GILLES DELEUZE'DE "SORUN/SORUNSAL" KAVRAMI - Kudret Aras

POSSEIBLE
DNME DERGS / JOURNAL OF THINKING

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
GILLES DELEUZEDE SORUN/SORUNSAL KAVRAMI

Kudret ARAS*
ZET
Bu almada, dier temel kavramlaryla ilikisi erevesinde sorun kavramnn Gilles
Deleuze dncesindeki yeri ve anlam sorgulanacaktr. Hem yaamsal hem de dnsel
adan nemli yansmalar olan bu kavram, Deleuzen akn ampirizm dncesini daha
iyi anlamamz asndan nemli bir anahtar kavramdr. Bu sayede Deleuzen bir Olayn
btnn dnebilmek iin bavurduu ikinlik dzleminde bulunan iki boyutun
(ampirik/ideal; edimsel/virtel; kronos/aion) paradoksal birlikteliklerinin neden kanlmaz
olduu daha iyi anlalacaktr. Deleuze felsefesi bu adan sorunlarn zm yollarn
aramann tesinde, sorunun kendisi zerine dnmek iin bir ar nitelii tar.
Anahtar kelimeler: sorun/sorunsal, olay, ide, virtel/edimsel, Aion/Kronos, akn ampirizm,
ikinlik dzlemi.
LE CONCEPT DE PROBLME/PROBLMATQUE CHEZ GILLES DELEUZE

RESUME
Dans cet article nous allons essayer de trouver des rponses pour savoir la place et le sens du
concept du problme dans la philosophie de Gilles Deleuze par rapport a ses relation avec
dautres concepts. Ce concept, ayant des rflections soit vitales soit idelles, est trs important
pour mieux comprendre lexpression empirisme transcendental de Deleuze. Par le concept
du problme, nous voulons expliquer comment il est indispensable de penser lensemble
paradoxal des deux dimensions dUn Evenement (empirique/idal; actuel/virtuel;
Kronos/Aion) pour arriver au plan dimmanence. La philosophie de Deleuze est, en ce sens,
un appel pour penser sur le statut des problmes au lieu de chercher des methodes pour les
rsoudre.
Les Mots-Cls: problme/problmatique, venment, de, virtuel/actuel, Kronos/Aion,
empirisme transcendental, plan dimmanence.
Bingl niversitesi, Aratrma Grevlisi
28
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
Giri
Dogmatik dnce sistemleri ya da varln isel farkn rten tm dnceler, varln
derinden gelen ve yzeye yansyan sorunsal uultusuna kar bir cevap duvar rerek, her
eyin Aynlat ve Farkllklarn rahatsz edici olduu yapay bir dnya dncesi ina
etmilerdir. Bu nedenle ayrma kap aralamann tm dnsel yollarn amak isteyen Deleuze
iin sorun kavram son derece nemlidir. Hatta Deleuze felsefesinin, var olan sorunlara bir
cevap retme giriiminden ziyade, sorunlarn sorunsal stats zerine bir dnce ve kavram
retimi olduu sylenebilir. nk Deleuze, gerek sorunlarla yzlemediimizi dnr ve
bizi her zaman bir hayalet gibi yeniden ortaya kan temeldeki sorunsal dinamizm zerine
dnmeye davet eder. Cevaplardan ziyade sorularn ve sorunlarn anlam zerine
dnmenin zorunlu ve kanlmaz noktalarn ve her ne kadar kulaklarmz tkasak da
sorunlarn her defa farkl bir ekilde tekrarlandn, bir uultu gibi her yerde dolatn bize
gsterir.
Sorunsal bir temel dncesi, balang dncesine msaade etmedii iin, dnmeye
ortadan balama imkn sunmakta ve bylelikle ayrm ve okluk dncelerini
olumlamaktadr. Bu adan ncelikle Deleuzen balangcn sorunsal yapsn nasl
temellendirdii, hangi dzlemden itibaren dnmeye balad zerinde durulacaktr. kinci
olarak sorunsal yapnn iinde tad paradoksu cevaba da yanstmas assndan, cevabn
sorunsallnn anlamla olan ilikisi ya da anlam-sorun ilikisinin anlam-cevab nceledii
zerinde durulacaktr ve son olarak da, bu sorunsal zeminin kavram reten filozofun
dncesine nasl yansd sorun-kavram ilikisi asndan deerlendirilecektir.
Temelin Sorunsal Yaps
Deleuze sorunu de ile zde grr: de ile sorunun zdelii, denin her ynyle
sorunsal zellii sz konusudur1. Deleuze bylece Platonculuu tersine evirerek temelin
sorunsal olduunu ima eder. Felsefeyi kavram yaratmak2 ve var olan kavramlara yeni
anlamlar
yklemek olarak tanmlayan Deleuze, deyi de Platoncu anlamndan
uzaklatrarak, olayn ve oklu oluun temeline yerletirir: olaylar, delerdir3. Bu nedenle

sorunsal kavramnn anlalmas ide ve olay kavramlarnn anlalmasna bal grnyor.
1
Deleuze, Gilles, Diffrence et Rptition (Fark ve Tekrar), PUF, Paris, 1972, s. 242.
Deleuze, Gilles, Quest-ce que la Philosophie? (Felsefe Nedir?), Les Edition de Minuit, Paris, 1991, s.8.
3
Deleuze, Gilles, Logique du Sens (Anlamn Mant), Les Edition de Minuit, Paris, 1969, s. 68.
2
29
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
Deleuze, Platonda denin zamandan ayr ve sonsuz olarak ele alnmasnn kendi iinde bir
eliki tadn ortaya koyar. Byle bir dncede, bildiimiz eyleri unutmak iin bir ilk
zaman, onlar yeniden hatrlamak iin de ikinci bir zaman vardr: zaman, temelini bir
kendindede (un en soi) yani ideale kar azalan ve oalan benzerliklerini takip eden
imdilerin dzenini dairevi bir ekilde dzenleyen denin saf gemiinde bulur4. Oysa
Deleuze, Platonda zamann saf gemiinin (denin zaman) kendini imdiki zamann
terimleriyle ifade ettiini ve bunun ikinci zaman sentezinin, mnemosyne, elikisi olduunu
gstererek, temel dncesinin yetersizliinin kurduu eyle ilgili olmak, kurduu eyin
zelliklerini dn almak olduunu belirtir5. Bu zaman anlaynda de, birbirini takip eden
imdilerin, zamann emberinde dzenledikleri bir temel gibidir. Bylece Platonda ve daha
sonra da Hristiyanlkta sonsuzluk ile zaman arasnda bir ayrma gidilmi ve zaman dncesi,
imdinin hkim olduu kronolojik bir anlayla sabitlenmitir. Deleuze bu noktada
Bergsonun yapt yeni alma dikkat eker ve onun akn sentez alann aa karmak iin
salt gemi zerine yapt derinlemesine incelemeyi son derece hayranlk verici bulur6. Buna
gre gemi, imdilerin art arda gelmesi sonucu bellekte biriken bir ey deildir: her gemi,
olmu olan imdinin adadr, kendisine nazaran gemi olduu imdiyle birlikte var olur,
ama genel olarak gemiin salt esi meydana gelen imdiden nce gelir7. Deleuze
Bergsonun salt gemi zaman a priori olarak ortaya koyduunu belirterek sonuta bu
dncenin birinci zaman sentezi (imdi)nin hkim olduu dogmatik dnceden bizi
uzaklatrmas asndan nemli olduunu dnr. Kendisi Ayrm ve Yinelemede, gemi
zaman sentezinden sonra gelecek zaman dncesini de ortaya koyarak ayrm ve yinelemeye
dayal olan bir zaman sentezi dncesi gelitirir.
Deleuzen Ayrm ve Yinelemede dnceyi (zne) zamana yerletirdii (edilgin sentez)
sylenebilir. Byle olunca retim sentezleri zamann sentezleridir ve temel de zamann oluu
zerine kurulmutur. Temelin zaman iinde olumas ve gelimesi, temel asndan bir
eksikliktir. Deleuze bu eksiklii nemser ve bunu gerei aa karan sorunlarn kayna
olarak deerlendirir. Temeldeki eksiklik ve sorunsal durum, Aynnn ve zdein Ayrmn
arkasndan gelmesini salar. Burada artk temelde zamann saf ve bo formu vardr. Zaman,
anlamn olumas iin bir ara deildir, tam tersine anlam onun iindedir ve her zaman
sorunsaldr. Deleuzen sentez gcn zneye deil de zamana atfetmesi, zamann
4
Deleuze, Diffrence et Rptition, s.119.

Deleuze, a.g.e, a.g.s.
6
Deleuze, a.g.e., s. 110.
7
Deleuze, a.g.e., s.111.
5
30
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
yinelemenin akna olanak vermesinden ileri gelir. Bu nedenle Deleuze zamann nc

sentezi olan gelecek zamana, Hamletin zamann ivisi kt ifadesiyle girer. Bu ifade
zaman dairevi dng eklinde nakarat yapan, ona zsel bir anlam ykleyen dnceleri ykan
bir ifadedir.
nc zaman sentezi (gelecek zaman) ile Deleuze olay/zaman ilikisini aa kararak,
Benin zihninde oluan sentez bandan ziyade, olayn ve oluun gizli ban ortaya koyar.
Olaylarn karsndaki benler bu olaylar iin eittir. Bylece Kantn paralanm Beni,
olaylarn karsnda bin paraya blnr. Olayn gelecek zaman iermesi, dnen znenin
egemenliine olanak tanmaz: nc sentezde imdi, kendini silmeye ynelmi bir aktr, bir
yazar, bir aracdr (agent); ve gemi zaman, gyaben (par defaut) meydana gelen bir
kouldan baka bir ey deildir. Zaman sentezi burada hem rnn kouluna nazaran
koulsuz zelliini hem de eserin yazarna ve aktrne nazaran bamszln dorulayan bir
gelecek kurar8.
Deleuze daha sonra Anlamn Mantndan itibaren, zamann paradoksu yoluyla sorunsal bir
temelsizlik noktas yakalamak iin zaman da olaya ikin bir noktada ele alarak
(Aion/Kronos) temeli sorunsallatrmay dener. nk zaman iinde kalnd srece zek
aknsal bir nokta stats kazanacaktr9. Sonu olarak Deleuze, temsil dncesinin karsna
olay, elikinin karsna da paradoksu koyarak temelin kendisini Aion zaman
dncesiyle sorunsallatrr.
Deleuze, elikili grnen durumlar ortadan kaldrmak iin yaplan giriimlerin, dogmatik,
epistemolojik ve yapay sistem dnceleriyle sonulanarak, bizi olayn gerekleme
dzleminden kopardn ve yaamn temelindeki sorunsalln dinamizmini tkadn
dnr. Bu nedenle Deleuze her zaman ampirik zeminden hareket eder ve duyumsamay
dncenin kaynana yerletirir. Ancak ampirik zeminde her zaman birbirine geen olaylarn
olmas ve srekli olu halindeki varln tek bir dzlemde ve tek bir anda meydana gelmemesi
nedeniyle, olayn ideal boyutunu da gz nnde bulundurur. te bu nedenle Deleuzen
ampirizmi akn ampirizmdir. Bununla beraber Deleuzen dier akn dncelerden fark,

Deleuze, Bergsonculuk adl eserinde, Bergsonun sorun kavram noktasnda ortaya koyduu dncelerini son
derece aklayc bir tarzda ortaya koyar. Bununla beraber, Bergsonun sorunlarla ilgili yanlg noktalarn
zekdan yola karak eletirmesini, Kantn eletirisine benzetir. Bylece Bergson da aknsal dnceden tam
olarak kamamtr (bkz. Deleuze, Gilles, Bergsonculuk, ev. Hakan Ycefer, Otonom Yaynlar, stanbul, 2005,
s.61). Bu nedenle Deleuze, aknsal dnceden tam bir kopma iin Anlamn Mantndan itibaren zamana,
soruna ve daha birok kavrama olayn paradoksundan hareketle ikin bir dnce iinden yaklar.
9
31
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
ampirik zemini ve aknl ikin dzlemden itibaren dnmesidir. nk sadece bu

dzlem bize olayn ideal boyutunu dndrr. Deleuze Olayn ideal boyutunun da tekillik
olduunu syler. Bir eyi biz aklarz ama o eyin olma noktasn aklayamayz, ite bu
tekilliktir, bir dm noktas, bir merkez noktas gibidir, hastalk, salk, sevin, alama,
mit, kin noktalardr bunlar. Bu noktalar bizim tespitimizden kaan noktalardr. Bu
tekilliklerin, ne kendini bir sylemle ifade eden bir kiiyle, ne de bir nermeyle belirtilen
eylerin durumunun bireyselliiyle ilgisi vardr. Tekilliin boyutu, anlamlama (signification),
tezahr (manifestation) ve imlemenin (designation) boyutundan tamamen bakadr. Bylece
Deleuze Tekillik kavramyla, olayn birey-ncesi, kiisel ve kavramsal olmayan bir boyutunu
anlamaya giriir.10 Bu tekil noktalar (hastalk, salk, nekahet dnemi) bizim znel ve
nesnel yarglarmzn tesinde yaama ikin BRER noktadrlar. Bu nedenle ancak yaama
ikin bir dzlemde anlam kazanrlar: Nesnenin ve znenin tm aknlndan kurtulabildiine
gre, bilin olmadnda akn olan kendisini saf bir ikinlik plan olarak tarif edebilirsaf
ikinliin BR YAAM olduu sylenecektir, baka bir ey deil11. Bylece her bir tekillik
dier tekilliklerle yaknlk noktasna kadar bir dizinin kaynadr: grnen yaplarn altnda
tekillikler vardr. Bir olay gerekletiinde gerek olan, o olaydaki tekil olaylardr. Olayn
ifade edilmi hali ve genel sonucu hibir ekilde olayn gerekliini ortaya koyamaz. Tekil
olaylar Tek Bir Olay iinde birbirine girerek, yeniden ve yeniden dalarak, baka biimlere
brnerek, baka mecralara kayarak ve bakalaarak sorunsal bir durum ortaya koyarlar. Bu
nedenle Olayn kipi sorunsaldr. Buradan yola karak sorunsal olaylar vardr dememek
gerekir, tam tersine olaylarn sadece sorunlarla ilgili olduunu ve sorunlarn koullarn
tanmladklarn sylemek gerekir... Olayn kendisi sorunsal olduu gibi sorunsallatrcdr
da12. Yani tekillikler olaylar, olaylar ideler, deler de sorunlardr.
Ksacas, Olayn, dili olanakl klan uzamsal ve zamansal gereklemesi ile ideal olan zamandl arasnda paradoks vardr. Bunu aklamak iin Deleuze Stoaclarn Aion ile Kronos
arasnda yaptklar ayrmdan yararlanr. Kronos, her eyin iinde olup bittii kuatc bir
imdinin koulunda nce olann sonra olana gre sraya girdii kronolojik ya da ardk
zaman tarif ederken, Aion her zaman imdiden syrlarak sonsuzca gemie ve gelecee
blnen oluur. 13 Olayn bir paradoksu da daima l zaman olmasdr, hibir eyin
10
Deleuze, Gilles, Lmmanence: Une Vie (kinlik: Bir Yaam), http://tr.scribd.com/doc/75941473/19952002-Immanence-Una-Vie-in-L-Ilhe-Desserte-Deleuze
12
Deleuze, Gilles, Logique du Sens, s. 69.
13
11
32
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
gemedii/olup bitmedii yer olmasdr.14 Bir biimde Aion aslnda zaman olmayan, ama yine
de ara-zaman adn alan bu l zamandr15. Ara zaman olarak olay, kendi bana
gereklemez, bir nceyle bir sonrann kesim ya da ayrma noktasdr, nk ona karlk
den deneyim daha imdiden sonsuzca gemi olan bir bekleyiin ve rezervin
paradoksudur.16 Bu nedenle Aion ve Kronos ayrm Platonun ve Hristiyanln sonsuzluk
ve zaman ayrm gibi ikilik yaratan bir ayrm deildir. nk bu dnceler eliki ile
sonulanr ve Deleuze paradokslarn en byk gc eliki olmamalarndan ileri gelir.17
diyerek zamann paradoksunu ortaya koyar (Aion / Kronos). Deleuze dncesinde zamann
tesinin deneyimi yoktur, yalnzca Aionun ierden iledii, Kronosun artk hkm
srmedii bir zamansallk deneyimi vardr. Ama olay zamann iinde kaytldr.
Nasl ki zamann Kronos ve Aion olarak iki yz varsa ve Aion hep olaylarn zaman olarak
imdi olmayan nceye, bir snrszla ve sonsuzlua iaret ediyorsa18 eylerin uzam ve
zaman iinde edimsellemeleri de virtel bir alana iaret ederler. Deleuze, virtel
kavramyla aknlk noktasnn imknszln ortaya koyarak, ikinlik dncesini
gelitirmitir: Virtel, gerein kart deil, yalnzca edimselin kartdr. Virtel, virtel
olarak tam bir gereklie sahiptir19 Deleuze virtelden, verili olmayan dnceye dhil
etmek adna bahseder. Bylece virtel, algsal, zihinsel ve dirimsel adan benim
dncemden farkl bir dnyann olanan ifade eder. Demek ki Deleuzede virtel diye bir
kavramn olmas, Zourabichvilinin de belirttii gibi, her eyin verili olmadn ve olan
bitenin yalnzca dnyadan gelebileceini gsteriyor: olanaksza inanr gibi bu dnyaya,
yani bu dnyann yaratc potansiyellerine ya da olanaklarn yaratlmasna inanmak20.
Dnya tarihi srekli olarak olanaklar sahasn yeni-dalmlarla oullatrr. Bu yeniden
dalmlarda edimselleen noktalar elbette tarihlendirilebilir ama e-uzanml daimi bir
imdinin srekliliinde hizalanmazlar. Olanaklar sahasnn trevli karakteri, oklu bir
zamansalln olumlanmasn beraberinde getirir ve dsallk bylece zamana ikin olmutur.
Btn ancak zamann heterojen boyutlarnn sentezi araclyla dnlebilir, virtelin
zamansal olmas da buradan kaynaklanr. O, tm olularda oynanan oyunun iindedir21.
14
Deleuze, Gilles, Quest-ce que la Philosophie? (Felsefe Nedir?), Les Edition de Minuit, Paris, 1991, s.149.
Zourabichvili, Franois, Deleuze Szl, ev. Aziz Ufuk Kl, SAY Yaynlar, stanbul, 2011, s.17.
16
Deleuze, Gilles, Quest-ce que la Philosophie? (Felsefe Nedir?), Les Edition de Minuit, Paris, 1991, s. 149.
17
18
19
20
Zourabichvili, a.g.e., s.64.
21
Deleuze, Diffrence et Rptition, s. 269-276.
15
33
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
Deleuze felsefesinin bel kemiini oluturan ayrmve okluk kavramlarnn temelinde de

virtel vardr. Virtel gereklik, hareketi iinde barndrr ve hareketle ayrmlanarak (en se
diffrentiant) geliir. Hareket, ngrlemez g olan virtelin edimsellemesi biiminde
tanmland lde edimsel varlk indirgenemez okluk olarak tanmlanr22. Goodchildin
belirttii gibi okluk ikin ilikinin ilk esidir23.
Deleuze hem psikolojik paradigmay bir yana brakmak hem de varln iki boyutunu ayn
anda tek bir kavramla dnebilmek iin ayrmla(n/)ma (differen(t/c)iation) kavramn ortaya
koyar: Ayrmlanma denin virtel ieriini sorun olarak belirliyorken, Ayrmlama bu
virtelin (yerel btnleme yoluyla) edimsellemesini ve zmlerin kuruluunu ifade eder.
Ayrmlama farkn ikinci ksm gibidir ve nesnenin btnln ya da btnselliini belirtmek
iin ayrmla(n/)mann karmak kavramn biimlendirmek gerekir24. Edimsel olan,
ayrmlaarak bireyletike virteli ngrlemez yollardan gerekletirdike, ortaya yeni
tekillikler kar. Bu adan virtel, Varln kendine ynelttii soru, kendi nne koyduu
sorundur. Varlk, edimselleerek bu soruna tmyle yaratc zmler getirir. Bylece
Deleuze sorunlara ideal boyutlarn gz ard ederek yaplan yaklamlarn, eksik olduunu
ve yaratc olmadn gstermi oluyor. Ona gre, tam tersine, sorunu olanakl (possible) ve
gerek (reel) olan asndan ortaya koyduumuz her defa, varoluu, her eyin ya da hibir
eyin kanununa boyun emi olarak, kaba bir ortaya k, salt edim, her zaman arkamzdan
gelerek ortaya kan bir srama olarak kavramaya zorlanmzdr25.
delerin ve younluun oluumu, ayrm yoluyla her tekil deneyimde yeniden ve ayrmsal bir
ekilde aa kt iin, her birey her tekil deneyimde idelerle ve younluklarla farkl bir
ekilde karlar. Edimde tanan ey z deil ifadelerdir. Bylece Deleuze tm zneler iin
genel ve temsil edilebilir bir dnce ilkesi oluturma anlayna kar, temellendirilemeyen
merkezsiz bir sorunsal zemin ortaya koyuyor. Sorun kavram Deleuzede tam da bu
temelsiz zemine iaret eder. Sonu olarak de gerekliini bu dnyann tesinde baka
dnyada bulmaz ya da a priori olarak bize yerletirilen duyust bir anlama sahip deildir.
Yaamn kendi iinde oluur ve srekli ayrmlanr. Bu nedenle Deleuze deyi (Sorun) saf
ayrm iinde temellendirir.
22
Ycefer, Hakan, Deleuzen Bergsonculuuna Giri, in Bergsonculuk (Gilles Deleuze), ev. Hakan Ycefer,
Otonom Yaynlar, stanbul, 2005, s. 41.
23
Goodchild, Philip, Arzu Politikasna Giri, ev. Rahmi G. dl, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 17.
24
Deleuze, Diffrence et Rptition, s. 270.
25
Deleuze, a.g.e., s. 273.
34
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
kinlik Dzlemi ve zmn Sorunsall

nsan dnyada dier eylerle, bitkilerle ve hayvanlarla i ie yaayan bir bireydir, bununla
birlikte dier eylerden farkl olarak konuma ve kavramlarla birlikte dnme zelliine
sahiptir. Deleuze bu zelliinden dolay insann dar ile karlama olanana kar kendini
kapatarak, kendi dndaki baka eyler zerinde egemenlik kurmasn ve karlat
sorunlara bu noktadan zm retmesini doru bulmaz. nk bu ekilde ileyen bir dnce,
sorunlarn nn tkamak iin zmlerden hareket eder ve olayn ideal ynn gz ard
ederek sahte ve yapay bir dnce retimi gerekletirir. Bu durumda sorunlarn zmleri,
onlar sorun olarak belirleyen koullarn hak ettii zmlerin26 tesinde, ayn sorularn ve
ayn zmlerin yeniden-retimine (reproduction) dnr. Modern dnemde zne
merkezli dncelerin geldii son noktada, insan artk varln derinden gelen ve etkilerini
yzeyde gsteren sorunsal ln duymaz hale gelmi ve yzeysel dalmn anlamn kendi
aklnn snrlaryla belirlemitir. Gnmzde de hala sorunlara zmlerden hareketle
yaklalmaya ve olaylar klie dncelerle sorunsallatrlmaya devam etmektedir. Bu durum
gerek sorunlarn retimine izin vermeyen bir dnyada, alkanlklarn egemenliiyle
sonulanmtr. Alkanlklar ykp yerine yepyeni ve bambaka bir dnce yolu amak
isteyen Deleuze, daha ilk almalarndan itibaren felsefe tarihinde alldk dncelere dur
diyen, bambaka dncelere yol amak isteyen filozoflar zerine almtr
(Spinoza,
Hume, Nietzsche, Bergson). Kendisi de onlardan devrald kavramlara yeni anlamlar

ykleyerek ve bunun yannda yeni kavramlar yaratarak gerek sorunlarla yzlemenin ve yeni
cevaplar retmenin yollarn aramtr (tek-anlaml varlk, de, akn ampirizm, bengi dn,
virtel/edimsel olay-olu, sre, sezgi, okluk).
Bununla beraber Deleuze geldii noktada tm bu kavramlarn gerek anlamlarn
bulabilmeleri ve gerek retimi salayabilmeleri iin, dnce reten dzlemin ikin bir
dzlem olmas gerektiini ortaya koyar, nk kinlik tm eylere stn bir birlik olarak
Bir ey ile ilikilenmez, ne de eylerin sentezini gerekletiren edim olarak zneyle: ikinlik
artk yalnzca kendine ikin olduunda ikinlik dzleminden sz edilebilir. Akn alan bilinle
tanmlanmad gibi, ikinlik dzlemi de onu iinde barndrabilecek bir zne ya da
26
Deleuze, Logique du Sens, s.69.
35
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
Nesneyle tanmlanmaz27. Deleuze dncesinde zne, her eyin merkezinde olmak yerine,
ikinlik dzleminin iinde dncenin yeridir. Buradan yle bir sonu ortaya kyor: Bir
sorunu ortaya koyma, onun uslamlamasna gre her zaman birincildir. nk bir sorun
uslamlama yoluyla ortaya konulurken, hep elde bulunan cevaplara referansla dile getirilir.
Oysa sorun onun dile getiriliinden nce vardr, nk ikinliin ufku znenin iinde
devinmez, kendi kendine hareket halindedir. zne ona yaklatka o uzaklar: sonsuz
hareket dnce ve varln birbirine kvrlan hareketidir ve bu nedenle varlk ve dnce tek
ve ayn eydir28. Ama eer uslamlamann geerlilii ilk lt olsayd felsefe btn olarak
grnrdeki elikilerin tuzana derdi.
yleyse nce sorunlarn ortaya konulmas gerekir ki zmler de, sorunlar belirleyen
koullarn hak ettii zm olsun. zmlerden hareketle sorunlarn bulunmas halinde ortaya
kan yanlgnn nedeni, sorunu bu koullara tayan ve zmlerin ortaya kn organize
eden denin grmezden gelinmesidir. nk de, her zm retildiinde hala
zlmemiliin merkezsizliidir. Bylece zm de nihayetinde soruna iaret eder ve her
defa sorunun kendisine gre ilksel olduu gereini yineler. Deleuze byle bir de dnceyle
hibir zaman nceden retilen sorulara ve cevaplara yer vermemeyi, zgrl sorun
oluturma noktasnda kullanmay ne srer. de dncesi zmlerin tesindeki sorunsalla
yeniden ve farkl olarak karlama olanan dile getirir. Deleuze bu adan ilk defa Kantn
sorunsala geici bir emin olmama durumu olarak deil de, deye zg bir nesne olarak
yaklatn ifade eder29.
Deleuze sorun-soru ayrm yaparak sorunsaln iki yzn ortaya koyar : sorun, dizilere
karlk gelen tekil noktalar yoluyla tanmlanmtr ama soru bo kareye ya da hareketli eye
karlk gelen ac (aleatoire) nokta yoluyla tanmlanmtr30. Buna gre sorular sormak,
sorunsaln peinden gitmek temeldeki sorunsal noktayla daha yakndan yzleme imkn
verecektir. nsann yapmas gereken, her ne kadar tedirgin edici olsa da, sorunlarn nn
aarak daha ileri mecralara akmasn, kendini olduu gibi ortaya koymasn salamak
olmaldr. nk byle bir yaklam dncenin snrlarnn daha da genilemesine yol aacak
bir tavrdr. Alkanlklarn rehavetinden syrlp, sorunsal temelin yeni patlamalarla daha
farkl biimlerde ortaya kmasna izin vermek gerekir. Bylece her defa zmsz noktalar
27
Deleuze, Gilles, Lmmanence: Une Vie (kinlik: Bir Yaam), http://tr.scribd.com/doc/75941473/19952002-Immanence-Una-Vie-in-L-Ilhe-Desserte-Deleuze

28
Deleuze, Quest-ce que la Philosophie, s.41.
29
Deleuze, Logique du Sens, s. 70.
30
36
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
bize denin temelsizliini ve sorunsalln yeniden ve yeniden hatrlatacaktr: Sorunlarn

zmsz, zmlerin sorunsuz kald noktalar vardr. deler ite bu noktalara iaret eder.
Buradan kan sonuca gre Deleuze iin sorunun ortaya koyulmas argmanlarla
dorulanamaz. Argmanlar nemli olsalar da sorunsala iseldirler. Argmanlar sorunun
dnda deil sorunu ortaya koyma ediminin iindedirler ve bylece sorunsaln tutarlln
sergilemeye, kavramn iindeki ya da bir kavramdan bir baka kavrama giden patikalar
izmeye yararlar.
Bir nermenin doruluk koullar, bir uslamlamann geerlilii, anlaml ya da ilgin olduu
yani bir sorunla ilikili olduu anlamna gelmez. Demek ki Deleuzede bir nemenin
doruluu ncelikle onun bir sorunla ilikili olmasna baldr. Bu nedenle mantk kriterlerine
uyan her nerme bizi zihni gndelik olarak megul eden geerli lakrdlarn kaotik
farkszlndan korumaz31. Felsefe, mantklarn ltlerinin tesindedir. 32 Biimsel gr
noktas, mahiyeti kuatamaz ve belirleyemez. Akl yrtme hep zmeye dayaldr. Deleuze
her ne kadar felsefe cmlelerle ilese de, kavram sylemsel deildir ya da filozof nermeleri
birbirine ekleyen kii deildir33 derken de bunu kastetmitir. Deleuzen konumu mantkdlk deil, akl-dlktr ya da akldnn mantdr34. Akld bir yandan dnme
ediminin doduu karlamaya gnderir dier yandan olua, her sorunun kendinde ve onun
araclyla almlanan nesnede tad ka izgilerine gnderir.
yleyse felsefenin paradoksu seime bal olmasdr, ya irrasyonel olacaktr ya da heterojen
bir rasyonellik zerine kurulacaktr. rrasyonel dnce bir temele dayanmayan, daryla bir
karlama sonucunda zorunlu olarak ortaya kan bir durumu ifade eder. 35 Rasyonel
dncede dnce henz dnlemeyen bir eyi bir nesne olarak dnr ve karlamaya
yer brakmadan onu kendi rasyonel ltlerine gre belirler. Bu nedenle felsefe znenin onu
kendi ltlerine gre genel ve belirsiz bir iddiayla yarglamas yerine yalnzca ikin bir
inantan deil, kavramsal-olmayan bir anlay payndan da ayrlmaz36. nk kendi
ediminin dnda dnce her an gerek deneyimle, indirgenemez tekilliklerle karlar, bu
durumda olanakl nesnenin evrensel biimi ykma urar.
31
Zourabichvili, Deleuze Szl, s.154.

Deleuze, Gilles, Diffrence et Rptition (Fark ve Tekrar), PUF, Paris, 1972, s. 192, 207.
33
Deleuze, Quest-ce que la Philosophie, s. 27-29.
34
Zourabicvili, Deleuze Szl, s. 155.
35
36
Zourabichvili, Deleuze Szl, s. 152.
32
37
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
kinlik dzlemi her eyden nce kaosun ilkselliini ortaya koyar: kinlik dzlemi kaostan
bir kesit gibidir ve bir elek gibi iler. Nitekim kaosu karakterize eden, belirlenimlerin
yokluundan ziyade taslak halinde ortaya kmalar ve kaybolmalarndaki sonsuz hzdr:
birinden dierine hareket deil, tersine iki belirlenim arasnda bir iliki kurmann
olanakszldr, nk biri kaybolurken belirir, teki taslakken kaybolur. Kaos duraan bir
hal deildir, rastgele bir karm deildir. Kaos kaotikletirir ve her trl dayankll sonsuz
iinde bozar. Felsefenin sorunu, dncenin iine dald sonsuzu kaybetmeksizin bir
dayankllk kazanmaktr (bu bakmdan kaos fiziksel olduu kadar zihinsel bir varolua da
sahiptir37. Deleuze tek ortak zellikleri rastlantsal ve ilikisiz olmalar olan, duygusal,
zihinsel her trden tekilliin durmak bilmez akn dnr. Oysa enformasyon, verileri
yaamsal kara uygun olarak kullanmay, onlar ilemeyi ngrr: Enformasyon harfi
harfine olan bitenin biime sokulmu halidir38. Kaosun Deleuzedeki anlam modern ala
birlikte kapitalist toplumlarn bnyesinde bulunan bir genel dekodajla (Lanti-Oedipe),
ikinci dnya sava sonrasnda hazr kavray ve yaam biimlerinin, verilerin ilenmesi ve
eylem biimlerinin gevemesi, hatta kmesiyle (Limage-temps) tanmlanr. Deleuze,
ikinlik dzlemi dncesini, kaoston k iin bir imkn olarak ileri srer. Zourabichvili
bunu ok iyi zetler: Eksik olan, kaosu kesecek bir dzlem, bu verileri birbirine balamamz
ve onlarda yorumdan ziyade sorunsal kipinde anlam bulmamz salayan koullardr.
Dnmek byle bir kesimle ya da byle bir dzlemin kurulmasyla balar. kinlik dzlemi
anlamn vuku bulma kouludur, kaos tam da yaammzn dibinde ikamet eden anlamszlktr.
Ancak dzlem, hazr dnme biimlerine, kaosla yzlemektense kaosun stn rttmz
klielere ait olan bir yorum zgarasndan baka bir eydir: dzlem verili olann tad
boyutlara ek bir boyuttan hareketle onu anlalr klan bir yapdan farkl olarak, verili
olann altnda yatmaz39.
Kavramlar Sorunlara aret Eder
Deleuze iin dnmek, Hegelde olduu gibi, bir kavramdan hareketle bir balang farz
ederek olumsuz bir hareketin iinde yaplan bir etkinlik deildir. Tam tersine, belki ilk bata
oluun imdiden balam oklu ve ayrmsal boyutuna elik etme ve gemie doru tekil
noktalarn izini srme, giderek de virtel alana kap aralamak iin denin sorunsal temeline
doru sorgulama yaparak oluun bedensiz idesini kavramlar dnyasnda ortaya koyma
37

Zourabichvili, linlik Dzlemi (ve Kaos), Deleuze Szl, s. 71.
39
Zourabichvili, linlik Dzlemi (ve Kaos), Deleuze Szl, s. 74.
38
38
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
edimidir. Bu adan Filozofun ii, sorunsal temele kap aralayacak, sorunlarn koullar
dorultusunda zm retecek kavramlar retmektir. Bu nedenle her kavram z gerei bir
soruna iaret eder diyebiliriz.
Sorunun kavramsal dillendirmeye verdii anlam, nermelerin dolaysz imlemi deildir:
nermeler yalnzca verilerle ilikilidirler (ya da eya halleriyle) ve kendi bana veriler tam
da dorultudan, ayrm ilkesinden, birbirlerine balanmalarn yani anlam oluturmalarn
salayacak sorunsaldan yoksundurlar40. Oysa sorunlar bir anlam ufku aan, kavramlarn
yaratmnn
altn tutan edimlerdir.
Sorgulamada
sorunun dille
ifadesi asndan
dillendirilebilir bir yn olsa da altnda iki bileen vardr: bir yandan belli baz sonsuz
hareketlerin seilmesiyle tanmlanan yeni bir dnce imgesi; dier yandan onu
edimselletiren kavramsal kiilikler41. Bunlarn her ikisi de anlamlarn gene ikinlik
dzleminde bulurlar.
nk ikinlik dzlemi, dnlm ya da dnlebilir bir kavram deil ama dncenin
imgesidir: dnce yalnzca sonsuza gtrlebilecek olan devinimi talep eder,
dncenin hak olarak talep ettii ey, sonsuz devinim ya da sonsuzun devinimidir, dnce
imgesini kuran odur.42 Deleuze Felsefe Nedir?de dnce imgesinin dogmatik bir
dnme biimine dnmemesi iin dncenin hangi dzlemde meydana gelmesi
gerektiini aklar. Burada Kantta olduu gibi, gerek ampirik verilerden gerekse de
kurulmu deerlerden oluan olgu alanndan bamsz olarak dnceye devredilen bir
kurulu vardr: Dnce imgesi olgusal alan (en fait) ile hukuksal alan (en droit) arasnda
kesin bir ayrm ierir: olduu gibi dnceye mahsus olan, beynin ve tarihsel grlerin
olumsal zelliklerinden ayrlmaldrDnce imgesi sadece dncenin hukuksal alandan
talep edebilecei eyi muhafaza etmektedir.43 Byle bir ayrm ampirik biimlerin akn alan
zerine kopya edilmesini44, felsefenin olgu dnyasndan ayr olarak kendine mahsus bir
alannn olduunu belirtmek iindir. nk dnce uzamsal ve zamansal dzlemde
edimselleen durumlardan ortaya kan baz belirlenimleri sonsuz hareket olarak muhafaza
eder. Burada sonsuzun anlam udur: her trl zaman-mekansal koordinattan soyutlanm,
szel mastar tarafndan salt ifade edilebilir anlamlarna geri gtrlm45. Bu muhafaza
40
Zourabichvili, Deleuze Szl, s. 148-149.

Bkz. Deleuze, Quest-ce que la Philosophie, 2 ve 3. Blmler, s. 54, 72, 78-80.
42
43
44
http://www.universalis.fr/encyclopedie/gilles-deleuze/4-l-immanence.
45
Zourabichvili, a.g.e., s.75.
41
39
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
edilen belirlenimler, dncenin kendine hak grd belirlenimlerdir ve olgudan ayrdrlar.

Bu nedenle dnce imgesi zgrdr.
Deleuze dnceye ayr bir dzlem vererek kavramlarla, kavramsal kiiliklerle olabildiince
zgr bir ekilde sorgulama ve retme olana sunmaktadr. Kavramlar ve kavramsal
kiilikler belirlenime dnen dnrn ald duruu ortaya koyar Dzlem-kiilik
birliktelii bir dnrn kavram yaratm denilen zme giriimi boyunca kendi nne
koyduu sorunu ya da sorunlar tanmlar 46. Soruna ynelik byle bir bak asndan kan
sonu, anlamn ufkunun evrensel olmaddr. Burada belirtmek gerekiyor ki Deleuzee
gre felsefede tartmak, yani bir yazara kanlmaz olarak baka bir sorunun gr
noktasndan ve baka bir dzlemde anlalan itirazlarla kar kmak zihinsel etkinliin kinci
bir tarafdr. Bu nedenle diyalog yalnzca Deleuzee gre kendisinin Guattari ile birlikte
yapt gibi ayn yoldan karak, ibirlii iinde, ya da sessizlikleriyle, sreksizlikleriyle ve
rg gibi i ielikleriyle filozoflarn birbirlerine esin vererek konuyu baka baka mecralara
tadklar sohbet kipinde olduu zaman ilgintir47.
Deleuze dnce imgesi kavramyla, dncenin yeni bir sorunla karlatnda kendi
snryla karlat gereini vurgular. Dier yandan da Olayn ortaya kmas ile birlikte
dncenin nasl zorunlu olarak hz problemiyle karlatn ortaya koyar: dnce sorunu
sonsuz hzdr. Eer Olay, Aion ile aynysa bunun nedeni hzn akn ufuk olmasndan ileri
gelir. Bylece daha nce de deindiimiz gibi, ikinlik dzlemi dnce olarak ve Doa
olarak, Physis ve Nous olarak iki yze sahiptir. Bunlarn hepsi birbirine kvrlarak sonsuz
hareketi oluturur.48 Felsefenin ii de bu nedenle kavram retmektir, nk kavram, z ya
da eyi deil, olay dile getirir. O saf bir Olaydr, bir kendiliktir (hecceite), bir btnlktr:
Bakasnn olay ya da yzn olay.49 Bylece kavramlar olgulardan ayr olarak bizi sorunsal
noktalara, tekilliklere, kiisiz ve birey-ncesi tekilliklere tama noktasnda adeta oradaki
idelerin yansmas gibi ilev grrler.
Her filozof kendine has sorunlar oluturma ve buna gre kavram yaratma ile kar karyadr.
Bunu yaparken de dnlmeyeni ve felsefenin srekli arda bulunduu felsefe-ncesi
dzlemi gz nnde bulundurmaldr. Bu demektir ki sezgi felsefede ok nemli bir rol
oynar: sorunu sezmek. Dnceden bamsz zlere ulama olarak deil bir ikinlik
46
Zourabichvili, a.g.e., s. 75-76.

Bkz. Deleuze-Claire Parnet, Diyaloglar (lk blm), ev. Ali Akay, Balam Yaynlar, stanbul, 1990; Quest-ce
que la Philosophie, s. 32-33, 132-33, 137-39.
48
49
47
40
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
dzlemini durmakszn kat eden dncenin sonsuz hareketlerinin sarmalanmas olarak

sezgi [Deleuze, 1991- 42]. Deleuze ilk almalarndan itibaren Bergsonun sezgi kavramn
ok nemsemi ve birok almasnda bunu dile getirmitir (Bergsonculuk). stelik ikinlik
dzlemini anlayan iki filozoftan biridir o, dieri de Spinozayd. 50 Guattari ile birlikte kaleme
aldklar son eserleri olan Felsefe Nedir?de felsefe iin sezgi kavramnn vazgeilmezliini
yineleyerek ortaya koymutur. nk dnr bu anlamda ve yalnzca bu anlamda grlere
sahiptir. nk aslnda ikinlik dzlemi felsefe ncesidir ve henz kavramlarla i grmez, bir
tr el yordamyla ilerleyen deneyimlemeyi ierir ve ilerledii yolda pek itiraf edilmeyen, fazla
aklc olamayan aralara bavurur. Bunlar dnyann belli belirlenimlerinin felsefi-oluudur,
dnceye yn yokluunda yn buldurma jestidir, kendi yn bulma sistemini icat etmektir.51
Dilin dnda deil, dilin ddrlar. Anlamlarn sadece ilintili olduklar sorunsaldan alan
felsefi kavramlar, kavramsal-olmayan bir kavray payna hak sahibidirler.
Zourabichvilinin belirttii gibi Deleuzen btn pedagojisi sorunlarn rol zerinde
metodolojik ve deontolojik olarak durmasna dayanyordu: bir szce (nonc) yalnzca ilgili
olduklar sorun bakmndan anlamldr52. Deleuzede sorun dile getirilebilir olmaldr, onun
sorunsal ynnden hareket edilerek bizzat sorun zerinde durulmaldr. Tamamen anlamdan
uzak bir konunun srf bir problem gibi ortaya konulmas, elikili ynlerinden hareketle
sorunlara cevaplar bulunmaya allmas hibir yarar salamaz ve bizi gerek sorunlardan
uzaklatrr. kinlik dzleminin sorunla ilgili bu yn, Deleuzen doru ile yanln
snanmasn bizzat sorunlara tamak53 dedii eyde ortaya kar. Buradan yola karak
Deleuze yalnzca yaratlm hakikatlerin olduunu dile getirir54. Yalnzca dzlem ile
kavramn ilikisinde devreye giren hakikatin lt, ilgin olana, nemli olana, dikkate deer
olana tabidir.55 Dolaysyla Deleuzen hakikat kavram eletirisi ve onu tabi klmas
varsayld gibi hakikat sorununa kaytszl ile kartrlmamaldr56.
Sonu
Sonu olarak Deleuze, sorunlarn bilen znenin epistemolojik kurgulamalar iinde
eritilmesini nlemek iin, sorun kavramn hem ampirik zeminden hem de bu zeminin akn
50
52
Zourabichvili, Deleuze Szl, s. 148.
53
Deleuze, Gilles, Diffrence et Rptition (Fark ve Tekrar), PUF, Paris, 1972, s. 198-213.
54
55
56
Zourabichvili, Deleuze Szl, s. 77-78.
51
41
POSSEIBLE

ssn: 2147-1622
SAYI: 2
boyutundan hareketle ele alr. Bu nedenle onun akn dncesi, sorunlarn hem virtel
(ideal) boyutunu hem de edimselleme boyutunu hesaba katmak iin ikinlik dzleminde
dnlmtr. kinlik dzlemi yaamn kendisidir. Sorunlar dardan gelmezler, onlarla
yaam iinde karlarz. Bu nedenle onlarn zmleri de yaam iinde ortaya konulmaldr.
Yaam iinde ortaya kan sorunlar uzamsal ve zamansal bir zellie sahip olarak olaylarla
bize tanr. yleyse sorunlarla yzlemek, olaylarla ve onlarn hem ideal hem de uzamsal ve
zamansal boyutlaryla hesaplamak demektir. Bylece Deleuzen sorunlarla yzleme
ars, gelinen kaotik noktann zmsz brakt durumu sorunsallatrmaya dair benin
yaratc ynne dair bir vurgudur.
KAYNAKA
Deleuze, Gilles, Diffrence et Rptition (Ayrm ve Yineleme), PUF, Paris, 1972.
Deleuze, Gilles, Logique du Sens (Anlamn Mant), Les Edition de Minuit, Paris, 1969.
Deleuze, Gilles, Quest-ce que la Philosophie? (Felsefe Nedir?), Les Edition de Minuit, Paris,
1991.
Deleuze, Gilles, Bergsonculuk, ev. Hakan Ycefer, Otonom Yaynlar, stanbul, 2005.
Deleuze,
Gilles,
Lmmanence:
Une
Vie
(kinlik:
Bir
Yaam),
http://tr.scribd.com/doc/75941473/1995-2002-Immanence-Una-Vie-in-L-Ilhe-DesserteDeleuze
Zourabichvili, Franois, Deleuze Szl, ev. Aziz Ufuk Kl, SAY Yaynlar, stanbul,
2011.
Ycefer, Hakan, Deleuzen Bergsonculuuna Giri, in Bergsonculuk (Gilles Deleuze),
ev. Hakan Ycefer, Otonom Yaynlar, stanbul, 2005.
Goodchild, Philip, Arzu Politikasna Giri, ev. Rahmi G. dl, Ayrnt Yaynlar, stanbul,
2005.
Deleuze-Claire Parnet, Diyaloglar, ev. Ali Akay, Balam Yaynlar, stanbul, 1990.
42

GILLES DELEUZE'DE "SORUN/SORUNSAL" KAVRAMI - Kudret Aras

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GILLES DELEUZE'DE "SORUN/SORUNSAL" KAVRAMI - Kudret Aras

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

POSSEIBLE

DNME DERGS / JOURNAL OF THINKING