Sflerin Seyri

Mirsdul-bd

lk Harf Yaynevi, 2013

Kitabn tm yayn haklar "lk Harf Yaynevi"ne aittir.
lk Harf Yaynevi, 27

Necmuddn-i Dye Mirsdul-bd Sflerin Seyri

Tasavvuf Serisi, 23
ISBN

978-605-5457-98-3
zgn ad:

Mirsdul-bd Minel-Mebde lel-Mead

Yazar

Necmuddn-i Dye
Tercme

Hakk Uygur
Yayn Ynetmeni/Editr

Ersan Gngr
Sayfa Dzeni

rfan Gngrr
Kapak Tasarm

Sercan Arslan
Basm Tarihi

1. Bask, stanbul, Mays 2013

Bask / Cilt

enyldz Yay. Matbaaclk Ltd. ti.

Gmsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap/stanbul
Tel: 0212 483 47 92 (Serti ika No: 11964)
LK HARF YAYINEV

Genel Datm
elik Yaynevi
(Serti ika No, 14710)
Ticarethane Sokak No: 59 Caalolu - Fatih / stanbul
Tel: +90 212 511 28 11 - 513 73 19 Fax: +90 212 511 28 12
www.celikyayinevi.com info@celikyaynevi.com

Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri
Mirsdul-bd

Tercme
Hakk Uygur

indekiler

nsz ......................................................................................................................9
Necmuddn-i Rz Hayat ve Eserleri ...........................................13
Giri .......................................................................................................................13
Hayat....................................................................................................................19
Eserleri.................................................................................................................27

Mirsdul-bd
Bablarn ve Fasllarn Fihristi ...............................................................43
Birinci Bab
Kitabn dbcesi hakkndadr ve Hak Telnn Siz
ifttiniz. hkmne teberrken fasldan ibarettir.
1. Fasl: Tarikat erbbnn szlerinde kitap telif
edilmesinin ve slkun beyannn faydas hakknda..49
2. Fasl: Bu kitab hususen de Farsa telif etmeninsebebi
hakknda...............................................................................................52
3. Fasl: Bu kitabn hangi yntem ve yordam zerine
hazrland hakknda ...................................................................63

kinci Bab
Varlklarn balangcnn beyan hakkndadr ve farz
namazlara teberrken be fasldan mteekkildir.
1. Fasl: Ruhlarn ftrat ve marifetinin merhaleleri
hakknda.............................................................................................71
2. Fasl: Melektiyat ve derecelerinin aklanmas
hakknda.............................................................................................79
3. Fasl: Mlk ve melektta eitli lemlerin zuhuru
hakknda.............................................................................................85
4. Fasl: nsan bedeninin yaratlnn balangc
hakknda.............................................................................................95
5. Fasl: Ruhun bedene taallukunun balangc
hakknda..........................................................................................108
nc Bab
nsanlarn Geimi Hakknda
1. Fasl: nsan ruhunun bedene taallukundan doan
perdeler ve bunun afetleri ....................................................119
2. Fasl: Ruhun bedene taalluku ve bunun faydalar
hakknda..........................................................................................126
3. Fasl: nsann terbiyesinde enbiyaya (as) ihtiyacn
beyan hakknda..........................................................................138
4. Fasl: Dinlerin neshi ve peygamberliin Muhammed
(sav) ile bitmesinin aklanmas hakknda..................141
5. Fasl: nsan bedeninin eriat kanunuyla terbiye
edilmesinin aklanmas hakknda ..................................163
6. Fasl: Nefis tezkiyesinin ve marifetinin beyan
hakknda..........................................................................................172
7. Fasl: Gnln tarikat kanunu zere tasfiye edilmesi
hakknda..........................................................................................182
8. Fasl: Ruhun eriat kanunuyla sslenmesi hakknda .........197
9. Fasl: nsann terbiyesi ve yolun almas hususunda
eyhe ihtiya duyulmas hakknda ...................................209

10. Fasl: eyhlik makam ve artlar ile sfatlar

hakkndadr ..................................................................................216
11. Fasl: Mridlik sfatlarnn ve artlarnn beyan ile
db hakknda ...........................................................................226
12. Fasl: Zikre ihtiyacn ve zikrin l ilhe illallaha
ihtisasnn aklanmas hakknda.....................................238
13. Fasl: Zikretmenin keyfiyeti, artlar ve dbnn
beyan hakkndadr ..................................................................240
14. Fasl: Mridin eyhten zikir telkinine ihtiyac ve
hasiyetinin aklanmas hakknda ...................................243
15. Fasl: Halvete ihtiya ve artlar ile dbnn
aklanmas hakkndadr.......................................................246
16. Fasl: Baz gayb vkalarn ve rya ile vka
arasndaki farkn beyan hakknda..................................252
17. Fasl: Nurlarn mhedelerinin ve mertebelerinin
beyan hakkndadr ..................................................................258
18. Fasl: Mkefelerin ve eitlerinin beyan
hakkndadr ..................................................................................266
19. Fasl: Allahn zt ve sfatlarnn tecellisinin beyan
hakknda .........................................................................................271
20. Fasl: ttisal ve infisal olmakszn Hazreti Allaha
ulamann beyan hakknda ................................................281

Drdnc Bab
Said ve k nefislerin med hakkndadr ve Allah
Telnn Drt ku al szne teberrken drt fasldr
1. Fasl: Zalim nefis olan nefs-i levvme hakkndadr ...............289
2. Fasl: Orta yollu nefis olan nefs-i mlhime
hakkndadr .....................................................................................301
3. Fasl: ne geen nefsin med hakkndadr ki o nefs-i
mutmainnedir.................................................................................309
4. Fasl: Ekya nefis olan nefs-i emmrenin med ...................324

Beinci Bab
Farkl taifelerin slku hakkndadr ve Allah Telnn
Sekiz ifttir szne teberrken sekiz fasldan
ibarettir
1. Fasl: Meliklerin ve ferman erbbnn slkunun
aklanmas hakknda ................................................................339
2. Fasl: Meliklerin hlleri, her bir taife ile olan
davranlar ve halkn hllerine efkatleri hakknda352
3. Fasl: Vezirlerin, kalem ehlinin ve naiblerin slku
hakknda............................................................................................371
4. Fasl: Kadlar, mftler ve limlerin slkunun beyan
hakknda............................................................................................380
5. Fasl: Nimetler erbb ve mal sahiplerinin slkunun
beyan hakknda............................................................................392
6. Fasl: iftiler, kyller ve ziraat ehlinin slkunun
beyan hakknda............................................................................399
7. Fasl: Ticaret ehlinin slku hakknda..........................................404
8. Fasl: Meslek ve zanaat ehlinin slkunun beyan
hakknda............................................................................................408

Dizin ..................................................................................................................421

nsz

sl ad Eb Bekir bn-i Abdullah bin Muhammed bin

hver bin Enirvn bin Eb el-Necib el-Esed el-Rz
olan eyh Necmuddn-i Rz Anadoluya hicret etmi muhacir mutasavvflardan birisidir. Rey ehrinden olana verilen
Rz lakabndan ve eserlerinden de anlalaca zere kendisi rann kadim Rey ehrindendir. 573/1177 tarihinde dnyaya geldii bildirilmektedir. Tezkirelerde kendisi ile ilgili ok
fazla bilgi bulunmayan eyh Necmuddn-i Rz hakknda, ismi
ile zdelemi tasavvuf edebiyatnn bayaptlarndan olan
Mirsdul-bd Minel-Mebde lel-Meadda ve dier eserlerinde
geni bilgiler bulmak mmkndr. Bu bilgilerden anlalaca
zere; ilk eitimini Reyde alm ve Moollarn Reyi kuatmasndan nce Horasan, Harezm ve Irak ziyaret ederek buralarda farkl tasavvuf bykleri ile grmtr. Bu yllarda
en fazla etkilendii mutasavvflardan biri, 618 /1121 ylnda
Harezmde Moollara kar arparak ehid den Kbrevye
Tarikatnn Pri, eyh Necmuddn-i Kbrdr. Moollarn Rey
snrlarna dayanmas ile genlik yllarn geirdii bu ehirden, ailesini ve ocuklarn brakarak Hemedana geen Dye
burada ailesinin katledildii haberi ile sarslr, ancak dnmeye
cesaret edemez. Korku ve mitle bir yl Hemedanda kalr,
618/1121 senesinde buradan ayrlarak Erbil (veya Erdebil)
9

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

zerinden Anadoluya varr. Kayseride grt eyh ahabeddin Shreverdnin aracl ile Aluddn Keykubdn
sarayna yol bulur. 45 yanda iken ilk kez Sivasta mridlerinin srar ile yazmaya balad Mirsdul-bd kitabn burada (Kayseri) Aluddn Keykubda hediye eden Dye, ondan bekledii madd ve manev ilgiyi bulamaynca 621/1224
ylnda akird ve mridleri ile Erzincana doru yola revan
olur. Erzincandan Badata getii bilinen Necmddn-i Dye
654/1256 ylnda 85 yanda burada vefat eder.
Mirsdul-bd Minel-Mebde lel-Mead, Necmuddn-i
Dyenin Farsa kaleme ald, kendi ismi ile zdelemi en
nl tasavvuf eserlerindendir. indeki irfn retilerin yan
sra sahip olduu edeb sebk ve iir rnekleri asndan da son
derece zengin bir kitaptr. Dnyann fakl ktphanelerinde
yaklak 60 yazmas bulunan kitap ilk kez emsl Uref tarafndan tashih edilerek 1934 ylnda Tahranda baslmtr.
Okuyucularn elindeki tashih tercmesi ise merhum Muhammed Emin Riyhnin doktora tezidir ve merhum mrnn
byk ksmn Necmuddn-i Dye ve byk eseri Mirsdulbd zerinde almaya sarf etmitir. Kefz-Zunnda belirtildii zere ilk kez Padiah Murad zamannda Kasm bin
Mahmud Karahisarl tarafndan Osmanlcaya evrilen eser
5 ana blm ve 40 ara fasldan ibarettir. Dibacesinin mukaddimeye ayrld kitabn ikinci ana blm insan ve dnyann yaratl [Mebde] ile ilgilidir. Kitabn yarsna yakn
ksmn ieren nc blm tasavvuf inanlar ile insanolunun yaam ihtiyalarn konu edinmektedir. Drdnc blmde drt mevsimin mahiyeti ile birlikte insanlarn Ahiret
[Mead] macerasna deinilmitir. Kitabn beinci ve son blmde ise demin yaratlnn yan sra padiah ve toplumun
nde gelen ahsiyetlerinin din ve ahlak vazifeleri tasavvuf
bir bak as ile ele alnmtr. Her fasln banda konu balnn altnda konu ile ilgili Kuran ayeti veya Hadis-i erif

10

Sflerin Seyri nsz

zikredilmektedir. Ardndan nceliin tasavvuf dncelere

ayrld yerler sembolik eler kullanlarak anlatlmakta,
bu da eseri edeb adan son derece akc klmaktadr. lerleyen satrlarda ise yazlan cmleler iir ahengine brnerek
armonik ve alegorik bir slup modeline dnr. Fasln sonunda ise peygamber ve ashabna selam ve salt gnderilerek, fasldan klr. Kitabn deiik yerlerinde Eb Said EbulHayr, Hayyam, Sena, Firdevs, Gazzl, Aynl-Kudat Hamedan,
Baba Efzel-i Kan, Cemleddin sfehn gibi Fars air ve mutasavvflardan 128 beyit iirin bulunduu toplam 455 beyit
iir arasndan 175 beyti Necmuddn-i Dyenin kendisine ait
olup geri kalan 140 beyit iirin ise kime ait olduu bilinmemektedir. eyh Necmuddn-i Dye kendinden nceki dnemlerde yazlm tasavvuf kitaplarn mphem ve anlalmaz
bildiinden o tr kitaplar referans almamaktadr. Sadece
bir ka yerde Hucvirnin Kefl-Mahcb, Mubidnin KeflEsrr, Ahmed Gazzlnin Sevnih, Eb Talib Mekknin KtulKulb, Mecduddn Baddnin Tesnifinden ve ayn ekilde
Esrrl Tevhid f Makamt- eyh Ebul Saidden kaynak belirtmeden alntlar yapmtr.
Sizleri eserle ba baa brakmadan nce, Necmuddn-i
Rz: Hayat ve Eserleri adl makalesinin kullanm iznini veren deerli hocamz Prof. Dr. Derya rse sonsuz kranlarmz bildiririz. Sz konusu makale Necmuddn-i Rznin
hayat, tasavvuf dncesi ve eserleri hakknda olduka doyurucu bilgiler vermektedir. Tasavvuf edebiyatnn bayaptlarndan olan bu gzide eserin yaynevimiz tarafndan gnmz Trkesine kazandrlm olmas bizler iin ayr bir
mutluluk kaynadr.

11

Necmuddn-i Rz
Hayat ve Eserleri1

Giri
7./13. yzyl Trk, ran ve slm tarihinde pek ok bakmdan bir dnm noktas olmutur. Bugn bir ksm Afganistan, Trkmenistan, zbekistan, Tacikistan, Azerbaycan ve
ran ilerinde kalan ve bata Trk, Fars ve Arap halklar olmak zere birok etnik grubun bir arada yaad Trkistan,
Maverannehir ve Horasan havzasnda, bilim, kltr, sanat
ve medeniyetin zirveye ulat bir srada ortaya kan Mool istils yalnzca o blgede deil, btn dnya tarihinde byk deiimlere yol amtr. Bu yzylda bir yandan bilim,
sanat, kltr, felsefe ve tasavvuf gibi sahalarda gz alc gelimeler ve ilerlemeler yaanrken, dier yandan din hogrnn hzla ortadan kaybolmas, taassuptan kaynaklanan mezhep atmalarnn artmas, felsefe, kelm ve tasavvuf okullar
arasndaki bitip tkenmek bilmez diyalektik tartmalar, lkeler ve sultanlar arasnda, zellikle Harezmahllar iinde
yaanan iktidar mcadeleleri ve genel olarak toplumsal yozlama, slm corafyasnn bu nemli ve byk blgesinin,
1

Prof. Dr. Derya rs, NSHA, yl: II, say: 6, YAZ 2002.

13

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

ayak sesleri hzla yaklaan Mool istilsna kar hazrlksz

yakalanmasna neden olmutur2.
7./13. yzyln balarndan itibaren younlaan ve
616/1221de ran topraklarna ulaan Mool aknlar, ksa
zamanda byk bir istil ve katliam hareketine dnm,
bu saldrlar o srada Harezmahlarn egemenlii altnda bulunan Horasan ve Harezm blgesini3 etkisi altna alarak Otrar, Cend, Fenket, Hocend, Buhara, Belh, Semerkant, Naheb, Tirmiz, Merv ve Niabur gibi yzlerce yllk gemie
sahip olan bilim ve medeniyet merkezlerinin acmaszca yaklp yklmasna, yamalanmasna ve hepsinden kts saysz bilimsel ve edeb eserin bir daha geri gelmemek zere
tarihin karanlklarna gmlmesine yol amtr4. Bu geni
2

14

Hi kukusuz, o yzylda, bu blgede slm inancna sahip deiik mezheplerin mensuplarndan baka, Zerdtler, Maniheistler, amanistler,
Budistler, Hristiyanlar, Yahudiler ve bunlarn iinden domu birok
frkalar bir arada yayorlard. Bunca deiik dine ve merebe mensup insann birlikte yaamak durumunda olduu bu blgede Ear
ve Mutezil kelmclar arasnda yaanan iddetli tartmalara, geni
kitleleri ksa zamanda etkisi altna alan ve hzla yaylan tasavvuf akmlar ile felsefe yandalar arasndaki atmalar da eklenince ortaya bir
anda byk bir kaos ve inan kavgas km; toplumsal ve siyas birlii muhafaza edemeyen yneticiler ve halk, Moollar gibi hazrlkl ve
donanml bir gcn karsnda duramam ve ne yazk ki yzlerce yllk bilgi ve kltr birikimi bir anda yok edilmitir.
12./13. yzyllarda Horasandaki toplumsal, kltrel ve siyas durum
hakknda ayrntl bilgi iin bk. Mrsel ztrk, Anadolu Erenlerinin Kayna Horasan (Mool stilsna Kadar), Ankara 2001.
At Melik-i Cuveynnin Trh-i Cihn-g adl eserinde Mool saldrlarnn yaratt ykmn sonular konusunda anlattklar gerekten sarsc ve arpcdr: Cengiz Han ehri (Buhara) grmek iin kaleden ieri
girdi. Atn byk caminin nne doru srerek mihrabn nnde durdu.
Olu Tuli de attan inip minbere kt. Oradan halka sahrada ot bulunmadn, bu yzden a kalan atlarn doyurulmasn emretti. ehirde bulunan ambarlar ap tahl dar ektiler. Kitap sandklarn caminin ortasna getirerek iindekileri yere dktler. Boalan sandklar atlara yem
teknesi yaptlar. Raks edip oynamalar iin ehirde bulunan algclar
ve arkclar orada hazr ettiler. arap kadehleri dolup boalmaya ba-

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

coraf blgede yaanan kargaa yz binlerce insann lmne, kitle halinde glere, bu cmleden olarak pek ok air,
yazar, lim, filozof, mutasavvf ve benzeri kltrel ahsiyetin
Maverannehir zerinden rann ilerine, Fars, Kirman, Hindistan, Badat, am ve Anadoluya kaarak daha gvenli blgelere g etmek zorunda kalmasna neden olmu, rnein
El-Mucem f Meayir Eril-Acemin yazar ems-i Kays-i Rz
614/1217de Harezmden ayrlm, Lubbul-Elbbn yazar
Muhammed-i Avf 616/1219da Hindistana kam, ileriki
yllarda Anadoludaki tasavvuf, kltr ve edebiyat hayatna
damgasn vuracak olan Mevln Celluddnin babas Bah-i
Veled (. 628/1231) ve ailesi de Mool istilsndan ksa sre
nce Belhi terk etmilerdir5. Kaabilenler ya da Moollarla
bir ekilde uzlaarak hayatta kalmay baarabilenler dnda,
eyh Necmuddn-i Kbr ve Ferduddn-i Attr gibi yurtlarnda kalarak Moollara kar direnmeye alan pek ok lim
618/1221 ylnda Harezmde katledilmitir.
7./13. yzyl, o dnemde yaanan toplumsal ve siyasal kargaaya ramen, ayn zamanda ran ve slm tasavvufunda, eserleri ve dnceleriyle isimleri tarihe geen nice sekin ahsiyetin
ortaya kt bir dnemdir. Bunlar arasnda Ferduddn-i Attr

lad. Moollar da kendi geleneklerine uyarak, ark syleyip barp ardlar. mamlar, eyhleri, limleri ve din byklerini ahrlarda atlarn
ve katrlarn bakm iin grevlendirdiler. (bkz. Tarih-i Cihan-ga, ev.
Mrsel ztrk, Ankara 1988, I, 156.) Velhasl Moollar Harezmde yamadan, kan dkmeden ve rza tecavzden usandktan sonra ganimetleri
paylap esir aldklar insanlar Dou blgesine gtrdler. (Ayn eser,
s. 175) Sava yapmadan ehri (Belh) teslim alan Cengiz Han, byk kk, kadn erkek btn Belhlileri ehrin dndaki bo alana karmalarn emretti. detleri olduu gibi esirleri onar ve yzer kiilik gruplara
ayrarak kltan geirdiler... lerini bitirdikten sonra kalenin duvarlarn yerle bir edip evleri ve saraylar atee verdiler. (Ayn eser, s. 178179.)
Bah-i Veled ve ailesi 609/1212 veya 610/1213te Mool istilsndan ksa
bir zaman nce Belhten ayrlmlardr. Bk. Beduzzamn-i Furznfer,
Mevln Celleddin, ev. Feridun Nafiz Uzluk, stanbul 1986, s. 20.

15

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

(. 618/1221), Bah-i Veled (. 628/1231), ihbuddn Eb

Hafs mer-i Suhreverd (. 632/1234), Evhaduddn-i Kirmn
(. 634/1236), Raziyyuddn Ali-yi Lala (. 642/1244), ems-i
Tebriz (. 645/1247), Saduddn-i Hamev (. 650/1252),
Seyfuddn-i Bherz (. 659/1260), Cemluddn Ahmed-i
Czcn (. 669/1270), Mevln Celluddn (. 672/1273),
Sadruddn-i Konev (. 673/1274), Necbuddn Ali-yi rz
(. 678/1279), Evhaduddn Abdullah Beliyn-yi rz (.
686/1287), Fahruddn brahim-i Irk (. 688/1289) gibi birok nl sufi vardr. Ad geen sufilerden kimileri zorunlu olarak Anadoluyu vatan edinmiler, tasavvufla birlikte, o srada
Fars dilini, edebiyatn ve kltrn himaye eden Anadolu Seluklularnn egemenliinde olan Anadoluda Farsann eskisinden daha ok gelimesini ve yaylmasn da salamlar, bu
etki sadece dille snrl kalmam, ayn zamanda Anadoluda
yeeren siyaset ve dnce hareketleri zerinde yzlerce yl
devam eden derin izler brakmtr6.
bn Arab ve onun rencisi Sadruddn-i Konev bata
olmak zere Anadoluda toplanan Saduddn-i Fergn,
Fahruddn-i Irk, Mueyyiduddn-i Cend, Evhaduddn-i Kirmn,
Necmuddn-i Rz gibi sufiler bu topraklarda geni ve etkili
bir tasavvuf hareketinin balamasn salam, bu halka hi
kukusuz, Trk kltrn yaad adan yzylmza kadar
kesintisiz bir ekilde derinden etkileyen Mevln Celluddn
ile birlikte tamamlanarak kemale ermitir.
Fuat Kprl, bu dnemde yaanan ve Trk dili ve edebiyatnn geliimini de yakndan ilgilendiren tarih sreci, bu
6

16

Fars dili ve edebiyatnn Anadolu Seluklular dnemindeki tarih geliimi ve etkileri hakknda bk. Muhammed Emn-i Riyh, Osmanl Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, ev. Mehmet Kanar, stanbul 1995,
s. 25-83; lhme-yi Mifth-Vehhb-i Vel, Nigh be-Revend-i Nufz ve
Gosteri-i Zebn ve Edeb-i Frs der Turkiye, Tahran 1374/1995, s. 19117.

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

sufilerin Anadoluya yerlemelerinin nedenlerini ve sonularn veciz bir ekilde zetler: Anadolu Seluklular daha ilk
zamanlardan balayarak sufilere kar samimi bir hrmet ve
iltifat gstermekteydiler. Bir taraftan Seluklu saraylarnda grdkleri bu byk iyi kabul, dier taraftan Mool istils, XIII.
asr iinde de Anadoluya birok tannm sufilerin gelmesine
sebep olmu ve bilhassa byk ehirlerde tasavvuf cereyanlar
pek kuvvetlenmiti. Hkmdarlara ve emirlere uyarak birok
insanlar onlara intisab ediyorlard... Harizm sahasndan gelen Yeseviye mensuplar ve Necmddin Kbr mridleri, keza
Horasandan gen Kutbddin Haydar dervileri, Anadolunun
her tarafna yaylarak tasavvuf propagandasna baladlar.
te bu suretle XIII. yzylda Anadolu ehirlerinde slm tasavvufunun pek tannm simalarna tesadf ediyoruz: Konyada
... Muhyiddin Arabi, onun rihi sayabileceimiz Sadrddin Konevi, Farsa iirleriyle tannan Evhadddin Kirmani, Tokatta
... Fahruddin Iraki, Kayseri ve Sivasta eyh Necmddin Daye,
Sadr Konevi mridlerinden Meyyidddin Cendi, ... Sadddin-i
Fergani ve daha bu gibi sufiyane eserleri ve iirleriyle btn
slm aleminde tannm birok sufiler artk Anadoluda yayorlard... Hakikaten de XIII. yzylda, btn Anadoluda onun
(eyh-i Ekber) felsefesi hkim olmu ve yeni gelimekte olan
Trk iiri bile derhal onun tesiri altnda kalmtr7.
Bu makalede kendisini ve eserlerini tantmay amaladmz dnemin nl sufi, yazar ve airlerinden birisi olan
Necmuddn-i Rz de 7./13. yzylda Mool saldrlarnn
nne katp yerinden yurdundan ettii ve Anadoluya snmak zorunda brakt byk limlerden birisidir8.
7
8

M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, 4. bs., stanbul 1986, s. 245246.

Necmuddn-i Razinin hayat ve eserleri hakknda imdiye dek, bata
mellifin kendi eserleri olmak zere, birinci elden kaynaklara dayanarak yaplm en geni ve derli toplu inceleme Muhammed Emin-i Riyh
tarafndan gerekletirilmitir. Riyh, Mirsdul-bdn tenkitli nerine

17

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

yazd uzun ve limane Mukaddimede, konuyla dorudan veya dolayl

olarak ilgili birok kayna kullanarak mellifin hayat, eserleri, dili ve
slbu hakknda salam ve tutarl bilgilere ulam, klsik kaynaklarn
ounda tekrar edilen baz yanl bilgileri isabetli grlerle tashih etmitir. Biz burada Riyhnin verdii bilgileri, mellifin hayatndan ve
eserlerinden sz eden ancak Riyh tarafndan kullanlmam olan daha
yeni Farsa, Trke edebiyat tarihleri ve tasavvufa dair aratrmalarla
destekleyerek kaynaklar geniletmeye ve incelemeyi Trkiyede yaplm kimi aratrma ve evirilerle ikmal etmeye altk. Nitekim makalemizin btn okunduunda, zellikle mellifin eserleri konusunda
Riyhnin dikkatini ekmeyen ya da onun almasnda yer almayan
kimi hususlarn ele alnd, birbirlerinin yanllarn tekrar eden klsik
ve modern kaynaklarda verilen baz verilerin tashih edildii grlecektir. Necmuddn-i Rznin hayat ve eserleri hakknda bilgi veren balca
klsik ve modern kaynaklar unlardr: Necmuddn-i Rz, Risle-i Ik
u Akl, nr. Tak-yi Tafazzul, Tahran 1345/1966, (Mucteb Minovnin
Mukaddimesi, s. 21-34); Necmuddn-i Rz, Mirsadul-ibad, nr. Muhammed Emn-i Riyh, 3. bs., Tahran 1366/1987, (Mukaddime, s. 9-132);
Necmuddn-i Rz, Mermzt-i Esed, nr. Muhammed ef-yi Kedken,
Tahran 1352/1973; Necmuddn-i Rz, Risletut-Tuyr, nr. Muhammed Emn-i Riyh, Tahran 1361/1982; bn Bb, El-Evmirul-Aliyye
fil-Umril-Aliyye, ev. Mrsel ztrk, Ankara 1996, I, 253; Ahmed
Eflk, Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin Yazc, stanbul 1973, II, 298;
Hamdullh-i Mustevf, Trh-i Guzde, nr. Abdulhuseyn-i Nev, Tahran
1339/1950, s. 671; Abdurrahmn-i Cm, Nefahtul-Uns min HazartilKuds, nr. Mehd-yi Tevhdpr, Tahran 1337/1958, s. 435; Ktip elebi, Kefuz-Zunn, 2. bs., stanbul 1971, II, 1655-1656; Azer Bigdili,
tekede-yi zer, nr. Seyyid Cafer-i ehd, Tahran 1337/1958, s. 222;
Muhammed Ali-yi Tebrz, Reyhnetul-Edeb, Tahran 1331/1952, IV,
169-170; Fahruddn Ali-yi Saf, Letifut-Tavif, nr. Ahmed-i Guln-i
Men, Tahran 1336/1957, s. 170; Rzkuli Han Hidyet, Riyzulrifn, Tahran 1316/1937, s. 248; emseddin Sami, Kmsul-Alm, stanbul 1316 h., VI, 4567; k Bozorg-i Tahrn, Ez-Zera il Tesnfia, Tahran 1390 h./1970, XX, 308-309, 315; Muhammed Tak-yi
Bahr, Sebk-ins, 6. bs., Tahran 1370/1991, III, 20-27; Sad-i Nefs,
Trh-i Nazm u Nesr der ran, 2. bs., Tahran 1363/1984, I, 140-141;
Zebhullh-i Saf, Trh-i Edebiyyt der ran, 10. bs., Tahran 1373/1994,
III/2, 1189-1196; Rzzde-yi afak, Trh-i Edebiyyt-i ran, Tahran
1320/1941, s. 358-359; Abbs kbl-i tiyn, Trh-i Moul, 5. bs.,
Tahran 1364/1985, s. 499-500; Edward G. Browne, A Literary History
of Persia (From Firdawsi to Sadi), Cambridge 1928, II, 495-496; (Farsa
evirisi Trh-i Edebiyyt-i ran (Ez Seny t Sad, Nme-yi Dovvom),
ev. Gulmhuseyn-i Sadr-yi Efr, 4. bs., Tahran 1368/1989, s. 183);

18

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

Hayat
Mellif, Mirsdul-bdn Hatimesinde9 tam adn Eb
Bekr Abdullah b. Muhammed b. hver10 el-Esed erRzeklinde zikreder. Buna gre knyesi Eb Bekr, kk
ad Abdullah ve nisbesi Rzdir. Dye ve Necmuddn lakaplaryla hret bulmutur; ksaca Necm-i Rz ve Necm-i
Dye adyla bilinmektedir. Muhammed Emn-i Riyh, mellifin Mirsdul-bddan baka Mermzt-i Esed ve MenrtusSirn gibi kendi eserlerine, bn Bbnin El-Evmirul-Aliyyesi,
Hamdullah-i Mustevfnin Trh-i Guzdesi ve Safednin El-Vf
bil-Vefeyt gibi birinci elden kaynaklarda verilen bilgilere
dayanarak tam adn ve nesebini Necmuddn Eb Bekr Abdullah b. Muhammed b. hver b. Enirvn b. Ebin-Necb
el-Esed er-Rz eklinde tespit etmitir11.
Mellif, kendi eserlerinde doum tarihini bildirmemi, tezkire yazarlar da bu konudan sz etmemilerdir. Yalnzca Fash-i
Hf Mucmel-i Fashsinde ve Safed El-Vf bil-Vefeytnda
onun 573/1177 ylnda dnyaya geldiini belirtmilerdir12.
ocukluu Reyde13 geen ve eserlerinden anlald kadaryla, bata Arapa ve belgat bilimleri olmak zere yaad

9
10

11
12
13

lhme-yi Mifth-Vehhb-i Vel, a.g.e., s. 65-69; Evliyalar Ansiklopedisi,

(Kemal Yavuz bakanlnda bir heyet tarafndan), stanbul 1992, IX,
308-309; Abdulhuseyn-i Zerrnkb, Donble-yi Custuc der Tasavvuf-i
ran, 5. bs., Tahran 1380/2001, s. 105-108.
Mirsdul-bd, s. 545.
Mellifin dedesinin ad olan yanl olarak Kefuz-Zunn (II, 1655) ve
Reyhnetul-Edeb (IV, 149)de hder, Trh-i Nazm u Nesr (I, 140)de
hver eklinde kaydedilmitir.
Mirsdul-bd, Mukaddime, s. 10.
Fash-i Hf, Mucmel-i Fash, nr. Mahmd Ferruh-i Mehed, Mehed
1341/1962, I, 262; Mirsdul-bd, Mukaddime, s. 14.
Mirsadul-badda da (s. 17) Moollarn yapt katliamlardan bahsederken Sadece Reyde ve onun bir ehrinde -ki bu zayfn doum yeri
ve meneidir- aa yukar 500.000 insan ldrldn ve esir edildiini kyas etmilerdir. diyerek doum yerini bildirir.

19

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

ada geerli olan btn akl ve nakl bilimler konusunda iyi

bir eitim ald anlalan Necmuddn-i Rz, on alt on yedi
yandan, yani 590/1193 ylndan itibaren, bir yandan ilim irfan elde etme, kiisel eitimini, tasavvuftaki seyr slkn
tamamlama arzusu, bir yandan da o sralarda Reyde yaanan mezhep atmalar ve ehrin Seluklularla Harezmahllar arasnda bir iktidar mcadelesine sahne olmas nedeniyle14 doup byd topraklardan ayrlarak uzun yllar
srecek olan seferlerine balam, hayatnn son demlerine
dek Hicaz, Msr, am, Irak, Anadolu, Azerbaycan, Erran, Horasan ve Harezm blgelerini dolamtr. Mirsdul-bddaki
Bu zayf, yaklak otuz yldan bu yana dnyann dousundaki
ve batsndaki ehirleri dolamaktadr15 eklindeki ifadesi
de bu durumu teyit etmektedir. 600/1203 ylnda amda ve
Msrda16 ve ayn yl hac farizasn eda etmek zere Hicazda
bulunduu17 anlalmaktadr.
Mellif, bu tarihten sonra zamann nl eyhlerine intisap
etmek ve onlarn irat halkasna katlmak amacyla Harezm ve
Horasan blgelerine gitmi, Harezmde VI-VII/XII-XIII yzyln
en etkili ve en nemli mutasavvflarndan, Kbreviye tarikatnn kurucusu eyh Necmuddn-i Kbrnn18 hizmetine girmi,
14
15
16
17
18

20

Bu mcadelenin ayrntlar iin bk. Mirsdul-bad, Mukaddime, s. 14.

Ayn eser, s. 498.
Ayn eser, s. 460.
Ayn eser, s. 281.
eyh Necmuddn-i Kbr 6./12. yzylda Harezm sahasnda ortaya km olan en nemli tasavvuf nderlerinden birisidir. Pek ok mridi olduu gibi 7./13. yzyln tasavvuf hareketlerinde byk paya sahip olan
Mecduddn-i Badd, Saduddn-i Hamev, Seyfuddn-i Bherz, Raziyyuddin Ali Lala, Necmuddn-i Rz gibi talebeler ve halifeler yetitirmi,
Kbreviye tarikatnn olduka geni bir alana yaylmasn salamtr.
Bu yzden kendisine eyh-i Veli-ter da denilir. Necmuddn-i Kbr,
Moollar tarafndan Harezmin igali srasnda yaad ehri terk etmeye davet edilmi, ancak o, mritleriyle birlikte Moollara kar savamay tercih etmi ve 618/1221de ehit edilmitir. Bu olay hakknda
ayrntl bilgi iin bkz. Hamdullh-i Mustevf, Trh-i Guzde, s. 669; Mu-

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

Necmuddn-i Kbr da onu, irat etmek ve yetitirmek zere,

kendisinin nde gelen halifelerinden Mecduddn-i Baddye
havale etmitir19. Bylece bir sre Harezmde kalm20, daha
sonra tasavvuf yolunun aamalarn hzla kat ederek Horasanda
Mecduddn-i Baddnin hankahnda dervileri ve slikleri
irat etmekle megul olmutur21. Ne var ki Harezmah sultan Muhammedin Kbreviye tarikat mensuplarna scak
bakmamas, dnemin nde gelen kelmc ve filozoflarndan
mam Fahr-i Rz ile Mecduddn-i Badd ve Bah-i Veled
arasndaki ak ekime ve dmanlk Harezmde huzursuz
bir ortam yaratm, nitekim Mecduddn-i Badd sultan tarafndan ldrtlm (607/1210), Bah-i Veled ise ailesiyle
birlikte Harezmi terk etmek zorunda braklmtr22.

19

20
21
22

hammed b. Hndh-i Belh, Ravzatus-Saf, nr. Abbs-i Zeryb, 2. bs.,

Tahran 1375/1996, IV-VI, 851. Mevlnnn babas Bah-i Veledin de
ballar arasnda bulunduu rivayet edilen Kbrevilik Anadoludaki tasavvuf hareketleri zerinde son derece etkili olmutur. brahim Kafesolu bu konuda unlar dile getirir: Dier taraftan slm dnyasnn
byk tarikatleri olan, Abdlkadir Geylani (. 1166) tarafndan kurulup
Anadolu, Hindistan ve spanyaya dek yaylan Kadirilik, Harezmli eyh
Necmuddn Kbra (. 1221) tarafnda kurulan Kbrevlik, XIII. asrda
kurulan Ekberlik arasnda bilhassa Kbrevlik, eski Trk alplik vasflarn muhtevi Melmlik fikirleri ile telakki, merasim ve ayin bakmlarndan Trk ruhiyatna uygun sadelik, ahlaki ve bedii esaslar ihtiva ediyor ve Trk dini kamlktan mlhem olan sema vaz ve artlarn tayin
etmekle Anadoludaki Mevlevilie temel vermi oluyordu. (bk. A, Seluklular, X, 404.)
Mellif Mirsdul-bdda (s. 223) Harezmde bulunduu srada yaad
bir olay anlatrken Mecduddn-i Baddiden aka kendi eyhi olarak sz etmitir. Moll Cm de Bu zat da Necmuddn-i Kbrnn talebelerinden olup terbiyesi eyh Mecduddne havale edilmitir. szleriyle
Necmuddn-i Rznin tasavvuf terbiyesinin eyh Mecduddne havale
edildiini teyit eder. Bk. Nefahtul-Uns, s. 435; Mecduddn-i Baddnin
hayat ve dnceleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Muhammed Emn-i
Riyh, Ik-i Mecduddn-i Badd ve Metn-i Do Nme-yi Menkl ez
Hatt-i Dest-i , Yama, XII/129 (Tahran 1338/1959), 27-31.
Mirsdul-bd, s. 233.
Ayn eser, 538.
Bediuzzamn-i Furznfer, a.g.e., s. 11-24.

21

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

Ear anlaya sahip mutaassp bir snn olan ve zellikle

Mutezile mezhebinin felsefe arlkl grlerinin Harezmde
yaylmasndan ve Harezmah tarafndan desteklenmesinden
rahatszlk duyan Necmuddn-i Rz, eyhinin ldrld ve
Harezmah sultannn Abbasi halifesinin hilafetini hie sayd bir ortamda daha fazla tutunamayacan anlam, oradan uzaklaarak Reye geri dnmtr.
Bu srada 614/1217 ylnda Harezmah sultan Aluddn
Muhammedin Mool ordularnn batya doru yneldiini bildii halde lkesinin gvenliini dnmeksizin Abbasi halifesi En-Nsr Li-dinillha saldrmak zere harekete gemeye
hazrlanmas zerine, Cengiz Han 615/1218de Otrara saldrm, 616/1219dan itibaren Harezmin ve Horasann btn byk ve nemli ehirleri birer birer Moollara teslim
olmutur.
Necmuddn-i Rz, 617/1220den itibaren Mool saldrlar iddetini artrnca bir sre bekledikten sonra ailesini ve
yaknlarn Reyde brakarak oradan ayrlmak zorunda kalm
ve Hemedana gelmitir. Mirsdul-bdda bu konuya geni bir
ekilde deinen Necmuddn-i Rz, Irak ve Horasanda bulunduu srada bazen seferde, bazen hazarda olduundan eitli
skntlar, belalar ve fitneler yznden eserini tamamlama frsat bulamadndan, nk her gn gnln ve hatrn datan bir belnn ve fitnenin ba gsterdiinden, 617/1220
ylnda Tatar kfirlerinin kendi diyarlarna kadar ulatklarndan, bundan nce kimsenin grmedii katliamlar yaptklarndan sz ederek slm lkelerinin meliklerini ve sultanlarn bu bely def etmek zere harekete gemeye arr
ve eer byle giderse yeryznde slmdan ve Mslmanlktan eser kalmayacan syler. Kendisinin bir yl boyunca
Irak diyarnda sabrettiini, bu fitnenin yatmasn umarak
beklediini, bu uurda nice skntlara katlandn, ancak ne

22

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

btn yaknlarn buradan gtrmek imkn bulunduunu ne

de yreinin hepsini birden felketin eline teslim etmeye dayanmadn, ama sonunda ban kemie dayandn btn
yaknlarn terk etmek ve sevdiklerini belya teslim etmek
zorunda kaldn, 618/1221 yl balarnda bir gece baz yaknlar ve dervileriyle birlikte her trl tehlikeyi gze alarak
Hemedandan Erbile23doru hareket ettiklerini, bir sre sonra
Moollarn Hemedana gelerek katliam yaptklarn ve ehri
yakp yktklarn haber aldn trajik bir slupla anlatr24.
Bu g artlar altnda Hemedandan ayrlarak inanlarn yaayabilecei ve yayabilecei huzurlu bir ortam arayna giren Necmuddn-i Rz, kendi vatanndan umudunu
kesince ehl-i snnet ve cemaatn yaad, bidat ve taassuptan uzak, emniyetin ve adaletin bulunduu, geimini temin edebilecei, din ve fazilet ehlinin kadrini bilen dindar
bir padiah tarafndan ynetilen bir lke bulmak amacnda
olduunu, aratrmalar sonucunda bu zamanda sfatlara sahip tek lkenin Anadolu diyar olduunu, hem halknn ehl-i
snnet mezhebinden hem de padiahnn adaletli olduunu
iittiini syleyerek Seluklu sultanlarndan vgyle sz eder25
ve henz daha gvenli durumda bulunan Anadoluya doru
g etmeye karar verir.
Byk bir ans eseri, Malatyada bulunduu srada, Abbasi halifesi en-Nsr Li-dinillh tarafndan Seluklu sultan
Aluddn Keykubd (slt. 616-634/1219-1236)n tahta geiini
23

24
25

Saf, a.g.e., s. 1191; tiyn, a.g.e., s. 500; Ali Ekber-i Dihhod, Lugatnme, Tahran 1373/1994, XIV, 19726; Nefs, a.g.e., 141; Rzzde-yi
afak, a.g.e., s. 358de Mirsdul-bdn kimi yazmalarnda grlen Erdebil ibaresine aldanarak Necmuddnin Rznin Erdebil yolu zerinden Anadoluya ulatn tekrar etmilerse de Riyh, Mirsdul-bdn
daha salam nshalarna dayanarak bu yerin Erdebil deil Erbil olduunu ispatlamtr.
Mirsdul-bd, s. 16-20.
Ayn eser, s. 20-21.

23

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

kutlamakla grevlendirilen26 ve grevini tamamladktan sonra

618/1221de Badata dn yolunda bulunan eyh ihbuddn
mer-i Suhreverd27 ile grme frsat elde eder ve Mirsdulbdn henz tamamlanmam bir msvettesini Suhreverdye
sunarak okumasn salar. Eseri beenen Suhreverd, onu
Anadoluda kalmaya ve buradaki halk irat etmeye tevik
ederek Sultana hitaben onun hakknda bir tavsiye mektubu
yazarak kendisine verir28. Hemedandan ayrlndan yaklak
alt ay sonra 618 Ramazannda (Ekim 1221) Diyarbakr ve
Malatya zerinden Kayseriye ulaan Necmuddn-i Razi, bir
sre burada uzlete ekilerek Mirsdul-bdn kendi dervilerinin istei zerine kaleme ald ilk yazmn tamamlar.
ki yl sonra Sultann huzuruna karak onun adna yeniden dzenledii ve 1 Receb 620 (4 ubat 1223) Pazartesi gn29 yazmn tamamlad Mirsdul-bd adl eserini
26

27

28
29

24

Suhreverdnin eli olarak Anadoluya gelii ve Malatyada Necmuddn-i

Rz ile karlamas bn Bb tarafndan ayrntl olarak anlatlmtr: O
gnlerde Rabbani eyh, bilgi okyanusunun dalgc, gerekler hazinesi, incelikler nn kayna, Dye adyla bilinen Necmeddin Razi, Badattan
gelip halktan ve meliklerden meydana gelen slk ehlinin btn tarikatlerini ieren, her snf mkemmel bir ekilde ele alan byk padiah
[Alaaddin Keykubad] adna yazd Mirsadl-bad adl kitabyla Malatya mahrusesinde eyhin [Suhreverdinin] huzuruna kt ve kitabn
eyhin okumasn salayarak deerini artrd ve ondan takdir ve vgler ald. Ayrca eyh o kitab ve yazarn [padiaha] tantan, ieriini ve
slubunu byk bir vgyle anlatan bir yaz yazd. Dye, Sultann yanna varnca Sultan ona ar derecede ilgi ve iltifatta bulundu. Kitabnn her harfi karlnda demede bulunarak onu byk bir servete kavuturdu. bkz. bn Bibi, a.g.e., I, 248-253.
Avriful-Marif adl Arapa eseriyle n kazanan ve dnemin etkili eylerinden olan Suhreverd hakknda bk. Celluddn-i Humy, Trh-i
Edebiyyt-i ran, Tahran 1375/1996, s. 215; Seyyid Ziyuddn-i Seccd,
Mukaddime ber Mebni-yi rfn ve Tasavvuf, Tahran 1372/1993, s. 132134.
Bu tavsiye mektubundan bn Bbden baka Necmuddn-i Rz kendisi
de sz eder. (Mirsadul-bad, s. 23-24).
Ayn eser, s. 545.

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

Sivasta kendisine takdim eder. Mevlnnn babas Bah-i

Veledi de himaye ederek Anadoluya yerlemesini salayan
Aluddn Keykubd saltanat boyunca lkesini Mool gailesinden uzak tutmay baarm, Anadoluya dardan gp
gelen limlere ve edeb ahsiyetlere daima kol kanat germitir. bn Bbnin ifadelerinden Sultann Necmuddn-i Rzye
de scak davrand, onu madd ve manev olarak taltif ettii
anlalmaktadr30.
Bununla birlikte, Necmuddn-i Rz, mutasavvf eyhlerin Seluklu topraklarnda henz sonraki dnemlerde olduu kadar ilgi grmemesi yznden kitabn sultana takdim ettikten ksa bir sre sonra, eitli nedenlerle daha fazla
orada duramam, 621/1224te Erzincana gitmitir. Bu durumu Mermzt- Esedde zetle yle anlatr: Dindar dostlarmdan oluan bir grupla birlikte 618/1221 ylnda Diyarbakr yoluyla Anadoluya geldim. yl boyunca o topraklarda
dolatm durdum. Her ehirde bir sre kaldm... Buralarda din
metandan baka her metan rayi olduunu grdm. Ehl-i yakin dnda her hilekr ve mzevviri bu metalarn alcs buldum. eriat ve tarikat erbabnn pazar kesat m kesatt... Ama
fitneciler, gybet edenler ve gnn gn edenler kymete biniyordu. Herkes deersiz, topraktan yaplm boncuklar alyor, sedef incilere bakan olmuyordu... Bu diyardan iyice soudum... Yine de kalka dostlarmla yola koyuldum... Kader bizi
Erzincana att. Ama oraya varnca, Erzincan halkn da brleri gibi buldum... Cehaletin karanl iindeydiler... Ancak iyice
baknca, benzerini hibir yerde grmediim ve iitmediim bir
padiah grdm31.
30
31

bn Bb, a.g.e., s. 253.

Mermzt-i Esed, s. 5-8. Ayrca bkz. Muhammed Emn-i Riyh, Osmanl
Topraklarnda Fars Dili ve Edebiyat, s. 47.

25

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

Bu szlerden de anlalaca zere Kayseri ve Sivasta

aradn bulamayan Necmuddn-i Rz, Erzincan halkndan
da bekledii ilgiyi ve iltifat grememi, son umudunu, bilginlere gsterdii yaknlkla tannan Erzincan hakimi Aluddn
Dvdh b. Fahruddn Behrmha (slt. 616-625) balam, Mirsdul-bdn bir zetini kararak Mermzt-i Esed
der Mezmrt-i Dvd adyla yeniden dzenleyerek kendisine takdim etmitir.
Necmuddn-i Rznin 618/1221de Anadoluya geliinden, yl sonra Erzincana gidiine dek geen tarih dnda
Anadoluda ne kadar kald kesin olarak belli deildir. Ancak Rznin, Dvdhn Aluddn Keykubda ba kaldrmas yznden meydana gelen olaylar yznden Erzincanda
tutunamad ve Anadoludan tamamen ayrlarak yaklak
621/1224 ylnda Badata gittii anlalmaktadr.
Nesevnin Sret-i Celluddn adl eserinde bildirildiine gre32, Necmuddn-i Rz, Badatta bulunduu srada,
622/1225 ylnda Abbasi halifesi Ez-Zhir Bi-emrillhn (slt.
622-623/1225-1226) saltanata geii srasnda Ruknuddn-i
Attf adnda bir eliyle birlikte Tebrize Sultan Celluddn-i
Harezmahn yanna gider. Ruknuddn eli sfatyla Tebrizde
kalrken, Necmuddn-i Rz Harezmahn elisi Kad Mucruddn
ile birlikte Badata dnm, ancak Badata ulatklar srada halife oktan lmtr. Riyhnin de belirttii gibi sadece Nesevnin eserinde bulunan bu haberi dorulayacak
baka bir kaynak yoktur.
Cm, Nefahtul-Unsde Necmuddn-i Rznin Mevln
Celluddn ve Sadruddn-i Konev ile grtnden bahsederek
32

26

Bkz. Nesev, Sret-i Celluddn-i Minkuberni, nr. Mucteb Minov, 2. bs.,

Tahran 1365/1987, s. 189, 309. Minov, eserin Arapa aslnda bulunan
Necmuddn-i Rznin elilik greviyle ilgili pasajn, tercman bilinmeyen Farsa eviride yer almadn s. 189daki dipnotta bildirmektedir.

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

ksa bir hikye anlatr33. Ancak aralarnda ya fark bulunan bu byk sufi arasnda byle bir grmenin -zellikle Anadolu topraklarnda gerekleip gereklemedii konusunda- Cmnin szlerini teyit eden baka bir kaynak
bulunmamaktadr.
Hayatnn geri kalan ksmn (622-654/1225-1256 yllar arasn) Badatta geiren Necmuddn-i Rz, MenrtusSirn ve Bahrul-Hakik gibi sonraki eserlerini yaad
muhite uygun olarak Arapa yazmtr. 654/1256 ylnda
Badatta vefat eden mellif34, Badat ehrinin dnda bulunan nziyye Mezarlnda Seriyy-i Sakat ve eyh Cuneyd-i
Badd gibi nl mutasavvflarn kabirlerine yakn bir yere
defnedilmitir35.

Eserleri
1. Risle-yi Ik u Akl
Miyrus-Sdk f Msdkul-Ik36, Keml-i Ik u Keml-i Akl,
Risle-yi Akl u Ik ve Risle-yi Ik u Akl gibi farkl isimlerle bilinen bu risale yazarn yakn dostlarndan birisinin Akln ve
akn kemalinin erhi nedir; bu ikisi arasnda bir eliki ve
aykrlk var mdr? eklinde sorduu bir soru zerine nazm nesir kark bir slupla kaleme alnm ve yazar eserinde
33

34

35
36

Cm, Nefahtul-Uns, s. 435. Furznfer, (a.g.e, s. 168) bu haberin sadece

Nefahtul-Unste bulunduundan sz ederek eserinde nakletmi, ancak
tarih gereklii zerinde durmam; Minov, byle bir eyin mmkn
olabileceini ancak bu bilginin daha muteber bir kaynakla dorulanmas gerektiini sylemitir. Bk. Risle-i Ik u Akl, Mukaddime, s. 32.
tiyn, Trh-i Moulda (s. 500) mellifin Badatta ldne deinmeden 654/1256da ldn syler ancak mr boyunca Anadoluda
yaad ibaresi yanltr. Rzzde-yi afak da (a.g.e., s. 359) lm tarihini yanl olarak 665 olarak gstermitir.
Cm, Nefahtul-Uns, s. 435. Hamdullh-i Mustevf, Trh-i Guzde (s.
671) yanl olarak Konyada gml olduunu syler.
Ktip elebi, a.g.e, II, 1744.

27

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

ou kendisine ait pek ok iir kullanmtr. Bu risale Tak-yi

Tafazzul tarafndan yazma nshas karlatrlmak suretiyle Risale-yi Ik u Akl (Tahran 1345/1966) adyla Mucteb
Minovnin kymetli aklamalarn ieren bir Mukaddime ile
birlikte neredilmitir.
2. Risletut-Tuyr
Risletut-Tayr adyla da bilinen bu risale, Necmuddn-i
Rznin yaklak 590/1193 ylnda telif ettii ve genlik dneminde kaleme ald ilk eserlerdendir. Bilinen yegne nshas stanbul Kprl Ktphanesi nr. 1589/11de kaytl
bir mecmua iinde 232a-235b varaklar arasnda bulunmaktadr. 8./14. yzylda istinsah edilmitir37. Muhammed
Emn-i Riyh tarafndan (Tahran 1361/1982) neredilen
Risletut-Tuyr38, Fars nesrinin gzel rneklerinden saylan, sanatl slpla yazlm kk bir sembolik risaledir.
Bu risale, bn Snnn Risletut-Tayr, Ahmed-i Gazzlnin
Risletut-Tuyru ve Attrn Mantkut-Tayr gibi temsil
(alegorik) bir dille yazlm olmakla birlikte, sz konusu
eser irfan ve felsef bir konuya sahip olduu halde, Rznin
Risletut-Tuyru 6./12. yzyln sonlarnda yazarn doum
yeri olan Rey ehrinde yaanan zulm dile getirmek zere
yazlmtr.

37

38

28

Ahmed-i Munzev, Fihrist-i Nushaha-yi Hatti-yi Farsi, Tahran 1349, II/1,

1157. Metinde Necmuddn-i Rz adna kaytl olan bu risale, kitabn sonundaki dizinde (II/2, 1834) yanllkla Necmuddn-i Kbrnn eserleri arasnda gsterilmitir.
Bu risale, Muhammed Emn-i Riyhnin nszyle birlikte tarafmdan (slm Felsefesinde Sembolik Hikayeler: bn Sina - Shreverdi - A.
Gazali, N. Razi, (Derleme) stanbul 1997, s. 203-225.) evrilmitir. Bu
eserde eitli yerlerde Riyh ad sehven Reyyh eklinde kmtr,
dorusu Riyh olacaktr.

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

3. Mirsdul-bd minel-Mebde ilel-Med

Mellif, ilk taslaklarn daha Anadoluya g etmeden
nce hazrlad anlalan kitabnn, dervilerinin istei zerine yazd birinci yazmn telif etmeye Ramazan 618 (Ekim
1221)de Kayseride balam, ikinci yazmn 1 Receb 620 (31
Haziran 1223) Pazartesi gn Sivasta bitirmi39 ve Seluklu
sultan Aluddn Keykubada takdim etmitir. Eserinin konusu, giri ksmnda kendisinin de belirttii gibi Din yolunun,
kesin bilgi (yakin) lemine ulamann, insan nefsinin terbiyesinin ve Rabbn sfatlarn bilinmesinin beyandr40. Mirsdulbd, krk Fasldan oluan be ana Bb (blm) zerine
bina edilmitir. Birinci blm Dibace, ikinci blm Varlklarn kkeni, nc blm halkn (dnyev) hayat, drdnc blm said ve ak nefislerin med, beinci blm
eitli taifelerin slk zerinedir. Mellifin, her fasln banda yer verdii ayet ve hadislerle tasavvuf konular btnyle Kurana ve snnete dayandrmaya almas eserine
benzerleri arasnda ayrcalkl bir yer kazandrmtr. Eserin
dnyann eitli ktphanelerinde ok sayda yazma nshasnn bulunmas41 ok okunan ve ok aranan bir kitap olduunun gstergesidir.
Mirsdul-bd ilk defa Necbuddevle lkabyla tannan
Abdulgaffr tarafndan (Tahran h. 1312/1894 ) Nasruddn-i
Tsnin Risle-yi gz ve Encm ile birlikte tabasks olarak,
ikinci defa Seyyid Huseyn-i Tahrn (Hseynul-Huseyn enNimetullh) tarafndan (Tahran 1312/1933; 2. bs. 1337/1958)
haiyesiz ve aklamasz olarak kurun harflerle42, nc defa
39
40
41
42

Evliyalar Ansiklopedisi (stanbul 1992, s. 308)nde eserin tamamland tarih yanl olarak 628/1230 olarak gsterilmitir.
Mirsdul-bd, s. 3.
Munzev, Fihristinde (II/1, 1379-1382) elli alt nsha tantmtr.
Eserin basmalar hakknda bkz. Muhammed Ali-yi Taber, Zubdetulsr, Tahran 1372/1993, s. 369; Hanbaba Mur, Fihrist-i Kitbh-yi

29

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

Muhammed Emn-i Riyh tarafndan (Tahran 1352/1973, 3.

bs. 1366/1987) sekiz yazma nshas esas alnarak yeniden tashih edilmek suretiyle; bir kez de (Tahran h. 1301/1884) yine
tabasks olarak Telhsu Mirsdil-bd f Kef Srril-cd adyla
hlasa edilerek baslm, ancak nair, kitabn Necmuddn-i
Kbrya ait olduunu zannederek onun hayat hakknda eserin bana bir de mukaddime yazmtr43.
Riyhnin bildirdiine gre Muhammed Cafer-i Kebderheng (. 1238/1859) adnda bir ahs, Mirsdul-bdn birinci ve ikinci blmlerine eitli fasllar ekleyerek MerhilusSlikn adyla kendine mal etmi, bu kitap Ziyuddn-i Necef
tarafndan intihal meselesine deinilmeksizin 1320/1941de
Tahranda baslmtr44.
Ksm b. Mahmd-i Karahisar tarafndan Sultan Murat
II. (slt. 824-848/1421-1444) adna rdl-Mrd ilel-Murd
f Tercemeti Mirsdil-bd adyla 825/1422de Trkeye evrilmi45, eyholu Mustafa (XIV. yy.) da Kenzl-Kber ve
Mehekkl-Ulem adl eserini 803/1401de Mirsdul-bdn
son blmn esas alarak dnemin devlet adamlarndan Paa
Aa b. Hoca Paa adna yazmtr46.

43
44
45

46

30

p-yi Frs, Tahran 1337/1958, I, 1429-1430; Nimet Yldrm, Fars

Edebiyatnda Kaynaklar, Erzurum 2001, s. 423-424.
Mirsdul-bd, Mukaddime, s. 125.
Ayn yer, s. 126.
Ktip elebi, a.g.e, II, 1656. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri,
stanbul 1333, I, 144; Ahmet Ate, Hicr VI.-VIII (XII.-XIV.) Asrlarda
Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, C. VII-VIII, cz II, (stanbul 1945), s. 111. rdul-Murdin 1129 h.de istinsah edilmi tam
bir nshas DTCF Ktphanesi Muzaffer Ozak Koleksiyonu I/160da
bulunmaktadr.
Bursal Mehmed Tahir (a.g.e., II, 121-122) ve mer Faruk Akn (eyholu, A, XI, 482, 484) eserin adndan sz etmi ancak Mirsdul-bd
ile bu eser arasndaki balant zerinde durmamlardr. M. Fuad Kprl, bilinen tek yazma nshas ahsi kitaplnda bulunan KenzlKbery nce eyholu Mustafann telif eserleri arasnda gstermi
(Trk Edebiyat Tarihi, s. 350), ancak Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

Trkiyede Mirsdul-bdn, Anadolu Seluklular tarihi

hakknda kullanlabilecek nemli bir kaynak olduuna 1943te
kaleme ald geni bir makalesinde ilk kez dikkati eken M.
Fuad Kprl olmutur. Kprl, Lkin, XIII. asrn ilk yarsnda Anadolunun ruh ve ictima vaziyetine ait en kymetli bir
kaynak olarak Necmeddin Rznin 620de Sivasta tamamlayp Alaeddin Keykobad I.e takdim ettii Mirsad al-bad adl
eserini gsterebiliriz. lim lemince eskiden beri malm olan,
hatta XIV. ve XV. asrlarda Anadoluda Trkeye de tercme
edilen bu mehur eserden, bugne kadar hibir tarihinin istifade etmemi olmas hayretle karlanacak bir eydir47. diyerek
Mirsdul-bd ve benzeri eserlerden yalnzca bir edeb metin olarak deil, ayn zamanda nemli birer tarih kitab olarak istifade edilmesinin zorunluluu zerinde durmutur. Bu
makalenin yaymndan iki yl sonra Ahmet Ate, 12./14. yzyllarda Anadoluda yazlm Farsa eserleri tantmak zere
kaleme ald makalesinde Mirsdul-bdn Trkiye ktphanelerinde bulunan nshalarnn yerlerini bildirmitir48. Anadolu Seluklular dnemi hakknda nemli tarih, din, edeb
ve toplumsal bilgiler ieren bu deerli eserin Trkeye kazandrlmasnda byk yarar vardr.

47
48

Kaynaklar (Belleten, Say: 27 (Ankara 1943), s. 448, not. 1) adl fevkalade deerli makalesinde bunun telif bir eser olmayp Mirsdul-bdn
zet olarak evirisi olduunu bildirmitir. Ne var ki eyholunun eserinin Mirsdul-bdn birebir evirisi olduunu sylemek mmkn
deildir. nk eyholu, Mirsdul-bdn sadece sultanlarn ve devlet adamlarnn slk ve halleri ile ilgili olan ve bir tr siyasetname
ya da nasihatname saylan V. Babnn ilk drt Faslndan (Mirsdulbd, s. 411-494) Padiahlar Gidiinde, Melikler ve Ulu Begler Dirliinde, Vezirler ve Nayipler Gidiinde, limler ve Kadlar ve Vaizler
Halinde adn verdii drt blm altnda yararlanm, ancak konuyu
daha da genileterek eserine telif havas vermitir. Bk. Kenzl-Kber
ve Mehekkl-Ulem (nceleme, Metin, ndeks), nr. Kemal Yavuz, Ankara 1991, s. 1-6.
M. Fuad Kprl, a.g.m., s. 447-448.
Ahmed Ate, a.g.m., s. 110-111.

31

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

4. Mermzt-i Esed der Mezmrt-i Dvd

Mirsdul-bdn zeti mahiyetinde olan bu kk eser,
Anadolu Seluklularna tbi olan Mengckoullarndan Erzincan hakimi Aluddn Dvdh b. Fahruddn Behrmh
adna yazlm, mellif eserine verdii isimde, ayn zamanda
ad geen padiaha da gnderme yapmtr. Bilindii zere
Mengckoullar Anadoluda Fars dili ve edebiyatn himaye etmiler, nitekim Nizm-yi Gencev de, MahzenulEsrr adl mesnevisini Behrmha (slt. 1168-1225) ithaf
etmitir49.
Der Beyn-i Makmt-i Marifet, Der Beyn-i erh-i
Sulk, Der Sulk-i Mulk, Der yin-i Cihndr, Der Nasihat ve
Meviz-i Mulk, Der Tevrh-i Mulk ez Ahd-i dem, Der Vad-i
Zlim, Der Hikmet-i Hukem, Der Emrt-i Kymet balkl
Mermz ad verilmi blmlerden oluan eser 621/1224 ylnda, yani Mirsdul-bdn telifinden bir yl sonra yazlmtr.
735 ylnda istinsah edilmi olan ve yegane nshas Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi Kitapl nr. 1704te kaytl bulunan Mermzt-i Esed50 Muhammed ef-yi Kedken tarafndan (Tahran 1345/1966) neredilmitir.
5. Risletul-k ilel-Mak
eyh Ebul-Hasan-i Harakn (. 425/1033)nin Sufi
mahluk deildir eklindeki athiyesinin aklamas zerine
yazlm Arapa ksa bir risaledir. Minov, bu risalenin, ikisi
Trkiyede (Crullah Efendi nr. 2114, Murd- Buhr nr. 318)
biri randa (Tahran niversitesi) olmak zere yazma nshasnn bulunduunu bildirmektedir51. Minovnin 2114 numarada kaytl olarak gsterdii nsha, erhu Kavli-eyh Ebil49
50
51

32

bn Bb, a.g.e., s. 92.

Munzev, a.g.e, II/1, 1383.
Risle-yi Ik u Akl, Mukaddime, s. 29.

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

Hasan el-Harakn adyla Sleymaniye Ktphanesi Crullah

Efendi nr. 2061de (vr. 151b-154a) bulunmaktadr52.
6. Bahrul-Hakik vel-Men f Tefsris-SebilMesn
Necmuddn-i Rznin Badatta yaad srada kaleme
ald Arapa eserlerden olan ve Bahrul-Hakik adyla mehur olan bu Kuran tefsiri, Kefuz-Zunnda Bahrul-Hakik
vel-Men f Tefsris-Sebil-Mesn adyla kaytldr53. Ahmed-i
Eflk, Menkbul-rifnde, rif elebi (. 719) ile Tebrizde
bulunduklar srada yaadklar bir olay naklederken adn
vermeksizin bu tefsirden sz etmitir: [Mevln ihbeddin]
Kuran hakknda incelemeler yapanlarn sermayesi olan eyh
Necmeddin-i Dyenin tefsirinin bir nshasn [Arif] elebiye hediye etti, hadden ar hizmetlerde bulundu. elebi de bu tefsiri
vaizlerin sultan Kastamonulu Aleddine verdi. O zamana kadar o tefsirin nshas Rum lkesinde yoktu. O sultann bereketiyle bu memleketlerde yayld54. Edward G. Browne bu eserin 620/1223de Sivasta yazlm olduunu kaydetmise55 de
Mirsdul-bd ile bu kitabn telif tarihlerini birbirine kartrd aka ortadadr. nk Bahrul-Hakik Rznin muahhar
eserlerinden olup Anadoluda deil Badatta yazlmtr. Riyh
ve Minov, kaynaklarda Bahrul-Hakik, Aynul-Hayt ve etTevltun-Necmiyye56 adlaryla geen bu tefsirin Necmuddn-i
Rzye aidiyeti konusunda kukuya dm, bunlarn ayn
52
53
54

55

56

Sleyman Uluda, Harakn, DA, XVI, 94.

Ktip elebi, a.g.e., I, 224.
Ahmed-i Eflaki, Menakbul-Arifin, nr. Tahsin Yazc, 2. bs., Ankara
1980, II, 933. Ayrca bkz. Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin Yazc, stanbul 1973, II, 298.
Edward G. Browne, a.g.e., s. 496. Bu eserin Farsa evirisinde (s. 183)
ngilizce metindeki Bahrul-Hakyk ibaresi yanllkla Bahrul-Hakka
eklinde gsterilmitir.
Bk. Ktip elebi, a.g.e., II, 1181, Brockelmann, GAL Suppl., I, 787, 804.

33

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

eserler mi yoksa ayr eserler mi olduklarn tespit edememilerdir57. Ancak yeni aratrmalar farkl adla zikredilen
bu eserin tek bir kitap olduunu ve Necmuddn-i Rzye ait
olduunu kesin olarak ortaya koymutur58. Mellif byk bir
Kuran tefsiri yazmay planlam, ancak tefsirini 51. sure olan
Zriyt suresinin on sekizinci yetine kadar tamamlayabilmi; Aluddevle-yi Simnn, Rznin tefsirine onun brakt
yerden devam ederek tek ciltlik bir zeyil yazm ve eserine
Necmul-Krn f Tevltil-Kurn adn vermitir.
7. Menrtus-Sirn illlh ve Makmtut-Tirn
billh
riflerin makamlar ve kerametleri hakknda yazlan bu
Arapa eser, Mirsdul-bdda dile getirilen konularn kk deiikliklerle yeniden dzenlenmi eklinden ibarettir.
Necmuddn-i Rz, kitabnn mukaddimesinde bu eseri Mirsdulbddan yaklak otuz ksr yl sonra telif ettiini bildirdiine
gre 654/1256da yani lmne yakn bir srada telif edilmi
olmaldr. Bir Fatiha, on Bab ve bir Hatimeden olumaktadr. Trkiye ktphanelerinde drt nshas bulunmaktadr59.
Necmuddn-i Rznin yukarda adlar zikredilenlerden
baka, otuz fkh sorudan ve onlarn cevaplarndan oluan Farsa Sircul-Kulb ve Hasretul-Mulk ve TuhfetulHabb60 adl iki risalesi daha vardr. tekede61, ReyhnetulEdeb62 ve Kmsul-Almda63 mellifin Bahrul-Hakiktan
57
58

59
60
61
62
63

34

Risle-yi Ik u Akl, Mukaddime, s. 30-33.

Hamid Algar, Bahrul-Hakik vel-Men, DA, IV, 515-516. Bu maddenin bibliyografyasnda Necmuddn-i Rznin Risle-yi Ik u Akl adl
eseri yanllkla Necmuddn-i Kubrya ait olarak gsterilmitir.
Risle-yi Ik u Akl, Mukaddime, s. 28.
Mirsdul-bd, Mukaddime, s.50; Ahmed Ate, a.g.m., s. 111.
zer-i Bigdili, tekede, s. 222.
Muhammed Ali-yi Tebrz, Reyhnetul-Edeb, IV, 170
emseddin Sami, Kmsl-Alm, VI, 4567.

Sflerin Seyri Necmuddn-i Rz - Hayat ve Eserleri

baka Keful-Hakik ve erhid-Dakik adl bir eserinin daha

olduu bildirilmekteyse de Necmuddn-i Rznin bu isimde
bir eseri yoktur. Bu yanllk muhtemelen, Nefahtul-Unste,
Cmnin mellif hakknda syledii Hakikatleri kefetmede
(kef-i hakyk) ve incelikleri aklamada (erh-i dakyk)
son derece g ve kudret sahibiydi. eklindeki cmlesinde64
geen ve burada asllar parantez iinde gsterilen ibarelerin kitap ad zannedilmesinden kaynaklanmaktadr. Ad geen bu eserler dnda, Munzevnin Fihristinde Kahirede
bulunduu bildirilen ancak Trke eserler arasnda gsterilen Etvr-i Seba65 adndaki varaklk risalenin Necmuddn-i
Rzye aidiyeti mehuldr.
Necmuddn-i Rz, btn eserlerini nesirle yazm, ancak dnemin teamllerine uyarak zaman zaman iirden de
yararlanm, iirlerinde Necm veya Necm-i Rz mahlasn kullanmtr. Ondan nce yazarlar genellikle eserlerine
baka airlerin iirlerini aldklar halde, Necmuddn-i Rz
kendi iirlerini de kullanarak bu alanda kendisinden sonra
gelen yazarlara nclk etmitir. Riyhnin tespitine gre
rubai, kaside, mesnevi, kta ve gazel kalbnda toplam 250
beyit iiri vardr.
Muhammed Tak-yi Bahr, onun iirinin Seny tarznda
olduunu, seleflerininki kadar salam olmamakla birlikte Fars
iirinin incelikleri konusunda usta olduunu belirtmi66, ancak
Riyh yerinde bir tespitle bu iirlerin mensur eserlerinin payesine erimeyeceini, ancak bir mnasebet zerine sylenmi sradan nazm paralar saylabileceini belirtmitir67.
Genlik dnemi eserlerinden olan Risletut-Tuyru sanatl bir nesirle (nesr-i fenn), Risle-yi Ik u Akl sade bir
64
65
66
67

Cm, a.g.e., s. 435.

Munzev, a.g.e., III/2, 1044.
Muhammed Taki-yi Bahar, Sebk-ins, III, 22.
Mirsdul-bd, Mukaddime, s. 51.

35

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

nesirle (nesr-i mrsel) kaleme alan mellif, Farsa tasavvuf

metinlerin en nemlilerinden birisi olan Mirsdul-bd, geni bir okuyucu kitlesini de dikkate alarak sade nesirle sanatl nesir arasnda ortalama bir nesirle (nesr-i beynbeyn)
yazm; kendine zg kavramlar ve terimleri olan tasavvuf
konular anlatrken sembolik ifadelerden kanarak anlalr
olmay n planda tutmu, ancak dnemin slp ve yazm anlaylarna uyarak eserini eitli edeb sanatlarla sslemekten ve artistik nesirden de uzak kalamamtr. Bununla birlikte kullanlan dil ve ierik bakmndan da benzeri eserlerden
zengin olan Mirsdul-bd, nesir dilinin salaml ve akc
slbuyla Fars dilinin klsikleri arasnda nemli bir yere sahiptir. Saf, Necmuddn-i Rznin, tasavvuf konularda sahip
olduu yksek makama ek olarak zellikle Mirsdul-bd ve
Risletut-Tayrda, edibane slubuyla edeb sanatlarn hakkyla
stesinden gelen gerek bir yazar ve mni olduunu vurgulam68, Riyh de Mirsdul-bd Fars dili ve edebiyatnn aheserlerinden birisi olarak nitelemitir69.
Sonu olarak denilebilir ki tasavvuf tarihinin ve edebiyatnn nemli temsilcilerinden birisi olan Necmuddn-i Rznin,
henz yazma halinde bulunan ve Trkiye ktphanelerinde
de mevcut olan risalelerinin ve kitaplarnn yaymlanmas ya
da evrilerek dilimize kazandrlmas bilim dnyasna byk
bir hizmet olacaktr.

68
69

36

Saf, a.g.e., s. 1196.

Mirsdul-bd, Mukaddime, s. 53.

Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri
Mirsdul-bd

Bismillahirrahmanrrahim

adsiz hamd ve saysz vg O sultanadr ki; her mevcudun varl Onun kereminin neticesi ve her mevcudun keremi Onun varlnn hamd ve vgsdr. Onu hamd
ile tesbih etmeyen hibir ey yoktur.70 O Tanr ki, ftrat bediatndan ve hikmet sanatndan kerem kalemiyle nefislerin nakn yokluk sahifesine ilemi ve marifet b- hayatn beeriyyetin hilkat karanlklarna yerletirmitir: Nefislerinizde de,
grmyor musunuz?71 Kalendermereb tlibler susuzluklarn
skendervari sdk admyla beer sfatlarn karanlklar yolunu
dzeltmiler ve Hzr sfatllar illetsiz inyetleriyle muhabbet
ateinin cierlerini yakt kimseleri marifet b- hayatnn
kaynana ulatrmlardr. Ya da l iken kendisini dirilttiimiz ve insanlar iinde yrmesi iin kendisine bir nur verdiimiz kimse72 Ve oka selam ve saysz aferin yz yirmi ksur bin nbvvet noktas ve ftvvet unsurunun mukaddes
ruhlarna ve pak zlerine olsun ki hakikat yollarnn yolcular
ve eriat memleketlerinin ncleriydiler. Onlar kendilerine
kitap, hikmet ve nbvvet verdiimiz kimselerdir.73 Hususen
70
71
72
73

sr, 17/44.
Zriyt 51/21.
Enm, 6/122.
Enm, 6/89.

39

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

enbiyann efendisi ve evliya kafilelerinin nderi Muhammed

Mustafaya olsun. (Allahn salt ve selam Ona, yaknlarna,
zevcelerine, temiz ve gzel akrabalarna, rit halifelerine,
hidyet olunmu ve hidyet edicilerine, tm ashbna olsun.)
Ve sonra hidyette kardelerim ve takvda yoldalarm bilin
ki, Allah bizi ve sizi beer karanlklardan ubdiyyet zirvelerine ykselmeye muvaffak klsn ve bizi ve sizi nst sfatlardan arnma ve ulhiyyet sfatlaryla sslenmeyle rzklandrsn
ki, insann varlnn yaratlnn btn hulsas ve maksad
budur. Her iki lemde ne varsa insann varlna tbidir ve
eer nazar kmil olur da bakarsa grr ki, ne varsa batan
aa insann varldr.
Dnyann tepesi ve ukuru sensin
Bilmem ki kimsin, ne varsa sensin

nsann varlndan maksat ise Hazreti Hudvendin sfatlarn ve ztlarn sahip olduu hliyle tanmaktr. Nitekim
Dvd (as) yle sormutur: Ya Rabbim insanlar neden yarattn? Cevap ise yle gelmitir: Ben gizli bir hazineydim,
bilinmek istedim. nsanlar yarattm ki bilineyim.
Hakiki marifet insandan bakasndan beklenemez; zira
ki melek ve cin ibadette insanla ortak olsalar bile, insan marifet emanetinin yknn arlna tahamml etmede btn kinattan sekindir. Biz emaneti gklere, yere ve dalara
sunduk da onlar onu yklenmekten ekindiler ve korktular ancak insan onu yklendi.74 Gkten kast gk ehli olan melekler, yerden kast hayvanlar, cin ve eytanlar, dadan kast ise
da ehli yani vahi hayvanlar ve kulardr.
nsandan baka hibiri marifet emanetinin ykn yklenemedi. Zira btn yaratltan maksat insan nefsidir ve o
Hazreti Ulhiyyetin cemlinin aynas, Onun btn sfatlarnn
74

40

Ahzb, 33/72.

Sflerin Seyri Mukaddime

mazhar ve izhar edenidir. nsan kendi suretinde yaratt.

buna iaret etmektedir.
nsan nefsinin hulsas ise kalptir ve kalp ayna, her iki
lem de o aynann klfdr. Hazreti Ulhiyyetin bu ayna vastasyla btn ceml ve cell sfatlarnn zuhuru ise, Nefislerinde ve fkta onlara yetlerimizi gstereceiz75 de belirtilen mnadr.
nsan ve cinnin varlnn maksad aynadr
ki cihanda nazarn bakt yer aynadr
Kalp ahlar ahnn cemlinin aynas
Bu iki cihan da o aynann klfdr

Ayna olma istidadna sahip insan nefsi terbiye edildiinde

ve kemline ulatnda Hakkn tm sfatlarn kendisinde
mhede eder, nefsini tanr ve kendisini ne iin yarattklarn
bilmi olur. O zaman, Nefsini tanyan Rabbini tanr. hakikati
ona aikr olur. Kim olduunun farkna varr, hangi sr sayesinde keramet ve fazilet elde ettiini bilir. Bu ciz der ki:
Ey sen ki ilhname nshas
Ey sen ki ahlk cemlinin aynas
lemde ne varsa senin dnda deil
Ne istersen kendinde ara ki, sensin

Amma insan nefsi ayna parlaklna ve keml mertebesine ulancaya kadar birok yollar ve tehlikeli merhaleleri
amak zorundadr ve bu da eriat, tarikat ve hakikat yolunda
gitme dnda gereklemez. Bylece tedricen tpk bir demiri
balangta madenden kardklar ve birok ustann elinde
ate ve su gibi eitli merhalelerden geirdikleri ve sonunda
aynaya dntrdkleri gibi insan nefsi de balangta bu aynann demir madenidir. nsanlar altn ve gm madeni gibidirler. O demiri insann varlk madeninden gzel tedbirle
75

Fussilet, 41/53.

41

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

dar karmal ve tedrici olarak terbiye ederek aynalk mertebesine ulatrmaldr.

Dikili grdn kam,
oum boum byyerek ykselir

O hlde bu kitap din yolunun ve yakin lemine ulamann, insan nefsinin terbiye edilmesinin ve Rabbn sfatlarn
marifetinin beyan hakknda olup be bab ve krk fasldan ibarettir. erhi dbce babnda gelecektir inallahul-vahde.

42

Bablarn ve Fasllarn Fihristi

BRNC BAB
Kitabn dbcesi hakknda ve o fasldan olumaktadr.
Birinci Fasl
Tarikat erbbnn szlerinde kitap telif edilmesinin ve slkun
beyannn faydas hakknda
kinci Fasl
Bu kitabn ve hususen Farsa telif edilmesinin sebebi
hakknda
nc Fasl
Bu kitabn hangi yol ve yntemle hazrland hakknda

KNC BAB
Varlklarn balangc hakknda ve be fasldan ibarettir
Birinci Fasl
Ruhlarn ftrat, mertebeleri ve marifeti hakknda
kinci Fasl
Melektilerin ve derecelerinin aklanmas hakknda
nc Fasl
Muhtelif mlk ve melekt lemlerinin zuhuru hakknda
43

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

Drdnc Fasl
nsan bedeninin yaratlnn balangc hakknda
Beinci Fasl
Ruhun bedene taalluku hakknda

NC BAB
nsanlarn hayat hakknda ve yirmi fasldan ibarettir
Birinci Fasl
nsan ruhunun bedene taallukundan meydana gelen hicaplar
ve afetleri hakknda
kinci Fasl
Ruhun bedene taalluku ve bunun hikmeti ve faydalar
hakknda
nc Fasl
nsann terbiyesi hususunda enbiyaya (as) ihtiya duyulmas
hakknda
Drdnc Fasl
Dinlerin neshedilmesi ve nbvvetin Muhammed (as) ile
sona ermesi hakknda
Beinci Fasl
nsan bedeninin eriat ile terbiye edilmesi hakknda
Altnc Fasl
nsan nefsinin tezkiyesi ve bunun marifeti hakknda
Yedinci Fasl
Kalbin tarikat kanunuyla tasfiye edilmesi ve bunun marifeti
hakknda
Sekizinci Fasl
Ruhun hakikat kanunuyla sslenmesi ve bunun marifeti
hakknda

44

Sflerin Seyri Bablarn ve Fasllarn Fihristi

Dokuzuncu Fasl
nsann terbiyesi ve yolun gidiat hususunda eyhe ihtiya
duyulmas hakknda
Onuncu Fasl
eyhlik makam, artlar ve sfatlar hakknda
On birinci Fasl
Mritlik artlar, sfatlar ve db hakknda
On ikinci Fasl
Zikre ihtiya duyulmas ve zikrin L ilhe illlallaha ihtisas
edilmesi hakknda
On nc Fasl
Zikretmenin keyfiyeti, artlar ve db hakknda
On drdnc Fasl
Mridin eyhten zikir almaya ihtiya duymas ve hususiyeti
hakknda
On beinci Fasl
Halvete ihtiya duyulmas ve artlar ve db hakknda
On altnc Fasl
Baz gayb vkalarn beyan ve rya ile vka arasndaki fark
hakknda
On yedinci Fasl
Nurlarn mhedesi ve mertebeleri hakknda
On sekizinci Fasl
Mkefeler ve eitleri hakknda
On dokuzuncu Fasl
lh zt ve sfatlarn tecellisi hakknda
Yirminci Fasl
Ballk ve kopma olmakszn Hazreti Hudvende ulama
hakknda
45

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

DRDNC BAB
Mesut ve k nefislerin med hakkndadr ve drt fasldan
ibarettir.
Allahu Tel yle buyurmutur: Onlardan bazlar nefislerine
zulmetmitir, bazlar orta yolu tutmutur ve bazlar da Allahn
izniyle hayrlarda ne gemilerdir.76 Yine yle buyurmutur: Ona
yalan syleyen ve yz eviren kden bakasn ulatrmaz.77
Birinci Fasl
Nefs-i levvme olan zalim nefsin med hakknda
kinci Fasl
Nefs-i mlheme olan orta hlli nefsin med hakknda
nc Fasl
Nefs-i mutmeinne olan ne geen nefsin med hakknda
Drdnc Fasl
Nefs-i emmre olan k nefsin med hakknda

BENC BAB
Muhtelif taifelerin slku hakkndadr ve sekiz fasldan
ibarettir.
Birinci Fasl
Meliklerin ve ferman ehlinin slku hakknda
kinci Fasl
Meliklerin hlleri, reayann her taifesine kar olan davranlar
ve halka efkatli olmalar hakknda
nc Fasl
Vezirlerin, kalem ehlinin ve naiplerin slku hakknda

76
77

46

Ftr, 35/32.
Leyl, 92/16-17.

Sflerin Seyri Bablarn ve Fasllarn Fihristi

Drdnc Fasl
Fakihler, zikir ehli ve kadlardan oluan ulemnn slku
hakknda
Beinci Fasl
Nimet ve mal ehlinin slku hakknda
Altnc Fasl
Toprak sahiplerinin ve tarm ehlinin slku hakknda
Yedinci Fasl
Ticaret ehlinin slku hakknda
Sekizinci Fasl
Zanaat ehli ve esnafn slku hakknda

47

Birinci Bab
Kitabn dbcesi hakkndadr ve Hak Telnn Siz
ifttiniz.78 hkmne teberrken fasldan ibarettir.

Birinci Fasl
Tarikat erbbnn szlerinde kitap telif edilmesinin
ve slkun beyannn faydas hakknda
Allah Tel yle buyurmutur: Biz takv sahiplerine
mjde veresin ve direnenleri uyarasn diye bunu senin diline
kolaylatrdk.79
Peygamber (sav) ise yle demitir: Hikmetli sz hakimlerin yitiidir.

Bil ki hakikat sznn ve hakikat yolunda ilerlemenin

aklanmas taliplerin istidatl btnlarnda evk arzusuna, talep isteine sebep olur ve sddklarn kalplerinde muhabbet
kvlcmlar meydana getirir. Hususen eer sdk klarn ve
muhakkik kmillerin nazarndan sdr olursa.
Kalbi ak ateiyle dolu olan kimse
Ne anlatrsa anlatsn eker gnlleri
Sen klarn hikyelerini az dinlersin
Dinle, dinle ki onlarn hikyeleri gzeldir
78
79

Vka, 56/7.
Meryem, 19/97.

49

 Necmuddn-i Dye

Sflerin Seyri

Yine bu szlerin heybetinden habersizlerde uyanma hsl

olur ve bu saadetin kilidinin hangi anahtarla ald bilinir.
Kulak bazen gzden nce k olur. Bu szn heybetinin kulaklarna ulat kavim nce dediler ki, Rabbinize iman edin
diyen bir arcnn arsn iittik ve iman ettik.80
Bu ak tohumu aslnda gnllerin toprana balangta,
Ben sizin Rabbiniz deil miyim?81 hitabyla atlmt. Ancak
bu tohumun terbiye tevfikini yalnzca baz baht sahiplerine
vermilerdir; zira ebed ak memleketini her aha ve melike
balamazlar.
Talep mlkn her Sleymana vermezler
Gamnn menurunu her cana ve gnle vermezler
Derman arayanlar onun derdinden mahrumlar
Bu derdi derman taliplerine vermezler

Her ne kadar bu sze kavuma sevdas hibir batan uzak

deilse de her isteyenin eli bu devletin kibriya eteine ulaamaz. Din istemeyle deildir. Bu ciz der ki:
Gnl birinin yzne tutulup yorgun dtnde
Bir sa telinden bile zayf hle gelirim
Herkesin eli herkese ulamaz
Ben kimim ki o kimsenin mahallesinde

Slkun beyannn dier bir sebebi btl ehline, hevlarna

tapanlara ve hayvan sfatllara kar delil getirmektir ki, onlar btn himmetlerini hayvn ehvetler ve lezzetler elde etmeye sarf etmiler ve hayvanlar gibi yakn olanla yetinmiler
ve erlerin ime zevkinden ve yaknlk makamlarna ulaanlarn araplarndan mahrum kalmlardr. Dinin kemllerinden
ve yakn ehlinin derecelerinden yalnzca namaz ve orucun saysz afetlerle dolu suretiyle kanaat etmilerdir. [Yine bunun
80
81

50

l-i mrn, 3/193.

Arf, 7/172.