuvay Milliyyenin bana geecektim. Cumhuriyet
hkmetibanakaraskeryollayacakt.Onlardabanakatlacaklard.
Bu adam anakkalede ngiliz siperlerinden bir iki metre beride kumanda eden esiz
kahramandr.BuadammemleketvemilletkurtuluuszkonusuolduuvakitAnadoludaYedi
Dvelemeydanokuyanadamdr.
Yunanllar denize dken son saldrtan nce ve ngilizlerin mtareke teklifleri de
gelince, artk bu ii bir tatlya balayalm, havas cephe gerisini sarmt. Hazinede para
tkenmiti.SonsaldraatlphrriyetsavansonaerdirmeekararverenAtatrkeOrdu
kumandanlarndanbiri;
Birmilletinvarnyounuzargibiortayaatmaytarihaffetmez.dedi.
Milletinvaryoubundanmibarettir,paam?
Evet,bundanibarettir.
Ohaldekatineticeyibununlaalmaamecburuz.
Birbakas;
Fakatefendim,bizimbtngeritekiltmzdmanyirmikilometredenfazlatakip
edemez.
Bizim btn geri tekiltmz dman yirmi kilometreden fazla takip edemez mi,
Paam?
Evet,edemez.
Demekdmanyirmikilometreiindeyoketmeemecburuz.
Oadam,isebuadamd.Benimgerekmilliyetilikhocam!

***

Atatrk,TrkeyideTrkiyegibibamszlakavuturmakiinmrnnsonyllarnda
olanca gc ile alt. Ltin yazs ile Arapa ve Farsa basksndan kurtulma yolunu at.
BugnkbamszTrkeonunTrklerikorurluualtnaalmasilegerekleti.
Dildedetarihtedebazarlklardenediinepheyok.FakatAtatrktennceTrkler
Trkeiin;
Needebiyata,nedeilmeyeter,Osmanlcadanvazgeemeyiz.derlerdi.
Trktarihiiinde;
Askerliktenbakahibirieyaramamz.hkmnvermilerdi.
Atatrk,TrklbuaalkduygusundankurtarmakiinTrkebtndillerinkkdr.
Trklk btn medeniyetlerin kaynadr, diyen arclar tutmaya kadar gitti. Bu arlk
KomnistRusyannAmerikaybilebirRusakefettirmiolmaskadartuhafdeildi.Veboynu
bkkOsmanltevekklyerinebugnkTrklkgururunuyaratmakiinyenibirmillisava
eitimi idi. Atatrk milliyetiliini eski GvurMslman veya rk milliyetilikten ayran
zelliklerzerindefazladurmuyorum.SondileiezandanbakaibadetlerideTrkeyaptrmak

veTrkkafasnArapkafaskleliindenbsbtnkurtarmakt.TrkOcanagittiimizgn,
KuranTrkeyeevirmekkonusunuatidi.
OradabulunanKzmKarabekir;
KuranazimanTrkeyeevrilemez,PaaHazretleri
Niinevrilemezefendim?BusznzKurannmanasyoktur,demektir.
Hayrefendim,amamesel,elifLm?Mm...Nediyeceizbuna?
Nedemektir,eliflm?mm?
Mehulefendim...
yleisekarsnabirsfrkoyar,evirmeyedevamedersiniz.

***

Atatrkmilliyetiliizerindekigrlerimidahaaklayanbiryazmburayaalyorum:
Sayn Babakandan, yeni Diyanet leri Reisinin, Alevilik zerine sylediklerini buldurup
okuduktansonra,eerdoruise,hemenkendisiniararak,birkahatrlatmadabulunmasn
isterdik. Alevlik bir mezheptir. Trkiyede bu mezhepten sekiz dokuz milyon arasnda Trk
vardr.BirdefasndaDersimegitmitik.EskiSnniliktaassubuileKrtledoruitilenoblge
TrklerininbizdendahazTrkekonutuklarnkulaklarmzlaiittik.HataySamandanda
ncekiylbirAlevikznaadnsorduk;
Ykselcevabnverdi.
Antakyann Harbiye bucanda kz, olan btn Alevi yavrularnn okula gitmekte
olduklarnrendik.
NaslbugnkomnistlikaynzamandabirRusyatehlikesiise,eskitarihlerdeAlevilikbir
rantehlikesiidi.SultanSelimiteotehlikeyllarndaAnadoluda40binAlevikesmitir.Ama
40binAleviTrknkalntsndansekizdokuzmilyonyenisitremitir.
Alevler Trktrler, Anayasann 19 uncu maddesi gereince mezheplerinde,
mabetlerindeserbesttirler.
Sekiz dokuz milyonun yarsn Krtle, br yansn Arapla doru iterek milli
btnlparalayamayz.
Atatrk Milliyetiliinin rklk ve mezhepilik dnda kurulmu olduunu iyice
hatrlatmakisteriz.AtatrkMilliyetiliinde,Trkmdiyene,hayrsenArnavutveyaerkez
yahut Bonak aslndansn, yabancsn denemez. Atatrk Milliyetiliinde sen Snnisin,
Mslmansn,senAlevisin,bizdendeilsindenemez.
Yirminci yzylda din ve mezhep kavgas yaplamaz. eriat devletleri devrinde Ali
MuaviyeayrklyzndenMslmanlaryzyllarcabirbirlerinikrmlardr.
Atatrklaisizmibuayrlkaldrmtr.
EskiOcakrkldevrindeTrkbtnlnneredeiseilil,ileileblpdatmakta
idik.
Atatrklkbuparalanmannnnegemitir.
Mslmanz,Mslmanlbilmeyiz;Atatrkyz,Atatrklbilmeyiz.
Atatrkbiryeniareformcusuvedevrimcisiidi.
Atatrk binlerce yllk tarihinde ve ilk defa, evet ilk defa, Anadoluyu tek bir millet
btnlnnyurduyuvasyapmtr.
Boylar onun ayak bileklerine ancak yetien politika cceleri bu btnl tehlikeye
sokmulardr.
EskitaassubagreSnniTrk,AleviTrkekzvermezveondankzalmaz.imdimeden
kanunagrevekadnerkekleherbakmdaneitolduuiin,Amerikalya,ngilize,Almanakz

verir, onlardan kz alrz da, ayn dinden ve ayr mezhepten iki Trk birbirinden nasl ayr
tutarz?
nnBayar ayrkl ayn mezhepten olanlarn birbirleri ile ayn camide namaz
klmalarnnleyicibirfitneyaratmtr.Politikayakandavaclfesadnsokmutur.
YirminciYzyldaaynyurttabirdeAliMuaviyeayrklnnhortladnmgreceiz
Nezamanbirleeceiz,kaynaacaz.Eskitaassupmfts;
Bir Alevi dorudan doruya Mslman olamaz. nce Hristiyan olmal, sonra bizim
dinimizegirmelidir,demi.
Laisizmin manasn iyi anlayalm: Dumlupnar zaferi Vatan btnln kurtarmtr.
Milletbtnlnkurtaraneitimbirliivelaisizmdevrimleridir.
Eitimbirliivelaisizmeenuzaktanbiledokunmakmilletbtnlnehyanetetmek
demektir.
Atatrklebalolduklarnsylemekiinfrsatkaybetmeyenhkmetadamlarnn,
saclk demek tam, ama tm ve tam, bugnk amlcal Sleymanc, Nurcu eski taassup
kalnts kimseleri en uzaktan bile Dnya ilerimize kartrmak demek olduunu pek sk
hatrlatmalarndileriz.

Birinci Dnya Savanda Beyolundaki Lebon pastanesinde iki Osmanl delikanls,

Almanlarmyenecekler,Franszlarm,tartmasiinde.Biri;
BenFranszlarnyenmesiniistiyorum.nkkltrmFransz...diyordu.
teki:
Ben de Almanlarn yenmesini istiyorum, nk kltrm Alman... diye, cevap
veriyordu.
Bir cadde arkada Pera Palas otelinin geni caml salonunda pek k giyimli, duruu
tutumuyabancyandranbirTrksubaygrrdk;MustafaKemal!
Lebondaki iki ahbap Tanzimat devrinin yaratt alafranga tipidir. En holarna giden,
Trk sanlmamaktr. Onlarca Trkten ancak mutfaklarna a yetiebilir. Trkler uruna
dvmek,asla!BirgnFrankocubirspanyolbana,bylebiralafrangaiin;
Okadaraleyhinizesylyordukispanyololduumhaldedvmekistedim.demiti.

PeraPalastakisubayanakkaledengelmitir,ilerihattasaldraattaskerlerinin,bir
nsiperdengilizvcutlarnasaplanansnglerdenkanhrltyabenzersesiduymutur.Bir
Almansubay;
Kumandan daha ileri gitmez. diye n hatlara doru yryte korkudan ayana
kapanmtr. Hi bir Frenk karsnda boyun ememitir. Dmandan birka metre gerideki
siperindeyerebadakurmaz,koltuaoturur.Gndelikbanyosunubrakmaz,daimatraldr.
FakatbirFatihdevrikomutankadardaTrk...
RumeliTrklerinitatlsesiilepekiyisyler,Osmanlmusikisimakamlarndabilirama
artk bu musiki lmtr. Tek bir medeniyet musikisi vardr. Trkn kendi sesi ondan
duyulmaldr.der.Zeybekoynadgibi,pekgzelvalsdeeder.
O,btnektiimiz,Lebonalafrangasnndediigibi,TrkveMslmanolmaktandeil,
somTrkkalarak,sveligibi,ngilizgibiyeniamedensiolmaktansa,Mslmanlyenia
diniartlarnakavuturmamaktanilerigeldiiinancndadr.Trklktenutanmaz:Onubuhalde
brakanlarakardinmeztkenmezbirfkeiindedir.

Avrupalgibigiyineceksiniz,yaayacaksnz,evinize,stbanzaodzenivereceksiniz,
fakatTrkolacaksnz,Trkkalacaksnz.Devletinbanagetiivakitiievinebiledutesisleri
koyduranOdur.Banyosuzevolmaz.Arkadalarnngiyecekdolaplarnbilekartrr.Birgn
birinindolabndaayakbileindenbalamaldongrnce;
Higiyilirmibu?Ayptr...demivekendiklotlarndanbirinirnekdiyeyollamtr.
OnahibirimizFrenkvgsyapamazdk.OkadarTrkgururlusuidi.
BirgnnceTrkiyeTrklnbattoplumlararasnakatmalidi.Hereyondansonra
idi.BatmedeniyetiiindebirFranszvarsa,birTrkdeolmalidi.Asyadahigzyoktu.Trk
kafasnArapkafasndankoparpkendizlnekavuturmakiinrpnmtr.Ltinyazsbu
yzden alnmtr. Dil Kurumu bunun iin kurulmutur. badet, eer hkmet baltalamam
olsayd,oktanTrkeolacakt.
LebonalafrangasuanaTrkeemirverir,karsilebileyabancdillekonuur.nk
Trkeileifadeimeramedilemez.AtatrkmedensiTrkeye,Franszca,ngilizcegcn
vermekiingeceligndzlkendinialmayavermitir.
AnkaraOrmaniftlii,Florya,Yalova,Bursadakiyenitesisleronundur.Trkleyaama
zevki, yaama kltr vermek, Trkl ihtiyalanmalar iinde bir lokma bir hrka
miskinliindenkurtarmakister.
Kadn amtr. Kadn kmes hayvanl kaderinden kurtarmtr. Trk kadnna sz
syletmez. Byk denen pek yalbir Osmanl, sofrada Trk hanmlaryannda kendi Frenk
einifazlacavemukayeselicevdiin,kendinigtutmu,itiibirikikadehrakdanba
dnmtrgibidavranm,birbakakadehkaldrtaonayine;
Beyefendidemesizerine,bizimgafilearalarndaylebiratmageti;
BanaBeyefendi,demeyinizefendim.
Yanediyeyim?
Sadeceadamdeyiniz.
teonudiyemediimiinbeyefendidiyorumya
Alaturka milliyeti, geleneki ve grenekidir. Softas eriatdr. Atatrk Trkl akl
hrriyeti iinde, her trl basklar silkerek, Trkle bir yenia insanl karakteri vermek
isteyenbirmedenimilliyetiidi.

Son yllarda sa ve sol fikir akmlarnda Atatrkln smrlmekte olduunu

gryoruz.Komnistde,koyumilliyetideAtatrkkendilideriolarakbenimsemekister.
Atatrklknedir?Laisizmveeitimbirliitemelizerinde,toplumilerinisadeceakl
yoluilevedeikenihtiyaveartlaragreyrtenhrbatTrklnkurmak!
Atatrklk Nasla kardr. Gndelik tartmalarmza Atatrk kartrmak
bsbtn ayr artlar iinde sylediklerini softa nasl gibi kullanmaya kalkmak onun
yolundaolmakdeil,onunyolundankmaktr.
Amayaarkenfaizmvekomnizmiinnednmekteolduunubizyakndanbiliyoruz.
BirdefabtndevrimleriniTrklvicdanvekafahrriyetinekavuturmak,milliradeyiTanr
adnakarainanlarbasksndankurtarmakiinyapanAtatrk,doktrincehrriyetiidi,diktac
deildi. Ne faizmi, ne Nazilii ho grmtr. Lenin ve sonras komnistliinin de kar bir
sistemolmadinancndaidi;Onlardagitgidebizedorugelecekler!derdi.Leninin,milli
kurtululara yardm edelim, emperyalistlerin gittii yere biz yerleiriz, politikasndan iyice
faydalanm, bir komnist partisi bile kurdurmu, fakat zaferden sonra elini hemen bat
dnyasnauzatmt.

Zaferdensonrazmittebirbasntoplantsyaptidi.stanbulgazetecileriilebendeorada
idim. Gazeteciler kendisine partisinin hangi snfa dayanacan sormulard. Oysa o zaman
Trkiyede Trk snflar yoktu. Trkler memur, asker veya ifti idiler. Hristiyanlar gidince,
Anadoluarlarkapanmt.BizHalideEdip,YakupKadrivebenzmirdenBursayagelirken
Ktahyadagrtklerimiz;
armzkapal...HiolmazsazanaatehliHristiyanlargerignderseler.demilerdi.
Bankamz deil, bankalarda Trk memuru yoktu. irketlerimiz yoktu. Fabrikalarmz
yoktu.BizTrklerideneneydeyoktuk.Harptennceyalnzticaretdeil,verimlitarmda
Hristiyanlarda idi. Eski Ankara Vilyetindeki Bolu, Zonguldak ve Kayseri onun sancaklar idi,
btntarmcTrklerbirkatefeciermenibankerininfaizdeyicisiidiler.Hristiyanaznlklarn
tasfiye ederek Anadolu ve Trakyada ekonomiyi kknden skmtk. Mallarmz nerelere
karpsatacamzTrkiyedendarsrdmzRumihracatlarndanrenirdik.
Atatrk;
Hangisnfdemiti,hepimizhalktanibaretiz.PartiminadndaHalkPartisikoyacam.
Ne sosyalizm, ne liberalizm, hi bir ekonomik yol aratrmasnda deildik. Limanlar,
rhtmlar, deniz yollar, bankalar, fenerler, elektrik, havagaz, ykanma suyu, ithalt, ihracat
hepsiyabanclarnveyastanbulHristiyanlarnnelindeidi.120.000.000liragibi,batdaancak
anonim irket sermayesi olabilecek bir bte ile yanm, yklm, ekonomisi kknden
sklm, stelik en iyi kazanlar yabanclarn elinde bulunan, savalargler art
topraklardayenibirdevletkuruyorduk.Trknparasyoktu.AnadoluarlarnyenidenTrk
olmayanlarn eline geirmemek iin onlara stanbul belediye snrlar dnda oturma izni
vermiyorduk.Trklerikendivatanlarnahapsetmitik:alacaksnz,tccar,esnaf,zanaatkr
olacaksnz,sizibyleolmayamahkmettik.diyorduk.
Dyuniumumiyyeidaresinivekapitlsyonlarkaldrmtk.imdidcolonisationdenen
smrgesizleme abalar iinde idik: Yabanc imtiyazl irketlerin hepsini btemizi fazla
sarsmayc artlarla satn alyorduk. Onun iin yabanc sermayeden faydalanmamz ihtimali
yoktu.Ankarademiryolumuzunsonistasyonuidi.TorosveAmanostnellerideyaplmamt.
Toprak btnlmz salamak iin bu demiryollarn dou snrlarmza doru gtrmeli
idik.
Byk gelir getiren aar vergisini de kaldrdmzdan kaynaklarmz pek zayft: Ne
yapalm,gcmzyettiikadarrayderiz.Parasnbtedenderiz!dedik.Maalardanikide
birvergiindirimiyapyorduk.OsradabirTrkkapitalizmiolsaydveyayenimillartlarauygun
yabancyerlisermayeirketlerikurulabilseydicanaminnetbilirdik:Nitekimaramba,Bafra
hattnbirTrkfirmasyapmakisteyincehemenonaimtiyazvermitik.
Bizim devletiliimiz bir sol teoriden deil, Osmanlca deyimi ile zarureti eyadan
domutur.GeripartideveAtatrknevresindeliberalde,yarsosyalist,komnistdevard.
HerbiriAtatrkkendieilimiiinealmakistemitir.AmahrriyetiAtatrkdevletiliinister
istemezyaratacaRustipibirdiktatoryayaslaaklnagetirmemiti.OhibirzamanbirNasra
birBumedyeneklecekkarakterdedeildi.Oinsandeercisiidi.Kamuyararclilezel
sektrgelimeleriniuzlatrckarmaekonomionuntuttuuekonomisistemiolmutur.zel
sektrdaimakorumutur.
YaarkenAtatrkbuidi.lkbeyllkplnlardaonundevrindeuygulanmtr.Kyclk
ve tarm reformu iin de dndklerini yakndan biliyoruz. Kyleri verimli topraklarda
toplamak,tarlaygeimhaddindenaadrmeyicitedbirleralmak,okulsuzvedispansersiz
kybrakmamakbellibaluramalararasndaidi.Bazdenemelerdedebulunmutur.mr
birtakmdndklerigibitarmreformunudagerekletirmeyeyetmemitir.

Atatrkbugnsaolsaydivedpolitikada,kalknmailerindeneyaparddiyeonu
tartmalarmz arasna almamz doru deildir. Atatrk bize akldan baka yol gsterici
brakmamtr.Yalnzaklhrriyetinisnrlayc,eitimvehukukbirliiilelaisizmisarscherey
Atatrklehyanetetmektir.
BuhyanetdeAtatrkldndenberiyaplagelmitir.

10

TunaKylaradlkitabmdadaanlattmd:TauzaktanBosnaehrinigrnce;
te yllarca ryasn grdmz Mslman ehri... diye sevinmitim. Viyanaya
benzerbirbatehri.urasndaburasndakubbeveminareler...
ehre yaklatka kubbe ve minarelerin meden ehir bloklarndan uzaklar gibi
olduklarngryordum.SonraanladkkiMslmansemtlerasfaltcaddelerinveAvrupakri
arlarn tesindedir. Dkknlar yerden yarm metre kadar yksekte. Minderler stne
badakuranabanisarklesnaf.Fes,alvarvearaf.
Bosna elli yldan beri AvusturyaMacaristan idaresinde idi. Srp Milliyeti ve
hrriyetilerine kar Mslmanlar imtiyazl gibi idiler, ama Bosnann geri bir Anadolu
kasabasndanhifarkyoktu.
Birokulunuzugrmekisterim.dedim.Aaa!..Tabenimocukluumdakivebugnk
Kurankurslarmzabenzerbirokulagtrdler,rettikleriArapayaz,Kuranvetecvidgibi
derslerdi.HlbukiBonakdahadoduugnenzengindillerdenbiriilekonuur.Hrvataki
bat dillerinden evirmedii ilim ve edebiyat eseri kalmamtr. Bugn bile Trkemizde
olmayanpekileribiransiklopedilerivardr,dahadouundahepsiBonaknzmaldr.
Niinocuklarnzdevletokullarnayollamyorsunuz?diyesordum.
Milliyetlerinikaybederler.dediler.
Bizim Osmanl ocukluumuzda olduu gibi, din ve milliyet birdir onlar iin. Medrese
snrndanuzaklatlarm,Mslmanlktankacaklarsanki...
Bir toplumu kendi bykleri ve liderleri yetitirir. Yabanc bir Devlet kendinden
olmayanlarkurtarmakiindevrimyapmaz.
Aradanyllargeti.SrbistanTrkleridemftlerrejimindeayneitimigrmekteidiler.
Sivil ilkokul amak isteyen Haan Rza Soyak ve arkadalarna skpte bir Srp jimnaz
retmeninin;
Bizsizinklenizolmaktanokullakurtulduk.Sizeokulatrarakbamzabelolmanz
istemeyiz.dediiniyazmtm.TrklerokadargerikalmlardkikinciDnyaSavandannce
bizememleketlerinigezdirenSrpgazetecileri,rkdalarmzolduklariinutanmayalm,diye
skpistasyonundakisersefilfeslileriin:
ingenedirbunlar...demilerdi.1962degeneskptengetiimdeyreimyand.
Trksemtleriayngerilikteidi.Srpsemtlerindeevleretelevizyongirmiti.Trkmahallesinin
kahvesinde ise Arap yazs ile u iln grdm: Bu akam Tahir ile Zhre. Ayn yolculukta
Yunanistandan geiyordum. Kasabalar sark ve araf dolu grdm. Yunanistan Trke
zulmetmez. Bilkis onlar en demokratik yoldan yok eder. Medreseye teslim eder. Kuran
kurslarnbesler.HibirTrkneAtinatbbiyesindenhekimkmtr,nedeAtinahukukundan
avukat!BirdebizdekiHristiyanveYahudilerebaknz.
AtatrkiinTrkkurtarmakdemek,onuaklvevicdanhrriyetinekavuturmak,ona
yeniaeitimivermekdemekti.MillKurtulutemelilaisizmveeitimbirliiidi.
Mslmanlktaruhaniyok.Dinadam,herhangibirmeslekadamgibi,ilk,ortaokuluve
lise renimini grdkten sonra, sadece ibadet grevleri ile uramak, vaaz ve hutbelerde

sadeceahlkvefaziletayetlerindenilhamltlervermekzereyetiecek.Dnyailerinene
elnedilsrecek.Tevrattadaokevlilikvar.sraildeYemen,AfrikaveOrtadoudangme
alabildiineTevrateriatsvar.Neyapmtrsrail?Anayasayaerkeklekadnneitolduu
prensiplerini;koymutur.Haddideildirhibirhahamnikincikadnanikhkymak.Bizhem
Anayasaya kadn erkek eitlii maddesini koymuuz, hem meden kanunu karmz. ift
kadnl milletvekilleri ve bakanlar eksik olmamtr. Her Kuran kursu Anayasaya aykrdr.
Kuran Arapadr, transkripsiyon yazs ile daha iyi retilebilir. Kald ki her milletin Kuran
kendidiliileokumasna,bizimmezhebineinandmzimamfetvavermitir.
YeryzndeBudistlerkurtulmutur,Mecusilerkurtulmutur,taatopraatapczenciler
kurtulma yolundadr. Yalnz Mslmanlk geri kalmtr. Neden? Sebepdin mi? Asla! Sebep
softa,sebepmedrese,sebepMslmanlaryedinciyzylartlariindedondurmakisteyen
nakilcilik.
Makarios Boston niversitesinden kma. Birinci Dnya Harbi sonlarnda Ruslar,
TrabzondanekildiklerivakitehregirenyksekrtbeliAlmansubaynatercmanlkedenbir
dostumanlatt:Rummetropolitigrmeyegelir.Dostumtercmanlkedecek.Birdebakarki
metropolitAlmangibiAlmancakonumakta.OdaHeidelbergniversitesindenkmaidi.
HikimseAtatrknyktklarnykamazd.Fakatstatkoyututmakherkesinelindeidi.
AtatrkldktensonraCHPMerkeziveankayaevresini,Atatrknyaptklarnadahaosa
ikeninanmamolanlarsarmt.KurultaylardapeknfuzlukimselerdenKemalizmveLaisizm
deyimlerinin tzkten karlmas istenmiti. Ben, ky enstitleri ve blge zanaat okullar
sisteminin gelecek tehlikeleri nleyeceine inanyordum. Bu enstitlerden kanlarn
okuttuklarphesizkleliketmeyeceklerdi.EminSoyakgibigericitaratakmbukorkuile
enstitlere komnist damgas vurmutur. Enstitleri gene CHPnin koyu milliyetileri, yani
Atatrknliberalmilliyetiliineaykrdnmekteolanlarykmlardr.Hiunutmam,ngiliz
bykelilerindenbirimemleketinegiderkenkendisiilesongrmemizdebana;
Benkyenstitlerinigrdm.Sizingeriarktankopmanzaonylvar.demiti.
Kyenstitleriderken,kylnnkyndetopyekneitilmesisisteminisavunuyorum.
Ben Ulus Bayazarlndan 1948 de ayrldm. Tavizci gidii gryordum, zel
konumalarndaakfikirlibirdinbilginigeinenemsettinGnaltay,politikadaSoftaidi.
Cumhuriyetin yirmi beinci ylnda medreseden babakan getirmek hayra almet deildi.
OndansonrailkokulyerineKurankurslar,ortaokul,liseyerinemamHatipokullarmemleketi
kaplamtr. Bu okullarn pek ou eski devirlerde de misli grlmeyen gericilikte eriat,
medenilik ve devrimcilik dman yetitirmektedirler. Elli bin ksur camide milletin yzde
altmndan fazlas bu koyu cehalet ve taassubun eline teslim edilmitir. Trkiyenin, her
bakmdan,dahabyktehlikesihatragelemez.
AP kt bir miras almtr. Devrimci CHPnin banda bulunduu koalisyon, laisizm ve
eitimbirliidavalarndatamOportnistedavranmtr.Atatrkede,Atatrkledeen
bykktlnondangeldiiinancndaym.Fakatbugnkartlariyivesalamkklbir
dzene balanmazsa, rejim krizlerinden de kurtulamayz. G deil yapacamz i: Yemin
ettiimizanayasaprensiplerinebalkalmak.Oprensiplereaykrolupbittilerieitimbirliive
adaeitimkontrolaltndayenibirdzenekoymak.
Atatrklk demek, akl ve vicdan hrriyetleri yolu ile Trk milletini bat medeniyet
toplumlararasnakatmakdemektir.
KimbutemeltutumdanayrlrsaAtatrkdeildir.
Okadarm?HayrlbirTrkevlddadeildir.

EK

Bukkkitaplailgiliikikonumamdaekolarakvermekistedim.
Bence hi olmazsa Cevdet Tarihi ile Vakanvis Ltfiyi okumamak aydn takm iin
bykbireksikliktir.Gemidenenbireyvardrya,onunyzyllardanberigemeyenbiryan
davarkiikidebirkarlamaktanveyageritepmesindenbirtrltamkurtuluaeremiyoruz.
Eskilerin istitrat dedikleri, bir konuyu aydnlatmak iin sz d fkra anlatmak
sistemincesizencepekksabirtariheyapmakisterim.BugnkBatmedeniyetinintemeli
ki,insanaklnatamhrriyetiinderenipbilmek,aramak,bulmak,anlamakveyorumlayp
aklamakyolunuaaneskiYunanilimvefelsefesideneney,bizimyurdumuzunEgeDenizi
kylarndadomutur.BualtnanGrecoRomaindevribinylsrer.Hrdnceradaha
sonra Hristiyanln deil, Mslmanln eline geer. Dil Arapadr. Fakat slm medeniyeti
denenbudevirdebirokmilletlergibiTrklerindebykpaylanvardr.BtnYunaneserleri
Arapayaevrilmitir.Eskibulularayenilerieklenmitir.Batkilisevepapazpenesialtnda
kapkaradr.Kurtubadabnrrt'dendersgrenbatgenlerinikiliseaforozeder.Fakatakla
hrriyet veren bu Mslman devri ksa srmtr. Mspet ilimler ra spanya
Mslmanlarndan batya geer. Yava yava Rnesans dediimiz devir gelir. Bugnk bat
domutur.eriatbatmedresesimspetilimlerniversitesinedeitiisrada,aklclktan
nakilcilie dnen slm medresesi mspet ilimleri kap dar eder. Osmanllar dank ve
karanlkbatnnmedresedevrindeViyananlerinekadargitmilerdir.Kanundevrindensonra,
bize Ulmi eriyye lzmdr, Ulmi akliyye deil taassubu Mslmanlk dnyasn ve bu
aradaTrkiyeyidekaplayncaBat,ViyanakaplarnakadargidenTrkiyeyiSakaryakylarna
kadargerikovmutur.
drt yl nce, stanbul mamHatip okulunda bir kara kafa: Size Ulmi akliyyenin
lzumuyok,Ulmieriyyeyeter!demiti.
CevdetTarihimedreseningidereknaslsoysuzlatnsayfalarcaanlatmtr.Bykbir
dinbilginiidi.
Atatrkn eitim birlii devrimi de Trkiyede btn eitimi mspet ilimler temeline
dayanarak, din adamn da, her meslek adam gibi, ilk ve ortaokul yahut snfna gre lise
retimigrdktensonrameslekokulundayetitirmekamacileyaplmtr.
Demokrasimedreselerindeisemspetilimleriretenliseninad,kilisedir.imditarihe
dnelim.
AvusturyaveRusyailesavatayz.ncSelimdevri.Birsadrazamyenieriaasile
ocaksubaylarnyannaarr.Seferilerinigrecek.Hepsiderlerki:Bizyzyirmibinden
fazlaocaklaskeriikensekizbinmoskofaskeriTunaygeti.Karkoyamadk.Dmannbyle
nizam askerine kar bizim askerimiz yeni harp hilesini renmedike kyamete kadar zafer
kazanamayz.Tarihidiyorki:KaldkiolvakitAvrupadaolanfnnharbiyyekitaplanhenz
lisanTrkiyetercmeolunmamolduundantalimvetanzimiaskermeselesininstanbulca
nazariyatbilemalmdeildi.
Avusturya ve Rusya ikisi birden saldrmtr Acaba Prusya ile ittifak etsek fikri ortaya
atlmtr.Hemenmedresearayagirer:Mslmankfirleittifakedemez,diye.OrdukadsYa
eyyhellezine amen... ayetini de ileri srnce akan sular durur. Mslmandr diye
Buharadan imdat almak iin oraya Osmanl elileri gider. Son bayramdan bir iki gn nce
Beyolu yakas camilerinden birinde, gvura selam veren Mslmanlktan kar, diye vaaz
verenmamHatipokuludiplomalsileoKadnnkafasarasndanefarkvar?
ncSelimdevrindeFranszihtilliolmutur,Yeniaagirmitirdnya...


***

Savaiindeyiz.Hazinedeparayok.Padiahbataolmakzere,herkeshazineyeyardm
eder.SelimIII:AcabaUlemadahisnrlarmznkorunmasiinianedebulunmazlarm?diye
eyhlislmahabergnderir.eyhlislm:Ulemaduaclaravamlakyasolamaz.Paralarda
yoktur. Sakn bir grltye sebep olmaya... yollu cevap verir. Padiah kaymakam paa
tezkeresininbana:OnlardangelecekAllahtangelsin,Allahonlaramuhtaetmesin!diye
hateker.
Fakatskntartmtr.Padiahkendisarayndavehazinesindenekadaraltn,gmeya
varsadarphaneyegndermitir.Devletbyklerivehalktanvarlklolanlardaverebildiklerini
vermilerdir.Bedestenlerbaslmtr:Amabudefadahibirdirhemgmvermeyenulema
kt kt de sylenmeye koyulmutur. Sonunda altn ve gm eya yasa konup hepsi
darphanedeparayaevrilmekiineyhlislmdanfetvaalnnca,hocalarPadiahbizikara
anakletti.diyesylenipdurmulardr.
Selim:
Yardmlarndan vazgetim. Devlete zararl szler sylemeseler olmaz
m idi? diye yaknp durur. Tarihi diyor ki: Tark llmiyyenin nizam bozulup nice chel
ulema mesleine girip (imdi olduu gibi) ilim ve fazileti olanlar varsa da cehelesi oklukta
olmakla.. Daha bir ay olmad ki Diyanet ileri kadrosunu ele geirenler bir ka aydn din
adamnaralarndanatmdeilmidirler?Antepolayki,1909Mart31kafasnnhortlayn
gsterir, laisizm ve eitim birlii devrimlerinin yrrlkte bulunduu 27 Mays Anayasas
devrindeolmammdr?

***

Tarihidiyorki:stanbuldakeyifsrenulemasnfarpalklarnyaknlarveakrabalar
zerine verdirip kadlk mevkilerinde daha kim ok arttrrsa onlar vekil kldklarndan
taralarda yaz okumayan yarglar peyda olarak hem devletin an, hem eriatn namusu
berbadoldu.
u kk fkray da dikkatle okuyunuz: Fransa ihtillinin bir garabeti de budur ki bu
esnada bir Yahudi azndan bir beyanname kaleme alnarak baslp Kudste bir Yahudi
hkmetitekilolunmakzerehertaraftanolanYahudilerittifaketmeyedavetolunmutur.
Zehtasavvurubtlzehhayalimuhal!Yanibugnksrail!
Napolyon, Cezzar Ahmet Paa zerine yrmek zere Msrdan hareket edecek:
Bonapartherkiminerdvasvariseulemayavekadlaragidecektir.diyetelllbartmak
gibi Mslmanlarn memnuniyetini mucip olacak baz icraata teebbs etmiti. Kad Efendi
Mustafa Kethda ile sefere memur ulema takm takm Msrdan karak karargha gidip
ramazannbeincignNapolyondahialaylaMsrdankarak
Medrese bu... Ortodoks papazlar da Yunanistan bamszl iin savaa atlmak
zeredirler.Patrikleribiledaraacndacanverecek.

***

Eskialfabedesad,dat,t,zharflerivardr.MeselZiyaziledeildedatharfi
ile yazlmakta idi. Bir yandan Rus bir yandan Avusturya ordular vatan stne yrrken,
medresehocalararasndabirkavgakopmutur:Datharfida,d,du,mu,yoksaza,z,zu,mu

sesivermelidir?Ziyam,dyamokunmaldr?Kahvelerekadaryaylanbirkavgakibastrmak
iinelebasoftalarsrmeklzmgelir.
Talimgvuriidir,diyeNizamCedidiykacaklarveSultanSelimiparalayacaklar.Bata
eyhlislm. Tarihi diyor ki: Eer Sultan Selim eyhlislm Ataullah Efendinin sarn
boaznageiripiinbanageseydi,btnasileritedibederdi.Lkinkendisindenocesaret
olmadndan......SultanSelimhazretleriziyadekorkupNizamCedidinilgashakkndaBab
liye bir hatt hmayun gndermi ve ulema duaclarm benim hulskrlarmdr.
eyhlislmilekazaskerlerNizamCedidinkalkmolduunuifadeetsinler....HafzDervi
EfendisilertarafndanSarayagnderilmekvazifesinikabuletti.Ayasofyaktibiikenimam
sni ve sonra imam evvel olup ulema rtbelerinin sonu olan Rumeli kazaskerliine kadar
kmolanbuadamnvelinimetinekarekyatarafndanbylebirvazifeilesarayagitmemesi
gerekirdi.mambednamiseinsaniyettenhabersiznadanbirherifolmaklapadiahhuzuruna
ktktastperdedenszebalayp,benbrahimkethdaerrindenikisenedirTokatarpaln
alamadm,diyerek,sokakadamnahitapedergibisyleyipSultanSelimiazarlayncaOsman
Aautanpdarkmt.ylebirterbiyesizaygrherifkazaskerlikrtbesinikazanparpalk
olarakkendisineverilmiolanbirkazanneriyyehkmetiniiltizamaveremediiiinikyet
ediyorkiasrnenfenahalegelmiolduunabudahidelildir....SultanSeliminehitedildii
sradakendielimleyrekesipverdiimkalemFetvayhninahkimiyazdiptidbeytinin
ceplerinde olduu rivayet olunmutur. Nizamat Cedid srasnda tariki ilmiyyenin
(medresenin)slahndahiistediisedemmknolmad.
Bu Yenieri ocandan beter oca ki son cinayeti stanbul dman igali altnda iken
Anadolukurtulusavalarnnkfirolduklarnafetvavermekolmutur,onuAtatrkkaldrd
isededemokrasininalakoyveoyunpolitikaclhortlatmtr.Veeline,tpkocannc
Selimdenalgibi,Atatrkdevrimlerinikfirliksaypykaykabitirmekfrsatnvermitir.
Nurculua kar koymann manevi ykselie engel olmak demek olduunu syleyen
senatrnMeclistekiarkadadamedreseninkomnistliklesavamasnateekkrediyorki,
karakuvvetegre,ncSelimekadarbtnbatmedeniyetilerikomnisttirler.
O senatr ve Meclisteki arkadann istedikleri, komnistlii btn Trk aydnlarnn
mukaddesatarasnakatmakmdryoksa?
Okuyun,gemiiiyiokuyundaonugemeyenolmaktankurtarn.

Bir iki haftadr softalk ve yobazln slamcl nasl rndan kardm yazyoruz.
Dinlerinnesuuvar?Batnnbirortaakaranlna,birdebugnkaydnlnabaknz.Din
deimimidir,hayr!
Gerek Mslmanlk da bugnk medrese softalnn anlad ve anlatt deildir
elbette. Bu konumada sizinle slm bilginlerinden Seyyid Emir Alinin tarihinde ksa bir
dolamayapmakistiyorum.

***

Araplarda airet reislii seimle olurdu. Her Arapn bir oyu vard. Peygambere halef
tayinetmekiindebueskideteuyulmutur.
Tarihi ilk halifeler devri blmne Cumhuriyet baln koymutur. Halife aslnda
Kaymakamdemektir.Dinbakmndanhibirniteliiyoktur:Birdedahageengnhalifelik
kkrtmasyapanCumhuriyetdevrihocasndnn!


***

Medinede halk erkekli kadnl cami vaazlarna giderdi. Musiki yasak olmadndan
MedineAraplarutalarvearksylerlerdi.Medinekadnlararasndapekiyiseslilervard.
Hazretimerbileyoldadurarakahenklerinidinlemektenkendinialkoyamazd
...HalifelerCumhuriyetidevrindekadnlarerkeklerarasndaserbestegezebilirler,Ali
vebniAbbasgibistatlarnderslerinegiderlerdi.

***

AvrupahenzcahillikiindeikenEndlsMslmanlarKurtubahkmetinikurarak
ilimvemedeniyetrantutuyorvebatAvrupayaydnlatyorlard.

***

Arapkzmisafirleriileserbestegrr,insandankamazd.Pektannmbiryazar,
gnn birinde Mekkeden dnerken Medine yaknlarnda bir yerde durarak iddetli gne
scandan kurtulabilmek iin bir zengin evine snmt. Evin avlusunda girdikten sonra
devesindeninmekliineizinverilipverilmeyeceinisormaszerineevsahibihanm;
n!diyeizinverdi.
Yolcuevegirmekisteyinceonadaizinverildiindenierigirergirmezevilerinigren
gnetengzelbirkzkarsnakt.Genkzmisafirineyergstererekkendisiilekonumaya
koyuldu. Konutuka kelimeler dudaklarndan inci gibi dklrd. Biraz sonra kzn byk
annesi de yanlarna gelerek, kahkaha ile misafirine gen kzn gzellik ve cazibesinden
saknmasntembihetti.
...HseyininkzSekine,devrininenyksekkadnidi.Eviairlervebilginlerledolup
boalrd.Arapkadnlariiryazmaveokumadknidiler.

***

Memun yirmi drt yllk saltanatnda fikir hayatnn btn ynlerinde antlar
brakmtr.Matematik,fizik,tpvebtnilimkollarilerlemitir.

...MemunbirdedantaykurmutukiMslmanlardanbakaHristiyanveMecusiler
de temsilciler arasnda idi. Saltanat srasnda lkesinde on bir bin kilise, yz sinagog ve
ategededevard
...Memunfikrvetimailerlemeyeengelolancahilcetaassubukaldrmakveaklbtl
inanlar basksndan kurtarmak iin pek ok alt. Memun ve arkasndan gelen iki halife
devrinde belki bugn bile batda eine az rastlanan bir rasyonalizm hkm srmekte idi.
Memunun saray bilginler ve edebiyatlar toplana idi. skenderiye ve Bizansta bulunan
btn eski Yunan metinlerini Badata getirtmiti. Bu metinler hemen Arapaya evrilirdi.
Memun devrinde birok ilim bulular ve icatlar olmutur. Teleskop yaplmt. Sal gnleri
edebiyat, felsefe ve btn ilim kollar tartmalarna ayrlmt. Gelenler le yemeini
hkmdarsofrasndayediktensonrahalifeninreisliindetoplantbalard.
HalifeVasiktensonramuhafazakrfakihlerbugelimeyidurdurmulardr.

***

DrdncHicretasrnnenbykeserirasyonalizminhayatbulmasolmutur.Dinde
buyenilemeninenbykamilleripheyokkiZimaheriveFarabigibibykdnrlerdir.
Rasyonalistlerinancyarglama,dinifelsefeileuzlatrmayolunuamlard.Basradakurulan
birdernekkiadihvanssafaidi,bykbirfikirdrstliindedinvefelsefetartmalar
yapard. eitli mezhep ve meslekler dnce ve teorilerinin aklca en doru bulduklarn
benimserlerdi.Yaynladklareserlermatematik,corafya,astronomi,musiki,mihanik,fizikve
kimya, jeoloji, meteoroloji, biyoloji, fizyoloji, zooloji, botanik, mantk ve gramer, metafizik
teorilerinitoplayankocabiransiklopedimeydanagetirmiti
...EskibiryazarKurtubazerinebirfikirvermekiinyryenbiradamnlmbaklar
altnda on millik bir mesafe alabileceiniyazmtr. Kurtuba bin sekiz yz saray, cami ve
bykyapileikiyzbinevli,yedibinhamaml,seksenbindkknl,sayszotelvehanlbir
ehirdi. Badatn kincisi idi. Sakson yazarlarndan biri Kurtubaya Dnyann ss adn
vermiti.
...Mslman valyeleri sevdikleri kadnlarn salar zrhlar iinde olarak savaa
giderlerdi. Kadnn itibar bykt. Cirit oyunlarnda kadnlar tekmil melhat ve zarafeti
mekufeleriilehazrbulunurlard.
...Grnatakadnlarrenimdeerkeklerdenaakalmazlard.Pekoununadtarihlere
gemitir. Kadnlarn mevkii pek nemli idi. Erkek meclislerinde bulunurlar, enlik ve
oyunlarnakatlrlard.Esvaplaryn,ipekvepamuktanyaplmakymetlifistanlarlakemerve
mendildenibaretti.

***

tesizeksavegeliigzelbirdolama.Dinadnaaklhrriyetiksldzaman,herdin
mniiterakkiolur.Dindnyaileriileilgisinikeserekaklserbestbrakncaherdin,yenibir
medeniyeteratutar.Mslmanmedeniyeti,eskiYunanilimvefelsefesiniArapayaevirip
insanaklnaarama,bulma,bilmevehryorumlamahrriyetiniverdiikadarsrd.Ozaman
bat,henzkiliseaklabuhrriyetivermediiiin,karanlklariindeidi.BateskiYunanilimve
felsefesininceArapadanevirdi.Kilisetaassubuileilimhrriyetileriarasndakikavgauzun
srmtr.Battaassupvenakilcilikbasksndankurtulduuzaman,onabukurtuluusalayan
Mslmanlktaassupvenakilcilikbasksaltnagirdi.
Bizbattk,onlarkpykseldiler.Mslmanlgvurdeil,softaykmtr.
Yademokrasimizmedreseilkokullarileortaveyksekokullarndaneyetitirmektedir?
Kendikendileriniuyandranbiraznlkdnda,yalnzkurusofta!
Geen gn Halifelik kalkt da onun iin kalknamyoruz, diye mahkemeye verilen ve
stelikokullardadinhocaledenkimseneredenkmtr?DemokrasilahiyatFakltesinden!
DinadamherTrkgibiaynilkokul,ortaokulveliserenimigrdktensonra,hekim
gibi,mimargibibirmeslekadamolmakgerekirken,eitimikiliiyaratanbueitmedreseler
nevakitalmtr?CHPdevrinde!
CHP nedir? Laisizm ve eitim birliini devrimlerinin temeli yapan Atatrkn kurduu
parti!
TevekkelibirgnbirvesikazerinePartim...sznyaznca,rahmetliRecepPeker;
PaamniinCumhuriyetHalkPartisiyazmyorsunuz?diyesormutu.Atatrk:
NebileyimsonunakadarCumhuriyetHalkPartisininbenimpartimolarakkalacan?
demiti.

Nekadardailerisinigrcimi.Yaamazefendim,yaamaz,eitimikiliimilletiikiye
bldkevecamilertaassupvekarainanadamlarnateslimedildike,demokrasiyaamaz.
nkilerleticiolmaz,gerileticiolur.
MemundevrindensonraTrkiyeTrklgibi,DnyaMslmanlndakurtarmakiin
Atatrkgeldi.
Memunun at yolu tkayan Mtevekkile Mslmanln Neronu derler. Bizim
vicdan smrcs her partiden politikaclar, amz atom a olduuna gre, Nerona
neredeiserahmetokutucuazlemlerdir.Azlemzaliminbeteridemektir.