Professional Documents
Culture Documents
1
O ius commune consiste num fenmeno de propores
globalizadas que abrange o continente europeu, constantemente
interagindo com as ordens jurdicas locais e instalando um ambiente de
unidade e uniformidade (universalidade) entre elas1, ou seja, ele
*
95
96
97
98
Para uma breve viso sobre o jurista medieval, ver: NEVES, Antnio Castanheira. O
papel do jurista no nosso tempo. Digesta: escritos acerca do Direito, do Pensamento
Jurdico, da sua metodologia e outros. Coimbra Editora, v. 1, p. 12-13, 1995.
9
El adjetivo communis-e se refiere a algo que es compartido por la totalidad de un cierto
conjunto, y su antnimo es proprius-a-um, que significa aquello perteneciente a algo o a
alguien de un modo singular y privativo. Si ambos calificativos se ponen en contacto, lo
comn es siempre ms extenso que lo propio y por eso comn tambin significa lo
ordinario, lo normal, lo corriente, lo usual y hasta lo vulgar, frente a lo peculiar o singular.
Si la cualidad que se predica como comn o propia es considerada desde el punto de vista
de su pertenencia, entonces resulta natural que comn signifique la pertenencia
simultnea por parte de varios, frente a la pertenencia singular por menos; de ah
communio para indicar el dominio de varios sobre una misma cosa, la cual es
precisamente comn; y proprietas, para designar el dominio exclusivo de una cosa, aun
cuando este trmino en el poca clsica se aplicara no a cualquier dominio singular, sino
al resultante de la imposicin de un usufructo sobre la cosa. GUZMN BRITO, Alejandro.
El concepto de Ius Commune en el lenguaje de los juristas romanos. Revista de Estudios
Histrico-Jurdicos. Valparaso: Ediciones Universitarias de Valparaso, v. 13, p. 39-40,
1990 (grifo do autor); CALASSO, Storia e Sistema Delle Fonti del Diritto Comune, p. 70-72;
MORTARI, Vincenzo Piano. Glossatori. In: Enciclopedia del Diritto. (Giunta-Igi). Varese:
Giuffr, 1970. v. 19. p. 626; LOMBARDI, Luigi. Saggio Sul Diritto Giurisprudenziale.
Milano: Giuffr, 1967. p. 81-82.
10
Fontes do ius proprium, ver: CALASSO, Francesco. Medio Evo del Diritto. I Le Fonti.
p. 409-452; BELLOMO, Manlio. Ius Commune. Rivista Internazionale di Diritto Comune.
Roma: Il Cigno Galileo Galilei, v. 7, p. 201-215, 1996.
11
Ver: GUZMN BRITO, El concepto de Ius Commune p. 42-63. Tambm: CALASSO,
Francesco. Il Concetto di Diritto Comune. Archivio Giuridico Filippo Serafini. Modena:
Societ Tipografica Modenese, Quarta Serie, v. 27, p. 71-72, 1934; CALASSO, Medio Evo
del Diritto, p. 384.
99
os povos, o que causa uma confuso com o ius naturale, mas isso pode
ser, de forma pelo menos parcial, resolvido com a diferena entre a
teoria e a prtica, ou melhor, os romanos tiveram uma caracterstica
jurdica fundamentada numa prtica, ao passo que o ius gentium,
criao romana, se diferencia da atuao terica grega, que se
aproxima da idia de ius naturale, fato responsvel por causar uma
ciso entre esses conceitos.
No entanto, o ius commune absorve essas duas peculiaridades e
as agrega ao seu patrimnio12. Portanto, h dificuldade em delimitar
essa polmica, mas pode-se distinguir, segundo uma das teorias, o ius
commune com Gayo (ratio naturalis-ius gentium contrapunha o ius
civile)13 e Ulpiano (natura) no sentido de existir certo Direito
independente de criao-instituio humana e, por isso, abrangendo
todos os homens e os animais (em gnero) com sua base na natureza
das coisas. Em contraposio a isso, h os Direitos elaborados pelos
povos em suas localidades e com suas peculiaridades14. Nessa
concepo romana no h vestgios do Direito Cannico (de
sustentao medieval), mas ela proporciona a base, em face da idia de
direito natural, para o acolhimento do ius cannico. Outro vis gizvel se
localiza na questo de estender o ius commune a todos os homens,
atravs da concepo de eqidade crist numa semelhana entre os
12
DEL VECCHIO, Giorgio. Lezioni di Filosofia del Diritto. Citt di Castello: Societ
Anonima Tipografica Leonardo da Vinci, 1930. p. 45-46.
13
Li interpretazione no offre difficolt: tutti i popoli civili hanno insieme, nel loro
ordinamento giuridico, taluni istituti che sono peculiari di quel singolo popolo, altri istituti
che sono comuni a tutti gli uomini. Quella parte dellordinamento giuridico in cui si specifica
la particolare fisonomia di ciascun popolo viene detta ius civile; quella parte invece che
stata determinata tra tutti gli uomini dalla naturalis ratio, si riscontra presso tutti i popoli e
viene detta ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. LOMBARDI, Gabrio. Ius
Gentium. In: Novissimo Digesto Italiano. Torino: Editrice Torinese, 1963. v. 9, p. 381.
14
GUZMN BRITO, El concepto de Ius Commune, p. 75. Ver, tambm, sobre o Direito
Comum e o Direito Prprio em: MERA, Paulo. Direito Romano, Direito Comum e boa
razo. In: Boletim da Faculdade de Direito da Universidade de Coimbra. Coimbra Editora,
v. 16, p. 539-540, 1940; CALASSO, Medio Evo del Diritto. I Le Fonti, p. 378-386 e 606628; DEL VECCHIO, Lezioni di Filosofia del Diritto, p. 45; ZIPPELIUS, Reinhold. Teoria
Geral do Estado. Trad. Karin Praefke-Aires Coutinho. 3. ed. Lisboa: Fundao Calouste
Gulbenkian, 1997. p. 71-74. Assim em relao ao direito natural: D. I. I. I. 3. 3.- Derecho
natural es aquel que la naturaleza ense a todos los animales, pues este derecho no es
peculiar del gnero humano, sino comn a todos los animales, que nacen en la tierra en
el mar, y tambin a las aves. De aqu procede la conjuncin del macho y de la hembra,
que llamamos matrimonio, de aqu la procreacin de los hijos, de aqu la educacin; pues
vemos que tambin dos dems animales, hasta las fieras, se gobiernan por el
conocimiento de este derecho. Cuerpo del Derecho Civil Romano. Trad. D. Ildefonso L.
Garcia Del Corral. Primeira Parte. Instituta-Digesto. Valladolid: Editorial Lex Nova, s.d.
p. 197-198.
100
101
102
103
104
105
acquista una autorit centrale che consentir allidea stessa di legislazione ecclesiastica di
farsi strada, e in grande stile, se non addirittura nella forma di un codice esclusivo e
logicamente redatto; al punto che si pu affermare, sulla solida base delle ricerche di S.
Gagner (20a), essere la moderna idea della legislazione come fatto tecnico, principalmente
di origine ecclesiastica e non statale: ora questa legislazione reca in effetti chiara impronta
giurisprudenziale. Giuristi furono spesso gli papi e sempre vi furono giuristi tra i loro
consiglieri e collaboratori. LOMBARDI, Saggio Sul Diritto Giurisprudenziale, p. 89-90;
HOMEM, Introduo Teoria da Lei, p. 47-50.
106
FALCN Y TELLA, Maria Jos. The validity of law: concept and foundation. Trans. Peter
A. Muckley. Porto Alegre: Ricardo Lenz, 2000.
FERNANDEZ BARREIRO, Alejandrino. El Derecho Comn como componente de la
Cultura Jurdica Europea. In: Seminarios Complutenses de Derecho Romano. Madrid,
1991. v. 3. p. 87-103.
GUZMN BRITO, Alejandro. El concepto de Ius Commune en el lenguaje de los juristas
romanos. Revista de Estudios Histrico-Jurdicos. Valparaso: Ediciones Universitarias de
Valparaso, n. 13, p. 39-78, 1990.
HOMEM, Antnio Pedro Barbas. Introduo Teoria da Lei poca Medieval. Legislao:
Cadernos de Cincia e Legislao. Oeiras: INA, v. 25, p. 7-123, abr.-jun. 1999.
KAUFMANN, Arthur. Qu es y cmo hacer justicia: un ensayo histrico-problemtico.
Persona y Derecho: Revista de Fundamentacin de las Instituciones Jurdicas y de Derechos
Humanos. Madrid: Ediciones Universidad de Navarra (EUNSA), n. 15, p. 13-30, 1986.
LAMBERT, Edouard. Le Droit Romain et la Jurisprudence Comparative. Boletim da
Faculdade de Direito da Universidade de Coimbra. Coimbra Editora, ano 11, p. 403-421,
1929.
LOMBARDI, Gabrio. Ius Gentium. Novissimo Digesto Italiano. Torino: Editrice Torinese,
n. 9, p. 381-382, 1963.
LOMBARDI, Luigi. Saggio Sul Diritto Giurisprudenziale. Milano: Giuffr, 1967.
MARQUES, Mrio Reis. Cincia e aco: o poder simblico do discurso jurdico
universitrio no perodo do Ius Commune. In: Separata do v. 5 das Actas do Congresso
Histria da Universidade (no 7 centenrio da sua fundao), 5-9 mar. 1990. Coimbra,
1991. p. 25-37.
_____. Codificao e paradigmas da Modernidade. Coimbra, 2003.
_____. Histria do Direito Portugus Medieval e Moderno. 2. ed. Coimbra: Almedina, 2002.
MERA, Paulo. Direito Romano, Direito Comum e boa razo. Boletim da Faculdade de
Direito da Universidade de Coimbra. Coimbra Editora, v. 16, p. 539-543, 1940.
MONCADA, Lus Cabral de. Subsdios para a histria da Filosofia do Direito em Portugal.
Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 2003.
MORTARI, Vincenzo Piano. Glossatori. In: Enciclopedia del Diritto. Varese: Giuffr, 1970.
v. 19 (Giunta-Igi). p. 625-634.
NEVES, Antnio Castanheira. Digesta: escritos acerca do Direito, do pensamento jurdico,
da sua metodologia e outros. Coimbra Editora, 1995. v. 1-2.
ORTEGA Y GASSET, Jose. La rebelion de las masas. 11 ed. Madrid: Revista del
Occidente, 1948.
SCHRAGE, E. J. H. Utrumque Ius. ber das rmisch-kanonische ius commune als
Grundlage europischer Rechtseinheit in Vergangenheit und Zukunft. Revue Internationale
des Droits de lAntiquit. Bruxelles, 3e. srie, t. 39, p. 383-412, 1992.
WIEACKER, Franz. Histria do Direito Privado Moderno. Trad. A. M. Botelho Hespanha. 2.
ed. Lisboa: Fundao Calouste Gulbenkian, 1993.
WOLKMER, Antonio Carlos. Pluralidade alternativa no interior do Direito Oficial. Revista
de Direito Alternativo. So Paulo: Acadmica, n. 3, p. 39-43, 1994.
_____. Pluralismo jurdico: fundamentos de uma nova cultura no direito. 3. ed. So Paulo:
Alfa Omega, 2001.
107
ZIPPELIUS, Reinhold. Teoria Geral do Estado. Trad. Karin Praefke-Aires Coutinho. 3. ed.
Lisboa: Fundao Calouste Gulbekian, 1997.
108