BLMSEL NESNELLKTEN POSTMODERNZME

Y RM NC YZYI LDA T AR HY AZIMI

Zindankap, Deirmen Sokak, No:lS, 34134 Eminn/stanbul

Tel: (0212) 522 02 02 - Faks: (0212) 513 54 00
www .tarihvakfi.org. tr - yayin@tarihvakfi.org.tr
Vandenhoeck & Ruprecht,
Georg G. lggers, Geschichtswissenschaft im 20. Jahrhundert, 2., durchges.
Auflage, Gttingen, 1996
Historiography in the Twentieth Century. From Scientific Objectivitiy to the
Postmodern Challenge
Wesleyan University Press, Middletown/U.S.A., 1997
Tarih Vakf Yurt Yaynlar
zgn Ad
Geschichtswssenschaft im 20. Jahrhundert
Yayma Hazrlayan

Ali Berktay
Kitap Tasarm

Haluk Tunay
Kapak Uygulama

Harun Ylmaz (Myra)

Bask

G.M. Matbaaclk ve Ticaret A..

(0212) 629 00 24
Birinci Basm: Haziran 2000
kinci Basm: Austos 2003
nc Basm: Ekim 2007
Drdnc Basm: Ocak 2011
ISBN 978-975-333-129-6

GEORG G. IGGERS

BLMSEL NESNELLKTEN POSTMODERNZME

YRMNC YZYILDA TARHYAZIMI

eviri
Gl aal Gven

TARH VAKFI YURT YAYINLARI

Geoq G. Iggers, entelektel tarih ve Avrupa tarihyazm alanlarnda uluslara

ras papta kabul edilen bir otoritedir. Balca kitaplar: New Directions in His
toriography (1975, 1984) ve The German Conception of History: The Nati
onal Tradition of Historical Thought fror Herder to the Present (1968,
1983). {qqers halen Bujjalo'daki State Unversv of New York'da Tarih

Profesiirii olarak Jrrevlidir.

NSZ VE TEE KK R

u kitabn bir Almanca versiyonu 1 99 3 'te yaymland ve bu arada

inceye, Japoncaya ve spanyolcaya evrildi. Almanca metin, Nisan
l 990'da " Rasyonalite ve Tarih" zerine Philadelphia Felsefe Konsorsi
yumu'ndaki bir panelde sunduum, tarihsel aratrmalara ynelik post
modernist meydan okuma sornnunu ele alan bir bildiriye dayanyordu.
Elinizdeki bu ngilizce bask, Almanca metnin bir evirisi deil , ek oku
ma ve tartmalar iermesinin yan sra, son yldr Almanca metne kar
edindiim eletirel bir mesafenin sonucu olarak ortaya kan, pek ok
ynden farkl bir kitap.
ki gzlemime deinmek istiyornm: Elinizdeki kitap, kapsam asn
dan uluslararas tarihsel dncenin bir karlatrmal incelemesi olmakla
birlikte, benim okuyabildiim dillerle snrl olmak gibi bir kstll var.
Bu nedenle de, tercme edilmi Polonyaca ve Rusa yaptlara kimi zaman
gnderme yapmakla birlikte, odan B yk Britanya ve Kuzey Amerika,
Fransa ve Belika, Almanca komulan Orta Avrupa ve talya oluturuyor.
Ama bu noktada bile, yazarlar arasnda yaptm tercih, zorunlu olarak
son derece seici nitelikte ve trndde, tarih aratrmaclnda nemli ei
limleri rnekleyen tarihilerde odaklanyor.
Geen alt yl boyunca, tl'zlcrii snamama izin veren ve el yazmasnn
ilk versiyonlar zerine yonlar esirgemeyen rencilerime ve meslek
dalarma gnl borcu dyyor . Lcipzig niversitesi'ne konuk oldu
um 1 992 yazda, AlaH . el yawasn msveddesini okuyup yorum
yaptklar iin yriittiigii sc inn ,almas katlmclarna; yine el yaz
masn okuduklar ve onlt nk llnduklar iin Atlas Okyanusu'nun
her iki yakas ile Japoya'd.k m\lckda ve dostlarma da zellikle teek
kr etmek istiyoru: Wrr1t l k t l ld, (;erald Diesener, Christoph Dip
per, Wolfgang Erm, l>.q,. l'nlrid, Akira Hayashima, Wolfgang
H ardtwig, Frank KL., Woll 1111 Kttln, Jonathan Knudsen, Iris Pilling,

Lutz Raphacl, Anne-Katrin Richter, Hans Schleier, Ulrich Schneckener,

Fernando Sanchez Marcos, Christian Simon, B. Strath, Rudolf von Thad
den, Wiebke vem Thadden, Edoardo Tortarolo, Johan van der Zande ve
Peter Walther. Yakn dnem talyan sosyal ve kltrel tarihi zerine ya
rarl nerileri iin Ottavia Niccoli'ye minnettarm. Gttingen'deki Max
Planck Tarih Enstits'nde, bu kitabn hem Almanca, hem de ngilzce
versiyonlarnn nemli kesimlerini yazmak asndan son derece scak ve
tevik edici bir ortam buldum. Enstit bana yalnz kusursuz bir ktpha
neye ulama olana salamakla kalmad, ayn zamanda bu kitab, ou
blmlerini orada okuyan aratrmaclarla tartma frsat da salad. Bu
aratrmaclar arasnda Hans-Erich Bdeker, Alf Ldtke, Otto Gerhard
Oexle, Jrgen Schlumbohm ve Rudolf Vierhaus bulunuyordu. Beni Bi
elefeld'deki Disiplinleraras Aratrmalar Merkezi'ndeki bir dizi kolokyu
ma davet eden Jrn Rsen ile yaptm konumalar da paha biilmez ni
telikteydi. Alnan tarafnda, Vandenhoeck & Ruprecht'te Almanca met
nin yaymlanmasndan nce benimle defalarca gren ve keskin eletiri
lerini sunan Winfried Hellnann, bir editr olarak ok titiz alt. ok k
sa bir srede ngilizce el yazmasn okuyan ve kitaba dahil ettiim deer
,.,

li nerilerde bulunan Peter Burke'e ve Max Planck Enstits'nden Albert

Cremer ile Steffen Kaudclka'ya ve Mission Historique Franaise en Alle
rnagne'dan, ngilizce versiyonun

Annales blmn

okuyan Patrice Ve

it'e byk teekkr borluyum. Bilgisayardaki yardmlar nedeniyle Max

Planck Enstits'nden Kari Sieverling'e teekkr etmek isterim. State
University'deki Lockwood Ktphanesi'nden Charles Daniello sk sk
kaynaka bilgileri salad. Buffalo'daki asistanm Song-Ho Ha'ya, bana
sunduu son derece hassas sekreterlik ve bilimsel yardmlar iin mteek
kirim. Buffalo'daki State University ofNew York, retim programm ki
tabnm aratrma ve yazna aamalar iin bana azami zaman brakacak e
kilde dzenledi. Woodrow Wilson Merkezi, bu kitabn da bir paras ol
duu, daha geni bir proje iin destek verdi; Alexander vcn Humboldt
Vakfi da Almanya'da iki buuk yl geirmeme olanak veren mali destei
salad. Almanca ve ngilizce tm versiyonlar slup ve mantksal tutarl
lk asndan okuyan ve bir ngilizce eviri tasla hazrlayan karm Wil
ma 'ya zellikle teekkr borluyum.

 N D E K LE R
NSZ

ve

TEEKKR

"

GR
ERKEN EVRE: PROFESYONEL BR DSPLN OLARAK
TARHN DOGUU

21

BIRNC BLM

,.,,

BR TARHSEL ARATIRMACILIK MODEL:

KLASK HSTORSZM

23

KNC BLM
KLASK HSTORSZMN BUNALIMI

32

NC BLM
ALMANYA'DA EKONOMK VE TOPLUMSAL TARH LE TARHSEL
SOSYOLOJNN BALANGICI

37

DRDNC BLM
AMERIKAN TOPLUMSAL TARH GELENEKLER
ORTA EVRE: SOSYAL BLMLERN MEYDAN OKUMASI

42
49

BENC BLM
FRANSA: ANNALES EKOL

51

ALTINCI BLM
FEDERAL ALMANYA: l l .ET R KURAMI VE
TOPLUMS AL TAIUI 1

66

YEDINC BLM
MARKSST TARH BLM: TARHSEL MATERYALZMDEN
ELETREL ANTROPOLOJYE
TARH VE POSTMODERNZMN MEYDAN OKUMASI

79
97

SEKZINC BLM
LAWRENCE STONE VE "ANLATININ DRLI"

99

DOKUZUNCU BLM
MAKRO-TARIHTEN MKRO-TARHE: GNDELK
YAAM TARH

103

ONUNCU BLM
"DLBLMSEL YNELI": BLMSEL BR DSPLN
OLARAK TARHN SONU MU?

121

ON HIR.NC BLM
'''"

l 990'LARIN PERSPEKTFNDEN

138

ON KNC BLM
SON SZ

145

OKUMA NERLER

152

DZN

155

GR

Yirmi yl akn bir sre nce, o dnemde Avrupa'daki tarihsel alma

larn mevcut durumuna ilikin kk bir kitap yaymladm; bu kitapta,
sosyal bilimlerde geleneksel aratrma yntemlerinin yerlerini, daha yeni
tarihsel aratrma biimlerine nasl braktn gstermeye altm.! B tn
lkelerdeki tarihiler, tarih incelemelerinin 1 9 . yzyl balarnda profesyo
nel bir disiplin haline gelmesinden beri uluslararas dzeyde yrtlen
aratrma almalarnn ne 20. yzyln ikinci yarsnn sosyal ve siyasal
koullaryla, ne de modern bir bilimin talepleriyle akmad konusunda
geni lde hemfikirdi . Bu geen sre iinde, tarih ve tarihyazm zeri
ne fikirler derinlemesine bir deiime urad . Bu nedenle, elinizdeki kita
bn , deyim yerindeyse 1975'teki almam gncelletirecek bir devam ki
tab olarak grlmemesi gerekir. Bu kitap, temelde, tarihilerin dn
ve uygulamalarnda kendini gstermekte olan kkl deiiklikler iinden
seilmi bir diziyi ele alacak. Bunlar eski tarihsel aratrma ve tarihsel yaz
ma biimleri ile birok sreklilik gstermekle birlikte, temel bir yeni yne
limin gereklemi olduunu sylememiz gerekiyor.
Tarihin 1 9 . yzylda profesyonel bir disiplin olarak ortaya kndan
bu yana tarihsel aratrma ve yazmann dayand temel varsaymlar, son
yirmi yldan beri gittike artan bir lde sorgulanmaktadr. Bu varsaym
larn birou, kesintisiz Bat tarihyazm geleneinin, klasik antikadaki
balangcna dek uzanr. 1 9 . yzylda yeni olan ey, tarih aratrmalarnn
profesyonellemesi ile bu aratrmalarn niversitelerde ve aratrma mer
kezlerinde younlamas olmutu. Profesyonelleme srecinin merkezin
de, tarihin bilimsel konumuna ilikin salam inan bulunuyordu. Hi ku
kusuz, tarihilerin bilim kavram, genellemeler ve soyut yasalar biiminde
ki bilginin peinde koan doabilimcilerin sahip olduu bilim kavraynGeorg G. lggers, New Oirections in European Historiogrophy, Mi ddletown, Conn.,
1 975, 1 984.

dan farklyd. Tarihiler iin, tarih doadan temelli bir farkllk gsteriyor
du; zira bu disiplin, tarihi yapan kadn ve erkeklerin niyetlerinde, toplum
lar bir arada tutan deerlerde ve adetlerde ifadesini bulan anlamlarla u
rayordu. Tarih, zamandaki somut kiileri ve somut kltrleri ele alyor
du. Fakat tarihiler, profesyonellemi bilimlerde grlen, yntembilinsel
olarak denetlenebilen aratrmann nesnel bilgiyi mmkn kldna yne
lik iyimserlii genci olarak paylayordu. Dier bilim insanlar gibi, onlara
gre de gerek, bilginin nesnel bir gereklikle rtmesinden oluuyordu;
tarihi iin bu nesnel gereklik, gemiin "fiilen ortaya kr ekilde" ku
rulmas anlamna geliyordu.2 Tarihin kendini bilimsel bir disiplin olarak
tanmlamas, tarihinin kendi almasnda bilimsel ve edebi sylem ara
snda, profesyonel tarihiler ile amatrler arasnda keskin bir ayrm yapma
sn gerektiriyordu. Tarihiler, aratrmalarnn ne lde tarihin akma
ilikin varsaymlarna ve aratrma sonularn nceden belirleyen toplu
mn yapsma dayandn pek nemsemiyorlard.
Gclgelelim, tarihin kurumsallam bir disipline dnm olmas, tarih
yazmann daha eski biimleriyle olan sreklilikleri gz ard etmemize yol
amamaldr.

l9.

yzyl tarihyazm, klasik Yunan antikann byk ta

rihilerine dek uzanan bir gelenek zerinde ykseliyordu. Bu disiplin, mit

ile gerek arasndaki ayrm Thukydidcs'le paylayordu; bunun yan sra,
bilimsel olmasna ve dolaysyla tarih yazmann retorik d karakterini vur
gulamasna karn, tarihin daima bir anlat biiminde yazlmas gerektiini
kabul etmesi bakmndan, klasik tarih yazna geleneini srdryordu. Bu
nunla birlikte, Haydcn Whitc3 ve daha sonraki baka tarih kuramclarnn
da iaret ettii gibi, tarihsel anlat, grg) olarak geerlilii kantlanm ol
gu veya olaylardan yola karken, bunlar tutarl bir anlatya dntrmek
zere zorunlu olarak hayali admlar atlmasn gerektirir. Bu nedenle, kur
gusal bir unsurun btn tarihsel syleme girmesi kanlmazdr.
Dolaysyla,

19. yzyln "bilimsel" tarihi ile daha nceki edebi tarih

19. yzyl tarihilerinin ou

gelenekleri arasmdaki kopu hibir ekilde

nun zannettii kadar byk deildi. "Bilimsel" tarihsel sylem edebi ha

yal gcn ierdii gibi, daha eski edebi gelenek de gerei, sahih bir ge
miin yeniden kurulmasnda aryordu. Lcopold von Ranke'den bu yana
2

Bkz. Leo pold von Ranke, "Preface to the F i rst Edition of Histories of the Latin and
Germanic Nations", Leopold von Ranke, Theory and Practice of History i inde, Ge
org G. lggers ve Konrod von Moltke (ed.), lndianapolis, 1 973, s. 1 37.
Bkz. Hayden White, Metahistory: The Historical lmagination in Nineteenth-Century
Europe, Baltimore, 1 973; The Tropics of Oiscourse. Essays in Cultural Criticism, B a l
t i more, 1 982; The Content of Form: Narrative Discourse and Historical Representa
tion, Bal timore, 1 987.

"bilimsel" ynelim, Thukydides'ten Gibbon'a dein sren edebi gelenek

le u temel varsaym paylayordu: ( l) Her ikisi de, tarihin gerekten
var olan kiileri ve gerekten icra edilmi eylemleri ortaya koyduunu be
nimsemesiyle, gerekle rtme kuramn kabul ediyordu . ( 2) Her ikisi
de, insani eylemlerin aktrlerin niyetlerine ayna tuttuunu kabul ediyor ve
tutarl bir tarihsel anlat kurmak istiyorsa, tarihinin grevinin, bu niyetle
ri kavramak olduunu ngryordu. ( 3) Her ikisi de, sonraki olaylarn tu
tarl bir silsile inde ncekileri izledi tek boyutlu, oiakronik bir zaman
iinde ilerliyordu. Bu gereklik, kastllk ve silsile varsaymlar, Herodot
ve Thukydides'den Ranke'ye, Ranke'den de 20. yzyln epeyi ileri ylla
rna dein tarih yazmann yapsn belirledi. Son yllarn tarihsel dnce
sinde yava yava sorgulanmaya balayan da ite bu varsaymlardr.
20. yzyln tarih dncesinde ok farkl iki ynelimi ayrt edebilece
imize inanyorum. lk ynelim, 1 9 . yzyl profesyonel tarihyazmnn an
latya dayal, olay-ynelimli niteliinin, 20. yzylda sosyal bilim-ynelim
li tarihsel aratrma ve yazma biimlerine doru dnmyle kendini
gsteriyordu . Bu ynelim le geleneksel tarihyazmnn ana varsaymlarna
meydan okunuyor, ama yukarda ana hatlar verilen temel varsaymlara
dokunulmuyordu . Nicel sosyolojik ve ekonomik yaklamlardan ve Annales ekolnn yapsalclndan, Marksist snf zmlemesine dein u zanan eit eit sosyal bilim-ynelimli tarih trleri, metodolojik ve it.kolojk yelpazede yerlerini aldlar. Farkl yollarla da olsa, bu yaklamlarn hepsi , tarihsel aratrmay doabilimlerine ok daha yakn bir modele dn
ti. i rmeye alyordu. Geleneksel tarihyazm, soyut genellemelere indir
genmeye kar koyan bireylerin araclna ve kastllk unsurlarna odak
lanm iken, tarihin sosyal bilim-ynelimli yeni biimleri toplumsal yaplarn ve toplumsal deiim srelerinin altn iziyordu. Bununla birlikte,
daha eski tarihyazm ile iki anahtar kavram paylayorlard . Bu kavramlardan biri, tarihin gerek bir konu ile urat nermesiydi; bu konunun,
tarihiler tarafndan formle edilen anlatlar ile rtmesi de gerekiyordu .
Kabul etmek gerekir k i , bu gereklik dolaysz olarak yakalanamazd; ona
u lamann tek yolu , btn bilimlerde olduu gbi, her eye ramen nesnel bilgiye u lamay amalayan tarihilerin kavramlarna ve zihinsel ya.pn
tlarna bavurnaktan geiyordu . Yeni sosyal bilim yaklamlar, daha eski
tarihyazmn eitli noktalarda :lqtiriyordu: Bu tarihyazrnnn , tarihin
konusunu oluturmak i.i,cn:, ok tbr bir biimde bireyler, zellikle de
"byk adamlar" ve olaylar i.i.n idc odaklandn, bunlarn yer ald
daha geni balam ise gi), anl \'11 ii i)nc sryordu. Bu anlamda, ister
Marksist, ister Parsos'cu, 1\1\'l.'c 11111111/cs'ci olsun, sosyal bilim yaklaml ar tarihin denokratiklq1irlm, ilsun daha geni kesimlerini ier-

mesini ve tarihsel perspektifin siyasetten topluma doru geniletilmesini

temsil ediyorlard. Bu yaklamlar, daha eski yaklamlara bilimsel oldukla
r iin deil, yeterince bilimsel olmadklar iin karydlar. Daha eski bu
yaklamn temel varsaymlarndan birine, yani tarihin genellemelerle de
il, zgllklerle ilgilendiine, amacnn

"aklamak" deil "anlamak" ol

duu varsaymna meydan okuyorlar ve bunun yerine, tarih dahil btn

bilimlerin nedensel aklamalar iermesi gerektiini ne sryorlard.
Eski gelenek ile sosyal bilim yaklamlar arasnda ikinci bir noktada da
ha gr birlii bulunuyordu. Her ikisi de tek izgili zaman kavram ile
alyor, tarihte bir sreklilik ve yn olduunu, aslna baklrsa bir tarih
ler okluunun tersine, tek bir

tarih bulunduunu

kabul ediyordu. Bu

tarih kavram, daha nceki geleneksel tarihyazmnda, sonraki sosyal bilim

yaklamlarndan farkl bir biim alyordu. Ranke, evrensel bir tarih ema
snn varln kabul eden bir tarih felsefesi kavramn reddetmi, ama ge
ne de tarihin bir i tutarll ve geliimi bulunduunu kabul etmi4 ve Ba
t tarihine imtiyazl bir konum vermiti. Sosyal bilim tarihileri de, en
azndan, modern a tarihinin belirgin bir ynde hareket ettiine inanma
eilimi gsteriyorlard. Tarihin ynne iyicil nitelik kazandran bir ilerle
me fikrini kabul eden pek az tarihi varken, tarihsel gelimeye tutarllk ka
zandran "adalama" ya da tedrici "aklclama" kavramn byk o
unluu benimsiyordu. Bu noktada da modern Bat dnyas tarihi imti
yazl bir konumdayd. Dnya tarihi Batllama ile rtyordu.

19.

yzyl sonlarndan itibaren, felsefi dncede bu varsaymlara git

tike daha ok meydan okunmaya balad. Bununla birlikte, bu meydan

okumadan kaynaklanan kukular tarihilerin almalarn ancak son ey
rek yzylda ciddi bir biimde etkiledi. Tarihsel dncenin bu yeniden
ynelimi, toplumda ve kltrde kendini gsteren kkl deiiklikleri yan
styordu. Bir anlamda, Ranke tarafndan balatlan profesyonel tarihyaz
m paradigmas, evrensel dzeyde tarihsel aratrma standard olarak kabul
edildii dnemde, an toplumsal ve siyasal gereklikleriyle uyumsuz ha
le gelmiti bile. Ranke, Fransz Devrini'nin ve Napoleon dnemini takip
eden restorasyon ann ocuuydu. Onun devlet kavram,

1 848

ncesi

Prusya'snn siyasal gerekliklerine dayanyordu; bunlar, temsili kurumla

rn oluturulmasmdan ve kanlmaz toplumsal sonularyla birlikte sana
yilemenin gereklemesinden nceki gerekliklerdi. Siyasetin birincil ko
numu zerindeki vurgunun, ekonomik ve toplumsal glerden grece so
yutlanm olmasnn ve neredeyse tek bana devletin resmi belgelerine da4

Bkz. Leopol d von Ranke, "On the Character af H i storical Science," The Theory and
Practice of History ii nde, s. 33-46; "The Great Powers: age., s. l 00.

yanmasnn nedeni de buydu. 1 9 . yzylda Fransa'da,5 Birleik Devlet

ler'de ve baka yerlerde profesyonel tarihyazm modeline dnt za
mana gelindiinde, bu paradigmann varsayd toplumsal ve siyasal ko
ullar kkl bir biimde dnme uramt bile.
Yzyl dnmne gelindiinde, Fransa, Belika, Birleik Devletler, s
kandinavya, hatta Almanya'daki tarihiler, Ranke'ci paradigmay eletir
meye, toplumsal ve ekonomik etkenleri de hesaba katan bir tarih anlay
nn gerektiini ne srmeye baladlar.7 Byle bir tarih, olaylara ve tek tek
nder kiiliklere younlamaktan uzaklaarak, bu olay ve kiilerin ortaya
kt toplumsal koullara odaklanmay gerektiriyordu. Demokratikleme
ve bir kitle toplumunun douu da, nfusun daha geni kesimleri ile bun
larn maruz kald koullar hesaba katan bir tarihyazmn zorunlu kl
yordu. Dolaysyla, farkl bak alarndan, Birleik Devletler'deki Yeni
Tarihiler, Fransa'da Henri Berr'in ve Belika'da Hemi Pirenne'in8 ev
resinde toplanan tarihiler ile genelde Kta Avrupa'snda Marksistler, ken
di farkl perspektifleri iinde, tarihilerin almasnn ayrlmaz bir paras
olarak grdkleri kendilerine zg sosyal bilim kavramlarna yneldiler.
Geleneksel siyasal ve diplomatik tarih biimleri 1 94 5 'ten sonraki dnem
de bile uzun bir sre meslekte egemenliklerini korudular, ama toplumsal
tarihe gittike artan bir nem verildi . zellikle l 945 'ten sonra, sistemli
sosyal bilimler tarihilerin almalarnda gitgide artan bir rol oynamaya
balad. Benim yirmi yl nce yaymlanan kitabmn ortaya koyduu d
nm ite buydu.
Bununla birlikte, sosyal bilim tarihinin dayand modern dnyann
doas ve ynne ilikin iyimserlik, ge sanayi dnyasna ait toplumsal var
oluun yapsndaki kkl deiikler sonucu, derinlemesine bir sarsntya
urad. Sosyal bilim-ynelimli tarihiler, modern dnyay Ranke ekoln
den ok daha dinamik bir biimde kavryorlard . S rekli ekonomik by
meyi ve toplumun dzenine bilimsel aklclk uygulamasn, modern var
oluu tanmlayan pozitif deerler olarak gryorlard .
Oysa tarihin akyla ilgili bu varsaymlar, daha 1 9 . yzyln ikinci yar5

Bkz. W i l l i am Keylor, A cademy and Community: The Foundation of the French His
torical Prafession, Cambridge, Mass., l 975.

Bkz. John H i gham, History: Professional Scholarship in America, Baltimore, 1 983;

Peter Nov ick, That Noble Dream: The "Objectivity Question and the American His
torical Profession, Cambridge, l 988.

Bkz., szgelim i , " H istori cal Science blm, Congress of the A rts and Sciences:
Universal Exposition, St. Louis, 1904 iinde, c. 2, Baston, 1906.

Bkz. B ryce Lyon, Henri Pircnne: A Biographical and lntellectual Study, Gent, 1 974 .

snda, J acob Burckhardt9 ve Friedrich Nietzsche tarafndan ykc bir ele

tiriye tabi tutulmutu.o Modern kltrn dummu zerine 20. yzyln
ilk yars boyunca, bu ktmser deinmeler, felsefi tartmalarda ve d
ncelerde tekrar tekrar kendini gsterdi; ama tarihileri ciddi bir biim
de etkilemesi l 960'1ara dein sz konusu bile deildi. Pek ok adan

l 960'lar, modern toplum ve kltrde ok uzun bir sredir hazrlanmak

ta olan bunalm bilincinin ne kt bir dnm noktas oldu. 2. Dnya
Sava'nn hazrlad koullar, ancak o zaman ak seik grlr bir hale
geldi; bunlarn arasnda smrge imparatorluklarnn sonu ve Batl olma
yan halklarn da bir tarihe sahip olduklarna ynelik farkndaln ykseli
i de yer alyordu.1 L Batl toplumlar iinde, l 950'lerdeki yazlarda yeni
den dile getirilen12 eski ulusal mutabakat (consensus) kavramlar, yerleik
ulus-devletler iindeki eitliliklerin daha ok bilincine varlmasna yerleri
ni braktlar. Michael Harrington'n

The Other America (teki Amerika)

balkl almas,13 Amerikan toplumunun Daniel Boorstinl4 gibi tarihi

ler ve Daniel Bes gibi sosyologlarn ortaya koyduu iyimser grlerden
ok farkl bir resmini sunuyordu. Ne ki, cinsiyet, rk, etnik farkllk ve ya
am tarz gibi dier blmlenmelerin gittike daha ok bilincine varlan
bir ortamda, Marksist snf kavramlar yetersiz gibi grnyordu. Bir sa
nayi toplumundan bir iletiim toplumuna doru gerekleen dnm,
bu bilinci daha da etkiledi. lk kez, istikrarl bir evreyi tehdit eden eko
nomik bymenin olumsuz ynleri hakknda gl bir bilin olutu. Kit
le kymnn tam etkisi, 2. Dnya Sava'ndan hemen sonra deil, yeni bi
kuan eletirel bir duru edinmesini salayan belirli bir mesafenin aln
masnn ardndan kamusal farkndala girebildi. Uygarlama srecinin y
kc nitelikleri giderek farkndaln merkezine yerleti.
Tarihi asndan, bu bilin dnmnn eitli sonular oldu. Bu

9
10

11
12
13
14
15

Bkz. Burckhardt, Reflections on History, lndianapolis, 1 979 ve Briefe, 1 0 c , Bas1

1 949-86.
rn. Friedrich N i etzsche, "On the Uses and Disadvantages of H i story for Life," lJ'l
timely Mediations iinde, Cambridge, 1983. Aynca bkz. Allan Megill, Prophets of
Extremity: Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida, Berkeley, 1 985.
Erik Wolf, Europe and the People Without History, Berkeley, 1 982.
John Higham, "Beyond Consensus: The H i storian as Moral Critic," American Hiso
rical Review 57 ( 1 96 1 -62), s. 609-25 .
Mi chael Harrington, The Other A merica: Poverty in the United States Baltimore,
1 962.
Bkz. Daniel Boorstin, The Genius of American Politics, Chicago, 1 953.
Da niel Beli, The End of ldeology: On the Exhaustion of Political ldeas in the Fifties.
New Y ork, 1 960 .

dnm, en bata, " byk anlat"nn sonunu getirdi. 1<> Bat, gittike ar
tan biimde, ilerinden hibiri ncelik iddia edemeyecek olan bir dizi uy
garlktan yalnzca biri olarak grlmeye baland. Ayn ekilde modernlik,
benzersiz olma zelliini yitirdi. Oswald Spengler, bir uygarlklar oul
luu bul und uundan grece erken bir dnemde sz etmiti; ama ona g
re bu uygarlklarn her birinin kendine zg bir gelime rnts de var
d.'":- Marc Bloch ve Fernand Braudel, daha 1 930'brda ve 1 940'larda, bir
olaylar silsilesini izleyen anlatya dayal bir tarihten, zgl bir zaman ara
l iinde incelenen koullara dayal bir tarih anlayna dnmlerdi. 1 8
Farkl bir bak asndan, Burckhardt da buna benzer bir ey yapmaya a
lt .1'1 Aslna baklrsa, Braudel'in 1 6 . yzyl farkl zaman perspektifin
den incelerken altn izdii zere, smrlar belirli bir a bile btnlkl
bir birim oluturnuyordu.20 Nesnel bir varlk olarak Newtoncu anlamda
zaman veya Kant anlamda evrensel bir dnce kategorisi artk mevcut
deildi. Braudel'e gre, tarihi ister doal ya da toplumsal, ekonomik ve
kltrel tarihin tedrici deiimlere urad muazzam yaplar ele alsn, is
terse siyasal tarihin hzl nabzn tutsun, tarihsel zaman, aratrma konusu
na gre deiiyor, her konunun farkl bir hz ve ritmi oluyordu. Dahas,
verili bir toplumsal ereve iinde bile, farkllaan zaman kavramlar bir
arada var oluyor veya birbiriyle rekabet ediyordu: Jacques Le Goff orta
ada dnemin ruhbannn zaman ile tccarnn zamanm birbirinden
ayryor2 1 veya Edward P. Thompson, domakta olan sanayi kapitalizmi
anda, sanayi ncesi zamanla sanayi zamannn attn ileri sryor
du . 22 Bata kadnlar ve etnik aznlklar olmak zere, eskiden tarihsel anla
tya dahil edilmeyen nfusun eitli kesimlerinin talepleri, kimi zaman da
ha geni bir anlatnn, ama sk sk da ondan kopuk, yeni yeni tarihlerin ya
ratlmasna yol at .
16 Bkz. A l lan Meg i l l , 'Grand Narratives' and the Disc i p l i ne of H i story," A New Philo
sophy of History iinde, Frank Ankersmit ve Hans Kellner (ed.), Chicago, l 995, s.
1 5 1 -73.
17 Oswa ld Spengler, The Decline of the West, 2 c., New York, 1 926.
18 Marc B l och, La Societe feodale, 2 c., Paris, 1 939-40, l ngi l i zce: Feudal Society, Chi
cago, 1 964; Fernand Braudel, La Mediterranee et le monde mediterraneen d /'epo
que de Philippe il, Paris, l 949, geni leti l m i 2. bas., 2 c. (Pari s, 1 966), l ngi l izce: The
Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip il , 2 c . , New York,
1 972-74.
19 rn., The Civilization of the Renaissance in ltaly, New York, 1 945.
20 Bkz. Braudel, The Mediterrant'an and the Mediterranean World.
21 Bkz. J acques Le Goff, Time, Work and Culture in the Middle Ages, Chicago, l 980.
22 Edward P. Thompson, "Time, Work Disci p l i ne and lndustrial Capital ism," Post and
Present 38 ( 1 967), s. 56-97.

Tarihin konusunun bu ekilde paralanmas, kendi iinde tarihsel ilgi

nin yadsnmas anlamna gelmez. Pek ok adan bakldnda, tarih yaz
mann kapsam son otuz ylda ok genilemi durumdadr. Aslna baklr
sa, daha yeni dnemlerde yazlan tarihler, siyasal ve toplumsal sekinler
zerinde younlaan geleneksel tarihyazmna meydan okuyor ve nfusun
ok uzun zamandr ihmal edilmi kesimlerinin de tarihe dahil edilmesini
talep ediyordu. Bu yeni tarihler, yalnz kadnlar iermekle kalmayp, ayn
zamanda feminist bir bak asn da gndeme getiren "aadan yukar
ya bir tarih" sunuyorlard. Bunun yan sra, tarihin merkezine kiisellikten
uzak, byk yaplar yerletiren, dolaysyla mevcut iktidar ilikilerini ken
dilerinden nceki siyasal tarihten daha fazla sorgulamayan sosyal bilim
yaklamlarna da meydan okuyorlard. Sosyal bilim-ynelimli tarih, siya
set aratrmalarn, toplum aratrmalar ile nasl ikame ettiyse, yeni tarih
de gndelik yaamn ve gndelik deneyimin koullar olarak anlalan kl
tr aratrmalarna yneldi. Bu bak asndan, iktidar ve smrnn kay
na olarak siyaset ve ekonominin merkezi rol zerindeki Marksist vur
gu, yaayan ins:nlarn gerek ilgi ve kayglarna kar fazlasyla vurdum
duymaz kalyordu. Getiimiz otuz yl, tarihsel ilgide bir azalmadan ok,
tarih yazmada gerek bir parlamaya tank oldu; nfusun deiik kesimle

ri ,

kendi kimliklerini daha geni, geleneksel, ulusal btnlerden ayr bir

ekilde ortaya karmaya uratlar.

tarihs el bir arat rma yrtmenin mmkn olup olmadnn

ciddi bir meydan okumayd. Modern Bat uygarl
nn nitelii hakknda duyulan d krkl , modern bilimsel baka kar
giderek derinleen bir tepkiye yol at. Claude Levi-Strauss gibi antro
pologlar, modern bilimsel aklcln, yaamla uzla maya varmak asn
dan, "yabanl" mitik dnceye gre hibir stnl olmadn syle
diler.23 Ranke'nin 1 820'lerdeki kaynak eletirisi sis te ml e tirmesinde n
Robert Fogel'in l 970'lerde, tarihi nicel kuramsal modellerle ileyen bir
bilime dntrme abalarna dein,24 tarih ile r, tarihsel ara trm a n n
aka tanmlanm aratrma yntemleriyle ulalabilecek hedefleri oldu
unu kabul e tm ile rdi Bu gven, tarihsel ve edebi sylem arasndaki ve
kendisini bilim insan olarak gren bir tarihi ile yaptnm edebi nitelikle
rinin daha ok farknda olan popler bir tarih yazar arasndaki kat ayrm
izgisiyle de rtyordu. Nietzsche, daha Tragedyann Douu ( l 872)
ve Tarihin Yasam in Yararlar ve Sakncalar ( 1 874) gibi erken dnem
Nesnel

sorgulanmas, daha da

23 C laude Levi-Strauss, Savage Mind, Chicago, 1 968.

24 B kz. Robert Fogel ve Geoffrey E lton, Twa Ways to the Post? Two Views af History,
New Heaven, 1 983.

eserlerinde, tarihsel aratrma ve bilimsel tarihyazmnn mmkn olduu

dncesinin yan sra, bunun yararllna da kar kmt. Nietzsche,
aratrmann amacnn tarihinin ilgi ve eilimleri ile belirlendiini d
nyordu; bunun yan sra, Sokrates ve Etlatun'dan bu yana Bat felsefesi
nin dayand, dnen kiinin znelliine bal olmayan nesnel bir ger
ek bulunduu inancnn da hibir iler tutar yan bulunmadna inanyor
du. Tpk kendisinden nce Marx iin olduu gibi, Nietzsche iin de bil
gi, iktidar kullanmann bir aracyd .25 Fakat Marx'n, bilginin iine szan
ideolojik etkenlerin maskesini drmenin kiiyi nesnel bilgiye gtrece
ine ynelik gvenini Nietzsche paylamyordu. Sokrates'ten bu yana fel
sefi akln tarihi, bir akldlk biimi, yetke ve iktidar kabul ettirmenin et
kili bir arac olarak grnyordu ona. Dolaysyla mantn, szgelimi ,
Sokratesi mantn, mantk-ncesine, yani mitik ya da iirsel dnceye
stnlne kar kyordu .
Son otuz krk yldan beri, gittike artan sayda tarihi bu noktadan yo
la karak, tarihin bilimden ziyade edebiyata yakn olduu kansna vard.
Bu dnce ayrca, modern tarihsel bilimselliin dayand varsaymlara
meydan okuyordu. Tarihin hibir nesnesi olmamas yznden, tarihsel
aratrmalarda nesnelliin olanaksz olduu dncesi gittike geerlilik
kazanyordu. Buna uygun olarak, tarihi daima iinde dnd dnya
nn mahkCmudur, dolaysyla dnceleri ve alglamalar kulland dilin
kategorileri tarafndan koullanr. Bu anlamda dil gereklii biimlendirir,
ama ona gnderme yapmaz.26 Ferdinand de Saussure'n l 9 1 6'da yaym
lanan, dili kendi kendine yeterli bir sistem olarak gren Course in General
Linguistics27 ( Genel Dilbilim Dersleri) adl yaptnda, dilin temel kavram
lar ilk olarak ifade edilmiti, ama bu dnce zellikle dilbilim ve edebi
yat kuramnda ancak 1 960'lardan itibaren geerlilik kazand .28 l 960'1ar
da Roland Barthes29 ve l 970'1erde Hayden White;rn tarihsel metinlerin
edebi karakterinin ve kanlmaz olarak barndrdkl;m kurgusal unsurlarn
altn izdiler. De Saussurc'Lin kendine yeterli bir iaretler sistemi olarak
dil kavramn daha da gelitiren Jacques Derrida ve Paul de Man gibi
Fransa'daki ve B irleik Devlctlcr'deki edebiyat kuramclar, dilin gerekli25 Bkz. Meg i l l , Prophets of Extremity.
26 Bkz. blm 1 0.
'Z7 Ferdinand de Saussure, Course in General L inguistics, Londra, 1 983.

28 Bkz. Art Serman, From the New Criticism to Deconstruction: The Reception of Struc
turalism ond Post-Structurolism, Urbana, 1 988.
'29 Bkz. Roland Barthes, "Thc Discourse of H i sto ry; ev. Stephen Bann, Comporotive
Criticism: A Yearbook ii nde, c. 3 ( 1 98 1 ) , s. 3-28.
30 Bkz. yukarda, not 3.

/(}

e gnderme yapmaktan ok, onu oluturduunu ileri srdler. Buna g

re, tarihi metinlerle alr; ne var ki, bu metinler bir d dnyaya gnder
me yapmaz. Derrida'nn ok nl vecizesinde dile getirdii gibi, "metnin
dnda hibir ey yoktur. "31 Metnin yazl ya da szl bir biime sahip ol
mas gerekmez. Clitford Gecrtz gi b i antropologlar n belirttii zere, kl
trler de birer metindir. 32 Ama metinler yalnz gnderme-d ( nonrefe
rential) olmakla kalmaz, ayn zamanda tek anlaml da deildirler. Her me
tin saysz ekillerde okunabilir. Yalnz metin okkatmanl ve elikili ol
duu iin deil, yazardan bamsz olarak var olduu iin yazarn niyeti
nin artk h ibir nemi yoktur. Bu kavramlatrma tarihe uygulandnda,
her tarihsel yaptn son zmlemede, edebi eletiri kategorileriyle muha
keme edilmesi gereken, edebi bir yapt olduu anlamna gelir.
Barthes'n 1960'larda formle etmesinden itibaren, bu dnce Fran
sz ve Amerikan edebiyat kuramnda kesintisiz olarak izlenen bir tartma
izgisi olmutur. Barthes tarih ile edebiyat arasndaki ayrm yadsyor ve
bylelikle, Aristoteles tarafndan Poetika,da formle edilmesinden bu yana
Bat dncesinde genellikle kabul edilen gerek ile kurgu arasndaki ayr
m da yadsm oluyordu . Tarihsel gerekiliin bu eletirisi, modern top
luma ve kltre ynelik bir eletiriyle balantlandrlm durumdadr. Bu
dorultuda Barthes, "tarihsel sylemin gerekilii, genel kltrel kalbn
( . . . ) insanlar tarafndan kendi zgrlklerinden ve anlamn yapclar olarak
rollerinden kamak iin kullanlan 'gerein' yabanclatrmac fetiizmine
iaret eden . . . bir paras" olduundan yaknyordu.33 Benzer bir izgide,
Hayden White ise "tarihsel anlatlar, en ak biimde olduklar ey olarak
kabul etmekteki isteksizlie" deiniyordu: Tarihsel anlatlar, "ierikleri bu
lmm olmaktan ziyade yaratlm olan, biimleri ise pozitif bilimlerde
kinden ok edebiyattaki karlklaryla ortak ynlere sahip, szel kurgular
dr. "34 Modern toplumda varsaylan yetkenin eletirisini daha da ileri g
rliren Hans Kellner "Hi kuku yok ki, 'gerek' ve 'gereklik', amzn
baat yetkeci si lahlardr" d iyordu . 35 Bunun anlam, tarihilerin klasik a
tikadan beri ve daha da zgl olarak, tarihsel almalarn profesyonel31 Jacques Derrida, Of Grammotology, Balti more, 1 976, s. 1 58 .
32 Cli fford Geertz, The lnterpretation o f Cultures, New York, 1 973.
33 Bkz. Lionel Gossman, " History and Literature: Repraduction of Signifi cation," Wri
ting of History: Literary Form and Historical Unders tanding iinde, Robert H . Ca
nary ve Henry Kozicki {ed.), Madison, 1 978, s. 32-33.
34 Hayden White, "The Historical Text as Literary Artifoct," The Trapics of Oiscourse
iinde, s. 82.
35 Hans Kel lner, "The Pol itics of lnterpretation," The Politics of lnterpretation ii nde,
W. J. T. Mitche l l (ed ), Chi cago, 1 982, s. 30 1 .

letii dnemden bu yana srdrdkleri tarihsel aratrma tarznn olum

suzlanmasdr. Robert Berkhoter'in iaret ettii gibi : "Normal tarihiler,
anlatlarn doas zerine grler yerine, olgulara basvurarak farkl yo
rumlar uzlatrmaya altklar iin, uygulamada, olgusalln (jactuality)
bir eit zorunlu gereklie sahip olduunu kabul etmek durumundadr
lar." Olgusall reddettii iin, "ada edebiyat kuram, mevcut tarihsel
uygulamann entelektel temelinin ta kendisini inkar eder. "36
Yine de, metinlerin zerklii zerinde srar ederek tarihsel gerekilii
eletiren kuramclar, kendilerine gre ancak dilbilimsel bir yapnt olabile
cek somut bir tarihsel konuyla boy lmek zere, kuramsal ifadelerin
tesine ok ender olarak geebildiler. Kendisini "Yeni Historisizm"37 ola
rak tanmlayan hareketin yandalar, edebiyat ve kltr tarihsel bir ba
lamda daha dolaysz biimde ele aldlar; zellikle Elizabeth a ngilte
re'sinde38 olduu gibi, Yeni Dnya'nn ilk sakinleriyle Avrupallarn kar
karya geliine, dnemin edebi rnleri araclyla yaklatlar.39 Bu iki
grup, dilin merkeziliinin ve geirimsizliinin yan sra, kltrlere simge
sel anlam alar olarak yaklaan antropolojik kavramlar asndan postmo
dernist edebiyat kuramnn temel varsaymlarn paylayordu . Buna kar
lk, Yeni Historisistlcr metinlerin zerklii kavramn reddediyor ve daha
ok, metinleri, ksmen Foucault'cu, ksmen de Marksist adan kavranan
i ktidar ilikilerini yanstan karmak simgesel uzlamalarn bir paras ola
rak gryorlard. zmlemelerinin temelini oluturan metinleri biim
lendiren kltrel diyalektik geni anlamda toplumu da biimlendiriyordu
ve bu toplum iinde erken modern dnemden beri kapitalist pazar gle
ri faaliyetteydi. Bu gler, sosyolog Pierre Bourdieu iin olduu gibi, on
larn gznde de malzeme deil, kltrel pazarlk konusu simgesel serma36 Robert Berkhofer, "The Cha l l enge of Poetics to (Normal) H i storicol Practice," Po
etics Today 9 ( 1 988), s. 435-52. Berkhofer'in burada tarihsel gereki l ik konusunda
btnyle eletirel olduu kesi n l ikle sylenemez.
jl Bkz. John H. Zammito, "Are We Being Theoretical Yet? The New H i storicism, The
New Phi losophy of H i story, and 'Practicing H i storians' ", The Journal of Modern
History 65 ( 1 993), s. 783-8 1 4; Jan R. Veenstra, "The New H i stori cism of Stephen
Greenblatt: On Poetics of Cul ture and the l nterpretation of Shakespeare," History
and Theory 34 ( 1 995), s. 1 74-98. Ayrca bkz. H. Aram Veeser, (ed.), The New His
toricism, New Y ark, 1 989.
38 Bkz. Stephen Greenbl att, Renoissonce Se/f-Fashioning: From More ta Shakespeore,
Chicago, 1 980; Shakespearean Ncgotiations: The Circulatian af Social Energy in Eli
zabethan England, Oxford, 1 988; Grccnblatt (ed ), The Power of Forms in the Eng
lish Renaissance, Narman, Ok lo., 1 982.
39 Bkz. Stephen Greenblatt, Morvlln. Pnssessions: The Wonder of the New World,
Chicago, 1 99 1 .

11

12

ye biimini alyordu. B tn edebi ve kltrel metinlerin okanlamllnn

altn izerek, "olaan tarih" uygulamalarna kar, postmodernist edebi
yat kuramnn uygulamaclar gibi eletirel bir tutum takndlar. Hedefle
ri, Yeni Historisizm hareketinin balatcs olan Stephen Greenblatt'n
" Kltr Poetikas" adn verdii eye ulamakt.n
1 970'1erden gnmze dein tarihe ilikin kuramsal tartmalara ege
men olan, tarihsel aratrmann kabul grm yntemlerine ynelik kk
tenci eletirilerin tarih yazma zerindeki etkisi, nemli olmakla birlikte, s
nrl dzeyde kald. B u eletirinin nermelerinin kabul edilmesi, anlaml
tarih yazmann imkanszlnn kabullenilmesi demekti. Tarihin edebi ni
teliklere sahip olduu aktr. Tarihi, F . A. Ankersmit'in ileri srm ol
duu gibi,41 tarihsel imgeleri yaratmak iin daima metaforlar kullanr. Ge
rek Ranke'ci yaklamn, gerek sosyal bilim yneliminin modern tarihya
zm olarak adlandrd ey ile postmodern duru arasndaki fark, bu ikin cisinin, her bir tarihsel metnin metaforik, referans kabul edilemez nitelii
zerinde srar etmesine karn, ilkinin tarihinin nesrinden ya da iirinden
ayr, bir tarihsel z bulunduuna ilikin yanltc bir kanya sahip olmas
dr. Hans Kellner, benzer bir kulvarda ilerleyerek, modern tarih bilimini,
tarihi bir retorik biimi olarak gren modern-ncesi tarih biliminin bir
sapmas olarak kabul eder.42
Ama sorunun bu kadar basit olmad da ok aktr . nk profesyo
nelleme dneminden nceki tarihiler bile, tarihe bir emsal, yaam dersle
ri ieren bir kaynak olarak bakyor, kendilerini gerek bir yk anlatmaya
adam retorikiler olarak gryorlard . Szgelini 1 99 5 'te Montreal 'de
gerekletirilen Uluslararas Tarih Kongresi'ndeki "Fictionality, Narrativity,
Objectivity" ( Kurgusallk, Anlatsallk, Nesnellik) panelinde grld gi
bi, son dnem tartmalarndaki ana akm bu konuda daha ortada bir tavr
alyor ve Roger Chartier'nin43 formle ettii gibi, u kabul yapyorlard:
.4Q Stephen Greenblatt, Learnings to Curse: Essays in Early Modern Culture, New York,
1 990 i i nde: "Towards a Poetics of Culture" .
41 F. A. Ankersmit, " H i story and Postmodernism", History and Theory 28 (l 989), s.
1 37-53, yeni bask : Ankersmit, History and Tropology, Berkeley, 1994, i i nde; ayr
ca Ankersmit, "H istori cism: An Attempt at Synthesis", History and Theory 34
( 1995), s. 1 43-6 l; Georg G. lggers, "Comments", age., s. 1 62-67 ve Ankersmit' i n ya
nt , age. iinde, s. 168-73.
42 Bkz. Kel lner' n henz yay m lanmam bi ldiri s i : "Fictionality, Narrativity, Objecti
vity; Montreal 'deki U l usl araras Tarih Kongresi, 27 Austos - 3 Eyll 1 995; ayrca
bkz. Kel l ner, L anguage and Historical Representation: Getting the Longuage Cro
oked, Madison, 1 989; Kel i ner ve F . R. Ankersmit (ed.), A New Philosophy of History,
Chicago, 1 995.
43 Bkz. Actes/Proceedings, 1 8 . U l us lararas Tarih B i l i mleri Kongres i , Montreal, 1 995,
s. 1 59-82.

Pek ok anlat biimleri arasnda bir tanesi olan tarih, gerekle zel bir ilikiyi
srdrmesi asndan gene de tektir. Daha kesin olarak sylemek gerekirse,

ta

rihin anlatsal yaps, gerekten var olan bir gemii yeniden canlandrmay
amalar. Tarihsel metinden nce var olan ve onun dnda bulunan, metnin
anlalabilir bir dkmn verme ilevini stlendii byle bir gereklikle olan
ilikisi ... tarihi oluturur ve onun masal ya da rivayetten ayrlmasn salar.44

Gerek ile yalan arasndaki bu ayrm, tarihinin eseri asndan temel

olmay srdrr. Gerek kavram son dnemde eletirel dncenin yaa
d sre iinde lsz derecede karmak hale gelmitir. "Tarihsel bil
ginin mutlak bir nesnellii ve bilimsellii nermesi "nin, "artk ekincesiz
kabul edilemeyecei" kesindir.45 Buna karn, gerek kavramndan ve
onunla birlikte, tarihinin yanltmacadan kanma ve onu ortaya karma
grevinden vazgeilmi olduu kesinlikle sylenemez. Eitmli bir profes
yonel olarak tarihi, gemi gerekliin ulalabilir btn kaynaklar ze
rinde eletirel olarak almaya devam eder. Tarihsel aratrmada aklclk
ile akldlk arasndaki fark, soyut bir gerek kavramna ya da nesnellie
deil, "bir yorumlama topluluu, profesyonel llere sahip bir uygulama
disiplini olarak tarih dncesine" dayanr.46
Son dnem edebi, dilbilimsel ve tarihsel dncede gemiin gerekli
inden ka, modern uygarln yabanclatrmaclna ynelik derin bir
honutsuzluu yanstr. Bilim bu uygarlkta merkezi bir rol igal ettii iin,
modern bilimsel tarih gelenei de dahil olmak zere, btn bilimsel yak
lamlar saldrlarn hedefi haline geldi. Bu eletirinin siyasal sonular da
vard elbette. l 9. yzylda ve 20. yzyln ilk yarsnda Burckhardt, Ni
etzsche ve daha sonra Heidegger ile birlikte, Aydnlanma'nn hmanist
mirasnn sekinci, antidemokratik bir bak asndan reddi ile balam
olan hareket, 1945 'ten sonra Jean-Paul Sartre ve Frankfurt Okulu (The
odor Adorno ve Max Horkl1eimer) gibi dnrler tarafndan devam etti
rilmitir; genel olarak daha ok sol ile zdelemi konumdaki bu dnr
ler, Aydnlanma'nn insanolunu zgrletirici bir ara olarak akl ve bili
me olan inancn kabul etmeyip, tam tersine bunlar insanlar denetleme ve
ynlendirme aralar olarak gryorlard .47 Nasl ki Aydnlanma, insanlar
mitlerden ve yanlsamalardan kurtarmaya almsa, kendilerinin yaama
ve gereklie rasyonel yaklam olarak deerlendirdikleri Aydnlanma'nn
44 Roger Chortier, oge., s. 174.
45 Age.
"46 Zommito, "Are We Being Theoritico l Yet,

s.

804.

47 Bkz. Mox Horkheimer ve Theodor W. Adorno, Dialectic of Enlightenment, New

York, 1975.

13

14

eletirisi de insanolunu etik anlamszlktan zgrletirmenin peinde ko

uyordu. Bilimsel akl anszn bir canavara dnmt . Foucault ve Der
rida'nn zerinde birletikleri gibi, Sokrates'ten bu yana Batl felsefe gele
nei soyut akl merkeze yerletirerek egemenlik kalplarn merulatrm48
ve feminist bir bak asndan yazan Joan Scott'a gre, bu gelenek ayn za
manda ortak sylemin dilinde, ataerkil yetkeyi de kurumsallatrmt.49
Bu postmodern eletiri nemli geerli noktalar ieriyordu ve niter bir
tarih kavramnn akla uygun olmadn, tarihin yalnz srekliliin deil,
ayn zamanda kopularn da damgasn tadn kantlad. Eletirmenler,
hakl olarak profesyonel tarihsel bilimselliin baat syleminin temelini
oluturan ideolojik varsaymlar hedef alyorlar. Bunun yan sra, yine hak
l olarak, onun uzman yetkesiyle kamna konusundaki abartl iddialar
na da meydan okuyorlar. Bununla birlikte, herhangi bir rasyonel tarih
syleminin olanakll sorununu yadsdklar ve tarihsel gerek ile birlikte
tarihsel yanllk kavram sorununu sorguladklar zaman, pire iin yorga
n da yakma eilimi gsteriyorlar. Bylelikle her zaman kurgusal unsurlar
iermek zorunda olan tarihsel sylem ile ounlukla gereklii yorumla
mak peinde olan kurgu arasndaki akkan snr kaldrmakla kalmayp,
ayn zamanda drst bilim insanl ile propaganda arasndaki izgiyi de
yok etmi oluyorlar. Snrlarn bu ekilde bulanklatrlmas, tarihsel bir
olay olarak 2 . D nya Sava'ndaki kitle katliam zerine yaplan son tart
malarda zellikle bir sorun haline gelnitir. '-11 Tarihi su katlmam bir ya
ratc edebiyata indirgemenin elikileri, Hayden White'n, etik bir bak
asndan kitle katliamnn gerekliini yadsmamn kabul edilemez olmak
la birlikte, tarihsel bir anlatda bunun var olduunu nesnel olarak sapta
mann olanakszln kabul etmesinde apak kendini gsterir. 5 1
Postmodernist meydan okumann tarih dncesi v e yazm zerinde
nemli bir etkisi olmakla birlikte, bu etki eski kavramlar ve uygulamalarla
olan sreklilikleri tahrip etmeksizin gerekleti . Postmodernizm, snai b
ymeye, ykselen ekonomik beklentilere ve geleneksel orta snf kurallar
na ilikin eski kesin kabullerin sarsld, dnm halindeki bir toplumu
ve kltr yanstr. Bu durum, son yirmi yln tarihyazmna da yansm
tr. Tarihin konusu, toplumsal yaplardan ve srelerden, geni anlamda
gndelik yaam kltrne doru kaymtr. Bireylere, ama bu kez stn
..8 Bkz. Megi l l , Prophets of Extremity.
49 Bkz. Joan Scott, Gender and the Politics of History, New York, 1 988.
50 Bkz. Saul Friedl aender (ed.), Probing the Limits of Representation: Nazism and the
Final Solutian, Cambridge, Mass . , 1 992.
51 Hayden White, "H istorical Emplotment and the Problem of Truth," age., s . 37-53.

ve gl olanlara deil de, sradan insanlara yepyeni bir dikkat yneltildik

e, tarih yeniden insani bir ehreye brnd: Bir tarihiler ekol, makro
tarihsel ve makro-toplumsal sreler aratrmasn, kendilerinin mikro-ta
rih dedikleri, somut bireylerden oluan kk toplumsal birimler zerin
de younlaan almalarla ikame ettiler. Gndelik yaamn kltr ze
rindeki bu yeni vurgu, tarihi Clifford Geertz'in antropolojisi ile ok yakn
bir temasa soktu. "Max Weber'le birlikte, insann kendi rd anlam a
larna taklp kalm bir hayvan olduuna inanan" Geertz, "kltr bu a
lar olarak alr ve dolaysyla, onun zmlemesini de yasa peinde koan
deneysel bir bilim olarak deil, anlam araymdaki yorumlayc bir bilim
olarak grr. Bu bilim bir amlamadr (ve) . . . toplumsal ifadeleri yorum
lar; ( bu toplumsal ifadeler) yzeyde anlalmas zor, bilmece niteliinde
olgulardr" ve kltr aratrmacs da onlarn peindedir. Dolaysyla yeni
kltrel tarih, tpk klasik historisizmin "yorumbilgisi" ( hermeneutics) gi
bi, aklamayla deil "amlama" ile, yani metin olarak kulland toplum
sal ifadelerin anlamn yeniden kurma giriimiyle ilgilenir. 52
Yine de yeni tarihin yorumbilgisi, ll:lnke'ci ekol n yorum anlayn
dan farklyd . kincisi, yalnz farkl bir konuyu, yani byk siyasal kurum
lar erevesi iindeki nder kiilikleri ele almakla kalmyordu; ayn za
manda metinlerin, sadece filolojik zmleme araclyla yeniden kuru
labilecek ak bir anlam da ierdiini kabul ediyordu. !linke ve ekol,
aklayc bilimlerdeki konu ve yntemlerden farkllasa bile, yine de tari
hin somut bir bilim olduuna ilikin inancn koruyordu. Yeni kltrel
tarihe gre ise, devlet, kilise ve dnya pazar gibi merkezi kurumlar k
mt ve metinlerin anlam artk saydam olmayp, elikiler ve kopular
la damgalanm durumdayd.
Btn bunlar, nesnellik ve bilimsel yntem kavramlarna kar ynelti
len ve sonunda tarihsel ve kurgusal anlat arasndaki ayrm ortadan kald
ran postnodernist saldrlar destekledi. Ne var ki - benim bu kitapta ele
aldm- son yirmi yln tarihyazmnn incelenmesi daha ok, tarihilerin,
bir yandan bilimin sahip olduu yetkeye olan inanlarnda ok daha ihti52 Cl i fford Geertz, "Thick Description: Toward an l nterpretive Theory of Culture," The
lnterpretation of Cultures: Selected Essays, New York, 1 973, s . S; ayrca bkz. kltr
tanm iin, "Religion as a Cultural System" ba l k l makale, age., s . 89: "Ba l oldu

um k l tr kavram ne oklu gndergelere, ne de grebi ldiim kadaryla, a l l madk

bir mpheml ie sahiptir: Bu kavram, tarihsel olarak aktarlan, simgelerde c i s i m leen
bir anlamlar rntsne, i nsanlarn yaama i l i k i n tevars edi len b i l g i ve tutumlar
n i lettikleri, srdrdkleri ve gel i tirdikleri si mgesel bii m l erde ifade ed i len bir kav
ramlar sistemine i aret eder . "

IS

16

yatl duruma gelirken, dier yandan da, gerek olan ve hayal edilmemi
bir gemi stnde altklar kansn koruduklarn dndryor; her
ne kadar bu gerek gemie sadece tarihinin zihni araclyla ulalabilse
de, bu aba bir aratrma mantnn sonucu olan yntemleri ve yaklam
lar gerektirmektedir. Postmodern dnce profesyonel bilim insannn
yetkesini gittike artan llerde sorgulamaya giriirken, tarihsel alma
nn profesyonellemenin gittike younlaan basksn hissediyor olmas
ok artcdr. 20. yzyl sonlarnda, Tarih Atlyesi ( History Workshop)
hareketi53 tarafndan, niversiteler dnda ilgili yurttalara kendi kkleri
ni aratrmalar ars yaplm olmasna karlk, aslna baklrsa yeni kl
trel tarih neredeyse tmyle niversitelerde yrtld. Tarihsel alma
da bilimsel etik anlayna ynelik meydan okumann byk bir blm,
d disiplinlerden -tarihi yaratc edebiyata indirgemek isteyen edebiyat
kuramclar ve eletirmenlerinden- geldi . Daha da artc olan, bir za
manlar gazete ve dergilerde yazan bamsz entelektellerin alan olan
edebiyat eletirisinin, gittike artan llerde, akademik alann snrlar ii
ne hapsolmasyd. Her ne kadar felsefi dzeyde baz temel yeniden yne
limler var olsa da, bir mevki ve baarl bir kariyer sahibi olmak iin gerek
li referanslar ve ltler de dahil olmak zere, akademik kltr, 1 9 . yz
yln balarnda Alman niversitelerinde profesyonel tarihyazmnn bala
masndan gnmze dein arpc bir ekilde deimeden kald. Dolay
syla, bir yana braklmasna ynelik arlara karn, bilimsel etik uygula
mada varln korudu.
Anlaml bir tarihsel alma yaplmak isteniyorsa, bu, temel bir noktay
d. Tarih, renilen bir beceri olmay srdryordu. 1 970'lerin ve
1 980'lerin tarihileri, siyasal ve toplumsal davr::nlarn anlalmasnda
kltrn nemini antropologlardan rendiler. Bunun sonucund::, Fr::n
sz Devrimi ::ratrmalar yepyeni bir yn kazand. Georges Lefebvre54 ve
Albert Soboul'unSS Marksist zmlemesi ile 20. yzyl ortasnda Alfred
Cobban'n56 anti-Marksist zmlemesine yol gstermi snfsal ve eko
nomik etkenler zerindeki vurgu, 1 980'lerde ve 1 990'larn banda Fran-

53 History Workshop hareketi zerine, bkz. aada, s. 90-95.

54 Georges Lefebvre, The French Revolution, 2 c., New York, 1 970; oyrco Lefebvre,
The Coming of the French Revolution, Princeton, 1 989.

55 A lbert Soboul , The French Revolution 1 787- 1 799, Londra, 1 989; aynca Soboul, The
Parisian Sans Cufottes and the French Revolution, Westport, 1 979.
56 A lfred Cobban, The Social lnterpretation of the French Revolution, Cambridge,
1 968.

ois Furet,57 Lynn Hunt,58 William SewelJ59 ve Siman Schama'nn6D

yazlarnda kltr, dil, simgeler ve riteller zerine ok daha gl bir
vurguya yerini brakt . Ne var ki, n ihai olarak yeni kltr tarihileri de, tp
k geleneksel nclleri gibi, arivlere gitmek zorundayd. Daha nceki sos
yal bilim yaklamlarnn varsaymlarna kar son derece eletirel ol
malarna karn, yerel kltre ilikin yorumlayc yeniden canlandr
malarna bir temel yaratmak zere, ounlukla modern bilgisayar teknik
lerini kullanarak, grg! bulgulardan da yararlandlar.
1970'lerin ve 1 980'lerin almalar genellikle siyaset ve daha genel
toplumsal sreler pahasna, kltrn neminin altn izerlerken,
1 989'dan bu yana gelien olaylar, siyasetin ve toplumsal srelerin de ih
male gelmeyeceini ortaya koymu durumdadr. Yzylmzn byk
ktlklerinin ardndan, Bat uygarl111a herhangi bir zel stnlk ver
mek ya da tarihi niter bir sre olarak grmek konusunda modernizas
yon kuramnn peinden gitmek glemi olsa bile, bu kuramn betim
ledii glerin modern dnyada gerekten etkin olduklar da aktr. Hi
kukusuz modernizasyon kuram, modern dnyay, selim, iyi huylu bir
srecin sonucu, "tarihin sonu"61 olarak grmekte genellikle ar derecede
iyimserdir. Dahas, Sovyet imparatorluunun k, yalnzca siyasal,
ekonomik ya da kltrel zmlemeye bal kalmann elverisizliini or
taya koymuken , daha nceki milliyeti ve dinsel tutumlarn kalcl ve
bunlarn modern koullar altnda son yllardaki etnik atmalar ve dinsel
kktencilik patlamalar olarak tezahr ederek dnme uram olmas,
modernizasyon kuramnn snrlarn daha da ak bir biimde ortaya koy
mutur. Bu kuramn yerine hem kltrel, hem de kurumsal ynleri gz
nnde bulunduran geni bir tarihsel yaklam gerekmektedir. Geleneksel
bilimin ve geleneksel tarihyazmnn postmodern eletirisinin, tarihsel
dncede ve uygulamada nemli dzeltmeler yaptn da kabul et
meliyiz. Bu eletiri, tarihinin gereklii yeniden yakalamaya ynelik
kararlln ya da bir aratrma mant111a olan inancn tahrip etmemi,
ama her i kisinin de karmakl ortaya koymutur. Tarihyazmnn
57 Franois Furet, lnterpreting the French Revolution, Cambridge, 1 98 1 ; a yr ca Furet ve

Mana Ozouf (ed.), The Transformation of Political Culture, 3 c., Oxford, 1 989.
58 Ly nn Hunt, Politics, Culture, ancl Class in the French Revolution, Berkeley, 1 986.
59 William Sewell, Work and Revoltian in France, The Language of Labor from the
Old Regime ta 1 848, Cambridgc, 1 980
{/J S i man Schama, Citizens, Ncw York, 1 990.
61

Bkz. E . G . Fukuyama, 'Thc End ol l t istory?", The National lnterest 9 (Yaz 1 989), s.
3- 1 8; ayrca bkz. Fukuyama, Tht E 1 of History and the Last Man, New York, 1 992.

17

tarihinde grdmz, belki de, sregiden bir diyalogdur ve bu diyalog

hibir zaman nihai noktaya ulamamakla birlikte, bak asnm geni
lemesine katkda bulunmaktadr.
000

18

ykmz, tarihsel aratrmalarn 1 9 . yzylda profesyonellemesi ile

balyor. Tarihyazm bundan ok daha eskidir elbette. Btn kltrlerde
insanolu gemiiyle ilgilenmitir, ama bunu yaparken kullanlan yntem
ler birbirinden son derece farkl olmutur. Dolaysyla yazl tarih hem Bat
dnyasmda ( slam dnyas da dahil olmak zere) , hem de Dou Asya'da
nemli bir rol oynamtr, ama tarihin yazl olmayan biimlerinin, ant
larn, simgelerin ve halk geleneklerinin rol de daha nemsiz deildir.
Bat'da en azndan Herodot ve Thukydides, Dou'da da Ssu'ma
Chi'en'in (Sima Qian) a kadar erken bir dnemde, tarihi efsaneden
ayrmaya ve gemiteki olaylarn gereki bir betimlemesini yapmaya
ynelik bilinli bir aba gsterildi . Bununla birlikte tarihe, kesinlik asm
dan doabilimlerine benzer bir bilim stats verme iddias ortaya k
mad. Gemi gereklii sahih ve drst bir ekilde, ama bir yandan da es
tetik olarak k bir slupla yeniden ele geirmenin peinde koan edebi bir
tr olarak tarih yazm, klasik Bat ve Dou Asya antikalarndan grece
yakn dnemlere dein varln korudu . Ancak 1 9 . yzyldadr ki, tarih
kendisini profesyonel olarak eitilmi tarihiler tarafndan icra edilen bir
"bilim" olarak gren, profesyonellemi bir disipline dnt.
Kta Avrupa'smda, ayn zamanda Dou Asya dillerinde de, tarihi edebi
bir uradan ayrt etmek iin yaygn bir biimde kullanlan "tarih bilimi"
( Geschichtsvissenschaft) terimi karsda, ngilizce konuanlar belirgin bir
huzursuzluk duyarlar. Bu terim ngilizcede yaygn deildir; bu dilde bilim
szc, genellikle sistemli doabilimlerine ya da "sosyal bilimlcr"de
grlen sistemli yaklam ile soyutlama dknlnde olduu gibi ,
doabilimlerini rnek alan bir aratrma ve aklama mantna iaret eder.
Ktada konuulan dillerde, Wissenschaft (Almanca) , science (Franszca),
scienza ( talyanca), ciencia ( spanyolca) ya da nauk ( Rusa) szc, bir
bilim insanlar topluluu tarafindan kabul edilen aratrma yntemlerinin
klavuzluu altnda, beeri bilimler de dahil olmak zere, herhangi bir bil
gi alanna sistemli bir yaklama iaret eder.
Elinizdeki kitapta bu terimi modern tarih disiplinine gnderme yap
mak zere kullanacaz. B u anlamda tarih biliminin douu, tarihin ni
versitelerde retilen ve yaplan profesyonel bir disiplin olarak kurumsal
lamasyla rtyordu . nsani davrantaki irade, kastllk ve anlam un
surlar yznden, bu disiplin hibir zaman doabilimlerinin ya da zm-

!emeci sosyal bilimlerin kavramsal katlna sahip olmamtr; nk bu

unsurlar, pozitif bilimlerde bilginin yer ald soyutlama derecesini yadsr.
Bununla birlikte, sahip olduklar geerlilik asndan tpk dier disiplinler
deki gibi snanabilen sonular, bilim insanlar trafindan genel olarak pay
lalan bir bilimsel aratrma mantna bal kalmay gerektirir. Bu man
tk, ayrca, bilim insanndan, tm bilimsel sylemde olduu gibi, aklama
y ieren, tutarl bir anlat yaratmak zere, kaynaklar tarafindan verilen
ham verilerin tesine gemeyi de bekler. Tarihyazmnda, aklamann do
as, apak bir biimde, pozitif bilimlcrdekinden farkllar; nk yal111z
aratrmasnn nesnelerinin niyetini ve bireyselliini deil, tarihsel alma
larda aratrmacnn znelliinin, pozitif bilimlerdekinden daha byk ol
duu ak olan roln de hesaba katmak zorundadr. Thomas Kuhn, fi
zikte bile, bilimsel almay oluturan kavramlarn, yal111zca disiplinin iin
den gelen gelimelerin ve tartmalarn sonucu olmayp, bilimsel yaptn
iinde oluturulduu kltrn daha geni entelektel akmlarna da yakn
dan bal olduunu ileri srmtr."2 Bu dnce, bilimsel muhakeme
den znellik unsurlar111 belirgin bir biimde karmaya alan fizik gibi
bir disiplinde geerli ise, znelliin roln, bilimsel aratrmada kanl
maz bir unsur olarak tanyan tarihte haydi haydi geerlidir.
Yukardaki gr, bilim insannn ya da tarihinin eserinin, birincil ola
rak toplumsal etkenler asndan aklanabileceini ya da onun birincil
olarak ideolojik bir ilev olduunu ileri srmek anlamna gelmez. Ama bi
limin, zellikle de insani deerler ve niyetler ile ylesine yakndan balan
tl "tarih bilimi"nin, uyguland sosyokltrel ve siyasal ereve iinde
grlmesi gerekir. Tarihyazmnn yalnzca tarih disiplininin isel etkenle
rini gz nnde bulunduran bir tarihini yazmak olanakszdr. Bir dizi ta
rihsel olgunun, bu disiplinde, zerinde mutabakata varlm eletirel l
ler araclyla aklanabilecei akl alr bir eydir: Ne ki, bu olgular, olay
larn ve gelimenin daha geni bir balamna yerletirildiinde, ayn muta
bakata ok zor ulalabilir. Daha nce iaret ettiim gibi, bilim - ki bu ta
rih bilimini de ierir- bir disiplinin bir dizi soyutlanm isel dnce s
relerine asla indirgenemez; bHn tersine, bilimsel kurumlar erevesi
iinde alan ve gerekliin doas ile ilgili olarak, ok sayda adalary
la paylatklar varsaymlara salip olan canl insanlar eliyle yaplr. Bilim,
balangcndan beri aratrma ygulaalarn ve iletiim biimlerini payla
an bir bilim insanlar toplul urn varsaymtr. Bu nedenledir ki, tarih
yazm tarihini, bilimsel ara r. yapld toplumsal ve entelektel
ortamdan ve kurumbrdan kop. r . k o lanakszdr.
62 Thomas Kuhn, The Structur< ol S itntlic Revolution, 2 . bas . , Ch cago, 1 970.

19

Bu kitaptaki ksm, tarihin bilimsel bir disiplin olarak kurulmasn,

sosyal bilimlerin geleneksel bilim insanlna meydan okumas111 , son ola
rak da, postmodernist dnce tarafndan sosyal bilim yaklamlarnn
eletirisini ve bunun tarihinin almas zerindeki etkisini ele alacak.

211

E RKE N EVRE:
PRO F ESYON E L BR DS PL N
OLARAK TARHN DOGUU
21

BRNC B LM

BR TARHSE L ARATI RMACI LI K

MOD E L: KLAS K HSTORSZM

at dnyasnda, 1 9 . yzyln band:, bir yandan tarih aratrmasn

profesyonel bir disipline dntrrken genel olarak tarihsel aratrma,
yazma ve dnce yntemini farkllatran kkl bir deiim gerekleti.
O zamana dein, tarih yazmann iki baat gelenei olagelmiti: Birinin temel zellii eitimli ve antik, tekininki ise edebi olmas idi. Ancak ara sra, szgelimi 1 8 . yzyln byk ngiliz tarihileri olan Gibbon , Hume ve
Robertson 'n eserlerinde olduu gibi, baz tarih almalarnn bu iki gelenei birletirdii oluyordu. Alman niversitelerinde ortaya kan yeni tarih disiplini, tarihin eitimli ynn vurguluyor, ama ay111 zamanda, eitimi dar antikilikten zgrletiyordu; ayrca, en iyi uygulayclar, tarihin
edebi nitelii anlayn ortaya koyabiliyordu. Yeni tarih mesleinin belirli
kamusal ihtiyalara ve siyasal amalara hizmet ettiini unutmamak gerekir; bu nedenle, aratrma sonularnn, tarih bilincini kendi eliyle biim
lendirmeye alt ve tarihsel kimlii iin tarihilere gvenen bir kamuya
iletilmesi nem tayordu. Dolaysyla, nyarglardan ve deer yarglarndan zgr olmay gerektiren meslein bilimsel ethosu ile belirli bir toplumsal dzeni sorgulamakszn doru kabul eden meslein siyasal ilevi
arasnda daha batan itibaren bir gerilim olutu .
Bu gerilim, 1 9 . yzyl niversitesinin kendisi i in koyduu eitsel mis
yona da yansd . Bu niversitenin ilkrnei, Prusya'nn 1 806 ve l 807'de
Napolfon karsnda urad feci yenilgiyi izleyen reform anda, orta ve
yksek eitimde Wilhelm von Humboldt tarafindan yrtlen yeniden
rgtlenmenin bir paras olarak l 8 1 0'da kurulan Berlin niversitesi'ydi .
Kimi zaman "yukardan aaya devrim" olarak betimlenen bu reformlar,
Fransz Devri mi 'nin eski monarik, brokratik, askeri ve aristokratik yap-

23

24

snn byk blmn koruyan bir siyasal ereve iinde gerekletirdii

trden modern ekonomik, yasal ve toplumsal koullarn temellerini att
lar. Arlkl olarak niversite eitimli orta snftan istihdam edilen mlki
ye snfi, temsili kurumlarn ancak cemaat dzeyinde ilev grebildii bir
siyasal dzende merkezi bir rol oynad . H umboldt, bilgili ve sadk yurt
talardan oluan bir toplumun temelini oluturacak kapsaml bir entclek
ti.iel ve estetik eitim ( bu eitimin z Bildungl olarak isimlendirilecek
tir) salama amacyla Gymnasia ve niversiteyi slah etmek istiyordu . Re
formlarn demokratik olmas kesinlikle dnlmemiti. Hmanist ei
tim, arlkl olarak Latin ve zellikle de Grek klasiklerine ballyla, ei
timli Brgertum [ burjuvazi l ile genci nfi.s arasmdaki uurumu derinle
tirmekle kalmad, fakat ayn zamanda Fritz Ringer'in inli mandarinlerle
karlatrd daha yksek bir kamu hizmetlisi snfi da yaratt.2
Yeni niversite, bu Wissenschaft ve Bildung birleimine vcut verdi .
Eski rejimin, birincil ilevi retim olan niversitelerinin tersine, Bedin
niversitesi, retimin aratrma yoluyla verildii bir merkez olacakt .
Leopold Ranke, 1 8 25 'te Bedin niversitesi'ne bu niyetle davet edildi .
Frankfurt/Oder'deki Gymnasium )lL gen bir retmen olan Ranke, bel
gelerin eletirel bir gzle incelenmesi temelinde, Avrupa siyasetindeki
byk dnm yeniden canlandrmay amalad bir kitab henz ya
ymlamt : Uluslararas siyasette birincil bir etken olarak modern devlet
sistemlerinin douu ve 1 5 . yzyl sonlar ile 1 6. yzyl balarndaki tal
yan savalar srasnda byk gler arasnda oluan denge.3 Kitaba yap
lan yntembilimsel bir ekte,4 biraz da haksz bir biimde, talyan savala
rnn daha nce yazlm btn tarihlerini ( Guicciardini 'nin klasik eserle
ri de dahil olmak zere), kantlan eletirel bir gzle incelemek konusunBildung, kolaylkla tercme ed i lemeyecek v e Al man entelektel kltr erevesi

ii nde grlmesi gereken bir terimdir. Yayg n ol arak "kltr" ya da "eitim" ol arak
evri l i r, ama bu eviri ler bu teri m i akl amaya yetmez. Fritz R i nger b i r tanmlama
yapmaya alr: " renimin, sayg duyulan metinlerle kurulan yorumlayc etki le i m
arac l yla salanan kiisel baar ol arak grlmes i . " "Temel ol arak yorumlayc Bil
dung mode l i , Alman fi loloj i ve tarih b i l i m i almalarnda baat hermeneutic (yorum
l ayc} gelene i n yan sra Alman Geisteswissenschaften kavramn da esinledi . . . . Bil
dung un amac, doaya ya da topl umsal srece ynlendirici mdahaleden ok, k i i
sel v e takd i ri igrdr ( Weltanschauung) " Ri nger, Fields a f Knowledge: French
Academic Culture in Comparative Perspective, 1 890- 1 920, Cambridge, 1 992, s. 2 .
Fritz R i nger, The Decline of the German Mandarins: The German A cademic Com
munity, 1 890- 1 933, Cambridge, Mass., 1 969.
Geschichten der romanischen und germanischen Vlker von 1494 bis 1 5 1 4, Leipzig,
1 824, l ngil izces i : History of Latin and Teutonic Nations, Londra, 1 887.
Zur Kritik neurer Geschichtschreiber, ayn y l ayr olarak yaymlanmtr.
'

2
3
-4

da tmyle baarsz olmakla suluyor; birincil kaynaklara dayanmayan

her trl tarih yazma giriimini yadsyordu. Ranke'nin amac, tarihi pro
fesyonel olarak eitim grm tarihiler tarafndan icra edilen pozitif bir
bilime dntrmekti. Tezinin konusu olan Thukydides gibi, gemiin
drst bir yeniden canlandrl ile edebi zerafeti birletiren bir tarih ya
zmnn peindeydi . Yalnzca, hatta birincil olarak uzmanlar iin deil,
ama daha geni bir eitimli kamu kesimi iin de, tarihin uzmanlar tara
/111{1111 yazlmas gerekiyordu. Tarih hem bir bilimsel disiplin, hem de bir
kltr kayna olacakt .
Ranke'nin kat kurallara bal bir bilim olarak tarih kavram, btn
deer yarglarn ve metafizik speklasyonlar reddeden nesnel aratrma
ya ynelik ak talep ile fiilen Ranke'nin aratrmasn belirleyen rtk fel
sefi ve siyasi varsaymlar arasndaki gerilimle nitelenir. Ranke'ye gre, bi
limsel aratrma eletirel yntemle yakndan balantlyd . Filolojik eleti
rellik yntemleri konusunda don drst bir eitim alma, zorunlu bir
nkouldu . R.anke, tarihi adaylarnn ortaa belgelerinin eletirel bir
gzle incelenmesi konusunda eitildii seminerler balatt . Seminerin
kendisi btnyle yeni deildi. Johann Christoph (;atterer l 770'lcrde
Gttingen niversitesi'nde benzer bir ey balatmt, ama bunu tarihi
lerin eitiminin ayrlmaz bir parasna dntren Ranke oldu. 1 848'e
gelindiinde, artk Almanca konuulan btn niversiteler bu eitimi be
nimsemi durumdayd . Ranke'nin kat kurallara bal bilimsellik anlay,
deer yarglarndan kesinlikle kanmay ngryordu . Berlin' c davet
edilmesini salayan talyan savalar zerine ilk kitJ.bn111 nl sunu pa
ragrafinda belirttii zere, tarihi "gemii yarglamaktan" saknmak ve
kendisini "eylerin gerekten nasl olduunu gstermekle" snrlamak zo
nndayd. 5 Bununla birlikte, ayn zamanda olgularn tespitini tarihinin
eserinin temel devi olarak gren her trden pozitivizmi de yadsyordu.
Max Weber'e gre, 20. yzyln dnmnde kurallara bal bir tarihsel
yaklam, varoluun ahlaki anlamszlm ortaya koyuyordu; oysa Rrn
ke'ye gre, byle bir tarihsel yaklam bir anlam ve deerler dnyasn
yanstyordu . Bu balamda Ranke unlar yazmt : "Tarihi kendi bak
asndan gren filozof, sonsuzluu sadece ilerleme, gelime ve btncl
lk iinde ararken, tarih her bir varoluta sonsuz bir ey olduunu kabul
eder: Her koulda, her canlda ebedi, Tanr'dan gelen bir ey vardr."6
5

Kar. "Prefoce to the F i rst Edition of Histories of the Latin and Germanic Nations,"
Leopold von Ranke, The Theory ancl Practice of History iinde, Georg G. lggers ve
Konrad von Moltke (ed.), lndi ancpo l is, 1 973, s. 1 37.
"On the Character of H i storiccl Scicnce," age. ii nde, s. 38.

25

26

Bylelikle tarih, insani dnyann anlamna igrler kazandran bilim ola

rak, felsefenin yerini alm o luyordu.
Ranke'nin savunduu ekilde eylere "tarafSz" ( unpartheyisch)7 bak
ma tarz, btn deerlerin greliliini ve bu nedenle anlamszln gs
termekten ok uzakt ve aslnda toplumsal kurumlarn tarihsel geliim s
releri iinde ahlaki niteli kl erini ortaya koyuyordu . Hegel'in felsefi yakla
mn tarihsel bir yaklamla i kame etmesine karn, Ranke, mevcut siya
sal devletlerin tarihsel bymenin sonular olduklar srece, "ahlaki ener
j ileri,"8 "Tanrsal dnceleri"9 oluturduklar konusunda Hegel ile hem
fikirdi. Ranke byl elikle, yerleik siyasal ve toplumsal kurumlara devrimci
aralar ya da geni reformlarla yneltilen her trl meydan okumamn, ta
rihsel ruha ynelik bir tecavz olduunu ileri srerek, Edmnd B urke'n
kine yakn bir durua ulat. 111 Yalnzca "gerekten neler olmu olduunu
gstermenin" peinde koan gemie "tarafsz" yaklam, bylelikle asln
da Ranke'ye gre, Tanr'n istemi olduu gibi var olan dzeni ortaya
koyuyordu. Tpk Hegcl iin olduu gibi , Ranke'ye gre de modern dn
yann tarihi, gl bir monari ve aydn bir kamusal hizmetin himayesi al
tnda, yurtta zgrlnn ve zel mlkiyetin v:r olduu ve glendii
Restor:syon Prusya'snn siy:s:l ve toplumsal kurumlarnn gvenilirlii
ni, salamlm meydan: karm:kt:yd . Ranke'nin t:rih kavramnda dev
lerin merkezi konumu d: bundan ileri geliyordu. Ranke'nin :nlad an
bmfa yeni t:rih bilimini, ort:y: kt t:rihsel ve dinsel b:lam gz
nnde bulundurnakszm kavr:nak olanakszdr. Bylelikle, bir tarafta
kat bir nesnellik talebiyle bilimselliin profesyonellemesi, dier tarafta da
t:rihinin siyasal ve kltrel rol ilk bakta bir eliki gibi gzkse de, ke
sinlikle yle olmad ortaya kar.
Sonund: Ranke l 9. yzyln profesyonellemi tarih biliminin modeli
oldu . Ama 1 848'den nce, uluslararas dzey bir yana, Alman tarihyaz
mnda bile tipik deildi. Heeren, Scllosser, Gervinus ve siyasal nedenleri
ok daha ak bir biimde destekleyen ve eletirel filolojik yntemlerin ge
rekliliinin bilincinde olnnkla birlikte, bunlar bir feti haline getirmeyen
daha pek ok tarihinin y:zlarnda kltrel tarihin Aydnlanma gelenei
haJa son derece canlyd . Avrupa'da tarihe duyulan iddetli ilgi, ulusal ta7
8
9
10

Age. i i nde, s. 4 1 .
"The Great Powers," oge.,

s. 1 00.
"A D i alogue on Politics," oge., s. l 1 9 .
Bkz. Ranke, " ber die Verwandtschaft und den Unterschied der H i storie und der Po
l itik," Smtliche Werke, c. 24, 280-93.

rih kaynaklarn baskya hazrlayp yaymlamaya ynelik byk apl giri

imlerin balamasna neden oldu. Daha 1 8 . yzylda talya'da Muratori
byle bir alma olan Rerum italicarum scriptoresi.n ilk admn atmt .
Almanya'da Monumenta Germaniae Historica 1 820'lerde geni bir Al
man ortaa tarihi kaynaklar dizisi olarak balatld. Collection de docu
ments inedits sur l)histoire de France ile Chronicles and Memorials of Gre
at Britain and Ireland During the Middle A._qes, hansa ve Britanya Ada
lar iin benzer almalar idi . 1 82 1 'de Paris'te, kaynaklarn eletirel ince
lenmesi konusunda tarihiler ve arivciler yetitirmek zere Ecole des
Chartes kuruldu. Bu, grece dar bir eitimi dndrmekle birlikte,
Fransa, Byk Britanya ve Birleik Devletler' deki temel tarihyazm akm ,
Julcs Michelet, Thomas Babington Macaulay ve George Bancroft gibi
isimlerin artrd gibi, geni bir okur topluluu iin yazlyordu .
Tarihinin kamusal yaamdaki rol ile lldnde, Fransa'da tarihe
belki de Almanya'da olduundan daha byk deer veriliyordu. Bylelik
le franois Guizot, Jules Michelct, Louis Blanc, Alphonse de Lamartine,
Alcxis de Tocqueville, Hippolyte Taine ve Adolphe Thiers gibi isi mlerin
hepsi , fransz siyasi yaamnda Almanya'da ei olmayan bir yer igal etti
ler. Belki de bunun nedeni, Fransa'daki tarihsel almalarn daha az pro
fesyonellemi ve bu yzden de, genel eitimli kamuoyundan - tarihilerin
gitgide artacak ekilde niversitelerde yer aldklar ve zgl bilimsel talep
lere tabi tutulduklar Almanya'da olduundan- daha az kopuk olmasyd.
Almanya ve Fransa'daki farkl siyasal kltr, Guizot, Thierry, Blanc ve
Tocquevillc gibi fransz tarihilerin toplumsal meselelere ak oluunu
ksmen aklayabilir; oysa Almanya'da ok daha arlkl olarak siyasal ve
diplomatik tarihe odaklanma sz konusuydu .
1 848'den sonra Almanya'da ve 1 8 70'ten sonra ou Avrupa lkesin
de, Birleik Devletler ve Japonya'da - B yk Britanya ve Hollanda'da bi
raz daha sonralar- tarihsel aratrmalarda profesyonelleme yaand . Bu
srete genel olarak Alman modeli izlendi: B irleik Devletler' de, 1 872'de
Johns Hopkins niversitesi'ndc doktora program balatld; Fransa'da
ise, daha 1 868 'de, Paris'tc arat rma odakl Ecolc Pratique des Hautes
Etudcs kuruldu. Derslerin yerini seminerler almaya ya da hi deilse ders
lere seminerler eklenmeye baland. Bilimsel aratrmacln yeni yntem
lerini yayan dergiler kuruldu. Bu bal a m d a Historische Zeitschriftfo kurul
masn ( 1 8 59), Revue Historiqc ( 1 876 ), R ivista Storica Italiana ( 1 884 ) ,
English Historical Review ( 1 8 8 <) ) , 11 111cricn Historical Reviev ( 1 89 5 ) ve
dier lkelerdeki benzer dcrgi l ni kuruluu izledi . English Historical R.e
v iev 'u n ilk saysnn, Lord Al" t o ' " \ l a Tarih Okullar" zerine bir

27

28

makalesiyle balamas nemliydi. 1 1 1 8 84 'te kurulan American H istorical

Association "tarih biliminin babas"1 2 Ranke'yi ilk onursal yesi olarak ka
bul etti . Genel olarak Alman modeline dn, geni anlamda kltrel bir
tarihten daha dar anlamda siyasete odaklanm bir tarihe dn anlamna
geliyordu. Ranke'de gzlemlediimiz, pozitif bilimselliin deer yargla
rndan kanmas beklentisi ile tarihyazmnn fiilen siyasal ve toplumsal
deerlere ball arasnda oluan gerilim, yeni profesyonel tarihte de
kendini gsterdi. Aslna baklrsa, 1 9 . yzylda tarih biliminde grlen
muazzam ykseli, siyasal ve toplumsal ortam ile ok yakndan ilikiliydi .
Yalnz Almanya' da deil, Fransa'da da tarihsel aratrmalar devletin finan
se ettii niversiteler ve enstitlerde yiiri.itldi.i . Ve profesrlerin sahip ol
duu akademik zgrle karn, istihdam srecinde devletin de rol oy
namas, kurallara byk lde uyulmasn gvence altna alyordu. ;
Kabul etmek gerekir ki, egemen mutabakat, siyasal kltrlerin farkll
n yanstacak ekilde, Almanya ve Fransa'da farkllk gsteriyordu, ama
her iki mutabakat da konumunu salamlatrm orta snflarn , Br._qer
tum ya da burjuvazinin deerlerine derin bir biimde kk saln durum
dayd. Her iki lkede de, tarihyazm bilinli bir biimde, Ranke'nin tutu
culuundan farkllaan liberal konumlar benimsemiti . Fransa'da bu libe
ralizm kendisini zellikle 1 8 7 1 'den sonra cumhuriyeti gelenekle zde
letirdi. Bu gelenek ruhban kart ve laikti, ayrca krallk yanllarnn Ka
tolisizmi ile atma halindeydi . ' "' Almanya'da, 1 848 Devrimi 'nin yenilgi
sinin ardndan, tarihyazm yar otokratik Hohenzollern monarisi iinde,
liberal toplumsal ve ekonomik hedeflere ulamaya alt . Bylelikle Fran
sa' da Michelet ya da Lavisse'in, Almanya'da ise Sybcl ve Treitschke'nin ta
rihlerinde ok farkl bir ulusal gemi miti dodu. artc olan ey, pro
fesyonellemenin, ona elik eden bilimsel ethos ve bilimsel uygulamalarn
1 1 Lord Acton, "Germen Schools of History," English Historicol Review 1 ( 1 886), s. 7-42.
12 Herbert B. Adoms bu ifadeyi " New Methods of Study in History"de kul land : Johns
Hopk i n s U n i versity, Studies in History and Political Science il ( 1 884), s . 65; ayrca
bkz. Adams, " Leopold von Ranke," American Historical Association Papers, 1 1 1
( 1 888), 5 . 1 04-5.
1 3 Almanya' da tarihilerin istihda m zerine, bkz. Wolfgang Weber, Priester der Klio:
Historisch-sozialwissenschaftliche Studien zur Herkunft und Karriere deutscher His
toriker und zur Geschicte der Geschichtswissenschaft 1 800- 1 970, Frankfurt om Mo

i n, 1 984; kar l atrmal o l arak Christian Si mon, Staat und Gesellschaft in Frankre
icl und Deutschand 1 87 1 - 1 9 1 4: Situatian und Werk von Geschictsprofessoren an
den Univers itten Beriin, Mnchen, Paris, 2 c., Bern, 1 988.

l 4 Bkz. W i l l i am Keylor, Academy and Community: The Foundation of the French His
torical Profession, Cambridge, Mass ., 1 975.

geliimiyle birlikte, her yerde tarihyazmmn giderek artan dzeyde ide

olojiletirilmesine yol amasyd . Tarihiler arivlere, kendi milliyetilikle
rini ve snfsal kanlarn destekleyecek, dolaysyla onlara bilimsel bir yet
ke halesi salayacak kantlar bulmak amacyla giriyorlard .
Sonralar sk sk historisizm (Historismts) terimiyle zikredilen yeni ta
rihsel bak, s genelde entelektel bir gelime olarak selamland. Histori
sizm bir tarih kuram olmaktan te bir eydi. Bu, btncl bir yaam fel
sefesiydi; bilim, zellikle de beeri ya da kltrel bilimler kavram ile siya
sal ve toplumsal dzen kavramnn benzersiz bir bileimiydi. Ortega y
Gasset'nin ifadesiyle sylersek, " nsann doas yoktur; onun sahip oldu
u tek ey ( . . . ) tarihtir." 16 Ama yine sarslmaz bir biimde, tarihin, anla
m ortaya kardna, anlamn ise kendisini sadece tarihte aa vurduu
na da inanlyordu. Bu ekilde grldnde, tarih insani ilikileri aratr
mann tek yolu haline geliyordu . Bu nedenle Ernst Troeltsch ve Friedrich
Meinecke gibi tarihiler ve sosyal filozoflar, historisizm terimini hem 1 9 .
yzyl Alman akademik dnyasnda, hem de gl Brgertum dnyasn
daki egemen dnya grn tanmlamak iin kullandlar. Friedrich Me
inecke, 1 9 36 'da historisizmden, "insani eyleri anlamann en st noktas"
olarak sz ediyordu . 1 7 Kuramda bu yaklam, btn insani etkinlik alan
larn tarihsel aratrmaya aacakt .
Aslna baklrsa, bu yaklam tarihsel perspektifi bir yandan geniletir
ken, bir yandan da kstlyordu. Alnan tarih aratrmaclnn modern
biimini, Alman toplumunun sanayilemesinden ya da demokratikleme
sinden nce, 1 9 . yzyln ilk altm ylnda benimsediini ve ann
damgasm tadn aklda tutmak gerekiyor. Temel varsaymlar,
l 870'ten sonra da byk lde deimeksizin kald . Byk bir olaslk
la bunun nedeni vard: Alman tarih biliminin o dneme dein edi n
dii byk saygnlk, 1 848-49'un baarsz devriminin ardn dan Alman15 Bkz. Georg G. lggers, "Historicism: The H i story and the Meaning of the Term," Jo
umal of the History of ldeos 56 ( 1 995), s. 1 29-5 1 . "H istori sizm" teri m i nden kastl
olarak ka nyorum, nk ou kez el i k i l i anlaml arda kullanl yor. Ben, bu k itap
ta ele a l d mz 1 9 . yzyla ve 20. yzy l n i l k yarsna mensup Alman tari hi leri n i n
dnya gr lerini v e b i l i msel uygu lamalar n ok daha i y i yanstan "historizm" (His
torismus) teri mini tercih ederd i m . N e k i , 1 920'1erde ve 1 930'1arda Croce'n i n yazla
rnn evri l mesi ve mehur olmasyla birlikte, "hi storizm" teri mi ngil izceden gerek
anl amda s i l i n i p gitm i durumda. Croce, Al manca kul lanmla ok daha fazla rt
en, daha eski istorismo teri m i ne kart olarak s toricismo szcn k u l l anmt.

16 Ortega y Gasset, History as o System and Other Essays Toward a Philosohy of His
tory, New York, 1 94 1 , s. 2 1 7.
17 Friedrich Meinecke, Die Entstehung des Historismus, Werke il/, Mnih, 1 965, s. 4. l n
g i l i zcesi: Historism: The Rise of a New Historical Outlook, New York, 1 94 1 , s. 2 1 7.

29

30

va'daki zgl siyasal koullar ve Bismarck'n nderliinde gerekleen

birlemenin ardndan olanlar. Oysa, daha nce de grdmz gibi, Al
man tarih bilimi kalb baka yerlerde Almanya'dakinden farkl siyasal ve
entelektel koullar altndaki profesyonel aratrmalarn da modeli hali
ne geldi . D olaysyla, Almanya dndaki tarihiler Alman bilimsel uygu
lamalarnn nemli unsurlarn, bunlarla balantl temel felsefi ve siyasal
inanlar tmyle anlamakszn veya anlamay da istemeksizin, benimse
diler. Szgelimi, Ranke ou kez yanl anlalm, "olgulara sk sk
bal kalmak, vaaz vermemek, ahlak iin dmda tutmak, masallarla ss
lememek, fakat yaln tarihsel gerei anlatmak konusunda kararl" bir
pozitivist olarak tannmtr. 1 8
Historisizm kuram, Ranke'nin "her an Tanr'nn hemen yaknnda
olduu" dncesini izliyordu. ' '' Ne ki, aslma baklrsa geni bir Avrupal
bak asna sahip olan Ranke tarafndan bile, btn alar tarihi asn
dan eit derecede ilgin olarak deerlendirilmiyordu. Ranke dnya tarihi
ni yazmay arzulad, ama ona gre dnya tarihi, Cermen ve Latin halkla
rn, Orta ve Bat Avrupa'nn tarihiyle eanlaml idi . "Hindistan ve in," di
ye yazyordu, "uzun bir kronolojiye sahiptir," ama bu lkeler, kendisinin
anlad anlamda bir tarihe deil, en iyi ihtimalle sadece "doal bir tarihe"
sahipti_20 Ranke'den sonra, tarihilerin oda, kendisini gittike anan d
zeyde uluslar ve uluslarn siyasal yaamyla kstlayacak ekilde, daha da da
rald . Tarihiler kendilerini, yalnz devletin resmi belgelerini deil, fakat
ayn zamanda ounlukla gz ard ettikleri ynetsel, ekonomik ve toplum
sal nitelikte pek ok bilgi ieren arivlere girmek zorunda hissettiler. Ve ka
dn tarihilere 1 9 . yzyldan nce zaman zaman rastlansa da, kendilerine
yer olmayan bu meslekten artk neredeyse btnyle kopmulard .
Yzyln dnmne gelindiinde, Ernst Troeltsch bir "historisizm bu
nalm"ndan sz etti_21 Troeltsch, tarih aratrmalarnn btn deerlerin
greceliini gsterdiine ve varoluun anlamszln ortaya karm ol
duuna ilikin gittike yaygnlaan gr dile getirdi. Bylelikle, 1 . Dn
ya Sava'ndan sonraki Alman tartmalarnda gittike daha popler bir
1 8 Herbert Adams, "Leopold von Ranke," s. 1 04-5. Aynca bkz. Georg G . lggers, "The
lmage of Ranke in American and German H i storical Thaught," History and Theory
2 ( 1 962), s. 1 7-40; ayrca Novick, That Noble Dream.
19 Leopold von Ranke, "On Progress in H i story," The Theory and Practice of History,
s . 53.
20 Leopold von Ranke, "On the Character of Historical Science," age., s . 46.
21 Ernst Troeltsch, "Die Krisis des H i storismus," Die Neue Rundschou 33 ( 1 922), 1, s.
572-90; Der Historismus und seine Probleme, Gesammelte Schriften, Aalen, 1 96 1 ,
c . 4.

konu balna dnen "historisizmin bunalm"22 ncelikle entelektel

gelimelerin bir sonucu olarak grlmekteydi. Bu "bunalm" en iddetli
olarak Almanya'da hissedildi, nk burada 19. yzyl bann ve ortas
nn felsefi varsaymlar, ounlukla 2 0 . yzyln gereklikleriyle bada
maz nitelikteydi. Tehlikede olan yalnz Alman klasik kltrnn idealiz
minde kk salm bir dnya gr olarak historisizm deil, fakat ayn za
manda Alman Brgerttm1rnun btn kltr ile onun Bildtng idealiy
di . 19. yzylda ulusal ve toplumsal kimliin oluumunda ok merkezi bir
yere sahip olan tarih bilimi, kamusal yaama ilgisini giderek yitirdi. Buna
elik eden retim ve aratrmann gittike kurumsallamas ve uzmanla
ma ynndeki bask, 1 9 . yzyln byk siyasal tarihyazmn belirlemi
olan Wissenschaft ile /lli111(1 arasndaki yakn i likiyi giderek yok etti .

31

22 Bkz. Kari Heussi, Die Krisis des Hisforismus, Tbingen, 1 932 ve Kari Mannheim,
' H istorismus," Kurt H . Wolf {ed.), Wissensoziologie: A uswahl aus dem Werk i inde,
Neuwied, 1 970.

IK.NC B LM

KLASK HSTO RSZM N B U NA LIMI

32

arihsel almalarn 19. yzyl sonundaki ayrt edici zellii, derin bir
huzursuzluk duygusu oldu. Neredeyse tm Avrupa' da ve Birleik Devlet
ler' de ezamanl olarak, niversitelerdeki kurumsallam tarihyazmnn
dayand nyarglar eletirel bir gzle incelenmeye baland. Bu giriim
den, modern ada tarihsel almalarn nasl yrtlmesi gerektiine ili
kin tek bir kavram domad, ama tarihin konusunun geniletilmesi; top)umun, ekonominin ve kltrn rolne daha geni bir yer ayrlmas gerek
tiine ilikin yaygn bir kan ortaya kt. Dahas, olaylar ve byk kiilik
ler zerinde younlaan anlatsal ve arlkl olarak siyasal bir tarih ynn
deki tercihe itirazlar ykseldi ve tarihin grg) sosyal bilimlere daha yakn
dan balantl olmas gerektii ileri srld. Bununla birlikte, dnyann
drt bir yanndaki niversitelerde aratrld ve retildii ekliyle tarihe
kar bu eletirel tepki, daha eski tarihyazmnn iki temel varsaymn hi
bir noktada sorgulamad. B u iki varsaym unlard : ( 1 ) Tarih profesyonel
bir disiplin olmaldr; ( 2 ) Tarih kendisini bir bilim olarak dnmelidir.
Aslnda brakn bu varsaymlarn sorgulanmasn , tarihin izleini daha da
profesyonel ve daha da bilimsel yapmaya ynelik bir bask vard .
Almanya'da bu tartma, Kari Lamprecht'in ilk cildi 1 89 1 'de kan De
utsche Geschichte (Alman Tarihi) adl yaptnn evresinde oluan ekimey
le iddetlendi. 1 Lamprecht, geleneksel tarih aratrmaclnn iki temel il
kesini sorguluyordu: Devlete verilen merkezi rol ile kiiler ve olaylar ze
rine younlama. Lamprecht, doabilimlerinde bilimsel yntemin kendisi
ni yaltlm grnglerin betimlemesiyle kstlad an artk ok gerilerKari Lamprecht, Deutsche Geschichte, 1 2 c ., Berl i n, 1 89 1 - 1 909. Lamprecht
tartmas ve insan, bi l i m i nsan ve siyasal figur olarak Lamprecht zerine en iyi
eletirel inceleme, Roger Chickering, Kari Lamprecht: A German Academic L ife
1856- 1 9 15, Atlantic High lands, N . J ., 1 993, adl almadr.

de kaldn ileri srd. Tarih aratrmacl da ayn ekilde, betimlemeci

yntemi daha kapsaml bir yntemle ikame etmek zorundayd. Kltr,
toplumu ve siyaseti kucaklayan geni kapsam ve kolay okunmas sayesin
de, Dettsche Geschichte geni bir kamuoyundan son derece olumlu bir tep
ki grd. Ama ayn zamanda profesyonel tarihilerin ounun da iddetli
itirazyla karland . Bu tarihiler eletirilerini iki gerekeye dayandryorlar
d: Birincisi, bu yapt, alelacele ve stnkr yazlm olduu varsaymna
yol aacak, ama temel tezlerini ille de geersiz klacak nitelikte olmayan
pek ok hata ve dikkatsizlii ieriyordu. kincisi, Alman tarihinin antika
dan beri tarihsel gelimenin nceden saptanm yasalarn izlediini kant
lamak iin son derece speklatif bir kolektif psikoloji kavramnn kullanl
mas nedeniyle, yaptn temel tezleri de eletiriye akt . Yasa kavram,
Lamprecht'in bilim anlaynda da merkezi bir yere sahipti . nszlcrinde,
"tarih bilimin eski ynleri" (olgular, kaynaklarda yaplacak hummal bir
aratrma ile saptamak iin aba gsterirken, tarihsel davran aklamak
iin hibir "bilimsel" yntemden yararlanmamak) ile "yeni" ynlerini (bir
aratrma konusuna, tm dier bilimlerde olduu zere, kuramsal sorular
ve yntem bilimsel ilkelerle, bilinli yaklam) birbirinden ayryordu .2
Lamprecht'e gre, daha nceki bilimsel ya da akademik tarihsel aratrma
yaklam, tarihi tarafndan gzlemlenen grntlerin ardnda, tarihe tu
tarlln kazandran byk tarihsel glerin ya da "idea"larn ibanda ol
duu yolunda bir metafizik varsayma dayanyordu . "Yeni tarih bilimi," ta
rihi sistemli sosyal bilimlerle ayn sraya koymay amalyordu; bununla bir
likte, Lamprecht'in Dettsche Geschichte)dek kilit kavram olan Volkseele,
yani btn alar boyunca deimez kalan ulusal bir ruh, kklerini ciddi
sosyal bilimlerden ok, Alman romantik felsefesinden alyordu . Bu nokta,
tarih almalarnda sosyal bilim yaklamlarn aka desteklemi olan Max
Weber'in, Lamprecht'in Dettsche Geschichte'sini speklatif bir samalk
olarak grmesine ve Lamprecht'i, "iyi bir eyi, yani tarihsel almay daha
byk kavramsallatrmaya doru ynlendirme abasn yllarca iflah olma
yacak bir biimde bozmakla" slH;laasna neden olacakt.3
Lamprecht'e ynelik muhalefette siyasal drtler de nemli bir rol oy
nuyordu . Meslein balca sozciileri asmdan, 1 9 . yzylda Alman ni
versitelerinde gelitikleri bii k ari lscl almalar ve bunlarn dayand
2

Bkz. Kari Lamprecht, A ite und ncue Richtungen in der Geschichtswissenschaft,

Beri in, l 896.
Zikreden: Susan D. Schultz, " H i story us a Moral Force Against l ndividualism: Kari
Lamprecht and the Methodologicol Controversies in the Germon H uman Sciences,
doktora tezi, Chicago niversi f<' , 1 984, s. 282.

33

34

tarih ve bilim kavram, Bismarck'n nderliinde salanan Alman birlii

nin sonucu olarak ortaya km siyasal dzene ok yakndan balyd.4
Lamprecht tartmasmn patlak vermesinden henz birka yl nce, mes
lekte egemen grleri temsil eden D ietrich SchaferS ile, tarihin ekono
mik, toplumsal ve kltrel ynleri de ierecek ekilde geniletilmesini sa
vunan Eberhard Gothein6 arasmda sert bir tartma kmt. Schafcr'e g
re, tarih as111dan devlet merkezi nitelikteydi; Bismarck tarafndan yarat
lan Alnan devleti, ona gre, modern devletn ilkrneiydi . Devlet, olay
lar merkezine yerletirilmedike, tutarl bir tarihsel anlat mmkn de
ildi. Schafcr, devlete bir iktidar birikimi olarak bakt, bu nedenle de, si
yasetin belirleyici u nsuru olarak d siyaseti grd iin, siyaseti lke ii
toplumsal gler ve karlar asndan zmleme ynndeki her trl gi
riimi reddediyordu . Lamprecht her ey olabilirdi, ama asla bir devrimci
deildi . Kesinlikle ne mevcut monarik dzene, ne de Alman Reich'nn
kresel amalarna muhalifti. adalarnn birou gibi, onun arzusu da
yabanclam iileri milletle btnletirmek yoluyla Almanya 'y bir dn
ya gc dzeyine ykseltmek ve modernletirmekti. B ununla birlikte,
eletirmenlerin ileri srdne gre, Deutsche Geschichte ,nn, devletin
merkezi roln, dolaysyla Alman Reich'mn siyasal ve toplumsal dzeni
ni sorgulayan materyalist, hatta baz ynlerden Marksist? kavramlarla ya
kn bir ilgisi vard.
Lamprecht'in ve kltrel ve toplumsal tarihin neredeyse topyekln
reddi, kuku yok ki, genel anlamda Alman tarih mesleinin trdeliiyle
ok yakmdan ilgiliydi . Profesrlerin tek bir gizli olumsuz oyuyla reddedi
lebilecek uzun ve bktrc bir ikinci tez ( Habilitation) sunulmasn da ie
ren bu meslein istihdam mekanizmalar, siyasal ve ideoloj ik uyumsuzlar
iin niversitede bir yer edinmeyi gerek anlamda olanaksz klyordu . So
nu, Lamprecht'in bir tarihi olarak tek bama braklmasyla kalmayp,
toplumsal tarihi balatma giriimlerinin de ok uzun bir sreliine dondu
rulmas oldu.8 Toplumsal tarih konusunda nemli almalarn gerekle4
5
6
7

Siyasal ba lam zerine, bkz. Chickering, Kari Lamprecht.

Dietrich Schfer, "Das eigentliche Arbeitsgebiet der Geschichte," Aufstze, Vortr
ge und Reden iinde, c. 1, Jena, l 9 l 3, s. 264-90.
Eberhard Gathein, Die Aufgabe der Kulturgeschichte, Leipzig, l 889.
Lamprecht'e atfedi len materyal i zm zerine, bkz. Felix Rachfahl, "Deutsche Geschich
te vam wirtschaftlichen Standpunkt," Preusschlische Jahrbcher 83 (l 895), s . 48-96;
ayrca Gearg von Below, "Die neue historische Methede," Historische Zeitschrift 8 1
( 1 896), s . 265; onun b i r Marksist o l u p olmad sorusu zerine, bkz. age., s. 265-66.
Lamprecht tartmasnn arifesinde toplumsal tarihe ynelik i l g i zerine, bkz. Ger
hard Oestrei ch, "Die Fachhistarie und die Anfnge der sozialgeschichtlichen Forsc
hung in Deutschland," Historische Zei tschrift 208 ( l 969), s. 320-63 .

tirildii alanlar, ekonomi ve daha sonralar, l 920'1erde, sosyoloji gibi

komu tarihsel disiplinler oldu. Uzun vadede Lamprecht'in en byk et
kisi, ulusal siyasetle dorudan balantlara daha az sahip olan ve dolaysy
la toplumsal ve kltrel ynlerle ilgilenmeye daha ok eilim gsteren ye
rel ve blgesel tarihte ( Landesgeschichte) hissedildi.
Fransa ve Amerika' da tarihiler, tarihyazm ile sosyal bilimler arasmda
daha yakm bir iliki kurmaya daha ak olduklarn gsterdiler. Hi kuku
yok ki, bu lkelerdeki ok farkl siyasal ortam111 da bununla bir ilgisi var
d. Almanya'da toplumsal tarih savunmada kalmaya zorlanrken , Fran
sa'da, niversitelerde uyguland ekliyle geleneksel tarihsel aratrmaya
kar mcadelenin ncln sosyoloji yapt. 1 8 88'de Emile Durkheim,
" Cours de science sociale"de, (Sosyal bilim dersleri)9 zgl olanla ilgilen
dii ve dolaysyla, bilimsel prosedr ve dncenin zn oluturan, gr
g! olarak geerlilii kantlanabilecek genci ifadelere ulamay amalama
d iin, tarihin bir bilim olarak kabul edilmesine kar kyordu . Tarih,
en iyi ihtimalle, tarihin tersine pozitif bir bilime dnme gcne sahip
olan sosyoloji iin bilgi destei salayan yardmc bir bilim olabilirdi .
Durkheim'dan ok etkilenen iktisat Franois Simiand'a gre , o ekono
mik tarih, nicelikler ve modellerle ilemesi nedeniyle, tarihin sosyal bilimle uyum salayabilecek bir alt blmdr. Anlatsal tarihin geleneksel biimlerinde ise bunu yapmak mmkn deildir.
Almanya'da Lamprecht'e kar yrtlen kampanyada, demokratikle
me korkusu nemli bir rol oynamt; Birleik Devletler'de ise, kendileri
ni "lerici Tarihiler" i l olarak da adlandran ve 20. yzyl ba Amerika's
nn "ilerici a"nn hedefleriyle zdeletiren "Yeni Tarihiler" modern
bir demokratik toplum iin bir tarih yazmaya koyuldular. l 904'te Saint
Louis'de yaplan dnya fuarnda "tarih bilimi" zerine zel bir seksiyon
da, Avrupa'dan gelen tarihiler, zellikle de Kari Lamprecht ve J . B . Bury,
tarih aratrmalarnda disiplinler aras almalar ynndeki reform ihtiya
c konusunda, Frederick Jackson Turner, James H arvey Robinson ve Wo
odrow Wilson'a katldlar . '
9

Emile Durkheim, "Cours de science sociale, leon d'ouverture," Revue internationa

le de /'enseignement 1 5 ( 1 888), s. 23-48; ayrca bkz. Durkhei m , The Rules of Soci
ological Method, New York, 1 938.
1 0 Franois S i m i and, "Methode histori q ue et sci ences sociales," Revue de Synthese
Historique 6 ( 1 903), s . l -22.
1 1 Bkz. Ri chard Hofstadter, The Progressive Historians: Turner, Beard, Parrington,
New York, 1 968 ve Ernst Brei s ach, American Progressive History: An Experiment in
Modernization, Chicogo, 1 99 3 .
1 2 Bkz. Woodrow Wi lson, Frederick Jockson Turner, Wi l l iam M i l l igan Slaane, Jomes
Harvey Robi nson, J. B . Bury ve Kari Larnprecht'in tebliler sunduu "Tarih Bi l i mi"

35

36

Toplumsal tarih ve sosyal bilimler konusuna yepyeni bir ilgi domu

olmasna karn, tek bir paradigma ortaya kmad . leride greceimiz gi
bi, toplumsal tarihe ynelik yeni ilgi, ulusal izgiler dorultusunda farkl
lklar gstererek ve farkl ideoloj i k bak alarn yanstarak, eitli ynle
re yayld. Yine de, btn farkllklara karn, yeni ilgiler daha nceki bi
limsel ynelimlerle eitli temel varsaymlar da paylayordu. Daha nce
deinmi olduumuz gibi, sahip olduklar en nemli ortak zelliklerden
biri, onlarn da kendilerini profesyonel tarihiler olarak grmeleriydi. Ye
ni Tarihiler de akademik kurumlarda, tarih blmlerinde ya da enstit
l erinde alyorlard. Bu, bal olduklar kurumlarn onlardan, daha gele
neksel, daha ileri yataki neslekdalaryla ayn bilimsel gerekleri yerine ge
tirmelerini ve benzer akademik vasflara sahip olmalarn bekledikleri an
lamna geliyordu. Kendi tarihsel almalarn farkl bir biimde tasarlasa
lar da, tarihin, kat metodolojik ilkelere uygun olarak ileyen bilimsel bir
giriim olduu dncesini paylayorlard.
Yeni Tarihiler, bilimsel ve akademik tarih yazmnn, kaynaklarn ti
tiz bir eletirel i nceleme ve deerlendirmesini gerektirdii varsaymna en
az eski tarihiler kadar bal kaldlar. Tarihiler, aratrma tekniklerinde,
kendilerinden nceki tarihilerin aldklarna ok benzer bir eitim alrnaya da devam ettiler. Tarihinin ethosuna ilikin dnceleri pek ok yn
den deimeksizin kald ve tarihin akna ilikin de onlarla benzer varsa
ymlar paylatlar. Kendilerinden nceki ekol gibi, onlar da modern B at
uygarlnn kalitesine inanyorlard. Bundan baka, kendileri ak ilerle
me kuramlarn onaylasmlar ya da onaylamasmlar, tarihi yukarya doru
ilerleyen niter bir sre olarak gryorlard. Her ne kadar demokratik
deerleri savunsalar da, Frederick Jackson Turner gibi Yeni Tarihiler,
egemen emperyalizm ruhuyla uyumlu olarak, Beyaz adamm sorumlulu
u dncesini paylayor ve Siyahlar Amerikan demokrasisi kavramlar
nn dnda tutuyorlard.
Bunu izleyen drt blmde, 20. yzylda sosyal bilim tarihinin ilerledi
i drt farkl yn ele alacaz: Alman ekonomik ve toplumsal tarihi ile da
ha sonralar tarihsel sosyoloji gelenei; bata Birleik Devletler'de olmak
zere, sosyal bilim tarihi biimleri; Fransz A nnales ekol ve son olarak da,
2. Dnya Sava'ndan sonra Almanya'da toplumsal tarihin yeniden douu.
Bu tercih, kabul etmek gerekir ki, semecidir ve dnemin tarihyazmnn
ancak kk bir kesimini temsil eder. Bununla birlikte, seilen bu ynelim
ler 20. yzylda tarihsel dncenin nemli rneklerini yanstmaktadr.
seksiyonu iin: Congress of Art ond Sciences: Universal Exposition, St. Louis, 1 904,
c . 2, Bostan, 1 906. Max Weber, Ernst Troeltsch ve Adolf Harnack da St. Loui s'de
hazr bul undular ve baka seksiyonlarda tebliler sundular.

UNC B LM

A LMANY A'DA E KONOM K VE

TOPLU MSAL TARH LE TARHSE L
SOSYOLOJNN BALANGICI

S anayilcmcnin yaratt sorunlar tarihsel olarak e l e almak ynndeki

ilk giriimlerden biri, Almanya'da, en nemli temsilcisi Gustav von
Schmoller olan "Yeni Ulusal Ekonomi Tarih Ekol" ad verilen grup ta
rafndan gerekletirildi . Bu ekol ekonominin, klasik ngiliz ve sko siya
sal ekonomisi ile Viyanal ekonomik kuramc Menger tarafndan ileri s
rld gibi kesin, evrensel olarak geerli, matematik olarak formle edi
lebilir yasalarla belirlenmediini, ancak bir halk ya da ulusun ( Volk) deer
leri ve kurumlar erevesi iinde tarihsel olarak anlalabileceini kararl
bir biimde i leri srmesiyle, klasik historisizm geleneine sk skya bal
kalmaktayd . Schmoller ekol, klasik Alman historisizminin iki temel var
saymn daha paylayordu: Devletin merkezi rol ve tarihsel aratrmann
ariv kaynaklaryla yrtlmesindeki srar. Kendisini H ohenzollern mo
narisi ve Bismarck'n Alman birlii sreci i inde yaratm olduu siyasal
dzenle zdeletiriyor, bununla birlikte, bata iilerin Alman ulus-dev
letiyle btnletirilmesi konusunda olmak zere, reform olana ve gere
ini ne sryordu. Sanayi iilerinin yaam koullarna ilikin ilk byk
grg! almalarn yan sra, ortaada zanaatkarlarn konumu ve klt
rne i likin aratrmalar da bu ekolden geldi. Lamprecht 1 8 80'lerde, bu
ekolden bamsz olarak, fakat om n temel yntem ve varsaymlarn pay
laarak, bir blgenin yaplarnn ve zihniyetl erinin yeniden oluturulmas
abasna giriti ve ortaa son l a r n d a Mose l l e Vadisi'nin ekonomik tarihi
ni yazd .! Lamprecht'in ya p t ; l laln "maddi kltr" olarak adKari Lamprecht, Deutsches Wirtsclc ft,fl>11 im M itte/o/ter: Untersuchungen ber

37

38

!andrmas da anlamlyd. Toplumsal, siyasal ve ekonomik kaynaklarn dik

katli bir incelemesine dayanan bu yapt, ekonomik ve toplumsal tarih a
sndan, ihtilafl karakteri ve geni kapsamyla zamannda daha ok dikkat
eken, ama bilimsel temeli o kadar salam olmayan Dettsche Geschich
te )d cn ok daha nemli ve kalcyd.
Schmoller ekolnn grg! almalarnda eksik olan, aratrmalarnn
dayand kuramsal ve yntembilimsel varsaymlarn derinlemesine gz
<ine alnmamasyd. Tarihsel bir anlatnn kendi aklamasn ierdiini
kabul ederek, kavramsallatrmalara yer vermeyen bu alma tarz, saylar
giderek artan toplumsal tarihileri tatmin etmekten uzaklayordu. Yzy
l sonuna gelindiinde, aralarnda en nde gelenleri Wilhelm Dilthey,
Willelm Windelband ve Heinrich Rickert olan birok nemli Yeni-Kant
dnr, doabilimlerine kart bir konuma yerletirdikleri beeri ya da
kltrel bilimler (Geistesvissenschaften, Ktltmvissenschrften) iin daha
ak bir yntembilim gelitirmek zerine kafa yormaya haladlar.2 Her i ki
bilim asndan da, eer bilim statsne sahip olduklarn iddia etmek isti
yorlarsa, yntembilimlcrin daha ak bir kavramsallatrmaya kavumas
gerekiyordu. Ne ki , doabilimlerinin amac, cansz doanm yasalara uy
gun, kendini tekrarlayan rntsn soyut terimlerle "aklayan", "no
mothetic" ya da genelleyici formlasyonlara ulamak iken; beeri ya da kl
trel bilimler, somut kltrel, toplumsal ve tarihsel ortamlarda insani ey
lemlerin amacm yakalamann ve "anlamann" arac olarak " idiolJraphic"
( bireyselletirici) yntemler uyguluyordu. Tarih aratrmalar gibi beeri ya
da kltrel bilimlerin, tekil grnglerden yola karak, daha geni top
lumsal ve tarihsel balamlara nasl ilerleyecei sorunu haL1 olduu gibi du
ruyordu . Bu noktada D ilthey, Windelband ve Rickert, yzyln daha n
ceki blmnde Ranke ve Droysen'in sunduklar reetelerin tesinde ye
ni hibir ilke getirmediler: nerilen, kiinin kendi aratrmasnn konusu
na gmlmesiydi ve bu, Ranke'nin Einfhlung" (empati ) olarak adlan
drd, Dilthey'in ise "'Erlebnis" ( deneyim) olarak betimledii bir sreti .
Beeri bilimlerin bile daha kesin yntemlere ihtiya duyduunu ileri
sren bir dizi dnr, historisist bilim kavraymn odak noktasn olu
turan bu sezgisel yaklama meydan okudu . Daha nce grdmz gi
bi, Lanprecht, her ne kadar kendi almasnda bunu gerekletirmeyi
baaramasa bil e , tarihin kat kurallara bal zmleme kategorileri uygudie Entwicklung der materiellen Kultur des platten Landes auf Grund der Quellen zu
nchst des Mosellandes, 3 c., Leipzig, 1 885-86.

Dilthey zerine, bkz. en yeni alma, Jacob Owensby, Dilthey and the Narrative of
History, lthoca, 1 994.

lamas gerektiini dnmt . Dala 1 884't e , Viyaal iktisat Cari

Menger, polemik yaratan Die Irrtii111:r rlcs 1 listorisms in der dettschen
Nationalokonomie (Alman Ulusal Ekonomisinde H istorisizmin Yanlgla
r ) adl yaptnda, Schmoller ile Siyasal Ekonomi Tarih Ekol'n, bulgu
larn betimleyici sunuluuna ballklar sonucu, bilimsel bir yaklam a
sndan zorunlu olan ak kavramlar formle etmekten kanmakla sula
mt . Prusya ipek sanayii ile Prusya ynetimi zerine aratrmalarnda
Schmoller ekoln uygulayan Otta H intze ile sosyolojiye ynelmeden
nce almalarna hukuku ve ekonomist olarak balayan Max Weber,
grg] almalara Schmoller ekolnn yoksun olduu kavramsal kesin
lii getirmeye altlar. 1 897'deki Lamprecht tartmasnda Otto Hint
ze, Historische Zeitschriftle yazd nemli bir makaleyle uzlatrc bir ta
vr ald .3 Lamprecht'in Dettsche Geschichteinin eletirmenleri, Wilhelm
Windelband'n beeri bilimlerin bireyselletirici kavramlar ile doabilim
lcrinin genelleyici kavramlar arasndaki ayrm na sk sk gnderme yapar
ken, Hintze tarihin hem bireysel, hem de kolektif grnglerle ilgilendi
inin ve bu i kincilerin anlalabilmesinin soyut, zmleyici kavramlar
gerektirdiinin altn iziyordu . Max Weber de l 904'te yazd nemli
bir makalesinde,4 Ulusal Ekonomi Tarih Ekol'nnn temsilcileri olan
Knies, Roscher ve Schmoller'i , Menger'in onlara ynelik eletirisine son
derece benzer bir zeminde, aratrmalarna klavuzluk edecek aka ta
nmlanm bir kavramlar dizisi olmakszn sadece betimleyici ynde al
malar nedeniyle eletirdi. Bununla birlikte, Hintze ve Weber, her toplu
mun, onun benzersiz niteliini kavramak iin anlalmas gereken bir di
zi davran ve deerler tarafndan bir arada tutulduu konusunda, klasik
historisizm ile ayn grteydi. Bundan dolay Weber, "verstehende Sozi
ologie," yani aratrd toplumu ve kltr "anlamay" amalayan bir
sosyoloji ars yapt. Ama Weber anlamay, ncelikle sezgisel bir empa
ti edimi ya da dolaysz deneyim olarak gren Rarke, Droysen ve Dilthcy
ile ayn ekilde deil, son derece aklc bir sre olarak gryordu . "An
lama" ( Verstehen ) hibir ekilde nedensel "aklamay" ( Erkliirmg) ya da
zmlemeyi dlamyordu.
Hem Wcber'e, hem de Hintze'ye gre, sosyoloji ile tarih arasndaki
fark klasik historisizmin kabul ettii kadar byk deildi. Fransa ve Arne3
4

Otta H i ntze, " ber individua l i stische und kollektivistische Geschichtsauffassung,"

Historische Zeitschrift 78 ( 1 897), s. 60-67.
Max Weber, "Roscher und Knies und d i e logischen Probleme der hi storischen Noti
onalkonomie," Gesammelte Aufstze zur Wissenschaftslehre i i nde, Tbingen,
1 968, s . 1 - 1 45.

39

40

rika' daki balang dnemlerinde sosyoloji, ounlu kl a tarih-d ( ahisto

rical) tipolojilerle alrken, tarih, soyutlamalar en az dzeyde tutan bir
anlatsal sylem biimini tercih ediyordu. Hintze ve Weber sosyolojiye,
Durkheim'dan ok daha tarihsel olarak bakyorlard, ama ayn zamanda
tarihe de, tarihilerin byk ounluundan ok daha sosyoloji k bir yak
lam getiriyorlard. H intze, tarihsel kategoriler olarak feodalizm ve kapi
talizm zerine l 9 2 0'lerde yazd ok nemli yazlarda,s bilimsel dn
cenin nkoulu olarak grd soyut kavramlar formle etmeye giriti,
ardndan da bunlar somut bir tarihsel ierikle doldurmaya balad. Yal
nz Ranke'yi deil, ayn zamanda Schmoller gibi tarihsel ekonomicileri de
ieren Alnan tarih ekoli.inden ok daha kopuk olan Hintze, Alman gele
neinin sevgili kavram olan, devletin "ahlaki" ya da "ruhsal" bir varlk
oluturduu grn reddetti. Bunun yerine, devleti, zel bir ikin pa
ye hakk bulunmayan, pek ok kurumdan ( Anstalt) yalnzca biri olarak,
grg! terimlerle tanmlad. Max Weber de devletin putlatrlmasna
benzer ekilde kar kt ve "deerlerden zgrlemi" bir bilim zerin
de srar etti. Sosyal bilim, bir toplumun deer varsaymlarn ve uygula
malarn bilimsel olarak zmleyebilirdi, ama bu deerlerin geerliliini
saptamas olanakszd .
Weber'e gre, sosyal bilimcinin sorduu sorularn sahip olduu deer
leri yanstt dorudur; ne var ki, fiili aratrma ve bulgularnda nesnellik
ve yanszlk iin aba gstermesi gerekir. fakat bilimin yalnz yanszlkla
deil, ayn zamanda nedensel aklamayla da ilgisi vardr. Yeni-Kant ge
lenekte, Weber, nedenselliin nesnel gereklik iinde bulunduunu yad
syarak, onu daha ok bilimsel dnce kategorilerinde aramaktan yana
dr. Bu anlamda, bilimsel aratrmann hayati unsuru, ynteminde gizldir.
Her bilim belirli bir kltre kk salm olmakla birlikte, yntemleri, tekil
bir toplumun ya da kltrn snrlamalarn akn bir geerlilik ve nesnel
lik derecesine sahiptir. Dolaysyla u gzlemi yapar:
Sosyal bilimlerde yntemsel olarak don olan ve doruluunu koruyan bir
kantn amacna ulam saylmas iin, bir inli tarafndan bile doru kabul
edilmesi gerekir; ama te yandan ayn inlinin bizim ahlaki zorunluluk kav
ramlarmza kar tmyle sar kalmas mmkndr.

Otto H i ntze, "Wesen und Verbreitung des Feudolismus; Staat und Verfassung iin
de, Gtt i ngen, 1 962, s . 84- l 1 9; "Der moderne Kapital i smus a l s h i storisches lndivi du
um," Soziologie und Geschichte ii nde, Gttingen, 1 964, s . 374-426. Lamprecht e
kimesine katkda bulunduu kapitalizm zerine makalesi i le tarihe bireysel ve kolek
tif yaklamlar zerine makalesi n i n bi rer vers iyonu, makalelerinden oluan ngi l i zce
bir derlemeye dah i l edi l m i tir: The Historical Essays of Otto Hintze, Oxford, 1 975.
Max Weber, "Die 'Objekti v i tt' soz i a l w i ssenschaft l i cher und sozi a l po l i t i scher Er-

Weber, Hegel'in ya da Marx'n ari l akk lir opla doru iler

leyen bir sre olduu grn redde csic br , li\ deilse brani
ve Grek antikandan beri B at dnyas arilinin, g.eri evrilemez bir
"entelektelleme" ve "aklclama" srecinin dang.asn tadna ina
nr. Dolaysyla, Condorcet, Hegel ya da Marx'n tarihin baarya doru
i lerlediine veya R.mke ve Droysen'in insann iinde aklc bir ekilde ya
ayabilecei bir dzeni ortaya karacana ilikin iyimser inanlar yadsn
sa bile, tarihte sreklilik ve tutarllk olduuna ilikin historisist i nantan
kopmann, aslnda kesi nlikle bir kopu olmad anlalr. Bylelikle We
ber, ktmserliine ve kukuculuuna karn, 1 9 . yzyl tarihini, ya da en
azndan Bat tarihini belirleyen tutarllk konusundaki kilit kavramlar sr
drr. Her ne kadar, onun iin bilim ve sosyal bilim felsefi ya da ahlaki
sorular soramasa da, bilimsel ve sosyal bilimsel aratrmann, kltrlers
ti.i geerlilie sahip bir mant izleyen "nesnel " karakterine inanmaya
devam eder.

41

kenntnis," Gesammelte Aufstze zur Wissenschaftslehre ii nde, s . 1 55. 'Objecti

vity' in Soc i a l Sci ence and Soc i a l Po l i cy olarak evirisi, Max Weber on the Metho
dology of the Social Sciences i i nde, ev. ve yay. haz. Edward Shils ve Henry A .
F i nch, Gl encoe, 1 949, s . 5 8 .

D RD NC B LM

AME R KAN TOPLUMSAL

TAR H G E LE N E KLER

42

arx ve Weber klasik Alman historisizminin idealist varsaymlar ile

bunlarn tarih aratrmalar ve sosyal bilimler asndan sonularna kar
karlarken, sosyal bilimlerin tarihsel olarak ilerlemesi gerektiine ve tari
hin, kopukluklara karn, yksek bir tutarllk derecesine sahip kesintisiz
bir sre olduuna ilikin historisist inanc korudular. ngilizce konuulan
dnyada da tarihin ve toplumun evrimci kavran pek ok dnceye ege
men oldu. Ama buralardaki tarh aratrmalar, kta Avrupas lkelerinin
kinden farkl bir toplumsal dzeni yanstan entelektel gelenekleri dile ge
tiriyordu. ngiltere ve Birleik Devletler'deki yksek sanayileme dzeyi
ne karlk, en azndan kamu kesiminde, brokratikleme kta Avrupasna
gre ok daha az gelimiti. sko ahlak felsefecilerinden bu yana "sivil
toplum" olarak adlandrlan ey , ngiliz ve Amerikan dncesinde dev
letten, Hegel'in ya da Ranke'nin toplumsal bnye kavramlarnda oldu
undan ok daha bamszd. Bu aklk, ngiliz ve Amerikan tarihileri i le
sosyal bilimcilerinin olaylar iin geni lekli aklamalar peinde komak
konusunda, Fransa ve Almanya'daki meslekdalarna gre ok daha istek
siz olularnda da kendini gsteriyordu.
Grdmz gibi, Fransa'da ve Almanya'da ( Lamprecht rneinde)
olduu gibi, Amerika'da da, yzyl dnm civarnda yaanan yntem
tartmas, niversitelerdeki geleneksel tarih biliminin artk modern, de
mokratik, sanayilemi bir toplumun bilimsel ve toplumsal gereksinimle
riyle rtmediini varsayyordu. Tartmann taraflar, 1 870'ten sonra
Amerikan niversitelerinde de siyasete odaklanm tarih aratrmalarnn
Bkz. Adam Ferguson, Essay on the History of Civil Society, Edi nburgh, 1 767.

daha geni tabanl bir toplum tarihine dogr grn k l csi gerekri,i so
nucuna vardlar. Almanya'da, 1 9 . yiizyl ort .s da Wllcl Riehl ile ba
layarak, byk lde tarih mesleinin d mb, yncl tarih derneklerinde
yaplan etnografya ynelimli Kultn;qcschic/Jte sradan insanlarn gndelik
yaam ile adetleri zerinde odakland . Ne var ki, Birleik Devletler'deki
"Yeni Tarih," yzeysel benzerliklerine karn, Riehl'in ban ektii tr
den kltr tarihinden temelden farklyd. Riehl hemen hemen hibir top
lumsal atmann bulunmad, idealize edilmi modernite ncesi tarm
toplumuna nostaljik bir bak yneltirken, "Yeni Tarih" moderniteyi ve
onun yan sra demokratik bir toplumsal dzeni desteklemekteydi . Daha
eski Amerikan "Bilimsel Ekol", Alman bilimselliine olan hayranl
iinde, Anglosakson Amerika'nn gemiinin Cermen kkenlerini ararken,
Yeni Tarihiler modernite ncesi Avrupa'daki gemilerinden kopuun al
tn izdiler. Onlara gre Amerika hem Bat'daki krsal "snr"n, hem de
Dou'nun canl kentlerinin niteliini belirleyen gmenlerin lkesiydi .
Artk dar bir siyasal tarih yeterli olamazd . Yeni Tarihiler'in ilgilendii bi
limler, bata ekonomi ve sosyoloji, ama ayn zamanda psikoloji de gelmek
zere, modern toplumu ele alan bilimlerdi . Eski tarihyazm asndan ok
nem li olan Amerikan mutabakatna duyulan inan, ulusal bir topluluk
olma duygusuna katkda bulunan unsurlar yadsmakszn, Amerikan hal
kn blen ayrmlarn daha ok farknda olan yeni bir bak asna brak
mt yerini artk.
Yeni Tarih'i ortak bir paydaya indirgemek zordur. Charles Beard eko
nomik ve toplumsal atmalar Amerikan tarihindeki belirleyici etkenler
olarak gryordu. James H . Robinson, Vernon Parrinton ve Cari Becker
dncelerin, Perry Miller ise dinin rolnn altn iziyorlard. Dnsel
olarak derinletirilmemi anlat artk yeterli deildi. Bir yandan Turner,
l 893'te American Historical Association'a sunduu "The Significance of
the Frontier in American History" (Amerikan Tarihinde Snrn nemi)
balkl bildiride,2 Beard de Economic Interpretation of A merican Consti
tution (Amerikan Anayasas'nn Ekonomik Yorumu) ( 1 9 1 3 ) adl yaptn
da, bilinli bir ekilde kuramsal bir ereveyi varsayan tarihsel sorunlar ele
aldlar. te yandan, Yeni Tarihiler eitli sosyal bilimlerin unsurlarn se
meci bir tarzda dn alsalar da, tarihi Fransa'da Durkheim ve Simiand
ile Almanya' da Marx, L:.mprecht ve M:.x Weber gibi sistemli bir sosy:.l bi
lime dntrmeyi istemiyorlard. Sosyal bilimlerle olan ilikileri, tpk

F rederick Jackson Turner, "The Significance of the Frontier in American H i story," ye

ni bas m T urner, The Frontier in American History i i nde, New York , 1 920, s. l -38.

43

44

Fransa'daki Hemi Berr ya da B elika'daki Henri Pirenne'de3 olduu gibi ,

gevek ve eklektik nitelikteydi. Yeni Tarihiler toplumun demokratik bir
hedefe doru evrildii konusunda iyimserlikle doluydu, fakat onlar, Berr
ve Pirenne ile birlikte, geri dndrlemez ilerlemenin yasalarn kefetme
nin peinde komuyorlard.
2. Dnya Sava'ndan sonraki ilk yirmi yl iinde, Yeni Tarihiler'in,
kendilerine verdii adla " lerlemeci Tarihiler"in, hem siyasal, hem de bi
limsel varsaymlar sorgulanmaya balad . Souk Sava'ta Amerikal tarihi
ler tarafndan yeni bir ulusal mutabakat kefedildi Amerika onlara, Avru
pa'nn tersine - Sava'n ciddi atmalar istisna edilirse- ideolojik bln
melerden uzak, gerek anlamda snfsz bir topluluk gibi grnyordu .
Onlara gre, kleliin kaldrlmas yanllar ( abotionalist) ile radikal kart
lar topluma ideolojik mcadeleyi sokmam olsayd, Sava da nlenebi
lirdi . Geni bir kapitalist pazar ekonomisinin snf atmasnn nihai unsur
larn ortadan kaldrm olduuna inanyorlard . l 960'ta Danicl Beli "ide
olojinin sonu"nu ilan etti.S Souk Sava'n o ilk yllarnda, Amerikan tarihi
ve Amerikan toplumu "zgr dnya" iin giderek bir model olarak kabul
edilmeye baland . Onlarn gznde, snai verimlilii gerekletirmi ve t
ketici kitle pazarn yaratm olan bir toplum, modern dnyann gereklik
lerine uygun bir tarih ve sosyal bilim gerektiriyordu . Bunun iin bilgisayar
tam zamannda ortaya kt . Yalnz Amerika'da deil, ngiltere, Fransa, s
kandinavya ve baka yerlerde de, hatta sosyalist lkelerde bile, nicel yn
temler gittike artan ekilde tarihsel aratrmalara girmeye balad . Nicelle
tirme, sosyal bilimlerin bilimsel disiplin olma iddialarn glendirdi .
Gelgelelim, nicel yntemlerin toplumsal bilimlere uygulanmas, kendi
bana sistemli, zmleyici bir sosyal bilime iaret etmez. Nicelletirme,
ounlukla yalnzca istatistik kantlarla ilgili tartmalar desteklemekte
kullanlan bir yardmcdan baka bir ey deildir. Gelien bilgisayar tekno
lojisi sayesinde, nicel aratrmalar l 9 50'lerde Birleik Devletler'de, ama
ayn zamanda baka yerlerde de, birok aratrma alannda oalmaya ba
lad . Siyasal tarihte, semen davranlar toplumsal deikenlerle bant
landrlmaya baland. Tarihsel nfusbilim, kendisini nicel bir disiplin ola
rak, zellikle Fransa ve ngiltere'de kabul ettirdi. Birleik Devletler'de
toplumsal hareketlilik, l 790'dan itibaren her on ylda bir yap lm resmi
3
4
5

Bryce Lyon, Henri Pirenne. A Biographical and /ntellectual Study, Gent, 1 974.
John H i gham, " Beyond Consensus: The H i storian as Moral Critic," American Histo
rical Review 67 ( 1 96 1 -62), s. 609-25.
Daniel Bel i , The End of ldeology : On the Exhaustion of Political ldeas in the Fifti
es, New York, 1 960.

saymlar yardmyla incelenmekteydi. Son olarak, nicel yntemlerden kl

tr, bak alar, tutumlar ve davran kal pLn eitli ynlerini kefet
mekte olduu gibi, ekonomik srelerin zleesinde de giderek ar
tan biimde yararlanlmaya baland. Ozelliklc hansa ve ngiltere'de, ta
rihsel nfusbilimin temeline dnecek yntemler olarak aile yaplanma
s, doumlar, evlilikler, lmler ve m lkiyete ilikin bilgileri ortaya kar
mak zere, bilgisayarlarn yardmyla en kk yerel ynetim birimlerinin
nfus kaytlar zmlenmeye baland . Evlilik ya ve gayri meru ocuk
larla i lgili veriler, cinsel davrana ilikin igrler, dolaysyla halkn kayt
lara dahil edilen ahlak dncelerine dair bilgiler salad. Fransa'da bin
lerce vasiyetnamenin incelenmesi, lm ve dine ynelik deimekte olan
tutumlara ve bu anlamda, laiklikte grlen gerilemenin boyutlarna ilikin
bilgiler sunmaktayd .
Nicel aratrmalarn en ok ekonomik tarihte yerlemi olmas hi de
artc deildir. Gerek Marx, gerek Weber'in sahip olduu sosyal bilim
anlay, bir yandan aka tanmlanm kavramlarn kullanlmas, te yan
dan da doa bilimlerinin tersine, sosyal bilimlerde bu kavramlarn, top
lumlarn benzersizliinin yan sra, karlatrlabilirliklerini de gz nne
almas ve bu toplumlara tutarllklarn veren anlamlar ve deerler an
kefetmenin yollarn sunmas gerektiine dayanan bir anlayt. Dahas,
doa bilimlerinin de insani kltrn rnleri olduunu ve toplumsal ola
rak belirlenmi kategoriler araclyla, ancak dolayl olarak anlalabilece
ini kabul ediyorlard . Sosyal bilimler, son tahlilde, bu ilikilerin d izgi
lerini tanmlamakta nicel veriler kullanlmasna karn, nitel olarak anlal
mas gereken insani ilikilerle ilgilenir.
Gclgelelim, 1 970'lerde zellikle Amerika ve Fransa'daki tarihsel al
malarda nemli bir rol oynayan son derece nicel aratrmalar, genel olarak
tarihsel aratrmalarn, sadece bulgularn nicel dilde formle etmeleri ha
linde doyurucu olabileceini ngren bir bilim kavramn varsayyordu .
Emmanuel Le Ray Ladurie , 1 973'te, "nicel olmayan tarih, bilimsel olma
iddiasnda bulunamaz" yorumunu yapmt.6 Bu gr, 1 960'larda ve
1 970'lerde, bilgisayar teknolojisinin gelimesi ve bunun sonucu olarak
ekonomide ortaya kan dnm ile birlikte nem kazanmt. 1 979'da
UNESCO iin hazrlad, tarihsel aratrmalardaki son dnem eilimleri
zerine almasnda, Geoffrey Barraclough u yorumu yapyordu:
Nicelik araynn, tarihteki yeni eilimlerin en gls olduuna hi kuku

Emmanuel Le Roy Ladurie, The Territory of the Historian, Chicago, 1 979, s. 1 5.

45

yok; bu eilim, l 970'lerdeki tarihsel tunmlar 1930'lardaki tarihsel tutumlar

dan ayran en nemli etken olarak karmza kyor?

46

Daha nce ne srm olduum gibi, burada bir yandan toplumsal ve

zellikle ekonomik tarih alannda, son yirmi-otuz yldr yaygn olduu
zere, zaman zaman nicel yntemlerin kullanlmas, te yandan da mate
matiksel yntemlerle alan kat bir bilim olarak tarih kavray arasnda
bir ayrm yapmamz gerekiyor. Bu iki kutup arasnda, Amerika'da ve ayr
ca Fransa ve skandinavya'da, kendisini "sosyal bilim tarihi" olarak adlan
d an bir ynelim ba gsterdi . Kitlesel verilerin bilgisayar ortamnda i
lenmesinin bir rnei, dev boyutlardaki "Philadelphia Toplumsal Tarih
Projcsi"ydi. Bu proje, 19. yzylda yaplm olan eitli saymlara dayana
rak, toplumsal hareketlilie ilikin kesin bilgiler elde etmek zere Phila
ddphia'nn btn nfusunu incelemeyi hedefliyordu. Toplumsal tarihe
bsbtn farkl olmayan bir yaklam da, Fransa'daki histoire serielle oldu;
bu yaklam da, uzun zaman dilimlerine ilikin kitlesel veriler araclyla
yalnz ekonomik ve toplumsal ilikilerde deil, ilerde greceimiz gibi,
zihniyetler aratrmasnda da sreklilii ve deiimi inceledi.
Kendisine pozitif bilimleri model alan bir tarihyazmnn belki de en
nemli destekileri, Birleik Devletler'deki "Yeni Ekonomik Tarih" uygu
layclar oldu. Klasik ekonominin varsaymlarndan yola kan Yeni Eko
nomik Tarihiler, siyaset ve toplu mdan yaltlm ekonomik byme mo
delleriyle altlar. Bu anlamda Robert Fogel ve Douglass North, tam
manasyla olgusal nitelikteki Railroads and A merican Economic Grovth
(Demiryollar ve Amerikan Ekonomik Bymesi ) balkl nl almala
rnda,s yalnzca ekonomik verileri kullanarak, demiryollar gelimemi ol
sayd, Birleik D evletler ekonomisinin ne kadar farkl olabileceini ortaya
koydular. Yeni Ekonomik Tarih drt temel varsaymla alyordu: ( 1 )
Ekonomik davran yneten, temelde Adam Smith ve David Ricardo ta
rafndan formle edilenlerle rten genel anlamda geerli yasalar vardr.
Bu yasalar hibir zaman engelsiz bir biimde ilemezler, nk siyasal,
ideolojik, dinsel ve baka gler buna izin vermez. Bununla birlikte, bu
yasalar ekonominin ideal serbest piyasa koullarnda nasl ileyeceini be
lirleyen kuramsal bir modeli temsil eder. ( 2 ) Kapitalist ekonomi, Walt
Rostow'un Stages of Economic Grovth: A Non-Communist Manifesto
s.

Geoffrey Barraclough, Main Trends in History, New York, 1 979,

Robert Fogel ve Douglass North, Railroads ond Americon Economic Growth, Balti
more, 1 964.

89.

( Ekonomik Bymenin Aamalar : Ko i i is Olmayan Bir Manifesto)9

adl yaptnda ileri srd gibi, bt i i mkr ve modernlemekte olan
toplumlarda benzer biimler alan istikrarl bii y e ile tanmlanr. Bu an
lamda Marx'n "Endstriyel olarak dala gelimi olan lke, daha az geli
mi olana kendi geleceinin tablosunu sunar" o eklindeki formlasyonu
da Rostow'u destekler. (Bu varsayma kar, Alexander Gerschenkron,
teki lkeleri n ngiltere'den daha sonra ve farkl siyasal ve toplumsal
koullar altnda sanayilemeye baladn , bu nedenle de tam anlamyla
karlatrlabilir olmadklarn ne srd ) . ( 3 ) Ekonomik modernleme
sreci , zorunlu olarak siyasal modernlemeye, yani bir serbest piyasa top
lumuna ve liberal, parlamenter demokrasiye yol aar. 2. Dnya Sava'nn
ardndan Batl sanayilemi uluslarn durumu bunu kantlamtr. ( 4 )
Nicel yntem yalnz ekonomik deil, aym zamanda toplumsal srelere
de uygulanabilir.
1 974'te, Fogel ile Stanley Engerman'n bilgisayar-temelli olarak yap
t, Amerika'nn gney eyaletlerinde klelik zerine alma yaymlan
d . 1 2 Yazarlarn da nszde dile getirdikleri gibi, kleliin verimliliine
ilikin ihtilafl soruyu yantlamay deil, nicel kaynaklar temelinde klele
rin maddi yaamn n niteliine ve bunun da tesinde, aile yaam ve i ah
laklarna ilikin rtlemez bilgiler sunmay istiyorlard. Balangta
Amerikan basnnca ok olumlu karlanan kitap, ok gemeden gerek
geleneksel sosyal bilimciler, gerekse nitel kantlar nicel ifadelere dn
trmenin ne kadar g olduunu bilen ekonomik tarihiler tarafindan
balatlan ykc bir eletiri kampanyas ile kar karya kald . I. Bu eletiri
ler, Fogel'in Harvard niversitesi'nde dolgun cretli bir krs edinmesi
ni ve l 994'te, Douglass North ile birlikte ekonomi dalnda Nobel dl
almasn engelleyemeyecekti. Fogel tarafindan reddedilen tarih bilimi,
onun kafasnda, byk lde teknik dilden yoksun bir sylem biiminde
srp giden bamll, dolaysyla eitimli okur topluluu tarafndan
ulalrl nedeniyle, teki sosyal bilimlerden ayrlyordu. Fogel'e gre,
bu niteliin gerek bilimle uzlamasna olanak yoktu; btn bilimciler gi9
10
11
12
13

Walt Rostow, Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto, Cambrid

ge, 1 960 .
Kari Marx, Capital, " n sz," c. 1, New Y ark, 1 977.
Alexander Gerschenkron, Ecanamic Backwardness in Histarical Perspective, Cam
bridge, Mass., 1 962.
Robert Fogel ve Stanley Engerman, Time on the Cross, 2 c., New York, 1 974.
Bkz. Herbert Gutman, Slavery and the Numbers Game: A Critique of Time on the
Cross, U rbana, 1 975.

47

bi tarihiler de teknik olarak eitim grm, teki bilimcilerle formel bi

lim dilinde iletiim kurmas gereken uzmanlard. 1 4 Tarih biliminin nesnel ,
deerlerden bamsz -tarihinin tarafszl ve nesnelliini vurgulam
olan Ranke'ninkinden ok farkl olmayan- karakteri zerindeki srarna
karn, Fogel, kesinlikle deerlerden bamsz olmayan varsaymlardan
yola kyordu. Fogel rneinde, onun mevcut byme ve tketim
ynelimli ekonomi ile bu denli zdelemesi, bu ekonomide ikin teh
l ikeleri yeterince deerlendirememesine neden olmun .

48

1 4 Bkz. Robert Fogel ve Geoffrey Elton, Which Road to the Post? Two Views o f History,
New York, 1 983.

ORTA EVRE:
SOSYAL BLMLER N M EYDAN OKUMASI
49

BE NC B LM

FRANSA: ANNALES E KOL

nnales dergisi evresinde toplanan Fransz Annales ekol tarihileri,

20.

yzyln tarihyazmnda benzersiz bir yer igal ederler. Annales tarh

ileri bir yandan btn dier sosyal bilim-ynelimli tarihilerin, tarihe bi

limsel yaklalabileceine olan gvenini paylarlar; te yandan, bu tr
yaklamlarn snrlarnn da farkndadrlar. Seksen yl akn bir zaman
iinde, tarihi neyin oluturduu ya da kimin yaptna ilikin kavramlar
byk lde deitirmilerdir.

19.

ve

20.

yzyldaki ou tarihilerin sa

hip olduundan ok farkl bir tarihsel zaman kavray sunmulardr. Ran

ke'den Marx ve Weber'e ve onlardan sonra Amerikan sosyal bilim-yne
limli tarihilere dein, szcn gerek anlamyla btn tarihiler, tarihi
gemiten gelecee doru ilerleyen, tek boyutlu bir zaman olarak gr
mt. Annales tarihileri, zamann greceliinin ve okkatmanllnn
altn izerek, bu kavray kknden deitirdiler.
A nnales tarihileri, sk sk byle tanmlanm olmalarna karn, bir

"ekol" deil, daha ziyade tarihsel aratrmalarda yeni yntemler ve yak

lamlara aklk ile simgelenen bir ruhu temsil ettikleri konusunda srarl
drlar. Bunda byk lde hakldrlar da. Bu evrede toplanan bilim in
sanlarnn yaynlar ok farkl ilgi ve yaklamlar yanstr. Ak bir tarih ku
ram ve felsefesi formle etmemilerdir; aslna baklrsa, aratrma kuram
sal dnceye gre her zaman ncelik tamtr. Yine de tarihsel yazlar
kuramsal varsaymlar yanstr.
Annales, bir ekol olmadna ilikin kendi itirazlarna karn,

2.

Dnya

Sava'nn sonundan bu yana salam bir kurumsal temele sahip olmutur.

Annales tarihi zerine bkz. Peter B urke, The French Historical Revolution. The An
nales School 1 929-89, Stanford, 1 990; ayrca Troian Stoianovich, French Historical
Method: The Annales Poradigm, lthaca, 1 976.

51

52

Ve zaman iindeki kkl deiimlere ramen, kurucularnn ( Lucien

Febvre ve Marc Bloch) ilk almalarndan bu yana, kullanlan dilde ve
kavramlarda sreklilikler vardr. 2 l 900'lerden balayarak, Henri Berr'in
daha nce sz edilen dergisi Revte de synthese historiqe )te yer alan yn tem tartmalar, A nnales'n tarih-ncesinin bir parasn oluturur. Luci
en Febvre'in, gene yukarda zikredilen Franche-Comte hakkndaki kitab,
yepyeni bir tarih bilimine geiin iaretini verir. O noktaya dein ok
nemli bir rol oynam olan zatiyetler ( devlet, ayrca ekonomi, din, hu
ktk, edebiyat ve sanatlar) zerkliklerini yitirir ve her eyi kapsayan klt
rn iine katlrlar. Kltr artk sekin bir snfin imtiyazl entelektel ve
estetik alan olarak deil, daha ok btn bir halkn yaamn srdrme
tarz olarak anlalr.
1 908 ve 1 909'da Leipzig ve Berli'de alan Lucien Febvre ve zel
likle Marc B loch, Alnanya'da yrtlen toplumsal ve ekonomik tarih a
lmalarn yakndan takip ettiler. Febvre'in Franche-Comte hakkndaki ki
tab ile Lamprecht'in ortaada Moselle vadisinin ekonomik tarihi zeri
ne daha eski almas arasnda, byk bir olaslkla dorudan bir etkileim
bulunmamakla birlikte, kimi koutluklar vardr. Almanya'da ekonomik ve
toplumsal tarih ynetsel ve yapsal ynler zerine odaklanrken, Lamp
recht ve Febvre zgl bir corafi, kltrel blgedeki toplumsal, ekonomik
ve siyasal yaplar ile dnce ve davran kalplar arasndaki sk balarla il
gileniyordu . Febvre'in ilgileri, ou Alman tarihininkinden farkl olan bir
eitimi yanstyordu . Almanya'da, l 850'den l 900'e kadar uzanan dnem
de, niversitede tarih krslerini dolduran 1 4 1 tarihiden 87'si ikincil bir
alan olarak filoloji eitimi grmt ve bunlardan 72 'si klasik filolojide
uzmanlamt; 2 3 ' teoloji ya da tdsefe , yalnzca l O'u ekonomi ve 1 2 'si
de corafya renimi grmt . Bunun tersine, Fransa' da corafya, agre
gation )un, yani bir niversite kariyeri iin verilmesi gerekli olan snavn ay
rlmaz bir parasyd. 3 Dahas, Fransa'da 1 9 . yzyl sonlarnda, Cari Ritter
ile Alman corafya geleneinden derinden etkilenmi olan Paul Vida! de
la Blache'n nclyle akademik bir disiplin olarak ortaya kan coraf
ya da tarihsel ve kltrel ynelimliydi. Vida! de la B lache'n Almanya'daki
ada Friedrich Ratzel'in corafi determinizminden kanan geographie
2

Bloch zerine, bkz. biyografisi, Carol Fink, M arc Bloch, Cambridge, 1 989; daha ya
k n zamanda, Ulrich Raulff, Ein Historiker im 20. Jahrhundert: Marc Blach, Frank
furt om Main, 1 995.
Bkz. Lutz Raphael, " H i stori kerkontroversen im Spannungsfeld zwischen Berufshabi
tus, Fcherkonkurrenz und sozi alen Deutungsmustern, Lomprecht-Streit und fronz
sischer Methodenstreit der Jahrhundertwende i n verglei chender Perspektive," Histo
rische Zeitschrift 25 l ( l 990), s. 352.

humainel. ( beeri corafya), Febvre'dc i t i l . rrn l(itiin .-\111111/fs tarihile

ri geleneini derin bir biimde etkiledi . Coi',rafyaya ek olarak, Annales ta
rihileri iin, Durkheim'n rencisi olan ikt isat Franois Simiand tara
fndan yorumlanan Durkheim sosyolojisi de nemliydi. Durkheim bir yan
dan, Simiand'a gre matematik formlasyonlar da ierecek ekilde, sosyo
lojiyi kesin bir bilime dntrmek istiyordu .4 te yandan, kolektif bilin
olarak kavranan bilin, Durkheim'e gre toplum biliminin merkezi konu
suydu; kurallar, adetler ve din de bu bilimin nemli unsurlarn oluturu
yordu . Bu bilimsel yaklamlarn kabul, Max Weber'in de dahil olduu
Alman geleneinin devlet, ynetim ve yarg zerindeki vurgusunun tersi
ne, Fransz tarihyazmndaki corafya, ekonomi ve antropoloji arasndaki
yakn ilikileri yanstr. Bu adan bakldnda, Febvre ve Bloch'un ano
nim yaplara atfettikleri byk nemin yan sra, tarihsel antropolojinin
konusunu o luturan kolektif zihniyetlerden kaynaklanan duygu ve dene
yimlere gsterdikleri dikkat de anlalr hale gelir.
Annalesl.n entelektel temelleri, Febvre ve Bloch tarafndan dergiyi
kurmalarndan ok nce atlmt. Febvre'in Philippe II et la Franche
Comte ( 1 9 1 1 ) ile Marc Bloch'un ortaan Fransz ve ngiliz krallarnn
byl ifa sanatna ilikin al mas The Royal Toch ( Krallarn
Dokunuu, 1 924),5 tpk Febvre'in Martin Ltther: A Destiny ( Martin
Lut her: Bir Aln Yazs) adl yapt gibi, derginin 1 92 9' daki kuruluundan
nce yaymland. 6 A nnales hibir dnemde kat bir biimde tanmlanm
bir doktrin olmad. En batan itibaren kendisini Viertelfahrschrift)ten ok
ayr olarak grmesine karn, ismini bu alandaki en eski ve haH son dere
ce saygn dergi olan Viertelfahrschrift fr Sozial- tnd Wirtschaftgeschich
te)den ksmen esinlenerek koyan yeni dergi, balangta Annales d)histoire
economique et sociale adn ald .7 l 946'dan sonra, derginin disiplinler ara
s niteliini daha gl vurgulamak amacyla, ismi Annales. Economies. So
cietes. Civilisations olarak deitirildi . A 111 a/n tarihilerine gre tarih, in
san inceleyen bilimler arasnda merkezi olmakla birlikte, klasik histori
sizmde olduundan farkl bir rol oynuyordu. Klasik historisizm devleti,
4

5
6
7

Franois Simiand, "Methode historique et sci ences saciales," Revue de Synthese

Historique 6 ( 1 993), s. 1 -22.
March B loch, Les Rois thaumaturges, Paris, 1 924, l ng i l izces i : The Raya/ Touch,
Landra, 1 973.
Lucien Febvre, M artin Luther: A Destiny, Londra, 1 930.
Hol landal tari hi Johan H u izinga'yo yazd 2 Ekim 1 933 tari h l i bir mektupta, Lu
cien Febvre, Annales dergisinin, ok fark l b i r toplumsal tarih anlayyla b i r l i kte, ne
redeyse tmyle A l manca bir dergiye dnm olan Vierteljahrschrift n yeri n i al
dn aklad . Bkz. Jan Huizinga, Briefwisseling, c . 2, Utrecht, 1 990, s . 484.

53

54

toplumun ve kltrn dier tm ynlerinin baml olduu anahtar ku

rum konumuna ykseltirken, Annales tarihileri geleneksel disiplinleri
beeri bilimlere ( sciences de l'homme) eklemlemek zere, bu disiplinler ara
sndaki snrlar kaldrdlar. Bu terimdeki oul ifade bilimlerin oulluu
mn altn izmek amacyla kastl olarak kullanlyordu. Ranke'nin paral
veya Droysen'in sistemli dogmatik bildirilerini8 takip etmeyen Annales,
Bloch'un - 1 940'da cephede karalad notlardan oluan- The Historia n 's
Craft (Tarihilik Zanaat) adl yapt da dahil olmak zere, hibir yerde bir
tarih ya da tarihyazm kuram formle etmedi.9 Bloch ve Febvre'in der
ginin ilk saysnn sunuunda akladklar gibi, A nnales'in amac, eitli
ynelimler ve yeni yaklamlar iin bir forum oluturmakt. 10
Ayn ekilde Annales'de belirgin hibir ortak siyasal payda bulmak
mmkn deildir. Dergiye katkda bulunanlar arlkl olarak cumhuriyet
iler ve fransz yurtseverleriydi, ama Alman ulusal amalarnn ve mpara
torluk Almanya 'snn siyasal ve toplumsal kurumlarnn menlatrlmas
n aratrmalarnn birincil grevi olarak gren ou Alman tarihisine g
re ok daha az ideolojiktiler. Ne var ki, Annales'n kurucularnn siyasal
ballklarn anlamak ve Yahudi asll Marc Bloch'un l 944'te Almanlar
tarafindan bir direnii olarak ikence grp idam edildiini de unutmamak gerek. Fransz akademik sahnesinde A nnales'n rolne gelince, Febv
re ve Bloch , srayla 1 9 3 3 ve l 936'da Paris'e arlncaya dein, Strasbo
urg niversitesi'ndeydiler ve Seignobos ile Sorbonne'daki geleneksel si
yasal tarihilerle olan atmalarn buradan yrtmlerdi . Daha sonrala
r iler ok deiti. l 9 30'larda bir lde marjinal bir konumdaydlar, ama
Febvre ve A nnales aslnda kltrel ve toplumsal tarihe yepyeni bir ilginin
kendini gsterdii ve Bloch'u T71c Stm 11.11r D1i:t (Tuhaf Bozgun)2 ad
l yaptnda, 1 940 felaketine giden yolun talarn demekle sulad tu
tumlarn eletirel bir yeniden deerlendirilmesi hareketinin balad sava
ertesi dnemde kurumsallaacakt .
Droysen zerine l ng i l i zcede yop lan en yeni a l ma, Robert Southard, Droysen and
the Prussian School of History 'dir (Lexington, Kentucky, 1 995). Ne ki, bu a l m a
Droy5en'in dncesi n i ncelikle siyasal balamda ele a l r . Onun tarihsel kuramnn
en iyi biimde tartld alm a udur: Jrn Rsen, Begriffene Geschichte: Genesis
und Begrndung der Geschichtsstheorie J. G. Oroysens, Paderborn, 1 969.
9 Marc B l och, The Historian's Craft, New York, 1 953. Kita b n Frans zca bal , Apo
logie pour /'histoire: Le metier de /'historien i d i ; Franszca versiyon yazarn l mn
den sonra yayml and (Paris, 1 949).
10 "A nos lecteurs; Annales d'histoire economique et sociale l ( 1 929), s. 1 -2.
1 1 Febvre College de France'a, Bloch da, Henri Hauser'in halefi olarak toplumsal ve
ekonomik tari h profesr olarak Sorbonne'a.
12 l mnden sonra 1 946'da, La Socete Feodale adyl a yaymland, 2 c., Paris, 1 9 3940; ngi l izce evirisi Londra'da l 949'da yay m land .
8

Annales 1 946'da, Ecole Pratiqut dcs 1 L rs Etudes'n yeni olutu

rulan Altnc Seksiyonu'nda salam bir kur sal t t cl edindi . Daha n
ce deinildii zere, bu okul 1 868 'de, \ I an odeline uygun bir aratr
ma merkezi olarak kurulmutu. Normal derslere yer verilmiyor, yalnzca
aratrmaya ve aratrmaclarn eitimine younlalyordu. Tarihsel ara
trmalara ayrlm Drdnc Seksiyon'da, Ranke kalbn izleyen seminer
ler veriliyordu. l 972'de Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales
( EHESS) olarak yeniden dzenlenen Altnc Seksiyon, tarih ile sosyal bi
lim disiplinlerini, kapsaml bir "beeri blimler" ( sciences de J>homme) iin
de btnletirmeyi amalyordu. Bu disiplinler iinde sadece Annales'n
ilk yllarnda byk nem tayan ekonomi, sosyoloji ve antropoloji gibi
geleneksel sosyal bilimler deil, ayn zamanda dilbilim, gstergebilim,
edebiyat ve sanat bilimleri ile psikanaliz de yer alacakt. Okul, Fransz
Ulusal Bili msel Aratrma Konseyi'nden ( CNRS) ve Amerikan vakflarn
dan bulduu finansman araclyla, Fransa'daki aratrmalar zerinde ok
nemli bir etki yaratmay baard.
Bu kurumsallama elikili sonular yaratt. Disiplinler aras aratrma
y, dolaysyla, ou kez yepyeni bir akl destekledi ve veri ileme ko
nusunda gittike artan bir oranda yeni teknolojik aralar kullanan eitli
aratrmalar koordine ederek, ekip almasn mmkn kld. Bylelikle
altmlarda ve yetmilerde, bir yandan Fernand Braudel, Pierre Goubert,
Jacques Le Goff Georges Duby, Emmanuel Le Ray Ladurie ve Robert
Mandrou'nun byk sentezleri Anna!es'de kmaya balad; te yandan,
ok sk olarak dardan kiilere anlalmaz grnen bir jargon ile yazlm
son derece uzmanlam katklar da yer ald.
Febvre'in Franche-Comte hakkndaki kitabnn 1 9 1 1 'de kmasnn
zerinden geen seksen yl akn bir zamandan sonra, bugn ok eitli
metodolojik ve kavramsal yaklamlara karn, Annales tarihilerinin yapt
larm.fa ortak pek ok ey vardr. Bunu ortaya koyabilmek iin, 1 9 1 1 ile
l 980'ler arasnda yaymlanan nemli eserlerden birkana ksaca gz ata
caz: Febvre, Philippe 1I et la Franche-Comte ( l I . Philippe ve Franche
Comte, 1 9 1 1 ); Blocl , Feudal Society (Feodal Toplum, 1 9 39-40 ) ; 1 3 Febv
re, The Problem of Unbelief in the Sixteenth Cmtry: The Religion of Ra
belais ( 16. Yzylda nanszlk Sorunu : Rabelais'nin Dini, 1 942 ) ; 1 4 Fer
naml Braudel , The Mediterranean and the Mediterranean World in the
Aqe of Philip II (Akdeniz ve I I . Philippe anda Akdeniz Dnyas,
13 Marc B loch, Feudal Society, Londra, 1 96 1 .
14 Lucien Febv re, The Problem of Unbelief in the Sixteenth Century: The Religion of
Rabelais, Cambridge, Mass . , 1 983.

55

56

1 949 );15 Emmanuel Le Roy Ladurie, Peasants of Languedoc ( Languedoc

Kylleri, 1 966) 1 6 ile Montaillou ( 1 975 ) 1 7 son olarak da, Braudel, Civi
lization and Capitalism: l Sth to 1 9th Century ( Uygarlk ve Kapitalizm:
1 5 . Yzyldan 1 9 . Yzyla, 1 979- 8 7 ) 1 8 ile The Identity of France ( Fran
sa'nn Kimlii, 1 98 6 ) . 19
Bu yaptlardan hibirinde, kiilerin eylemlerinin belirleyici bir rol oy
nad tarihsel anlat iinde ynlendirici bir eksen ilevi gren merkezi bir
kurum bulunmamas artcdr. Bu, siyasetin rolnn gz ard edildii
anlamna gelmez. Bloch'un feodal topluma ilikin incelemesinde siyaset
temel bir rol oynar, ama Alman aratrmalarnda olduundan farkl bir rol
dr b u . Alman aratrmalar, feodalizmin resmi ynlerine, siyasi, dini ve
hukuki kurumlar zerine odaklanrken, Bloch feodalizme, kiiler aras bir
ilikiler kompleksi olarak, antropolojik adan yaklar. "Kompleks" teri
mini, A nnales tarihilerinin ender olarak kullandklar ve insani davran
gereinden fazla nesnelletiren ve maddiletiren bir terim olarak grdk
leri "sistem" szcnden kanmak amacyla, kastl olarak kullanyo
rum. Ayn nedenle, "yap" kavram konusunda da dikkatli olmak gereki
yor. Annales tarihilerinin vurgusunun yaplar zerinde olduuna kuku
yoktur. 1 9 . yzyl tarih yazmnda kilit bir konum igal etmi olan bireyle
re bu yaptlarda ok seyrek deinilir. Szgelimi, Bloch'un Feodal Top
lum ,unda, krallar ok ender ve ancak marjinal olarak boy gsterirler. Bra
udel'in Akdeniz hakkndaki kitabnda, blgenin siyasal tarihine ayr bir k
smda deinilir; bu ksm, Akdeniz blgesinin neredeyse ezeli corafi or
tam ile ok ar deien ekonomik ve toplumsal yaplarn ele alan ken
dinden nceki iki ksmla pek az organik balantya sahiptir. Bireyler, Le
Roy Ladurie'nin, bir erken 1 4 . yzyl sapkn ky olan Montaillou zeri
ne incelemesinde tekrar ortaya kar; tarihsel antropolojiye ynelmi bu
almann mercei altnda, bir dizi anlat ok eski bir halk kltr iine
gmlm erkeklerin ve kadnlarn portrelerini izer.
Daha nce deindiimiz gibi, A nnales tarihileri yepyeni bir tarihsel
zaman kavram balattlar. Febvre'in II. Philippe ve Franche-Comte le 1 6.
Yzylda inan,cszlk Sorunu, Bloch'un Feodal Toplum,u, Braudel'in Ak15 Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of
Philip il , 2 c., New York, 1 972-4.
16 Emmanuel Le Roy Ladurie, Peasants of Languedoc, Urbana, 1 974.
17 Emmanuel Le Ray Ladurie, Montaillou, New York, 1 978.
18 Fernand Braudel, Civilisation matrielle, conomie, capitalisme, 3 c., Paris, 1 97987. ngil izcesi : Civilization and Capitalism, 3 c . , New York, 1 992.
1 9 Fernand Braudel, The ldentity of France, 2 c., New York, 1 988-90.

deniz kitab ile Ladurie'nin Motai/11111 l. dalil olak iizere, A nnales ta

rihilerinin aratrmalar alar boyunca lir dcii srecini aktarmaktan
ok, tarihin akndan ayrdklar bir kltr ya da aa bakmakla ilgilenir.
Ele aldmz tarihiler, Reinhart Koselleck'in l 750'lcr ile 1 8 5 0'ler ara
sndaki geii modern-ncesi adan modem aa gei olarak betimle
mesinden bu yana, tarihsel dncenin byk blmnn zelliini olu
turan izgisel ve bir yne doru giden tarih fikrini byk lde terk et
mi durumdadrlar.20 Michel Foucault, tek tarih dncesinin, halihazrda
sona ermi olan modern alarn bir icad olduu grndedir. ou
Annales tarihileri de bu gr paylamaktadr. Tek bir tarihsel zaman
yerine, yalnz farkl uygarlklar arasnda deil, her bir uygarln kendi
iinde de, bir arada var olan oul zamanlar grrler. Bu dnce en ak
biimde, her biri kendi hzna sahip farkl zaman birbirinden ayran
Braudel'in Akdeniz kitabnda gelitirilir: Akdeniz'in bir corafi mekan
olarak neredeyse duraan zaman ( lowue durie) , toplumsal ve ekonomik
yaplardaki deiimlerin ar ilerleyen zaman ( conjonctures) ile siyas;.l
olaylarn hzl akan zaman ( evenements) . Bu temelde Jacques Le Goff,
"Merch;.nt's Time and Church's Time in the Middle Ages" ( Orta;.da
Tccar Zaman ile Kilise Zam;.n) b;.lkl klasik makalesini y;.zd .2 1
izgisel z;.man kavramn n terk edilmesiyle, gelimeye olan gven ve
onunla birlikte Bat kltrnn stnlne duyulan inan da ortJdan
kalkt. Artk insanlk tarihinin byk bir anlatsnn dayanabilecei birleik
bir tarihsel gelime kavram kalmamtr. Dahas, tJrihsel anlatnn, bu ye
ni koullar altndJ yepyeni ifade biimleri bulmas gerekir. Tpk romanda
olduu gibi, tarihte de, bireylerin zgr failler olarak iinde yerlerini al
dklar merkezi kurgu ortJdan kal km tr. Bu almalarda, 1 9 . yzylda ve
2 0 . yzyln byk bir blmnde nfusun geni kesimlerine kimlik duy
gusu salayan ulusa pek rastlanmaz. Birka istisnayla, A mulrs tarihyazm
ya blgeseldir, y;. da uluslarstdr. Yalnz Febvre'in Franche-Comte
zerine kitabnda deil , ;.yn z;.m;.nda 1 960'larda arlkl olarak nfusbi
lim verilerine day;.nan bir dizi aratrmada da, blgeler ou kez belirli bir
birlik olarak kabul edilir.22 Braudel'in Akdeniz zerine ;.lmas gerek H-

20 Bkz. Reinh ard Koselleck, Futures Past: On the Semantics of Historical Time, Camb
ridge, Moss., 1 985.
21 Yeni bas. Jac qu es Le Goff, Time, Work, ond Culture in the Middle Ages, Chicogo,
1 980 ii nde.
22 rn., Pierre Goubert, Beauvais et le Beauvaisis de 1660 a 1 730, Paris, 1 960; Rene
B oeh rel , Une Croissance: La BasseProvence rurale fin XV/e siecle- 1 789, Poris,
1 96 1 ; Emmanuel Le Roy Lodurie, Peasants af Languedoc.

57

58

rstyan, gerek M slman, btn bir Akdeniz d nyasn ele alr. Bra
udcl ' in Structres of Everyday Life ( Gndelik Yaam Yaplar, 1 967) adl
kitab,23 l S OO'den 1 800'e dek uzanan bir zaman diliminde, tm dnyay
kapsayan geni anlamda karlatrmal bir ereve iinde Avrupa'ya odak
lanarak, yaamn maddi ynlerini -kapitalist kurumlarn ortaya kmasnn
yan sra, salktan yiyecek ve modaya dein yaamn eitli somut ynle
rini- ele alr. Braudel'in son byk yapt olan Fransa)nn Kimlii ( 1 987)
ulusal tarihe dner, fakat Fransa'y Paris'teki merkezden deil, zgl kim
likleri yzyllar boyunca deimeksizin kalm blgelerin oulculuu a
sndan tanmlar. Burada vurgu, bir kez daha deiim zerine deil, longue
dur!:e, yani bir kyl kltr ve zihniyetinin 20. yzyla dein kalcln
korumas zerinedir.
aret ettiimiz bu noktalar, Febvre ve Bloch'un ilk yaptlar ile daha
sonraki A nnales arasnda bir sreklilik bulunmasna karn, Annales bak
asnn seksen yl boyunca ayn kald izlenimini vermemelidir. A nnales
tarihileri 20. yzyln tarihsel dncesindeki en nemli dnmleri
temsil ederler, ama bunlara kendi zgn karakterlerini vermilerdir. Ti.im
dnyadaki tarih yazmnda ok nemli etkiler yapmlar ve bunun karl
nda tarihsel perspektifteki deiimlere de katkda bulunmulardr. A n
nales tarihyazmnda, Febvre'in i l k almalarndan bu yana drt tarihi
kuam yanstan drt farkl evreyi ayrt edebiliriz belki , ama aklda tutul
mas gereken nokta, her bir kuaktaki tarihilerde grlen ve almalar
n yrttkleri entelektel ortamdaki deiimleri yanstan bak deiim
leridir. Febvre'in ilk almas, corafi, tarihi bir blgenin siyasal ynleri
de ihmal etmeyen btnlemi bir toplumsal ve ekonomik tarihini yazmak
ynndeki Fransz ve Alman giriimleriyle benzerlikler gsterir. Corafya
Annales tarihyazmnn nemli bir kesimini oluturur, ama bu corafya
daima kl tr ve fiziksel mekan arasndaki etkileimin farknda olan bir
"beeri corafya" olmutur. Szgelimi, Bloch' un ortaada toprak tasar
ruf rntleri ile bunlardan kaynaklanan ve havadan ekilmi fotoraflar
da aka grlen kltrel sonular yeniden canlandrmaya alt
French R.. ural History)si ( Fransz Krsal Tarihi, 19 3 1 ),24 maddi etkenler
zerinde odaklanmt. Annales eserlerinin bir ounda arpc olan nok
ta, kolektif bir zihniyetin paras olarak antropolojik balamda grlen
dinsel grnglere gsterilen byk dikkattir. Modern an balangcn
da dinsel dnrlere ynelik ilgi , zellikle Febvre'in Luther'in inanc ve
23 Fernand Braudel, Structures of Everyday Life, Londra, 1 98 1 ; Civilization and Capi
talism ' n i lk ci ldinin bir versiyonu.
24 Morc B l och, French Rural History, Berkeley, 1 966.

Rabelais'nin varsaylan inanszlna yoclik icclcesinde kendini ak

a ortaya koyar. Marcel Mauss ve Levy- B rul l'den Levi-Strauss'a dein,
Fransz kltrel antropoloji gelenei, yeni dilbilinsel ve gstergebilirnsel
y;klamlarla birlikte, Febvre'in dncesinde gittike artan bir rol oynar.
1 6 . yzylda inanszlk sorunu, Febvre'e gre, Rabelais'nin ya da baka
bireylerin dile getirilmi dncelerinden biri olmaktan ok, balcas kul
landklar dil olan "zihinsel aralar"ndan biridir. Dil burada, onu kon
an kadn ve erkeklerin bilinli bir yarats olmaktan ok, kendi i inde ba
lantl bir anlamlar sistemidir; her kuak bu sistemin iinde doar ve bu
sistem onun dnce srelerini biimlendirir.
Bu anlamda dil de maddi dnyann bir parasdr. Gene de, Febvrc ile
Bloch'un materyalizmi Marx'nkinden ok uzaktr. Marx'n tarih felsefesi
hala 1 9 . yzyl tarih felsefesinin speklatif ynlerini paylamaktadr. Bloch,
ister su deirmeni, ister karasaban olsun, teknolojiyle ilgilendii zama ,25
belirli bir toplumdaki insanlarn alrken kulland gereleri, onlarn d
nce ve yaam tarzlarnn anahtarlar olarak grr. Gstergebilim, bir top
lum ya da kltrn analizi asndan, ekonomiden ok daha nemlidir;
nk Bloch'un The Royal Touch'da ( 1 924) ve Feudal Soc iety 'de, Febv
re'in de Rabelais zerine kitabnda gsterdii zere, her kltr kendisini
dil ve sembolizmde ifade eden anlamlardan oluan bir sistemdir. Febvre
bizzat kendi yaam sresince entelektel ortamda boy gsteren deiimleri de yanstmt . Gl bir gstergebilimsel ynelim ieren Rabelais zerine kitabnn otuz yl nce, hala yzyl dnmnn byk liide saydam
toplumsal ve ekonomik tarih dnyas yanstan Franche-Comte almasnn yaymland l 9 1 1 'de yazlabilmesi olanakszd.
Bloch ve Febvre ile karlatrldnda, Braudel'in yapt o kadar ince
deildir. klim, biyoloji ve teknoloji olarak anlalan dsal dnyann ka
dnlarn ve erkeklerin yapabileceklerine keskin smrlar koyduu fikri, onun
almalarnn bamdan sonuna dek, Febvre ve Bloch'unkinde olduun
dan ok daha kapsaml bir yer tutar. Longue duree'nn temel anlam, sz
konusu yaamn ehresinde alar boyunca ok az deiim olmasdr. Hi
kukusuz Braudel zevklerin, dncelerin ve tutumlarn etkisini yadsmaz.
Onun yal111z maddi yaam deil , ayn zamanda, mimarlk, i dekorasyon,
moda ve mutfakta ifade edildii ekliyle maddi kltr unsurlar olarak ev,
giyim kuam ve yiyecee gsterdii ilgi de bunun kantdr. Braudel, ken disi bir nicelik aratrmacs olmamakla birlikte, 1 960'larn ve 1 9 70 'lerin
nicel tarihine giden yolun talarn demitir. Ekonomik tarihi Ernest
25 "The Advent ond the Triumph of the Woterm i l l; Morc Bl och, Lond and Work in Me
dieval Europe: Selected Papers iinde, Berkeley, 1 967, s. 1 36-68.

59

60

Labrousse ile birlikte yazd Fransa'nn ekonomik tarihinde,26 onyllar ve

yzyllar boyunca tekrar tekrar ortaya karak ekonomik etkinlii belirle
yen byk dnglerle ilgilenir. Bylelikle ekonomi, Alman ekolnden
ok, klasik siyasal ekonomistlerinkine yakn, fakat onlarn bymenin ka
lclma ve arzu edilirliine duyduklar inantan yoksun, kat kurallara
bal bir bilime dnr.
1 960'larda, sosyal bilimlerde genel olarak nicelletirmenin bysne
kaplma eilimi Annalesi de sarmtr. A nnales tarihileri, gittike artan
biimde bilim insan olmak hevesindedir. Sk sk enstitlerini "laboratu
var" olarak adlandrr ve tarihten bir bilim olarak sz ederler; onlara gre
tarihin bir sosyal bilim olduu su gtrmez, ama srekli yineledikleri ze
re, bilimsel olmak isteniyorsa nicel olarak yaplmas gereken bir bilimdir.27
l 960'larda Fransz toplumsal tarihinin geni bir kesimi arlkl olarak ni
celletirmeye, szgelimi, kitlesel demografik veriler temelinde bir blge
nin "btncl tarih "ini ( histoire totale) sunmaya alan, daha nce sz
n ettiimiz nfusbilim aratrmalarna dayanyordu. Kilise cemaatlerinin
reme davranlar zerine tutulmu kaytlarndan elde edilen istatistik ve
rilerden yola karak, bu aratrmalar daha geni cinsel davran sorunlar
na yaklayordu. Belki de l 960'larn en iddial nicel aratrmas, Le Roy
Ladurie'nin Languedoc Kylleri ( 1 966) idi. Uzun zaman dilimleri asn
dan, bu "insansz tarih,"28 Malthus'u varsaymlarn verdii nfus art ve
gda fiyatlarndaki uzun dnemli dnglerin karlkl ilikisinin istatistiki
bir zmleniiydi. Ayn yl , Ladurie'nin, ksmen aa gvdelerindeki hal
kalardan elde edilen ham verilerin sunduu kantlara dayanarak oluturul
mu, 1 000 ylndan itibaren i klim tarihi de yaymland.29
Ne ki, elikili bir biimde, Languedoc Kylleri ayn zamanda, Le Roy
Ladurie'nin bir formlasyonu olan "insansz tarih"ten uzaklamaya, yeni
bir bilin tarihine ynelmeye de iaret ediyordu. Bilin tarihi, /l 1t1111lts ya
zlarnda her zaman nemli bir yer igal etmiti. Feodal Toplum da, temel
olarak, toplumsal bir sistemin kendisini tutum ve bak alarnda ifade
eden ynlerini zmleyen bir bilin tarihi idi. Philippe Aries, Centtries of
26 Ernest Labrousse, Histoire economique et sociole de la France, 4 c., Paris, 1 970-80.
Z1 Bkz. Emmanuel Le Roy Ladurie, The Territory of the Historian, Chi cago, 1 979; ayr

ca Franoi s Furet, "Quantitatively H i story," Fel i x Gil bert, Historical Studies Today
i i nde, New York, 1 972; P ierre Chounu, Histoire quantitative, histoire serielle, Paris,
1 978 .

28 Ladurie, The Territory of the Historian, s. 285.

'19 Emmanuel Le Ray Ladurie, Histoire du climat, Paris, 1 967, l ngi l izcesi : Times of Fe
ast, Times of Famine, New York, 1 97 1 .

Childhood (ocukluk Asrlar, 1 960).lO ile '/ l1 / lor o(Our Death ( lm

Saatimiz, 198 1 )31 adl almalarnda, odcr 1 bJnda Avnpa'daki
zihniyetler tarihini, edebi ve sanatsal kaynaklara dayanarak kefetmiti .
Toplumsal ve ekonomik bir balamda popler tutumlar ortaya karan
Robert Mandrou, Jacques Le Goffve Georges Duby bata gelmek zere,
nc Annales kua tarihileri arasnda ayn dorultuda bir zihniyetler
tarihi balatld. Mandrou byy ve Fugger'lerin erken kapitalistik zihni
yet yaplarn,32 Le Goff33 ve Duby34 de ortaada dini, ticari ve askeri ya
amn geni kesimlerini ele aldlar. Benzer ekilde sanat ve edebiyat da,
gemi zaman zihniyetlerinin yeniden canlandrlmasnda, tpk Bloch iin
olduu kadar nemli kaynaklara dnt. Bilgisayarn bysne kaplma
eilimi, zihniyet aratrmalarn dntrd. Aslna baklrsa, Pierre Cha
unu35 ve Michel Vovelle36 tarafndan yapld ekliyle "zi hniyetler tarihi,"
zihniyetlerin yeniden canlandrlmasnn ancak vasiyetnameler gibi, lm
ve dine dair dnceler zerine bilgi veren ok geni apl verilerin
zmlenmesi temelinde mmkn olduu varsaymndan yola kyordu.
Nicelletirmeye bu dnte, Annales tarihileri yeni ynlere iaret etmek
yerine, tarihsel sosyal bilim aratrmasnda geni bir harekete dnm
olan akmn iinde yer aldlar. Nicelletirme Annales1n ocuu deildi,
ama kltrn maddi temelini vurgulayarak .'lmM/tJ geleneklerinde iyi bir
temel buldu. Gelgelelim, ayn gelenekler, antropolojik yaklamlar iinde,
ayn zamanda yaamn varolusal, deneysel ynlerine ak olan bir bilin
tarihi ynne de iaret ediyordu. Langedoc Kylleri kuramsal modeller
kullanan nicel tarihte bir doruk noktas oluturuyordu . Ayn zamanda,
1 580'deki Latin Karnaval'nda Katoliklerin Protestanlar tarafndan katle
dilmesinin de dramatik bir anlatsyd; bu katliam ksmen Protestan burju30 Phil i ppe Aries, Centuries o f Childhood, New York, 1 965.
31 Phil i ppe Aries, The Hour of Our Deoth, Londra, 1 98 1 .
32 Robert Mandrou, Magistrats et sorciers en France du XVl/e siecle, Paris, 1 968; Les
Fuggers, proprietaire fonciers en Souabes 1500- 1 6 1 8: Etude de comportements so
cio-economiques a la fin du XV/ siecle, Paris, 1 968.
33 Jacques Le Goff, Time, Work, and Culture in the Middle Ages, Chi cago, 1 980; The
Birth of Purgatory, Londra, 1 984.
34 rn. Georges Duby, The Knight, the Lady, and the Priest: The Mak ing of Modern
Marriage in Medieval France, Chi cago, 1 993; The Three Orders of Feudal Society
lmagined, Chicago, 1 982; Bouvines sava ve onun Fransz tarihse l bel le i ndeki ro
l zerine, bkz. The Legend of Bouvines, Cambridge, 1 990.
35 Bkz. Pi erre Chaunu ve dierleri, L o Mart cl Paris, Paris, 1 978; ayn yazar, Histoire qu
antitative, histoire serielle.
36 Michel Vovel le, Piete baroque et dechristianisation, Paris, 1 973; ayrca bkz. ldeolo
gies and Mentalities, Ca m bridge , 1 990.

61

62

va snf ile yoksul kyl ve ii snflar arasndaki demografik ve ekonomik

basklar ile aklanyordu; ama bu mcadele ancak psikoanalitik dzeyde
kavranabilecek cinsel armlar da tayan, son derece saldrgan simgesel
eylemler araclyla hayata geirilmiti . Demografi ve ekonomi yerini ar
tk gstergebilime ve derinlemesine psikolojiye brakyor ya da en azndan
onlar tarafndan destekleniyordu. Somut insanlarn varolusal deneyimle
rinin tarihine ynelik bask v e bunun sonucunda yaplar v e sreler ze
rinde younlaan bir sosyal bilim tarihine ynelik eletirel tutum, A nnales
tarihileri tarafndan kefedilen gndelik yaam tarihinde ifadesini buldu.
Le Roy Ladurie'nin Languedoc Kylleri 'ni, sadece dokuz yl sonra, yine
Ladurie'nin Montaillot adl yapt izledi ( 1 975 ); bu yapt, 14. yzyl ba
larnda sapknlk kukusu zerine Engizisyon tarafndan sorgulanan kyl
lerin mahkemede verdikleri ifadelere dayanarak, sradan halkn dncele
rini en mahrem ve kiisel ayrntlar ile yeniden ina etmeye alr.
Annales tarihilerinin nce kesin nicel sosyal bilime ynelik genel co
kuya katlan ve ardndan, Le Roy Ladurie rneinde olduu gibi, tarihsel
antropolojiye dnen nc kuamn mensuplar, bugn artk neredey
se emeklilie yaklam ya da emekli olmu durumdalar. Jacques Revel,
Andre Burguiere ve Bernard Lepetit'nin de aralarnda bulunduu dr
dnc bir kuak, zgl bir Annales yneliminin eitli ynlerde ilerleyen
bir tarihyazm iinde zlne dikkati ekmilerdir. A nnales'de gerek
leen deiimlerin gstergesi, 1 994'te derginin adnda yaplan deiiklik
tir; eski Economies. Societes. Civilisation altbal, yerini Histoire, Sciences
Sociales'e brakm durumdadr. Eski altbalk, Annales'in kapsaml ilgile
rinin altn izerken, siyasal tarihe kar bir eilimi de yanstyordu. Bu ei
lim ayn zamanda etnolojik yntemlerin, karmak sanayi ya da sanayi son
ras toplumlarndan ok daha uygulanabilir olduu daha yaln, nodern
ncesi toplumlara ynelik tercihi de ieriyordu.
Aslna baklrsa, modern alar ele almak konusunda baarsz olduu
iddias, A nnales'e kar sk sk dile getirilmitir. Hi kuku yok ki Annales
tarihyazmnn oda, ortaa ve A ncien Regime olmutur; ama modern
a da hibir zaman btnyle gz ard edilmemitir. l 930'larda, gerek
gelimi, gerek o dnemde hal:1 smrge olan dnyadaki byk kentlerde
grlen modern sanayi toplumu sorunlarna geni yer ayrmlardr.37 Ma
kaleleler faizm, bolevizm ve New Deal ' ele alyordu, ama artc bir e
kilde Nazizm ile ilgilenmiyordu. Bloch'un Tuhaf Bozgn 'u, nc
:r7 Bkz. Lutz Raphael, "The Present as a Challenge to the H i storian: The Contemporary
World i n the Annales d'histaire economique et sociale; Storia del/o Storiografia 2 1
( 1 992), s . 25-44.

Cumhuriyet'le varlan eletirel bir zlamy yanstyordu. l 950'ler ve

l 960'larda, 1 9. yzyl Fransz toplumu zerine, Adetine Daumard'n La
Bourgeoisie parisienne de 1 815-1848 'ini ( 1 8 1 5- 1 848 Paris Burjuvazisi) ,38
Jean Bouvier'nin Credit Lyonnais de 1863 a 1 882'snn ( 1 863'ten 1 882'ye
Credit Lyonnais),39 Charles Moraze'ni The Triumph of the Middle
Classes'mm ( O rta Snflarn Zaferi)4D ve Annales evresi dndaki Louis
Chevalier'nin Classes labourieuses et classes dangereuses a Paris pendant la
premiere moitie du XIXe siecle 'nn de ( 19 . Yzyln lk Yarsnda Paris'te
Emeki Snflar ve Tehlikeli Snflar)41 aralarnda bulunduu eitli nem
li yaptlar yaymland. Bu yaptlarda ekonomik ve sosyolojik kategorilerin
baatlnn yerini, 1 9 . yzyl Fransa'snn cumhuriyeti geleneklerini sim
geler araclyla inceleyen Maurice Agulhon42 ve Mana Ozouf'un43 son
derece belirgin antropolojik ilgileri ald. Marc Ferro birka onyllk bir d
nem boyunca kendisini l . Dnya Sava44 ile Bolevik Rusya45 aratrma
larna verdi . l 970'lcrin ortasndan itibaren, Franois Furet, Marksist snf
kategorilerini yadsyan ve siyaseti, dnceleri ve kltr vurgulayan bir
Fransz Devrimi tarihine doru ynelmi durumdadr.46
Modern ve ada ( contemporary) dnya hakkndaki A r/n yazlar
nn ayrt edici nitelii, modern Fransz ulusal bilincinin simgeleri, antlar
ve tapnaklarna ilikin ortak bir alna olan Les Lieux des memoires'da
(An Yerleri, 1 984-86 )47 olduu gibi, modern siyasal gelenekleri anlalabilir klmak iin, kltr ve simgeler zerinde odaklanmalardr. Annales,
Fransz bilimsel geleneklerine derinlemesine kk saln bir hareket olarak
kalmasna karn, belki 20. yzylda baka hibir bilimsel hareket, kltr
ve topluma ynelik yeni tarihsel aratrma yollar konusunda uluslararas
dzeyde bylesine etkili bir model olamamtr. Etkileri sosyalist lkelere
38 Adeline Daumard, La Bourgeoisie porisienne de 7 8 1 5- 7 848, Paris, 1 963.
39 Jean Bouvi er, Credit Lyonnais de 7 863 el 1882, Paris, 1 963.
--40 Charles Moraze, Les Bourgeois conquerants, Paris, 1 957; l ngil izcesi : The Triumph
of the M iddle Classes, Garden City, 1 968 .
41 Lou is Cheval i er, Classes labourieuses et classes dangereuses el Paris pendant la pre
miere moitie du XIXe siecle, Paris, 1 958.
42 Maurice Agulhon, La Republique au vil/age, Paris, 1 970. Siyasal sembolizm zerine,
ayrca bkz. Agulhon, Marianne au Combat, Paris, 1 979. l ng i l izces i : Marianne into
Battle: Republican lmagery and Symbolism in France 7 789- 7 880, Cambridge, 1 98 1 .
43 Mona Ozouf, La Fete revolutionnaire, 7 789- 7 799, Paris, 1 976, l ng i l izcesi : Festivals
and the French Revolution, Cambridge, Mass., 1 988.
44 Marc Ferro, La Grande guerre, Poris, 1 969.
45 Marc Ferro, La Revolution russe, Paris, 1 967.
-46 rn . Franois Furet, lnterpreting the French Revolution, Cambridge, 1 98 1 .
47 Pierre Nara (ed.), Les Lieux des memoires, 3 c . , Paris.

63

64

dek u zanm, bu lkelerde de tarihiler A nnales'm maddi kltre ve sra

dan insann gndelik yaamna, dogmatik Marksizmden ok daha derin
lemesine nfuz etmeyi saladn giderek anlamlardr. Sovyetler Birli
i'nde Aaron Gurevi'in, Marksist dil ve tarih tasarsndan uzak durup,
Marc Bloch gelenei zerine ina edilmi olan sentezi The Categories of
Medieval Culture ( Ortaa Kltr Kategorileri )48 1 9 7 1 'de yaymland .
Gurevi bu alanda tek bana da deildi; l 980'lerde, Sovyetler Birlii'nde
kk ama nemli bir A n nales tarihileri evresi olumaya balad. Bloch,
febvre ve Braudel'in temel yaptlarnn daha 1970'ler gibi erken bir tarih
te tercme edildii Polonya'da, Annales'm etkisi daha da byk oldu.49
Buna karlk, Annales de en nemli Polonyal ekonomi ve kltr tarihi
lerinin katklarn yaymlad . Hi kuku yok ki, kazandklar bu nfuza kat
kda bulunan en nemli etken, Annales tarihilerinin bir yandan, kendile
rinin tarihsel gemie bilimsel bir yaklam olarak grdkleri anlaya ba
llklar, te yandan da, Bar 'daki teki sosyal bilim-ynelimli tarihyaz
mnda ya da Dou'da resmi Marksizmde olduundan ok daha kapsaml
ve ak tarih ve toplum kavramlaryla almalar oldu .
Bununla birlikte, yaklamlarndaki karmaklk ve oulculuk, uygula
mada ciddi elikilere de yol at . Bu nedenle de, grm olduumuz gi
bi, zellikle 2 . Dnya Sava'ndan sonraki otuz yl iinde, A nnales \ vn
sindeki birok tarihi gvenilir, nesnel bilgi vaat eden sosyal bilim yakla
mlarnn bysne kapld. Braudel 'in ok uzu n mrl yapl ar ve kl
trn maddi temcileri zerindeki vurgusu, bu bilimselcilikten bamsz
deildi . Ne ki, yine grm olduumuz gibi , Bloch ve Febvre'den Le
Goff, Duby ve gnmze dein uzanan, arlkl olarak sanat, folklor ve
adetler gibi kaynaklara dayanan ve bu yzden de daha hassas, nitel dn
ce yntemlerini tevik eden , gvenilir bir biimde yerlemi bir gelenek
vard. Bu tarihilerin yaptlar, tarih ile edebiyat arasndaki uurum zeri
ne bir kpr kurmaya yardm etti. Bu yaptlarn gl antropolojik tonu,
Annales tarihyazmnn, sosyal bilim dncesinin byk bl mn ka
rakterize eden bilimselcilie yenik dmesine engel oldu. Btn tarihi bo
yunca Annales, bilimsel ve teknoloj i k beceriler zerine ina edilmi bir Ba
t uygarlnn stn niteliklerine olan gvenden dikkate deer lde
uzak kalm olduu gibi, sosyal bilim kuramnn byk blm iin ok
merkezi nitelikteki modernizasyon kavramlarndan da uzak durmutur .
.48 Aaron Gurevich, The Categories of Medieval Culture, Londra, 1 985.
49 Bkz. Georg G. lggers, New Oirections in European Historiography, 2. bas., Midd
letown, Conn . , 1 984, s. 1 38-42.

Tam tersine, Annales tarihileri arlkl oLrak modern-ncesi dnya

zerinde odaklanmlardr. Belki de, 1 97 0 ' 1erdcn sonra, sosyal bilim tari
hinin temel varsaymlarnn sorgulanmaya baLd bir dnemde An
nales'e kar uluslararas dzeyde uynan ani ilgiyi aklamaya yardm ede
bilecek olgu da budur.

65

ALTINCI B LM

F E D E RA L ALMANYA:
E L ET R KU RAMI VE
TOPLUMSAL TARH

66

l 978 'de Lawrence Stone tarafndan, tutarl aklamalar araynda olan

analitik bir sosyal bilim ile kadnlarn ve erkeklerin niyetlerini ve eylemle
rini, onlar bir yk iine yerletirmek yoluyla anlamaya alan anlatmc
bir tarih arasnda yaplan keskin ayr m , kta Avrnpa'sndaki tarih yazm
na daha az uygulanabilir niteliktedir. Burada da, l 950'ler ve l 960'larda
sosyal bilim-ynelimlerinin filizlenmesine tank oluyorsak da, sosyal bilim
kavraylar ekonomik modellerden ok daha fazla kltrle ilgili olmaya
devam etti. Bu olgu gnmzde ve greceimiz gibi, son dnem Mark
sist tarihyazmnda bile geerlidir. Belki de, kuramsal tartmalar ulusal
izgileri Aydnlanma' dan bu yana h ibir zaman, son otuz ylda olduu ka
dar birletirmemiti; eitli B atl lkelerdeki tarihiler birbirlerinin al
malarnn hibir zaman bugnk kadar farknda olmamtr. Yine de, ulus
l araras niteliine karn, bu tartmalar ulusal kltrlerdeki ve tarihyazm
geleneklerindeki farkllklar yanstr.
1 960'larda Almanya'da yaplan tarihsel almalar, iki etken gz n
ne alnmakszn anlalamaz: ( 1 ) Klasik Alman kltr ve idealist felsefe
deki kkleriyle birlikte, Almanya'daki sosyal bilim dncesinin entelek
tel miras; ( 2 ) 2 0 . yzyln ilk yarsnda Alman siyasetinin korkun ak.
Tpk baka lkelerdekiler gibi, Almanya'nn en azndan Bat kesimindeki
tarihiler de l 960'larda ve l 970'lerde gittike artan lde sosyal bilim

Bkz. aada

s.

99.

modellerine dndler; l 980'lcrde de b l.ra kar ihtiyatl olmaya bala

dlar. Ne var ki, baz nemli farkl lklar siiz kon usuydu. Fransa, Birleik
Devletler, talya, Polonya ve baka yerlerde, sosyal bilimlerin tarih aratr
malar iin nemi l 960'1ara gelindiinde artk iyiden iyiye kabul edilmi
ken, birok Alman tarihi hala aratrmacln ve tarihsel dncenin, de
iime direnen daha eski geleneklerine yapp kalm durumdayd. Bunun
nedenleri, ksmen Almanya'nn siyasi tarihinde, onun acl ve gecikmi de
mokratiklemesinde yatar. Dahas Almanya' da tarih, daha nce szn et
tiimiz gibi, sanayilemenin btn toplumsal sonularyla birlikte kendi
sini hissettirmesinden nce, 1 9 . yzyln ilk yarsnda profesyonel bir di
sipline dnmt. Sanayi-ncesi ve demokrasi-ncesi bir an gerek
liklerini yanstan tarihsel dnce rntleri, dier lkelerde modern ta
rih disiplininin balad yzyln son otuz ylnda bile, Alman akademik
kurumlarnda salam bir biimde ayakta kald. 1 848 Devrimi'nin baar
szlnn ve bunun sonucunda, Bismarck'n nclndeki Alman birli
inin salanmas sreci boyunca Alman tarihilerin liberal inanlarndan
vazgemelerinin ardndan, Alman tarihinin ak, onlarn devletin ve ulus

lararas ilikilerin merkezilii zeri nd e ki vurgularn, bir toplum tarihinin

aleyhine, daha da pekitirdi. Grdmz gibi, toplumsal tarih Alnan
ya'da kukuyla karland , sk sk da Marksi zmle zdeletirildi. Dolaysy

la, Fransa, Belika, Birleik Devletler ve daha baka yerlerdeki tarihilerin

modern, sanayilemi ve demokratik bir topluma ilikin tarihsel anlayla
rn geniletmek zere sosyal bilimlere -Amerika'da zellikle ekonomi,
sosyoloj i ve psikolojiye; Fransa'da domakta olan ayn disiplinlere, ama
ayn zamanda beeri corafya ve antropolojiye- yneldikleri yzyln d
nmnde, Alman tarih meslei, neredeyse son ferdine

dein,

bylesi ye

niliklere kar direndi. Almanya'da toplumsal tarih byk lde, ngiliz

ce konuulan lkelerde ya da Avusturya'da olduundan ok daha gl
bir biimde tarihe odaklanan, ekonomi blmlerine hapsedildi. Toplum
sal tarihe ve sosyal bilimlere ynelik bu muhalefet, eitimlerini ve siyasal
toplumsallamalarm l 9 l 4'ten nce gerekletirmi olan tarihilerin Ho
henzollern monarisine nostalji duyduklar Weimar Cumhuriyeti'nde de
varln korudu ve l 960'lara dein srd.2
1 960'larn Bat Almanya'snda, Weimar Cumhuriyeti'nin sonlarna
doru, hatta 1 9 3 3 'ten sonra domu, ama 1 945'ten sonra akademik ei
tim grm daha gen bir tarihiler kuanda balayan sosyal bilimlere
ynelik yein ilgi, onlarn Alman gemii ile eletirel olarak yzlemekte2

Bkz. Berndt Faulenbach, Jdeologie des deutschen Weges: Die deutsche Geschicte in
der Historiographie zwischen Kaisserreich und Nationalsozialismus, Mnih, 1 980.

67

611

ki hevesleri ve demokratik bir topluma olan ballklar ile sk skya iliki

liydi. Onlara gre, btn barbarlyla birlikte Nazi diktatrlnn na
sl mmkn olabildii, modern Alman tarihinin anlalmas asndan mer
kezi bir nem tayordu. Annales geleneindeki tarihilerin, ok sk ola
rak siyaseti darda brakarak modern-ncesi, sanayi-ncesi bir dnyay ele
almay tercih ettii Fransa'nn tersine, yen i Alman toplumsal tarihiler ku
a siyaseti almalarnn merkezine yerletirdiler; ne var ki, daha nceki
meslektalarndan farkl olarak siyaseti toplumsal gler ve modernizasyon
sorunlaryla yakndan ilikilendirdiler. Bunun yan sra, Max Weber'in si
yaset sosyolojisinden ve Weber araclyla Marx'tan derinlemesine etkile
nen bir sosyal bilim gelenei iinde altlar; siyaset ile toplumun karlk
l yakn ilikisine duyarl oldular.
Federal Almanya Cumhuriyeti'nde Alman gemiinin eletirel tart
malar konusunda nemli bir balang noktas oluturan, Fritz Fischer'in
Germany)s War A ims in the First War ( 1 . Dnya Sava'nda Almanya'nn
Sava Hedefleri )3 adl eseri 1 9 6 1 'de yaymland. Fritz Fischer ( 1908 do
umludur), Weimar Cunhuriyeti'nde eitim grm, geleneksel tarihsel
ilgilere sahip daha nceki kuaa mensup bir tarihiydi. Aslna baklrsa,
gen bir aratrmac iken Walter Frank'n Nazi Reichsinstitutfr Gcschich
tc des Neuen DcutschlandsJ4 iin yazmt . Gelgelelim, Fischer'in kitab
modern Alnan tarihinin geleneksel yorumundan kkl bir kopuu temsil
ediyordu. Hkmet kaynaklarna dayanmas asndan geleneksel bir me
todolojisi vard, ama kard sonular yle deildi . Bu kaynaklara daya
n arak, Fischer, 1 9 1 4 yaznda mparatorluk hkmetinin bir engelleme sa
va riskine bilinli olarak girdii sonucuna vard. Hi.ikmet, Alnan siya
sal ve ekonomik hegemonyasnn Avnpa'nn byk blmne, zellikle
de Dou'ya genilemesini ve byk bir smrge gc olarak B yk Bri
tanya ve Fransa'yla ayn dzeye kmasn destekleyen, sanayi ve tarmdan
ii sendikalarna varncaya dein, btn ekonomik kar gruplar arasn
da oluan geni bir mutabakata boyun emiti . Fischer, ekonomik bask
gruplar ile siyasal nderlik arasndaki yakn etkileim iddiasn kantlamak
iin, aratrma alannn kendisinin karar mekanizmalar zerine arivde
gerekletirdii almadan daha geni tutulmas ve bu kararlarn alnd
yapsal erevenin daha geni bir biimde incelenmesi gerektiini fark et
ti. Wilhelm dneminden Nazi dnemine dein Alman genilemeci poli
tikalarnn sreklilii sorusunu sordu; bu soru da, yeni bir soruyu dour3
4

Fritz F i scher, Germany's War Aims in the First War, New York, 1 967.
Bu enstitnn bir tarihi i i n, bkz. Helmut Hei ber, Walter Frank und sein Reichsins
titut fr Geschichte des Neuen Deutschlands, Stutt g art, 1 966.

du: Alman emperyalizmi ne liide, l\ ilni 1 1> . yiil'.yla uzanan Alman

kurumlar erevesi iinde anlal aldr?
Bu sorular soran tek kii Fischcr deild i . Kariyerlerine Weimar Cum
huriyeti'nde balam ve 1933'te g etmek zorunda braklm olan Art
hur Rosenberg, Hans Rosenberg ve H ajo Hol bor gibi tarihiler de ayn
somlar daha nce sormulard . 1960'larda bu sorular daha gen bir kuak
devrald. Eckart Kehr'in ge Weimar dnemindeki makalelerininS Hans
Ulrich Wehler tarafndan 1 965'te yaymlanmas ve Kehr'in ilk olarak
l 930'da yaymlanan doktora tezi Schlachtjlottenbau und Parteipolitik
1 894-1 901: Versuch eines Querschintts durch die innenpolitischen, sozialen
und ideologischen Vorassetzungen des deutschen Imperialismus'un6
1966 'da yeniden basm onlarn tartmalar asndan nem tad . Kehr,
doktora tezinde, mparatorluk hkmetinin l 890'larda denizcilik yarna
katlma kararnn ulusal gvenlik kayglar ile deil, demokratiklemeye ve
toplumsal reformlara kar snai ve tarmsal sekinlerin iktidarlarnn teme
lini korumak peindeki i siyasal ve toplumsal basklarla tevik edildiini ile
ri srmt. Gerek Kehr, gerek Wehler, Alman sanayilemesinin mpara
torluk Almanya'snn otoriter erevesi tarafndan biimlendirildiini d
nyorlard; bu ereve iinde, daha eski bir sanayi-ncesi topluma ve kl
tre ait deerler ve idealler de yer alyordu. Buradan, 1 . Dnya Sava 'na
yol aan Alman siyasasnn , ekonomik ve toplumsal modernizasyonla siya
sal geri kalmlk arasndaki elikilerin sonucu olduu kansna vardlar.
Hem Kehr, hem de Wehlcr iin tarih aratrmalar Alman ulusal ge
miini eletirel olarak incelemenin bir aracyd. Wehlcr, bir "Tarihsel Sos
yal Bilin"in temellerini atmaya alt l 960'larn sonu ve l 970'lerdeki
yazlarnda, Frankfurt Okulu'nun ( Max Horkheirner ve Theodor Ador10)
Marx'a borlu olduu, ama Marksist retinin speklatif ve otoriteryen
ynlerinden kurtulmu "Eletiri Kuram" i le yakndan balantl bir sosyal
bilim kavram gelitirdi . Weh ler, Max Weber'in sosyal bilim aratrmasn
da deer yarglarndan arnmak zorunluluuna meydan okudu; zaten son
derece siyasallam bir aratrmac olarak Weber'in kendisinin de uygula
mada inedii bir nermeydi bu. Geri Wehler, Kehr'in tersine, Marx'la
arasma belirgin bir biimde mesafe koymu olsa da, Alnan toplumunun
gelimesini belirleyen niteliin, yapsal ve toplumsal eitsizliklerin kalcl
olduunu kabul ediyordu. Bununla birlikte, Kehr gibi, o da Marx'n
ekonomik glerin baat rol kavramn yadsyordu; bunun yerine, h er

5
6

Eckart Kehr, Der Primat der lnnenpolitik, Hans-U lrich Wehler (ed .). Beri in, 1 965 .
Eckart Kehr, Schlachtflottenbau und Parteipolitik 1 894- 1 90 1, Berl i n, 1 930, 1 966.

-,,

toplumu belirleyen etkileim h alindeki g olarak, Weberci "siyaset

[ Herrschaft] , ekonomi ve kltr" anlayn koymutu .7
l 960'larda Batl tarihyazmnda hkm sren modernite eletirisi ile
keskin bir kartlk iinde, Wehler modernizasyon srecini n alnamaz
ve olumlu olarak deerlendiriyordu; modernizasyon konusunda, bu sre
cin elikili niteliklerinin tamamen farknda olan Weber'den ok daha
umutluydu. Wehler'e gre, modern Alman tarihinin korkun ykmlara
yol aan aknn kkleri, Almanya'nn tanamlanmanu modernizasyo
nundayd . Dolaysyla, Alman tarihinin akna ilikin deerlendirnesinin,
"Alman toplumunun ilerleyen ekonomik modernizasyonuna, toplumsal
ilikiler ve siyasetteki bir modernizasyonunun da elik etmesi gerektii"
varsaymna dayandna iaret etmi oluyordu. "Srekli teknolojik devrim
ve sanayileme, yasal olarak zgr ve siyasal olarak sorumlu, kendi karar
larn kendisi vermeye muktedir yurttalardan oluan bir toplumun oluu
mu ynndeki gelimeyi beraberinde getirmeliydi", ama Alman rnein
de byle olmad ortadayd.8
Moderniteye doru byle bir "ayr [ Alman ] yolu" ( Sondervq1) kavra
m iddetle eletirildi;9 nk eletirmenlerinin gznde, bu kavram ge
nelde Bat'nn ve zelde Almanya'nn siyasal ve toplumsal gelimesini a
r basitletirmekle kalmayp, moderniteye giden tek bir yol olmadn da
anlayamyordu . Gelgelelim, Wehler'in modernizasyon kavrayndaki ha
yati unsur, onun siyasal mesajndan, Alman otokratik geleneklerine itira
zndan ve Bat Almanya'nn 1 945 'ten sonra Bat 'nn demokratik mirasm
ve zellikle de kapsaml bir toplumsal sorumluluk anlayyla siyasal de
mokrasiyi birletiren bir sosyal demokrasi varsaymn benimsemesini
nermesinden oluur.
Wehler'in ve "Biclefcld Okulu" ad verilen -gerekte bir okul olmayp,
birka Bielefeld niversitesi 'nde bulunan benzer zihniyetli tarihilerden
oluan- evredeki, kendisine yakn toplumsal tarihilerin aratrmalar iki
temel varsaymdan yola kar. lki, tarihin bir sosyal bilim biimini benim
semesi gerektiidir; ama bunun, Amerikan geleneindeki davransa! sos
yal bilimlerin tersine, topluma, toplumsal deiimle balantl aka for7
8

Bkz. Wehl er, " E i nleitung", Deutsche Gesellschaftsgeschichte, c. 1 , Mnih, 1 987- , s.

6-3 1 . Tasarlanan drt cildin yay m lanmtr.
Hans U l rich Wehler, Das Deutsche Kaiserreich, Gttingen, 1 973, s. 1 7 . l ngi l i zcesi:
The German Empire, 1 87 1 - 1 9 18, Leami ngtan Spa, 1 985.
Bkz. Geaff E l ey ve David B l ackbourn, The Peculiarities of Germon History: Bourge
ois Culture in 1 9th-Century Germany, Oxford, 1 984; ayrca Thamas N i pperdey, De
utsche Geschichte 1800- 1 866, Mnih, 1 98 3 ve Deutsche Geschichte 1866- 1 9 1 8, 2
c., Mn ih, l 993.

mle edilmi sorularla yaklaan, Welkr'i verdii adla,o tarihsel bir sos
yal bilim ( Historische Sozialvissensch:ft) olas gerekir. kincisi, bilimsel
aratrma ile toplumsal uygulama arasnda yakn bir balant vardr. Weh
ler'in tarihsel sosyal bilim anlay, bir toplumu ve ekonomik olduu ka
dar siyasal ve sosyokltrel etkenlerle de belirlenen bir a bir btn ha
linde anlamay mmkn klan Marx'a ait toplumsal formasyonlar kavram
nn Weber tarafndan yaplan geniletilmesini olduu gibi kabul eder. D a
has, Marx'n Bat tarihinin tarihncesi kklerinden itibaren srekli, ni
ter bir sre olarak anlalabilecei varsaymn da kabul eder. Toplumsal
tarih, ya da Wehler'in kullanmay tercih ettii adla, tarihsel sosyal bilim,
bylelikle toplumsal, siyasal, ekonomik etkenlerin yam sra, en geni anla
myla sosyokltrel ve entelektel grngleri de kuatr. Tarih aratrma
larnn merkezi temas, toplumsal yaplarn tedrici dnmdr.
Bununla birlikte Weller, tarihinin siyasal bir sorumluluu olduuna
da inamr. Bu sorumluluu, Max Horkheimer ve daha yakn zamanda Jr
gen Habernas tarafindan yorumland ekliyle, Eletiri Kuram kategori
leri araclyla grr; yani ona gre bu sorumluluk, insanlarn kendi ka
derlerini biimlendirmeye katlabilen zerk varlklar olarak onurlu bir e
kilde yaamasna olanak veren, akla uygun ( verniinft(q) , insanca izgiler
de rgtlenecek bir toplumun oluumuna entelektel abalarmz ynelt
meyi gerektirir. Aydnlanma'daki kkleriyle birlikte bu ideal, Wehler iin,
gemi ve gnmz toplumlarmn eletirel incelemesinde bir lt olarak
hizmet eder. Dolaysyla Wehler'in modernizasyon fikri temelinde kural
cdr: Tarih, yalnz bir sosyal bilim olmakla kalmayp, eletirel bir sosyal bi
lim de olmaldr. Bu dnce, modernizasyonu srekli bir dnm sre
ci olarak onaylar; bu srete bilim ve teknoloj i, bir toplumun yeleri ara
snda gittike artan zgrlk, siyasal olgunluk ve sorumluluk ile el ele ge
liir. Wehler'e gre, Alman toplumsal tarihilerin in ana hedefi, moderni
zasyonun Almanya'da neden teki Bat Avrupa lkelerinde ya da Kuzey
Amerika'da olduundan farkl bir ekilde ortaya karak l 9 3 3 'ten l 945'e
kadar sren dnemin korkun sonularna yol atn sormak olmaldr.
Bylelikle, sanayi toplumunu sosyal demokrasi ile birletiren modern
bir toplumun deerleri Bat'da yaygn bir biimde dikkatle irdelenirken,
ayn deerler Federal Almanya'da daha gen tarihilerin hatr saylr bir
blm tarafindan geni lde onaylamyordu; bunun nedenleri onlarn
son dnem Alman gemiini alglay biiml eriyle yakndan ilikiliydi . B u
alglama, Alman tarih mesleinin ulusal tarihine bakma ve onu yazm a
10 Bkz. Hans U lrich Wehler, Historische Sozialwissenschaft und Geschichtsschreibung,
Gtti ngen, 1 980.

71

yntemleriyle eletirel bir yzlemeyi gerektiriyordu . 1 1 Alman tarihine ve

siyasetine geleneksel yaklamlar temsil eden tarihiler, 1 9 50'lerde Alman
niversitelerine hala egemen durumdayd; ancak, 1 960'larda onlarn
emekli olmalar ve Alman niversitelerindeki genileme srecinin 1 970'le
rin balarna dein srmesi sonucu, geleneki tarihilerin tekeli krld . 12
1 9 7 1 'de Bielefeld niversitesi'nde, disiplinler aras aratrmalara zel bir
nem veren Disiplinler Aras Aratrma Merkezi kuruldu . Wehler,
1 9 7 1 'de burada tarih profesrlne getirildi ve 1972'de Jrgen Kocka
da ona katld. Bylelikle eletirel toplumsal tarih, gvenilir bir kurumsal
temel bulmu oldu. 1 972'de, "Tarih Biliminde Eletirel Aratrmalar"
adyla bir monografi dizisi balatld; bugn yz akn kitap yaymlam
olan bu diziyi, 1975'te Geschichte und Gesellschaft (Tarh ve Toplum) der
gisil3 izledi; bu dergi gnmzn Alman bilimsel evrelerinde, Fransa'da
A nnales, B yk Britanya'da da Past and Present 'n sahip olduklar kam
m a benzer bir yer igal etmeye balad.
Annales aratrmalarnn ounluunun ve Past and Presendnkinn de
byk blmnn tersine, Geschichte und Gesellschaft i le "Eletirel Ara
trmalar" dizisinin odan, ortaa ya da erken modern a deil, mo
dern sanayi toplumlarndaki dnm sreci oluturmaktayd . Dahas, di
er bir nemli ilgi oda da, siyaset ve toplum arasndaki etkileimdi. Ye
ni Alman toplumsal tarihi nicel yntemleri kullanmaya hazr gibiydi, ama
bu konuda Amerikallarn "New Social History"sinden, ya da Franszlarn
"histoire serielle"nden daha temkinli davranyordu . Almanya'da Tarihsel
Sosyal Bilim'in entelektel ncleri, Amerikan sosyal bilimcileri ya da
Fransz A nnales tarihileri deil, Almanlar oldu : Max Weber araclyla
Marx ile Max Weber'in kendisi; yukarda deindiimiz Weimar Cumhu
riyeti'nde alan ve 1 9 3 3 'den sonra Almanya'y terk etmeye zorlanm
olan tarihiler -bir Marksist olan Arthur Rosenberg, Friedrich Meine
cke'nin rencileri Hans Rosenberg ve Hajo Holborn; Rockefeller bur
suyla Birleik Devletler'de bulunduu srada, Mart 1 9 3 3 'te otuz yan
dayken len Eckart Kehr; son olarak da, Frankfurt Okulu'nun sosyolog
dnrleri, zellikle de Max Horkheimer. Bu etkiler Bielefeld tarihile
rine, Fransa ya da Birleik D evletler'deki tarihsel ve sosyolojik aratrma11 Bkz. Georg G. lggers, The German Conception of History: The National Tradition o f
Historical Thought from Herder t o the Present, 2. bas ., Mi ddletown, Conn., 1 983.
12 Bkz. Georg G. lggers, The Social History of Politics: Critical Perspectives in West Ger
man Historical Writing Since 1 945, Leami ngton Spa, 1 985, ze l l ikle "Giri", s . 1 -48.
13 Derg i n i n altbal Zeitschrift fr Historische Sozialwissenschaft'dir. (Tarihsel Sos
yal B i l i m Derg i si) . .

!arn ana eilimlerinden ok farkl bir mk verdi ve siyasal bir kltr bi

imlendiren dnceler ve deerler zcride ok daha byk bir youn
lamaya neden oldu. Bunun yan sra, yei tarililcrin grg! zmleme
lerinin gerek eki, gerek ayrlmaz paras olarak, yorumsal yaklamlar vur
gulamay da tevik etti .
Weh ler, kuramsal ifadelerinin, bir toplumu tanmlarken, kltre eko
nomi ve siyasete denk bir yer tahsis etmesine ve kendisinin de kltr,
antropolojik anlamda, bir simgesel etkileimler kompleksi olarak yorum
lamasna karn, gene de tari h in kltrel ynn ihmal etmekle sulan
mtr. Eletirmenler, onun toplumsal tarihinde bireylerin ar kapsaml
yaplar iinde gzden yitip gittii ve kltrn yalnzca kiliseler, okullar,
niversiteler ve teki resmi kurumlar gibi kurumsallam biimleriyle ele
alnd yorumunu yapmaktadrlar. Gndelik yaam biimlerine gerekte
pek az dikkat gsterdii sylenmektedir. Wehler, Deutsche Gesellschafts
Beschichte)sinde, kadnlarn durumunu byk lde onlarn hukuki ve
ekonomik konumlar asndan ele alr. Aslna baklrsa, Wehler'in kadn
lara ve gndelik yaama Thomas Nipperdey'den daha az yer ayrd do
rudur; Nipperdey, 1 800- 1 9 1 8 yllarn kapsayan 3 ciltlik Alman Tari
hi 'nde, 14 bir yandan anlatsal bir siyasal tarihe dn yaparken, te yan
dan da cinsiyet konusu da dahil olmak zere, gndelik yaama ilikin ge
ni blmlere eserinde yer verir.
Jrgen Kocka toplumsal tarihe ya da tarihsel sosyal bilime eletirel, kt
ramsal yaklamn nde gelen uygulayclarndan biri olarak l 970'lerde
sivrildi. Daha l 969'daki doktora tezinde toplumsal deiim zmleme
sine kuramsal modelleri uygulamt. l'i Dev elektrik irketi Siemens rne
ini, 1 847'de kuruluundan 1 . Dnya Sava'nn patlak veriine dein ele
alan Kocka, zel sektrde byk bir beyaz yakallar kitlesinin douunda,
Weber'in ideal brokrasi tipinin uygulanabilirliini snamaya almt .
Bu almasnda ve daha sonralar yapt, Alman iilerinin N asyonal Sos
yalizme kar zaafin inceledii, 1 890 ve 1 940 arasnda Almanya ve Ame
rika' da beyaz yakal cretlilere ilikin karlatrmal almasnda, 1 6 Kocka,
nesnel yaplar ve srelerin, bunlara katl anlarn siyasal bilincine olan etki1 4 Thomas N i pperdey, Deutsche Geschichte 1 800- 1 866, Mni h, 1 983 ve Deutsche
Geschichte 1866- 1 9 18, 2 c., Mnih, 1 990-92.
15 Unternehmensverwaltung und Angestelltenschaft am Beispiel Siemens 1847- 1 9 1 4:
Zum Verhltnis von Kapitalismus und Brokratie in der deutschen lndustrialisi
erung, Stuttgart, 1 969.

1 6 Jrgen Kocka, White Collar Workers in America: A Social-Political History in lnter

n ational Perspective, Londra, 1 980.

73

74

sinin tesine geme giriiminde bulundu. Bunu izleyen aratrmalarnda,

ii smfnn oluumunu, daha sonra ele alacamz E. P. Thompson'm
kinden ok farkl bir bak asndan ele ald. Kocka'ya gre, modern bir
ii smfnn oluumundaki temel gler ekonomik ve yapsal olmay sr
dryordu. Bir modernizasyon kavram ile alan Kocka, 1 9 . yzylda s
nf oluumu zerine muazzam eserinde ( 1990),17 modern ii snflarnn
geliimini, cretli emein kapitalist koullar altndaki sanayileme sreci
nin bir paras olarak gerekletirdii yarna harekatnn bir sonucu olarak
aklyordu . Kocka'nn almasna kout olarak, teki Alnan toplumsal
tarihileri dikkatlerini gittike artan bir biimde bu sanayileme srecine
elik eden toplumsal koullara evirdi.
Wehler'in yaptlarnn grg! toplumsal tarih deil, birer sentez al
mas, toplumla ilgili tarih ( Gesellschaftsgeschichte) olmay amaladn gz
nnde bulundurmak gerekir. Ne var ki, Wehler'in eletirel nitelikteki
toplumsal tarih kavray , toplumsal tarihte bir sr grg! aratrnamn
ortaya kmasn tevik etti; bu aratrmalar zanaatkarlar, sanayi iileri, be
yaz yakal iiler ile burjuva snflar arasndaki toplumsal tabakalamay ya
ratan bir sanayileme sreci ve onun sonular zerinde younlayordu.
Almanya'da sanayilemenin sonularna ynelik ilgi yeni deildi. l 957'de
Heidelberg'de Wcrner Conze tarafndan kurulan, bugn bile gen eleti
rel toplumsal tarihilerin birounu eken ve yaptklar almalarn ou
m yaymlayan etkin bir rgtlenme olan Modern Toplumsal Tarih al
ma evresi'nin de merkezi temasn oluturmutu. Bu eletirel toplumsal
tarihilerin daha nceki aratrmalara yaptklar katk, Alnan siyasal bala
mnda sanayilemeye elik eden toplumsal dnm srelerini aklamak
konusunda, kurama daha ok nem vermeleri oldu .
l 970'ler ve l 980'lerde Almanya'nn yan sra, genel olarak Batl lke
ler ve bir sre sonra da Dou Avrupa'da toplumsal tarihin byk bir b
lm, vurgusunu ekonomik etkenlerden kltre kaydrd. Almanya'da i
i snf tarihi, l 950'lerden itibaren, Bat Avrupa'n baka yerlerinde ve
Kuzey Amerika'da olduu gibi, eitli aamalarla ilerledi . Werner Con
zc'nin alna evresi 'nin ilk almalar zellikle, sanayileme srecinde
ortaya kan ii hareketlerinin 1 9 . yzyl ile 20. yzyl ba Almanya'snn
siyasal kltrndeki rol ile bu hareketlerin ulusal bir mutabakat ile b
tnleme ya da btnlememe meselesinde odakland.
17 ok yak n zamanlarda, Weder Stand noch Klasse: Unterschichten um 1 800, Bonn,
1 990, bi rok ci itten oluacak Geschichte der Arbeiter und der Arbeiterbewegung
seit dem Ende des 18. Jahrhunderts adl b i r al mann i l k c i l d i olarak kt .

Dieter Langewieschel8, Franz-J osrf Briiggccier l 'J ve Klaus Tenfel

de20 tarafndan yaplan, ii smfim yaa koullara ilikin almalarda,
siyaset odak noktasndan arka plana kayar. B aratrmalar, gerek Thomp
son'n ii snfna kltrelci yaklam111d:111 , gerek Michelle Perrot'nun2I
ve William Sewell'in22 ii snfi protestolar111 simgesel ve ritel ynleri
ne ilikin incelemelerindeki daha belirgin antropolojik perspektiften fark
llk gsterirler. Langewiesche, Brggemeier ve Tenfelde'nin temel kay
naklar edebi, sanatsal ya da folklorik olmaktan ok, kat grg! veriler ol
may srdrr. Aratrma erevesi, sanayileme sreci ile birlikte onu iz
leyen proleter snfn oluumudur. Her de Ruhr vadisindeki maden
cilere odaklamr ve madenlerdeki i koullarmn dnm, bir ii snf
nn ( ounlukla Polonyal gmenler arasnda) toplanmasn, iiler ve i
verenler arasndaki ilikiler ile toplumsal ve ekonomik atmay titizlikle
betimler. zgl olarak, Brggemeier, toplumsal koullar etkiledii l
de -szgelimi, sefalet iindeki bir toplulukta, gecelik kiraclarn aile yaam
lar zerindeki etkisi gibi- barnma koullarn inceler. Snai hastalklar dik
katle ayrntlandrlr. Ne ki , bu iiler sadece kurban deildi; zaman za
man defalarca ba gsteren acl grevlerle, ama daha sk olarak, hi de iyi
karlanmadklar eski pahal tavernalarn yerini alan -ounlukla polisin
hogryle bakmad- teklitSiz meyhaneler ( Schnapskasinos) gibi daha az
gsterili yollarla olmak zere pek ok yoldan tepki gsterdiler ve kendi
lerini savundular. Kklerini Polonyal yaam tarzndan ve dindarlndan
alan bir etnik kltr, bu iilerin birounu, yalnz alma yerinde deil,
ayn zamanda bo zamanlarnda da Alman meslekdalarndan ayrd ve bu
yzden grev eylemlerindeki dayanmay ypratp zayflatt.
Brggemeier, nce, siyasal yaplar, Alman mparatorluu'nun otoriter
ynleri ve siyasal ve kltrel olarak baat deerler ve ahlak kurallarna y
neltilen tehditten yerleik snflarn duyduklar korku erevesi iinde gn
delik kltr inceleyerek, isimsiz kalabalklar etkileyen koullar ele alr.
Ardndan, madencilerin bireysel yaamykkrie dnerek, onlarn umut1 8 Dieter Langewiesche ve Klaus Schenharn (ed.), Arbeiter in Deutschland: Studien zur
Lebensweise der Arbeiterschaft im Zeitalter der lndustrialisierung, Paderbarn, 1 98 1 .
1 9 Franz-Josef Brggemei er, Leben var Ort. Ruhrbergleute und Ruhrbergbau 18891 9 1 9, Mnih, 1 983. evre zerine, bk.z. ayn yazar, Blauer Himmet ber der Ruhr:
Geschichte der Umwelt im Ruhrgebier, 1 840- 1 990, Essen, 1 992.

20 Bkz. rn. Klaus Tenfelde ve Gerald D. Feldmann (ed.), Workers, Owners, and Politics
in Coal M ining: An lnternational Comparison of Jndustriol Relations, New York,
1 990.
21 M i c helle Perrat, Workers on Strike: France, 1 87 1 - 1890, New York, 1 987.
22 Bkz. aada s. 1 32-33.

75

!arn ve dlerini yeniden canlandrmaya alr. B u dler kimi zaman ba

sit giysiler satn almaktan ibarettir; yle ki, bir ift ayakkab bile bir stat
ve saygnlk simgesi olabilir. Dolaysyla, Weber'in kulland anlamda
"onur" ya da Bourdieu'nn deyiiyle "simgesel sermaye,'' saygnlk duy
gusu srekli saldr altnda olan alakgnll erkeklerin kendilerini tanm
lamasnda yerini alr. Burada "erkekler" terimini kullanyorum, nk
Brggemeier'in betimledii dnya igcnn byk ounluunu erkek
lerin oluturduu bir dnyadr. Arka plandaki kadnlar iverenlerin ekono
mik hesaplarnn yalnzca kk bir ksmn olutururlar. Kadnlar gecelik
kiraclar iin, yaptklar ie karlk kayda deer hibir cret almakszn,
ucuz barnma imkan salarlar. Bununla birlikte, onlar olmadan kimliksiz,
kolektif kaderler haline gelebilecek anlatlara yaamyklcriyle insani bir
ehre kazandrr ve szl tarihi yrtmek iin gereken drty verirler.
B u anlamda Lutz Niethammer ve arkadalar, l 930'larda Ruhr maden
blgesinde yaam olan erkek iiler ve eleriyle derinlemesine grme
ler yaptlar.23 Bu grmelerde asl sorun, olan deil, insanlarn hatrla
dklarnn yeniden canlandrlmasdr. nemli olan, bu anlarn doru
olup olmad deil, bunlarn sz konusu erkek ve kadnlarn gemileri
ni hatrlama tarzn yanstyor olmalardr.
i snf hareketi tarihinden, bireylerin yaam deneyimleri zerine
odJklanan bir sosyal emek tarihine doru ynelme hareket, Bat Alman
bilimsel aratrmaclna zg deildir. Bu hJreket, yalnz B at'daki bJ
ka lkelerde deil, bu yne dnleri daha YJVJ gereklemi olan sosya
list ad verilen lkelerdeki genel eilimlere de yansmtr. elikili olmJk
la birlikte, sosyalist Dou'dJ yazlan ii tJrihi sekinci olmJ eilimi gs
termi ve rgtl ii hJreketinin ve sosyal demokrJt hareketin (ya da
1 9 17'den sonrJ Komnist PJrti'nin) perspektifinden yJZlmt. Bunun
bir rneini, l 966'da Dou Berlin'de yaymlanan sekiz ciltlik Alman ii
hareketi tarihi oluturur.24 Ama Dou Almanya'lfa bile, 1 970'lcrin ortJ
larna gelindiinde, tJrihiler dikkatlerini emeki snfa mensup kiilerin
gndelik yaamlarna evirme ihtiyacnn farkna vardlar. 1 9 8 1 'de Jrgen
Kuczynski be ciltlik Geschichte des Alltags des Deutschen Volkes 1 600- 1 945
23 Lutz N i ethammer, Lebensgeschichte und Soziolkultur im Ruhrgebiet 1 930 bis
1 960, 2 c., Berl i n, 1 983; N iethammer, Alexonder von Pl ato ve Dorothee Wier l i ng
tarafndan yrtlen buna kout b i r i nceleme, Die volkseigene Erfahrung: Eine
Archologie des Lebens in der lndustrieprovinz DDR. 30 biogrophische Erffnun
gen, Beri in, 1 990.
24 Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung in ocht Bnden, yaymlayan: Sosya l i st
Birlik Parti si Merkez Komitesi Marksizm-Leni nizm Enstits, 8 c., Beri i n, 1 966.

(Alman Halknn Gndelik Yaa L ili 1 600- 1 945 )25 nsznde

Marksist tarihilere, Bat'daki sosyalis olayan tarihilerin toplumsal ta
rihlerinden bir eyler renme arsnda bu lunur. Hartnut Zwahr
1 978'de, snf zerine klasik Marksist kavraylardan yola karak, sanayi
leme ve snf oluumu srecinin aile balar ve dostluklar gibi kiiler ara
s ilikilere ve toplumsal bilince nasl yansdn inceleyerek, Leipzig pro
letaryasnn oluumuna ilikin bir aratrma yaymlad.26 zellikle ilgin
olan bir blmde, iilerin kiisel dosyalarn ve istatistik brolarnn veri
lerinde yer alan biyografik malzemeleri kullanarak, iiler arasnda vaftiz
ana-baba tercihlerini zmledi. 1 980'lerin ortalarna gelindiinde, Do
u Alnan etnologlarndan bir grup, yzyln banda Berlin 'deki iilerin
bo zamanlar zerine inceleme yapmak zere, Bat Alman ve Avusturya
l bilim insanlar ile ibirliine giriti.27
Eletirel tarihsel sosyal bilimin bir Avusturya varyasyonu, 1 9 7 1 'de top
lumsal ve ekonomik tarih profesr olar::k Viy::na niversitesi'nde gre
ve balayan M ichael Mitter::uer ile alma ::rkadalar t::rafndan gerek
letirilen aratrm::d:: bulunabilir. Mitterauer ve arkadalar, B iclefcld
Okulu'n:: ok benzer bir tarzda, toplums::l yaplar ve toplumsal sreler
aratrmasn kltr ve yaam kalplar ile birletirmeye altlar. alma
larnda aile, cinsellik ve yetikinlik zerindeki vurgu, Alman meslektalar
nnkinden ok daha youndur. Bununla birlikte, nicel yntemlerden ge
ni bir biimde y::rarlanrlar ve tarihsel nfnsbilim ve aile oluumu alann
da lngiliz ve Fransz aratrmalarna daha ak bir tutum sergilerler. Ne ki,
ngiltere'de Nfus Tarihi ve Toplumsal Yap iin Cambridge Grubu ile
Fransa'da Louis Henry'nin etrafnda toplanan tarihsel nfusbilimciler
grubu gibi evreler tarafndan yrtlen aratrmalar, arlkl olarak mo
dern-ncesi ve sanayi-ncesi toplumlar zerinde dururken, Viyana grubu,
ok daha geni bir biimde, sanayileen ve modernleen toplumun orta
sda aile tarihi ile ergenlik ve cinsellik sorunlarna odaklanr. Hatr say
lr bir dikkat de szl tarihe ve bireysel yaamyklerinin yeniden kurul
masna yneltilmektedir.
25 J rgen Kuzsynski, Geschichte des A lltags des Deutshen Va/kes 1 600- 1 945, Berl i n,
1 98 1 -82. l 9BO'l erde Demokratik Al man Cumhuriyeti'nde toplumsal tarih zerine bir
tartma iin, bkz. Georg G. lggers (ed.), M arxist Historiography in Transformation:
East German Social History in the 1 980s, New York, 1 99 1 , zellikle giri blm. Bu
kitap, Kuczynsk i'nin Alltagsgeschichte'ye yazd giriten bir blm de dahil olmak
zere, 1 980'1erdeki Dou Alman yaz lanndan bir seme iermekte,dir.
26 Hartmut Zwahr, Zur Konstituierung des Proletariats als Klasse: Strukturuntersuchun
gen ber das Leipziger Proletariat whrend der industriellen Revolution, Beri in, 1 978.
Zl Bkz. Georg G. lggers, Marxist Historiography in Transformation.

78

Emek tarihindeki gelimenin koutlarna kadnlarn tarihinde de rast

lanr. B yk Britanya, Birleik Devletler, Fransa, Almanya ve baka yerler
de kadnlarn tarihi de 2 0 . yzyln banda rgtl kadnlarn ve daha da
zel olarak kadnlara oy hakk hareketinin tarihi olarak balad. l 960'lar
da ve 1 970'lerde kadnlarn tarihinin en byk ilgi alanlarndan biri en
dstrileme srecinde kadnlarn rolyd. Ardndan, kadnlarn yaamlar
nn varolusal ynlerine gitgide daha byk bir dikkat yneltildi . Bu son
alan , daha sonra da tartacamz gibi, sosyal bilimlerin kavram ve yn
temlerinin yeniden gzden geirilmesini gerektirdi.28 Tarihsel sosyal bi
limlerin bu kavram ve yntemlerini, tek tek kadnlarn yaam deneyimle
rinin analizi ile birletirmeye ynelik ilgin bir giriim, Dorothee Wier
ling'in yapt ve l 987'de yaymlanan, yzyl banda bycek Alman
kentlerinin orta snf evlerindeki kadn hizmetilere ilikin aratrmasdr.29
Burada, hizmetilik meslei, sanayilemeye ve modernizasyona doru de
iime urayan bir toplumun grnglerinden biri olarak ele alnr. Bu
gei srasnda, hizmetiler bir "burjuva" yaam tarznn oluumunda
nemli bir rol oynadlar; onlar olmakszn, bu yaam tarz mmkn ola
mazd. Ayn zamanda, hizmetiler, orta smf deerlerin i zmsediler ve
bunlar daha sonra evlilik yoluyla girdikleri ii snfna aktardlar. Wicr
ling'in aratrmas, ok geni bir nicel veriler topluluuna dayanr; bunun
la birlikte, otobiyografik malzemeyi, mektuplar kullanmak ve mmkn
olduu zaman da grmeler yapmak yoluyla, yaadklar ve hatrladklar
ekliyle, hizmetilerin yaam durumlarnn nitel ynlerini yeniden yakala
maya almaktadr. Dolaysyla bu aratrma, Alman tarihsel sosyal bilim
geleneinin iinde kalrken, ayn zamanda onun tesine de geer.

28 Bkz. Joan W. Scott, 'Women's H i story," Peter Burke, New Perspectives on Historical
Writing iinde, State Col l ege, Penna . , 1 99 1 , s. 42-66.
'19 Dorothee Wierl ing, Mdchen fr al/es: Arbeitstag und Lebensgeschichte stdtischer
Dienstmdchern um die Jahrhundertwende, Berl in, 1 987.

YEDNC B LM

MARKSST TARH B LM: TAR HSE L

MATE RYALZM D E N E LET REL
ANTROPO LOJYE

arksist tarihyazm v e Marksist dnce, kendilerini Marksist y a da

Marksist-Leninist dncelerin somutlamas olarak gren Sovyetler Birlii'nin ve Dou Avrupa'daki uydu devletlerinin knn ardndan, ge
nellikle gvenilirliinin ve saygnlnn byk bir blmn yitirmi du
rumdadr. Gelgelelim, bu olaylarn Marksist dncenin bunalmndaki
sorumluluk derecesinin abartlmamas gerekir. Uluslararas komnist partilerin resmi Marksist felsefesi, kten uzun bir sre nce itibarn yitirmiti . Bu Marksizm biimi ile Dou bloku dnda parti kstlamalarndan
bamsz olarak gelien Marksist dnceyi birbirinden ayrmamz gerekiyor. Batl Marksizm ad verilen dnce de, zellikle l 960'larn renci
ayaklanmalarndan sonra bir bunalm yaamsa da, bu bunalmn nedenleri farklyd . Marksist dnceler, modern kapitalist toplumlara ve modern kltre yneltilen eletiriye katkda bulundu ve bu eletiri geni bir
kamuoyu tarafndan ciddiye alnd. Ne ki, bu eletirel Marksizm de gve
nilirliini byk lde yitirdi, nk onun dayand varsaymlar da 1 9 .
yzyla fazlasyla kk salm v e sanayi sonras aa hitap edebilme zelliini yitirmiti.
Bununla birlikte, Marksizmin modern tarih bilimine katksnn h afife
alnmamas gerekir. Marx olmakszn, kendisini hem Marx'a muhalefetiy
le, hem de Max Weber'in almalaryla tanmlayan modern sosyal bilim
kuramnn byk bir blm dnlemezdi bile. H i kuku yok ki,
M arksizmi btnlemi bir hareket olarak gremeyiz . Bir yanda Marx'n

79

80

ve E ngels'in retileri , dier yanda da onlar takiben bu retilere ilikin

bir buuk yzyl sresince yaplan farkl yorumlar vardr. Ve greceimiz
gibi, Marx'n kendi doktrini belirsizlikler ve mulaklklarla doludur. Marx
son derece dogmatikti, ama kesinlikle ok sistemli ya da tutarl bir d
nr deildi. Dolaysyla, almalarn ne kendisinin, ne izleyicilerinin uz
latrmay baarabilecekleri, iki farkl bilim anlayyla yrtt. Bilim g
rlerinden biri, temelde, yaklak 1 8 50 ve 1 890 arasndaki yllar kapsa
yan dnemin bilimsel varsaymlarnn birounu paylaan pozitivist, ger
eklik kavraynda mekanik anlayt . Bu bak asnda iki temel nokta
vard: ( 1 ) Nesnel bilimsel bilgi mmkndr, ve ( 2 ) bilimsel bilgi kendisi
ni grnglerin belirli yasalara uygun davramna ilikin genel ifadelerde
ortaya koyar. Bu bak, tarih asndan, bir bilim srasma girebilmek iin
tarihsel gelimenin yasalarnn kefi ve formle edilmesi gerektii anlam
na geliyordu. Burada Marx, tarihsel geliim yasasnn baat motorunu,
kklerini ekonomik eitsizlikten alan toplumsal atna olarak grmesi
nedeniyle Thomas Henry B uckle ve Hippolyte Taine gibi dier pozitivist
dnrlerden ayrlyordu . Tarihin ardndaki itici g dnceler deil,
Marx'n A Contribution to a Critique of Political Economy 'y e (Ekonomi
Politiin Eletirisine Katk ) yazd nszde en zl bii mde ifade ettii
gibi,l retici glerdi. Bu gler, geliim sreleri iinde yol am olduk
lar ve retici glerin tam olarak gelimesine engel olduklar zaman, kar
kp isyan ettikleri toplumsal koullarla atmaya giriyorlard . nsanlk
bir doa yasasmn kanlmazl iinde, gebe ve avc bir toplumun ilkel
komnizminin ilkel koullarndan ilerleyerek, antik, feodal ve burjuva
toplumsal formasyonlar aamalarndan geip, nceki ti.im toplumlarda i
kin uzlamaz elikilerin stesinden gelinecei bir komnist topluma ge
mek zorundayd . adalarnn ou iin olduu gibi, Marx iin de insan
ln ilerleyiinin Bat dnyasnda odaklanmas, sadece Bat'nn dinamik,
Asya ve Afrika'mn duraan olmas ( k i bu konuda Marx, Hegel 'le ay111 g
rteydi ) anlamldr.
Bu bilim ve tarih gr, belirgin bir biimde yalmzca devrimci ama
laryla ayrld 1 9 . yzyl Bat felsefesinin ana akmlar iinde yer almakta
dr. Gelgelelim, Marx yaam boyunca bunun yam sra ok farkl bir ger
eklik ve bilgi kavrayna da sahip oldu; bu kavray, zellikle Sovyet blo
kmn dndaki 2 0 . yzyl Marksist dnce ve tarihyazmmda nemli bir
rol oynayacakt. ok sk olarak bu alternatif kavraya gnderme yapmak
iin kullanlan "diyalektik" teriminin de, bir i elikiyi barndrdndan ,
Robert C. Tucker (ed.), The Morx-Engels Reoder ii nde, 2. bas ., New York, 1 978,
3-6.

s.

dikkatle kullanlmas gerekir. Diyakk ik, l i r ya da , btn gzle grle

bilir tezahrlerin sorunsal olduunu ve daha gci anlamdaki atan g
ler balam iinde anlalmas gerektiini kabul ettii iin, bilim asndan
grngsel dnyann baatl eklindeki pozitivist kavram yadsr. Marx
hem genlik dnemi olan 1 844'te, hem de genellikle Marx'n olgun d
neminin bir ifadesi olarak kabul edilen 1 8 57-58'in Grundrisse,si ve
1 867'nin Das Kapitallnn birinci cildinin ilk blmnde, ekonomi dn
yasnn, iinde yer alan ekonomik gler temelinde anlalabileceine y
nelik klasik ekonomi politik varsaymn sorgular ve bunlarn insani ihti
yalar temelinde llmesini talep eder. Genellikle onun tarihsel materya
lizmi ile btnletirilen maddi glerin baatln ne srmenin ok uza
nda olan bu diyalektik gr, Marx'n materyalist sylemine karn ,
maddi gleri insani glerin nne koyan bir kavray reddeder. Dolay
syla, sermayenin zorunluluklarn, insanlarn en derin ihtiyalarnn ve z
lemlerinin nne koymas yznden, ekonomi politii, ya da daha ok
onun evresinde ileyen ekonomik sistemi yadsr. 1 844 elyazmalarndaki2
yabanclam emek kavram ile Marx'n Das Kapital'deki, sermaye eko
nomi politiinin, "retim srecinin, insan tarafindan denetlenecei yerde,
insana kar stnlk kazand bir toplum durumuna" ait olduuna ili
kin gzlem buradan doar.3 Felsefi bir yntem olarak diyalektik, Sokra
tes'ten balayarak, bir argmanda ikin elikilere iaret ederek argman
da bir yeniden fornlasyon yapmaya zorlayarak ilerleyen ve ardndan bu
yeni formlasyondaki elikileri inceleyerek srp giden bir akl yrtme
biimidir. Bu anlamda, diyalektik yntem irrasyonelli klere, bu rnekte her
toplumsal oluumda mevcut olan insani onurun ineni biimlerine ba
kan eletirel bir kuramn temeline dnr. Ama te yandan Marx, pozi
tivizm eletirisini, yasalarn hkm altnda ilerleyen bir srecin temelde
pozitivist kavrayyla birletirir; bu sre iinde diyalektik, tarihin bir ko
mnist toplum iinde tamamlanmasna yol aacak maddeci bir biim alr.
Bu dogmatik, temelde pozitivist diyalektik anlay, resmi Marksist ya
da daha dorusu, Sovyet blokunun iinde ve dndaki yerleik komnist
partilerin Marksist-Lcninist retisinin temeli haline geldi . Lcninizn
Marksist retiye, Marx'n yazlarnda olmayan yeni bir nitelik getirdi.
Marx tarihsel srecin topyekun ynnn verili olduunu kabul etmi, ama
bu srecin alaca somut biimlerin siyasal eylemden etkileneceini de sy
leyerek bir zgrlk alan brakmt. Yine de, devrimler ancak tarihsel ge
liimin yol u hazrlamasndan sonra ortaya kabilirdi. Marx'n deyiiyle
s.

Tucker,

Kari Marx, Capital, A Critique of Political Economy, New York, 1 967, c. 1,

66- 1 25.

s.

81.

111

82

sylersek: " Hibir toplumsal dzen, iinde yer alan btn retici gler
gelimeden nce can vermez." Lenin bu kavram, partinin merkeziliini
vurgulayan bir iradecilik ( voluntarism) ile deitirdi . Bunu, tarihsel aratr
ma ve yazmann partinin gndelik stratejilerine tabi klnmas izledi.
Sovyetler Birlii ile Sovyet blokundaki tarihsel aratrmalar hakkndaki
basitletiril mi imgeye kar ihtiyatl olmamz gerekiyor. Sovyet egemenli
indeki tm devletler, tarihyazm ve retimi zerinde yksek bir dene
tim gerekletirmeye ve ondan kendi siyasal amalar iin yararlanmaya a
lan diktatrlklerdi . Ne ki, bu sisteme eklemlenen devletler arasnda ve
tek tek devletlerin iinde hatr saylr farkllklar vard . Resmi doktrin
Marksizm-Leninizmdi; bu doktrinin merkezi kesimini tarihsel ve diyalek
tik materyalizm ile onun snf mcadelesi kavram ile bir toplumsal for
masyonun, bir sonraki daha yksek formasyon tarafindan yerinden edil
mesi anlay oluturuyordu. Tm Sovyer bloku lkelerinde, tarihsel ara
trmalarn genel izgilerini Parti Merkez Komitesi ve Parti Kongreleri be
lirliyordu. Ama bu ereve iinde, hatr saylr bir eitlilik vard .
Belki, ideolojik denetimlerin farkl bir biimde ilev grdkleri tarihsel
aratrmann birbirinden farkl, eitli alanlarn ayrt edebiliriz. Partinin en
ok sevdii, gerekte Marx'n toplum ve tarih kavraymdan ok uzakla
m olan ve partinin o andaki siyasal karlarna hizmet eden bir tarihyaz
m idi. zellikle ada tarih, l 9 l 7'den bu yana partinin tarihi ve Sovyet
lcr Birlii'nin kapitalist devletlerle kar karya gelmesi gibi alanlarda, her
ne kadar Marksist bir terminoloji kullanlyor olsa da, gerek ama bilim
sel olmaktan ok, polemiki ve oportnist oluyordu. Genellikle amala
nan, siyasal sapma biimlerine saldrmakt. kinci, makro-tarihsel bir d
zeyde ise, Marksist terminoloji ve tarih tasars, daha byk tarihsel sre
lere yerletiriliyordu; belirli devrimci olaylarn ya da bunalmlarn yeniden
canlandrlmasnda snf atmalar temelindeki zmleme keza zorunlu
nitelikteydi. Yine de, tarihsel aratrmann konusu, zellikle klasik a, Bi
zans dnemi ve ortaa tarihlerinde, ama ayn zamanda greceimiz gibi
sosyal ve kltrel tarihte de, gndelik siyasetin fiili sorunlarndan ne ka
dar uzaklarsa, tarihinin zgrlk alan o kadar geniliyordu . Kukusuz,
Marx, Engels ve Lenin'den, 1 956'dan nce ayrca Stalin'den yaplan aln
tlar da zorunluydu; ama bunlar genellikle adet yerini bulsun diye yaplan
ya da ariv malzemelerinin dikkatle incelenmesine dayanan aratrma a
sndan pek o kadar nemli olmayan alntlard. Bu aratrmalarn, hepsinin
deilse bile ounun ortak bir zaaf, kendilerini ok sk olarak han olgu
ylmasyla kstlamalaryd . Nasl sentez almalar byk fakat kusurlu
4

"nsz", A Critique of Politicol Economy, Tucker iinde, s. 5 .

kuramlarn dayatlmas sorunuyla kar karya ise, ariv aratrmalar da,

kuramsal olgunluktan ve bir yapta ant ika dl'.eridcn tesini kazandrabi
lecek dnce gcnden yoksun oluyordu . Ama bu kstlayc ortamda bi
le, kat denetimin tarihilerin allmadk uysallyla katmerlendii Sov
yetler Birlii ve Dou Almanya'da5 daha byk gl kle olmakla birlikte,
ciddi ve yaratc almalar da yapld . Polonya'da,6 Kruev'in Sovyetler
Birlii'nde 2 0 . Parti Kongresi'nde konuma yapt ve Polonya'daki Poz
nan ayaklanmalarnn kt yl olan 1956'dan sonra, tarihiler kendileri
ni bu kstlayc ideolojik ereveden kurtarmay byk lde baardlar.
Ancak aratrmalar, partinin dolaysz siyasal karlarna veya Katyn katli
am gibi Sovyetler Birlii ile ilikileri ilgilendiren konulara dokunduun
da, iddetli kstlamalara maruz kaldlar. Savatan nce burada, en belirgin
temsilcileri, Bloch ve Febvre ile yakn temas kurmu olan Franciszek Bu
jak ve Jan Rutkowski olan bir ekonomik ve toplumsal tarihiler okulu ge
limiti. Bylelikle, l 926'da Polonya'da, ilgi alanlar Annales d)histoire
economique et sociale)e ok yakn ve Hocznike Dziejow Spolecznych i Gospo
darczych (Toplumsal ve Ekonomik Tarih Yll) gibi benzer bir ad olan
bir dergi kuruldu . 1 956'da, L'.konomik ve toplumsal tarihe ynelik, Bujak
ve Rutkowski geleneini srdren ilgi yeniden canland ve Annales ile
balantlar yeniden kuruldu.
Marksist yaklamlarn ve Annales yaklamlarnn son derece telif edi
lebilir noktalar vard . Bu anlamda, Poloya'da yeni kurulan Maddi Kl
tr Tarihi Enstits'nn almalar, Annalcs'n popler kltre olan ilgi
siyle akt . Witold Kula'nn Economic Theory of the Feudal System7 ( Fe
odal Sistemin Ekonomik Kuram ) adl almas, arabuk Franszcaya
evrilip, Fernand Braudel'in bir nszyle birlikte yaymland. Polonyal
tarihiler sk sk An m/es dergisine katkda da bulunuyorlard. Kula, lfii
ler ve insanlar adl kitabnda, btn Bat tarihi boyunca arlklarn sim
gesel anlamn ortaya karmaya alyordu . Jerzy Topolski, Studia Meto
dologiczne adl dergisinde ve ngilizce yaymlanan Poznan Studies in the
Social Sciences and the Humanities)de , Marksist olmayan tarihilerle ku5

Bkz. Georg G. lggers, Marxist Historiography in Transformation: Eas t German Soci

al History in the 1 980s, New York, 1 99 1 , ze l l ikle 'Giri: s. 1 -37; ayrca Andreas
Dorpalen'in Dou Almanya'daki tarihsel aratrmalara i l i kin ok dengeli ve kap
sam l incelemesi, German History in Marxist Perspective: The East German Appro
ach, Detroit, 1 985.

B kz . Georg G. lggers, New Oirections in European Histariography, 2. bas . , Middle

town, 1 984, s. 1 38-42.

Witold Kula, Economic Theary of the Feudal System, Londra, 1 976.

Witold K u l a, Miary i Ludzie, Varova, 1 970.

83

84

ram ve yntem alannda bir diyalog balatt. Macaristan'daki tarihyazm

da benzer izgilerde ilerledi. ekoslavakya'da, uluslararas bilimsel tarih
aratrmalar ile olan temaslar yeniden kurmak ynndeki giriimler,
1 968 Sovyet igalinin ardndan ciddi bir biimde kstland. Ama Sovyet
ler B irlii'nde, ortodoks Marksist-Leninist felsefe ve tarih teolojisinin dar
snrlarna smayan nemli almalar ortaya kt . Mikhail Bakhtin'in ta
rihsel antropoloji ve gstergebilim alanna l 930'lardaki kalc katks,9
onun Stalin dneminde ciddi bir biimde bask grmesine neden oldu.
Ve, daha nce de deindiimiz gibi, Moskova'da Aaron Gurevi,
1 9 7 1 'deki The CateBories of Medieval Culture o ve daha sonraki alma
laryla, Sovyetler Birlii'nde Marksizm d zihniyetler tarihinin temelleri
ni oluturdu.
Ama resmi Marksist kuram, katlna ve ksrlna karn, toplumsal
tarih asndan retken somlar sorabiliyordu . Sovyet bloku tarihilerinin
maddi kltr sorunlarna gsterdii ilgiye daha nce deinmitik . D ou
Almanya'da l 970'lerin sonunda balayan geni lekli bir proje, gittike
artan bir kentleme ile tarmn ticarilemesi dnemi olan 1 8 . yzyl ile 1 9 .
yzyl balarnda Magdeburg Ovas'nn kltr zerine disiplinler aras,
geni kapsaml bir aratrmay stlendi . i l Ekonomik ve toplumsal bir te
melden, gda, moda, mimarlk, enlikler vb kltrn eitli ynlerine iler
lemekte gsterdikleri kararllklar asndan, bu aratrmalar Annales ta
rihilerinin bir blgenin histoire totale 'n ortaya karna arayn art
rr. Marksist doktrinde ii snfi zerindeki vurgunun, ii snfinn yaa
mna ilikin aratrmalar gdlemesi gerekirdi, ama en azndan Sovyetler
Birlii ile Dou Almanya'da, ii snfi tarihi rgtl ii hareketlerinin,
1 9 1 7'ye dein sosyal demokratlarn, onun ardndan da komnistlerin ta
rihi anlamna geliyordu . Bu tarihin byk bir blm, zgl devrimci du
rumlarda proletaryann roln ele alan siyasal tarih idi . Ve bunun tersini
ifade etmesine karn , bu tarih genellikle yukardan aaya, sekinci bir ta
rihti. Bunun, daha nce de deindiimiz iyi bir rnei, Dou Alman Sos
yalist Birlik Partisi Merkez Komitesi'nin 1 966'da yay mlad sekiz ciltlik
Alman ii sn f tarihiydi; bu alna, kaynak olarak Marksist klasikleri ve
"ii snfi partisinin kararlar ile Alnan ii snfi hareketi temsilcilerinin
sylev ve yazlarn" kullandn gunrla belirtir. 12 Dou Alman ekonomi
9

Bkz. Mikhail M. Bakhtin, Rabelais and His World, Cambridge, Mass., 1 968.

1 0 Aaron Gurevich, The Categories of Medieval Culture, Boston, 1 985.

1 1 Bkz. lggers, Marxist History in Transformation.
12 lnstitut fr Marxismus-Leni n i smus beim Zentra lkomitee der SED, Geschichte der de
utschen A rbeiterbewegung, Berlin, 1 966, c. 1, s. 7.

tarihilerinin duayeni olan J rgcn Kuczynski, l 3 gndelik yaama ilikin ta

rih kitabnda, Dou Almanya'daki Marksist tarihilerin sradan i nsanlarn
gerek gndelik yaam deneyimlerinin bir tarihini yazmay baaramam
olmalarndan yakmyor ve meslektalarndan, Bat'daki, zellikle de An
nales1n Marksist olmayan tarihyazmm rnek almalarn istiyordu .
Bylelikle Sovyet sisteminin kt l 989'a gelindiinde, Dou Av
npa ve Sovyetler Birlii'ndeki tarihilerin byk bir blm ortodoks
Marksist-Leninist kuramn yetersizliklerinin farkna varm durumdayd.
20. yzylda yaam ve dncenin deien koullarnn nda, Marksist
gelenein Marksist bir bak asndan daha ciddi bir yeniden gzden ge
irilmesi, Sovyetler Birlii'nin dnda, Bat Avrupa'da kendini gsterdi.
Hi kukusuz, resmi ideoloji haline gelmedii lkelerde neyin Marksizm
olduunu belirlemek genellikle gtr. Marksist tarihyazmnn bu kesi
minden sz ettiimiz zaman, kendilerini Marksist olarak gren ve biro
u kariyerlerinin u ya da bu dneminde, ama ounlukla erken dnem
lerinde komnist partilere mensup olan tarihileri kastediyoruz. Bu an
lamda, Byk Britanya'da 1 947'den 1 9 5 6 'ya dein resmen rgtlenmi
bir "Komnist Parti Tarihileri Grubu " vard; daha sonralar Byk Bri
tanya'da adlarn duyuracak Maurice Dobb, Rodney Hilton, Christopher
Hill, Eric Hobsbawm ve Edward P. Thompson gibi tarihilerin birou
bu gruba dahildi . 1 4 Marksist tarihilerin byk bir blm, l 956'da Ma
caristan'm igali ve Kruev'in Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin 20.
Kongresi'nde yapt komma dneminde, Sovyetler Birlii'nin baskc
uygulamalarn protesto etmek iin komnist partiyle balarn kopardlar.
Bununla birlikte, pek ok rnekte, sz gelimi Edward Thompson rne
inde, partiyi terk eden tarihiler kendilerini topluma ynelik Marksist bir
eletiriyle tanmlamaya devam ettiler.
2. D nya Sava'ndan sonraki ilk yllarda, Bat'daki Marksist tartma
lar byk lde tarihsel srece ilikin ortodoks Marksist kavramlar er
evesinde gerekleti. Bu balamda, Maurice Dobb ve Paul Sweezy fe
odalizmden kapitalizme gei zerine bir tartmaya girdiler. 1 B u tart13 J rgen Kuczynski, Geschichte des A/ltags des deutschen Volkes, 1 600- 1 945, 5 c.,
Ber l i n, 1 98 1 -82. Bkz. Kuczynski'nin " nsz"nden a l ntlarn evirisi iin, lggers,
Marxist Historiography in Transformation, s. 38-42.
1 4 Bkz. H arvey J. Kaye, The British Marxist Historians, Cambridge, 1 984. Ayrca Eric
Hobsbawm, "The H i storians' Group of the Commu n i st Party," M. Cornforth (ed.), Re
beis and their Causes iinde, Londra, 1 978, s. 2 1 -48.
15 Bkz. Kaye, The British Marxist Historians, s. 42-50. Bu tart mann nem l i bir kes i m i
Marksi st Amerikan derg isi Science and Society'de yrt ld.

85

86

mada, Dobb'un ileri srd gibi, feodalizmin kendi i ekonomik eli

kileri yznden mi kt, yoksa Sweezy'nin savunduu gibi, bu k
te belirleyici bir d etken olarak ticaretin ykseliinin mi rol oynad so
rular zerinde duruluyordu. Fransa, talya, Polonya ve baka yerlerdeki
Marksist tarihiler arasnda, buna benzer tartmalar yapld . Bu tartma
l ar sadece kk bir grup inanl yandan ilgisini ekmekle de kalabilirdi;
ne var ki, bu dar evrenin dnda da hatr saylr bir ilgi uyandrdlar.
Marksist yorumlamalar Marksist olmayan tarihyazmna kar siyasal ze
minlerinden ok, geleneksel olay ve ahs ynelimli tarihi sorguladklar ve
toplumsal balam ile toplumsal deiime daha byk bir dikkat yneltil
mesi arsn yaptklar iin, bir meydan okuma oluturuyorlard. Mark
sist olmayan tarihileri ilgilendiren, Marksistlerin verdii genellikle dog
mati k nitelikteki yantlardan ok, onlarn sorduu sorulard. Bylelikle,
1 9 52 'de ngiliz Marksist tarihiler tarafndan kurulan, fakat parti deneti
minde olmayan Past and Present, 1 6 ok gemeden Marksist tarihiler ile
Lawrence Stone, T. S. Ashton, John Elliott ve Geotfrey Elton gibi nde
gelen Marksist olmayan tarihiler arasndaki tartnular iin bir fixuma
dnt. Dergi toplum ve kltre ynelik geni ilgi alanyla, Byk Bri
tanya'da, Annales'in Fransa'daki yerinden ok da farkl olmayan bir yer i
gal etmeye balad. Burada, aristokrasinin bunalm ve Priten Devri
mi'nde snfn rolne ilikin hararetli tartmalar yapld. Fransz, ngiliz ve
Kuzey Amerikal tarihilerin katld benzer tartmalar Fransz tarih ara
trmalar nda da kendini gsterdi; Albert Mathiez, Albert Soboul ve ok
daha karmak bir biimde Georges Letebvre tarafndan ileri si.iri.ilen Fran
sz Devrimi'nin bir burj uva devrimi olduuna dair Marksist teze, Alfred
Cobban, George Taylar ve Franois Furet tarafindan itiraz edildi .
Ne ki, ksa bir sre iinde, modern tarihteki byk siyasal karklk
lara ve Sanayi Devrimi'ne ilikin Marksist almalar, dikkatlerini anonim
toplumsal srelerden uzaklatrp, bu deiikliklerin onlar yapanlarn
bilincinde ald biimlere odaklandlar. Marx aadan yukarya bir tarih
yazmay baaramamt, ama Engels, Condition of Working Class in Eng
land ( n giltere'de i Snfinn Durumu ) ve Peasant War in Germany
(Almanya'da Kyl Savalar ) adl yaptlarnda , byle bir tarihe ok daha
fazla yaklamt. Marx'n The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte'
( Louis Bonaparte'n Onsekizinci Brumaire ' i ) Komnist Manifesto'nun
bir adm tesine geip, siyasal deiimin farkllatrlm bir incelemesine
doru ynelie iaret ediyordu. Marx, 1 852 'de Onsekizinci Brumairel
yazarken , Engels' le birlikte Ocak 1 8 48 ' de Komnist Manifesto'da dile
1 6 B kz . Kaye, The British M arxist Historions,

s.

1 6.

getirdikleri devrimin yakn oldua iliki kelannlerinde hakl ktkla

rn, fakat burj uva nitelikli olaca dnd kleri bu devrimlerin, en
azndan Alnanya'da baarl olmakla kalmayp, onun hemen ardndan bir
proleter devrimin patlak vereceine ilikin kehanetlerinde ise yanldkla
rn kabul etmek zorunda kald. Marx'n Louis Bonaparte)n Onsekizinci
Brumaire'nde Fransa'da, Engels'le birlikte yazdklar Revolution and
Comterrevolution in Germany 'de (Almanya'da D evrim ve Kardevrim )
d e Almanya'da ele ald olaylarn ak, her iki kehanetin d e doru k
madn gstermiti. Fransa'da devrimin baarszln ve Louis Bona
parte'n tahta kn aklamak iin, imdi M arx, Engels'le birlikte Ko
mnist Manifesto )da izmi olduklarndan ok daha karmak bir modern
toplum resmi iziyor ve burjuvazinin iindeki keskin toplumsal ve siyasal
blmlenmelerin yam sra, yurtsever an l ar ve simgeler gibi ekonomi d
glerin siyasal bilin ve davranta oynadklar rol de kabul ediyordu.
Marx bu kitapta, siyasal olaylarn ancak atan snf karlar balamnda
anlalabileceini ileri srmesine karn, bu snflarn yelerini, geni ka
mu kesimini darda brakan ve geleneksel siyasal tarihlerdeki gibi siyasal
kiilikleri sahnenin merkezine yerletiren , ykleyici bir anlat yapyordu.
artc bir biimde, iiler bu anlatda yer almyordu . Fransa nfusunun
byk bir ounluunu oluturan kyll e gelince, Marx, arpc bir
paragrafta " bir uval dolusu patates"e benzettii bu snf, topyekln edil
gin bir g olarak gryordu. " Ve Jules Michelet'nin VHistoire de la
Revolution Franaise' nn ( Fransz Devrimi Tarihi) tersi ne, kadnlar hi
ortada yoktu . Dahas Marx, ii snfna atfettii disiplinden ve i ahlakn
dan yoksun olan, gerek anlamda mazlum , evsiz, baml ve mahpusla
r n tmn birden lumpen proletarya olarak tanmlyor, onlara kar sa
dece horgr besliyordu. x
Bunun tersine, ortaa ve modern Avnpa'da siyasal ve ekonomik
ayaklanmalara ilikin ngiliz ve Fransz aratrmaclarca yaplan Marksist
almalar, tarihe insani bir ehre vermeye balad. Georges Lefebvre The
Great Fear of 1 789: Rural Panic in Revolutionary Francel 9 ( 1 789 Deh
eti : Devri m Fransa'snda Krsal Panik) baln tayan, 1 789 yaznda kr
sal kesimde kyl ayaklanmalarn a yol aan deheti inceledii yaptyla, bu
yolun talarn dedi. Rodney Hilton ortaa ngiltere'sinde kyl ayak17 "The Eighteenth Brumaire of Lau i s Bonaparte," Robert C. Tucker (ed.), The Marx-En
gels Reader, l . ba s. iinde, New York, 1 972, s. 5 1 5.
18 Bkz. age., s. 479.
19 Georges Lefebvre, The Great Fear of 1 789: Rural Panic in Revofutionary France, New
York, 1 972.

87

88

!anmalar konusunda,20 Christopher H ill 1 7 . yzyl ngiliz devrimlerinde

alt snflar komsunda2 1 ve Afrikal-Amerikal eylemci W. E. B . Du Bois da
Amerikan Sava'ndan sonraki Yeniden na ( Reconstruction) dnemin
de,22 Gney'deki Siyah nfs konusunda benzer almalar yaptlar. Ge
orge Rude23 ve Richard Cobb24 devrimci kitleleri fiilen kimlerin olutur
duunu incelemek iin polis arivlerine bavurdular. 1 8 . yzyl ile 1 9 .
yzyl balarnda Byk Britanya v e Fransa'daki karklklara ilikin
zmlemesinde, Rude gda fiyatlarna merkezi bir rol biti . Ama Rude'nin
bugn artk bir klasik haline gelen, "The Moral Economy of the English
Crowd in the Eighteenth Century" ( 1 8 . Yzylda ngiliz Kalabalnn
Ahlak Ekonomisi ) adl makalesinde bile,25 E. P. Thompson geleneksel,
kapitalizm ncesi ekonomik adalet kavraylarndan gelen adil bir fiyat d
ncesi gibi ekonomi d etkenlerin rolnn altn iziyordu . Alt sntla
r geleneksel kltrel deerleri ile, domakta olan kapitalist ekonomi ve
brokratik devletin deerleri arasndaki atma, Eric Hobsbawm'n Pri
mitive Rebels (lkel Asi ler)26 ve Rde'yle birlikte yaptklar Captain
Swing27 Jdl almasnn konusunu oluturuyordu . Bu almalarn mo
dern-ncesi dnyay semeleri asndan, Annalesk olan benzerlikleri
arpcyd . nemli istisnalar, Hobsbawm'n byk sentez almalar olan ,
Fransz Devrimi'nden komnizmin kne dek dnya tarihini kapsayan
kitaplardr.28 Bu eserler, modern dnyay biimlendiren ve popler kl
tre daha altta bir rol veren byk gelime izgilerinde odaklanr.
20 H i lton zerine, bkz. Kaye, The British Marxist Historians. Ayrca, H i lton, The Tran
sition from the Feudalism ta Capitalism, Londra, 1 976.
21 Szgel i mi , Chri stopher H i l l , The World Turned Upside Down: Radical ldeas During
the English Revolution, Harmondsworth, 1 975.
22 W. E . B. Du Bois, Black Reconstruction in America: An Essay on the Role which
Block Folks Played in the A ttempt ta Reconstruct Democracy in America 7 860- 7 920,
New Y ark, 1 935.
23 George Rude, The Crowd in the French Revolution, New York, 1 959.
24 Ri chard Cobb'un eserlerinin gen i bir l istesi arasndan, bkz. The Police and the Peop
le: French Popular Protest, 1 789- 7 820, New York, 1 975; Death in Paris: The Records
of the Basse-Gele de la Seine, October 1795 to September 7 8 0 1 , Oxford, 1 978.
25 George Rude, 0The Moral Economy of the E ng l i sh Crowd i n the E i ghteenth Century,
Post and Present, 50 ( 1 97 1 ), s. 76- 1 36 .
26 Eric Hobsbawm, Primitive Rebels: Studies in Archaic Forms o f Social Movement in
the Nineteenth and Twentieth Centuries, New York, 1 963.
'Zl George Rude, Captain Swing, New York, 1 968.

28 Eric Hobsbawm, The Age of Revolution, 7 189- 1 848, Cleveland, 1 962; The Age of
Capital, Londra, 1 975; The Age of Empire, 1815- 1 9 7 4, New York, 1 987; The Age of
Extremes: A History of the World, 7 9 7 4- 7 99 1, New York, 1 994.

Belki de, popler kltrn rol ii ii vu rgulayan Marksist bir tarihe yo

nelik bu harekette en nemli yapt, hlward P . Thompson'n The MkitJf
of the English Working Clss ( ngili z i Sfnn Oluumu, 1 96 3 ) adl
almasdr. Balk, Thompson'n "ii sti belirlenmi bir zamanda g
ne gibi domad. Kendi oluumunda o da vard" eklindeki tezini aka
belirtir.29 Bu kitapta ve daha sonraki kavramsal ifadelerinde, Marksist or
todokslua ve zellikle de, Marksizmin bilimsel ynlerinin altn izen,
bata Louis Althusser gelmek zere Fransz dnrler gibi yapsalclar ta
rafndan savunulmasna kar kt.rn Thompson 'a gre, Marx'n yazlar
20. yzyl ortasnda Marksist kamuoyu asndan belirleyici deildir. Do
laysyla, "bir kapanma olarak Marksizm ile, Marx'tan gelen, ak aratr
ma ve eletiriye dayal bir gelenek olarak Marksizmi" birbirinden ayrr.
"lki , teoloji geleneinde yer alr. kincisi ise amzn sorunlarnn (ve
yzylmzn deneyimlerinin) ancak ve ancak yz yirmi yl nce yaymlan
m bir metnin titiz irdelemesiyle anlalabilecei eklindeki, tam anlamy
la skolastik kavramdan" kendisini zgrletirmitir . 3 1 Thompson
Marx'tan, snf kavramn ve "snf deneyimi byk lde insanlarn iin
de doduu -ya da iradeleri dnda girdikleri- retim ilikileri tarafndan
belirlenir" kavramn benimser.32 Ne ki, snfn "bir 'yap' hatta bir 'kate
gori' olarak deil, insani ilikilerde gerekten olup biten (ve olup bittii
de gsterilebilecek) bir ey olarak grlmesi" gerektii kansndadr.33
"Snf bilinci, bu deneyimlerin kltrel adan yrtld bilintir: Ge
leneklerde, deer-sistemlerinde, dncelerde ve kurumsal biimlerde
cisimleir."34 Bylelikle Thompson "prototipik" ii snfi dncesini
reddeder ve onun yerine, zgl bir tarihsel balamda ortaya kan "somut
bir ngiliz ii snfi" kavramna dner. Kltr zerindeki vurgu, insani
ilikileri nesnelletiren bilimsel yntemlere srt evirmenin, bir kltr
oluturan nitel unsurlarn anlalmasn salayan yaklamlara ynelmenin,
bundan dolay, Thompson'n edebiyat, sanat, folklor, sembolizme dayan
masnn bir iaretidir.
Thompson burada temel Marksist kavram yadsr: Ekonomik g
lerin baatl, bilimsel yntemin nesnellii ve ilerleme dncesi. Gemi'29 E . P. Thompson, The Making of the English Working C/ass, New York, 1 966, nsz,
s. 9.
30 Bkz. Thompson, The Poverty of Theory and Other Essays, Londra, 1 978.
31 Age., s. 380, 383.
32 Making o f the English Working Class, nsz, s. 9 .

33 Age.,

s.

9.

34 Age., s . 1 O.

89

90

in gelecee giden bir adm olduu dncesine kar direnir. Dolaysyla

"her ne kadar yeni sanayilemeye dmanlklar gericilik gibi grnse de,
yoksul orapy, Luddite koyun postu krkcsn, 'dikbal' el dokumac
sn, 'topyac ' zanaatkar, hatta Joanna Southcott'un aldatlm takipisi
ni gelecek nesillerin kmsemesinden kurtarmay" amalar.35
Bununla birlikte, Thompson'n yaklanmda ortodoks Marksizmin
nemli unsurlar varln korur. Aratrmasn ngiltere ile snrl tutan
Thompson, farkl etnik, dinsel ve zanaat gelenekleri ile tanmlanabilecek
ok daha eitli bir alan nfus dncesine kar, tek bir ii snf kav
ramn savunur. Bu snfa bir hale armaan ederek, onu tpk Marx gibi,
bir emek aristokrasisi olarak grr. Paine, Cobbett ve Owen gibi nemli
dnrler, London Corresponding Society ve ngiliz radikalizminin si
yasal gelenekleri, bu anlamda ii snfnn oluumunda hayati bir rol oy
nar. Bu bakmdan, The Making of the English Working Class deneyimler
den ok, dncelerin bir tarihidir. Smf atmas kitapta merkezi yeri i
gal eder. Ve kltrel unsurlarna karn, bu atnarnn kkleri ekonomik
sistendedir.36 Byle olmasayd, Marksizmle balant hi denebilecek d
zeye inerdi. Ne ki, cinsiyet ilikileri de dahil olmak zere, dier atma ve
smr biimlerini ihmal etmi olmas hakl eletirilere yol amtr. '."
Thompson'n tarih yaklam, Marksistler arasnda iki farkl ynden
eletirel irdelemeye tabi tutulmutur. Bir yandan, Fransz dnr Louis
Althusser'in gelitirdii yapsalc Marksizm perspektifinden, "Marx'm en
nemli baarlarn -kapitalist retim tarznn biimlerinin, eilimlerinin ve
yasalarnn zmlemesi- rtbas eden bir sosyalist hmanizm" biimi ola
rak eletirildi . 38 te yandan, kl trel Marksistler, Thompson ' 111, ekono
mik ilikilerin nesnel ynlerini ar vurgulayan ortodoks varsaymlardan
kendisini heni.iz yeterince kurtaramam olduunu ileri si.irdi.iler.39 Onla
ra gre, Thompson snf kltr asndan grm olsa bile, bu kltr ha
la sanayinin ileyiiyle dorudan balantl olmayanlarn ok kk bir rol
35 Age., s . 1 2- 1 3 . [Ned Lud: 1 779 y l larnda, bir cinnet annda Leicestershire'de bir dk
knn vitri nlerini k rm olan bir ak l hastasdr. Luddite i se, l 8 l l - l 6'da orta ve ku
zey ngiltere'de rgtlenmi, maki neleri krmay amalayan bir gruptur- Joanna So
uthcott: 1 750- 1 8 1 4 y l l ar arasnda yaamtr; kend i s i n i n Aziz Yuhanna'n n Vahiy
Kitab'nda ad geen kadn ol duunu i lan etmitir -.n.]
36 Bkz. ayrca Thompson, Customs in Common, Londra, 1 99 1 'de derlenmi makalele
rindeki pleb k l trne i l ikin yeniden canlandrmas.
'$! Joan Wal l ach Scott, "Women in The Mak ing of the English Working Class: Scott,
Gender and the Po/itics af History iinde, New York, 1 988, s. 68-90.
38 Lou i s Althusser, Far M arx, New York, 1 969, s. 97.
39 Gareth Stedmon Jones, Language of Class, Combridge, 1 983, s. l O 1 - 1 02.

oynad bir sanayi iisi snfida odakla . J ' ho n pson ' n Joanna So
uthcott'u "gelecek kuaklarn muazza horg/>rlisii dcn" kurtarmaya y
nelik abasna karn, hem sosya l ist l e r len de sosyalist olmayanlar taratin
dan paylalan dnceye gre, retken srecin dolaysz paralarn olu
turmayan kadnlar genel anlamda gz ard etmesi konusunda da aym ey

sylenebilirdi .
Alt balnn da gsterdii gibi, "sosyalist tari hiler dergisi" olarak
kurulan History Workshop, Thompson'n emek tarihi yaklam zerine in
a edildiyse de, onu tesine geti . Derginin l 976'daki kuruluundan,
( 1 982 'de "sosyalist ve feminist tarihiler dergisi" olarak deitirilen ) alt
balm iptal ettii 1 99 5 'e dein geirdii dnm, B yk Britanya'da
ve baka yerlerde, tarihe Marksist yaklamlarda kendini gsteren kkl
deiimleri belgeliyordu. "Workshop" (atlye almas) terimi, gerek a
lmaya ve atlyeye ynelik Marksis t ilgiye iaret etmek, gerek iliklerden
gelen tari h ilerle ortak olarak yaz l an bir tarih yaratmak zere, kastl ola
rak seilmiti. Kendisini, Biiyi.ik Britanya'da Ha n mond ' l a ra ve Webb'lere
kadar uzanan, Komnist Parti Tarih il eri Gnbu'm da ieren uzun bir
gemii olan sosyalist ve radikal aratrmaclk gelenei iine yerletiriyor
du ve E. P. Thompson'dan "muazzam bir drt" almt . "Aka sol si
yasal bak asna sahip" bir grup tarihi tarafindan l 952'de kurulan J>ast
and Present dergisine , "ngilizcedeki en iyi tarih dergisi" olarak teekkr
ediyordu;40 bu derginin almalarna yeni almalar eklemek ve ayrca ye
ni bir yn vermek iin yayma baladn bildiriyordu.
Ancak, History Workshop' teki tarih dergilerinden ayran nokta, -ilk
yayn kurulunun yars Komnist Parti yesi olan Past and Present'n ilk
balardak yazarlarnn birounun da paylat - sosyalist bak deil,
onun "kapal bir akademik evreden ziyade, geni bir demokratik okuyu
cuya ulamak ve onlara hizmet etmek" iin profesyonel tarihin dar snr
larn krp kma niyetinde oluuydu.41 Uzun vadede, dergi bu amacna
ancak ok eksik olarak ulaabildi. lk saynn bayazs, tarihsel aratrma
larn "gittike artan paralanmasna," siyasal ve toplumsal ilgisizliklerine,
zerkliklerini yitirmi olmasna ve kapitalist bir topluma yerlemi olan
akademia'n n dumura uramasna yol aan profesyonellemeye kar bir
tiradla balyordu.42 Derginin kendisi, Oxford niversitesi'ndeki Ruskins
College'da, bir "atlye"de bir aray a toplanm olan kadn ve erkek tarih
iler arasnda on yllk yakn bir ibirliinin rnyd . Her ne kadar, hep40

"The Attack," History Workshop 4 (Gz 1 977), s. 1 -4.

41 Age.,

s.

4.

42 "History Workshop Journal," History Workshop l (Bahar 1 976), s. 1 .

91

si de akademik toplumsal tarihe nemli katklarda bulunmu olan Gareth

Stedman Jones, Raph ael Samuel ve Tim Mason sivrilse bile, yayn kuru
lunun gerekten ortak kararlar alan bir kolektivite olarak grlmesi ve ka
dnlarn, yazarlar arasnda olduu gibi yayn kurulunda da iyi temsil edi
liyor olmas nemli noktalardr. lk saydaki bayazlarda "feminist ta
rih "e ballk da bildiriliyordu. Yalnz kunmsallam siyasal tarihin de
il, ayn zamanda emek tarihinin ve toplumsal tarihin de " anti-feminist
bir tanm" iine kapandklarna iaret ettiler; zira, her ne kadar kadnlarn
"igcnn yeniden reticisi" olarak emekleri, kapitalist bir ekonomide
i srecinin ayrlmaz bir parasn olutursa da,43 kamusal alma yerin
de bulunmamalar sonucu, bu tarihlerin iinde byk lde grnmez
olarak kalmlard.
Kadnlarn rolne byle bir odaklanma, derginin kapsamnda bir ge
nilemenin yan sra, yeni yntembilimsel yaklamlarn kefine de katkda
bulundu. Bunlar saymak gerekirse, ilk olarak, History Workshop, sanayile
mi kapitalist bir toplumdaki "emek tarihi" ile yakndan ilikili "sosyalist
tarih" kavrayna balyd. Marksist tarihi kltre ynlendirmelerine kar
n, bu derginin editrleri tarihsel srece ilikin ortodoks Marksist kav
ramlara bal kalarak, Thompson'a benzer bir yaklam sergilemekteydi
ler. Tarihi, feodalizmin kapitalizme dnmesi, kapitalizmin de yerini sos
yalist bir topluma brakacak olmas gibi, aama aama dnen bir sre
olarak gren teleolojiye sk skya bal idiler. Derginin ilk makalesinin
Rodney Hilton'n "Feudalism and the Origins of Capitalism" (feodalizm
ve Kapitalizmin Kkenleri) olmas da bunun bir gstergesidir.44 Dergiye
gre modern toplumu karakterize eden, ii snfinn bir snf bilincine sa
hip olduu kapitalist koullar altnda sanayi retimi idi . Dikkatin yneltil
dii nokta, iilerin bu koullar altnda emeklerini yaama tarzlar idi, ama
bu iiler neredeyse yalnzca 19. yzyl ve 20. yzyl balar Byk Britan
ya'snn sanayi iilerinden ibaretti. Kadnlarn deneyimleri de ayn balam
i inde ele alnyordu. Gelgelelim, ok gemeden, editrlerden biri olan
Raphael Samel, sanayileme ve kapitalizmin tanmn sorgulamaya ve ge
rek 1 9. yzyl kapitalist ekonomisinde mekanik olmayan emek ile gelenek
sel zanaatlerin oynad byk rol, gerekse bata tarm olm:k zere, eko
nominin snai olmayan kesimlerinde kapitalizmin oynad rol kabul et
meye balad.";
-43 Age., s. 4-6.
44 Age., s. 9-25.
45 "Workshop of the World: Steam Power and Hand Technology in Mid-Victorian Brita
in," History Workshop (Bahar 1 977), s. 6-72.

" 1 0 Years After"da (On Yln Ardndan , 1 lJ8 5 ) ,4< History Workshop )n
editrleri, Raphael Samuel ve Garel Seda Joes imzal bir bayazda,
yaptklar hatalar kabul ettiler. "lgimizin dile getirilmemi merkezi, snai
ii snf ve ihtirasmzn doruu ( zgn manifestoda da grld gibi)
'bir retim tarz' olarak kapitalizm aratrmasyd." Ardndan, "Femi
nizm," diye ekliyorlard, "bu teleolojiyi sorgulanabilir kld ." Dahas bu
teleoloji , 1 9 8 5 'ten nceki on yl boyunca gittike daha belirginlemi olan
yapsal deiikliklerin -farkl ve eskiden dnldnden daha karmak
snf ilikilerini ortaya koymu olan deiimler- bir sonucu olarak, sorun
sal haline dnmt. Aslna baklrsa, dergide kadnlarn ele aln daha
ilk saylardan itibaren snai iliklerden, haneii ve mahrem alana doru
kaydrlm ve gittike artan biimde cinsellikle ilgili olmaya balamt.
Kadnlarn smrs, cinsiyet ilikilerinin daha geni balamnda ele al
nyordu . Bo zaman etkinliklerindeki farkllklarn -ya da kadnlar iin
bylesi etkinliklerin bulunmay- yan sra, erkek kimliinin tanmnda
iddetin rol de incelenmekteydi.
Dergi 1980'lerden balayarak, toplumsal deneyimin en nemli unsur
larndan biri olarak dilin rolne gittike artan bir yer ayrmaya balad .
" Dilin gnderme yapt hibir d gereklik, dolaysyla hibir diyalektik
gerilim ve h ibir deiim ilkesi yoktur" diyen Lacan, Foucault ve Derrida
tarafndan temsil edilen yapsal dilbilimin radikal konumunu reddeden
editrler, bununla birlikte, "sosyalizmin dilinin ( . . . ) sosyalist bir hareketin
ortaya kn ncelediinin"47 ve bu hareketin oluumuna nemli l
de katkda bulunduunun altn izdiler. Ne ki, Pierre Achard'n "History
and the Politics of Language in France"ta48 ( Fransa'da Dilin Tarihi ve Si
yaseti) syledii gibi, yapsal dilbilimcilerin srarla ileri srdkleri gibi
"kendi szdizimsel olarak yaplanm alannda var olmaktan ok uzak"
olan dil, "siyasal ve ideolojik mcadelenin az ya da ok srekli uzantlar
nn grld bir yer olmutur." Dile geni bir antropolojik perspektif
ten bakan Maurice Godelier, dilin "anlamlarnn hibir zaman yalnzca dil
sistemleri ve metinlere ait olmadn, ama emek srecinde, kan ba sis
temlerinde, stat hiyerarilerinde ve bir toplumun simgesel ve maddi
formlarnn btncl kmesindeki deiimlerle koullandn" belirtiyor
du. 49 Bundan da tesi, dergi, cinsiyetin doal olarak verili olmayp, dilde
temellenen kltrel bir yap olduu konusunda feminisit kuramclarla
History Workshop 20 (Gz 1 985),

s.

l -4 .

47 "Language a n d H i story," History Workshop l O (Gz 1 980), s . l -5 .

..j8 Age.,

s.

1 75-83.

49 "Work and lts Representations: A Research Proposal," age.,

s.

1 64-74.

v.

94

hemfikir iken, ayn zamanda, bizzat dilin toplumu yanstmasnn yan s

ra, onun zerinde edimde bulunduunu dnyorlard . 1 990'1ara de
in, sanayilemi Avnpa ve Kuzey Amerika' da odaklandlar. Daha nceki
dergilerde Bat d dnya, byk lde genileyen bir emperyalizmin
glgesinde kalm gibi grnyordu; imdi, l 990'1arn makalelerindeyse,
Latin Amerika, Afrika ve Aborijenlerin Avustralya'snn, daha byk bi
reysel dikkat topladklar grlyor.
Thatcherizm ile Leninizmi yadsmalarna karn, Sovyetlcr Birlii ile
D ou Avrupa sosyalist sistemlerinin k History Workshop editrleri
nin Marksist dncelerini derin bir biimde sarst. Daha 198 5 'te, "artk
bir emeki hareketinin varlnn, arazinin jeolojik kesinliklerinden biri
olarak, sorgulanmakszn varsaylamayacan" kabul etmilerdi (oysa bu,
derginin kuruluundaki temel varsaymlardan biriydi) . "Sosyalist dnce
lerin her trl halk iradesi kavramndan kopuu" gereini strap duyarak
da olsa teslim etmilerdi.50 1995 baharnda ise, sessiz sedasz "sosyalist ve
feminist tarihiler" altbaln iptal ettiler: "Feminist tarihileri" aralarna
almak zere, "balmzda yaptmz son deiiklikten [ 198 l 'den] bu
yana, iinde bulunduumuz siyasal koullarn tannamayacak kadar dei
mi olduuna" dikkati ekiyorlard . Radikal tarihilerin, kendilerini Marksist olarak tanmlayabilecei koullar artk kalmamt. ada dnyann evresel , etnik, cinsel- meydan okumalar ylesine karmak hale gelmiti
ki, artk tadklar tm anlamlarla birlikte, "sosyalist" ve "feminist" terim
leri btn bu gereklikler karsnda yetersiz kalyordu. 5
Dergi disipliner snrlar geniletmeye ynelik amacna ulamt, ama
bu durum, aralarnda en dikkate deer olarak Annales, Past and Present,
Quaderni Storici ve Journal of Interdisciplinary Historyyi sayabilecei
miz, teki nemli dergiler iin de geerliydi. Profesyonel tarihiler ile aka
demik olmayan tarihiler arasmdaki uurumu kapatmakta da pek o kadar
baarl olamamt. 1 990'larn ortasna gelindiinde, dergiye katkda bu
lunanlar arlkl olarak niversiteler ya da aratrma kurumlarnn men
suplaryd. Derginin balangtaki inan ve amacndan geriye ne kaldn
sorabiliriz. Yalnz Marksist teleoloji deil, fakat ayn zamanda toplum ve
siyasal pratik anlay asndan temel olan snf kavram da mitsiz bir bi
imde sarslm durumdayd . Gelgclelim, sradan kadn ve erkein anlaya
bilecei ve onlara yakn bir tarihe ballk olduu gibi duruyordu. eli
kili bir biimde, dergi kendisini Marksist varsaymlardan zgrletirdike ,
sradan insanlarn deneyimlerine, Marksist bir emek ve emeki anlayna
50 Ten Years After: History Workshop 20 (Gz 1 985),

s.

1 -4.

51 "Change and Continuity," History Workshop (Bahar 1 995), s. i i i-iv.

sahip olduu zamanlardakinden ok d. l . y. k d . cyc la. lad. Son ola

rak dergi, Marksizmin eletirel d u n , ( lpl d. yerleik tm smr
ve egemenlik biimlerine kar kna kararll siirdiiriiyordu. Ne ki, or
todoks Marksizmin tersine, artk bunlar birincil olarak ekonomi ve dev
letin kurumsal erevesinde deil, cinsiyet ilikileri de dahil olmak zere,
yaamn tm ynlerinde aryor ve buluyor.
Son yirmi yln tarihyazmnda History Workshop )n yerini abartmamak
gerekir. Bu dergi, benzer bir yn alan bir dizi uluslararas sreli yayndan
biridir sadece. Past and Present)a olan borcunu kabul ediyordu, ama daha
batan itibaren, popler tarih ve kltr ynnde ondan daha teye gitti
ve snrl bir baaryla da olsa, sradan insanlardan katk almaya alt. Bir
hareket olarak, baka yerlerde, zellikle de Federal Almanya Cumhuriyeti
ve sve'te taklit edildi . eitli dergilerde benzeri kayglar yansma buldu :
Byk Britanya'da Social History, Birleik Devletler' de The Jomal of So
cial History ve Radical History Reviev ve talya' da odan kurumlardan
uzaklatrp, nfosun geni bir kesiminin varolusal deneyimlerini tarihsel
ilginin merkezine yerletiren Quaderni Storici. l 993'te Almanya ve Avus
turya' da kurulan Historische A nthropologie ile 1 9 9 1 'de Moskova'da ktn
lan Odysseus bu abalara en son katlan dergilerdir.
95

TARH V E POSTMODERN ZMN

MEYDAN OKUMASI

SEKZNC B LM

LAWRENCE STON E VE
AN LATI N I N D R L"
11

1 9 5 2 'deki kuruluundan bu yana Byk Britanya'da tarih ve sosyal bi

limlerdeki tartmalarn en nemli forumunu oluturmu olan Past and
Present dergisinde, 1 9 79'da, Lawrence Stone'un "The Revival of Narra
tive: Reflections on a New Old History" (Anlatnn Dirilii: Yeni B ir Es
ki Tarih zerine Dnceler) balkl makalesi yer ald. 1 Bugn artk ok
nl olan bu makalede, Stone, tarihin grlme ve yazlma tarznda
1 970'lerde kendini gsteren temel bir dnme dikkati eker. Sosyal bi
lim tarihi asndan temel olan, "gemiteki deiimin tutarl bir bilimsel
aklamasmn"2 mmkn olduuna ilikin inan geni lde reddedil
miti. Onun yerine, "deiimin nedensel araclar olarak, grup kltr,
hatta bireyin iradesi potansiyel olarak, en az maddi ktlar ve demografik
bymenin gayr ahsi gleri kadar nemlidir" kansnn da elik ettii,
insani var oluun eitli ynlerine kar yenilenmi bir ilgi dodu .3 Somut
insanlarn deneyimleri zerindeki bu vurgu, tarihin anlatsal biimlerine
bir geri dne yol at.
Deneyime dn, bilimsel aklcln eletirel bir yeniden incelenmesi
ni gerektiriyordu. Sosyal bilim-ynelimli tarih, bilim ve teknoloj inin b
yme ve gelimeye katkda bulunduu modern, genileyen bir sanayile
mi dnya ile olumlu bir ilikiyi varsaymt. Ama ilerlemeye ve modern
Lawrence Stone , "The Revival of Narrative: Reflectians on a New Old H i stary," Post
and Present 85 (K as m 1 979), s . 3-24.
2

Age.,

Age.,

s.
s.

1 9.
9.

100

dnya uygarlna olan bu inan, l 960'lardan bu yana ciddi bir snavdan

gemektedir. l 950'1erde Amerikan tarihileri ve sosyal bilimcileri , ulusal
bir " mutabakat" ve derin toplumsal atmalardan uzak, gerek anlamda
sntSz bir toplumu hala i huzuruyla sz konusu edebiliyor ve bunun
Anerika'y gemite ve o gn Avrupa'dan ayrt ettiini dnebiliyorlar
d . John Kenneth Galbraith, 1 9 5 8 'de The Affltent Society1yi ( Refah Top
lumu) yaymlad .4 Daha nce szn ettiimiz gibi, Daniel Bell'in The
End of ldeology)s ( deolojinin Sonu)S 1 960'ta kt; bunu 1 962'de Mic
hael H arrington'n , Amerikan halknn dier kesimlerine, refahtan dlan
m ve mutabakata katlmam yoksul B eyazlara ve Siyahlara odakland
The Other A merica)s ( teki Amerika)6 izledi. Birleik Devletler'de, top
lumda daha nceleri st rtlen gerilimler, 1 960'larn balarndaki sivil
itaatsizlik hareketi ve ayn on yln ikinci yarsnda gettolardaki kanl ayak
lanmalar biiminde, olanca iddetiyle patlak verdi. Ardndan, tpk birka
yl nce Cezayir Sava'nn franszlara yapt gibi, Vietnam Sava da
Amerikallar derin bir biimde bld . Ne ki , savaa kar muhalefet katk
sz siyasal meselelerin tesine geti . 1 960'larn ikinci yarsnda Birleik
Devletler'de, sivil haklar ve Vietnam Sava konusundaki muhalefetin te
tikledii atmalar, yalnz mevcut siyasal ve toplumsal koullarn eletirisine deil, fakat ayn zamanda yksek dzeyde sanayilemi bir toplumda
yaam kalitesine de odaklanmt . Yalnz niceliksel Yeni Ekonomik Tarih'e
deil, Marksizme gre de temel nemdeki ilerlemeye ve bilime olan
inan, teknolojinin sanayilemi l keleri dnme uratmak ve kalkn
makta olan uluslar etkilemek asndan sunduu tehlikeler ve iddet gz
nne alndnda, giderek sorunlu bir hale geliyordu.
l 960'larn sonlarnda Berkeley, Paris, Bertin ve Prag'daki renci ha
reketlerinin gerek Bat'daki kapitalizme, gerek Sovyet tarz Marksizme
kar ktnn farkna varmak nem tar. Tarihyazmndaki gelimeler
asndan, ne alldk sosyal-bilimsel modellerin, ne de tarihsel materya
lizmin inandrclm koruyabilmi olmasnn nedenleri anlalmak isteni
yorsa, nem tar bu. Her ikisi de, devlet, piyasa, ya da Marksizm asn
dan snfn merkezi kavramlar olduu makro-tarihsel ve makro-toplumsal
kavraylardan yola kmt . Her ikisinde de, bilimsel olarak ynlendirilen
byme sorgusuz sualsiz kabul ediliyordu. Gerek Ortodoks sosyal bilimin,
gerek ortodoks Marksizmin toplumsal yaplara ve toplumsal srelere
4

John Kenneth Galbraith, The A ffluent Society, Baston, 1 960.

Daniel Bel i , The End of ldeology: On the Exhaustion of Political ldeas in the Fifties,
Glencoe, 1 1 1 . , 1 960.

Michael H arrington, The Other America: Poverty in the United States, New York,
1 962.

odaklanmas, tarihte ihmal edilmi ola VL' artk kendilerine zg bir kim
lik ve bir tarih talep eden toplum kesi lcrie lee hemen hi yer ver
miyordu . Dahas, gerek sosyal bili m, gerek Marksist tarihyazm, gndelik
yaamn varolusal ynlerine -maddi, ama ayn zamanda duygusal yn
ne, umutlarna ve korkularna- pek az ilgi gsteriyordu.
Modern Bat uygarlnn gidii ve nitelii asndan ktmser bir g
r, "Yeni Kltrel Tarih"in byk blmnde merkezi bir yer igal edi
yordu. Bu yeni tarih, Marksizm ile elikili bir iliki kurdu . Tarihyazm
nn zgrletirici ilevi asndan Marksist gr paylayordu; ne ki, Ye
ni Tarih kadnlarn ve erkeklerin zgrletirilmesi gereken bu kstllklar
n, klasik Marksizmden ok farkl kavryordu. Smr ve egemenlik kay
naklar, birincil olarak kurumsallam yaplarda, siyasette ya da ekonomi
de deil , esas olarak, insanlarn bakalar zerinde g kulland kiiler
aras ilikilerde aranmalyd. Bu anlamda cinsiyet de yeni ve nemli bir rol
kazanyordu. Foucault, iktidarn ve onun bilgiyle ilikisinin zmleyicisi
olarak, Marx'n yerini ald .
Stone, kilit bir soru olarak, tarihin kendisini bir bilim olarak grp g
remeyecei ya da grecekse ne ekilde grebilecei sorusunu ortaya att .
Yalnz sosyal bilim-ynelimli tarihyazm deil, ayn zamanda 1 9 . yzyl
niversitelerinde Ranke ile birlikte gelitirilmi olan eletirel tarihsel ara
trma eklindeki daha eski gelenek de tarihi bir bilim olarak grmekteydi .
Bununla birlikte, ikinciler iin, bilimin farkl bir anlam vard . Onlara g
re bilim, analitik sosyal bilimlerin pozitivizminin yadsnmasn gerektiriyor
ve insani ya da kltrel bilimler ( Gcistesvissenschapcn) ile doabilimleri
arasnda bir ayrm vurguluyordu. Bununla birlikte bu akm, bir bilim kav
ramna balyd ve tarihi bilimsel bir disiplin olarak gryordu. Alman
ya' da Gcschichtsvisscnschap ( ta rh bilimi) teriminin, profesyonel tarihile
rinin yaptn betimlemek iin Gcschichtsschreibng ( tarih yazm) terimi
nin yerini alrnasmn nedeni de buydu. Burada bilim kavram, nesnel bilgi
elde etmek iin kat metodolojik kurallar koyan bir aratrma mantnn
merkeziliini barndryordu. Bu tarihsel aratrmaclk ekol, tarihsel kav
rayta tarihinin znelliini ieren empatinin rolnn altn izmekle bir
likte, gene de tarihsel aratrmaclk ile yaratc edebiyat arasnda belirgin
bir aynn izgisini ekiyordu. Gelgelelim, zmleme ile anlat arasnda
yaplan bu ayrma genellikle pek bal kalnmadnn da vurgulanmas ge
rekiyor. Georges Duby, The Legend of Bouvinesde 7 Jacques Le Goff da,
,

Franszca ba l k, Le diman.::he de Bouvines: 27 juillet 1 2 1 4 (Bouvi nes'de Pazar), ge

rek tek bir gnde, 27 Temmuz 1 2 1 4'te yaanan olaylarn, gerekse bu olaylarn tarih
sel bilinteki izdmlerinin altn izer.

101

J2

yaknlarda kan Saint Louis biyografsinde,8 daha sonra greceimiz gi

bi, Annales geleneinde anlatnm nemli bir yer tuttuunu gsterdiler.
Stone, tarihte "tutarl bilimsel aklama" yanlsamasn altn izerek
reddetmi olmakla birlikte, hibir yerde, tarihsel anlatnn kanlmaz ede
bi biimine karn, bu yamlsamanm aklc aratrmaya ve gereki yeniden
canlandrmaya ynelik iddiasndan vazgetiini sylememiti. Ne ki, giri
blmnde grdmz gibi, Fransa ve Birleik D evletler'deki Roland
Barthes, Paul De Man, Hayden White, Jacques Dcrrida ve Jean-Franois
Lyotard9 gibi , genellikle -ilerinden bazlarnn iddetle reddedecei bir
etiketle- postmodernistler olarak adlandrlacak olan, ou edebiyat ele
tirisi alanndan gelen bir dizi kuramc bu vazgeii dile getirecek ve olgu
ile kurgu, tarih ile iir arasndaki ayrm sorgulayacakt . Tarihin metinlerin
dnda hibir gereklikle ilikisi olmadn dnyorlard. Ancak ileride
greceimiz gibi, uygulayc tarihiler ok ender olarak bu kadar ileri git
tiler. D ah a nceki sosyal bilim tarihi ile yeni kltrel tarih arasnda kkl
bir kopukluk yoktu, ama yeni tarihyazmnn temalar ve onlarla birlikte
yntemleri deimiti; artk arlk merkezi yaplar ve srelerden, kltr
lere ve sradan insanlarn varolusal yaam deneyimlerine kaym durum
dayd. Bu durum, geleneksel sosyal bilimlerin iddialar asmdan daha b
yk bir kukuculuk gerektirmekle birlikte, dsele ka anlamna da gel
miyordu . Tarihiler yalnz kaynaklar zerinde titiz ve eletirel almakla
kalmyor, fakat ilerki blmlerde greceimiz gibi, ayn zamanda sosyal
bilimlerin yntem ve bulgularm da benimsiyorlard. Dolaysyla, gemie
ilikin gereki igrler edinebilmesi iin, tarihinin aklc yntemler iz
lemesi gerektii kansndan kesinlikle vazgememilerdi .

Jacques Le Goff, St. Louis, Paris, 1 996 .

Bkz. Art Berman, From the New Criticism ta Deconstruction, Urbana, 1 988.

D O KUZUNCU B LM

MAKRO-TARHTE M KRO-TARH E:
G D E LK YAAM TAR H
l 970'lerde v e l 980'lerde gittike artan bir biimde, yalnz Bat'daki
deil, baz rneklerde Dou Avrupa lkelerindeki tarihiler de sosyal bi
lim tarihinin varsaymlarn sorgulamaya baladlar. Eletirmenlere gre,
sosyal bilim tarihinin dnya grnn anahtar, modernizasyonun olum
lu bir g olduu inancnda yatyordu. Bu inan en kktenci biiminde,
Francis Fukuyama'nn, modern teknolojik bir toplumun, tarihsel gelime
nin sonucu olarak temsili parlamenter kurumlarn elik ettii kapitalist ser
best piyasa ilkelerine dayandn ilan ettii 1 989 tarihli makalesi "The
Enci of H istory"de (Tarihin Sonu) dile getirildi . ! Jrgen Kocka gibi sos
yal bilim-ynelimli, fakat ok daha az iyimser tarihiler, modern toplum
larn ykc ynlerinin farknda olmalarna karn, gene de bir piyasa eko
nomisi ile son derece gelimi bir teknoloj inin; kamusal zgrlklerin,
toplumsal adaletin ve kltrel oulculuun teminat olan demokratik si
yasal kurumlarla birlikte yrtlen bir modernizasyonun, btnyle
olumlu karakterine olan gvenlerini ifade ettiler.2 Kocka'ya gre, gerek
Nazizmin, gerek Dou Avrupa ile Sovyetler Birlii'ndeki Marksist-Leni
nist sistemlerin k bu noktay doruluyordu. Ona gre, eletirel bir
tarihsel sosyal bilimin kilit ilevlerinden biri , Wehler'le birlikte yaptklar
1 94 5'ten nceki Alman toplumuna ilikin zmlemedeki gibi, 20. yz
ylda toplumsal dzenlerin gerek anlamda modern bir toplumun yolun
da dikilen atavistik ynlerine iaret etmekti.
Francis Fukuyama, "The End of Hi story," The National /nterest,
3- 1 8.
2

c.

9 (Yaz l 989), s.

J rgen Kocka, Vereinigungkrise: Zur Geschichte der Gegenwart, Gttingen, 1 995.

103

104

M ikro-tarihin talya'daki en nemli temsilcilerinden ikisi olan Carlo

Ginzburg ve Carlo Poni'ye gre, makro-tarihsel kavramlarn ve onlarla
birlikte tarihe sosyal bilim yaklamlarnn urad gerilemenin asl nede
ni, teknolojik ilerlemenin yararl toplumsal ve siyasal meyvelerine ilikin
bu iyimser gre olan inancn ta kendisinde aranmalyd. 3 lerinde
Marksizmin de bulunduu makro-tarihsel sosyal bilim yaklamlarna
kar yneltilen itirazlar, metodolojik olmaktan ok, siyasal ve etik zemi
ne dayanyordu; bununla birlikte, ilerde greceimiz gibi talyan ekol,
sosyal bilim tarihinin zellikle temel varsaymlarn metodolojik bir ele
tiri arayna tabi tutacakt . Sosyal bilimin tanmlad, ayrt edici nitelii
modernizasyon olan bir dnya tarihsel sreci kavramna ynelik temel iti
raz, onlarn kansna gre, denen i nsani bedeldi. B u srecin, yalnz re
tici gleri deil , bunlara ayrlmaz bir ekilde bal olan ykc enerjileri
de serbest braktn ileri srdler. Dahas bu sre, tpk yksek ve g
l olana odaklanan geleneksel siyasal tarihteki gibi, sosyal bilim-ynelim
li tarihte de gz ard edilmi olan " kk insanlar"n farkna bile varama
dklar, deyim yerindeyse, onlarn arkasndan ileyen bir sreti. Tarihin,
sradan insanlarn yaad ekilde gndelik yaam koullarna dnmesi
gerekiyordu . Ne ki, Fernand Braudel'in l 960'larda ve l 970'lerde The
Strctures of Everyday Life ( Gndelik Yaamn Yaplar ) 1 olarak sunduu
ekliyle gndelik yaam tarihi, onlara gre, dikkatini maddi koullara y
nelttii ve bu koullarn nasl yaandn incelemedii iin, asl noktay
gzden karyordu.
Yalnz daha eski siyasal tarihyazm ekolnn aratrmaclmda deil,
ayn zamanda daha yeni toplumsal tarihte ve elbette Marksizmde de siya
sal inanlarn oynad role daha nce iaret etmitik. Siyasal inanlar,
gndelik yaamn yeni mikro-tarihsel aratrmalarnda da ayn rol, ste
lik belki daha da belirgin olarak oynadlar. talya'da birok tarihinin, n
giliz meslektalarnn ounluu gibi, kariyerlerine birer Marksist olarak
balayp, ardmdan Marksizmin temel makro-tarihsel kavramlarna meydan
okuyan ynlere doru ilerlemi olmalar bir rastlant deildir. Gndelik
yaam tarihilerine gre, tarihsel aratrmalarn konusu, iktidarn "mer
kez"i olarak adlandrdklar yerden, "marjinlere," ounluklara doru
kaymt ve onlara gre ounluklar, fazlasyla dezavantajl ve smrlen
kitlelerdi. Dezavantaja ve smrye yaplan bu vurgu, yeni tarihyazmn
3

Bkz. Edward Muir ve G u i do Rugg iero (ed.), M icrohistory and the Lost Peoples of Eu
rope, Balti more, 1 99 1 .

Fernand Braudel, The Structures of Everyday Lif, Landra, 1 98 1 ; c i ltlik Mate.-iof

Civi/ization and Capitalism adl yapt nn i l k c i l d i .

popler yaamn daha nceki romantik tarih geleneklerinden, szgelimi

Wilhelm Riehl'in 19. yzyl etnolojisindcn ayrr.s Riehl, geriye dnp
nostalji k bir biimde, ikin atmalardan zgr, krsal bir folk toplumuna
bakarken, gndelik yaam tarihileri bu topluluklardaki uyum eksikliinin
altn izerler.
Ne var ki ounluklar, bu tarihiler tarafndan bir kalabaln paras
olarak deil, gerek dnya tarihsel srelerinin, gerek anonim kalabalkla
rn iinde yitirilmemesi gereken bireyler olarak grlr. Edward Thomp
son, daha The Making ofthe English Working Class)m amacn bildirirken,
yazd tarihin motivasyonunun "yoksul orapy . . . [ve] 'dik bal' el do
kumacsn . . . gelecek kuaklarn muazzam horgrsnden kurtarmak"
olduunu aka belirtniti.6 Ne ki, bilinmeyeni unutulmuluktan kurtar
mak iin, tarihinin, tarihe artk birleik bir sre, birok bireyin iine g
mld bir byk anlat olarak deil , birok bireysel merkeze sahip ok
ehreli bir ak olarak bakan, yeni bir kavramsal ve ymembilimsel tarih
yaklamna gereksinimi vardr. Artk nemli olan tarih deil tarihler, ya da
daha dorusu yklerdir. Ve i mdi uratmz ey ounluklarn birey
sel yaamlarysa, bu ounluklarn soyuttan ok somut bilgiye olanak ve
ren deneyimlerine bal bir epistemolojiye gereksinmemiz var demektir.
l 970'lere gelindiinde, kltr salam bir siyasal, toplumsal ve eko
nomik balam iine oturtan bir tarih ortaya kmt; Georges Duby'nin
evlilik, ulusal efsanelerin srdrlmesi ve feodalizmin toplumsal yaps
zerine;7 Jacques Le Gotrun da entelekteller ve ruhbanlar, kavramlar ve
i kalplar zerine yetkin almalar bu tarihi hazrlamt.8 Ayrca Le Goff
ve Duby, anlatnn ve bireylerin merkezi bir rol oynad bir toplumsal ve
kltrel tarih yazmay da baardlar -szgelimi Duby'nin, ulusal bir efsa
neye dntrlen tarihsel bir olay olarak 27 Temmuz 1 2 1 4 Pazar gn
k Bouvines Sava zerine eserinde9 ve en son olarak Jacques Le Gotrun
1 996'da yaymlanan St. Louis biyografisinde olduu gibi . 1 0 ngilizce ko
nuulan dnya ile talyanca dnyasnda halk kltr aratrmalar
1 970'lerde gittike yaygn hale geldi : Keith Thomas'n Religion and the
5

Wilhelm Riehl, Oie Naturgeschichte des Volkes als Grundlage einer deutschen Soci
al-Politik, Stuttgart, 1 856.

E. P. Thompson, The Moking of the English Working Class, New York, 1 966, s. 1 2.
rn., George Duby, The Knight, the Lady, and the Priest: The Making of Modern
M arriage in Medieval France, Chicago, 1 993; The Three Orders: Feudal Society ima
gined, Chi cago, 1 980.
rn. , Jocques Le Goff, lntellectuals in the Middle Ages, Cambridge, Moss., 1 993.

Geo rges Duby, The Legend of Bouvines, Camb r idg e, Moss., 1 990.

10 Jacques Le Goff, St. Louis, Paris, 1 996 .

105

106

Decline ofMagic: Studies in Popular Beliefs in J 6th and l 7th Century Eu

rope ( Din ve Bynn Gerilemesi: 1 6 . ve 1 7 . Yzyl Avrupa'snda Halk
nanlar, 1 9 7 1 ) , Peter Burke' Popular Cultre in EarZv Modern Eu
rope ( M< tdern a Ba Avrupa'snda Halk Kltr, 1 978 ) , il Natalie Z.
Davis'in Societv and Culture in Early Modern France (Modern a Ba
Fransa's.da Toplum ve Kltr, 1975 ) , 1 3 ve Carlo Ginzburg'un The Che
ese and the Worms: The Cosmos of a Sxteenth-Century Miller ( Peynir ve
Kurtlar: Bir On Altnc Yzyl D eirmcncisinin Evreni, 1975 ) 1 4 gb al
malarn tmnde din nemli bir yer tutarken, Davis rneinde odak nok
tasn cinsiyet oluturur.
Geni toplumsal dnmleri ele alan bir tarih ile bireysel var olular
da younlaan br tarihin bir arada bulunmamas ve birbirini tamamlama
mas iin hibir neden yoktur. Tarihnin grevi, tarihsel deneyimin bu ik
dzeyi arasndaki balantlar kefetmek olmaldr. Bununla birlikte,
l 980'lerde Almanya'da, kesin kavramsal ve analitik kurallar ngren bir
sosyal bilimden yana olanlar ile tarihin gerek konusunu oluturduuna
byk bir cokuyla inandklar yaanm deneyimler asndan bu kuralla
rn lm an anlamna geldiini dnen gndelik tarih taraftarlar ara
snda hararetli br tartma ba gsterdi .1 s "Missonaries in the Row Bo
at" ( 1 984) balkl ok nemli bir makalede, ,, Hans Medick gndelik ta
rihin temel durularn gzlemlemeye alt . Bu tarih anlay iin, yetmi
ve seksenlerde Clfford Geertz'in temsil ettii ekliyle kltrel antropolo
ji, bir tarihsel aratrma modeliydi. Geertz'in teki ile dolaysz bir yzle
me anlamna gelen "youn betimleme" l7 kavramnda, bu gstergebilim
sel yaklam izlenir. Ayrca "youn betimleme", iiteki'm nyarglarmzla
anlamlandrm 1k deil, onu olduu gibi kavramak istediimiz anlamna
gelir. BununL: birlikte, bu noktada Geertz ve Medick grnte bir eli
kinin tuzana derler, nk talep ettikleri youn betimleme bir bireye
11

Keith Thomas, Religion and the Decline af Magic: Studies in Popular Beliefs in the
16th and 1 lth Century Europe, Londra, 1 97 1 .

12 Peter Burke, Popular Culture in Early Modern Europe, Landra, 1 978.

1 3 Notal ie Z. Davis, Society ond Culture in Early Modern France, New Yark, 1 975.
1 4 Carla Gi nzburg, The Cheese and the Worms: The Cosmos of a Sixteenth-Century Mil
ler, New Yark, 1 978.
1 5 Bkz. J rgen Kocka, Soziolgeschichte, Begriff, Entwicklung, Probleme, 2. bas., Gttn
gen, 1 986, s. 1 62-74.
1 6 Hans Medick, "Miss ionories i n the Row Boat," Comporative Studies i.- Saciety ond
History 29 ( 1 987), s. 76-98.
17 Clifford Geertz, "Thick Description: Toward an lnterpretive Theory of Culture," Ge
ertz, The lnterpretations af Cultures i i nde, b l m l , New York, 1 973, s. 3-30.

deil, sadece onun bal olduu kltre ulama olana verir. Dolaysyla,
bir birey hakknda, ancak onu biimlendiren kltr araclyla igr ka
zandmza gre, Thompson'n, tarihin kiisel olmayan glerinden bi
reysel onurunu korumaya alt "yoksul orap," imdi de bireysel lii
ni bir kltre kaptrmaya balamtr. Geertz ve Medick'e gre, ne etno
log, ne de tarihi tekilerin deneyimlerine dorudan ulaabilir. Bu neden
le sz konusu deneyimler, bireysel kast ve eylemlerin dolayszlnn al
tndaki simgesel ve ritel edimler araclyla, dolayl olarak baka bir kl
tre ulamay mmkn klan bir metin oluturur.
Kocka, "yeni-historisizm" olarak betimledii (daha nce ele aldmz,
Birleik Devletler'deki Yeni H istorisizm ile kartrlmamaldr) Medick'in
yaklamn iki temelde eletirdi: Daha nceki historisizm gibi , onun da
belirgin bir biimde kuram yadsmas ve dolaysz deneyim zerindeki s
rar, Kocka'ya gre, metodolojik bir irrasyonalizme yol ayordu. Muaz
zam deneyim okluu iinde aradmz eyi bulabilmek iin ak seik so
rularla ilerlemediimiz takdirde, gerekliin tutarl bir igrsne ulaa
mayz. Medick'e gre, bulgularmz nyargl klan, titizlikle formle
edi lmi sorularla bu yaklamn ta kendisidir; oysa Kocka'ya gre, bu so
rularn yokluu anlaml bilgiyi olanaksz klar. Dahas, Kocka'ya gre, daha genel balamlardan yaltlm tarihin "kk" ynlerinde younlama,
tarihsel bilgiyi olanakszlatrr ve tarihin nemsizletirilmesine yol aar.
Bu nedenle, gndelik yaam tarihinin anekdotlara ve antikacla doru
yozlama tehlikesi doar.
Medick'e gre, "kk gzeldir" anlay, kesinlikle daha byk ba
lamlardan koparlm, anekdotlarla dolu bir tarih anlamna gelmez. Aslna
baklrsa, Medick tarihin ilgisinin, yerleik kurallara uymayan bireylerin yer
alamayaca "merkezi" kurumlardan kenarlara ( "marjinlerc") kaydrlma
s konusunda srarldr. ' M Bununla birlikte birey, ancak daha byk klt
rel btnn bir paras olarak kavranabilir. Dolaysyla onun mikro-tarih
anlay, makro-toplumsal bir balam olmakszn ayakta duramaz. Me
dick'in Almanya'da temsil ettii yalnz Alltagsgeschichte ( gndelik tarih)
deil , ayn zamanda aada ele alacamz talyan yandalarnn anlad
ekilde, kapsaml bir halk kltrnn varln kabul eden mikro-tari htir.
Kltrn simgesel ifa.delerine gstcrgebilim asndan yaklamnn ve ta
rihsel antropolojiye dnnn nedeni de budur. talyanlara gre bu,
ezelden beri yaamn srdren bir kyl kltrdr.
1 8 Hans Medick, uEntlegene Geschichte? Sozialgeschi chte im B l i ckfeld der Kulturanth
ropologie; Konrad Jarausch ve d i . (ed.), Geschichtswissenschaft var 2000: Perspek
tiven der Historiographiegeschichte. Festschrift fr Georg G. lggers zum 65. Feburts
tag, H agen, 1 99 1 , s. 360-69.

101

1 08

B u noktada, 1970'lerin banda Max Planck Tarih Enstits'nde ba

latlan n-sanayileme (protoindustrialization) projesine deinmek gereki
yor. Buradaki vurgu kk bir birim olan ky hanesi zerinedir. 1 972'de
"n-sanayileme" terimini icat eden Belika asll bir Amerikal olan Frank
lin Mendelsl9 ekonomik gler ile hanelerdeki doum oranlar arasndaki
etkileime odaklanyordu. Mendels'e gre, tekstile ynelik talebin gittike
artt bir dnemde, ev sanayileri erken bir sanayileme biimine yol am
ve emee olan ihtiyac karlamak zere daha erken yata evlilikler ve daha
ok ocuk yoluyla nfus artn hzlandrmt . l 970'lerin balarnda, B
yk Britanya ve baka yerlerde bu dorultuda nemli aratrmalar yrtl
d20 ve Sanayi Devrimi'nden nce krsal kesimdeki ev sanayiinin geliimi
zerinde younlaan Alman projesi de buradan ilham ald; bu proje
l 979'da Industrialization Before Industrialization (Sanayilemeden nce
Sanayileme) balkl bir derleme2I ile sonulanacakt. Bu tarihiler, insani
i nisiyatife pek az yer braktn dndkleri sistemli sosyal bilimlere y
nelik ekincelerine karn, almalarnda arlkl olarak kesin kurallara
bal sosyal bilimlere, en bata da ekonomi ve tarihsel nfusbilime dayan
yorlard. Toplumsal farkllama ve klasik siyasal ekonomiden kaynaklanan
piyasa ekonomisi kavramlarn kullanyorlard. Bu anlamda, daha nce Em
m anuel Le Roy Ladurie'nin yiyecek fiyatlar ile nfus basklarna ilikin
zmlemesinde deindiimize benzer bir kavramsal yap iinde alyorlar
d . Gelgelelim, retim srecindeki anahtar birim olarak aile zerindeki vur
guyla birlikte, yeni odaklar iin iine girer. Nicel bir nfusbilimin kat er
evesinden, mlkiyet ilikileri deitike, n-sanayilemenin erken evlilik
lere ve gebeliklere neden olarak, reme kalbnda deiimler yaratt ok
daha somut aile ortamna gireriz. alna kalplar da deiir. Aratrmalar
ne kadar harcama, tasarruf ve i yaplacan belirleyenin yalnz ekonomik
basklar olmakla kalmayp, tketim araclyla ifade edilen stat ve onur
sorunlarnn da etkin olduunu gsterr.22 Dolaysyla, krsal bir n-smai
topluluunu anlamak i in, ekonomik ve nfussal zmlemelerin tesine
geip kltre bakmamz gerekir.
19 Frank l i n Mendels, "Proto- lndustriol ization: The Fi rst Phase of the l ndustri a l i zation
Process, Journal of Economic History 32 ( 1 972), s. 24 1 -6 1 .
20 Literatre i l ikin bir tartma iin, bkz. R i chard L . Rudolph {ed.), The European Pe
asant Familiy and Society: Historical Studies, Liverpool, 1 995.
21 Peter Kriedte, Hans Medick, Jrgen Schlumbohm (ed.), lndustrialization Before ln
dustrialization, Cambridge, 1 98 1 .
22 Hans Medick, "Plebeian Cultu re i n the Transition to Capita l ism," Ralph Samuel ve
Gareth Stedman Jones (ed.), Culture, ldeology, and Palitics: Essays for Eric Hobs
bawm i inde, H i story Workshop Dizisi, Londra, 1 982, s. 84- l 1 2.

l 980'lerde, Max Planck Tarih Enstitiisii 'dcki n-sanayileme proje

sinin ana katlmclar Hans Medick ve ] iirgcn Schlumbohm'a, o dnem
de Enstit'de bulunan bir Amerikal, David Sabcan da katld; bu aratr
maclar n-sanayilemeye ilikin daha genci almalardan vazgeip, sre
ci belirli bir mahalde incelemeye yneldiler: Medick23 ve Sabean,24 Suabia
blgesindeki iki kyde, Laichingen ve Neckarhausen'de, Schlumbohm25
ise Westfalya'daki Bclms'de altlar. Bu alma bir bakma daha nceki
sosyal bilim aratrma biimlerinin bir devamdr. Muazzam sayda veriler,
zellikle de evlilik ve lm olaylarnda yaplan mlk envanterlerinin yan
sra, temel istatistikler, mahkeme kaytlar, okuryazarlk gibi veriler bilgi
sayara yklendi . Sonuta, kltr ile ilgili geni bir bilgi yn ortaya kt.
Szgelimi , envanterler kitap sahipliine ilikin bilgi verir. Odak noktas
olarak, eski rejimden 1 9 . yzyln i kinci yarsna dein yaklak iki yzyl
lk bir dnem iinde, bir ky ya da mahalli ele alr. Sk sk Geertz'den sz
etmelerine karn, onlarnki ok farkl bir yaklamdr. Onlar, youn be
timleme yerine, somut malzeme ve toplumsal verilerle alr, ardndan
bunlar yorumlarlar. Bir kltrn btnlemi bir gstergeler sistemi ol
duuna ilikin Geertzi kavrayn yerini -daha yaln ve daha uyumlu bir
halk kltr nostaljisine kaplm Wilhellm lliehl gibi 1 9 . yzyl etnolog
larnda bulduumuz, romantik ky cemaati kavramndan pek de farkl de
ildir-, farkllamay ve atmay vurgulayan bir baka kavray alr. Daha
s, aratrmalarn yrtld bu mahallerin tarihi, modern-ncesi top
lumdan modern topluma gei srasndaki, byk siyasal, ekonomik ve
toplumsal deiimler balamnda yer alr. Bu tarihiler modernizasyon
kavramndan pek holanmazlar, ama onun "bedelleri"nin bilincinde ola
rak bu kavramla alrlar. Bu anlamda, geleneksel sosyal bilim tarihine ok
daha yakndrlar ve tarihsel antropolojiden kendilerinin kabul ettiklerin
den ok daha uzak dmlerdir.
imdi ele aldmz Almanya'daki antropolojik ve mikro-tarihsel tarih
iler ile microstoria'nn talyan uygulayclar arasnda byk benzerlikle
rin yan sra temel farkllklar da vardr. Siyasal bak alarndaki benzer
liklere karn, iki farkl gelenekten gelmektedirler. talyan geleneinin ana
temsilcileri, Carla Ginzburg, Carla Poni, Giovanni Levi ve Edoardo
23 Hans Medick, Weben und berleben in Laichingen 1 650- 1 900: Lokalgeschichte als
Al/geme ine Geschichte, Gtti ngen, 1 994.
24 David Sabean, Property, Production and Family in Neckarhausen 1 700- 1870, c. 1,
Cambridge, 1 990.
25 Jrgen Schlumbohm, Lebenslufe. Familien. Hfe. Die Bauern und Eigentumslosen
des Osnabrckischen Kirchspiels Belm in proto-industrieller Zeit 1 650- 1 860, Gttin
gen, 1 994.

109

Grendi kariyerlerine birer Marksist olarak baladlar.26 Sonra Marksist

retilere iki zeminde tepki gsterdiler: B irincisi, kurumsallam komnist
partilerin otoriter ynlerine itiraz ettiler. Tekrar tekrar dile getirdikleri
ikinci tepki ise Marksizmin, Marksist olmayan byme kavraylaryla pay
lat makro-tarih kavramlarna olan inanlarn yitirmeleriydi. Tarihe ye
niden insani bir ehre vermek istiyorlard; bu da onlar yalnz geleneksel
Marksizme deil, analitik sosyal bilimlere ve A nnales'e kar da tepki gs
termeye gtrd. A nnales nceki iki yaklamn darlndan kanyordu,
ama Levi'nin iaret ettii gibi, Braudel'in tarih evinde ok eitli bak a
larna ve yaklamlara olanak veren pek ok oda bulunsa da, iinde yaa
yan insanlar yoktu.27
Microstoria ,nn uygulayclar, Alman meslektalar gibi, somut insan
larn yaam deneyimlerine geri dnmek isterler. Marksist tarihsel yneli
min, ikisini Alnanlarla paylatklar unsurunu alkoyarlar: lki, toplum
sal eitsizliin tm tarihsel toplumlarn temel zellii olduu inancdr.
kincisi, retim ve remenin kltrlerin oluumunda oynad roldr.
Ekonomik glerin, yaamn toplumsal ve kltrel ynlerine bir aklama
getirmediinde, ama onlarn iinde yer aldnda srarldrlar. Geleneksel
anlaya, zellikle de Marksist gelenee gre siyasal, ekonomik ve toplunsal eitsizlik olarak anlalan eitsizlik aslnda bunlarn ok tesine geen
biimler alr, ama yine de, ekonomik gler toplumsal eitsizliin nemli
nedenlerini olutururlar -onlarsz tarih anlalamaz. ncs ise tarihsel
aratrmann kesin kurallara bal bir ynteme ve grg! zmlemeye da
yanmas gerektii inancdr. Geertz'in geleneksel Marksist ve sosyal bilim
sel yaklamlar eletirirken dile getirdii ve misyonerler zerine makale
sinde Medick'in de ciddiye ald, tarihin pek ok igrsn iirden al
d inanc ndan kanrlar; bu, daha nce grdmz gibi, Hayden Whi
te tarafndan da dile getirilmi ve en azndan metodolojik ifadelerde, olgu
ve kurgu arasndaki snr izgisinin bulanklatn dnen Natalie Davis
gibi28 Amerikal kltr tarihileri tarafndan da benimsenmi olan bir
inantr. Microstoria uygulayclar iin, bu izgi bu kadar bulank deil
dir. Tarihinin gerek bir kom ile uramas gerektiinde srarldrlar. Ge
leneksel sosyal bilim yaklamlarna ilikin eletirileri, sosyal bilimin mm26 l talyan mikro-tarihi leri zerine, bkz. Giovanni Levi, "On Micro-hi story," Peter Burke
(ed.), New Perspectives on Historical Writing iinde, University Park, Penna. , 1 99 1 ,
s . 93- 1 1 3; Edward Mu i r ve Guido Ruggi ero, Microhistory and the Lost People of Eu
rope: Selections from Quaderni Storici, Balti more, 1 99 1 .
'Z7 Giovanni Levi, lnheriting Power: The Story of an Exorcist, Chi cago, 1 988.
28 Nata l i e Davis, Fiction in the Archives: Pardon Ta/es and their Tel/ers in the Sixte
enth-Century Fronce, Stanford, 1 987.

kiin ya da arzu edilir olmadn ikri s i i r m ,, oLr, aklamaya soyunduk

lar kiik lekli yaam gereklikkrinc kar snad zaman ayakta du
ramayan genellemeler yapan sosyal bilimcikri dqtirirkr. Bununla birlik
te, gerek Alman, gerek talyan yndininin yazlarnda kuram ile uygula
ma arasnda belirli bir eliki vardr. talyanlar, Gccrtz'in metodolojik ir
rasyonalizm olarak grd eye kar kukum kalrken, bata Carlo
Ginzburg olmak zere, onlar da tarihsel anlatlarnda Geertz'in youn be
timlemesine y;:kn bir konuma doru yneldiler. Bunun tersine, Alnanlar
daha b;:t;:n itib;:ren uzun dizilerden oluan bilgisayar zmlemelerini de
ieren sosyal bilim yntemleriyle ;:ltlar.
talyanlar, Alman mikro-tarihilerin tersine, Quaderni Storici dergisin
de kendilerine gvenilir bir kurumsal temel buldular. Bu dergi 1 966'da
kuruluundan itibaren, geni bir tarihsel y;:klamlar yelpazesi forumu ol
du ve Fr;:ns;:'daki A nnales ya da B yk Britanya'daki Past and Present'n
kinden pek farkl olmayan bir yer tuttu. Almany;:'da Geschichte und Ge
scllschaft d;: byle bir rol oynad, ne ki, bu dergi ok d.;:ha gl bir sos
yal bilim ynelimine sahipti. Ancak l 993'te Historische Anthropologid1111
kunlm;:syladr ki, mikro-tarih ve t;:rihsel antropoloji bak asn temsil
eden bir Alm;:n dergisi ortaya km oldu.
Yeni derginin ilk cildinde, Carla Ginzburg'un t;:lyan microstorir ge!enei zerine bir makalesini y;:ymlamas nemliydi.l'J Makale, temel olarak Ginzburg ve Poni'nin ilkin l 979'da Q!taderni Storici )de ve baka yerlerdeki teki programatik aklam;:larnd;: ne srdkleri dncelerin yeniden dile getirilmesiydi . l 970'lerde byk anlatlara kar gittike artan
d krklnn bir par;:s olarak makro-tarihin bunalmna iaret ediyorlard . Kitlesel nicel bilgisay;:r verilerine dayanan byk lekli sosy;:l bilimsel ;:ratrnalar, sosyal bilimsel bir yaklamn uygulamay;: elverisiz olmas yznden deil , ama byk lekli genellemelerin fiili gereklii te
melden arptmas yznden eletiriliyordu . Uygulayclarn;: gre, mic
rostorir fo n temel amalarndan biri , "tarihi, teki yntemlerle dard:: b
raklm olan kiilere amak" ve "yaamn byk blmnn gerekletii kk gruplar dzeyinde tarihsel nedensellii aydnbtmaktr."30
Microstoria1nn yandalar ile Foucault ve Geertz'in yandabrnca dile
getirilen kur;:msal ve metodolojik dunlar arasnda yaknlklar olduu gi
bi, dikkat ekici farkllklar da sz konusudur. Foucault gibi, talyan mik'J9 "Mikro-Historie: Zwei oder drei Dinge, die ich von ihr weiB," Historische Anthropo
logie, Kultur, Gesellschaft, Alltag l ( 1 993), s. 1 60-92.

30 Edward Muir, " l ntroduction: Observ i ng Trifles," Muir ve Ruggiero (ed.), M icrohistory
and the Lost Peoples of Europe i inde, s . xxi.

111

1 12

ro-tarihiler de "egemen kurumlarn belirli dnme tarzlarn eytani,

akld, sapkn ya da mcrim olarak nasl dladklarn", tpk Ginz
burg'un, deirmenci filozof ve kozmolog Menocchio rneinde,31 Le
vi'nin de blge papaz Giovan Battista Chiesa rneinde32 yapm oldu
u gibi gstermek arayndadrlar.33 Tpk Geertz gibi, onlarn amac da
"yorumsal" bir kltr aratrmasdr; kltre "yinelenebilir ve nicelletiri
lebilir gzlemlerden gelen yasa uygulamalar araclyla deil, bunun ye
rine basit, grnte nemsiz iaretler araclyla" yaklalmas gerekir.34
Levi'nin deyiiyle sylemek gerekirse: "Mikro-tarihsel yaklam, eitli
ipular, iaretler ve belirtiler araclyla gemiin bilgisine nasl ulaaca
mz sorununa ynelir."35 Yine de, tarihsel metinlerin dnda bilinebilecek
bir gerekliin var olduu zerinde srar etmeyi srdrrler. Bilgiye do
layl yoldan ulald kabul edilir. Bu nedenledir ki , mikro-tarihsel yn
tem "gerekliin nesnel olduunu syleyen tarihiler tarafndan benim
senmi iddial, otoriter geleneksel sylem biimini terk etmitir."-(<> Mic
rostoria profesyonellemi tarihyazmndan nce var olmu bir sunu bii
mine geri dnerek, tarihinin kendi bulgularnn yan sra yaklam ynte
mini de aktard bir anlat b::latr. "Mikro-t::rihte . . . ::r::trmacnn bak
as, anlatnn zgl bir par::s h::line gelir. "37 Soyut biimde ortaya ko
namayacak olan unsurlar iletebilmesi ve tarihinin kendi anlatsna ula
masn salayan sreci gstermesi asndan, anlat, tarihinin bulgularnn
sunulmasnda nemli hale gelir.
Gelgelelin, nesnellik zerine konan bu snrlamalara karn, microsto
ria daha eski sosyal bilimin eitli temel varsaymlarn paylar ve bu,
onun Foucault ve Geertz'in yaklamlarndan ayrt edilmesini salar. Ed
ward Muir, Foucault konusunda una dikkat eker:
Kantlama ltleri, gemii bugne uyduran bir modern bilimsel disiplinden
geldii iin, kuramlar kantlanamaz. Doruluk, bir disiplin ya da bir kurum ta
rafindan tanmlanan bir dzene uymak anlamna gel i r . 3 8

Ginzburg ve Levi'ye gre, bu "bir kaamaktr. Doruluun, gemiin

bize sunduu somut, fiziksel olarak gerek kantlar ile belirlenmesi gere31 Ginzburg, The Cheese and the Worms.
32 Giovanni Levi, lnheriting Power: The Story of an Exorcist, Chi cago, l 988.

33 Muir, " l ntroduction", s. 1 3 .

34 Muir, " l ntroduction", s. xvi .
35 Levi, "On Mi crohi story," s. 1 06 .
36 Age., s . l 06.
Age., s. l 06.
38 Muir, " l ntroduction," s. x i i i .

kir."39 Microstoria grg! sosyal bilimkri lir btn olarak reddetmez, fa

kat yaplarnn var olan gereklie uygulunu kk bir lekte snan
masnn metodolojik bir gereksinme olduunu vurgular. Geertz'in klt
re yaklamn da benzer gerekelerle sorgular. Geertz, kk lekte bir
dnyay ele aldn ileri srmesine karn, aslnda btnlemi bir sisteme,
bir btn olan makro-toplumsal bir kltr kavrayna bal kalmaktadr.
Levi bu konuda unlar kaydeder:
Bana yle geliyor ki, mikro-tarih ile yorumlayc antropoloji perspektifi arasn
daki temel farklardan biri udur: Yorumlayc antropoloji kamusal iaret ve
simgelerde trde bir anlam grrken, mikro-tarih bunlar, rettikleri topl um
sal temsillerin okluuyla balantl olarak tanmlama ve lme arayndadr.40

Sonu, "toplumsal farkllama"nn damgasn bast bir toplumdur.4 1 Burada mikro-tarihilerin tarihsel kavrayn, Marksist tarihyaz
mnda birincil nem tayan hegemonya ve toplumsal eitsizlik kayglar
biimlendirir.
Burada microstoria geleneinin en yksek temsil gcne sahip iki ya
ptn ksaca inceleyeceiz: Carlo Ginzburg'un yazd The Cheese and
Worms: The Cosmos of a Sixteenth-Century Miller ( Peynir ve Kurtlar: Bir
1 6 . Yzyl Deirnencisinin Evreni, 1975) ile Giovanni Levi 'nin yazd
InheritinB Pover: The Story of an Exorcist ( Kaltmsal G: Bir eytan
Kovucunun Hikayesi, 1 98 5 ) . Bu kitaplarn pek ok ortak yn vardr, ama
gene de, kavramsal ve anlatsal yaklamlarnda birbirlerinden ok farkldr
lar. Ginzburg'un kitab, belki de onca rahat okunmas ve bizi son derece
zengin bir bireyle kar karya getirmesi nedeniyle de, bir klasik haline gel
mitir. Levi'nin eytan kovucusu, toplumsal yaplara ok daha derinleme
sine gmlm olmakla birlikte, metin ok daha analitiktir. Her i ki kitap
da, m icrostoria)nn genel karakteristiklerini, yani belirli bir mahalde bir bi
rey zerinde younlamay ve bu yerel ortamn daha genel bir kuraldan
farknn altn izme abasn paylar. Her ikisinde de, toplumsal ve siya
sal ortamn dikkatli bir yeniden canlandrl sz konusudur; bu canlan
drmann odanda, daha geni bir blgelerst dzey yerine, yine yerel
dzey yer alr. Ama gene de, Ginzburg'un ba kahramam olan Menocc
hio'ya yaklam, Levi'ninkinden ok daha yonmsaldr. Onun ncelikli
odak noktas Menocchio'nun zihinsel dnyasdr. Onun zihnine giden yol
da okuduu metinlerden geer. Okuma, anlamlarn iletildii gayri ahsi
39 Age.,
40 Age.,
41

Age.,

s.

s.
s.

xii i .
1 03 .
1 05.

113

114

bir sre deildir; bunun yerine, sekin zihinlerin yazlar bu ky deir

mencisinin zihnine, popler bir kltr prizmasmdan geerek girer. Bunun
karlmda, Ginzburg'un kendi hayal gc, Menocchio'nun dnce s
relerinin yeniden canlandrlmasnda hayati nem tar. Anlat, yazarn
aratrma stratejilerinin sunumuyla kesintiye uratlr. Levi'nin kaygs ise
ok daha sosyal bilimsel niteliktedir; yerleik varsaymlar smamaya ya da
dzeltmeye yneliktir. Sk sk, dorulanmas gereken varsaymlarn ayrn
tlaryla akland blmlere rastlanr. Merkezi ilgi alanlarndan biri, ky
deki iktidar ilikileri rntsdr. Bu ilikiler, ekonomik etkenler ya da
resmi siyasal kurumlar ile anlalamaz. Levi, gayri ahsi piyasa gleri ile
modern bir devlet aygtnm, bu iktidar ilikilerini ne lde belirlediini
sorgular. Kyl dnyasn anlamakta belirleyici unsurun "elle tutulamaz
ya da simgesel mallarn, yani iktidar ve saygnln korunmas ve aktarm"
olduunu ileri srer.42 Bu savn kantlamak iin, daha geleneksel toplum
sal tarihin kulland kaynaklara ve yntemlere bavurur; Chiesa tarafindan
kt ruhlardan kurtarlan kiilerin yaamlarn ve toplumsal ortamlarn ye
niden kurmak iin, kilise kaytlar, noter szlemeleri, arazi vergi ktkle
ri ve teki ynetsel belgelerden yararlanr. Bundan baka kyde, klasik
ekonominin kr piyasa gleri yerine, aile stratejilerini de ieren toplum
sal ve kiisel ilikilerin fiyat dzeyinin saptanmasmda belirleyici bir rol oy
nad daha karmak bir piyasann var olduunu gstermek zere, arazi
satlarna ilikin verileri, aile oluumlar ve verasetle ilgili verilerle ilikilen
dirir. Dolaysyla, Santena kynn kyl cemaati , yalnzca makro-top
lumsal deiimlerin edilgin bir nesnesi deil, ayrc bir girdidir. Son ola
rak, atmalardan uzak, son derece kenetlenmi mutlu bir kyl toplumu
imgesi, bu zmlemenin ak iinde ker, yok olur.
Bylelikle, talyan mikro-tarihilerin, en bata da Levi'nin eserlerinde,
tpk Gttingen gnbunda da grdmz gibi, mikro-tarih daha eski
sosyal bilim tarihinin reddi deil, bir uzantsdr; kltrn ve tarihsel de
iimin tayclar olan kiiler ile kk gruplarn bireyselliklerinin yeni
den kefidir. Bununla birlikte, mikro-tarihsel yaklamlarn uygulanabile
cei toplumlar ve kltrlerin gerek uzamsal, gerek za mansal snrlar ol
duu grlr. Mikro-tarihilerin kk gruplar, daha geni bir balama
ya ok kk bir gnderme yaparak, ya da byle bir balama hi gnder
me yapmakszm inceledii sulamas hakl deildir; en azndan bu sula
ma, burada ele aldmz almalar iin geersizdir. Gelgelelim, kentsel
antropolojide birtakm almalar sz konusu olmasna karn, kyl top
luluklar zerine yaplan almalarla karlatrlabilir nitelikte modern
42 Levi, lnheriting Power, karton kapakl bask s n n arka kapa .

kentsel topluluklara ilikin tarihsel ara r al;r yapl mam durnmdadr.

Tarttmz aratrmalarn tm, bir sanayi -ncesi dnyay veya bu dn
yann sanayilemenin erken evrelerine doru geiini inceler. Neckarha
usen43 ya da Santena gibi kyleri ele almann mmkn olmasnn nedeni
ksmen, bu kylerin, her ne kadar devlet ynetiminin ve pazarn etkisin
den tmyle kaamasalar bile, grece ie kapal ve kendine yeterli yerle
imler olmalaryd_ Neckarhausen bugn, n.fsun byk ounluu her
gn byk merkezlerdeki istihdam ya da i etkinliklerine gidip gelen bir
kasabaya dnm durumdadr.
Mikro-tarihilerin belirli kuramsal ifadeleri ile fiili aratrma ve yaz
lar arasnda apak bir eliki vardr. Tarih ierisindeki sreksizliklerin
altn hakl olarak izerler ve bunlardan hibir byk anlatnn mmkn
olmad sonucunu karrlar. Ne ki, modernizasyon hakknda byk l
de olumsuz bir deerlendirmeyle alrlar. zerinde uratklar mo
dern-ncesi topluluklar iinde atmalar ve blnmeler bulmalarna
karn, bu topluluklarn yok oluuna belirli bir nostalji ile bakarlar. Yani
mikro-tarihsel topluluklara, yalnz onlar zerinde mikro-tarihsel adan
almaya uygun kaynaklarn var olmas nedeniyle deil, takat ayn za
manda modern dnyaya kar belirli honutsuzluk duygular beslemele
ri yznden ynelmektedirler. Birok A n nales tarihisinin, ortaa dn
yasna ya da erken modern dnyaya benzer bir motivasyonla ynelmi
olmas da mmkndr. Antropoloji ynelimli son aratrmalardan, Av
rupa'nn Batl olmayan dnyaya genilemesini ele alan Eric WoWun E
rope and the Peoples Withott a Histor;M (Avrupa ve Tarihsiz Halklar) ve

Sidney Mintz'in Seetness and Power: Sgar in Modern Historj15 (eker

ve G: ekerin Modern Tarihteki Yeri) gibi baz almalarda, ykc bir
g olarak grlen modernizasyon acil bir tehdit oluturur. Bunun ya
n

sra, ortaa aratrmalarnda da bu dunn sk sk karmza kar: Jac

ques Le Goff'un modern zaman kavramnn kkeni zerine, daha nce

sz edilen nl m akalesi "Time, Work, and Culture in the Middle
Ages" buna rnek gsterilebilir. Foucault, tarihte birlik olmadnn, ta
rihin "kopular"la belirlendiinin altn izmi olmasna karn, deli lik,
klinikler ve hapishaneler zerine yapt almalar , modern tarihin ak
nn gndelik yaamdaki artan disiplin ile karakterize olduunu varsa
yar. Bu ayn zamanda Robert Muchembled'in de eserlerindeki temel
43 Dovid Sabeon, Property, Production and Family in Neckarhausen 1 700- 1 870,
Cambridge,

44

1 990.

Eric Wolf, Europe and the Peoples Without

c.

History, Berkeley, 1 982 .

..15 Sydney Mintz, Sweetness and Power: Sugar in Modern History, New York, 1 985.

I,

115

116

dncedir; M u chembled, Foucaul t gibi , erken modern Fransa'daki b

rokratik devletin geliimi n i , uyumsuz ve marjinal grnplarn dlanmasy
la balantlandrr. Norbert Elias'n temelde makro-tarihsel The Civili
zing Process46 ( Uygarlatrma Sreci) kitabnn temas da budur; ilk ola
rak l 939'da, yazar srgndeyken baslan ve ancak l 969'da yeniden ba
smndan sonra tannan bu eser davran biimlerinin disiplin altna aln
masnn izini srer. B urada Elias, mutlakyetle birlikte, yemek yeme,
hazmetme ve sevime gibi, eskiden grece ket vurulmakszn yerine ge
tirilen bedensel ilevleri, yeni , kat kurallarn boyunduruuna sokan ve
onlar zel dnyann iine hapseden bir saray kltrnn gelimi oldu
u tezini ileri srer. D isiplinin, modern dnyada idari adan daha r
gtlenmi biimler ald kesindir, ama bu yazarlarn bunca romantikle
tirdikleri modern-ncesi dnyada disiplinin daha az yaygn olduu,
dorusu, kuku gtrr.
Mikro-tarihilere kar, tekrar tekrar eitli eletiriler yneltilmitir: ( 1 )
kk lekli tarih zerinde younlaan yntemlerinin tarihi anekdotlara
dayal bir antikacla indirgedii, ( 2 ) gemi kltrleri romantikletirdik
leri, ( 3 ) daha nce ileri srld zere, grece duraan kltrler zerin
de almalar nedeniyle, hzl deiimin belirledii modern ve ada
dnyalar ele alamadklar; ve ( 4) bu balant iinde, siyaseti ele almakta
yetersiz kaldklar.
Bununla birlikte, 20. yzyldaki siyasal atmalar ele almak iin mik
ro-tarihsel yaklamlar kullanmak ynnde ciddi giriimler yaplmtr.
Gndelik yaam tarihini (Alltagsgeschichte)47 sanayi-ncesi toplumunu ele
alan mikro-tarihe balayan ey, kiisel olmayan toplumsal yaplarn ve s
relerin tesine geip, i nsanlarn somut yaam deneyimlerine ulamak y
nndeki kararllktr. Birincil kaygs, ii snf kadmlar da dahil olmak
zere, alan snflarn gndelik dnyasn kefetmek olan Lutz Niet
hammer, fiyat ve cret istatistikleri veya hkmet raporlarnn insanlarn
alt koullar anlamak konusunda ne kadar deer tadn sorgular.
Burada yine mikro-tarih byk lekli toplumsal ve siyasal srelerin ana
lizine bir alternatif olarak deil, zorunlu bir ek olarak grlr. Mikro-ta
rihsel aratrmalarn merkezinde, geleneksel kaynaklarda ihmal edilmi
kadnlar ve erkekler yer alr. B iyografiler ve hatratlar, onlarn yaamlar
nn yeniden canlandrlmasnda nemli bir yer tutarlar, ama aktr ki, r
neklerin ounda bu tr kaynaklar mevcut deildir. Burada da, szl ta46 Norbert E l ias, The Civilizing Process, New York, 1 978.
47 Bkz. Alf Ldtke (ed.), The History of Everyday Life: Reconstructing Historical Expe
riences and Ways of L ife, Princeton, 1 995.

rih bir katkda bulunabilir. Szl tarih, iizdlikk soykrm kurbanlar ve

daha yakn gemite soykrm sulularn, en son olarak ise Stalinist bas
klarn ve katliamlarn kurbanlar ve failleriyle ilgili olarak kullanlmtr.
Kabul etmek gerekir ki, yaplan bu grmelerle ilgili sorunlar vardr;
zellikle de grmeler olaydan onlarca yl sonra, grlen kimselerin
bellekleri daha sonra yaadklar olay ve deneyimlerden etkilendii zaman
yapldnda sorunlar kmaktadr. Bununla birlikte grmeler, destek
olarak kullanlacak teki kantlar ve teki grmelerle denetlenebilir.
Yerel tarih gruplar, sk sk sradan insanlarn yaam deneyimlerini aktar
mak iin szl tarih yntemlerini kullanmaktadrlar, ama zellikle Al
manya'da ve son yllarda eski Sovyetler Birlii'nde, bu yntemler yakn
tarihin yeniden inasnn paras olarak kullanlmtr.
Geleneksel siyasal ve sosyal analiz yntemleriyle yantlanmas g so
rular vardr. Gttingen'de bulunan Max Planck Tarih Enstits'ndeki
mikro-tarih grubuyla yakn ibirlii iindeki Alf Ldtke, 20. yzylda Al
manlarn bana gelen tarihsel felaketlerin nasl mmkn olabildiini sor
du. Savaa yol aan Alman politikalarna muhalefet etmesi beklenebilecek
sosyal demokrat hareket iinde rgtlenmi olan alan snflarn 1 9 1 4 'te
sava desteklemeleri ya da l 9 3 3'te iiler arasnda Nazilere kar hibir
ak direni olmayp, hatta yaygn bir destek olmas nasl aklanabilirdi?48
Eski sosyolojik smf kategorileri, dikkatle gzden geirilmeli ve belli dei
iklikler yaplmaldr. Dikkatle yrtlen derinlemesine grmeler, siyasal ve toplumsal tutumlarn karmaklna k tutabilir. Bu anlamda, bir
i ahlakna sahip ve Alman iiliinin standartlaryla gurur duyan iiler,
siyasal bak alar ne olursa olsun, sava sanayisinde zerlerine deni
mkemmelen yapmlard. Siyasal muhalefet ve destek kutuplar arasnda,
iyerinde bir dizi farkl biimler alan geni bir direni yelpazesi vard. Lutz
Niethammer tarafndan, ilki Ruhr blgesinde,49 ikincisi de Demokratik
Alman Cumhuriyeti'nin son gnlerinde Dou Almanya'daSO olmak zere, sanayi iileri arasnda dzenlenen i ki nemli szl tarih projesi,
nc Reich ve sava sonras dnemine ilikin kiisel ammsamalara yneldi. Sovyetler Birlii ' nde, Perestroyka'dan itibaren, Anlar grubuyla
birlikte alan szl tarihiler Stalin andan sa kanlarla geni grmeler yaptlar.
..48 Alf Ldtke, "'Coming ta Terms with the Post': l l l usions of Remembering Ways of For
gett i ng Nozism in West Germany," Journal of Modern History 65 ( 1 993), s. 542-72.
49 Lutz N i ethammer (ed.), Lebensgeschichte und Sozialk ultur im Ruhr-gebiet 1 930 bis
1 960, 2 c, Berl i n, 1 98 3 .
50 Lutz N iethammer, Alexander von Plato v e Dorothee Wierling (ed .), Oie volkseigene Er
fahrung: Eine Archologie des Lebens in der lndustrieprovinz der DDR, Beri in, 1 990.

117

118

Almanya'da uyguland ekliyle Alltagsgeschichtd1111 baz eletirmen

leri, "yaamn, grece bozulmakszn srm olan dnyevi, gndelik yn
leri zerinde younlamak yoluyla, Nazi rej iminin imgesinin normalleti
rilmesinden duyduklar korkuyu" ifade etmilerdir.51 Niethammer ekibi
nin niyeti kesinlikle bu deildi. Szl tarihin eletirel ilevinin bir rnei,
Christopher Browning'in Ordinary Men: Reserve Police Battalion 1 01 and
the Final Solution in Poland (Sradan nsanlar: 1 O 1 . Yedek Polis Taburu ve
Polonya'da Nihai zm, 1 993)52 adl almas, 1 960'larda Ham
burg'daki savclk brosu tarafndan yaplm, Polonya'daki Yahudi siville
rin kitlesel infazma karm olan 2 1 O tabur yesinin sorgulamalarna daya
nr. Browning'in aratrmas, soykrm faillerinin tarihine yepyeni bir bak
as ekler. O zamana dein, soykrm ounlukla, Raoul Hilberg'in betim
lemi olduu gibi,53 geni ve karmak bir ynetsel sre olarak grlm
ve Hannah Arendt'e gre "eytann basmakalpln" ahsmda canland
ran54 Adolf Eichmann gibi brokratlar tarafndan masa bandan yrtl
d dnlmt. imdi Browning, "ykm mekanizmas" hiyerarisinin
en altmda yer alan , kiisel olarak milyonlarca infaz yerine getirmi olan k
k insanlarn rolne odaklanmaktayd . 1 0 1 nah Yedek Polis Taburu'na
ilikin anlats, birou ii snfndan gelen, aka Yahudi kart duygula
ra sahip olmayan orta yal Hamburg polislerinin, Polonya'daki kitlesel in
fazlara nasl katldklarn ortaya koyuyordu. Browning yle der:
Alltag{_qeschichte hn metodolojisinde, Nazi Almanya'snn tarihinde soykr111111

merkezi niteliini azaltacak hibir ikin yn yoktur . Tam tersine, kitle ci

nayetlerinin, igal a l t n daki Dou Avrupa'ya mevzilendirilmi Alman persone

lin yaamlarna nasl derinden bal olduunu ortaya koymann

en

iyi ynte

minin bu olduunu syleyebiliri m . 55

Bu, bizi bir kez daha mikro-tarih uygulayclar tarafndan sanlan

yntembilimsel somlara gtryor. Tarihe sosyal bilim yaklamlarna
kar, mikro-tarihilerin kilit argi.ima111, byle bir tarihin gemii nitel
51 Chri stopher R . Browning, 0German Memory, Judicial l nterrogation, and H i stori cal
Reconstruction: Writing Perpetrator H i story From Postwar Testimony; Saul Fri ed
lander (ed.), Probing the Limits of Representation: Nazism and the Final Solution
ii nde, Cambridge, Mass ., 1 992, s. 35.
52 Christopher R . Browning, Ordinary Men: Reserve Police Battalion 1 0 1 and the Final
Solution in Poland, New Y ork, 1 992.
53 Raoul H i lberg, The Destruction of European Jews, Chicago, 1 96 1 .
54 H annah Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evi/, New York,
1 963.
55 Brown i ng, 0German Memory, Friedlonder (ed.), Probing the L imits of Representa
tion i i nde, s. 350 .

ynlerinden ve insani bir ehreden yoksu lrakacyd. Soru n , tarihin

insani ve kiisel ynnn nasl yeniden e k ge;irilcli lcceiydi . Grd
mz gibi, Hans Medick, Clifford Gecrtz'i klilt iircl atropolojisindeki
"youn beti mleme"de byle bir tarih modeli blmt . Antropoloji gi
bi, tarih de sistematik deil yorumsal bir blimdi . Souk zmlemenin
yerini, szcklere dkmenin g olduu bir dolayszlk alyordu. Gelge
lelim, bana yle grnyor ki, youn betimlemenin epistemolojisi
zmsz bir elikiyi ierir. Aratrma konusunu, gzlemciden btny
le ayr olarak grr. Gzlemcinin dnce kategorilerinin gzlemlenene
yanstlmasna kar, hakl olarak uyarda bulunur. Youn betimleme,
"teki"nin, gzlemciye kendi "tekilii" iinde grnmesini salamal
dr. Bu, gzlem konusuna bir nesnellik unsuru kazandrr ve onun ger
eklie dayanan bir nesne olarak grnmesini salar. Ama te yandan ,
bu antropolojik yaklam dnyann nesnelliine meydan okuyordu . Ote
ki'ni, tpk kiinin bir edebi metni okuyaca gibi okumas gereken bir
metin olarak gryordu . Ne var ki, bir metin eitli ekillerde okunabi
lir. Bu yaklamn mantki sonucu, olgu ile kurgu arasmdaki snrn kal
drlmas olacaktr.
Aslna baklrsa mikro-tarihilerin niyeti bu deildi . Aratrdklar kadnlarn ve erkeklerin znellii ve bireyselliini onarma abalarnda,
anonim yaplar ve s relerle alan sosyal bilimlerl e yola kmay red
dettiler, ama tarihiler olarak, yaptklar ite gerek bir konu ile kar
karya olduklarn onlar da kabul ediyorlard . Bu konuya daha fazla
yaklama abalarnda, sosyal bilimlerin gerelerini kullanmakta ok istekli davrandlar. zellikle Almanya'da, mikro-tarihilerin hi kukusuz
geni genellemeler kurmak niyetiyle dei l , daha ok bu genellemelerin
istisnalarm kefetmek amacyla, bilgisayar tekniklerinden nasl yararlan
dklarn grmek artcdr. Daha nce tarttmz talyanlar, Alman
meslckdalarndan ok daha vurgulu bir biimde antropolojik bir yakla m yanstyor ve bilgiyasardan o k daha az yararlamyor olmalarna karn, gene de Geertz tarzndaki kltrel antropolojinin yntembilimsel
greceliini onlar da reddediyorlard. Son tahlilde, mikro-tarih , daha
geni toplumsal balamlarn tarihinin bir olumsuzlanmas olarak dei l ,
ona bir e k olarak kendini gsteriyor. Mikro-tarihiler gemiin aratrl masma bir somutl u k anlay eklemilerdir. Mikro-tarihsel yntemleri
kullanan C hristopher Browning, Ordinary Men adl almasnda, byl el i kle soykrmdaki olaylar yalnzca ayrntlandrmaktan ok daha te
eyler yapmtr; bireysel faillere odaklanarak, onlarn davranlarna, daha geni genellemelerin ortaya sercmeyecei bir boyut da eklemeye a
lmt . Christopher Brow ig, soykrmn bir soyutlama olmadnn

119

altn izer. Hayden White'm ileri srd gibi, soykrma ilikin anla
tlar da birincil olarak tarihinin yapntlar deildir.56 Browning'in dile
getirdii gibi, daha ok: "Tari hinin aratrmaya getirdikleri ile aratr
mann tarihiye yapt etki arasnda srekli bir diyalektik etkileim var
dr."57

120

56 H eyden White, " H i storicel Emplotment end the Problem of Truth," Friedlender (ed.),
Probing the Limits of Representation ii nde, s. 37-53.

Si B rowning, "Germen Memory," age., s. 3 1 .

ONUNCU B LM

11DLBLMSE L YN E L11:
B LMSE L BR DSPLN OLA RAK
TAR H N SON U MU?
Tarihsel bilginin mmkn olup olmadna ve tarih yazmann postmo
dern bir ada benimsemesi gereken biimlere ilikin sorular ele alan
postmodern tarih kuramlarna daha nce deinmitim . Bu blmde,
postmodern tarih ve dil kuramlarnn, tarihsel yazmn temeli olarak fiilen
ne derece ve ne tarzda ilev grd sorusunu sormak istiyorum . Lawren
ce Stone'un szlerini bir kez daha zikretmek gerekirse, bu kuramlar "ge
miteki deiimin tutarl bir bilimsel aklamasnn"! artk mmkn olma
d kamsndan yola ktlar. Ne ki, postmodern kuramlar her trl tutar
lln kukulu olduunu ileri srmekte, Stonc'un formlasyonunun da
tesine geerler. Postmodern tarihyazmnn temel dncesi, tarih yaz
mann gerek bir tarihsel gemie gnderme yaptnn yadsnmasdr.
Dolaysyla, Roland Barthes2 ve Hayden White tarihyazmnn kurgudan
farkl olmayp, onun bir biimi olduunu ileri srdler. Buna uygun ola
rak, White, Metahistory: The Historical Imagination in the Nineteenth
Cen tury in Europe ( Metatarih : Avrupa'da 1 9 . Yzylda Tarihsel mgelem,
1973) adl kitabnda, drt tarihi ( Michelet, Tocqueville, Ranke ve
Burckhardt) ve drt tarih felsefecisi (He gel, Marx, Nietzsche ve Crocc)
rneiyle birlikte, tarihsel anlatlarda hibir gerek lt bulunmadn
gstermeye alt. Tarih yazm ile tarih felsefesi arasnda hibir temel fark
Lowrence Stone, "The Revival of Narrative," Post and Present 85 ( Kasm 1 979),

s.

1 9.

Roland Borthes, "The Di scourse of H i story," Comparotive Criticism: A Yearbook., c .

3 ( 1 98 1 ), s. 3-28.

121

122

da bulunmadn ne srmesinin nedeni de buydu. Kaynaklar zerinde

ki eletirel filolojik inceleme, kukusuz, olgular kefetmeyi salayacaktr,
ne ki , bunun tesine geip, tarihsel bir anlatnn kurulmasna ynelik br
adm belirleyecek olan, White'a gre, bilimsel deil, estetik ya da ahlaki
kayglar olacaktr. Tarih yazmnda biim ve ieriin birbirinden ayrlama
yacan ileri srer. Tarihilerin elinde, diye srdrr szlerini, anlatlarn
biimini ve belirli bir dereceye kadar ieriini de belirleyen snrl sayda
retorik olanaklar vardr; bu nedenle grdmz gibi, "tarihsel anlatlar,
ierikleri bulunms olduklar kadar icat edilms de olan ve biimlen, b
limlerdeki benzerlerinden ok, edebiyattaki benzerleriyle ortak zellikler
tayan szel kurgulardr . " .
Herodot'tan Natalie Davis'e kadar uzanan bir tarihsel dnce gele
nei, tarihsel anlatlarn hem edebi ynlerini, hem de hayal gcnn on
lar kurmakta oynad rol kabul eder, ama gene de bu anlatlarn gerek
insanlar ieren gerek bir gemie dair igrler sunduuna olan inanc
n da srdrr. Oysa White bu gelenein ok tesine gemektedir. Nata
lie Davis gemiin yeniden canlandrlmasnda icat etmenin hayati bir yer
tuttuunu itenlikle kabul eder, ama ayn zamanda, bu icadn tarihinn
keyfi yarats olmayp, kaynaklar araclyla bize seslenen "gemin sesle
ri"nin peinden gittiini srarla belirtir.4 R.<nke de, tarihsel aktrlerinin
dnce srelerini yeniden canlandrmak konusunda i mgelemin roln
kabul ediyordu .
Bu yzdendir ki, tarihsel anlatlarda her trl gereklik iddiasn yad
syan bir kuram ile tarihsel bilginin karmaklnn tam anlamyla bilincin
de olan, ama gene de, gerek insanlarn gerek dncelere ve duygulara
sahip olduklarn ve bunlarn gerek eylemlere yol atn, bu eylemlerin
de belirli snrlar iinde blinebileceini ve yeniden canlandrlabileceini
kabul eden bir tarihyazm arasnda fark vardr. uras muhakkak ki, Pat
rick Bahners'in belirttii gibi, Kant'tan bu yana bilim hibir "maddi ger
ek ltne" sahip deildir.5 Ne ki, Kant ve onu izleyen bilimsel ve sos
yal bilimsel dnce ( Max Weber de dahil olmak zere), her eye ramen
iletilebilecek ve madd lt vermese bile, doa ve insan dnyasnn ince
lenmesi iin formel standartlar sunabilecek bir bilimsel aratrma mant3

H eyden White, " H i storical Texts as Literary Artifact," Tropes of Discourse ii nde,
Boltimore, 1 978, s. 82.

Nato l i e Davis, The Return of Martin Guerre, Cambridge, Mass., 1 98 3 .

Potrick Bohners, "Die Ordnung der Geschichte: ber H eyden White," Merkur 46
(l 992), Say 6 (l 992), s. 31 3.

nn bulunduunu kabul ediyordu. Fab l oli lcr bile, baz ada bi

lim kuramclar tarafndan sorgulanmaktad r.
Bilimsel aratrmann gerekliin giderek dala fazla kavranmasna yol
at kavramna meydan okuyan modern ve ada bilim kuramclar ara
snda, Gaston B achelard6 ile Paul Feyerabend7 gibi radikal kukucular bir
tarafa, Thomas Kuhn gibi tarihsel rlativistleri de bir baka tarafa ayrmak
gerekir. Bachelard ve Feyerabend, bilimi, hibir snrlayc mantk ya da
aratrma ynteminin bulunmad, iirsel bir etkinlik olarak anlarlar. The
Structure ofScientific Revolutions ( Bilimsel Devrimlerin Yaps, 1 960) ad
l yaptnda8 Kuhn da bilimin nesnel bir dnyann yansmas olarak anla
lamayacan ileri srd. Gelgelelim, onu bir kurgu olarak deil, fakat
kendi sylemlerine hkmeden kurallar zerinde hemfikir olan kiiler ara
sndaki tarihsel ve kltrel olarak koullanm sylem olarak gryordu.
Ona gre bilim, bilimsel aratrmann kurumsallam bir biimi, yeleri
nin aratrma ve aklama stratejileri konusunda hemfikir olduu bilimsel
bir topluluk iinde gereklii ele almann bir yoluydu. Dolaysyla, Kuhn
da bilimin gereklikle ilikisini sorgular, fakat Bachelard ve Feyerabend gi
bi, rasyonel bir bilimsel sylemin olanaklln sorgulamaz.
Bilgi ve gereklik arasndaki iliki sorunu, dilbilim kuramnda da mer
kezi bir rol oynar. Modern bilim, dili anlaml bilginin aktarlmas iin bir
ara olarak grr. 19 30 '!arda Viyana evresinden kaynakland ve ardn dan Anglo-Amerikan analitik felsefesinde nemli bir rol oynad ekliyle
mantksal pozitivizm, tm elikilerden ve kltrel olarak koullanm
mphemliklerden arndrlm, mantksal kavramlar ve bilimsel aratrma
nn sonularn iletmeye muktedir bir dil yaratmak iin alyordu . Dah a
sonra gelen yapsalclk, dilin tam d a b u gndermeli ilevini sorgulad .
svireli dilbilimci Ferdinand de Saussure'n, 1 9 16'da lmnden
sonra yaymlanan Course in General Linguistics9 ( Genel Dilbilim Dersleri )
adl yaptnda formle ettii ekliyle dil kuramnda, birbiriyle ilikili iki te
mel fikir vard: Dil, szdizinsel bir yapya sahip olan kapal bir zerk sis
tem oluturur. Dahas, dil, anlam ve anlam birimlerini iletmenin bir arac
deildir; tam tersine, anlam, dilin bir ilevidir. Ya da baka trl sylemek
gerekirse: nsan, dili dncelerini aktarmak iin kullanmaz, fakat insann
dnd eyi dil belirler. Burada, yapsalc toplum ve tarih kavraynn
temel dncesini buluyoruz: nsan, kendisinin belirlemedii, ama onu
6
7
8
9

Gaston Bachelard, The New Scientific Spirit, Boston, l 984.

Paul Feyeraband, Against Method , Londro, l 988.
Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 2. bas., Chicago, 1 970.
Ferdinand de Saussure, Course in General L inguistics, Londra, 1 983.

123

124

belirleyen yaplar erevesi -bu rnekte, dilsel yaplar- iinde hareket eder.
Bu kavray, 1 9 50'lerde ve 1 960'larda Birleik Devletler' deki "Yeni Ele
tiri" akmndaki edebiyat kuramnda ve bundan bamsz olarak, Fransa' da
Roland Barthes tarafndan balatlp, Jacques Derrida'nn dekonstrksiyo
nist yntemine yol aan tartmalarda nemli bir rol oynad . J O Dil kuram
pespektifnde, metnin dsal bir gereklikle hibir balants olmayp, ken
di iine kapaldr. Bu, yalnz edebiyat deil, ayn zamanda tarihyazm me
tinleri iin de geerlidir. Metinlerin gereklie gnderme yapmamas y
znden, gerek ile kurgu arasn da hibir fark yoktur der Barthes. 1 ' Kald
ki, metin yalnz dsal dnyayla ilikisinden bamsz olarak deil, ayn za
manda yazarndan da bamsz olarak grlr. nemli olan tek ey metin
dir, onun kaynakland balam deil. Michel Foucault tarafndan atlan
bir sonraki adm, metinlerin retiminde nemli bir etken olarak yazarn
bertaraf edilmesidir. Yazar gzden kaybolurken, ayn zamanda kastllk ve
anlam da metni terk eder. Foucault'ya gre, tarih bu nedenle nemini yi
tirir. Tarih, Batl insann, modern tarihin "klasik" evresi adn verdii ge
bir evresinde, h alihazrda geride kalm olan bir evresinde icat edilmitir.
Foucault'nun yazlarnn, bata delilik, klinikler, ceza ve cinsellik zerine
eserlerinin byk blmnn, ama ayn zamanda ana kuramsal sunular
olan The Archeology of Knovledge ( Bilginin Arkeolojisi) ve The Order of
Things (eylerin Dzeni) adl almalarnn, yine de adamakll tarihsel bir
perspektifi yanstyor olmas bir eliki olarak grnmektedir.
Foucault ve Derrida'nn eletirisi, her metinde sakl olan ideolojik n
yarglara yneliktir. Bu yzden, metnin, yazarndan zgrletiril mesi ge
rektiini ileri srerler. Ayn zamanda, de Saussure'n dil kavrayn da ra
dikalletirirler. De Saussure'e gre, dil halJ. bir yapya sahipti; bir sistem
oluturuyordu. Sz (imleyen) ile gnderme yapt ey (imlenen) arasn
da hala bir birlik vardr. Derrida'ya gre, bu birlik artk mevcut deildir.
Onun yerine, ak anlamlar bulunmayan sonsuz sayda imleyici grr,
nk oradan bakldnda ak bir anlamn iaretlenebilecei hibir Ari
met noktas yoktur. Tarihyazm asndan bu, anlamsz, insani etkenler
den, insani irade ya da niyetten arndrlm ve tutarllktan btnyle yok
sun bir dnya demektir.
Bu yzden de, eer gelecekte tarih yazlacaksa, tmyle farkl biimle
ri benimsemesi gerekecektir. Bu tema, tarihsel nesrin doasna ilikin
Amerikan tartmalarnda ele alnr. Grdmz gibi, Hayden White'a
gre, tarihyazm bugn birincil olarak edebi ltleri izleyen edebi bir
10 Bkz. Art Serman, From the New Criticism to Deconstruction, Urbana, 1 988 .

11

Barthes, "Di scou rse of H i story."

tr olarak grlmelidir. Dominick La Capra, 1 9 8 5 'te, tarihyazmn kla

sik anti kadan beri deer verdii retorik nitelie yeniden ulamaya ar
d . 1 2 1 9 . yzylda, tarih profesyonel bir disipline dnp de kesin kural
lara sahip bir bilim olma iddiasn ortaya attnda, tarihiler genellikle ta
rih yazmay retorik unsurlarndan arndrmaya altlar. Biliminki de dahil
olmak zere, her dilin retorik bir boyutu olduunu anlamakszn, bilim ve
retorik arasnda basit bir ikilem varsaymak moda oldu. La Capra'dan aln
tlayarak syleyecek olursak, "bilimi , retorikin hasm ya da antitezi olarak
varsayan bu eilim, sk sk nesnesine kar tmyle saydam olmaya daya
nan ya da yle grnen 'yaln slubun' savunmasyla birlikte yrd . " 1 3
Ama byle "yaln b i r slup" kesinlikle yoktu. Aslna baklrsa, profesyonel
lemi bilimsel aratrmalar a olan 19. ve 2 0 . yzyllarda bile, tarih yaz
ma, retorik ya da edebi niteliklerini yitirmedi. Byk tarihiler de bunu
kabul ediyordu. Ranke, bu dorultuda, tarihin yalnzca bir bilim olmayp
ayn zamanda sanat olduunun ve bu ikisinin birbirinden koparlamayaca
nn altn iziyordu. 1 4 1 902'de ikinci veriliinde Nobel Edebiyat d
l'n Theodore Mommsen'in alm olmas dikkate deerdir. Yaltlm
baz nicel tarih almalarnn dnda, nemli bir retorik ya da edebi u n
surdan yoksun olan pek a z tarihyazm rnei vardr; hatta kulland ok
byk niceliksel aralara karn, kleliin hem maliyet asndan verimli,
hem de insancl olduuna ilikin tezlerini okuyucuya benimsetmeyi ama
layan bir yk anlatan, Robert Fogel ve Stanlcy Engerman'n Amerikan
klelii zerine kliometrik almas olan Time o n the Cross bile retorik ve
edebi deerden yoksun deildir. Hi kukusuz, retorik tarihilerin zerin
de alt belgelerde bile nemli bir rol oynar. Kaynaklar, ya da hi de
ilse kaynak olarak hizmet eden belgelerin kendisi de dilbilimscl yapnt
lar, katksz verilerden olumalar durumu dnda, bir ey anlatmak ze
re retorik stratejiler kullanan metinlerdir. statistik veriler de seilmi ve
yaplmtr.
Bugn tarihsel dncenin geni bir kesimi, yukarda dile getirilen dil
ve metinsellik kavraylarn ciddiye alr. Bu tartmalardaki Fransz katk
lar, Birleik D evletler'deki edebiyat eletiri ve kuramn derin bir biimde
etkiledi. Dilbilim kuramnn tarihsel aratrmalara etkisi Birleik Devlet
ler'de, Fransa'da olduundan ok daha byk oldu ve Birleik Devlet12 Dominick La Copra, Rhetori c and H i story; History and Criticism i i nde, lthoca,
1 985, s. 1 5-44.
13 Age., s. 42.
1 4 Bkz. on the Character of H i storical Sci ence; Leopold von Ronke, Theory and Prac
tice of History iinde, s. 33-34.

125

ler'deki Amerikan tarihinden ziyade Avrupa tarihi almalarn ok daha

byk lde etkiledi. Aadaki sayfalarda, ncelikle Amerikan tartma
l ar zerinde duracaz, nk "dilbilimsel yneli" lS kavram burada icat
edildi . Bu "yneli"in merkezi unsuru, dilin ya da sylemin toplumlarn
oluumundaki neminin kabul edilmesinden oluur. Bir toplum ve klt
rn belirleyicileri olarak grlen toplumsal yaplar ve sreler, artk gittik
e artan biimde, iletiimse] bir topluluk olarak anlalan kltrn rnle
ri olarak grlmektedir. D ilin merkezi nitelii zerindeki bu vurgu, siya
sal, toplumsal, kltrel ve entelektel tarih alanndaki aratrmalarn bir
ouna girmi durumdadr. Ne ki, belirli yazarlar dilbilim kuramndan
son derece kktenci sonular karp, tarihi, toplumun kltr, kltrn de
-bi r edebi metni andran ve metnin tesindeki bir gereklie indirgemeye
kar koyan- bir "anlam a" olarak grld gstergebilime indirger
ken, baka tarihilerse dili toplumsal ve kltrel gereklie yaklamada bir
ara olarak gryorlard.
Son dnem tarih dncesine kltre gstergebilimsel bir yaklama
ynelik belki de en nemli drty kazandran kltrel antropolog Clif
ford Geertz'dir:
126

Max Weber gibi ben de, insann kendi att anlam alarna yakalanm bir
hayvan olduuna inanarak, kltr bu alar olarak alyorum ve bu nedenle,
onun zmlemesinin yasalar peinde deneysel bir bilim deil, anlam arayn
da yorumsal bir bilim olduunu kabul ediyorum . 1 6

Fakat Geertz, "anlam alar" kavramna, Weber'in verdiinden ok

farkl bir anlam ykler. Weber'e gre bu, kendisini gerekliin grg!
gzlemiyle kstlayan pozitivist yntemin bir yadsnmasdr. Weber, ger
eklie ancak zihnin mantksal kategorilerinin uzlamas araclyla ula
labilecei konusunda, Kant'la hemfikirdir. Ama ona gre, bu kesinlikle
nesnel bir sosyal bilim aratrmas mantnn yadsnmas anlamna gel
mez. Aslna baklrsa, Webcr'e gre "nesnellik" sosyal bilimsel aratrma-

1 5 Bkz. J . E. Toews, "/ntellectual H istory After the Linguistic Turn: The Autonomy of
Meaning and the lrreduci b i l ity of Experience," A merican Histarical Re vie w 92

( 1 987), s. 879-907; Martin Jay, "Should lntel/ectua/ History Take a Linguistic Turn?
Reflections on the Habermas-Gadamer Debate," Dominick La Capra ve Steven Kap
lan (ed.), Modern European lntel/ectual History. Reappraials and New Perspectives
iinde, it haca, 1 982, s. 86- 1 1 O; Richard Rorty (ed.), Th e Linguistic Tum: Recent Es
says in Philosophic Method, Chicago, 1 967.
16 Cl ifford Geertz, "Thick Description: Toward an lnterpretive Theory of Culture," The
/nterpretatian of Cultures iinde, New York, 1 983, s. 5 .

mn ke tam oluturur. 1 7 Burada csdlik, dsal dnyadaki bir "nes

ne"yle deil, bu dnyann aratrld sosyal bilimler metodolojisi ile ili
kilidir. Bu metodoloji mantnn kkleri, Grek antikandan bu yana
Bat dnyasnn entelektel tarihinde yer alr; gclgelelim, geerlilii b
tn kltrlerdeki rasyonel dnceye dek uzanr. Sosyal bilimlerdeki
mantksal muhakemenin, Batl bir zihin iin olduu kadar bir inliye
gre de ikna edici olmas gerektiine ilikin grn daha nce zikret
mitik. Weber'in "ideal tip" kavram, sosyal bilimsel aratrmann konu
sunu oluturan gerek toplumsal yaplar ve sreler bulunduu kavram
m olumsuzlamak yerine, bu kavram varsayar. Katksz bir grgl yakla
mn olanaksz olduunu kabul eder; bununla birlikte, "ideal tipleri" s
namak yoluyla toplumsal gereklie yaklamann mmkn olduunu ka
bul eder. Dahas, Weber'e gre, sosyal bilim toplumlar biimlendiren
makro-tarihsel ve makro-toplumsal yaplar ve sreleri aratrr. Berrak
kavramlar ve ak kuramlar zerindeki bu vurgu, grdmz gibi,
Hans-Ulrich Wehler ve J rgen Kocka'nn -kltrel tarihilerin gittike
artan bir biimde nesnelci olarak reddettikleri- Alman "Tarihsel Sosyal
Bilim" ekol de dahil olmak zere, sosyal bilim-ynelimli dncenin
byk bir blmnn temelini oluturur.
Weber'e balln bunca dile getirmesine karn, Geertz bu anlamda
ondan tmyle farkl bir yne girer. Antropologlarn yapt eyin "bir
yntem sorunu" olmayp, "youn betimleme" olduunu anlatr bize.
Yntemin bir alternatifi olarak youn betimleme, Geertz'in "gstergesel"
olarak tanmlad bir kltr kavrayna dayanr. 1 Bu perspektiften bakl
dnda, bir kltr bir dilin zelliklerini tar ve dil gibi, bir "sistem" olu
turur. Bu da yorumlamay mmkn klar, nk her bir edimin ve her bir
ifadenin, kltr bir btn olarak yanstan simgesel bir deeri vardr. Yo
un betimleme, her trl kuram-gdml sorudan bamsz olarak, kl
trn simgesel ifadeleriyle dolaysz yzlemeyi gerektirir; kuram-gdm
l sorular ise, soyutlamalar araclyla, kltr tezahrlerini hayatiyetlerin
den yoksun brakabilir. Bu balamda, kendi aratrma konusuyla youn
betimleme araclyla antropoloj ik yzleme yaklam ile, konusunu so
yutlamalardan bamsz olarak "anlamak" peinde olan klasik h istorisiz
min yorumsal yaklam arasnda yzeysel bir benzerlik vardr. Ne ki, bu

17 Bkz. "'Objectivity' in Social Science and Soc i a l Pol i cy," Edward A . Sh i ls ve Henry A.
Finch (ed.), Max Weber on the Methodolagy of the Sociol Sciences iinde, G lencoe,
1 1 1 . , 1 949.
18 Geertz, "Thick Description," s. 5.

127

128

benzerli k aldatcdr. Yorumsal yakla m, gzlemleyen ile gzlemlenen

arasnda, anlamay mmkn klan bir ortak zemini varsayar. Geertz ise,
tam tersine, gzlemledii konuyu tamamen farkl olarak grr. Konuyu
anlayabileceimiz terimlere indirgemek, onu tekilii iinde kavramaktan
ok, onu arptmak anlamma gelecektir.
Bir nceki blmde, Geertz'in gndelik yaam tarihi ile mikro-tarih
zerindeki etkisini ele almtm. Burada ise kltrel tarihe gstergebilim
sel yaklamla ilgileneceiz. Son dnem kltrel tarihte ok sk dile geti
rilen Geertz'in yaklam, eletirel bir tarih asndan bir dizi sorun sunar.
Geertz yalmz bir tarihi olmamakla kalmaz, aym zamanda tarih konusun
da da kt bir anlaya sahiptir. "The Balinese Cockfght" (Bali'de Horoz
D ) zerine nl makalesi, l'J yaklamnn balca rneklerinden bi
rini oluturur. Horoz dndeki izleyicilerin tepkileri bir kltr yan
str ve bu kltr hem btnlemi, hem de istikrarl bir btn oluturan
gstergebilimsel bir sistem olarak grlr. Geertz, kltr Bali toplu
munda kendini gsteren toplumsal sreler erevesi iinde grmez; ne
de toplumsal blnmeleri ve toplumsal atmalar dikkate alr. Dolaysy
la, sistemletirmeden kanma ve bunun yerine davrann benzersiz teza
hr zerine younlamaya ynelik kararllna kar111, aslnda reddettii
son derece makro dzeyli toplum kavrayndan yararlanr. Bu da meto
dolojik irrasyonalizme neden olur. Simgelerin yorumlanmas grg! ola
rak s111anamaz . Yabanc kltrn "anlam"yla antropolog dorudan do
ruya yzleir. Bu, gerek kuram-gdml sorularla alan analitik sosyal
bilimcilerin, gerek aratrmalarnn konusunu anlayabileceklerine inanan
geleneksel tarihilerin eserlerine renk verdii kabul edilen bir znel taraf
girliin balamas111a engel olacaktr. Fakat aslna baklrsa, Geertz'in kl
trler yorumunda hibir denetim mekanizmas yoktur. Bunun sonucu da,
antropologun konusuna kar znelliinin ve hayal gcnn yeniden iin
iine girmesi olur. Fransz sosyolog Pierre Bourdieu, Marip kltr ze
rine almasnda, Geertz'inkinden ok farkllatrlm bir kltr gr
sunmutur. Bourdieu'nn, kltrn ekonomik ve toplumsal balamnn
altn izen, fakat bu ilikilerin simgesel karakterini de teslim eden yakla
m, balangta Marksist dnceyle yola km, ama ayn zamanda Mark
sizmi yeniden yorumlam olmasn da yanstr. Son tahlilde, onur kavram
larnn kltrel bir altyap oluturacak ekilde ekonomik ilikiler iine gir
dii hususunda, Max Weber'le ayn grtedir. Kltrn, artk kendi iin
de bir btn oluturan bir metin olarak deil, simgeleri araclyla yakla19 Clifford Geertz, "Deep Play: Notes on the Bali nese Cockfight," lnterpretation of Cul
tures iinde, s. 4 1 2-53.

lmas gereken siyasal, toplumsal ve ekonomik bir deiim balam olarak

grlmesi gerekmektedir.
Geertz'i yaklamda yaplan iki deiiklik ve bunun tarihsel bir tema
ya uygul anmasna deinecek olursak, Marshall Sahli 'in Kaptan Cook'un
lm zerine makalesi20 ile Robert Darnton'n yazd The Great Cat
MassacreJ2 1 ( Byk Kedi Katliam) rnek verebiliriz. Sahlin, iki farkl kl
tr arasndaki etkileimi, yani her biri kendine zg bir manta sahip olan
Hawai'nin Polinezya kltr ile ngiliz kaiflerin onu etkileyen Batl kl
tr arasndaki etkileimi ortaya koyar. Ardndan, Cook'un, Hawai klt
rnn dinsel yasas uyarnca Hawaililer tarafndan ldrlmesini akla
maya alr ve ayn zamanda bunu, Bat kapitalizminin yaylmas ereve
si iine yerletirir. Dolaysyla, Geertz tarafndan birbirinden ayrlm olan
metin ve balam yeniden bir araya gelir. Ne ki, Geertz'in Bali kltr
zerine aratrmasnda olduu gibi, Hawai kltrnn yeniden kurulma
snda da grg! denetim mekanizmalar ok azdr. Darton da, olgudan
otuz yl sonra, bir matbaa rann anlatsna dayanarak, matbaaclarn
kendi iverenlerine ve karsna ynelik simgesel bir isyan eylemi olarak,
ayinsel bir balamda kedileri ldrmelerinin yksn anlatr. Chartier,
Darton'un kltr, Geertz'in szleriyle "simgelerde cisimleen anlamlar
kalbnn tarihsel aktarm, insanlarn yaama dair bilgilerinin ve yaama
kar tutumlarnn aktarld, srdrld ve gelitirildii, simgesel bi
imde ifade edilen, miras alnan kavraylar sistemi" olarak kullandn
syJer.22 Le Roy Ladurie'nin Carnival in Romansb23 yaptna benzer
bir ekilde, Darnton, kedi katliamnn ayinselliini, ekonomik ve toplum
sal olarak smrlenlerin stlerine simgesel olarak kar koymak iin ba
vurduklar cinsel saldrganlk asndan yorumlar. Geertz'in "Bali Horoz
D leri"nde yapt gibi, D arnton da bir halk kltrn kavramaya a
lr. Bununla birlikte, bu metni, kapitalist modernlemenin basklar altn
da matbaa sanayisinin geirdii ekonomik dnm sonucunda ortaya
kan atmann daha geni balamna yerletirir. Fakat Bali horoz d
lerini artran kedi katliamnn youn betimlemesi araclyla, bir kl
trn btn karmakl iinde yeniden ina edilip edilemeyecei sorusu
yantlanmam olarak kalr.
20 "Coptain James Caok; or the Dying God," Sahi i ns, lslands of History iinde, Chica
go, 1 987, s. 1 04-35.
21 Robert Darnton, The Great Cat Massacre ond Other Episodes in French Cultural His
tory, New York, 1 984.
22 Roger Chartier, "Texts, Symbols, and Frenchness," Journal of Modern History 57
( 1 985), s. 684.
23 Emmanuel Le Ray Ladurie, Carnival in Romans, New York, 1 979.

129

130

Ad kltrel tarihiler tarafndan ok sk anlmasna karn, aslnda

Geertz'in, kendi verdii adla "yasa arayndaki deneysel bir bilimden an
lam arayndaki yorumlayc bir bilime" dne katkda bulunmaktan
te, bu tarihilerin almalar asndan snrl bir deeri olduu ortaya
km dunmdadr.24 B u anlam araynda, dil nemli bir gstergebilim
aracma dnyordu . D olaysyla, "dilbilimsel yneli" sosyal ve kltrel
tarihin eitli alanlarnda ortaya kmtr; ne var ki, dilin gereklie gn
derme yapt inanc, Barthes, Derrida ve Lyotard tarafndan Saussure'c
dilbilim kuramnn yeniden yonmlanmasmda olduu gibi, hibir yerde
terk edilmemitir.
Son dnem sosyal ve kltrel tarihte, toplumsal gerekliin bir ikame
si olarak deil, onun klavuzu olarak dile veya syleme kilit bir yer ayran
eitli ynelimleri ksaca inceleyeceim:
Bunlar arasnda, kltrel antropolojiden en ok uzaklam ve entelek
tel tarihin geleneksel biimlerine en yakn olan, J. G. A. Pocock, Quen
tin Skinner ve Reinhart Koselleck'in siyasal dnce tarihi alanndaki a
lmalardr. Pek ok ynden, bunlar Benedetto Croce, Friedrich Meine
cke, R. G. Collingwood ve Arthur Lovejoy'un klasik dnce tarihlerin
de sunulan biimiyle geleneksel entelektel tarihleri andrrlar. Onlar da,
byk siyasal kuramclarn brakt metinleri aratrmakta yorumsal ola
rak ilerlerler. Bu metinleri, yazarn niyetlerini barndryor olarak grrler;
tpk klasik nclleri gibi, tarihinin grevini bu metinlerin anlamlarnn
iyzn kavramak olarak grmeye devam ederler. D nceler artk ba
at olarak byk zihinlerin yaratlan olarak anlalamayaca, bunun yeri
ne onlarn da eklemlendii entelektel topluluun syleminin bir paras
olarak deerlendirilmeleri gerektii iin, Pocock25 ve Skinner,26 Floransa
hmanizminden Aydnlanma'da bir sivil toplum kavramnn douuna
dein Batl siyasal dncenin srekliliine dnerler. Her ikisi de, "Siya
sal Dnceler" terimini kitaplarnn bal olarak kullanrlar. Geleneksel
entelektel tarih anlayndan ayrldklar nokta, uzun zaman aralklar bo
yunca kalclklarn konyan sylem yaplarnn altn izmeleridir. Metin
leri bilinli olarak sahip olunan dncelerin iletiim arac olarak grdk
leri iin, postmodern dil ve sylem kavramlarndan da ayrlrlar. Dnce24 Geertz, "Thick Description," s. 5; ayrca bkz. Geertz' i n kltr tanm, "Rel igion as a
Culturol System," age., s. 89.
25 J . G. A. Pocock, The Machiavellian Moment: Floren tine Political Thought and the
Atlantic Republican Tradition, Pri nceton, 1 975 ve Politics, Language, and Time:
Essays on Political Thought and History, Chi cogo, 1 989.
26 Quentin Ski nner, The Foundations of Modern Political Thought: The Renaissance,
2 c , Cambridge, 1 989.

!erin, ne yaptklarnn farknda olan ve gene de kendi topluluklarnn sy

lem erevesi iinde dnen ve bu sylemi seslendiren insanlar tarafndan
dnlmeye ve dile getirilmeye devam ettiini kabul ederler. Sylem, si
yasal ve toplumsal dnyay etkileyebildikleri ortak bir dil konumalar sa
yesinde birbirleriyle iletiim kurabilen grece zerk aktrlerden oluan bir
topluluu varsayar. Bu sylem kavray, Jrgen Habermas'n iletiimse!
eylem kuramna ok uzak saylmaz.27 Sylem, siyasal gerekliin oluu
muna katkda bulunur, ardndan kendisi de ondan etkilenir. Reinhart Ko
selleck,28 sylem analizini yalnz siyasal dnce tarihini deil, ayn za
manda siyasal ve toplumsal yaplar da yeniden kurma arac olarak kullan
masyla, Pocock ve Skinner'n da nne geer. En nemli Alman toplum
sal tarihilerinden ikisi olan Werner Conze ve Otto Brunner ile birlikte,
Koselleck l 973'te yedi ciltlik bir "Temel Tarihsel Kavramlar" ansiklope
disi almasn balatt.29 Yazarlar, bazlar yz sayfa kadar tutan uzun ma
kalelerde, Almanya'da 1 7 5 0 ile 1 8 5 0 yllar arasndaki dnemde kilit siya
sal ve toplumsal kavramlarn anlamn ve dnmn derinlemesine ir
delediler. Varsaymlar, dnemin "sosyal-politik dili"nde yaplacak bir
zmlemeyle, modern-ncesi kurum ve dnce kalplarndan, bu hayati
neme sahip dnemde gerekleen modern kurum ve dnce kalplarna
dnme ilikin deerli igrler elde edilebileceiydi.
Kavramlardan ok, simgeleri vurgulayan bir siyasal tarih zmlemesi
ne daha yakn almalar ise Lynn Hunt, Franois Furet, Maurice Agul
hcm , Mana Ozouf ve William Sewell'in Fransa'daki devrimci deiimler
zerine almalardr. B urada Regine Robin'in l 970'lcrin banda, Fran
sz Devrimi'nin ilk evrelerinde cahiers de doleances)n dili ve "ulus,'' ((cito
yen )) f yurt t;. 1 ve ((seigneur)) gb siyasal terimlerin anlam zerine yapt
zmlemelerden sz etmemiz gerekiyor.30 Lynn Hunt'n Politics, Cul
ture and Class in the French Revo!ttion (Fransz Devrimi'nde Siyaset,
Kltr ve Snf, 1 984) adl alnasnm giriinde aklad gibi, bu yapt
1 9 76' da "devrimci siyasetin toplumsal tarihi" olarak dnlerek balatl
m, ne ki, "gittike artan bir ekilde siyasal yaplarn ... yknn yalnzca
bir parasn oluturduu bir ki il trel analize dnmt. "31 Hunt, top'Z7 Jrgen Habermas, The Theory of Communicative Action, Baston, 1 984.

28 Reinhart Kosel l eck, Futures Post: On the Semontics of Historicol Time, C ambridg e,
Mass ., 1 985.
'19 Geschichtlichte Grundbegriffe, Stuttgart, 1 972- Ansiklopedi, sekizinci bir dizi n cil
di dnda tamamlanm durumdadr
30 Regine Robin, La Societe franaisf' m 1 789: Semur-en-Anxois, Paris, 1 970 ve His to
ire et linguistique, Pari s, 1 973.
31 Lynn Hunt, Politics, Culture ancl Clc ss in thv French Revolution, Berke ley, 1 984, s. x i .
.

131

132

!umsa! yap ve srelerin Fransz Devrini 'ni ortaya karmaktaki roln

kesinlikle yadsmaz, ama onun dncesine gre, bunlar tek balarna
Devrim'i aklamakta yetersiz kalrlar. Devrim'in siyaseti, temelde yatan
ekonomik ve toplumsal karlarn bir ifadesinden ibaret deildir. Daha
ok, dilleri, sz sanatlar ve gndelik siyasal etkinlikleri araclyla, dev
rimciler toplumun yeniden biimlendirilmesine katlmlard. Bu yolla, ye
ni toplumsal ve siyasal koullarn yaratlmasma katkda bulunmulard.
Fransz Devrimi'nin siyasal kltrnn oluumunda belirleyici etken,
Hunt'a gre, devrimcilerin simgesel jestleri, imgeleri ve retorikleriydi .
Hunt burada Furet, Agulhon ve Ozouftan yararlandn belirtir. Balan
gta bir Marksist olan Furet, l 960'larda ve l 970'lerin banda, gl bir
nicellik eilimi gsteren sosyal bilim ynelimini destekledi. l 970'lerde,
grm olduumuz gibi, sadece Albert Soboul'un Fransz Devrimi ze
rine yapt kat Marksist zmlemeye deiJ,32 SobouJ33 veya Lefebv
re'in34 burjuva devrimi kavramnn elverisiz olduunu dnse de eko
nomik ve toplumsal aklamalar aramaya devam eden Alfred Cobban35 ve
George TayJor36 gibi Marksist durua kar eletiri getirenlere de kar k
t. Furet, artk Devrim'e, dncelerin nemli bir rol oynad siyasal bir
kltr erevesi iinde bir yer aryordu.37 Siyasal kltr kavram, Agul
hon'un38 ve Ozoufun39 halkn geni kesimlerinde cumhuriyeti bir bilin
yaratan devrimci enlikler, simgeler ve retorik zerine almalaryla daha
da gelitirildi.
Bir lde benzer bir tarzda, Work and R.. evolution in France: The
Language of Labor from the Old Regime to 1 848 ( Fransa' da alma ve
Devrim: Eski Rejim'den 1 84 8 ' e Emein Dili, 1980)40 adl almasnda
32 Franois Furet, 0Le Catechisme revolutionnaire,0 Annales. Economies. Societes. Ci
vilizations. 26 ( 1 97 1 ), s . 255-89.
33 Al bert Soboul, The French Revolution 1 787- 1 799, New York, 1 974 ve The Parisian
Sans Cu/ottes, Oxford, 1 964.
34 Georges Lefebvre, The French Revolution, 2 c., Londra, 1 962-64 ve The Coming of
the French Revolution, Princeton, 1 947.
35 Alfred Cobban, The Social lnterpretation of the French Revolution, Cambridge, 1 965.
36 George Taylor, 0The Pari s Bourse on the Eve of the Revolution 1 78 1 - 1 789," Ameri
can Historical Review 67 (l 96 1 -62), s. 951 -77.
Bkz. F. Fruet ve Mona Ozouf (ed .), The Transformation of Political Culture 1 7891 843, 3 c., Oxford, 1 989.
38 Maurice Agul hon, La Republique au village, Paris, 1 970, ve Marianne inta Battle:
Republican lmagery in France 1 789- 1 880, Cambridge, 1 98 1 .
39 Mona Ozouf, L a Fete revolutionnaire 1 789- 1 799, Paris, 1 976.

40 Wi l l i am Sewe l l ,

Work and Revolution in France: The Language of Labor from the

Old Regime to 1848, Cambridge, 1 980.

William Sewell de iilerin devrimci bilinlerinin biimlenmesinde dilin

belirleyici roln ele alr. Odak noktas, Marsilya'da 1 848 olaylarna yol
aan devrimci harekettir. Fransa, ngiltere, Almanya ve Birleik Devlet
ler'de sanayilemenin ilk yllarnda ba gsteren grev eylemlerinde en
nemli itkinin, Marksistlerin varsayd gibi sanayi iilerinden deil, za
naatkarlardan geldii konusunda son dnem almalarnn hemfikir oldu
una iaret eder. Bu anlamda 1 848 Devrimi, sanayi-ncesi, korporatist
dnyaya ok derinden kk salm bir alglamalar erevesi iinde gerek
lemiti. Dolaysyla Sewell, "her ne kadar apak bir biimde 1 9 . yzyl i
ilerinin yaad deneyimi yaamay mit edemesek de . . . biraz beceriyle,
onlarn kendi dnyalarn yaamalarn salayan simgesel biimlerin bug
ne ulaan kaytlarnda aratrma yapabileceimize" dikkati eker.
letiim konuma ve yazna ile snrlt olnadtndan, bunlarn yan sra anlala
bilir daha pek ok etkinlik biimlerini, olaylar ve kurumlar da aratrmamz ge
rekir : Zanaatkar rgtlenmelerinin etkinliklerini, ritel ve trenleri, siyasal gs
terilerin biimini, yasal dzenlemeleri, retim rgtlenmesinin ayrntlar . 4 1

Bunlar, "ii snf deneyimlerinin simgesel ieriini ve kavramsal tutar

lln" yanstr.
Sewell simgelerin rolnn altn izerken, Gareth Stedman Jones ve
Thomas Childers ise daha dolaysz bir biimde dil zerinde younlar.
Stedman J on es zellikle dilin toplumsal gereklii ifade etmekle kalmayp
onu oluturma derecesini vurgular. Bununla birlikte, her de gerek
toplumsal yaplarn ve srelerin varln kabul eder ve dili, bunlar ince
lemenin bir gereci olarak grr. Thompson gibi, Stedman Jones da ngiliz ii snfnn oluumuyla ilgilenir. Snf bilinci dncesinin, dolaysz
bir ekonomik temelden zgrlemesi konusunda Thonpson'n katksm
tesli m eder. Ama Thompson'dan daha zgl olarak, Stedman Jones snfn dilinde snf bilincinin temel unsurlarn saptar. Thompson'n ii snf deneyimine ilikin kavraynn, bu deneyimin ona yapsn veren bir dil
zerine oturmas nedeniyle, inceltilmeye gereksinimi vardr.42 Dolaysyla, artizmi snf bilinci asndan yorumlayan geleneksel kavraylar, artizmin toplumsal yaplara deil, verili bir siyasal dile dayanma derecesinin
farkna varmyorlarsa, yetersiz kalrlar. Stedman Jones, artiznin ykselii ve dnn, Sanayi Devrimi'nin yaratt ekonomik sefalet ve top41

Age., s. 1 0- 1 1 .

.l2 Gareth Stedman Janes, Languages of Closs: Studies in English Working Class His
tory 1832- 1 982, Cambridge, 1 983, s . l O l . Ayrca bkz. B. Strath (ed.), Language and
the Construction of Class ldentities, Gothenburg, 1 990.

133

134

lumsal dnmlerden ok, artizmi destekleyenlerin, ekonomik ve top

lumsal yoksulluklarn yorumladklar siyasal d i l ile belirlendiini ileri s
rer. Bu kesinlikle ekonomik koullarn ve toplumsal dnmlerin siyasal
bir hareket olarak artizmin zmlemesinde ihmal edildii anlamna
gelmez; en azndan bu ihmal, Sewell'n Marsilya'da 1 848 ayaklanmalar
na yol aan devrimci hareketi ele alrken, bunlarn iilerin siyasal bilinci
ni biimlendiren dil ve sylem araclyla anlalmalar gerektiini syler
ken gsterdiinden azdr.
Ayn bak as, Thomas Childers'n "The Social Language of Politics
in Germany" (Almanya'da Siyasetin Toplumsal Dili)43 balkl makalesin
de de mevcuttur. Chil ders bu makalede , kendi dncelerini Hunt, Sted
man Jones, Sewell ve Scott'nkilerle balantlandrr. Makalenin ana ilgi
alan, Nazilerin ykseliine yol aan Weimar Cumhuriyeti'nin siyasal kl
trdr. k noktas, Hans Ulrich Wehler ve Jrgcn Kocka gibi, Naziz
mi sanayileme anda Almanya'nn gecikmi ve eksik demokratikleme
siyle aklayan sosyal bilim-ynelimli tarihiler ile onlarn ngiliz eletir
menleri arasndaki ekimedir; Geoff Eley ve David Blackbourn gibi tarih
ilerin de aralarnda yer ald bu eletirmenler, Almanya'daki moderni
zasyonun teki lkelerdekinden nemli lde farkl latna ilikin tezi
sorgularlar. Childers bu etkenlerin nemini yadsmaz, ne ki, bunlarn kul
lanlan siyasal dil erevesi iinde grlmesi gerektiine inanr. Bu dil ger
ek toplumsal ayrmlar yanstr, ama ayn zamanda onu konuan ve iiten
snflarn siyasal ve toplumsal bilincini de biimlendirir. Bu yzdendir ki,
Childers, ekien taraflarn siyasal bilincini resmetmek amacyla, siyasal
partiler, kar gruplar, hkmet yetkilileri ve bireyler tarafndan kullan
lan szck daarcn incelemeye koyulur. Bunu yapmak iin, 1 9 19'dan
Adolf Hitler'in 1 9 33'n ocak aynda iktidara geliine dein tm ulusal se
imler ile yerel seimlerin byk bir blmn kapsayacak ekilde, "gn
lk parti yanda literatrde ve etkinliklerde ( brorler, afiler, nutuklar ve
toplantlar)" kullanlan dili, dnemin siyasal sylemini yeniden kurmak
zere zmler.44 Sewell ve Stedman Jones gibi, o da toplumsal ve eko
nomik koullarn roln gz ard etmeksizin, "ekonomik olaylarn onto
lojik ncelii" dncesine meydan okur.
Joan Scott, Gender and the Politics of History'de ( Cinsiyet ve Tarih Si
yaseti, 1988) yer alan yazlarnda, "tarihin feminist bir okumas"na yne -43

Thomas Chi lders, The Social Language of Politics in Germany: The Sociology of
Political Di scourse in the Weimor Republic," American Historical Review 95 ( 1 990),
s.

44

33 1 -58.

Age., s. 337.

lik temelleri atma giriiminde, konumann ncelii asndan az nce ele

aldmz tarihilerin hepsinden daha kktenci bir durutan yanadr. Sz
edilen tarihilerin tersine Scott, Derrida'nn dil kavray ile Foucault'nun
iktidar kavrayn aka destekler. Geleneksel dilin, istikrarl bir biimde
zamanla kadlara boyun edirilmesiyle sonulanan hiyerarik bir dzeni
varsayd konusunda Derrida ile ayn fikirdedir.45 Ayn ekilde, Fouca
ult'nun bilginin iktidar ve egemenlii oluturduu kavramn da kabul
eder. Ne ki, Derrida'nn duruu, aktif bir siyasal programa pek az yer b
rakan dilbilimsel bir determinizmi varsayarken , Scott, Derrida'c bir dil
kuram zerine feminist bir siyaseti temellendirir. Biyolojik bir anlayn
tersine, toplumsal ve siyasal anlamda cinsiyetin doa tarafndan verilmeyip
dil ile "oluturulduunu" ikna edici bir biimde ileri srer. Ardndan, "di
li, bir anlam sistemi ya da bir anlamlandrma sreci olarak grmekten ok,
yalnzca dncelerin iletiiminin bir arac olarak grmesi" nedeniyle
Stedman Jones'u eletirir. Dahas, eletirel bir yaklamla, " [Stedman Jo
nes'un J 'dil'in gerekliin yaratcs olmaktan ok, kendisinin dnda bir
'gereklii' yanstt kavramna doru dndne" dikkati eker.ol" Ru
durum Sewell'i, bu kitaptaki yazlar zerine, baka ynlerden son derece
olumlu bir tamtma yazsnda, onun "Derrida'c ve edebi dekonstrksiyo
nizmi eletirmeksizin kabul etmi, ve balangta felsefi ve edebi eletiri
iin gelitirilmi bir kuramsal szck daarcn tarih aratrmas iin kul
lanmann yaratt gizli sorunlar yeterince gz nne almam olduu"na
deindii bir deerlendirme yazmaya itti . Dolaysyla, [ Scott] "tarih ile
edebiyat arasndaki her trl ayrmn ortadan kalktn ileri srmektedir."
1 Bu konuda kendisiyle son iletiim kurduumda, Scott kendi duruunu
bana yazd u szlerle aklad:
Benim iddiam, gerekliin "yalnzca" bir metin olmayp, daha ok, gereklie
ancak dil araclyla ulalabilecei ynnde. Bylece toplumsal ve siyasal ya
plar inkar etmemi, daha ok, bu yaplarn d ilbilinsel ifadeleri araclyla in
celenmeleri gerektiini dile getirmi oluyorum. Byle bir aratrma iin de
Derrida son derece uygundur . . . 48

Bu bak as, Derrida'ya yeniden bavurmas dnda, temelde

Scott'n eletirmi olduu Stedman J ones'un bakndan ok farkl deil45 Bkz. Joan Scott, Gender and the Politics of History, "Giri", s. 53-67 .

.46 Joon Scott, "On Longuoge, Gender, ond Work i n g Closs H i story:

oge., s. 53-67.

47 W i l l i o m Sewell, Joon Wo l l ock Scott'n Gender and the Politics of History'si zeri ne
deerlendirme yazs , History ond Theory 29 ( 1 990), s. 79 .
48 Joon W. Scott'ton Georg G. lggers'a mektup, 1 4 Ekim 1 994.

135

dir. Nitekim Scott, Fransa'daki devrimci hareketlerde feminist bir bak

asn temsil eden nder kadnlarn rolne ilikin arat rmalarnda,49 dile,
Sewell ve Stedman J on es tarafndan verilene ok benzer bir rol verir.
000

136

Som olarak: Barthes'dan Derrida ve Lyotard'a dein Fransz edebi

yat kuramnda gelitirildii ekliyle, dilbilimsel kuram, benim kanma g
re, ok ciddiye alnmas gereken ve tarihsel dnce ve yazmada uygula
malar olan bir unsur ierir. Bu tartmann katlmclar, bir btn olarak
alndnda, tarihin hibir ikin birlik ya da tutarllk gstermediini, her
tarih kavraynn dil araclyla ina edilen bir yapnt olduunu, zne
olarak insanlarn, elikilerden ve ikircimlerden zgr, btnlenmi bir ki
ilie sahip olmadn ve her bir metnin, mphem olmayan niyetleri ifa
de etmemesi yznden, farkl yollarla okunup yorumlanabileceini hakl
olarak ne srdler. Foucault ve Derrida da dilin siyasal sonularna ve
onda sakl olan hiyerarik iktidar ilikilerine hakl olarak iaret ettiler. n
sani yaama szan btn bu elikiler gzlemciyi, her metnin ideolojik un
surlarn soyup karmak zere, "yapsn paralamaya" ( deconstruct) zor
lar. Her gereklik, yalnz konuma ve sylem araclyla iletiime girmez,
ama ok temel bir tarzda, ayn zamanda onlar tarafndan yaplrlar.
Bununla birlikte, bu dil felsefesi, tarih yazmaktan ok edebiyat eleti
rileri iin uygundur. nk edebi modellere uygun olarak biimlendirilen
anlat rntleri kullansalar bile, tarihsel anlatlarn, her eye karn gerek
bir gemii betimleme veya yeniden kurma konusundaki iddias, kurgusal
edebiyatnkinden ok daha gldr. Postmodern dilbilim kuram, Joan
Scott ve New Cultural History ( Yeni Kltrel Tari h ) adl yaptndaSO Lynn
Hunt tarafndan dile getirilmesine karn, sosyal ve kltrel tarihiler ok
farkl ynlere doru ilerlemitir. Son on be yl boyunca tarihsel alma
lardaki "dilbilimsel yneli," daha nceki sosyoekonomik yaklamlarda
sakl determinizmi krma ve aralarnda dilin kilit bir komm igal ettii
kltrel etkenlerin rolnn altn izme abasnn bir paras olmutur. Ne
ki, Stedman Jones'un deindii gibi, bu, bir toplumsal yorumun yerine
dilbilimsel yorumu koyma meselesi deil , bu ikisinin birbiriyle nasl iliki
li olduunu incelemek sorunudur. S i Dilbilimsel zmlemenin son d49 Szgel i mi, Joan Scott, " F rench Femi nists and the Ri ghts of 'Man': Olympes de
Gouges' Declarat i ons," History Workshop 28 (Gz 1 989), s. 1 -22.
50 Lynn H u nt (ed.), New Cultural History, Berkeley, 1 989.
51 Stedman Jones, Languages of Class, s. 95.

nem siyasal, toplumsal ve kltrel tarih aratrmalarnda nemli bir ek ara

olduu artk kabul edilmi durumdadr. Her ne kadar bu blmde ele al
dmz tarihiler dil, retorik ve simgesel davrann siyasal ve toplumsal
bilin ve eylem zerindeki etkisini vurgulam olsalar da, genel olarak,
"gereklik var olmaz, var olan yalnzca dildir" ( Foucault)52 eklindeki bir
ar u duruunu benimseyen pek az kii vardr. ou tarihinin, Carroll
Snith- Rosenberg'in "dilbilimsel farkllklar toplumu yaplandrrken, top
lumsal farkllklar da dili yaplandrr"53 grn paylat sylenebilir.

137

52 Berman'da a l ntl anyor, From the New Criticism, s. 1 8 3.

53 Carroll Smith- Rosenberg, 'The Body Politic," E . Weed (ed.), Feminism/Theory/Poli
tics iinde, New York, 1 989, s. 1 0 1 .

O N BRNC B LM

1 990'LARIN P E RSPEKTFNDEN

138

Lawrence Stone l 979'da, "Anlatnn Dirilii" baln tayan nl

makalesinde, daha nceki tarihsel aratrmalarn sosyal bilim modeline ili
kin kukularn dile getirerek, antropoloji ve gstergebilim yaklamlarna
doru yeni ynelimi destekledi . 1 99 1 'de, "History and Postmodernism"l
(Tarih ve Postmodernizm) balkl, yine Past and Present dergisinde kan
bir notta, tarihsel sylemin o zamandan beri alm olduu kktenci yne
ilikin kukularn ifade etti. Hatrlayacamz gibi, "Anlatmn Dirili
i"nde, "gemiteki deiimin tutarl bir bilimsel aklamasn getirme a
basnn sonu"nu mjdelemiti. imdi, tarihin ynden tehdit altnda ol
duunu gryordu: Postmodernizmden; dilbilimsel, kltrel ve simgesel
antropolojiden ve Yeni H istorisizm'den ynelen tehditler. Her de, si
yasal, kurumsal ve toplumsal uygulamay "dank simgesel sistem veya
kodlama dizileri" olarak ele almakta hemfikirdi. "Dolaysyla metinler,
birbirinden baka hibir eyi yanstmayan ve zaten var olmayan 'geree'
k tutmayan bir aynalar salonuna dnverdi. " Bu perspektiflerden ba
kldnda, son tahlilde, "gerek, hayal rn kadar dseldir. "2
Stone'un uyarlar, derhal ngiliz sosyal ve kltrel tarihisi Patrick
Joyce'un itirazlaryla karlat. Joyce "gerein, ona ilikin temsillerimiz
den bamsz olarak var olduunun sylenebileceini" kabul ediyordu ,
ama "tarihin bize asla dank bir biimden baka bir ey sunmayaca"
noktasnda srar ediyordu. Onun grnce, postmoderniznin salad
en nemli ilerleme, "ne siyaset, ne ekonomi, ne de toplumsal sistemde her
eyi kapsayan ak bir tutarllk bulunmad"nn ve tarihsel balam anl a-

Lawrence Stone, "History and Post-modernism; Post and Present 1 3 1 (Austos

1 99 1 ) , s. 2 1 7- 1 8.
Age, s . 2 1 7.

ynz karsadmz metinleri "zerine oturtabileceimiz, temel olu

turucu hibir yap bulunnad"nn kabul edilmesiydi.3
Fakat 1 990'larn perspektifinden bakldnda, Joyce'un konumu, on
yl ncesine nazaran daha az i kna edici gibi grnmektedir. Elbette,
l 980'lerde Joyce tarafndan tanmland ekliyle bile, postmodern yakla
un kesinlikle bir tekel oluturmuyordu. 1980'lerin ikinci yarsnda Ame
rican Historical Revievh1 ve baka dergilerin sayfalarn igal eden "dil
bilimsel yneli," her ne kadar dayand kavramlar byk lde B art
hes'dan Derrida'ya dein Fransz eletiri kuramndan kaynaklanyorsa da,
Kuzey Amerika dndaki, hatta Fransa'daki tarihiler zerinde ayn eki
cilik etkisini yaratamamt. Dilbilimsel determinizmin kktenci bir ekil
de formle edilmi kurambrnn, tarihyazmndaki snrl etkisine daha n
ce deinmitik; bu snrl etki, tarihsel anlayta sylemi nemli bir anah
tar olarak kabul eden Gareth Stedman Jones, William Sewell, Lynn Hunt
ve Thomas Childers gibi yazarlar asndan da geerliydi . Stone "adama
kll postmodernist bir pespektift:cn yazlm ve postmodernist dil ve sz
ck daarcn kullanan nemli bir tarihsel eseri dnmenin bile imkan
szluu" ikna edici bir ekilde ne srebilmiti.4 Siman Schama'nn De
ad Certainties: Unvarranted Speculations5 ve Jonathan Spence'in The
Question of Hu6 adl kitaplar, bilimsel tarih ile tarihsel roman arasndaki
snr bilinli olarak kaldrma ynnde, belki de en u noktaya giden al
malar oldular.
1980'ler ile 1 990'lar arasndaki eikte, Sovyetler Birlii ile Dou Av
rupa'daki devrimci dnmler yer alr. Bugn geriye dnp bakldn
da aklanabilecek bu deiimler o dnemde byk lde ngrleme
miti. Bu deiimler, tutarl toplumsal aklamalarn olabilirliine inanan
daha eski sosyal bilimlerin yan sra, gndelik yaam kltrnn siyasal
balamn byk lde gz ard eden yeni kltrel tarihin de zgveni
ni sarst. Komnizmin k, ekonomik modernizasyonun basklarnn
kanlmaz olarak btnlemi piyasa ekonomilerine ve temsili demokra
siye yol aacana inanan Francis Fukuyama gibi, kapitalizmin Batl yan
dalarnn kehanetlerini dorular grnyordu. Dolaysyla Amerika b
tn dnya iin bir modele dnecekti -ne ki, 1989'u izleyen olaylar ok
3

Patrick Joyce, "Hi story and Post-Moderni sm," Post and Present 1 33 (Kasm 1 99 1 ), s.
208.

Lawrence Stone, " H i story and Post-Modernism 1 1 1," Post ond Present 1 35 (Mays
1 992).
Siman Schama, Dead Certainties: Unworranted Speculatians, New York, 1 99 1 .
Jonathan Spence, The Questian of Hu, New York, 1 988.

5
6

139

140

gemeden bu kehanetlerin geersizliini ortaya koydu . Bu kehanetlere

karn, Sovyet sisteminin ok yaknda keceini bekleyen aratrmaclarn
says ok azd. Gorbaov'un Perestroyka'snn balangcnda, Sovyetler
Birlii'nde ve Dou Avrupa'daki uydu devletlerde reformlar bekleniyor
du, ama genellikle bunlarn sosyalist sistem erevesi iinde onaya kaca
ve iki sper gcn egemenliindeki uluslararas dzenin deimeden
kalaca dnlyordu. Alnanya'nn birlemesi kadar, Sovyetler Birli
i'nin zlmesi de byk lde beklenmedik bir gelimeydi. in do
rusu, Dou Avrupa devletleri ve Sovyetler B irlii'ndeki i reformlarn iki
blok arasndaki ilikileri iyiletireceine inanlyordu. Almanya asndan
bu iyileme, birlemenin aciliyetini kaybetmesi anlamna gelecekti. Kesin
likle ngrlememi olan, l 989'dan 1 9 9 1 'e dein, yalnz Sovyetler Birli
i ve Yugoslavya'nn yerini alan devletlerde deil, ayn zamanda slam
dnyas ile Gney Sahra'da birbirini izleyen i, zellikle de etnik iddetin
yepyeni biimleriydi. D nya dzenindeki deiimler, tarihsel dnce ve
uygulamada nemli sorunlar yaratt; bu sorunlar, tarihsel aratrmalarn
daha nce izledikleri izgiyi srdrmelerini gletirdi .
Hi kuku yok ki, kltrel geleneklerin kalcl, gittike artan bir bi
imde belirginleti. l 950'lerde ve l 960'larda sosyal bilimin byk blmne egemen hale gelen ve daha sonra da nemli bir rol oynamaya de
vam eden modernizasyon kavramlarnn, dinsel kktencilik ve etnik ayr
lkln canlanmasyla badatrlmas ok gt. Yetmi yllk komnist
ynetim, eski dinsel gelenekleri ortadan kaldrmamt. Ayn ekilde, Ms
lman, Protestan, Ortodoks, Yahudi ve Hindu biimleriyle kktendinci
lik, modernizasyonun geleneksel inanlara ve trelere ynelik etkisine bir
tepki olarak ortaya kt. Btn bunlar, tarihe antropolojik yaklamlar
daha da acil klm gibi grnyordu. Ayn zamanda, komnist rejimlerin
modern ekonomilerdeki yapsal deiimlere ayak uydurmaktaki baarsz
l, hi kukusuz, onlarn kne katkda bulundu. l 960'lardan bala
yarak, bilimsel-teknik devrim Dou B loku'ndaki kuramsal tartmalarda
temel bir tema oluturmutu; ne ki, Bat' da sanayi-sonras bir bilgi ekono
misine yol aan bu devrim, Sovyet B loku'nda kendini gsteremedi. Sov
yetler Birlii ve uydu devletleri, ksmen modernleen bir toplumun mey
dan okumalarna kar koyamadklar iin ktler. elikili bir biimde,
1 989-9 1 'in olaylar, yalnz temel Marksist kavramlarn itibarn sarsmak ve
Marksist teleolojiyi darmadan etmekle kalmayp, ayn zamanda Marksist
bir zmlemeye de ok uygun dyorlard . Bir ideoloji ve topya ola
rak Marksizmin kt bir d olduu ortaya kt . Yine de, Marx'n kav
ramlarn kullanrsak, Sovyet sisteminin k anlaml bir biimde, mo
das gemi retim koullarna kar deimekte olan retim aralarnn is-

yann gsterdi. deoloji ve diktatrlk, zamann deien ivedi gereksi

nimlerine yant veremeyen bir sistemin katlatrlmasna katkda bulun
mutu. Bu gzlemler, yakn gemiin tarihine yapsal ve kltrel bir yak
lam desteklemek asndan elverili olmakla birlikte, ayn zamanda, son
dnemdeki tarihsel aratrmalarda kimi zaman ihmal edilen bir sorunu, si
yasetin rol sorununu da gndeme getirdi. Elbette, Gorbaov ve Yeltsin
gibi kiilikler de -geri belirli yapsal snrlar iinde de olsa- olaylarn ak
n etkilemilerdi. Btn bunlar, eski sosyal, kltrel ve siyasal tarih kalp
larndan vazgeilmesini deil, tarihsel aratrmann perspektif ve yntem
lerinde bir genileme gerektiini ortaya koyan ipulardr.
Son birka yln tartmalarna ve yaynlarna baktmz zaman, gerek
srekliliklerin, gerek kopukluklarn arpc olduunu gryoruz . l 980'le
re egemen olan temalar bugn de dikkat ekmeye devam ediyor. Nicel ta
rihten kaynaklanan d krkl sryor. 199 3 'te Almanca Historische
A nthropologie dergisinin kurulmasndan da anlalabilecei zere, antro
polojik tarihe ynelik ilgi geliiyor. talyanca Quaderni Storici dergisi bu
aratrmalarn ncs olmutu. Rusa Odysseus dergisi de benzer i lgileri
yanstyor. American H istorical Association' yllk toplantlarnn prog
ramlar, ama ayn zamanda Birleik Devletler'de yaymlanan nemli dergilerin iindekiler tablolar, "snf, cinsiyet ve etnisite" gibi temalara ynelik ilgiyi ortaya koyuyor. Bununla birlikte, son tarihsel aratrmalarda,
l 980'lerin ilan edilmi kltrelciliinden bir vazgei, modern ve ada
dnyaya ynelik yeni kayglara, yeni kltrel tarihin byk bir blmnn konusunu oluturmu olan erken modern ve ortaa Avrupa dnyasyla uramaktan uzaklamaya doru bir yneli grlyor.
Annales' belirgin bir biimde dile getirdii yeni ynelim 1 990'larda
ki deiimin bir gstergesiydi. Daha nce deindiim gibi, Ocak 1 994'te,
dergi sava sonras dneminin hemen ardndan balayarak o zamana de
in kullanlan Economies. Sociites. Civilisations altbaln terk etti. D er
ginin adndaki bu deiiklik, l 980'lerin sonundan beri editrleri arasnda
ba gsteren, 1 994'n bu deiiklii ilan eden Ocak-ubat saysnda da
yer alan iddetli tartmalarn bir sonucu ol arak yaplmt.? Daha 1 9 8 8 'de
nemli bir makale, tarih ve sosyal bilimlerin derin bir bunalma girmekte
olduunu ileri srmt.8 Gelgelelin, dergideki bu isim deiiklii, son
7

" H i stoire, Sciences Saciales," Annales 49 ( 1 994), s. 3-4. Annales' n uzun bir dnem
boyunca editrl n yrten Marc Ferro'ya, beni mle N i san l 995'te, bu bo l k de
ii m i ne yol aan tartmalar zerinde uzun bir grme yapmas nedeniy!e teek
kr bor l uyum.
Bkz. " H i stoire et sciences sociales. Un tournant cirtique?," Annales 43 ( 1 988), s .
29 1 -93.

141

142

yllarda siyasal ve toplumsal koullarn urad temelli deiime ilikin

farkndal gsteriyordu. Economies. Societcs. Civilisations altbal, tari
hin birincil kaygs olarak siyaseti bir yana brakm ve onunla birlikte an
latlarn roln de kltmt. imdi, l 980'1erin sonundaki anlk dei
imlerin karsnda, siyaset ve onunla birlikte kiilerin rol yeniden kefe
diliyordu. Yeni balk, bir kez daha tarihe siyaseti dahil etmeyi amalyor
du. Ve siyasetin alan iinde, Franois Furet'nin Fransz D evrimi'ne ilikin
yeniden deerlendirmesinin de gsterdii gibi, dnceler ve kiiler bir
kez daha belirleyici bir rol oynuyordu. A nnales, yeni balk seiminde, ke
sinlikle toplum ve kltr tarihsel deerlendirmeden dlamay amalam
yordu; asl istedii, bunlarn ortaya kt siyasal balam yeniden kefet
mekti. A nnales tarihilerinin istedii, gnlk sorunlara daha byk bir
dikkat yneltmekti. Tarih ile sosyal bilimler arasndaki yakn iliki olduu
gibi kalacak, fakat ekonomi, sosyoloji ve siyaset bilimi, 2 . Dnya Sava
'ndan sonra yitirmi olduu konumu yeniden kazanacakt. Eski moda
diplomatik tarihe ya da daha geni siyasal ve toplumsal balamdan kopuk
soyut modellerle alan ekonomik tarihe bir geri dn amalamyordu.
Annales'n l 990'1arda yaymlanan saylar bu yeni ynelimi yanstyordu .
Derginin 1930'lardaki saylarnda d a nemli bir rol oynam olan ada
dnyann sorunlar yeniden yzeye karld. En son saylar, Sovyet ariv
lerinin almas, Japonya'da emein rgtlenmesi, Vichy gemiiyle yz
leme, geleneksel toplumlarn modernizasyonu, Amerikan kapitalizminin
geliiminin eitli ynleri, Zaire'de siyaset ve AIDS, Hindistan ve Ceza
yir'de bugnk dinsel iddet gibi eitli ada ilgileri, fakat ayn zaman
da, erken modern ve ortaa dnemine dek uzanan, Asya ve Avrupa top
lumlarnda devlet iktidarnn merkezilemesi, ortaada kentsel toplum
sallama, bankaclk alarnn geliimi ve merkantil ekonomide muhasebe,
ortaada "hastalk, inan ve dsellik", 1 2 . yzyl Bizans'nda topyalar
ve 1 7. yzyldan 20. yzyla dein Yahudi cemaat yaam gibi geleneksel
balklar ele alr.
A nnales'de yeniden siyasete ve sosyal bilimlere dn, eski ilgilerin b
tnyle yadsnmasndan ok, tarihsel aratrmalarn alann geniletme a
basn temsil eder. Tarihsel akln postmodernist eletirisinin nemli yn
leri yerinde kalr. Tutarl bir tarihsel srecin doruu olarak Bat dnyas
nn modernizasyonuna odaklanm byk anlatlara olan inan, telafi edi
lemez bir biimde yitirilmitir. Derginin en uzun dnemli editrlerinden
ve 1 99 5 'ten bu yana Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales'in m
dr olan J acques Revel 1 99 5 'te yaymlanan, bugn tarihsel aratrmala
rn konumunu yeniden deerlendirmeye alan bir kitapta Annales'in ta
rihi zerinde dnrken, Annales tarihilerinin kuan etkilemi

"topyek{n" ya da "kresel" tarh vizyonunun ebedi istirahatgahna def

nedildiini yazar.9 Fakat tarih, birbiriyle ilikisiz bir sr btne indirgen
menitir. talya ve Almanya'daki mikro-tarihilerin yerel zerinde youn
lamalarna karn, hibir zaman daha geni tarihsel ve siyasal balamlar
yitirmediklerini daha nce grmtk. Aslna baklrsa, bu mikro-tarihi
ler, "normal"denlO daima farkllk gsteren yerel zerinde younlama11111 , genellemeleri smamay mmkn kldma inanyorlard . Mikro-tarih
iler, modern dnyanm Marksist, Weber'ci, ya da Rostow'cu dnm
kavramlarna ne kadar sert bir ekilde meydan okumu olsalar da, artk o
unlukla mikro-lekli yerel tarih zerinde ykc bir etken olarak grlen
bir modernizasyon kavrammdan kamay baaramadlar. Aslna baklrsa,
mikro-tarihsel aratrmalarn ana temas, yeni balayan bir modernizasyon
anda devletin, ekonominin ve kilisenin krsal kesimdeki etkisi olmutur.
Son olarak, postnodernizn , nesnel bilginin mmkn olduu eklin
deki varsayma radikal bir biimde meydan okuyan nemli epistenolojik
sorular sormutur. Yalnz tarihin tutarll deil, ayn zamanda yazarn ve
metnin tutarll da sorgulanmaktayd . Tarihsel bilginin dolayszl yad
snyordu; ne ki, bu yeni bir ey olmayp, Kant'a dein uzanan bir izgi
nin devamyd . Hayden White'm, tarihin daima anlatsal bir biim benim
sedii , dolaysyla edebi metinlerin niteliklerini paylat iddias genel ola
rak kabul edildi, ama tarihin bu yzden, tpk edebiyat gibi, temelde bir
" kurgu ilemi" olduu eklinde vard sonu genel kabul grmedi. Ro
ger Chartier, l 993'te, "tarihi 'edebi bir tarzda' yazsa bile, edebiyat ret
mez" yorumunu yapt. l Tarihinin almas ariv aratrmasma baldr
ve kaynaklar kendilerini kukuya yer brakmayacak bir biimde sunmasa
da, bunlar her eye ramen gvenirlik ltlerine tabidir. Tarihi daima
sahtekarla ve yanltcla kar ihtiyatl olmak zorundadr; bu yzden de
yolu ne kadar karmak ve eksik olsa da, bir gereklik kavramyla ilerler.
Btn bu noktalar yepyeni bir paradigmaya deil, geniletilmi bir o
ulculua iaret eder. 2. Dnya Sava'nn ardndan ylesine yaygn bir bi
imde dile getirilen "tarihin yitirilii " l 2 bugnk ruh halini nitelemez. KaJacques Revel, "Histoire et sciences socioles: une confrontatian instable," Jean Ba
utier ve Dom ini que J u l i a (ed .), Posses recomposes: Champs et chontiers de l'Histo
ire ii nde, Paris, 1 995, s. 80.
1 0 Bkz. G i ovanni Levi'nin "On Microhi story"de zikrettii Edoardo Grendi'nin, "ist i snai
normal" kavram, Peter Burke (ed.), New Perspectives in Historical Writing i i nde,
State U niversity, Penna., 1 99 1 , s. 1 09 ve Edward Mui r ve Guida Ruggiero, Microhis
tory and the Lost People of Europe, Baltimore, 1 99 1 , "Giri ," s. xiv.
1 1 "Le Temps des doutes," Le Monde, 1 8 Mart 1 993, s . vi-vi i .
1 2 rnein, Alfred Heuss, Der Verlust der Geschichte, Gottingen, 1 959.

143

yp duygusu Almanya'da, ulusal geleneklerin itibarn yitirmesine balana

bilir; baka yerlerde, modern dnyamn geleneksel deerlerin ve cemaat bi
imlerinin sonunu getirmi olduu inancndan kaynaklanyordu. 1 970'1e
rin balarnda, geici olarak Birleik Devletler, Byk B ritanya, Bat Al
manya ve baka yerlerde, tarih dersleri yerini sosyal aratrmalara ynelik
derslere brakmaya ve en azndan ngilizce konuulan dnyada, sosyal bi
limler genellikle gl bir tarih d ( ahistorica[) duru almaya balad; ama
bu gelimeler kesinlikle Fransa' da ve Polonya'da ortaya kmad . Ne ki, bu
eilim l 980'lerde tersine dnd. niversitelerdeki tarih dersleri, zellik
le B irleik Devletler'de, cinsiyet ve etnisite aratrmalarnn yam sra, Bat
l olmayan toplum ve kltrleri de ierecek bir biimde ok daha eitlen
di. 1 3 Tarih dergileri, kitaplar ve TV programlar oald. Toplama kamp
larnn mttefiklerce boaltlmas ve 2. Dnya Sava'nn sona eriinin el
linci yl kutlamalar, tarihe ynelik gl ilginin gstergeleriydi. Bu an
lamda, 1989'dan bu yana Avrnpa'da yaanan afet benzeri deiimler, ge
mie olan ilgiyi zayflatmaktan ok glendirmi gibi grnyor.

144

1 3 u andaki tart malarn gsterges i , National Center for H i story in the Schools (Los
Angeles, 1 995) yaynlardr: Natianal Standards far UnitedStates Histary for Grades
K-4; Natianal Standards for United States History far Grades 5- 1 2 ve Natianal Stan
dards for Warld History.

ON K NC B LM

SON SZ
1 . "Tarihin Sonu" Geldi mi?

Tarih-sonras bir ada yayor olduumuz, bildiimiz anlamda tarihin

sonunun geldii kans son yllarda tekrar tekrar ifade edilmiti r . 1 Aktr
ki, bununla kastedilen, zamann bundan byle olduu gibi duraca deil ,
fakat tarihe tutarllk ve anlam veren bir byk anlatnn artk mmkn ol
maddr. Tevrat andan bu yana Yahudi-Hristiyan inancnn merkezin
de yer alan, tarihin te dnyaya ynelik bir amaca ve yne sahip olduu
dncesi sorgulanmaktadr. Aydnlanma bu inanc laikletirdi ve tarihin
sonunu insani tarih srecinin kendisine yerletirdi. Modern Bat uygarl
n en st nokta ve insani zgrln ve kltrn gvence altna alnaca
arzu edilir bir toplumsal dzenin yaklaan baars olarak yceltti . En son
olarak, Francis Fukuyama bu iyimser inanc yeniden dile getirdi.2
1 9 . yzyl , tarihsel gelimenin iyicilliine olan gvenin en st noktas
n oluturuyordu , ama ayn zamanda modern kltrn niteliine ilikin
derin bir gvensizliin balangcna da iaret ediyordu. lk eletiri, 1 9 .
yzyl uygarlnn onca yksek deer bitii bilimsel aklclk, teknik i ler
leme ve insan haklar kavramlarnn ta kendisiyle i lgili huzursuzluk duyan
lardan geldi. Bu eletiri, yalnz modem a ncesi, sanayi-ncesi bir dn
yaya zlem duyan dnrlere deil, fakat ayn zamanda onun tesine
gemek isteyenlere de ynelmiti. Genellikle antidemokratik nitelikteki
bu eletiri, Aydnlanna'nn kadnlar ve erkekleri binlerce yllk boyun e
meden, yoksunluktan ve iddetten zgrletirecek olan bir dnya vizyo
nunun aleyhindeydi. Kierkegaard, Nietzsche, Burckhardt, Dostoyevski ve
B audelaire'i rahatsz eden, Aleksandr Herzen gibi baka dnrleri de
1
2

B kz . Lutz Niethammer, Posthistoire: Has History Ended?, Londra, 1 992.

Franci s Fukuyama, The End of History ond the Last Mon, New York, 1 992.

145

146

tedirgin etmi olan, modern Avrupa dnyasndaki ikin iddet ve adalet

sizlikten ok, kitleselletirme ve ona elik eden kahramanln ykl sre
cinde, deerlerin bayalatrlmas yznden hissettikleriydi. Kierkega
ard, 1 848 devrimlerinin arifesinde, modern insann kahramanca iddet ye
teneini yitiriine alayp acnyordu .3 Grne baklrsa, modas gemi
sekinler, yerlerini kltrel olarak yaratc yeni sekinlere brakamadan,
1 9 . yzyl i dnyasn yaratm olan siyasal ve toplumsal dnm sreci
iinde bertaraf edilmilerdi . Srekli genileyen bir dnrler kesimi tara
fndan, bilim ve teknoloji, yaama anlam kazandrm olan mit ve iir un
surlarn tahrip eden ve imdi insan bir hilik ve varoluun samal ile
yz yze getiren bir rasyonalizasyon sreci olarak grlmekteydi . Modern
uygarlkla ilgili bu ktmserlikten yola kan tarihsel dnce, iki kart
yne girecekti : Bir tanesi bilinli olarak sekinci ve antidemokratikti; Ernst
Jnger ve Cari Schmitt gibi daha sonraki temsilcileri, bir teknolojik sava
ve iddet dnyasnda ulusal bir cemaatin ( Volkemeinschaft) canlandrl
mas hayalini kurdular. kinci bir yn de, l 945 'ten sonra ortaya kan, bu
sekinci tutumu kesinlikle reddeden, fakat kendi kapitalizm eletirilerinde
sekinci yaklamn bilim ve teknolojiye ynelik eletirilerinden birounu
benimseyen dnrleri, modern bilim ve teknolojiyi insancl bir dnya
nn ykm aralar olarak gren dnrleri ieriyordu .
B u sre iinde, modern tarih kavray asndan merkezi nitelikteki
eitli dnceler gzden decekti . 1 8 . yzylda ortaya kan ve 1 9 . yz
ylda egemen hale gelen tarih anlay, eitli varsaymlara dayanyordu .
Bunlardan biri, tarihsel gelimenin srekli bir anlatsna olanak tanyan tek
bir tarih, die Geschichte bulunduuydu. 1 824'te Ranke, aslna baklrsa tek
bir byk anlaty, yani 1 6 . yzyln dnmnde modern devlet sisteminin
douu izgisini izlemesine karn, h:lla ilk yaptna Histories of the Latin
and Gcrmanic Peoples ( Latin ve Cermen Halklarn Tarihi ) adn verebili
yordu. Bir baka dnce, anlatda merkezi bir yer tutan, bata devlet ol
mak zere belirli kilit kurumlarn var olduuydu. J. G. Droysen bylelikle
bir "tarih" ( die Geschichte) ile "tutanaklar" ( Geschafte) ayrmn yapabildi;4
bu ikincisi, gndelik yaamdan ve tarihin byk akyla ilgisiz olarak g
rlen birok olay ve insandan oluuyordu. Son olarak, daha nce deindi
imiz gibi, H egel, Ranke, Comte, Marx ve daha pek oklar tarafndan ifa
de edilen, gerek anlamda tarihsel olan tek bir kltr ve toplum, yani Ba
t kltr ve toplumu bulunduuna ynelik salam inan vard.
Bu kavramlarn her de 2 0 . yzyln eletirilerine yenik dt. Ta3

Sren Ki erkegaard, The Present Age, New York, 1 962.

J . G. Droysen, Outline of the Principles of History, Boston, 1 89 3 .

rihin birlii dncesine, 20. yzyln grece erken yllarnda, "yksek

kltrler"in karlatrmal bir tarihini yazmak isteyen Oswald Spengler,s
Arnold Toynbee6 ve dierleri tarafndan meydan okundu. Ne ki, "uygar"
ve "ilkel" halklar arasndaki bu ayrm, kltrel antropologlar tarafndan
"Tarihsiz H alklar" imgesiyle birlikte reddedildi .7 Tarihiler tarafndan
gz ard edilmi olan geni halk kesinleri de giderek tarihte bir yer talep
etmeye baladlar. D olaysyla tarihin oda yal111z iktidar merkezlerini de
il, ay111 zamanda mikro-tarih ile birok tarihler kavramn douracak e
kilde, toplumun " marj inler"ini de iermek zere geniletildi . Bununla
birlikte, tarihe ynn veren bir byk anlat bulmann artk olanaksz ol
duunun kabul, ok sk olarak esef edildii gibi, tarihin btn anlamn
yitirdii anlamna gelmemektedir. Tarih, gruplarn ve kiilerin kimlikleri
ni belirledii gl bir ara olmaya devam ediyor. Tek bir anlaml srecin
yerini, imdi birok farkl gruplarn varolusal deneyimlerine temas eden
bir anlatlar okluu alyor.
Bu kitap, mikro-tarihin meniyetini kantlamakla birlikte, aym zaman
da bu tarihin yer ald daha geni yaplar ve dnmler erevesinden
mikro-tarihin de hibir zaman kanamadm sergilemitir. Grdmz
gibi, neredeyse btn mikro-tarihiler, kendilerini adadklar kk top
lumsal kmelemeler zerindeki etkisi araclyla modernizasyon srele
riyle yz yze gelmek zonnda kalmlardr. Modernizasyon kavram nor
matif ynlerini yitirmi durumdadr; yine de, modern dnyada ileyen s
relere iaret etmeyi srdrmektedir. Tarihi, modernizasyonun niter bir
sre olmayp farkl kltrel geleneklere sahip toplumsal ortamlar farkl
latrrken kendisini farkl bir biimde ifade ettiinin farkna varmaldr. En
iyi ihtimalle, modernizasyon, somut deiimlerin somut koullara gre l
lebilecei ideal bir tipe dnmektedir. Bununla birlikte, tarihe bir
"son" vermekten ok uzak olan tarihsel bilincin u andaki durumu, hem
daha geni bir balam, hem de bireysel eitliliklerin yerlerini ald daha
yksek bir karmaklk dzeyine yol amtr.
2. Bilimsel Bir G iriim Olarak Tarihin Sonu mu?
20. yzylda tarihsel almalara i likin aratrmamz, tarihsel nesnelli
e ynelik "soylu dlerin"8 gzden dmesinin, ciddi tarihsel aratrma
da kesinlikle bir gerilemeye yol amam olduunu gstermeye alt. Bu-

5
6
7
8

Oswald Speng ler, The Decline of the West, 2 c., New York, 1 926-28.
Arnold Toynbee, A Study o f History, 1 0 c . , New York, 1 947-57.
Bkz. Eric Wolf, Europe and the People Without History, Berkeley, 1 982.
Bkz. Peter Novick, Thot Noble Dream, Cambridge, l 988.

147

148

nun yerine, tarihsel aratrma, yaklamlarda bir eit lenmeye ve sk sk da

bilimsel karmaklkta bir gelimeye doru ilerledi . Belirli eyler gittike
artan bir biimde aklk kazand. Profesyonel tarihilerin Ranke'den son
ra benimsedikleri, kaynaklarn iine gmlmenin gemiin gereklikle r
ten bir alglamasn salayaca gvencesi oktandr deiti. Gelgelelim,
tarihiler, Ranke'ye ve meslektalarna da esin vermi olan tarihsel drst
le ynelik temel drtlerinden vazgemediler. Son dnemlerde tarihi
ler gittike artan llerde nesnelliin snrlarn kabul ettike, baz yn !erden drstlklerini glgeleyen tarafgirliklerin, nesnel bilginin mmkn
olduu yanlsamas altnda alm olan Rankeci gelenein "bilimsel"
ekolne mensup tarihilerden daha da ok farkna varmaya baladlar. Pek
ok ynden, bir "zanaat" olarak tarih, daha eski tarihin de dayand me
todolojik prosedrlerin birounu alkoymutur. Tarihi halii kendi kay
naklaryla snrldr ve bunlara yaklarken kulland eletirel aygt pek ok
ynden ayn kalmtr. Bununla birlikte, artk bu kaynaklara daha ihtiyatl
bakyoruz. Bunlarn gereklii dorudan doruya ortaya koymadn,
bizzat onlarn da bu gereklikleri ister istemez deil, fakat bilimsel bulgu
lar ve bilimsel bir sylemin klavuzluunda yeniden kuran birer anlatsal
yapnt olduklarnn daha ok farkndayz.
Tarihsel aratrmalarn alan son yirmi otuz yldr arpc bir biimde
genilemitir; bu genileme yalnz aratrlan grup ve bireyler asndan de
il, ayn zamanda tarihiyi ilgilendiren tema ve sorunlarda da gerekle
mitir. Genellikle yaamn varolusal ynlerine temas eden temalar, gr
m olduumuz gibi, gayri ahsi zmleme kategorilerine tabi tutulduk
lar zaman niteliksel ynlerini yitiren anlaml ilikilerin yorumlanmasna
yeni bir vurgu getiren yeni bilimsel stratejileri gerektirmektedir. te bu
rada iin iine imgelem ve empati girer; ama bu, Natalie Davis'in altn
izdii gibi, kendine "gemiin sesleri"ni klavuz alan bir imgelemdir.9 Bi
limsel aklcla ynelik eletirel tutum, baz tarihileri, tarih ile kurgu ara
sndaki btn temel farklar yadsmaya yneltti . eitli yazarlar, tarihin
mitten ayrt edilemez olduunu ve tarihsel aratrmalarn profesyonelle
mesinden itibaren, tarihilerin aratrma adna retorii feda etmelerinin,
tersine evrilmesi gereken bir yanlg olduunu ileri srdler. 1 o Frank An
kersmit, tarihilerin kendi sylemlerinin eretilemeli olduunu ve tutarl
ln "gerek"ten deil, "onun hakknda konuurken kullandmz
9 Natalie Davis, The Return of Martin Guerre, Cambridge, Mass., 1 98 3 .
1 0 Bkz. H ans Kel l ner'n, 1 8 . Ulusl araras Tarih B i l i ml eri Kongresi'ne sunduu henz ya
ymlanmam bi ldirisi, Montreal, 1 995; ayrca Kel l ner, Language and Historical
Representation: Getting the Story Crooked, Madi son, 1 989.

dil"den kaynaklandn itenlikle kabul etmeleri gerektiini ne srd. 1 1

Peter Novick, benim kanmca hakl olarak, tarihte nesnelliin ulalmaz
olduunu belirtti; tarihi akla uygun olandan fazlasn mit edemez. 1 2 Fa
kat aktr ki, akla uygunluk, tarihsel anlatnn keyfi olarak icat edilmesine
dayanmaz, aslnda akla uygun olann ne olduunu belirlemekle ilgili akl
c stratejiler gerektirir. Tarihinin bu gereklie yaklat sre ne denli
karmak ve dolayl olursa olsun, tarihsel anlatnn bir tarihsel gereklikle
badamas gerektiini kabul eder. Dolaysyla, her ne kadar birok tarih
i ada dilbilim, gstergebilim ve edebiyat kuramlarn ciddiye almak
taysa da, uygulamada, altklar metinlerin gereklikle hibir ilikisi bu
lunmad dncesini kabul etmemilerdir. Elbette her tarihsel anlat bir
yapntdr, ama tarihi ile gemi arasndaki bir diyalogdan doan bir ya
pnt, bolukta deil, akla uygunluk ltlerini paylaan sorgulayc zihin
lerden oluan bir topluluk iinde ortaya kar.
3_ Aydnlanma'nn Sonu mu?

Yzylmzda tarih alannda aklc aratrmann mmkn olduuna y

nelik kkl kuku, daha nce de belirttiimiz gibi, modern toplum ve
kltr konusunda gittike anan huzursuzlukla yakndan balantldr. B u
toplum, Aydnlanma'nn varisi olarak grlmektedir. Aydnlanma balan
gta, insanolunu, aklc dnce yoluyla keyfi kstlamalardan zgrle
tirmeye, her bir bireye kendi potansiyellerini zgrce gelitirme frsat ver
meye ynelik bir kararllk olarak anlalyordu. Postmodernist tartmada
ise Aydnlanma yalnz dnyay anlamdan yoksun brakmann deil, ayn
zamanda insanlar zerinde tahakkm kurmann teknolojik ve ynetsel ge
relerini yaratmaktan da sorumlu tutulan bir amar olanna dnm
durumdadr. Postmodernist dnce, 1 8 . yzyln antimodernizmi ve 1 9 .
yzyln tutucu v e romantik dnrlerine dek geriye uzanan bir Aydn lanma kart duygu gelenei zerine ina edilmitir. Buradan, Nietzsche
ve Heidegger zerinden 1 92 0'lerin ve 1 930'larn radikal sana giden bir
izgi de vardr.
Yine 1 940'lardan balayarak, bu eletirinin nemli ynleri, modern
kltrn eletirisinde Marksist yabanclama ve metalama kavramlarm
kullanan Max Horkheimer, Theodor Adorno ve Herbert Marcuse gibi
dnrler tarafndan da kullanld. Bu dnrler, Aydnlanma'nn, miti
ykmak yoluyla insanlar zgrletirmenin peinde komu olmasna kar11

F. A. Ankersmit, " H i stori cism: An Attempt at Synthesis," History and Theory 34

( 1 995), s. 1 55 .
12 Novick, That Noble Dream.

149

150

n, bilimsel zmlemenin doay ve insa anlayabilc:ceie ve teknolo

ji araclyla onlarn zerinde denetim kazanabilct:cine ilikin yeni bir
mit yaratm olduunu dnyorlard . Marksist bir zmlemeden yola
karak, Aydnlanma'nn evrensel insan haklar iddiasnn ardnda, mlki
yet haklarna dayanan gizli, hiyerarik bir toplumsal, ekonomik ve bu yz
den de siyasal dzen yattn sylediler. Onlarn kansna gre, Aydnlan
ma'nn en byk hatas, nihai hedefi gereklii bilimsel, yani nicel form
lasyonlara indirgemek olan, arptlm akl grnde yatmaktadr. 1 3 B u
eit bilimin kadir-i mutlaklna olan inan, yeni bir mit oluturdu. Va
roluun niteliksel ynlerine ilgiden vazgemek yoluyla, gerek bilimin
zn oluturan eletirel perspektifini de yitirdi .
Daha sonralan Foucault, Derrida ve Lyotard tarafndan da dile getiri
len, Aydnlanma'nn bu tanm ar bir arptmay temsil eder. Aydnlan
ma, herkesin kabul edecei zere, pek ok elikili ynlere sahipti . Tem
silcilerinden biri olarak Condorcet'yi alrsak, bilimsel bilgiyi ve bunun so
nucu olarak ortaya kan teknolojik bilgiyi toplum alanna sistemli bir bi
imde uygulanmas sayesinde, zenginlii ve gnenci maksimize etmeyi
amalyordu. ! Fakat Condorcet iin bilim ve teknoloji kesinlikle kendile
ri iin var olmayp, erkekleri ve onun kansna gre ayn zamanda kadn
lan da, cehalet, yoksunluk ve istibdadn kamsndan zgrletirmenin bi
rer aracyd . Aslna baklrsa, Aydnlanma'da ikili bir yan vard: Aydnlan
ma'nn evrenselcilii ile aklc planlama ve denetime olan inanc, ki bunla
rn, Robespierre'den Lenin'e dein radikallerin topyaclnn tohumla
rn barndrd ileri srlmtr. 1 5 Gelgelelim, aydnlanm bireyin
zerklii zerindeki vurgu, keyfi yetkenin ve topyekun denetimin btn
biimlerine kar kararl bir muhalefeti varsayyordu.
Aydnlanma'dan Auschwitz'e giden yol, Adorno ya da Foucault'nun
akladndan ok daha karmakt ve Aydnlanma muhaliflerinin moder
nizm kartlna ok ey borluydu. Bu yzyln tarihi, insan haklar ve
aklclk gibi Aydnlanma kavramlarnn iki anlamll hakknda bizlere pek
ok ey retti. Postmodernist dnce, topyacla ve ilerleme kavray13 Max Horkhei mer ve Theodor W. Adorno, The Dialectic of Enlightenment, New York,

1 972.
1 4 Jean-Antoine-Nicolas de Caritat, Condorcet Markisi, Sketch far a Historical Picture
of the Progress of Human Mind, New York, 1 955.

15 Kar. Gerhard Ritter, The German Problem: Basic Questions of German Political Li
fe, Post and Present, Columbus, Ohio, 1 965; J. L. Talmon, The Origins of Totalita
rian Democracy, New York, 1 960; ayrca Honnah Arendt, The Origins of Totalitari
anism, New York, 1 95 1 ve Friedrich Hayek, Road ta Serfdom, Chi cago, 1 994.

!arna kar yapt uyarlarla, ada tarihsel tartmalara nemli bi katk

da bulundu. Ne ki, bu bizi Aydlanma mirasndan vazgemeye ve onu
yadsmaya deil, tersine, bu mirasn eletirel bir yeniden deerlendirmesi
ne gtrmelidir. Bu kitapta incelenen yeni sosyal ve kltrel tarihin byk
bir blmnn niyeti de budur zaten. Aydnlanma eletirilebilir, ama bar
barlktan baka seenei de yoktur.

151

OKUMA N E R LE R

152

2 0 . yzyln tarihsel dnce ve yazlar zerine, George P. Gooch'un

1 9 . yzyl iin yapm olduu History and Historians in the Nineteenth
Century ( Londra, 1 9 1 3 ) gibi kapsaml bir derleme yoktur. Elinizdeki
kitap, bu boluu ksmen doldurmaya ynelik bir giriim. Gerek sei
ciliinin, gerek Avrupa ve Kuzey Amerika dndaki tarihsel aratrmalar
ele alamaynn getirdii snrllklarnn farkndaym. Belirli bir dnemde
tarihsel almalar incelemeye ynelik eitli nemli giriimler vardr. His
tory in a Changing World ( Oxford, 1 9 5 5 ) adl yaptnda Geoffrey Barrac
lough , kendisinin smrge ann sonunda tarihsel dnce ve yazmda
temel bir yeniden ynelim olarak deerlendirdii grngy ele alr.
1 970 ve 1 9 80'lerde bir dizi kitap ile dergi zel saylar, tarihyazm iklimi
zerinde kafa yormaya balad: Felix Gilbert ve Stephen R. Graubard
( ed . ) , Historical Studies Today ( New York, 1 972 ) ; Charles Delzell (ed.),
The Future of History ( Nashville, 1 977); Geoffrey Barraclough, Main
Trends in History ( New York, 1 979 ); Theodore K. Rabb ve Robert Roth
berg, The Nev History: The 1 980)s and Beyond ( Princeton, 1 982); Georg
G. Iggers ( ed. ) , "Social History at the End of the 1 980's: A Critical In
ternational Perspective," Storia delta Storiografia) say 1 7 ve 1 8 ( 1 990);
Peter Burke ( ed. ), Nev Perspectives on Historical Writing (State College,
Penna., 1 99 1 ) . Tarihsel yntembilimin yan sra tarih yazmada, Bat dn
yasnn tesindekiler de dahil olmak zere nemli eilimlerin bir in
celemesi, Georg G. Iggers ve Harold T. Parker, International Handbook
of Historical Studies. Contemporary Research and Theory'de (Westport,
Conn., 1979) yer alyor. Fritz Stern (ed.), The Varieties of History from
Voltaire to the Present (New York, 1 973 ), iyi bir derleme olma zelliini
bugn de srdryor.
20. yzyl sonlarnda zgl ulusal gelimelere gelince, Michael Kam
men, The Past Before Us: Contemporary Historical Writing in the United

States'e (Ithaca, 1980) bakmak yerinde olur. Fransz tarihsel dnce ve

uygulamasmdaki yeniden ynelimler iin, bkz . J acques Le Goff ve Pierre
Nora, Constructing the Past: Essays in Historical Methodology ( Cambridge,
Mass., 1 9 8 4 ) . Amerikan tarihilik mesleinin balangc olan 1 8 80'lerden
1 980'lere dein Amerikan tarih yazma geleneklerinin biraz ekime yarat
m da olsa, en iyi incelemesi, benim kanmca, Peter Novick, That Noble
Dream: The ((Objectivity Question )) and the A merican Historical Profession
( Cambridge, Mass., 1988); 20. yzyln ilk yars iin, Ernst Breisach,
American Progressive History: A n Experiment in Modernization ( Chicago,
1 99 3 ) . 20. yzyln ilk te birinde Almanya'daki sosyal bilimlerin top
lumsal ve entelektel ortam iin, bkz . Fritz K. Ringer, The Declin e of the
German Mandarins: The German Academic Community 1890- 1 933
( Cambridge, Mass . , 1 969) ; 1 94 5 sonras B at Almanya iin, Georg G . Ig
gers ( ed . ) , The Social History of Politics: Critical Perspectives in West Ger
man Historical Writing Since 1 945 ( New York, 1 986); Dou Almanya
zerine, Georg G. Iggcrs, Marxist Historiography in Transformation: East
German Social History in the 1 980s ( Ncw York, 1 9 9 1 ). Fransa iin, A n
nales zen ne, Peter Burke, The French Historical Revolution: The Annales
School, 1 929-1 989 ( Londra, 1 990); ayrc bkz. Bryce Lyon ve Mary Lyon,
The Birth ofA nnales History: The Letters of Lucicn Febvre and Marc Bloch
to Henri Pirenne ( B rksel, 1 99 1 ) Son dnem Franszca deerlendirmeler
iin, bkz. Franois Bedarida, VHistoire et le metier d'historien en France
1 945-1 995 ( Paris, 1 94 5 -9 5 ) ve Jcan Boutier ve Dominique Julia, Passes
recomposes: Champs et chantiers de l'histoire ( Paris, 1 99 5 ) .
Postmodernizm ile dilbilim kuramnn geleneksel tarihyazn biimle
rine kar k zerine geni bir literatr bulunuyor. History and Theory,
The American Historical Review, The ]ournal of Modern History ve Past
and Present, 1 980'lerden bu yana, bu tartmalar iin nemli forumlar ol
dular. Bu tartmalardaki konularn bir incelemesi iin bkz. Gabrielle M.
Spiegel, "History, H istoricism, and the Social Logic of the Text in the
Middle Ages," Speculum 65 ( 1 990), s. 5 9 - 8 6 . Ayrca bkz. John E. To
ews, "Intellectual History After the Linguistic Turn : The Autonomy of
Meaning and the Irreducibility of Experience," American Historical Re
view 92 ( 1 9 8 7 ) , s . 879-907 . Mevcut tartmalarn farkl bir konumdan en
yeni deerlendirmeleri iin, bkz. Joyce Appleby, Lynn Hunt, Margaret
J acob, Telling the Truth about History ( New York, 1 994 ); Frank Ankers
mit ve Hans Kellner, The New Philosophy of History ( Chicago, l 99 5); Ro
bert F. Berkhofer, Jr. , Beyond the Great Story: History as Text and Disco
u rse ( Cambridge, Mass., 199 5 ) ; son derece polemiki olarak, Genrude
.

153

Himmelfarb, The New History and the Old ( Cambridge, Mass., 1987) ve
Keith Windshuttle, Ihe Killing of History: Hov a Discipline is Being Mur
dered by Literary Critics and Social Theorists ( Sydney, 1994). Son tart
malarn tarih eitimi zerindeki etkisi iin, bkz. Los Angeles'daki Califor
nia niversitesi'ndeki National Center far History in the Schools tarafn
dan yaymlanan National Standards for United States History for Grades
[(-4, National Standard for United States for Grades 5-12 ve National
Standards for World History.

154

DZN
ABD

5, 9, 27, 32, 3 5 , 36, 42 - 45, 47,

67, 73, 78, 9 5 , 1 00 , 1 02, 1 07,
124 , 1 2 5, 1 3 3, 141 ' 1 44
Achard, Pierre 9 3
Acton (Lord) 2 7
Ador10, Theodor 1 3 , 6 9 , 1 49
Agulhon, Maurice 63, 1 3 1
Almanya 5 , 27, 28, 30, 32, 34 - 37,
42, 43, 52, 54, 66 - 76, 78, 87, 95,
1 0 1 , 1 06, 1 07, 1 09, 1 1 1 , 1 1 7
1 1 9, 1 3 1 , 1 33 , 1 34, 140, 143
Althusser, Louis 89, 90
American Historical Association 28,
43, 1 4 1
American Historical Reviev 27, 1 39
Amerikan Sava 44, 88
Anlar grubu 1 1 7
Ankersmit, F. A . 1 2, 1 48
Annales 3, 36, 5 1 - 6 5 , 72, 83 - 86,
88, 94, 1 02 , 1 1 0, 1 , 5, 1 4 1
Arendt, Hannah 1 1 8
Aries, Philippe 60
Aristoteles 1 0
Ashton, T. S . 86
Avusturya 67, 77, 95
Aydnlanma 1 3 , 26, 66, 71 , 1 30, 1 45,
1 49
Bachelard, Gaston

123

Bahners, Patrick 1 22
Bakhtin, Mikhail
Ban croft, George

84
27

Barraclough, Geoffrey

45

Barthes, Roland

9 , 1 0, 1 02, 1 2 1 , 1 24,
1 30 , 1 36, 1 39
Baudelaire, Charles 1 4 5
Beard, Charles 43
Becker, Cari 43
Belika 5 , 44, 67
Beli, Daniel 6, 44, 1 00
Berkhofer, Robert 1 1
Berlin niversitesi 2 3 , 24
Berr, Henri 5, 44, 52
Bielefeld Okulu 70, 77
Bielefeld niversitesi 70, 72
Bildung 24, 3 1
bilgisayar teknikleri 1 7, 44 - 4 7, 6 1 ,
l l l , l l9

1 848

Devrimi

28, 29, 67, 1 33 , 1 46

30, 63, 69, 73
Bismarck, Otto von 30, 34, 37, 67
Blache, Paul Vida! de la 52
Blackbourn, David l 34
Blanc, Louis 27
Bloch, Marc 7, 52 - 56, 58, 59, 61 , 62,
64, 8 3
Bois, W . E . B . du 8 8
Bonaparte, Louis 87
Boorstin, Daniel 6
Bourdieu, Pierre 1 1 , 76, 1 28
Bouvier, Jean 63
Braudel, Fernad 7, 5 5 , 57 - 59, 64,
8 3 , 104, 1 1 0
B rowning, Christopher 1 1 8
Brunner, Otto 1 3 1
Brggemeier, Franz-Josef 75 , 76
Birinci Dnya Sava

155

Buckle, Thomas Henry 80

diyalektik 80, 8 1 , 1 2 0

Rujak, Franciszek 83

D o b b , Maurice 8 5 , 86

B urckhardt, Jacob 6, 7, 1 3 , 1 2 1 , 145

Dou Almanya 83 -

Burguiere, Andre 62

Dostoyevski, Fyodor 1 4 5

Burkc, Edmund 26

Droysen, Johann Gustav 3 8 , 4 1 , 54,

B urke, Peter 1 06

85, 1 1 7

1 46

Bury, John B agnell 3 5

Duby, Georges

byk anlar 7, 5 7 , 1 0 5 , 1 1 1 , 1 1 5 ,

Durkheim, Emile 3 5 , 40, 4 3 , 5 3

5 5 , 6 1 , 64, 1 0 1 , 1 0 5

1 4 2 , 1 46
Emle des Chartes 27
Capra, D ominick La 1 2 5

Ecole des Hautes Etudes en Sciences

Chartier, Roger 1 2, 1 29, 143

Ecole Pratique des Hautes Etudes 27,

Cezayir Sava 1 0 0

Chaunu, Pierre 61
C hevalier, Louis 63
Childers, Thomas 1 3 3 , 1 34 , 1 39
cinsiyet 6, 73, 90, 93, 95, 1 0 1 , 1 06 ,
1 3 5 , 1 4 1 , 1 44
CNRS 5 5

1.56

Sociales

5 5 , 1 42

55
edebiyat kuram 9 - 12, 1 6 , 1 24 , 1 2 5 ,
1 36 , 1 49
Eflatun 9

Eichm a nn, Adolf 1 1 8

Eley, Geoff 1 34

Cobb, Richard 8 8

Elias, Norbcrt 1 1 6

Cobban, Alfred 1 6 , 8 6 , 1 32

Elliott, John 86

Collingwood, R. G. 1 3 0

Elton, G eoffrey 86

Comte, Auguste 1 46

En gels, Friedrich 80, 82, 8 6

Condorcet, Jean Antoine ( Marki) 4 1 ,

Engerman, Stanley 47, 1 2 5

1 50
Conze, Werner 74, 1 3 1

English Historical Reviev 2 7

etnik ayrlklk 1 7, 1 40

Croce, B enedetto 29, 1 2 1 , 1 30

Febvre, Lucien 52 - 59, 64, 8 3

artizm 1 3 3 , 1 34
ekoslavakya 84

feminiz m ; feminist tarih/bak

as

8,

1 4 , 92 - 94, 1 34
Ferro, Marc 63, 141

Darnton, Robert 129

Feyerabend, Paul 123

Daumard, Adeline 63

Fischer, Fritz 68, 69

Davis, Natalie 1 06, 1 1 0, 1 22, 148

Fogel, Robert 8, 46 - 48, 1 2 5

De Man, Paul 9, 1 02

Foucault, Michel 1 1 , 1 4, 5 7 , 9 3 , 1 0 1 ,

dekonstrksiyonizm 1 24, 1 3 5

1 1 1 , 1 1 2, 1 1 5 , 1 1 6, 1 24, 1 3 5 -

Derrida, Jacques 9, 1 0, 1 4, 9 3 , 1 02 ,

1 37, 1 50

1 24 , 1 3 0, 1 3 5 , 1 36 , 1 39, 1 50

Frank, Walter 68

dilbilim 9, 1 1 , 1 3 , 5 5 , 59, 9 3 , 138, 149

Frankfurt Okulu 1 3, 69, 72

dilbilimsel yneli 1 2 1 - 1 37, 1 39

Fransa 5, 9, 27, 28, 3 5 , 39, 42 - 46,

Dilthey, Wilhelm 38

52, 5 5 , 58, 6 3 , 67, 68, 72, 77, 78,

86 - 8 8 , 1 02, 1 1 1 , 1 1 6 , 1 24, 1 2 5 ,
1 33 , 1 36 , 1 39 , 1 44
Fransz Devrimi 4, 1 6 , 2 3 , 63, 86, 8 8 ,
1 3 1 , 1 32 , 1 42
Fukuyama, Francis 1 03, 1 39 , 145
Furet, Franois 1 7, 63, 86, 1 3 1 , 1 32 ,
142
Galbraith, John Kenneth

1 00
25
Geertz, Clifford 1 0, 1 5, 106, 1 07 , 1 09
- 1 1 3, 1 1 9 , 1 26
Gerschenkron, Alexander 47
Gervinus, Georg 26
Geschichte md Gesellschaft 72, 1 1 1
Gibbon, Edward 3 , 2 3
Ginzburg, Carlo 1 04, 1 06, 1 09, 1 1 1
Godelier, Maurice 93
Gothein, Eberhard 34
Goubert, Pierre 55
gstergebilim 5 5 , 59, 62, 84, 1 06,
1 07 , 126, 1 28 , 1 30, 1 3 8, 1 49
Greenblatt, Stephen 1 2
Grend i , Edoardo 1 09
Guicciardini, Francesco 24
Guizot, Franois 27
Gurevi, Aaron 64, 84
gndelik yaam tarihi (Allt11.11.[tJCSChich
te) 1 5 , 4 3 , 73, 8 5 , 1 0 1 , 1 03 1 20,
128, 1 39, 1 46
Gatterer, Johann Christoph

H abermas, Jrgen

71, 131
91

Herzen, Aleksandr

145
1 18
Hill, Christopher 8 5 , 88
Hilton, Rodney 8 5 , 87, 92
Hintze, Otto 39, 40
histoire sericlle 46, 72
Historische Anthropologie 95, 1 1 1 , 1 4 1
Historische Zcitschrift 27, 39
History Workshop 1 6 , 9 1
Hitler, Adolf 1 34
Hobsbawm, Eric 8 5 , 88
Hohenzollern monarisi 28, 37, 67
Holborn, Hajo 69, 72
Hollanda 27
Horkheimer, Max 1 3 , 69, 7 1 , 72, 1 49
Huizinga, Johan 5 3
Humboldt, Wilhelm von 2 3 , 24
Hume, David 23
Hunt, Lynn 1 7, 1 3 1 , 1 32, 1 34, 1 36,
1 39

Hilberg, Raoul

kinci Dnya Sava

6, 1 4 , 36, 47, 5 1 ,

64, 8 5 , 142
ngiltere/Byk Britanya

1 1 , 42, 44,
45, 47, 68, 72, 77, 78, 85 - 88, 90
- 92, 95, 99, 1 08 , 1 1 1 , 1 33 , 1 44
i rad ecilik (voluntarism) 82
skandinavya 5, 44, 46
sve 95
ii snf tarihi 74 - 76, 84, 9 1
t alya 2 7, 67, 86, 9 5 , 1 04, 1 1 1 , 143

H ammond, Barbara

Hammond, John Lawrrncr

H arrington, Michacl 6,
H arvard niversitesi
Heeren, Arnold von

47
2<

41 , 42, 1 2 1 , 1 46
1 3 , l l 'l
H enry, Louis 77
H erodot 3, 1 8, 1 22

27

Johns Hopkins niversitesi

1 00

H e gel, Georg Willd h1< d1

H eidegger, Martin

Japonya

Jones, Gareth Stedman

'

2<,

27
92, 93, 1 33 -

136, 1 39
fournal of Interdisciplinary History 94
J oyce, Patrick 1 38 , 1 39
Jnger, Ernst 1 46
Kant, Immanuel

7, 122, 1 26 , 143

157

Kehr, Eckart

Macaristan

Kellner, Hans

Macaulay, Thomas Babington

69, 72
1 0, 1 2
Kierkegaard, Sren 1 45, 1 46
klasik historisizm 23 - 37, 39, 42, 5 3 ,
127
Knies, Kari 3 9
Kocka, Jrgen 7 2 - 74, 1 03 , 1 07, 1 2 7 ,
1 34
Komnist Parti Tarihileri Grubu 8 5 ,
91
Koselleck, Reinhart 5 7 , 1 30
kktendincilik 1 7, 1 40
Kuczynski, Jrgen 76, 8 5
Kuhn, Thomas 19, 1 2 3
Kula, Witold 8 3
Kltr Poetikas 1 2
kltr tarihi ( kulturgeschichte) 43
Labrousse, Ernest
Lacan, Jacques

158

60

93

Ladurie, Emmanuel Le Roy

45, 55
57, 60, 62, 1 0 8 , 1 29
Lamartine, Alphonse de 27
Lamprecht, Kari 32, 34, 3 5 , 37 - 39 ,
42, 43, 52
Langewiesche, Dieter 75
Lavisse, Ernest 2 8
L e Goff, Jacques 7, 5 5 , 5 7 , 6 1 , 64,
1 0 1 , 105, 1 1 5
Lefebvre, Georges 1 6 , 86, 87, 1 32
Lenin, Vladimir li 82, 1 50
Leninizm 8 1 , 94
Lepetit, B ernard 62
Levi, Giovanni 1 09, 1 1 0 , 1 1 2
Levi-Strauss, Claude 8, 59
Levy-Bruhl, Lucien 59
London Corresponding Society 90
Lovejoy, Arthur 1 30
Luther, Martin 5 8
Ldtke, Alf 1 1 7
Lyotard, Jean-Franois 1 02, 1 30 , 1 36,
150

84, 8 5

27
1 5, 82, 1 00, 1 04, 1 1 0 ,
1 1 1 , 1 1 6, 127
Malthus, Thomas 60
Mandrou, Robert 5 5 , 6 1
Marcuse, Herbert 149
Marksist tarihyazm 79 - 95
Marksi zm 3 , 5 , 6, 8 , 1 1 , 1 6, 34, 63,
64, 66, 67, 69, 77, 1 00, 1 0 1 , 1 04,
1 1 0, 1 1 3, 128, 1 32, 1 3 3 , 1 40 , 143
Marksizm-Leninizm 79, 82, 84, 8 5 ,
1 03
Marx, Kari 9, 41 - 43, 45, 47, 5 1 , 59,
69, 7 1 , 72, 79 - 82, 86, 87, 89, 90,
1 0 1 , 1 2 1 , 1 40, 1 46
Mason, Tim 92
Mathiez, Albert 86
Mauss, Marcel 59
Max Planck Tarih Enstits 1 08 , 1 09,
1 17
Medick, Hans 1 06, 1 07, 1 09 , 1 10, 1 19
Meinecke, Friedrich 29, 72, 1 3 0
Mendels, Franklin 1 08
Menger, Cari 37, 39
Michelet, Jules 27, 28, 87, 1 2 1
mikro-tarih 1 5 , 1 0 3 - 1 20, 1 28 , 1 43 ,
147
Miller, Perry 43
Mintz, Sidney 1 1 5
Mitterauer, Michael 77
makro-tarih

Modern

Toplumsal

evresi

Tarih

Mommsen, Theodore
Moraze, Charles
Muir, Edward

125

63

Muchembled, Robert

1 1 5, 1 1 6

1 12

Muratori, Ludovico Antonio

Napolfon

alma

74

27

4 , 23

nicel yntemler

44 - 47, 59 - 6 1 , 77,
1 2 5 , 1 32, 1 4 1

Niethammer, Lutz

76, 1 1 6
6 , 8, 9, 1 3, 1 2 1 ,

Nietzsche, Friedrich

1 4 5 , 1 49
Nipperdey, Thomas

73
46, 47
Novick, Peter 1 49
North, Douglass

Nfus Tarihi ve Toplumsal Yap n

Cambridge Grubu

77

Odysseus 95, 1 4 1
Ortega y Gasset, Jose

29
91
Ozouf, Mana 63, 1 32
Oxford niversitesi

n-sanayileme

1 0 8 , 1 09

Parrinton, Vernon

43
3
Past and Present 72, 86, 9 1 , 94, 95,
99, 1 1 1 , 1 38
Perrot, Michelle 75
Pirenne, Henri 5, 44
Pocock, J. G . A. 1 30, 1 3 1
Polonya 64, 67, 8 3 , 86, 1 1 8 , 1 44
Poni, Carla 1 04, 1 09, 1 1 1
postmodernizm 1 2 , 14, 1 6, 1 7 , 20,
9 7 - 1 44, 1 49
pozitivizm 2 5 , 30, 80, 8 1 , 1 0 1 , 1 23 ,
1 26
Poznan Studies in the Social Sciences
and the Humanities 83
Prusya 4, 23, 26, 39
Priten Devrimi 8 6

Parsons, Talcott

Quaderni Storici 9 4 , 95, 1 1 1 , 1 4 1

Radical History Review 9 5
8 , 12, 1 5 , 2426, 28, 30, 3 8 , 4 1 , 42 , 4 8 , 5 1 , 54 ,
5 5 , 1 0 1 , 1 2 1 , 122, 125, 146, 1 4 8
Ratzel, Friedrich 5 2
Revel, Jacques 62, 1 42

Ranke, Leopold von 2 - 5 ,

Revue Historique 27
46
Rickert, Heinrich 38
Riehl, Wilhelm 43, 1 05, 1 09
Ringer, Fritz 24
Ritter, Cari 52
Rivista Storica Italiana 27
Robertson, William 23
Robespierre, Maximilien 1 50
Robin, Regine 1 3 1
Robinson, James Harvey 3 5 , 43
Rocznike Dziejov Spolecznych i Gospodarczych 8 3
Roscher, Wilhelm 39
Rosenberg, Arthur 69, 72
Rosenberg, Hans 69, 72
Rostow, Walt 46, 47, 143
Rude, George 8 8
Ruskins College 9 1
Rutkowski , Jan 8 3

Ricardo, David

159
Sabean, David

1 09
Sahlin, Marshall 1 29
Samuel, Raphael 92, 9 3
Sartre, Jean-Paul 1 3
Saussure, Ferdinand de

9 , 1 23 , 1 24,

1 30
Schafer, Dietrich

34
1 7 , 1 39
Schlosser, Friedrich C. 26
Schlumbohm, Jrgen 1 09
Schmitt, Cari 146
Schmoller, Gustav von 37
Scott, Joan 14, 1 34
Sewell, William 1 7, 75, 1 3 1 , 1 33 - 1 36,
1 39
Simiand, Franois 3 5 , 43, 5 3
sivil toplum 42, 1 30
Skinner, Quentin 1 30, 1 3 1
Smith, Adam 4 6
Smith- Rosenberg, Carroll 1 37
Soboul, Albert 1 6, 86, 1 32

Schama, Siman

Troeltsch, Ernst

Social History 95
44
Sokrates 9, 1 4 , 8 1
Sorbonne 54
Sovyet Bloku; sosyalist lkeler

76, 80
79, 82 - 8 5 , 94, 1 0 3 ,
1 1 7, 1 39
szl tarih 76, 77, 1 1 6 - 1 1 8
Spence, Jonathan 1 39
Spengler, Oswald 7, 1 47
Ssu'ma Chi'en (Sima Qian) 1 8
Stalin, osif 82, 84, 84, 1 1 7
Stone, Lawrerce 66, 86, 99, 1 0 1 , 1 02,
1 2 1 , 1 38
Strasbourg niversitesi 54
Studia Metodologiczne 8 3
Sweezy, Paul 8 5 , 8 6
Sybel, Heinrich von 2 8

160

27, 8 0
59, 8 1 , 8 2 , 1 00
Taylor, G eorge 86, 1 32
Tenfelde, Klaus 75
The ]ournal of Social History 95
Thiers, Adolphe 27
Thomas, Keith 1 05
Thompson, Edward P. 7, 74, 75, 8 5 ,
88 - 9 2 , 1 05 , 1 07, 1 33
Thukydides 2, 3, 1 8 , 2 5
Tocqueville, Alexis d e 2 7 , 1 2 1
toplumsal formasyonlar 7 1 , 80, 8 2
Topolski, Jerzy 8 3
Toynbee, Arnold 1 47
Treitschke, Heinrich von 28
tarihsel materyalizm

3 5 , 36

Ulusal Ekonomi Tarih Ekol

44, 63,

Sovyetler Birlii

Taine, Hippolyte

29, 30

Turner, Frederick Jackson

Souk Sava

37, 39
32
Vierteljahrschrift fr Sozial-und Wirtshaftgeschichte 5 3
Vietnam Sava 1 00
Viyana niversitesi 77
Vovelle, Michcl 61
ulusal ruh ( Volkseele)

Webb, B eatrice

91
91
Weber, Max 1 5, 2 5 , 32, 3 9 - 4 3 , 4 5 ,
5 1 , 5 3 , 6 8 - 7 3 , 7 6 , 79, 1 22, 1 2 6 1 2 8 , 143
Wehler, Hans-Ulrich 69-74, 1 03, 1 27,
1 34
White, Hayde 2, 9, 1 0 , 1 4 , 1 02, 1 1 0 ,
1 20 - 1 22, 1 24, 1 4 3
Wierling, Dorothee 78
Wilson, Woodrow 3 5
Windclband, Wilhelm 38, 3 9
Wolf Eric 1 1 5
Webb, Sidney

yapsalclk

89, 90, 1 2 3
46, 1 00
Yeni Historisizm 1 1 , 1 2 , 1 07, 1 38
Yeni Kltrel Tarih 1 O 1
Yeni Tarihiler 5 , 3 5 , 36, 4 3
Yeni- Kantlk 3 8 , 40
yerel tarih 1 1 7, 1 4 3
youn betimleme 1 06, 1 1 9, 1 2 7 , 1 29
Yugoslavya 140

Yeni Ekonomik Tarih

Zwahr, Hartmut

77