You are on page 1of 17

AcrdosTRL

Processo:
Relator:
Descritores:

NdoDocumento:
DatadoAcordo:
Votao:
TextoIntegral:
MeioProcessual:
Deciso:
Sumrio:

DecisoTextoIntegral:

AcrdodoTribunaldaRelaodeLisboa
486/2002.L12
ONDINACARMOALVES
INVESTIGAODEPATERNIDADE
EXAMES
ILICITUDE
NULIDADE
DEVERDECOLABORAODASPARTES
DIREITOINTEGRIDADEFSICA
RL
17092009
UNANIMIDADE
S
APELAO
CONFIRMADAADECISO

1.Extraisedoartigo1801doCdigoCiviloprincpioda
liberdadedeprova,peloque,nombitodoprocessode
investigaodafiliao,nosadmissvel,comoat,sempre
quepossvel,exigvel,arealizaodetestesdeADN,podendoo
juiz,aoabrigododispostonon3doartigo265doCPC,
ordenar,oficiosamente,arealizaodetestesdeADN,por
virtudedosamplospoderesinstrutriosdojulgador,oque
podeserdeterminadoataoencerramentodaproduode
prova.
2.Nocasoespecficodosprocessosdeinvestigaodefiliao,a
colaboraoexigvelimpequeaparteopretensopaiou
terceirosqueapresentemcomaqueleumaafinidadegentica,
nomeadamenteospretensosavsdoinvestigante,realizemos
testesdeADN.
3.Arestriodosdireitosdosvisados,querliberdade,quer
integridadefsica,decorrentedarealizaodeumtestede
ADN,sempreseterdeconsiderarproporcionadaeadequada
aofimquecomarestriodessesdireitossevisaobter,ouseja,
umresultadojudicialnaacodeinvestigaodepaternidade
maiscompatvelcomarealidade,sabendo,comosesabe,que
noactualestadodoconhecimentocientfico,otestedeADNa
melhorprovaeamaisseguraparaoestabelecimentoda
filiaofundadanumaderivaogentica,logo,maisconforme
aointeressesuperiordacriana,porestaremcausaodireito
suaidentidadepessoal.
(SumriodaRelatora)
ACORDAMOSJUZESDA2SECODOTRIBUNALDA
RELAODELISBOA
I.RELATRIO
OMINISTRIOPBLICO,emrepresentaodomenorB....,
instaurouacodeinvestigaodapaternidadecontraC....,
entretantofalecido,sendoactualmenterus/habilitados,D....e
E....,atravsdaqualpedequeomenorsejareconhecidocomo

filhodeC.....
Alegou,paratanto,oMP,queB....nasceunodia11de
Dezembrode1997efoiregistadoapenascomofilhodeF.....Oseu
nascimentoocorreunotermonormaldagravidezquesobreveioa
suame,emconsequnciadasrelaessexuaisquetevecomC....,
sendoqueamedomenoreC....iniciaramnamoroemmeadosdo
anode1994eemJulhocomearamaterrelaessexuaisde
cpulacompleta,relaesessasqueserepetiramatAbrilde1997,
alturaemqueamedomenorteveconhecimentodagravidez.
Maisinvocaqueamedomenornoteverelaessexuaiscom
outrohomemquenoC....,designadamente,nosprimeiros120
diasdos300queprecederamonascimentodomenor.
Imediatamenteapsacitao,oruveioafalecereas
rs/habilitadasapresentaram,emmomentoulterior,contestao,na
qualimpugnaramosfactosalegadosnapetioinicial.
Foiproferidoodespachosaneador,fixadososFactosAssentese
organizadaaBaseInstrutria.FaceaofalecimentodeC....,foram
notificadosospaisdofalecidoparacompareceremnoINMLafim
deseremlevadosaefeitoosadequadosexameshematolgicos.E,
porestesnoteremcomparecidonadatadesignada,nem
justificadoasrespectivasfaltas,foiordenadaacomparnciados
mesmosnoaludidoInstitutosobcustdia,enessasituaoforam
realizadososexames.Levadaaefeitoaaudinciadediscussoe
julgamento,oTribunalaquoproferiudeciso,julgandoaaco
procedente,porprovadae,emconsequncia,declarouC....pai
biolgicodeB...,nascidoa11deDezembrode1997,
determinandoatranscriodafiliaoestabelecidaerespectiva
avoenganaConservatriadoRegistoCivilcompetente.
Inconformadascomoassimdecidido,asrs/habilitadas
interpuseramrecursodeapelao,relativamentesentena
prolatada.
SoasseguintesasCONCLUSESdasrecorrentes:
i)Aprovatestemunhaldeveserposteriorproduodaprova
pericial.
ii)Hquestesquedeviamtersidoesclarecidas,comoseos
examinadostmmaisfilhosparaalmdoinvestigado.
iii)eseestefilhobiolgicodosexaminados,enoforam
esclarecidastaisquestes.
iv)OsdepoimentosdastestemunhasG....(actade27/01/2006,
casseteladoAvoltas000a968),H....(actaecassetereferidas,
volta969a2021),I...(actaecassetereferidaladoA,volta2022a
1123ladoB)eJ....(actade22/02/2006,ladoAvoltas000163)
noconsentemoufundamentamasrespostasdadasaosquesitos2.
3.4e5.quedeviamser"noprovado".
v)Apresunodoart1871n1al.e)nodeveseraplicada
hiptesepresente.

vi)oraporquesenoprovamrelaessexuais.
vii)oraporqueasrecorrentesdesconhecemcompletamentea
factualidadedosautos.
viii)OraporqueasituaorelacionalentrearecorrenteD...e
C....(primitivoR)plasmadanasrespostasaosquesitos6a10
acarretaaexistnciadedvidasriasobreapaternidadedoC....
(art187.n2doCC)
ix)Oexameordenadopressupeumacaracterizaosuficiente
dosfentiposdame,dofilhoedoeventualpai,oqueno
acontece:
x)NohestudosrealizadosnosAoresnosentidodeelaboraro
respectivomapagentico.
xi)Asconclusesdorelatrionosoaplicveisaoinvestigado
nosentidodedefinirqueomesmoopaidomenor.
xii)Oexamenoconclusivoeintil.
xiii)Asubmissodosexaminadosaexame,sobdetenoilegal:
xiv)Nosoosinteressadosdirectos.
xv)Nosoherdeiros.
xvi)Ofendeosprincpiosconstitucionaisdosarts25e26da
ConstituiodaRepublicaPortuguesa,violandoaprivacidadedos
mesmos.
xvii)Porilegal,aprovailcitaenopodeserconsiderada.
xviii)Facesconclusesanterioresasrespostasadaraos
quesitos2,34e5deviamserdenoprovado.
xix)Noestprovadoqueoprimitivorusejaopaidomenor.
xx)Foramvioladosentreoutrososarts1871edemaisaplicveis
doC.C.,25e26daC.R.P.,561edemaisaplicveisdoC.P.C..
Terminamosapelantespedindoaalteraodasrespostasaos
quesitos2,3,4e5para"noprovado"eabsolvendoseasrs
dopedido,revogandoseasentenarecorrida.
RespondeuoMP,defendendoamanutenododecididoe
formulandoasseguintesCONCLUSES:
i)Aleinoimpequalquerordemnaproduodeprova,pelo
que,nadaobstaaqueaprovatestemunhalseproduzaem
momentoanterioraodaprovapericial.
ii)AstestemunhasG....,H....,I....,J....,depuseramdeformaclara,
precisa,consistente,coerenteesobretudocredvel,tm
conhecimentodequeF...eC...namoravampois,paraalmdesta
lhesterdito,astestemunhaseramamigasdelongadatada
progenitora,frequentavamasuacasa,conviveramcomambos,
tendopercepcionadoqueestesserelacionavamcomonamorados,
poistrocavamafectos,nesseperodohouveumafastamentoda
progenitoraemrelaoaosseusamigosparaficarcomopretenso
paieconstatavamqueporvezesestepernoitavaemcasadesta.
iii)QuantoaomomentodaconcepodoB....noexigvelque

astestemunhastenhamesseconhecimentodirecto,deestranhar
seriaseotivessem.
iv)AstestemunhasatribuemapaternidadedoB...aoC...rpoisera
comestequeaprogenitoranamoravanosmesesanteriores
concepoat,pelomenos,nosprimeirosmesesdegestaoeno
eraconhecidooutronamoradoprogenitora.
v)Asrespostasdadasaosquesitos2a5nomerecemqualquer
alterao.
vi)Aprovapericialproduzidanoilcita,mesmotendosido
realizadacontraavontadedeK...eL....,pretensosavspaternos.
vii)Aconduosobcustdiaaoexamehematolgicoparaefeitos
deinvestigaodapaternidadelegalmenteadmissvel,mesmo
quandosetratadospretensosavs,paisdopretensoprogenitor,
umavezquedeterminadanasequnciadedecisodoMmo.Juiza
quo,exaustivamentefundamentada,nasequnciadafaltade
comparnciadestesnaprimeiradatadesignada.
viii)Nostermosdodispostonoart.1801doCdigoCivil,nas
acesrelativasfiliaosoadmitidoscomomeiosdeprovaos
examesdesangueequaisqueroutrosmeioscientificamente
comprovados.
ix)Nasacesdeinvestigaodapaternidadeapardointeresse
dofilhoemconhecerassuasorigensfamiliaresexisteaindao
interessegeraldeordempblicadoEstadodequeatodoomenor
sejadadoeconhecidoopaieamebiolgica.
x)Esteinteresseparticulardoprpriofilhoapardointeresse
pblicodoEstadodevesobreporseaoutrosvaloresticose
pessoaisderelevoinferior,nomeadamente,aodireitono
violaodaintegridadefsicaoumoraldoinvestigando.
xi)Asrestriesssoadmissveiselegitimasdesdequetenham
emvistaarealizaodeumfimlegtimoelegal(principioda
adequao),quenosejapossvelobteroresultadopretendido
atravsderecursoaoutrosprocedimentos(principioda
necessidade)equeasrestriesnosejamexcessivasquando
comparadasqueofimquesevisaalcanar(princpioda
proporcionalidade),oqueseverificanasituaosubjudice.
xii)Oreconhecimentodapaternidadeumverdadeirodireito
fundamentalconstitucionalmenteconsagrado(art.68,n2da
ConstituiodaRepblicaPortuguesa),queenquantocorolrio
dodireitopaternidadeenquantovalorsocial,sefundamentae
decorredoprincpiodadignidadedapessoahumana(art.10
C.R.P.)edodireitointegridademoral(art.25,n1dalei
fundamental).
xiii)Odireitofundamentalaoreconhecimentodapaternidade
encontrasenocasosubjudiceemcolisocomodireito
integridademoralefsicaeodireitoreservadavidaprivadae
familiar(respectivamente,art.25eart.26daConstituioda

RepblicaPortuguesa),queacolheitadesanguenecessriapara
arealizaodeexamesdeADNsusceptveldeviolar,noentanto,
estesdireitosnosepodemconsiderarsuperioresaodireitoqueo
filhotemsuaidentidadepessoal(art.26,daC.R.P.).
xiv)Nostermosdodispostonoart.6daLein45/2004,de19de
Agostoningumpodeeximirseasersubmetidoaqualquer
examemdicolegalquandoestesemostrarnecessrioao
inquritoouinstruodequalquerprocessoedesdeque
ordenadopelaautoridadejudiciriacompetente,nostermosda
lei".
xv)Oart.519doCdigodeProcessoCivilimpeacadacidado
umverdadeirodeverdecooperaocomosTribunaisparaa
descobertadaverdade,quersejam,quernosejam,partesno
processo.Taldevercessaapenasnassituaeselencadasnon3
doart.519doCdigodeProcessoCivil.
xvi)Asrecorrentesnoinvocaramquaisquermotivosatendveise
ponderosossusceptveisdejustificararecusadesujeioao
exame,nemmesmoqualquerjustificaofoiapresentadaaquando
dadeterminaoderealizaodoexame,demodoapoderse
concluirpelaviolaodosmencionadosdireitosfundamentaisdos
pretensosavspaternos.
xvii)OsexamesdeADNsofiveiseinsuspeitos,fornecendouma
elevadacertezasobreoelementoessencialnadeterminaoda
paternidade.
xviii)Oresultadoobtidonoexamepericialrealizadosignificaque
comumgraudeprobabilidadede99.998%,aquecorresponde
umaprobabilidadedepaternidadepraticamenteprovada,os
investigadossocapazesdegerarumfilhocomoperfilgentico
correspondenteaodoB.....
xix)Noresultandoprovadoqueoutrofilhodocasaltenhaestado
nosAoresequesetenharelacionadodeformaintimacoma
progenitora,bemcomoqueC....nosejafilhobiolgicodeste
casal,norestamdvidasdequeopaidomenorB....C....,filho
deK...edeL...,poisfoiestequeviveunosAoresequemanteve
duranteoperododaconcepoumrelacionamentointimocoma
progenitora,sendotidopelastestemunhas,amigosprximosdo
casal,comonamoradodesta.
xx)DodepoimentodastestemunhasreferidasemA.)resulta
verificadaapresunodequeC....opaideB...,notendosido
produzidaprovanosentidodeafastarestapresunopondoem
causaosdepoimentosprestadosouaexclusividadedasrelaes
sexuais.
xxi)Peioexposto,entendemosnoassistirrazoasrecorrentes
umavezqueaprovaproduzidavlidaefoicorrectamente
apreciada,almdeque,noforamvioladasquaisquerdisposies
legais,peloque,devesermantidaadecisorecorrida.

xxii)NestestermosenosmelhoresdeDireitodeversernegado
provimentoaorecurso,assimsefazendoacostumadaenecessria
Justia.
Colhidososvistoslegais,cumpreapreciaredecidir.
***
II.MBITODORECURSODEAPELAO
Importateremconsideraoque,deacordocomodispostonos
artigos684,n3e690,n1doCdigodeProcessoCivil,pelas
conclusesdaalegaodasrecorrentesquesedefineoobjectoese
delimitaombitodorecurso,semprejuzodasquestesdequeo
tribunaladquempossaoudevaconheceroficiosamente,apenas
estandoestetribunaladstritoapreciaodasquestessuscitadas
quesejamrelevantesparaconhecimentodoobjectodorecurso.
Assim,efaceaoteordasconclusesformuladas,asoluoa
alcanarpressupeaanlisedasseguintesquestesaformuladas,
apreciandoasmesmasdeacordocomasuaprecedncialgica,ou
seja,
i)OVALOREAVALIDADEDAPROVAPERICIALEO
SEUMOMENTOPRPRIONAPRODUODEPROVA
APROVAILCITA
ii)DAREAPRECIAODAPROVAGRAVADA
iii)DAPRESUNODOARTIGO1871,ALNEAE)DO
CDIGOCIVIL
***
III.FUNDAMENTAO
AOSFACTOS
Foramdadoscomoprovadosnasentenarecorridaosseguintes
factos:
1.Nodia11deDezembrode1997,nafreguesiada....,concelho
de.....,nasceuB....,oqualfoiregistadoapenascomofilhodeF....,
solteira,residentena.....freguesiadaS,AngradoHerosmo.
2.EntreamedomenoreoC....noexistemrelaesde
parentescoouafinidade.
3.C....eD....casaramentresia18121999.
4.Onascimentodomenorocorreunotermonormaldagravidez
quesobreveioasuame,areferidaF.....
5.C....,emdataquenofoipossvelapurardoanode1996,
iniciounamorocomF....e,emdataquenofoitambmpossvel
apurarconcretamente,comearamaterrelaessexuaisdecpula
completa.
6.C....eF....tiveramrelaessexuaisdecpulacompletaemdatas
quenofoipossvelapurarconcretamente,mas,pelomenos,entre
oNatalde1996emeadosdeAbrilde1997.
7.EnquantomanteveorelacionamentoamorosocomC....,nofoi
conhecidoaF...qualqueroutrorelacionamentoamoroso.

8.TodosquantosconheceramC...eF...,excepodafamliade
C...,atribuemapaternidadedeB...aC....
9.ArD...eC...,desdedataquenofoipossvelapurar
concretamentedoanode1994,trabalhavamjuntosnosAores,
ondeseconheceram.
***
BODIREITO
i)DAVALIDADEDAPROVAPERICIALEOSEU
MOMENTOPRPRIONAPRODUODEPROVAA
PROVAILCITA
Colocamasapelantesemcausaavalidadedaprovapericial
exameshematolgicosrealizadosaospretensosavspaternosdo
menorB...atentaaforadasubmissodestesaexame,nosendo
elesherdeirosdoprimitivorunemsopartenoprocesso.Trata
se,noentenderdasapelantesdeumaprovailcita,vistoquea
submissodosexaminadosaoexameviolouaprivacidadedestes,
ofendendoosprincpiosevaloresconstitucionaisinscritosnos
artigos25e26daC.R.Portuguesa.
Vejamosseassimsedeverentender.
Anulidadedecorrentedeumaprovaconsideradailcitaradicana
proibiodevalorarumdadoresultadoprobatrio,mastambm
implicitamenteaproibiodeadmitirumdadomeiodeprovacuja
formadeobtenosetraduznumaviolaodedireitos.
Comosabido,osinteressesdoinvestigantenestecasoomenor
B....aquirepresentadopeloMinistrioPblicono
estabelecimentodasuafiliaojurdicapressupeadeterminao
deumaderivaobiolgica,peloqueimprescindvelsetornaa
realizaodetestesdeADN,poissestespodemestabelecer,com
rigor,essaderivaobiolgica.
que,aconvicoformadanoespritodojulgadordecorrentedos
resultadosdeumtestedeADNoqual,dadaasuafiabilidadee
maiorrigorcientfico,notemparalelocomaconvicoque
susceptveldeseformarnoespritodojulgadoremconsequncia
dequalqueroutromeiodeprova.Talnosignificaqueos
resultadosdeumeventualtestedeADNnotenhamdeser
concatenadoscomasrestantesprovasproduzidasnoprocessoou
compresunesprexistentes.
Nocasoemanliseomeiodeprovaemconsideraoexame
hematolgicorealizadoaospretensosavspaternosdomenor
foiadmitidonoprocessoe,facefaltadecomparnciadestesno
INML,foiproferidoodespachoconstantedefls.134a141,
devidamentefundamentado,asetendoordenadoadetenopara
comparnciasobcustdiadosvisadosnoINML.
Extraisedoartigo1801doCdigoCiviloprincpiodaliberdade
deprova,peloque,nombitodoprocessodeinvestigaoda
filiao,sempreser,nosadmissvel,comoat,sempreque

possvel,exigvel,arealizaodetestesdeADN.
Decorre,poroutrolado,dodispostonon3doartigo265doCPC
queojuizpode,oficiosamente,ordenararealizaodetestesde
ADN,porvirtudedosamplospoderesinstrutriosdojulgador,o
quepodeserdeterminadoataoencerramentodaproduode
prova.Daseconcluirqueinexistequalquerordemnaproduoda
provapericialoutestemunhal,muitoemboraseadmitaque,em
regra,aquelaprecedeesta.
Mas,anoobservnciadestaprecedncianoimplicaquehaja
sidocometidaqualquerirregularidade,oqueleva,desdelogo,a
afastaraargumentaoexpendidapelasapelantesquandoafirmam
queoexameveiodarcredibilidadeeconsistnciaaosdepoimentos
dastestemunhasdaautoraquemanifestamentenotinham.
Assim,eapesardenotersidoinvocadoqualquerhipotticovcio,
sempresedirquenofoicometidaqualquerirregularidade,pelo
queimprocedeoqueconstadosns1a3dasconclusesdos
apelantes,tantomaisqueasquestesporestesaludidasnosns2e
3sempreteriamdeserprovadasdocumentalmenteenomediante
provatestemunhal.
Importa,todavia,ponderarseperantealeivigentepodeoTribunal
imporcoactivamentearealizaodetestesdeADNnombitode
acesdereconhecimentodefiliao,comoocasodapresente
acodeinvestigaodepaternidade.
ComoesclarecePAULACOSTAESILVA,Arealizao
coercivadetestesdaADN,EstudosemHomenagemProfessora
DoutoraIsabeldeMagalhesCollao,588sopossveisvrias
solues:
a)Admissibilidadedeimposio,porpartedoTribunal,deuma
realizaocoactivadetestesdeADN,querspartes,quera
terceiros
b)Inadmissibilidadedeumaimposiocoactivadarealizaodos
testesdeADN.Masnestecaso,sendoordenadapeloTribunalao
demandadoarealizaodeumexamedeADN,emcasoderecusa
deste:
i.Serodemandadoimediatamenteconsideradopaido
investiganteou,
ii.Arecusadodemandadonoterconsequnciasaonveldo
mritodacausa,sendoantesvaloradaemtermosprobatrios,
podendodarlugaraumainversodonusdaprova,passandotal
nusaincidirsobreorecusante.
Ora,dispeoartigo519doCPCque:
1.Todasaspessoas,sejamounopartesnacausa,tmodeverde
prestarasuacolaboraoparaadescobertadaverdade,
respondendoaoquelhesforperguntado,submetendoses
inspecesnecessrias,facultandooqueforrequisitadoe
praticandoosactosqueforemdeterminados.

2.Aquelesquerecusemacolaboraodevidaserocondenados
emmulta,semprejuzodosmeioscoercitivosqueforempossveis
seorecusanteforparte,otribunalapreciarlivrementeovalorda
recusaparaefeitosprobatrios,semprejuzodainversodonus
daprovadecorrentedopreceituadonon2doart.344.do
CdigoCivil.
3.Arecusa,porm,legtimaseaobedinciaimportar:
a)Violaodaintegridadefsicaoumoraldaspessoas
b)Intromissonavidaprivadaoufamiliar,nodomiclio,na
correspondnciaounastelecomunicaes
c)Violaodosigiloprofissionaloudefuncionriospblicos,ou
dosegredodeEstado,semprejuzododispostonon4.
4.Deduzidaescusacomfundamentonaalenac)donmero
anterior,aplicvel,comasadaptaesimpostaspelanatureza
dosinteressesemcausa,odispostonoprocessopenalacercada
verificaodalegitimidadedaescusaedadispensadodeverde
sigiloinvocado.
On1docitadonormativoconsagraodeverdecolaboraoparaa
descobertadaverdadequeimpendesobretodasaspessoas,sejam
elaspartesnacausaouno.
Resultadon2doartigo519doCPCque,havendorecusa
ilegtimadecolaborao,aparteouoterceiroserocondenados
emmulta,independentementedelhesseremaplicadosouno
meioscoercitivos.
Acresceque,senoforpossvelautilizaodosmeioscoercitivos
adequadosparagarantiracolaboraonecessria,arecusaser
entovaloradaparaefeitosprobatrios,podendonascircunstncias
previstasnon2doartigo344doC.C.darlugarinversodo
nusdeprova.
Nocasoespecficodosprocessosdeinvestigaodefiliao,a
colaboraoexigvelimpequeaparteopretensopaiou
terceirosqueapresentemcomaqueleumaafinidadegentica,
nomeadamenteospretensosavsdoinvestigante,realizemos
testesdeADNv.nosentidodequearecusaaexame
hematolgicoporpartedoinvestigado,semjustificao,faz
inverteronusdaprovaacargododemandante,Ac.STJde
23.09.2008(P08B1827),acessvelnaInternet,nostio,
www.dgsi.pt.
Mas,emcasoderecusa,hqueponderarseserounodeaplicar
osmeioscoercitivosdequefalaopreceito,ouseja,obrigaro
visadoaseapresentarperanteoInstitutodeMedicinaLegalsob
penadeaserconduzidosobcustdia,impondoselhequealiseja
submetidoarecolhadeumprodutodoseuorganismoafimdeser
extradooADNparaanlise.
Notemsidounvocooentendimentodadoutrinaeda

jurisprudnciasobretalimposio.
Parauns,nopossvelautilizaodessesmeioscoercivos,pois
implicam,nosumaviolaododireitoliberdadedoindivduo,
comotambmumaviolaodoseudireitointegridadefsica,
ambosconsideradosdireitosfundamentaisprevistos,
respectivamente,nosartigos27e25daConstituioda
RepblicaPortuguesa,peloquehavendoviolaodessesdireitos,a
recusaemcolaborarserialegtima,oquesempreimpediria
tambmavaloraonegativadacondutadorecusante.
Paraoutros,arecusanoserlegtima,pornoimplicaraviolao
dedireitosfundamentais,peloquehaveriaquelanarmodos
meioscoercitivosimposioaosujeitoarealizaodotestede
ADNnosendoobviamentedevalorarqualquerconduta
omissivaque,naverdade,nuncaocorreria,poisotestesempre
acabariaporserefectuado.
Outrosdefendemumaposiomaisecltica.Admitindosequea
conduodeumindivduosobcustdiaaoInstitutodeMedicina
LegalparaasesubmeteraumtestedeADNsempreseria
susceptveldeatingirasualiberdadeeintegridadefsica,entende
sequeessaviolaonoarbitrria,vistoqueseapresentacomo
necessriaparaoexercciodeumoutrodireitoconstitucionalo
direitoidentidadepessoaldoinvestiganteque,talcomoest
consagradonoartigo26,n1daConstituiodaRepblica
Portuguesaabrange,noapenasodireitoaonome,mastambmo
direitohistoricidadepessoal,enquantoconhecimentoda
identidadedosprogenitores,fundamentodaacodeinvestigao
depaternidadeoudematernidadev.GOMESCANOTILHOe
VITALMOREIRA,ConstituiodaRepblicaPortuguesa
Anotada,4ed.Revista,Vol.I,462.
Estaltimaposiotemsido,deresto,frequentementepreconizada
najurisprudnciacfr.apropsitodestaproblemtica,eentre
muitos,oparadigmticoAc.STJde11.03.97(P96A901),
acessvelnosupracitadostiodaInternet,noqualseconfrontaa
posioquefezvencimentonoacrdo,contrapostacomas
posiesexpressasnasdeclaraesdevotosdevencidos.
Cremos,noentanto,querazoassisteaPAULACOSTAE
SILVA,ob.cit.,598,quandodefendequeascondutasquea
ConstituiodaRepblicaPortuguesaveda,comoatentatriasdo
direitointegridadefsicaprevistonoseuartigo25,soa
submissodapessoaatortura,maustratosoupenascruis,
degradantesoudesumanos,nosquaisnosepoderoincluiros
actosaqueumapessoaseterdesubmetercomvistarecolhade
materiaisdosquaissepossaextrairADN.
Mas,aindaquesesigaacorrentequeseidentificoucomomais
ecltica,oquesucedeunocasovertentecomoseextraido

despachoproferidoafls.134a141dosautosemqueseordenou
adetenodospretensosavspaternosdomenorB...para
comparncianoServiodeGenticaeBiologiaForense,haveria
queprocederaonecessriobalanceamentoentredireitos
fundamentaiscolidentes.
E,nessesentido,arestriodosdireitosdosvisados,quer
liberdade,querintegridadefsica(ouatprivacidade,como
sustentamosapelantes,masanossovercompoucofundamento),
decorrentedarealizaodeumtestedeADN,sempreseteriade
considerarproporcionadaeadequadaaosfinsquecomarestrio
dessesdireitossevisamobter,ouseja,umresultadojudicialnesta
acodeinvestigaodepaternidademaiscompatvelcoma
realidade,sabendo,comosesabe,quenoactualestadodo
conhecimentocientfico,otestedeADNamelhorprovaeamais
seguraparaoestabelecimentodafiliaofundadanumaderivao
gentica,logo,maisconformeaointeressesuperiordacriana,por
estaremcausaodireitosuaidentidadepessoal.
Poroutrolado,considerandoqueosdadosgenticosdecada
indivduodependedainformaogenticaquehajamrecebidodos
respectivosprogenitores,podemospaisoupretensospaisda
crianasersubstitudospelosavsoupretensosavspaternospara
adeterminaodograudeprobabilidadedeumaderivao
biolgica.
Assim,entendesequeasubmissodospretensosavspaternosdo
menorB....recolhadesangueparaextrairADNnofoiilegal,
nemconsequentemente,aprovapericialrealizadanoprocesso
ilcita,peloqueimprocedeoqueconstadosns13a17das
conclusesderecursodosapelantes.
Acrescequenohquecolocaremcausaovalordoexame
pericialefectuado,jqueametodologiautilizadaseencontra
explanadanorelatrioconstantedefls.183a186,elaboradopelo
ServiodeGenticaeBiologiaForensedoInstitutoNacionalde
MedicinaLegal,aseesclarecendoqueaanliseestatstica
efectuadateveemconsideraoaestruturagenotpicados
pretensosavspaternoseadistribuiodosdiferentesmarcadores
analisadosnapopulao,atravsdautilizaodoprograma
famlias12,programaestequefoisuficientementeexplicado
pelatcnica,DrM...,naltimasessodaaudinciadediscussoe
julgamento,tendoseconcludoqueaqueleprogramaesttestado
sendoutilizadoemvriospases.
Ora,estaanliseestatsticasobreasinformaeshereditriasde
umorganismocontidasemseugenoma,nocarecedeservalidada
porumeventualestudoespecficodapopulaodosAores,visto
que,comobemsereferenasalegaesderecursodoMP,mesmo
tendoporrefernciaouniversoalargadodetodaapopulao
mundial,asprobabilidadesdeseencontraroutraspessoascomtal

perfilgenticosotonfimasquenaprticapoderiamesmoser
impossvel.
ConcluiusenoexameefectuadopeloINMLqueosexaminados
L...eK...socapazesdegerarumfilho,cujoperfilgentico
correspondeaodopaideB...,comumaprobabilidadede
paternidadede99,998%,ouseja,praticamenteprovada.
Noestdocumentalmentedemonstradonosautosqueocasal
compostopelospretensosavspaternosdeB...tenhaoutrosfilhos,
paraalmdeC....
AcrescequetopoucoestprovadoqueC....nosejafilho
biolgicodoaludidocasal,ouque,aexistiremoutrosirmosde
C...,elestivessemmantidoduranteoperododaconcepo
relacionamentointimocomamedomenorB....
E,comefeito,erasobreasrsqueincidiaonusdeprova,com
relaoaesteseventuaisfactos,sendocertoqueasrsnadaatal
propsitolograramdemonstrar,tantomaisquenemsequertais
circunstnciasforamalegadas,razopelaqualaprovapericialse
restringiuanlisedoADNextrado,querdasamostrasdesangue
domenorB...edesuame,querdasamostrasdesangueesaliva
docasalK...eL....,progenitoresdopretensopaidomenorB....
H,porconseguinte,queconcluirpelavalidadedoexame
efectuadonosautos,estandocomprovadooseuvalorcientficoem
facedoactualconhecimentodacinciagentica,peloque
improcedeoqueconstadosns2,3,9a12dasalegaesde
recursodasapelantes.
***
ii)DAREAPRECIAODAPROVAGRAVADA
1.Modificabilidadedamatriadefactopelotribunaldarelao
regrabsicadaimodificabilidadedadecisodefactoproferida
na1instncia,contrapeseaexcepodecorrentedoartigo712
doCPCquepermiteaalteraodamatriadefactonosseguintes
casos:
1.Sedoprocessoconstaremtodososelementosdeprovaque
serviramdebasedecisosobreospontosdamatriadefactoem
causaouse,tendoocorridogravaesdosdepoimentosprestados,
tiversidoimpugnada,nostermosdoart690A,adecisocom
basenelesproferida
2.Seoselementosfornecidospeloprocessoimpuseremdeciso
diversa,insusceptveldeserdestrudaporquaisqueroutras
provas
3.Seorecorrenteapresentardocumentonovosupervenientee
que,porsis,sejasuficienteparadestruiraprovaemquea
decisoassentou.
Considerandoquefoigravadaaprovaproduzidaemaudincia,
dispeestetribunaldoselementosdeprovaqueserviramdebase
decisosobreosfactosemcausa.Mas,nosepodeolvidarque

nopodemagoraserapreendidosalgunselementosprobatrios
que
emergem,designadamente,doprincpiodaimediao,sendocerto
queosfactoresdecorrentesdetalprincpiosodecisivosparao
juzodeconvicodequeojuiztemdefazeracercada
credibilidadedosdepoimentos.
ComoesclareceANTUNESVARELA,ManualdeProcesso
Civil,2ed.,pgs.657,apropsitodoprincpiodamediaoEsse
contactodirecto,imediato,principalmenteentreojuizea
testemunha,permiteaoresponsvelpelojulgamentocaptaruma
srievaliosadeelementos(atravsdoquepodeperguntar,
observaredepreenderdodepoimento,dapessoaedasreaces
doinquirido)sobrearealidadedosfactosqueameraleiturado
relatoescritododepoimentonopodefacultar.
Alerta,poroutrolado,MIGUELTEIXEIRADESOUSA,
EstudossobreonovoProcessoCivil,374,apropsitodadistino
entreosrecursosdereexameeosdereponderao,quea
reponderaodasprovasem2instnciasatisfazsecoma
averiguaodesaberse,dentrodoscondicionalismosdainstncia
recorrida,essadecisofoiadequada,peloqueessesrecursos
controlamapenaspodedizersea"justiarelativa"dessa
deciso.
Temsidouniformementeentendidopelajurisprudncia,quea
garantiadeduplograudejurisdioemmatriadefactono
subverte,nempodesubverter,oprincpiodalivreapreciaodas
provasconstantedoartigo655doCPC,decorrendodetal
normativoqueojuiz,foradoscasosdeprovalegalmentetarifada,
gozadeliberdadenaapreciaodasprovasedecidesegundoa
convicoprudentesobrecadafacto.
Deresto,noprembulodoDecretoLein39/95de15/12
diplomaqueveioregularapossibilidadededocumentaoou
registodasaudinciasfinaisedaprovanelasproduzidareferese
que:Agarantiadoduplograudejurisdioemsededematria
defactonuncapoderenvolver,pelaprprianaturezadascoisas,
areapreciaosistemticaeglobaldetodaaprovaproduzidaem
audinciavisandoapenasadetecoecorrecodepontuais,
concretoseseguramenteexcepcionaiserrosdejulgamento,
incidindosobrepontosdeterminadosdamatriadefactoqueo
recorrentetersempreonusdeapontarclaramentenasua
minutaderecurso.
E,noscasosdeprovascontraditrias,deveregeraconvico
criadanoespritodojuiz,desdequeaprovahajasidovaloradade
acordocomcritriosderazoabilidade.
Porissosetementendidoqueamodificabilidadedamatriade
factopela2instnciaterlugarnoscasosdedesconformidade
entreasprovasproduzidaseadecisoproferida,pressupondoum

erroevidentequeimponhaclaramenteumadecisodiferentev.a
ttulomeramenteexemplificativo,nestesentidoeentremuitos,Ac.
daRPde19/02/2000inCJ,AnoXXV,T.4,180eAc.R.E.de
11012007(P2336/063),acessvelnaInternet,nostio
www.dgsi.pt.
Nocasoemapreo,asrshabilitadas/apelantesentendemque
devemserconsideradosnoprovadososartigos2a5daBase
Instrutria,retirandodaproduodeprovaconvicodiversada
dotribunal,oquenoconduznecessariamentemodificabilidade
dadecisodefacto.
Vejamos,ento,serazoassistesapelantesese,incasu,se
verificaaausnciadarazoabilidadedarespectivadecisoemface
detodasasprovasproduzidaspericialetestemunhalcom
particularincidncianesta,faceaoqueacimaficouditosobrea
validadedoexameelaboradopeloINML.
*
2.AAVALIAODACORRECOOUINCORRECODO
EXAMEDAPROVA
AconvicodaExma.Juzaaquoparaprocedersrespostasaos
aludidosquesitos2a5daBaseInstrutriaalicerousenos
depoimentosprestadospelastestemunhasdoautor.
Foiauditadoosuporteudioe,concomitantemente,ponderadaa
convicocriadanoespritodojuizdoTribunalaquo,oqual,
comoantesseaduziu,temaseufavoroimportantssimoprincpio
daimediaodaprova,sendoessecontactodirectocomaprova
testemunhal,quemelhorpossibilitaaojulgadorapercepoda
frontalidade,dalucidez,dorigordainformaotransmitidaeda
firmezadosdepoimentosprestados,levandooaoconvencimento
quantoveracidadeouprobabilidadedosfactossobreque
recaramasprovas.
E,daaudiodaprovagravadaedasuprareferidaponderao,
concluisequeaconvicocriadanoespritodojulgadorde1
instncia,nomerecedoradequalquerreparo.Atentemos
detalhadamente.
Adecisosobreamatriadefactoapurada,proferidapelo
Tribunalaquo,mostraseadequadaperanteosrelatosprestados
pelastestemunhasdoautor,G...,H....,I....eJ...,todaspessoas
amigasdamedeB...equeconfirmaramaconvivnciaqueF...
mantevecomC...,noperododaconcepodeB.....
verdadequeresultoudessesdepoimentosqueforamdiscretasas
manifestaesexterioresdorelacionamentoamorosoentreF....e
C....Porm,astestemunhasreferenciaramalgunsindcios
concretosresultantes,nosdeconversashavidascomamedo
menor,comotambmdassituaesquepresenciaram,aquandodas
deslocaesacasadeF....,equeevidenciavamtalrelacionamento

intimoquesemantevenoperodotemporalemcausacoincidente
comoperodolegaldaconcepodomenor.
Deresto,mesmoatestemunhadasrs,N....,aludiuaofactodear
D...tersidoavisadadequeC...tinhaoutrorelacionamento,oque
tersucedidoaindaem1996ou1997,equemaistardechegouao
seuconhecimentohaviaumapessoaquediziaestargrvidade
C.....
Ora,comosalientouaExma.JuzadoTribunalaquo,na
fundamentaodadecisosobreamatriadefacto,oqueficou
indiscutivelmentedemonstradofoiqueC...manteveumarelao
amorosa,paralelamentecomD....ecomF...,medeB.....
E,atentaessacircunstncia,razoveladmitirsequeo
relacionamentointimoexistenteentreC...eF...semanteve
circunscritoaosencontrosemcasadestaltima,comoo
referenciaramastestemunhasdoautor,asquais,talcomooatestou
oTribunalaquo,mereceramcredibilidade,poisdepuseramde
formaisentaesincera,demonstrando,emsuma,iseno
entendimentocomoqualseconcorda.
Nestestermos,asrespostasdadasaosquesitos2a5dabase
instrutrianopodemdeixardesealicerarnoconjuntodos
depoimentosprestadospelasaludidastestemunhasdoautor,
concomitantementecomoquedecorredoexameelaboradopelo
ServiodeGenticaeBiologiaForensedoInstitutoNacionalde
MedicinaLegal,razopelaqualsemantminalterveisas
respostasdadasaosmencionadosartigosdaBaseInstrutria,
jqueaconvicocriadanoespritodojulgadorde1instncia,
nomerecedoradequalquerreparo.
Inexiste,consequentemente,qualquererro,emuitomenosnotrio,
naapreciaodaprovaproduzidaemjulgamento,oqueleva
improcednciadoqueconstadosns4e18dasalegaesde
recursodasapelantes.
***
iii)DAPRESUNODOARTIGO1871,ALNEAE)DO
CDIGOCIVIL
Invocamasrs/apelantesqueapresunodoartigo1871,n1
alneae)doCdigoCivilnodeveseraplicadaaocasosubjudice,
querporquesenoprovaramasrelaessexuais,querporqueas
recorrentesdesconhecemcompletamenteefactualidadedosautos,
queraindaporqueasituaorelacionalentreaapelanteD...eC....
plasmadanosquesitos6a10acarretaaexistnciadedvidasria
sobreapaternidadedeC....
Estatuioartigo1871doCdigoCivilque:
1.Apaternidadepresumese:
a)Quandofilhohouversidoreputadoetratadocomotalpelo
pretensopaiereputadocomofilhotambmpelopblico
b)Quandoexistacartaououtroescritonoqualopretensopai

declareinequivocamenteasuapaternidade
c)Quando,duranteoperodolegaldaconcepo,tenhaexistido
comunhoduradouradevidaemcondiesanlogassdos
cnjugesouconcubinatoduradouroentreameeopretensopai
d)Quandoopretensopaitenhaseduzidoame,noperodolegal
daconcepo,seestaeravirgememenornomomentoemquefoi
seduzida,ouseoconsentimentodelafoiobtidopormeiode
promessadecasamento,abusodeconfianaouabusode
autoridade.
e)Quandoseprovequeopretensopaiteverelaessexuaiscoma
meduranteoperodolegaldeconcepo.
2.Apresunoconsideraseilididaquandoexistamdvidassrias
sobreapaternidadedoinvestigado.
Faceaoquedecorredon2docitadonormativo,aspresunes
constantesdon1sodotadasdeumaforaprobatriaespecial
quenocoincidecomaforaprobatrianormaldasmeras
presunesjudiciaisoudefacto,nemseidentificacomafora
probatriatpicadaspresuneslegaisv.nestesentidoPIRES
DELIMAeANTUNESVARELA,CdigoCivilAnotado,V,
307eGUILHERMEOLIVEIRA,EstabelecimentodaFiliao,
157.
DefendemPIRESDELIMAeANTUNESVARELA,ob.cit.,
305,queaexignciadaseriedadedasdvidasenvolveacriaode
umgrauintermdiodeconvicodojulgador,situadoentrea
simplescontraprovaeaprovadocontrrio.
verdadequeolegisladorefectuouumdesvioaoregimegeral
consagradonoartigo350n2doCdigoCivil,noexigindoao
investigadoaprovadocontrrio,ouseja,quenoopai
biolgico.Mastopoucobastaquesejasuscitadaqualquer
pequenadvidaincapazdeabalaracertezaqueresultada
presunolegal.
Ora,acausadepedirnapresenteacoradicanafiliao
biolgica,i.e.,noactogerador,enopropriamenteporrecurso,
pelomenosexpresso,aqualquerumadaspresuneslegaissupra
mencionadas.Daaimprescindibilidadederealizaodeexames
hematolgicos.
Nocasoemanliseficouprovadoorelacionamentosexualentre
C...eamedomenorB...,noperodolegaldeconcepo.Detodo
omodo,paraafastarapresunodecorrentedaalneae)don1do
artigo1871doCdigoCivil,teriamasrs/habilitadasde
demonstraraexceptioplurium,ouseja,queamedeB...,durante
omesmoperodo,teverelaessexuaiscomoutroououtros
homens,oquemanifestamentesenoprovouv.nestesentido
Acs.doSTJde28.5.2002,CJSTJX,2,92ede23.09.2008,
acessvelnocitadostiodaInternet.
Improcede,pois,oqueconstadosns5,6,8e19dasConcluses

dasalegaesderecursodasapelantes,improcedendo,
consequentemente,orecursodeapelao.
Vencidas,soasrecorrentesresponsveispelascustasrespectivas
artigo446,ns1e2,doCdigodeProcessoCivil.
***
IV.DECISO
Peloexposto,acordamosJuzesdesta2SecoCveldo
TribunaldaRelaodeLisboaemjulgarimprocedenteo
recurso,confirmandoseadecisorecorridaeemcondenaras
recorrentesnopagamentodascustasrespectivas.
Lisboa,17deSetembrode2009
OndinaCarmoAlvesRelatora
AnaPaulaBoularot
LciaSousa

You might also like