Cogito - Cinsel Yönelimler Ve Queer Kuram

u
Yap Kredi Yaynlar - aylk dnce dergisi - Say: 65-66 / Bahar 2011
Cinsel Ynelimler ve
Q ueer Kuram
Yap Kredi Yaynlar
Cinsel Ynelimler ve Queer Kuram

Say: 65-66 Bahar 2011
Cogito
aylk dnce dergisi
Say: 65-66 B ahar, 2011
2, bask: Ocak 2014
ISSN 1300-2880
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk A..
adna sahibi:
Levent Altunbek
Genel Mdr:
T lay G ngen
Sorumlu Yaz leri Mdr:
Aslihan D in
Dergi Editr:
eyda ztrk
Danma Kurulu:
eyla B enhabIb , Zeynep Direk ,

M nir G le , F erda KeskIn,
Kaan H. kten, M ehmet RIfat,
Zeynep Sayin, G ven Turan
Dzelti:
Yap Kredi Yaynlar: 3300

Reklam ve Halkla likiler:
Derya S ouk
Yazma Adresi:
COGTO
Yap K redi K ltr Sanat Yaynclk A..
istik lal Caddesi, No: 161 Beyolu 34433/stanbul
Tel.: (0212) 252 47 00 (pbx)
Faks: (0212) 293 07 23
E -posta: ykykultur@ ykykultur.com .tr
E -posta: seyda.ozturk@ ykykultur.com .tr
n te rn e t adresi: http://w ww.cogitoyky.com
http://alisveris.yapikredi.com .tr
Yayn Tr:
Yerel sreli
P artn er of "E uropean N etw ork of Cultural Journals - E u ro zin e
"Avrupa K ltrel Yaynlar A - E urozine yesi
w w w .eurozine.com
K orkut T ankuter
Grafik Tasarm:
F aruk U lay, Akgl Yildiz

Renk Ayrm / Bask:
PROMAT BASIM YAYIM SAN. VE TC. A..
Sanayi M ahallesi, 1673 Sokak, No: 34
E senyurt-stanbul
Tel.: (0212) 622 63 63
S ertifika No: 12039
Cogito'da yaym lanan tm yazlarn

sorum luluu yazarna aittir.
Dergide yer alan yazlar kaynak gsterilm ek
kaydyla yaym lanabilir.
Yayn K urulu, dergiye gnderilen yazlar
yaym layp yaym lam am akta serbesttir.
G nderilen yazlar iade edilmez.
S ertifika No: 12334
Bu Sayda:
Cogitodan
5 Cinsel Ynelim ler ve Queer K uram
7 Elizabeth Grosz Deneysel Arzu: Queer znelliini
Yeniden Dnm ek
37 Zeynep Direk B utler ve Hegel: Arzu, T anm a ve Akrabalk
52 Ju d ith B utler M addeleen/Sorunlaan B edenler (Bela Bedenler)
87 Hlya D urudoan Ju d ith B utler ve Queer Etii
99 M organ Holm es nterseks: Tehlikeli B ir Farkllk
124 B erfu eker nterseksellik ve Cinsiyetin nas
132 M ichel Foucault Herculine Barbine Giri
140 Selin B erghan T ransfem inizm
149 Seluk C andansayar T bbn (e)cinsellie Bak in Bir
Arkeoloji Denemesi
167 F. Duygu abuk Kaya K adn Beyni, E rkek Beyni Varsa
Ecinsel Beyni de Var m ?
175 Sylei: Julia Kristeva - H lya D urudoan Gerek zgrlk
B alang Y apm aktr / La vraie libert, c est le com m encem ent
187 N oreen OConnor: Psikanalizin Anarisi
200 M ary Lynne Ellis H astam z Hom ofobi
213 Claire Colebrook Queer K uram n Olasl zerine
228 Jan et Afary ve Kevin B. Anderson Foucault, Toplum sal Cinsiyet ve
Akdeniz ve M slm an T oplum larm da E rkek Ecinsellii
263 Selim S. K uru Y aanan, Sylenen ve Yazlan: Erkekler A rasnda
T utkusal likiler
278 Tolga Y alur hlal ve Belirsizlik: H nsann Bedeni,
slam H ukukunun K ararszl
287 H ande t Lezbiyen E debiyat ve Eletiri
322 Lee E delm an Gelecek, ocuk Oyunu: Queer K uram , zdelem em e
ve lm D rts
340 H ande Birkalan-G edlk Trkiye'de 2000li Yllarda Farkllk,

Cinsel Kim likler ve Kimlik Politikalarnn Ynetim i
353 Melek Gregenli H eteroseksizm , Hom ofobi ve N efret Sular:
Sosyal Psikolojik Yaklam
366 Virginie D escoutures Lezbiyen Anneler: Ecinsel Ebeveynlik
Inda K ar Cinsiyet N orm atif Dzen
375 M ehmet T arhan L am bdaistanbul Aile G rubu (LtSTAG)
Yeni Bir Aile, Yeni Bir Aktivist Dil
382 H asan M etehan zkan A ratrm ac Bir Aktivist...
387 Yener B ayram olu Stonewalld an O nur Y ryne...
395 E sra Yldz Queer ve Sessizliin Reddi
411 Burcu Ersoy Her Kadn H eteroseksel Deildir
431 Ali Erol Ecinsel K urtulu H areketinin Trkiye Seyri
Geen Saydakiler
467 Say 64 Heidegger: Varln oban
468 Yazarlar H akknda
Tuhaf, acayip vb karlk lar olan ve 1980lerin sonunda ecinsel erkekleri

aalam ak iin kullanlan queer ibaresi, 1990la rn b an d a cinsiyet n o rm
lar dahilinde olm ayanlarca, yani gey, lezbiyen, travesti, transseksel, biseksel, interseksel vb kiilerce, pejoratif anlam yla birlikte sahiplenilm i, heteroseksel m atrisin dayatt ikili kim lik rejim inde teki k ln an la r ve on
larn eit h a k la r m cadelesini ia re t etmeye balam tr. Queer hareketle p a
ralel olarak gelien queer kuram , cinsiyetin tam a m e n balam la ekillendi
ine, sabit olm adna, ta n m n n ta rih boyunca koullara gre deitiine
dikkat ekerken, toplum sal yap n n btnne n fu z etm i olan heteroseksel m ant, yani heteronorm atiflii okum a, ak etm e ve alt st etm e yolla
rn aratrr. H eteroseksel m atris karsnda queer olm ak ve queer d n
mek, sadece bu sistem ta ra fn d a n tekiletirilenler iin deil, bizzat heterosekseller iin de elzem bir so rgulam a yoludur n k mesele salt (heteronun
kart olan) lezbiyen ve gey kim likler iin eitlik m cadelesi deil, toplum
sal yapnn akadem isinden h u k u k ve ekonomi sistem ine ve sanat d a lla rn a
k ad ar nfuz etm i olan heteroseksist ve fallogosantrik rejim in ileyiidir.
1990la rn banda, fem inist k u ra m n ve gey ve lezbiyen a lm alarn bir
uzants o larak gelien queer k u ra m n tem el k ita p la rn d a n b irin in (Episte
mology o f the Closet) yazar Eva Kosofsky Sedgw ickin szleriyle: M odern
Bat k lt r n n herhangi bir vehesini, m odern hom oseksel / heteroseks
el tan m n n eletirel bir zm lem esini k ap sam ad an an lam a g iriim lerinin
t m sadece eksik deil, znde h asarl kalm aya m ahkm dur.
Cogito, say: 65-66, 2011
6 : Cogito/an
Cogztonun cinsel ynelim ler ve queer k u ra m zel says heteroseksel h e

gem onyann b u y ru k la rn reddeden ve sadece gey ve lezbiyen kim liklerle snrlan d rlam ay acak olan queer pratiklere ve queer k u ram a d a ir m etinlerden
oluuyor.
Ju d ith Butlerm K abalc Yaynevi ta ra fn d a n yaym lanacak olan Bodies
That Matter (M addeleen / Bela Bedenler) k itabnn ilk bl m n n evirisi
ni bu sayya veren C neyt akrlar ve D onat Bayer e ve yaynevine teekkr
ederiz. Ayrca cogitoya cinsel ynelim ler zerine bir say yapm a teklifiyle ge
len y azarm z Seluk C andansayara, queer k u ram zerine say yapacam
z duy arak neride ve katk d a bulu n an herkese, Kaos GLye, cinsel ynelim
ler dosyasnn "dosya olm aktan kp kapsam l bir ift sayya dnm esini
salayan ve nerilerini eksik etm eyen y a z ar ve o k u rlarm za m teekkiriz.
H lya D urudoan, M ays 2010da b ir konferans iin Trkiyeye gelen Ju
lia K ristevayla cogito iin sylei yapt. K ristevann bu syleisini de, d
n r n alm alarn n queer kuram asn d an ele alnd b ir m akaleyle b ir
likte yaym lyoruz.
eyda ztrk
Cogito, say: 65-66, 2011
Deneysel Arzu:
Queer znelliini Yeniden Dnmek*
ELIZABETH GROSZ
Bana soracak olursanz, queer her trl toplumsal cinsiyeti, her trl cinsel kanaati
ve felsefeyi amaktadr. Queerlik bir varolu halidir. Ayn zamanda bir yaam tarzdr.
Ebediyen alternatif olan bir eydir. Hem anaakm gey topluluu iin hem de anaakm
lezbiyen topluluu iin. imdi queer olan ey be yl sonunda queer olmaktan kabilir.
Toplumsal cinsiyet-tesi queer her iki topluluk tarafndan kabul edilecek olursa, queer
diye bir ey kalmaz. inde yaadnz zamanlarn bir yansmasdr bu.
(Jasper Laybutt, Wicked Women dergisinin Avustralya basksn hazrlayan, kadndan
erkek olma transseksel, erkek lezbiyen editr, Capital Q iinde, 9 Ekim 1992, s. 9)
O kum akta olduunuz m akale, son birka sene iinde queer cinsellii ve qu
eer teori zerine hazrladm l yaz dizisinin son ksm dr.1 B u m a
kalenin, cinsel siyaseti yeniden dnm e balam nda, bir m ik tar pheli bir
gzle baklabilecek postm odern terim iyle a n lr olm u ada F ran sz te
orilerinin faydallndan ya d a baka ynlerinden istifade etme, o n la rn bu
* lk olarak, Joan Copjec'in yayna hazrlad Supposing the Subject (Londra: Verso, 1994,
s. 133-157) adl kitapta yaymlanmtr.
1 Bu l yaz dizisinin ilk ksm: Lesbian Fetishism, Differences, C. 3. S. 2 (1991), s. 39-54;
Emily Apter ile William Pietzin yayna hazrladklar Fetishism as Cultural Discourse (It
haca, NY: Cornell University Press 1993, s. 101-15) iinde yeniden basld; Refiguring Les
bian Desire" balkl ikinci ksm 1991 ylnda dzenlenen MLA konferansnda sunuldu; bu
metnin daha uzun versiyonu, Laura Doanun yayna hazrlad The Lesbian Postmodern ki
tabnda (New York: Columbia University Press) yaymlanacak. Elinizdeki makalenin ksa
bir versiyonu 1992de New Yorkta dzenlenen MLA konferansnda ve daha uzun bir versi
yonu da 1993 ylnn mays aynda Toronto niversitesinde dzenlenen Queer Sites [Qu
eer Alanlar] balkl konferansta sunulmutu.
Cogito, say: 65-66, 2011
8 I Elizabeth Grosz
zelliklerini (belki de hogrlm e sn rla rn n tesine) esnetm e ve belki de,

gerektii takdirde, alt st etm e, altn oym a, denem e ve kefetm e ynnde p o
zitif b ir arzu duym ak d n d a pek bir o rta k ynleri yok.2 te yandan, bu m a
kalelerin siyaseten doruculua has t rd e n d a r kafal, dogm atik ahlaklk
ve kendinden em inliklerden kanm ak, b ir baka deyile, belki de anlala
bilir b ir ekilde, snfsal, rksal, cinsel ya d a dinsel bask zerine yazlan m e
tin lerin nem li bir k sm n a dam gasn v u ra n hn ve tepkicilikten kanm ak
ynnde negatif bir kaygs da vardr.
B u m akalelerde, ister akadem ik deerlerin ve a ratrm acl n heteroseksel dnyasndan isterse de bizatihi fem inist ve queer teo rin in siyasi alan
iinden dayatlm olsunlar, fem inist ve queer teoriye yn veren varsaym la
rn, beyanlarn, genelletirm e yntem lerinin ve ltlerinin yeniden sorgu
lan m asn nleyen k stlam alar o rta d a n kaldrm aya ve byle b ir zgr d
nsel u zam tem izlem ek suretiyle, queerlige d a ir geleneksel anlaylarn ak
siyom lar ve dogm alarn te k ra r etm eyi reddetm eye, yeni b ir eyi dnm e
um uduyla olanaksz sylem leri ve teorik m odelleri kefetmeye altm . By
le b ir hedefe ulam aya altnzda, h er zam an tutarszla, m ulakla,
alay konusu olma riskine girersiniz, am a heterom erkezli patriyarkal k lt r
ler ve bilgilerin bizleri zorla iine soktuu km azlardan k u rtu lm a n n b ir yo
lunu bu lm ak istiyorsak bu riskten ekinm em ek zorundayz.
Yeniden form lletirildikleri takdirde faydal olmaya devam edebilecek
lerine inandm bir dizi eski m oda kavram ve meseleye b a k m a k istiyorum :
2 Bu genel "postmodern" terimi, kltrel bir corafya ve miras alnm bir tarih dnda pek
bir ortak zellii olmayan bir dizi farkl ve hatta ou zaman birbiriyle atabilen konum
lar trdeletiren, yaftalayan ve hemen skartaya karan, gndermede bulunulan teorinin
ciddiye alnmadn im eden bir terim, bir kategoriletirme tarz olarak ortaya kmt.
Benim gzmde bu terimin anlam u: "1968den bu yana yaplagelen ve ciddiye alnamaya
cak kadar strap verici olan Fransz teorisi. Byle adlandrlan teoriyi icra edenler, kendi
metinlerini okuyanlarn sylemleri ve pratiklerinde karlap da buna dair bir sz syleme
leri dnda, kendi teorilerini bu adla ifade etmiyorlar; bu terime ancak ABDde rastlanyor.
ou kez Derridaya ve zellikle de yapskme kolay yoldan bir burun kvrma yolu gibi g
rnyor; fakat bu reddiye genel olarak Foucault, Lacan, Lyotard, Baudrillard ve Deleuze
de kapsyor. yle grnyor ki (genelde kendilerini hmanist ya da Aydnlanmam bir modernizm anlayna adam kiiler olan) eletirmenlerinin gzndepostmodernizm teri
minin ilevi, birbirinden ok farkl ve hatta bazen birbiriyle zt debilen bu dnrlerin
aralarndaki farkllklar gz nnde bulundurmaya hi zahmet etmeden hepsini birden
ayn kefeye koymak, ya da en iyi ihtimalle, pazarlanan eyin -bu bir kitap olabilir, antolo
ji olabilir ya da bir konferans yahut seminer- gncelliini, adaln gstermeye yaraya
cak bir pazarlama arac olmaktan ibarettir. Anlalan o ki eer bu Fransz teorisyenlerden
biri ile, ya da bu teorisyenlerin biri zerinde alyorsanz bu yaftay kullanmak zorunda
olacak kadar bir genellii vardr artk bu terimin; gelitirilen ya da okunan tikel projeleri ve
metinleri mulaklatrmaya ve ntr hale getirmeye yaryorsa da bu byledir.
Cogito, say: 65-66, 2011
Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek
lezbiyen ve gey cinsellikleri, bask ve kim lik. znel/cinsel k im lik i y erin

den etmeye, m erkezinden etm eye ve h a tta yok etm eye alan bildik antihm anist ya d a post-yapsalc kim lik eletirilerini yeniden sahnelem eyi de
il, bu eletirileri yeniden yazm ay, dntrerek geri kazanm ay ve b u s
re iinde, im dilerde queer te o ri diye bilinen a la n iin hayat b ir nem i
olan ya da byle b ir nem i olm as gereken kim i m eseleleri aa k av u tu r
m ay istiyorum .3 C anlandrm ay istediim tek ey bu terim lerin siyasi tari3 nsanlarn houna gitmeye devam etse de, bu terimin tarihi de sorunludur aslnda. Bu ba
lamda can alc olan husus queer teriminin mulakldr: Bu terim hem speklasyon ko
nusu olan eylere -heteromerkezli anaakmm kaldramayaca lezbiyen, gey cinsellikleri ve
dier trden cinselliklere- hem de, belki ok daha ilgin bir ekilde, bu cinselliklere nasl
bakldklarna, bunlar anlatmaya alan bilgilere gndermede bulunur. Dolaysyla queerlik epistemolojik ve ontolojik biimlere kafa tuttuu kadar ahlaki ve siyasi normlara da
kafa tutar.
Fakat bu terimi kullanmann bir bedeli, belirli bir zgllk kayb, asl balamndan baka
bir balama ekilip siyasi znden arndrlma tehlikesi de vardr. Teresa de Lauretis, Dif
ferences dergisinin Queer Theory [Queer Teori"] says (C. 3, S. 2, 1991) iin kaleme ald
giri yazsnda, "queer" sfatnn douu ve ilevine dair, aka muhalif, snrlar ihlal edi
ci ve postmodern eklindeki z-anlayna dair faydal bir aklama getirir:
B ugn elim izd e b ir y andan, belirli y a a m ta rz la rn a , cinselliklerine, cinsel pratiklere, to p lu lu k la
ra, m eselelere, m ecm u alara ve sylem lere ia re t eden lezbiyen ve gey terim leri var; te yandansa, "gey ve lezbiyen, ya d a giderek d a h a sklkla kullan ld ekliyle, lezbiyen ve gey (h a n m la r
nden...) ta b iri sta n d a rt olarak k u lla n la n ta b ir halin e gelm i d u ru m d a.... B ir b ak m a, "Queer Teo
r i terim i sylem sel p rotokollerim izde b u ince ay rm la rn t m n d e n kanm a abasyla, b u verili
terim lerd en h erh an g i birine bal k alm am ak , getirecekleri ideolojik so ru m lu lu k lar yklenm em ek
ve o n lar h em ih lal etm ek hem de a m a k -y a da en azn d an , o n la r so ru n s a lla trm a k - iin g n d e
me g etirilm iti, (s. v)
de Lauretis, "lezbiyen ve gey" tabirinin artk nceden belirlenmi ve kimden bahsedildii

hemen anlalan bir insan topluluuna, bununla balantl bir dizi kimlie ve yine bir dizi
ucuz varsayma ve hazr siyasi cevaplara iaret ettiini sylemekte elbette son derece hak
ldr. Queer" sfat bu varsaymlarn ounu sorunsallatrmaktadr; fakat bu sfatn ta
d riskler, bir dizi bayat ve genelgeer varsayma, artk verili hakikatlerin ykn kaldr
makta olan varsaymlara bal kalmaktan ok daha fazladr. Lezbiyen ve gey teriminin
kimleri kapsadn dorudan (burada zmlenecek olan terimlerin olanak tand kada
ryla dorudan) ifade etme gibi bir avantaj vardr; queer terimininse en bariz ve en ar
heteroseksel ve patriyarkal iktidar oyunlarnn ounu kapsama yetisi vardr ve hi phe
siz, yakn gelecekte bunlara siyasi bir gereke sunup zerlerini rtecektir. Bir adan bunlar
da queer dir, bunlara da zulmedilmitir, bunlar da dlanmtr. Heteroseksel sadistler, o
lanclar, fetiistler, pornocular, pezevenkler, voyrler de toplumsal yaptrmlardan musta
riptir; bir bakma, onlar da bask gren kiiler olarak grlebilir. Fakat lezbiyen ve gey d
zeninin baskya uradn, kadnlarn ve kimi rklarn bask grdn iddia etmek patri
yarkal ve hetero-merkezli iktidar ilikileri iinde yer alan, sapkn cinsellikler" diye adlan
drlabilecek cinselliklerin gerek karmakln ve fallik dllerini gz ard etmek demek
tir. Erkeklerin de kadn ovenizminin kurban olabildiini iddia etmekle ayn eydir bu:
Byle bir iddia, deerler ve karlarn devaml ve sistematik bir ekilde datlyor olmas
nn inkrna dayanr.
Dahas, lezbiyen ve gey terimi ile queer" terimi arasna konan yeni ayrmn altnda, ou
zaman sz edilmeyen bir dizi ontolojik ve siyasi varsaym yatar. rnein, cinsel farkllk
Cogito, say: 65-66, 2011
IO : Elizabeth Grosz
hi ve eskiden sahip olduklar g deil: N ostaljik bir edayla b u n la r yeniden

sahneye koym a ab asn d a filan deilim; derdim , hl b ir ilevi olan, p o tan
siyelleri hl kefedilm em i olan terim leri, fikirleri ve stratejileri brakm ay
reddetm ek. Ne anlam a geldiklerini, nasl kullan lm ak ta o lduklarn ve nasl
kullanlabileceklerini a n la m ak zere bu terim leri son derece dikkatli bir e
kilde irdelem ek istiyorum .
ktidarn Sistematik Yaplar

H erhangi bir anlam ifade edecekse ayet, bask, ayrm clk ya d a toplum sal
k on u m lan d rm a gibi k av ram larn (ister rk, em peryalist, cinsel olsun is
terse de snfsal ya d a dinsel) tikel bir biim in dnda k avranm as z o ru n
ludur. B ir baka deyile, bask larn ta rih te ve kltrler iinde cidden farkl
g rnm lere b r n d n idrak etsek bile, ayn terim le ifade edilecekler
se t m bu farkl bask biim lerinin o rta k b ir paydas olm as icap eder. Fark
l toplum sal tah ak k m biim leri a rasn d ak i ilikiler ve etkileim ler ve b u n
la rn som ut farkllklar ve zgllkleri d a h a ak bir ekilde anlalm ak is
teniyorsa, bu terim in hem bu ekirdeinin, ya da h a tta belki de z nn
hem de m enzili ile deikenliinin ele aln m as gerekir. G erek pek ok say
da olan farkl bask t rle rin i gerekse de b u farkl trlerin rtm eleri, yakn
sam alar, birbirlerini pekitirdikleri n o k tala r ve/veya a ra la rn d a k i gerilim
ler sonucu ortaya kan i ie geiler ve dnm leri de kapsayacaksa eer,
bu terim i net bir ekilde an la m la n d rm a m z arttr. Gelgelelim, bu i ie ge
en bask sistem lerini g r n r klm aya alm akla, bask gren znelerin s-
sorunu lezbiyen ve gey teorisi ve siyasetinin tam da gbeindedir ('ecinsel" nitelemesi, in

dirgenemez bir ekilde, ister erkek ister kadn olsun belirli bir ak nesnesine atfta bulunur);
queer" cinselliklerin oalmas ise ister istemez (her zaman iin ne yardan ne serden ge
mek istemediine, baskdan tr strap duyup feryat etmenin imknsz olduu noktada
bunu yapmaya altna inandm bir konum olan) biseksellii, heteroseksel transvestizmi, transseksellii ve sado-mazoist heteroseksellii de kapsayacaktr. Bu ikisinin te
sindeki cinselliklerin oalmas (bu ikisini ne srmek zaten yeterince zordu!) queerligin
(ve cinsiyetlerin) hzla genileyen alannn ve kapsad kitlenin temelini oluturuyor gibi
grnyor. Bu oalmann nne gemek, ya da bu eitli cinselliklerin snrlar ihlal edi
ci mahiyetleri veya muhafazakrlklar hakknda hkm vermek istemesem de, bana yle
geliyor ki bu queer\ik alan cinsiyetlendirilmi bedenlerin zgllklerini ancak kendini teh
likeye atmay gze alma pahasna gz ard edebilir: Hepimiz bir sr farkl cinsel olaslk,
akkan, deiken cinsellik ve cinsel ynelimden olusak da, bunlarn yine de iki cinsiye
tin biimlenimine uyuyor olmas hl bir anlam ifade ediyor: Erkek bir sado-mazoist ka
dn bir sado-mazoistle ayn ekilde ya da ayn etkiyi yaratacak ekilde hareket etmez. Cin
sel rol ve konumlarn farkl halleri ve icra edilme biimlerini hangi cinsiyetlendirilmi be
denin ortaya koyduu fark yaratr.
Cogito, say: 65-66, 2011
11
raland b ir t r hiyerari, b ask derecelerine d a ir b ir katalog k arm ay 4 ya

da tm bask t rle rin i kapsayan b ir tipoloji sunm ay deil (basklar zerine
gnm zde yazlm akta olan pek ok teorik m etinde m evcut eilim bu gibi
grnyor),5 b ak a kategorilerle birletiinde ya da ilikiye getiinde, her ti
kel kategorinin geirm esi zo ru n lu olan bklm eleri anlam ay am alyorum .
Deerin toplum sal niteliine, toplum sal kategorilerin birbirinden ayrlp
belirlenm esine dam gasn v u ra n genel zellikler v arsa eer, yani bask teri
m inin genel b ir anlam olacaksa eer, bu terim in asgari dzeyde u ekilde
anlalm as gerekir:
1.
Sz konusu ayrk (genelde hiyerarik b ir ekilde yaplandrlm ) ko
n u m lara gre karlar, iktidar, otoriteyi ve deeri datan genel b ir yap
iinde, belirlem e, oluturm a ve deerlendirm e ta rz la r olarak ileyen top-
4 zellikle de, beyaz orta snf, heteroseksel, Anglo ve gen erkeklerden oluan grece kk
bir aznln dnda, hepimizin kendimizi bir adan bask gryor olarak alglayabilecei
mizi hesaba kattmzda, birisinin kalkp da kimin kimden daha fazla bask gryor oldu
unu bulmak zere baskc yaplarn farkl eklemlenmelerini kyaslamaya almasn hi
anlayamyorum.
5 Mevcut lezbiyen feminist metinlerde, hibir kadn kategorisinin darda braklmad, her
kadnn bir tr z-temsil bulabilecei bir lezbiyenlik aklamas sunmaya dnk enteresan
bir buyruk var gibi grnyor. Bu ksmen, ben de sendromu diye adlandrdm duru
mun, herkesi kapsama drtsnn, lezbiyenlik ya da feminizme dair u ya da bu aklama
nn "beni de kapsamad, siyah, ii, Anglo olmayan, Hristiyan olmayan, yal, engelli ola
rak beni kendi balamm ve zgllmde temsil etmedii eklindeki yaygn iddiann bir
sonucudur. Bu durumun bir yandan naif bir ekilde ve kendiyle eliircesine yalnzca benim
adma konuan, baka kimseyi temsil etmeyen ve dolaysyla kimseyi sadece benim olan bir
z-temsili kabul etmeye zorlamayan sylemler yaratmak gibi bir sonucu olmutur (rnein,
bkz. Joyce Trebilcot, Dyke Methods, Lesbian Philosophies and Cultures iinde, Yay. Haz.:
Jeffner Allen, Albany, NY: SUNY Press, 1990, s. 15-29). Byle bir konum hibir sylemin ya
da kltrel retimin srf kendi yazarmm/reticisinin niyetlerini yanstmad olgusunun
getirdii sorumluluu kabul etmeyi reddetmekle kalmaz; her sylem ve her kltrel retim
bakalar tarafndan okunur, bakalar bunlara ilgi duyar ve karlk verir; ama bunlar ken
di varolularna dair bir aklama sunamaz. Yazdm ey sadece kendim iin doruysa, hi
de doru deil demektir: Hakikat kavramnn aslnda onunla hibir balants olamaz (be
nim iim doru ifadesi kendisiyle eliir). te yandan, bunun kart ucunu ya kendilerini
tanmlamak iin oluturduklar lezbiyen-feminist-rklk-kart-smflk-kart-yalkkart gibi terimlerin arasna yerletirdikleri tirelere gmlen ya da bu tirelerle... herkesi
kapsama abalaryla ktrmleen, ya da herkesi kapsasa da tek tek znelerin zgllkleri
ve farkllklarna dair syleyecek ok az eyi olan trden genellemelere indirgenen pek ok
feminist metinde grebiliriz. Ya zglln silinmesi reddedilecektir (ki bu durumda ak
tr ki herkes kapsanmayacaktr), ya da genelliin ya da evrenselliin silinmesi reddedilecek
tir (ki bu durumda da, kendi farkll, kendi somut eklemlenmeleri iinde hibir tikel bask
biimi laykyla izah edilemeyecektir). Bu iki konumun yaratt glklere ve szleriyle ev
rensel iddialar ifade edemeseler ya da kapsayamasalar da, aslnda tm znelerin (kendileri
farknda olsunlar ya da olmasnlar) aslnda bakalar adna konuma konumunda olduu
nu teslim etmenin siyasi zorunluluuna dair hayli keskin bir zmleme iin, bkz. Linda Alcoff, "On Speaking for Others", Cultural Critique, 20 (1992), s. 5-32.
Cogito, say: 65-66, 2011
I2 :
Izabeth Grosz
lum sal konum ya da yerlerin sistem atik o larak ayrk bir biim de retilm e
si. Bu u n u im eder: Ne t rd e n yetenekleri, yetileri ve nitelikleri olursa ol
sun, tabi g ru p larn im tiyazl konum lara erim e olanaklar, im knsz deilse
de son derece kstldr. G ruba atfedilen zellikler sonucunda, tekillikler ve
tikellik d aim a belirsizleir.
2. D eer ve iktidar adaletsizlikleriyle ekillenen bu ayrk konum lar im
tiyazl konum da olanlara k arlar datr; b u da ancak baka, tabi konum
larn p a h a sn a yaplr. Bu im tiyazn m m k n olm asnn tek sebebi, bedeli
nin tbiyetle denm esidir. Bu da ik tidar ve otorite yaplarn d n t rm e
nin h l niin bu kad ar zor olduunu aklar: Aslnda bedelini dem eden
k a r sahibi olan hkim g ru p la rn bir m cadele verm eden ellerindeki karla
r hem encecik b ra k m ala r kendi m enfaatlerine uym az. Hi phesiz, deii
me ynelik itki ve gd, greli konum larn herhangi bir ekilde yeniden dizil
m esi sonucunda im tiyazlarndan ok ey kaybetm eye yakn b u hkim g ru p
ta n gelemez.
3. Belirli gruplar toplum sal yap iinde ayrk m evkilerde bulundukla
r gibi (birbiriyle i ie geebilen ya da b irb irin e bam l olabilen, am a yal
nzca h k im grubun k a rla rn a hizm et eden k onum lardr bunlar), bu ko
n u m la r kendilerine zel olarak kaznm am am a kendileri ta ra fn d a n nce
den belirlenen deerler, nitelikler, karlar ve hareketlilikle d o ru d an ya da
dolayl yoldan balantldr. Erkek, beyaz, o rta snf, H ristiyan ve sair do
m ak kiiye zengin olma, k a ra r verme ve a d la n d rm a yetilerini kazandrr;
baka g ru p la r bu gibi yetilere bsbtn eriem ez d u ru m d a deilseler de, on
lara erim eleri son derece zor hale getirilm ektedir; belki de tabi b ir grupla
olan ta n m sa l balan tlarn geride b rak m a ya da am a p a h a sn a yapabilir
ler bunu. ( rnein siyahlar ya da k ad n lar o rta snfn k a rla rn a eriebilir
ler; am a b u n u yaptklar an d a eskiden m ensubu olduklar g ru p la herhangi
bir zdelem e iinde o lm ak tan vazgem i olurlar.)
4. T ahakkm ve tbiyet ilikileri yalnzca elle tu tu lu r m addi karlar de
il -g eri b u n la r kolayca belgelenebilir- h k im g ruplarn anlam , a n lam lan
d rm a ve tem sil sistem leri retm eye dnk rah a tlk la r ve yetenekleri asn
dan da ekillenir; bu g ru p la r kendi m enfaatlerini, bak alarn, deerleri
ni ve erevelerini pozitif terim lerle su n ar ve b ak alarn (karlkl olm ayan
bir ekilde) bu m enfaatler b ak m n d an tan m lar. Tabi grup yelerinin bu ra
hatla erim esine izin verilm ez. B urada, ta h a k k m altna a ln m grupla
rn a n lam deitirem eyeceini, yeni a n la m la r ve ereveler gelitirem eyeceCogito, say: 65-66, 2011
13
ini deil, b u n la r yapm ann hayli zorlatrldn ve bunun hayli sert bir
m cadele ve a rp m a n n konusu olduunu ileri srm ek istiyorum .
5.
Basky o lu tu ran tah a k k m ve tbiyet ilikileri, srasyla, deim ez,
sabit ik tid ar ve iktidarszlk ya d a m erkez ve k en ard alk kon u m larn d a bu lu
nu lm asn d an ok d a h a karm ak tr. T ahakkm k o n u m larn n tbiyet altna
sokulanlar p a h a sn a im tiyazlar ve k arlar getirdii ak olsa da, u z u n vade
li glkleri de vardr; zira bu k onum lar igal edenler kiinin kendi kendini
belirlem esini salayan kim i becerilere eriem ez o lur - m cadele, diren i ve
tabi kon u m lard a o lanlarn edinm ek zorunda olduu hnerler sayesinde ka
zanlan becerilerd ir bunlar. Tabi konum lar h k im konum larn pek ok hak
k ve im tiyazndan m ah ru m olm ay gerektiriyor olsa da, belirli yetenekleri ve
beceriklilik ekillerini, tam d a k iin in kendi b a n a hayatta kalm a ve yarat
m a yetisini de - k i m tehakkim ler bu yetileri kaybetm i d u ru m d a d r- re
tir. H alinden m em nun olan m tehakkim lerin keyifleri yerindedir, a m a tabi
olanlar ya a k lla rn keskinletirip kendilerini devam l olarak gelitirm eleri
gerekir ya da baskyla iine dt k leri konum lara teslim olacaklardr. Top
lum sal deiim ancak m tehakkim lerle hkm edilenlerin arpm as, kar
karya gelmesi, hkm edilenlerin m tehakkim lere kafa tutm as sonucunda
belirli bir dorultuya girer (bu d o ru ltu n u n ve nceden belirlenm i h e rh a n
gi bir hedefe ynelik ilerleme dereceleri iki g ru p ta n b irin in ya da iki g ru b u n
yeleri ta ra fn d a n garanti edilem eyecek olsa da b u byledir).
Aktr ki bask kavram iktidarla, ik tid arn iine girebilecei ilikiler, b a
rndrabilecei itkiler ve brnebilecei biim lerle ilikilidir. Fakat Michel
Foucaultn u n 1970lerin o rta la rn d a yaym lad eserleriyle birlikte, ik tid ar
ve tabii, bask kavram lar greli o larak byk dnm ler geirm itir; yle
ki iktidar, tah a k k m ve tbiyet arasn d ak i ilikilerin hallerini kolayca ve ke
sin bir dille tasv ir etm ek a rtk m m k n deildir. Tabi konum da olanlar, su
larn a itira k etm eseler de, ik tid a r ilikilerine b u lam duru m d ad r: k ti
d a r ilikilerine bulam lardr, nk, hareketli b ir kuvvet ilikisi dizisi ola
rak iktidar yapsal tbiyet k o n u m larn gerektirir; kendi etkililiinin d a r
s ya da sn r olarak deil, bilakis, bizatihi kendi i koulu, etrafn d a dnd
dayanak olarak. Foucaultn u n a lm a la rn n fem inizm asn d an kim i
so ru n lar b a rn d rd gayet kapsam l bir ekilde ortaya konm utur;6 a m a bu
6 Bunlardan balcas, Foucaultnun soyktklerini son derece gzel bir ekilde ortaya koy
duu kurumlarn -hapishaneler, tmarhaneler, cinsellik ve kiinin kendini retmesi hakkndaki sylemler vs - belirgin bir ekilde erkeklerin hkimiyetindeki yerler olduunu ve
Cogito, say: 65-66, 2011
14 : Elizabeth Grosz
a lm a la rn fem inist ve lezbiyen teorisyenlere en azndan b ir (elbette d ah a

fazlas da vardr) igr sundu u n d an bahsedebiliriz; Foucault bask kavra
m n ok d ah a incelikli b ir ekilde irdelem i, kendilerine aa toplum sal de
erler atfedilen kiilerin otom atik olarak pasif hale gelm ediini, uysal k u r
banlar, m adurlar olm adklarn, tabi toplum sal konum larda olan larn her
t rl yetiden ve her t rl direnm e eklinden m ah ru m edilem eyeceini
re tm itir bizlere. Bu k o n u m lar srf evrensel olarak dayatlan b ir ilem yo
luyla tekil bir em aya tab i klnm azlar; d a h a ziyade, direni y a ra tlr ve d i
reni de kendi strateji ve k a r stratejilerini dourur, kendi kuvvetini (mteh ak k im lerin kuvvetinin zdd ya da aksi deildir bu kuvvet), kendi becerileri
ni, kendi pratiklerini ve h a tta kendi bilgilerini ortaya koyar; ki b u n la rn hep
si, toplum sal-kltrel o larak nerede d u rd u u n a ve oynam aya devam etm ek
ten b ak a seeneim izin olm ad ik tid ar oyununun olum sallklarna bal
olarak, ik tid ar ve tah a k k m k onum larna sevk edilebilir. L afn ksas, Fou
cault, elbette tek b ana olm asa da, bask grenler, ezilenler diye snfland
rla n kiilerin belirli (znel, am a ynelimsel olmayan) bir faillii ve etkililii
olabileceine ve hatta b u n u n zorunlu olduuna dikkat ekerek b ir um ut hissi
verm iti.7 K apitalizm in, p atriyarkann, rkln ve em peryalizm in devasa
tbiyet ve bakaldr hikyelerini anlatt imtiyazl znelerin erkekler olduunu teslim ede
memesidir. Bkz. irene Diamond ve Lee Quinby, Feminism and Foucault (Boston, MA: Nort
heastern University Press, 1988) ve benim u makalem: Contemporary Theories of Power",
Feminist Knowledge, Critique and Construct iinde, Yay. Haz.: Sneia Gunew (Londra: Routledge, 1990).
7 Feministler, Marksistler ve zellikle de hmanistler arasnda yaygn olan, postmodernizmin, bilhassa da Lacan, Foucault ve Derridann almalarnn faillik kavramn ve dolay
syla devrimci toplumsal dnm olaslklarn yok ettii eklindeki o mehur ikyet bana
on dokuzuncu yzyla has belirlenimcilik anlaynn yanltc bir art etkisi ya da kalnt
s gibi grnyor; bu postmodern dnrlerin eserlerinde byle bir anlayn hi yeri yok
tur, olsa da ok az vardr zira ne zgr iradeyi savunur bu dnrler ne de belirlenimci
lii. Bu konuda belki de en ak olan kii Lacandr: Tesadfi olaylarn, hibir sebebi olma
yan ve dolaysyla znelerin hibir ekilde denetleyemedii tesadfi olaylarn olabilecei
ni koyutlad lde, bizatihi zgr irade kavramnn hi de herhangi bir siyasi ya da z
nel failliin garantisi olmadn gsterir. Kat belirlenimcilik kavram da benzerdir ve bu
nun faillik kavramyla gerilim iinde olduunu belki ok daha fazla kii fark ediyordur.
Lacann hmanizm kart bir erevede ne srd ar-belirleme kavram (oul be
lirleme deil) -esas itibariyle belirlenemez ve dolaysyla kanlmaz olarak yorumlanabi
lir olan temellendirme, herhangi bir ruhsal kouldan bu koullarn etkilerine kadar uzanan
bir dizi patika- ne belirlenebilirdir ne de belirlenemezdir. Elbette semptomatik davrann
nedenleri vardr, fakat psikanaliz daha ziyade sebeplerle ilgilenir. "Ar-belirlenim, ken
di mantyla zgr irade ile belirlenimcilik arasndaki ikili kartl tkezleten birka Freudcu kavramdan biridir hl. Bir dizi fikir ya da itki ile bunlarn ruhsal ya da davransal
etkileri arasndaki pek ok patikann isel olasldr. Siyasi olarak uygulamaya konabilir
bir faillik anlay iin tam da byle bir anlay gereklidir: Faillik, verili bir balam iindeki
ve o balamn dnmesini de salayabilecek seeneklerin, kararlarn ve kararlarn ileyi-
Cogito, say: 65-66, 2011
eylerm i gibi sistem atik, tu tarl ve kresel p ro g ra m la r olarak a n la lm as

n so ru n sallatrm t ve bu da b u byk sistem ler ara sn d a kat ve deim ez
ballklar, i ie geiler olduunu ileri srm eyi zorlatrm t. Bu a ra ba
lan tla r im di d a h a ziyade, acil b ir ihtiyac karlam ak zere kurulm u, d a h a
az program lanm , i btnl d a h a az olan ve dolaysyla yeniden dizili
m e ve dnm e d a h a m sait o lan ba lan tlar o lara k grlyor; eskisinden
d a h a bulank, d a h a az belirli o lsalar da (siyaseten dorucu bir adan) srf
iyi ya da kt terim leriyle y o ru m lan m alar a rtk d a h a zor olsa da b u byle.
ktidar ve tah a k k m ilikilerini b u ekilde kavradm zda, bask ve to p
lum sal deerlendirm e k avram larn hm anist ta rih in elinden alp bu kav
ra m la rn tem elindeki farkllk m eselelerini aa kartabiliriz. Bask teorile
ri, t m zneleri (ya da d ah a yaygn b ir ekilde ou zneyi) plak yahut genel
b ir insanlk m odeli tem elinde tan m ay a alan, evrenselletirici, bireyletirici bir erevede gm l kaldnda, farkllk da insan-ncesi, proto-insan ve
insan-d kategorileri iinde kaybolup gidiyordu. B akalk gndem e gelirse
eer, en iyi ihtim alle, insan varoluuna atfedilen t m dier yetileri de dei
tiren temel b ir boyut ya da tanm layc b ir zellik o larak deil de bu tem el in
san doas zerindeki ufak bir deiiklik, kk b ir ayrnt olarak gndem e
geliyordu. Genelgeer insan biim inde erkeklerin varsaym lar, bak alar,
ereveleri ve m enfaatlerini sta n d a rt kabul eden b u hm anizm e en dolaysz
eletiri fem inizm ile birlikte h m an izm k artlndan gelmiti.
Cinsiyet ve Cinsellik
Y ukarda a n a h atlaryla an latt m zellikler, znelerin ve pratiklerin ya cin
siyetlerine ya d a cinselliklerine (veya ikisine birden) dayal olarak -k e n d i uy
gun grdm deyile- cinsel bask altna aln m a la rn , yetkisiz k ln m a
larn, deersizletirilm elerini ve yanl tem sil edilm elerini nitelem ek asn
d a n yeterli m idir? Genel olarak kad n larn , lezbiyenlerin ve geylerin, eitli
sapklarn, transseksellerin, travestilerin, drag queen lerin*, butchlarn**,
idir. Fakat bu ileyiin nereye varaca ne garanti edilebilir ne de kendisi srf niyetlerin ya
da tercihlerin bir ilevinden ibarettir; etkileri temel olarak ak ulu olan olaylarn sahneleniidir.
* Genellikle elence veya performans amacyla, kadnlarla badatrlan kyafetleri giyen, heteroseksel olabilecei gibi ecinsel de olabilecek erkek (.n.).
** Erkeksi grnm veya tavr. ngilizcede genel olarak erkekler iin "sert erkek anlamn
da kullanld gibi, queer jargonda zellikle lezbiyenler tarafndan bir altkimlik olarak be
nimsenen bir tanmdr, eril olarak alglanan grnm veya tavr olan lezbiyenleri niteler
(.n.).
Cogito, say: 65-66, 2011
15
cross-dresserlarm* ve cinsel snrlar a a n t m dier in sa n la rn yaad e

itli bask trlerini k a p sarlar m? H m anizm kart soru budur: Tm b a s
k t rle rin in ilk ba k ta evrensel gibi gzken zellikleri, tikelliklerinden b a
m sz olarak, aslnda eit lde t m b ask trlerine m i gnderm ede b u
lunurlar? Eer yleyse, k a d n dm anl ile hom ofobinin dier bask t r
lerinden olan farkllklar ve zgllkleri iinde ak lan m asn a ne ekiller
de y ardm c olurlar? E er tek ilevleri basky tanm lam aksa, yani sz konu
su b a sk n n hom ofobik boyutunu belirlem ek deilse, o nlar uygun hale ge
tirm ek iin neyin ilave edilm esi, neyin deitirilm esi gerekir? Bu soru b a
ka so ru la r da dourur: Homofobi diye b ir ey var m d r sahiden? Lezbiyenlerin m ru z kald hom ofobi ile geylerin m ru z kald hom ofobi ayn m
dr? Sz konusu kiinin erkek ya da kad n olm as (artk bu terim leri nasl ta
nm lam ay tercih edersek edelim) o kiin in m ru z kald hom ofobi biim le
rin i de itirir mi? D ahas, cinsiyet/cinsellik kategorisinin kendisi cinsel a
d an fark llar m, yani sz konusu olan k iin in cinsiyet ve cinselliine bal
o larak farkllk gsterir mi?
B u ra d a "cinsiyet ve "cinsellik" terim lerin i Foucault'nun teorisi nda,
am a bu teoriyle ihtilaf iinde yeniden ele alm ak istiyorum . O na gre -k i bu
onun ortaya koyduu en byk yeniliklerden b irid ir- cinsiyet a rtk toplum
sal cinsiyet ve "cinsellik eklindeki sty a p la rn kendisine so n rad an ekle
nebilecei zemin, gerek, (biyolojik/doal) tem el olarak anlalam az. Bir t r
sylemsel ve kltrel rt ilevi grebilecek biyolojik bir a ltk a tm a n yoktur.
O nun gznde, znellie verili olan ve znellik iin tem el tekil eden cinsiyet
k av ram n n kendisi, toplum sal-sylem sel b ir cinsellik rejim inin r n ya da
sonucudur. Ska a ln tla n a n b ir pasajda b u aka grlr:
Hi phesiz, cinsiyet -bize tahakkm eder gibi gzken o faillik ve biz
de var olan her eyin temelinde var gibi gzken o sr, ortaya koyduu ikti
dar ve saklad anlam sayesinde bizleri esir eden ve ne olduumuzu aa
karmasn ve kendimizi, bizi tanmlayan eyden kurtarmasn istedii
miz o nokta- cinselliin konulanmas ve ileyii tarafndan zorunlu hale
getirilen bir ideal noktadan ibarettir. Cinsiyetin, iktidarla olan temasnn
tm yzeyinde ikincil olarak eitli etkiler reten zerk bir faillik olduu
* Kar cinsle badatrlan kyafetleri giymek. Travestizmi ve drngi de kapsayan daha genel
bir terimdir (.n.).
Cogito, say: 65-66, 2011
nu dnme hatasna dmemeliyiz. Tam aksine, cinsiyet, bedenleri, onla

rn maddiliklerini, kuvvetlerini, enerjilerini, duyumlarn ve hazlarn de
netimi altna alan iktidarn rgtledii bir cinsellik konulanmasmdaki
en speklatif, en ideal ve en isel edir.8
Ju d ith Butler, Gender Trouble: Fem inism and the Subversion o f Identity [Cin
siyet Belas: Fem inizm ve Kimliin A ltst Edilmesi] adl k itab n d a ve y ak n za
m a n la rd a yazd m etinlerde Foucaultn u n cinsiyet an layn byk lde
o lum lar gibi grnr: Doa, akl ya d a biyoloji deil de tarih sel gereklilikler
yoluyla -ik tid a rn sylemleri, bilgileri ve biim lerinin konulan ta r a f n
d a n retilen ve b u konulan iin gerekli olan t rd e n d izilim ler- b irbirine
b a lan an farkl elerin suni yolla, verili zam an n detlerine ve k lt r n e
gre sra la n m asd r cinsiyet. Fakat Butler, Foucaultcu cinsiyet/cinsellik ifti
ne b ir baka terim i d a h a ekler: Foucaultn u n izahna, B utlerin kabul e tti in
den d ah a aykr olduunu d ndm toplum sal cinsiyet (gender) kavram .
Z ira toplum sal cinsiyetin nceden k u ru lm u cinsiyet tem eli zerindeki b ir
rt -a z ya da ok sabit ve evrensel b ir a ltk atm an m k ltrel bir eitlem e
s i- olarak an lalm as gerekir ve p erfo rm an s kavram bu olguyu tasv ir eder;
zira perform ans yapan, icra eden beden, her ne k a d a r B utler bu bedenin b i
zatihi perform ans ta ra fn d a n retild i in i iddia etse de, t m perfo rm an sla
rn n tesinde, bu p e rfo rm an slarn a ra sn d a yaam ay srdrm ek z o ru n d a
dr. B utlera gre perform ans, cinsiyet ile toplum sal cinsiyeti dolaym layan
terim dir: Toplum sal cinsiyet, cinsiyetin perform ansdr. B u toplum sal cinsi
yet anlay, M oira G atensn a lm asn n 9 izinden giderek baka b ir m et
nim de belirttiim gibi, im di byk lde ilevsiz, gereksiz, kltrden k l
t re gre deien yaam a, cinsiyete an lam verm e ve onu ortaya koym a h a lle
rim izi tasvir etm ek iin gerekli olm ayan b ir terim gibi grnm ektedir. By
le b ir deikenlik olduunu in k r etm ek istem esem de, toplum sal cinsiyeti,
B utlern iddia ettii gibi, cinsiyetin tez a h r olarak gresim gelmiyor; zira
cinsiyetin kendisi h er zam an, b ir ikinci-dzen tez a h r gerektirm eyen (ya
d a yasaklam ayan) b ir tezah rd r zaten:
8 Michel Foucault, The History o f Sexuality, C. I: An Introduction, ev.: Robert Hurley (Lond
ra: Allen Lane, 1978), s. 155. [Trkesi: Cinselliin Tarihi, ev.: Hlya Uur Tanrver (stan
bul: Ayrnt, 2010, 3. Bask).]
9 zellikle bkz. Moira Gatens "A Critique of the Sex/Gender Distinction", Interventions Be
yond Marx iinde, S. 2 (1983); A Reader in Feminist Knowledge iinde yeniden basld, Yay.
Haz.: S. Gunew (Londra ve New York: Routledge, 1990).
Cogito, say: 65-66, 2011
17
18 Elizabeth Grosz
Foucaultnun ironiyle adlandrd gibi, cinsiyetin bir hakikati olabile

cei fikri tam da, tutarl toplumsal cinsiyet normlarnn matrisi zerin
den tutarl kimlikler yaratan dzenleyici pratikler sayesinde retilir. Arzu
nun heterosekselletirilmesi diil ile "eril" arasnda mnferit ve asimet
rik kartlklar gerektirir ve bu kartlklar yerletirir - burada diil
ile erkekin davurumsal zellikleri olarak anlalr. Toplumsal cinsiyet
kimliini idrak edilebilir klan kltrel matris baz tr kimliklerin, yani
toplumsal cinsiyetin cinsiyetten kaynaklanmad, kimliklerin "var" ola
mamasn gerektirir. 10
ahsen anladm kadaryla, cinsiyet terim i cinsel itkilere, arzu lara, istek
lere, u m utlara, bedenlere, hazlara, d a v ra n la ra ve pratik lere atfta b u lu n
m az: B unu tasvir etm ek iin cinsellik terim in i kullanyorum . Cinsiyet cin
sel fark llk alanna, bedenlerin morfolojisi m eselesine a tfta b u lu n u r.11 Cin
siyetin herhangi b ir a n la m d a cinsellikten d a h a asl olduunu ya da ondan
bam sz olarak varolduunu syleme niyetinde deilim . Cinsiyetin cinsel
lik rejim lerinin b ir r n olduu konusunda Foucaultya katlyorum (ki bu
da a sln d a b ir bedenin kaydedilm esinin, ileyiinin ve p ratik le rin in o bede
n in kendisini o lu turduunu sylem enin b ir baka yoludur: B ir beden neyi
yapabiliyorsa odur, beden, k lt r n kendi n o rm la rn zerine yazd, kayt
ncesi b ir yzey olarak anlalam az, n k byle b ir anlay bizatihi kay
d n k u ru c u retkenliini gz ard eder: Kayt, etkin ve geridnl bir bi
im de, zerine yazd yzeyi yaratr). B utler arkam a, F oucaultyu da k ar
m a alarak, ta rtlm a k ta olann erkek bedeni m i yoksa k a d n bedeni m i ol
d u u n a bal olarak, gerek cinsiyetin gerekse de cinselliin olduka farkl
ekilde iaretlendiini, y aandn ve ilediini sylemek istiyorum . Cinsi
yet, F ou caultnun y a z larn d a olduu gibi, kendi farkllklar iindeki iki cin
siyetin sfat, cansz varolua kart o lara k cinsiyetlendirilm i varolua ia
ret eden trsel (generic) b ir terim o lm ak tan km tr; cinsel farklln re
tilip ortaya konulm asnn sfat ve a la n d r a rtk . yle grnyor ki toplum
sal cinsiyet gereksiz b ir kategoridir: Tm etkileri, iaret ettii alan, cinsellik
10 Judith Butler, Gender Trouble: Feminism and the Subversion o f Identity (New York ve Lond
ra: Routledge, 1990), s. 17. [Trkesi: Cinsiyet Belas: Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi,
ev.: Baak Ertr (stanbul: Metis, 2010, 2. Bask).]
11 Morfolojiler meselesi ve toplumsal cinsiyet kategorisinin gereksizlii zerine, benim u ki
tabma bakabilirsiniz: Volatile Bodies: Towards a Corporeal Feminism (Indiana University
Press, 1994).
Cogito, say: 65-66, 2011
ile cinsiyetin btnlem esi ve h a tta b azen b u ikisi a ra sn d ak i uyum azlk ta

ra fn d a n k ap sanm aktadr.
B utler bize u ary yapar: M esela, toplum sal cinsiyeti bir bedensel
tarz, tabiri caizse b ir edim olarak, hem kastl hem perfo rm atif bir edim
o larak dnn (p e rfo rm a tif b u ra d a te a tra l ve olum sal b ir anlam in asn
belirtir).12 Toplum sal cinsiyet ile cinsiyet arasndaki sreksizlik, rk t c ve
teh d it edici ayrm ay, erkek bir znenin k ad n gibi davranabileceini ve k a
d n b ir znenin de erkek gibi davranabileceini, heterom erkezli talepleri queer znenin, k ad n la b a d atrlan kyafetleri giyen (drag) znenin, heteroseksel norm ve b u y ru k la r hem p erfo rm atif bir ekilde te k ra r eden hem de
o n lar altst eden znenin ykc ihlallerinden ayran gerilim ve h u z u rsu z
luk noktasn, rad ik al balantszlk a la n n gsterm ek iin toplum sal cin si
yet kategorisine ihtiyac vard r B utler'in. Fakat her n aslsa cinsiyet b o y u tu
n u n tesinde olan b ir terim in, toplum sal cinsiyet dzeninde, kurduu oyun
yerine, bizatihi cinsiyetin, bedenlerin kendilerinin istik ra rsz lk la rn a odak
la m a , B utlerin zaten gl olan a rg m a n la rn n d a h a d a gleneceini z a n
nediyorum . Toplum sal cinsiyetin cinsiyetle ihtilaf iinde olabileceini deil
de (ki bu iddia da b irin in , -b u genelde cinsiyet olur,- dieriyle, yani toplum
sal cinsiyetle yeniden hizaya getirilebileceini, h a tta b u n u n toplum sal a
d a n arzu edilebileceini ya da R obert Stollerc b ir b ak asyla b u n u n zo
ru n lu olduunu, psiik ya da cerrah i yollarla zorla u yum lu hale getirilebile
ceklerini im eder) cinsiyet ve bedenlerin ta m o rta sn d a b ir istikrarszlk ol
duunu, neyi yapabiliyorsa bedenin de o olduunu, b ir bedenin yapabilecei
eyleri mevcut h ib ir k lt r n kaldram ayacan gsterm ek ok d a h a te h
likeli deil m idir?
Duygulanmsal Bedenler
Cinsellik rejim leri vastasyla cinsiyetin retim ini izah edebilm ek iin, bu
noktada Foucaultd a n ziyade Deleuze ve G u attariye b a v u rm ak istiyorum .
B ir ontoloji - b ir bedenin ne o lduu- ile edim bilgisi (pragmatics) - b ir bedenin
ne(ler) yapabilecei- arasndaki fark llk lar ve b a la n tla r anlam aya a l
yorum . Deleuze ve G uattari cinsellik, cinsiyet ve cinsel kim lik k o n u larn
da fikirlerini ok ak ifade etm em i olduklar iin, o n la rn alm alar z e
rin d en syleyeceim szler, psikanalitik ya da Foucaultcu teori ile alan fe
12 Butler, Gender Trouble, s. 139.
Cogito, say: 65-66, 2011
19
m in istlerin sunduu y o ru m lard an d a h a speklatif ve zayf tem elli olacak

tr - erotik ve haz veren pratiklerin cinsiyetlendirilm i bedenlerin zgllk
lerin in ve kltrel tikelliklerinin o luum una nasl katkda b u lu n duunu a n
lam ak zere psikanalitik ve Foucaultcu teoriye d ah a kolaylkla yeniden b a
vurulabilir. Deleuze n alm alar sabit b ir zne fikrini sarst iin, asln
da o da cinsiyetin znenin srr ya da h ak ik ati olduu varsaym n sorunsallatrm ak tad r. Bu sa rsm an n fem inist ve queer teori asn d an olum lu etki
leri olup olm ayaca b u n u n neyi yapm am z, neyi deitirm em izi m m kn
k ldna bal olacaktr. Eer bir beden bedenin y ap tk larn d an ibaretse, o
halde lezbiyen ve gey cinselikleri ve hepsinden nemlisi, yaam tarzlar, lezbiyen ve gey bedenler, yani hem cinsiyet, rk ve snfsal zelliklerle hem de
cinsel a rz u la r ve pratiklerle ayran bedenler retiyor dem ektir.
Deleuze, Nietzsche okum asnda,13 N ietzchen in derinlik, psikoloji, isellik
ya d a niyet yerine duygulanm , kuvvet, enerji ve itkiye ayrcalk tan m ol
duunu vurgular. N ietzsche bilgiyi, sa n atlar ve h a tta t m kltrel retim i
ete kem ie b r n d rd , bedenselletirdii gibi, b u n lar zerin e im diler
de n asl hkm veriliyor olduunu da yeniden k avram sallatrr: Felsefe, te
ori ve bilgi, hareket, eylem ve retim erevesinde kavranyordur a rtk .14 Fel
sefe en iyi ekilde, neeli b ir bedensel olum lam ayla, enlikli b ir hal ve keyifle
d ans etm e olarak icra edilir. Alkanlklar, g ram er h a ta lar ve kltrel buy
ru k la r sonucunda, kavram sal ya da srf zihinsel olduklar dnlerek yan
l k avranm bedenlerin etkisi ya da r n d r bilgi. Fakat bedenlerin bir et
kisinden ibaret olm ayan bilgi, bedenlerin eylem esini de m m k n k lar ya da
hareket etm elerini, kendilerini am alarn, olum alarn engeller.
K saca zetlemek gerekirse: Nietzscheye ou kez, soylu itkiler ile aa
lk itkiler, aristo k ratn a h la k ile klenin ah lak arasnda yapt ayrm iin
bav u ru lu r; Deleuze ise onu ak tif kuvvetler ile reak tif kuvvetler ayrm iin
de yorum lar. Nietzschen in aka kaotik olan yazlarn sistem atik bir er
evede ele alan Deleuze, ik tid a r istencini, niteliklerine bal olarak, ya aktif
ya da rea k tif olarak (yahut h er iki ekilde) tanm lanabilecek olan (gerek tek
tek bedenlerdeki gerekse de toplum sal y ah u t kolektif bedenlerdeki) ayrk
kuvvetlerin ileyii ile b a lantlandrr. Bu nitelikler uy arm n ya da itkilerin
13 Burada esas olarak Deleuze'n Nietzsche and Philosophy'sini temel alacam (ev.: Hugh
Tomlinson, Londra: Athlone Press, 1983). Bu kitaba bundan sonra yapacam gndermele
ri metnin iinde belirteceim.
14 u makaleme bkz. "Nietzche and the Stomach for Knowledge, Nietzsche, Feminism and Po
litical Theory iinde, Yay. Haz.: Paul Patton (Londra ve New York: Routledge, 1993).
Cogito, say: 65-66, 2011
kuvvetinin farkllaan niceliklerinin b ir ilevi ve sonucudur. Sz konusu olan

ey yalnzca aktif kuvvetlerin ik tid ar istencini sergilem esi, reaktif kuvvetle
rin de bu istence teslim olm as ya da b u n d a n vazgem esi deildir; d ah a ziya
de, h er iki kuvvet de eit lde ik tid ar istencinin r n lerid ir. B urada a k tif ve
reaktif terim leri kuvveti ifade eden terim lerdir; ik tid ar istenci dzeyinde o n
la ra karlk gelen terim lerse olumlayc ve olum suz terim leridir: O lum lam a
ve in k r etme, deer verm e ve deersizletirm e, ik tid a r istencini ifade eder;
keza eyleme ve eyleme karlk eyleme de kuvveti ifade ed er (s. 54). O lum la
m a n n eylemle ayn dizilim iinde iledii, olum suzlam ann da reaktif oldu
u aktr, am a b u dizilim ler ok zayftr. K endilikleri deil sreleri b elir
lerler: "Olumlama, eylem deil, aktif hale gelm enin gc, a k tif hale gelmenin
k iin in kendisinde cisim lem i halidir. O lum suzlam a ise srf reaksiyon deil,
b ir reaktif hale gelm ed ir (s. 54).
Deleuze aktif ve re a k tif kuvvetleri, a ra larn d ak i b a la n tla r ve olum lam a
ile olum suzlam a erevesinde birb irin d en ayrr. Aktif kuvvetler kendilerini
o lum lar ya da ortaya koyar, kendi fark llk larn d an keyif alr, kendi olum lu
d o ru ltu lar iinde geliir; reaktif kuvvetlerse, faaliyeti snrlayp zaptetm ek
zere iler. Faaliyeti olum suzlam ak, k rm a k ya da kstlam ak, onu n tr hale
getirm ek ve etkilerini nlem ek zere iler. Deleuzee gre, rea k tif kuvvetler
esas itibariyle p a r a la m a yoluyla, a k tif kuvvet ile o kuvvetin ne(ler) yapabile
cei arasn d a kesin b ir k rlm a y a ra tm a k suretiyle iler (s. 57). O halde reak
tif kuvvetler faaliyeti ak tif kuvvetlerin elinden alyor deildir; d ah a ziyade,
ak tif kuvvetleri reaksiyon kuvvetlerine dntryor, m it, sembolizm , fan te
zi ve tah rifa t yoluyla b ir kuvveti kendi etkilerinden ayryordun Bir anlam da,
re a k tif kuvvetlerin b a ta n karc, cezbedici, tuzaa d r c kuvvetler ol
duu dnlebilir: K endi hedefleri ve ileri, kendi ta h rifa tla r ve rasyonel
letirm eleri u ru n a ak tif kuvveti a m a eker.15
K sacas aktif kuvvet, kendisini esneten, nereye k a d a r uzanabiliyorsa (n
ceden bilinebilen b ir sn r deildir bu) oraya uzanan, kendi zgr genilem e
si d nda hibir eye aldr etm eden, b a k ala rn u m u rsa m a d a n kendi yo-
15 Reaktif kuvvet: (1) uyarlama ve ksmi snrlandrmaya dnk faydac kuvvet; (2) aktif kuvve
ti yapabileceklerinden ayran, aktif kuvveti inkr eden kuvvet (zayflarn ya da klelerin za
feri); (3) yapabileceklerinden koparlm, kendini inkr eden ya da kendine kar gelen kuv
vet (zayflarn ya da klelerin saltanat). Ve benzer ekilde, aktif kuvvet: (1) plastik, hkim ve
boyun edirici kuvvet; (2) yapabileceinin snrna giden kuvvet; (3) kendi farkllm olumlayan, farkll bir keyif ve olumlama nesnesi haline getiren kuvvet (Deleuze, Nietzsche and
Philosophy, s. 64).
Cogito, say: 65-66, 2011
lu n d a ilerleyen bir kuvvettir. Alavere dalavereden uzak, ak ve belki h a tta

n aiftir: B ana gelenleri aklkla karlar. R eaktif kuvvetlerse kurnaz, giz
li, kstlayc, m dahale edici, ikincil, aldrsz, gayretli ve itaatkrdr. Saf
a iler, hissiyat ve his hallerinde y aarlar (nostalji, kendini h a k l karm a ve
b ak ala rn d a n nefret etm e tem el zellikleridir). Aktif kuvvetler olum lar, re
tir ve esnerken, rea k tif kuvvetler yargda bulunur, a h k m keser, ideolojiler
ve aklam a tarzlar retir, dahiyane teo riler icat eder, uzlar. Dinin, a h la
kn ve yasann retim iyle zdeletirilebilir, tesadfn, deiim in ve dn
m n sonsuz doasn olum lam adan, ay n n n bitim sizce yeniden retilm e
sine vakfedilm i sistem lerle bir tutulabilirler. H er ne k a d a r olum layc yarg
lar ve a k tif kuvvet genelde aristokratik ya da soylu, negatif kuvvetlerse baya
ve aa lk addedilse de -y an i her ne k a d a r olum lam a gllerin ve iktidar
da o lan la rn alan, olum suzlam a ve hn d a ezilenlerin ve gszlerin zel
likleri olarak grlse d e - bu bakta N ietzsche'nin bu m ikro kuvvetler, gerek
bireylerin kendi ilerindeki gerekse de kendi aralarndaki dizilim ler, etkile
im ler hakkndaki ok d a h a gelikin olan kavray fazlasyla basitletirilir.
N ietzsche ve Deleuze cinsel ynelim ler ve yaam ta rz la r m eselesini hi
ta rtm a m olsa da, (kendisine kar gelm eyi ya da onu dntrm eyi seebilsek bile, b u y ru u n d an azade olam adm zdan t r hepim izin iinde
yer ald) zorunlu heteroseksellik ta ra fn d a n ynetilen o kuvvetlerin, faali
yetlerin ve itkilerin, kleye yakr ya da re a k tif kuvvetler, b ir bedeni yapabi
leceklerinden ayrm ak, b ir bedeni olabileceinden ziyade m evcut haline in
dirgem ek zere hareket eden kuvvetler m odelinde anlalabilecei fikri b an a
m akl geliyor; te y an d an gey ve lezbiyen cinsel pratikleri ve yaam tarzlar,
belirli b ir istikrar, belirli b ir toplum sal gvenlii ve h u z u ru tehlikeye sok
tu k la r lde, heterosekselliin b u y ru k la rn reddettikleri lde, aktif ve
retk en kuvvetlerin zaferi olarak grlebilir ve yle grlm elidirler. Srf uydum culua ya da b akaldrya yneltilm i tekil itkiler olduu eklindeki b a
sit varsaym dan uzak d u ru rsa k -za ten byle yapm ak zo ru n d ay z- fazla h a
zrc b ir genellemeyle, fazla ak kara bir nitelemeyle, heterosekselleri sakat
duygusal kleler ve gey, lezbiyen ve dier gueerleri m evcut sn rla r ihlal eden
cinsel radikaller olarak grm ekten kanm oluruz. H epim iz iinde bir y an
da uydum culuk iin aba sa rf eden eler ve itkiler, te yan d a d a istikrarsz
lk ve deiim peinde o lan lar vardr: Bu d u ru m heterosekseller iin oldu
u k a d a r her trden queer\er iin de geerlidir (geri uydum culuun meyve
lerini yiyenler iin -k i b u n la r esas olarak heteroseksel erkek lerd ir- genileCogito, say: 65-66, 2011
m e, gelime ve deiim e ynelik d a h a az itki olm as pekl m m kndr. As

ln a bakacak olursak pek ok kiinin queer terim ini benim sem i olm asnn
en b a riz nedenlerinden biri, kendilerini hem heteroseksel topluluklardan
hem de -yine pek ok kiinin iddiasna gre heteroseksel m uadilleri k a d a r
zorlayc, yarglayc b ir ekilde harek et e d e n - gey toplu lu k lard an da ay r
m ak t. B ir t r so ru n u n d a n ziyade, b ir derece, az m ok m u sorunu; istik ra r
ve toplum sal bu y ru k ile olan belirli b ir su ortakl iinde, hepim izin yle ya
d a byle sahip olduu deien y a trm la r m eselesidir b u .16
Gelgelelim b u n u sylemek -v a ro ta yaayan ve en fazla ayda bir sevien
iftlerden queerlerin en queerine- hepim izin ayn olduunu sylemek a n la
m n a gelm ez.17 Tabii ki yle bir a n la m a gelmez. Fakat b u sadece bir d e re
ce, b ir konum ve irad e meselesidir. B an a kalrsa, heteroseksel bir kii b ir
y a n d a n heterosekselliini srdrebilir, dier y andan d a iftlem e, penetrasyon ve aktif/pasif a yrm na dayanan genelgeer n o rm u n dnda ykc ya
d a m evcut snrlar ihlal eden cinsel ilikilere girebilir (fakat b u n lar n ad iren
16 Deleuze'n Nietzsche okumasnda, bedenin kuvvetlerinin her zaman yalnzca bir az ya da
okluk meselesi, ayrk nicelikler sorunu olduu ve iki nicelik arasndaki ayrk iliki ne
ticesinde, niteliklerin retildii aklkla ortaya konur. yle der Nietzsche:
Deerlere ilikin b ir bilim sel dzenin srf ra k a m sa l ve niceliksel kuvvetler lei zerinde in a e d i
lip edilem eyecei an lalm ay a allm aldr. D ier t m deerler nyarglar, naiflikler ve y an l
a n la m a la rd a n ib a re ttir. H er yerde bu ra k a m sa l ve niceliksel lee in d irg en eb ilirler (F ried rich N i
etzsche, Will to Power, ev.: W alter K a u fm a n n ve R. J. H ollindale (New York: R andom H ouse, 1968),
s. 710). [Trkesi: G stenci, ev.: S edat m ran (stanbul: B irey Y aynclk, 2002).]
Deleuzen bu konudaki erhi yledir:

N itelikler, a ra la rn d a b ir iliki olduu nceden v arsay lan iki kuvvetin niceliksel fark n d an ib a re t
tir. K sacas, N ietzsche niceliin nitelie indirgenem ezliiyle asla ilgilenm ez; d a h a ziyade, o n a a n
cak ikincil d erece ve b ir sem ptom olarak ilgi duyar. B izatihi nicelik a sn d a n onu esasen ilg ilen d i
ren ey, n icelikteki fa rk llk la rn eitlie indirgenem ez oluudur. N itelik nicelikten farkldr, am a
b u n u n tek sebebi niceliin o eitletirilem eyen, nicelikler a ra sn d a fark iinde eitletirilem eyen
vehesi olm asdr... N itelik nicelikteki fa rk ta n ib a re ttir ve kuvvetlerin ilikiye getie her sefer ona
k arlk gelir. (D eleuze, Nietzsche and Philosophy, s. 43-4.)
17 Marilyn Frye, "Lesbian Sex balkl o ilgi ekici ve enfes makalesinde (Lesbian Philosophi
es and Cultures iinde, Yay. Haz.: Jeffner Allen, Albany, NY: SUNY Press, 1990), seks ara
trmaclar olan Philip Blumstein ile Pepper Schwartz'm American Couples (New York: Wil
liam and Morrow Co, 1983) adl kitaplarnda ortaya koyduklar, evli iftler, de facto hetero
seksel, gey ve lezbiyen iftlerin cinsel faaliyet skl hakkmdaki istatiklerinden bazlarn
alntlar. Bu istatistiklere gre, uzun vadeli bir iliki iindeki lezbiyenlerin yzde krk yedisi
ayda bir ya da bundan biraz daha ksa bir zaman zarfnda bir kez seks yaparken, ayn sre
iinde evli iftlerin yalnzca yzde on bei bir kez seks yapyordu. Frye bu istatistiklere y
le derin bir kavrayla yaklar: Hele de ortalama olarak ayda bir kezden fazla seks yapan"
evli iftlerin yzde seksen beinin bu tr faaliyetlere sekiz dakika ayrd ortaya ktn
da, seks yapmann aslnda ne anlama geldii pek de belli deildir. Frye in bu ok nemli
makalesine daha sonra tekrar dneceim.
Cogito, say: 65-66, 2011
23
24 - Elizabeth Grosz
yapar) ve elbette lezbiyenler ile geyler de en heteroseksel ve en varo heteroseksellerin yaplarn, alk an lk larn ve davran kalp larn olabildiince
yeniden reten cinsel ilikilere girebilir (tabii bunu nadiren b aarrlar). De
m ek ki srf heteroseksel olm ak ya da queer olm ak kendi b a n a kiinin cinsel
adan rad ik al olduunu garan ti altna alm az: Cinsel adan rad ik al olmak,
kiin in kendi queer\iini ya da kendi heterosekselliini, queer olarak heterosekselliini nasl yaad n a dayanr.
Cinsellik Rejimleri
Foucaultya ve onun cinsiyet ile cinsellik a ra sn d a yapm olduu ayrm a, cin
sellie ilikin sylemsel rejim lerin kendi tarih se l etkileri o larak cinsiyet ad
n verdiim iz fenom eni retti i eklindeki iddiasna dnecek olursak, baka
yerlerde b u n u in k r etm ek iin helak olsa da, aslnda ik tid arn ileyii (cin
selliin konulandrlm as) ile bir ekilde ik tid a r ncesi olan gerek, b ir dizi
zam ansz bedenler ve h a z la r erevesinde tan m lad b ir gerek arasn d a
bir ay rm a gitm i olduunu grrz. Foucault, Cinselliin Tarihindeki ad
ktye km bir pasajda -Ju d ith Butler da b u n u n Foucault n u n eserlerinde
ki ciddi b ir gerilim sahas olduuna iaret e d e r- 18 safdil b ir rgat ile gen bir
kz a ra sn d a oynanan (b u g n b ir ocuun cinsel istism ara u ram as olarak
deerlendirm ek zorunda olduum uz) "kesilm i st isim li b ir oyunu tartr:
Bir alann snrnda, tpk daha nce yapm olduu ve etrafndaki haar
ocuklar tarafndan grlm olduu gibi, kk bir kz birka kez okamt... Bu hikyenin mhim yan nedir peki? Tm bunlarn kkl,
nemsizlii; kydeki cinsellik yaamndaki bu gndelik hadise, m him ol
mayan bu krsal hazlar, bir sre sonra, hem kolektif bir hogrszln
hem de adli bir eylemin, tbbi bir mdahalenin, etrafl bir klinik sorgula
mann ve tam bir teorik tefekkrn nesnesi olabilirdi.19
18 Butler, Foucaultnun hem cinsiyeti cinsellik rejimlerinin rettiini hem de yle ya da byle
yasann ve sylemsel aygtn dnda olan bedenler ve hazlar olduunu, bunlarn da iktida
rn ilemesi iin "hammadde ilevi grdn sylemek istediini ne srer. Butlera gre:
Cinselliin Tarihinde zlmemi bir gerilim vardr (Foucault bu metinde eitli dzenleyi
ci stratejilerin dayatlmasndan nce var olmu olan kuaklararas cinsel muhabbetin kr
sal" ve "masum" hazlarndan bahseder). Foucault bir yandan sylem ile iktidarn girift et
kileimleri tarafndan retilmemi olan, kendi iinde bir "cinsiyet"in var olmadn savun
mak ister; oysa grne baklrsa belli herhangi bir sylem-iktidar ilikisinin etkisi olma
yan, kendi iinde bir hazlarm okluu vardr (Butler, Gender Trouble, s. 97).
19 Foucault, The History o f Sexuality, s. 31. Vurgu benim.
Cogito, say: 65-66, 2011
Foucault b u rad a b ir ekilde ik tid arn uzanabildii eiin altnda olan b elir
li faaliyetlerin, "m him olm ayan h a z la rn olduunu im ediyor gibidir: Bu
h a z la r greli o larak m asum , bir y a trm a dnk olm ayan, olaan hazlardr.
k tid a rn devam l o lara k genileyen denetim inin an cak grece yakn z a m a n
la rd a nesneleri h alin e gelmi gndelik hadiselerdir. Foucault ok d a h a k
k rtc ve dolaysz ifadelerinden birinde, belki d ah a az m eum etkileri olan
b en zer bir iddiada bulunur:
Cinselliin eitli dzeneklerini taktik olarak tersine evirmek suretiy
le, oulluklar ve barndrdklar direni olaslklaryla bedenlere, hazlara ve bilgilere sahip karak iktidarn hkimiyetine kar kmay ama
lyorsak, kprleri atmamz gereken ey cinsiyetin failliidir. Cinselliin
konulandrlmasna ynelen kar saldrnn toparlanma noktas seksarzusu deil, bedenler ve hazlar olmaldr.20
Cinsellik a la n n d a kalm ak (Foucaultnun im ettii gibi, zgrlk cin

sel siyasetin nem li b ir ksm nda b u yaplr) ik tid arn ileyiine su o rta
olm aya devam etm ek a n lam n a geldii gibi -z ira kendisinin de vu rg u lad
gibi, ik tidar ile direni arasn d a k u ru c u bir su o rtak l v a rd r- ik tid a
rn ilem lerini desteklem ek ve yaym ak a n lam n a da gelir. Ama, der gibidir
Foucault, bir ekilde cinsellik rejim in in ileyii ile b a lan tl olan bedenler
ile h a z la rn b a rn d rd eitli olaslk lar iinde, a rtk ik tid ara onunla su
o rtak l n a dm eden kafa tu tm a im k n larm z vardr. Bu da dem ektir ki
cinsel zgrlk ta ra fta rla r ik tid arn m enzili iinde kalsa bile, gey ve lezbiyen (geri Foucault kincisinin ad n elbette anm az) bedenler, hazlar, p ra tik
ler ve yaam ta rz la r b u m enzil iinde kalm ayabilir.
B edenlerin ve h a z la rn stat s n e ve siyasi k o n um una d a ir bir aklam a
yapm adan byle b ir iddiada b ulunulam az. B edenler ile h a z la r u veya b u e
kilde deimez ya d a biyolojik olarak verili sabitler, yle ya da byle ik tid arn
k stla m a la rn n d n d a ya da tesinde eyler olarak kavranam az; Foucault
y atrm d an a rn d rlm bir zem inin, ik tid arn ilem lerinin yneltilebilece
i b ir tab a n n zlem ini ne k ad ar duym u olsa da, kendisine ram en, z a ra r
sz am a zam ansz h a z la ra ve ik tid ar ta ra fn d a n henz dam galanm am , k a
yt altn a aln m am bedenlere ne k a d a r inanm olsa da aksi iddia edile20 Foucault, age., s. 157.
Cogito, say: 65-66, 2011
25
26 - Elizabeth Grosz
mez. E n cm ert yorum la ele alndnda F oucaultnun m era m n n u oldu

u sylenebilir: B edenlerin ve h azlarm kendileri, bizatihi ik tid a r biim leri
yoluyla deilse de, i ie geen eitli ekonom iler, libidinal, siyasi, iktisa
di, gstergesel ekonom iler yoluyla retilen m stakil fenom enler olarak reti
lir ve dzenlenir; sz konusu ekonom iler ise b u g n bizlerin szce verdi
i anlam yla bir cinsellie dnp katlaab ilir ve h a tta baka ekonomilere
ve retim ve dzenlem e ta rz la rn a uyarlanabilir. Farkl bir bedenler ve haz
lar ekonom isi cinselliin rgtleniini, cinsiyetim izin varlm zn srr ola
rak belirlenm esini, aik r deil de ilgin ve tu h a f bulabilir.21 te psikanaliz,
Foucaultn u n hibir m etninde tartm ad b u libidinal yapnn yeniden r
gtlenm esi m eselesini laykyla ele alm yor gibidir.22
B t n b u n lard a n tr, Deleuzen aktif kuvvetler ile rea k tif kuvvetler ve
olum layc yarglar/yorum lar ile olum suzlaym yarglar/yorum lar arasnda
yapt ayrm , bu boluu doldurm ak, farkl b ir libidinal rgtlenm e, heterom erkezlilii (ve onun kendini ideolojik adan h ak llatrm a biim ini, yani
homofobiyi) znelliin dzenleyici norm u o larak tesis eden cinsellik rejim le
rinden u z a k duracak ekilde yaam a ve bedenleri, hazlar k u lla n m a tarzn
yeniden dnm ek b a k m n d a n faydal olabilir.
Hazlar
H er ne k a d a r ikisi de ik tid ar ve arzuyu yeniden kavram sallatrrken cinsiyet
farkll m eselesinin ortaya kard gerilim i benim sem i olsa da, ne Fou
cault ne de Deleuze bu meseleyle ayrntl o larak ilgilenm itir. Aslnda, queer
hazlar ve bu hazlarm heteroseksel hazlarla olan ilikisine d a ir b ir teori ku
rarken, eitli cinsel siyaset teorilerinin m evcut snrlarn yeniden kavramsallatrm am z asndan ne k a d a r hayat bir nem leri olmu olsa da, yalnz
21 O halde, Foucaultnun bedenlerin ve hazlarm yeniden rgtleniini ya da yeniden dizilime

sokuluunu cinsellik rejimin karsna koyduu son pasaj alntlayalm:
Farkl bir bedenler ve hazlar ekonomisi iinde, insanlarn cinselliin o dalaverelerini ve
onun rgtleniini var eden iktidarn, bizleri cinsiyetin o kat monarisine nasl tabi kla
bildiine, bylece kendimizi onun srrn dayatmak, bir glgeden en hakiki itiraflar kopar
mak gibi sonu gelmez bir ie adar hale gelmemize hi anlam veremeyecei bir gnn gele
bileceini gz nnde bulundurmalyz (Foucault, The History o f Sexuality, s. 159).
22 Kendisi ihlal edilemez olarak kalmaya devam eden merkezi bir ekirdein etrafnda kendi
ni bitimsizce eitlendirmekten baka bir ey yapamayan bir modelin iinde taklp kalm
gibidir: Fallusun hkimiyeti, annenin bedeni pahasna babann konumuna tahsis edilmi
iktidar konumu, kadnlarn zerk ve kendi kendilerini belirleyen zneler olarak mmkn
hale gelebilir konumlara erimesinin imknszl. Bu konuyu "Refiguring Lesbian Desire"
balkl makalemde ayrntsyla tarttm.
Cogito, say: 65-66, 2011
ca Foucault ve Deleuze n eserlerine bel balayam ayz. Cinsel zgllkleri,

cinsiyetler arasn d ak i farklar ve her b ir cinsiyeti o lu tu ran farklar ele alyor
olduum uz iin, ueerlik" h ak knda a rtk genelleme yapam ayacam . Z ira
(heteroseksel olsun ecinsel olsun) birbirinden farkl pek ok cinsel pratii,
p artn eri, hedefi ve nesneyi kapsayan bu terim en tem elde, kendisini h etero
seksel norm a k artlk iinde alglayan ve dolaysyla kendisini bu norm er
evesinde tanm layan reaktif bir kategoridir. Ne paylatklarn sorm adan ve
a ra la rn d a var olm a ihtim ali olan d erin gerilim ve elikileri hesaba k a tm a
dan, her trden sapkn cinsel pratii k apsam na alr. E n azndan genel olarak
sz konusu olan beden ve arzu t rlerin i belirtm eden cinsiyetlendirilm i b e
denler ve onlarn cinsel ilikileri zerine teori kurm aya alrken, queer\ik ya
d a h a tta geylikten bahsetm eyi faydal bulm uyorum .
B undan tr, lezbiyen arzu ve k a d n la r arasn d ak i cinsel ilikilere odak
lanacam - h l byk lde teoriletirilm em i b ir a la n d r bu; geri bu
d u ru m k ad n la rn aleyhine deil de lehine ileyebilir pekl. zellikle de
AIDS krizi anda, geylerin ve biseksel erkeklerin cinsel pratiklerine ili
k in hi olm ad k a d a r ayrntl zm lem elerin, gzlem lerin yapld, te o
rile rin kurulduu, lezbiyenliin ise h l cinsel s a p k n lk la rd a n b iri olm aya
devam ettii ve h a tta bu sap k nlklarn en az analiz edilenlerinden biri oldu
u aktr. te yandan, geylerin cinsel pratikleri yzyl ak n bir s re d ir y a
sa n n denetim i altndayken, en a z n d a n Avustralyad a zel olarak lezbiyenlii yasaklayan y a sala rn hi olm am olm as da nem lidir. Lezbiyenlik, ya
sal adan bakldnda, yakn z a m a n la rd a k arlan eit frsat ve ayrm clk
k a rt yasalara k a d a r tan n m a m t. Lezbiyenlerin geylerden d ah a ok ya da
d a h a az bask grdn, yasa k a rsn d a ta n n m a n n ya da ta n n m a m a n n
iyi veya kt olduunu anlatm aya alyor deilim; h er iki gr destekle
yecek savlar ileri s rlebilir nihayetinde. Benim d erdim u n d an ibaret: k ti
d a r ilikilerine derin d en derine b a lan m kim i hayat sylemlerde lezbiyenler lezbiyenler olarak tem sil edilmez.
Lezbiyenliin h u k u k ve tp sylem lerindeki stats, lezbiyen cinsel p ra
tiklere ilikin yeterince teori yaplm am olm asn a n c a k ksm en so m u tla
trabilir. B enzer b ir yetersiz tem sil erotik sylemlere, bilhassa da grsel p o r
nografiye d am gasn v u ru r b u ra d a ancak belirli b ir lezbiyenlik biim i,
d a h a dorusu, lezbiyenlik fantezisi (steril hale getirilm i, gvenli, erkee y
nelik olarak tasav v u r edilm i) tem sil edilebilir. K a d n la rn cinsel o rg a n la r
n, cinsel h a z la rm ve cinsel p ratik le rin i tem sil edecek erotik dil a sn d an
Cogito, say: 65-66, 2011
27
bariz b ir yetersizlik sz konusudur; k a d n la rn a n la n zellikleri a n cak er

kek cinselliini an lam ak iin oluturulm u b ir grle, ya d a diil p a rtn e r
lerinin cinselliklerini heteroseksel b ir erevede (yanl) an lay an erkekler
ta ra fn d a n tem sil edilir. O rgazm , bedensel karlam alar, h er t rd e n cin
sel m badeleleri ifade eden terim ler heteroseksel m odellerden olduu ka
dar, ok d a h a endie verici b ir ekilde, bu ilikiler iinde olan k a d n la rn de
il erkeklerin bak a sn d an da tretilir. Seksi, hazz, arz u y u ifade eden
terim lerin kendileri -ko ym a k, boalmak, orgazm vs.- bu erkek b ak as
n ortaya koyar.
Fakat bu sorun srf b ir dizi yeni terim , bizatih i var olsalar da, henz ad
lan d rlm am olan "eyler! tanm layacak yeni sfatlar ilave etm ekle zlm eyecektir belki de. Zira b u zm , m stakil kendilikler, nesneler ve organ
lar olarak kolayca belirlenebilir bir kadn cinsellii ve zellikle de lezbiyen
cinsellii olduunu v arsaym aktadr;23 ne s r le n yeni terim ler neyin belir
lenm ek istendiinin nceden bilindiini, k a d n la rn cinsel h a z la rn n , or
g a n la rn n ve faaliyetlerinin bilinen ya da bilinebilir bir nitelik olduunu ve
tpk bilim deki yeni keifler gibi, yalnzca uygun adlar gerektirdiini im
etm ektedir. Tercihim izi b u zm den yana k u llan m ad an evvel, cinselliin
kodlanm as ve denetim ine yaplan devasa bilgi yatrm hesaba katldn
da, kendim ize ncelikle lezbiyenliin niin b u n c a k ararl bir ekilde grm ez
den gelindiini sorm ak zorundayz. Bu aldrszlk cinsellik rejim indeki bir
hata olduuna m iaret etm ektedir? Bu rejim in kusu rlu lu u n u n ve direni
alan lar y a ra tm a yetisinin m i b ir gstergesidir? Yoksa, lezbiyenlii d a h a da
gayr m eru hale getirm e biim i, bizatihi ik tid a rn b ir dalaveresi m idir? Bo
bir soru deildir bu; nk aldrszl ik tid a rn b ir ku su ru o lara k m yok
sa ik tid arn stratejilerinden biri olarak yorum lam anz, lezbiyenliin ve ka
dn cinselliinin belirlenem ezliini m uhazafa etm eye -b en im im diki eili
m im bu y n d ed ir- ya da lezbiyenlii m m kn m ertebe gr ve kapsam l bir
ekilde eklem lem eye - J M arilyn Frye da bu g r destekler g ib id ir- alp
alm ayacanz belirleyecektir.
Lezbiyen cinsel ilikilerin ayrn tlarn rtb as eden sessizliin kadnla
rn heteroseksist cinsel n o rm la r altnda yok edilm elerinin ya da boyunduruk
altna so k u lm alarn n b ir sonucu olduunu zannediyor gibidir. B u nedenle,
lezbiyen seksi/cinsiyeti zerin e ortaya koyduu ve byk lde fenom eno23 Belki de bata Mary Dalynin yazlar dhil olmak zere, bir nceki feminist ve lezbiyen teorisyen kuann yazlarnn temelindeki varsaym budur.
Cogito, say: 65-66, 2011
lojik b ir nitelik tay an dncelerinde, lezbiyen cinsel p ratik ler iin bir dil ve
tem sil biimi bulm aya alr. Yeterli b ir dil olm adan, uygun terim ler o lm a
dan, bizatihi k a d n la rn deneyim lerinin d a h a az zengin, d a h a az taltif edici
ve olabileceklerinden d a h a az belirli olduunu im eder:
Bir keresinde ecinsel erkekler tarafndan, ecinsel erkekler iin hazrlan
m, byk ve batan baa resimli bir kitab kartrmtm. Bu kitap be
nim iin zellikle bir adan arpcyd, yani sayfalar devasa bir kelime
ler szl oluturuyordu: eylemleri ve faaliyetleri, alt eylemleri ve alt faa
liyetleri, girizghlar ve dmn zld noktalar, slup deiimleri
ni, dizililerini ifade eden kelimeler. O zaman anlamtm ki gey seksi/cinsiyeti kendini ifade edebiliyordu. Bildiim kadaryla, ou zaman lezbiyen
seksi/cinsiyeti kendini hi ifade edemiyordu. Hayatmn ounda, genel
olarak cinsel diye adlandrlan alanlarda yaadm deneyimlerin ou
dil-ncesiydi, bilisel deildi. Netice itibariyle, hibir dilsel cemaatim, di
lim ve bundan tr, nemli bir anlamda, bilgim yok... nsann kendi ha
yatnn ve deneyimlerinin yaratabilecei anlam dile sarp sarmalanma
dklar takdirde btnyle faaliyete geemez: Uup giderler ya da bir o
yana bir bu yana salnp dururlar, belirsizdirler, tam anlamyla yekvcut
olmu, balanm ve dolaysyla, yorumlar, arzular, ikyetleri, teorileri
aklamak ya da temellendirmek asndan faydal deillerdir.24
Bu iddiaya hi phesiz yaknlk duyuyor ve gayrim eru iln edilm i kim i

toplum sal ve cinsel p ratiklerin kendilerini olum layacak ve yaanabilir hale
getirecek yeterli tem sil biim lerini gerektirdiini kabul ediyor olsam da, te m
sil edilebilirliin kendi bana her z a m a n b ir erdem olduu fikrini anlayam
yorum : H azzn en youn yaand nlar, b u n la rn kuvveti ve m addilii, b ir
sylem iinde genel olarak akla getirilebilir olsalar bile, asla sylemsel ola
ra k kapsanam azlar. Dilin, deneyim in anlalabilm esinin b ir n art olduu
dnlse bile, sylem ile deneyim a ra sn d a b ir ayrm yaplm aldr. D ahas,
Fryem tem silin lezbiyen ilikileri ve deneyim leri belirtm ede yaad belir
sizlii nitelem ek iin kulland terim lerin, tem silin o n lar uup gidici, belir
siz, balantsz kld sulam asnn ta m d a b u k av ram larn ve bizatihi k a d n
cinselliinin Luce Irig aray m y azlarnda d a h a olum lu b ir ekilde tasvir edili
24 Frye, Lesbian Sex, s. 311.
Cogito, say: 65-66, 2011
29
yor olm asyla uyum iinde olm as da iin iro n ik yandr.25 Irigaraya gre, ka
dn cinsellii kendisiyle zde, saylabilir, m stak il ve ayr p a r a la rd a n m te
ekkil deildir: b ir deil (am a belirsiz b ir ekilde birden fazla).
Bu b alam da kadnn kendi iinde ne olduuna dayanan yeni b ir ontoloji
k u rm a k tan kanm alyz. Irigaray ve (ister heteroseksel isterse de lezbiyen
olsun) k a d n cinselliine ilikin teori reten dier yazarlar k a d n cinselliini
bir z ya d a deim ez bir biim erevesinde aklam aya alm yorlar; daha
ziyade, k a d n cinselliini, kendilerini hakiki olarak sunan tek bak as,
yani erkeklerin bak as k arsn d a yabanc, dsal, nesne o larak ele ala
bilecek bilgi ve tem sil biim lerinin p aradokslar ve sonularn ifa ediyor
lar. K adn cinsellii, lezbiyen arzu, ele avuca sm ayan, kaan b ir eydir; bir
fazlalk olarak, heterom erkezli b ir cinsellik erevesi iinde kapsanam ayan
ve bu ereve iinde tem sil edilem eyen bir kaln t olarak ileyen b ir eydir.
Gey edebiyatnda ve zellikle de pornografi ve gazetelerdeki kiisel keler
de ayrntlar, ayrm lar, nanslar, aam alar, usuller, tarzlar, organlar ve pratik
lere ilikin cinsel term inolojinin adeta p atlam asnn bir sebebi, gerek hetero
seksel gerekse de gey erkek cinselliinin kendisini merkezi bir ekirdek ya da
rgtleyici ilke etrafndan tan m la n a n kolayca saylabilir konum lar ereve
sinde alglam aya devam etm esidir. Cinsellik fallik bir temelde tan m lan d n
da, onunla zdeleen kendilikler, organlar, h a z la r ve fanteziler kesin bir ek
le brnr, iinde bulunduklar o rtam lard an ya da balam lardan ayrt edile
bilir, ayrlabilir, isim lendirilebilir ve birbirinden yaltlm bir halde zerine
dnlebilir, hakknda fantezi kurulabilir ve tecrbe edilebilir hale gelir. n
san ancak kendi bedeni ve deneyimleriyle dnm sel ve analitik b ir iliki ii25 Bu tr tasvirleri Irigaraym Speculum o f the Other Woman (ev.: Gillian Gill, Ithaca, NY:
Cornell University Press, 1985) ve This Sex Which is Not One (ev.: Catherine Porter ve Ca
rolyn Burke, Ithaca; NY: Cornell University Press, 1985) adl kitaplar bata olmak zere,
yakn zamanlarda yazd yazlarda da grebiliriz:
K ad n k en d in i bir olarak, (tek) d iil b ir b irim olarak k u rm a z . Tek b ir h ak ik at y a h u t z ta ra fn d a n
ya d a e tra fn d a k ap atlm am tr. B ir h ak ik atin z o n a y ab an c kalr. Ne sa h ip tir ne de v a r oluyor
dur... K ad n /B ir k adn kendi ben li in d e zaten ifte olm ak suretiyle yaam n s rd re b ilir: hem bir
h em de b ak as. B ir a rt bak as, b ird en fazlas olarak deil. D aha fazlas. B irim e y ab an cdr. Sa
y lab ilir olana, nicelikselletirm eye. Dolaysyla d ah a fazlasn a; zira o zaten nicelikselletirilebilen
b ir eyle iliki ku rar, ilem leri b o zm a vakas olsa bile, O nu/O nlar birim ler h alin d e saym ak gerekseydi - k i b u im k n sz d r- h e r b ir b irim ikierden (on d an ) zaten fazla olurdu. F akat b u n u n farkl
b ir ekilde an lalm as gerekirdi. (Diil) kiinin, asla ya b ir ya d a bakas olm adan, b ak as olm as.
B ir ile b ak as arasn d ak i m badelede, hi d u rm ak szn . Ve so n u ta zaten her z a m a n b a k a la tr
lyor olm as, am a onun ya da b a k a sn n hibir ekilde ay rt edilem iyor olm as (Luce Irigaray, Ma
rine L over of Friedrich Nietzsche, ev.: G illian C. Gill, New York: Colum bia U niversity P ress, 1991,
s. 86). [Trkesi: Nietzsche'nin D eniz A, ev.; Ism ail Y erguz, Istanbul: K abalc Yaynevi, 2000.]
Cogito, say: 65-66, 2011
ne girm e, bilen bir zne olarak kendisini bilinen bir nesne olarak kendisinden
ayrm a yetisine sahip olursa, m stakil halleri, kesin ve kolaylkla llebilir
hedefleri olan m stakil organlar, birbirinden ayrlabilir beden blgeleri m m
kn olur. Her trl deneyim, her trl organ, her trl a rz u kategoriletirilebilir ve rgtlenebilir; am a bedenin dier ksmyla olan srekliliini kaybet
m e p ah asn a ve kiinin kendini bu srekliliin karm akl ve younluuna
k a p trm a k ta n m ah ru m brakm as p ahasna. nsann kendi h azlar m ve a rz u
larn saylmaya ve kesin bir eklemlemeye teslim etmesi, sreleri ve oluum
lar kendiliklere, konum lara ve sn rlara teslim etmesi; hedefi yalnzca haz
ve genileme deil, ayn zam anda denetim , yeni olann zaten biliniyor olann
m odellerine balanm as, sonsuz tek ra r retim i, aynnn bitim sizce eitlendi
rilm esi olan rgtleyici bir fantezi ve a rz u ekirdeine leim lenm esi demektir.
Bu olgu en ak ekilde, seksoloji a lan n d a kadn cinsellii hakknda uzu n
sre boyunca yaplm hararetli tartm a la rd a (en geni anlam yla lezbiyenliin baka kadnlara ynelm i diil cinsel arzu olarak anlalm as gerektiin
den, b ir adan m antksal olarak lezbiyenlik tartm a la rn nceleyen ta rt
m a la rd r bunlar) grlebilir: kadn orgazm nn kayna klitoris m i yoksa vaji
n a m , u m ehur G noktas sahiden var m yoksa yle b ir ey yok mu, kad
n n cinsel uyarlm a ve orgazm nn erkein uyarlm as ve orgazm yla olan benzeiklii ya da bun d an yoksun olmas, vs. Bu tartm a la rn yaplyor olm as
n, hem erkek a ratrm aclarn hem de a ra trm a larn nesnesi olan k adnlarn
bu k a d a r kafa karkl yaam asn, grnte kadn cinselliinin en temel
zelliklerinin etrafnda halen byle bir gizem ve ihtilafn olm asn hl a rt
c buluyorum . B una karlk, erkek cinsellii ise btnyle basit, tartm ad an
btnyle azade, bilinebilir, llebilir, anlalabilir olarak grnr. Hi p
hesiz, bu bariz asim etri kadn cinselliinin ne olduunun zaten bilindii var
saym na, am a ayn zam anda, kadn cinselliine bir anlam d a yabanc ya da
k ad n cinselliini laykyla izah etm ekten aciz olan bilme, kim lik, m stakillik
ve llebilirlik m odellerine dayanr. O nu ikin bir gizem, knhne varlam az
b ir m uam m a olarak grm ek yerine, potansiyel olarak bilinebilir olarak d n
meye devam etm ek zorundayz; genel hatlaryla anlalm as iin gerekli olan
b ir ereve edinm ek zere baka bilgi biim lerini, farkl sylem tarzlarn bek
lemek zorunda olsa da bu yoldan saparnayz. Fakat kadn nasl bilebileceimi
zi (bu terim in izah edilm esi iin hangi teorilerin, kavram larn ve dilin gerek
li olduunu) sorm adan nce unu sorm ak zorundayz aslnda: Byle bir bilgi
n in bedeli ve etkileri nedir, eitli bilm e sreleri rettikleri nesneleri ne yapar?
Cogito, say: 65-66, 2011
31
Ama b ir ey olduu gibi kalm aya devam eder: K adn cinsellii ile erkek
cinselliini ta rtm a k iin ayn m odeller k u llanld nda, cinsellik trsel
ya da n san terim lerle tasav v u r edildii nda, k a d n cinselliini erkek cin
selliinden ayran tikellikleri, farkllklar deerlendirm e yetim izi teslim et
m i oluruz. Akas lezbiyenlik, erkein hazz ve denetim i d n d a olan bir
kadn cinsellii ve cinsel h azz olduuna ah itlik ettii lde, k a d n erkek
tara fn d a n retilen trsel a ltn d a tu ta n fallusm erkezcilie kar en b yk ve
en tehdit edici direni alan olm aya devam etm ektedir.
Haz ve Altst Etme

M akalenin banda bir dizi soru sorm utum ve b u n la r u ana k a d a r cevapsz
kaldlar. K im lik kategorisine yneltilen postm odern ve hm anizm kart ele
tiriler gz nnde bulundurulduunda, bask siyasi ve teorik adan faydal bir
terim m id ir hl? Heteroseksizm ya da homofobi trsel bir basknn, rksal,
etnik, dinsel ve yetisel farkllklar da ekillendiren bir basknn blgesel bir
eidi olarak kavranabilir mi? Hom ofobinin kendisini dier bask biim lerin
den ayrt edilm esini salayan, ona kendine has zellikler katan tikel zellikle
ri var m dr? Homofobi terim i gey ve lezbiyenlerin m ruz kald farkl bask
trlerini rtbas m eder? Szgelimi, lezbiyenlerin hem kadn hem lezbiyen ola
rak grdkleri basknn zglln ve tikelliini hasralt m eder? B unlar
elbette u anki gey ve lezbiyen m cadelelerinin cevaplamas gereken sorular
dr. B unlara net cevaplarm z v arm gibi h areket edemeyecek olsak bile, Foucault, Deleuze, Butler, de L auretis ve b akalarnn alm alarn k u llan arak en
azndan baz olas cevaplarn a n a hatlarn karm aya alabiliriz.
B ana yle geliyor ki m akalenin ilk ksm nda a n a hatlaryla tasv ir ettiim
bask k av ram n ekillendiren genel zellikler, eer dorularsa, lezbiyenle
rin ve geylerin grd b ask lar tan m lam ak iin de uygundurlar. Fakat ho
m ofobinin yaratt basky dier bask hallerinden ayrm ak iin o k a d a r da
uygun grnm yorlar. Lezbiyen ve geylerin grd basky, b ak a grupla
rn grd bask lard an n asl ayrabiliriz - tabii pek ok lezbiyen ve geyin de
baka bask hallerinden m u sta rip olduunu, dolaysyla ecinsel o lm a la rn
dan t r grdkleri b ask n n zelliklerinin rksal, snfsal, dinsel ya da et
nik kim liklerine ynelen b a sk n n zelliklerinden h er zam an kolayca ayrla
m ayacan d a akldan k arm ad an ?26
26 Aklma gelmiken unu da kaydedeyim: Homofobinin nesneleri ya da kurbanlarnn homo
jen olduu varsaymna balanmaya lzum yoktur - lezbiyen ve geylerin bu nitelikler a-
Cogito, say: 65-66, 2011
Dier tm bask biim lerin esas itibariyle, b ir kiinin ne yaptndan hay

li bam sz olarak, ne olduuna dayal olduunu ne sryorum . Ya da b a
ka b ir ekilde sylemek gerekirse, bir k iin in ne yapt kim olduuyla ekil
lenir ve b u n u n zerin d en yorum lanr. Beyaz rktan olm ayan halklarn, k a
d n la rn , Y ahudilerin ayrm cla u ram a sn n en azn d an b ir nedeni, ne ya
p a rla rsa yapsnlar o n la r beyaz rk tan olm ayan halklar, k a d n la r ve Yahudiler olarak yapyor olm alardr. nyarg, grnte ayn o lsalar bile, bask g
ren g ru b u n yelerinin nitelikleri ve b a a rla rn n , im tiyazl g ru b u n yeleri
n in nitelikleri ve b a a rla rn d a n farkl o lara k y o ru m lan m asn dayatr. O n
la rn rksal, dinsel, cinsel ve kltrel zellikleri, (anlam lar ve iaret ettikleri
eyler ciddi ihtilaf konusu olsa da) b ir ad an in k r edilem ez olan zellikleri
kendilerine kar kullanlr, kendilerine layk grlen adaletsiz m uam elenin
ve nem senm eyen ya d a deersizletirilen fenom enolojik gerekliklerinin b a
hanesi, gerekelendirilm esi olarak kullanlr. Jean Paul S a rtre bu bask bii
m inin, esasnda, b ir kt niyet jesti, kendi anlayna gre, bilim sel bir tav rn
ta m tersi olduunu ileri srer.27 Bask uygulayan kii, yani zalim , hibir eyin
kendi nyarglarna k a rt bir kant tekil edeceini kabul etm ez. rnein,
Yahudi dm an t m Y ahudilerin cim ri olduuna inanr. K endisine eli ak
b ir Yahudi gsterildiindeyse, bu cm ertliin yalandan sergilendiini, b u
n u n a rd n d a bir a rt niyet olduunu, asln d a b ir a y artm ad an ya da rvetten
ib aret olduunu, b ir vicd an azabnn veya entrikac b ir zihniyetin r n ol
d u u n u iddia edecektir. H ibir ey cm ert b ir Yahudi olduunun kant ola
ra k saylm az. H ibir ik n a abas Yahudi d m ann ny arg larn d an uzaklatrm ayacaktr, zira znenin, Yahudi o lm ak tan kaynakland dnlen,
a p rio ri zellikleri, z, bilinebilir, deitirilem ez, sabit b ir varl vardr. Ya
hudi d m an n n fik rin i deitirebilecek olan tek ey b a h is konusu olan ki
in in gerekten Yahudi olm adn iddia etm ek olacaktr. B u tasvir b an a her
t rd e n basky genel o larak izah ediyor gibi geliyor. Ama lezbiyenler ve geylerin m ru z kald baskya gelindiinde iler biraz deiiyor.
Ecinseller sz konusu olduunda, m tecaviz b u lu n an eyin o nlarn ne
sndan her trl birey kadar eitli olmas ve hatta aa yukar her topluluun, her toplum
sal kategori ya da grubun yesi olmas mmkndr; fakat lezbiyen ve geylere atfedilen her
trl kimlik"in amansz bask biimlerinin rn olduunu varsaymak gerekir, zira bu
basklar tiksinme ve insafszlk nesnelerini seip ayrmak ve tanmlamak iin gerekli olan
homojenlii retir.
27 Jean-Paul Sartre, Anti-Semite and Jew (New York, Schocken, 1961) [Trkesi: Yahudi D
man: Antisemitin Portresi, ev.: Emin Trk Eliin, stanbul: Salyangoz Yaynlar, 2008.]
Cogito, say: 65-66, 2011
33
34 I Elizabeth Grosz
olduklarndan ziyade ne yaptklar olduunu zannediyorum .28 B u d u ru m pek

ok heterosekselin gayet yaygn olduu sylenebilecek "liberal tav rn ak
lar. yle d er bu insanlar: "Ne yaptklar u m u ru m d a deil, ne yapacaklarsa
kendi evlerinde yapsnlar yeter! Ya da: "Yatak o d anda yaptn eyler seni il
gilendirir. B u da az ok u an lam a gelir: Queer eyler yapm adn srece,
cinselliini ulu o rta ortaya koym adn srece, kim olduun u m u ru m d a de
il. B ir b ak a deyile, onlarla eit lde ayn olduunuzu varsayabildikleri
srece bu heterosekseller hallerinden m em nundur. zel ile kam u sal ara sn
daki ayrla dayanan ve ikisinin btnlem esini reddeden dolap (closet)*
kavram n m m kn klan ey, in san n ne olduu ile ne yapt a rasn d ak i bu
blnm edir. Dahas, tam d a alm a olasln d a aklar bu kavram - dier
pek ok bask t r asndan konuacak olursak, b u n u n hayli gln bir kav
ram olduu ortadadr. Ecinsellerin, dier bask gren g ru p larn son derece
nadiren ulaabilecekleri b ir rah atlk la heteroseksel "saylm asn m m kn
klan ey de budur. Hom ofobi belirli bir g ru b a ait olduu d nlen nitelik
lere deil, b ir grubun yelerinin faaliyetlerine dayanan bir baskdr.
te b u d u ru m kltrel reaksiyon kuvvetlerinin, bask t rleri a ra sn d a en
ok da hom ofobi rneinde, b ir bedeni (cinsel olarak) ne(ler) yapabilecein
den ayrm aya niin bu k a ra rl olduklarn gsterir. Byle b ir varsaym da,
bir yandan, lezbiyen ve geylerin cinsel p ratiklerinin, yaam ta rz la rn n ak
tif ve olum layc olduu, srf heteroseksizm in koyduu k stlam alara reaksi
yon iinde deil, kendi ekonom ilerine gre ilerleyip gelitikleri farzedilir; te
yandansa, bizatihi reaksiyon kuvvetlerinin lezbiyen ve gey cinselliini hem
son derece g hem de gayet ekici kldna iaret edilir. H eteroseksizm in
k stlam alarn a sadece reaksiyon gsterilmez; alm alaryla k iin in genile
m esini salayan, olum lu engellerdir bunlar. Hom ofobi olm akl eyleyiten,
varoluu eylem den ayrm a abasdr. Ve ecinsellik srf ecinsel olan, ecin
sel bir kiilii, ecinsel ak nesnelerine "doal b ir eilim i olan b ir varlk
(yani "ecinsel personasd r bu ve Foucaultn u n belirttii gibi, on dokuzun
cu yzylda icat edilm itir) deil de bir p ratik meselesi, ne yapld, nasl ya
28 Aslna bakacak olursak, bir kii aldnda ya da "almak zorunda brakldmda/aa
kartldnda genelde ona inanlmaz - baka trden basklar sz konusu olduunda by
le bir tepki verilebileceini hi dnemeyiz herhalde. Oysa bir insan Yahudi ya da Msl
man olduunu itiraf ettiinde hi phe duyulmaz!
Takip edebildiimiz kadaryla Trkeye u ana kadar dolap diye evrilmi olan bu kav
ramn ngilizcedeki tarihsel serveninde, dua etmek, dncelere dalmak iin kullanlan,
mahrem, kk zel oda gibi bir anlam da olduunu unutmamak gerekir (.n.).
Cogito, say: 65-66, 2011
pld, kim le yapld ve b u n la rn sonucunda ne gibi risk lerin ve faydalarn

doduu meselesiyse eer, o halde reaksiyon kuvvetlerinin b ir ahsiyeti, b a
tan b a a sapknln sirayet ettii b irin i k atlatrm ak , d o n d u rm ak suretiyle
iliyor olduu ak dem ektir. Tpk (her rk tan ) kad n lard a ve (iki cinsiyetten)
beyaz olm ayan rk lard a olduu gibi, bu d a ecinselliin oku n ab ilir b ir kate
goriye indirgenm esine sebep olur ve deiken, belirlenem ez b ir cinsellik, b e
lirli faaliyetlere girim e ve belirli fikirlere b a lan m an n olum sallna daya
l bir cinsellik fikrinin heteroseksel n o rm u n bizatihi zne tekil ettii teh
didi asg ari dzeye indirir.
Lezbiyenlik, rnein, k a d n a rz u su n u n (ve m uhtem elen erkek arzusunun
da) en tem elde yorulabilir olduuna, hem cinsel nesnesinin deim esi (er
kekten k ad n a ve tam tersi) hem de h lih a zrd ak i pratik ve haz biim leri ve
trleri asndan isel b ir akl olduuna delalet eder; bir dier deyile,
olu m an n neredeyse sonsuz saydaki olaslk larn n kantdr. B atdaki sa
bit erkek/kadm cinsiyet rollerindeki (sabit ilikilerin ou kez zam anla a l
t ro llerd ir bunlar) b iim in katlna, korkunluuna, skclna ve h at
ta sonu gelmek bilm ez b ir ekilde te k ra r ediine, bu rollere ikin olan ve a
yet bu roller srdrlm ek isteniyorsa grm ezlikten gelinm esi ya da o rtad an
kald rlm as lazm gelen deiim o laslk larn a iaret eder. Ecinselliin heteroseksellie ynelttii tehdit kendi olum sallndan, u c u n u n ak olm a
sndan, t m insan cinselliini ekillendiren eitli cinsel itki ve olaslklar
zerindeki n a rin hkim iyetinden, doal olm ayndan, tavizinden ve reaktif stat s n d en kaynaklanr. Queer h a z la r ta h m in edilebilir olan, genelgeer olan, m uteber olan kabul etm ek z o ru n d a olunm adn, h a tta b u n larn
da k im i bedelleri olduunu ortaya koyar.
Lezbiyen ve geylerin cinsel ilikilerinin hem gc hem de oluturduu
te h d ittir bu: K iinin ne yapt, neyi nasl yapt, kim inle yapt ve bu eyleyiin ne gibi sonular yaratt ontolojik olarak ucu ak soru lard r; cinsel
lik hepim izin iinde ve hepim iz iin en tem elde geici, n a rin , deikendir ve
h a tta z a m a n zam an p atlam aya h azr halde bekler, hi beklenm edik balam
lard a ate a lr ve ou kez sknt verici etkilere neden olur: Gc, cazibesi ve
tehlikesi, cinselliin tem el akkanl, svl, dntrlebilirlii ve bunun
cinsiyetlendirilm i bedenlerde ortaya kon m asn d an gelir. B ir bedenin ne ol
duu ile ne(ler) yapabilecei birbirinden ayrldnda, vasat b ir z yaratlm
olur, deneylerin, y aratm a a b ala rn n yerini tah k im edilm i b ir alkanlklar
ve beklentiler ekirdei alr; bedenler, deim ez ve yinelenip d u ra n ilikiler
Cogito, say: 65-66, 2011
35
iinde b ir keltiye d n r ve herhangi b ir alt st etm enin an c ak yinelenme

hallerin in tesinde m m k n olaca d n l r (Butlern g r ve tk an d
yerdir bu: Altst etm e h er zam an bir yinelem eden ibarettir; asla dpedz
bir y aratm a, yeninin retilm esi deildir).
H eterosekselliin n o rm la rn d a n d la n a n ve bu n o rm la r tara fn d a n
ou kez grm ezden gelinen ecinsel ilikiler ve yaam ta rz la rn n 29 nasl
olup d a heteroseksel o lm an n ne anlam a geldiine d air z-alglarna sza
bildiini, sirayet edebildiini anlam aya alyorum . Cinsel u y a rc la r ve tep
kilerin kat bir ekilde hizalan, erkek ve k a d n sevgililerin ilk b ak ta do
al gibi grnen birliktelii lezbiyen ve geylerin varl sonucunda dalr;
dahas, fallusa ve h a tta erkek cinsel zneyle dolaynd ilikilere dayal olm a
yan b ir lezbiyenlik biim inin varl bizatihi cinselliin bir ilev ya da organ
olarak fallusu gerektirm ediini ortaya koyar. Cinsel n o rm allik alan n bir
m ik tar geveten ya da b u ra d a bir bulam a y a ra ta n bu ardl etkiden de te,
b a n a yle geliyor ki cinsellii hi d u rm ad an teoriletirm ek, aklam ak,
zm lem ek, dnm ek, yeniden ina etmek, yeniden deerlendirm ek, ona ili
kin yeni kelim eler ve k a v ra m la r bulm ak yerine, onunla deneylere girimeli, onun eitli hallerinin ta d n karm al, okulu younluk an la rn , in
sann a rtk dnm eyip kendini kaybedecei a n la rn bulm aya alm al
yz. U m uyorum ve inanyorum ki bu b ir anti-entelektalizm ya da 1960lara
has, h ib ir sorum luluk a lm a d an haz peinde koan ve dahas, k a d n la r ken
di b u y ru k la r altnda tu ta rk en yalnzca erkeklerin cinsel zgrlk fantezile
rini gerekletirm i bir oklu cinselcilie (polysexuallsm ) n a if b ir dn de
ildir. D aha ziyade, cinsel hazz zgrlk m cadelesiyle birletirm en in red
dedilm esi, cinselliin d a h a byk b ir dava ya d a (siyasi, m anevi ya da re
meye dnk) d ah a ulu b ir hedef erevesinde m eru k ln m asn n reddidir;
keyif alm a, deneyim lem e, srf kendi u ru n a, bizi gtrecei yer u ru n a, bizi
nasl deitirip oluturaca u ru n a haz alm a, onu cinsiyetlendirilm i be
denlerin yaam larndaki b ir (am a tek deil) yrnge ve dorultu olarak gr
me a rz u su n u tem sil eder.
ngilizceden eviren: Erkal nal
29 Ne de olsa bu deneysel ve yaratc tarz yalnzca cinsel ilikilere indirgenemez. Sadece kimin
kiminle ve nasl yatt meselesi evresinde deil, ayn zamanda evcil, ailevi, varoa dair
olanla ve bunlarn kartlaryla bir dizi zdeleme etrafnda da dnen tm bir yaam tarz
olaslklar da heteroseksel normlarn ihlali kategorisi iine dahil edilmelidir.
Cogito, say: 65-66, 2011
Butler ve Hegel: Arzu, Tanma ve Akrabalk

ZEYNEP DREK
Bugn queer k u ram n k u ru cu su olarak a n la n Judith B utlern felsefeye bir

Hegel yorum cusu olarak g irm i olm as dikkate deerdir. A rzunun zneleri1
balyla yaym lanan d oktora tezi Hegelde a rz u ile tan m a ilikisini ta rt
r. Tezin yaym lanrken so n ra d a n eklenen ksm lar, Hegelin ada F ran
sz felsefesi iinde nasl alm landyla ilgilidir. Genel tartm ay la balantl
olduu halde ona dsal k a lr bu blmler. B u n a k arn a n a m etinde ok te
mel b ir so ru so ru lm u tu r ve bu soru LGBTT ta n n m a m cadelesi asndan
da olduka anlam ldr. Kle efendi diyalektiine yaklarken B utlern sor
duu soru, neden karlk l birb irin i ta n m a ilikisinin Hegel ta ra fn d a n bir
arzu ilikisi olarak ele aln d sorusudur. H egelin T in in G rngbilim inde2
yapt ta n m a ta rtm a sn n balam zbilintir. Ona gre, zbilin kendi
hak ik atin i salt dnm yoluyla tecrbe edem ez. D escartesm phe yoluyla
dnyadan, yaam dan ve bakalaryla ilikiden soyutlad cogito, kendi var
lnn phe edilemez kesinliini solipsist b ir yalnzln iinde yaam ak
tayd. Hegel b u n a itiraz ederek, zbilincin kendi varlnn h ak ik atin i tam
m anasyla tecrbe etm esini karlkl b irb irin i tanm aya dayandrr. K ar
lkl ta n m a zbilincin b ak a bir zbilin ta ra fn d a n ta n n m a s ve baka
bir zbilinci de kendisi gibi tan m asn ierir. Ancak b u rad a a rz u terim inin
neden b u k a d a r nem li b ir rol oynadn grm ek kolay deildir. Arzu zbi1 Judith Butler, Subjects o f Desire: Hegelian reflections in Twentieth Century France, New York:
Columbia University Press, 1987.
2 G. W. F. Hegel, Phnomenologie des Geistes, Hamburg: Felix Meiner Verlag, 1988; ngilizce
eviri: A. V. Miller, Phenomenology o f Spiri, Oxford: Oxford University Press, 1977.
Cogito, say: 65-66, 2011
38 : Zeynep Direk
lini, epistem olojik so ru n sa ln soyutluundan, kartezyen ve K ant refleksiyon felsefelerinin b a lam n d an k arr ve yeni b ir ontolojik balang nokta
sna, y a am n iine yerletirir. Arzu ilk b a ta ihtiya, yani, beslenm edir. Ya
am n iinde hayatta kalm a arzusuyla beslenm e gibi temel ihtiyalar k ar
lam a, in sa n la r birbirini ta n m a k la sonulanacak bir an gajm ann iine so
k ar m? Y aam n herkese yeterli besin sunduu varsaym erevesinde H e
gel de R ousseau gibi bu soruya olum suz b ir yan t verir. O halde, a n cak zbilinlerin b irb irin i arzulam as, o n lar arasn d a, karlkl b irb irin i tanm ayla
sonulanabilecek youn b ir angajm an o lu tu ru r ve birbirine k a r kaytsz
lk im k n n o rtad an kaldrr. Neden kaytszlk im knn yok saym am ak ge
rekir? R ousseaunun nsanlar Arasnda Eitsizliin Kaynanda3 dedii gibi,
doada k a rla a n ve a rz u la r ihtiyalarndan ileri gitmeyen iki kii arasn
da bir kle efendi ilikisi m eydana gelmesi im knszdr. B akasna kar g
k u llan arak onun yiyeceini elinden alabilirim ; onu, beni besleyen aatan
baka b ir aaca kovabilirim; am a ona boyun edirebilir m iyim , yani klem
yapabilir m iyim ? B ana boyun emesi iin onu kendim e bam l k lm am ge
rekir. B unu yapm adm srece, bir an iin b am te yana evirdiim de,
benden o k tan kap u zaklam olacaktr. B am l klm ak ne a n la m a gelir?
Beslenm e gibi ihtiyalar R ousseaunun an latt doa halinde kim seyi kim
seye b am l klm az. zbilinler arasndaki ilikide bir bam lln ortaya
kabilm esi iin a rzu n u n b a k asn n a rz u su n u n nesnesi haline getirebilecek
ekilde byyp genilemesi gerekir. B akasnn arzusunu a rz u lam a onun
ta ra fn d a n tannm ay arzulam aktr.
B u nunla beraber, zbilincin yaam da duyduu arzuyu tekinin zbilincini arzulayacak k ad ar geniletsek dahi, k arlk l birbirini ta n m a bundan
dorudan b ir biim de km az. Z ira doada y aam a ura iinde b u lu n an iki
zbilin karlk l olarak b irb irin e angaje olur olm az, bir zbilin kendisini
dier zbilinte kaybolm u halde bulur. A rzulayan a rzu lan an d a yitip gitme
riskine g irm i bulunm az yalnzca; kendisini o n d a n ayrt edem eyecek kadar
onda kaybolm utur zaten. B u kaybolm adan kendisine geri dnebilm ek iin
bakasn yadsm ak zorundadr. Hegel a rz u n u n nesnesini yadsm a hareketi
iinde b u lu n duunu ileri srer. Bir elmay istem ek, onu yiyerek yok etmeyi
istem ektir. B una karn, di erin in zbilincinin beni tan m a sn arzulam ak,
3 The First and Second Discourses by Jean Jacques Rousseau, Yaymlayan: Roger D. Masters
ev.: Judith R. Masters (New York: St. Martin's Press, 1969); nsanlar Arasndaki Eitsizliin
Kayna, ev.: Rasih Nuri leri, Say Yaynlar, 2009.
Cogito, say: 65-66, 2011
tekini ldrm ek olam az. Eer yadsm ak ldrm ek ise, d i erin in bilfiil l
mesi bakay kaybederek ta n n m a im k n n da yitirm em e yol aar. te yan
dan, yadsm a km sem e, hie saym a gibi bir tavrla da eitlenemez; bu, zbi lini bo ve ilikisiz klaca iin, bakay da serbest b ra k m olur. Saf birbi rini tan m a , karlkl b ir biim de kendini ve dierini zbilin olarak kaale alm aktr. yle ki, b ak asn kaale alm a kendini kaale alm a, kendini kaale
alm a b ak asn kaale a lm a an lam n a gelir.
Yine de dierini yad sm ak onu ldrm eye k alk m ak tan d a h a az bir ey
deildir. Hegel yle devam eder: Y aam n iinde k a rla a n iki bilin ta n n
may a rzu lay arak bir lm kalm savana giriirler. H ayatn riske a ta n ve
salt yaam ay nem siz grdn ispatlayan bilin, efendi; lm korkusu
na kaplp tekinin k a rsn d a geri adm a ta n bilin kle olacaktr. H ayat
n riske atm ak yaam n zerin e km ak, b ir can ld an ibaret olm adn gs
term ektir. zbilinci y aam d a n yola k a ra k dnm em iz gerekse bile, onu
ancak y aam n alm as hareketi iinde kendisi olarak bulabiliriz. B urada
kle efendi diyalektiinin a d m la rn d a h a fazla tartm ayacam . Sonu
olarak, kle bilincin lm korkusunu y aam asn n , alm a disiplinine g ire
rek ita a t etm esinin, eser verm esinin, i yapm asnn, retti in d e kendini d
nm e im k n n a sahip olm asn n onu b ir a n la m d a "bam sz kld o rta
ya koyulur. Kle efendi diyalektiinin asim etriklii gz n n e alndnda,
k a rlk l birb irin i ta n m a so ru n sa ln n m etinde bilfiil zlm em i olduu
nu da tesp it etm ek gerekir. Bu diyalektik boyunca ilerlediim izde bam sz
efendi b ilincin bir a n la m d a bam l, b a m l kle bilincin b ir anlam da b a
m sz olduu sonucuna u larz. Tm sim etri ite b u n d a n ibarettir. Met
n in kendisinde bu sim etri sayesinde saf ta n m a olaynn gerekleecei im a
sn d a n b ak a bir ey yoktur, artc b ir biim de, b irb irin i ta n m a olaynn
kendisi henz yoktur.
Ju d ith B utlern A rzunun znelerine dnelim: B utlerm tartm a s Hegelin m etniyle ilgin b ir iliki kurm ak tad r. Arzu sorunsal Hegelin syle
m inde ortaya kan "yaam " kavram yla pek az ilikilendirilm itir. "Yaam
varlk dzlem inde ortaya kan tm fark lar douran ve geri a la n ikin h a
reketin ta kendisidir. Ju d ith Butler bu n a a rz u demeyi terc ih ediyor. Bu du
ru m d a arzu evrensel zneliin ta kendisidir. Bu a rzu d an zbilinlerin oul
luu ortaya kar. Bu ikilem e veya oullam ada cinsiyet farkllna hi
atf yaplm am olm as dikkate deerdir. A rzu cinsiyet asn d an n tr m
dr? Cinsiyetsiz m idir? A rzu b ak m n d an cinsiyet kategorisi ne ifade eder?
Cogito, say: 65-66, 2011
39
40 Zeynep Direk
Hegelde cinsiyet farkll b u balam da hi gndem e gelm em itir. B u

nun sebebi ne olabilir? C inselliin bir ihtiyatan ib aret olmas; dolaysyla in
sanlar b irb irin i tanm aya gtrecek kad ar youn b ir angajm an ilikisi iine
sokam ayacak olm as m dr? Rousseau'ya geri dndm zde in sa n la r bir
likte yaam aya iten eyin cinsellik olm adn, cinselliin doa iinde kar
lam alarla giderilen bir gdsel ihtiya konum unda bulunduunu syleyebi
liriz. Ak henz dom am tr; onun olabilm esini salayacak k o u llar henz
ortaya km am tr. Ak iin kyas yapabilmek, en gzel, en st n olan se
ebilmek gerekir. Kyas yapm ak iin ise in sa n la rn zaten birlikte yayor ol
m as icap eder. Hegel'i R ousseau ile ilikilendirerek okursak, H egelin sz
n ettii ta n m a m om enti bize gdlerin doyurulm as m an asn d a cinsellik
ten fazla olan am a ak da henz dourm am olan b ir arzuyu an laty o r gibi
grnebilir. R ousseauya gre k a d n ile erkek ara sn d ak i cinsiyet farklln
yaratacak olan ey, ne biyolojik cinsellik, ne de aktr; kulbelerdeki yerleik
yaam , eskiden avc olan in sa n la r yozlatrm , o n lara tek ban a avlanabilme yeteneklerini kaybettirm itir. Erkekler birlikte ava kar olm u, k a d n la r
kulbe evresinde ocuklarla o y alan r hale gelm ilerdir. Cinsiyet farkll
ve ona bal iblm insan doasndaki bir yozlam ann eseridir.
Judith B utler Toplumsal Cinsiyet Belsnda, cinsiyet farkllnn toplum
sal cinsiyet norm laryla ve yasayla kurduum uz ilikiler iinde in a edilm i
olduunu ileri srm tr. Hegel b irbirini ta n m a im knn, klenin b ir kor
ku, itaat ve alm a sreci iinde kendini nesnesiyle b ir dolaym iinde ta n
m a an m a dayandrm t. Cinsellii ve cinsiyetlilii n tr b ir ereve iinde ta
nm a so ru n sa ln n dnda b ra k m t. Bu n trl k neye iaret eder? K adn
erkek ikiliinin henz o rtad a olm am asna m yoksa t m tan m a so ru n sa l
n n zaten o k tan eril cinsiyetle belirlenm i o lm asna m? Eer H egelin dedi
i gibi, in san i dnyann, toplum un ve politik h ay atn tem elinde b irb irin i ta
nm a varsa cinsel ynelim lerin okluu bu ta n m a sreleri ta ra fn d a n ne
lde tan n m tr?
Judith B utlern felsefi kariy erin in banda cinsel ynelim farkll y
znden in san i dnyadan d la n m a sorununa bu Hegelci ereveden b ir ya
nt aradn dnebiliriz. K orkarak, itaat ederek, alarak, reterek ken
dini ispatlam a, eer ayn zam an d a heteroseksel dzenle srekli b ir p a z ar
lk, yerine gre saklanm a yerine gre alm a, k rlg a n b ir gc b irik tirm e ise
bundan gerekten bir tan n m a kabilir mi? N eden zbilincin h ak ik a tin i tec
rbe etme im k n birbirini cinsel ynelim fark llk larn d a tanm aya da ba
Cogito, say: 65-66, 2011
l olm asn? N eden m utlan in san i dnyada som utlam as, ayn zam an d a a r
zularn zgrl olarak d a ele alnm asn? Arzuyla yaam n, arzuyla znel
liin ilikilendirilm esi, h a tta zdeletirilm esi ancak bu koulda anlalabi
lir. Yaam ayn zam anda d a farklar reten, dourgan olan koulsuz tm el
dir. O b ir zn hareketi o larak ortaya k a r ve kavram ta ra fn d a n belirlenir.
Ama bu kavram da zgrlkten baka bir ey deildir Hegele gre. O halde,
lom ofobinin, tanm ay reddeden nefretin altn d a bylesine b ir arzu n u n , z
grlk istem in in bastrlm as vardr.
B utler' b ir queer k u ram cs haline getiren srete bu Hegel okum asnn
at so ru la rn yantlanm aya baland saptanabilir. B utler Foucaultyu
okurken de, zneyi b ir a rz u znesi olarak dnr, am a im di odak nokta
s znenin nasl tabi olduu, ik tid ar ta ra fn d a n kurulduudur. A rzu iktidar
ontolojik olarak ncelese bile ondan bam sz olarak ele aln am az. B aka bir
deyile, yaam , yaayan beden, arzu gibi k av ram lar heteroseksel m atrisin
cinsiyetli zne retim ini m eru la trm a k iin kurulm u, koyutlanm onto
lojik varsay m lard an ibarettir. Butlera gre bedeni ancak heteroseksel m at
risi k u ra n sembolik, k ltrel yasayla k arlat u rak ta cinsiyetlenen bir
varlk gibi dnebiliriz. A m a bu yasa y alnzca heteroseksel bireyleri de
il, kendisine uym ayan rnekleri de, yani LBGTT bireyleri de retebilm ek
tedir. B u ra d a B utlern k u ra m n n iyi b ilinen savlarnn ak lan m asn a gir
meyeceim. B utlerm Hegelci balangc iinde sorduu a rz u ta n m a iliki
si so ru su n u n Foucaultcu eletiri erevesinde o rta d a n kaybolduuna iaret
etm ek istiyorum . Foucault ile kurduu felsefi iliki iinde, B utlern dikkati
cinsel ynelim farkll yznden ta n n m a m a n n nasl retild i in i akla
m aya ynelm itir.
T anm a kavram LGBTT hareketi iin neden hep ok nem li? Hegelin s
zn ettii birbirini ta n m a hukuk nezdinde ta n n m a k ta n nce gelir; hukuki
ta n m a n n da tem elidir. B iri cinsel ynelim i konusunda a rk ad an a, ailesine
veya toplum a aldnda, b u itirafn a rd n d a n gelen b ir kab u l edilm e veya
kabul edilm em e vardr. B u anlam da kabul edilm e, yalnzca in sa n olarak,
bilin olarak kabul edilm e deildir. H er eye ram en (farkl cinsel yne
lim in sze dklm esine ram en), aldm kii ta ra fn d a n in sa n olduum
iin dlan m am ak yine de dlanm aktr. B en seni insan o larak kabul ediyo
rum , b e n aslnda cinsel ynelim in ne k a rlm a sn a k ary m cm lem esi
hom ofobiklikten m uaf m dr? Arzuyu dile getirerek birlikte-varolm ak, top
lum sallam ak neden kabul edilem ezdir? H egelin zbilin ta rtm a sn okurCogito, say: 65-66, 2011
42 : Zeynep Direk
ken B utler ilgilendiren ey a rz u ile tan m a a ra sn d ak i ilikisiydi. LBGTT

hareketinin a rz u n u n eitli ynelim lerinde ta n n m a sn n zgr b ir toplum
salln koulu olduu tezi ile H egelin ortaya koyduu sorunsal elbette birbiriyle ilikilidir. zbilincin kesinliini hak ik ate tam asn n gerei, onun
bir baka bilin ta ra fn d a n ta n n m a s ise, b u ta n m a n n d inam ii de arzu
ise, a rz u n u n iinde gelitii in sa n i dnyann yasalaryla ilikisi m esele hali
ne gelir. Bu d a ncelikle aile, akrabalk, ak rab alk sistem inin siyasal dzen
le, devletle ilikisi so ru n la rn a ta r bizi.
D oktora tezinden yllar so n ra Judith B utler Hegel zerine yeniden yazar:
Bu kez m esele Antigone'dir. Irigaray Speculum de l a utre fem m ed a 4 Hegelde
cinsiyet farklln okurken o n u n Sofoklesin Antigone trajedisine yapt
gnderm elere odaklanm t. C em aatin Ebedi iro n is i5 Antigone yi anneye
dayal ak ra b a lk sistem inden babaya dayal ak ra b a lk sistem ine gei s re
cinde, h a tta bu srecin tam a m la n n d a ortaya k a n bir tereddt a n olarak
ele alr. Antigone babaya dayal akrabalk sitem inin bastrd anneye dayal
akrabalk sistem inin h a k la rn tem sil ederek devletin yasasn ihlal eder.6 K
sacas, irig aray Antigonen in arzu su n u , a k rab alk ilikilerini yeniden d n
me gerei b a lam nda yorum lar. Judith B utler d a Antigonenin id d ia sn d a 1
bu geree iaret ediyor diyebiliriz. Fakat onun m etninde Antigone l an n e
nin yerine geen kz deil, b ir queer figr olarak beliriyor. Belki de B utler'n
m etnini zorlayarak Antigone yi kad n toplum sal cinsiyeti iinde b ir lim it, bir
snr am , b ir teye gei, b ir tra n s olarak da grebiliriz.
Judith B utler'n yorum una gre, Hegelin ta sv ir ettii etik d n y an n An
tigone si cinsiyet farkllnn tarih sel olarak siliniinin bir izi deildir. Hegelin bu trajediden sz etm esinin sebebi, ailenin toplum ve devletle ilikisi
ni irdelem ektir. Ailenin toplum la ve devletle ilikisi nedir? B ugn iin de ok
nemli olan b u soruyu B utler H egelin ontolojik v arsaym larn b ir yana b
rak arak ta rt r. Idea, "K avram , "z, Tz", T in, zne gibi kavram
larla veya b u n la rn zdeliine ilikin b irta k m varsaym lara dayanarak
ele alam ayz ak rab alk ile siyasal erk arasn d ak i ilikiyi. Bu yzden Butler
Hegelin soyut kavram larn devre d b ra k a ra k soruya baka b ir biim ve4 Luce irigaray, Speculum de l'Autre Femme, (Paris: Les Editions de Minuit,1974). "Lternelle
ironie de la communaut... s. 266-281.
5 Luce Irigaray, "...cemaatin ebedi ironisi..., ev.: Yamur Ceylan Uslu, Cogito, Feminizm,
S. 58, Bahar 2009, s. 159-171.
6 Bkz., Zeynep Direk, "Zamann Ebedi ronisi, Amargi Feminist Dergi, S. 19, K 2010, s. 14-17.
7 Judith Butler, Antigones Claim: Kinship Between Life and Death, 2000; Antigonenin ddias:
Yaam ile lmn Akrabal, ev.: Ahmet Ergen, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2007.
Cogito, say: 65-66, 2011
rir: Toplum sal cinsiyet no rm lar, ak rab alk n o rm lar ve v atan d al a ilikin
n o rm la rn ilikisi nedir?
H m a n ist gelenein de Antigone figryle ilgilenm esinin sebebi devlet ile
ak ra b a lk ilikileri a ra sn d ak i balantdr. B utlera gre ise Antigone ne in
san l n ne de akrabalk y asasn n savunucusu olarak ele alnabilir. Sofokles
Antigone n in devletin yasasn yalnzca erkek kardei iin ih lal etm i olduu
nun a ltn izm itir. Antigone yle der:
Eer anas olduum ocuklar, kars olduum adam lseydi de cesetleri
ortada kalsayd, ben yurttalara meydan okumak pahasna bu grevi st
lenir miydim? Bunu hangi yasa uruna sylyorum? Eer kocam lseydi,
baka bir koca bulurdum, ocuum lseydi baka bir ocuk doururdum.
Ama anam ve babam Hadeste olduuna gre, bir baka erkek karde daha
edinemem. te seni zel bir biimde onurlandrmamn sebebi budur. Ama
bu Kreona kar bir saygszlk gibi grnd, ey kardeim !8
Antigone akrabaln k utsalln savunan b ir figr olarak konum landrlamaz; n k onun yasas h er akrabas iin geerli olan bir yasa deildir. O er
kek kardeini devletin y asasn ihlal ederek gmer, am a her ak rab as iin ayn
eyi yapm ayacan belirtir. Yasa yalnzca tek bir d u ru m iin yaplm, yal
nzca erkek karde iin geerli olan bir yasadr. Onun yasas tekil ve genelle
tirilem eyecek bir yasadr:9 B aka kimseye ak tarlam az, dier ak rab alar kap
sam az. te bu sebeble Antigonenin yasas y asann tesindedir; bir balam
dan dierine aktarlabilir, yasa olarak k av ram sallatrlabilir b ir yasa deil
dir. O halde, Antigone ne in san h a k la rn ve insanlk o n u ru n u ne de ak rab a
lk ilikilerinin k utsalln savunuyor o larak dnlebilir. Byle bir yasa
olsa olsa bilindm n yasas olabilir; b ilin d n n yasaya dayatt ve yasa
n n genelletirilebilirliini veya yasall snrlayan bir talep olabilir. Fakat
yasa genelletirilem ediinde yasa saylam ayaca iin, Antigonenin bu u u r
da devletin yasasn ihlal etm eyi hak saym asnn bir hakll da olam az.
O halde, Antigone su ilem itir; am a Hegel gibi suun tam am en bilerek i
lendiini, onda hibir bilind saikin olam ayacan sylemek de kolay de
ildir. Hegel yle yazar: Etik bilin ta m d r ve eer yasay ve kar kt
8 Antigone, Yay. Haz.: David Grene ve Richard Lattimore, Chicago, Chicago University Press,
1991, s. 900-920.
9 Butler, Antigonenin iddias, s. 50.
Cogito, say: 65-66, 2011
44 : Zeynep Direk
gc biliyorsa ve b u n larn edit ve yanl olduunu ne srerek suu Antigone gibi bile bile iliyorsa onun suu daha affedilemezdir.10 Antigonen in ka
musal alanda yapt konum ada b ir sululuk duygusu bulunm ad gibi, ak
sine bir hakllk iddias vardr. Antigone sululuk duygusu hissetm ez a m a su
unu sahiplenir, benim ser. Suu kabul etmek sululuk duygusu yaam ak de
ildir. Sululuk duygusu olm akszn suu kabul etm ek ise dilsel bir te k ra r edi
m i olduundan, suu tekrar etm ek, dilde onu yeniden ilemek a n lam n a ge
lir. Antigone yalnzca kardeini gm erek su ilemekle kalmaz; kam usal alan
da bir fail konum undan konumaya, suu stlenm eye yeltenerek de su iler.
Suu ikinci kez iler, katm erlendirir. Butler diyor ki, suu affetm enin koulu
sulu olann sululuk duygusunu kam usal olarak ifade etmesi ise k ad n larn
sululuk duyup duyam ayacaklarn da tartm ak gerekir. Zira o n larn kam u
sal alanda bir konum a yapm a h ak lar yoktur. K am usal alanda yok saylan,
aslnda kam usal alanda varolm ayan birisi, bu alan n yasalarna gre u sa
ylan bir ey yapt iin neden sululuk duysun? Belki de Hegelin kad n a ce
m aatin ebedi ironisi" dem esinin sebebi budur: K ad n larn sululuk duygusun
dan m uaf olm alar, kendilerini devlete kar sorum lu hissetmeyebilmeleri.
Acaba Antigone bir dizi fiziksel ve dilsel edim le devlete m eydan okuyan
b ir kadn fig r olabilir mi? Ne Hegel ne de Irigaray Antigone yi politik b ir fi
g r olarak okum ulardr. Antigone ikisi iin de olsa olsa politika ncesi bir
figrdr. A ntigonenin tem sil ettii akrabalk ilikileri, bu ilikiler politika
nn im knn tem in ettikleri halde, politikann a la n n a ait deillerdir. Yurt
ta da asker de ailenin devlete verdii bir varlktr, ancak y u rtta n varl
aile ve akrabalk ilikilerinin alm as, yadsnm as m anasn tar. O halde
akrabalk alan ile politikann a la n arasnda b ir kartlk vardr. E n azn
d an Antigonen in d u ru m u byle b ir kartln ortaya kt bir an ifa eder.
Hegele gre Antigone akrabaln zln tem sil eder, K reon ise b u
zlle ortaya kan etik dzeni. Hegelin Sittlichkeit dedii etik alan hem p o
litik katlm n a la n d r hem de iinde yaadm z yerin kurallar a n la m n
da m erulatrc toplum sal n o rm la rn alan. Hegelin altn izdii gibi, etik
dnyada (Sittlichkeit) birey m odern anlam da ah lak n znesi deildir; gerek
liin karsna koyabildii veya st n e karabildii kendi zerk a k im a d a
yanm az; yaad yerden kklenm itir ve ondan kopm ayan, onunla zde bir
bilince sahiptir. Judith Butler H egele neden ak rab al n Sittlichkeitm sn
rn d a tasavvur edildii sorusunu sorar. B unun sebebi Hegelin ak rabaln
10 Hegel, Phenomenology o f Spirit, 470.
Cogito, say: 65-66, 2011
alan n toplum sal olann alan n d an ayrm asdr; akrabal n o rm larn de

il, k anba ilikilerinin alan olarak grm esidir. Hegel A ntigonenin itiraz
n politik bir k olarak grmez; Antigone ona gre ilahi yasay tem sil eder.
Hegelin gznde ilahi yasa ile sivil yasa arasndaki elikide ilahi yasann
ilikin olduu aile/kanba ilikileri b ir A ufhebung iinde alm al, devletin
yasasna geit vermelidir. B aka bir deyile, Hegel iin Antigone akrabaln
devlet otoritesine kar iddetli bir m cadelesini tem sil eder. A ncak aile ile
devlet birbirinden bam sz olam azlar. Devlet olmasayd aile kendisini koru
yam azd: Fakat aile olm asayd, devlet de olam azd. Devlete askerini de vatan
dan d a tem in eden ailedir. Devletle aile a ra sn d a zsel b ir iliki vardr. Fa
kat b u n la rn birbirini dolaym lam asna ram en a ralarn d a b ir ayrln b u
lunm as d a esastr. Hegel iin kadn cem aatin ebedi ironisi olur; nk hem
kentin d n d ad r hem de bu d olm adan sitenin varolm as dnlem ez.
Irig aray da kan terim in i ne k arak A ntigonenin yeni dzende kadim
bir ak ra b a lk gem iinin izi olarak an lam ifade ettiini ne srm tr. Eski
dzende b ab a da anne k a d a r akrabalk ilikileri sistem i iinde b ir yere sa
hiptir. S ah ip tir elbette, ok nem li bir farkla: yeni dzende onun yeri ayn
zam an d a da siyasal erkin yeridir; ak ra b a lk onda devletin gleriyle k a r
m b ir halde bulunur. Sz konusu yeni dzen iinde k a d n la r ev ve ak rab a
lk ilikilerinin iindeki yerlerinin d nda b ir etkinlikte b u lu n m a hakkna
sahip deillerdir. K am usal alanda, siyasal dzenin iinde varolam adklar
gibi, o n u n iin bir tehlike arzederler.
Ju d ith Butler akrabal kanba olarak deil, toplum sal n o rm larn bir
alan o larak dnr ve bylece A ntigonenin itiraz farkl b ir anlam kaza
nr. B u yorum a gre, devletin Antigoneyi cezalandrm asnn sebebi onun si
yasi b ir su ilemi olm asdr. Antigone K reon karsnda konutuunda siya
set ve yasa adna konuur. syan ettii devletin dilini kendisinin klar. Baka
bir deyile, onun politikas k artlarn b irb irin in dnda olduu, saf kartl
a d ay an an bir politika deildir.11 Saf olm ayan bir kartlk, saf olm ayan bir
politikadr. O halde bu iki figr i ie gem iesine ilikilidirler. A ntigonenin
dili paradoksal bir biim de K reonunkine, egem en otorite ve eylemin diline
yaklar. yle ki, K reon Antigone k arsn d a erkekliini kaybettiini hisse
der. K reon'a iktidar veren de akrabalk ilikilerine dayal ta h t hakk deil
m idir? A krabalk ilikilerine kar tak n d olum suz tavr sergileyen eylem
leri ona akrabalk ve egem enlik ilikilerindeki yerini de kaybettirecektir.
11 Antigone'nin ddias, s.17-18.
Cogito, say: 65-66, 2011
46 : Zeynep Direk
Antigone K reon karsnda konuarak yalnzca toplum sal cinsiyet norm

larn ihlal etm ekle kalm am tr; akrabalk ilikileri asndan d a b ir ihlali
tem sil eder. B ir ensest ilikisinden dom utur ve belki de gm erek on u rlan
drd erkek kardeiyle ensestvari bir iliki iinde bulunm aktadr. Bu a
dan, Judith B utler erkek karde ile kz karde a ra sn d a bir arzu ilikisi bulun
m adn syleyen Hegeli sorgular. Hegel, erkek k ardein kz karde iin bi
ricik bir nem tam asn, erkek kardein kz k arde iin biricik b ir tan n m a
im kn su n m asn a balam t. Fakat toplum iinde k adn ve erkein konum
lar ve h ak lar b u denli farklysa neden ve nasl erkek karde kz kardei ta
nsn? Erkek karde oktan ayrcalkldr. Irigaray b u n a bir yant verm itir:
Kardeler ocukken, erkek karde henz kam usal a la n n bir paras deilken,
erkek karde ile kz karde serbeste birlikte oyun oynam lard. O yunda biri
dierini eiti olarak grm; kendini de dierini de eiti olarak kaale alm
t. Bylece kz kardein erkek kardee verdii nem oktan gem ite kalm
bir karlkl birb irin i tan m a m omentiyle ilikilendirilm itir. Ju d ith Butler,
buna ikna olm az, nk Tinir Grngbiliminin zbilin" blm nde H e
gel karlkl b irbirini tanm ay a rz u ilikisi ba lam n a yerletirm itir. Fa
kat Hegel Antigone yi yorum ladnda kz karde ile erkek karde a ra sn d a bir
arzu ilikisi bulunm adn vurgulam aktadr. A rzu olm adan karlkl birbi
rini tan m a olabilir mi? D enebilir ki, Hegel b u ra d a yalnzca cinsel arzuyu
dlam ay amalyor, bir bilincin dier bir bilincin kendisini tan m as a rz u
sunu deil. B aka bir deyile, Hegel iin arzuyu cinsel arzudan ay rm ak bu
radaki sorunu zebilir. Oysa hem A rzunun znelerinde hem de Antigonenin
ddiasnda m esele tam da b u ra d a dm lenir. Cinsel arzu da bir ta n m a ba
lam aabilir mi? Aslnda Irigaray bu soruya ok d a h a kolay evet diyebilirdi.
Foucaultcu ikinci balangc B utler'in bu soruya olum lu yant verm esini zor
latryor n k cinsel a rzu n u n yasadan bam sz b ir varl kalm yor. Erkek
kardein cinsel arzu duyduu kz kardeini tan m a s dem ek onun kendisini
ayrcalkl k lan yasay reddetm esi an lam na gelir. Kz kardele erkek karde
arasndaki cinsel arzu heteroseksellii k u ran ensest yasasn ihlal etm ekte
d ir zaten. Ama b u arzu ayn y asan n erkek varln k u ra n ve ayrcalkl ola
rak tesis eden ileyiini ihlal eder mi? Bunu sylemek kolay deil, ensest er
keklii o rta d a n kaldrm yor; erkek kardeliini o rta d a n kaldryor yalnzca.
ocuklar a ra sn d ak i bir oyun, b ir lm kalm sava, lm ne b ir m ca
dele olabilir. Yani karlkl b irb irin i tan m a n n gerei olan kendini dieri
ne ispatlam a, dieriyle boy lm e balam n aabilir. B urada u n a d a ia
Cogito, say: 65-66, 2011
ret edelim: Hegel erkek k ard e kz kardei ta n d demiyor, tanyabilirdi di

yor. yleyse b u ra d a erkek k ard ein kz karde iin neden zel olduunu ak
layan fark y a ra ta n ey b ir diyalektiin kendisi deil, yalnzca im kn, yani
virtel varldr. Bir kz k ard ein bir kz k ard ei kolayca tanyp tanyam ayaca d a sorulabilirdi. K z kardein kz k ardei tanm as kz karde iin
nem siz m idir? Erkek k ard ein kz kardei tanm ayabilecek olm as ihtim ali
giil olduu iin m i onun kz kardei tan m a s im kn kz k arde iin bu ka
d a r nem lidir? Bu so ru lar soruyor olm am zn sebebi, erkek kard ein ocuk
olduu z a m a n dahi, henz kam usal yaam n b ir paras olm ad zam an
dahi aile ve toplum iin ayrcalkl bir konum da bulunuyor olm asdr. ok
tan aile iinde de ataerkil ay rcalk lar dengesi/dengesizlii k u ru lm u ve ile
mitir, kz ve erkek kardeler arasn d a k arlk l b irbirini ta n m a im knn
b atan itib aren gerek b ir im k n olm aktan k a ra n ve bir sa n k i veya "ade
ta sylem ine, bir virtellik dzlem ine m ah k m eden ey de budur.
B utler Antigonen in ak ra b a lk ilikileri iinde bir k arkla tekabl et
tii vurguluyor. Antigone iin baba ile erkek k arde arasn d a b ir karklk
vardr. Antigonenin babas O idipus ayn z a m a n d a da erkek kardeidir. Irigaray ise, a n n e n in hem b a b a n n annesi olm asna hem de anne o lm asna vurgu
yapm aktadr. Ona gre bu a k rab alk ilikilerini belirleyen ey annesel olann
bir bklm , ift dm , ift dikiidir. B utlerin ak rab alk ilikileri iin
de b ir karklk" dedii ey, Irigarayn gznde anne ta ra fn d a n iki kez be
lirlenm i k an a karlk gelir. Antigonen in a n n e ile ilikisi etim olojik olarak
onun a d n d a da kaytldr. Szcn kk olan gone oluum a, dnyaya,
varla gelie gnderm e yapyor. "Antigone oluum un olm am asn, yoklu
unu, dourganla, annelie uzakl tem sil ediyor bir bakm a. Fakat ken
disi a n n e olm ayan, annelii in k r etmiyor, l an n en in yerine geiyor; An
tigone "annenin yerine geen a n lam n a d a gelecek ekilde okunabilir. Irigaray b u yerine gemeyi, o k tan iptal edilm i ve b astrlm b ir dzenin geri
dnerek onu ikam e eden dzen iinde zm e kavuturulam ayacak bir olay
karm as, b ir krize yol am as olarak yorum luyordu. Bu k riz kaybedilm i,
oktan yitip gitm i bir bakaln, onu h akszca reddeden d zen in eitsiz
lii iindeki yasm a ve sesine aitti. Oysa B utler'm ak rab alk ilikileri iin
de Antigonenin yaratt karkl yo ru m lam a stratejisi, byle b ir gemi
e gnderm e yapm ak yerine akrabalk fik rin in geleceiyle b ir iliki kuruyor.
B utlera gre, Antigone bize tem sil ettii ihlal vastasyla k a n a dayal ak
rabalk ilikilerinin tesindeki bir a k rab alk im k n n tahayyl etm enin yo
Cogito, say: 65-66, 2011
47
48 : Zeynep Direk
lunu am aktadr. A krabalk ilikileri ve aile ned en k an bayla snrl olsun?

Kan ba n a dayanm ayan ve ok d a h a kark b ir yapya sahip aileleri devlet
le ilikileri iinde nasl dnebiliriz? Eski Y unanllar Antigone yi sorun ya
ratan, toplum un dzenini bozan, felaketler getiren bir ahsiyet olarak gr
dkleri iin pek sevm em ilerdi. B utlerm gznde ise Antigone tem sil ilevini
krize soktuu iin12 stnde konuulm aya deer, nemli bir figrdr. Tem
sil ilevini krize sokm aktan k ast nedir? B unu B utler yle ifade eder: Anti
gone iinde konutuu, eyledii anlalrlk u fk u n a gre dnlem ez, an
lalam az kalr. B una transgender bir kiiyi rnek verelim: E rkekten kad
n a bir travesti, k ad n olarak iinde konutuu, davrand heteroseksist ufka
gre anlalm az, dnlem ez, aklanam az kalr; nk heteroseksizm in
sembolii byle b ir varla kendi iinde m m k n b ir varlk olarak nceden
bir yer am am tr. Bu kii konutuu sistem iinde baka bir ta n m stle
nir, bir konum alr; am a bedensel ve ru h sal ta rih i itibariyle ona sam az bir
trl. T arihini silm ek zorundadr, nk bulunduu konum u tem sil ilevin
de bir kriz yaratr. Antigone de ensest r n b ir kz evlat olarak, aile tarihi,
soykt yznden bulunduu konum u tem sil ilevinde bir sknt, b ir ka
rklk yaratm aktadr. Bir ensest ocuu olm ad halde bu d u ru m d a olan,
bulunduu konum u tem sil etm ede toplum ve devlet yznden sknt yaayan
pek ok aile bireyi var gnm zde. K im lerdir bu n lar? Butler yle yazyor:
Bu soruyu sorduum zamanlar hem ailenin nostaljik biimlerde yceltil
dii, Vatikann ecinselliin aileye ve insan mefhumuna kar bir saldr
anlamna geldiini aklad, insan olmann normatif bir anlamda aile
ye katlmay, bir aile kurmay gerektirdii bir zaman. Ama bu zaman ayn
zamanda da ocuklarn boanma, yeniden evlenme, g, srgn, snma
c stats, eitli global yer deiiklikleri dolaysyla bir aileden dierine,
bir ailesizlikten bir aileye gittikleri, ailelerin kesiiminde ve ok katman
l aile durumlarnda yaadklar bir adr. Bu aile halleri iinde anne i
levi gren birden ok kadn bulunabilir, baba ilevi gren birden fazla er
kek olabilir, kardeler yar karde, hatta arkada olabilir. inde yaad
mz zamanlarda aile krlgan, geirgen ve genileyen bir yapya sahiptir.
Bu ayn zamanda heteroseksel ve ecinsel ailelerin bazen birbirine ka
rtklar, bir heteroseksel aileden nkleer veya nkleer olmayan biim
12 Antigone'nin ddias, s. 38.
Cogito, say: 65-66, 2011
Butler ve Hegel: Arzu, Tanma ve Akrabalk : 49
lerde gey ailelerin doduu bir zamandr. Bu ailelerden yetimi insanlar

iin Oidipusun mirasnn ne olabilecei hi de ak deildir. Babann ko
numu oalm ve dalm, annenin konumu birden ok kii tarafndan
igal edilmi ve kaymtr. Sembolik dzen statik olma zelliini de bylece kaybetmitir. te bu aile bireyleri anne ve baba konumlarnn ufkun
dan konutuklar halde, Antigone gibi iinde bulunduklar ufukta anla
lr deillerdir.13
Antigone ile k an a dayal olm ayan akrabal d nm e giriim i kayda deer.

Elbette a k ra b a l n ne olduu sorusu antropolojinin en nem li so ru la rn d a n
birisidir. H er eyden nce, a k rab alk kan ba m dr? Claude Lvi-Strauss
Akrabaln Temel Yaplarnda (1949)14 k an b a n n k arm ak a k rab alk ya
plarn aklam adn ortay a koym utur. K a n b a n a dayanm ayan akrabal d n rk en bunu h a trla m a k ta fayda var. B utlerin yaklam akrabalk
ve toplum sal cinsiyet n o rm la rn n tarihsel o larak krlgan olduu gerei
ni ne karyor. A krabalk n o rm la r da toplum sal cinsiyet n o rm la r da ya
sakladklar ihlal im k n la rm etkili bir biim de retm eden yasaklayan ku
rallar o larak ilev gremezler. A krabalk yasas da devletin yasas da bu yasa
lara tabi olan bireyleri deim ez bir tarz d a v cuda getirm ekte b a arsz olur.
H eteronorm atiflik heteroseksel dzende cinsiyet, toplum sal cinsiyet, arzu,
cinsellik silsilesine m ensubiyet retm enin yan sra m ensup o lm a n n k u ral
larn ihlal eden varlklar d a retir. Sz konusu d u ru m u basite, yasan a r
zuyu k k rtm asn a d a y an arak aklam ak yetersiz kalacaktr.
B utlern iddias udur: A krabalk ve toplum sal cinsiyet n o rm la r ak ta
rlabilirdir; eitli b a lam lard a ngrlem eyen biim lerde te k ra r edilmeye
aktrlar. rnein b o an m veya dul k alm b ir anne ocuuyla ilikisin
de baba ro l n de oynayabilir veya baka b ir erkek bu rol stlenebilir. E
cinsel iftler eer ocuk bytyorlarsa an n e veya baba rollerini paylaabi
lirler. B iri veya her ikisi b irlik te b u rolleri oynayabilirler. Rol oynam ak de
m ek n orm u stlenm ek, te k ra r etmek, bir konum u igal etm ek a n la m n a gelir.
Bunlar, Antigonenin d u ru m u n d a olduu gibi, tem sili krize sokan hallerdir.
Antigone akrab al n biim deitirebilirliini, kaydrlabilirliini im a etti
i iin tem sili krize sokar. Am a B utlera gre bu kriz olum suz b ir anlam ta
13 Antigone'nin iddias, s. 39-40 (eviri deitirildi).
14 Claude Lvi-Strauss, The Elementary Structures o f Kinship, ev.: James Harle Bell ve John
Richard von Sturmer, Boston: Beacon, 1969.
Cogito, say: 65-66, 2011
50 : Zeynep Direk
maz, iyi ve verim lidir; nk anlalrln k o u llarm sorgulam aya ve sor

gulayarak geniletm eye davet eder.
Radikal fem inist bak a sn d an bakldnda, Butler in aile ve akrabalkta n sz etm esi, bu terim leri dntrerek kullanyor olsa bile eletirilmelidir. Aile, akrabalk k a d n la rn erkekler a ra sn d a m badele edilm esine
dayanan sistem ler olduklar iin kt iseler neden ecinseller de evleniyor
diye im di evlilii, akrabal benim seyelim ? N eden kan ba olm ayan gnl
ilikileri de a k rab alk olsun? N eden aile olalm ?15 B utler bu eletirinin de bir
m uhafazakrla dntn belirtiyor. O na gre, biricik y aam m z bir
ilikiler a n iinde b a rn d rr. Toplum veya devlet, kurduum uz ilikileri
tan m a d k la rn d a , anlalr b u lm a d k la rn d a bu biricik yaam da dlanm
olur. A nlalr olm am ak zor ve tehlikeli bir tecrbedir; nk bu d u ru m d a
insan kendisini hukuk dna, anom ik bir a lan a itilm i bulur. O a la n da id
dete d ah a fazla aktr; zira a n la lr olann an lalm az olan k arsn d a duy
duu bir fke ve nefret sz konusudur. A nlalm az olan vatandalk h a k la
rn d an soyutlanr, in san lk tan atlr, ihm al edilir, dlanr, yok saylr, iptal
edilir, sprlr, ortad an kaldrlr, ldrlr. Ju d ith Butler bu in sa n la rn
arasndan konuuyor. Sevgilerim izi, b allklarm z m eru ve ta n n r kla
cak, kayplarm z kayp gibi yaam am z salayacak yeni anlalrlk em a
lar hangileridir? B unlar nasl ortaya kar?16 A krabal geniletm ek onun
iin anlalrln snrlarn geniletm ek demek. A krabaln devletin yasa
syla ilikisinden geen bir queer kimlii, h eteronorm atif yasann m addeletirdii bedenin arzusunu zgr klabilecekm i gibi...
Yapsalclk, psikanaliz ve zellikle de L acanclk akrabal norm atif,
akn (transcendental), yani k lt r ve toplum u nceleyen bir an lalrlk e
m as, bir sem bolik yasa sistem i olarak grm lerdir. Judith B utler ise sem
bolik yasa ile toplum sal yasa a ra sn d ak i bu ay rm n n ih ai olarak ayakta ka
lam ayacan ne sryor. O na gre, sem bolik yasa toplum sal pratik lerin
brakt b ir to rtudur, yani tarihsel, toplum sal ve kltrel olarak k u ru lm u
olann bir kalntsdr. O halde akrabal gnm z ailelerine uygun b ir bi
im de dntrm ek iin yaplm as gereken ey, p sikanalizin yapsalc nvarsaym larn ada toplum sal cinsiyet kuram asn d an yeniden y orum la
m aktr.
15 Antigonenin ddias, s. 103.

16 Antigone'nin ddias, s. 42.
Cogito, say: 65-66, 2011
Judith Butler (llstrasyon: Tuba Erdoan)
Maddeleen/Sorunlaan Bedenler
(Bela Bedenler)*
JUDITH BUTLER
Benim anladm kadaryla yapskm bir hata ifas deildir, hele dier insanlarn
hatasnn ifas hi deildir. Yapskmdeki eletiri, yapskmdeki en ciddi eletiri,
fazlasyla yararl bir eyin eletirisidir, onsuz hibir sey yapamayacamz bir eyin
eletirisi.
Gayatri Chakravorty Spivak, In a Word"
Ellen Rooney ile sylei
...felsefi sylemin figrlerini "yeniden ama"mn gereklilii... Bunun bir yolu,
sistematikliin kendisinin mmkn olduu koullan soruturmaktr: sylemsel ifadenin
tutarlmn, retildii koullardan neyi sakladn, bu koullar hakknda sylem dahilinde
ne syleyebilirse sylesin, soruturmak. rnein, konuan znenin kendini retmek
iin beslendii madde; temsili olanakl klan gr alan tscenography], felsefede
tanmlanan temsili, yani, sahnesinin mimarisi, mekn-zamandaki erevesi, geometrik
organizasyonu, sahne donatm, aktrleri ve bunlarn birbirlerine gre konumlan,
diyaloglan, trajik ilikileri, aynaya an bakmadan, srekli sakl kalan, logos un, znenin,
kendisini retmesine, oaltmasna, kendi zerinden kendini yanstmasna izin veren
temsili. Bunlann tm, sz konusu sahneye yaplan mdahelelerdir, tutarlklanm
yorumlanmadklan, anlamlandrlmadklan srece temin ederler. Dolaysyla bunlar,
sylemin her eklinde, sylemin "mevcudiyet deerinin balayclnn uzanda,
yeniden yrrle konulmaldr. smi felsefe tarihinde bir devri tanmlayan her filozof
iin, maddeye/bedene dair olanla snrda ilikinin nasl koptuunu, bu sistemin nasl
kurulduunu, bu spekler ekonominin nasl ilediini gstermeliyiz.
Luce Irigaray, The Power of Discourse"
* Kabalc Yaynevi tarafndan yaymlanacak olan ayn adl kitabn ilk blmdr. Yaynevine ve
evirmenlere teekkr ederiz.
Cogito, say: 65-66, 2011
Maddeleen/Sorunlaan Bedenler (Bela Bedenler)
Son yllarda fem inist teo rin in b ir ksm nda, bedeni postyapsalcn dilbi
limsel idealizm i olarak ta n m la n a n d a n k u rta rm a y a d air neriler sunuldu.
Hlr dier k sm n d a ise, d n r G ianni V attim o m etinsel b ir oyun olarak
postyapsalcln maddenin znm esini ada b ir kategori o larak belir
lediini iddia etti. Vattim on u n tartt m adde, postyapsalcln etik ve
politik o larak byk deere sahip bir projeye yol verm esi iin yeniden ta
nm lanm as a rt olan bu kayp m addedir.1 Bu ta rt m a la rn belirgin zelli
i g ve tu ta rsz olan ierikleridir. nk h er iki d u ru m d a da k im in ve ne
yin postyapsalclk terim i ta ra fn d a n tan m la n d n an lam ak g t r ve
belki d a h a d a zor olan beden tan m altn d a yeniden ele aln m as gereke
nin ne olduunu anlam aktr. A ncak bu iki gsteren kim i fem inistler ve elellrel teorisyenler ta ra fn d a n antagonistik bulundu. Bu balam da yle uya
rlar duyulabilir: H er ey sylem den ibaretse, bedene ne olur? E er h e r ey
bir m etinse, iddet ve bedensel h a s a ra d air ne sylenebilir? Postyapsalclkta
ya da postyapsalclk iin herhangi bir ey maddeleebilir/sorunlaabilir mi?
Birok fem inistin, fem inizm in eletirel bir p ra tik olarak srebilm esi iin
kendini k a d n bedeninin cinsiyetlem i zgll zerine k u rm a s gerekti
ini sa n d k la rn dnyorum . Cinsiyet kategorisi her zam an olduu gibi
toplum sal cinsiyet olarak te k ra r ta n m la n d n d a bile, bu cinsiyetin, stle
necei eitli kltrel in a la r iin indirgenem ez b ir balang noktas olarak
varsaylm as zorunludur. Cinsiyetin m addesel o larak indirgenem ezlii var
saym nn fem inist epistem olojileri ve etii, ayrca eitli toplum sal cinsiyet
analizlerini, ynlendirdii, yetkilendirdii ve o n lara tem el salad sylene
bilir. Bu ta rt m a n n terim lerin i yerinden oynatm aya d air bir aba ereve
sinde, "m addeselliin neden ve nasl indirgenem ezliin bir gstergesi hali
ne geldii, b ak a bir deyile, cinsiyetin m addeselliinin nasl olup da yalnz
ca kltrel in a la r stlenen b ir ey olarak algland ve dolaysyla kendi
sinin b ir in a olam ayacann dnld so ru su n u sorm ak istiyorum . Bu
dlam an n stat s nedir? M addesellik, in a srecinden dlanm , in a
n n iinden ve zerinden iledii b ir alan veya yzey m idir? B unun, in an n
kendisi olm akszn leyemeyecei, im kn tanyc ve k urucu b ir d lam a ol
duu sylenebilir mi? n a edilm em i bu m addeselliin alan n d a ne yer alr?
Bu alan n in a n n dars ya da alt olarak biim lendiriliinde ne t r ina
m ekanizm alar gizlenm ektedir?
1 Gianni Vattimo, Au del du matire et du text, Matire et Philosophie, Paris: Centre Georges
Pompidou, 1989 iinde, s. 5.
Cogito, say: 65-66, 2011
53
54 ! Judith Butler
Bunu takiben, ortaya koym ak istediim , b ir k lt rel ina teorisinden te,

in ann persp ek tif alan n n (scenography) ve topografisinin ele alnm asdr.
na edilm iliin ve m addeselliin birbirine kesinlikle zt nosyonlar olduu
nu varsayarsak, in an n bu gr alan, ayrk tu tu lm u bir tah a k k m m atri
si ta ra fn d a n ve bu m atrisin kendisi olarak dzenlenir.
M addeselliin alannda, politik indirgenem ezler olarak ileyen baka temelci ncller de aranabilir. zne nosyonunu tem elci bir ncl o larak var
saym aktan ve cinsiyet ve toplum sal cinsiyet a ra sn d a tutarl bir ayrm koru
maya alm ak tan dolay ortaya kan kuram sal zorluklar tek rarlam ak yeri
ne, m addeye ve cinsiyetin m addeselliine dnm enin fem inist p rati in temel
ald ngrlen bu indirgenem ez zgll k u rm a k iin gerekli olup olm a
d sorusunu ortaya atm ak istiyorum . B urada soru, ne kadnlar zerine ko
num ann ne de maddeye a tfta b u lu n m an n gerekli olup olm addr. K adn
lar zerine konuulacaktr ve fem inist nedenlerden t r konuulm aldr da;
kadn kategorisi yapskm le ilevsiz bir hale gelmez, aksine ku llan m a r
tk "gndergeler olarak som utlam ayan ve hibirim izin ngrem eyecei yol
larla an lam lan d rlm a ve alm a im knna sahip b ir hal alr. K ukusuz, hem
bu terim i kullanm ak, bu terim tara fn d a n kullanlp konum landrlrken bile
onu stratejik o larak kullanm ak, hem de onu "k ad n larn fem inist dileklerini
kuran ve snrlayan dlayc sreleri ve farklara dayanan tah ak k m iliki
lerini sorgulayan bir eletiriye tabi tutm ak m m kndr. Bu, Spivakn yuka
rd a aln tlan an szlerine de dayanarak, yararl ve kullanl b ir eyin eleti
risidir, onsuz yapam ayacam z b ir eyin eletirisidir. Aka belirtm ek iste
rim ki, bu eletiri olm azsa fem inizm kendisini m eydana getiren dlam alarla
iliki kurm ay -o n la r hesaplayp tartm ay, onlar tara fn d a n d n t r lm e
y i- redderek kendi dem okratikletirici potansiyelini kaybeder.
B unun benzeri, m uhtem elen "onsuz hibir ey yapam ayacam z bir
ey olan m addesellik kavram iin de sylenebilir. B alangtan b e ri m adde
nin bir (esasnda birden ok) ta rih i olduu ve bu ta rih in ksm en cinsel fark
llk tartm a s zerinden belirlendii akken, m addesellie b a v u rm a n n
anlam nedir? Maddeye cinsel farkllk stne idd ialarm zn tem elini olu
tu ra n sylem in ncl olarak dnm eye alabiliriz. Bu sadece m addenin,
yerletirilebilecei alanlar nceden belirleyen ve kstlayan cinsiyet ve cin
sellie dair sylemlerle btnyle indirgendiini kefetm em ize yarar. B unun
da tesinde, m addeye, bir dizi z a ra r ve ihlali bir zem ine otu rtm ak ve d oru
lam ak iin de dnebiliriz. Bu ise sadece m addenin, kendisinin ada dilekCogito, say: 65-66, 2011
Maddeleen/Sorunlaar Bedenler (Bela Bedenler)
55
m le elde olm akszn te k ra rla n a n bir dizi ihlal araclyla kurulduunu a n

lam am z salar.
Esasnda, b u indirgenem ez m addeselliin kendi kurucu tarih in d e to p
lumsal olarak cinsiyetlendirilm i problem atik b ir m atris zerinden k u ru ld u
u aa karlabilirse, m addeyi indirgenm i k lan sylemsel p ratiin e za
m anl bir biim de bu m atrisi konum land yerde sabitledii ve ontolojize etI i anlalr. Bu m atrisin belirlenm i etkisi bedensel hayatn tartlm az te
meli olarak varsaylrsa, m atrisin soy kt eletirel sorgulam ann alan n
dan srlm olur. Postyapsalclm t m m addesellii dilbilim sel olana in
dirgedii iddiasna kar, m addenin yapskm nn onun bir terim olarak
yararln in k r etm ek ya da o rta d a n k aldrm ak an lam na gelm ediini gsleren bir arg m a n a ihtiya vardr. Bedenin indirgenem ez m addeselliinin fe
m inist prati in kanlm az nkoulu olduunu iddia edenlere kar, bu ky
metli m addeselliin m uhtem elen fem inizm iin hayli problem atik olan diilin
dlanm as ve bozulm as araclyla kurulm u olabileceini ne sryorum .
Bu noktada, teorinin o lan a k larn n b ir ta ra fta m addesellii varsayarak,
dier ta ra fta ise onu redderek tkenm ediinin aka belirtilm esi gerekti
i kansndaym . Benim am acm kesinlikle b u n la rn hibiriyle rtm yor.
Bir varsaym sorgulam ak onu o rta d a n kaldrm aya iaret etmez, aksine, onu
m etafiziksel m eskeninden k u rta rm a k a n lam n a gelir. Bu da hangi politik il
gilerin o m etafiziksel m ekn ta ra fn d a n (ve o m ekn iinde) korunduunu
anlam ak ve dolaysyla m addeyi farkl politik a m alarn hizm etine sunm aya
frsat verm ek iindir. Beden m eselesini so ru n sa lla trm a k bir epistem olojik
kesinlik kaybnn balangcn zorunlu klabilir a n cak bu kesinlik kayb p o
litik nihilizm le ayn ey deildir. Aksine, bu tip b ir kayp, politik dncede
belirgin ve u m u t verici bir deiim e iaret edebilir. M adden in b u ekilde ye
rinden oynatl, yeni olaslk larn balangc, bedenlerin m addelem esinde/
so ru n lam asn d a yeni yollar olarak alglanabilir.
A nlam n ncl olarak belirlenm i beden h er zam an ncl o larak belir
lenmi veya anlamlandrlmtr. Bu a n lam lan d rm a, kendi p ro se d r n n bir
sonucu o larak bedeni retir. Ayn zam anda, b u bedeni, kendi eylem inin nceleyeni o lara k kefetmeyi iddia eder. Eer a n la m la n d rm a n n ncl olarak
an lam lan d rlm beden a n la m la n d rm a n n b ir sonucuysa, dilin, an lam la
rn vazgeilm ez aynalarym gibi bedenleri tak ip ettiini iddia eden, m im etik veya tem sili stats, kesinlikle m im etik deildir. Aksine, bu a n la m la n d r
m a edim i b t n a n la m la n d rm a la rn ncs olduunu iddia ettii bedeni
Cogito, say: 65-66, 2011
56 : Judith Butler
snrlayp olutu rd u u n a gre reticidir, k urucudur; bu edim in perform atif

olduu dahi id d ia edilebilir.2
Bu, bedenin m addeselliinin sadece bir dizi gsterene indirgenebilen dil
bilimsel bir sonu olduunu iddia etm ek a n la m n a gelmez. Byle b ir ayrm ,
gsterenin kendi m addeselliini gz ard eder. Bylesi bir alg ayn zam anda
m addesellii b alan g tan itib aren anlam la i ie gem i olarak a n la m ak ta
da tkezler; m addesellik ve a n la m n znem ezlii zerinden dnm ek ko
lay mesele deildir. Dil araclyla dilin dnda b ir m addesellik ne srm ek,
yine de bu m addesellii varsay m ak tr ve byle ne srlen bir m addesellik
bu varsaym kendi kurucu koulu olarak srdrecektir. D errida m addenin
radikal b akaln (alterity) yle tartyor: "M utlak d diye bir kav ram ol
duuna dahi em in deilim .3 M adde m efhum una sahip olm ak bu m efhum un
koruduu d n len dsall kaybetm ek a n la m n a gelir. Dil m addesellie
atfta b u lu n ab ilir m i veya dil de m addeselliin belirebilecei sylenen kou
lun kendisi m idir?
M adde b ir m efhum haline geldii an m adde o lm ak tan kyorsa ve m ad
denin dile dsall m efhum u, m utlak olandan h er zam an aada b ir ey
se, bu d a rn n stats nedir? Bu, felsefi sylem ta ra fn d a n kendi a y rn t
l ve tutarl sistem atikliinin g r n t s n etkilem ek iin m i retilir? Felse
fenin sn rla rn korum ak ve m u h afaza etm ek iin felsefi gelenekten srlen
nedir? Ve bu reddedi nasl geri dnebilir?
Diiliin Sorunlar
Diilliin m addesellikle klasik olarak ilikilendirilm esi m addeyi m ater (anne)
ve m atris (ya da rahim ) ile ve dolaysyla rem e problem atiiyle yan y a n a ge
tiren bir dizi etimolojiye dayandrlabilir. M addenin m eydana gelme (gene
ration) ya da yarad ln (origination) alan olarak klasik kurulum u, zellik
2 Kadnlarn bedenlerinin urad materyel hasarlar hakknda dnmek zere postyapsalclktan nasl yararlanabileceimize dair kapsaml bir tartma iin, bkz. Judith Butler,
"Contingent Foundations: Feminism and the Question of Postmodernism, Feminists Theori
ze the Political, Ed. Judith Butler ve Joan Scott, New York: Routledge, 1992 iinde s. 17-19. Aym
derlemeden bkz. Sharon Marcus, Fighting Bodies, Fighting Words: A Theory and Politics of
Rape Prevention", s. 385-403.
3 Jacques Derrida, Positions, Ed. Alan Bass, Chicago: University of Chicago, 1978, s. 64. Bu sayfa
y takiben, Derrida yle der: Madde kavramnn metafiziksel olup olmadn tartmayaca
m. Bu, maddenin salad ie baldr; ve yaznn, kalntnn, metnin vs. ideal olmayan dsall sz konusu olduunda, bunlarn Hegelci balantlarnn dnda dnlecek bir deer
olarak iten [work] asla ayrlmamasnn gereklilii zerinde srekli srar ettiimi bilirsiniz
(s. 65).
Cogito, say: 65-66, 2011
le bir objenin ne olduu ve ne an la m a geldii sorusu onun y aradl ilkesine

dnm eyi gerektirdiinde nem kazanr. M adde rem eyle belirgin b ir biim
de ilikilendirilm ediinde d a h i yarad ln ve nedenselliin ilkesi olarak ge
nellenir. Y unancada, hyle eitli kltrel y ap larn m eydana getirildii odun
veya kerestedir. Ancak ayn zam an d a nedensel ve aklayc b ir yaradl, ge
lime ve teleoloji ilkesidir de. M adde, kken ve an lam arasn d ak i b u iliki
klasik Y unan m addesellik ve a n la m la n d rm a nosy onlarnn znem ezliini gsterir. B ir nesnede so ru n laan , onun m addesidir (madde olm a halidir).4
Gerek Latincede gerekse Y unancada, m adde (materia ve hyle) ne basit,
kaba bir pozitivite veya gnderge ne de d a rd a n an lam lan d rlm ay bekle
yen bo b ir yzey veya b ir k a ra tahtadr. A ncak h e r zam an bir a n la m d a zam an sallatrlm olandr. Bu, m adde gelecei varsayan ve ona sebebiyet
veren b ir dnm ilkesi o lara k anlaldnda, M arxta d a ayn ekilde i
ler. Bu m atris kim i organizm a ve objelerin geliim ini balatan ve ekillen
diren yaratc ve o luturucu b ir ilkedir.5 Dolaysyla Aristoteles iin "mad
de olaslk (potansiyalite - [dynam eos]), form gerekliktir".6 rem ede, kad n
larn m addeye erkeklerinse fo rm a katkda b u lu n d u u sylenir.7 Y unancada
4 Form/madde ayrmnn erilci politikalarn eklemlenmesine nasl esas tekil ettiinin yetkin
bir analizi iin, Wendy Brownn Machiavelli tartmasna baklabilir. Wendy Brown, Manhood
and Politics, Totowa, N. X: Rowman & Littlefield, 1988, s. 87-91.
5 Burada Marxin Feuerbach zerine ilk tezine bavurulabilir. Marx nesnenin nesnelliinin
ve maddeselliinin bir paras olarak nesneyi kuran ve doasnda var eden pratik aktiviteyi dorulayan bir materyalizm ne srer: Feuerbachmki de dahil olmak zere nceki ma
teryalizmin temel kusuru, nesnenin, mevcudiyetin, duyusalln duyumsal insani biraktivite, znel bir pratik (Praxis) olarak deil nesne ya da algdama (perception, Anschauung) ek
linde tasavvur edilmi olmasdr" Karl Marx, Writings o f the Young Marx on Philosophy and
Society, ev.: Lloyd D. Easton ve Kurt H. Guddat, New York: Doubleday, 1967, s. 400. Eer
materyalizm nesnelerin esas nemini tekil eden bir mefhum olarak pratii (praxis) gnde
me alacak olursa ve burada pratik sosyal olarak dntrc bir aktivite olarak anlalr
sa, bylesi bir aktivite maddeselliin kurucu unsuru olarak anlalabilir. Ancak, praxise. uy
gun aktivite, nesnenin nceki bir halden sonraki bir hale dnmesini gerektirir ki bu ou
zaman doal bir halden sosyal bir hale dnm olarak, hatta yabanclam sosyal bir du
rumdan yabanclamam sosyal bir duruma dnm olarak, anlalr. Her iki koulda da,
Marxin nerdii bu yeni materyalizme gre, nesne sadece dntrlmez, aksine nesne d
ntrc aktivitenin ta kendisidir ve maddesellii nceki bir halden sonraki bir hale olan
bu zamansal hareket zerinden kurulur. Baka bir deyile, nesne bir zamansal dnm sa
has olduka maddeleir. Nesnelerin maddesellii hibir ekilde statik, uzamsal ya da veri
li deildir, ancak dntrc aktivitede ve bu aktivitenin ta kendisi olarak vcuda gelir.
Maddenin zamansall zerine daha dolgun ve detayl bir tartma iin bkz. Ernst Bloch,
The Principle o f Hope, ev.: Neville Plaice, Stephen Plaice ve Paul Knight, Cambridge, Mass.:
MIT Press, 1986; Jean-Franois Lyotard, The Inhuman: Reflections on Time, s. 8-23.
6 Aristoteles, De Anima", The Basic Works o f Aristotle, tr. Richard McKeon (New York: Ran
dom House, 1941), bkz. 2, ch.l, 412al0, 555. Bunu takip eden Aristoteles alntlar bu kay
naktan yaplacaktr.
7 Thomas Laqueur, Making Sex: Body and Gender from the Greeks to Freud (Cambridge, Mass.:
Harvard University Press, 1990), 28; G.E.R. Lloyd, Science, Folklore, Ideology (Cambridge:
Cogito, say: 65-66, 2011
57
58 : Judith Butler
hyle, henz kesilm i odundur, yani arasallatrlm ve arasallatrlabilir,

kullanm a sokulm aya h azr bir in sa n rn, artefakttir. Latincede materia,
herhangi bir eyin yapld m alzem e an lam na gelir, sadece evler ve gem ile
rin yapld kereste deil ayn zam an d a yeni dom u ocuklara gda olarak
sunulabilecek h er ey, yani an n e bedeninin uzants olm a ilevini gren b e
sinler a n lam n a gelir. Madde, y u k ard ak i rneklerde, anlalrlk ilkesini k a
zandrd eyi y aratm a ve o lu tu rm a kapasitesiyle donatlabildii denli, b
yk ksm terim in d ah a m odern am pirik k o n u m lan d rlm alarn d an k a rl
m belli bir y a ra tm ve ussallk (ratlonality) gcyle de tanm lanr. Maddeleen/Sorunlaan bedenlerin klasik balam lar dahilinde konum ak bo b ir ke
lim e oyununa tekabl etmez; n k m adde olm ak m addesellem ek a n la m
n a gelir ki m addesellem e ilkesi ta m da bu bedene dair, onun anlalrl n n
ta kendisine dair, sorunsallaan b ir eydir. Bu balam da, bir eyin a n la m n
bilmek, onun n asl ve niin m addeletiini bilm ek a n la m n a gelir ki bu nok
ta d a "sorunlam a/m addelem e (to matter) ayn a n d a m addesellem e (to
matrialit) ve "anlam a gelme (to mean) demektir.
K ukusuz h ib ir fem inist, bedenlerin m addesellii zerine te k ra r d
nm ek iin A ristotelesin doal teleolojilerine basit b ir dn desteklem ez.
Oysa ben, Aristotelesi term inolojiye olas ada b ir yeniden ko n u m lan d r
m a sunm ak iin, Aristotelesin beden ve ru h a ra sn d ak i ayrm n, Aristoteles
ve Foucault a ra sn d a ksa bir k a rla trm a yaparak ele alm ak istiyorum . Bu
ksa k a rla trm a n n sonunda, kstl bir Foucault eletirisi sunacam . Bu
eletiri, daha so n ra Irigarayn P la to n u n Timaeusu n d a ki m addesellik yapskm ne d a ir u z u n bir tartm ay a yol verecek. te ta m da bu ikinci a n a li
zin balam nda m addeselliin in asn d a nasl toplum sal olarak cinsiyetlendirilm i bir m atrisin sz konusu olduunu (her ne k a d a r Aristoteleste de b e
lirgin bir biim de bulunsa da) ve fem inistlerin niin m addesellii b ir in d ir
genemez olarak ele alm akla deil bu form lasyonun eletirel bir soyktn karm akla ilgilenm ek z o ru n d a olduunu netletirm ek m idindeyim .
Aristoteles/Foucault
Aristoteles iin ru h , tam am en gcl ve gerekletirilm em i olan o larak a n
lalan m addenin gerekletirilm esine iaret eder. B unun sonucunda, de
Cambridge University Press, 1983). Evelyn Fox Keller, Reflections on Gender and Science (New
Haven: Yale University Press, 1985); Mary OBrien, The Politics o f Reproduction (Londra: Ro
utledge, 1981).
Cogito, say: 65-66, 2011
A tlm ada ru h u n doal o larak dzenlenm i bed en in gerekliinin ilk a a

m as olduunu ileri srer. Aristoteles, ta rtm a sn a yle devam eder: Bu
yzden biz r u h ve bedenin b ir olup olm ad so ru su n u gereksiz b u lu r ve b
tnyle b e rta ra f ederiz: Bu, m u m ve kalpla ona verilen eklin, veya genel
olarak b ir eyin m addesi [hyle\ ve m addesi olduu eyin \hyle\ b ir olup olm a
dn so rm ak k ad ar anlam szdr.8 Y unancada, kalp (stamps) kelim esine
referans yoktur, ancak kalp ta ra fn d a n verilen ekil ibaresi tek b ir kelim e
ye indirgenm itir: schem a. Schem a form, ekil, figr, grnm , klk, jest,
bir usav u rm a (tasm) figr ve gram atik yap a n la m n a gelir. E er m adde
asla schem a s olm adan belirm iyorsa, bu onun sadece belli bir g ram a tik yap
altnda belirdii ve alglanabilirliinin ilkesi, k a rak teristik hareketi veya al
lagelm i kl n n kendi m addesini tekil edenle znem ez olduu an la
m na gelir.
A ristoteleste m addesellik ve anlalrlk a ra sn d a ak bir fenom enolojik
ayrm grm eyiz ve kim i b ak a nedenlerden t r Aristoteles bize fem iniz
m in te k ra r elde etmeye alt bedeni sunm az. A nlalrlk ilkesini bir b e
denin geliim ine o tu rtm ak kesinlikle diil geliim i biyoloji m ant zerin
den aklayan doal teleoloji stratejisidir. B una dayanarak, k a d n la rn sade
ce belli sosyal fonksiyonlar gerekletirm esi esasnda tam am en rem e ala
nyla sn rla n d rlm a la r gerektii ne srld.
Aristotelesi schema nosyonunu form ativitenin ve anlalrl n k lt
rel olarak deiken k u rallar asndan tarihselletirebiliriz. B edenlerin
schema sim tahakkm /sylem in tarih sel o larak rastlan tsal bir ba lan t nok
tas eklinde alglam ak, Foucaultnun H apishanenin D ouunda (Discipline
and Punish) m ah k m u n b ed en in in m addesellem esi olarak tanm lad y
la benzer b ir yere varm aktr. B u m addesellem e sreci Cinselliin Tarihinin
ilk cildinin son blm nde de devreye girer ki b u ra d a Foucault bedenlere en
som ut ve en hayati olann n asl atandn a ra tra c a k olan b ir bedenler ta
rih i nerir.9
Kim i z a m a n Foucaultda bedenin onu b ir k u atm alar alan o larak kabul
eden ik tid ar ilikilerinden ontolojik olarak farkl b ir m addesellii olduu g
rlr. A ncak Hapishanenin D ouunda m addesellik ve kuatm a arasndaki
ilikinin farkl bir biim de k u ru ld u u n u gryoruz. K itapta ru h , bedenin i
lendii ve ekillendii b ir ik tid a r arac olarak ele alnm aktadr. B ir anlam da
8 Aristoteles, "De Anima, 2. Kitap, 1. Blm, 412 b7-8.
9 Michel Foucault, The History o f Sexuality, 1. Cilt, s. 152.
Cogito, say: 65-66, 2011
59
60 : Judith Butler
ru h , bedenin k endisini reten ve gerekletiren ik tid arla donanm b ir em a

olarak iler.
Foucault n u n " ru h a olan gnderm elerini Aristotelesi form lasyonun k a
pal bir biim de te k ra r ele alnm as olarak alglayabiliriz. Foucault Hapisha
nenin D ouunda " ru h u n bedenin eitilm esi, ekillenm esi, ilenmesi ve k u
atlm asna paralel bir biim de n o rm a tif ve norm alletirici bir lkye d
n tn iddia eder. Bu, bedenin etkin bir biim de m addeselletii ta r ih
sel olarak spesifik hayali bir lk d r (idal spculatif). Foucault hapishane
reform unu gz nnde bu lu n d u rarak , "Bizim iin ta n m la n a n , zgrletir
meye davet edildiim iz insan zaten kendi iinde kendinden ok d a h a derin
b ir tabiyetin {subjection - assujetissement) sonucudur. O nda ik tid arn b ed e
n in zerinde iledii hkim iyette b ir faktr olan b ir ru h ikam et eder ve onu
varolua tar. R uh politik bir an ato m in in sonucu ve aracdr; ru h bedenin
hapishanesidir.10
Bu "tabiyet, ya d a assujetissement, sadece bir boyun em e (subordination)
deil, ayn zam an d a znenin tabi olm a halini koruyan ve salayan b ir eylem,
onu zne olm a a la n n a o tu rta n b ir edim , bir zneletirm e/tabiletirm edir
(subjectivation). R uh, [m ahkm u] v ar eder; ve A ristotelesle btnyle zt
dm eyen bir ekilde, Foucault ta ra fn d a n bir ta h a k k m arac olarak ta rif
edilen ruh, bedeni ekillendirir ve sn rlan d rr; ona kalbn verir ve bu k a
lp verme eylemi srasn d a onu varolua tar. Ontolojik arl varsaylm am ak ta aksine h er zam an bahedilm ekte olduu iin b u ra d a "varlk kelim e
si trn a k iinde kullanlm aldr. Foucault ya gre bu bahetm e eylemi an cak
b ir tahakkm ilem i dahilinde ve araclyla vcut bulabilir. Bu ilem tabi
ettii zneleri retir, baka trl sylem ek gerekirse zneleri kendisini olu
tu ra n ilkeleri y r rl e sokucu zo ru n lu ik tidar ilikileri dahilinde ve araclyla tabi klar. k tid a r ncelikle bedenlere ekil veren, onlar s rdren,
destekleyen ve dzenleyendir dolaysyla kesin bir biim de sylemek gerekir
se iktidar, bedenlerin zerinde o n lara kendi nesneleriym i gibi etki eden bir
zne deildir. Bizi bu ekilde konum aya iten dil bilgisi, ik tidarn bedenler
zerinde etki ettii am a onlara biim verdiinin gz nnde bulundurulm ad bir dsal ilikiler m etafiziini a rt koar. Foucaultn u n sorgulad da
ik tid ar dsal b ir iliki olarak kabul eden bu grtr.
10 Michel Foucault, Discipline and Punish: The Birth o f the Prison, New York: Pantheon, 1977,
s. 30. (Surveillance et punir, Paris: Gallimard, 1975, s. 34)
Cogito, say: 65-66, 2011
Foucault iin iktidar, tam d a znenin m addeselliinin kuruluunda ve

znelem e/tabilem enin znesine e zam anl o larak ekil veren ve onu d
zenleyen ilke dahilinde iler. Foucault sadece m ah k m u n b ed en in in m ad
deselliine deil ayn zam an d a hapishanenin b ed en in in m addeselliine de
gnderm ede b ulunur. Foucault ya gre, hap ish an en in m addesellii ik tid arn
vektr ve ara c olduu srece ku ru lab ilir.11 Dolaysyla hapishane iktidar
la donatld denli maddeselleir; veya dil dilgisi dahilinde doru konum ak
gerekirse m addesellem esinin ncesinde bir hapishane yoktur. H ap ish an e
nin m addesellem esi ik tid ar ilikileriyle donatlm asyla e zam an l iler ve
m addesellik b u donatm a ilem inin sonucu ve lsdr. H apishane sadece
i ktidar ilikilerinin alannda an c ak bu ilikilerle donatld ve dolduu den
li var olabilir ki b u kuatlm lk hali ta m da v a rl n n k u ru cu ilkesidir. Bu
noktada beden kendi dndaki ik tid ar ilikileriyle donatlm bam sz bir
m addesellie iaret etm ez an c ak ta m da b u n d a n dolay m addesellem e ve
kuatlm a e zam an l iler.
M addesellik ik tidarn belli b ir sonucuna ia re t eder ya da aksine, olu
tu ru cu ve k u ru c u sonular dahilinde ik tid arn ta kendisidir, ik tid a r olduu
gibi kabullenilm i bir ontoloji olarak bir nesne alan, bir an lalrlk sah a
s k u rara k b a a rl b ir biim de iledii srece m addesel sonular m addesel
bilgi veya b irincil veriler o larak alglanr. Bu m addesel pozitiviteler ta rt l
m az gndergeleri ve akn gsterilenleri olarak sylem in ve ik tid a rn dn
da belirir. A ncak bu ortaya k tam olarak iktidar/sylem rejim inin ta m a
m en gizlendii ve sinsice en etkili olduu an a tekabl eder. Bu m addesel so
nu epistem olojik bir balang noktas, baz politik arg m an tasy o n larn ol
m azsa olm az olarak alndnda, bu, bu k u ru lm u etkiyi birincil b ir verilen
olarak kabul ederek kendisini de k u ra n ik tid ar ilikilerinin soyktn ba
arl bir ekilde derinlere gm en ve m askeleyen b ir deneyci tem eldencilik
(empiricist foundationalism ) ham lesi haline gelir.12
11 "Mesele, hapishane ortamnn, fazla sert ya da fazla aseptik, fazla ilkel ya da fazla verim
li olup olmad deil, bir tahakkm arac ve vektr olarak maddeselliinin ta kendisiydi
[ctait sa matrialit dans la mesure o elle est instrument et vecteur de pouvoir], Discip
line and Punish, s. 30 (Surveillance et punir, s. 35).
12 Bu, "maddesellii" nedeni olduu bir sylemin sonucu haline getirmek anlamna gelmez;
aksine, bu nedensel ilikiyi "etki" \effect] nosyonunu yeniden ele alarak yerinden eder. kti
dar etki ve sonularnda, ve bunlar zerinden kurulur ki burada bu etkiler iktidarn kendi
sinin rtk ileyiinin sonulardr. Bir tzel olarak alnan, nitelik ya da modlarndan biri
olarak ikiyzll ieren, bir "iktidar yoktur. Bu ikiyzllk epistemik bir alann ve bir
dizi bilenin kurulup oluturulmas zerinden iler; bu alan ve bu bilen zneler sylemncesi verililer olarak kabul edildiinde, iktidarn rtk ikiyzll baarya ular. Sy-
Cogito, say: 65-66, 2011
61
62 : Judith Butler
Foucault, b ir sylem ve ik tidar kuatm as olarak m addesellem e s reci

n in izini srdke, ik tid arn retici ve oluturucu boyutu zerinde o d ak la
nr. Ancak m addeselleebilenin a la n n neyin snrladn ve Aristotelesin
sunduu, A lthusserin atfta bulunduu zere, m addesellem enin modaliteleri olup olm ad so ru la rn sorm alyz.13 M addesellem e ne dereceye k a d a r
ona tam am en diren en ve radikal o larak m addesellem em i kalan bir rad ik al
an lalam azlk a la n n gerektiren ve k u ra n anlalrlk ilkeleriyle ynetilebilir? Foucault n u n sylem ve m addesellik nosyonlarn birb iri zerinden ile
m e sokm a abas sadece kendi ta n m la d sylemsel an lalrlk ekonom ile
rin in dnda k alan aklam akta deil ayn zam anda bu ekonom ilerin ken
dini destekleyen sistem ler olarak ilem esi iin neyin d a rd a braklm as ge
rektii sorusunu aklam akta da m b aarsz kalr?
Bu, Luce Irig aray m P lato n d ak i form /m adde ayrm analizinin kapal bir
biim de ortaya k a rtt sorudur. Bu tartm a m uhtem elen en ok Specu
lum o f the Other W oman aki Platos H ystera isim li denem eden dolay bi
linse de yine Spculum daki Une M re de Glace isim li d ah a az bilinen d e
nem ede de etkili b ir biim de vurgulanm tr.
Irigaraym am ac ne form /m adde ayrm n ne de bedenler ve ru h la r ya da
m adde ve anlam arasn d ak i a y rm lar uzlatrm aktr. O nun abas bu ikili
ztlklarn bozucu olaslklar a la n n n dlanm as araclyla ekillendiini
gsterm ektir. Bu speklatif tez, bu kililerin, u zlatrlm m odlarnda dahi,
lem, iktidarn, verili bir epistemik alan ierisinde eylerin tarihi olumsal iktidar olarak,
yerletirildii bir alan belirler. Maddesel etkilerin retimi, iktidarn oluturucu ve kurucu
ileyiidir ki bu retim, nedenden sonuca tek tarafl bir hareket olarak yorumlanamayacak
bir retimdir. "Maddesellik ancak olumsal olarak sylem zerinden kurulmu stats si
lindiinde, saklandnda, rtbas edildiinde belirir. Maddesellik" iktidarn rtk (ya da
ikiyzl) sonucudur.
Foucault'nun, iktidarn maddeselletirdiine, maddesel etkilerin retiminin ta kendisi ol
duuna dair iddias, Discipline and Punish adl eserinde bedenin maddesellii olarak belir
tilir. Eer "maddesellik iktidarn bir sonucuysa, iktidar ilikileri arasnda bir transfer sa
hasysa, bu transfer bedenin tabiyeti/znelemesi olduu srece bu assujettissement'in (znelemenin) temel nedeni ruh" olacaktr. Normatif/normalletirici bir ideal olarak alnd
nda ruh, maddesel bedenin oluturucu ve dzenleyici ilkesi, bu bedenin tabiyetinin en
yakn arasall olarak iler. Ruh bedeni tekdzeletirir; dzenleyici rejimler, zaman iin
de mahkm bedenin stilistiini reten zulm ritellerinin srekli tekrar zerinden bedeni
terbiye eder. Cinselliin Tarihinin birinci cildinde seks farkl tahakkm eksenleri boyun
ca tekdze bir beden retmek iin iler; ancak hem seksin hem de ruhun bedeni zaptet
tii ve tabi kld, bedenin kltrel oluumunun temel esas olarak bir esaret rettii d
nlr. Bu balamda maddeleme dzenlenmi bir yinelenebilirliin (iterability) sonucu ola
rak grlebilir.
13 Louis Althusser, "Ideology and State Apparatuses (Notes towards an Investigation), Lenin
and Philosophy and Other Essays, New York: Monthly Review Press, 1971 iinde, s. 166.
Cogito, say: 65-66, 2011
"dlili kendi k u ru cu d olarak reten fallogosantrik (phallogocentric) eko

nom inin bir p a ras olduklarn savunur. Irigarayn form /m adde ay rm n n
tarihine olan m dahalesi, m a d d e 'n in altn diilin felsefi kililerden d lan
l bir alan olarak izer. D iilin kim i fantazm atik nosyonlar geleneksel ola
rak m addesellikle ilikilendirildiinden dolay, b u n la r otogenezin (autogene
sis) fallogosantrik projesini onaylayan aynaya dair, spekler (specular) etkilerlir. Irigaraya gre, bu aynaya d a ir (ve spektral) diil figrler diil olarak al
glandnda, diil olan kendi tem sili ta ra fn d a n silinir. Diili ikincil b ir te
rim olarak eril/diil ikili ztlnda k o n um landracan iddia eden ekonom i
onu dlar, bu ekonom inin ileyebilmesi iin dlan m as zorunlu olan ey ola
rak belirler. B una dayanarak, ncelikle Irigarayn felsefi m etinlere spekla
tif yaklam n ele alacam ve hem en ard n d a n P la to n u n Tim aeusun d ak i
hazne (receptacle/chora) ta rtm a s zerinden yapt sert ve provokatif oku
maya dneceim . Bu denem enin son ksm nda, ayn ksm zerinden yapt
m kendi sert ve provokatif okum am sunacam .
Irigaray/Platon
Irigaraym id d ia la rn n bykl ve speklatif k a ra k teri beni h er zam an
biraz endielendirm itir. Ayrca itira f etm eliyim ki her ne kad ar felsefe ta r i
hini onun k a d a r detayl ve eletirel b ir dikkatle okum u ve yeniden y orum la
m bir baka fem inist dnem esem de,14 onun syledikleri, zerinde d u r
duu felsefi h a ta la rn gsteriini tak lit etmeye yatkndr. Elbette bu taklit
stratejiktir ve Irig aray m felsefi hatay tek ra r y r rl e sokm as bizim onun
okum asnn icra ettii farkllk (difference) b a lam n d a onu nasl okum am z
gerektiini renm em izi talep eder. Filozof b ir b a b a sesi m idir onda yan k
lan an ya da bu sesi sahiplenerek onun iinden gizliden gizliye kendini m i du
yurur? Bu iki sebepten herhangi biri dolaysyla sz konusu sesin iindey
se, ayn zam an d a dnda da deil m idir? Aray, fallogosantrik (phal
logocentric) ikili ztl el srlm em i biim de b ra k a n u zam sallatrlm
bir entre o lm an n dnda iki olasl nasl tahayyl edebiliriz?15 Bu filo
zof b abadan farkllk, onun stratejisini sadk b ir biim de kopyalar gibi g14 An Ethics o f Sexual Difference, ev.: Carolyn Burke, Ithaca: Cornell University Press, 1993;
thique de la difference sexuelle, Paris: Editions de Minuit, 1984.
15 Bridget McDonalda gre, Irigaray iin ara [entree] aynln blnd bir farkllk saha
sdr ... her ara [entree] farkllam kutuplarn sadece farkllat deil, farkllam ola
rak varlklarn srdrebilmek iin birbirleriyle karlamaya maruz kaldklar bir ortak
mekndr..., Between Envelopes (baslmam bir teblidendir).
Cogito, say: 65-66, 2011
63
64 : Judith Butler
zken taklitte, nasl yanklanr? K ukusuz bu, eril ve d iilin dilleri a ra s n

d a bir yer tekil etm ez, sadece topografik iddiay yerinden eden bozucu b ir
harekettir.16 Bu b ir nevi erilin yerini alm adr; onu varsaym ak deil igal edi
lebilirliini gsterm ek, bu varsaym n bedeli ve devinim i zerine bir soru or
taya atm ak tr.17 B aba soyundan balayan eletirel yolculuk, erilin terim le
rin in ezberi boyunca, nereden ve n asl icra edilir? E er am a sadk veya ol
m as gerektii gibi b ir Platon o kum as yapm ak deilse, o zam an sz ko
n u su olan belki de Platondaki speklatif arl tak lit ve ifa eden b ir nevi
ar-okum adr. B u ra d a bu speklatif arl n b ir ben zerin i icra ettiim l
de, zr dileyerek belirtm em gerekir ki, gnll olm asam da o rtad ak i za
r a r ok uzun bir s re d ir konuulm am kald iin, kim i zam an ab a rtl d e
recede sert bir cevap verm ek d u ru m u n d a kalacam .
Irigaray felsefe ta rih in i tek rar okum aya kalktnda bu tarih in sn rla
rn n nasl koru n d u u sorusunu sorar: Felsefenin ilerleyebilmesi iin, felse
fenin alan n d an dlan m as gereken n e d ir ve bu d la n a n kendisini kendi ta
ra fn d an k u ru lm u ve kendi ta ra fn d a n tem ellendirilm i addeden bir felsefi
k u ru lu u negatif b ir biim de k u rm a n oktasna nasl gelir? Bu balam da, Irigaray, bir felsefi m etni iine alm ay reddettii ey zerin d en oku m an n b ir
yolunu bulm ak m ecburiyetinde kald noktada, diili ta m da bu k u ru cu d
lam a n n kendisi o lara k ayr bir yere koyar. Bu kolay b ir i deildir. B ir m etin
nasl kendi iinde gzkm eyen a m a yine de kendi okunabilirliinin o k u n a
m az a rtla rn k u ra n ey zerinden okunabilir? G erekten de bir m etin metinsel "ierisi ve "d arsn n k u ru ld u u gzden kaybolm a eylemi z e rin
den nasl okunabilir?
H er ne k a d a r geleneksel olarak fem inist dnrler, erkekler rasyonel
efendilik ilkesiyle yan yana getirilirken, nasl bedenin diil olarak ta n m
landn veya n asl k ad n larn m addesellikle yan y a n a getirildiini (etki
sizneredeyse o k tan lm veya dourgansrekli-yaayan ve retken
olup olm adn) gsterm enin yollarn a rad larsa d a ,18 Irigaray diilin esa
sn d a tam da bylesi b ir ikili ztlk ta ra fn d a n ve araclyla d lanan oldu
16 Ne tam anlamyla bir mekn ne de zaman olan "aralk [interval] nosyonu zerine bir tar
tma iin, Irigaraym Physics (Aristoteles) okumasna bavurulabilir. "Le Lieu, lintervalle,
thique de la difference, s. 41-62.
17 Bu, kitabn sonraki blmlerinde, Willa Cather romanndaki babann adnn igaliyle ilikilendirilecektir.
18 Elizabeth Spelman, "Woman as Body: Ancient and Contemporary Views, Feminist Studies
C. 8, S.l, 1982, s. 109-131.
Cogito, say: 65-66, 2011
Maddeleer/Sorunlaan Bedenler (Bela Bedenler)
unu ileri srm ek ister. Bu b alam da k a d n la rn b u ekonom i dahilinde tem

sil edildikleri yer ve zam an tam olarak silinilerinin alandr. D aha d a tesi
m addenin felsefi tan m la rla aklanm as, Irigaraym iddiasna gre, diilin
i karnesi (.substitution) ve yerinden edilm esidir. Felsefenin sunduu ta n m la r
zerinden felsefenin diille ilikisi yorum lanam az. Irig aray a gre b u iliki,
ancak diili felsefenin ta n m la d k la rn n konuulam az a rt olarak konum
lam a araclyla konuulabilir ki b u ra d a diil esasnda felsefenin a ralary
la asla tan m la n a m a y a n d r fakat b u ala n d a n dlan felsefenin m eruiye
tinin kouludur.
Kukusuz, Irigaraya gre diil an cak catachresisde belirir, a n la m n uy
gunsuz yer deitirm esi olarak, uygun bir biim de kendisine ait olm ayan
an latm ak iin b ir zel ism in k u llan m olarak uygunsuzca ileyen ve diilin
dland dilin ta kendisine m usallat olm ak ve onu tayin etm ek iin dile d
nen tan m la rd a belirir. Bu, Irigaraym radikal atfsal pratiini, yani m akul
olann tam am en uygun olm ayan am alarla ykc (catachrestlc) gaspn, ks
m en aklar.19 Irigaray, sadece sz konusu sylem in k u llanm n yneten d
layc zerklik k u rallarn sorgulam ak iin felsefeyi - b ir o kadar da p sik an a
liz i- taklit eder ve bu taklitte etkin b ir biim de kendine ait olam ayan b ir dili
benim ser. Bu uygunluk ve m lkiyet tartm as, ta m olarak, dlanm b ir uy
gunsuzluk, uygunsuz ve m lkiyetsiz olan olarak k u ru lm u diile ak b ir se
enektir. K ukusuz, irigaraym Nietzschenin Deniz A isim li yaptnda id
dia ettii zere, kadn ne bir zdr ne de bir z v a rd r. Irigaray iin bu ke
sinlikle k ad n n m etafizik sylem inden dlanm olm asyla balantldr.20
Eer kadn b ir zel ismi stlenirse, bu zel isim tekil kadn dahi olsa, b u sa
dece terim i ontolojik varsaym larndan ekip k a rm a n n bir yolunu arayan
19 Elizabeth Weed, The Question of Style, Ed. Carolyn Burke, Naomi Schor & Margaret
Whitford, Engaging with Irigaray, New York: Columbia University Press, 1993; Elizabeth
Grosz, Sexual Subversions, Londra: Routledge, 1991.
20 Irigaray bu terimi aadaki alntda z [essence] iin deil varlk [tre] iin kullanm
olsa bile, ki bu kullanm bir sonraki cmlede "z nosyosunun diil olana yabanc kald
ve son cmlede bu varln hakikatinin ztlklara dayal bir mantk zerinden ilendii id
dialarna dayanr, ana metindeki alntda yer alan z terimi benim evirimdir: "Elle ne
se constitue pa pour autant en une. Elle ne se referme pas sur ou dans une vrit ou une es
sence. L'essence dne vrit lui reste trangre. Elle na ni nest un tre. Et elle noppose pas,
la vrit feminine, Luce Irigaray, Lvres voiles, Amante Marine de Friedrich Nietzsche,
Paris: ditions de Minuit, 1980, s. 92.
Naomi Schorn zn kendisini bir katakresis olarak okuduunu hatrlarsak, z sylemi
nin geleneksel metafizik erkannn dnda desteklenip desteklenemeyecei sorulabilir. Di
il olan bir ze sahip olabilir ve bu zden faydalanabilir, ancak bu metafizik pahasna bir
faydalanma olacaktr. Naomi Schor, This Essentialism Which Is Not One: Coming to Grips
with Irigaray", Differences: A Journal o f Feminist Cultural Studies C. 2, S. 1, 1989, s. 38-58.
Cogito, say: 65-66, 2011
65
66 : Judith Butler
b ir t r radikal tak lit olabilir. Jane Gallop iki duda [deux lvres] sinekdok
[synechdoche] ve katakresis [calachresis] olarak yorum lad, Irigarayn bi
yolojik zcln retorik bir strateji olarak tahayyl etm e olana salayan
okum asnda net b ir biim de aklar. Gallop Irigarayn, biim sel dilinin dii
li srekli bir dilbilim sel uygunsuzluk olarak dilde kurd u u n u ortaya koyar.21
Irigaraya gre diilin m etafiziin uygunluk/m akulluk sylem inden bu
dlan "madden in form lasyonunda ve onun zerinden vuku bulur. Fallogosantrizm form ve m adde a ra sn d a b ir ayrm sunduu iin bu, d a h a ileri
b ir m addesellik ta ra fn d a n eklem lenir. B aka trl sylemek gerekirse, her
ak ayrm , ay rm n kendisinin b a rn a m a d yaztsal (inscriptional) b ir m e
kan d a vuku bulur. B ir kayt yzeyi olarak m adde ak b ir biimde tem atize
edilemez. Irigaray a gre bu kayt yzeyi ya da alan m adde kategorisiyle
ayn olmayan, m ad d en in eklem leniini artlayan ve olas klan bir m addeselliktir. Irigarayin iddia ettii, tem atize edilemeyen bu m addeselliin fallogosan trik ekonom inin iinde diil iin ve ona ait bir alan, yzey, havuz ve h a z
ne (receptacle) halin e geldiidir. Bu balam da, bu ikinci belirsiz m adde Platoncu ekonom inin k u ru cu dna iaret eder; o, bu ekonom inin iten tu ta rl
durabilm esi iin dlanm as art olandr.22
Form /m adde ayrm tara fn d a n kapsanam ayan bu a r m adde D erridan n
felsefi ztlklar analizindeki supplm ent gibi iler. Form /m adde ayrm n ele
ald Positions d a D errida m addenin ayn anda hem ikili ztlk ierisindeki
b ir kutup olarak hem de bu ikili ifti a an bir m adde, sistem atize edilem ezli
ine d air bir fig r o larak iki kere k atlan m as gerektiini {redouble) ne srer.
D erridann m addenin dilin rad ik al dn gsterdiini iddia eden k riti
e cevaben sylediklerini hatrlayalm : Eer m adde bu genel ekonomide, si21 Jane Gallop, Thinking through the Body (New York: Columbia University Press, 1990).
22 Hyle olarak madde Platoncu klliyatta merkezi bir nem arz etmez. Hyle terimi Aristotelesidir. Metaphysicste (1036a) Aristoteles, hyle'nin ancak analojiler zerinden bilinebilecei
ni iddia eder. Kuvvet (dynamis) olarak tanmlanr ve drt sonutan biri olarak ayrlr; ayr
ca bireylemenin prensibi olarak aklanr. Aristoteleste bazen hypokeimenon ile zdele
tirilir ancak bir ey olarak ele alnmaz (Physics, 1, 192a). Aristoteles Platonu hyle ve stresisi
(hypodoche) ayrt edememekle eletirmesine ramen, Platoncu hazne (hypodoche) nosyo
nunu hyle ile zdeletirir (Physics, 4, 209b). Aristotelesi hyle gibi, hypodoche da yok edi
lemezdir ve ancak "pi dncesi araclyla bilinebilir (Timaeus, 52a-b); ve o, tanm ya
plamayandr ["there is no definition of matter, only of eidos" Metaphysics, 1035b]. Platoda
hypodoche mekann ya da choramn anlamn stlenir. Aristoteles madde zerine sadece bir
kere ak felsefi bir sylem sunmutur ki bu da Plotinusun Platoncu madde doktrinini ye
niden ele ald almasn ierir. Irigaray'in Une Mre Glace" isimli blmnde Platon/
Plotinus'a eletirel atfna vesile olan budur: Speculum o f the Other Woman, ev. Gillian Gill,
Ithaca: Cornell University Press, 1985, s. 168-79.
Cogito, say: 65-66, 2011
zl de sylediiniz gibi, radikal b ir bakala iaret ediyorsa (daha spesifik

olarak: felsefi ztlk lara ilikin b ir bakalk), ya da b u n a iaret ettii srece,
yazdm m atery alist olarak addedilebilir.23 D errida ve Irigarayn h er iki
si in de bu kiliden dlanan, bu dlam a m odu erevesinde onun ta r a fn
dan retilir ve m u tlak b ir d ars o lara k ayr, tam a m e n bam sz b ir v arol
ma d u ru m u n d a n bahsedilem ez. K u ru cu ya da greli b ir d, kukusuz, k e n
di tem atize edilem ez gereklilii o larak bu sistem e d a h il b ir dizi d la m a d a n
oluur. Bu sistem in iinden bir tu tarszlk , b ir bozu, kendi sistem atikliine
bir tehdit olarak belirir.
Irigaray form /m adde kilisini harekete geiren bu dlam an n erili ikill ztlk terim in in h er iki an lam n igal eden diili ise anlalabilir b ir terim
olarak dahi tanm layam ayan eril diil arasndaki fark llatrc ilikinin ta
kendisi olduu konusunda srar eder. Bu ikili d ah ilin d e ta n m la n a n diili
spekler diil ve bu kiliden silinm i ve dlanm diili ar diil o larak alg
layabiliriz. Sonuncu m odelde olduu gibi bu tip a ta m a la rn ilem edii nok
tada ise, kesin b ir dille belirtm em gerekir ki, diil h ib ir a rtta isim lendirilenez ve o asla b ir m od deildir.
Irigaraya gre herhangi bir ey olduu sylenemeyen, b ir ontolojiye d a h il
edilemeyen diil" -b u ra d a yine g ram e r yanltyor b iz i- herhangi b ir o n to
lojiyi m uktedir k lan im knsz b ir gereklilik olarak silin ir ve bu ekilde k u
rulur. Diil b ir catachresis dahilinde kendini k u rm a iddiasnda olan b ir fallogosantrizm ierisinde ehliletirilir ve anlalm az addedilir. R eddedilm i,
diil olandan a rta kalan, bu fallogosantrizm in yazlm alan olarak ve sad e
ce (yanl) bir yansm a olu tu rm ak ve fallogosantrik zyeterlii kendinden
herhangi bir katk d a b u lunm adan garantilem ek iin eril an lam lan d rc ed i
m in iaretlerini teslim alan spekler yzey olarak varolur. M etafizik gelene
inin bir toposu olan bu yazlm alan, P latonun T im aeusun d a chora o lara k
tan m la n a n hazne (hypodoche) eklinde kar karm za. H er ne k a d a r Der
rida ve Irigaray chora'y kapsam l b ir biim de ele a la n okum alar su n m u ol
sa la r da, ben b u ra d a tam da blm n sorunu o larak nitelenebilecek, b ir for
m un kendi tem silini yaratabileceini syleyen p araya iaret etm ek istiyo
rum . H epim izin bildii zere P la to n a gre m addesel b ir nesne an cak ken
di n koulu olan b ir Form dahilinde varolabilir. Dolaysyla m addesel n e s
neler F orm larn kopyalardr ve a n cak F orm lar rnekledikleri derecede va
23 Derrida, Positions, 64.
Cogito, say: 65-66, 2011
67
68 : Judith Butler
rolabilirler. Peki, bu rneklem e eylemi nerede gerekleir? Bu kopyalam ann

vuku bulduu b ir m ekn, bir alan, form dan nesneye geiin gerekletii bir
a ra var m dr?
Timaeus da su n u la n kozmogonide, Platon ele aln m as gereken doa
ya atfta bulunur: B u n lard an ilki retim (generation) sreci, kincisi re ti
m in m eydana geldii yer, ncs ise retilen eyin doal olarak re tti
i benzerliktir. Bu noktada, dier ta ra fta beliren, "alm a ilkesini bir anneye,
kaynak ya da balangc bir babaya ve arad ak i doay da b ir ocua b enze
tebilecek o lm am zd r (50d).24 Bu blm den nce, H am ilton/C airns eviri
sine gre, Platon b u alm a ilkesine b ir "bakc (nurse)"(40b) ve "tm bedenle
ri alan evrensel doa olarak a tfta bulunur. Ancak ikinci ibare, d a h a iyi b ir
eviriyle, var olan (tu parta som ata) b t n bedenleri a la n (dechesthai) d in a
m ik tabiat (physis) (50b) olarak ifade edilebilir.25 Platon bu her eyi alc i
lev zerine ta rtm a sn yle s rd r r: O (diil) hep ayn addedilm elidir
n k o her eyi alr, kendi doasndan (dynam is) ayrlm az ve asla, herhangi
b ir yolla ya da herh an g i bir zam anda, iine giren eylerin herhangi biri gibi
b ir form a b r n m ez ... iine giren ve on d an kan fo rm la r kendi ablonlar
n n (diaschematizomenon) a rk a sn d an m odellenen ebedi gerekliklere b e n
zerler (50c).26 B u rad a diile zg fonksiyon, alm ak, dechesthai, kabul etm ek,
karlam ak, ierm ek ve h a tta idrak etm ektir. Bu hazn en in (hypochdoche) ii
ne giren bir fo rm lar dizisi, ya da d a h a iyi ifade etm em gerekirse, ekillerdir
(morphe) fakat b u alc ilke, bu physis, zel bir biim e sahip deildir ve b ir b e
den deildir. A ristotelesin hylesi gibi, physis de tan m la n a m a z .27 Gerekte,
bu alc ilke tm bedenleri ierir ve evrensel olarak uygulanabilir, ancak b u
n u n evrensel uygulanabilirlii Tim aeus da evrensel fo rm lar nceden ta s a r
layan ve haznenin (receptacle) iinden geen ebedi gerekliklere (eidos) asla
benzem em elidir. B u ra d a benzerlik (m im eta) zerine b ir yasak vardr; b ak a
b ir deyile, bu zelliin ebedi F o rm lar ya da o n larn m addesel, hissedilebi-
24 Plato: The Collected Dialogues, Ed. Edith Hamilton and Huntington Cairns, Bollingen Seri
es 71, Princeton: Princeton University Press, 1961.
25 Theatetus'ta dechomenon", bir balmumu yn olarak tarif edilir. Dolaysyla Aris
totelesin maddeyi tanmlamak iin de Anima'da "balmumu imajn semesi, Platoncu
dechomenonun aleni bir yeniden deerlendirilmesi olarak okunabilir.
26 Burada diaschematizomenon, emalarn formatif olduunu nererek, bir rnt ardndan
modellenme ve oluum anlamlarn bir araya getirir.
27 Physis ve phusis kelimelerinin nasl genital anlamna geldii zerine bir tartma iin bkz.
John Winkler, Phusis and Natura Meaning Genitals'", The Constraints o f Desire: The Ant
hropology o f Sex and Gender in Ancient Greece, New York: Routledge, 1990, s. 217-220.
Cogito, say: 65-66, 2011
lir veya hayali kopyalar gibi olduu sylenemez. A ncak zellikle b u physis
sadece iine girilm ek iin vardr; o, asla girm ez. B u rad a eisinai kelim esi b ir
vere doru ya d a b ir eyin iine d o ru yol almaya, yaklam aya ve penetrasyona iaret eder; ayrca bu bir yerin iine girm ek a n la m n a da gelir ki chora,
kuatlm b ir h azne olarak, baka b ir kuatlm h a z n en in iine giren ey
olam az. M etaforik olarak ve belki de tesadfen, bu yasakl giri form u "yar
g h u zu ru n a k a rlm a , yani k am usal no rm lara tabiyet, akla gelme ya da
"dnm eye b a la m a an lam n a da gelir.
Bu noktada b ir de kendisine girenler gibi bir fo rm a br n m em e ko
ulu devreye girer. O zam an sz konusu hazne herh an g i bir bedenle, aneninki ya da bakcm nkiyle benzetilebilir mi? P la to n u n a rtn a gre bu
'doay tanm layanlayz ve onu benzetm e araclyla kavram ak sadece pi
dncesiyle (bastard thinking) kavram ak a n la m n a gelir. Bu balam da bu
doay kavrayabilecek insan babaya a it ilkeden d o ru d an onun araclyla
dlanm olandr; evlilik d b ir ocuk, baba soyundan ve baba soyunun
ilerledii analojik ilikiden bir saptr. Dolaysyla b ir m etafor ya da analoji
sunm ak sz konusu doa ve bir in san form u a ra sn d a benzerlii varsaym ay
gerektirir. te D erridan n P la to n u n hkm ne k a tla ra k choray b ir knt
olarak tahayyl ettii, bu son noktadr. Bu aam ada D errida chora d n c e
sinin asla kendi vesile olduu figrlerden herhangi b irin in iine kemeyeceini ne srer. B unun sonucu o larak da choran n diilikle ilikisini n ih ai
bir k olarak kabul etm enin yanl olacan iddia eder.28
28 Bu muhalif dnce, kimilerinin gsterenin maddesellii olarak adlandraca, dilin m ad
deselliinde srar eder ve bu Derridann 'Chorasnda gelitirmeyi nerdii dncedir. (Poikilia. tudes offertes Jean-Pierres Vernant, Paris: EHESS, 1987.) Bu kelimenin maddesel
liine dikkat ekmek yeterli deildir nk mesele ne maddesel ne de ideal olana, ancak bu
ayrmn meydana geldii yaztsal meknn ta kendisi olarak ne maddesel ne de ideal olana,
iaret etmektir, idealizmi ve materyalizmi kutup olarak gren ya maddesel ya ideal olma
[either/or] mantn muktedir klan, tam da bu "ne maddesel ne ideal olma \neither/nor\
halidir.
Derrida bu yaztsal alana, yukardaki metnin 280. sayfasnda ntr bir alan olarak tahay
yl ettii, nc cinsiyet ya da janr olarak atfta bulunur: Bu alan ntrdr nk cinsel
farkllnn herhangi bir kutbuna, erile ya da diile, katkda bulunmaz. Burada hazne tam
olarak eril ve diilin arasndaki ayrmn istiktarn bozan eydir. Bu yazlm alannn na
sl tasvir edildiini, zellikle yazlm ediminin bu alan zerinde nasl altn hatrlaya
lm: "nc bir janrda/cinsiyette ve mekansz bir meknn, hereyin onu iaretledii ama
kendisinin iaretlenmemi kald bir meknn, ntr alannda. Daha sonra, 281. sayfada,
Sokratesin Choradan biriymi ya da bir eymi gibi bahsettii ne srlr. Her koulda, o
tekilerin arasnda bir yer olmayan, ancak belki de yerin ta kendisi olan, yeri doldurulamaz
olan, yerini alr. Yeri doldurulamaz ve deitirilemez...
Bylece idealizm/materyalizm kutupluluu sorgulanr hale gelir. Ancak bu, artk hibir so
runun kalmadn iddia etmek anlamna gelmez. Irigarayn iddiasndan karlmas gere-
Cogito, say: 65-66, 2011
69
70 : Judith Butler
Irigaray b ir a n la m d a bu iddiaya katlr: Bakc, anne, rah im ta n m la r

diili tem sil eder gibi grndkleri a n d a onu yerinden eden spekler figr
ler olduklar iin btnyle hazneyle zdeletirilem ezler. H azne P la to n u n
m etninde son n o k tasn a kad ar tem atize edilemez ya d a tan m lan am az; n
k kendisi her ta n m la m a ve tem atize etm e eylemini sn rla r ve onun d
n a kar. Bu hazne/bakc bir insan form uyla benzerlii zerinden ortaya atl
m bir metafor deildir, insann hem onun art hem de onun zerinde srekli
deformasyon tehdidi olarak snrlarnda beliren bir bozm a eylemidir; bir form,
morphe alamaz ve bu balamda bir beden olamaz.
D errida h azn en in diil figrle zdeletirilem eyeceini ne s re r ve
Irigaray in da b u n a katld sylenebilir. Ancak Irigaray diilin, haznede de
grlebilecei zere, kendi ta n m la n n n nne getiini ve bu tem atize
edilem ezliin diili tem atize edilebilir ve tan m la n a b ilir olann im knsz a n
cak zorunlu tem eli olarak kurd u u n u ne srerek an alizin i bir adm teye
tar. K risteva chorah in kn ve m aternal/bakc (nurse) figr, Revolu
tion in Poetic Language de P lato n u n bizi ritm ik bir u zam srecine yneltti
in i belirterek, kabul eder.29 Irig aray m chora ve d iil/m aternalin birletiriliini reddetm esinin aksine, K risteva bu ilikiyi onaylar ve semiyotik (sem io
tic) nosyonunu sem bolik yasann nceleyeni (s. 26) olarak belirler: Anneken, Platon iin bu yazlm alannn diillii vcuda getirme ve bozmann bir yolu, diil ola
n susturmann, sessiz ve pasif bir yzey olarak yeniden biimlendirmenin bir yolu olduu
dur. Hatrlamak gerekir ki, Platon iin hazne her eyi iine alr. Hazne, iinden penetratif
bir retkenliin getii ancak kendisi ne penetre edebilen ne de retebilen eydir. Bu ba
lamda, hazne eril olann istikrar bozucu mimesisinin mmkn olamayacana dair bir te
minat olarak okunabilir; ve bylece diil olan sonsuzca penetre edilebilen olarak ebediyyen
korunur. Bu hamle, Derridada, mekansz bir mekn, her eyin onu iaretledii ama ken
disinin iaretlenmemi kald bir m ekna olan atfnda, yinelenir. Burada, tm yazlmn
iaretlenmemi durumunu, makul olandan dlanm olan eyin makul olan mmkn kl
d iin makul bir iarete sahip olmayan, kendine ait bir iarete sahip olamayan ortaya
karm bulunuyor muyuz? Ya da, bu iaretlenmemi yazlm alan, iareti silinmi olan
ve srekli silinti altnda kalmaya zorlanan bir alan mdr?
"O (diil) kendini onun stne yazanlarn toplamndan ya da bu yazma srecinden baka
bir ey deildir, son sujet, meme son sujet ama o (diil) tm bu aklamalarn znesi ve
mevcut destei deildir. Herhangi bir aklamay aan, ama kendisi herhangi bir aklama
olmayan. Bu tanm, burada, aklamaya kar neden bu yasan olduunu anlatmaz. Belki
de bu, metafiziin mecrasnda ya da mecrasnn dnda bakir bir yer deil midir?
Derrida haznenin madde olamayacan iddia etmek istemesine ramen, Positionsda mad
denin "iki kere kullanlabileceini ve form/madde ayrmn aan eyin ta kendisi olabile
ceini teyit eder. Ancak burada, madde (matter) ve annenin (mater) birbirine bal olduu
noktada, diillikle donatlm ve sonra silinmeye maruz braklm bir maddesellik sorun
salnn olduu noktada, hazne madde olamaz nk bu onu dland ikili dncenin ii
ne yeniden konumlamak olur.
29 Julia Kristeva, "The Semiotic Chora Ordering the Drives, Revolution in Poetic Language,
New York: Columbia University Press, 1984.
Cogito, say: 65-66, 2011
Maddeleen/Sorurlaan Bedenler (Bela Bedenler)
in bedeni bu nedenden t r sosyal ilikileri organize eden sem bolik yasa

ya araclk eder ve sem iyotik choran n dzenleyici ilkesi haline gelir (s. 27).
K risteva chora n n m aternal bedenle zdeletirilm esinde sra r ederken,
I rigaray bu bir araya getirii icra eden sylem in n a sl chora figr ta r a fn
d a n kapsanam ayan diilin daim olduu b ir dars rettii so ru su n u so
lar. Bu noktada u soru akla gelir: Dil dahilinde diil b ir "dars tayin et
mek nasl m m k n olabilir? Bu, Irig aray m ki de dah il olm ak zere h er sy
lemde, dlam a a la n n tekelletiren b ir ey olan d iilin ku atlarak snrlandrlm asyla kanlm az bir biim de retilen bir k u ru c u dlam alar dizisinin
yer ald bir meseleye iaret etm ez mi?
Bu balam da hazne (receptacle) d lan an iin b ir fig r deildir, b ir fig r
olarak a ln a ra k d la n a n tem sil eder, diil gstergesi altn d a biim lenem ez
k alan lara -d iild e hazne-bakc tahayylne d ire n e n le re- d a ir baka b ir dizi
dlam ay icra eder. B aka bir deyile, bakc-hazne m etaforu, diili, in sa n n
rem esi iin zo ru n lu olan ancak kendisi insan olm ayan, hibir koulda ken
disi zerinden retilen insan fo rm u n u n oluturucu ilkesi eklinde yorum lanam ayacak olan ey olarak sabitler, onu bu noktada don d u ru r.30
B urada sorun, diilin m addeyi ya da evrensellii tem sil edecek b ir du
ru m a getirilm esi deildir. Aksine diil, form /m adde, evrensel/zel kilileri
n in dna atlm tr. O ne biri ne de dieridir a m a h er ikisinin srekli ve
deim ez kouludur. O ancak tem atize edilem eyen b ir m addesellik olarak
yorum lanabilir.31 O nun iine g irilecektir ve o kendisine giren eye d a ir on
d a n te bir eyi aa vu racak tr an c ak asla ne o lu tu ru cu ilkeye ne de y a ra t
t n a benzeyecektir. Irigaray bu noktada sz konusu olann fallogosantrik
ekonomi ta ra fn d a n devralnm ve bu ekonom inin kendi dlayc ve tem el
30 Platon'da remenin topografisi zerine ilgin bir tartma ve psikanalitik ve klasik dn
cenin iyi bir rnei iin, bkz. Page DuBois, Sowing the Body, Chicago: Chicago University
Press, 1988.
31 Irigaray, La Croyance mme de (Paris: dition Galile, 1983), Freudun Haz lkesinin tesin
de (Beyond the Pleasure Principle) adl eserindeki fort-da oyununu yeniden okurken benzer
bir argman ne srer. Irigaray, bu metinde, kk erkek ocuunun annesinin yanndan
gidiini ve yanma dnn tekrarlama yolu olarak elindeki makaray karyolasndan da
r bir yere atp geri ekerek oynad oyundaki imgesel hkimiyet eylemini harikulade bir
ekilde yeniden okur. Irigaray, bu oyunun mizansenini yeniden resimler ve maternal olann
ikamesini perdelerde, makaray alan, saklayan ve geri veren yatak araflarnn kat ve kv
rmlarnda konumlandrr. Chora gibi, "o (diil) -olay yerinin gizli maternal destei- varlk
ve yokluun oyunu iin kayp ama gerekli kouldur: Elle y tait et ny tait pas, elle donnait
lieu mais navait pas lieu, sauf son ventre et encore ... Elle ny tait pas dailleurs, sauf dans
cette incessante transfusion de vie entre elle et lui, par un fil creux. Elle donne la possibilit
de lentre en prsence mais ny a pas lieu (s. 31).
Cogito, say: 65-66, 2011
71
72 : Judith Butler
edim ine b r n d r lm diilin rem e gc olduunda sra r eder. Platonda

olduu gibi, physis chora olarak eklem lendirildiinde, physism a n la m n n
ierdii dinam izm ve kuvvetin b ir ksm nlenir, sindirilir. remeye k a tk
da bulu n an diilliin alannda, sadece reyen ve daim a kendi ileri trevleri
ni reten, bunu diil zerinden a n cak onun destei olm akszn icra eden fallik b ir Form buluruz. reme ilevinin diilden erile olan b u transferi physisin topografik o larak sn rlan d rlm asn , sindirilm esini, physisin chora ola
rak, m ekn olarak, rtb as edilm esini gerektirir.
M adde kelimesi Platonda choray ya da hypodocheyi tan m la m a k iin
yer alm az ancak Aristoteles The M etaphysicste Tim aeusu n bu blm nn
ok yakn bir biim de kendi hyle nosyonuna eklem lendiinden bahseder.
B u neriyi takiben, Plotinus E nreadsm "Altnc R isale'sini, Bedensizin
K ay tszl n (The Im passivity of the Unem bodied) yazm tr. Bu blm n,
P la to n u n hypodoche nosyonunu hyle ya da m adde olarak aklam a ab asn
d a n ibaret olduu sylenebilir.32 Felsefe tarih in d e n ad iren katedilm i b ir d
nle, Irigaray, "Une M re de Glaced a Plotinusun P lato n u Aristotelesin
m addesi zerinden okum a abasn kabul etm i ve bize hatrlatm tr.
Bu denemede irigaray, Platon iin m adde k sr dr, ham ilelik deil, sa
dece alm a eylemiyle ilikilendirilen diil ... deim ez b ir biim de erile ait
olan dlleme yetisiyle idi ed ilm itir der.33 Bu okum a Timeaus &&ki F o rm
la rn kozm ogonosini tam am en kendini ku rm u olan babaso y u n u n fallik bir
fantezisi olarak belirler, irigaraya gre bu otogenez veya kendini k u rm u
olm a fantezisi rem edeki diil roln in k r ve atanm asyla gerekleir. E l
bette "hazne olan "dii ne evrensel ne de zeldir ve P lato n a gre isim len dirilebilecek her ey ya evrensel ya da zel olm ak zoru n d a olduu iin hazne
isim lendirilem ez. Speklasyon y a ra tm a hak k n stlenerek ve "garip ve a l
lm am b ir a ra trm a (48d) alan o larak niteledii to p ra k lard a gezinerek
Platon tam olarak isim lendirilem eyecek olan isim lendirm e aam asna gelir.
Bu aam ad a hazneyi bedenlerin evrensel b ir alcs o larak tanm layabilm ek
iin b ir catachresise b a v u ru r nk o esasnda evrensel deildir. Aksi tak
tird e dnda brak ld ebedi gereklere dahil olabilirdi.
H azneyi sunan ncesindeki kozm ogonide Platon ru h u n m addeselliinin
iareti olan a rz u la rn kontrol altn a aln m ad tak d ird e b ir ru h u n , ru h d en
diinde anlalm as gerektii zere b ir erkein ru h u n u n b ir kadn ve ard n 32 Plotinus Enneads, ev.: Stephen MacKenna, 2 basm, Londra: Faber & Faber, 1956.
33 irigaray, "Une Mre de Glace, Spculum, s. 179.
Cogito, say: 65-66, 2011
dan da bir hayvan olarak geri dnm e riskinden bahseder. Bir an lam d a k a
d n ve hayvan ta m d a kontrol edilem ez ehvetin karldr. R uh bylesi b ir
ehvete dahil olduu takdirde bu ehvet tara fn d a n o n u n tan m lan d gs
tergelerin ta kendisine, kadn ve hayvana dntrlr. Bu kozm ogonide k a
dn, m addesellie d tem sil eder.
Ancak bu kozm ogoni tek rar yazlm ay gerektirir. yle ki, eer erkek ontolojik bir hiy erarin in en st n o k tasn d a duruyorsa, k a d n erkein zaval
l ve alak b ir kopyasysa, hayvan ise hem erkek hem de kad n n zavall ve
alak b ir kopyasysa hiyerarik b ir biim de datlm d ah i olsa h l b u
varlk arasnda b ir benzerlik var dem ektir. B unu tak ip eden yani hazneyi su
n an kozmonogide Platon ak b ir biim de eril ve diil arasn d a b ir b en zer
lik olabilecei ih tim alin i o rta d a n kaldrm ay am alar ve bunu herhangi b ir
form a benzem esi y asaklanm diilletirilm i bir hazne su n arak gerekleti
rir. Kesin bir dille sylemek gerekirse, ontoloji fo rm lar araclyla k u ru ld u
u iin, haznenin h erhangi b ir ontolojik stats olam az ve hazne b ir olam az.
Ontolojik bir belirlenim i olm ayan b ir ey hakknda konuam ayz ya da eer
konuabiliyorsak, dili, varl b ir varla sahip olam ayana atfederek, uygun
suzca kullanm oluruz. Dolaysyla hazne en b a n d a n im knsz bir kelime,
isim lendirilem eyen b ir isim lendiri o larak belirir. elikili bir biim de, Pla
ton bize bu h azn en in ta kendisinin h er zam an ayn ekilde isim lendirilm e
si gerektiini an la tm tr.34 B unun ta m olarak nedeni, haznenin ancak ra d i
kal olarak uygunsuz b ir sze yol aabileceidir ki b u sz b t n ontolojik id
d ia la rn askya alnd bir sz, isim lendirildii terim lerin ism i isim lendiri
len eye uydurm ak iin deil isim lendirilecek olann zel bir isme sahip ol
m am asn d an dilbilim sel ku rallar balad ve tehdit ettiinden ve dolaysy
la zorla kabul e ttirilm i bir dizi n o m in atif ku ralla kontrol edilm ek z o ru n
da olduundan t r srekli olarak uygulanm as gereken b ir sz edim idir.
Platon bu h azn en in belirlenem ez stat s n nasl kabul edebilir ve nasl
onun iin tu tarl b ir isim nerebilir? Bu, belirlenem ez olarak belirlenen h a z
nen in belirlenemez (cannot) olm asna d a ir bir mesele m idir, yoksa bu belir
lenem ez (cannot) laf "belirlenm em eli (ought not to be) olarak m ilem ek
tedir? Temsil edilebilir olana getirilen b u lim it belirli b ir tem sil t r n e k a r
b ir yasaklam a o larak m okunm aldr? Platon bize hazn en in bir tem silini,
34 Irigaray, Speculum da, bir yazlm mekn olarak maara hakknda benzer bir argman ne
srer: "Maara, zaten hep orada olmu olan bir eyin temsilidir, bu adamlarn temsil ede
medikleri orijinal matrisin/rahmin temsilidir . . . s. 244.
Cogito, say: 65-66, 2011
73
74 : Judith Butler
tekil olarak yetkili kalm as gerektiini ne srd (ve ayn blm de b u n u n

rad ik al olarak tem sil edilem ezliinden de bahseder) bir tem silini sunduuna
gre, Platonun, d iilin sadece tek b ir tem siline izin vererek, belirlenem ez ola
n n retebilecei n o m in atif olaslklarn oalm asn yasaklad sonucuna
m varm alyz? Belki de bu, sylemden herhangi bir tem sili yasaklayp d
layarak ileyen sylem in zerinden b ir tem sildir; yani diili tem sil edilem ez
ve anlalam az o larak tem sil eden an cak saptayc (constative) iddiasnn r e
toriinde kendini bozguna u ratan b ir tem sildir. Sonuta Platon konum landrlamadn iddia ettii eyi konumlandrr. B unun d a tesinde konum land rla m az olann sadece tek bir biim de konum landrlabileceini iddia ede
rek kendiyle bir kere d ah a eliir. B ir anlam da, hazn en in isim lendirilem ez
o larak isim lendirii onun alann b ir yazlm alan (inscriptional space) ola
ra k korum a altn a a la n birincil ve tem el b ir yazlm k u rar. sim lendirilem eyenin bu isim lendiriliinin kendisi, sz konusu hazneye olan penetrasyondur
ki bu, bunun tesindeki yazlm lar iin im knsz ancak zorunlu bir sah a k u
ra n zoraki bir silinitir.35 Bu balam da, nesnelerin fallom orfik y arad lla
rn n hikyesini anlatm ak tam da bu fallom orfozu (phallom orphosis) hayata
g eirir ve bu kendi p ro sed r n n b ir alegorisi haline gelir.
Irigarayn diilin tem sil ekonom isinden bu d lan n a cevab unu sy
lem ek iindir: Tam am , hibir koulda sizin ekonom inize dahil olm ak iste
m iyorum ve bu anlalam az haznenin sizin sistem inize neler yapabilecei
ni gstereceim ; zavall bir kopya o larak o sistem in iinde yer alm ayacam
an c ak yine de bu sistem i kurduunuz m etinsel kesitlerin taklitlerini olu tu
ra ra k ve ona dahil olam az eklinde tan m lad n zn (onun m utlak d ola
rak) zaten onun iinde olduunu a n la m an z salayarak benzeyeceim size
ve sistem dahilindeki bu d a rn n belirii onun sistem atik bir biim de sonlan m ve kendini k u rm u olduu iddiasn sorgulam aya balayana k a d a r
sizin operasyonunuzun hareketlerini tak lit etmeye ve tekrarlam aya devam
edeceim .
B u Naom i Schor u n Irigarayn d o ru d an m im esisin kendisini taklit et
tiini sylerken an latm aya alt eyin bir ksm dr.36 Taklit etm e yoluyla
Irigaray benzem e nosyonunu bir kopyalam a eylemi o larak reddederken b e n
zemeye kar d u ra n yasay da ihlal eder. Srekli P latona a tfta bu lu n u r a n
cak bu dorudan a tfta bulunduu kesitlerden dlan m olan ifa etm ek
35 Bunu dnmeme yardmc olan Jen Thomasa teekkr ederim.
36 Naomi Schor, "This Essentialism Which Is Not One: Corning to Grips with Irigaray, s. 48.
Cogito, say: 65-66, 2011
MadcLeleen/Sorunlaan Bedenler (Bela Bedenler)
indir. Bu nok tad a sistem in d n d a braklm olan gsterm enin ve onu

tek ra r sisteme d a h il etm enin yolunu arar. Bu ba lam d a Irigaray b ir te k ra r
lam a ve fallik ekonom iyi yerinden etm e eylemi uygular. B u ilk (original) ola
na sorgusuz sualsiz itaat etme ya da basit bir biimde onu tekrarlama yoluyla
deil tam da ilk olann koulunda yer alr gibi gzken bakaldrma yoluyla ya
plan ve Platonun kendi iin talep eder gibi gzkt yaradl gcn sorgu
layan gndermedir. Irigaray'in taklidi, sadece kkeni (origin) kken olarak ye
rinden etm e am acyla yaplan, kkeni tek rarlam a e d im in in rndr.
Platoncu kken anlaynn kendisi m aternai b ed en in yerinden edilii a n
lam na gelirken Irigaray yerinden etm e eylemini yerinden oynatarak ve k
kenin fallogosantrik ik tid arn kesin b ir hilesi olduunu aa k a rara k sa
dece bu yerinden etm e edim inin ta m da kendisini ta k lit eder. Irigarayn bu
ok um asna paralel olarak m aternai olan diilin kendisini alternatif b ir orijin
olarak sunm ad sylenebilir. E er diilin herhangi b ir yerde olduu veya
herhangi birey olduu sylenecekse o yerinden etm e araclyla retilm i
olan ve tersine-yerinden edi ih tim ali olarak geri dnendir. B urada m aternalin yeniden y azlm asnn felsefi fallik doktrinlerin dili ile ve o n lar z e
rinden vuku b ulduu ortaya kt iin kim ileri Irig a ra y m eletirel olm a
yan bir m aternalist olarak allagelm i alglann te k ra r gzden geirebi
lir. Bu m etinsel p ratik edeer bir ontolojiye o tu rtu lam az, tersine, babaya ait
dilin kendisinde ikam et eder o n u n iine girer, o rad a yerleir ve onu yeni
den dzenler.
Bu t r p e n e tratif b ir m etinsel stratejinin, Irigarayn "D udaklarm z B ir
likte K onutuundasm da (W hen O ur Lips Speak Together) ortaya k a n y
zeylerin tam am en anti-penetratif e ro su n d an baka b ir erotik m etinselletirm e sunup sunam ayaca sorusu d a sorulabilir: im de deilsin. Seni k a p
sam yorum ya d a seni karnm da, kollarm da, ellerim de tutm uyorum . Ne de
belleim de, aklm da, dilim de. Sen, tenim gibi, o rad asn .37 Irigaraya gre,
giri ve ie aln reddi, erotik b ir alveri olarak sahiplenm eye (appropriati
on) ve sahip km aya (possession) k a r m uhalefet ile balantldr. D aha da
tesi Irigaray'n icra ettii trde b ir okum a onun sadece okuduu m etn in ii
ne girm esini deil, ayrca bu kapsayc hkim iyetin dikkatsiz k u llan m lar
zerine de, zellikle diilin felsefi sistem in iinde d a h ili b ir aralk ve atlak
37 Luce Irigaray, "When Our Lips Speak Together This Sex Which is Not One, Qev.: Catherine
Porter ve Carolyn Burke, Ithaca: New York, 1985, s. 216; Ce sexe qui nen est pas un, Paris:
Edition de Minuit, 1977, s. 215.
Cogito, say: 65-66, 2011
75
76 : Judith Butler
(fissur) olarak tan m la n d koullarda, alm asn gerektirir. Bu t r sahiplenici okum alarda Irigaray, P lato n u n rterek engellemeye alt, tersi
ne b ir penetrasyon tah ayyln -y a d a b ak a bir yerdeki p enetrasyonu- icra
eder ("diil hazzn b ak a yeri ancak t m speklasyonlar beraberinde ta
yan aynann iinden gemek (retraverse, crossing back) kaydyla bulunabi
lir38). R etorik olarak, b u iinden gei" (crossing back) Irigarayn ak b ir
ekilde onaylad yzeyler erosuna ters den fallusu eletirel olarak tak lit
eden b ir erotizm -te k ra rla m a ve yerinden oynatm a, penetrasyon ve ifa ta r a
fn d an ina edilen b ir ero tizm - kurar.
Irigaray, bu blm n alnda aln tlad m denem esinde, felsefi sis
tem lerin m aternal tem a sta n uzaklam a ve ayrlm a zerin d en k u ru ld u u
nu, m adde m efhum unun bu atla ve kesii (la coupure) kurd u u n u ve giz
lediini ne srer. B u arg m a n m efhum u, m addenin ncesinde olan ve m ad
denin gizlemeye alt b ir tem as varsayar. Etik felsefe ta rih in i en sistem
li biim de okuduu thique de la difference sexuelle isim li alm asnda Iri
garay etik ilikilerin m tekabiliyet (reciprocity) ve saygy yeniden ekillen
d iren yaknlk ve m ahrem iyet ilikilerine dayanm as gerektiini iddia eder.
M tekabiliyetin geleneksel tan m larn , bu t r m ahrem ilikileri zoraki silin
me, ikam e edilebilirlik ve sahiplenm e ile kyaslar.39 Psikanalitik olarak, bu
m addesel yaknlk m atern al beden ve ocuk arasndaki sn rla rn belirsiz
ce ayrlm as, a n la m la rn m etonim ik yaknl biim inde dilde yeniden beli
ren ilikiler olarak alglanr. M adde ve form gibi m efh u m lar olutuklar m e
to n im ik an la m la n d rm a zincirlerini in k r ettikleri ve rterek gizledikleri s
rece, m aternal m addesel tem astan kopm ay esas alan fallogosantrik a m a
ca hizm et ederler. D ier ta ra fta n ise bu yaknlk m etaforik denklikler ya da
kavram sal birlikler zerinden bir ikam eler serisi kurm ay hedef alan fallogo
sa n trik abay artr, bozar.40
38 This Sex, s. 77.
39 Irigarayn pozisyonunu ilgin ekillerde yeniden formle eden feminist etik felsefe okuma
lar iin, bkz. Drucilla Cornell, Beyond Accommodation: Ethical Feminism, Deconstruction,
and the Law, New York: Routledge, 1991; Gayatri Chakravorty Spivak, "French Feminism
Revisited: Ethics and Politics", Feminists Theorize the Political, s. 54-85.
40 Snrda ilikiler cinslerin (cinsiyetlerin), birinci ve ikinci cinste (cinsiyet) olduu gibi, sayl
mas ya da sralanmas olasln bozar. Diil olan snrda olan olarak, ve snrda olan
zerinden, tahayyl etmek, hiyerarik eril/diil kilisine kar zmnen direnir. Diil olann
llmesine kar olan bu itiraz, Lacan'n Encore semineri ile st kapal bir tartma ola
rak da grlebilir. Jacques Lacan, Encore: Le Sminaire Livre X X (Paris: dition du Seuil,
1975). Bu tartma, diilin "bir olmayndaki anlam kuran tartmadr. Amanta Marine,
92-93.
Cogito, say: 65-66, 2011
M argaret W hitforda gre m adde k av ram n n tesine geen bu y aknln

kendisi doal b ir iliki deil ancak k a d n a zg sem bolik bir artiklasyondt r. W hitford iki duda m etonim ik b ir figr,41 ya d a k a d n la rn arasndaki yatay ve dikey ilikiler iin ... k a d n la rn sosyallii iin b ir figr42 o larak
ele alr. Ancak W hitford ayn zam an d a diil ve eril ekonom ilerin asla b t
nyle ayrlam az olduuna da iaret eder. B unun sonucu olarak yaknlk ili
kilerinin ancak b u ekonom iler a ra sn d a var olduu, dolaysyla sadece diiIi n ala n n a ait olm ad sylenebilir.
O takdirde Irig aray n P lato n la yan yana d u ran m etinsel pratiini nasl
anlarz? Irigaray ne dereceye k a d a r P la to n u n m etnini, onun spekler r
nn geniletm ek iin deil, ancak o spekler aynadan soru n lu bir biim de
trn a k iaretleri iinde kalm as gereken diili baka yere doru geirm ek
iin te k ra r eder?
Irigaray iin h er zam an m addeyi a a n bir m adde vardr. Bu iki m ad d e
den ilki otogenetik form /m adde kilisinin devam iin reddedilm itir. M ad
de iki ayr m odalitede varolur: ilk in d e fallogosantrizm e hizm et eden m etafiziksel b ir kavram dr. Dierinde ise Irigaray, kayglandracak derecede sp e
k latif ve catachrestic b ir biimde, kendisi iin, eletirel tak lid in olas dilbi
lim sel alann belirler.
Dolaysyla b ir k a d n iin m im esisle oynam ak, sylem tara fn d a n sm r ld alan, kendinin oraya indirgenm esine izin verm eden, yeniden ele ge
irm ektir. Bu, kendini - alglanabilir olann, m adden in tara fn d a olduu
srece - yeniden "idealara, zellikle eril bir m antk ierisinde ve bu m a n
tk tara fn d a n gelitirilm i kendisi hak k n d ak i idealara, sunm ak a n la m n a
gelir. Ancak b u n u n am ac, grnm ezliini srd rd varsaylan ve diilin
dilde olas ileyiinin gizlenip rtb as ediliini, oyunbaz bir tekrarla g r
n r hale getirm ektir.43
Dolaysyla belki de dildeki d iil nosyonu zerinden zcln kendini
gsterdii yer ta m da burasdr. A ncak Irigaray, taklit etm enin diilin d ild e
ki operasyonunun ta kendisi olduunu ne srer. Taklit etm ek tam am en tak
lit edilene k a tlm a k tr ve taklidin dili fallogosantrizm in diliyse, o z am an bu,
diilin yeniden biim vermeye alt fallogosantrizm in iine dahil edildii
41 Margaret Whitford, Luce Irigaray: Philosophy in the Feminine, Londra: Routledge, 1991,
s. 177.
42 Age., s. 180-81.
43 Irigaray, The Power of Discourse, This Sex Which is Not One, s. lb.
Cogito, say: 65-66, 2011
77
7 8 i Judith Butler
lde, spesifik olarak diil bir dil olabilir. Y ukardaki alnt yle devam et
mekte: [mimesisle oynam ak] k a d n la rn b a arl taklitiler olm alarn n n e
den in in sadece bu ilevi basite absorbe etm i olm alar olm ad gereini
ifa etm ektir. O nlar b ak a yerlerde de durm ak tad rlar: ite bu, m ad d en in
seb atn n baka b ir rneidir. O nlar fallogosantrizm i tak lit ederler am a
bu sylem in m im etik o larak kendini kopyalayp rtt n de ifa ederler.
Irig aray a gre ayrlan ve st rtlen, m etonom inin dilbilim sel operasyonu,
an n e ve ocuk arasn d ak i ilk yaknlktan dilbilim sel olarak a rta k a la n yakn
lktr. Fallogosantrik n o rm u n kesintisiz te k ra rn bozan, h er taklitteki, her
m etaforik ikam edeki bu m etonim ik fazlalktr.
K im liin m antnn, Irigarayn da iddia ettii zere, m etonim inin o rta
ya kyla bozulabilir olduunu ne srm ek ve bunu takiben bu m etonim iyi b astrlm ve her a n ayaklanabilir olan diille zdeletirm ek, diilin ye
rin i biim lendirilem eyen ancak her figrasyon iin zorunlu olan baskn cho
ra iinde ve chora olarak tanm lam ak a n la m n a gelir. B aka b ir deyile bu,
chora!y hereye ram en, diil daim a dars, dars d aim a diil olacak
ekilde biim lendirm eye iaret eder. Bu, diili tem atize edilemeyen, biim len
dirilem eyen olarak konum lam ann yan sra diili bu konum zerinden ta
nm larken onu tem atize eden ve biim lendiren, ve dolaysyla kopyasz "olan
bu kim lii retm ek iin fallogosantrik p ratikten yararlanan b ir ham ledir.
A ncak bu noktada diilin dlan an n a la n n tekelletirdiini ne sren
yaklam reddetm ek iin salam nedenlerim iz var. K ukusuz byle bir te
kelletirm e zerinde srarl olm ak fallogosantrik sylemin kendisi ta ra fn
dan gerekletirilen rtb as etm e eylem inin etkisini ikiye katlar. Bu, kendi
k u ru cu iddetini tak lit etm eye bir engel ilevi gren m etonim ide bir linguistik a la n bulm u olduu iddiasna kar iler. Sonuta P la to n u n anlalabi
lirlie d a ir olan perspektif alan (scenography) kadnlarn, klelerin, ocuk
la rn ve hayvanlarn d lan m asn a baldr. Bu alanda kleler onunla ayn
dili konum ayanlar o larak ta n m la n r ve o dili konuam ayanlar olarak onlar
akl kapasiteleri dk olanlardr. Bu yabanc dm an (zenofobik) dlam a
rka gre belirlenm i tekilerin ve zel hayat koullarn retm ek zere iin
de b u lu n u la n alm a srecinde onlara verilen grevler nedeniyle doalar
d a h a az rasyonel adledilenlerin retim i zerinden yrr. Rasyonel insandan
d a h a d k olana ait alan, insan aklnn sn rlarn , o akla sahip olan "insa
n, b ir ocukluk sreci geirm em i kii o larak belirler. yle ki o bir prim at
deildir, dolaysyla yeme, ime, dklam a, yaam a ve lme z o ru n lu lu k larn
Cogito, say: 65-66, 2011
dan m uaftr. O b ir kle deildir, her z am an iin m lk sahibi olandr. Ona ait
olan, ezeli ve evrilem ez olan dildir. T arif ettiim , bedenden bam sz b ir fi
grdr. Ancak ayn zam an d a bu, b ir b ed en figr, erilletirilm i rasyonelileyi b ir bedene k av u tu rm a abas, b ir beden olm ayan erkek bedeninin fig
r, k riz halinde b ir figr, tam am en kontrol edem edii bu k rizi icra eden b ir
figrdr. E ril ak ln bedensizlem i b ir beden olarak b u figrasyonu, im ge
sel morfolojisi dier olas bedenlerin d lanm as zerin d en ekillenm i bir
tem sildir. Bu, ak ln dier bedenlerin m addeselliini kaybetm esi zerinden
ileyen m addesellem esidir; nk kesin b ir ekilde sylem ek gerekirse d i
il olan biimden, m orfolojiden, k o ntrden yoksundur. nk o, eylerin s
n rla rn n izilip ekillenm esine katk d a bulunan, an cak sn rlar olm ayan,
ay rt edilm em i olandr. Akl olan beden, uygun bir ekilde akl ve b ireb ir
benzerlerini (elerini) tem sil etm eyen bedenlerin m addeselliini kaybettirir.
Ancak bu, kriz halinde b ir figrdr. nk akl olan b u bedenin kendisi e ril
liin fantazm atik b ir biim de m addeselliini kaybetm i halidir; bu beden k a
d n la rn , klelerin, o cu k larn ve h ay v an larn beden olm asn, o nlarn ken
disin in icra etm eyecei bedensel ilevleri icra etm elerini gerekli klar.44
K a d n la r ve sz konusu dier tekiler arasndaki m etonim ik izgiyi tak ip
etm ekte b aarl olm ad ve baka yeri diil olarak idealize ettii ve uy
gun grd iin Irig aray bize bu kon u lard a her zam an yardm c olmuyor.
Irig aray n "baka yeri neresidir? E er diil, eril akln ekonom isinden tek ya
da ncelikli olarak d lanm olan deilse, Irigarayin an alizi boyunca d
lan m olan kim dir ve nedir?
Uygunsuz Giri: Cinsel Farkllk Protokolleri

Y ukardaki analiz cinsiyetin m addeselliini deil, m addeselliin cinsiyetini
ele ald. Baka bir deyile, m addeselliin izini belli b ir cinsel farkllk oyunu
n u n kendini tkettii b ir alan olarak srd. Bylesi b ir ifan n (exposition)
esas am ac, okuyucuyu sadece bedenin m addesellii ya da cinsiyetin m ad d e
44 Bu yaznn Santa Cruz'da sunulmu bir taslana cevaben Donna Haraway, Irigaray, Platon'u Bat temsilinin orijini olarak deerlendiren bir dnr olarak okumann nemli oldu
unu belirtti. Martin Bernalin almasna bavurarak Haraway, Bat ve kkenlerinin
kltrel ok treliliin, zellikle Afrika kltr ile alveri ve etkileimin, rtbas edilm e
si zerinden ina edildiini ne srer. Haraway hakl olabilir, ancak Irigaraym meselesi
Yunan literatrndeki Avrupal kkenlerin iddete dayal retimini ifa etmektir ve bu
Harawayin ne srd grle uyumaz. Benim nerim, bu iddetin Platoncu doktrinde
temsili bir yazlm "sahas olarak brakld ve kurucu dlamalar zerinden Platon ile
Irigaray okumann bir yolunun o haznede neyin tutulduunu sormak olduudur.
Cogito, say: 65-66, 2011
79
80 : Judith Butler
selliine doru basit b ir geri dne k a r uyarm ak deildir. Ama, m adde

yi gndem e getirm enin, to rtulam b ir cinsel hiyerari ve cinsellie d air si
linip gitm i eylerin ta rih in i gndem e getirm ekle ayn ey olduunu gster
m ektir. Bu tarih, kukusuz fem inist a ra trm a n n nesnesi olm as gereken a n
cak b u n u n yan sra b ir fem inist k u ram zem ini olarak fazlasyla sorunlu ola
bilecek bir tarihtir. M addeye dnmek, ona, kendi basm akalpl ve elikile
ri iinde tam a m la n m a m bir cinsel fark llk oyunu icra eden bir im olarak
dnm em izi gerektirir.
O takdirde, m addenin kendini hem m akul hem de uygunsuz b ir terim ola
ra k genilettii Timaeus daki kesite geri dnelim . B urada m adde, farkllklar
zerinden cinsiyetlenm i, dolaysyla kendini bir kararszlk alan, kendi eril
form unda beden olm ayan bir beden, diil form unda ise beden olm ayan b ir
m adde olarak konum layan bir terim o larak karm za kar.
H azne, o, bir dii olarak, her zam an h er eyi iine alr, asla kendi doas
n n d n a km az, ve asla hibir zam an h ibir koulda iine girenlerin her
hangi birininkine benzeyen bir ekli stlenm ez (50b). B u ra d a yasaklanm
gibi gzken ey ksm i olarak eilephen fiili tara fn d a n kavranr. Eilephen stlenm ek, tpk bir ekli stlenm ekte olduu gibi- hem kesintisiz bir eylem
hem de b ir eit kavram a halidir. Kelime, dier olaslklarn yan sra, sahip
olm ak, tem in etm ek (procure), alm ak, a rlan m ak ve ayn zam anda erkein
bir ee, ham ile kalacak b ir kadna, sahip olm as a n la m la rn a da gelir.45 Te
rim , tem in etmeyi a rtrr, am a b u n u n la birlikte hem ham ile kalm a hem
de b ir ee (bir kadna) sahip olm a kapasitesine de iaret eder. Bu etkinlik
veya zelliklerin y u k a rd a bahsettiim kesitte yer alm asna izin verilmemi,
dolaysyla bu alm a prensibinin stlenebilecei kavram a ekillerine sn r
la r konm utur. D iinin asla yapam ayaca ey (yani "kendi doasnn d
n a km as) iin k u lla n la n terim , existhathai dynam eostur. Bu, diinin asla
kendi doasndan km am as, ondan ayrlm am as ya d a k arlm am asn a
iaret eder. Kendi iinde b a rn a n (ey) o lara k dii, kelim enin ta m anlam yla,
yeri deim em esi gerekendir. Siempre, "asla ve hibir ekilde tabirleri bu
doal olanakszla b ir zorunluluk, b ir yasak ve uygun b ir yer tayini a n la
m n veren ard arkas kesilm eyen tek rarlard r. Peki, dii h er zam an yalnz
ca iine giren olarak adledilen eye benzem eye balasayd ne olurdu? phe
siz, b u rad a, bir dizi belirlenm i konum , penetrasyonun form a, penetre edi45 H. G. Lidell ve Robert Scott, Greek-English Lexicon, Oxford: Oxford University Press, 1957.
Cogito, say: 65-66, 2011
Maddeleen/Sorunlaar Bedenler (Bela Bedenler)
lebilirliln diillem i b ir m addesellie atan m as ve p en etre edilebilir diilli

in fig r n n rem e n in sonucu olan varlk tan tam am en ayrtrlm as a ra
clyla korunur.46
Irigaray bu kesitteki b ir form u/ekli stlenm e ta b irin i "ham ile kalm a
o larak okur ve P la to n u n szlerini erili dourm ayla o n u rla n d rm ak iin d ii
li rem e srecine k atk d a b u lu n m a k ta n alkoym a eklinde yorum lar. Ancak,
s a n rm stlenm en in Y unancadaki b ir dier an lam n da gz nnde b u
lundurm alyz: b ir kadna, bir ee, sah ip olm ak ya da onu alm ak.47 nk
dii asla baka b ir m addesellie benzem eyecek ve dolaysyla iine de g irm e
yecektir. Bu u a n la m a gelir: Ona (eril) - b u lde F o rm la rn dorudan b a
bayla ilikili olduunu h a trla y n - asla o (diil) ya da herhangi bir ey ta r a
fn d a n girilm eyecektir. nk o (eril) asla iine girilem eyen am a ie g iren
d ir ve o (diil) istisnasz bir biim de iine girilendir. E er eril ve diilin ko
n u m la rn birbirlerini dlayan ve ayn zam anda tam am lay an bir ekilde k u
ra n benzerlik k a rt bu yasak olm asayd, "o (eril) diilden ayrlm azd. E sa
snda, eer diil sras geldii iin ya da herhangi b ak a b ir koulda penetre
edecek olsayd, diil olarak kalabilir m iydi ve eril, farkllk zerinden k u ru l
m u kim liini koruyabilir miydi, em in deiliz. nk zam irlerin bu da l
m n belirleyen eliki kart m antk, o"nu (erili) penetre eden "onu (diili)
ise penetre edilen eklindeki zel k o n u m lar zerinden k u ra n m antktr. S o
nu olarak, bu heteroseksel matris olm asayd, yle grnyor ki sz konusu
cinsiyetlendirilm i k onum larn istik ra r sorgulanabilirdi.
E rilin penetre edilem ezliini gvence altn a alan bu yasak, bir eit endi
e olarak, gitgide ona (diile) benzem e, diilleme; veya e rilin eril, diilin d i
il, erilin diil ta ra fn d a n penetrasyonu ya da bu k o n u m larn tersine dnebilirlii onayland takdirde neler olabileceine d a ir duy u lan endie o larak
yorum lanabilir. E lbette, neyin "penetrasyon olarak belirlendiine d a ir o de
vasa kafa k ark l n d an sz etm eye gerek dahi duym uyorum . Bu d u ru m
da, "eril ve "diil terim leri hl tu ta rl b ir anlam tekil eder m i ya d a sa p
k n penetrasyona k a r olan ta b u la rn gevemesi bu cinsiyetlendirilm i ko
n u m la rn istik ra rn ciddi bir biim de b o zar m? E er grnrde diil ola46 Burada, aktif penetrasyonun ve pasif alcln cinsel konumlarnn eski Yunan balamn
da eril ve diil pozisyonlara indirgenmesine kar uyarc bir aklama yaplmasn nemli
buluyorum. Bu indirgemeci baka kar bir tartma iin, bkz. David Halperin, One H und
red Years o f Homosexuality, New York: Routledge, 1990, s. 30.
47 Baz klasiki okuyucularmn da nerdii gibi, bunu takip edecek tartma bir ar-okuma
olabilir.
Cogito, say: 65-66, 2011
81
82 : Judith Butler
rak cinsiyetlendirilm i iki pozisyon a ra sn d a penetrasyona dayal bir iliki

m m k n olsayd; bu, B at m etafiziinin kendini koruyabilm esi iin yasak
lanm as gereken bir eit benzerlik mi olurdu? Bu, fallik gvenceyi tam am en
kendine ait haklar zerin d en z arara uratabilecek olan b ir tayin ve yerin
den edilm e -fallik zerkliin tayini ve yerinden edilm esi- gibi b ir ey olarak
da kabul edilebilir mi?
Bu, Irigarayn gz nnde b u lundurm ad ancak yine de onun eletirel
taklit stratejisiyle b a d aan tersine evrilm i bir taklit m idir? Bat m etafizi
inin kuram sal ve fan tazm atik esaslarn kendi yasa araclyla rettii
cinsel iliki (sexual exchange) hayaleti zerinden harekete geiren bu ta b u
yu, lezbiyene, d ah a ak sylemek gerekirse, lezbiyenin falliklem esine d air
duyulan bir korku o larak okuyabilir miyiz? Ya da bylesi b ir benzerlik eyle
rin dzenini destekleyen, zoraki klnm cinsiyetli m atrisi, fallik ekonom i
n in atlak larn n d n d a ya da iinde vuku bulan cinsel ilikilerin heteroseksel kkeninin "kopyalarndan ibaret olduklarn iddia etm em izi engel
leyecek derecede bozabilir mi? K ukusuz, heteroseksalitenin belirli bir ver
siyonunun k an unlatrlm as, onun zden ve tem elden yoksun statsn de
tam anlam yla aklar. Aksi takdirde, cinselliin alternatif ku ru lu olaslk
la rn a kar d u ran b ir yasak yerletirm eye gerek duyulm azd. Bu balam da,
P la to n u n kavranlabilirliin alan n d an b e rta ra f ettii bu uygunsuz benzer
likler ya da taklitler eril olana benzem ez n k bu fark, erile kken olarak
ayrcalk tan m ak iin konur. Eer olas b ir benzerlik v arsa bu, erilin "z
g n l n n tartm ay a ak oluundandr. Baka bir deyile, erilin kendi
iinde asla ilemeyen taklidi, onun zgnlne dair olan iddiasn phe
li klar. Eril, lezbiyen b ir benzerliin hayaline kar gelen b ir yasak zerin
den k u rulduu srece, bu erilci kurulu -ve kodlad fallogosantrik homofobi- b ir balang o lara k deil; sadece, dlam ak zorunda olduuna bam
l bu yasan ta kendisinin bir sonucu o larak belirir.48
Bu yasak, m addeselliin ifte bir d u ru m , Form un kopyas ve bu kendini
kopyalayan m ekanizm ann, iinde ve araclyla iledii b ir katlm z m ad
desellik olarak ku ru ld u u alanda belirir. Bu balam da m adde, ya fallik yaz
lm n aynaya dayal perspektifinin bir p a r a sd r ya da kendi b ana kavranlab ilir klnam ayandr. M addenin ekillendirilii cinsel farklln dzen
lenii ve ink rn d a m eydana gelir. Bylece m addeyi kendi kar dorultu48 The Symposium, 206b-208b.
Cogito, say: 65-66, 2011
sda tanm layan, a rasallatran , k o n u m lan d ran b ir cinsel farkllk eko

nomisiyle kar karya geliriz.
F orm larn artiklasyonunda faaliyette olan cinselliin dzenlenii cinsel
farklln tam da m ad d en in ekillenm esinde ilediini ne srer. Ancak bu
sadece akla aykr o lara k tan m la n a n b ir m adde deildir ki b u ra d a akl kend isi ne ayn gle k a r koyan m addesellie gre ve bu m addesellik iinden
hareket eden bir ey o larak anlalm aldr; eril ile diil de sz konusu k a r
t pozisyonlar igal eder. Cinsel farkllk neyin yazlm a la n n igal edece
inin form lasyonunda ve sahneye k onm asnda da iler. Tpk neyin bu zt
pozisyonlar destekleyen a rtla r olarak o n la rn dnda kalm as gerektiinin
belirlenm esinde iledii gibi. Tek bir d a rs yoktur, F o rm la r b ir dizi dla
m a gerektirdii iin dlad k lar araclyla hem var olur hem de kendilerini
kopyalarlar. Baka t rl sylemek gerekirse hayvan olm am a, kadn olm am a,
kle olm am a d u ru m u araclyla, yani uygunluu bir m lk, m illi ve rksal
snr, erilcilik ve zo ru n lu heteroseksellik karl satn a ln a n la rd an biri
olm am ak zere, hem v ar olur hem de kendilerini kopyalarlar.
Bu a la n larn her birin d en bir tersine tak litler dizisi belirdii iin szkonusu taklitlerin hibirisi birbirine benzem eyecektir. E er efendinin sylemi
nin tersine dnm esi ve igali sz konusuysa bu kukusuz farkl a la n lard a n
gelecektir ve bu yeniden anlam lan d rc p ratikler akln s t n hkim iyetinin
kendini kopyalayan v arsaym larn b o zan yollarla birbirlerine yaklaacak
lardr. nk kopyalar konutuunda, ya da yalnzca m addesel olan im le
meye baladnda, ak ln perspektif a la n daim a st n e ku ru lm u olduu
krizle sallanr. Ve Irig aray n tahayyl ettii baka yerin b ak a bir yerini s
n rla n d rm a n n bir yolu olm ayacaktr n k her m uhalif sylem kendi d a
rsn , kendi im lenem ez yazlm alan zerinden ata n m a risk in i alan b ir d
arsn , retecektir.
Bu herhangi bir h a k ik a t rejim inin k anlm az ve k u ru cu iddeti olarak b e
lirirken, dlam ann, im lem enin zc zo ru nluluklar olarak, kolayca onay
land bu k uram sal p atosa direnm ek nem lidir. Ama, sz konusu d lam a
n n iddetinin srekli olarak bir alt edilm e srecine m aru z kald bu z o ru n
lu dary m stakbel b ir u fuk noktas o larak yeniden ekillendirm ektir. An
cak sylem in kendi snrlaryla kar karya geldii, verili b ir hakikat reji
m i iinde dahil edilm eyenin anlalm azl n n dilbilim sel uygunsuzluun ve
tem sil edilem ezliin bozguncu sahas eklinde iledii b ir a la n olarak d a
rs n n korunm as d a eit derecede nem lidir. Bu, sz konusu norm atif reji
Cogito, say: 65-66, 2011
83
84 Judith Butler
m in kendi devam llna esasl bir tehdit tekil edecek olan eyi tem sil etm e
deki yetersizlii zerin d en bu rejim in azl ve olum sal s n rla rn aydnlatr.
Bu balam da, hedef rad ik al ve kapsam l b ir tem sil edilebilirlik deildir sade
ce: h er m arjinal ve dlan m pozisyonu verili bir sylem dahilinde iermek,
o pozisyon olarak konum ak, o pozisyonu sz konusu rejim e kazandrm ak,
tek b ir sylemin kendi snrlaryla h ib ir yerde kar k arya gelm ediini,
onun b t n farkllk im lerini evcilletirebileceini iddia etm ektir. Eer poli
tik a n n dilinde zorunlu b ir iddet varsa, b u ihlalin riskini, iinde sonlandrm ad a n ve hkm etm eden ilerlettiim iz dlam alar sahiplenm eye balad
m z -a n c a k asla btnyle sahiplenem ediim iz- bir dier risk takip edebilir.
Formsuz Diillik
G rnd kadaryla, P lato n u n fan tazm atik ekonomisi yersiz bir biim de
diili b ir morftar, ekilden yoksun klar. nk o haznedir, bu haliyle daim i
d ir ve dolaysyla yaam ayan, ekilsiz ve isim lendirilem ez b ir var olmayaneydir. B ir bakc (nurse), anne ve rah im o larak diil, kstl b ir tan m aracy
la biim le ilikili bir dizi ileve indirgenm itir. Bu balam da, P latonun m ad
desellik zerine sylemi (eer hypodoche zerine sylem ini yle kabul edebi
lirsek) diil beden n osyonunun bir in san bedeni olm asn yasaklayan bir sy
lem dir.
E er bedenin m addeselliini sorgulam aya balarsak bedensel h a sar id
d ia la rn nasl m erulatrabiliriz? Bu nok tad a Platoncu m etin aracly
la yasallaan, tam da m adde kavram n k u ra n ihlaldir. Ayn ihlal sz konu
su kavram harekete g eirir ve devam lln salar. D aha da tesi P latonun
m etninde diil ve ekilsiz olan, dolaysyla b ir bedenden yoksun olan m ad
desellikle, diil m addesellikten olm am akla beraber onun araclyla ekil
lenm i bedenler a ra sn d a b ir ayrm vardr. Yerleik m addesellik nosyonlar
n tekrarlayarak ve d a h a da ak sylemek gerekirse sz konusu nosyonlarn
indirgenem ez gerekler olarak iledii zerinde srar ederek hangi no k ta
ya k a d a r diilin ku ru cu ihlalini koruyabilir ya da devaml klabiliriz? M adde
k av ram n n bir ihlali koruduunu ve te k ra r dolam a soktuunu ve kavram
d a n ih lalin telafisi iin y ararlandn dikkate aldm zda telafi etmeye a
ltm z h asar te k ra r retm e riskini alm oluruz.
Tim aeus bize bedenleri deil, sadece verili bir heteroseksel birlem e fa n
tezisini ve eril otogenezi gvence altna a la n o bedensel k onum figrlerinden
a rta kalan ve bu yerinden edile beliren boluu verir. nk hazne bir k a
Cogito, say: 65-66, 2011
ilin deildir; o, bu m etafiziksel kozm ogoninin d lem inde k ad n la rn vt ll bulduu, m addenin yaplanm asnda byk lde ta m a m la n m a m k a
ln, bir figrdr. Belki de Irigarayn d a ne srd gibi m addenin ta rih i
1)01 nyle alm a eylemi (alclk: receptivity) so ru n saln a ay rlam az b ir biim
de baldr. Bu rt k ve kard ak in in biim ine z a ra r veren figrleri, olu
m asna katkda b u lu n d u k lar m addeden a y rm an n b ir yolu var m dr? Bel
li bir noktaya kad ar m addenin tarih in d e kodlanm olan cinsel farkllk ta r i
hi l ayrm aya baladk. yle gzkyor ki, fem inist p ra tik iin olas tek ze
min grevini stlenecek olan eyin bir m adde nosyonu m u ya da bedenlerin
addesellii m i olduu sorusu sarsc b ir biim de b u la n k kalyor. Bu b a
lam da, birok farkl a n la m a gelebilecek A ristocu slup h l m adde so ru n u
nun ikiyzlln hatrlatc bir ilev gryor. Baka b ir ekilde sylemek
gerekirse, belki de m addeselliin cinsiyetinin arl a ltn d a ezilm em i b ir
cinsiyet m addesellii yoktur.
Geriye kalan kim i ucu ak soru lara gelecek olursak: B edenlerin m adde
selliini tan m lam a abas iinde m addenin verili bir versiyonunun varsay
m nasl neyin k avranlabilir bir beden o larak belirip belirem eyeceine n
ceden delalet edebilir? B eden sorununu szsz norm atif k riterler nasl ekil
lendirir? Bylesi kriterleri, bedenleri hedef ala n epistem olojik yklem eler ol
m ann tesinde, araclyla bedenlerin eitildii, dzenlendii ve ekillendi
i kim i dzenleyici sosyal ideallar olarak anlayabilir miyiz? B ir beden em a
s b asit b ir biim de o k tan ekillendirilm i olan bedenlerin zerine bir yk
leme deil, aksine bedenlerin ekillenm esinin bir parasysa, retim i veya
yasak lam an n ekil verici gcn m orfogenez srecinde n asl dnebiliriz?
B u ra d a soru, P la to n u n bedenlerin n asl olabilecei zerin e ne d nd
ya d a bedenin n esinin onun iin kesinlikle dnlem ez olduu deildir.
Aksine esas soru, bedensel yaam rettii ne srlen fo rm larn , kavranlabilir bedensel hayatn sah asn snrlayan ve ku atan d a rd a braklm bir
a la n n retim i araclyla ileyip ilem ediidir. Y asaklam ann iddeti r
k t c b ir dnn sp ek trasm rettii iin, sz konusu retim in m ant
bir noktaya kad ar psikanalitiktir. O tak d ird e bedenin sn rla rn n nasl cin
sel ta b u la r araclyla belirlendiini so rm ak zere psikanalize bavurabi
lir m iyiz?49 Ne noktaya k a d a r bedenlerin fallogenezinin (fallik oluum unun)
49 Mary Douglas, Purity and Danger, Londra: Routledge & Kegan Paul, 1978; Peter Stallybrass
ve Allon White, The Politics and Poetics o f Transgression, Ithaca: Cornell University Press,
1986.
Cogito, say: 65-66, 2011
85
86 : Judith Butler
Platoncu aklam as fallusu cinsiyetlendirilm i konum salln m ecazi sem

bol varsayan Freudcu ve Lacanc ak lam alar ngrr?
Cinsiyetli bedenlerin sm rlandrl, ekillendirilii ve deform e edilii,
b ir dizi k u ru cu yasak, b ir dizi zorunlu kavranabilirlik k riteri araclyla h a
yata geiriliyorsa, gz nnde b u lundurduum uz sadece bedenlerin kendi
lerinden belli bir u z a k lk ta olan k u ram sal b ir pozisyonun ya da epistem ik
b ir konum un bak n o k tasn d an bak ld n d a nasl belirdii deildir. Aksi
ne, kav ran ab ilir cinsiyet kriterlerinin bedenlere ait bir sa h a oluturabilm ek
iin n asl ilediini ve belirli kriterlerin dzenledikleri bedenleri rettik leri
ni ne k a d a r kesin b ir biim de anlayabileceim izi soruyoruz. Y asaklam ann
ekil verici gc kesin b ir biim de neye baldr? Bu, kiinin bedenin ta ken
disi o larak nitelem ek isteyebilecei bir eyden radikal o larak ayrlabilir olan
b ed en in psiik bir deneyim ini m i belirler? B aka bir deyile bu, morfogenezdeki y asaklam ann retici gcnn morphe ve psyche ara sn d ak i ayrm s r
drlem ez kld b ir d u ru m a m iaret eder?
ngilizceden eviren: Cneyt akrlar & Donat Bayer
Cogito, say: 65-66, 2011
Judith Butler ve Queer Etii

HLYA DURUDOAN
Ju d ith B utler Hom ofobi K art B ulum a etkinliklerine katlm ak iin M a

ys 2010da Trkiyeye geldi ve Q ueer Yoldal ve Sava K art Siyaset
balkl bir konum a yapt. Bu yaznn am ac da B utlerm bu konum asnda
queer kavram n a n la tm a k am acyla deindii konulardan b azlarn akla
m aya alm ak olacak.
B utler Kaos GLye teekkr ettikten so n ra konum asna yle balad:
B ugn b u rad a cinsel tercihleri ve toplum sal cinsiyetleri asndan aznlk
ta o lan la rn haklar iin m cadele verenlerin cesaretini k u tlam ak ve h a k la
rn d a n m ah ru m edilm i t m azn lk lar zgr olm adka, h a k la rn d a n m a h
ru m edilm i hibir azn l n zgr olm ayacan h atrlam ak iin toplanm
bulunuyoruz. B utlern bu szlerine b a k a ra k esas derd in in cinsel tercihleri
ve toplum sal cinsiyetleri asndan a z n lk ta o lanlarn h a k la r olduu zannedilebilir. Ve h a tta b u n u n la paralel o larak Butlerin queer diye nitelendir
dii h a lin sadece cinsel tercihler ve toplum sal cinsiyetleri asndan a z n
lk ta o lanlar kapsad zannedilebilir. Fakat bu yanl b ir kan olur. B ut
ler ayn konum asnda yle der: "B akalar zgr deilse hi kim se zgr
olm az; zira zgrlk, hayatn toplum sal ve siyasal b a k m d a n belirli bir e
kilde rgtlenm esinin b ir sonucu olarak icra edilir. A ncak b a k ala rn a ba
l olduum uz takdirde zgrl icra etm e ansm z olur. Bu da queer in bir
kim lik olduu fik rin in tesine gemek a n la m n a gelir. Belirli siyasi hedefleri
olan, din am ik ve farkllam bir h a re k e ttir queer. Bu hareket, ulustesi a
d a n bakldnda, hom ofobi, kadn dm anl ve rklkla da savam aya
Cogito, say: 65-66, 2011
88 : Hlya Durudoan
alm , ayrm clk ve h er t rd en nefrete k a r verilen m cadelelerin m t

tefiki olm utur."
A nlald kadaryla, B utler in gznde queer, kimlii ifade eden bir te
rim deil, bir balantl olm a durum udur. Queerin terim o lara k nemi, top
lum sal cinsiyetleri ve cinsellikleri ne olursa olsun herkesi hom ofobi ile kav
galar u ru n a bir araya getirebilm esi. Queer in en gl m an as her trl in
san n b u am a iin b ir araya gelmesi ve kim likletirm eyen b ir ittifak betim
lemesi. K onum asnn b alk ve ieriine dnersek, queer te rim in in Butlerin
deyimiyle gezinen b ir te rim olduu sz zerinden devam etm ek lazm.
Birok balam da ie yaray an bir terim queer. Queer m ant n o rm larn s
rekli olarak saptrlm as fik rin i ieriyor. Y ukarda da belirttiim iz gibi, queer
bir kim lik deildir. Bir a n la m d a kim liin im knszldr. H er t rl kim liin
yoldan karlp saptrlm as, ezberi bozacak ekilde tu h aflatrlm asdr.
Bu yolla kim liin -h e r t r norm atif k im li in - kurucu olduu k a d a r baskc
ve dlayc gcn de etkisiz hale getirm ektir. iddetin yeniden retilm esi
ne kar km ak ve deiim iin "tuhaf, ezber bozan, n o rm u n d nda oldu
u iin anlalam ayan"1 sap trm alara b avurm aktr. deolojilerin dayatt
sabit fikirler eitli kim liklerin farkl biim lerde d lan m alarn a, tekiletirilm elerine ve hatta yas tutulm aya dem ez eylere indirgenm elerine se
bep oluyor. Queer in hom ofobi kart tav rd an karak ok geni bir anlam
k azan m as tam da bu d la n a n kim liklerin kesitii noktada cereyan ediyor.
K onum asnda da deindii gibi, B utler'a gre siyaseti in sa n la rn ortak
krlganlklar, yaralanabilirlikleri ve yas zerine tem ellendirm eliyiz. Krl
gan Hayatta yle diyor Butler: Siyasi y aam n belli bir b o y u tu n u dikkate
alm ay neriyorum . Szn ettiim boyut iddete ak olm am z ve iddette
ki paym zla, kayplar karsn d ak i yaralanabilirliim iz ve a rd n d a n gelen
yas tu tm a greviyle ve cem aat o lu tu rm an n tem elini bu a rtla rd a bulm ak
la ilgilidir... yleyse in sa n meselesiyle balayp, insan m eselesi ile bitirm e
yi nerm em (sanki baka b ir eyle balayabilir ve bitirebilirm iiz gibi!) sizi
m uhtem elen artm ayacaktr. B uradan b alam am zn sebebi evrensel ola
rak paylalan bir in san lk d u ru m u n u n olm as deil elbette henz byle
bir ey yok... [Ama] tarih le rim iz ve bulunduum uz yerler ara sn d ak i farkla
ra ram en, birisini yitirm en in ne demek olduuna d a ir bir fik ri o lanlarm
z kapsayacak bir 'biz'den bahsetm ek s a n rm m m kn... B irbirim iz tarafn1 Butlern "intelligible identity" [anlalabilir kimlik] teriminin tersi anlamnda.
Cogito, say: 65-66, 2011
illin zlrz. Ve eer zlm yorsak b ir ey eksik dem ektir.2 Bu szlerin

den de anlald zere kim i hayatlar dierlerinden d a h a ok yas tu tu la
bilir o larak belirleyen ve dayatan k o u llarn eletirilebilm esi ve bu d u ru m a
kar klabilm esi iin b a k a la rn n a c la n ile zdeleyim k u rm a m z ve blll kim lik aidiyetlerindekilerin yasm tu tab ilm e noktasna gelm em iz lazm ,
li da in sa n ' yeniden dnm em izi gerektiriyor.
K anm ca "insan m eselesi Butlerm zellikle etik ve siyaset konusunda
ki dncelerinin tem elinde yatan bir kaygyla ilgili. B u tle r in s a n n do
as zerine kafa yorm u derin bir d n r olarak gryorum ve etik ve si
yaset h ak kndaki dncelerinin, kolektif olarak yaan ab ilir b ir dnyann
m m kn hale geldii b ir dnyaya du y u lan (topik olm ayan) b ir zlem ola
rak okunm as gerektiini dnyorum . lk r ac eseri olan Cinsiyet
H elasnn3 ikinci bask sn a yazd nszde u n lar syler:
u trden sorular dert edinmeye devam ediyorum: Anlalabilir bir haya
t neler kuracak ve neler kurmayacaktr ve normatif toplumsal cinsiyet ve
cinsellie dair varsaymlar, insan ve "yaanabilir diye nitelenebilecek
eyi nceden nasl belirleyecektir? Bir baka deyile, normatif toplumsal
cinsiyete ilikin varsaymlar, insan tanmlayabileceimiz alan nasl s
nrlar? Bu snrlama gcn hangi yolla fark ederiz ve bu gc dntr
memizi salayacak yollar nelerdir?4 (vurgu benim)
S anyorum ki bu alnt, B utlern "insan" m eselesine en b a n d a n beri kafa

yorm akta olduuna d a ir b ir kant olarak yorum lanabilir. Evvela, yakn za
m an iinde etik ve siyaset h ak knda yazd m etinleri, so n ra d a ilk balarda
yazm olduu m etinleri okursak, B utlern insancl ve kolektif olarak yaa
n ab ilir b ir dnyaya duyduu ve tm eserlerine ikin olan derdi d ah a iyi a l
glayabileceim izi zannediyorum . Byle b ir okum a toplum sal cinsiyet, b e
den, perform atiflik ve queer hakkndaki a lm a la rn n ilerici siyaset asn
d an da kim i ierim leri olduunu gsterebilir - ki bazen b u n a gl bir p
hecilikle baklyor. Gelgelelim, Butlern d erd in in (sanki m m knm gibi)
2 Butler, Judith, Krlgan Hayat: Yasn ve iddetin Gc, ev.: Baak Ertr, Metis, 2005, s. 3536 ve 39. [Precarious life: The powers o f mourning and violence, Londra: Verso, 2004.]
3 Butler, Judith, Gender trouble: Feminism and the subversion o f identity, 2. bask, New York:
Routledge, 1999. [Trkesi: Cinsiyet Belas: Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi, ev.:
Baak Ertr, Metis, 2010 (2. bask)]
4 Butler, 1999, age., s. xxii.
Cogito, say: 65-66, 2011
89
90 : Hlya Durudoan
" in s a n n ne olduunu tan m la m a k ya da in sa n n o lu tu ru lm as iin bir

reete su n m ak olduunu zannetm ek yanl olur. ahsen B utler'in daha ziya
de, bizleri varoluum uzun ve hayatlarm zn, birbirine b am l bedenli var
lklar o larak temel bir toplum sallk iinde srdrdm z asl ilikiselliini
dnm eye davet ettiini dnyorum . yle der Butler:
Bence, yaanabilir bir dnyay neyin oluturaca meselesi... sadece ken
di kendime Hayatm katlanlr klan ey nedir? diye sorduumda deil,
ayn zamanda, bir iktidar konumundan, datc adalet asndan hareket
le, kendi kendimize, Bakalarnn hayatn katlanlr klan ya da klmas
gereken ey nedir?" diye sorduumuzda... bir etik meselesine dnr. Ve
receimiz cevabn bir yerinde, hem hayatn ne olduu ve ne olmas gerek
tiine hem de insan, kendine zg insan hayatn neyin oluturduuna ve
neyin oluturmadna dair belli bir gre bal olduumuzu fark ederiz.
Kendine zg insan hayatnn deerli -yahut hayatlarn en deerlisi- ol
duu ya da deer meselesini dnmenin tek yolu olduu varsaylrsa, her
daim insanmerkezcilik tehlikesine dlebilir. Fakat bu eilime kar dur
mak iin, hayat meselesini olduu kadar insan meselesini de tartmak ve
bu ikisinin toptan i ie gemesine izin vermemek gerekir.5
Dolaysyla (insann a n la m n a dair ereveyi snrlayan ey o larak anlala

bilirlik tartm a sn d a aka ortaya koyacam gibi) in san a d a ir sradan
anlay, B utlerm in san anlayndan -(belki) oluacak olan b ir ey- ayrm a
m z gerektiini dnyorum . leride greceim iz gibi, B utler'in insann in
san anlayn hedef a la n eletirel yaklam anlalabilirlik n o rm la r ere
vesinde tanm lanr. B utlern insan m eselesini yeniden dnm em iz gerekti
i k a n sn d a olm asnn a n a sebeplerinden b iri budur. Bu nedenle, (paradok
sal b ir ekilde) insana d a ir m evcut n o rm la r yznden ne yazk ki insanlk
ta n ktm z iin, bu m eseleyi insanlam a erevesinde etik ve siyasal bir
arzu o larak dnm em iz gerekir.
Butler, A nkarada yapt konum asnda, queer, anlalabilirlik ile iktidar
ilikisine d a ir unlar sylemiti:
Pek ok queer teorisinin merkezine yerlemi olan dilde, toplumsal cinsi
yetin performatif olduu sylenir; demek ki bu belli bir canlandrmadr.
5 Butler, Judith, Undoing Gender, New York: Routiedge, 2004, s. 17.
Cogito, say: 65-66, 2011
Balayc normlarla kuatlm bir dnyaya doarz, ama bunlar bizi her
zaman dzene sokmaz ve daima bizden beklenenin suretinde grnmeyiz;
toplumsal cinsiyet, bizden (genelde kat bir ikici ereve iinde) ya bir top
lumsal cinsiyeti ya da dierini olmamz talep eden balayc normlar so
nucunda meydana gelir; fakat toplumsal cinsiyet her zaman iktidarla ya
plan karmak bir mzakere sonucunda yeniden retilir; hatta, bana ka
lrsa, normlarn hkim normlarn beklenmedik ekillerde zlmesi ya da
yeniden kurulmas riskine yol ap, toplumsal cinsiyetlendirilmi gerek
liin yeni ekillerde yeniden kurulmas olanan yaratan bu yeniden re
timi olmadan, hibir toplumsal cinsiyet olmaz... Ve anlalabilirlik teri
mine, toplumsal uzam ve zamanda okunabilirlik ve dolaysyla, baka
laryla kurulan (marjinalletirilme, atlma ve dlanma olaslklarn da
ieren) ve toplumsal normlarla belirlenip dolaymlanan rtk bir iliki an
lamn yklyorum. Bu tr normlar srekli olarak yeniden oluturulur ve
bu yeniden oluturulma srecinde kimi zaman krize girerler; iktidar ve ta
rihin vektrleridir bunlar. "Anlalabilirlike kstl eriimi olanlar vardr,
onun simgesel ikonografisinin timsali olanlar da vardr; dolaysyla, sra
dan hayat iindeki toplumsal cinsiyet normlarnn yeniden retimi, kimi
alardan, hangi hayatlarn daha yaanabilir ve hangi hayatlarn, hepten
yaanamaz deilse de, daha az yaanabilir olacan belirleyen iktidar bi
imleriyle yaplan bir mzakeredir daima.
A nlalan o ki, in sa n n ne olduu ve ne olm as gerektiine ilikin yaplan yo

ru m la rn birbiriyle atm as, anlalabilirliin neyin in sa n olm ak neyin de
insan-d olm ak a n la m n a geldiini belirledii bir ekim e alan yaratt
iin, tartm ay a anlalab ilirlik kav ram n d an balam am z gerekiyor.
B utler Undoing Gender da yle der: Deiken an lalrlk dzenleri ile
in sa n n balangc ve bilinebilirlii ara sn d ak i ilikinin tartlm as gerek
tiini dnyorum ... A nlalabilirlik ile in san arasn d ak i iliki acilen ele
aln m as gereken b ir ilikidir; insanla ta m da bizatihi anlalabilirliin s
n rla rn d a karlald noktalarda belirli bir teorik aciliyet tar.6 B utlerm
ak ln m egul eden so ru la r -yani, "insan in san yapan ey nedir? ve "hangi
h ay atlar hayattan saylr?- " in s a n n ne olduuna ve neyin in san hayat sa
y ldna d air genelletirilm i tasvirler su n a n (ve daim a in sa n ile insan ol
6 Age., s. 57-58.
Cogito, say: 65-66, 2011
91
92 : Hlya Durudoan
m ayan a ra sn d ak i kartlk iinde ileyen) sylem ler olm asa ortaya km az

d. K im i hayatlarn, kim i kim liklerin, kim i in sa n la rn hesaba katlm ad
-b u n la rn konuulam az olduklar, hkim sylemde "gerek o lara k kabul
edilm edikleri- idrak edildii zam an, baskn sylemlerce retilen sylemsel
bir am az olduu da id rak edilir. Butlerin szleriyle:
Toplumsal hayat dzenleyen kategoriler belirli bir tutarszlk ya da
topyekn konuulamazlk alanlar retir. Eletiri pratii ite tam bu du
rumdan hareketle, yani epistemolojik amzn dokusunda bir yark al
mas, burada her trl sylemin yetersiz olduu ya da hkim sylemleri
mizin bir amaza sebep olduunun farkna varlmas sonucunda ortaya
kar. Sahiden de, kuvvetli normatif grn eletirel teoriyle kavga iine
girdii tartmann kendisi, eletiriyi zorunlu ve acil hale getiren o sylem
sel amazn ta kendisini retebilir.7
Bu "topyekn konuulam azlk alan lar B utlern gznde so ru n tekil eder;

zira konuulam az olan ey ayn zam anda b ir b ak m a "gerek deil ve "in
san ta n m n n dndadr. Sylemsel am az, hk im sylem d a rd a brak
t eyi iza h edem ediinde gerekleir. A nlalabilirlikin h k im sylemin
ileyi ta rz n aa k a rm a sn n tek koulu, bu syleme "insanilik" lt
erevesinde eletirel b ir gzle bakm aktr. B ir baka deyile, anlalabilir
lik in sa n ilik in koullarna d a ir bir eydir. B u tlera dnersek: in sa n n or
taya km asn, insann tan n m asn , b ir znenin insan ak n n znesi h a
line gelm esini salayan anlalabilirlik k o u lla rn n neler olduunu sordu
um uzda, in sa n n onlar olm adan hibir suretle dnem eyecei norm lar
dan, varsaym sal hale gelm i pratiklerden o luan anlalabilirlik koullar
n sorguluyoruzdur.8 nsan, gerekd, daha-az-insan-olan, "in san gr
nteki gerekliinde m u h afaza eden sn r o larak insand k a rt aln arak
oluturulduu iin, in sa n n balangcnn anlalabilirlik koullar, her kii
nin ontolojik statsn in sa n olarak belirler. A nlalam az olm ak -y an i "bir
kim senin k lt r n ve dilin yasalarnca im knsz bulunm as,9 dolaysyla
tan n m y o r olm ak (zira kii, ta n n m a n o rm la rn n dndad r) - tu h a f bir
dlam adr, in san n a la n n d an dlanm a.
7 Butler, Judith, What is critique? An essay on Foucault's virtue, The Judith Butler reader, Ed.
Sara Salih. Malden, MA: Blackwell, 2003, s. 302-22 iinde, s. 308.
8 Butler, 2004, age., s. 218.
9 Age.
Cogito, say: 65-66, 2011
Butler konum asnda yle diyor:

Normlar iktidarn halleri deildir sadece-, ve yalnzca, iktidarn daha ge
ni ilikilerini yanstmazlar; iktidarn ilemesinin bir yoludurlar ve ikti
darn ileyii bu tr normlarn ileme tarz gz nnde bulundurulmadan
tanmlanamayabilir. Ne de olsa iktidar kendini bir ekilde yeniden ret
meden iktidarda kalamaz... ktidar gerek belirli trden zneler olutura
rak gerekse de onlarn yeniden retilebilirlik koullarn dzenleyerek i
ler... Tam tannmann asla btnyle mmkn olmadn pek tabii ki ka
bul ediyor olsam da, tanmabilirlii tahsis etmenin farkl yollar olduunu
da kabul ediyorum. Tannmaya duyulan arzu asla tam olarak tatmin edile
mez -evet, bu byledir. Ama bir zne olmak demek her eyden nce tann
may dzenleyen -insan tannr klan- belirli normlara uymak demektir.
Butler bizi bu ekilde znenin oluum u ile tbiyet a ra sn d ak i ilikiye getirir.

O na gre, terim in h er iki anlam n d a tbiyet olm asa ik tid ar ik tid ar olm azd.
Bir dier deyile, znenin k u ru lm asn a d a ir bir teorinin hayati nem i var
dr; z ira B utler'n dedii gibi, ik tid arn eylemesi iin, b ir znenin olm as
gerekir.10 Butler ktidarn Psiik Yaam adl kitabnda, ik tid a rn ileyii ile
znenin oluum u a ra sn d ak i ilikiyi ele alr; bu iliki k itabn a n a teorik er
evesini oluturur. G iri ksm nda, zneyi "kii ya da birey ile deitiri
lebilir ekilde ku llan m a m eselesini irdeler. yle der orada:
Eletirel bir kategori olarak znenin soykt ise, znenin kat bir biim
de bireyle zdeletirilmesindense, dilsel bir kategori, bir yer tutucu, olu
um halindeki bir yap olarak tanmlanmas gerektiini gsterir. Birey
ler znenin alanna yerleir (zne ayn zamanda bir "alan olarak zuhur
eder) ve deyim yerindeyse, ancak dilde yerletikleri lde anlalabilirli
e kavuurlar. zne bireyin anlalabilirlie ulap onu yeniden retmesi
nin dilsel vesilesi, kendi varoluu ve failliinin dilsel kouludur. Hibir bi
rey nce tbi olmadan ya da "zneleme srecinden gemeden zne ha
line gelmez.11
10 Butler, Judith, The psychic life o f power: Theories in subjection, Stanford, CA: Stanford Uni
versity Press, 1997, s. 203. [Trkesi: iktidarn Psiik Yaam: Tbiyet zerine Teoriler, ev.:
Fatma Ttnc, Ayrnt Yaynlar, 2005.]
11 Butler 1997,age., s. 10-11.
Cogito, say: 65-66, 2011
93
94 : Hlya Durudoan
k tid a ra tb i olm a ile znelem e (assujetissem ent) ara sn d ak i iliki m ad al

yonun iki yzne b en zer ve Foucault yu izleyerek sylersek, b u iki ucun b i
tiiklii, hem ik tid ar ta ra fn d a n tbiyete sokulm a srecine hem de zne
haline gelm e srecine ia re t eden tbiyette bulunur. B utler znenin ilk
bata ik tid a ra teslim ed ild i ini syler.12 B ak a b ir deyile, zne haline gel
mek iin nce tbi olm ak gerekir. B utlera gre, zne tbiyet iinde olutu
u iin, d ta gibi grnen, zne zerine b a sk la n a n ve zneyi ik tid ara tbi
klan iktidar, znenin kendi kim liini k u ra n psiik bir biim e b r n r. k
tid a r ile znellik a ra sn d a k i ilikiyi a n la m a n n ister istem ez ik tid a r teo ri
sini b ir psie teorisiyle b irlik te d n m ey i gerektirdiini syler.13 Precari
ous Life: The Powers o f M ourning and Violence14 balkl k itab n d a, d a h a in
sani b ir dnya arzu lu y o rsak eer, asl yaralan ab ilirli im izi ve hayatn k
rlg a n l n dnm em iz gerektiini b elirtir. n sa n n doduu a n d a bala
yan o rta k bam l varoluu ve toplum sall hepim izi b ir b a k a sn n do
k u n u u k a rsn d a y a ra la n a b ilir klar. G elgeldim , bu asl y aralan ab ilirlik
ta n n m a z o lur ve a rd n d a n yalnzca b a z la rn a insan gzyle baklr, yal
nzca b a z lm lerin yas tu tu lu r ve y aln zca baz hayatlar in sa n hayatn
dan saylr.
Ortak bir cismani yaralanabilirlii vurgulamakla, hmanizm iin yeni
bir temel ne sryor gibi grnebilirim. Bu doru olabilir, ama ahsen
bunu farkl bir adan tasavvur etme eilimindeyim. Bir yaralanabilirliin etik bir karlama iine dahil olmas iin alglanp tannmas gerekir
ve bunun gerekleeceine dair hibir garanti yoktur. Bir yaralanabilirliin tannmama ve "tannamaz" olarak kurulmas ihtimali her zaman ol
duu kadar, bir yaralanabilirlik tanndnda, bu tanmann bizatihi yaralanabilirliin anlamn ve yapsn deitirme gc de vardr. Bu anlam
da, yaralanabilirlik insanlamann bir nkouluysa eer ve insanlama de
iken tanma normlar erevesinde farkl farkl vuku buluyorsa ayet,
bu da herhangi bir insan znesine atfedilecekse yaralanabilirliin temelde
mevcut tanma normlarna dayand anlamna gelir.15
12 Butler 1997, age., s. 2.

13 Butler 1997, age., s. 2.
14 Butler, Judith, Precarious life: The powers o f mourning and violence, Londra: Verso, 2006.
[Trkesi: Krlgan Hayat: Yasn ve iddetin Gc, ev.: Baak Ertr, Metis, 2005.]
15 Butler, 2006, age., s. 42-43.
Cogito, say: 65-66, 2011
Dolaysyla Butlera gre, ik tid ar ve tan n m ay gz nnde tu ta ra k yaralanall] irliim iz ve birbirim ize m aru z kalm z zerine kafa yorm am z gerekir.
Btler, tbiyete d air Foucaultcu anlay izleyerek, zneden bahsettiim izde
bir anlalabilirlik m odelinden bahsediyor olduum uzu syler. H kim syle
min m evcut tan m a n orm lar, anlalabilirlik n o rm larn a tbi tu tm ak sureI iyle zneler retir. Asl toplum sallm zda, hepim iz ilk b a ta iine doduu
muz ve hibir ekilde denetleyem ediim iz kltrel n o rm lar ve ik tid ar alan
iinde o lu tu ru lu r ve bu n o rm la r ve alan ta ra fn d a n belirleniriz. Butler yine
l'oucaultnun izinden giderek, hakikat siyasetinin neyin h ak ik at saylp sa
vlm ayacam nceden belirleyen, dnyay belirli dzenli ve dzenlenebilir
ekillerde dzene sokan ve verili bilgi alan olarak kabul ettiim iz ik tidar ilikilerine d a ir olduunu syler.16 Bu bilgi alannda, bir dizi k u rala uym ad
takdirde hibir ey bilgi olarak var olam az; szgelimi, belirli bir dnem in
hkim bilim sel sylem inin bize dnyay b u ekilde alglam a ltlerini da
yatm ak suretiyle dnyay dnm em izi etkilem esi. Dnyay bu ekilde al
glam a dayatm asnn (bsb t n kaam adm z ya da d n a kam ad
mz) ltleri -k i b u n larn kendim izi nasl tasavvur etm em iz gerektii dahil
olm ak zere, en genel anlam yla bize eylerin sahiden/gerekten nasl oldu
unu gsterdiini kabul ed e riz- anlalabilirlik n o rm la rn n ta kendisine te
kabl eder. Belirli bir alg n n dnyay sahiden tem sil ettiini kabul ederek
insan in sa n olm ayandan, norm al olan patolojik olandan, erkei kadndan,
heterosekseli ecinselden, insan hayatn "o k a d a r insani olm ayan hayat
tan, yas tu tulabilir hayatlar yas tutulm az hayatlardan ve sairden ayrrz.
E er zneyi, kabul edilen bilgi-iktidar n o rm la rn n bir ekilde iselleti
rilm esi sonucunda ekillenen ve kendisini bu yolla ekillendiren bir anla
labilirlik m odeli olarak ele alacak olursak, bu sistem iinde ben diyen kii
nin b u n u sylerken bu "bene uym ayan her t rl "seni dlad sonucuna
varrz - sen, anlalam az, konuulam az olana, yas tutulm aya demez ve
lm lerinin m atem i tutulm ayana, hayatlar in san hayat olm ayana, beden
leri atlm [abject] o la n a 17 ve nihayet, in sa n olm ayana dnr. Byle bir
dnyada -k i dnyam z byk lde byledir- asl ilikiselliim iz ve baka
larn a bam l oluum uz b ir "glgeye, h m an izm sylemi b ir akaya dn
r, eitliki dem okrasi im knsz hale gelir ve insanilem i b ir dnya um udu16 Butler, 2003, agy., s. 314.
17 Bir baka deyile, hayatlar "hayatlardan saylmayan ve maddilikleri madde" saylmayan,
yani nemsenmeyen her trden beden. (Bkz. Butler, Judith, 1999, age.)
Cogito, say: 65-66, 2011
95
96 Hlya Durudoar
m uz sonsuza dek "askya a ln r. Butlera gre, dnyam zn m evcut durum u

dnldnde, in san lam an n etik ve siyasi aciliyeti kendini fena halde
hissettirm ektedir, "insanlm zn tam o larak nasl bir ekil aldn ve ala
can nceden bilm eden, d a h a ferah ve nihayetinde d ah a az iddetli bir dn
ya u ru n a in sann yok olm asn ve yeniden eklem lenm esini kabul etm ek ve
bun u n la yaam ay renm ek zorundayz.18 Bilgi-iktidar sistem inin rejimi
erevesinde anlalabilir olan anlam nda " in s a n yok etm ek ve onu kim le
rin hayat hayattan saylr?, insan dediim iz kim dir?, "kim lerin/neyin h a
yatna keder duyulur?" gibi so ru lar sorarak asl yaralanabilirliim iz ve ortak
bam llm z erevesinde eklemlemek zorundayz. iddet ve baka bir in
sana iddet uygulam ann m eru olduu d u ru m la rn olup olm ad meselesi,
gerek bildiim iz gerekse de bilm ediim iz ve asla bilem eyeceim iz insanlara
kar ykm llk m eselesini dnebilm em izi salayan ciddi b ir felsefi m e
seledir. H ak ettiklerini dnsek bile - n k , diyelim, bize iddet uygulam
lard r ve intikam alm ak istem ekte hakl olduum uzu d n y o ru zd u r- in
san lara iddet uygulam am a ykm llm z var m dr? B utler buna y
le cevap verir: "nsan son derece incindikten sonra, ayn ekilde karlk ver
mem esi etik adan m utlak olarak zorunludur. iddetsizlik hareketi intikam
dngsn krar. Pek ok kii karlk verm eyi reddetm enin, in sa n n incin
m i olduu bir du ru m d a kendisiyle m azoist b ir iliki kurm aya denk dt
n ya d a byle bir red d in siyasi bir felce yol atn dnr, am a ben bu
nun k a ra rl ve ihtiyatl b ir duru, iddetin kendisine kar zorlu b ir duru ol
duunu dnyorum .19 iddet pek ok farkl biime b r n r ve kendisini
ille de intikam biim inde gsterm ez, iste r toplum sal cinsiyet, beden, etnisite
asndan isterse de dini inan, siyasi tavr vb. asndan olsun, in sann insand derekesine indirildii her trden anlalam azlk tem elde iddete yol
aar zira anlalam az o lan la r insann a la n n d a n dlanm lardr. Bir baka
deyile, o n larn insanl unutulacak k a d a r ihlal edilir. A nlalam az (nor
m un dnda) olduklar iin kim i bireylerin in san addedilm em esine sebep
olan toplum sal pratiin b ir p arasn o lu tu ran iddet biim lerinin tem elin
de bilgi-iktidar sistemi y a ta r ve bu sistem an c ak hkim tbiyet altn a alm a
n o rm la rn a uyanlar zne olarak tanr; b u balam da, tbiyet altn a alm a,
yerleik hale getirilm i kim i pratikler, sylemler, epistem eler ya da k u ra m
larla uyum iinde bir genelletirm e ya da y an szlatrm a pratii olarak iler.
18 Butler, 2004, age, s. 35.
19 Butler, 2003, agy.
Cogito, say: 65-66, 2011
Tbiyet altna alm a s recin in hibir d olm asa da, tbiyete sokulm a
nn in san in san lk tan k a ra n etkilerinin asgari dzeye indirildii daha in
sani b ir dnya tahayyl edebiliriz; nk byle bir dnyada o rta k yaralan a
bil i rliim iz ve bu in san lk d u ru m u n d a n doan sorum luluun fark n a d ah a
fazla v arrz. Butler b a k a la rn a kar kesinlikle asl bir sorum luluum uz oltlunu dnr. Ben de, B utlern gzndeki -b a k a bireylere kar asl so
rum luluum uz a n la m n d a k i- bilm ediim iz in san lara k a r olan ykm
llklerim iz nelerdir? so ru su n u n in san lam a m eselesinin gndem e getiri
lebilecei felsefi perspektifi ne karan b ir so ru n olduunu dnyorum .
T anm a meselesine geri dnecek olursak, Butler bu konuda u n lar sy
ler: Dem ek ki toplum sal cinsiyetin perform atiflii znelerin tannm aya uy
gun hale geldii farkl yollarla balantldr (A nkara K onum as, Queer Yol
dal ve Sava K art Siyaset). Tannm ay ne kad ar arz u larsa k arzulaya
lm, tan n m ay a ne k a d a r ihtiyacm z olursa olsun, bakasyla ayn deilizdir.
Asla aynla indirgenem eyiz. T annm a toplum salln nkoulu olsa da, ta
n n m a n n gerekletii farkl yollar zerinde hibir denetim im iz yoktur. Bir
sene hitap etmekle k arm daki kii ta ra fn d a n tannacam garanti altna
alm olm am . Tannm a gereklem edii tak d ird e hibir ben olm ayaca iin,
var olm am . Demek ki hepim izin bedensel b ir biim iinde grndm z
hesaba katm am z gerekir; ve baka bedenlerden uzak durm ay ne kadar ar
zularsak arzulayalm , toplum salln bu olgusundan tm yle kam ay bece
renleyiz. Bakas ta ra fn d a n tannm aya alan ben, bakas bu talebi reddet
tiinde bile bedensel bir biim iinde grnr. Butler bu m invalde yle der:
Bana tekabl eden bu maruz kal, deyim yerindeyse, tekilliimi oluturur.
Olmasn demekle varlm ortadan kaldramam, zira bizatihi kendi cisma
niliimin ve bu anlamda, kendi hayatmn bir zelliidir... Bakasnn biri
cikliine maruz kalrm, ama o da benim biricikliime maruz kalr. Bu du
rum ikimizin ayn olduunu deil, bizi birbirimizden farkllatran eyle,
yani tekilliimizle birbirimize bal olduumuzu gsterir sadece... Beden
sel varolu sonucunda ortaya kan bu tekilletirici maruz kalma olgusu,
sonsuza dek tekrarlanabilecek bir olgu olduu srece, bize itibarn iade
ettii gibi, tekilliin kalbinde bir yap ikame edilebilirlii de kurarak hepi
mizi eit ekilde ekillendiren kolektif bir durum oluturur.20
20 Butler, Judith, Giving an Account o f Oneself, New York: Fordham University Press, 2005,
s. 33-35.
Cogito, say: 65-66, 2011
97
98 : Hlya Durudoan
Dolaysyla (yine o ortak) asl saydam szlm z bir b ak asn a "bilme"

erevesinde hitap etm eyi m m k n kldnda bile, b ir "seni de kabul edebiliyorsak, bedensel tekillikten oluan o rtak d u ru m u m u z sayesindedir bu. B
tnyle bilem eyeceim iz b ak asn a kar b ir sorum luluum uz vardr ve ba
kasnn d a bize kar so ru m lu olm asn bekleriz; nk b irb irim izin yzne
b akyoruzdur ve bu d u ru m denetleyebileceim iz ya da olm asn deyip varl
n o rta d a n kaldrabileceim iz b ir ey deildir. B akasn bene ya da kolektif
bir b ize indirgem ek suretiyle s e n in bitiikliinden kaam ayz.
Yazy bitirirken, y u k a rd a belirttiim iz gibi queer k av ram n n en gl
m an a sn n kim likletirm eyen b ir ittifaka ia re t ettii dnlrse, bundan
kacak etik ve siyasi d u ru u n B utlerin u szleriyle gzel b ir biim de ifade
edildii sylenebilir:
Bir demokraside yaamaya bal olmak demek, benim, senin, asla seme
diimiz kiilerle birlikte yaamay, asla btnyle tanyamadmz kiile
re olan ykmllklerle kuatlmay, bir beden olmann ya da bir toplum
sal cinsiyetin ne anlama geldiine dair varsaymlarmz bozanlara hak
larn vermeyi kabul etmemiz demektir. Srdrdmz kiisel mcade
leler ya da baz eylerden holanmamamz siyasi bir konum iin meru
bir temel tekil etmez. Demokrasinin olumlanaca tek konum, yabancya,
bana yabanc olana, henz btnyle bilmediim ya da anlamadm ki
iye kar ykml olmaya devam ettiim konumdur; ve cinsel tercihleri
ile toplumsal cinsiyetleri asndan aznlkta olanlar da ieren radikal bir
demokraside yaamann ne anlama geldiini dndmzde, grme bi
imlerimize meydan okuyan, insan hayat alann, insan cinsellii alann,
arzuyu ve ak sorgulamamz isteyenlere kar ykmllklerimizi yeri
ne getirmek zorunda olduumuzu teslim ederiz; neticede, kendi huzursuz
luumuz ve endiemiz iinde yaamay kabul ederiz, nk tpk kendimiz
gibi olmayanlarla, bizi kendimizin olmayan insani olaslklar yeni batan
dnmeye zorlayanlarla bir arada yaamak ite budur (Ankara Konu
mas, Queer Yoldal ve Sava Kart Siyaset).
Cogito, say: 65-66, 2011
Interseks: Tehlikeli Bir Farkllk'

MORGAN HOLMES
Giri: nterseks/ellik Belaldr

Interseksellik, ocu k larn a bu tehis konan aileler iin; "anorm allii tr
pleme zerinden kariyer yap an tp u z m a n la r iin; iki-biim li b ir emayla
sn rla n d rla n bedenlerin "doalar gerei k a rt olduunda sra r eden cinsiyet/toplum sal cinsiyet sistem i iin, belaldr.2 E n ok da bedenleri bu e
kilde etiketlenenler iin b elald r interseks, fakat intersekselliin biyolojik
ve/veya anatom ik tezahrlerindeki isel b ir zorluktan dolay deil. Suzanne
Kesslerin 3 iddia ettii gibi, y u k ard a saydm t m bu g ru p lar iin interseksin so ru n yaratm as ta rtlm a z biimde toplum sal bir m eseledir. Toplumsal
sistem in b a n a bela a m an n cezasn ise ncelikle interseks bebekler ve o
cuklar ekm ektedir. M odiglianinin 1911 ta rih li Hermafrodit Karyatit izimlerindeki figrler gibi, interseksellik so ru n lu nk fazlasyla an lam yk
l; fakat M odiglianinin K ayratitindekinin4 aksine bedenlerim izin farkll
n m erham etli bir d av u ru m u olarak grleceine d air u sra la r ok da
1 Bu metin Morgan Holmesn Intersex: A Perilious Difference adl kitabnn Giri ve 4. (son)
blmnn ngilizceden Trkeye evirisidir. eviride metnin orijinalinde bulunan birka
paragraf eksiktir, bu eksiklikler gerek dipnotlarla gerek keli parantezlerle belirtilmitir,
(.n.)
2 Yazar metin boyunca trouble kelimesi zerinde duruyor, kelime oyunlar yaparak bu keli
meyi sklkla kullanyor. "Trouble kelimesiyle yaratlan nanslar ifade edebilmek amacy
la bu kelimeyi Trkeye hem sorun" hem de bela olarak evirdim, (.n.)
3 Kessler, Suzanne, Lessons from the Intersexed, New Brunswick, NJ: Rutgers University
Press, 1998.
4 Karyatitler klasik an mimari kaideleridir. levleri hem dekoratif hem de yapsaldr. Karyatitler byk yaplarn tayc stunlarn oluturur ve her zaman kadn bedenleri eklin
de belirirler.
Cogito, say: 65-66, 2011
100 : Morgan Holmes
m itli deiliz. Tam tersine, gnm zn interseks bireyleri ncelikle ucube

krizler, tbbi aciliyetler ve de an lam n k/zl zerinden ele aln
yor; interseksellik, c e rra h i m dahaleyle dzeltilm i halde yeniden paket
lendike, tbbn mucizevi gcn, iki-biim li cinsiyetin uygunluunu ve Ju
dith B utlern heteroseksel m atris olarak ad lan d rd 5 d u ru m u n doru
luunu tasd ik etm i oluyor.
te bu kitabn konusu iki-biim li em aya uym ayan bedenlerin yaratt
kltrel anksiyete ve bu anksiyeteye cevaben son zam an lard a b ir araya ge
len interseks bireylerin rgtleniidir. Y aklak on be yllk b ir akadem ik
alm aya ve aktivizm e d ay an an bu kitap, entelektel bir eylem ve bir inter
seks politikas oluturm ak iin kltrel an aliz ile m eselenin m edikal boyu
tunu ilikilendirm eyi am alyor. Bu a lm a n n d ah a ilk aam asn d a dzel
tilm esi gereken en tem el kabullerden biri interseks bedenleri ve bireyleri so
ru n y a ra ta n (troubling) deil, sorunlu (troubled) olarak kodlayan yaygn a n
lay. 2003 gibi yakn b ir ta rih te Sharon Preves interseks bireylerin kendileri
ne cinsiyet tayin edilm esine (sex assignm ent), bedenlem eye {embodiment) ve
toplum sal cinsiyetlenm e {do gender)6 zo ru n luluuna d a ir zellikle kolay
olm ayan b ir seim le k a r karya kaldn dile getirm iti.7 Preves bu al
m asnda, kltrel olarak anlalabilir toplum sal cinsiyetler8 perform e etm e
nin tipik diiler ve erkeklere n a z ara n interseks bireyler iin d a h a zor olduu
nu varsaym aktadr. D ahas, interseks bireylerin toplum sal cinsiyetlenm e zo
ru n lu lu u n u hayata geirm e srecinin d a h a fazla farknda o lduklarn sy
leyen Preves, geriye k alan bizlerin ise, der, kendi toplum sal cinsiyetim izi ya
da cinsel kim liklerim izi kefetm e im knm z olm ad, nk o n la r zerine
dnm em iz iin bir neden yoktu(2). Yani h e r zne toplum sal olarak cinsiyetlenmeye zorlansa da, Prevese gre, interseks bireylerin bu sregiden edi
m in9 in a edilm i yapsna d a ir zbilinleri ok d ah a kuvvetlidir. nterseks
nfus iinde toplum sal cinsiyetin yapm a {artifice) niteliine d a ir farkndalk
5 Butler, Judith, Gender Trouble: Feminism and the Subversion o f Identity, Londra: Routledge,
1990; Bodies that Matter: On the Discursive Limits o f Sex. Londra: Routledge, 1993.
6 Butler 2004 ylnda yaymlanan Undoing Gender adl kitabnda toplumsal cinsiyeti bir tr
yapma, durmak bilmeden performe edilen bir aktivite olarak tanmlamaktadr, (.n.)
7 Preves, Sharon A., Intersex and Identity, The Contested Self, New Brunswick, N.J.: Rutgers
University Press, 2003, s. 2.
8 Toplumsal cinsiyet terimini ngilizcedeki "gender terimini Trkeletirmek iin kullan
dm, fakat uygun grdm yerlerde "gender terimini cinsiyet" olarak da tercme ettim,
(.n.)
9 Yazarn sregiden edim'den (perpetual act) kast toplumsal cinsiyetli olma halinin srekli
performe edilmesi gereken edimlerle mmkn olduudur, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
nterseks: Tehlikeli Bir Farkllk
nov iyesinin
d a h a belirgin olduuna katlyorum ve kendim i ve kendi farkn(lalm d a o n fusun iine d ah il ediyorum . Fakat interseks bireyler iin cinslvetlenm enin dier kiilere n a z a ra n illa ki daha fazla aba gerektirm esi ya
da zor olm as gibi bir d u ru m sz konusu deil. nterseks baz k iilerin dier,
nterseks olm ayanlara gre, tayin edilm i tek b ir cinsiyete gem eleri daha
/,<>r olabiliyor; am a bu her d u ru m d a geerli deil.
S oru n y a ra ta n (troubling) toplum sal cinsiyet perform ans tem elde iki ne
denden dolay interseks bireyler iin ok d a h a belirgin deil. lk olarak, Ju
dith B utlerm 1988'den beri iddia ettii gibi, b t n toplum sal cinsiyetler b e
laldr; kincisi, anatom i ve g r n m toplum sal zne konum una m utlak ola
rak eit deildir. Dolaysyla, kii interseks olduuna d air net b ir duyguya sa
hip olduu halde, d a rd a n fark edilir biim de geleneksel kadm /erkek ekse
ninde b ir toplum sal cinsiyeti perform e edebilir. K ukusuz, bu d u ru m ilikilendiim ve/veya m lakat iin b ir araya geldiim birok interseks birey iin
geerliydi. Baz interseks bireylerin toplum sal cinsiyetlenm e s recin in daha
lazla fark n d a olduu phe gtrm ezken, Prevesin alm as iin katlm c
bulm a yntem inin, temelde, politik olarak a k tif on be interkseks gruba da
yanm as o n u n katlm c rn e in in yanl o lm asn n kuvvetle m uhtem el oldu
u a n la m n a geliyor; yani, politik olarak a k tif ve h a k la r aktivizm ine odak
lanm k atlm clarn ayn zam an d a zfarkndala sahip, dnen, toplum
sal cinsiyet n o rm larn a gl eletiriler getiren kiiler olm as hi de a rt
c deil. Fakat, tm interseks bireylerin kendi cinsiyetlendirilm elerine kar
zellikle rah a tsz bir konum da olm as da gerekm ez.
Sonuta, Preves her ne k a d a r b ilim in san la rn n ve klinisyenlerin inter
seks pro b lem in i kaba b ir biim de a b a rtm a ta rz la rn a kar koym a arzu
su hissetse de, o da ayn ekilde interseks bireyin bedeninin zerinde/iinde
bulunan interseks soru n u n u abartyor, h a tta bu sorunu tm interseks birey
lerin bedenlerinin zerine/iine yklyor. Preves intersekselliin interseks
bireyleri o n lar evreleyen sistem in sn rla rn a ve elikilerine k a r daha
farknda kldn dndnden, bu d u ru m u retken ve aydnlatc trden
bir bela o lara k kabul eder. B u anlam da Prevesin tu tu m u biyom edikal yakla
m n interseksellie kar srdrd olum suz tavrdan farkl b ir nitelik
tar. Prevesin interseks zneye toplum sal cinsiyet bilgelii (gender-savant)
t r n d e n atfettii deer, tbbi perspektifin olum suz im gesine ters dse de,
ancak ve an c ak onun k a rt o larak kendi gcn yansttndan, intersek
selliin im k n n sn rla rn d a d u ran yerini sorgulam adan b rakr. Dahas,
Cogito, say: 65-66, 2011
101
102 : Morgan Holmes
bedenlem eye d air alglar (perceptiors o f em bodim ent) ve toplum sal cinsiyet
dogm asn tespit etm e yeteneiyle bizi aydnlanm aya gtrecek ideal bir interseks zne yaratr.
Prevesin alm asnn ban d a savunduu, interseks bireylerin toplum
sal cinsiyetlenm e k onusunda d a h a fazla so ru n yaad fikrine k a rt olarak,
kitabn so n la rn a doru ta m ta m n a bir h a k ir grm e deilse bile b ir hayal k
rkl to n u n a rastlyoruz: Aslnda fizyolojik tehis itibariyle o ekilde snflan d rlsa la r da birka [katlm c] kendini interseks kategorisinden ayrd.
Ayn ekilde, ou kii iki-cinsiyetli sistem i destekleyen bir tavrla d ard an
heteroseksel olarak alglanabilecek ilikilere giriyordu; yani, m lakat yap
tm kiiler kar cinsten partnerlerle cinsel iliki yayordu.10
Prevesin tehise dayal etiketlem eleri kiiyi ta rif etm ek iin en uygun
yntem kabul etm esi artc, dahas interseks bebekler ve o cu k larn bak
m nda tbbi ik tidarn ncln sarsm aya ynelik kendi a m a c n a da ters
dm ekte. Dncesi her ne k a d a r interseks kategorisini olum lu b ir katego
ri olarak geri kazanm a fik rin i ierse de, son kertede savunduu fikir, inter
seks o larak tehis edildii a n d a n itibaren bu d u ru m u kiiyi tan m lay an en
nemli ve uygun etiket o larak kabul etm e gerekliliine dayanyor. K ulland
dil, iki-cinsiyetli sistem e ak tif katlm h a k ir grmekte. B az katlm c
larn K uzey Am erika nterseks Topluluu (ISNA) gibi g ru p la rd an uzak dur
m a isteini "geleneksel b ir tav r olarak ta n m la m a s ise bu d u ru m u onayla
m adn d a h a da ak gsteriyor. G rnen o ki Preves kendi interseks kat
lm clarn n Bat k lt r n iki-cinsiyetli sistem in k a ra n l n d a n karaca
n um uyor. H er ne k a d a r kt niyetli olduuna inanm asam da, Prevesin
pozisyonu, m lakat yapt baz kiilerin heteroseksellii kab u l n a k ta r
m ak iin kulland olduka ykl "katlm szcnn de yanstt gibi,
toplum sal cinsiyet n o rm la rn n ileyiine ya d a heteronorm ativiteye eleti
rel yaklam ayanlar iin efkatten yoksun. Bu tip bir okura a la n an duy
gu, onun ve onun gibilerin istatistiksel o larak d a rd a kald, sanki tm di
er k zla r ve olanlar gibi olm ak istem esine izin verilm em esi gerektii, hat
ta toplum sal cinsiyetin doal kabulne kar b ir eletiri gelitirm esi syleni
yor. Prevese gre, baka t rl bir yaklam tpk beyaz rk n rksal kim lik
teki m eselenin ne olduunu anlayam am as gibi toplum sal cinsiyette de m e
selenin ne olduunu anlay am am ak .11 Fakat toplum sal cinsiyeti so ru n yap10 Preves, age., 2003, s. 166.
11 Preves, age., 2003, s. 2.
Cogito, say: 65-66, 2011
Interseks: Tehlikeli Bir Farkllk
muya ynelm i bir politik an n n cephesinde yaam ak yorucu; bu grevi b a

zen stlenebilirsek de, m esele bedenle u ra m a n n sorunlu olduu b ir hayal s rd rm ek deil, d ah a ziyade farklln b ira z olsun nefes alabilm esi iin
ulan aabilecek d u ru m a gelmek.
Bir t r sosyokltrel m esafe ve direngen varolm a halleri y a ra ta ra k top
lumsal cinsiyet norm laryla eletirel bir iliki k u ra n kiileri Ju d ith Butler da
ayrcalkl klar: Y abanclam a, beni bir b a k a ta ra fta n ypratacak/yok ede
cek (do in) olan norm larla k a z an la n anlalabilirlik hissine yedir.12 Fakat
Butler k iin in alabilecei m esafenin ksm i k alaca n n ve h er z a m a n bir b e
deli o lacann farkndadr. Prevesin gzden kard ise interseks kiiler
in zne konum una etki edebilm enin, tipik b ir abadan fazlasn gerektire1,11se bile, interseks kiinin isteyerek ve m em nuniyetle direngen b ir anlalaazlk a la n n d a (space o f resistant unintelligibility) konum lanm asn zorun
lu klm ayacadr. nterseks kiiler iin grntde, isimde, kyafette ve dav
la nta ya sadece dii ya d a sadece erkek o larak cinsiyetlenm i zne konu
m una etki edebilm enin b ir bedeli olaca aikrdr. Sonuta, b ir bakasnn
sta n d a rd n a uym am z iin yaplan, cerrah i m dahaleye dayal h er deiikIi kte toplum sal cinsiyet n o rm la r intersekslleri d a rd a n ypratm /yok et
mi oluyor.
Yine de interseks tehisi konm u olup c e rra h i m dahalelerin sonularn
dan ve m evcut sosyal k o n u m undan m em nun olduunu dile getiren baz kii
ler de m evcut. Birileri am eliyat olm ann kendisi iin iyi olacan dnd
n syleyemeye alt n d a sklkla ta rt m a la rn patlak verdii web si
teleri ve m u habbet o d a la rn d a a rt sz konusu. Bu ta rt m a la r c e rra h i m
dahaleyi destekleyen yak lam n interseks bireyler arasn d a o n la rn aileleri
ve tp c a m iasn a n azaran d a h a az popler olm asna karlk yine de var ol
duunu gsteriyor. O nlar ikili heteroseksist sistem in pis ilerini devam etti
ren ak lszlar m sadece? B en yle dnm yorum . O nlarn am eliyatla ilgili
deerlendirm elerinin ou ile klinisyenlerin deerlendirm eleri a ra sn d a k ri
tik bir fark mevcut. yle ki, evrensel bir iddia olm asa da, ou, am eliyatn
kendi cephelerinden doru olduunu, fakat ta m da bu nedenle t m interseks
bireyler iin m ecburiyet tam ayacan dile getiriyor. O nlarn pozisyonuna
norm atif b ir teslim iyet atfetm ek u noktay gzden karyor: O n lar baka in
san larn ideallerini teyit etm ek iin a rlm ad k lar bir yer peinde.
12 Butler, Judith, Undoing Gender, Londra: Routledge, 2004, s. 3.
Cogito, say: 65-66, 2011
103
104 i Morgan Holmes
M otivasyon her ne olursa olsun -iste r topik ya da distopik b ir ah lak m a

sal nerm ek, ister biyom edikal iktidar sa lam latrm ak ya da iki-cinsiyetli
sistem in korkunluuyla ilgili fem inist b ir n e rm e - interseks bireylerin top
lum sal d zen in ykn dier herkes iin tay an herm afrodit k a ry a tit olm a
lar iin sregiden bir talep var. M odiglianin in iyi bilinen Hermafrodit Kar
yatit izim i ikonik h erm afro d it bedenlerle klasik kozmolojiyi ve Helenistik
m im ari k arsn d ak i bylenm eyi yan yana getiriyor ve sosyal dzeni tam ak/desteklem ek iini stlenen interseks bedenlere hitap ediyor. nterseksellikle ilgili dier a n la tla rd a (kurgusal, biyom edikal ya da p opler b a
sn gibi) em poze edilenlere n a z a ra n Prevesin alm as nitelik bak m n d an
farkl ve d a h a iyi huylu olsa da, geri kalan bizler iin yk tay an karyatit
olarak h e rm a fro d it yine de yzeyde. kinci blm de gsterdiim gibi, bu di
er an la tla r interseksellii norm allik/ucubelik sem bolik eitliinde nemli
b ir yapsal elem an olarak in a ediyor.
Tm Cinsiyetler Belaldr
Bedenler tarih se l srete belirlenm i ve olum sal olduklarndan, kendi b e
denlerim iz bile bize d sallam ve nesnelem i form lar olarak grnr.
stediim iz an lam lar ifade etm e iini b a ard k la rn d a vlen, b a a ra m a
d k larn d a ise eletirilen bedenler, kendi fizikselliklerinin keskin sn rlarn
aan an lam l eylerdir, yani "ben olan her eyi b edenim in fiziksel sn rla rn
da ierebilm ek im knszdr. B u durum bedenleri ya da cinsiyetlenm eleri kadn/erkek ve eril/diil ikili sistem ine m eydan okuyanlara zg olm ayp her
kes iin geerlidir. Beden sadece anatom ik b ir yap deildir, ayn zam anda
anlam tay an sembolik bir yapdr. B edenin tad anlam en tem elde kii
nin toplum sal cinsiyetiyle ilgilidir, toplum sal cinsiyet ise tm dier an lam
lar m m kn klan anlam dr. Toplum sal cinsiyet a ltta yatan cinsiyeti dsal
zellikler zerinden belirten kuvvetli bir koddur; yokluunda, ben im kim ol
duum a ya d a herhangi b irim izin kim olduuna d a ir ok az ey sylenebi
lir. Irk, engellilik vb. gibi atfedilen statler bile kiinin toplum sal cinsiyeti
nin zerine biner. Fakat Preves'in de ifade ettii gibi, toplum sal cinsiyetten
yola k arak cinsiyete d air yaplan k a rsam a la r sadece yan alm zne
ler iin geerlidir. Zira bebeklerde nce cinsiyet tayin eder, so n ra onun ze
rine toplum sal cinsiyeti in a ederiz: [ jocuklarn toplum sal cinsiyetini do
d u k larn d a b u lu n an cinsel o rg an la rn a gre a n la m a eilim indeyizdir ve ona
gre o n larn dav ran larn n 'kadns' ya da erkeksi olduu k a n a atin e va
Cogito, say: 65-66, 2011
rrz. ocuklar bydke b u ilem tersine dner. Genelde karlat m z

bir ocuun genital yapsn bilm ediim izden, cinsiyetine d a ir karsam ay
onun davranna, kyafetine, isim ve vcut yaps gibi dier dsal ipular
na b a k a ra k yaparz.13
Bu iki srete de ierden ileyen kltrel b u y ru k (inherently cultural im
perative) genellikle gzden karlr. Yeni dom u bebee cinsiyet dayatm a ve
toplum sal cinsiyeti an ato m in in zerine bin d irm e fiilleri kltrel bu y ru k la
rn iki a am al dayatm asn ierir. Bu dayatm a h er bireyin heteroseksel ve
rem eye dayal b ir sosyopolitik ve sosyoekonom ik yapda hareket edecei
ni varsayar. H eterosekselliin m antn a n la m a k iin Judith B utlerm m o
delini aln tlay an Preves, B atl varsaym n, cinsiyetin toplum sal cinsiyeti,
onun da cinsel arzuyu dourduu fikrine dayandn a k ta rr.14 Cinsiyeti
ondan k an h er eyin doal dayanak noktas kabul etmek, cinsiyetin vcut
bulm a srecini "doal olana d a ir genel bir talebe dayandrm aktadr. Daha
da nem lisi, bu kabul cinsiyetlenm e srecinde i gren kltrel talepleri in
celemeyi de gereksiz klar.
ada popler kltrde cinsiyetin toplum sal cinsiyetin doal ve dei
tirilem ez tem eli olduu m esaj birok kablolu k a n a ld a birden srekli olarak
yaynlanan szde bilim sel eitici" pro g ram larla verilm ekte. The L earning
Channel ( renm e Kanal), Discovery ve K an ad adaki The W Network, bu
k an allard an bazlar. E rkekler ve kad n lar farkl gezegenlerden gelm i fark
l iki t r o larak dnm em izi neren pop g u ru la r da bu m esaj k ita p la rn
da veriyor. Chau ve H erringin de gzlem ledii gibi, popler psikoloji a la n n
da en ok sa ta n kitap konum undaki Erkekler M arstan Kadnlar Vensten, di
er benzer y aynlarn da yapt gibi, k a d n la r ile erkekler a ra sn d a psikolo
jik, biyolojik ve toplum sal a lard a n ok byk fark lar olduunu kaydetm e
yi am alyor.15
Bu k ay n ak larn popler k lt r tketen kesim iin ar ekicilii, cinsiyet/toplum sal cinsiyete ve in sa n n doal ta s a rm gerei neye yneldii'ne
d a ir genel saduyunun h a z r p a z a rn a hitap etm esinden kaynaklanm akta.
Popler k lt r problem li o larak k u rg u lad k larn (cinsiyet, arzu, aile vs.) a n
lam landrm aya sz verir; h alb u k i aslnda yapt, genel bir em an n (master
13 Preves, age., 2003, s. 17.
14 Agy.
15 Chau.PL, Jonathan Herring, "Defining, Assigning and Designing Sex, International Journal
o f Law, Policy and the Family, S. 16, 2002, s. 327-67 iinde, s. 327.
Cogito, say: 65-66, 2011
106 : Morgan Holmes
plan) varln vurgulam ak ve b u problem li eylerin hibirinin yle ok da

karm ak olm adnn gvencesini verm ektir. Televizyonun b a n d a geiri
len bir ak am anatom iye, arzuya, cinsellie ve rem en in cinsiyetlenm i eko
nom isine d a ir bulm acalar zm eye yetecektir.
Toplum sal cinsiyeti toplum sal em adaki k o n u m larn nedenselliine ba
lam a abas hangi temele dayanyor? Bu zam an a dek cinsiyetin biyolojik esa
s olarak kabul edilen bu tem el en az toplum sal cinsiyet k ad ar b ir kltrel
gsterge (signlfier). znelerin iki "kart cinsiyete gre sosyopolitik cinsiyetlendirilm esi tem siliyetin bedensellie indirgenm esini (doallatrm a) am a
layan bir k lt rel diki tu ttu rm a abasdr. Tem siliyetin bedensellikle doal
latrlm as toplum sal cinsiyet znellii klfyla y r t l r ve bedenselliin
doal day an a n n cinsiyet olduu kabulne dayanr.
nterseks bireyler bariz biim de, bedensel olarak, kltrel llerle ina
edilm esi m an tk sal adan olanaksz bir doay deneyim ler. Tbbi m d ah ale
nin kendileri iin yerinde olduunu dnenler bile bedenlerine a r oranda
karldn fark eder. Fakat yine de un u tu lm am as gereken, k iin in kendi
d u ru m u n a ve tedavisine ynelik algs her ne olursa olsun n o rm atif sn rlar
dndaki d av alarn avukatlna soyunm a zorunluluunun bulunm addr.
Davann politik m otivasyonu her ne olursa olsun, interseks bireyleri sem e
dikleri bir davann hizm etine zorlam ak -fa rk l nedenlere dayansa d a - tpk
m edikal m odelin yapt gibi o n larn otonom isine sayg duym ay becerem ez.
Bu kitap, iinde bulunduu an rn. Sayfalarnda incelediim di
er eylere n a z a ra n tarihsel olum sall d ah a az olan bir dokm an ya da su
num deil. Dolaysyla bu alm ay hem kavram sallatrm aya hem de geli
tirm eye im k n su n an iki byk felsefi gelimeyi kaydetm ek gerekir. B unlar
dan birincisi postm odern fem inist dnce. Tbbn ve bilim in byk an lat
larn eletirm em e olanak salayan cinsiyet, toplum sal cinsiyet ve bilgi teo
rileri bu projeyi m m kn kld. kincisi ise Ju d ith Butler gibi dnrlerle
biim lenen "queer teori. B utlern alm as erkek ve dii ve/veya heteroseksel ve ecinsel olm ann ne a n la m a geldiine d a ir fikirlerin her z a m a n ayr
calkl terim e (erkek, heteroseksel) bal olduuna iaret etm ekte. Ayrca
lkl terim e a it deerler, rnein fem inistlerin eitlik taleplerinde ve gey ve
lezbiyenlerin zgrlk/hak taleplerinde g r n r d u rum da. B utler a gre bu
nun nedeni kadn, lezbiyen ve gey gibi kim lik kategorilerinin ya baskc ya
p larn norm alize eden kategorileri olarak ya d a bu baskya d a ir zgrlk
b ak ald rn n birletirici n o k talar olarak dzenleyici rejim lerin (regulaCogito, say: 65-66, 2011
lorv regimes) a ralar olm a eilim leridir.16 te b u noktada, queer kim lii
lterseksi dnm ek iin kullan m ak la ilgili vaat devreye giriyor. B u vaat her
ne kadar m m k n ya da m kem m el grnm ese de, queer in heteroseksel/
hom oseksel erevenin hizm etine sunulm ay reddeden kaygan b ir katego
ri olm asyla, toplum sal cinsiyet ya da cinselliin derli toplu b ir biim de kategorize edilm esine kar gelmesiyle ve h a tta cinsiyetin biyolojik a n la m d a ob
jektif olduuna d a ir fikre de k a r km asyla interseksi d nm ek iin bir
im kn ayor.
H eteroseksel/hom oseksel ikili yapsn reddetm e benim projem iin de
nemli; n k doktorlar ebeveynlere m dahalelerinin belirgin ve n o rm al
bir cinsel kim likle sonulanabileceini vaat etm eye alyorlar. A nne-Fausto
Sterlingin de gsterdii gibi interseks bedenlerin norm alliin tekil versiyon
larnda sra r etm esini b u y u ran emir, t m s ta n d a rt saaltm prosedrlerini
ekillendiriyor. Tedaviyi a la n la r iin ne gibi sonular douracana d a ir do
ru dzgn b ir anlaytan yoksun o larak bu p rosedrler srdrlyor: [Interseks] bebekler neredeyse d o ar dom az n o rm a l heteroseksel erkekler ya
da diiler o larak toplum a sessizce girebilm ek iin horm onsal ve c e rra h i ida
reyi ieren b ir program a tabi tutuluyor... P ro g ra m n poliesinin am alar
gerekten insancl; in sa n la rn hem fiziksel hem de psikolojik o larak "uyum
salam asna d a ir istei yanstyor. Fakat tp cam iasnda bu istein altnda
yatan varsay m lar -sadece iki cinsiyetin olduu, sadece heterosekselliin
norm al olduu, psikolojik saln tek bir eklinin b u lu n d u u - fiilen ince
lenm eden b ra k lm tr.17
zetle, m edikal biyoloji intersekselliin istatiksel adan sabit b ir cinsel/
anatom ik eitlilik rnei olduunun, yani doallkla m eydana gelen bir du
rum olduunun farkndaysa da, bu eitlilii n tr bir farkllk deil, patolo
ji olarak ortay a koyuyor.
Belal Olmayan nterseks/ellik

alm am cinsiyet ve toplum sal cinsiyet a y rm n reddeden B utlerc b ir pers
pektiften gelitiriyorum . B utlerin son dnem de yazd k larn n dier zellik
lerine ilikin d a h a nceden b elirttiim eletirilere ram en onun reddiyesini
16 Butler, Judith, "Imitation and Gender Insubordination, Inside/Out: Lesbian Theories, Gay
Theories, Ed. Diana Fuss, Londra-New York: Routledge, 1991, s. 13-31 iinde, s. 13-14.
17 Fausto-Sterling, Anne, The Five Sexes: Why Male and Female are Not Enough, Sciences
Mart/Nisan 1993, s. 20-25 iinde, s. 22.
Cogito, say: 65-66, 2011
107
108 i Morgan Holmes
yine de ar derecede yararl buluyorum . Bu konuda A nnam arie Jagosenin

aklayc deerlendirm esine katlyorum : Genel geer biim de kabul edilen
cinsiyet ve toplum sal cinsiyet a ra sn d ak i ayrm reddederek ve b u ikisi a ra
sndaki fark o lu tu ran szde nedensel ilikileri skerek, Butler... deiken
lii cinselliin tam kalbinde konum landryor.18
Bu kitap, B utler in, cinsiyetin kendisinin deiken olduuna ilikin gz
lem ini ele alm ak ta. nterseksin deikenliinin biricikliine d a ir varsaylan
hakikate kar b ir argm an gelitirerek, interseksin cinsel dengesizliin ala
n deil, deikenliin ya da so ru n yaratm a biim lerinin en ok id are altna
alm an a la n la rn d a n biri olduunu ne sryor. Aslnda, cinselliin h er t r
nn ve cinsellik atfedilm i bedenlerin kendine zg b ir tarih i var. Bu ta r ih
ler bizzat cinsiyetin deikenliini in k r etmeyi am alayan spesifik kltrel
ve politik b a llk lar iinde ekilleniyor ve ekillendiriliyor.19
Bu kitapta en az iki ses bulunm aktadr. Bu iki sesin nasl gelitiini bilm ek
okur iin faydal olabilir. Bu alm a, birok kitap gibi, doktora tezi, konferans
bildirim leri ve sunum larn b ir araya gelmesiyle balad. Tm b u n lar b ir a ra
ya getirirken m etinde iki itici kuvvetin var olduu ak: biri otoetnografik,20
dieri ise d a h a kesin biimde teorik. Tpk aktivizm im le teorik alm am n
her zam an ra h a t b ir ilikisi olm ad gibi, kitaptaki otoetnografi ile teori a ra
snda da z am an zam an gerilim hissedilebilir. [...] B u kitap bilgi aldm kii
lerden21 edindiim veriler olm akszn ortaya kam azd; b u n lard an bazlar
aktivizm den arkadalarm . Bizim gerekten var olduum uzu yeni yeni fark
eden bir dnyada interseks olm an n ne anlam a geldiini birlikte d n d
m ve interseks zerine yeni biim lerde dnm eyi birlikte gelitirdiim ki
iler olarak h er biri benim iin p a h a biilmez deerdedir.
ngilizceden eviren: mge Oranl
18 Jagose, Annamarie, Queer Theory: An Introduction, New York: New York University Press,
1996, s. 90.
19 Bu cmleyi takiben kitabn orijinal basmnda bulunan birka paragraf evrilmemitir.
Okuyacanz sonraki paragraf ise giri blmnn sonuna ait olup bu evrilmemi ksm
lar zetler niteliktedir, (.n.)
20 ngilizcede autoetnography olarak geen ifadeyi Trkeye otoetnografi olarak evirmeyi uy
gun grdm. Bu kavram kiinin kendi kiisel deneyimini yorumlama ve aktarma alma
sn ifade etmekte, (.n.)
21 ngilizcede informant olarak geen terim "bilgilendiren kii" anlamna gelmektedir. Genel
de antropoloji alannda saha aratrmalarnda bilgi alnan kimseler iin kullanlan bu teri
min Trkede tam karl bulunmadndan bu terimi anlamn aktaracak ekilde evir
meyi uygun grdm, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
lntersekselliin Anlamn ve dare Ediliini Yeniden Dnmek

Klinisyenler in atla interseks aktivistlerinin hedefinde olan tedavi sta n d a rt
larnn deitirilm esi ynndeki b asklarn yanl anlam aktadr. K linisyen
ler talep edilen deiikliklerin ocuklarn net b ir cinsiyet algsndan yoksun
yetitirilm esine yol aacan savunurken, interseks aktivistlerin nerisi o
cuk larn cinsel kim lii olm akszn yetitirilm esi deil. im dilerde pek okla
rnca savunulan yaklam , ne bireysel kim lii alaa etm ek ne de zgr ira
denin sn rla rn sorgulam aktr. E n etkin rgtlerin nerdii ey, t m bu fi
kirleri b ir ad m d ah a ileri gtrerek, tedavilerin interseks bireylerin taleple
rine odaklanm asdr. Erken kozm etik c errah i m dahalelerin ertelenm esiyle
ocuklarn srad cinsiyetsizlik denekleri o larak yetitirilm esi ta rt m a s
nn b irb irin d en farkl eyler olduu anm satlarak , aktivist sylem in m erke
zinde interseks bireylerin kendi arzu ve ihtiyalarn ifade edebilm esi yer al
yor. Mesele, aka tan m la n m bir toplum sal roln gereklilii deil. Mese
le, tbbn, ocua bir cinsel kim lik edindirm e iin in ille de c e rra h i m d ah a
leden getiinde srar etm esidir.
Bu tartm a y a girm eden nce bu blm de kullanacam terim lerle ilgili
aklam a yapm akta fayda gryorum . K ozm etik c e rra h i ifadesini sonula
r organsal fonksiyonlara bal olm ayan c errah i ilem ler iin kullanyorum .22
nterseksellii b ir dizi koulu ifade etm ek iin kullanyorum ; a m a buradaki
koul (condition) genellikle k a d n ya da erkek o lm ann bir koul ya da bir
varolu h ali olduuna iaret ediyor; terim e tp tak i kinayeli b o z u k lu k a n
lam n yklem iyorum . "B ozukluk terim ini ise iki ayr eyi belirtm ek iin
kullanyorum : ncelikle, intersekselliin baz biim lerinde karlalabilen
potansiyel organsal salk so ru n lar, kincisi, intersekselliin toplum daki
ikili cinsiyet/toplum sal cinsiyet em asnn n o rm a tif kav ram larn a b ir tehdit
olarak ekillenm esi.
Takviye mi? Tedavi mi? Hibiri mi?

C errahi m dahale interseks genital organlar zerinde bir rah atlatc tadilat
m dr, yoksa tedavi mi? Biyoetiki Eric Parens b u iki kavram yaplacak i22 Trkede estetik ya da plastik cerrahi terimi organsal fonksiyonlara bal cerrahi ilemler
iin de kullanld iin bu eviride kozmetik ifadesini kullanmay uygun grdm. Organ
sal fonksiyonlara bal olarak yaplan estetik cerrahi ilemlerine rnek olarak idrar yolu ol
madan doan birine cerrahi operasyonla idrar yolu almas rnek verilebilir. Yazarn koz
metik terimini kullanmaktaki amac ise yaplan mdahalelerin sadece grnty dzelt
mek ile ilgili olduunu vurgulamaktr, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
109
11 0 : Morgan Holmes
lem in tbbi aciliyet ve gereklilik tayp tam ad n a ve dolaysyla salk si

gortas k a p sam n a alnabilirliine gre birbirinden ayrm aktadr. Parensa
gre tedavi, k iin in spesifik ya d a potansiyel b ir yetisinin, toplum un oun
luuyla eit derecede kullanabilecei seviyeye getirm ek zere onarlm asdr.
Bir tedavi bo zu k beden fonksiyonunun kiinin kendi kendine yetecei, b a
msz olabilecei bir ekilde dzeltilm esini ngrr. O m urilii zedelenm i
bir hastaya hareket kabiliyetini yeniden kazan d rm ak , tedavidir. Plastik cer
rah in in kozm etik nedenler iin kullanlm as, kiilere imaj tem elli b ir to p
lum da im ajlar zerinden b ir rekabet avantaj su nduu iin takviyedir. Steroitlerin k u lla n m da sp o rcu lara rekabet avantaj su n a n bir takviye ynte
midir. Bu blm de Parens'n k av ram larn intersekse ilikin c e rra h i m da
halelere uygulayacam ve b u n la rn onarm olm adn gstereceim ; n
k tehisler interseks iin neyin gerekten kayp a n la m n a geldiini belirle
m ekte b a arsz oluyor.
Tplar ocua gerekli g r n m ve fonksiyonlar kazandrd iin, m u
lak genital o rg an la rn deitirilm esinin bir tedavi olduunu savunuyor. Kan a d a da b u n u n gibi dzeltici ilem ler sosyal sigorta kapsam nda bu lu n u
yor ve kam uoyunca gerekli tbbi tedaviler olarak grlyor. te yandan, bu
ilem lerin ok benzerleri transseksellere de uygulanyor, ancak transseksellere yaplan cinsiyet dzeltm e operasyonlar sigorta kapsam na a ln m
yor ve kiisel geliim saylabilecek, salkla ilgisi bulunm ayan ilem ler ola
rak grlyor.
Son 30 yln tbbi m akaleleri, cerrah i operasyonun net bir cinsel kim lik ve
cinsiyet duygusu ina etm ek a n la m n a geldiini ve ocuu acm asz dnya
nn verecei z a ra rla rd a n korum ay am aladn ifade ediyor. [...] ocuun
iyiliini d n r gibi grnen t m bu ab alarn a ltn d a aslnda ebeveynle
rin p aniinin yattrlm as abas da yatyor. ocua tek cinsiyet belirlen
mesi iin yaplan operasyonlar ebeveynlerin p a n i in in ocuun bedeni a ra
clyla yattrlm asm salyor. rnein, sosyal psikolog S uzanne Kess
ler, interseks ocuklarn genel geer cinsiyet n o rm la rn n korunm asyla il
gili kayglarn giderilm esinde b ire r kanal olarak kullanldn yle akla
m akta: "K iinin genital org an lar zerinde sz h a k k n n kime ait olduu ko
nusunda b ir phe yaanabilecei korkusuyla, b ir grup ara trm a c cerrahi
operasyonlar ocuun a k ra b a la r ve arkadalaryla ilikilerine d a ir ailevi
kayglar hafifletiyor diyerek h ak l kartm aya alrken, bir dier cerrahi
grup daha ak szl d av ran arak K k bir ocuk iin yaplm as zo ru n lu ilk
Cogito, say: 65-66, 2011
, anne b abas ve ak ra b a la rn c a kabul grebilm esi iin bedensel g r m n n

Teminize edilm esidir hkm nde bulunuyor.23
Tplar a n n e b ab alarn kayglarn ocuun c e rra h i operasyonla kendi
ni bir cinsiyete ta m olarak bal hissedeceini, salam bir cinsel kim lie sa
hip olacan vaat ederek giderm e yoluna gidiyorsa da, bu dnm e b iim in
de iki m an tk h atas var. lk h ata, herhangi b ir c e rra h i ve tbbi deiim ge
irm em i interseks bireylerin net kim liklere sah ip olam ayacann varsaylnas; an cak a ra trm a c la rn elinde bu varsaym dorulayan herhangi bir
kant yok. kinci hata ise tip ik erkek ve k a d n la rn ta m a m n n kendi cinsel
kim likleri iinde kendilerini ait olduklar yerde hissettikleri, bedensel g r
nmleriyle kim likleri arasn d a hibir fark olm ad nyargs. Bireyler yz
lerinde ve gslerinde bir "kadnda" olm as gerekenden ok fazla istenm e
yen ty bu lu n d u u n u dnebilir ya da bir erkekte olm as gerekenden ok
az kl olduundan, k aslarn n yeterince gelim ediinden ikyet edebilirler.
G nm zdeki pek ok r n ve hizm et (egzersiz salonlar, gzellik m erkezle
ri vb.) de bu t r bedensel yetersizliklerin hem en hem en her bireyde grle
bildiini kantlam yor mu? yleyse doktorlarn an n e b ab alara o cu k larn n
cerrahi operasyonla edinecei cinsiyetten tam a m e n tatm in olaca ve tam
bir kadn ya da erkek olarak yetiecei ynndeki vaatleri im knsz gibi g
rnm yor m u? ddia edildii gibi ocuun genital org an larn tek cinsiyete
dahil olaca ekilde dzenlem ek cinsel k im liinin belirlenm esinde ie y ara
sa bile, b ir kiin in cinsiyetine kendisinin k a ra r verem eyecei k a d a r erken bir
yata m dahale etm ek ne k a d a r doru?
Genital o rg an larn hangi ilevlerinin biyolojik hangi ilevlerinin ise sadece
kltrel olduunu ayrm ak g; tipik, "norm al genital o rganlarn neyi yap
tm ya da atipik organlarn neyi yapam adn ta m olarak ortaya koym ak
da... Bir birey interseks grnm l genital org an lara sahip olduu halde hl
dourgan olabilir (rnein d genital o rganlarn eril olduu am a ieride ta
m am en etkin kadn genital organlarnn, yani y u m u rta lk la r ve ra h m in b u
lunduu durum larda). Oysa hem norm al grnen, hem cinsel a n la m d a du
yarl ve ilevsel, hem de dourgan genital org an lar ina etm ek pek m m kn
deildir; gr n m n norm alletirilm esine o d ak lan m cerrahi m dahaleler
cinsel haz alm a ilevini ya da dourganl feda eder. M ikropenise sahip, ge
netik olarak erkek ocuklara dii genital organlar ina edilm ekte ve salk23 Kessler, Suzanne, Lessons from the Intersexed, New Brunswick, NJ: Rutgers University
Press, 1998, s. 55.
Cogito, say: 65-66, 2011
111
112: Morgan Holmes
h testisleri yerlerinden k a rtla ra k dourganlklar sonlandrlm akta. Peni

se yaplan ilem seksel hazz ve ilevsellii de o rta d a n kaldrm akta. te yan
dan, norm alden byk klitorise sahip genetik kz ocuklar da klitorisleri k
ltlerek klitoral duyarllktan yoksun braklm akta. Biyolojik ilevi bozan,
grnm norm alletiren bu o n a rm la r gerekte baarl oluyor m u?
rnein b ir penis olarak ilev gremeyen, n orm alden kk fallusa sahip
erkek o cu k larn d a penislerinin tam am en kesilerek cinsel o rg a n la rn n de
itirilm esinin kk bir penise sahip olm aktan ok d ah a fazla psikolojik ve
fiziki h a sa ra yol atna d a ir k a n tla r var (H. W. Kiisel tbbi dosyas, 1962).
Eric Parens, "takviye ya da "destek" terim ini h astay a kendi genetik altyap
sndan bekleyemeyecei bir avantaj sunm ak olarak ele alyor. yle g r n
yor ki, sadece grnm norm alletiren, organsal fonksiyonlar ise bozan
u anki uy g u lam alar ne onarc b irer tedavi, ne de b ire r takviye ya d a des
tek. K ozm etik kayglar kltrel koullarla sk skya balantl ve b u da tb
b ideolojiden ayrm ay im knsz klyor.
Biyom edikal bilim i in sa n la rn ikiden fazla biyolojik cinsiyetten geldii
ni kabul eder. G enital grnm deki eitlilik biyolojik olarak gs byk
lndeki eitlilikten d ah a nem li olam az. Dier yandan, ok ok az interseks ocuk kendileri de interseks olan anne ve babalarla doar; ebeveyn
ler erkek ya da kadndr, o cu k larn n da kendileri gibi erkek ya da k ad n ol
m asn isterler. Tplar ailelerin ocuklarnn evlenip aile kuracak, ocuk
douracak ya d a evlat edinecek heteroseksel bireyler olarak yetim elerini
u m duklarn belirtiyor: Aileler ocuklaryla ilgili korkular ve kayglar ta
r; k zlarn n gelecekte bir erkek p a rtn e r bulam ayaca, anorm al b ir seks
el ynelim yaayaca ya da o u llarn n bir erkek iin fazla ince b ir sese sa
hip olaca gibi eyler. K zlarn n dier ocuklar gibi heteroseksel biim de
yetieceini bilm ek, bun u n la ilgili tbbi giriim lerde bulunm ak ailelere ken
dilerini gvende hissettiriyor...24
Aileler kendi cinsel kim lik ve ynelim lerini ocuklarnda yeniden re t
me hak k n a sah ip deil. G nm zde, aile ilikilerini bozsa da, i y a am n
da ya da kiisel gvenlikte sk n tlar doursa d a heteroseksel olm ayan in
san larn ted av i olmaya ya d a deimeye zorlanam ayacan kabul ediyo
ruz. S o ru n la r farkl cinsel kim liklerden deil, toplum sal nyarg ve kayglar
dan kaynaklanyor.
24 Slijper vd., Neonates with Abnormal Genital Development Assigned the Female Sex: Parent
Counseling", Journal o f Sex Education and Theraphy, C. 20, S. 1, 1994, s. 9-17 iinde, s. 15.
Cogito, say: 65-66, 2011
Uygulamalar ve Tutumlar
I993te interseksellie klinik yaklam lar incelemeye baladm da, sade
ce doktorlarn deil biyoetikilerin de hl intersekslerle ilgili uygulam alarn
kkl bir revizyona ihtiyac olduuna ikna edilm esi gerekiyordu. U zm anlar
kinci Dnya Sava sonras dnem de oluan sta n d a rtla ra bal kalm ay sr
dryordu. Etikileri ikna etm e ii Journal o f Clinical Ethics in (Tbbi E tik Der
gisi) b tn b ir says buna ayrlarak baarl oldu. Bu sre ngiltere m erkez
li AIS destek g rubu (AISSGUK), Kuzey Amerika Interseks Cemiyeti (ISNA) ve
internette faaliyet gsteren pek ok destek grubunun abalaryla tam am land.
Bylece, iim iz a rtk etikileri h a sta b ak m n d a yeni bir y aklam a ikna
etm ek deil. B u n u n yerine, bu yeni yaklam n neden ve nasl en uygun yak
lam olduunu irdelem ek istiyorum . Gerekte, bu yeni p arad ig m an n ilkele
ri yeni deil. O k a d a r ki, bu ilkeler bireylerin bam szlna ve b t n l n e
sayg duy m an n ahlaki bir grev olduu eklindeki yaygn inanca dayanyor,
yani bu yeni yaklam olduka m uhafazakr. nterseks vak alarn n id are sin
deki (managem ent) yaklam n revize edilm esine ilikin neriler sadece, bil
diim iz, h lih a zrd a zaten var olan bireysel bam szla ve sem e zgrl
ne sayg ilkelerini savunuyor.
Bu tartm a, felsefi ve politik ideallerle sembiyotik b ir iliki iinde yaratl
m, zerinde anlalm k u rg u la r ve prensiplere odaklanm akta. B u n la r Bat
dnyasnn ok byk blm nde paylalan idealler ve kendi iine kapal bir
sistem oluturuyor. K urgularn b azlar ise yle: H epim iz birer bireyiz, bi
reyler bam szdr ve her birey kendi yaam biim ini belirlem ekte zgrdr.
Ancak, her zne bireysellii ve h a k la rn ayn biim de deneyimleyemiyor.
Mevcut tbbi protokoller statkoyu zorlam ayacak, kendini tan m la m a k
iin nndeki iki kutu d an b irin i seecek zneler y aratm ak am acna hizm et
ediyor. Biyom edikal yaklam interseksaliteye tarafsz, sadece tan m la y
c bir bak saladm iddia edebilir, am a farklln h astalk o larak snf
landrlm as asln d a tarafsz b ir tu tu m deildir; n k cinsellik ve toplum
sal cinsiyet n o rm la r politik taleplerin hizm etindedir. Teresa de L auretis bize
toplum sal cinsiyet sistem inin b t n toplum larda daim a ekonom ik ve siya
si faktrlerle y ak ndan b alantl olduunu hatrlatyor.25 Bu d u ru m interseksler iin de geerli ve o n lar doal biim de in sa n la rn sadece iki cins
ten ibaret olduunu iddia eden b ir organize yapy zorluyor. Byle b ir siste25 de Lauretis, Teresa, Feminist Studies, Critical Studies, Bloomington: Indiana University
Press, 1986, s. 5.
Cogito, say: 65-66, 2011
113
114: Morgan Holmes
me m eydan okuyan varlklar olarak, interseks bedenler uzun z a m a n d r on

lar toplum ca kabul gren ideolojik yaplara sdrm aya alan tbbi ya da
hukuki ltler k arsnda savunm asz hale geldi.
K adn o larak ku rg u lan an interseks kiiler ounlukla politik ve sosyal
dnyay k a d n kimliiyle deneyim ler; ancak b ir interseks kad n n gem iin
de konum am as, dnm em esi, kendine bile sylememesi gereken ay rn t
lar vardr. ntersekslerin yaam ykleri ounlukla, kim likleri h ak kndaki
bu yalan syleme ve k an d rlm a duygusunun o n lar nasl yllarca s re n ken
dinden phe etm e, anksiyete ve korku d u ru m la rn a soktuundan sz eder.26
C errahlar ve klinisyenler h a s ta la rn ounun k a d n ya da erkek kim liiy
le m utlu biim de yaayan yetikinler olduunu iddia eder; ancak en h u z u r
lu sanlan h a s ta la rn dahi interseks olm ayan y atlarn d a bulunm ayan bir
ok bedensel gerekle ba etm ek zoru n d a kald gzden karlm akta. nter
seks kiilerin kiisel tarih le rin in b ire r paras o larak sahiplenm ek d u ru m u n
da kaldklar m uam eleler son derece allm ad k tr ve bilgi aldm kiilerin
ou kk y alarn d an beri b u n u n ac bir ekilde farkndaydlar. n sa n la
rn ou ok im an ya da ok zayf ya da fazla kll olduklarn, k aslarn n
erkek olm ak iin az ya da kad n olm ak iin fazla olduunu dnrken, cer
rah i m dahalenin interseks o cuklarda cinsel kim likle ilgili t m kayglar
dzelteceinin sanlm as aptalcadr. nterseks bireylere zg, c e rra h i m da
halelerin yol at bu travm aya k ar duyarl olunm as gerek. K endilerinde
interseksalitenin herhangi b ir form u tehis edilm i ocuklar herkes gibi de
il; nk o n lara cinsel kim lik edindirm ek zere b a v u ru la n m etot dier in
san lar iin kullan lan larla ayn deil.
Tp u zm an lar tehis ve dzeltm e srelerinin sonularn ciddi biimde
gz ard ediyor. K adn olarak kurgulanm interseksler dier k a d n la r gibi
deildir, partn erleri ve ocuklar olsa bile. "Uzun vadeli zorluklarn farknda
olan bir sesin yokluunda, sta n d a rt tbbi neriler c errah i m dahaleyi iaret
etmeye devam ediyor ve interseksalite ya da herm afro d it szcklerini kul
lanm yorlar, n k bu, ebeveynlerin eitli y an tlar istedikleri b ir atm osfer
yaratyor.27 M azur, yasalarn h a sta la ra ve ebeveynlere soru sorm a ve tatm in
edici y antlar alm a hakk saladn unutuyor.
26 Kiilerin ve topluluklarn kurduu, interseks bireyler hakknda kiisel bilgi veren ve ayrca
1998de yaymlanan Chrysalis interseks zel says gibi hikyelerin bulunduu birok web
sitesi mevcuttur.
27 Mazur, Tom, "Ambiguous Genitalia: Detection and Counselling", Pediatric Nursing, Kasm/
Aralk 1983, s. 417-22 iinde, s. 419.
Cogito, say: 65-66, 2011
O ntariolu b ir anne, b a n a yazarak, aile d o k to rlarn n ve ocuklaryla ilgi

lenen u z m a n larn k zna b ir tehis koymay reddettiini bildirdi. M esaj ylevdi: "D oktorlar b a n a kzm n b ir erbezi torbas olduunu ve xy krom ozo
mu tadn syledi; biosentetik b ir enzim eksiklii olduundan sz ettiler,
bunlar sadece laf kalabal ve gerek bir tehis deil. AIS dediler a m a bu
nun hakknda h ibir bilgi verm ediler.28 Cerrah, b ir ce rra h i operasyonla kz
mn istenm eyen eylerinden k u rtu lm a sn tavsiye etti. (S.M., y azara gelen
bir e-posta, 15 A ralk 1998)
Bilgiden m a h ru m braklm as bu anne iin yle skntlyd ki d a h a faz
la bilgi aray iinde b an a yazd. K znn am eliyat gerekletirildikten son
ra da kendi b a n a brakld; ne yapm as gerektiini, ad konulm ayan bu du
rum un ne gibi sonular olabileceini, bir anne o larak nasl davranacan
bilemiyordu. B an a d ah a sonra yazd baka bir e-postada, kzm a b ir oyun
cak kam yon alm ak konusunda k a ra rsz olduundan, b u n u n kzn n cinsiyet
kim liini zedelem esinden ko rk tu u n d an sz ediyordu. S onra her ikim izin
de ocukluum uzda oyuncak kam yonum uz olsayd d a h a m utlu olacam
z dndk ve b u n u n zerine gidip kzna istedii kam yonu alm aya k a ra r
verdi. Bu G neybat O ntariolu ailenin b avurduu tedavi tpta ok yaygn
olan ve sorgulanm ayan bir bak m sta n d a rd n yanstyor. Sadece 1997den
bu yana bu s ta n d a rtla r ok az sayda salk alan ve b ir tbbi birlik; Gey ve
I.ezbiyen Tbbi Birlii (Gay and Lesbian M edical Association) ve yine sadece
kk bir grup tp rencisi ta ra fn d a n giderek d a h a fazla tetkik ediliyor.29
I nterseksalite ynetim inin bu k a d a r tekil o lm asnn b ir sebebi de ok kstII epistemolojik genealojiye sahip olm asdr. Bu p arad ig m a alandaki az say
da uzm an ta ra fn d a n y aratld ve bu u zm an lar u an d a hastanelerde st d
zey ynetici olarak alan lar eitti. Erken cinsiyet belirlenim i ve cerrahiyi
savunan psikolojik teorinin izi Jo h n Money ve Johns Hopkins niversitesi ne
kadar srlebilir; interseksalite ynetim inde k u lla n la n cerrahi teknikle
rinki ise ngilterede C hristopher D ew hurste ve H ollandada b an J. M. E
Slipjerin ektii b ir grup c e rra h a dek.
28 AIS, androjen insensitivite (duyarszlk) sendromunun ksaltmasdr. Bu duruma sahip bi
reylerin 46XY cinsiyet karyotipi ve ierden testisleri vardr fakat testosterona duyarszlk
gsterirler. Beden ve d genital organlar tipik dii zellikler gsterse de isel olarak dii
reme organlar bulunmamaktadr.
29 2003 ylnda Gay and Lesbian Medical Association (Gey ve Lezbiyen Tbbi Birlii) interseks
vakalarn klinik ortamlarnda gvende hissetmek iin ekstra ilgiye ihtiya duyan bir grup
olduunu belirten bir bildirge yaymlad. Bkz. http:.// www.bodieslikeours.org/forums/
showthread.php?mode=hyhrid&t=280.
Cogito, say: 65-66, 2011
115
116: Morgan Holmes
[...] Pek ok kaynak, bir ebeveynin karlaabilecei en trajik ve ok edi

ci d u ru m u n m ulak genital o rg an larla dom u b ir ocuk olduuna iaret
ediyor.30 ocuun idaresi ounlukla cinsiyet belirlenim i ve c e rra h i ope
rasyonla ailesinin endielerinin hafifletilm esine odaklanyor. C e rra h lar h a
len kzlar yap m an n erkeklerden d a h a kolay olduunda srar ettiklerinden,
bu cerrahi operasyonlar ounlukla fem inize eden trden; o cu k larn yz
de 90 kz o larak belirleniyor.31 Cinsiyet belirlenim iyle ilgili yaygn b ir ifa
de var: "Delik k azm ak srk dikm ekten daha kolaydr. Bu ifadenin Dr. John
G e a rh arta ait olduu iddia ediliyor; ancak d ah a so n ra kendisinin b u n u id
detle in k r ettiini duydum. [...]
Yaygn Tedavi ve Sonular

Pek ok yetikin interseks, m a ru z kald tedavi y znden kendini d erin bir
u tanca s r k len m i ve suiistim al edilm i hissettiini belirtiyor. 1960larn
o rtasn d a dom u ve erkek o larak yetitirilm i, a n cak 70lerde Johny Money ve alm a a rk ad alarn ca progesterona bal dii pseudoherm afroditizm tehisi konulm u K ra Triea yle yazyor:
"lgin b ir lab o ratu v ar faresiydim . Kendim e lab o ratu v ar faresi a d n tak
tm , nk interseks ocuklara yleym iler gibi davranlyor. Tahlil, foto
ra f ekimi, m uayene, sonra b iraz d a h a fotoraf... Bu tu tu m beni her eyden
d a h a fazla y aralad, h a sara u ra tt ve m utsuz etti. nterseks oluum la ilgi
li hi kimseye tek kelime etm edim . H ibir zam an. B u asla yapam ayacam
dndm b ir eydi. A kldan geirilm esi bile m m k n olm ayan b ir eydi.
K onum ak lm dr. nterseks in sa n la r konum az.32
Diane Anger, 1964 doum lu AIS (Androjen nsensivite Sendrom u) b ir ka
dn, tedavisini yle yazyor: "...Ondan sonra tabii p ediatrik endokrinologlara korkun ziyaretler; aalk, kt in san lar olarak grdm on larca adam
genital o rg an la rm a alk alk baksnlar, onlar okasnlar, izlesinler diye ...
beni bir birey, erkek ya da kadn olarak kendi varlm sorgulam aya iterek.33
30 Amerikan televizyon program 20/20nin spikeri Hugh Downs interseks cinsel organlar
na sahip yeni domu bir bebei tam da bu ekilde tanmlamt. Bu program 5 Haziran
1993'te yaynlanmt (Yapmc David Sloan).
31 Newman, Kurt vd., The Surgical Management of Infants and Children with Ambiguous Ge
nitalia: Lessons Learned from 25 Years, Annals o f Surgery, C. 215, S. 6, 1991, s. 644-53 iin
de, s. 655.
32 Triea, Kiira, Intersex Voices, http://www.qis.net/~triea. 1997.
33 Anger, Diane, A Retrospective View of A Male Pseudo-Hermaphrodites Long Road To Re
covery", 1998, http://www.qis.net/~triea/diane.htm
Cogito, say: 65-66, 2011
CAH ve AIS g ruplarndaki pek ok h asta iin, genital o rganlarn fem i

nize eden erken c errah i m daheleler ksa bir vajinay uzatm ak ya d a olm a
ym bir vajinay in a etm ek iin vajinoplastiyi de ieriyor. Tuz kayb yaayan
{'AH ocuklarda yaplan a ra trm a lar, erken vajinoplastinin dk b ir b a
ars olduunu iaret ediyor. Tuz kayb sendrom u y aam ayanlarda d a d u
rum farkl deil. Azziz vd. 4 yan d an nceki vajinoplastilerin sadece yzde
14nn olum lu sonular olduunu, alm aya k atlan CAH k ad n la rn y z
de 40nm heteroseksel ilikilere girm ediini, heteroseksel ilikiye giren le
rin yzde 38in in ise bu ilikilerde ra h a t b ir cinsel birlem e yaayam adn
belirtiyor.34 Yeni b ir aratrm a, d a h a yksek b ir heteroseksalite o ra n veri
yi >r, ancak sadece 9 h astad an o luan b ir rnek g ru b u n a dayanyor ve bunlarn bei 20 yan altnda, yani heteroseksellikleri ve orgazm a ulam a yetile
rine pheyle b a k m a k gerek.35 Lezbiyenlerde erken yalarn d a heteroseks
el olduklarn bildirm ek d u ru m u yaygndr, dolaysyla b ulgular ta rtlr, or
gazm a ulam aya d a ir ifadeler yanl olabilir.36
CAH g ru b u n d a tam birlem e yaanm ayan seksel aktivite yaygn oldu
undan, baarszlk ve hasar riski vajinoplastinin potansiyel faydalarna ar
basm aktadr. Yaplm vajinalar bozulabilir, ciddi y a ra la r alabilir ve yapl
m bir vajina doutan var olan b ir vajinadaki sinirlerin duyarllna sahip
deildir. n a edilm i bir vajina esnek deildir ve k u ru lu k problem i vardr, ge
rektii k a d a r kayganlam az. Ayrca, bu skntlar tehis edebilmek iin bir
ocua kendini cinsel olarak suiistim al edilm i hissettirm eden, u ta n d rm a
dan muayene ve ilem yapm ak zordur. Bir ocuun vajinaya ihtiyac y oktur ve
ebeveynler ocua vajinann bozulm asn nleyecek vajinal gerelerin yerlelirilm esine pek hevesli deildir. E rken vajinoplastideki baarszln sebeple
rinden biri de budur. B una ram en c errah lar halen tekniklerini m kem m elletirdike d a h a iyi sonular alacak larn dnm ektedir. Bu yaklam interseksaliteyle yaam ann duygusal ve toplum sal hallerini yok saym aktadr.
Belki de gz nne alnabilecek d ah a rasyonel b ir yaklam vardr. Tuz
kaybetme sendrom u yaayan CAH bireylerdeki m asklenlem e yaam boyu
sreklilik arz eder; cinsiyetin k a d n olarak yeniden tayini bu d u ru m d a gerek34 Azziz, Ricardo vd., Congenital Adrenal Hyperlasia: Long-Term Results Following Vaginal
Reconstruction, Fertility and Streility, C. 46, S. 6, 1986, s. 1011-14 iinde, s. 1012.
35 Newman, Randolph ve Parson, Functional Results in Young Women Having Clitoral Re
construction as Infants, Journal o f Pediatric Surgery, C. 27, S. 2, 1992, s. 180-84.
36 Bu meseleyle ilgili bilgi daarc alntlanamayacak kadar genitir; belgesel filmleri, po
pler kltr, lezbiyen otobiyografilerini, Our Bodies/ Our Selves (Bedenlerimiz/Kimliklerimiz) ve benzeri baka kitaplar da kapsar.
Cogito, say: 65-66, 2011
117
118: Morgan Holmes
szdir ve ciddi an lam d a z a ra r vericidir. Bu grup iin yeni bir yaklam , erkek
olarak ina edilm ek olabilir, bu ekilde birey vajinoplastiye ihtiya duym az
ve sesi, kllanm as ya da erkeksi beden yaps nedeniyle toplum ca d am g alan
m az. C errahi m dahale bu ekilde en aza indirgenir, d grnm ile belir
lenen cinsiyet arasn d ak i eliki azalr. Sadece, bu bireyler tipik erkeklerdeki
boy ortalam asyla karlatrld n d a biraz d a h a k sa olur.
B azlar b u n erinin m an tklln sorgulayabilir; ancak b u n u n cinsiye
tin kadn o larak tayin edilm esinden d ah a ok ie yaradna d a ir k a n tla r
vardr. M ulaikal, Migeon ve R ock37 1938- 1957 a ra sn d a dom u, CAH sendrom u tayan ve erkek olarak yetitirilm i 9 genetik kadnla alm , bu ge
netik k a d n la rn hayatn erkek olarak s rd rd n ve cinsiyet geri dn
nn m anasz olduunu nakletm itir. New York H a stan esin d en D oktor
M aria New 46 XX karyotype ve CAHta n m u starip b ir hastasyla ilgili u n la
r yazm tr: T m yaam n erkek olarak srdrm , evlenm eden nce pek
ok kadn sevgilisi olmu. K ars cinsel y aam larn d an gayet m em nundu.38
Dr. New bu bireyin aylk k a n a m a la rn n bir k ad n olarak dourganlk p o ta n
siyelinin b u lu n d u u n a iaret ettiini yazsa da, bu potansiyeli ko ru m ak iin
varsaylan tbbi ilem lerin ncelikli ve anlam l olm adn belirtm itir. [...]
N orm alletirm e u ru n a geri dn olm ayan c errah i ilem leri dayat
m ak tan kanm ak, interseks o cu k larn erginlie u latk larn d a byle bir
k a ra r alm alar d u ru m u n d a kendilerini daha iyi hissedecekleri bir grnm
iin cerrahiye b a v u rm a la rn a m an i deil. [...] nterseks ocuklarn aileleri
ve kendileri, anksiyete ve stresle ba etm e konusunda ce rra h la rd a n d a h a ileri
eitim e sahip olan ru h sal uzm anlaryla yapacaklar dah a a k ta r t
m alard an fayda salayacaktr. D anm ann hedefi, ocuun cinsel kim likle
ilgili konulardaki keiflerine olan ak sunan destekleyici bir o rtam salam ak
olm aldr. Hedef, bu ocuun an n e b abasnn beklentilerine cevap veren cin
sel d av ran lard a bulunm as, evlilikler, vaftizler ve benzeri eyleri sorgusuz
sualsiz kabul etm esi deildir. Cinsel norm allik fikri ocuun cinsi adan
m utlu ve kendisiyle bark olabilecei terim lerle yeniden ekillendirilm elidir; anne b a b a sn n tatm inine ya da kendisine biilm i cinsiyetine uygun
oyuncaklar k u llanm as gibi eylere balanm am aldr.
37 Mulaikal, Rose M., C. Migeon, J. Rock, Fertility Rates in Female Patients with Congenital
Adrenal Hyperplasia Due to 21-Hydroxylase Deficiency, N Engl J Med, S. 316, 1987, s. 178192 iinde, s. 179.
38 New, Maria I., Elizabeth Kitzinger, "Pope Joan: A Recognizable Syndrome, Journal o f Clini
cal Endocrinology and Metabolism, C. 76, S. 1, 1993, s. 3-13 iinde, s. 6.
Cogito, say: 65-66, 2011
Anne b a b a la r ve h a sta la r s ta n d a rt tbbi uy g u lam alarn onlara toplum dan

zole olmay dayatm asndan sknt duyuyor. Sklkla, aileler ve h a sta la rd a n
I lln onlar ynlendirdii izolasyonun d urum u n asl d a h a da k t letird i
ine d air m esajlar alyorum :
"CAH ile dodum . D urum 5 yam a k ad ar tehis edilem edi. 7 yam da b
yk klitoris nedeniyle klitorisim a ln d (clitoridectomy). D aha sonralar, dok
torlar, cinsel ilikiye gireceksem d a h a ileri cerrah i operasyonlar geirm em
gerektiini syledi. O tarih e k a d a r ne b ir erkek ark a d a m olm utu ne de her
lin ngi bir cinsel ilikim . likiye girm em em in sebebini utanyor olm am a b a
lyordum. B ir konuda k an drldm hissediyordum . K endim i yeterince k a
dn gibi grem iyordum . (F.P., yazarla kiisel iletiim , 1999)
Bu kii bedeniyle ilgili hislerini ta rtm a k ta n korktuu iin sknt ekti
ve 36 yllk tbbi sre boyunca ona gerekten yard m dokunacak h ibir ey
yaplm ad. O nun tbbi b ak m n d an sorum lu kiilerin baarszl, m evcut
uygulam alarn d grnm e ve toplum sal n o rm la ra uygun cinsel ilikile
re ynlendirm eye odaklanm olm asyla balantl. Tbbi sta n d a rtla r c e rra
hinin kiide no rm al bir cinsel tu tu m yaratabileceini savunuyor, an c ak cin
selliin heteroseksel penetrasyondan ok, bak as ve duygularla balan11 11 olduunu hesaba katm yor. H ikyesini a n la tan bu kii de, interseks tehisi konulan dier birok kii gibi, fazla erkek olm ak ya da yeterince k ad n
olam am akla ilgili duygularn ta r if ediyor ve bu m eseleyi h lih azrd ak i tb
bi model ierisinde tartabilecei uygun m ecralar m evcut deil. Bu k a d n n
kendi beyan zellikle ilgin, n k herhangi b ir interseks destek grubuy
la balantl olm ad halde, ayn k u ra lla r b t n ierisinde tbbi m d a h a
le grm dierleriyle ayn duygu ve deneyim leri anlatyor. Bu da, intersekslerde bu duygular reten eyin, interseks destek g ru p la rn d a nceden h a z r
bulunan hikyelerin dayatlm as deil, m evcut tbbi sylem ve intersekslere
sergilenen tu tu m olduunu kantlyor.
D aha fazla konum aya ak olm ak, interseksler ve ailelerinin k a rla t
so ru n larn ounu hafifletebilirdi. Tbbi b a k m la rn d a n sorum lu kiiler
onlara d ah a y akn destek sunsa ve bedenlerinin spesifik ileyi biim leri, ih
tiyalar ve deiim lerini a n la m a la r konusunda d a h a fazla yardm c olsa,
bu byk fayda salard. Bu destek, ru h sal u z m a n lar ve AIDS h a s ta la
r ya da gs k anseri kiiler iin k u ru lm u g ru p la ra benzer destek g ru p la
ryla salanabilirdi. A rtk d n y an n eitli yerlerinde destek gruplar var; Ja
ponya, Yeni Z elanda, Almanya, A vustralya ve ngiltere gibi. Bu g ru p la rn bir
Cogito, say: 65-66, 2011
119
120 : Morgan Holmes
ou interseksalitenin belli b ir tipi zerine younlam durum da. B u gibi

gruplarn az olduu yerlerde p e d ia trisi ve endokrinologlar aileleri b ir araya
getirerek d a h a fazla grup alm asna nclk edebilir.
Klinik o rtam d a interseksaliteyi nasl akladm z ve bu konu h ak k n
da nasl dndm z zerinde alm ak da faydal olabilir. D oktorlarn u
a n kulland m odel embriyonik geliim e odaklanm d urum da ve ounlukla
"Bu ocuk geliimi tam am lanm am genital organlarla domu. B unu cerrahi
mdahaleyle dzeltebiliriz fikriyle anne babalar ocuklarn "bitmem i, ta
m am lanm am olarak grmeye itiyor. Bu fikir terk edilir de d grnm ye
rine ocuun salna nem verilirse, anne babalar da gzel ve salkl b ir b e
bekleri olduuna k anaat getirebilir. Ayrca, ocuk kozm etik cerrahiyi h e rh a n
gi bir gelecek tarih te seebilir, b u n u n iin aceleye gerek yok; bir Bekle ve gr
tutum u daha uygun olabilir.39 Kessler aslnda pek ok anne babann byle bir
neriyi duymay beklediine iaret ediyor: "Dikkat edilirse bu konuda yeni bir
dnm e biim ine ak anne b a b alarn olduu grlebilir. rnein b ir kk
kzn, XY krom ozom yapsna sahip olduunu, vajinasnn bulunm adn ve
ona AIS tehisi konulduunu duyduklarnda Hey! Ne k ad ar ilgin! Bizim kz
m z ok zel! eklinde tepki veren bir anne ve babas var. B unun gibi, m ikropenisi olan baz yetikin erkek ve erkek ocuklarn, penisin grnm n gayet
tatm in edici b u lan ve oullarna da bunu ifade eden aileleri var.40
C errahi m dahale iin erken ocuklukta yaplan zorlam alar, bedenlerin
kabul edilebilir olm as iin illa ki belli bir biim de grnm esi gerektii fik
rin i besliyor ve ailelerin o cuklarna d ah a onaylayc ve destekleyici b ir tavr
tak n m asn a izin vermiyor.
Interseks destek gruplar an n e bab alar c e rra h in in interseksalitenin
karm ak duygusal vaziyetini basitletirm eye yetm eyeceini fark etm ek y
nnde cesaretlendirm eyi teklif ediyor. Deiim iin yaplan ar hi de n aif
deil: Tek cinsiyet ve o cinsiyete uygun bir bedene sahip olm ann ok nem
sendii bir k lt rd e interseksalitenin ucube" gibi k a rla n m a riski ta d
gayet ak. nterseks destek g ru p la rn n ta rtt ey, cerrahi uygulam a
la rn interseksalitenin ucubeliin b ir t r olarak grlm esine k ar verilen
savata b aarsz kal. Bu da, bu c errah i uy g u lam alarn her ne k a d a r ken
dini norm al hisseden bir ocuk yaratm ay hedeflese de zaten interseksali39 Kessler, Suzanne, Lessons from the Intersexed, New Brunswick, NJ: Rutgers University
Press, 1998, s. 129.
40 Age., s. 130.
Cogito, say: 65-66, 2011
lenin bir ucubelik olduu yarg sn d an beslenm esinden ve bu yargy glen

il i rm esinden kaynaklanyor. H a sta la rn ve ailelerinin bu gibi yanl alglar
d an doan d uygularn onarm ak, zorlu ve yaplm as pek m m kn olm ayan
bir i gibi grlebilir, ancak saylar giderek a rta n destek gruplaryla deiim
ars her geen gn d ah a uygulanabilir hale geliyor. Ne interseks bireyler
ne de aileleri s ta n d a rt tbbi yaklam larla iyi hizm et grebildi; her aile bu s
reten yalnz b a n a geiyor.
B azlar u fik ri tartm aya m eyledebilir: u an k i nesil iin ne t r sonu
lar vereceini renene dek tedavi sta n d a rtla rn deitirm ek sorum suzluk
olur. Bu, izafi o lara k en az 20 yl d a h a ocuklar ve ergenlik andaki genle
ri n genital o rg a n la rn a cerrahi m dahaleyi garan ti eden b ir fikir. nterseksler ve avukatlar, etikiler ve klinisyenler a rasn d a ok d a h a fazla diyaloga
ihtiya olacak. S a h a d a alan kiiler bireylerin bam szln tehdit eden
d u ru m la r k arsn d ak i teknik ilerlem eleri lmek isteyecek. Giderek a rta n
biimde, etikiler, interseksler ve aileleri klinisyenlerden cinsellik ve norm allikle ilgili y a k la m larn n hesabn verm elerini isteyebilir. Pek ok klinisyen
ocuklar ny arg lard an k o ru d u k larn savunuyor, an cak gelecekteki a l
m alar hangi k linik m dahalelerin nyarglar o rta d a n k a ld rm a k ta n sa k
rklediini a ra trp ortaya k artacak .
Eer net sonu nyarglar engellem ek olacaksa, b u n u n varaca en teh li
keli nokta gelien doum ncesi teknolojilerle interseks problem ini toplum
sal u fu k tan tam a m e n silm ek olabilir. Tp cam iasn n interseks aktivistleri in
terseks v ak a la rn d a kullanlan geleneksel tbbi uyg u lam alarn h a sta la ra ye
terince fayda salam ad k onusunda hem fikir. A yrldklar nokta, kaydet
tikleri aam a.
Mevcut s ta n d a rtla rn hatas cinsiyetin toplum sal b ir yap olduunu kabul
etm ek deil; h ata, ocuklarn tpk kil gibi ekillendirilebilecei, ekillendi
rilm esi gerektii konusundaki srar. nterseksler bu a b ala rn beyhude oldu
unu, biyolojinin toplum sal beklentilere gre ekillendirilem eyeceini a n la t
m aya alyor. A ncak izlenecek bu yolun kanlm az sonular ciddidir. Dal
galar yine ayn noktaya doru ykseliyor; bir defasnda bir ocuun istenen
cinsiyette yetitirilebileceini k a n tla m a k iin k u lla n la n kt hretli John/
Joan/D avid R eim er davasna. Jo h n Colapinton u n epey dikkat eken R eim er
biyografisi41 toplum sal cinsiyet ve cinsel kim liin biyolojik olarak horm on41 Colaplnto, John, Defining, Assigning and Designing Sex, International Journal o f Law, Po
licy and the Family, S 16, 2000, s. 327-67.
Cogito, say: 65-66, 2011
121
122 i Morgan Holmes
lar, genler ve krom ozom lar ta ra fn d a n belirlendii savnn pekitirilm esine

yardm c oldu. B u bak as cinsel kim liin geliim inde horm onlar, k ro
m ozom lar ve genlerin etkisiyle ilgili a ra trm a la rn saysn artrd . Klinisyenler im di CAH sendrom lu XX fetslerde m asklenlem eyi nleyecek, do
um ncesi verilen h orm onlar gelitiriyor. Yaratm aya altklar etkiler sa
dece grne d a ir deil, cinsel kim lii de ekillendirm e am al. Ek olarak,
baz a ra trm a m erkezleri AISi doum dan nce b e rta ra f edecek gen te ra
pileri zerinde alyor. Ancak, klinisyenlerin tatm in i iin alan terapile
rin yokluunda "im ha interseks b ir fetsle ba etm enin en uygun yolu ola
ra k yaygn biim de neriliyor.42 Bylece, bir kad n n sem e hakk, klinisyenle ebeveyn ara sn d ak i bir anlam ayla heteronorm atif, net bir cinsiyet ve cin
sel kim lii semesiyle btnleniyor. D oum ncesi ya da sonras t m m d a
halelerin en zayf noktas, ocuklarm z ne istersek o yapabileceim izi ve is
teklerim izin hep en basit olan zerine younlam as gerektiini sanm am z.
Tbbi m dahalelerle yaratlan etik so ru n la rn a zm , am eliyathaneden ge
netik laboratuvar ya d a eczaneye gem ekte deil. zm , ocuk yetitirm e
eklim izi deitirm ekte.
ngilizceden eviren: Belgin Gnay
42 Wertz, Dorothy, Drawing Lines: Notes for Policymakers, Prenatal Testing and Disability
Rights, Ed. Eric Parens ve Adrienne Asch, Washington: Georgetown University Press, 2000,
s. 261-87 iinde, s. 279-83.
Cogito, say: 65-66, 2011
Amedeo Modiglinai, Cariatide Hermaphrodite
Interseksellik ve Cinsiyetin inas1

BERFU EKER
B u m akalede tem el aldm kaynak balk ta da referans verdiim interseksel akadem isyen ve aktivist M organ H olm es'un Intersex: A Perilous Differen
ce adl kitab. H olm es kitabnda iki-biim li (dim orphic) emaya uym ayan,
dolaysyla dii-eril ikiliinde tem sil edilemeyen interseks bedenlerin y a ra t
t kltrel anksiyetenin analizini yapar. Susan K esslerin belirttii zere
"(interseks d u ru m u n u n ele alnm asnda) cinsiyetin (yeniden) yap lan d rl
m asnda alm an k a ra rla r belirleyen sre ve an a h a tla r genel olarak cinsiye
tin toplum sal in a sn n nasl biim lendiini aa k arr.2 Bu noktada Hol
m es, Butlerc b ir perspektiften cinsiyet / toplum sal cinsiyet arasndaki v a rsa
ylan ayrm red d ed er ve heteronorm atif k lt r n b ir p aras olarak ele a l
d biyotbbn interseks bedenlerle b aa karken kulland sylem ve daya
n a k la rn cinsiyeti heteroseksel m atris ierisinde nasl ina ettiini gsterir.
B utlerin cinsiyetin kart-ikili b ir cinsiyet sistem ine indirgenem eyecek, de
iken yapsn ortaya karm as sadece intersekselliin deil, tm den cin
siyetin sabitlenem ezliine iaret etm ektedir.3
Holmes, interseksellie m dahalede bu lu n an biyotbbn, cinsiyetle ilgili
retti i bilim sel hak ik atleri k ltrel ve ideolojik b a lam larn d an ayr d
nm enin im knszln gsterir. Ayn ekilde intersekselllii ebeveynle1 Bu makale, 21-22 Ekim 2010 tarihinde Boazii niversitesinde gerekletirilen Queer, Tr
kiye ve Transkimlik konferansnda yaptm sunumun gzden geirilip, ksaltlm halidir.
2 Hausman, Bernice L., Changing Sex: Transsexualism, Technology, and the Idea o f Gender,
Durham ve Londra: Duke University Press, 1995, s. 72.
3 Holmes, Morgan, Intersex: A Perilous Difference, Selinsgrove PA: Susquehanna University
Press, 2008, s. 20.
Cogito, say: 65-66, 2011
nterseksellik. ve Cinsiyetin nas
rl bana gelebilecek en byk felaket olarak tem sil eden k lt r r n leri,

blyotbbn m dahale a la n larn n herhangi bir etik gzetilm eksizin m e ru
lat rlm asm salar.
Interseks ve h erm afro d it terim leri iftcinsiyetlilie iaret eder. A ncak
H al'da interseks terim in in tercih edilm e nedeninin sunduu kavram sal
a i ka plan olduunu vurgulam ak gerekir.4 H erm afrodit terim in in alg lan m a
s H olm esn belirtti i zere, eitli kltrel tem siller vastasyla (mitoloji,
pornografi, sirk ovlar, gsteriler) m ulak ve deiken b ir ekilde rldr.
Itersekselliin m uadili olarak k u lla n la n m ulak cinsel o rg an lar te ri
mi ise intersekselliin tan m n d a yetersiz kalm akla b e ra b e r aldatcdr zira
"Itersekselliin cinsel o rg an larn kabul gren iki cinsiyetten birine aka
aret ettii tezah rleri de m evcuttur.5 nterseksellik, diil veya eril olm ak
zere tek bir cinsiyete ait olm as gerektii varsaylan fiziksel ve/veya krom ozom al zelliklerin tek b ir bedende birlem i olm as d u ru m u d u r.6 ift cinsiyetlilik sadece iki cinsiyetin varln kabul eden bir sistem i imlerken, in te r
kelimesi bir a ra lk imleyerek cinsiyetin kart-ikili b ir yap ile kavranam ayacam vurgular. Y irm inci yzyln ilk y llarn d an so n ra tbbn teknolo
jik gelimelere bal olarak, yalnzca kadavralar zerinde deil, yaayan b e
denler zerindeki m dahale ve gzlem a la n larn n a rtm as, nceleri g r n
mez ve kavram sal olarak yabanc olan krom ozom , gen ve DNA gibi zellik
lerin g rnr hale gelm esi7 cinsiyetin diil/eril olm ak zere keskin sn rla r
la ayrlm olm adn, herm afro d itizm in eitli t rle rin in olduunu gster
mekteydi. H au sm an n iaret ettii zere "Yirminci yzylda krom atin test
leri gibi teknolojik gelimeler ve intersekselliin eitli t rlerin in sn fla n
drlm asyla birlikte "gerek cinsiyet kavram ykld.8 Herculine Barbin, Bir
O ndokuzuncu Yzyl Hermafroditinin Yeni Kefedilmi Anlarna yazd n
szde Foucault, gerekten h a k ik i b ir cinsiyete ihtiyacm z olup olm ad
n sorar.9 Foucaultn u n cinsiyet kategorilerinin soyktn karm ay h e
defleyen analizi g sterir ki ondokuzuncu yzyl ncesinde h erm afroditlerin
4 nterseks aktivizmi zellikle son yirmi ylda Amerikada olduka glendi. nterseks terimi
nin daha geleneksel olarak bilinen hermafrodit terimine tercih edilmesinin aktivizmin ta
rihi ile paralelliini vurgulamak nemli.
5 Holmes, age., s. 32.
8 Hausman age., s. 78.
9 Foucault, Michel, Herculin Barbin: Being the Recently Discovered Memoirs o f a Nineteenth
Century French Hermaphrodite, New York: Pantheon Books, 1980, s. vii.
Cogito, say: 65-66, 2011
125
126 : Berfu eker
iki cinsiyeti olduu kabul grm tr. rnein O rtaad a h erm afrodit kii
nin, babas ya d a isim babas ta ra fn d a n belirlenen cinsiyeti yetikin haya
tn d a deitirm e hak k vard. A ncak evlenecei tak d ird e tek bir cinsiyette
k a ra r klm as ve lene k ad ar bu cinsiyeti deitirm em esi zorunlu klnyor
du. O rtaada ve R nesansta h erm afro d itlerin cezalan d rlm asn a neden
olan cinsiyetlerin anatom ik k a rm la r deil, tercihlerin deitirilm esiydi.10
G nm zde ise interseks bir h a sta lk olarak tan m lan m ak tad r. Biyotp
iki-biimli cinsiyet taksim ini diil ve erilin m utlak farkll zerinden k u
rar. Biyotp n orm ali retm ek iin bedenleri lp bierken anorm allii de
h astalkla eitleyerek b ir tehdit u n su ru olarak sunar. Biyotbbm var olm a se
bebi olan norm ali retm e yetisi baz bedenleri a n o rm al olarak iaretleyip
o nlar ancak tb b n m dahalesiyle dzeltilebilecek hastalk l bedenler ola
ra k yaratm a ik tid arn salam aktadr. nterseks bedenlerin hastalkl ola
rak iaretlenerek m ulak cinsel o rg an la rnn kozm etik operasyonlar11 a ra
clyla dzeltilm esi cinsiyetin ne k a d a rn n "doal olduu sorusunu sor
m am z gerektirir. B ir bebein rzas dnda cinsel o rg an n a yaplan m d a
halelerin heteronorm atif k lt r n b ir paras olan biyotbbm bedenleri neye
gre dzenlediini dndrm elidir. Bu noktada Ju d ith B utlern Cinsiyet
B elasnda cinsiyetle ilgili ynelttii so ru la ra kulak verm ek gerekir: Zaten
cinsiyet nedir ki? Doal m dr, an ato m ik m idir, krom ozom larla m a la k a l
dr, yoksa horm onal m idir? Peki, fem inist eletirm en, bu t r olgular bizim
iin saptadklar iddia edilen bilim sel sylemleri nasl deerlendirm eli?12
Bu sorular so rm ak kanlm az o larak toplum sal cinsiyeti (gender) verili
b ir cinsiyetin (sex) zerine k lt r n in a ettii a n la m la r btn olarak g
ren anlay da sorgulam ay beraberinde getirir. Toplum sal cinsiyet katego
risi, biyoloji kader deildir sylemi zerinden fem inist politikaya alan am
olsa da B utlern ta rtt gibi bir y an d an da cinsiyetli d o an n ya d a d o
al bir cinsiyetin retilm esinde rol oynam tr. Yani b u n larn sylemsellik ncesi, k lt r ncesi bir eym i gibi... tesis edilm esinde kullanlan sylem sel/kltrel a ra 13 haline de gelm itir. M organ H olm esun intersekselli10 Foucault, age., s. viii.
11 Burada kozmetik operasyon tabirinin kullanlmas, intrersekselliin baz trlerine ba
l olarak ortaya kmas muhtemel salk problemlerine ynelik tbbi mdahaleyle, salk
problemlerinden bamsz olarak cinsel organlarn biimini deitirmeye ynelik cerrahi
mdahaleler arasndaki keskin ideolojik, kltrel fark ortaya koymak iindir.
12 Butler, Judith, Cinsiyet Belas: Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi, ev. Baak Ertr, s
tanbul: Metis, 2005, s. 51.
13 Butler, age., s. 52.
Cogito, say: 65-66, 2011
Interseksellik ve Cinsiyetin nas
l konu alan kitab cinsiyetin de a sln d a bilimsel, tarih se l ve kltrel b ir in a

okluunu, Avrupa-A m erikan k lt r n n heteroseksellii tesis etm ek z e
re cinsiyetleri diil/eril dikotom isine indirgeyerek tbbn aralaryla bedenle
ri "dzgn ekilde cinsiyetlendirm ek zere devam l m dahalede b u lu n d u
unu gsterm ektedir.
I lolmes, tbbn am acn n n o rm al olm ayan farkllkla deil h a sta lk la
eil Ieyer ek n o rm u retm ek olduunu syler. N orm al in retilebilm esi iin
iiik m alinin
bir teh d it u n su ru o lara k sunulm as gerekir. Bylece tp a n o r

mali farkllk o lara k tan m la m a k tan sa sapknlk o larak kavram sallatrr.
"Anormallii yalnzca sap tam ak tan ziyade kavram sal ve tan sal bir katego
ri olarak y aratm ak ise (bedenleri) objektif olarak llebilir lim itler ierisi
ne yeniden yerletirm e taah h d veren biyotbba biyolojik olarak neyin a r
neyin yetersiz zellikler olduunu tan m la m a ve bilim sel hakikatler re t
me gcn verir.14 N orm ali y a ratm ak iin sapknl iaretleyen tp, iddia
edildii gibi ideolojiden arnm , saf b ir bilgi retm ez. Aksine doktorlar, cer
rahlar, endokrinologlar paras olduklar k lt r n ilgilerine ynelik olarak
hangi bilginin nasl retileceine k a ra r verirler.
Holmesa gre cinsiyetin, toplum sal cinsiyetten farkl olarak doal ol
duu dncesi cinsiyetin rem e ve rem e organ odakl, deim ez v ar
saym nn sorgusuz kalm asna neden olm utur.15 Sadece diil ve eril olm ak
zere iki cinsiyetin "norm al ve doal kabul edilm esi intersekselliin bu
Ik i biimli yapy bozguna u ratm asn a neden olur. Butler, h erm afrodit Herelin B arbinin b ed en in in ikili b ir sistem in terim lerini ikiliin d n a ta r
dn, kim liinin cinsiyet ikilii iinde bir kategoriye s d rlm a y a c a m
syler. Ancak grevi norm y aratm ak olan tp, norm u diil/eril cinsiyetlerinin
m utlak farkll zerinden k u ra r ve interseksel bedeni h a sta ilan eder. Cin
sel organlarn ise heteroseksel birlem e iin dzeltilm esi gereken m u
lak organlar o larak tanm lar. Tbbn ikili kategorilere sm ayan interseks
bedenleri tedavi etm e bahanesiyle b ir dizi kozm etik operasyona tab i tu t
m as esasen heteroseksellii ve rem eye ynelik cinsellii norm olarak g
ren bir kltre gre bedenleri dzenlem ek ihtiyacndan doar.
Tp o rg an larn ilevlerini aklar. Cinsiyet ve bed en in yapabildiklerini
levsellik zerinden aklam ak kolayca bedenlerin ne yapm as gerektii-

Cogito, say: 65-66, 2011
127
128 : Berfu eker
n i kurgulayan n o rm a tif sylemlere d nr.16 Holmes, interseksel bed en

ler sz konusu olduunda tbbn hayat kalitesini hie sayarak, cinsel o rg an
la rn ilevselliini nem sediini syler. Bu ilev de "heteroseksel yetikin
zneler retebilm ek ad n a geleneksel toplum sal cinsiyet rollerini m u h afa
za etm ektir.17 interseksel bebeklerin cinsel o rg an larn a yaplan cerrah i m
dahaleler, bebeklerin salyla ilgili b ir d u ru m deildir. Tbbn interseks b e
denle ilgili ku rd u u klitoris ok byk kltlecek; d u d a k la r birbirine ya
pm ayrlacak; vajina yok, oluturulacak" gibi edilgen cm lelerde ocuun
duygu ve dncelerine yer yoktur. Tp u zm an lar duygulardan bah settik le
rinde ilgilendikleri sadece ebeveynlerin duygulardr, ncelikli kayglar ise
ebeveynlerin ee d o sta utan duym adan ocuklarn gsterebilm eleridir.18
rnein klitoris kltm e operasyonlarnda, bebein bedeninden kesilip a t
lacak d a m a r ve sin ir dokusunun, ocuk bydnde cinsel hayatn ve h a z
zn ne lde olum suz etkileyecei konuulm am aktadr.
Interseksin ta n m n ve tedavisini yapan doktorlar, interseksel ocuun
ebeveynlerine, interseksin tbbn saaltabilecei b ir h a sta lk olduunu ve
acil m dahale gerektirdiini sylerler. B uradaki esas kayg birbirinden ta
m am en farkl iki cinsiyetin n o rm alliini ve doalln varsayan b ir to p
lum karsnda ailelerin decei d u rum dur. Bebein kendi k a ra rn verebi
lecek yaa gelm eden ve bedenine yaplan m dahalelerle ilgili bilgilendirilm e
den operasyona tabi tu tulm as hem heteroseksel cinsiyet dikotom isini s r
d rm ek hem de ebeveynlerin cinsiyetleri ve cinsellikleriyle ilgili toplum ta r a
fn d a n oluturulabilecek stigm ann engellenm esi iindir. Bu noktada Belgin
in a n n Cinsiyet C orafyasnn T am pon Blgesi: Intersex adl yazsnda a n
latt kiisel deneyim i tbbn interseksel zneyle k u rd u u ilikiyi gsterir:
14 yama geldiimde yatlarmn hepsinin regli balamt, neslimizin
devamn salayacak birer nefer (!) olarak yumurtlayabiliyorlard. Bende
ise hibir deiiklik yoktu. Gtrldm ilk jinekolog kzlk zarmn faz
la kaln olmas nedeniyle kanayamyor olabileceimi, ara gereciyle zar
izerek bunu halledebilecei ve benzeri eyler samalamt. Dier bir jine
kolog ise yapt muayenede klitorisimin normalden biraz daha byk ol
duunu fark etmi ve bunu aileme anlatm. 'Bugne kadar neden bunun
Cogito, say: 65-66, 2011
Interseksellik ve Cinsiyetin nas
la ilgili bir nlem almadnz? Bu kz evlenince sknt eker diye de aile

mi azarlam. Ardndan da tp fakltesine sevk etmi kromozom testi iin.
Buraya kadar olan ksm -mili gemi zamanda anlatyorum nk ben
her eyden habersizdim.
... Ayn yaz, ailem yumurtalklarmda kist olduunu syleyerek beni
ameliyat olmam gerektiine ikna etti. niversite snavna girdikten hemen
sonra... Ameliyat oldum. Gzm atmda yumurtalklarmn olduu
blge ve karnmla birlikte klitorisimin zerinde de bir bandaj sarlyd.
Anneme neden klitorisimin de bandajlandm sorduumda "seni snnet
ettirdik dedi glmsemeye alarak. Geirdiim operasyon grnrde
jinekolojik bir operasyondu ama ocuk cerrahisi kouunda bir grup has
ta kk ocukla birlikte kalyordum. Ameliyattan nce formalite gerei
sevk edildiim psikiyatr Naslsn? iyi misin? gibi sorular sorduktan son
ra beni bandan savd. Kayda deer tek diyalogumuz dourganlmn ol
mayyla ilgiliydi, jinekolog byle bir ey sylemiti, durumumla ilgili bil
diim tek ey buydu, ocuk yapamayacaktm.19
n a n n deneyim inde de grld gibi tp, cinsiyeti ler, ayarlar ve dzen

lerken interseks bireyi bedenine yaplan m dahalelerle ilgili bilgilendirm ek
ten kanr. B urada tbbi ik tidar ve ebeveynler a ra sn d a adeta bir su sk u n
luk anlam as vardr. "K adn/lk ve erkek/lik, farkl horm onlara, y u m u rta
ve sperm gibi farkl rem e hcrelerine sahip, iki farkl rem e sistem i fikri
zerinden20 tan m la n d iin in a n a dourgan olm ad n n bilgisi d n d a
herhangi bir bilgi verm ek gereksiz grlm ektedir.
Tp teknolojileri gelitike d a h a nceleri doal o larak tan m la n a n olgu
lar h astalk kategorisine girm ektedir. rnein ondokuzuncu yzyl nce
sinde ksrlk doal karlanrken, rem eye yardm c te k n o lo jile rin kefiy
le b erab er ksrlk b ir h astalk kategorisi olarak grlm eye baland. B ur
cu M utlunun "K ariyer de Yaparm, Tp Bebek de yazsnda belirttii zere
rem e, doal biyolojik farklar olarak kodlanan kat b ir cinsiyet ikilii z e
rinden kurgulanr. K srlk da bu ekilde d o allatrlan ve norm alletirilen
dourgan bedende ortaya kan ak sak lk yani biyolojik b ir h a sta lk olarak
19 nan, Belgin, "Cinsiyet Corafyasnn Tampon Blgesi: Intersex" , 5 Ocak 2010, http://www.
kaosgl.com/icerik/cinsiyet cografyasinin tampon blgesi intersex. (Eriim tarihi: Aralk
2010 ).
20 Mutlu, Burcu, Kariyer de Yaparm, (Tp) Bebek del, Amargi, S. 15, s. 37-39 iinde s. 37.
Cogito, say: 65-66, 2011
129
130 : Berfu eker
tan m lan r. Tp bebek de bu h astal n tedavisi olarak sunulur.21 G rnen

o ki tp yalnzca interseks bedenlerin m ulak cinsel o rg an la rn a m d ah ale
de bulunm az. Tbbi ta n m iersinde diil ya da eril o larak cinsiyetlendirilm i
bedenleri de yaratt ideal cinsiyetli bedenlere uydurm aya alr. Biyotbbm teknoloji vastasyla bedenleri belli ideallere gre dzenlem eye alm as
diil ve eril cinsiyetleri arasnda y a ra tla n kartln asln d a gerek olm a
dn, ideal kadn-erkek bedenlerinin ve fark llk larn n tp eliyle y a ra tlm a
ya alldn gsteriyor.
Holmes cinsiyet / toplum sal cinsiyet kim liklerinin baskc yapsnn a n a
lizi, ik tidarn nerede ikam et ettiini gsterm elidir der.22 nterseksellik d u
ru m u n d a iktidar, penisin fallik varln her eyden s t n tu ta ra k interseksellerle diilleri ayn lde kusurlu bedenlere d n t ren eril bilim sel sy
lem in ekseninde ik am et eder. K a d n la r ve intersekseller eit derecede eksik
olarak dolaysyla da benzer alglandklar iin erkek bedenlere n azaran bir
birlerine daha yakndrlar. Bu sebeple interseks o cuklara neredeyse her za
m an dii cinsiyet a ta n r.23
Holmes, D onna Haravvayin h ak ik at ile kurgu a ra sn d a sanld gibi bir
fark bulunm adn, ikisinin de in sa n eliyle yaratldn iddia etm esinden
hareketle tbbn ve kltrel retim lerin cinsiyet zerine rettik leri sylem le
rin i ie gemi olduklarn aktarr. K ltrel retim ler interseksellii e
itli ekillerde tem sil eder. H erm afroditizm in m itolojik a rm larn d an
hareketle interseks bedenleri hem ucube olarak gsteren hem de erotikleti
rip fetiletiren tem siller m evcuttur. Ana akm medya, tbbi dili k u llan arak
b ir h astalk kategorisi olarak sunduu interseksellii aileler ve toplum iin
paralayc, blc korkun bir trajedi olarak sunar. Trajedinin, korkunlu
un, hastaln ve p a r a la n m a n n birletii noktada herm afro d it bedenin,
Trkeye irenlik o larak evirilen abject kavram zerin d en gelien tem sil
lerini grrz. H olm es bu noktada X File adl p a ra n o rm a l aktiviteleri ele
a la n televizyon dizisinin The H ot adl blm nde, yeralt kanalizasyon
sistem inde yaayan ve rem ek iin larv a la rn iine yerletirecei in san av
aray an h erm afrodit canavarn konu alnd blm an aliz eder. K analizas
yonda yaayan can av ar neden h e rm a fro d it olarak tem sil edilm ektedir? Bu
irenlik tem sili ift cinsiyetliliin, yalnzca birbirinden keskin snrla ayrl21 Mutlu, agy., s. 38.
Cogito, say: 65-66, 2011
nterseksellik ve Cinsiyetin nas
ini, tam am en farkl iki cinsiyeti a n la lr bulan b ir k lt r n ikili hiy erari

sini bozguna u ra ta ra k tehdit etm esinden m i kaynaklanm aktadr?
K ristevaya gre iren klan kirlilik ya da hastalk deildir, b ir kim lii,
bir sistem i, bir dzeni rahatsz edendir, iren, snrlara, konum lara ve k u
rullara sayg gsterm eyen eydir. A rada, m ulak ve k arm olandr...
ren olan... ahlakd, anlalm az, tered d tl ve phelidir.24 ren... r a
dikal olarak d la n a n ve b e n i a n la m n kt yere d oru gtrendir.25
Ilolm es n sa n la rn kendilerine yalnzca iki ekilde cinsiyetlendirilm i ola
rak ben diyebilecekleri dayatlm sa o zam an h e rm a fro d it olm a ihtim ali
'ben olam am a ih tim alin i tem sil eder diyor.26 Bylece interseks, gerek tbbi
hakikatleri a k ta rd n iddia eden a n a ak m m edyada gerekse gereklik id
dias bulunm ayan k u rg u sal a n latlard a belli bir ileve hizm et edecek ekil
de tem sil edilm ektedir. B edenlerin bu ekilde tem sil edilm esi, interseksellil bir tehdit olarak su n a ra k onu toplum a ve kltre z a ra r veremeyecei a la
na, yani darya a tm a k zere iler.
Holmesun alm as interseksellik ile ilgili a n la tla rn k im in ta ra fn d a n
ve nasl anlatldna bakar. Bu no k tad a asl analiz edilm esi gereken "m u
lak rem e org an lar tan sn d a n yola k arak interseksellii bir hastalk,
ailevi ve toplum sal b ir trajedi, yeraltnda yaayan bir can av ar olarak tem sil
etlen ik tid arn nerede ikam et ettiidir. Ancak bu sayede heteronorm ativiteyi
ve erkek egemen cinsiyeti yapy devam ettirm ek ad n a bedenleri bozukluk
zerinden tan m lay arak devam l m dahale eden, interseksellii tam am en
silerek yok etmeye a lan tbba ve o n u n ait olduu B at k lt r n e kar p o
litik b ir m cadele s rd rm ek m m kndr.
24 Kristeva, Julia, Korkunun Gleri, renlik zerine Bir Deneme, ev.: Nilgn Tutal, Ayrnt
Yaynlar, 2004, s. 17.
25 Kristeva, age., s. 96.
Cogito, say: 65-66, 2011
131
Herculine Barbine Giri 1

MICHEL FOUCAULT
G erekten hakiki b ir cinsiyete ihtiyacm z var m? M odern B at toplum lar

in ad a yakn bir srarla bu soruya olum lu cevap verdiler. Bu hakiki cinsiyet
so ru su n u bkp u sa n m a d a n eylerin dzeninde gndem e getirdiler ki nem
li olan tek eyin bed en in gereklii ve h a z la rn n younluu olduunu d
nebilirdiniz.
Fakat tbbn ve h u k u k u n herm afroditlere bahettii toplum sal d u ru m u n
ta rih i tara fn d a n da kantland zere u z u n bir sre byle bir talepte b u
lunulm am t. D orusu bu durum herm afro d it kiinin tek cinsiyeti olm as
gerektii varsaym ndan -te k ve hakiki b ir cinsiyet form le edilm eden- ok
u z u n zam an nceydi. Yzyllar boyu herm afro d itlerin ift cinsiyetli olduk
la r aka kabul edilm iti. H erm afroditler, hukuki ikence gerektiren, ter r
y a ra ta n canavarlar m ydlar? Akas, iler ok d ah a k arm ak t. Eski a
la rd a ve O rta a'da b irta k m in fazlarn olduuna d a ir k a n tla rn b u lu n d u
u dorudur. Fakat ayn zam anda tam a m e n baka t rd e n m ahkem e k a ra r
lar da oktur. O rta a'da hem K ilise kanunu hem de m edeni hukuk k u
ra lla r bir noktada ok nettir: h e rm a fro d it ismi, o ra n la r deiebilir ol
m ak la beraber iki cinsiyetin bir a ra d a bulunduu kiilere verilmekteydi. Bu
gibi vakalarda, vaftiz srasnda ocua hangi cinsiyetin atan aca n belirle
m ek bab an n ya da vaftiz b abasnn (dolaysyla ocua isim v eren lerin)
greviydi. Gerektii takdirde, "en b a sk n veya en cazip seenee gre, d i
erine n azaran d a h a st n grnen cinsiyeti sem eleri tleniyordu. A n
cak d ah a sonralar yetikinlik eiinde; evlenecekleri z am an geldiinde her1 "Introduction to Herculine Barbin by Michel Foucault, New York: Pantheon, 1980, s. vii - xvii.
Cogito, say: 65-66, 2011
Herculine Barbin e Giri
innl'roditler kendilerine a ta n a n cinsiyette m i var olm aya devam edecekleri

ne ya da teki cinsiyeti m i seeceklerine k a ra r verm ekte zgrdler. Tek ko
yul, sodom ist2 o larak etiketlenm ek p ah asn a, o zam an akladklar cinsiye
ti tek rar deitirm eyerek hay atlarn n sonuna k ad ar m u h afaza etm eleriydi.
( ('nmze ulaabilen kaytlarda grld zere O rta a ve Rnesans d
nemi Fransasnda herm afro d itlerin c e za lan d rlm a larn a ounlukla sebep
olan cinsiyetlerin an ato m ik ka rm la r deil, seim lerin deitirilm esiydi.
Cinselliin biyolojik teorileri, bireyin hukuki anlam lar, m odern devletler
deki idari denetim biim leri tek bir bedende iki cinsiyetin karm olmas fik
rinin adm adm reddedilm esine neden oldu ve dolaysyla kararsz bireyle
ri n seme zgrln snrlad. B undan byle herkesin sadece ve sadece tek
bir cinsiyeti olm ak zorundayd. Herkesin esas, temel, belirlenm i ve belirle
yen bir cinsiyet kim lii olmas zorunluydu, dier cinsiyete ait zellikler beli
recek olursa b u n lar kazara, yzeysel ve h a tta aslszd. Tbbi adan bu, dok
torun bir herm afroditle karlatnda yan yana ya d a i ie iki cinsiyetin
varln veya hangisinin hangisine gre d ah a baskn olduunu tehis etm ek
le ilgilenmeyecei, d a h a ziyade m ulak grntlerin altndaki hakiki cinsiye1i n ifresini zmekle ilgilenecei a n lam n a geliyordu. O adeta bedeni an a to
mik aldatm acalarndan soyarak, kar cinsin eklini alm olabilecek organ
larn altndaki hakiki cinsiyeti kefetmekle ykm lyd. B ir muayeneyi nasl
balatacan ve gzlem yapacan bilen biri iin bu k a rm la r doann klk deitirm esinden baka bir ey deildi: herm afroditler her zam an sahtelerm afroditlerdi.3 E n azndan on sekizinci yzylda belli sayda nemli ve
hararetle tartlm vakalar zerinden itim at edilmeye meyilli olan tez buydu.
Yasal adan bu d u ru m aka seim zgrlnn o rta d a n kalkt a n la
m na geliyordu. Artk, yasal veya toplum sal olarak hangi cinsiyete ait olduu
na k a ra r vermek bireye bal deildi. Aksine, doann kendisi iin semi ol
duu ve dolaysyla da toplum un ondan uym asn bekledii cinsiyeti belirle
mek uzm ana kalm t. Yasa, ona bavurulm as gereken d u ru m lard a (rnein,
kiinin hakiki cinsiyetine uygun bir ekilde yaam ad veya usulne uygun
ekilde evlenm ediinden phe duyulduunda) daha henz tam olarak ta n n
2 Foucaultya gre ondokuzuncu yzyl ncesinde, ecinsellik yeni bir tr, yeni bir kimlik ola
rak tanmlanmadan nce normatif cinsellik kalplarna uymayan her tr cinsel iliki bii
mi sodomist olarak nitelendirilirdi. Ecinsellikten farkl olarak sodomizm bir kimlik srek
liliine iaret etmezdi, (.n.)
3 Pseudo-hermaphroditism, d genital organlar tek bir cinsiyete iaret ederken, i reme or
ganlarnn kar cinse ait zellikler sergilemesi durumuna verilen isimdir, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
133
134 I Michel Foucault
m am bir cinsel anayasay m eru latrm ak ve yeniden m erulatrm ak du

rum undayd. Eer ki doa, fantezileri veya beklenm edik olaylar araclyla
gzlemciyi aldatr da hakiki cinsiyeti b ir sreliine gizlerse bireyler de ayn
ekilde hakiki cinsiyetleriyle ilgili en derinlerdeki bilgilerini gizlemek ve k ar
cinsiyettenm i gibi yaparak birtak m anatom ik tu h aflk larn d an kar elde
edecek ekilde bedenlerini kullanm aktan dolay zanl olabiliyorlard. K saca
s doann fantazm agorileri ve dolaysyla da hakiki cinsiyetin tbbi tan sn n
znde bulunan ahlaksal ilgi, ahlaksz davrann hizm etinde olabilirdi.
O ndokuzuncu ve yirm inci yzyllarda tbbn bu indirgem eci, ar b asit
letirilm i dnceyle ilgili pek ok eyi dzelttiinin farkndaym . B ugn
birileri daha nceleri ayrm clk yapm akszn kabul edilm i olan pek ok de
iik trdeki an ato m ik anom alileri tek b ir alanda sn rlasa da, artk kim se
b t n h erm afroditler yalancd r demiyor. H atta glkle de olsa bir b ire
yin biyolojik olarak kendine ait olm ayan b ir cinsiyeti benim sem esinin m m
k n olduu kabul grm ekte.
B una ram en, kiin in eninde sonunda hakiki bir cinsiyete sahip olm as
gerektii fikri tam a m e n yok olm aktan ok uzakta. Bu no k tad a biyologlarn
dncesi ne olursa olsun, cinsiyet ve h ak ik at arasn d a karm ak, m ulak ve
zsel ilikilerin v ar olduu fikri -d a n k bir ekilde de o lsa - sadece psiki
yatri, psikanaliz ve psikolojide deil, yaygn grte de byledir. Yasaya k a r
gelen pratiklere kyasla daha toleransl olduum uz kesin. Fakat b u n larn
b a z la rn n h a k ik a ti aaladn dnm eye devam ediyoruz: "pasif bir
erkein, "iktidarl b ir kadnn, ayn cinsiyetten b irb irin i seven in san larn ,
k u ru lu dzene ciddi h a s a r verm ediini kabul etmeye h a z r olabiliriz; an cak
yap tk larn n ierisinde "arzaya ben zer b ir eylerin bulu n d u u n a in a n m a
ya d a yeterince h azrz. E n geleneksel felsefi a nlam n d a k avranan bir "arza:
Geree aykr b ir ekilde davranm a. Cinsel aykrlk d a h a ok k im eralarn 4
a la n n a aitm i gibi grlm ekte. Bu sebepten kendim izi b u n la rn su oldu
u dncesinden kolayca kurtarabiliyoruz. Ancak, k u rg u olduklar yani ge
reksiz ve yok edilm elerinin d ah a iyi olduu dncesinden kendim izi kolay
ca k u rtaram yoruz. Genler, aldatc h a z la rn zd a n uyann; m askelerinizden
syrln ve her b irin iz in tek ve hakiki b ir cinsiyeti olduunu hatrlayn.
S onra da bireyle ilgili en gizli ve tem el hakikatleri cinsiyetin alan n d a
a ra m am z gerektiini, onun ne olduunu ve onu belirleyenin ne olduunu
4 Yunan mitolojisinde tek bedende deiik hayvan paralarndan oluan azndan ate saan
canavar, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
Herculine Barbin e Giri
p yi o rad a kefedebileceim izi de itira f ediyoruz. Ve u ta n verici o lm alar

nedeniyle, cinsiyetle ilgili m eselelerin y zyllar boyunca saklanlm as gerekIine inanlm sa, cinsiyetin kendisi b ireyin en gizli ynlerini; fantezilerinin
yapsn, egosunun tem ellerini ve gereklikle ilikisinin biim lerini saklad
n d andr. Cinsiyetin dibinde h ak ik at bulunur.
Bu iki dncenin -kendim izi cinsiyetim ize ilikin o larak y an ltm am a
n iz gerektiinin ve cinsiyetim izin benliim izde en h a k ik i olan b a rn d rd
n n - kesitii yerde psikanaliz k ltrel gcn tem ellendirm itir. Ayn za
m anda bize cinsiyetim izi, hakiki cinsiyetim izi ve iinde gizlice tetikte d u ra n
benliim izle ilgili t m hakikati vaat eder.
te hakiki cinsiyetim izin tu h a f ta rih in d e n ekilm i b ir belge. Esiz de
il a n cak olduka nadir. O ndokuzuncu yzyl tbb ve hukukunun, hakiki
cinsel kim liklerini am anszca sorgulad bireylerden b irin in gncesi veya
ilaha dorusu, a n la rn d a n oluuyor.
Neredeyse tam am en diil ve bir hayli d in d ar evrede, yoksul ve liyakat11 bir kz olarak b ytlen ve kendisine Alexina denilen H erculine B arbinin
en sonunda h a k ik i b ir gen adam olduu fark edildi. H ukuki ilem lerin ve
sivil d u ru m u n u n deitirilm esinin a rd n d a n yasal b ir cinsiyet deiim i y ap
m ak zorunda kalan H erculine B arbin, kendini yeni b ir kim lie uyarlam aya
gc yetm eyerek nihayetinde in tih ar etti. Eer iki ya d a ey zel bir a rp
clk vermeseydi, b u n a banal bir hikye dem ek isterdim .
T arih, her eyden nce... 1860la rd a n 1870e k ad ar geen yllar tam a m y
la cinsel kim lik zerindeki so ru tu rm a la rn en youn ekilde yapld; sa
dece h e rm afro d itlerin "hakiki cinsiyetTerini belirlem ek iin deil ayn za
m an d a tan m lam ak , sn flan d rm ak ve farkl sap knlk eitlerini karaklerize etm ek iin eitli giriim lerde b u lunulm u dnem lerden biriydi. K
saca bu so ru tu rm a la r bireyde ve rk ta k i cinsel anom alilere ilikindi. 1860
ylnda tbbi b ir eletiride baslan Q uestion d'identit (K im lik Sorunu),
Alexinam n ilk alm asn n balyd. A nlarn d an b u lu n ab ilen yegne k
sm la rn da, Question medicolgale de l'identit (K im liin M edikolegal S o
runu) balkl k itab n d a Auguste T ardieu ak tard. K endi m etninde ya Ale
xina ya da Cam ille diye adlan d rlan Adelaide H erculine B arbin veya Alexi
na B arbin veya Abel Barbin, kim lik so ru n u n a k u rb an giden talihsiz k a h ra
m a n la rd a n biriydi.
Zarif, duygusal, biraz abartl ve m odas gemi - k i b u d a dnem in yat
l o kullar iin sadece b ir yazm a yolu deil ayn zam an d a b ir yaam a yoluyCogito, say: 65-66, 2011
135
136 : Michel Foucault
d u - kinayeli bir slu ptaki yk, olas herh an g i bir kim liklem e teebbs
n boa karyor. D oktorlarn, belirsiz anatom isi zerinde oynad o h a k i
kat oyununu Alexinam n diil evresindeki hi kim senin oynam aya raz ol
m ad grnyor; herkesin m m k n m ertebe erteledii ve iki adam , bir p a
paz ve b ir doktor, ortaya k a ran a kadar. yle ki, ona b a k a n hi kim senin bi
raz biim siz ve n aho -ve a ra la rn d a by d o k zla rn yannda d a h a da
an o rm al olmaya b a la y a n - bed en in in fark n d a olm ad grnyor. Ancak
herkesin, daha do ru su her k ad n n gzlerini b u u lan d ran ve d u d ak larn
d a n b t n sorular u z a k la tra n belli b ir cazibe gc olduu da anlalyor.
Bu tu h a f varln iliki k urduu kiilere gsterdii itenlik ve ergen kzlarn
o y u n larn a k a ra n pck ve okam alar, herkes ta ra fn d a n byk bir ef
katle karlanyor n k m erak etm e gibi b ir dertleri yok. Saf k zlarn ve ken
d ilerini kurnaz sa n a n ihtiyar retm en lerin hepsi bu clz Achillese ezbere
b ir ekilde bakarken, b ir Y unan fab ln d ak i k a d a r krdler. Eer Alexinam n
hikyesine itim at eden olursa her eyin b ir duygular -h ay ra n lk , haz, keder,
itenlik, yum uaklk, aclk - d nyasnda gerekletiini dnebilir ki b u ra
da elerin kim liklerinin ve bilhassa h e r eyin m erkezindeki gizem li k a ra k te
rin nem i yoktu. K im senin pim i kelle gibi srtm ad b ir dnyayd buras.
Alexina, yaam ile ilgili a n la rn yeni kim lii, "hakiki" ve "eksiksiz k im
lii fark edildikten ve sa p ta n d k ta n s o n ra yazd. Ancak en azndan gn y
zne karlm olan cinsiyetinin b ak asyla yazm ad ak. Henz "ken
d isi olm am gibi konuan, d u y u m sa m a la rn ve yaam n hatrlam aya a
la n b ir adam deil bu. Alexina a n la rn yazdnda in tih a rd a n ok u zak
ta deildi; kendince h l kesin bir cinsiyeti olm ayan biriydi, ancak kesin bir
cinsiyeti olm ad gem iindeki deneyim lerinden; a ra la rn d a yaad, sev
dii ve arzulad kz arkadalaryla ta m a m e n ayn cinsiyete sahip olm ad
n d a deneyim ledii zevklerden m a h ru m kalm t. G em ite hatrlad ey
se yalnzca tek bir cinsiyetle biliniyor o lm a n n tu h a f m utluluuydu. Bu da
kapal, d a r ve m ah rem to p luluklarn elikili bir biim de koruduu kim lik
sizliin m utlu bir belirsizliiydi.5 Kendi cinsiyet deiikliklerini hikye eden
ler ou zam an biseksel bir dnyaya aittirler. K im likleriyle ilgili tedirgin-
5 Metnin ngilizce [ve dolaysyla Trke] evirisinde, Alexinanm kendine uygulad eril
(masculine) ve diil (feminine) sfat oyunlarn betimlemek zor. Sara adn almadan nce
ounlukla diil ve sonrasnda eriller. Ancak italiklerle belirtilen bu sistematizasyon, bir
adam olma bilinliliine doru giden bir kadn olma bilinliliini tanmlar gibi grnm
yor. Aksine dilin yararlanmak zorunda olduu ancak yknn elitii dilbilgisel, tbbi ve
hukuki kategorilerin ironik bir andac gibi.
Cogito, say: 65-66, 2011
Herculine Barbin e "Giri
lkleri, teki ta ra fa -y a n i sahip olm ak istedikleri cinsiyetin ta ra fn a ve ait ol

m ak istediklerinin d n y a sn a - geme a rz u larn d a ifade bulur. Bu d u ru m d a
dini yaam n ve okul yaam n n youn m onoseksellii, b irbirine benzeyen
( bedenlerin o rtasn d a, cinsel kim liksizliin kendini kaybettii zam an ke
le! Iii ve k krtt efkatli hazlar tevik eder.
Ne Alexinanm vakas ne de a n la r o zam an lard a ok fazla ilgi ekm i
g lli grnyor. Neugebauer, snrsz herm afroditlik d u ru m la r dkm nde
Innun bir zetini ve u z u n bir alntsn verir.6 Z am annda bir hayli nl bir
l r olan m acera ve tbbi-pornografi ro m a n larn n ok ynl yazar A. D u
ba rry, Hermaphroditei iin H erculine B arbinin hikyesinden aka birka
para alr.7 Ancak Alexinanm hayat Alm anyada, O scar P anizzann A Scan
dai at the Convent (M anastrda Skandal) balkl bir hikyesinde dikkate d e
er b ir yank bulur. P anizzanm , T ardieun n alm as yoluyla Alexinam n
m etninden h ab e rd a r olm asnda olaand bir ey yok: B ir psikiyatrd ve
I881de Fransada yaad. Orada tp ta n ok edebiyatla ilgileniyordu. A ncak
Tardieunn Question mdicolgale de l identit kitab -e e r 1882de dnd
ve b ir sre psikiyatr olarak m esleine devam ettii Alm anyada bir k
tphanede bu lm ad y sa- eline kad ar gelm i olm ak zorunda. Yine de, tara11 olan bu belirsiz cinsiyetli kk F ransz kzyla B eyrutta b ir akl h a sta n e
si nde lecek olan lgn psikiyatr a ra sn d ak i bu dsel karlam ad a a rt
c bir eyler var. B ir yandan, yatl kz okullar ve K atolik k u ru lu la rn n s
caklnda serpilen gizli, isim siz hazlar; te yandan, sald rg an pozitivizm ile
11. W illiam in egem en figr etrafn d a m erkezlenen b ir perseksyon hezeya
n n n 8 garip bir ekilde birletii ru h b a n snf kart b ir adam . Bir yandan,
doktor ve hkim kararlary la im knsz k lm an tuhaf, gizli aklar; dier ta ra f
tan, zam an n "saldrgan din kart m etinlerinden biri olan The Council o f
Love (Ak K urulu) yazd iin bir yl hapse m ahkm olan ve kk b ir kza
"tecavzden sonra m lteci olduu svireden snr d edilen bir doktor.
Sonu aslnda dikkate deer. P anizza birka nem li vaka u n su ru n u n ;
Alexina'nm ilk a d n n ve tbbi m uayene m an z a ra sn n kaydn tuttu. K avra
6 F. L. von Neugebauer, Hermaphroditismus beim Menschen, Leipzig, 1908, s. 748. Alexinanm

adnn kendisine ait olmad bariz olan bir portrenin altna yazlm olduuna dikkat
edin.
7 A. Dubarry, Les Dsquilibrs de l'amour bal altnda uzun bir hikyeler dizisi yazar. r
nein: Le Cou pear de nattes"; "Les Femmes eunuques; Les Invertis (nice allemand); Le
Plaisir san giant; LHermaphrodite.
8 Perscution mania-. Srekli takip edilme dncesiyle herkesi kendine dman grme, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
137
138 : Michel Foucault
m a k ta glk ektiim b ir nedenden -b e lk i de Tardieun n kitab elinin a l

tn d a olm akszn, o k u d u klarndan a k ln d a k alan lara d a y a n ara k elinin a ltn
dak i baka bir benzer vaka incelem esinden y a ra rla n m a sn d a n - dolay tb
bi rap o rlar tah rip etti. A ncak en rad ik al deiiklikler yknn ta m a m n d a
yaptklaryd: Z am anda deiiklikler yapt; birok m ateryal u n s u ru n u ve b
t n atm osferi deitirdi ve her eyden de nem lisi, znel b ir an latm ta r z n
d a n a la rak nesnel yklemeye yerletirdi. H er eye m utlak b ir "onsekizinci
y zy l havas verdi: D iderot ve R eligieuse (Rahibe) ok d a u zak ta deiller
gibi grnyor. Panizzan n kitabnda a risto k ra si kzlar iin zengin bir m a
n a s tr d a var, yeenine ynelik belirsiz b ir sevgi besleyen duygusal bir b a
rahibe, rahibeler a ra sn d ak i e n trik alar ve ekimeler, bilgili ve kukucu b ir
m a n a s tr bakan, safdil b ir tara papaz, dirgenleriyle ey tan kovalayan ift
iler var. B atanbaa yzeysel bir ah lak szlk ve tam am en m asum olm ayan
in an larn yar-naif b ir oyunu da var ki b u n la r The Courcil o f Love m b a
rok iddetinden olduu k a d a r Alexinan m ta ra l ciddiyetinden de u zak talar.
A ncak bu sapkn nezaket m an zarasn u y d u ran Panizza, yksnn m er
kezinde kastl olarak koca bir glge a la n b ra k r ve b u ras da tam o lara k
Alexinay yerletirdii yerdir. Rahibe, m dire, rahatsz eden kz renci, b a
bo gezen m asum yzl ocuk, erkek ve k ad n sevgili, o rm a n n iinde k o
u tu ra n pan, scak y u rtla rn iine szan k arabasan, kll b a cak lar olan s a
tir, du alarla defedilen ib lis- Panizza onu sadece dierlerinin grd geici
grnlerde izer. Bu kz-olan, bu ezeli ve ebedi bir varlk olm ayan erildiil, geceleri herkesin ryalarnda, a rz u la rn d a ve k o rk u larn d a geenler
den d a h a fazlas deildir. Panizza onu yaln zca glgeli; yknn sonunda iz
b ra k m ad a n kaybolan, kim liksiz ve isim siz b ir figr o larak yapm ay seer.
D oktorlardan cinsiyetinin yetersiz olduunu duyan Abel B arb in in in tih a r
n a yaklam ak iin b ir ceset bile sunm ay denem ez.
Bu iki m etni, yan y an a baslm ay h a k ettiklerini dnerek bir araya g e
tirdim . H er eyden nce, travesti konusuyla alkalanan onsekizinci yzyl
gibi, h er ikisi de herm afro d itlik konusunun sk sk getii ondokuzuncu y z
yla ait olduklar iin. Ayn zam anda b u iki m etin, an a k a ra k te rin m u tsu z
belleinde, m dahale etm esi gereken d o k to rla rn bilgisinde ve kendi u s u l n
ce kendi deliliine d oru yol alan bir p sik iy atrn hayal gcnde brakt izi;
bu kk tara g n l n n ard n d a n b rak t etkiyi grm em ize y a rd m
ediyor.
ngilizceden evirenler: Tolga Yalur, Berfu eker
Cogito, say: 65-66, 2011
Transfeminizm
SELN BERGHAN
zgrln ne olduunu zaten biliyor olduumuzu dnyor olabiliriz,

ancak transseksel bireyler iin iddet tehdidi olmadan yaamann
ne anlama geldiini gerekten hi dndk m?
Judith Butler
Giri
F em inistler teoride ve politikada, transseksel k adnlar h er zam an ho k a r
lam am olsalar da transseksel kim lik ve beden, fem inist teori asndan
her z a m a n nemli a lm la r salam tr. B eauvoirn nl "k ad n doulm az,
k ad n o lunur sz, 1970'ler fem inizm inin dayand teo rik altyapy zet
ler: Biyolojik cinsiyetim izin doal bir u zan ts gibi grnen sosyal rollerim iz
ve konum um uz aslnda ideolojik bir kurgu, toplum sal b ir dayatm adr. Dola
ysyla biyolojik cinsiyetim izden farkl olarak, toplum sal cinsiyetim iz dei
tireb ilir olduum uz b ir alandr.
H er ne k ad ar toplum sal cinsiyet b ir k u rg u olarak kabul edilse de transseksellerin kadnlk kim lii ina edebilecek olm alar, biyolojileri nedeniy
le reddedilm itir. Dier b ir deyile, k ad n doulm uyordu, a m a kadn dom a
y a n la r da kadnla da h il olam yorlard. Bylece fem inistler dntrlebi
lir olan toplum sal cinsiyet rolleri a la n n d a b ir m cadele srdrrken, m
cadelenin sn rlarn dntrlem ez o larak tan m la d k la r biyolojik cin
siyet ile izm ilerdir.
Cogito, say: 65-66, 2011
Transfeminizm
Dier yandan, transsekseller bed en lerin in cinsiyetlerinin yeniden b elir

lenm esini talep ederek, biyolojik cinsiyetin yeniden yaplandrlabilecek ol
duunu gsterdiler. K u ir teori ise biyolojik cinsiyetin de toplum sal cinsiyet
kadar b ir kurgu ve in a olduunu ilan ederek, biyolojik ve toplum sal cinsiyet
a ra sn d ak i blnm enin gerekliliini sorgulad.
Son dnem de transsekseller, cinsel kim likleri ve bedenlerinin cinsi
yeti zerindeki denetim i tp k u ru m u n d a n geri talep etm ekteler. Cinsiyet
ti plumsal cinsiyet ve cinselliin ikiliklerle deil, oulluklarla yaanabile
cek olduunu savunuyorlar. H alen ikili toplum sal cinsiyet sistem inin d n
da k a la rak d n t r c m , yoksa var olan toplum sal cinsiyet pratiklerini
kom bine ederek aslnda b u sistem i glendirici m i olduklar tartm al.
A ncak transseksel k a d n la rn polis iddetinin, nefret cinayetlerinin h e
defi olm alar, birok sosyal ve m edeni h a k ta n y a rarlan am am alar, hayatn
her ala n n d a ayrm cla u ram alar ve zo runlu seks iilii yapm alar, g n
delik hay atlarndaki toplum sal cinsiyet p e rfo rm a n sla rn n d n trc ya
da glendirici olduu fark etm eksizin devam ediyor. 1990la rd a n beri b a t
da ve 2000lerde Trkiyede rgtlenm eye balayan transsekseller, yaadk
lar h a k ihlalleri ve ayrm c u ygulam alarn ideolojik alt yapsn ortaya ko
yuyorlar.
Dolaysyla transseksel kim lik a rtk fem inizm iin y alnzca tra n s birey
lerin ikili cinsiyet k a lp la rn sabote edip etm em elerinden ib aret deil. K a
dn a k a r iddeti ve ayrm cl a n la m ak iin tra n s bireylere ynelik iddeI i ve ayrm cl an lam am z, ara larn d ak i ilikileri fark etm em iz gerekiyor.
B unlar ayn olm asalar d a birbirleriyle derinden balan tld rlar.1 E n nem
lisi ise, toplum sal cinsiyeti herkes iin b ir zgrlk alan o larak tanm laya
bilm ek iin, cinsel a z n lk la rn kabul edilm e m cadelesini kendi som ut va
rolularnn kabulyle h a k sahibi olm a b a k m n d a n eitlenm e talebi2 ola
rak anlam am z gerekiyor. K ald ki, toplum sal cinsiyetim izi veya cinsiyeti
mizi seilm i ya da verili olarak kabul etsek dahi, her birim iz o cinsiyet veya
toplum sal cinsiyeti talep etm e hak k n a sahibiz. Ve onlar talep edip etm em e
miz b ir fark yaratr.3
B en de A nkarada 2006 ylnda Pem be H ayat Dernei ile k u ru m sallaan
1 Butler, J., "Queer-Yoldal ve Sava Kart Siyaset, ev. Elin Ylmaz, http://www.antihomofobi.org/arsiv/2010 queer yoldasligi ve savas karsiti siyaset.htm. 2010.
2 Bora, A., nsan Haklar ve Toplumsal Cinsiyet, Anti-Homofobi Kitab, Haz. Ali Erol, Anka
ra: Kaos GL, 2009 iinde s. 36-39.
3 Butler, agy.
Cogito, say: 65-66, 2011
141
142 : Selin Berghan
tra n s m cadelesinin b ir ta n olarak, tra n s kim liin fem inizm iin nem
li alm lar saladn savunduum gibi, biyolojiye d ayanan b ir fem inizm in
de tehlikeli olduuna inanyorum . Biyoloji ya da baka gerekelerle tra n s bi
reylerin dlanm alar, evrensel k zkardelik anlayyla elien anti-fem inist
bir tu tum dur. Bu yazda d a ncelikli o lara k tra n s kim liin fem inizm de nasl
ele aln d n ve bu ereve iinde Pem be H ayat'in fem inist m cadele ile eklem leniini tartm ay a alacam .
Cinsiyet - Toplumsal Cinsiyet

Biyolojik determ inist yaklam , in sa n la r biyolojik zelliklerine gre kadn
ve erkek olarak iki kategoriye ay rr ve o n la rn toplum sal yaam daki konum
ve rollerini bu biyolojik tem elle m eru la trr. Bylece k a d n la rn ezilm ili
i ve b ask lan m l n m deim eyecek o lan biyolojik ve doal nedenleri ol
duu ileri srlr. 1970lerde fem inizm b u yaklam a, b ir dizi biyolojik fark
llktan, sosyal, kltrel ve psikolojik o lan farkllklar toplum sal cinsiyet
kavram ile ayrt ederek itira z etti: Biyolojik cinsiyet a n ato m ik farkllklara
iaret ederken, toplum sal cinsiyet bu fa rk llk la r zerinden sosyal ve k lt
rel olarak kurulup, d ay atlan ve eitsiz b ir toplum sal dzeni y a ra tan iliki
ler an niteliyordu.
Cinsiyetin bu biyolojik ve toplum sal o lara k atallanm as, kim lii olutur
m ak iin anlam l ve uygun a ra la r salad ve kadn erkee tabi klan hiye
rarik ilikilere m eydan okudu.4 Ancak biyolojik cinsiyetin doall sorgu
lan m ad an , sabit ikili b ir kategori olarak b rakld. Toplum sal cinsiyet de b u
nun zerinden iki kutuplu o larak tartld .
1990lard a k uir teori, biyolojik ile to plum sal cinsiyet a ra sn d ak i bu ayr
m, biyolojik cinsiyetin de eit ekilde b ir sosyal ina olduu iddias ile so
ru n sa lla trd . Cinsiyetin doall y aln zca biyolojinin b ir grnm ne,
rem eye dayandrlm tr. B u da heterosekselliin d o allatrlm asn a h iz
m et eder. Aslnda cinsiyet ve toplum sal cinsiyet a rasn d ak i ilikisellik, to p
lum sal cinsiyetin bedenli olduunu ve cinsellie de toplum sal olarak cinsiye
tin d ayatldn ortaya koyar.5 Dolaysyla m esele mevcut b ir farklln to p
lum sal olarak dnm esi deil; sylem, p ratik le r ve ilikiler araclyla cin4 Hird, M.J., "Genders Nature: Intersexuality, transsexualism and the sex/gender binary,
Feminist Theory, C.l, S. 3, 2000, s. 347-364.
5 Gagne, P ve R. Tewksbury, Gendered Sexualities, Oxford, BK: Elsevier Science, 2002; Valocchi, S., Not Yet Queer Enough - The Lessons of Queer Theory for the Sociology of Gender
and Sexuality, Gender and Society, C. 19, S. 6, 2005, s. 750-770.
Cogito, say: 65-66, 2011
Transfeminizm
Niyet farkllnn ikili k a rt olarak k u rulm asdr. Cinsiyet, toplum sal cinsi
yet pratikleri ile doallatrlp, kategorik farkllklara d n t r lm t r.6
Connell, cinsiyet fark llk lar doalsa, neden youn bir ekilde dam galan
mas gerektiini sorar.7 Farkllk doalsa kendiliinden b ir sreklilii ola
caktr. Ancak toplum sal pratikler, sz konusu farkllklar vurgulayarak ve
ab a rtara k , doal benzerlikleri olum suzlam aktadr. Dolaysyla dii ve eril
Iedenler arasndaki benzerlikler b a strlm ve rem eye dayal farkllklar
11zerinden ikili b ir blnm e yaratlm tr. Toplum sal pratiklerle de bu bln
me doallatrlm tr.
Butler da cinsiyetin n asl norm olarak alndn ve b ed en in neden dourgnlk zellii ile ta n m la n d n ta rt r.8 B utlera gre, cinsiyetin ve to p
lum sal cinsiyetin doduu bir orijin yoktur. K im likler ve bedenler, belli kl
l el n o rm la rn te k ra rla n a n perfo rm an slar ile cinsiyet kazanrlar. Dolay
syla cinsiyet de toplum sal cinsiyet k a d a r ik tid ar ta ra fn d a n sylemsel olarak
kurulur. Bedene bu cinsiyetin toplum sal o larak yklenm esi ile beden m addeleir. Ancak toplum sal cinsiyetin yeniden retim i daim a iktidarla karm ak b ir pazarlktr; asln d a bu norm lar yeniden retm eyen hibir toplum sal
cinsiyet yoktur, bu yeniden retim srecinde baskn olan norm lar, yeni iz
giler b oyunca toplum sal cinsiyet gerekliklerini yeniden k u rm ay a olanak ta
nyarak, hi um u lm ad k ekilde yerle b ir olm a veya deiim e u ram a riskiy
le kar karya kalr.9
Bylece iktidar sylemi, znelerin gndelik perform anslaryla dnt
rlebilir hale gelir. Dolaysyla bu yaklam , toplum sal cinsiyet kim likleri
nin b ir in a srecine iaret ettiini belirlem esine karn, bireylerin roln
gz a rd etm ekle eletirilen ikinci dalga fem inizm in b rak t boluu dol
durm u tu r:
Transseksel Kimlik
Transseksel kim lik ilk olarak 1920lerde A lm an seksolog M agnus H irschfeld ta ra fn d a n tp a la n n d a tanm land. 1940 ve 50lerin b an d a horm on
6 Acar, Savran, G., "Cinsiyet/Toplumsal Cinsiyet/Cinsellik: Biyolojizm ve Toplumsal Kuruluuluun tesinde, Beden Emek Tarih, Yay. Haz.: G. Acar Savran, stanbul: Kanat Kitap,
2004 iinde, s. 233-309.
7 Connell, R.W., Toplumsal Cinsiyet ve ktidar, ev.: Cem Soydemir, stanbul: Ayrnt Yaynla
r, 1998.
8 Butler, J., Gender Trouble, New York: Routledge, 1990; Bodies That Matter, New York: Routledge, 1993.
9 Butler, 2010, agy.
Cogito, say: 65-66, 2011
143
144 : Selin Berghan
larn kefi ve plastik cerrahideki gelimeler, cinsiyete c e rra h i m dahaleyi

m m k n hale getirdi. Bylece dii ve eril beden kim yasal o larak birbirinden
farkl olsa da her iki cinsiyet de sz konusu kim yasallarla dieri olarak yaplan d rlab ilir oldu.10 A ncak bu baz fem inistler tara fn d a n ho k arlan m a
d. rnein, Raym ond transseksellerin dii form u yapay hale dntrerek,
bu bedeni kendilerine m al ederek, kadn bedenine tecavz ettiklerini savun
du ve o n la rn kadn deil, sapm erkekler olduklarn iddia e tti.11 Raymond,
cinsiyeti kim liin k u ru cu esi olarak konum landrarak, toplum sal cinsiye
te nceliyordu.
Transseksellere ynelik fem inist sa ld rla r yalnzca teoride kalm ad. r
nein 1970lerde fem inist hareketin k a d n la ra ak etkinliklerinden biri olan
M ichigan M zik Festivaline "yalnzca k a d n doanlar slogan ile transsekseller kabul edilm ediler. H em dii hem eril genitallere sah ip biri, yarsnn
m festivale girmeye izinli olduunu soruyordu. Bu yaklam protesto etm ek
iin, ertesi yl transseksel, interseksel bireyler ve onlar destekleyenler ta
ra fn d an festivalin y an n d a tra n s kam p k u ru ld u .12
Ayn srete antropolojik aratrm alar, H indistandaki hijra, Kuzey
A m erikadaki berdache, U m m an d ak i x an ith gibi baz kltrlerdeki toplum
sal cinsiyet kategorilerinin ikili bir ereveyle aklanam adn ortaya koy
du. Bu alm alar, fem inistleri ikili toplum sal cinsiyet sistem i dnda d
nm eye ynelttii kadar, transseksel bireylerin de yanl bedende deil,
yanl k ltrde doduklarn iddia etm elerine olanak sa lad .13
Dier yandan, transseksel kim liin ta k lit m i yoksa gerek m i olduu so
rusu, t m toplum sal cinsiyet kim liklerinin kltrel alanda yaplandrld
kabul ile geersizleti. Transseksellerin gem ek zorunda olduklar klinik
ve sosyal testlerin, kim lik in alarn d a "k rald an ok kralc b u lu n an tu tu m
larn a etkisi ortaya kondu. Ne kadn ne erkek olarak kabul edildikleri gibi,
10 Hausman, B.L., Demanding Subjectivity: Transsexualism, Medicine, and the Technologies
of Gender", Journal o f the History o f Sexuality, C. 3, S. 2, 1992, s. 270-302.
11 Akt. Hird, M.J., "Genders Nature: Intersexuality, transsexualism and the sex/gender bi
nary, Feminist Theory, C.l, S. 3, 2000, s. 347-364; Stone, S., The Empire Strikes Back: A
Posttranssexual Manifesto", Body Guards - The Cultural Politics o f Gender Ambiguty, Ed. J.
Epstein ve K. Straub, New York: Routledge, 1991 iinde s. 280-304.
12 Gamson, J. (1997). Messages of Exclusion - Gender, Movements and Symbolic Boundaries",
Gender and Society, C. 11, S. 2, 1997, s. 178-199.
13 Towle, E.B. ve L.M.Morgan, Romancing The Transgender Native - Rethinking the Use of
the Third Gender Concept", GLQ, C. 8, S. 4, 2002, s. 469-497; Shapiro, J., Transsexualism:
Reflections on the Persistence of Gender and the Mutability of Sex", Body Guards - The Cul
tural Politics o f Gender Ambiguty, Ed. J. Epstein ve K. Straub, New York: Routledge, 1991
iinde s. 248-279.
Cogito, say: 65-66, 2011
Transfeminizm
bir tehdit olarak alg la n a rak iki kategoriden birine dahil olm alar ynnde
Krekli bask ve iddet gryorlard. Terapi iin tbbi k u ru m la ra bam lyd
lar. K ad n lk larn kabul ettirm eleri gereken doktorlarn ounluu erkek11 ve bu u zm an k adrosu kendilerini her ne k a d a r cinsellik iin d ah a bilimsel
ve liberal tu tu m la rn gelim esi harek etin in b ir paras o larak grseler de asIda toplum sal cinsiyete d a ir olduka geleneksel tu tu m la r yanstyorlard.14
Nihayet 1990lard a transseksel bireyler ve kendilerini iki kutuplu kim
liklerin dnda b u lan herkes kuir politikas etrafnda birleti. K uir politi
ka, hem radikalliini y itiren ve her z am an kendilerini ho k arlam ayan e
cinsel harekete b ir eletiri, hem d ar kim lik p o litik alarn a ve kat kategorilere
bir tepki olarak ortaya kt. T rans15 aktivizm i, bir yandan kim liklerin ykl
m asn talep ederken, dier yandan da bir, g rup kim lii yaratm aya giriti.16
Bu g ru p kim liinin sn rlar, tra n s kim liin basklanm l ve tra n s hak
la r anlay ile kim liin gnlk ifadeleriyle m zakere edilerek eklem lenen
bir tra n s bilinci ile izilm ektedir. Trans kim lik, bir z varsaym adan, kendi
cinsel, entelektel ve k ltrel pozisyonunu m arjin al b u lan herkesi davet eder.
Kuir politika biyolojik ve toplum sal cinsiyeti ikili sn rla rd an oklu olaslk
lara tayarak, biyolojik ve toplum sal olan arasn d ak i a y rm n gerekliliini
yeni kim likler y a ra tara k sorgular. Bu srete giderek d a h a ok transseksel,
cinsiyet geii am eliyat y ap trm ak tan vazgem ekte ve tra n s kim liklerin hasUlk stat s n d en k arlm as iin m cadele verm ektedir.
Trkiyede Trans Aktivizmi

Trkiyede m edyann 1990larn so n la rn d a n balayan ve kam uoyunda r n t
gencilie v aran bir m erak uy an d ran tt k a d n la ra ynelik ilgisi,17 onlar sal
drgan, sapk, ahlaksz, kolay p a ra peinde koan kadn k lndaki erkekler
olarak resm etm itir.18 E llerinde falatalarla etrafa saldran, geceleri fuhu
yapm ak iin caddeleri igal eden, AIDSin yaylm asnn yegne sorum lula
14 Gagne, P. vd., "Corning Out and Crossing ver - Identity Formation and Proclamation in a
Transgender Community", Genderand Society, C. 11, S. 4, 1997, s. 478-508; Garber, M., Vested
Interest - Cross Dressing and Cultural Anxiety, New York:Routledge, 1992; Shapiro 1991, agy.
15 Trkiyede "trans" ve lubunya kavramlar, Bat literatrnde bir emsiye terim olarak
kullanlan transgender kavramn karlamaktadr.
16 Broad, K.L., "GLB+T?: Gender/Sexuality Movements and Transgender Collective Identity
(De)Constructions, International Journal o f Gender Studies, C. 7, S. 4, 2002, s. 241-264.
17 Kandiyoti, D., "Pembe Kimlik Sanclar, Kltr Fragmanlar- Trkiye'de Gndelik Hayat,
Yay. Haz.: D. Kandiyoti ve A. Saktanber, ev.: Z. Yele, stanbul: Metis Yaynlar, 2002 iin
de. s. 278-292.
18 Berghan, S., Lubunya: Transseksel Kimlik ve Beden. stanbul: Metis Yaynlar, 2007.
Cogito, say: 65-66, 2011
145
146 : Selin Berghan
r olan tt k a d n la rn ldrlm eleri de bu gerekelerle m eru latrlr. K atil

ler cinayetleri k u rb an "erkek knca ya d a ters iliki teklifinde" b ulunun
ca ilediklerini ifade etm i ve hkim ler de b u gerekeleri h ak l b u larak ceza
in d irim i verm ilerdir.19
2006 ylnda A nkara E ry a m a n da 25-30 kiilik bir grup ta ra fn d a n tt ka
d n la ra ynelik dner bakl sallam al sa ld r olaylar yaandnda, poli
sin u z u n sre olaylar kovuturm am as, blgede ikam et eden birok tt kad
nn ey alarn bile a lm a d an A nkara m erkeze ya da baka ehirlere kam as
na neden oldu.20 Bu olay, ayn zam anda, Pem be Hayatm k u ru lm asn d a tetikleyici rol oynam tr.
Pem be Hayat LGBTT Dernei 2006 y ln d a A nkarada travesti ve transseksel k a d n la r ta ra fn d a n kuruldu. Pem be Hayat her ne k a d a r tt kadnlar
ta ra fn d a n kurulm u olsa da lgbt21 h a k la r a lan n d a a lm ak ta ve heteroseksel k ad n ve erkekler de alm alarn d a yer alm aktadr. Dernek, k u ru lu
u n d an b ugne politik sylemleri, sokak eylem leri ve projeleri ile grnrl
n a rttrm , ulusal ve ulu slararas platfo rm ve koalisyon yelikleriyle si
vil toplum alannda lgbt h a k la rn n ta n n m a s n a katkda bulunm utur.
Trkiyede 1990la rd a grnrlk k a z a n a n gey hareketin, 2000lerde lgbt
harekete evrilerek glenm esinde tt bireylerin rgtleniinde b ir m ilat olan
Pem be H ayat kurucu aktrlerden biridir. Pem be Hayatm k u ru lu u , lgbt hak
la rn n cinsel ynelim den ibaret snrl k av ran n a hareket iinden bir ze
letirid ir ayn zam anda; n k bedenin yeniden cinsiyetlendirilm esi, zorun
lu seks iilii gibi ecinsellerden fark llaan ve dorudan cinsiyet kimlii
m cadelesinin m erkezinde yer alan tt k a d n la rn so ru n lar ilk kez Pembe
Hayat araclyla g r n r olabilm itir.
2000ler Trkiyede lgbt hareketin glendii yllar olduu kadar, lezbiyen ve biseksel k a d n la r araclyla fem inizm le de i ie gemeye balad
yllard r.22 Fem inist rgtlerle diyalog ve ibirlikleri k u rm ak ve birlikte p o
litika gelitirm ek, Pem be H ayat iin de ncelikli m eselelerden biri olm utur.
19 rnein: "Polisler baklanan AIDSli travestiyi eldivenle tutabildi" Zaman, 31 Austos
2006; "Vali Gksu: AIDSin yaylmasnda travestilere ev kiralayanlar da sulu Zaman, 19
Ekim 2004; Hrriyet 01 Kasm 2005, "Erkek knca" Hrriyet, Ankara 2009.
20 Ayrntl bilgiye http://www.kaosgl.org/node/1429 adresinden ulalabilir.
21 Pembe Hayat, dernek adnda ift t kullanarak travesti ve trans bireylerin farkllklarn ko
rumay tercih etmektedir. Ben de bu yzden tt kadnlar ya da daha kapsayc olan trans bi
reyler ifadelerini kullanyorum.
22 Altmay, A.G., "Trkiye'de Feminist Hareket ve Cinsellik, Anti-Homofobi Kitab, Yay. Haz.:
Ali Erol, Ankara: Kaos GL, 2009 iinde, s.147-150.
Cogito, say: 65-66, 2011
Transfeminizm
Alck bu mesele, yalnzca fem inist m cadele iinde tt k a d n la rn sorunla

rnn yer bulm as ve cinsiyet kim lii m cadelesinin fem inist m cadeleye ek
im ilen m eini deil, z am an zam an fem inistler arasn d a tt k a d n la rn kad n
l kim ini reddedenlere k a r bir m cadeleyi de ierm ektedir.
( lerekten de Trkiyede baz feministler, kadnln so n rad an olunam a
yacak yani doutan olduu gerekesiyle, tt kad n larn kad n lk deneyimi
yaayam ayacaklarn iddia etm ilerdir ve etm ektedirler. Bu nedenle, 70lerde
AlfDde de olduu gibi, yalnzca kadnlara ak olan etkinliklere tt kadn (ve
erkeklerin) alnp alnm ayacaklar tartm a konularndan biri olabiliyor. r
nein bir tra n s erkek aktivist olan Berk,23 2010 ylnda stan b u lda yaanan bu
o nu fem inist cam iada yaanan bir tra n s krizi olarak tanm lam aktadr.
A nkarada ise Pembe H ayatin zellikle A nkara K adn P latfo rm u n a ye
olmas ile fem inistler ve tt k a d n lar a ra sn d a gelien ilikiler, her iki ta ra f
in de nem li deiiklikler yaratt. H er iki m cadele de birb irin d en beslendi
ye beslenm eye devam ediyor. TT kadnlar, k a d n lk la rn fem inistlere anlaIirken o n la rn kadnlk alg larn etkilediler. T ranslarn k ad n l n n gerek
lii ya d a etkinliklere a ln p alnm ayacaklar A nkaradaki fem inist cam ia
da /.un s re d ir bir ta rt m a konusu deil. Dier yandan, rgtlenm ek ve bu
rete fem inizm den beslenm ek tt k a d n la rn kim lik anlayn da etkiledi.
Duygusal ilikilerinde erkeklere kar d a h a edilgen, sz dinler, h a tta iddeti
m aruz g r r olan tt k a d n la r24 a rtk bu h allerin i ve sevgilileriyle olan kavga
larnn deien ieriklerini gllm * m alzem esi yapm aktalar.
Ancak "seks iilii h alen A nkaral fem inistleri blen b ir sorun. Eitim
ve i a la n la rn d a n d la n a n ve seks iilii yapm aya zorlanan tt kadnlar, ya
adklar ayrm c uygulam alarla m cadele ederek, tra n s bireyler iin seks i
iliine alternatifler y a ra tm a n n yollarn aram ak talar. te yandan, tran s
bireylerin eitim ve i a la n la rn d a n dlan m ad dnya m m k n olana ka
dar, seks iiliinin gvenlik ve salk k o u lla rn n da dzenlenm esi ve d
zeltilmesi ynndeki h a k l taleplerini dile getiriyorlar. Son iki yldr, Pem
be H ayatin arclnda fem inist rgtler ve dier baz h a k tem elli rgt
ler seks iilii kavram n, so ru n larn ve sendikalam a taleplerini ta rt
yor. Baz sosyalist ve M arksist fem inistlerin ii kavram na itirazlar var
ken, b az sendikal fem inistler kendi rgtlerini ah lak i nedenlerden dolay
2.1 Berkant, B.., "Queer Tartmalar, Lubunya, S. 7, (201 f de yayma hazrlanyor).
24 Berghan 2007, age.
* Elence
Cogito, say: 65-66, 2011
147
148 : Selin Berghan
bu konuda tra n sla r desteklem ek iin ik n a edem ediklerini belirtiyorlar. Tm

b u n la ra k arn ounluu tt k a d n la rd a n oluan ve 2008de k u ru la n K rm
z em siye Seks ileri Insiyatifi, 8 M art ve 1 Mays y rylerine Patronsuz ve Pezevenksiz B ir D nya istiyoruz p an k arty la katlyor.
Son olarak, 22-28 K asm 2010 ta rih le ri a rasn d a Pem be H ayatn bu yl
n c s n dzenledii N efret Sular M adurlar T rans Bireyleri Anm a
B ulum as kapsam nda, transfem inizm o tu ru m u gerekletirildi. O turum
da birlikte m cadele etm enin, ortak bir dil ve o rtak p olitikalar gelitirm enin
o lan ak lar tartld. H er ne kad ar A nkarad ak i fem inist gndem in 25 Kasm
y r y ve KESKteki cinsel taciz davas ile ilgili olarak youn olm as ne
deniyle, birok fem inist rgtn tem silcisi konum ac veya dinleyici olarak
k atlam am olsa da y aplan ta rtm a la r tt kadnlarla fem inist k ad n lar a ra
sndaki ilikilerin glendirici olduunu b ir kez daha gsterdi.
Son sz olarak
Son be yllk srecine Pem be Hayat iinden dahil olm u b ir fem inist ola
rak, b u ra d a birka kstl rnekle Trkiyede tra n s m cadelesinin fem inizm
le ilikisini ele alm aya altm . Fem inist kadnlarla tt k a d n la rn ilikileri
sorunsuz olm asa da, bu ilikiselliin her iki tara f da glendirdii m uhak
kak. B u iliki, bana gre, ilk olarak hem fem inistlerin hem de tt kad n larn
k adnlk kurg u larn te k ra r gzden geirm elerine ve kendi kim liklerine ele
tirel bakabilm elerine olan ak yaratt iin glendirici. lerleyen gnlerde,
g r n r olmaya ve rgtlenm eye balayan tra n s erkeklerin de fem inist gn
dem deki tartm a la r zenginletireceine inanyorum .
te yandan, tra n s m cadelesi ile k u ir politika, sivil toplum alannda bir
dereceye k ad ar g r n r olabilm ise de, akadem ide henz yeterince ilgi ek
miyor. Oysa k uir teori, toplum sal cinsiyet, etnisite, snf gibi aidiyetlere cin
sellii ekleyerek, kim lik tem elli analizin sn rla rn geniletm e olana su n ar
ve bylece cinselliin de b ir iktidar kayna olarak analiz edilm esini m m
kn klar. Dier yandan cinsellii iki kutuplu kategoriler zerin d en ele aldk
a, ik tid a rn yeniden retilm esinde rol oynuyoruz. Ve bu kategoriler onla
ra uym ayan kiiler zerinde iktidar uygulam akta, en tem el in sa n hakk olan
yaam h a k la rn n ihlal edilm esine neden olm aktadr.
Cogito, say: 65-66, 2011
Tbbn (e)cinsellie Bak in

Bir Arkeoloji Denemesi
SELUK CANDANSAYAR
Foucaulty a saygyla
Kavramsal temeller
I''.^cinselliin bir "h asta lk olup olm adyla ilgili tartm alar, tbbn sadece
ecinsellik deil, genel o lara k cinsellik zerine rettii bilginin eletirel de
erlendirm esi yaplm adan anlalam az. Tbbn ecinsellie b a k n belirle
yen, cinsellik denilen in sa n yaan tsn n bilgisini ina ederken kulland te
mellerle dolayszca baldr.
T erim lerin de tarih le ri vardr. O nlar da dier k lt r r n le ri gibi ta rih
sel sre iinde retim ilikilerindeki dnm lere bal o larak deien ev
ren ve h a k ik a t an laylarna gre deiir, dnrler. n san lk ta rih i boyun
ca var olan ok sayda yap, ad lan d rm a ya d a kavram deim ez b ir an lam
sal kesinlik gstermez. Be bin yl nce Diclen in kysndaki kk bir yer
leimde yaayan bir b ab a ile gnm zde B oaziine n azr k o ru n ak l sitede
yaayan b a b a n n , baba k im li i ve r o l nden an lad k lar a ra sn d ak i belki
de tek o rta k nokta ikisinin de evlatlarnn babas olduklarn bilm ekten te
ye gitmeyebilir.
Cinsellik ve cinsel iliki ta rz la r sz konusu olduunda bu farkllam a
ilaha rt k am a aslnda d a h a keskin bir hal alr. Nasl ki in sa n lk tarih in in
bandan b u y ana cinsellik ve cinsel iliki ta rz la r b t n eitlilikleriyle var
sa, sanki bu ta rih in b a n d a n beri de heteroseksellik d cinselliklerin ayn
ekilde anorm al, salksz o larak deerlendirildii sanlr. Oysa ecinselliin
Cogito, say: 65-66, 2011
150 : Seluk Candansayar
ya da heteroseksellik d t m cinselliklerin tbbi bir h astalk olarak deer

lendirilm esinin gemii yz elli yl gemez. O ndan nce su d a h a nce ise ,
g n ah o larak grlm lerdir. Ama su, gnah ya da hastalk olarak deer
lendirilm edikleri dahas b ir isim le ay rlm adklar dnem ler de vardr.
Ecinsellik, doal, n orm al ve salkl cinselliin ne olduuna ya da ol- 1

m as gerektiine d a ir retilen tbbi bilginin tam am layc ta n tla rn d a n biri
o lm ak tan te anlam olm ayan bir kavram dr.
Bu b alam da doal, n orm al ve salkl nitelem elerinin kapsam ve ere- j
vesinin izilm esini belirleyen etkenler de tarih se l olarak gzden geirilmeli- \
dir. Cinsellik, cinsel iliki ta rz la r ve h a tta cinsellie elik eden duygusal, top- >
lum sal, hukuki vs. deikenlerin bile her tarih se l dnemde, h er retim iliki- j
si ta rz ve ik tidar ilikisinin niteliine bal olarak deikenlik gsterdiini '
kabul etm ek gtr. Farkl tarihsel dnem ler ve retim ilikisi tarz la r iin \
cinsellik sz konusu olduunda doal, n orm al ve salkl ltlerinin de
im ez kesinlikler olm adn fark etm ek ou insan iin artc gelecektir.
aknl sklkla kendi bildiinden farkl olann doad, an orm al ya da
salksz olduu yargs izleyecektir.
Bu ta rz akl yrtm eler sadece cinsellik alan n d a sz konusu deil. Gerek
birey gerekse toplum herhangi bir anda herhangi bir d urum la ilgili yargsnn
evrensel, tek, geerli h ak ik at olduuna ve kendi yargsnn da kendisi dnda
ki herkes, dahas insanlk iin de tek hakikat olduunu kabullenm eye eilim
lidir. Ne bireyler ne de toplum lar, kendilerinin dndaki dnya ile ilgili yar
glarn n znel/ kiisel olabileceini dnm eye yatkn deillerdir. Verili bir
im di de belirlenm i deer yarglarnn ezelden beri var olduu ve ebediyete
kad ar da srecei sanlr. stelik tekil bireyin kendi kiisel ta rih in d e bile ok
sayda yargsnn deim esine karn bu byledir. Her kltr, toplum ve birey
kendisini tanm layabilm ek iin tekine ihtiya duyar ve tek in i ina eder.
Cinsellik de tekiletirm e pratiinin iledii a lan lard an biridir.
ktidar, insan, toplum ya da kltrlerin kendilerini tanm layabilm ek iin
kendisi olm ayandan dolaym lanm asm b ir denetim aygt h alin e getirir. k
tidar, h e r toplum u, kendisini doal toplum olarak grmeye ve norm alliin
lt olarak deerlendirm eye eim lendirir. B urada doal" kavram ok
nem lidir. Doal olan, olm as gereken, b ak a trl olm as m m k n olm a
yan, balan g ta var olan ve sonunda da olacak olan a n la m la rn ierir.
Cinsellik ve cinsel iliki hakkndaki y a rg lar bu akl y r tm e tarzn n
ak ve kesin olarak belirlenebildii zgl a la n la rd a n biridir. Oysa cinsellik
Cogito, say: 65-66, 2011
Tbbn (e)cinsellie Bak in Bir Arkeoloji Denemesi
ve cinsel iliki tarz la r ayn kuak iinde bile biteviye deikenlik gsterir.
Kiinin bireysel tarih in d e ergenlik, ilk genlik, erikinlik ve olg u n lu k ala
rnda cinsellik ve cinsel iliki tarz la r h ak k m d a k i dnce ve eylemleri bile
sabit deilken bu kalc, deim ez ve keskin y arg larn oluabilm esi, sreci
belirleyen baka ve d a h a b ask n bir deikenin varln ia re t eder. O dei
ken ik tid a r ve iktidar ilikilerinin yeniden retilm e biim leri ve aygtlardr.
Cinsellik ve cinsel iliki ta rz la rn n doal, n o r m a l ve s a lk l ltlerine
gre deerlendirilm esinde benim yaadm tek d o ru d u r y arg s gibi sk ya
p lan b ir dier hatal akl y r tm e doal, n o rm al ve salkl o lan n ne oldu
una in sa n d m em elilerde ya da ta rih in farkl dnem lerinde grlp g
rlm ediine gre k a ra r verm eye alm aktr. Ecinsellik doal n k Bonoho m aym unlarnda da grlyor ya da ecinsellik norm al n k eski Y unanda
va da Osm anl dneminde de vard, tan tla r, bu yanl akl y r tm e biim i
ne rnek olarak verilebilir. H eteroseksel iliki dndaki cinselliklerin dier
prim at trlerinde de grlm esi ya da A nadolu ve M ezopotam ya tarih in d e b u
lunm as, homofobiye kar ve cinsel zgrlkler iin yaplan m cadelelerde
katkdan ok z a ra r getirebilm e gizilgc tarlar.
ilk in in sa n d m em elilerde heteroseksel cinsellik d n d a k i cinsel iliki
Iarzlarn n grlm esi, insan, 'eref-i m a h lu k a t' olarak deerlendiren ve tek
Tanrl dinlerde kaynan b u lan insan m erkezli dnya a n la y n n ecinsel
lii a n o rm al olarak d am galam asn kolaylatrc b ir etkide bulunur. Bylece heteroseksellik ve heteroseksel iliki yceltilerek h iy era rin in tepesinde
konum landrlrken, heteroseksellik d cinsellikler ilkel, h am , geri, aa
ve sapkn olarak deerlendirilir. rnein, fiziksel grnm ile su arasnda
ba olduuna in an an ve m odern su bilim inde h l d n cesin in kalntlar
etkin olan Lombrosso, heteroseksellii in sa n n ancak o lg u n la a ra k ulaa
bildii b ir aam a olarak grm tr. L om brossoya gre t m in sa n la r ve di
er m em eliler doutan bisekseldirler ve heteroseksellik ev rim in en st
aam asdr. Bu dnceye gre heteroseksel iliki d cinsellikler, hayvan
lktan in sanla doru y k s e le n evrim sel geliim in ancak b ir a ra basam a
dr ve heteroseksel olm ayanlar evrim sel geliim lerini tam am layam am ,
geri, ilkel t rle rd ir1.
Bu dncenin izleri doksanl y llarn b a n d a ecinselliin genetik bir
eitlilik olabilecei ta rt m a la rn d a da ortay a km tr. H om ofobik klt1 Bullough, V. L., Sex and the Medical Model, The Journal o f Sex Research, C. 11, S. 4, 1975,
s. 291-303.
Cogito, say: 65-66, 2011
151
r n basks altnda zgrlk arayndaki ecinsel hareketler balan g ta e

cinselliin genetik olarak belirlenen bir ynelim olabilecei fik rin i benim
semekte tereddt bile etm em ilerdir. Bu kabullenite ahlaksz, sulu ya da
hasta deilim ne yapaym benim doam bul ak lam asn n koruyuculuunun
nemli pay vardr. Ne v ar ki ksa sre iinde ecinselliin genetik kken
li olabilecei nerm esi, ecinselliin bir genetik fa rk llk deil k u s u r olarak
deerlendirildii grlerin o rtala salm asna neden olm utur. Bu nokta
dan, ecinsellii, dier genetik ku su rlar gibi b ir era d ika syo n (tem izlem e, or
tadan k aldrm a) p ro g ram n a tabi tutm a nerilerine sram ak ok zor olm a
m tr. Neyse ki ecinsel harek et ksa srede genetik belirlenim fik rin in teh
likelerini sezm i te y an d an yaplan genetik a ra trm a la r da genetik kken
fikrini pek destekler sonulara ulam am tr.
Eski Y unan dnem i ve d a h a ok da M ezopotam ya/ O rta Dou corafyala
rndaki yaygn ve pek de yadrganm ayan ecinsellik ve haz odakl cinsellik
ten yola karak, o dnem ve corafyann ars erotica (ak cenneti) gibi grl
mesi de b ak a t rden bir yanlgya balanabilir. Gerek eski Y unan ve Roma
dnem i gerekse Anadolu, M ezopotamya, O rta Dou corafyasnda olan
clk o larak tan m la n a n cinsel iliki ta rz n n yaygnl ve slam ncesi d
nem de de doal grlm esi bu tarihsel dnem ve corafyalarn heteroseksellik d cinselliklerin ra h a tlk la yaand b ir t r hayali cennetler olarak
grlm esine, h a tta zellikle yetm ili yllarda douya yaplan ecinsellik yol
cu lu k larn a bile yol am tr. Oysa hem an tik dnem in hem de sz konusu
co rafyalarn ecinsellie b ak n n , onu doal ya da norm al o lara k grmek
ten ok, erkek egem enliini yceltici ve geniletici anlay larn d an kaynak
lan m ak ta olduunu syleyenler de v ard r2,3.
Gl ve egemen olan erkein, kadn, kz, olan, erkek gzetm eden, her
kesi becerme hakk ve yetisine sahip olduu in an n n o dnem cinsel iliki
ta rz la rn belirlediini sav u n an lar vardr. A rap corafyasnda erkek ocuk
larn n (olanlarn) on be on alt y alarna gelene k ad ar kendilerinden b
yk ve gl erkekler ta ra fn d a n edilgen rolde kullanlm alarnn doal, nor
m al b ir d u ru m olarak grld, bu y a la rd an d ah a byk o lan lard a ise
(artk erkek snfndan olduklar iin) ecinsel ilikide edilgen rol stlenm e- 23
2 Schmitt, A., Sofer, J., Mslman Toplumlarda Erkekler Aras Cinsellik ve Erotizm, ev.:
D. Canat, Kavram Yaynlar, 1995.
3 Fone, B., "Homosexuality and homophobia in antiquity, Homophobia, Picador, ABD, 2000
iinde s. 17- 25.
Cogito, say: 65-66, 2011
lirin in ho grlm ediini gsteren a ra trm a la r vardr. Antik Y unan, Rom a

ve Dou d a cinsel ilikide eten ok ilikideki rol dalm belirleyicidir. AkIII olan yan i giren, sokan olunduu srece erkek kim lii ta m o larak kabul
edilm ekte, pasif, edilgen konum g irilen, sokulan olm ak diilikle zdeleti1
11inekte ve ancak k a d n la r ve o lanlarn benim sem esi gereken rol olarak g-
(linektedir.
Bu iliki tarz n d a belirleyici olan rollerdir. Antik Yunan ve R om ada cinsel
likide doal ve norm alliin lt a k t i f (etken, yapan) ve p a s i f (edilgen,
yaplan) rolleri olarak k u ru lm u tu r. E rkeklik rol sadece erik in erkek y u rt
la.a ta n n m ve erkekliin (masklinite) nitelem eleri, sava, y u r tta , koca
ve olanc olarak belirlenm itir. Antik Y unan erkei, olanlar cinsel iliki
in kullanrken k ad n lar kullanm aktan d a h a farkl bir cinsellik yaad
n dnm yordu. Fark, olsa olsa hazzm farkllyla snrlyd. H er iki tip
cinsellik srasn d a da kendisini erkek o larak deerlendiriyordu. Bu erkek
lik anlay, Tek Tanrl dinlerle balayan rem e n in denetlenm esi ihtiyacnn
lu/.zn denetlenm esine d oru evrilmesiyle deim itir.
Zaten A ntik Yunan, R om a ve Dou corafyasnda hem cinsler aras iliki
ler yaygn olm asna ka rn hom ofobinin de v ar olduu bilinm ektedir. nk
nlanlktan kp erkek y an a gelen (yaklak on alt ya sonras) erkeklerin
ecinsel ilikide edilgen rol srdrm eye devam etm eleri kabul edilm ez b u
lunuyor, sz konusu bir y u rtta erkek ise d lan m asn a neden oluyordu. Cin
sellii sadece ecinsel ta rz d a yaayanlar iin hom ofobi gnm zdeki an la
m ndan farkl bir nitelik tam a k la birlikte o dnem de de vard. Bu cinsel
liki pratiinde haz, etken erkee bahedilirken edilgen k a d n ve olan iin
cinsellik, erkein haz a lm asn salayan b ir grev olarak grlm ekteydi. E r
kein k ulland kadn ve olann cinsel ilikiden haz alm as ho karlannazd. B u yzden olanlk y alarn geen ve erkek gibi yaam as gereken
erkeklerin ecinsel ilikide edilgen rol srdrm eleri erkeksi h a z d an holan
m adklar dolaysyla erkek olam adklar/ erkek olmay reddettikleri olarak
deerlendirilirdi. Erkek olm ay reddedenlere ynelik dlam a o dnem in honofobisini belirliyordu.
Hem dou hem de b a td a ve tm tek T anrl dinlerde, lezbiyenliin er
kek ecinselliine gre d a h a zararsz olarak grlm esinin a rd n d a da cinsellii yaamaya alan iki k a d n n da erkek o lm am alarn n rah a tla tc etkisi
vardr. likide bir erkek yoksa, erkek cinsel org an n dii roldekine sokm u
yorsa iki k ad n arasn d ak i cinsellik, erkek iin kkrtc, ehvet uyandrc
Cogito, say: 65-66, 2011
153
bir etkinlik olarak bile grlebilir. Grsel ya da yaznsal pornografide, birbiriyle sevien iki kadna bir sre sonra katlp ikisini de beceren erkek tem asnn
yaygnl ve poplerlii b u ra d a n gelir.
Dem em o ki, Antik Y unan, Rom a ya da D ouda y aan tlan an cinsel ili
ki ta rz la rn n ve rollerinin m odern dnem in cinsel ynelim ve cinsel iliki
tarzlaryla ayn anlam ve yargya sahip olm adn bilmek, cinsellik ve cin
sel iliki ta rz la rn n tarih sel dnem, retim ilikisinin biim i ve ik tid ar ya
psnn niteliklerinden so yutlanarak zm lenem eyeceini gz nnde tu t
m ak gerekm ektedir.
remenin denetlenmesi iin cinselliin denetlenmesi

Cinsel iliki ve iliki ta rz la rn a dnk k stla m a la rn kerteriz noktas olan
doallk, norm allik ltlerinin temel am ac, rem enin denetim altn a a ln
m as abalaryla bantldr. remenin, k im in kim inle reyebileceinin ve
ortaya k an r n n (ocuk) sahibinin k im in olacann m lkiyetin s rd
rlm esiyle ilikisi aktr. M lkn sahibi rem enin, dolaysyla cinselliin de
kural koyucu sahibi roln ele geirm itir. Erkee ok elilik h a k k n veren
dinsel ve din d yaplar, sahiplik ilikisinin niteliini de belirler.
Cinsellikle ilgili nerdeyse en eski kural, b ir sa h ib i olan k a d n a sa h ib i d
n d a b iriyle cin sel ili k i y a sa n n getirilm esidir. Bu yasan a rd n d a ka
d nn d ourduu ocuun neseb in in bilinm esi ihtiyac yatm aktadr. Bylece baba/ erkek sahip olduu m lkiyetin kendisinden d o u rulduuna em in
olduu ocua ak tarlm asn garantilem i oluyordu. Laik h u k u k d m iras
sistem lerinde erkek ocukla kz ocuun m ira s paylarndaki farkllklar, bu
k uraln asl olarak erkein babasn kesinletirm ek ilevi grdn ta n t
lar. K ad n d an st n erkeklik halin in kendisini yeniden retebilm esinin yolu
hep ak tu tulur. Bu kadim iliki yasann gnm zde bile ou zam an ya
sal ve h er z am an m oral o lara k geerli olduu bilinir. Ne k a d a r g elim i, ne
denli batl ne kad ar st snftan olursa olsun evlilik d iliki yaayan k a
dn ve erkee verilen tepkiler hl edeer deildir. Evlilik d iliki erkek
iin h a k ta n , elinin kiri ya d a en fazlasndan ho olm ayan bir d av ran ya da
kk bir apknlktan te deilken; kadn iin, recm den tazm in atsz b o an
maya, hafiflikten o rta m al olm aya k ad ar eitlenebilen bir kadnn en b
yk ahlakszl olarak cezalandrlm aktadr. Bu erkekliin k o ru n m as o k a
d ar genel b ir tab u d u r ki, evlilik d ilikiye g iren kadn, ilikiye girdii erkek
ta ra fn d a n bile aalanr, deersizletirilir.
Cogito, say: 65-66, 2011
Cinselliin denetiminde tek Tanrl dinlerin katklar

remenin, cinselliin denetlenm esi araclyla gerekletirilm esi H ristiyan
dncesinde kendisini h a z zn denetlenm esi olarak ifade eder. H ristiyan
lk, O rtaa feodalizm iyle birlikte Avrupa m erkezli dnyann h a k ik a t k u ru
m su o lara k cinsellii, h azzn denetim i zerin d en sadece rem e am al oldu
unda k atlan lab ilir b ir faaliyete indirger. H ristiy an dncesi cinsel hazzn
IulU cinsel ilikinin kendisinin bile g n ah olduunu ve bu g n a h n ancak
T a n rn n dnyasna bir ocuk verm ek iin yaplabileceini vaaz eder. Hazzn rem e am al cinsellie k strlm as rem e n in m m kn olm ad her
lden cinsellii gnah kategorisi altna toplar. Bylece yalnzca ecinsellik
deil, a n a l seks ve m astrbasyon da g n ah o larak etiketlenir. G nm zde
k aioliklerin doum kontrol yntem lerine h l kar k m alar b u dnce
nin devam ndan baka b ir an lam tam az. B u y arglarn izleri ilerleyen b
lmlerde grlecei zere tbbi dnceye de szar.
M slm an Dou da ise haz kartl kavram yoktur. A ncak b u rad a da
kadnn haz alm asndan korkulur. Haz a la n k a d n n doym ak bilm ez bir az
gna dnecei ve kontrol edilem eyeceine in an lr. Bin Bir Gece M asallarn a
hu gzle bakldnda m asa lla rd a izilen k a d n tiplem elerinin haz alabilm ek
in h ibir k ural takm ayan, doyurulm as m m k n olm ayan, ahlakszla
ve azgnla meyilli, iradeleri ehvetleri ta ra fn d a n zayf d r lm , ey
tans k arak terd e izildikleri grlr. M slm an/ Douda gnm zde bile
kadn, kendisini kontrol etm ekten aciz, akl kt, iradesi zayf, erkein deneIim ve gzetim i altnda tu tu lm a s gereken b ir varlk olarak grlr; tanklk
in b ir erkee kar a n cak iki kadn karlk gelebilir. Ferci4 olann im an ol
maz, deyim i M slm an/ D o u n u n kadna ve k a d n cinselliine erkek zerin
den nasl b aktn gsteren iyi bir rnektir. ehvetin k ad n n sadece irade
sini deil, akln da balayaca dncesi ilerde yeniden dnlecek nemIi bir in an tr.
O lanclk, bir g n ah o lara k grlm esine k a rn gnm zde bile srer,
rkein g n a h la r affedilebilir, kadnn g n a h la r ise cezalandrlm as ge
reken su lar olarak grlr. Bu balam da gnm zde seks iilii yapm ak
zorunda k a la n tra n s bireylerle cinsel iliki k u ra n 'heteroseksel erkeklere
ynelik onlar gizli ecinsel yargsnn an lam sz olduu aktr. O erkekle
rin en a zn d an bir blm , y aptklarna erkeklerin yapabilecei cinsel et
4 Kadn cinsel organ (Arapa)
Cogito, say: 65-66, 2011
155
156 Seluk Candansayar
kinliklerden sadece biri o lm a k ta n teye an lam yklem ezler. B u tip b ir erkek

iin ana, bac, evlat' d n d a h e r kadn, her olan, her erkek gibi olam ayan
erkek, cinsel iliki kurulabilecek, kullanlabilecek cinsel nesne lerdir. D n
yann her yerinde de olm akla birlikte zellikle Dou da ecinselliin dolay
szca ka d n slk la eletirilm esinin a rd n d a d a bu arketip yatar. Trkiyede
eitim li, s t sn f kesim lerde bile homofobi ok yaygn ve glyken5 te yan
dan seks iilii yapan heteroseksel d cinsel ynelim lilerle d a h a ok ken
dilerini heteroseksel o larak grenlerin birlikte olm asna bu a d a n b akm ak
yararl olabilir.
Gnahtan sua
B tn b ir O rtaa boyunca ik tid a r aygt o lara k din, tek b an a g n a h kate
gorisi araclyla, erkein k a d n , iki ta ra fn d a haz alm ayaca ekilde yap
t rem e am al cinsellii, doal ve n orm al olarak grp, m astrbasyon
dahil dier t m cinsellikleri denetim altnda tutabilm itir. Tabii bu denetim
H eteroseksellik d cinselliklerin hi yaan m ad a n la m n a gelmez. kti
d a rn t m denetim lerinde olduu gibi cinsellik a la n n d a da kilise ta ra fn
dan kabul edilip o n aylananlar dndaki t m cinsellikler y eraltn a iner. An
cak b t n A vrupay kasp k a v u ra n veba salg n lar srasnda kilise ve papa
ln d t acz, ykselen ilkel kapitalizm in feodal retim ilikilerinde ne
den olduu sa rsn t ve izleyen seklerlem e sreci, d in in tek b an a, cinselli
in denetim altn d a tu tu lm a sn a , gcnn yetm em esine yol am tr. ehir
lem enin ilkel rneklerinin a rtrd nfus younluu, yava yava balayan
proleterlem e sreci cinsel ilikilerin denetim a ltn a aln m asn d a tek bana
dini y a sak la rn yeterli gelm em esine yol am tr.
Seklerlem eyle balayan kaynan T anrsal b u y ru k ta n alm ayan hukuk
ilkeleri devreye girer girm ez cinsellik su kategorisi zerinden denetlenm e
ye balam tr. A rtk doal, in sa n i olan ilkesine anorm al olm ayan, in sann
ve toplum un yozlam asna ned en olm ayan n o rm a llik lt eklenm eye b a
lanr.
Cinsellik hak k n d ak i ilk d in d yasaklam a 1533 ylnda K ral VIII. H enry
ta ra fn d a n k a rla n b ir yasa ile balam tr. Bu yasa sadece ecinsellie y
nelik deil sodom i" ad a ltn d a kadn-erkek, erkek-erkek ve erkek-hayvan
arasndaki a n a l cinsel ilikiyi de yasaklam tr. Dolaysyla erkek ecinselli5 abuk, F. D. ve Candansayar, S., Tp ve Homofobi, Antihomofohi Kitab 2, Kaos GL, 2010
iinde.
Cogito, say: 65-66, 2011
l yasaklanm tr. Bu yasa 1563 ylnda yeniden dzenlenm i ve bu kez do

rudan erkekler arasndaki ecinsel iliki yasaklanm tr. 1885 y ln a kad ar
l)i yasa geerli olmu; ayn yl erkekler ara sn d ak i her trl cinsel y aknla
ma su k ap sam n a a ln m tr.6
A ydnlanm a srecinde in sa n m erkezli dnya tasa rm dine k a r insan
yceltirken ona ykledii ah lak i sorum luluu yine dinsel bilgiden alm ak
tan kendini alam am tr. K ant, heteroseksel iliki dndaki t m cinsellik
leri Crim ina Carnis (bedene k ar ilenen su) kategorisi altn d a toplar, in
a n olm a haline kar ilenen su, anorm al, sapkn k a v ra m la rn n d a atalardan b iri olur. Kant, heteroseksel, evlilik iinde ve tek eli y r t le n cin
sellikler d ndaki tm cinsellikleri su o larak grr. N ikhsz yaam ak ve
en.sesti crim ina carnis contra secundum naturem (doaya k a r ilenm i be
dene ynelik ikincil sular); m astrbasyon, ecinsel iliki, a n a l seks ve hay
vanlarla seksi ise crim ina carnes contra naturem (doaya kar ilenm i bede
ne ynelik sular) olarak etiketler. K ant'ta bedene ynelik ilenm i su o b e
deni bah ed en doaya k a r ilenm i bir su tu r ve in san k av ram n yozlat
rc, bozucu etkiye sahiptir.7
Birleik K rallk ta ecinsellik ancak 1967 yln d a cezas olan b ir su kap
sam ndan karlm tr. talyan Ceza y a sala rn d a da birka on yl ncesine
kadar ecinsellik su o larak yer alm tr. T rk Ceza yasalarn d a ecinsellik
dorudan su olarak grlm ez am a a h lak a aykr davranlar iinde deer
lendirilir.
Belki sulu deil ama kesinlikle deli!

Onsekizinci yzyl ile b irlikte Newton sonras dnyada ik tid a rn yeniden
retilm esinde rol alan aygtlara d in ve h u k u k u n yan sra bilim de eklenm ilir. K apitalizm in teknolojiye duyduu ihtiya, bilim sel bilginin egem en p a
radigm a h alin e gelm esini salam tr. B ilim sel ilerleme m itosu ile dine kar
st n l k kurm aya balayan bilim in yarg ve kabullerinin t m n dinden
azade o larak kurduunu sylemek m m kn deildir. ou bilim sel n ka
bul ya d a yarg herhangi b ir bilim sel k an ta gerek duym adan ok sayda din
sel aklam ay peinen kabul etm itir.8
6 Hart, G. ve Wellings, K., "Sexual behaviour and its mdicalisation: in sickness and in he
alth, BMJ, 2002, s. 324, 896-900.
7 Kant, I., Lectures on Ethics, ev.: L. Infield, New York: Harper & Row, 1963.
8 Candansayar, S., Ruh hastalnn kltrleraras zellikleri, Yaymlanmam YL tezi, 2000.
Cogito, say: 65-66, 2011
157
Bu k abullerin kendisini en ak gsterdii a la n lard a n biri de cinsellik

hakknda retilen bilimsel bilgidir. Cinselliin tbbi bir m etinde ilk yer ald
Avrupa kaynakl eser, H e rm a n Boerhaaven in Instituones Medicae (1728)
adl yaptdr. Boerhaave de zam an n n dier tp doktorlar gibi Newtonci
parad ig m alar kullanm tr. Salk ve h astal n g, arlk ve hidrostatik
basnlar a rasn d ak i deiim lerin bir yansm as olduunu d nen B oerha
ave cinsellikle ilgili ilk h a sta lk etiketini, sem enin boa h a rc a n m a sn a neden
olduu iin, m astrbasyona yaptrm tr. M astrbasyon, sem enin bou bo
una h a rc a n a ra k gereksiz b ir enerji boalm na neden olduu iin bitkinlik,
zayflk, hareketlerde zorlanm a ve aptallam aya yol aan bir h a sta lk olarak
k urgulanm tr. Sk m astrbasyon yapm ann aptallatraca ve zayflata
cana d a ir in an la rn gnm zde hl srm esi bilim sel y a rg larn da en
az dinsel y a rg lar kad ar kalc etkisi olduuna d a ir iyi bir rnektir. Ardl ve
daha byk etki brakan ise Sam uel Tissottur. Tissot, Onanla, or a Treatise upon the Disorders Produced by M asturbation adl kitabnda m ast rb a s
yonun v cu tta yaratt h a sta lk belirtilerini ay rntl olarak aklar. Tissot a
gre m astrbasyonla oluan sem en kayb ile delilie kadar gidebilen d n
ce bulankl, ksrk, ate ve tkenm e ile sonulanan beden gcnde azal
ma, akut b a ars, rom atizm al ar ve uyum alar, yzde sivilceler, b u ru n /
meme ve uylukta dknt ve yaralar, arl kanm a, iktidarszlk, erken bo
alm a, bel soukluu hastal, m esane t m r ile ksrlk gelimesi, barsaklarn alm asnda dzensizlik, kabzlk, hem oroit ve benzeri y a k n m a la r ge
lim ektedir. K adnda ise m astrbasyon ve rem e am al olm ayan cinselliin
ek olarak h isterik krizler, iyiletirilem ez sarlk, m idede iddetli kram plar,
b u ru n ars, rah im az ve rah im d e yaralar ve titrem elere neden olduunu.
lgi ekici o larak m astrbasyonun erkeklerden farkl olarak k a d n la r ar
ehvetli b ir hayvan dzeyine indireceini ve k a d n la r erkeklerden d a h a ok
sevm elerine yol aacan ne srer.9
G rld zere tbbn cinsellik alan n d ak i ilk uras ecinsel iliki
lerden ok m astrbasyona dnktr. Bu dnem in doktorlar ecinsellikten
nce m astrbasyonu ve ar cinsel etkinlii (ok seks yapmay) h a sta lk ola
rak deerlendirm ilerdir. yle ki m astrbasyonu ve ar cinsel etkinlii en
gellemek zere erkekler iin gelitirilm i tbbi korseler bile retilm itir. E.
Clarke adl b ir doktor 1874 yln d a k ad n larn erkekler kad ar eitilemeyecek9 Bullough, V. L., Sex and the Medical Model, The Journal o f Sex Research, C. 11, S. 4, 1975,
s. 291-303.
Cogito, say: 65-66, 2011
I grn, k ad n larn 12-20 yalar a ra sn d a sadece rem e ilevine yo

unlatklar iin zihinsel geliim lerinin duraklayaca bilgisine dayandr
p i
m tr9. G nm zn bir cinsel nesne olarak seksi aptal sa rn tiplemesi,

(dvetli k a d n n aklnn kt olacana d air tbbi dncelerin b ir yansm amdr! Tp, b alan g tan itib aren cinsellikte erkein egemen, k a d n n edilgen
mkle olduu heteroseksel ilikiyi salkllk lt olarak in a etm eye a
ln tr. G n ah ve su nitelem elerinin yetem edii noktada doal ve norm al
lu salkl zerinden yeniden retm ek tb b n ilevi olm utur.
Ucinsellik ilk kez 1869 yln d a bir hastalk olarak hom oseksel" terim i
kullanlarak tan m lan m tr. Hom oseksellik, m astrbasyonla birlikte insa
nn bedensel ve ru h sal dejenerasyona (yozlama) u ram asn a neden olan iki
hastalk o larak ilan edilm itir. Ecinselliin b u tarih lerd en so n rak i serve
ninde a rtk tp cinselliin denetim aygt o larak i grr.
Tbbiletirme kavram ve (e)cinselliin tbbiletirilmesi

Tbbiletirme (m edikalizasyon) sapkn (deviant) d avranlar ve d u ru m la r
in tbbi zm yollar bu lu n m as olarak tan m lanabilir. Tbbiletirm e, m o
dern toplum un sapkn d avran denetim a ltn a alm ak iin en ok kulland
zm yo llarn d an biridir. Ar kilolu olm ak, sinirli, h rn ya d a yaram az
bir ocuk olm ak, ecinsel olm ak, d u rm ad an alveri yapm ak, k u m a r oyna
mak, y asalara kar gelmek, iddet kullanm ak vb. ok sayda toplum sal ya da
bireysel so ru n tbbi kuram , kavram ve uygulam alarla aklanp, denetim al
l a alnp, iyiletirilmektedir. Tbbiletirm e in sa n n doal hayat dnem le
rinin ve ilevlerinin de tbbi a ra trm a , denetim ve tedavi sreci iine aln
m asn kapsar. det grme, det dnemi, gebelikten korunm a, gebe kalm a ve
gebelik, doum , m enopoz dnem leri k a d n la rn h ay atlarn n doal dnem
ve deneyim leriyken a rtk tbbi izlem, bakm ve tedavinin uyguland nor
mal d/patolojik sreler o lara k deerlendirilm ektedir.10 Y irm inci yzylla
birlikte tbbiletirm e ve tbbi k u ru m la r eskiden davran kontrol eden yasal,
dinsel ve dier toplum sal k u ru m la rn yerini alm tr.
Tbbiletirm enin en arp c iledii a la n la rd a n biri sapkn, no rm al d
davranlarn tbbi kuram ve pratiklerce tan m lan m asd r. Tbbi m dahale
araclyla sapkn d a v ran lar salkl d a v ra n la rn gelitirilm esi am acyla
denetlenm ekte, biim lendirilm ekte, dzenlenm ekte ve o rta d a n k ald rlm a
n Conrad, P. ve Schneider, J. W., Deviance and Medicalization. From Badness to Sickness, Phi
ladelphia: Temple University Press, 1992.
Cogito, say: 65-66, 2011
159
ya uralm aktadr. Bu a n la m d a tp sapkn d av ran a m dahale ederek topl

lum sal denetim in s rdrlm esine katkda b u lu nm aktadr. M odern dnem*!
de kapitalist retim ilikisi biim i toplum sal so ru n la r tbbiletirir. 1656 y4
lnda P ariste k u ru la n ilk hastaneye (H ospital gnral) asl o lara k isizler^
serseriler, fahieler ve aylaklar kapatlm tr.
H er toplum un inanlar ve no rm atif davran rntleri kendine zgdr^
Bu yzden yalnzca g rubun dndakilere ynelik deil grubun (snf, ulus ya:
da rk) iinde o lanlar da sapkn olarak (deviant) kabul edilebilir. Grup, her nojj
dzeyde tan m la n rsa , fark llk ta onunla ilgili olarak tan m la n r; farkl dil,i
din, d avran grnm gibi. A ncak farkl olduklar iin d a rd a olarak de:
erlendirilenler, bireysel farkllklaryla deil ayrm am bir kitle olarak ta
m m lanr. O n lar grubun dndadr. D ardakiler verili d u ru m (status quo)
iin tehdittir. Tehditleri yalnzca fiziksel deildir. O nlar asl teh d it edici ya
pan farkl olm alardr. H er toplum kendisini doal toplum o larak grmeye
ve kendisini norm alliin lt olarak deerlendirm eye eilim lidir. Dardakini ya d a tekini tan m la m a k aslnda g ru b u n kendisini ta n m la m a sn n
bir bileenidir. tekini tan m la rk e n aslnda g ru p kendisini tan m la m olur.
zellikle A vrupallar olm ak zere birok toplum kendisi d n d ak in i "kir
li, pis, "hayvani, tehlikeli ve hain am a a p ta l, saldrgan a m a anasoylu,
cinsel ita h ok gl gibi kalpyarglarla ta n m la m a k ta d r11.
N orm al ve anorm al kavram hastalk ve salkllk k avram lar ile ede
erdir. B ir k ltrde neyin no rm al ve salkl neyin anorm al ve salksz (has
ta) olduunun k a ra r bir toplum sal anlam a srecidir. Her k lt r varolan
toplum sal dzeni srdrm ek iin bu trden a n la m ala r yapar. E line bir b
ak a la rak "ben tanrym , hepinizi keseceim diye b a rarak nne gele
ne sa ld ra n biri ile k arlat n d a toplum b ir k a ra r verir. Bu d u ru m a h a sta
lk diyebilir ve o kiiyi denetim altn a alr ya da bu h astalk deil norm al bir
davran der ve nne geleni ldrm esine engel olm az ya da bu h astalk de
il su der ve o kiiyi yakalayp etkisiz hale getirir. Birilerini ldrdyse ce
zalandrlr.
H astalk b ir "teki kurgusudur. Y abancnn tan m la n m a biim lerinden
biridir. Sm rge dnem inde yeni kefedilen yerlerde yaayanlarn anor
m al, h a sta , eksik, ilkel, hayvans, v a h i, ocuksu gibi a d lan d r
m alarla tan m la n m a s da b en zer bir sretir. H er k lt r ya da toplum kendi11 Littlewood, R. ve Lipsedge M., Aliens and Alienists. Ethnic Minorities and Psychiatry, Londra: Unwin Hyman Ltd, 1989.
Cogito, say: 65-66, 2011
HlI tanm layabilm ek iin tekine ihtiya duyar ve tekini in a eder. te
kinin inasnda, zellikle kapitalist retim ilikilerinin geerli olduu topl ularda en ok kullanlan kavram akl hastaldr.
l'l Kelliin tbbiletirilmesi
lleleroseksellik dndaki cinsellik ve cinsel iliki ta rz la r tbbiletirm e s
recinin en youn olarak iledii a la n lard a n biridir. Bu tbbiletirm e s re
cinin retim ilikisinden bam sz kendi b a n a nesnel, bilim sel b ir izgi
de, kendi yolunda gittiini sylem ek m m k n deildir. Y irm inci yzyl b a
llnla tp a r cinsel etkinlii h a sta lk o larak kategorize ederken seksenler
den sonra cinsel iliki e tk in li in in az olm asn h a sta lk olarak deerlendir
mitir. Viagra dnem i olarak adlandrlabilecek bu son yirm i ylda cinsel
likle ilgili tbbi bilgi ve m d ah alen in hedefi in sa n la rn d ah a sk ve d oyuru
cu cinsel etkinliklerde bulunabilm elerinin salanm asdr. Tp otuz yl akn
Mire boyunca in sa n la rn d a h a ok seks yapabilm elerini salam aya altk
tm sonra b ir U dn yapm ve d u rm a d a n seks yapm a d a v ra n n yeni
den hastalk kategorisi iine sokm ak iin k o m p lsif cinsel davran ta n ka
tegorisini icat etm itir. S eksenlerin narsisistik, ben merkezci, srekli doyum
m ottosunun, zam an m zn ykselen yeni m u h afazak rlk dalgasyla k rl
mas ve tersin e dnmesiyle b u iki ta n kategorisi arasn d ak i e zam anllk
dikkate deerdir.
Ecinsellerin zorla tedavi a ltn a a ln d k lar yirm inci yzyl balarnda,
bekr gen k a d n la r ham ile k a lrlarsa akl hastan esin e kapatlm aktayd. Bu
durum bile ecinselliin ilk tedavi giriim lerinin b ir ahlaki yap trm uygu
lamas olduunu tan tlam ak tad r. Ecinsellik dinsel bir g n ah olarak g
r lrken seklarizasyonla kout olarak ru h sa l b ir hastalk olarak in a edil
mitir. Bu deiim ecinselliin su deil hastalk (not bad but m ad) olarak
Ian m lan m asd r.12
On dokuzuncu yzyl sonu ile yirm inci y zyln ilk yars boyunca e
cinselliin b ir hastalk m odeli iinde aklanm as am acyla b u g n hibir bi
limsel tem eli olm ad kabul edilen ok sayda k u ram ne sr lm t r. Jan
Bridget, bu k u ra m la rn geni b ir zetini verdii derlem esinde13 b u dnce
12 Candansayar, S., "Bir tekiletirme pratii olarak cinselliin tbbiletirilmesi ve ecinsel
lik, Antihomofobi kitab, Kaos GL, 2009 iinde s. 69-72.
13 Bridget, J., "The Role of Psychiatry/Medicine in Developing and Perpetuating Homophobia, Lesbian Information Service, 1996, http://www.lesbianinformationservice.org/medrole.htm
Cogito, say: 65-66, 2011
161
lerin m odern hom ofobinin gelim esi ve k alclam asna tp ve psikiyatrinin

byk etkisi olduunu gsterir.
B ridgetin derlem esine gre K arl H einrich U lrichse gre ecinsellik do
utan gelen b ir durum dur. E cinseller bir cinsiyetin fiziksel/ a n ato m ik zel
likleriyle dier cinsiyetin duygusal ve cinsel y a n tla rn tayan nc bir
cinsiyetin parasdr. Bu gr lezbiyenlerin k a d n bedeni iine hapsolm u
erkekler, geylerin ise erkek bedeni iinde hapsolm u k ad n lar olduu ina
nn n olum asna temel oluturm utur. Paul M oreau, 1887de ecinsellii,
doutan gelen ve psiik ve fiziksel h asar gsteren ve genital blgede yerle
ik 6. his o lara k deerlendirm itir. Cinselliin tbbi model iine aln m asn
da nem li rol olan K rafft-Ebing, 1894te b a z la rn n ecinsel doduunu,
b azlarn n ise sonradan ecinsel olduunu ne srm tr. Ecinsel erkek
lerde, olm ayanlara gre zihinsel h astalk larn ve entelektel b ozukluklarn
daha yaygn olduunu sylem itir. Lezbiyenliin ise santral sin ir sistem inin
kaltsal b ir h astal n a iaret eden bir beyin anom alisi olduunu sylem i
tir. Alfred Adlere gre (1917) Lezbiyenlik bir t r m asklin p ro testo d u r ve lezbiyenler erkeklerin cinsel nesnesi olmay reddetm ektedir. Lezbiyenler kad n
lardan h o landklar iin deil, erkeklere kin duyduklar iin k a d n la r ter
cih etm ektedir. Benzer ekilde Wolfe, Lezbiyenliin k ad n larn evlilik ve a n
nelik gibi so ru m lu lu k lard an k am a yollarn tem sil ettiini ve iki t r lezbiyen olduunu sylemitir. Evlenm em i ve evli ya d a daha nceden evlenmi
olan. Wolfea gre hi evlenm em i lezbiyenler aile hayat iin potansiyel teh
dit ve toplum iin tehlikelidir.
Bu dncelerin, v arsay m larn ve m odellerin gnm z tb b n d a yeri
o lm am asna k a rn neredeyse t m n n gndelik popler in a n la r olarak
yerlem i olm as dikkat ekicidir. Bu varsay m lar tp litera t r iin deersizlem i a m a sokaktaki a d a m n bilgisinin kayna olarak varln s rd r
m tr. B u iliki tersine de d oru olabilir. O dnem in doktorlar, sokakta
ki popler bilgiyi allayp pullayp tbbi bilgi o lara k deerlendirm i de ola
bilirler.
S a n la n n aksine Freud, ecinsellii hibir z a m a n bir psikiyatrik h asta
lk olarak grm em itir. Freud, in san n potansiyel biseksel o larak doduu
nu ve cinsel geliim sreci iinde ecinsel ya d a heteroseksel cinsel kim li
i kazandn dnyordu. Ancak bu iki cinsel ynelim i birbiriyle eit ola
rak grdn sylemek de m m k n deildir. Ecinsellii, heteroseksellie gre d a h a ilkel (primitive) olarak grm ve cinsel kim lik geliim inde
Cogito, say: 65-66, 2011
mineye saplanp kalm a (erkek ocuk) ya da p en is h asetini aam am aya (kz

ocuk) balam tr. Psikanalistlerin heteroseksellik d cinsel ynelim ler
Il temel b ir aklam a m odeli yoktur. Ancak tek tek vakalara zgl akla
m alar yapm lardr. Yine de ecinsellii tedavi edilm esi gereken b ir h astalk
olarak grdklerini sylemek olas deildir.
zellikle ellili yllarla yetm iler aras, ecinsellii tedavi etm ek iin islemd, zorla tedavi uy g u lam alarn n en youn olduu dnem lerdir. B u d
nemde istem d olarak psikiyatri hastanelerine kap atlan ecinseller, Elektl okonvulzif Tedavi (EKT), elektrik okuyla k an m a tedavisi, A pom orfinle
kusturm a ve bilisel, davran terapi gibi yntem lerle tedavi edilm eye al
lm lard r14.
Ellili y llar t m dnyada II. D nya Sava sonras zgrlk kavgalary
la baskc devlet uy g u lam alarn n m cadelesi o larak gemitir. B u dnem de
ecinseller b a ta Am erika B irleik Devletleri ve Birleik K rallk olm ak ze
re batda, kom nistlerden so n ra en ok bask gren grup olm utur. Bu d
nemde ok sayda ecinsel de, ecinsellere ynelik toplum sal bask korku
suyla kendi rzasyla tedavi olm aya alm tr. B u d u ru m gnm zde de g
rlm ektedir.
Bu baskc uygulam alara ynelik ecinsel zgrlk hareketlerine destek,
onlar tedavi etm ekle ykm l k lm an psikiyatrlar b a ta olm ak zere yine
ruh sal a lan la rn d a n gelm itir. Giderek a rta n sayda psikiyatr, psika
nalist ve psikolog ecinselliin tedavi edilm esi gereken bir h a sta lk olm ad
gereini dile getirm eye balam tr. E cinselliin 1974 ylnda A m erikan
Psikiyatri B irliince bir h a sta lk kategorisi o lm ak tan karlm as yine psi
kanalist, psikiyatr ve psikologlarn abalaryla olm utur. O dnem in baka
n psikanalist bir psikiyatrdr.15
Bir y an d a altm l y llarn zgrlk istem lerle dolu dnyas, bu istem
lere ak b ir aktivizm le a r bedeller deme p a h a sn a katlan ecinseller, te
yandan ecinselliin hastalk o larak grlm em esi gerektiine in a n a n ru h
sal a la n la rn n abalaryla yetm ili yllarla birlikte ecinsellik resm i
hastalk kategorisi olm aktan k arlm ve istem d, zorla tedavi uygulam a
lar son b u lm utur. Ancak bu d u ru m dnyann h er yan iin geerli deildir.
Trkiyen in de iinde bulunduu ok sayda lkede ok sayda psikiyatr ve
14 Smith, G., Bartlett, A., King, M., "Treatments of homosexuality in Britain since the 1950s
an oral history: the experience of patients, BMJ, 2004.
15 Tane, J. H., "Judd Marmor, BMJ, 2004, s. 328, 466.
Cogito, say: 65-66, 2011
163
\
psikolog kendilerine ailelerince getirilen ecinselleri hl tedavi etm eye kal- j
km akta, k im i zam an onulm az ru h sa l zedelenm elere neden olm aktadrlar, \
D oksanl yllarla birlikte iddetlenen neoliberal dzenin ideolojik aygt '
Yeni- M uhafazakrln b ir r n de ecinselliin yeniden ru h sa l h astalk :
olarak kabul edilm esi zorlam alarn balatm tr. 1992 ylnda ABDde k u ru
lan Ulusal Ecinsellik A ratrm a ve Tedavi Birlii (NARTH, National Asso
ciation o f Research & Therapy o f Homosexuality) dnyann dier lkelerinde ;
de rgtlenm eye alm aktadr. NARTH, Her insann kendi kaderine sayg
lyz, Gey kim liine sahip olma hakkyla birlikte, bir geyin bu kim lii silip ken
disindeki heteroseksel potansiyeli gelitirme hakkna da sayglyz sloganyla
alm aktadr. Bu slogandaki, kader, h ete ro se ks e l p o ta n siy e l rneklerin
de kendini gsteren sylem, rt k olarak tek doal olann heteroseksellik
olduu ynndeki m uhafazakr/ baskc ideolojiyi tam aktadr.
Sonu
Ecinselliin ta rih in i cinselliin tarih in d en ayr b ir sre olarak grm ek, e
cinsellii tekiletirm enin b ir yansm as o lm ak tan te anlam l deildir. Cin
sellik ve cinsel iliki ta rz la r k lt r retim in in balam asyla (insanlam a)
birlikte ik tid a r ilikisinin yeniden retildii tem el alan lard an b iri olm utur.
Bu b ak m d an ecinsellerin karlat b asklarla heteroseksellerin k ar
lat b a sk la r arasndaki fark niteliksel o lm ak tan ok nicelikseldir. Bu de
rece farkn en iyi tantlayan d u ru m la rd a n biri tra n s cinsel ynelim lerin u
rad b ask lardr. H iyerarinin tepesine yerletirilen heteroseksellik d n
daki t m cinsel iliki ta rz la r tekiletirilm ekte ve en alta tra n s cinsel yne
lim ler yerletirilm ektedir. H iyerarik bask d a h a stte o lanlarn kendilerin
den daha a ltta olanlara ynelik basksn da dourm aktadr. Am a en stte
ki de kendisini, d ah a aada olduunu varsaydklarndan st n grm ek zo
ru n d a hissetm ekte dahas bu st n l koruyacak ekilde d av ran m ak zo
ru n d a kalm aktadr. k tid ar ilikisi bu yolla greli olarak d ah a y u k a rd a ko
nu m lan an d a ik tid ar ilikisinin yeniden retilm esi srecinde kendisine des
teki, yanda olarak tutabilm i olm aktadr. Bylece cinselliin bizatih i ken
disi ik tid arn kendisini s rd rm esin in a ra la rn d a n biri olm aktadr.
Cinselliin denetim li in asn d a din ve toplum sal ahlak k u ra lla rn n etki
sinin yerine tbbi bilgi ikam e edilm itir. Tbbi bilginin iinde bilim sel daya
na olm ayan ve kaynan dinsel in an la r ve m oral deerlerden alan ok
sayda bilim sellii k an tlan m am deer yargs ve kabul vardr. Tbbi bilCogito, say: 65-66, 2011
(1 m deer y arg larn n zerine ina edilm itir. k tid a rn s rd r lm esi ve

yeniden retilm esinde cinsellik ve cinsel iliki ta rz la rn d a n hangisi ie y a r
yorsa o biim norm alletirilm i, doallatrlm ve salkl ilan edilm itir.
Bu yzden cinsellik ve cinsel iliki tarz la r h a k k m d ak i y a rg larn uucu
deikenliklerden ibaret k u rg u la r olduu hakikatiyle yzlem ek gereklidir.
I leleroseksellik, ecinsellik, biseksel ya da tra n s cinsel ynelim / kim likle
rinin de biri dierini tekiletirici zellikler tad aktr. Yine de en gl
denetim aygtlarndan biri olan tbbn, kendisine ynelik eletiriyi ve k art
lklar da ayn tbbi yntem ini izleyerek rettii de b ir gerektir.
Cogito, say: 65-66, 2011
165
stanbul, Onur Haftas 2008.
Kadn Beyni, Erkek Beyni Varsa

Ecinsel Beyni de Var m?
F. DUYGU ABUK KAYA
Cinsel ynelim in norm al ya d a h astalk olup olm am asyla ilgili ta rt m a la

rn byk blm cinselliin biyolojik, yapsal, genetik olarak belirlenm e
si dncesi zerine kuruludur. Bu tartm a, iinde baz elikiler b a rn d
rr. Gey ve lezbiyen bireyler balangta cinsel ynelim in biyolojik b ir nedeni
olabilecei dncesine olduka scak bakm lardr. Bu bir an lam d a benim
suum yok, bu benim kaderim savunm alarn glendirm itir. A ncak cinsel
ynelimin doutan, biyolojik, genetik bir kkeni olduu dncesi tpk di
er genetik kusurlar gibi, nlenebilir ve doum ncesi tan ile korunulabiIi r bir k u su r olarak grlebilm e riskini a rtrm ak ta d r. Bu k u rm acad a, cin
siyet ile cinsel ynelim k a v ra m la rn n birbirleriyle eanlam l olarak k u llan l
mas yanlgs rol oynar.
Biyolojik o larak belirlenen cinsiyet iken, cinsiyetin etkisi altn d a a m a on
dan bam sz olarak gelien ve kiinin kendisini kadn, erkek ya da ecin
sel, biseksel hissetm esini salayan kim lik b o y u tu n a ise cinsel ynelim de
nir. Yine de k a d n ve erkek biyolojik yaplarnn cinsel ynelimi de belirleye
bileceini iddia edenler vardr. Bu iddialar biyolojik cinsiyet farknn, sadece
cinsel o rg an la r ve sistem leri deil beyin ve beynin yap ve ilevini de belirle
yici gte olduunu savunur. Bu dnceler k a d n ve erkek beyninin yapsal
farkllklarn a ra tra n alm alar oaltm tr.
K adn ve erkein; i ve d rem e organlar, ikincil seks karakterleri
(meme yaps, kllanm a zellikleri) gibi zellikler b ak m n d an farkl olduu
Cogito, say: 65-66, 2011
1 6 8 : F. Duygu abuk Kaya
nu biliyoruz. te bu farklla seksel dim orfizm " denilm ektedir. B enzer e

kilde hem in sa n d a hem de dier can llard a iki cinsiyet arasn d a e seimi,
rem e, y a v ru la rn bakm gibi dav ran lar asn d an da farkllklar b u lu n
m aktadr. D avranlar sinir sistem inin ilev ve yaps ile ilikili olduu iin,
kadn ve erkek beyninin de farkl olduunu yani seksel dim orfizm gsterdi
ini syleyebiliriz. Cinsiyete bal olan bu d av ransal farklarn nrobiyolojik tem elleri halen tam anlam yla bilinm em ekle birlikte, bu yazda sin ir sis
tem inin b u rad a k i rolnden bahsedilecektir.
Seksel dim orfizm in cinsiyet organlar dn d ak i anatom ik yaplar da
etkilem esi in sa n d can llard a ou zam an d a h a belirgindir. T tn gvesi
n in erkek ve diilerinin antenleri boyut ve yap b a k m n d a n farkllk gste
rir. Diinin an ten i kk ve dzken, erkeinki d a h a byk ve silial izgiler
ierm ektedir. B u anatom ik zellikler ayr dii ve erkek rem e dav ran lar
iin gereklidir. D iinin anteni, y u m u rta la rn yerletirm ek iin uygun b ir yer
olan t t n bitkisinden gelen zgl kokular alglar. Erkek anteni ise p o tan si
yel e adayn tanm layan ferom onlar alglam ak iin zellem itir. Bu fizik
sel dim orfizm , b a arl bir rem e n in birok aam as iin gereklidir ve beyin
deki nral (sinirsel) dng ile de elem ektedir. H er iki cinsiyette de antene
bal olan ve on d an kan sin ir ular, beyinde an ten n al lob ad verilen bl
gedeki glom erler yaplara k a d a r uzanr. Erkek gvelerin daha geni glomeruluslar b u lu nm aktadr. E rkein anteni diiye nakledirilirse, ilgin ekilde
diinin beynindeki glom erulus byr. Yani glom erulusun geliim i u c u n d a
ki antene baldr.
Benzeri beden, davran ve beyin dim orfizm leri hayvanlar lem inde ol
duka sk grlm ektedir. rnein ark syleyen ku t rlerin in erkek yele
ri karm ak ezgiler sylerken d iiler bunu yapam am aktadr. Erkek k u la rn
hem ark sylemeyi kontrol eden beyin m erkezleri hem de sesin km asn
salayan g rtla k yaplar diilere oran la d ah a gelim itir.
in sa n la r d a dahil olm ak zere t m hayvanlarda beyindeki dim orfizm ler
fiziksel fark llk lar ile paraleldir. Beyin ve bedendeki bu dim orfizm ler, kan
dolam nda b u lu n an erkeklik (testosteron) ve k a d n lk (strojen) h o rm o n la
rn n kontrol altndadr. B ahsedilen anatom ik fark larla birlikte beyindeki
yaplar, m erkezler ve nral dnglerde de fark lar bulunm aktadr.
H er in san hcresinde ekirdek ad verilen ve k iin in tm genetik bilgisi
ni tayan krom ozom lar ieren b ir yap vardr. DNA dediim iz genetik yap,
46 adet krom ozom dan oluur. B u n la rd a n 23 tanesi anneden, 23 tan esi de baCogito, say: 65-66, 2011
Kadn Beyni, Erkek Beyni Varsa Ecinsel Beyni de Var m?
blan gelm ektedir. Bu 46 krom ozom un iki tanesi ise krom ozom al cinsiye
ti" (genotipik cinsiyet) belirleyen, yani dllenm i y u m u rta n n genetik olarak
knln ya da erkek olarak gelim esini salayan X ve Y krom ozom lardr. K a
d nlar XX, erkekler ise XY krom ozom iftine sahiptir. Bu d u ru m d a norm al
rllar altn d a ocua, anneden her zam an X, b ab a d an ise X veya Y k ro m o
zomu gem ektedir. Dolaysyla kz ocuu anneden gelen X ile b ab a d an ge
len X krom ozom unu, erkek ocuk ise anneden gelen X ile b ab ad an gelen Y
krom ozom unu tam aktadr.
Bu cinsiyet krom ozom unun zelliine gre i ve d genital o rg an la r di
ilik ya da erkeklik yaps kazanm aktadr. te i ve d genital o rg an la r ve
kincil seks karakterleri de fenotipik cinsiyet yani d ard an grnen cinsi
yeti tanm lam ak tad r. Kiiye erkek zelliklerini k az an d ra n gen, Y krom ozo
mu zerinde b u lu n an testis belirleyici faktrd r (TDF veya SRY o larak ad
landrlr). Bu gen yoksa o kii kadn olm aktadr. Gebeliin ilk 6 h a fta s b o
yunca ceninin cinsel organlar h er iki cinsiyete de farkllaabilecek d u ru m
dadr. Ancak Y krom ozom u varsa SRY geni tad n d an testosteron salm
n m a neden olur. Bu horm onun etkisi altnda henz farkllam am genital
(cinsel) organlar, erkek ynnde gelimeye balar. E er SRY geni yoksa yani
k iide Y krom ozom u bulunm uyorsa (XX ise), genital organlar k ad n ynnde
farkllaacak yani testis yerine y u m u rta lk la r (verler) oluacaktr. Testisten
salm an testosteron ve verlerden salm an strojen, sin ir sistem ini de etkiler.
Bu horm onlar, cinsel o rg an lar ve ikincil seks karak terlerin in gelim esi
ni salad gibi beyin de d ah il olm ak zere b irok dokunun fark llam a
snda rol alrlar. Erkek ceninin geliim in erken dnem lerinde m a ru z kald
testosteron, sin ir sistem inin de m asklinize (erkeksileme) olm asn salar.
Ayn ekilde testosteron yokluunda dii ceninin beyni fem ininize (kadnslama) olur. Testosteron, sinir hcresinde b ir enzim araclyla strojene d
nm ektedir. lgin olarak erkek beynini erkekletiren horm on testosteron
deil, dnt strojendir. Dii ceninin gonadlar ise bu dnem de strojen
retm edii iin bu etkiye m aru z kalm am aktadr.
Testosteron ve strojenin etkisini gsterm esi iin gerekli olan h cre yze
yindeki alm alar (reseptrler), rem e ve yavru larn bakm gibi ilevlerden
sorum lu olan ya da seksel dim orfizm gsteren beyin blgelerinde zellikle
bulunm aktadr. Beyinde en fazla seksel dim orfizm gsteren blgelerden bi
risi hipotalam us denilen yapdr. H ipotalam usun preoptik alann seksel dimorfik ekirdei (SDN-POA) o larak isim lendirilen blgesi, testosteron etki
Cogito, say: 65-66, 2011
165
170 : F. Duygu abuk Kaya
s altnda k a la ra k erkek san lard a diilerden d a h a byk olm akta ve daha

ok sinir hcresi ierm ektedir. Dii b ir san y avrusuna erken dnem de tes
tosteron uygulanm as da benzer b ir sonuca yol am aktadr. n san d ak i SDNPOAda da b en zer seksel dim orfizm ler olduu bildirilm ise de, b u n u n cin
sel davranlarla ilikisi tam o lara k aydm lanm am tr. Dii ve erkek san
larn POAla rn a h a sa r verildiinde iftlem e d a v ra n la rn n bozulduu g
rlm tr. Bu nedenle POA n n e seim i ve iftlem eye hazrlk d avranla
rn dzenleyebilecei dnlm ektedir.
Yine hip o talam u sta yer alan paraventrikler ekirdek (PVN) ve supraoptik
ekirdek (SON) m em elideki st retim inden sorum lu olan ve seksel dim orfizm gsteren beyin blgeleridir. D oum dan so n ra diide oluan horm onal
deiim lerin etkisi altnda k alan bu beyin blgelerinde yer alan sin ir h cre
lerinin birbirleri ile b a lan tlarn d a a rt olm akta ve oksitosin ve vazopressin
ad verilen h o rm o n la r salnm aktadr. Bu h o rm o n la rd a n oksitosinin grevi,
diideki m em e bezlerinin iindeki st k a n a llarn n kaslm asn ve st atlm n salam aktr.
Seksel dim o rfik yaplarn ve d a v ran larn salanm as, s rd r lm esi
ve plastisitesi (deiebilirlii), k an d a k i cinsiyet h o rm o n la rn n beyindeki et
kileri sayesinde gereklem ektedir. Bu dim orfik beyin blgelerindeki sin ir
hcrelerinin say ve byklkleri p ro g ram lan m hcre lm ve yaayan
hcrelerin b ym esinin dengeli ekilde dzenlenm esi ile salanm aktadr.
Hem belli h crelerin lm nn hem de belli h crelerin y aam n n sa la n
m as yine cinsiyet horm onlar olan testosteron ve strojenin etkisi ile ger
eklem ektedir.
Bu iki h o rm o n u n beyindeki sin ir hcrelerinin geliim ini ve fark llam a
sn salad bilinm ektedir. N roplastisite yeteneinin yksek olduu bili
nen bir beyin blgesi olan hipokam pus da horm onal d alg alan m alara duyraldr. H ipokam pus tem el olarak bellek ve renm eden sorum ludur. strojen,
hipokam pal n ro n la rn uyarlm a zelliklerini dzenlem ekte, sinyallem eyi
ve plastisiteyi etkilem ektedir. Dolaysyla h o rm o n larn etkisi ile gerekleen
bu t r deiikliklerin baz renilm i davran ve a n la rn altnda ya ta n m e
k anizm alar olduu, bu balam da farkl rem e d av ran lar ile de b a la n t
l olduu sylenebilir.
Dolam da b u lu n an ve beyin ilevlerinde nem li rol olduu bilinen te s
tosteron ve strojenin etkileri; sadece det dnem leri (m enstruasyon), do
um ve st verm e gibi rem e veya yavru bakm verm e dnem leri zerine sCogito, say: 65-66, 2011
rl deildir. strojenin, nronlar, iskem ik (kan a k m n d a azalm aya bal

grlen hasar) ve dejeneratif srelerden koruduu bilinm ektedir. Yine tes
tosteron k u lla n m n n duygudurum ve davranlar (zellikle sald rg an dav
ranlar) etkiliyor olmas, beynin bu h o rm onlara olan duyarllnn hayat
boyu srdne iaret eder. A ndrojen ve strojen reseptrleri, hipotalam us
dnda am igdala, serebral korteks, substansiya n ig ra gibi beyin yap larn d a
da anlam l derecede yksektir.
Genotipik cinsiyet ve fenotipik cinsiyette grlen kaltm sal fark llk lara
se interseks durumlar" denilm ektedir. Bu d u ru m canl doan h er yz b e
bekten 1-2sinde grlm ektedir. E tkilenen bireylerde ksrlk, cinsel ilev b o
zukluklar ve cinsel kim lik ile ilgili psikososyal a tm a la r grlebilm ekte
dir. Genotipik ve fenotipik cinsiyette anorm alliklere yol aan T urner Send
ik>mu (X0), K linefelter Sendrom u (XXY) ve 47-XYY Sendrom u rnek olarak
verilebilir. Y krom ozom u zerinde b u lu n an SRY geninin cinsel o rg an la r er
kek ynnde farkllatrd belirtilm iti. Dolaysyla XXY eklinde cinsiyet
k om ozu olan kiinin erkek genital organlar ile birlikte iki X nedeniyle de
meme dokusu gibi diiye zg ikincil seks k arakterleri olm aktadr. XO genol ipi olan T urner Sendrom u h a sta la r ise az gelim i dii grnm de cinsel
organlara sahiptir. XYY olan bireyler grn o larak d a h a norm al olm akla
birlikte genellikle ksrdr.
B ahsedilen d u ru m la rn hepsinde krom ozom al anorm allikler vardr. Bu
anorm allikler olm adan da interseks d u ru m la r ile k arlalm aktadr. rne
in genotipik olarak XY yani n o rm al bir erkek olduu halde, testislerinden
salm an testosteronun etki edecei reseptrlerdeki anorm allik nedeniyle ta
m am en dii grnm de olan testikler fem inizasyon vakalar b u lu n m a k ta
dr. Bu kiilerde testis dokusu ve b u n d a n saln an yeterli m ik tard a testo ste
ron olm asna ram en, reseptrlerdeki duyarszla bal olarak kii dii ola
rak grnm ekte ve hissetm ekte, beyni fem ininize olm aktadr. det grm e
dikleri iin tetk ik edilirken bu d u ru m la r saptanm aktadr, interseks d u ru m
larnda beyin geliim inin sonular tam olarak aydnlatlm am tr.
Cinsiyet ve beynin biyolojisi, genotipik ve fenotipik cinsiyetin ilikisi ze
rine odaklanm tr. Dolaysyla kiinin cinsiyetinin davransal boyutlar;
kendisinde b u lu n a n genital organlar, bu o rg an la rn salglad ve beyni etki
leyen horm onlar, cinsel ilevlerin nral kontroln yapan beyin geliim i ile
tan m lanm aktadr. te y andan bireyin cinsel kim lii de cinsel dav ran la
rn nemli b ir yndr.
Cogito, say: 65-66, 2011
171
172 I F. Duygu abuk Kaya
Cinsel kim liin en nemli bileenlerinden biri de cinsel ynelim dir. Cin
sel ynelim in o turduu biyolojik tem el hl tam olarak aydnlatl a n la m
tr. Cinsel kim liin biyolojisini tan m la m a am al o larak cinsel ynelim in
m olekler biyolojisi ve genetii ile heteroseksel ve ecinsel bireylerin beyin
yap ve ilevleri arasn d ak i fark llk lar zerine odaklanlm tr. B ugne k a
d a r sosyal, psikoanalitik ve ah lak i terim ler ile aklanm aya allan cinsel
kim lik ve ynelim , gnm zde biyolojik bir bakla tartlm ak tad r.
Bu konuda olduka iyi allm b ir hayvan, meyve sinei Drosophila dr.
Sineklerde yaplan a ratrm alar; fenotipik cinsiyeti kontrol eden genlerin, er
kek ve diiye zg cinsel d av ranlar dzenleyen n ral dnglerin fark lla
m asn aklam ada yetersiz olduunu gsterm itir. Bu genler m utasyona u
ratldnda yine cinsel d a v ran larn deim edii gsterilm itir. D aha son
ra meyve sineinin evresel ve m erkezi sinir sistem indeki sinir hcrelerinde
bu lu n an "fruitless ad verilen b ir gen saptanm tr. Bu gen cinsel organ do
kularn d a veya dier seksel dim orfizm gsteren beden blgelerinde b u lu n
m am aktadr. H em dii hem erkekte bulunan bu gen, meyve sineklerinin e
lem e dav ran larn d a rol oynam aktadr. Bu genin dii ve erkee zg ayr
tipleri vardr. Erkee zg olan gen paras silindiinde erkee zg davra
n larn yok olduu, tm gen silindiinde hi elem enin olm ad, erkekteki
gen sadece koku nronlarnda inaktive edildiinde ise erkei ayrt edem eyen
sinein erkek sineklerle elemeye alt gsterilm itir. Erkee zg olan
fruitless geni dii beyninde retildiinde, diiye zg dav ran larn baskland ve bu sineklerin dii sineklerle elemeye a ltk la r grlm tr. Bu
gzlemler; meyve sinei rnei zerinden heteroseksel ve ecinsel d a v ra n
ve hem cins/kar cinsi ta n m a ve semeyi dzenleyen sinir sistem i dng
lerinin genetik o larak kontrol ediliyor olabileceini gsterm ektedir.
nsanda ise zellikle tek y u m u rta (monozigot) ikizlerinde yaplan al
m ala r dikkat ekicidir. ift y u m u rta (dizigot) ikizlerinden ya da ikiz olm a
yan kardelerden b irisinin ecinsel olm as d u ru m u n d a dier kardein de e
cinsel olm a olasl ile karlatrldnda; m onozigotik ikizlerden b irisin in
ecinsel olm as d u ru m u n d a dier kardein de ecinsel olm a olasl d ah a
yksek olarak bulunm utur. G enetik balant a lm alarn d a ise erkek e
cinsellii ile ilikili bir krom ozom al balant b u lunm am tr. A ncak erkek
ecinselliinin anneden gelen X krom ozom u ile tan d n a iaret eden k a
n tlard an bahsedilm ektedir. D ier yandan epidem iyolojik gzlem lerden bir
tanesi de ecinselliin ocuun doum sras ile ilikili olduudur. B ir anneCogito, say: 65-66, 2011
ln her doan erkek ocuunda ecinsel olma olaslnn % 30 k a d a r a rtt

ne srlm tr. Bu iddia d a birok dier iddia gibi speklatif kalm tr.
( nm zde cinsel kim lik ve d av ran n tem ellerine ynelik genetik ve molekiiler bir kavram a m evcut deildir.
Buraya k a d a r kad n ve erkek beyninde rem e ile ilikili dim orfizm konu
su ndan bahsedilm itir. Ancak dier yandan k ad n ve erkein dil, renm e,
bellek, grsel yetenekler gibi bilisel zellikleri a sn d an da birok belirgin
farkll vardr. Ancak b u n la rn tam am en genetik o larak yaplanm seks
el dim orfizm ler olduu sylenilemez. B u fark larn sosyal ve kltrel olarak
renilm i dav ran lar yansttn da in k r etm em ek gerekir. A ncak b u t r
etkilerin olm ad durum varsaylsa bile kadn ve erkein ayn ekilde dav
ranacan d a sylemek m m k n deildir. Beyinde baz kortikal blgeler,
migdala, korpus kallozum gibi yaplar; kadn ve erkekte boyut ve ekil b a k
m ndan farkldr. Am igdala b u ra d a seksel dim orfizm asndan nem li bir
beyin blgesidir. H asara u rad n d a insanda hiperseksalite yani a r cin
sel davran grlm ektedir. Ayrca am igdala in sa n d a yz ifadesi ta n m a d a
rol alm aktadr. Sa ve sol beyin yarkrelerinde b ire r tan e olm ak zere b u
lunan iki am igdalann, kadn ve erkekteki hacim lerinden ziyade han g i ta r a
ln hangi d u ru m la rd a aktive olduu farkllk gsterm ektedir. B unun ilevsel
olarak ne an la m a geldii ise bilinm em ektedir.
Sonuta cinsiyet ve beyin arasn d ak i iliki, cinsel davran belirleyen bi
yolojik ve kltrel etkiler ile k arm ak hale gelm ektedir. zellikle insanda,
kadn ve erkek beynindeki anatom ik farklar ok belirgin deildir ve birok
davran da sadece kadns ya da erkeksi olarak tan m lan am am ak tad r. Cin
siyet horm onlar beyni geliim in erken dnem lerinden itibaren etkilem ekte
dir. Bu etki altn d a seksel dim orfizm gsteren beyin de zellikle e seimi,
reme, yavru bakm olm ak zere birok farkl d av ran ta rol oynam aktadr.
Gen, beyin, cinsiyet, cinsellik ilikisinde iki tem el yanlg, varsaym lar
bilim sellikten uzak latrm ak tad r. lkin genetik belirlenim in deim ez bir
kesinlik olduu yanlgs. Genetik yapt ya da genetik olarak a k ta rla n gene
tik m ateryal dllenm e/ doum dan sonra hi deim eden sabit k a la n b ir be
lirleyici deildir. Genetik a la n n d a yaplan alm alar b ir sonraki ku a a ak
tarlan genetik m ateryalin d a h a gebelik dnem inden balayarak deitiini
gsteren k a n tla ra ulam tr. Epigenetik fenom enler o larak a d la n d rla n bu
deiim, evresel a rtla rn genetik m ateryalin (genlerin) yap ve ilevlerinde
deiime yol atn tan m lam ak tad r. Bir zelliin geninin bireyde olm a
Cogito, say: 65-66, 2011
173
174 : F. Duygu abuk Kaya
s, o bireyde o zelliin m utlaka ortaya km asn salam am aktadr. evre

sel a rtla r var olan b ir genin yapsn bozabildii gibi genin alm asn ya da
alm am asn, alm asnn niteliini de deitirebilm ektedir.
kinci yanlg, ilkinden d a h a byktr. Genetik belirlenim cinsellikten
ok rem eyle ilgilidir. Oysa rem e ile cinsellik e kav ram lar deildir. Cinsel
lik rem eden d a h a kapsam l b ir kavram dr. Cinselliin rem e davran ya
da becerisine gre tan m lan m as heteroseksist bir ideolojinin yansm asdr.
K ald ki in san d m em elilerde bile rem e am al olm ayan cinselliin v arl
bilinm ektedir.
Dier y andan bu dim orfizm lerin cinsel kim lik ve cinsel ynelim gibi du
ru m la ra olan etkileri halen tam olarak aydnlatlam am tr. Cinsel ynelim
ve kim liin biyolojik olarak aklanm aya allm as b ir yandan in san cin
selliini a n lam am za katk salarken, bir yandan d a heteroseksist b ir d n
yada heteroseksel olm ayanlarn tekiletirilm esinin nn aabilir. Tbbn,
ta rih in birok dnem inde m edikal m odeller y a ra tara k ahlaki, dini, kltrel
olarak kabul edilm eyeni hastalklatrm a zelliinin ilediini gz nnde
bulundurm adm zda; tbbn sunduu tm k a n tla r bu am aca hizm et ede
cek ekilde alglam a riskim iz vardr. Bu noktada ecinsellik ya da bisekselliin, tpk heteroseksellik gibi hangi biyolojik, genetik, nral m ekanizm a
larla olutuunu anlam ann; bu d u ru m la r bir kusur" ya da hastalk h a li
ne getirm eyeceinin farknda olm am z nemlidir.
Kaynaka
1. Neuroscience, Fourth Edition, Dale Purves, George J. Augustine, David Fitzpatrick,
William C. Hall, Anthony-Samuel LaMantia, James O. McNamara ve Leonard E.
White, Sinauer Associates: Sunderland, MA., 2008.
2. Neuroscience: Exploring the brain, Third Edition, Mark F. Bear, Barry W. Connors
ve Michael A. Paradiso. Baltimore: Williams & Wilkins, 2007.
Cogito, say: 65-66, 2011
Gerek zgrlk Balang Yapmaktr

JULIA KRISTEVA - HLYA DURUDOAN
lllya Durudoan: Tipolojik olarak ele aln d k larn d a, semiyotik ile sem bo11k arasndaki ayrm n, bir anlam da, znelliin ve a n la m n szl-olm ayan/
sem bolik ncesi ve szl/sem bolik boyutlar ara sn d ak i ayrm la rt t
sylenebilir. B u ayrm n ne s rd n z sosyal ve politik k arm lar asn
dan merkezi nem de olduunu biliyoruz. K itaplarnzda y azdklarnza d a
yanarak, bu iki boyut olm as gerektii biimde ilintilendirilm edii tak d ird e
letiim, sosyal b a la r ve kiinin kendi kendisiyle olan ilikisi b t n an lam
ve deerini yitiriyor. Peki, bu iki boy u tu n gerektii gibi b ir iliki iinde olm a
s iin ne gerekiyor?
Julia Kristeva: (Glerek) Bu byk bir soru. Belki de ilk nce okuyu
cularnza sem iyotik ve sem bolikten ne anladm anlatm alyz. B u ayr-
La vraie libert, cest le commencement

JULIA KRISTEVA - HLYA DURUDOGAN
Hlya Durudogan: The distinction between the semiotic and the symbolic, if taken
typologically, seem to stand mainly for the non-verbal /pre-symbolic and verbal /sym
bolic dimensions of subjectivity and meaning. However, it seems that this distinction
plays a vital role in terms of the social and political implications of your thought in
Ihe sense that, if these two dimensions are not adequately connected, communica
tion, social bonds and relation with ones own self lose all value and meaning. What
does it take for these two dimensions to be adequately connected?
Julia Kristeva: C est une grande question. Dabord, peut-tre il faut expliquer
vos lecteurs ce que jentends par symbolique et smiotique. Il faut situer cette distinc
tion dans ma recherche des annes soixante-dix, qui se situe dans un mouvement
Cogito, say: 65-66, 2011
176 : Julia Kristeva - Hlya Dumdoan
m, im di post-yapsalclk olarak a n la n akm n h k m srd y llard a

ki yani 70lerdeki a ra trm a la rm la beraber dnm ek gerekir. Fransz ya
psalcl asn d an an lam n b ir yap ya da sistem olm adn gsterm enin
ok nemli olduunu dnyorum . E n azndan sadece bir yap ya da sis
tem olm adn... Anlam, konuan-varlkta (Htre-parlant) bir din am ik ola
ra k ortaya kyor ve bu d inam ik konuan varln hislerinin, tepkilerinin
ve dilsel im lerinin de hesaba katld bir dinam ik. B u rad a dilin an lalm a
s iin psikanalizin dahlini grdm z gibi bu k onuan znenin sadece bir
d inam ikten ib are t olm adn, ayn zam anda sosyal ve tarih sel bir ereve
n in paras olduunu da anlyoruz. Yani bir iliki ve b ir dsallk var, teki
(la utre) var. Sem iyotik, dilin ocuun dil-ncesi halleri ile ilgili olan dil-tesi
(trans-linguistique) boyutu. D il-ncesinde bebein kard sesler, d a h a son
ra iirsel dilde (language potique) yeniden ortaya kar. Sem bolikten ise dilin
kullanlm aya balanm asyla m elodi ve ritim lerin szck ve cm lelere dn
t ve bilinli b ir m esajn a k ta rld dilsel an ve faaliyeti kastediyorum .
Dolaysyla bu ay rm n ok nem li b ir ilevi var: sem iyotik/sem bolik ayrm
dilin, bilinli m esajn kaybolduu kritik an larn hesaba katabilm em i sal
yor. Taknl, otistik, histerik veya takntl halleri bu kritik a n la ra rnek
olarak verebiliriz. Yani psikanalizde incelediim iz k lin ik vakalarda gzlem
lediim iz ve itki ile dilin k arlat b t n haller... Ama bu ayn zam an d a
quon appelle maintenant le poststructuralisme. Il me semblait trs important de

montrer dans le structuralisme franais que le sens nest pas une structure et un sys
tme, en tout cas, nest pas seulement, quil se produit comme une dynamique dans
ltre-parlant et que cette dynamique tient compte du sujet parlant, de ses sensations,
de ses pulsions, et des signes linguistiques. On voyait dj quune introduction de
la psychanalyse dans la comprhension du langage et que ce sujet parlant n'est pas
seulement une dynamique, mais il fait partie dun cadre social et historique. Donc,
il y a une relation et une extriorit, il y a de lautre. Le smiotique est une dimen
sion du langage qui est translinguistique, qui concerne les tats pr-linguistique de
lenfant. Lorsquil utilise les cholalies et les rythmes, et ce sont des phnomnes qui
vont se ractualiser dans le langage potique. Et jappelle "symbolique le moment et
lexercice du langage qui vient aprs ce moment lorsque les mlodies, les rythmes
changent en mots et en phrases, et un message conscient est dlivr. Alors cette dis
tinction me permet de tenir compte des tats critiques de langage o le message
conscient se perd : toutes sortes de croisements entre la pulsionalit et le langage
dans les tats cliniques que nous observons en psychanalyse. Mais a me permet de
rendre compte aussi des crativits dans le langage. Par exemple, dans le style po
tique ou le style littraire. a me permet en mme temps de tenir compte dempreints
qui exercent sur le langage des deux parents -le maternel et le paternel- tel point que
Cogito, say: 65-66, 2011
Julia Kristeva ile Sylei
dildeki yaratcl hesaba katm am a da im kn veriyor. rnein iirsel ya da

edebi sluptaki yaratcl. Ayrca b u ayrm bana, a n n e ve babann k u lla n
d dilde m evcut olan b ir eyin, yani annelie ve b abala d a ir olann izle
rini grme im k n da veriyor. H a tta baz fem inistler ben im semiyotik ile di
ili; sembolikle erili kastettiim i bile dndler. Bu ta m olarak d oru deil
nk anne olan h er k adnda eril ve babala d a ir zdelem eler de m evcut
lu r. Ayn ekilde erkek sadece erkek deildir; onda hem diil bir eilim hem
de annelie d a ir o lan n izi vardr. Dolaysyla, bu iki a la n birbirinden ta m a
myla ayrm am aya dikkat etm ek gerekiyor.
Sizin so ru n u z a dnersek, m o d ern dnyada m kem m ellik ve uyum a d
na srekli b ir aba iinde olm aya tevik ediliyoruz. G nm zn san al d n
yasnda dilin derin li i kayboluyor. B u n u n bir rneini, m egul olduu iin
anlam yla h ib ir iliki k u rm a d a n b t n gn hesap y ap an ve yapt iin p si
ik boyutunu fa rk n a varm ayan b a n k a hesap u z m a n n d a grebiliriz. Peki,
bitm ek bilm eyen hesap lar ile bedende itki yoluyla kk salan ve sem iyotik
diye a d la n d rd m dildeki d erin lik ara sn d ak i kopuk ilikiye nasl a re b u
lacaz? S an at ve zellikle edebiyat nem li olm akla birlikte; kiiyi h ay atn
kendine has b ir biim de -gzyalaryla, haykrlarla, kendi t re tti i ifad e
lerle v esaire- a n la tm a sn a ve b ir a n la m d a kendi k e n d in in hikyecisi olm a
ya davet eden p sik an aliz gibi b ir tec r b e de fevkalade m him dir. D oru ol-
certaines fministes ont pens que, pour moi, le smiotique est le fminin et le sym
bolique le masculin. Ce nest pas tout fait a parce que pour la femme qui est mre,
11 y a aussi des identifications viriles, masculines et paternelles. Et lhomme nest pas
que lhomme, mais il a une tendance aussi de type fminin; il y a aussi lempreint
du maternel en lui. Donc, il faut faire attention de ne pas cliver ces deux domaines.
Donc je pense que dans le monde moderne, pour rpondre votre question nous nous
assistons souvent une sollicitation pour une performance, pour lexcellence et pour
ladaptation et aujourdhui, de plus en plus, dans un monde virtuel, on perd cette
paisseur de langage. Lexemple le plus caricatural, cest le trader dans les banques
qui joue avec les chiffres, qui na aucun rapport au sens de ce quil fait, la dimen
sion psychique, de ce quil est en train de faire. Alors, comment remdier ce genre
de dissociation entre les calculs sans frein dun cot et le langage avec son pais
seur que jappelle smiotique senracine dans le corps travers pulsion ? Je pense
que limportance de l art -tout particulirement la littrature- est essentielle, mais
aussi une exprience comme celle de psychanalyse, qui invite chacun de devenir son
propre, comment le dire, narrateur, en racontant sa vie dans un style personnel avec
des cries, avec des mots invents, avec des larmes, etc. Bien que ce soit vrai que lart
est important, ici, nous confronte une autre difficult. Lart est aussi part prenant du
march, il y a un march de lart o l art devient une marchandise, une valeur. Et on
Cogito, say: 65-66, 2011
178 : Julia Kristeva - Hlya Durudoar
m ak la birlikte, s a n a tn ok nem li olduunu sylemek bizi b ir zorlukla k a r

karya getiriyor. S a n a tn b ir piyasas var ve bu piyasada sanat m ala ve
b ir deere indirgeniyor. Bylelikle, sem iyotik ve sem boliin ara sn d ak i ve
y o ru m u n -felsefi olduu k a d a r sa n a t ta rih i ve b t n in sa n i bilim lerine has
olan cinsinden y o ru m u n - nem ini ortay a k aran dikey boyut o rta d a n kay
boluyor.
n san i bilim lerin insanln koruyucusu a n lam n d ak i ilevinin olduu
kadar, bu bilim lerin insanln zengin bir dil zerine ku ru lm asn a im k n
veren eler olduunun k av ran m asn n da ok nem li olduunu dnyo
rum . Bunu yneticilerim ize a n latm am z lazm. Ama sadece insani bilim ler
eitim inin olduu niversitelere kaynak a k ta rm a la rn salam ak iin deil.
B u aba kendini antropoloji, tarih , sanat, psikanaliz ve dier insani bilim ler
de a ra trm a yapm aya adayan herkesin deerini g r n r klm ak iin de ok
gerekli. Bu nedenle Norve H k m etin in insani bilim ler iin bir dl d n
m olm as beni ok m utlu etti. B ildiiniz gibi Nobel dl kategorileri a ra
snda insani bilim ler iin bir kategori yok. Holberg dl 2004te ilk olarak
b a n a verildi; d a h a so n ra da H ab erm asa ve baka kiilere. Bu gerektii k a
d a r bilinen bir dl deil am a in san i bilim lerdeki a ra trm a la r tand iin
ayn zam anda politik bir tavr. te, birinci sorunun cevab...{Voil, this is the
first answer) (glm eler)
perd cette dimension verticale entre le smiotique et le symbolique do limportance

de linterprtation, linterprtation philosophique, linterprtation de lhistoire de
lart et tous les sciences humaines. Je pense le rle crucial des sciences humaines...
comme gardian de lhumanit et comme les lments qui peuvent permettre une
refondation de lhumanisme sur la base dun langage compris dans sa richesse. Cest
quelque chose essentielle quil faut faire comprendre nos dirigeants mais non seule
ment pour faire donner plus dargent aux universits o il y a des sciences humaines,
mais aussi pour valoriser par tout les moyens de la communication de tous ce qui
se consacrent cette recherche: lanthropologie, lhistoire, l art, la psychanalyse etc.
Et de ce point de vue, je suis trs contente que le gouvernement norvgien a dcid
de crer un prix pour les sciences humaines qui manque au prix de Nobel, le prix
dHolberg, que jai eu la chance davoir en 2004. Jtais le premier le recevoir, mais
Habermas la eu aprs, et ensuite une autre personne. Ce nest pas un prix qui est
assez connu. Mais cette une acte politique de valoriser ce type de recherche. Voil,
this is the first answer!
H. D.: You are using revoit in a sense that is not in the usual political sense of
rvolution. What do you mean by revoit especially in relation to womens revoit? How
can revoit help overcome the fminine melancholia as well as renew and sustain the
life of the psych? Is revoit possible in an ge of new maladies of the sol?
Cogito, say: 65-66, 2011
II.D.: B akaldr (rvolte) tab irin i bilinen politik a n la m n d a yani dev

rim (rvolution) m an a sn a yakn b ir m an ad a kullanm yorsunuz. Peki, b a
kaldrdan, zellikle de k a d n la rn b ak ald rsn d an ne kastediyorsunuz?
Hkaldrm m m elankolinin alm asn a ve ru h u n yenilenm esine yapt
nlnnlu katk nedir? R uhun Yeni H a stalk lar anda b akaldr m m k n
mdr?
.I.K.: Evet, bu b ak ald r fikrine niversitede iki d u ru m d a n yola k arak
ki sene boyunca verdiim dersler neticesinde ulatm . Bu d u ru m la rn b irin
cisi, Avrupan n ve F ran sann da belli b ir ynelime kaym asyla ilgiliydi. B iraz
nce de sylediim iz gibi, hesap yap an am a dnm eyen ak llara doru b ir
ynelim var. H atta ii snf diye a d la n d rla n n ve b t n d a rd a b ra k la n
larn bakaldrs d a o n larn d ah a fazla kazanm ak istedikleri bir d u ru m d a n
kyor; d ah a fazla dnm ek istedikleri deil. Bu birincisi. Beni bak ald r
fikrine eilmeye ynelten dier d u ru m u n farkna v a rm a m ise Heideggerin
lOlu yllarda K a n tin zgrlk kavram zerine verdii dersleri incelem em
Nivesinde oldu. K a n tn aka gsterdii gibi -ta b ii u an d a zetleyerek ve
ematize ederek a n la ty o ru m - b akaldr, illa ki n o rm u n in k r deildir. Ya
bu efendinin klesisinizdir ya da bu klenin efendisi... Am a hep zgrleenin
zgrletii eye b am l olduu b ir diyalektik sz konusudur. Ve K antn da
ok hakl olarak gsterdii gibi gerek zgrlk balangtr. B aka b ir de-
J. K.: Oui, je suis arrive cette ide de rvolte au bout de deux annes de
( ours luniversit partir de deux situations. La premire, un glissement de lEu
rope et de France aussi, dans une direction. a correspond un peu ce quon disait
tout lheure, des esprits qui calculent mais qui ne pensent pas. Et par rapport
ivla, mme ce quon appelle la classe ouvrire et tous ceux qui sont exclut, se metIcnl en situation de rvolte. a consiste du vouloir de gagner plus, mais non pas
penser plus. a, ctait la premire direction. Lautre vnement qui ma fait penser
fi l'ide de la rvolte est un cours dHeidegger sur la libert qui tait un cours dans
les annes trente et qui tait consacr la notion de libert chez Kant. Kant montre
clairement, mais je rsume et je schmatise, que la rvolte nest pas ncessairement
une ngation de la norme. Vous tes esclave de ce matre ou le matre de cette es
clave. Vous tes toujours dans une dialectique o ce qui se libre dpend sur ce dont
on se libre. Et Kant montre trs justement que la vraie libert, cest le commen
cement. Cest dire non pas se rvolter pour nier quelque chose qui prcde, mais
pour commencer prendre linitiative. Et cette ide de la libert comme initiative a
fond, je pense, ce quon connait en Occident sous le ton de la libre entreprise. Seu
lement, cette ide de libert peut chouer dans l adaptation dune valeur suprme,
le dieu ou la valeur conomique qui est du dollar ou de leuro. Donc, linnovation
ne peut pas tre le seul paramtre de la libert. Et jai essay toujours, en pensant
Cogito, say: 65-66, 2011
179
180 : Julia Kristeva - Hlya Durudoan
yile zgrlk, nce gelen eyi in k r etm ek ya da h k m s z klm ak olmayp!

inisiyatifi ele alp b ir balang yapm aktr. Ve bence inisiyatif anlam ndaki;
zgrlk fikri B atd a serbest g iriim denen eyin tem elindedir. Ne var ki bui
zgrlk fikri st b ir deer sz konusu olunca - rn e in T anr ya da d olar vj
avro gibi ekonom ik b ir deer sz konusu olunca- b aarszl a urayabilir.1
Dolaysyla zgrln tek lt yenilik olam az. B en hep zgrln b a
ka b ir boyutunu ortaya karm aya altm . Yani gem ie dn ve gem iin
yeniden incelenii olarak bakaldr... Nietzschenin gem ii yeniden deer
lendirm e (transvaluation) kavram gibi...
;
Benim dil retm enim Hint-Avrupa dilleri zerine b ir alm a yapm t.
Bu alm a Trkeye evrildi m i bilm iyorum . B akaldr kelim esinin ok il
gin bir kelime olduunu sylerdi. B akaldr szc dnm ekten geliyor. yi
b ir balang yapm ak iin geriye dnm ek gerekir. A nlatlm ak istenen bu esa
snda. Dolaysyla dem ek istediim u ki gerek zgrlk gemii reddetm ek
ten deil, onu yeniden ele alp tem ellendirm ekten geer. Gemii kabullene
rek yeniden ele alp incelem ek ve bu n o k tadan yeni b ir balang yapm ak ge
rektiine inanyorum . M edeniyetin u an d a iinde bulun d u u km az, yani
ya her eyi ykm a ya da her eyi reddetm e eilim ini am ak iin bu an lam d a
b ir bakaldrya ihtiya olduunu dnyorum .
K adnlar b u n u (bakaldr) nasl yapabilirler so ru su n a geri dnersek, n-
au travail analytique, de forger notre dimension de la libert, cest dire, la rvolte

comme retour vers le pass, et comme rexamen du pass, transvaluation comme
dirait Nietzsche du pass, cest ce que fait lanamnse selon Freud. Et cest le sens du
mot rvolte en sanskrit. Mon matre de langage a fait un ouvrage sur les langages
indoeuropens, je ne sais pas si cest traduit en turc, il disait que le mot "rvolte
est un mot trs intressant. a vient de "tourner. Mais lide initiaire, a veut dire,
tourner en avant pour mieux recommencer. Donc, je dis que la vritable libert se
consiste ne pas nier le pass mais le repenser et ainsi le refonder de nouveau.
Donc, cest cette notion de rexamen du pass, faire du nouveau, crer partir dune
rappropriation du pass qui me parait tre la voie. Cest un moment important de
notre civilisation o on a tendance soit de tout casser soit de ne rien connatre. Si on
retourne la question des femmes, alors comment les femmes peuvent faire cela ?
Je pense quil faut toujours dabord se poser cette question que les fministes ont
ouverte et qui est loin dtre termine : Quest-ce quon va entendre par une femme?
Comment de penser la bisexualit psychique, par exemple ? Quest-ce quune mre ?
Je pense que nous sommes une des rare civilisations qui nont pas de discours sur
la maternit en dehors du discours commercial ; acheter tout nos enfants, les
contenter en leur donnant tout ce que la socit peut avoir, pour quils ne souffrent
pas comme moi, comme jai souffert, alors on va chez le pdiatre. Mais que fait la
Cogito, say: 65-66, 2011
Julia Ksteva ile Sylei
edikle, fem inistlerin ortaya koyduu ve cevabnn h l a ran d soruyla b a

lamalyz: K adndan ne anlayacaz? B aka so ru lar d a v ar tabii... rnein,
"Psiik biseksellik h ak k n d a ne dneceiz? sorusu. Anne nedir? T icari
ulann -o cu k iin sa tn alabileceim iz her eyi alm ak, o n lar m utlu etm ek
Il toplum un verebilecei her eyi verm eye abalam ak, bizim gibi ac ek
m esinler diye o n lar doktorlara ta m a k - dnda b ak a b ir annelik sylemi
olm ayan n ad ir m edeniyetlerdeniz herhalde. Ama anneyi anne yapan nedir?
Ak anne, zam ansall iindeki anne, dilin a k ta rlm a s anlam n d a anne...
liz psikanalistlerin yaptm z alm alar ne halka a k ta rm a alkanlm z
vur ne de byle b ir becerim iz. Bu ok byk bir zorluk yaratyor. K adn d ep
resyonu, h isteriklerin som atizasyonu... B u n lar k a d n la r etkileyen byk so
runlar. Ve psikanaliz k ad n lara are olabilir. Dolaysyla, k ad n lara p sik an a
liz tavsiyesinde bulunuyorum .
H. D.: Trkiyedeki kad n lar dnnce insan b u n u n nasl olabilecei
ni m erak ediyor.
J. K.: te, Doudaki k a d n lar sz konusu olunca gene fark ediyoruz ki,
mge k ltr ile dil kar karya geliyor. M m kn olduu k ad ar az k o nuu
luyor ve klielerle konuuluyor, psiik yaam tehdit eden b ir eit stereotiplee sz konusu oluyor. R uhun yeni h a sta lk larn d an kastettiim de bu zaten.
Divann zerindeki m terilerin ou kadn. Neden? nk b t n b u n la ra
mre? La mre amante, la mre dans sa temporalit, la mre comme transmission

de langage, tous ces phnomnes-l. Nous, les analystes nont pas lhabitude, le gnie
de transmettre les travaux techniques que nous faisons au public. Cest une grande
difficult et aussi la dpression fminine, la somatisation des hystriques... ce sont
des grandes questions qui touchent les femmes que la psychanalyse peut aider compi endre. Donc...que les femmes se mettent en analyse.
H. D.: Pansant femmes turques, je ne sais pas comment on peut faire a ici ?
J. K.: Voil, pour des femmes en Orient, dans toutes les socits, la culture de
limage aussi va rencontrer le langage. On parle le moins possible, on parle avec les
clichs, il y a une espce de strotype qui fait que la vie psychique est menace,
lappelle a mme les nouvelles maladies de lme. Je pense que la grande majorit
de la clientle (sur le divan) est fminine. Pourquoi? Parce que, malgr tout cela,
les femmes cherchent lamour. a ne veut pas dire quelles sont btes et naves. Soit
elles ont des enfants, soit elles not pas d enfant, mais elles ont gard une mmoire de
leurs mres, de leur propre enfance, dune manire plus douloureuse, plus sensible
que beaucoup dhommes. Elles savent que le sens se construit sur la base de la trans
mission du sensible, de pre-langage, de ces tats archaques, que moi jappelle le s
miotique. Et quon est deux faire du sens. Et cest ce quelles cherchent sur le divan.
Elles viennent pour ce transfert et contre-transfert. Donc, les femmes cherchent du
Cogito, say: 65-66, 2011
181
182 : Julia Kristeva - Hlya Durudoar
ram en k a d n la r ak arayndalar. Bu o nlarn ap tal ya da saf olduklar^

a n lam n a gelmiyor. ocuklar olsun ya d a olm asn, kendi o cu k lu k larn a |
anneleriyle ilikilerine d air acl a n la r var. Bu a d a n birok erkee naz|
ra n d ah a hassaslar. K adnlar, a n la m n benim sem iyotik dediim dil-ncej
arkaik hallerin a k tarlm as zerine k u ru lu olduunu biliyorlar. K a d n la r a]
lam n iki kii gerektirdiini biliyorlar. Divann zerin d e a ra d k la r da bu. B
a k ta rm ve k a ra k ta rm (contre-transfert) iin geliyorlar. Dem ek ki kadnla
an lam aryorlar. A nlam derken, y u k a rlard a b ir yerde olan ideal b ir an lan
d an deil gndelik an lam dan ve a n la m d a hissedilebilir olan d an bahsediy
rum . Bana birok elbise aldran sa n al anlam deil de, bedenim in iinde yi
am am a im kn veren anlam var aklm da. B tn k a d n la r potansiyel olara
histeriktir. B unu kk d r c b ir m an ad a sylem iyorum . Bedenle anli
m m kesitii b ir yap var. ok sayda kadn psikoterapiye gidiyor. B az ps
kanaliz seanslar ok vakit alyor ve ok pahallar; dolaysyla sadece elit b:
kesim bun d an yararlanabiliyor. B atdaki bu d u ru m d a n t r sadece boa
m a, yas veya iini kaybetm e gibi acil d u ru m larla ynelik psikoterapiler yay
gm lk kazanm aya balad.
Dier soruya dnersek, ben T rk k ad n lar h a k k n d a bilgili deilim . Arru
konuya dinler, slam iyet ve m ao k lt r asndan y ak lam ak gerekir diy(
dnyorum . K ad n lara zgrlk hissini verm ek iin ok aba ve alm i
sens. Quand je dis le sens, je ne pense pas au sens idal qui est au del, mais le sen
de tout les jours, et le sensible dans le sens. Non le sens virtuel qui va me permettre d
macheter beaucoup de robes, mais le sens qui me fait vivre dans mon corps. Toute
les femmes sont potentiellement hystriques. Je ne dis pas a au sens pjoratif; cetti
une structure la charnire entre le corps et le sens. Alors on trouve beaucoup d
femmes en analyse. Alors comment sadapter ce public? Il y a les psychanalyses qu
sont pures et qui prennent beaucoup de temps, qui demandent un investissement co
nomique; seulement une lite peut le faire. En Occident, on essaie de sadapter celi
en faisant des psychothrapies analytiques qui rpondent des urgences: un divorce
une catastrophe du deuil, un problme de chmage etc. Lautre question, ce nes
pas les femmes turcs, moi je ne connais pas les femmes turc, mais je pense que celi
nous confronte aux religions, lIslam, lexclusion des femmes dans une sociti
machiste. Il y a tout un travail faire pour donner aux femmes le sens de la libert
Et il y a quelques annes jai cre le prix Simone de Beauvoir. Nous le donnons de
femmes qui essaient dtre libre. Les deux femmes qui ont reu le prix, quand nou
lavons commenc, sont deux femmes de lorigine musulmane et qui vivent en Occi
dent. Une de Bangladesh et lautre est africaine. La deuxime fois, nous lavons donni
un collectif iranien: One million signatures et qui essaie de lutter pour la libert de
femmes, les droits des femmes en Iran. Alors, vous voyez le type daction. Cette an
Cogito, say: 65-66, 2011
gerekiyor. Ben birka sene nce Sim one de Beauvoir dln balattm . Bu
dl verdiim iz k a d n la r zgr olm aya alan kadnlar. lk iki dln sa
hipleri B atda yaayan ve M slm an lkelerden gelen kadnlar. Biri B ang
ladeli, dieri A frikal. kinci sene bu dl ran l b ir kolektife verdik: One
Mlllion Signatures. ra n da faaliyet gsteren bu kolektif, kad n hak lar ve z
grlk iin urayor. Bu sene ise dl inde k adn h a k la r iin savaan iki
inli kadna veriyoruz. Bu k a d n la r ayn zam anda m esela AIDSli o cuklar
la da beraber alyorlar. K adn h a k la rn n tesisi iin birok anlam a im za
lad halde som ut a d m la r atm ayan in hkm etine soru m lu lu k larm haI rlatyorlar. Dolaysyla byle k a d n la rn dier ka d n la ra rnek olabilecekle
rini dnyorum .
H. D.: Ve biz de b u ra d a bunu yapm alyz.

J. K.: Evet.
H. D.: Cinsiyet farkll, hem b u konunun biyolojik ve toplum sal cinsi
yet ile ilikisini teo rik olarak inceleyen, hem de cinsiyet farkllnn sosyopolitik karm laryla ilgilenen fem inistler iin h l byk nem tayor.
Size gre cinsler a ra s sava olaan b ir d urum olm akla birlikte, b a r iin
de bir toplum sal yaam da pekl m m kn. Bu toplum sal yaam n k a d n la r
in kstlayc deil de zgrletirici ve retici olm asn salayacak b ir t r
"cinsiyet farkll etii hakknda neler syleyebilirsiniz?
ne nous le donnons deux chinoises qui travaillent pour les droits des femmes, qui
veulent travailler avec les enfants contamins de SIDA, par exemple, ou de montrer
au gouvernement chinois, qui a sign beaucoup de dclarations internationales pour
lgalit des femmes au travail, qui proclame abstraitement ces droits, dappliquer
ces droits. Donc, je pense que les femmes comme celles-ci sont des exemples pour les
autres femmes.
H. D.: Et nous devons faire a ici.
J. K.: Oui.
H. D.: It seems that the question of sexual difference is still a very hot topic
among feminists who are interested in both the theoretical questions regarding its
relation to the categories of sex and gender and the socio-political implications of
Ihis question. You say that the war between the sexes is endemic but that we can
still transform it into communal living. What can you say about maybe an ethics of
sexual difference that can make this communal living not constraining but perhaps
productive and freeing for women?
J. K.: Cest une question trs profonde et trs longue. Moi, je vais vous envoyer
les textes que jai prsent une universit europenne sur la guerre et paix des
sexes. Et qui sont repris dans mon livre La Haine et Le Pardon qui va tre publi en
automne par Columbia Press. Dabord, je risque dtre reprsent comme essentiaCogito, say: 65-66, 2011
183
J. K.: Bu ok derin ve ok u z u n b ir soru. Ama size Avrupada b ir n i

versitede cinsiyetlerin sava ve b a r zerine yaptm su n u n u n m etinleri
n i gndereceim * Bu m etinler so n b ah ard a Colum bia niversitesi Yaynla
rn d a n kacak olan La haine et le pardon** adl kitab m n iinde de yer al
yor. Benim zc olduum u dnenler var. Bence cinsiyet farkll gerek
ten var. Bu farkllk, biyolojik bir farkllk. Bu biyolojik tem elin zerinde de
k a d n n rem e asndan erkeinkinden farkl olan ro l n ieren kltrel
b ir yorum var. Birinci soruda m odern anneliin sylemi balam nda bahset
tiim adan anneliin nemi an lam n d a. Yahudi an n en in , H ristiyan a n n e
nin, Y unan annenin, Trkiyeli a n n e n in (ben bunu bilm iyorum ) ne olduunu
biliyoruz am a m odern annenin ne olduunu bilm iyoruz. A nnenin rolnde
cinsinden belirlenen bir farkllk ve b ir yaratclk m evcut. Dahas, bu fark l
ln ve yaratcln tem elinde, k ad n n dille ilikisinin sem iyotiin sem bo
likle olan dngsel ilikisi yoluyla belirlendii temel bir bakalk sz konusu.
Sem iyotiin nemi ve sembolikle ilikisi, baka bir deyile, duyum ile yasa
nn, yasak ile itkinin kadn asndan ilikisi, bu ilikilerin erkekteki halleri
ile ayn deil. rnein kadnn haz (jouissance) ve a rz u su n u n biim i erkein
* Henz elimize gemedi.
** Hatred and Forgivenes, (Nefret ve Affetme), ng. ev.: Jeanine Herman, New York: Colum
bia University Press, 2010.
liste. Je pense quil existe une ralit qui sappelle la diffrence sexuelle. Cette diff
rence est biologique, mais sur la base biologique, il y a une construction culturelle
qui comprend dune part le rle de la femme dans la procration et qui nest pas
identique au rle de lhomme. Donc, limportance de maternit, ce que jai dit dans
la premire question sur le discours moderne de la maternit. On sait ce que cest la
mre juive, la mre chrtienne, la mre grecque et la mre turc (je ne sais pas a);
mais la mre moderne, on ne sait pas ce que cest. Cette crativit, cette diffrence
base sur le rle de la mre, mais aussi sur la diffrence du rapport de la femme
langage qui consiste en ce cycle dans le rapport au smiotique et au symbolique,
l importance du smiotique et son rapport au symbolique. Autrement dit, chez la
femme, le rapport entre la sensation et la loi, entre linterdit et la pulsion nest pas
le mme que chez lhomme. Et la jouissance et le dsir fminin prennent dautres
formes que le dsir et la jouissance de lhomme. Cest un long travail que jessaie
non pas de rsumer de manire conceptuelle gnralisant, mais en donnant des
exemples. Et ces exemples, je les trouve dans la littrature. Par exemple, lhomo
sexualit de Collette nest pas la mme que l homosexualit de Proust. Ou en pre
nant dans les exemples dans le mystique. Je connais mieux les mystiques chrtiens.
Tout a pour dire que nous, les gens dans les sciences humaines, des crivains,
on doit essayer donner des exemples pour montrer les diffrences. Comment cest
Cogito, say: 65-66, 2011
l/ ve arzu su n d ak in d en farkl. A m acm genelleme am al b ir kavram sallal m a deil. rnekler zerinden gitm eyi tercih ediyorum . Ve bu rnekleri de
edebiyatta buluyorum . rnein Collettein ecinsellii P ro u stu n ecinselli
i ile ayn deil. B en bu rnekler iin m istik gelenee de bakyorum . H risti
yan m istisizm ini d a h a iyi tan d m iin d ah a ok oraya bakyorum . B t n
b u n lard an bahsetm em im nedeni u noktay vurgulam ak: n san i bilim lerin
inde olan bizler ve y azarlar da, k ad n la erkein birbirlerinden fark llk lan 111
gsterm ek iin rnek bulm ak ve rnek verm ek peinde olm al. K adn ol-
uk nasl bir ey? K adnda farkl olan yaratclk nasl b ir ey? Erkek olm aklaki farkllk ne? F re u d a sorarsanz b ir nc boyut d a var; kadn ve erkek,
her ikisi de bisekselliin iinde. B en hep d rt tane cinsiyet varm farz edi
yorum (glmeler): erkein diilii ve erkeklii, k a d n n diillii ve erkekli
i ile ayn deil. Dolaysyla psikanalizin b ir ilevi de tekilliklerin rah a ta var
olabilecei bir in san l a doru ilerleyebilm em izi m m k n klm ak a d n a bu
farkllklar bu lm ak ve aa karm aya alm ak. u nokta ile de bitirm ek
stiyorum: B ana hep fem inist m isiniz diye sorarlar? Ben de biraz Bizansl ol
duum iin (glm eler) ileri karm ak latrm ay hep sevm iim dir... Bu so
ruya yle cevap veriyorum : Fem inist deilim , Skotusuyum . Kim se b ir ey
anlam yor. Don Skotus byk bir ngiliz filozof. Skotus h ak ik atin genel fi
kirlerde deil tikelde olduunu dnyordu; u adam , b u kadn... ngilizle-
d tre femme? Avec quelle crativit? Et comment cest diffrent d tre un homme ?
Et il y a un troisime domaine qui est, que chacun de nous homme ou femme est
dans la bisexualit selon Freud ? Je prtends, moi, que nous sommes toujours 4 : le
fminin et le masculin de la femme nest pas le mme que le fminin et le masculin
de lhomme. Et alors, cest le rle aussi de la psychanalyse. Dessayer de trouver ces
diffrences. Dune manire ce que nous puissions aller vers une humanit singu
lire pour cultiver des singularits. On va term iner ce dessus parce que souvent on
me dit, tes-vous fministe ? Et moi, comme je suis un peu byzantine, jaime com
pliquer les choses, je rponds : je ne suis pas fministe, je suis scotiste. Personne ne
comprend rien. Scote est Dun Scote, qui est un grand philosophe anglais. Il disait
que la vrit, ce nest pas dans les ides gnrales. Cest le singulier, cet homme-ci,
cette femme-l, pour les anglais, "thisness. Nous le savons sur le divan que, mme
si on a des concepts, le concept de type, les phases anales, orales etc; on essaie
de chercher la particularit selon laquelle chaque femme articule le fminin et le
masculin. Nous faisons attention son rapport la pulsion, la loi, smiotique et
le symbolique. On devrait continuer vers une humanit des diffrences et non pas
des schmas. Ces diffrences ne senferment pas dans leur diffrence mais elles
font des liens. Et cest l que je rencontre mon grand ami, H annah Arendt. Comme
vous le savez lavenir de la pense politique, pour elle, dpend sur leffort de transCogito, say: 65-66, 2011
185
rin thisness dedikleri ey. Biz (psikanalistleri kastederek) h er ne k a d a r bazi

kavram lardan y a ra rla n sa k da - a n a l dnem , oral dnem , tip kavram gibi-l
her kadnn diil olan ve eril olan ifade ediine dikkat ederiz. tki ile, yasa
ile, semiyotik ve sem bolik ile ilikisine veririz dikkatim izi. ablonlardan de-j
il farkllardan oluan b ir insanla doru gitmeliyiz. E sasn d a farklbklarl
farkllklar cinsinden kapam yorlar kendilerini; b a la n tla r kuruyorlar. D-i
ncelerim sevgili arkadam H a n n a h A rendtinkilerle ite b u rad a kesiiyor.;
Bildiiniz gibi, A rendte gre p o litik an n gelecei, K a n t in estetik yargsn!
politik bir baa dntrm ekten geiyordu. Estetik yarg nedir? E stetik y ar
g hkm vermez a m a hazz kullanr. B ir konserden k an herkes ok kii-j
sel b ir fikirle k ar a m a herkes bu fikre ve yargya v arrken ald hazz kul
lanr. K onserden k a n herkesin ald haz farkl olsa d a b ir topluluksunuzdur. Ama, esas itibariyle birbirinden farkl olan tek tek kadnlardaki ve er
keklerdeki, herkesteki yaratcl ortaya karacak b ir politik ba yaratm ak.
Avrupada gidebileceim iz noktann bu olduuna inanyorum . Bir ta ra fta n
farkll korur ve desteklerken dier ta ra fta n birbirim izle iletiim de olm ak
ve paylam ak... B u b ir topi.
H. D.: Bu gzel sylei iin ok teek k r ederiz.

J. K.: Ben teek k r ederim.
former le jugement esthtique de Kant en lien politique. Qu'est-ce que le jugement

esthtique ? En faite, le jugement esthtique ne juge pas, mais utilise le got. Tout
les gens qui sortent dun concert ont un jugement, mais ils utilisent le got pour
arriver ce jugement. Bien que le got est trs personnel et unique, vous tes une
communaut. Mais lide, cest de crer un lien politique qui suscite la crativit
maximale de chacun, chacun est diffrent, les hommes, les femmes. Je pense quen
Europe, on peut aller jusqu l. De favoriser le maximum de la diffrence et, en
mme temps, dessayer de communiquer les uns les autres, de partager. Cest une
utopie.
H. D.: Merci beaucoup pour cet entretien.
J. K.: Merci vous.
Cogito, say: 65-66, 2011
Psikanalizin Anarisi*
NOREEN O CONNOR
A nalitik alm am da gzettiim esas ilkelerden biri, bireylerin b tnleik

bir rasyonaliteye indirgenem eyecek kon u m alarn d a ifade oulluuna izin
verm ektir. Bu, fark llk lar m uhafaza etm e ve in san olm an n tek b ir idea
li - b u ister Platoncu b ir filozof olsun, ister varln oban Heideggerci b ir
a ir - olduu yolundaki nosyonu reddetm e ynnde b ir abadr. Bu b l m
de, K ristevan n tem elcilie ynelik byle bir itirazn psikanalitik deneyim e
ikin olduu yolundaki iddiasn ayrntlaryla ele alacam . K ristevan n s
rarl bakalk v u rg u su n a ram en, lezbiyen arzuya k u ram sa l y aklam nn
bireylerin cinselliklerinin zgllk ve eitliliine engel tekil eden s o ru n
lu elikiler ierdiini vurgulam ak istiyorum . Levinasn yz-yze iliki m o
delinin, her in sa n n biricikliinin ne kt analiz uygulam alar asndan
nem ini ele alyorum .
tekini Anlamak
Birok in sann psikanalize girm e nedeni Aynda, yani b ir duygu b t n l
nde, endieli, dayanlm az am a ayn zam anda k anlm az ve sabitlenm i
olan, bakala yol verm eyen bir varolu m invalinde kslm lk hissidir. Bu
"tak n tlar listelem ek, onlar bilinen ru h sal d u ru m la rn sem ptom lar ola
ra k tan m lam ay arak reetelendirm ek ve bylece kiiye hem hazz hem k rl
ganl yaatm ak psikanalizin grevi m idir? Bu soru, psikanalizin m erkez
zelliklerinden b irin i, yani bir ontolojik topolojiler pratii olm adn, b ir
* Mary Lynee Ellis ve Noreen O'Connor, Questioning Identities: Philosophy in Psychoanalytic
Practice, Karnac Books: Londra, 2010n Drdnc Blmnn evirisidir.
Cogito, say: 65-66, 2011
188 : Noreen OConnor
b ak a deyile V arln h ak ikati zerine d n m en in param etreleri dhilinde

b ir soru-cevap pratii olm adn vurgular.
B u ontolojik perspektif, sadece so ru y u soran n sorgulad Varlkla m e
gul olm ad, ayn z a m a n d a o V arln d a anlam aya ak olduu ynnde
ilem sel bir varsaym ierir. Bu, ilkece, sorgulayann kendi anlam n, Var
lkla olan ilikisi zerin d en tem ellendirebilecei yolundaki gre yol aar.
B u rad a "Ben kim im ?" sorusu ancak b ir "ne sorusu o larak ne srlebilir
n k Varlk ancak genellik asndan ele alnabilir. G adam erin Hakikat ve
Y ntem de ne s rd ve esas herm entik gerekliliin, k iin in nceki iliki
lerinden edindii n-anlaylarnn sz konusu meseleye m assedilm esi oldu
u sav bunu rnekler. T ahm in {anticipation) ve sak lam an n (retention) m etin
o larak mevcudiyeti, m etn in biimsel yapsnn sadece anlam larm ifade et
m ekle kalm ayp h a k ik a tin i de ifade etti in in bir bildirim id ir.1 O halde b u ra
da esas yorum lam a ii tikelin genel o lan n nda kavranm as olarak vuku
bulur. Soruya ak ya d a anlalabilir olan Ben genellik kipinde ortaya
kar. Bu da evrensel B en konum ada tutulurken, tikelliinin elden kat
a n la m n a gelir.
Levinas m da ta rt t zere, "Anlayan kim ? sorusu herhangi bir ie
rie sahip olm ayan tek heceli " b e n le yantlanyor olsa da, balam iinde
stlendii anlam senin tan d n ben, sesini a n la rn d a bulduun ben",
kendi tarih in in sistem inde konum landrabilecein ben a n lam n a gelm e
lidir. Logos'un kendini m evcut edii sra sn d a "kim , nen in dile getiriliin
de kaybolur. Heidegger ve G adam er iin Anlayan kim ? sorusunun yan
t zn bir serim lem esi eklini a lm a ld r n k bu soru, d nm e ve Varl
n bizatihi Varln iinde olduunu varsay ar - kim anlayan kimsedir".
Dem ek ki hakikat V arln kendine serim lenm esi, kendiliin bilincinde - b u
ra d a bilin kendini bilm eyi ya da kendine sahip olmay im a e d e r- serim lenm esidir. Bu farkn veya bakaln red d in i ierir nk h e r eyi entelektel
b ir kavrayla kendine indirgeyen hkm edici bir d n r im a eder. B ir ontolojist buna kar kp sn fla n d rm ad a n kaan eyin ta m da kendi ve b a
k a n n biriciklii olduunu ne srebilir, ne var ki bakayla ilikiyi, an la m a
ya veya yorum a tm yle ak bir b t n l k veya sistem a sn d an tanm laya
rak anlayan veya yorum layan kii ta ra fn d a n sahiplenilebilen ilikinin olas
l da kurulm u olur.
1 Gadamer, H. G., Truth and Method, ev.: J. Weinsheimer ve D.G. Marshall, Londra: Sheed
Ward, 1975, s. 267-269.
Cogito, say: 65-66, 2011
Psikanalizin Anarisi
F reudu n y irm inci yzyla en nem li katks, b ir bireyin, syledikle

rine zgl b ir biim de y a n t veren b ir bakasyla a ra sn d a k i y a an a n k o
n u m a n n tan n m a sd r. Bu karlk l konum ada b ir b a k m a , n g r lm e
m i olan, h lih a z rd a bilinm eyen a m a asln d a ok ta n d k olduu h isse
dilen b ir ey z u h u r eder. Platon Phaidon da (62b) m u h a ta p la r ara sn d ak i
eitsizlik veya a sim etrid en ortaya k a n konum a nosyonunu sunar. P la
ie>n Y ab an cn n 2 kendi m eknnda, tek b a n a ikam et eden ru h a seslendii
ni varsayar. Yabanc, kendisine biilen rolde k ap san am az a m a ars veya
daveti yoluyla to p lu lu u n n v arsay m larn n altn izebilir. Arzu, zerk z
neye seslenen ve bylece V arln m u tlak l n istik ra rsz la tra n b a k a n n
l asi zerinden o rta y a kar. A rzu salt lm szle d o ru b ir m ec b u ri
yet deildir nk o n u n am ac b a k a dr, Y abancdr: "Ancak m utlak ekil
de yabanc olan bize yol gsterebilir. Ve b a n a m utlak biim de yabanc o la
cak olan, her tipolojiye, h er cinse, h er sn flan d rm ay a k a fa tutabilen de a n
cak in sa n olabilir...3
K risteva psikanalitik projeye ikin bakal ksa ve z biim de ifade eder:
Gemiten imdiye, d krklndan arzuya, hazzn parametresinden
lmn parametresine... (analist) analizan yorumunun beklenmezliiyle
afallatr: ne var ki, analizin beklenmezlii her durumda bir sabitle devam
ettirilir: teki iin olan arzu.4
"Psikanaliz ve Polis balkl m akalesinde, b ir herm entie hapsedilem eyecek olan psikanalitik yorum u tartr: A nalist h a sta la rn a an lam veya k im
lik gvencesi verm ez, sabit bir sistem veya kural koyucu b ir ahlakllk k o
n u m undan konum az. K risteva znenin nerm eli ifadeleri, karlkl a n la
m a am acyla bir b a k asn a yneltilen konum adan ay rt edebilm e gcyle
olum suzculuu, reddi ve lm d rt s n sem bolik o lara k bt n letirm esi
nin nem ini vurgular. Analiste, grd b ir kadnn aladn sylemek ye
rine gzleri nem liydi" diyen bir h a s ta n n kulland b u ifade nerm eli ifa
deye b ir rnektir.
2 Phaidon, 57b, 58b.

3 Levinas, E., Totality and Infinity, ev.: A. Lingis, Pitsburgh: Duquesne University Press, 1969,
s. 73.
4 Kristeva, J., Psychoanalysis and the polis, T. Moi (Ed.), The Kristeva Reader, Oxford: Black
well, 1986, s. 310 - 320 iinde, s. 311.
Cogito, say: 65-66, 2011
189
Temelcilik ve Kken Aray

K ristevaya gre p sikanaliz Bat m etafiziinin tem elciliine veya form aliz
m ine m eydan okur. B u form alizm kkensel deneyim ve verili olm a gibi o rtak
m efh u m lar ierir. D eneyim zgn, tem elci veya n ih aid ir n k dier her e
yin gnderm ede bulun d u u veya kendisi b ak a bir deneyim e indirgenem ez
ken dier her eyin kendisine indirgenebilecei eydir. Bylece, hangi adla
a n lr olursa olsun -T anr, Varlk, Tarih, Gelenek- nihailiinde indirgenem ez
olan kken hem n ih ai deneyim olarak asld ir hem de verili kken olarak kkenseldir. Temel bir y ap n n varsaylm as oulcu ifade iin, arzularn, istek
lerin ve korkularn sylemi iin bir m odel sunm az. Bu, in san ilikilerinin asi
m etrisinin, konum aclar arasndaki farka ram en k u ru la n ilikinin ta n n
m asn ierir. K iinin kendi kkenine sahip olma, kendilik-bilgisi olarak ken
di olm a arzusu, bakal veya fark saf d etm e arzusudur.
K risteva analitik konum ann, arkaik an n e olarak belirledii kkene d
n arzu su n u ortaya kardn ne srer. Arzu ko n u m an n karsnda
bulunur. Arkaik anne an la m a direnir, adlandrlam az. A nalistin grevi adlan d rlam az olan iin yer am ak, onu b ir fantazm a olarak grm ektir. Bu,
K ristevan n a rz u n u n anlam szl veya delilii adn verdii eyin ortaya
km as iin aikr biim de gereki olan anlam konum adan kaydrm ay
gerektirir. Kristeva kiin in sevilmedii z am an hasta olduunu savunur. Psi
kan alizin m erkez v arsaym larndan biri m evcut m utsuzluun, strabn n e
den in in gem ite dierleriyle, ncelikle de an n e babayla iletiim kuram am
olm ak olduudur - ocuk konuur am a duyulm az; o halde, psikanaliz ileti
im zerine iletiim dir.
znelliin dil ve zam an asndan belirlenim i bu abada merkezi neme
sahiptir. Kristeva K artezyen egoya ve H usserlin tran san d an tal egosuna kar
znellii bir sre olarak, bir ifade srecinin znesi olarak belirler. Filozof
lar zam an ve znellik m efhum unu daim i olarak sorgular ve yeniden form
le eder. Tarihiler, arkeologlar, fizikiler, biyografi yazarlar, dinler aratrm a
konularna gre eitli zam an teorileri ortaya atar. Psikanaliz psienin kke
nine d a ir bir teori su n a r - znenin igdsel ve/veya nesne ilikileri dhilinde
zam anlam as. aylk bebekler ilikileri zerine bizim kullandm z sentak
s ku llan arak konum adklarndan psikanalistler, yetikin insanlarla alm a
larnda, y aam larnn erken dnem lerindeki deneyim leri tem el alarak baz
d u ru m la rd a gerek olduu iddia edilen eitli hipotezler sunm utur. Kristeva
Desire in Languageda ocuklua eriim in zorluu veya im knszlna atfta
Cogito, say: 65-66, 2011
bulunur ve Bat dncesinde ocukluk zerine sylemin dnceyle d n

ce olm ayan arasnda b ir hesaplam a ierdiini savunur.5
N/.celeme zneleri
Oldipus kompleksi, n asl olup da cinsiyetlenm i in sa n la r haline geldiim i
zi ve sim gesel dzene, dile nasl girdiim izi aklam ak iin koyutlanm tr.
Simgesele girm eden nce bebein okbiim li igdsel itkilerle ilev grdve annesiyle bir ikilik iinde k u ru ld u u varsaylr. K ristevann bu ala
ln getirdii yenilik, znenin b ir szceleme znesi olduunu ne srerek, dil
clhum um uzu, Oidipal-ncesi, sim gesel-ncesi ifadeyi - d a h a sonraki sen
tliktik geliim e dahil e tm ed en - de kapsayacak biim de geniletm i olm as
dr. Bu erken ifade biim ine semiyotik iliki adn verir:
Semiyotik, imleme srecinin psikosomatik bir kipidir; bir baka deyile,
simgesel bir kip deil, (kelimenin en geni anlamyla) sremi eklemleyen
bir kip... rnein, (ritmik ve tonlamal) sesli modlasyonlardaki (grtlaksal ve anal) bzgen kaslar arasndaki ya da bzgen kaslar ve ailedeki kii
ler arasndaki balantlar.6
Sem iyotik basite d a h a sonraki btnlem elerde geride b rak lacak bir a a
ma veya safha deildir a m a K risteva znenin her zam an hem semiyotik hem
simgesel olduunu vurgular. m ve sen tak stan nce gelen eitli sreleri
llatoncu bir terim olan khoray\a aklar. Khora m efhum u psiik ar, ac ve
z n t n n oluum unu aklam aya da yardm c olur. K risteva khoray z
nenin hem retilip hem olum suzland, znenin birliinin onu reten dei
im ler ve yavalam alar (stasis) ta ra fn d a n p a r a la ra ayrld yer olarak b e
lirler. Khora tem sile ak b ir anlam olm asa da dilsel im in henz bir nesne
nin yokluu ve gerek ve simgesel ara sn d ak i ayrm olarak telaffuz edilm e
dii b ir anlam kipidir.7 K risteva sim geselin, biyolojik fark lar ve tarih sel aile
y aplarnn getirdii k stlam alar zerin d en dieriyle k u ru la n ilikide ortaya
ktn belirler. G eliim in simgesel a am as psikanalistlerin yokluk ve tem
sil kapasitelerini atfettii ayna evresiyle birlikte balar.
S Kristeva, J., Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art, ev.: T. Gora, A.
Jardine, ve L. Rodiez. Oxford: Blackwell, 1980, s. 276.
(i Kristeva, J., Revolution in Poetic Language, ev:. M. Waller, New York, Columbia University
Press, 1984, s. 28-29.
7 Age., s. 26.
Cogito, say: 65-66, 2011
191
192
Noreen O'Connor
Adlandrlamayan: Fobi, Narsisizm, Snr Kiilik Psikozu

D aha nce de b elirtti im zere, K risteva znenin direnli arkaik anneye
dnm e arzu su n u n ve an a listin bu arzu y a ynelttii dikkatin, adlandrlam ayana yer an vurgular. K orkunun G lerinde K risteva bebein anney
le k u rd u u O idipal-ncesi iliki b a lam n d a reddedilm e, korku, kayg ve agresyona o d ak lan arak s n r kiilik psikozunun m uhteem b ir zm lem esini
sunar. Oidipal dnem ncesinde, yani d ilin zerkliinden nce anneden ay
rlm aya ynelik g iriim in yol at tik sin ti ve dehet d uygularn betim le
m ek iin abjection ta b iri kullanlr: Abject, h a lih azrd a yitirilm i olan bir
nesne iin tu tu lan yasn iddetidir.8 K risteva abjection b irincil b a strm a n n
nesnesi olarak ne srer. Bask serbest brak ld n a abjection narsisizm i p a
ra m p a r a eder ve [B]enim olduum lm dehete yol aar.9
"K k H ans zerin e b ir yorum unda Kristeva, fobik d u ru m la rn etki et
tii iletiim t r n ayrntlaryla ele alr. Y ounlam a sreleri fobi retim i
n in ayrlm az bir p arasd r. Fobik "nesne hlih azrd a tesis edilm i bir nes
neden ok itkinin tem silcisidir. Fobiler zerinden iletiim , m etafor retm e
yetersizliinden kaynaklanr. Bu balam da, analizin iki esas grevi vardr;
ilki, b ir any, bir dili adlan d rlam ay an ve adlandrlabilen korku d u ru m la
rn a geri getirmek, kincisi analizan n im leyen ve birincil sreler arasn d a
ki oyuna zem in tekil eden boluun fark n a varm asn salam aktr. K ris
teva fobinin dilini b ir "eksiklik dili o larak tan m la r.10 B u ra d a dilin kendisi
kar-fobik bir nesne h alin e gelir, konuulm ayann zerin d en izi srlm esi
gereken bir sylemin nne set eker.
Nesne ilikileri psik an alisti M argaret Little, snr kiilik psikozunu, psie ve som a arasn d ak i b ir farkllam am lk durum u ve ego ve id arasndaki
birlem enin b aarsz kald bir d u ru m olarak tanm lar. Fleyecan d u ru m
lar yok olm a tehditleri o larak alglanr. K risteva, bu "dnyada varolm a d u
ru m u n u , kiinin kendi bedeniyle dnya arasn d ak i s n rn yklm as olarak
tecr b e etm e asndan tan m lay arak bu tu tu m u gelitirir. B urada, insan b e
densel svlarn a k m n a m aru z kalr: k an n , sperm in, d k n n akkanl.
K risteva, cinsel a rz u n u n yegne nesneni haline gelen b u a k k a n la rn d a r
atlm asn (abjection) ta sv ir eder. S n r kiilik psikozundan m u starip bir kii,
8 Kristeva, J., Powers o f Horror. An Essay on Abjection, ev.: L Rodiez, New York, Columbia
University Press, 1982, s. 15.
9 Age., s. 25.
10 Age., s. 34-38.
Cogito, say: 65-66, 2011
herhangi bir konum ac gibi kastrasyondan korkar am a o n u n iin kaybedi

lecek olan ey sadece b ed eninin bir p a r a s deil, b t n yaam dr. Bedenni'I
a k n tn n iine b at onu, bir bakayla ilikinin ayrlm az b ir paras olan
kastrasyon riskinden k u rta rr. K risteva sn r kiilik znesinin, kendine ait

olan b ir konum ay bulabilecei bir yeniden doum u istediini savunur. S
nr kiilikli hastann, annesi sadece onu sevip baka kim seyi sevmedii iin,
hibir zam an kendisi olduu iin sevilm ediini hissettiini savunur. B aba
nn O idipal yadsnm as b u rad a an n en in yapkan sarp sa rm alam asn a k a r
bir ikyetle b a n tld r ve zneyi, sevm e yetisi eksikliinin ar bast
bir psiik acya ynlendirir.11
P sikanalitik tedavi sra sn d a sn r kiilikli zne analistle zdeleir. Krisleva iki t r zdelem e belirler, ilki, a rk a ik an n e iin olduu k a d a r kayg
l sululuk duygusu iin de gsterilen d uygulanm n yol at birincil z
delem e, kincisi h lih a z rd a libidinal olan b ir nesnenin egosunun iine
yanstm a. K risteva s n r kiilikli znenin an cak tekiyle zdeletii s
rece, teki konutuu srece varolduunu ne srer. zdelem e nesnesi
olan a n a list ayn z a m a n d a b ir nesne-olm ayandr, n k a n a liz a n n nesneynelim li-olm ayan itki k a tm a n la rn h arek ete geirir. B u da, sn r kiilik
d u ru m u gibi nesne-ynelim li-olm ayan psiik d u ru m la rd a k i kiilerle a k ta
rm olan a n a yol aar.
K risteva arkaik birliin douunun izini, anne ta ra fn d a n a rz u lan a n falls asndan srer. A nnenin ve a rz u su n u n zdelii, hayali b ab an n fallik
birliidir. K risteva birincil zdelem enin hayali babaya / hayali babadan b ir
a k tarm da ierdiini ve b u n u n a n n e n in iren klnm asyla [ab-jected] b a
ntl olduunu savunur: Narsisizm , bu a k ta rm n m erkezindeki boluun
etrafndaki (hayali babayla iren kln m anne arasndaki) bantdr.12
N arsisizm ay rlm ann boluuna kar b ir savunm adr ve ierdii temsiller,
yanstm alar, zdelem eler bu boluu in k r etm e giriim leridir. Psikoz, ko
num am zn tem silinin tem elinde boluk olduunu ortaya karr. K riste
va, analizde, narsisizm i birincil ve an aliz edilem ez bir d u ru m olarak kavra
ma tehlikesine dikkat eker. Bu, yorum layc sylemin ya rah atlatc biim
de ik n a edici ya da cephelem eye gtren b ir dm anlk o larak sunulm asyla
sonulanabilir; an alistin bu tu tu m la rd an b irin i benim sem esi narsisistik du
11 Kristeva, J., Freud and love: treatment and its discontents", T. Moi (Ed.), The Kristeva Read
er, Oxford: Blackwell, 1986, s. 238 - 271 iinde s. 251.
12 Agy., s. 257.
Cogito, say: 65-66, 2011
193
ru m la ibirliine gider. K risteva ite bu nedenle, psienin d a h a da arkaik i

lem lerini ara lam a n n nem ini vurgular.
Farkllklarla Yz-Yze
K risteva F reudu B atl znellik m efhum unu zbilinli rasyonalite asn- -)
d an eletirdii iin ver. Bilind m efhum u bakal oyuna sokarak egoyu
epistem olojik ta h tn d a n eder. Farkllk, heterojenlik meselesi, bazen psika
naliz ta ra fn d a n su n u lan solipsist form lasyon olarak y o ru m lan an eye d a ir \
ta rt m a d a ne kar. Psikanalize kar gelitirilen yaygn kabul grm b ir ;
arg m an , kuram sal sta t s n n kendi kendine gerekelendirm i olm asdr;
an lam azlk lar basklam a ve savunm a a sn d an yorum lanr. Analizan, a n a
listin yorum una kar ktnda, b u n u n b ir savunm a o larak y orum lanm a
m as m m kn m dr? Bu, bu kar k m an n aslnda b ir savunm a olarak
m iledii yoksa bir ayrlk bildirim i m i olduuna baldr. K ii bu bild irim
de bulu n u p ayn zam an d a analizde kalabilir mi? Analitik d u ru m dhilindeki
her alveri, en az n d a n ilkesel olarak, an alist ta ra fn d a n b ir a k ta rm ve
k a r-a k tarm meselesi olarak yorum lanabilir mi? Eer bu "h ay r aktarm sal olm ayp yine de kabul ediliyorsa, m u h atap larn d u ru m u n ed ir - analist
ve a n a liza n olarak k a lrla r m yoksa bu iki m stakil ego a ra sn d ak i alveri
in h m an istik bir kavraya indirgenm i hali midir?
Heidegger H m anizm zerine M ektupta b t n h m an izm biim lerinin
in sa n n insanlnn h lih azrd a, tesis edilm i bir doa, ta r ih ve dnya y oru
m u n a gre belirlenm i olduu konusunda hem fikir olduunu savunur. Ayr
ca dil, neyin an lalr olduunu ve neyin anlalm az olarak reddedilm esi ge
rektiini nceden k a ra rla tra n kam usal a la n n belirledii b ir ara, iletiim
arac haline gelir. O halde, m uh atap larn h m anistik ta n m la n bakal,
farkll meneder. Logos u n hkim olduu b ir kltrde tem el b ir kesinti sz
konusu olam az nk b t n sylem uyum azl ve kesintileri otom atik ola
rak sylem in kendisine gre tercm e edilir. B undan dolay, G adam erin de
ne srd zere, sylem, onu kltrel m iras olarak dile getirm ek yoluyla,
k lt r n devam lln gvence altna a la n m uh atap larn lm d u ru m u n
da bile varolm aya devam eder.
Levinas in san lar a ra s ilikide asim etri m efhum unu yz-yze iliki a
sndan sunar. B urada, Baka, nesneletirici b ir eylemin, yani bilin nesnesi
nin, bilinten farkl olsa da, bilincin b ir r n olduunun onaylanm asnn
Cogito, say: 65-66, 2011
bir sonucu olarak, bakal iinde ortaya k am az.13 Levinas yz-yze iliki
modelini, her bir in sa n n yeri doldurulam az biricikliini tay in etm ek iin orlva atar, bu biriciklik ta m da kategorizasyondan kaan eydir.14 B unun tam
l baka b ir insanla / in sa n la rla olan ilikide zu h u r ettiini savunur. Bural sz konusu olan znelliin etik, yani ayr, baka am a yine de b ir sorum lu
luk ve krlganlk ilikisi iinde tan m lan m asd r. zneler, h er b irin in die
rini yan t vermeye, benm erkezcilikten km aya davet ettii m u h atap lar ola
rak belirlenir am a bu yan t anlam l deildir, bo yeredir. B urada baka
lk lem atize edilemeyen a m a benim le iliki iinde olan b ir b ireyin zgll
olan ey o larak nitelenir.
Iletiim olarak ynelim selliin tesindeki alan bakal b ir projenin bir
lbiri olarak deil, b irisi ona anlam yklem eden nce de an lam olan kii
olarak kom uyla olan iliki olarak sunar. Yz, arkada kalan ve ilkece syle
nebilir olan bir "sylenm em ii d uyuran b ir mevcudiyet deildir. Yz-yze,
her sylendii anda sylediinin a n la m n k ra n ve sarm alad b t n l
y arp geen bir syleyitir. Levinasn grevi kendiliinden geerli olan
yaanm la, onu eletirel olarak geerli b ir b t n l k o larak aklam a giri
im leri arasn d a ayrm yapm ak deildir. D aha geleneksel b ir fenomenolo|lk a ra trm a n n sn rlar dahilinde bile y aanm deneyim m efhum u zaten
daha nce olann b asit b ir tek rar o larak ele alnm az. rnein, G adam er
ve M erleau-Pontyn in alm alarnda, k lt rel haznem izde sakl anlayla
r sorgulayan ve aan so ru la rn sorulabilecei vurgulanr. Ama Levinasm
buradaki esas m eram , b irin in Bakas iin sorum luluk alm asn n , herh an
gi bir ekilde izlekletirilebilen, naif, y aan m bir dnm szln geri
li m inde vuku bulam ayacadr. Kiiyi B akad an ayran m esafe ya da fark
kadar B aka-iinin fark-olm ay basite b ir izlekte to planam az ya da ru h u n
bir d u ru m u olarak k u ru la m a z .15
Psikanaliz ve Cinsel Farkllk: elikiler
Kristeva, ayrkl cinsel arzu ve/veya lm e arzusu olarak a d lan d rm ak su
retiyle an aliz edilebilir hale getirenin psikanaliz olduunu iddia eder. Yapskm n, hakikati greliletirdiini syler ve bu nedenle aslen (yorum un)
13 Bkz. Levinas, E., Time and the Other, ev.: R. Cohen. Pittsburgh: Duquesne University Press,
1987.
14 Levinas, E., Totality and Infinity, ev.: A. Lingis. Pitsburgh: Duquesne University Press, 1969.
15 Levinas, E., En Dcouvrant l Existence avec Husserl et Heidegger, Paris: Vrin, 1967, s. 232.
Cogito, say: 65-66, 2011
195
hakikat(i) ve etik olanla ilgili olduuna inan d analitik sreci kuramsalla-*

trm aya uygun olm adn ne srer. K risteva iin bir pratik, anlam lan d r
m a srecinin, sosyo-simgesel gerekletirim inde yenildii n arsisistik tak n
tlar zd zam an etik bir pratik olur.16
Cinsel farkll aklam a iddiasnda b u lu n an psikanalizin, bu iddia kar
snda etik duruu nedir? K risteva Stabat M aterde, her iki cinsiyetin, farkl
lk larn ortaya koym a yolundaki m erak n n uzlam azln vurgular. Psika
naliz bu m erakn aa karlm asna ne k a d a r im kn tanr? Heteroseksellii aklam a yolunda nasl kadn ve erkek olduum uz so ru su n u n peini brakm ay, hom oseksellii bildiimiz, yetikin arzusunu regresyon veya ta
knt asndan aklayabildiim iz yolunda ilemsel bir varsaym m ierir?
Arzu b ir aklam a nesnesi olabilir mi? K uram sal tutum u K ristevan n aa
da aln tlan a n ifadesiyle rneklenen ifadeler ierirken psikanaliz nasl olur da
her b ir bireyin aknn ve korkusunun zglln tan d n iddia edebilir?
Toplumsal amalarmzn yakalayp bask altnda tuttuu homoseksel li
bidonun altnda narsisistik boluun derin yar bulunur; bu boluk, ide
al veya speregosal bir yk iin gl bir motif olsa da ayn zamanda ketlemenin birincil kaynadr.17
Ya da
Kz ocuk bu birincil aktarmn izlerini ancak annesel bir karaktere sahip
olan bir babann yardmyla tutabilir, ne var ki bu baba kz ocua anne
den ayrlma ve heteroseksel bir nesne bulma konusunda pek yardm ede
mez. Kz ocuk bylece bu birincil zdelemeyi, homosekselliin krgn
hararetinin altnda saklama ya da soyutlama eilimi gsterir; bu soyut
lama, bedenden ayrlrken kendini tamamen ruh olarak kurar ya da bir
dea, bir Sevgi, bir Kendini-Feda iinde erir.18
Cinsellii "bildii yolunda ilemsel bir varsaym la alan psikanaliz cin

sel farkllk zerine nasl dnebilir - hem de bu bilm e, olduka ksa bir
16 Kristeva, J., Revolution in Poetic Language, ev.: M. Waller, New York, Columbia University
Press, 1984, s. 233.
17 Kristeva, J., "Freud and love: treatment and its discontents, age., s. 258.
18 Agy., s. 262.
Cogito, say: 65-66, 2011
Mire ncesine k ad ar ok sayda lezbiyenin ve hom oseksel erkein form as

yon an alizi b av u ru su n u reddeden belli bal psikanalitik k u ru m la rn tu tu
muyla rneklenirken?19
Bu m akalede psikoterapistlerin tatbik savlaryla k u ram sa l savlar, yani
mitolojik, epistem olojik ve en nemlisi etik bildirim leri a ra sn d a tu tarllk
salanm asnn ok nem li olduunu ne srdm . K ristevan n psikanalitik
/.aman, dil ve znellik m efhum larn detaylandrm asnda m erkezi neme sa
hip baz kavram lar sundum . Son olarak, psikanalizin kilit m eselesini, yani
cinsel arzu y u yorum larkenki tu tu m u n u n tutarlln sorguladm . P sikana
listler d ikkatlerinin byk blm n an n ed en ayrlm ann zorluunu akl
a kavuturm aya verir. B enim sorum , psikanalistlerin b ab a d an ayrlm a ko
nusunda neden bu k a d a r zorlandklardr.
ngilizceden eviren: eyda ztrk
19 Bkz, Ellis, M. L., Lesbians, gay men and psychoanalytic training, Free Associations, C. 4,
S. 4, 1994, s. 501 - 517.
Cogito, say: 65-66, 2011
197
Kaos GL Arivinden
Kaos GL Arivinden
200 : Mary Lynne Ellis
Hastamz Homofobi*
MARY LYNNE ELLIS
Bu m akaleyi yazm a fikri b ir sabah iki hastayla a rt ard a seans yaptktan son
ra olutu. Biri, hem heteroseksel hem gey ilikileri olm u ve im di bir er
kekle sam im i bir ilikiye girm ek isteyen, y irm i d rt yanda gen bir adamd,
G elgeldim , gey bir kim lie sahip o lm ann kltrel anlam laryla baa ka
m ad n ifade etm iti. Dier hastam , kendini gey olarak tan m layan ola
iin endielenm eye devam eden ve kendi hom ofobisinden rah a tsz olan orta
yal b ir kadnd. K esinlikle basm akalp b ir dnce biim i ve yaam ta r
z olm ayan yirm i drt yandaki bir gen erkein, bir n o k tad a gey olduu
nu ak etm ek" zorunda kalabilecei ve b a k a b ir erkei sevdii iin olduk
a d m an ca d av ran lara m aru z kalm a olaslndan korkm as beni o gn
zellikle dehete drd: Cinsel eitlik konusunda kat edilm i olan yol, edi
nilm i olan h ak larn h ayata geirilm esi sz konusu olduunda karlalan
k stla m a la rn in sa n la rn gndelik y a am n a hl ne k a d a r etki ettiini de
vurgulam aktadr.
N oreen OConnor ve Jo a n n a R yan1 patolojikletirici yoru m larn , lezbiyen
ve gey h a sta larla a lm a n n yol at anksiyetelere kar savunm a ilevi
grdn ne srer. B u n u n yerine, bu k ita p ta da yaptm z gibi, psikanalitik p ratik le r dhilinde lezbiyen a rz u larn toplum sal, tarih sel ve kltrel e
itliliinin tan n m a sn n gerekliliini savunurlar. H erhangi b ir zc anlam * Mary Lynee Ellis ve Noreen OConnor, Questioning Identities: Philosophy in Psychoanalytic
Practice, Karnac Books: Londra, 2010'un Dokuzuncu Blmnn evirisidir.
1 OConnor, Noreen ve Joanna Ryan, Wild Desires and Mistaken Identities, Lesbianism and
Psychoanalysis, Londra: Virago ve New York, Columbia University Press, 1994, Londra: Kar
nac, 2003.
Cogito, say: 65-66, 2011
Hastamz Homofobi
cin belirli zellikleri paylaan lezbiyen cinsellikler m efhum una itiraz ederler.
Benim b u blm de ne s rd m a rg m a n la r da benzer biim de, "nedenle
rin i ve "sonularn belirlem ek suretiyle, hom ofobinin tanm layc bir ak
lam asn "kefetm e yolunda herhangi b ir giriim i geri evirm ektir. B unu
yapm ak, lezbiyenlii ve hom oseksellii patolojikletiren ve o n larn eitli
liini ta n m a konusunda b aarsz kalan psikanalitik k u ra m la rn yaklam
larn tek rarlam a riskini gze alm ak olacaktr. Ayrca, hom ofobinin m sta
kil bir konu ya da tek b ir kkeni olan b ir s re olm adn da im a etm ek isti
yorum; hom ofobi ok eitli ekillerde iler ve tezah r eder ve oul biimiy
le ele aln m as daha uygundur. Teresa ad n d a k i h astam la alm am zerine
anlattk larm d a, Freud, Foucault, B utler ve Levinasn k u ra m la rn d a n yola
k arak hom ofobinin veya hom ofobilerin oluum nedenlerine d a ir bir dizi
olas ve birb irin i d lam ayan yorum u eletirel olarak ele alyorum .
Freud'un Homofobisini Okumak

1Veuda gre, fobiler bam sz bir patolojik s re olarak grlem ez;2 b t n
nevrozlarda grlen sk n tn n ok sayda farkl eidinin b ir yn olarak te
zahr edebilirler. Freud fobileri g ru b a ayrm ak suretiyle nitelendirir:
1) Y lanlardan korkm ak gibi, n o rm a l olarak betim lenen in sa n la rn tec
rbe ettii fobiler. F reud bu t r korkularn evrensel in san zellii olduu
nu ve b u nedenle genel olarak sem ptom statsnde grlm ediklerini ya da
zellikle rahatsz edici veya engel tekil edici grlm ediklerini iddia eder.3
2) Trenle seyahat etm ek, gk g r lt l frtnalar, kalabalklar, kapal
m eknlar ve yalnzlk gibi riskli olduu birok insan ta ra fn d a n kabul edi
len d u ru m la ra ynelik fobiler. Bu d u ru m la rn fobi stats, nceden tah m in
edilm elerinin yol at kaygnn younluuyla ilgilidir.
3) H ayvan fobisi gibi, F re u d u n szleriyle, idrakim izin tesinde kalan4
fobiler.
Agorafobi ve trenle seyahatten korkm a gibi fobiler yaam n ge dnem le
rinde ortaya karken, karan lk tan , hayvanlardan, gk g r lt s n d en kork
ma gibi fobiler daha erken dnem lerde belirir. Ne var ki, ikinci ve nc g ru
ba giren b t n fobiler, F reu d a gre, anksiyete histerisiyle y ak n d an ilikilidir.
2 Freud, Sigmund, Analysis o f a Phobia in a Five Year Old Boy, Standard Edition, C. 10, 1909,
s. 115.
3 Freud, S., "Anxiety, New Introductory Lectures on Psychoanalysis, Part Three, Standard Edi
tion, C. 16, 1916-1917, s. 399.
4 Agy.
Cogito, say: 65-66, 2011
201
F re u d a gre "anksiyete h isterisinde fobiler, sonsuz b ir nlemler, engel'

lem eler veya yasaklar zincirini ieren kaygya kar savunm a yaplardr.!
B alangta anksiyeteyi, libidinal veya ykc drtler, fke veya utan gibi
egoya ynelik isel b ir tehditle ilikili o larak ortaya kan b ir durum ola
rak k u ram sallatrr. D aha sonra, d sa l b ir tehdidin nem ini ve zellikli
idi edilm e tehdidini vu rg u lam ak am acyla b u yorum unu revize eder.6 Ank
siyetenin bastrlm libidodan kaynakland yolundaki nceki varsaymn;
geri a la ra k anksiyetenin kaynann egonun tu tu m u n d a b ulunduunu savu
nur. B astrm aya yol aan, anksiyeteli egodur.
K k H ansm at fobisini zm lem esinde Freud, H a n s n fobisinin, Oidipal atm asyla, yani annesine ynelik sadist cinsel arzusu ve babasna y
nelik dm anca ve rekabet duygular ara sn d ak i atm ayla ilikili bilind dncelerinin younlam as zerinden olutuunu vurgular. Butlerin da
iaret ettii zere,7 F reud u n Oidipus kom pleksini k u ram sa llatr heterosekselliin hlih azrd a k u ru lm u olduunu farz eder. A klam a iddiasnda
bulunduu eyi nvarsayar. Freud, K k H a n sm geliimi zerin e dnclerinde, hom osekselliin oto-erotizm le nesne ak a rasn d ak i gei nokta
snda vu ku bulan bir ta k n td a n dolay ortaya ktn kuvvetle vurgular. Bu
nedenle F reudun fobi k u ru m sallatrm alar, kendi bana hom ofobik olan
bir varsaym da kkenlenir. F reudun ikinci ve nc g ru p tak i fobileri
zm lem esini homofobiye uyarlam ak savunulam az.
F re u d u n k u ram n a dayanak o lu tu ran homofobi norm alletirilip bir
sem ptom olarak ele alnm azsa, hom ofobilerin F reudun y la n d a n korkm akla
rnekledii ilk fobi g ru b u n a ait olarak ele alnm as bir y a ra r sa lar m? Ne
var ki b u n u n gibi k orkular (Freudun iddia ettii gibi b t n kltrlerde ol
m asa da) baz kltrlerde b a riz biimde yaygndr ve toplum sal olarak kabul
edilebilir veya belirli b ir kltrel ereve veya inan sistem i dhilinde an la
labilir korkular olarak grlr. Bu nedenle, homofobiye ben zer biimde,
sem ptom lar olarak ele alnm azlar.
Homofoblar ve Karakter Tipleri

Young-Bruehl, kitab A natom y o f Prejudiceta [ nyargnn A natom isi]8 yapt
hom ofobi zm lem esinde ilgin bir ham leyle farkl hom ofobik karak5
6
7
8
Freud, 1909, s. 117.

Freud, S., Inhibitions, Sym ptom s and Anxiety, Standard Edition, C. 20, 1926, s.126.
Butler, J., The Psychic Life o f Power, Stanford: Stanford University Press, 1997.
Young-Bruehl, E., Anatomy o f Prejudices, Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1996.
Cogito, say: 65-66, 2011
Hastamz Homofobi
Ut tipi belirler; saplantl, histerik ve narsisistik. Bu kategoriler psikanalitik
k u ram d an alnm olsa da, Young-Bruehl nyargl in sa n la r dierlerinden

daha patolojik in sa n la r o lara k grm ediini vurgular. D aha ok, b u gruplarn
hom oseksellerle k u rd u k la r grlen farkl ilikilerin betim lem elerini su n
duunu ne srer.
Young-Bruehle gre, saplantl tu tu m u n ayrt edici zellii, hom oseks
ellii kirli, yozlam ve kadnlatrc b ir ey olarak grm ektir. M ali gle ve
AI DSle badatrlr. te bu nedenle dnyann gey erkeklerden tem izlenm e
si gerekm ektedir. H isterik karakterlerin hom oseksellere ihtiyac vardr am a
"onlara yerlerini bildirirler. Homosekseller, histeriklerin kendilerine yasak
ladklar davranlar icra ettiklerinden o nlar cezalandrm a yetkisini kendile
ri nde bulurlar. Dolayl yoldan gey pornografisi seyredebilirler am a yaptklar
n u n u ta ra k kendi heteroseksel dnyalarna dnerler.9 Ayn cinsiyetten olan
kiilerin oluturduu a m a srarl bir vurguyla hom oseksel-olm ayan grupla
rn, rnein erkek spor takm larnn, kulplerin ve askeri birliklerin yele
rinde hom oseksellikle narsisistik bir iliki ba gsterir. Y oung-B ruehlun ta
nm lar, dnyaya hom ofobik yaklam lar yelpazesinden birok rnei ksa, z
ve canl bir biimde a k ta ra n fotoraflar olarak kullanlabilir. B u gruplardan
herhangi biri iin tah a k k m ve yabanclam a konum larnn srekli yer deiIirdiini ve toplum sal ve siyasi koullarn ve am alarn harekete geirici ideo
lojiler ve dzenleyici fikirler olarak ilediini vurgular.10 Ne var ki, Teresam n
analitik psikoterapi o rta m n d a oluna kar gelitirdii homofobiyle m cade
lesine d a ir aktardklarm , Young-Bruehl n kuram sallatrd kategorilerin
l azla keskin hatlarla izildiini ve hom ofobik tu tu m larn srekli yer deiti
ren k arm aklklarn yeterince hesaba katm adn gsterm ektedir.
Homoseksellik: Srada ne var?

Teresan m analizdeki alm alarn sunum um da, hom ofobik dnce ve
duygularn bilinli ve bilind tezah rlerin i kefediiyle ilikili ynlerine
odaklanyorum . Uzun y llar sren alm am zd a en az b u n la r k a d a r ya da
d ah a an lam l tem alar d a ne kt. B az z a m a n la r kendisini olduka u ta n
d ra n duygularyla ilgilenm i olm ak benim iin bir ayrcalkt; b u duygular,
onun oluna ve genel o larak gey erkeklere ve lezbiyenlere k a r hissetm ek is
tedikleriyle byk k a r tlk oluturm aktayd.
9 Age., s. 158.
10 Age., s. 342.
Cogito, say: 65-66, 2011
2(
Olu birka yl nce, y irm ili y a la rn n bandayken, a n n esin e gey ol

duunu akladnda Teresa h lih a zrd a an alizine devam ediyordu. Luigi a n n esin e aklam aya k a ra r verm iti n k kendisi iin deerli olan bir
erkekle ilikisi vard. Teresa bu aklam a k a rsn d a a rm a sa da dehe
te dm ve olunun m utlu olm as iin duyduu arzuyla ve b u durum un
onun ve kendinin hay atn d a m uhtem el a n la m la r k arsn d a duyduu kor
kuya k a r Luigiye u z a n m a k iin m cadele verm iti. Gey cinsel ilikiler ve
gey cinsellii, tu h a f yaam ta rz la rn a d a ir korkun ve teh d it edici imgeler
k afasnda dnp duruyordu ve bu im gelerin yabanclnn onu yok etmekle
tehdit etti in i hissediyordu. Bu dile getirm esi zor imgeleri ayn zam an d a ka
yp hissi de brm t: olunu gelecekte geleneksel bir ekirdek aile o rta
m nda b ir koca ve ona to ru n verecek bir b a b a olarak resm ettii hayali tablo
nun kayboluu. Anlats, byk blm bilinli olan bir dizi tem ayla rly
d: h er ne k a d a r in k r etse de kendine ait sn rsz cinsel ifadeye d a ir kayg
lar, bilinm eyen k arsn d a duyduu dehet ve hayal edilm i geleceine d air
kayp duygular. Bazen, fkeli duygularnn o d anda neredeyse tesadfi bi
im de olu oluyordu.
Teresa K atolik bir talyan ii ailesinden gelen, olduka zeki b ir otel resep
siyon grevlisi. Akut anksiyete nedeniyle an alize balad. Anksiyetesi srekli
odak deitiriyor ve youn biim de olunun hom osekselliine odakland
dnem ler oluyor. Ben b u rad a , Luiginin cinselliiyle ilikili o lara k ba gste
ren bilinli ve bilind arm larn ele alacam . B unun zerinden, bu
m alzem enin, daha geni anlam yla hom ofobinin ileyiine d a ir anlaym za
katks olup olm ayacan sorgulayacam .
A nalizinin balangcnda, olu gey olduunu aklam adan nce, Teresa
sklkla, cezalandrc olan ve srekli onun gnah k rl n yak n takibe alan
T anrdan korkusundan bahsediyordu. Ayn zam anda ocukluunda beline
sard p etam aln altn d a ne olduunu ko rk arak m erak ettiini anm sad
baz sa tasvirlerinden de holanm yordu. Teresa, ocukken kilisede ak
a hom oseksellik kart retilere m aruz kaldn bilinli o larak anm sa
myor. Ama, Katolik ebeveynlerinin geylie iddetle kar ktn hatrlyor.
Kendi cinsel dncelerini ve b u n lard an dolay duyduu sululuu ise dik
katle ele alyor.
T eresan n anksiyetesinde baskn tem a la rd an biri, olunun hom oseksel
liine kendisinin neden olm u olmas. Bebekken bezini deitirm e srasn
da, p en isin in sertletiini fark edince duyduu rahatszl hatrlam asyla
Cogito, say: 65-66, 2011
Hastamz Homofobl
bu tem a m erkezi nem e sah ip oldu; oluna uygunsuz biim de dokunduunu

latrlam asa da erekte olm asna kendisinin neden olduunu hissetm eye b a
lad. E ntelektel dzeyde hom oseksellie, fantezisindeki gibi neden olam a
yacan bilse de, bu anksiyetesine dzenli olarak dnm eye balad.
Bu fantezi balam a bal olarak bir dizi farkl anlam retti. B azen Teresa iin kendi ocukluunda tecrbe ettii, cinsel istism ar d u ru m la rn a
rtrd. O nun iin erkek cinsellii (her zam an olm asa da) sklkla istism ar
la denk; dolaysyla onun iin, iki erkek ara sn d ak i cinsellik iki kat d ah a isIim ar edici ve irendirici. Luiginin gey zdelii, bir erkek o larak cinselli
i kim liinde ne karm as, onun k afasndaki istism ar edici m asklenliin cisim lem esi gibi. K onum alarm zda, L uiginin by d a erkek cinselli
inin bilind bir sim gesi olarak ne kt ve kk olunun a rtk cinselli
i olan b ir erkek olm as k a rsn d a hissettii kayp duygularnn ve anksiyeIesinin o d a n a yerleti.
B u rad a m erkezi nem i olan bir soru da elbette Teresan n kendi cinsel a r
zularyla olan ilikisi. Y irm i be yldan u z u n s re d ir yakn b ir cinsel ilikide
bulunm am t ve olunun, cinselliine d a ir syledikleri onun kendisiyle ilgili
bir krize yol verdi. Asla b u ynde ham le yapm am olduunun bilincinde ol
m asna ram en Teresa iin olunu ekici b u lm a olasl dnlem ez bile.
Ayrca, gem ite yaam olabilecei hem cinsini ekici bu lm a deneyim lerini
kabul etm esi de ok zor. B ir seansta, cinselliinin kocasnn ona h issettird i
i reddedilm ilikle i ie gem i olduunu sylediim de alam aya balaya
rak kendini de ok artt.
B u n d an birka h a fta so n ra Teresa ryasnda, yar erkek y ar kadn olan
biriyle seks yapm aktan haz duyduunu grd. B u k arak terin erkek cinsel or
gan ve ryasnda erotik adan ok ekici bulduu ok irkin b ir kadn yz
vard. Bu irkin yzn, deneyim ledii hazz kam ufle etmeye yolunda b ir gi
riim olup olm adn sordum . D aha sonra grd bir r y ad a eski kocasy
la seviiyordu. kisi de zevk alyordu ve kocas, aslnda kendisinin olan am a
ryasnda kocasna atfettii b ir fiziksel zellii zerine yorum yapyordu.
Belki de eski kocasnn ryasnda, d ah a yeni yeni kabul etm eye balad
cinselliini tem sil ediyor olabilecei yoru m u n d a bulundum .
B u n d an ksa bir sre sonra, cinselliinin d a h a fazla yn ortaya km aya
balad. Luigi gey olduunu aklayana kadar, televizyonda grd gey seks
sahnelerini olduka erotik bulduunu anlatabilecek d u ru m a geldi. Teresa ay
rca, L uigin in pa rtn e rin i ekici bulm u o lm ak tan dolay kendini olduka raCogito, say: 65-66, 2011
205
hatsz hissettiini de kabul etti. A rtk cinselliinin her yere dalm oldu
unu hissetm eye balam t.
Teresa olunun camp ynlerini olduka ra h a tsz edici buluyordu. Drag
giysileriyle b ir fotorafn kendine gsterdiinde ok rahatsz olm utu: bu
nun sonu nereye varacakt? Ya bunu kam usal a la n d a da yaparsa ne olacakt?
Bir ak t r olsayd her ey farkl olurdu. B ilinm eyenin onun iin ne k a d a r kor
ku verici olduunu syledim. Ya da yava yava rendiklerim in: nce gey
olduunu, so n ra bir p a rtn e ri olduunu, so n ra lezbiyen bir ark ad a olduu
nu, sonra o n a sperm ini verebileceini rendim ... Srada ne var? diye yant
lad beni. B unu, ocukluunda kendini hep tetik te hissettiine d a ir anlary
la ba lan tlan d rd m ve Belki de srada olan L uigidir? dedim . Seansn so
nunda b a n a tereddtle L uigiyle birlikteyken cam pe yarar jestler yaptn
syledi. M izahi bir ekilde, a rtk yava yava benim sem eye balad akac
l yanklayarak Erkeklerin gey olm as seni rah a tsz ediyor a m a ite bir gey
adam n cam p hallerini tak lit eden bir kadn olup ktn?! y an tn verdim.
B undan ksa sre sonraki b ir seansta Teresa b an a ryasnda onu kova
layan vahi hayvanlar du rd u rm ay a altn grdn an latt. B unlarn
onun baz ynlerini, v ah iliini tem sil edip etm ediini sorduum da bana
televizyonda rah im ald rm a am eliyat izi d u ra n bir kadnn dansz olm a
y b aarm asyla ilgili bir belgeseli izlerken b u n u ne kad ar dayanlm az bul
duunu an latt. Bu ona ok fazla gelm iti. Ben de ona bedeninden ve cin
selliinden ve onunla iliki k u rm a k ta n haz a lm a n n ona ok fazla geldii
ni syledim. Seansn so n la rn a doru gey erkeklerin kam usal a la n d a cinsel
likleriyle zdelem elerinin de benzer biim de "ok fazla gelebilecei yoru
m unda bulundum .
Teresan n homofobik duygularnn, (onu erkeklerle yaad istism ar dene
yim lerinden de koruyam am olan) annesi ta ra fn d a n ihm al edildiine dair
duygularyla mcadele ettii b ir dnemde zellikle younlam olm as ilgi
ekicidir. B ir akam , koltuunda otururken yzeye kan oluna kar kzgn
lk duygular ve ona uygunsuz biimde dokunup dokunm adna d a ir sorgula
m alar ve devam nda onu tam am en kendinden uzaklatrm as gerektiini d
ndkten sonra, kendine dem ek benim annem de bana kar b u n lar hisse
diyor dem iti. Olunu istism ar edip etm ediine d air endielendii dnemin
sonunu im leyen bir ryasnda bebei k u rta rd n (kendi szckleri) gr
m t. Ba aa duran ve h er tarafn d an kablolar sarkar halde, hibir eye ve
kimseye bal olmayan bir bebei evirmi ve byk bir rah atlam a duym utu.
Cogito, say: 65-66, 2011
Hastamz Homofobi
Teresan n oluna ynelik kzgnl sklkla yakn a rk a d a la rn a veya

a k ra b a la rn a ynelik k zgnlnn yer deitirm esiydi. ik im iz de, olu ola
rak her z a m a n onun y a n n d a olacan varsayd Luigin in o n u n duygula
r iin d a h a gvenli bir hedef tekil edip etm ediini m erak ediyorduk. Ayr
ca, Luigin in cinsellii k ltrel adan yasakl olduu iin g n a h keisi g
revi gryor ve bylece o n u n zerinden yer deitiren fkesi de gerekelen
di rilm i oluyordu.
Hom ofobisi veya hom ofobileriyle ilikili tem alar kefi srasn d a Tere
sanm a k ta rm ilikisi iinde b a n a kar konum u srekli deiiyordu. Bana,
panik duygular ve oluna duyduu kzgnlk ta ra fn d a n tketilm ekten ku r
taracak b ir an n e olarak gveniyordu. B ana asla benim cinselliim hakknda
sorular sorm ad. Bu, Teresan m bilm ek istem edii bir konu gibiydi ve benim
cinselliin m phem liine k a r aklm n (b u n u n farknda olduunu d
nyorum ) onun iin ok nem li olduunu dnyorum .
Teresan m sean slarn d an edindiim bu dnceler, hom ofobinin bilin
ti k ay n ak larn a veya ileyiine d air anlaym za katkda b u lu n ab ilir mi?
Buna cevabm hem evet hem hayr. Tek bir bireyi veya az sayda bireyin de
neyim lerini tem el ala rak genellem e y apm ann belirli tehlikeleri var. Say
sallatrm a karm akla b ir zm olam az. N oreen OC onnorn ve Joanna Ryann iaret ettii zere, psikanalistlerin lezbiyen cinselliini az sayda
birka vakay temel ala rak k u ram sa llatrm a giriim leri olduka snrlayc
dr. Ben ne n ih ai bir hom ofobi aklam as sunuyorum ne de hom oseksel
likle ilgili klasik p sikanalitik k u ram lard a ne srld zere hom ofobinin
kltrden bam sz ikin zellikleri olduunu ne sryorum . Vaka rnek
lerinin deeri, kurm aca o k u m ak gibi, bireylerin deneyim leri zerin e d n
me ve so ru sorm a ve bu deneyim lerin karm ak l n a kar gzm z am a
olaslklarn geniletebilm eleridir.
Bu alm am d a bir dizi tem a ne kyor: ebeveynleri ve kendisinin zm
semi olm a ihtim ali yksek d ini grlerin rol, gey ynelim inin olum suz
bir ey olduuna d air rt k varsaym la birlikte olunun hom oseksellii
ne kendisinin neden olm u olduu fantezisi, kendisinin erkek cinselliine
dair, sklkla istism ar edici deneyim leri, bilinm eyen, S rada ne var? kar
snda duyduu anksiyete, kendi cinselliinin olas deikenliine, cinselli
inden zevk ve haz alm asn a d a ir korkular. Teresanm cinsellik/er konusun
daki kiisel deneyim leri, F re u d u n kavram n kullanacak olursak, fobisi iin
de kaybolm u ya da onun ta ra fn d a n sk trlm haldedir a m a b u n lar klCogito, say: 65-66, 2011
207
trden veya ta rih te n bam sz deildir. Teresan n tanm lad deneyim ler ]
onun snfnda, dini altyapsnda ve toplum sal cinsiyetinde yaan m iliki- i
lere zgdr.
j
N eo-Foucaultcu bir zm lem e, psiik o lan la sosyo-tarihsel ve kltrel j
olan a ra sn d a bir blnm eyi nvarsaym ayan yorum lara im kn tan r. An- '
latsnm ve kim liinin b irta k m sylemler ta ra fn d a n nasl ekillenm i ol- \
duunu irdeler: din (Katolik), psikanaliz (olunun hom osekselliine anne- 1
siyle ilikisinin "neden olduu m efhum u) ve (zellikle Teresan n yetikinli- j
e getii dnem de) erkekliin baskn, kadn cinselliininse teh d it edici bu- i
lunduu ve heteroseksel a rz u n u n doal addedildii toplum sal cinsiyet sy- :
lemleri. Teresan n homofobisi, bu sylem lerin (F reudun terim in i kullana
cak olursak) younlam as olarak kavram sallatrlabilir. Ama bu, bu yo
u n lam an n duraan olduunu farz etm ek ya d a onun deneyim inin birey
selliini reddetm ek deildir. Bylesi bir zm lem e Teresan n deneyim leri
ni analitik b ir ilikide irdelem ek ya da daha genel olarak hom ofobinin ileyi
ini zm lem ek iin yeterli m idir?
Homofobi ve Melankoli
Judith Butler, F reud'un ve F oucaultnun a lm a la rn bir araya getirerek,
(Foucault ta ra fn d a n kullanlm ayan) "psiik k avram nn, F oucault'nun sy
lemsel p ratik le r ve ik tid arn ilem leri zerine a lm a la rn a entegre edilm e
sini savunur. B utlern projesi, isel ve dsal gereklikler a ra sn d a ncedenmevcut olan b ir ayrl farz etm eksizin znenin toplum sal n o rm la r zm
sem esinin n asl k uram sallaacayla alakaldr. B utler hom oseksel a rz u
nun yasaklanm asnn, y aam n b andan itib aren heteroseksellik iin ku
rucu nem de olduunu ne srer. K iinin sevdii bir hem cinsinin lm
nn yas, tan n m a d iin tutulam az: "Hi ayn cinsiyetten b irin i sevm e
dim ve hi byle bir insan kaybetm edim .11 F re u d u n tan m lad zere, yas
tu ta m a m a k melankoliyle sonulanr. H om oseksel sevginin y asaklanm as
"toplum sal m evcudiyet olasl n n koulu o ld u u n d an 12 B utlera gre he
teroseksellik m elankoliye n fu z etm itir: yas tu tu lm a m bir kaypta esas
kabul edilir. Bu gem ite k u ru lm u ve d ah a so n ra in k r edilm i b ir ba lan
m an n kayb deildir. B a lan m an n ekli y asak lan m a zerinden, yaan-
11 Butler, age, s. 23.

12 Age., s. 24.
Cogito, say: 65-66, 2011
Hastamz Homofobi
m am olaslk lar iin tu tu la n yas13 zerin d en yaplanm tr. K z ocuu

toplum sal cinsiyetini a n n esin e ynelik a rz u su n u in k r ederek ve onu m e
lankolik b ir zdelem e d ah ilin d e yasak nesne olarak konum layarak edi
nir. Erkek ocuun toplum sal cinsiyet kim lii ise diil olan in k ry la heteroseksel o larak k u rulur: Diil olana ynelik arzusu, asla olam ayaca ka
dn iste d i i iin y a ra ld r.14 Erkeklikini ne k a d a r iddetle savunursa, ho
m oseksel a rz u olaslnn kaybyla ilikili m elankolisi de o k a d a r v urgu
lanr. B utler bunun, kaybn y asn n tam am y la tu tu lm a sn a izin verecek e
kilde tan n m y o r oluu nedeniyle kanlm az olduunu savunur. B utler to p
lum sal cinsiyet ve cinsel zdelem elerle ba n tl olan m elankolinin heteroseksellerle snrl olduunu varsaym az: b u n la rn lezbiyenler ve geyler iin
kesin h a tla rla ina edildii n o k talard a heteroseksel olaslk larn kayb da
sz konusudur.
B utler heteroseksel znelliin geliimsel b ir aklam asn su n a r am a
onun evrenselliine ynelik iddialarda b ulunm az. Foucault zerinden, dr
tlerin ve b a strm a n n ta rih te n bam sz m efh u m larn a itim ad a m eydan
okuyarak, b u n u n yerine cinselliklerin " retild i in i ne srer. Ne var ki,
Foucaultd a n ayr dm ek suretiyle psie m efhum unu yeniden yerine ko
yarak, F re u d u n m elankoliyi k u ram sa llatrm as zerinden, hom oseksel
lie ynelik yasan zne iin an lam n a ra trm a y a koyulur. T anm lad
inkrn psiik sakalm iin gerekli olm adn savlayarak, b u n u n yerine z
delem elerin hareketlilii ve akkanl lehine tartr.
B utlerm alm alar nda, Teresan n oluna ynelik hom ofobik duy
gularnn, annesi ta ra fn d a n ihm al edilm i olm asna ynelik youn duygu
lar yaad ve ona hiddetle yaklat b ir dnem de vurg u lan m olm as il
gintir. B utler'in hom oseksel akn kayp nesnesinin yasn tu ta m a m a n n
yol at m elankoli vurgusu b u rad a nem kazanr. O lunun hom oseksel
lii, Teresa'ya bilindnda, yaam n n erken dnem inde annesine balan
m as sra sn d a ona y asaklanm olan hom oseksel ak hatrlatyor olabi
lir. O luna cinsel olarak dok u n m a fantezisiyle kendini ih m a lk r ve istism ar
edici annesiyle m elankolik b ir zdelem e iinde bulabilir ve b u zdeleme
Teresan n kaybn in k r etm esine olanak salyor olabilir. A nnesini, ona y
nelik hom oseksel b a lan m asn n yaanm am olasl iin sulam ak yeri
ne olunun hom oseksellii iin kendini sular.
13 Age., s. 139
14 Age., s. 137
Cogito, say: 65-66, 2011
209
2 1 0 : Mary Lynne Ellis
Teresa'nn d u ru m u Foucaultn u n terim leriyle, hom oseksel b a lan m ala

ra ynelik yasan ksm en ebeveynlerinin, hom osekselliin g n a h k r oldu
una ynelik K atolik sylem leri ta ra fn d a n (bu, Teresaya aka sylenm e
m i olm asna ram en) ina edilm itir. Butler, znenin heteroseksel norm a
tabi tu tu lu u n u aklarken yasan, Foucaultn u n k u ram sa llatrd n a ben
zer farkl eitlerini belirlem ez. Ama ik tidarn n o rm la rn yinelenm esi ve ta
lepler zerinden, "biim lendirici, retici, ekillendirilebilir, oklu, hzla o
alan ve z tla a n bir ey o larak ilediini hesaba katm ayan sim gesel mef
h u m larn a aka itiraz eder.15 Bu noktada L acan kastediyor olm as m u h
tem eldir; L acan rnein ta rih in en b andan itibaren babann ah sn ya
san n ileviyle zdeletirm i olan simgesel ilevin desteini, babann adna
tanm alyz16 der.
Ben Teresan n bir seviyede lezbiyen b a la n m ala rn n tan n m a s olasl
nn yasn tu ttu u n a inanyorum . Uzun yllar boyunca bir k ad n la cinsel
olmayan, olduka gl ve m ah re m bir iliki iinde bulunm u ve h er zam an
kadnlarla iliki kurm ay erkeklerle iliki kurm aya tercih etm iti. Gene de,
hom ofobisinin ok nemli b ir b ak a zellii olduunu da dnyorum , o
da bilinm eyenin yaratt dehet duygusu, fark llk larn nnde at b
yk yark. Bu, drag kyafetleri iindeki olunun fotorafn grnce verdi
i Srada ne var? tepkisinde akla kavuur. Bu, onun a n la tsn a nfuz
eden, bir b a k m a tekrarlayan a m a aik r olm ayan b ir tutum du. B utlern te
rimleriyle, Teresa iin bilinm eyen, bilm i olm ay arzu ettii eyin, yani ho
moseksel sevginin reddini tem sil ediyor olabilir. A ncak ben bu y o ru m u n ye
terince i greceini dnm yorum .
Homofobi ve Baka
Teresan n a n n esin in anksiyetesi ve ok sayda fobiyle bencilce m egul olm a
s, onun iin dehete d rc b ir gvensizlik kayna tekil etm itir. Ayr
ca ocukken, b abasnn m u sta rip olduu k ro n ik hastalk nedeniyle srek
li alarm halindeydi. Teresa genliinde ebeveynlerinin ikisinin de (annesini
bu konuda zellikle sulam asna ram en) onu istism a r edici ya d a istism ar
etm e potansiyeli olan erkeklerle ilikiden koruyam adn ya da ok korktu
unda onu destekleyem ediini dnyor. Bilinmeyen", beklenm eyen veya
m ulk olan h er ey anksiyeteye yol aar. san n p etam aln n altn d a ne ol15 Age., s. 99.
16 Lacan, J., Ecrits (1966), ev.: A. Sheridan, Londra: Tavistock Publications, 1977, s. 67.
Cogito, say: 65-66, 2011
Hastamz Homofobi
lunu m erak ederken hem korkuyor hem de bilm eyi arzuluyordu. Sadece
Isan n gnital organna ilgi duym ann verdii (dini) sululuk duygusundan
dolay deil, bilecei ey asla ta m olam ayaca ve dolaysyla d a h a d a dehele d r c olabilecei iin korku vericidir. tekinin radikal bak al onu
srekli teh d it eder.
Levinas k u ram sal a lm alarn d a B akayla olan ilikim ize m erkezi nem
aileden Bu nedenle alm alar, kltrel alm alar, toplum sal cinsiyet al
m alar, lezbiyen ve gey a lm a la rn d a byk ilgi ekm itir. Levinasn al
mas, B at dncesine nfuz etm i olan, A ynya B aka k arsn d a ncelik
verme tem aylne ynelik en nem li itira z la rd a n biridir.
Levinasa gre Baka, ben im kendim in olm addr. B ak an n byle ol
m asnn nedeni, onun karakteri, fizyonom isi veya psikolojisi deil, B a k a n n
bakaldr.17 Baka, baka b ir ben kendim deil bakaln kendisidir,
baka, yz-yze ilikinin indirgenem ezliinde k arm za kar. Levinas,
vz-yze iliki aklam asnda "Yz konuur, y z n tezah r h lih a zrd a
sylem dir der.18 Bu konum a nceden ta h m in edilem ez ve bize, kendim i
zin tesinden dokunur. B akaya asla sahip olunam az, o asla ta m olarak a n
lalamaz; benim gcm n tesindedir. Ayrca, znellik b akalaryla iliki
den nce varolm az, Bakaya olan akl zerin d en ina edilir. B akann
yznn lm llnn fark n d a olm am z bize, karlklla dayal olm a
yan bir sorum luluk ykler, bu, varln tesine geen bir aklktr. Evrensel
ilkelere dayanm ayan etik b ir kon u m lam tr bu; Levinas iin adalet yaknlk
la, birbirine kar so rum lulukta kkenlenir.
Levinasa gre cinsel ilikinin esasnda, gizem li olan aray vardr. Oka
ma neyi a ra d n bilm ez.19 Bakasyla ilikinin b ir birlem e olduu gr
ne itiraz eder. liki, bir bilm e ve sahiplenm e ilikisi de deildir. S am im i
yet, gelecein bilinmeyeniyle ilikidir.
Teresa iin Luiginin hom oseksellii B ak ay sim geler ve ayn zam an
da, bir fobi nesnesi olarak tek in in bilinm ezliinin yerini alr. Teresan n bi
linmeyene d a ir korkularna bilind referanslar hom ofobisinin nem li bir
zelliidir. O, B utlerin k u ru m sa lla trm a la rm tem el alan b ir yo ru m d a ne
srlecei zere, sadece k e n d in in , yasaklanm hom oseksel a rzu su n u n
17 Levinas, E., Time and the Other, ev.: R. Cohen, Pittsburgh: Duquesne University Press,
1987, s. 83.
18 Levinas, E., Totality and Infinity, ev.: A. Lingis, Pittsburgh: Duquesne University Press,
1969, s. 66.
19 Levinas, Time and the Other, s. 89.
Cogito, say: 65-66, 2011
211
21 2: Mary Lynne Ellis
bir blm n tanm akla kalm az. Onun kesinlikle dayanlm az bulduu bir|
baka ey de Luiginin bir erkek ve bir gey o larak radikal bakaldr. Luigij
ayn zam an d a a rtk bir o rta sn f m ensubudur (Teresa ii sn f m ensubu-5
dur) am a bu fark dieri k a d a r tehdit edici deildir: Eitim i ve iindeki baa-i
rlar kltrel olarak kabul g r r ve onun b ir an n e olarak b a a rsn simge-i
ler. Teresa kendini onun b a a rsn n bir p a ras olarak grr. Ne v ar ki ho
m oseksellii onun iin m u tlak bakalnn sim gesidir. Bilip sahiplenebile
cei eyin yokluunu fantezileriyle doldurur. B u fanteziler onu korkutur, o-:
lundan u z a k la trr am a ayn zam anda olunu o n a balar. Ne v a r ki biriciklii ve bakal onun Luigiyi sahiplenm e ve A ynya m assetm e gcne di-i
renir ve o zam an tehlikeli dnceler hasl olur. Levinasn da dedii gibi,
Tmyle bam sz olan, ben im glerim i son derece aan, dolaysyla on
lara kar koym ak yerine, g c n gcn p a ra liz e eden bir varl ldrm e
yi dileyebilirim .20
Sonu
Foucault, B utler ve Levinasn k u ram sa llatrm ala r, homofobiyi veya homofobileri neyin tekil ettii zerin e dnceye nem li b ir katkda bulunabilir.
T eresann psikoterapideki alm asn n su n u m u n u n da vurgulad zere,
bilinli ve bilind hom ofobi veya hom ofobiler deneyim leri, ocukluun
dan itibaren cinselliini yaad bir dizi i ie gem i sylem ta ra fn d a n e
killenir. T eresann Luigin in hom oseksellii zerin e arm lar, farkl an
larda ortaya kan dier bilind meselelerle ilikili olarak yer deitirir.
Teresann hom ofobisinde ayn zam anda Levinasn kavram sallatrd ek
liyle B akaya ynelik derin b ir korku da ierilir. T eresann hom ofobisinin al
d biim ler ona zgdr a m a onun sosyo-tarihsel balam nda yerleiklik
lerine d air dncelerim , hom ofobinin eitli kolektif tezahrlerinde kayde
dilmi o lan lar zerine yaplacak yorum lara yol gsterebilir.
ngilizceden eviren: eyda ztrk
20 Levinas, Totality and Infinity, s. 198.
Cogito, say: 65-66, 2011
Queer Kuramn Olasl zerine*

CLAIRE COLEBROOK
Queer k u ra m queer o lm ann ne dem ek olduu zerine bir dnce sistem i

inidir, yoksa queer \\k k u ram gelitirm e yntem lerim izi deitiren b ir kav
ram m dr? B ir yandan, k u ra m kavram in sa n kavram yla k anlm az e
kilde i ie gem i gibidir: nsan, esas ya d a gerekten olan sezm e kabi
liyetine sahip b ir ru h u olan rasyonel hayvandr.1 Dier yandan, gerek bir
kuram olaslna -y an i n o rm a tif bir dnce im gesi olm akszn d n m e
ye- giden yol ancak T a n rn n ve ard n d a n " in s a n n lmyle alabilm i
gibi g rnr.2 Deleuze, -n o rm a tif insan im gesinde gerek b ir k rlm aya yol
a an - hak ik i dnce ve hak ik i k u ram n hem anlam , hakikat ve soru n lar
ortaya k a ra n temele d a ir b ir sezgiyi kapsam as hem de k u ra m n sn rla r
n izen ze ya da zneye s rtn fazlaca dayayan aknc sorgulam a vaadini
yerine getirebilm esi gerektiini ileri srm ektedir. Byk rabet gren basit
bir anti-hm anizm k an sn n aksine Deleuze, esaslara, ebedi olana, yarad l
a ve tem ellere d a ir sezgiyi basite reddetm ez; ta m tersine, onun alm ala
rn en iyi, hakiki ya da s t n b ir aknclk lehine b ir a rg m an o larak gre
rek anlayabiliriz. Sz konusu arg m a n hem K ant eletiri biim lerinin hem
de popler topluluk ve so rgulam a k av ram larn n srekliliini salad kalntsal h m an iz m in tesinde b ir dnce biim ini tem sil eder.3
Nigianni Chrysanthi ve Merl Storr (Ed.), Deleuze and Queer Theory, Edinburgh: Edinburgh
University Press, 2009, s. 11-23.
1 Irwin, T. H., Aristotles First Principles, Oxford: Clarendon, 1988.
2 Deleuze, G., Difference and Repetition, Qcv.: Paul Patton, Londra: Athlone, 1994, s. 109.
3 Age., s. 197.
Cogito, say: 65-66, 2011
Claire Colebrook
K ant-sonras dnce, h er ne k a d a r m etafizii tem ellendirecek m etafiziksel b ir d a r veya te" fik rin i terk etse de, dnceyi kendi iinden ye
nilem e olasln m uhafaza etm itir.4 M odernitede zlere d air b ir sezgi ola
rak theoria fik rin i terk etm i olsak dahi, yine de eletiriye olan b a llm
z ksm en ay akta tutm ay b aarabiliriz: B unun yolu du ru m u m u za d a ir ieri
den bir so rg u lam ad an gem ektedir.5 eriden sorgulam aya bylesi b ir ba
llk beslem e ya da ironik b ir tu tu m benim sem e durum unda, queer k u ra
m n deerlerinin genel olarak m odernit sonras (post-modern), in sa n son
ras (post-hum an) ve m etafizik sonras (post-m etaphysical) tu tu m u n deer
leri olaca sonucuna v arm am za neden olabilir. K onum lanm lm z, ta
nm gerei n o rm a l ve n o rm atif olan olarak kabul ediliyorsa, o halde aikr,
sorgulanam az ve temel gibi grlenden ayrlm a veya onu sa p trm a abas
olan k u ram haddizatnda, z itibaryla queerdir. Queer kuram iin bu t r
den bir ta n m kabul etmek, bu giriim i hem z a ra r verici hem de izafi kl
m ak a n la m n a gelir; queer k u ra m daim a n orm al olan rahatsz etm eye de
vam edecektir ve eer bir gn hom oseksellik ve biseksellik m eru toplum
sal m odeller haline gelirse, b u queer in iinin bittii an lam n a deil, aksi
ne, zem ininin baka yne kayd a n lam n a gelir: sel bir ik tid ara sahip ol
m akszn, kabul grm no rm allik ve norm atiflii sorgulam ay srdrecek
tir. Bu m akalem de ele alm ak istediim de, queer k u ra m n d ah a az m enfi bir
form lasyonu; doal tu tu m a olan eletirel m esafeden ziyade zlerin sezgi
siyle ilgili b ir form lasyon.
M odernitede kuram sal b ak asna ilikin dnm enin iki yolu vardr.
Birincisi eletireldir. K antn "K opernik devrim inden sonra h ibir yerden
bakn m m k n olm adn grdk. Bir dnyada yaam ak ya d a o dnya
y deneyim lem ek iin, sz konusu dnyayla a ra m z d a bir bilgi veya alg ili
kisi olm as a rttr; dolaysyla alm land b a n tla rn dnda varolan bir
eye d air herhangi bir sezgi olam az.6 B tn kavram larm z sezgilenen bir
dnyaya dairdir ve btn sezgilerim iz de kavram sal olarak an lam l ve d
zenli bir ekilde biim lenm itir. Bu nedenle K an t kuram sal bilgiyi kavram
larn biim lendirici gc ve sezginin ahm iayc gcyle elde edilen b ir ej
4 ONeill, O., Constructions of Reason: Explorations of Kants Practical Philosophy, Cambrid
ge: Cambridge University Press, 1989.
5 Habermas, J., Postmetaphysical Thinking: Philosophical Essays, ev.: William Mark Hohen
garten, Cambridge, MA: MIT Press, 1992.
6 Langton, R., Kantian Humility: Our Ignorance of Things in Themselves, Oxford: Clarendor
Press, 1998.
Cogito, say: 65-66, 2011
Queer Kuramn Olasl zerine
olarak tan m la r. Deneyim in tesinde olduu farz edilen bir tem ele veya ya
saya d a ir k u ram sal bilgi elde etm ek m m k n deildir; nk bilm ek, ken
dinden b a k a b ir eyle iliki kurm ak, onu k av ram sallatrm ak dem ektir. De
neyime d ayanak o luturan b ir eye d air b ir k u ra m olm as m m k n deildir;
kuram ta n m gerei daim a konum lanm , ba m tsal ve tem ellendirilm itir.
Ancak, k u ra m n konum um uzun koullar zerin e dnm esi m m k n d r
ve bu d u ru m u n da bilinebilir sonulardan ok tatbik sonular olur. Deneyi
m in tesinde sezilebilir b ir yasa olm as m m k n deilse, kendim iz iin bir
yasa o lu tu rm a k zorunda k a lrz .7 Zaten d aim a tem ellenm i olduum uz iin
bir tem elden ya da day an ak tan m edet um m am z m m kn deildir. K uram
bize yalnzca dnce ve deneyim dhilinde var olduum uzu syleyebilir.
G elgeldim tatbik anlam da, deneyim d h ilin d e yerlem iliim izin ta n n
m as rad ik al b ir tem eldencilik kartlna yol verir. Bir yasa ya d a tem el ol
m ad z a m a n kendi kendim ize yasa y aratm am z gerekir, bu yasa d a bir te
mele o tu rm a d n d an - n k deneyim in tesinde bir konum noktas yok
tu r - yasay tem sil edebilecek b ir bak as d a olum az. Kii kendine bir
yasa oluturm aldr. B unun sonucunda liberalizm esasen eletirel ve dnm sel b ir etik olm a zelliini korur. Her ne k a d a r kii daim a yerlem i du
ru m d a olsa da, prensipte herhangi bir baka zne ta ra fn d a n kabul edilebi
lecek b ir yasa tahayyl etm ek iin abalam aldr; kii ne kendini istisna ola
rak grm eli (rnein daha iyi bildiini ne srp, evrensel saylabilecek bir
biimde harek et etmeyerek) ne de kendi tayin edilm i tercihlerini dierleri
ne dayatm aldr. E tik adan bakacak olursak, istencin nesnesi istenle u la
labilecek eydir ancak.8 Yerlem iliin eletirel b ir gzle ta n n m a s fem i
nizm iin olduu gibi rad ik al siyaset iin de fayda salam tr. K im se kendi
kaderini tayin hak k n d an m u af b raklam ad gibi, gayrim eru am pirik ta
lepleri olduu nedeniyle ak ln kam usal alan d n d a tutulam az. Bu nedenle
M ary W ollstonecraft9 k a d n la rn akl y rtm e san atn d a erkeklerden daha
az yetenekli olduklarn b ilm enin yolu olm adn ileri srm t; k a d n la rn
eitim ve ta rt m a n n d n d a braklm as sz konusu olam azd, n k eer
akl y r tm e diye bir yeti v arsa bize den sadece onu gcnn son nokta
sna ulancaya dek gelitirm ektir. zneyi dayatlm vesayet "ten, zerklie
7 ONeill, age.
8 Kant, I., Foundations o f the Metaphysics o f Morals and, What is Enlightenment, ev.: Lewis
White Beck, 2. Basm, New York: Macmillan, 1990.
9 Wollstonecraft, M., A Vindication o f the Rights o f Woman, Ed. Carol H. Poston, New York:
Norton, 1975.
Cogito, say: 65-66, 2011
215
2 1 6 : Claire Colebrook
ve kendine yasa tayin etmeye ilikin vasati deerlerden k u rta ran , ta m d a te

m ellerin var olm ay ve k u ram kendi konum landrlm lm zdan baka
bir yere kurabilm em izin im knsz oluudur.10
Kant liberal anti-tem eldenciliin yan sra, m odern siyaset k u ra m olu
turabilm e olaslnn bir dier yolu cem aatilikten gem ektedir. B u m odel
de hibir yerden bak sz konusu olam az, am a kendi kendini k u ra n rasyo
nel bireye ynelik liberal ar m eru bir kalk noktas olarak ilev gre
mez. M odernitenin zeletiri yapabilen zerk zne ideali de dhil olm ak ze
re benlikler tekiler zerinden kurulur. Kii yalnzca ilikileri zerin d en bir
benlie sahip olur; bir benlik olm ak kiinin kendini zam an iinde ta n n a b i
lir, u ya da bu karaktere sahip biim de tesis etm esini gerektirir. B u t rd en
b ir tan m a iin de tekilerin olm as arttr, hem kii u anda olduu haliy
le tannabilsin diye hem de k iin in insan o lm ann ne demek olduunu an
lam asn salayan bir norm lar, gelenekler, beklentiler ve a n la tla r balam
bulunabilm esi iin. Bu cem aati m odelde k u ram salt formel bir s re ret
mek am acyla kiinin tikelliinden soyutlam a biim ini alm az. K u ram ken
dini evrensel tem ellendirilm em i akim taleplerinden m uaf tu tm ak isteyen
lerin dzenlem esi deildir. K u ram tayin edilm i n o rm la r zerine dnm d r ve genelde elikileri ve tikellii snrlam akla deil, kurucu (am a birbiriyle uyum az) deerlerin elikisi ne karld zam an m eydana gelen kl
trel a n lara ciddi b ir ilgi yneltm ekle m m kn hale gelir. zerklik, yani ki
inin kendine tayin ettii y asad an baka bir yasaya bel balam am a hali, li
beral anti-tem eldenciliin kilit deeriyse, cem aatiliin kilit deeri de ta n
m adr. Her iki deer de k u ram sal m klatn grlm esiyle ortaya kar: Ya
am ak ya da b ir benlik olm ak b ir yasaya sahip olm ak demektir, a m a bu t r
den bir yasann bilinm esi veya sezilm esi m m kn deildir. zerklik, m te
rek kurucu b ir y asann olm am as halinde kiinin kendini nasl denetlem esi
gerektiini sorar; tanm a, bu t rd e n m terek y a sala rn kom nal, tarih se l ve
kltrel adan nasl k u ru ld u u n a bakar.
Judith B utler'n alm alar, en bandan itibaren m odern k u ra m n bu ku
ru cu deerlerinin gcn b arn d rm tr. Benlik b ir yandan bilinebilir bir
tz olarak verili deildir, icra edilm eli (perform) ya da eylem zerinden ken
dine verili hale gelmelidir. te yandan, bu t rd en b ir kendine-verili olm a ya
da icra etm e ancak tekiler ve ta n m a zerinden m m kndr. Bu nedenledir
10 Kant, age.
Cogito, say: 65-66, 2011
ki, B utlerm alm alar queer siyasete hizm et eden b ir yirm inci yzyl k u ra
m seferberliinden ziyade queer bedeni rnek niteliinde ele alan b ir kuram
zerine kuruludur. B unun sebebi de, zerklik ve ta n m a arasn d a zsel gerili
mi ifa edenin queer beden olm asdr. Kii eitli perform anslara k a rlk ge
len bir zne olarak tan nm al, am a ayn z am an d a salt perform ansa indirgen
meyen b ir benlik olm aldr; an cak byle bir d u ru m d a eylemler, tu tarl, ken
dini biim lendiren u ya da bu znenin edim leri olarak a n la lr b ir ekilde
konum landrlabilir. Bir benlik olm ak iin k iin in bir norm u benim sem esi
gerekir; u ya da bu zne o larak tan n ab ilir olm aldr. Bir benlik olm a kou
lu -yani k iin in zam an iinde ayn kalm as gereklilii- belirli b ir yinelenebilirlii gerektirir: K iinin olduu ey tekrarlanabilm en veya idam e ettirilebilmelidir. B enliin m aruz kald eitli p erform ans ve eylemler, belli b ir varlk
tarz ya d a m invalinin tek ra rla r olarak tannabilm elidir. Toplum sal cinsiyet,
birbirinden ayr pek ok perfo rm an sn u ya da b u cinsel znenin farkllkla
r halinde tannabildii yollardan biridir; eer kiinin eylemleri sz konusu
yinelenebilirlii tam yorsa, b ir zne olarak tan n a m a z . Ayn zam anda, ben
lik yalnzca kendini tan n a b ilir b ir benlik olarak icra ettii z a m a n var ola
bildiinden, kii yalnzca p erfo rm an slarn a indirgenm em elidir. E er perfor
m anslar norm atif, an lalr ve okunabilirse, o halde kii dier ta n n m her
t r eylem inin tesinde ve zerinde var olan b ir cinsel zne olarak tannabilir.
Tannm ay talep eden benlik, ta m da tan n m a iddias tadndan, hibir za
m an araclyla konutuu ve icra ettii norm ya da sisteme indirgenem ez.
N orm un tek ra rla rn d a farkllk ya da sapm a m eydana gelmezse, kii o nor
m a karlk gelen, o norm u icra eden bir zne olam az. K uram , o halde, (nor
ma) tabi olm a ve harekete gem e arasn d a esas itibaryla bu lu n an kanlm az
gerilim i devam ettirir: N orm varln yalnzca, farkllklar ve deikenlikle
ri de beraberinde getiren eitli perform anslar araclyla devam ettirebilir.
Pek ok a d an B utlern alm alarn hem kltrel incelem elerde nvarsaylan m phem benlik m odeline rnek hem de kim lik siyasetinin te
mel d a y a n ak la rn a yneltilm i eletirel b ir gz o larak alglam ak m m kn.
Bir y an d an kii yalnzca tan n a b ile n bir kim lik araclyla ben lik olabilir
ken, dier y an d an bu kim liin perform ans ayn zam anda kendi destabilizasyonu ve olas (am a kan lm az olarak yol am ad) feshinin kouludur.
Bu t rd en b ir kuram , k ltrel incelem elerdeki klasik tem sil problem leri va
stasyla d n m en in yolunu aar. Siyasal k im lik im gelerini n a sl yargla
rz? Bir y a n d a n belli g ru p la rn m edyadaki b asm ak alp tem sillerinin yerle
Cogito, say: 65-66, 2011
217
2 1 8 : Claire Colebrook
m i n o rm la r kuvvetlendirdiini, kendi benliini tesis etm esini engelledi

ini ve bu n o rm la rn d n d a k a la n znelerin ta n n m a sn a izin verm edii
ni ileri srebiliriz. te yandan, k iin in benliini ex nihilo yaratm as bekle
nemez. B utlern tem sil p o litik a larn a cevab iyi ve kt tem siller a ra sn d a
yarglam ada bulunm ak, sahici olan dayatlm o lan d an ayrm ak deildir.
Aksine, bizzat tem sil koullar k iin in ancak b ir n o rm u n yinelenm esi saye
sinde bir ben lik olabilecei ve ayn zam anda b u yinelem enin z gerei qu
eer olaca b ir siyasete yol aacaktr. Queer ta n n m a n n ve b enliin radikal
bir biim de d n d a ya da tesinde deildir; n san (dil, toplum sal cinsiyet,
ynetim, sem bolik dzen n o rm la r dhilinde) b ir ey olarak du y u lm a tale
binde b u lu n u rk en ayn z a m a n d a n orm atif m atrisi de saptrr. B u tler'in ilk
z am an lard a h a ra re tle ele ald p aro d i ve drag m eselesi h ak k n d a belki de
ok ey sylendi,11 ancak y a z a rn b t n eserleri, benliin ta n n m a sn a vesi
le olann da, feshine sebep o lan n da bir no rm u n gerekli tekrar olduu fikri
stne k u ru lu d u r. Queer o lara k icra etm ek dem ek, o an a dek k lt rel ta n
m a sn rla rn a a n bir ey iin ta n n m a talep etm ek ve ta n n m a h a lin i de
vam ettirm ek dem ektir. Dolaysyla, queer hem -k a d n ya da erkek olarak ta
n n m a k la - n o rm a itirak eden hem de tan n d k ad n ya da erkek hali heteroseksel m atrisin a rz u la rn yan stm ad n d an bu norm u istik rarszlatra n bir eydir.
Bu nedenle B utler'in k u ram kim lik siyasetinin (sorunlu bir biim de olsa
da) srdrlm esine m ahal verm ektedir; kiinin kendini u ya d a bu zne
olarak ortaya koyarak ta n n m a talebinde b u lunm as toplum sal sistem a
sndan da gereklidir, nk beraberinde sistem e ihtiya duyduu d in am iz
m i getirir. Ayn zam anda, kim lik siyaseti queer olarak tan n m ald r: Kii
hlih azrd a ta n n m olan b ir bakasndan fark n ortaya koym uyordun
H addizatnda farkll ortaya koyuyordur: Kii, te k ra r yoluyla, farkl bir
yaratm ve perfo rm an sta bulun d u u srece b ir benliktir. zdeliin kou
lu farkllktr, an cak Butler a gre b u tekrarlayan b ir fark olm aldr. Tz veya
zne olduktan sonra zam an ve farklla m aru z k alnm as sz konusu deil
dir; znenin farz edilm esini salayan, farkllk a rz eden bu eylem in te k ra r
dr. K uram , perform atif farkllk koullarnn ta n n m a sd r ve bu ta n n m a
sayesinde kii istikrarl ve koullayan olduu varsaylan norm un kendisinin
koullu olarak tan n m asn m m k n klabilir.
11 Bersani, L., Hornos, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1995.
Cogito, say: 65-66, 2011
K im lik siyasetinin eletirel m uhafazasna izin veren tekrarlayan farkl

lk m odeline karlk, Gilles Deleuze b ir pozitif farkllk k uram sunar. PostHegelci tekrarlayan farkllk modeliyle Deleuze n farkllk anlay a ra sn
daki ayrm an lam ak asn d an ilikilerin sta t s n n kritik nem i vardr.
Hegel zerine ilk alm alarn d a Butler, Hegelin isel ilikilere d a ir eletiri
sini aklar: E er ilikiler isel olsayd herhangi bir varln dnyayla ilikilenm e biim i nceden belirlenm i olur, dolaysyla o varln k arlam ala
r, yolculuklar ve etkileim leri sadece varln aslnda ne olduunu ortaya
k arrd .12 B una karlk, Hegel bir eyin yalnzca ilikileri iinde varolduu
nu savunur; varlklarn (h atta b ir Varln) d a h a sonra farkllklarla k arla
m as gibi b ir du ru m u n sz konusu olm adn syler. Daha ziyade, istik ra r ve
tan n m a n o k talarn n ortaya kt farkllk veya ilikisellik sz konusudur.
M utlak bilin ite bu farkllk gsteren (ya da kendiyle ayn olmayan) kendi
ni tan m a halidir. Bu, ilikisellikle ku ru lan b ir iliki, kendine olan m esafe ve
kendiyle arasn d ak i farktan baka bir ey olm adnn ayrdnda olan bir bi
lintir. H erhangi bir varln kendi dnyasn belirlem esi ya da kendine bir
dnya su n m as sz konusu olm adndan isel ilikiler konusunu ardm zda
braktm z syleyebiliriz. B urada daha ziyade terim ler a ra sn d a herhangi
bir tikel iliki ya da farka izin veren ilikilerin gzler nne serilm esi sz ko
nusudur; bilin yalnzca kiinin kendinin ilikisellikten baka b ir ey olm a
dn tan m a s halidir. B ir eyin ne olduunun - b ir eyi o ey y ap an n h a n
gi ey o ld u u n u n - z o eyin varlnda, edim sellem esinde ya da kendini
u ya da b u iliki kom pleksinde tesis etm e biim indedir. Butler ilikilerin bir
fark ve te k ra r sreci iinde retildii fikrine olan balln h alen s rd r
m ektedir. B ir eyin bir ey olarak tanm lanabilm esi, zam an iinde tekrar
lanm asna baldr, ancak h er tek ra r ayn zam an d a bir fark, tek olmamay
da beraberinde getirir; kendisi olarak kalan benlik daim a olm ad eye tabi
olur, onun tara fn d a n olum suzlanr. Deleuze de ilikilerin terim lere dsal ol
duunu vurgular. Ancak, Deleuze bir farkllam a sistem i ya da biim inin ger
ei veya varln gclln tketm esine izin vermez. K endine yeten te
rim ler ilikilere yol am adndan, Deleuze her karlam ada hem yinelenen
terim i hem de her terim de yerleik olan farkll retm ek zere edim selleen
pozitif b ir sanal dzlem ya d a dier bir deyile saf gemi" ngrr. Deleu
ze asim etrik, pozitif ve birey-ncesi (pre-individual) olan farkllk ve tekrar
12 Butler, J., Subjects o f Desire: Hegelian Reflections in Twentieth-Century France, New York:
Columbia University Press, 1987, s. 35.
Cogito, say: 65-66, 2011
219
220 : Claire Colebrook
sentezlerini b u lm a araym dadr. Deleuze, Difference and Repetition (Fark ve

Tekrar) kitabnda aktif sentezleyen znenin {active synthesising subject) tesi
sine ilikin iki nem li noktaya deinir. Birincisi, tekrar eden ve dnyayla ili
kilerin k u ru lm a sn n k noktas olan benlik, pasif, birey-ncesi sentezler
zerine tem ellenm itir: Eyleyen birey her biri b ir k arlam adan etkilenm i
binlerce m inik egodan m teekkildir. Dolaysyla, duyum sam ay alm lam as
ve bir dnya oluturm as gereken, benlik deildir; n k duyum sam alar za
ten youn k a rlam alarn ya d a sentezlerin sonucudur. Ayrca younluun
sentezi de kendi denginin zam an iinde yinelenm i hali -b u uzam sal varl
n veya niteliin idam esi- deil, younluun, te k ra rn n her an n d a kendin
den farkl olduu asim etrik bir sentezdir. Benlikte kendini aktif b ir biim de
yineleyen b ir B enden ("I) nce, niteliksel bir ilikinin tesisi, b ir younlu
un gz nne serilm esi halinde olan gz (eye) vardr. "Gz, k proble
m ini rgtleyen pasif bir sentezin sonucudur ve (younluk anlam nda) k
da teki ilikiler ve teki niteliklerle ortaya kabilir ya da am lanabilir: yle
ki, Deleuzee gre, organlarm zn her biri, pek fazla belirleyici veri a lm asa da
karlat younluklara nitelik k azan d ran tem aal ruhlardr:
Pasif benlik basite alrlkla {receptivity) -yani duyumsamalar deneyimleme kapasitesi araclyla- deil, duyumsamalardan nce bizzat organiz
may ina eden skabilir temaann {contractile contemplation) gcyle
tanmlanr. [. ..] Nerede gizliden gizliye bir temaa tesis edilmise, nerede
bir yerdeki tekrar ilevlerinden bir fark kartma kabiliyetine sahip bir s
kma {contraction) mekanizmas varsa orada bir benlik vardr. Benlik de
iime uramaz, bilakis kendisi bir deiimdir bu terimle belirtilen tam
da ortaya koyulan olan farktr. Nihayet, kii sahip olduudur sadece: var
lk ya da dier bir deyile pasif benlik sahip olmakla biimlenir. Her sk
ma bir varsaym, bir iddiadr yani bir beklenti hakk ya da sktrd eye
dair bir hak tanr ve nesnesi kat anda zlr.13
kincisi, benlik te k ra r eden deiim lerden baka b ir ey deilken; te k ra rla

n a n ey asl, var olan, m addi ya d a yaln "im di deil - b ir bireyin bana gel
m ez- saf gem itir. Her olay saf b ir gclln edim sellem esi, her im d in in
tek ra r ettii m stakbel bir gtr. Bireyin gerekliini tekil eden b t n nes
13 Deleuze, age., s. 100.
Cogito, say: 65-66, 2011
neler, asla ta m olarak mevcut olm ayan bir dizi b ak a sanal nesnenin etkisi al
tndadr; b u n la r psiik, arzu edilen ya da tahayyl edilen nesneler de deildir.
Sanal bir nesne herhangi b ir m addi nesnel birey grubunu, benliin tesinde
bir tem aaya, bedenin alageldii zam an n tesinde saf bir younlua ve psienin a n m sa n a n zam anna aar. H azzn tesi -y a d a b ir dizi a rz u la n a n nes
ne dolaym yla bireyin yapt ta n m - belirlenem ez b ir olum suzluk veya fark
llam am b ir te deildir. Deleuze, psikanalizin hazzn tesini lm ile
yaam ve benlik ile benliin cansz b ir m adde haline dnm esi a ra sn d ak i te
zatta tem ellendirm esine kar kar. B unun yerine, edim selleen h e r im di
de tekrarlanan, sanal, bitim siz, youn, birey-ncesi ve pozitif bir saf gem i
te srar eder. E er birey pek ok sayda organize, edim sel ve hayata hizm et
eden -kendim den baka olarak kabul ettiim ve kendisine doru ynlendiril
diim - nesnelletirm eler halinde grnyorsa, b u n u n nedeni bireyin b ir dizi
sanal nesne zerine tem ellenm i olm asdr. Bu san al nesneler gem ie ili
kin saf paracklardan, fra g m an la rd a n m eydana gelir: Asla im dide olm a
yan ve var olm ayan am a daim a kendinden noksan olan ve direten b ir gem i.14
B una som utluk k a z an d rm a k iin, edim sellem i, mevcut, eyleyen, tek
rar eden herh an g i bir znenin -y a n i kendini tekilere kar (zerk) ve te
kiler zerin d en (tannm a) tan m la y a n b e n li in - nkoulunun kiilik-ncesi
(pre-personal) diziler olduunu belirtebiliriz. D eleuze'n etik ve politikas
nn am ac, bu dizileri zm lem ek, olum lam ak ve am aktr. E n nem lisi,
kuram ile hayat ve k u ram n in san l sz konusu olduunda, Deleuze b ir te
mel veya k a ra n lk bir nc o luum un nem ini sra rla vurgular. H erhangi
iki y a n k la n an fark dizisi - b ir d ilin fark llk lar ve bedensel k im liklerim iz
deki fark llk lar gib i- birb irin i y a n k la r ve zorlam al hareketi a n cak b ir "ka
ranlk nc oluum ya da tem el araclyla deneyim leyebilir. Dolaysyla
Ben" diyen ve in san dili k onuan benliin kendini dnen, a k tif ve rgt
l insan organizm asyla koordine olm as iin, o rta d a sessiz, nerilm em i,
karar verilm em i, pasif bir tem el ya da kendinin nerilem eyeceine d a ir bir
duyu olm as gerekir. Fark ve Tekrarn byk b ir blm , felsefi kavram
lar dizisini -b en lik , Ben, h akikat, kim lik ve ta n n m a - dengede olm a h a li
ni srdrm eye ynlendirilm i b ir in san topluluuyla b ir araya getiren tem
sil ve k im lik k a v ram larn a ilikin sessiz nvarsaym lar zerine d n m e a
basyla yazlm tr.
14 Age., s. 124-125.
Cogito, say: 65-66, 2011
221
Claire Colebrook
Deleuzee gre, in sa n n tesine geerek dnm ek, Fark ve Tekrar da b ir

yaam n tesi ve kendini idam e ettirm e hazz o lara k tasv ir ettii zorla
m al harekete gereksinim d uym aktadr: Bu "te lm dr, ancak y a a
m a ve E ro sa k a r t olan bir lm sz konusu deildir. T hanatosu n n inci
kuvvetine ta n m olan Eros o lduunu ileri srer: Cinsellikten a rn d rl
m veya safi sa n a l ve insand k ln m hali. S af younluun k a r m
za kaca tek yer burasdr. B ir b a k a benlii (erotik adan) seven ben lik
veya Ben, zaten sa n al ve zneleraras bir nesneler dizisin in etkisidir. r
nein fallus da b u t rd e n bir san al nesnedir; a rz u la r ve bedenleri, edim sel
ve tekil k a rla m a la rn d a n nce dzenler. Deleuze b u ra d a ve D uyum sam a
nn M antnda ayn zam anda d izilerin y a n k la n m a sn a izin veren rastgele nesneye de gnderm ede bulunur. Dolaysyla, b e n in seni sevebilm esi
ya da tanyabilm esinden nce, a lg larm z k a rla m am z n duyum sanm asyla zaten nceden sentezlenm itir: n sa n olarak, ak olarak, ta n n a n bir
beden olarak grlene ilikin b ir du y u m san m a ya d a ynelim m evcuttur.
Deleuzee gre b u san al dzlem dilsel deildir, n k h ad d izatn d a dil b e
denleri ancak youn ve duygusal b ir biim de organize edilip sentezlenm elerin in a rd n d a n organize edebilecek gce sahiptir. D nm enin ya d a k u
ra m n asl am ac, ilikilerin ve d u y g u lan m larn belirlendii tekil n o k tala
r a geri dnm ektir.
Byk grltl olaylarn ardnda kk sessiz olaylar vardr, tpk doal
n ardnda minik dea prltlarnn olmas gibi. Evrensellik genel ner
melerin tesindeyken, tekillik de tikel nermelerin tesindedir. Problematik dealar basit zler deil, okluklar veya ilikilerden ve birbirine kar
lk gelen tekilliklerden oluan komplekslerdir.15
Ben diyen her birey ya da benlik nasl olur da kendine ait olm ayan ve b a
ka trl de tekrarlanabilecek duygulanm lardan, k a rlam alard an ve yo
u n lu k lard an oluan bir sanal diziyi tekrarlayp deitirebilir? Yinelemeli
farka kar -k i b u fark da kendi dizisellii dnda h ib ir varl olm ayan ya
da sadece z am an iinde aynnn idam e ettirilm esi yoluyla tekrarlayan re
ten bir varln te k ra rd r- sanal o lan n tm younluuyla pozitif d ire tm e
sindeki nem e ia re t eder.
15 Age., s. 203.
Cogito, say: 65-66, 2011
Genetik a la n n d a n bir rnek verm em iz gerekirse, tekrarlayan fark n bize

kendini tekrarlayarak deiim e ve m odifikasyona m a ru z kalan b ir organiz
ma fikrini verdiini syleyebiliriz; b u ekilde her nesil ya da dier t rl ifade
edecek olursak kopya, beraberinde d a h a fazla istik rarszlk ve b ak alk geti
recektir. Deleuze n pozitif fark, b ir bireydeki her m odifikasyonun m ikroalglar ya da k a rla m ala r sonucunda gerekletiini ortaya koyar: B enlik
kendini tek ra rla m a d a n nce younluklarn ya da saf niteliklerin te k ra r ger
ekleir. rnein vcudum daki b ir v irs farkl b ir organizm a deil de fark11 bir gcllk -yeni bir virs ya d a vcudum un hareketliliine (eylemde b u
lunm a biim lerim e deil, zerim de eylemde b u lu n u lm a biim lerine) etki
edecek bir organ m odifikasyonu- oluturacak ekilde tek ra r edebilir. Fark
belirli bir niteliin tek rarlam asn d an ileri gelmez, gcn ilikiler y aratm ak
ve ba lan tlar retm ek zere sonsuz geri dn vastasyla oluur. Som ut
latrm ak gerekirse, b u rad a konu ettiim iz fark fikrinde seleksiyon yoluyla
m odifikasyon geiren bir organizm a sz konusu deildir, organizm ay atla
yp bnyeler a ra sn d a balant k u ra ra k dzenli bnyeyi bozan b ir bireyle
me ve seleksiyon vardr:
Ben ve Benlik belki de bir tr belirtmekten te bir anlam tamamakta
dr: Blmlere ayrlm bir tr olarak insanl gstermektedir. [. . .] Do
laysyla Ben bir tr deildir, daha ok - trlerin ve eitlerin bariz bir bi
imde gelitirdii eyi, yani formun temsil edilen oluumunu dolayl ola
rak iermesinden tr - yazglarnn ayn olduunu syleyebiliriz, Eudo
xus ve Epistemon. Bireylemeninse, tam aksine, belirlenim halindeki tr
lerin sregelen sreciyle hibir ilgisi yoktur, ileride greceimiz zere, n
ceden vuku bulur ve dierini olas klar. Bireyleme, artk ne Ben ne de
Benlik formlarna brnen akkan youn faktrlerin bulunduu alanlar
da ierir. Bu trden bir bireyleme, btn formlarn ardnda ilediinden,
yzeye tad ve peinden gtrd saf temelden ayrlamaz haldedir.16
Politik terim ler erevesinde de yineleyen ve pozitif te k ra r b irb irin d en ayrt

etm ek m m kn. Butler, bireyin ex nihilo var olam ayacan, yalnzca te k ra r
edip m odifiye ettii bir teki zerin d en benlik olabileceini iler srer. Dola
ysyla, rnein, queer bir zne olduunu iddia etm ek -evlilik ve toplum sal
cinsiyet gib i- belli bal n o rm a tif pratikleri de h a k olarak talep etm ek an16 Age., s. 190.
Cogito, say: 65-66, 2011
223
224 : Claire Colebrook
lam m dadr, bu d a benlii uzlam aya ve tan n m ay a tabi klarak n o rm a lle

tirm e etkisi y aratr. B ir yere k a d a r b t n p o litik a larn queer p o litik a lar ol
duunu ya d a b t n p o litik alarn benliin geirdii te k ra rla rn derecele
riyle benliin etki edebilecei no rm atiflik ten sa p m a n n veya fark llam a
n n m ik tar a ra sn d ak i olum suzlam a olduunu syleyebiliriz. Queer olum
suzdur, zerklii hem m m kn k la n hem de engelleyen ta n n m a ve no r
m atiflik koullarndan farkllk ile tan m lan r. Deleuze ok farkl b ir on
toloji ve varlk-olm am a (non-being) etii nerisi getirir. E er var-olm ay
(non-existence) baarszlk ya da im diden ve edim sel olandan sapm a veya
farkllam a o lara k grrsek h ataya dm oluruz. V arlk-olm am ay pozi
tif, gerek ve olum layc dnm eliyiz. O halde v ar olan ve edim sellem i
h er birey, varlk-olm am ann edim sellem esidir, b u n u da ?-varlk veya bir
dizi problem o lara k d ah a iyi tanm layabiliriz. Queer benlii " in s a n olu
tu ra n m addesel te k ra rla rn kar-edim sellem esi o lara k dnrsek d a h a
iyi anlayabiliriz. Evliliin m evcut burjuva n orm atiflii iinde ve heteroseksel form uyla b ir problem e ya d a soruya zm olduunu grm ek m m
kn; bu da ben li in toplum sal cinsiyetini nasl biim lendirecei, a rz u la r
n ve m lkiyetini n asl ynetecei ve ocuklarn n asl bytecei m eselesi
dir. Ancak queer benlik de benlii tekil eden problem leri tek ra r edecektir;
bu da iinden ktm z saf s o ru la r gem iini k u lla n a ra k im diyi karedim selletirm ek a n la m n a gelir. B ir benlik nasl a rzu lar, nasl b ir nesne b ir
kiinin a rz u su n a denk gelir, bed en lerin iftlem esiyle ne t rden ilikiler ya
da olaylar reyebilir veya gerekleebilir?
Bu noktada, B utlern k u ram m odeli zneyle balayp tan n m a ve so n ra
snda tan n m a ve zerklik a ra sn d ak i gerilim in olaslk koullarn so rg u la
m a zerineyken, Deleuzeinki b ir pozitif sezgi k u ram d r. B urada o lu tu ru l
m u benlik ve problem lerin tesine geerek bu benlikleri tekil eden duygu
lanm ve younlua geeriz. B utler asndan queer k u ram , zne olm a koul
larn n z gerei queer olduu b ir k u ram d r - kii b ir benlik olarak konu
m a talebinde bulunm aldr, am a b u n u ancak kendi benlii olmayan b ir te
ki zerinden yapabilir. Ayn zam anda, queer o lm an n koulu zne olm aktr:
Kii konum a, olm a ve var olm a talebiyle tan n m ald r. Deleuze iin k u ra
m n koullar benlik ve org an izm an n "tesine gem eyi gerektirir. K im lik
ve kim olduum uzun tekrar ko n u larn a kafa yorduum uz srece in a edil
m i m adde ve y aanm zam an iinde kalrz. Aknc dnm e iin z am an
ve farkn saf biim ini, her b ir im dinin hem im dide hem de ebediyen tek
Cogito, say: 65-66, 2011
Queer Kuramn Olasl zerine : 225
ra r edip edim selletirdii saf younluklar dnm em iz gerekir. Dolaysyla,

Deleuze e gre queer olann koullaryla yeni o lan n koullar ayndr: im di
yi kar-edim selletirm ek ve bizi o lu tu ran younluklarla k a rla m ala r (bi
zim iin deillerm i gibi) tekrarlam ak.
Bu d u ru m kim lik politikasndan belirgin ve rad ik a l b ir biim de ayrlm ay
gerektirir. E tik, bireyleri olduu gibi idam e ettirm ek eklinde tan m lan d
srece, hayatn gclln onu in a eden fo rm la rd an sadece biriyle kstla
m oluruz. A ncak younluklar in sa n n tesinde dnm ekle etik b ir ekil
de yaam aya balayabiliriz. Bu sayede queer politika ne benliin ta n n m a s
n ierir ne de norm atiflii reddini; queer politika birey-ncesinin olum lann ierir. Politik so ru n lar a n la m la rn a ve uzlam a (ya da belirli duygula
nm lar ve a rz u la r rgtleyen ilikilere) gre belirlem ekten ok, asl ihtiya
cm z olan a rz u la r sanal dizilere, gcl ya da henz edim sellem em i k ar
lam alara gre dnm ektir.
Bu t rd e n b ir queer p o litikann iki dorudan sonucu vardr. lki, uygula
m a asndan baktm zda, ta n n m a koullarn terk ettiim iz a n d a n itiba
ren bir uygulam ay k a rla m ala rn n b a rn d rd olasla gre sorgulaya
biliriz. D u ru m u queer benliin verili norm lar yeniledii ve biim ini dei
tirdii dn verilm i dzenlem eler halinde (gey evlilikler, cinsiyet deiim i
ya da geylerin evlat edinm eleri gibi) grm ekten ziyade, her k a rla m an n ya
ratt pozitiflii grm em iz gerekir. Farkl olaylarda bedenler nasl birbiriyle
iliki tesis ediyor ve acaba ileriki karlam alara ve m odifikasyonlara yne
lik ne t rd en gler alyor (ya da kapanyor)? kincisi, estetik ad an b a k t
m zda, dzeni ieriden bozm ak iin norm u yineleyen parodi veya drag sa
natn a karlk, pozitif tek ra r ve fark, zam an kendi saf d urum u iinde, yani
ayrtrm a gcne sahip saf fra g m an la r olarak d nm e talebini gndem e
getirebilir. S an at kim liklerin tem sili ya da form asyonu deil, m adde iinde
ki saf younluklar sunm a abasdr, bunu yaparken de m addenin bam sz
kalm asna, d a h a dorusu allageldik, insani ta n n m a serilerinden k u rtu la
rak zgr k alm asn a izin verir. S a n a tta sunulan du y u m sam alar yaayan z
neye ait deildir, h lih azrd a olduum uz benliklerin tesine geen b ir alg
n n gcn dnm em ize vesile olacak, srekli y aanlacak gler sunulur.
Bu t r b ir estetik de, k arl n d a bize yepyeni b ir okum a m odeli sunar.
Queer benliin, eylerin olm asn m m kn klm a zellii tayan b ir norm atifliin istik ra rn bozan b ir te k ra r olarak kabul edildii, kim lik tem elli
eletirel queer k u ram m odelinde, sa n at eserlerinin in sa n im gesinde n asl bir
Cogito, say: 65-66, 2011
226
Claire Colebrook
fark a ya da dissim lasyona yol a t n a bakarz. rnein, Shakespearein

Bir Yaz Gecesi R yas zerine yaplan b ir okum a, n o rm a tif heteroseksel a r
zu n u n nihai im gesinin, eserin bitim inde yazl olan sona ulam ak u ru n a
girdii dolam bal yollar ne ekilde takip ettiine, d a h a dorusu bu u u r
d a kendi yolundan nasl saptna odaklanabilir. Queer okum aysa, m etin
de norm al o larak kabul edilenin yapld, retildii, etkilendii ve bylece olum sal, tesis edilm i ve deiim e ak olarak ifa edildii a n la r z e
rin d e durur. Queer k u ram retm e m eguliyeti, byk lde, kan o n u n he
teroseksel a rz u im gelerinde b u lu n a n istik rarszlk lar, sapm alar ve devi
n im leri ortaya k a rm a k zere yap lan yeniden o k u m a la ra younlam tr.
A ncak Deleuze b am b ak a b ir o k u m a modeliyle k a rm z a karak, Fark ve
Yinelemede edebi eserleri, D uyum sam ann M antnda17ve (G uattari ile) Fel
sefe Nedir?de1718 genel olarak san at ele alr. D uyum sam ann M antnda De
leuze sanat tam a m e n sanat ta rih in in tek err r o lara k tanm lar, a m a du
y u m sam alar tab i olduklar figrasyon ve te k ra rd a n serbest klm a m cad e
lesinin de d aim a v ar olduunun a ltn izer. H epim iz h lih a zrd a klieler
den tekil edilm i ve klielerin egem enliinde olduum uzdan, b ir tuval sa
dece bir tuval deildir. Gelecek, bireyliin giderek d a h a fazla ne s r lm e
siyle deil, fig r n zgr kalm as iin kiisel o lan n ta h rip edilm esiyle ge
lebilir. Bu da tek ra rla n ab ilir herh an g i bir form un figrasyonu deil, u ya
d a bu belirlenm i fig r n o lu tu rd u u n d an farkl b ir yntem ya da s re
tir. Fark ve Tekrarda Deleuze, a lk a n lk la rd an m teekkil vcudun ve a n
la rd a n m teekkil benliin tesine u z a n a n zam an a ilikin derin sentezle
ri tasv ir etm ek iin S hakespearein H am letiyle P ro u stu n Kayp Zam ann
zinde sinden faydalanr. Ham lette eylem, H am let'in bireysel m evcudiyeti
n in zerinde ve tesinde var olur; saf bir gcllk, H am letin yerine bel
ki getirebilecei belki de getirem eyecei, belki edim selletirebilecei, dier
b ir deyile im diye tayabilecei b ir eydir. Gelecek ya da yeni b ir sayfann
alm as, H am letin kendi benliinden, a rz u la rn d a n ya da ahsi gem iin
den m edet um m asyla gelmez; k en d in in zerinde ve tesinde b u lu n an fark
gsterm e gcne izin verm esi gerekir:
17 Deleuze, G., The Logic o f Sense, ev.: Mark Lester, New York: Columbia University Press,
1990.
18 Deleuze, G. ve Guattari, F., What is Philosophy?, ev.: Hugh Tomlinson ve Graham Burchill,
Londra: Verso, 1994.
Cogito, say: 65-66, 2011
Gelecein ortaya kt nc zamana gelince, bu, olayn ve eylemin

benliin tutarln dlayan gizli bir tutarl olduunu ve kendilerinin
dengi haline gelmi olan benliin karsnda durarak onu parampara et
tiklerini gsterir; sanki yeni dnyann hamilleri karlarnda bulduklar
okluktan tr aknla dmtr: benliin artk dengi olmad ey
de aslnda kendi iinde denk olmayan eydir. Bu adan, zamann dzeni
ne gre paralanm Ben ve zamansal dizilere gre blnm Benlik bir
birine tekabl ederek, niteliksiz insanda, ne benlie ne de Bene sahip, bir
gizin avam muhafz ve etrafa salm uzuvlar yce imgenin ekiminde
bulunan hlihazrda-stinsanda ortak bir torun bulur.19
B urada Deleuze, tiyatro sa n atn n olay rglerinin, kiilerin ve a rz u la rn

temsiliyle deil, saf gem iin sahip olduu gce b ir ekilde biim verm ekle
ilintili olduunu vurgular. Bedeni rgtleyen allagelm i tek rarlar - yap
tm b u d u r- ve b ir benlii tesis eden tek ra rla rn - z am an iinde ayn kala
rak ben, ben oldum - tesinde, d ram , benlii ve o n u n e-gdm l eylem ler
dnyasn yok eden bu d ah a st n tek ra r ifa eder: "Dram , her te k ra r da
ieren tek bir fo rm a sahiptir.20 S a n a tn grevi bu s t n gc sunm aktr, sa
nat eserini okum aksa zam ann b u gcn sezm ektir. P ro u stta ro m a n c n n
sanat hem b ir benlii alk an lk lar ve anlaryla birlikte su n m asn d a hem
de bu benliin edim selletii saf gcll sunm asm dadr: Gemi gerekte
yaand ve h atrlan d gibi deil, hibir zam an olm ad, yalnzca olabile
cei gibidir; Asla yaanm am b ir ih tiam iinde, birbiriyle i ie geirm eye
urat iki im diye ifte indirgenem ezliini nihayet ortaya k aran saf bir
gemi gibi: Birincisi, olduu haliyle im didir, kincisiyse olabilecei im di.21
S anatn ve edebiyatn norm al o lan n lsn queer hale getirerek nasl boz
duuna b a k a n eletirel okum aya karlk, Deleuze geiciliin saf haliyle sezilebilecei ve queer bir biime sokulabilecei, iliki y aratm a gcne dn
trlebilecei, fark yaratabilecei, h lih azrd a kendini tekil eden fo rm larn
tesinde b ir gc yineleyebilecei pozitif b ir o kum a nerisi sunar.
ngilizceden eviren: Deniz Ko
19 Age., s. 112.
20 Age., s. 115.
21 Age., s. 107.
Cogito, say: 65-66, 2011
227
Foucault, Toplumsal Cinsiyet ve

Akdeniz ve Mslman Toplumlarnda
Erkek Ecinsellii
JANET AFARY VE KEVIN B. ANDERSON
Foucaultnun Y unan-Rom a dnyasna birdenbire duym aya balad ve Hazlarn Kullanm ve Benliin Bakm altbalkl, 1984 ylnda yaym lanan Cin
selliin Tarihinin son iki cildinin m erkezine yanstt ilgisi hakknda pek ok
speklasyon yaplm tr. Eribon, ilk cildi 1976 ylnda yaym lanan ve k a r
k deerlendirm eler alan Cinselliin Tarihinden sonraki yllarda ve tra n ze
rin e yazlarn grd olum suz tepkiler karsnda Foucaultnun "kiisel ve
dnsel bir b u h r a n a girdiini iddia etm iti.1 B akalar ise Foucaultyu m o
dernlie ynelttii r acc eletirisine devam etm eyip kendi uzm anlk ala
n dndaki bir dnem e ve blgeye ynelmekle eletirm iti. Peki, bu doru
m uydu sahiden? David H alperin, ele alnan mesele an tik Akdeniz dnyas
olsa da, Foucaultn u n halen cinsellie d a ir mevcut dertlerim ize seslendiini
ne srm t. Foucaultnun Y unanllara geri dnm esinin sebebi im di ve b u
rasyla olan derdi ve kendim ize baka bir gzle b ak m a im knn kefetm ek
ve belki de m evcut halim izde yeni b ir ekilde var olm an n yolunu yaratm ay *
* Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions o f Islamism, The University
of Chicago Press, 2005in beinci blmnn evirisidir.
1 Eribon, Didier, Michel Foucault, ev.: Betsy Wing, Cambridge, MA: Harvard University
Press, 1991, s. 277.
Cogito, say: 65-66, 2011
Foucault, Toplumsal Cinsiyet...
istemesiydi.2-3 M ark Poster, Foucaultnun "farkl b ir gem ii yeniden y arat

m ak suretiyle im dinin sorgulanabilir m eruiyetini sarstn yazm t. Ona
gre, gemiin bu ekilde yeniden yaratlm as nostaljik b ir yeniden y aratm a
deildi ve gem i ile im di arasn d ak i kopm a eletiriye olanak tanr.4
Foucaultn u n son y azlarnn a ltn d a ada kayglarn yattn a m a b u
nun farkl bir ekilde olduunu iddia ediyoruz. B irinci Blm de b e lirtti
im iz gibi, Foucaultnun ark corafi bir kavram deildir; daha ziyade,
Yunan-Rom a dnyasn ierdii k a d a r O rtadou ve K uzey Afrikay d a ieri
yordu. K avram a byle baknca, Cinselliin Tarihin in son iki cildi gnm z
iin, zellikle de ra n zerine yazlar asndan birdenbire ok d ah a nem li
hale geldi. Antik Y unanistan ve R om adaki erkek ecinselliine d air a ra tr
m alar srasnda, Foucaultnun O rtadou ve Kuzey A frikadaki ada c in
sel pratiklere d a ir kim i benzerlikler a ra m ak ta olabileceine d a ir baz k a n t
lar var. G erekten de Cinselliin Tarihin in son iki cildi, M slm an d nyada
ki erkek ecinselliine d a ir yakn z a m a n la rd a yaplm b ir aratrm ay la b ir
likte okunacak olursa, benzer toplum sal iliki k alplar ve grenekler b u lu
nacaktr. B undan tr, Foucaultn u n antik Y unan-Rom a dnyasndaki to p
lum sal cinsiyet ve cinsellik zerine yazd son yazlar, Foucaultnun ada
O rtadou ve Akdeniz toplum lar hak k n d ak i dncesinin ierim leriyle ilgi
lenen o kurlardan d a h a fazla ilgi grm eyi hak ediyor.
Foucaultn u n M slm an dnyadaki toplum sal cinsiyet ve erkek ecinsel
lii hakknda farkl yerlerde ifade ettii grlerine d a ir bir zm lem ey
le balayacak olan bu blm de, Foucaultnun an tik Y unanistandaki ecin
sellik ile gnm zde Kuzey A frika ve O rtadou top lu m larm d ak i erkek e
cinsellii a ra sn d a b ir devam llk tespit etm i olduunu ileri sreceiz. Ar
dndan, Foucaultn u n Cinselliin Tarihin in son iki cildinde cinsellik z e ri
ne yazd yazlar irdeleyip Foucaultnun arkiyatlnn bu a la n n ken2 Halperin, David, M., One Hundred Years o f Homosexuality and Other Essays on Greek Love,
New York: Routledge, 1990, s. 70.
3 David Halperin bizim ve (Foucaultnun) en azndan Akdeniz toplumlar asndan bakldn
da, Ortadou/Akdeniz cinsellikleri ile antik Yunan cinsellikleri arasnda bir iliki olabilecei
yolundaki grn destekliyor: Gnmzde Akdenizdeki cinsel pratikler Atinaya has kla
sik olanclk teamllerine dair mit verici bir sorgulama alan temin etmeye devam ediyor.
Age., s. 61. Saidin Ortadou almalarnda almlanna dair, bkz. Zachary, Lockman, Con
tending Visions o f the Middle East: The History and Politics o f Orientalism, Cambridge Univer
sity Press, 2004. Foucaultnun antik Yunan tartt zaman, sk sk Atinaya gndermede bu
lunduunu, zira bilgimizin ounun Atina kltrnden geldiini de kaydetmek lazm.
4 Poster, Mark, Foucault and the Tyranny of Greece, Foucault: A Critical Reader, Yay. Haz.
David Couzens Hoy, Oxford: Blackwell, 1986, s. 205-220 iinde, s. 209.
Cogito, say: 65-66, 2011
229
230 : Janet Afary ve Kevin B. Anderson
diine de uzan d n ne sreceiz. Foucaultnun m odern ncesi Batl to p

lu m lar ile m odern arkl toplum lar ayn kefeye koym u olduunu a n m
satarak, antik Akdeniz to p lu m larn d a kk b ir grup elit Yunan ve R om a
l erkek ta ra fn d a n uygulam aya konulm u ve b ir ideal m ertebesine ykselt
tii ak etii kav ram n m ercek a ltn a alacaz. Son ksm da ise M slm an
O rtadoudaki erkek ecinsellii konusuna geri dnecek ve toplum sal cinsi
yet ve cinsellik k o n u larn n ran 'd ak i devrim ci sylemde bariz olm ayan ama
hayatilii in k r edilem ez bir yer igal ettiini syleyeceiz.
Son olarak, Foucaultnun bu y a z larn n M slm an dnyadaki m odern
gey ve lezbiyen hareketleri iin ne gibi an lam lar olduunu tartacaz. Fo
ucault M slm an toplum larn hem cins ilikiler konusunda bir m ik ta r es
nek kalm olduu gzlem inde b ir noktaya k ad ar haklyd. Fakat to p tan do
laba tklm ay d a ieren byle snrl b ir kabul etm e biim i, m odern gey ve
lezbiyen hak lar harek etin in istedii ey deildir. Foucaultnun dncesinin
kim i veheleri O rtad o u nun incelenm esi asndan sahiden de hayli fayda
l olabilse de, F oucaultnun cinsellik ve toplum sal cinsiyet haklar konusun
daki konum u blgedeki gerek fem inist gerekse de gey ve lezbiyen h a k la r h a
reketlerinin zlem leriyle atyor. B ugne kadar, O rtadoudaki M slm an
toplum larnda yaayan ecinseller iin yasal h a k la r olm ad ve bu toplum lard a ak, rzaya dayal gey ilikiler iinde o lanlarn h a k la rm korum ay a m a
layan hibir m erkez ya da yasa m evcut deil.
Yerlileri Tahayyl Etmek

E dw ard Said sm rgelerin sm rge m etropolisine ham m addelerden fazla
sn sunduunu sylemiti: Nasl ki eitli sm rgeler -m etro p o l Avrupaya
dokunan iktisadi y a ra rla r bir y a n a - dik bal oullarn, ocuk sululardan
oluan gereksiz n fusun, fakirlerin ve istenilm eyen t rd e n dier in sanlarn
yolland yerler o larak faydal idiyseler, ark da Avrupada yaanam ayan
t rd e n cinsel deneyim lerin peine dlebilecei b ir yer oldu.5 Cinsel tu
rizm saysz Avrupal yazarn edebi sylem ini de etkilem iti. On dokuzuncu
yzyla gelindiinde, ark cinsellii hakknda okum ak kitle k lt r n n
b ir paras haline gelmiti: 1800den sonraki dnem de ark h ak k n d a ya
zan ya da arka giden, kadn olsun erkek olsun neredeyse hibir Avrupal ya
zar, kendini bu aray n dnda tu ta m a d : Flaubert, N erval, D irty Dick [Pis
5 Said, Edward, Orientalism, New York: Vintage Books, 1978, s. 190. [Trkesi: arkiyatlk,
ev.: Berna lner, (beinci bask), Metis, 2010],
Cogito, say: 65-66, 2011
Sik] B urton ve L ane b u n larn en n lleridir sadece... A radklar ey - k i b e n

ce doru yerde aryorlard b u n u - belki biraz d ah a sefihe ve sululuk duy
m ad an yaayacaklar trden b ir cinsellikti genelde6'7
Foucault 1966d a n 1968 e dein ziyareti felsefe profesr olarak grev
yapt Tunusta bu t r tavrlardan btnyle azade deildi.8 Tunusta k i de
neyim inden, Ira n Devrim i hakknda taknaca tavrlara dair nceden fikir
verm i olabilecek iki tem a ortaya kar. B unlardan ilki, zellikle de lm ya
da hain bir ceza riski sz konusu olduunda kendilerini bir dava iin feda
edenlere duyduu gl hayranlktr. Foucault, 1967 ile 1968 yllar a ra sn d a
yaptklar protestolar karsnda hkm etten ciddi bask gren Tunuslu sol
cu rencilere byk bir sayg duym utu.9 B undan b ir on yl sonra, Ira n Dev6
Agy.
7 Ronald Hyam smrgelerin "bastrlann intikamnn alnd, kendi evlerinde boalma

lar yasaklanan Avrupal erkeklerin boalabildii bir yer olduunu syler (Hyam, Ronald,
Empire and Sexuality, Manchester, BK: Manchester University Press, 1990, s. 58). Ayrca,
bkz. Stoler, Ann Laura, Race and the Education o f Desire: Foucaults Histoy o f Sexuality and
the Colonial Order o f Things, Durham, NC: Duke University Press, 1995, s. 175 ve Aldrich,
Robert, Colonialism and Homosexuality, New York: Routledge, 2003. Joseph Boone bu me
seleyi daha ayrntl bir ekilde incelemi ve unlar yazmtr: Pek ok Batl erkein g
znde, erotikletirilmi bir Yakndou'yu kefetme, onun hakknda yazma ve teori kurma
edimi ile iinde fantazmatik homoerotik arzularn olduu Pandoranm kutusunu ama edi
mi ayn snrn hemen iki ayr yannda duran edimlerdir." (Boone, Joseph A., Vacation
Cruises: or, The Homoerotics of Orientalism, PMA 110 (Ocak 1993), s. 89-107.)
8 Robert Young bu dnemi farkl bir adan ele alr. Foucault'nun Bilginin Arkeolojisinin o
unu Tunusta yazm olduuna iaret eder. Fransa ve Avrupadan uzakta olmasnn "bel
ki de Batnn etnolojisini ve iktidar mekanizmalarn belki de daha etkili bir ekilde anla
masn saladn syler. Bu uzaklk nceki grlerini deitirmesine de neden olmu
tu. Foucault Delilik ve Uygarlk"ta toplumun nasl da bir insan dlanacak ve susturula
cak olan "Bakas olarak yaftaladm vurgulam, imdiyse eserinde bakasnn ve ba
kaln roln batan yeniden kavramsallatrmaya" balamt (Young, Robert C., (ed.)
Postcolonialism: An Historical Introduction, Oxford: Blackwell Publishers, 2001, s. 397-98.)
9 1968 renci protestolar srasnda, olaylara siyasi adan henz ok dahil olmam olan
Foucault uzun hapis cezas tehlikesiyle kar karya olan rencilerini desteklemek iin
ufak eylemlerde bulunmu ve bunun sonucunda, bir gece arabasyla Arap sevgililerinden
birini eve gtrrken polis tarafndan hrpalanmt. Edward Said ("Deconstructing the
System", New York Times Book Review, 17 Aralk 2000, s. 16-17) Foucaultnun rencilerle
olan ecinsel ilikiler yznden snrd edildiini, ama renci protestocularn desteklen
mesine dahil olmasa bu ilikilerin muhtemelen ho grlm olacam syler. Fakat Fou
cault ilk bata Tunus renci hareketine son derece eletirel bir ekilde yaklayor, eski pro
fesrlerinden birine yazd zel bir mektupta, 1967deki Ortadou Sava yznden pat
lak veren bir kargaada Yahudilerin sahibi olduu yzlerce dkknn ve bir sinagogun ya
malanmasn pogrom diye nitelendiriyordu. Solcu rencilerin Yahudi kart iddete da
hil olmu olmasndan zel bir hiddete kaplyor ve rklkla katmerlenmi milliyetiliin
iren bir ey olduu sonucuna varyordu (aktaran Eribon, age., s. 192-93). Fakat Rachida Trikinin (yaymlanacak) belirttii gibi, solcu rencilerin srail'in var olma hakkn ta
nyan ilk Arap siyasi gruplardan biri olduu ve saldrlarn hkmet tarafndan maniple
edilmi olduu ve herhalkrda solcu renciler tarafndan gerekletirilmemi olduunu
rendikten sonra Foucault bu eletirisini deitirmitir.
Cogito, say: 65-66, 2011
231
232 : Janet A f ary ve Kevin B. Anderson
rim i karsnda duyduu cokunun zirvesindeyken, M arksizm e d air b ir ta r

tm ada, bu deneyim in kendisini etkileyerek siyaseten d a h a angaje biri h ali
ne gelm esini saladn sylemiti. S rf bir bror yazm ak ya da datm ak
yah u t insanlar greve km aya a rm ak yznden ciddi risklere m aruz kal
m gen erkek ve k ad n la rn kendisini son derece etkileyip akna evirdi
in i belirtir.10 Tunus renci hareketinde, 1968 M aysndaki Fransz renci
isyanclarnn riskten d a h a uzak konum undan daha d erin b ir ey olduunu
d a sylemiti. Tunuslu rencilerin kendilerini M arksist olarak grdn
teslim etse de, siyasi ideoloji diye ad lan d rd eyin ro l n n kendini feda
etm enin daha varolusal ball k arsn d a "tali olduunu belirtm iti:
Biz daha zerre iktidar yahut kr hrs ya da arzusu gremeden ya da by
le bir eyden kukuya demeden, bir bireyde mutlak bir feda arzusu, yeti
si ve ihtimalini ateleyebilecek olan ey nedir Allah akna? Ben Tunusta
bunu grmtm. Kapitalizm, smrgecilik ve yeni smrgeciliin retti
i belirli koullarn katlanlmaz doas yznden orada bir mcadele ve
rilmesi gerektii aka ortadayd.11
D aha nce grm olduum uz gibi, feda ve lm e duyulan benzer bir m erak
Ira n y azlarnn t m n d e de k arm za kar.
Tunusa ynelik tav rn d ak i ikinci te m a n n Foucaultn u n ra n y a z larn
d a kendisini asla ak lk la ortaya koym ad am a bu y azlar iin b ir ark a
p lan oluturm u olduu sylenebilir. Foucault Tunustak i ecinsel erkeklerin
F ra n sa daki ecinsel erkeklerden d a h a ok cinsel zgrl olduu izlenim i
ne kaplm t. O nun hayat yksn yazm olan David M acey F ransal geylerin ok zam an d an b e ri Kuzey A frikan n uygun b ir ta til m ekn olduunu
b ild i in i ve Foucaultn u n h om oerotizm in aka b t n b t n e sirayet etm i
olduunu dnd b ir yerde geirdii o y llard a gen A rap erkek sevgililer
edinm ekte hi tered d t etm ediini b e lirtir.12
1966dan 1968 e dek Foucault ile birlikte alm olan Tunuslu sosyolog
F athi Triki, Foucaultn u n F ransz tu ris t k lt r n bir paras olduuna ve e
cinsellik konusunda A rap ve O rtadou k lt rle rin in ak olduuna dnk
10 Foucault, Michel, Rem arks on Marx: Conversations with Duccio Trombadori, ev.: R. James
Goldstein ve James Cascaito, New York: Semiotext(e), 1991, s. 134. [Trkesi: Marxtan Son
ra, ev.: Gkhan Aksay, Chiviyazlar, 2004.]
11 Age., s. 136-137.
12 Macey, David, The Lives of Michel Foucault, New York: Vintage, 1993, s. 184-85.
Cogito, say: 65-66, 2011
benzer varsaym lar paylatna iaret eder. Tatil sebebiyle Kuzey A frikaya
gelen ve ou zam an Fransz tu rist topluluklar ve A rap cem aati arasn d a
kendisine cinsel p a rtn erler bulan dier pek ok F ransz gey gibi Foucault da
M aripte tanklk ettii k lt r ve A rap Akdenizinin ak hom oerotizm i olarak
grd ey karsn d a heyecanlanm t. Dahas, Akdeniz/M slm an dnya
sna hayranlk duyan Foucault bu corafyadaki kltrlerde var olan cinsiyetilik ya da homofobiyi mesele etm ekten kanm t. Foucaultnun Tunusta a
lt srada, fem inist eylemci ve y azar Jalia Hafsian m ilettii bir kafe olan
Club Culturel T ahar H addad adl, k a d n la ra ynelik k lt r m erkezine gittii
dorudur.13 Trikin in belirtm i olduu gibi, Foucault n u n H afsianm kafesin
de sk sk verdii dersler kadn h a k la rn a verdii destein en azndan dolayl
bir ifadesiydi belki de.14 Triki Foucault n u n M slm an dnyadaki ecinsellie
d a ir hayli naif grleri hakknda d a yorum da bulunm utu:
Foucaultnun hem ok znel hem de ok naif olduunu dnyorum. m
tiyazl konumu sayesinde sapkn yollara girebildiini pekl biliyordu. Da
has, ekonomisi turizme dayanan (Tunus gibi) bir toplumda, cinsellik (e
cinsellik ve heteroseksellik) bu turistik manzarann bir parasyd ve Fo
ucault bundan istifade etmiti. Bu durumun slamdaki ve randaki e
cinsellik hakkndaki grlerini etkilemi olduu muhtemelen dorudur.
Fransz entelekteller uzmanlk bilgisi konusunda son derece titizdir, ama
slam hari. Bir anda slam hakknda uzman kesilebilirsiniz.15
Foucault 1976 yln d a arkadalar Claude M auriac ve C atherine von Blowla

yapt bir sohbette de benzer bir h issini dile getirm iti. M auriac ile Fouca
ult, PakistanlI gm enlerin lke d n a k arlm asn a k a r Pariste yaplan
bir eylemde grm olduklar gen b ir Arap ta n d k la rn n satensi gzelli
i hak k n d a aka yaparlar. M auriacn gnlnde kaydedilm i olduu gibi,
von Blow bu n o k tad a eylem y r y n e katlan O rtadoulu erkeklerin cinsiyetiliinden yaknr. Eylemdeki erkeklerden ayr d u rm a sn syleyen Arap
13 Daha nce belirttiimiz gibi, Hafsia, aralarnda Foucault, Rodinson ve Matzneffin de oldu
u bir dizi entelektelle olan muhabbetini kda dkmt (Hafsia, Jalia, Visages et Rencortres, Tunus: zel Basm, 1981). Macey, Hafsianm Foucaultya "mitsiz bir akla tutul
mu olduunu itiraf ettiini de belirtir (Macey, age., s. 189). Hafsiann kitabnda, erotik ro
manlar ve hikyeleriyle tannan Amerikal yazar Anais Ninle bir sohbet de yer alr.
14 Kiisel iletiim, 3 Mart 2002.
15 Kiisel iletiim, 27 Mart 2002.
Cogito, say: 65-66, 2011
233
b ir ad am n kendisini afallattn syler.16 Foucault ise b u n a ok sert b ir i

ekilde karlk verir. Konuyu von Blow u n grm olduu m uam eleden te
m elindeki hom oerotizm le ekillenm i b ir kltre duyduu yaknla getirir.
B u szler k arsnda sersem lem i gibi olan M auriac, belki de Foucaultnun
d a h a sonraki ra n m acerasn aklda tu ta ra k onun bu szlerini u zu n u zad
ya kaydeder:
Erkekler arasnda yayorlar. Erkekler olarak, erkekler iin yaplmlar;
yalnzca insan artan bir ekilde, kadnlar bir sreliine kendilerine bir
armaan olarak veriliyor. Uzun zaman boyunca spanyol ordusunun bir
letirici ba olmu o ba inkr etmede, koparmada baarl olunmutur:
Birbirlerini asla terk etmemi, birbirlerine gvenmi ve birbirlerine yar
dm etmi, bir arada savam ve birbirlerini mdafaa etmi ve lenlerinin
ailelerinin sorumluluunu zerine alm on adamlk gruplar. Hi phe
siz, bu kardelik hcreleri dostluk ile ehvetin ince bir karmna dayan
yordu. Ve (daha sonra inkr edilen ve dolaysyla srekli reddedilen) cin
selliin de bu karmda yeri vard.17
Foucaultnun 1978 ylnda ra n a yapaca ziyaretlerden sadece iki yl nce

dile getirdii bu grler, Saidin b ak asyla ele aln d n d a R om antik
arkiyatlk olarak ifade edilebilecek eyin bir rneidir. Foucault b u rad a
hom oerotizm ile M slm an toplum lardaki toplum sal cinsiyet blnm esine
d ayanan grenekleri ve el ele tu tu a n ve pen erkekler rneinde olduu
gibi, kltrel ta b u la ra d a ir farkl b ir anlay k ay n atrm olabilir.
Foucault ra n zerin e yazd yazlarnda, gelecekte slam iyetle ynetile
cek ra n toplum undaki toplum sal cinsiyet rollerine yneltilen eletirilere de
b en zer bir ekilde k arlk verdi. D aha nce grm olduum uz gibi, 1978de
ziyaretlerinde ve h a tta devrim den so n ra bile, ra n n dinsel otoritelerinin k a
d n hak lar konusundaki "ayr am a eit retisine dnk ok az eletiride
bulundu. te yandan, ra n a ynelik tav rn eletiren ra n l fem inist Atoussa H.yi arkiyat hisler beslem ekle ith am etti.
Foucault 1978de ra n a ayak b ast n d a, ra n slam clnn ecinsellii
m odern Batd an d a h a fazla kabul edeceine in a n r gibi grnyordu. B u n
d a n yirm i yl k a d a r sonra, ra n a yapt ziyaretlerden birinde Foucault yla
16 Mauriac, Claude, Le Temps Immobile 9. Mauriac et Fils, Paris: Bernard Grasset, 1986, s. 235.
17 Agy.
Cogito, say: 65-66, 2011
tan m olan sosyolog h san N araghi, m ehur gazeteci brahim Nabavi ye

verdii m lak atta Foucaultyla olan sohbetini yle anlatm t:
brahim Nabavi: Devrimin balang dnemine dair Michel Foucault
hakknda neler anlatabilirsin? Michel Foucaultnun birdenbire ran Devriminin tarafna geip devrimi savunduunu ve bundan tr Fransada
dlanm olduunu duydum.
hsan Naraghi: Michel Foucaultnun bir ecinsel olduunu ve bu duru

mun onun ideolojisini ve dnn nemli lde etkilediini biliyor
sunuzdur. Collge de Franceda geirdiimiz gnlerimizden beri tanyo
rum onu. Arkadatk ve bu arkadalmz uzun zaman srd. Devrimin
zaferinden ya da drt ay kadar nce -bu onun rana ilk gelii miydi
yoksa ikinci gelii miydi, tam olarak hatrlayamyorum- bir gn beni a
rd ve devrimcilerle konumak istediini syledi. Tabii ki, bu akam
evime gel dedim. Kabul etti, ama yalnz olmayacan, sekreterliini de
yapan gen rencisini de getireceini belirtti. Ne demek istediini anla
mtm, ama bunu eime sylemedim, nk onlar [ecinseller] konusun
da hassast... Birka sofu Mslman gelmiti... ve eim [Angel Arabshaybani] de bulumaya katlmt. Foucault meseleye [ecinsellik meselesi]
dair ok merakl ve hassast ve aniden yle bir soru sormutu: slamn
ve bu mstakbel slami hkmetin aznlklar dediimiz kesimler kar
sndaki tavr ne olacak? Eim ve dier iki kii ne atlp slama gre
aznlklara sayg duymak gerekir ve Yahudilik, Hristiyanlk, Zerdtlk
gibi eitli dinler bir arada var olabilir diye karlk verdi. Foucaultnun
bu soruyla neyi anlatmak istediini anlamamlard, geri ahsen onun
kastn hemen idrak etmitim. Foucault toplumun anormal ve sair bul
duu kesimler karsndaki tavr kastediyorum deyince eim onun neden
bahsetmekte olduunu anlad... Kalkp Kurann Franszca evirisini ge
tirdi ve onu Foucaultnun nne koyarak dam! diye cevap verdi. Fouca
ult aknlktan kk dilini yutmutu. zlm ve evi terk etmiti. slam
tarafndan ilk kez knanyordu, zira o zamana kadar slam bilmiyordu.
slamn ecinsellii onayladn zannediyordu. Baka kaynaklara daya
narak syleyebilirim ki bu meseleyi hakllatrmak iin hayli srar etmi
ti. Devrimden iki ya da hafta sonra, Sadegh Khalkhali birka ecinseli
ast zaman eim bana yle demiti: Bana u arkadann adresini ver
de ecinsellii onayladn zannettii idealist toplumun ite byle olduCogito, say: 65-66, 2011
235
unu syleyeyim! Ecinsellerin idamnn anlatld bir gazete kuprn

yollamak istiyordu ona.18
D aha sonra, Foucaultn u n cehaletinin kendisini tam anlam yla artt n

sylem iti. Foucault ya byk bir sayg duyuyor olsa da, o n u n gibi lim b ir
adam n, M slm anlar ve A raplarn dostunun, M slm an dnyadaki hem -
cins ilikiler konusunda nasl bu k a d a r cahil olabildiini m erak ettiini j

b elirtm iti.19
j
M slm an dnyadaki ecinsellie d a ir ne biliyoruz ve Foucault d ah a ge- j
leneksel M slm an toplum lardaki erkek ecinsellii h a k k n d ak i varsaym la- j
rn d a ne lde haklyd? ran l ta n d k la r Foucault ya ecinsellik hakknda K u ra n da ifade edilen acm asz grler karsnda n a if bir tavr takn-
d uyarsnda b u lu n m a k ta elbette haklydlar. Fakat b u rad a k i mesele, en
a z n d a n rtk ecinsellik meselesi zannettiklerinden d a h a k arm akt bel

ki de. Bu blm n son ksm nda bu so ru la ra dneceiz. Fakat ncelikle,
F oucaultnun Y unan-Rom a dnyasndaki ecinsellie d a ir y azdklarna bak
m am z gerekiyor.
Ilm llk m Yoksa Kadn Dmanl m? Antik Akdeniz Dnyasnda

Ak Etii
Foucault Cinselliin Tarihinin son iki cildinde, m ilattan nce drdnc yz
yld an kabaca m ilattan sonra ikinci yzyla kad ar Y unan-Rom a dnyasna
odaklanr. Foucaultn u n buradaki derdi esasen u m him soruda cisim leir:
Cinsellik nasl, niin ve ne ekilde b ir ahlaki alan o larak k u ru lm u tu r?20
B ir baka deyile, seks, ta rih in hangi noktasnda ve hangi koullarda, g n ah
ve ktlkle bir tu tu lu r olm utur? Cinselliin Tarihinde, zellikle ikinci ve
n c ciltlerde, nceki eserlerinden b a z larn n aksine, znellik konusu ve
"arzulayan in sann ta r ih i ele alnyordu. Gelgelelim, b u son iki cilt yak n
d a n okunduunda grlecektir ki Foucault neredeyse sadece, Y unan ak ad e
m isi ve Rom al a risto k ra sin in sekin erkeklerinin bak as ve tarihiyle ilgi
leniyordu. Foucaultn u n anlatsnda b ir k en ara itilm i b a k a la rn n -k ad n 18 Nabavi, brahim, Goft va Gu ba Ehsan Naraghi: Dar Khest-i Kham [hsan Naraghi ile mla
katlar], Tahran: Jamih-yi Iraniyan, 1999, s. 124-25.
19 hsan Naraghiyle kiisel iletiim, 10 Nisan 2001.
20 Foucault, Michel, The History o f Sexuality, 2. Cilt; The Uses o f Pleasure, ev.: Robert Hurley,
New York: Vintage, 1985, s. 10. (lk bask 1984). [Trkesi: Cinselliin Tarihi, ev.: Hlya
Uur Tanrver (3. bask) Ayrnt, 2010.]
Cogito, say: 65-66, 2011
lar, gen olanlar, kleler ya da y u rtta o lm ay an larn - b u n larla atan ses

leri, antik felsefe, iir ya da kom edide bulunabildiinde bile neredeyse hi ii
tilm iyordu. B una ilaveten, Foucault yeniden rettii k lasik sylemleri n a d i
ren sorgulam ve ou zam an, betim sel m etinleri norm atif, b uyurucu m e
tin ler olarak okum utu.
Amy Richlin F oucaultnun antik a tarih in d e gerek k a d n la ra gerekse de
bir kenara itilm i birok baka g ru b a d a ir nem li ta rt m a la rn yaplm ad
n iddia eder: "Foucault okuyucularna Yahudisi olm ayan... Afrikals, M
srls, Semiti, kuzey Avrupals olm ayan; ocuklar, bebekleri, yoksul h alk
lar, kleleri olm ayan b ir antik a yeniden retm itir. T m Y unanllar Ati
n alId r ve R om allarn ou da Y unandr.21
Foucaultnun klasik Yunan-Rom a m etinlerine d a ir yapm olduu bu sem eci okum a, nceki soyktk incelem elerindekine b en zer b ir ikili kalb iz
liyordu. nce, an tik Y unanllardan R om allara, ortaa H ristiy an larn d an
m odern Bat top lu m u n a seks konusundaki sylemde belirli b ir sreklilik ol
du u n u vu rg u lar gibi grnyordu. Fakat yakndan bakldnda grlecek
tir ki yine yeni, k u ru m sa lla trlm etik biim lerine k ar, eski, idealleti
rilm i, insann kendi kendine dayatt etik biim lerine ayrcalk tanyordu.
K lasik Yunan dnem inde ak h ak k n d a farkl sylem ler olduunu kabul etse
de, sekin, Atinal, erkek y u rtta la rd a n oluan kk b ir grupla zdelem i
ak ritellerini ne karyor ve R om a m paratorluu dnem ine k ad ar bu ritellerin aam a a am a o rtad an kaybolm u olm asna hayflanyordu.
Foucault yetikin erkekler ile ergen olanlar arasndaki ilikilerde kim i k u r
yapm a ritellerine uyulduunu ve bu ritellerin Bat dnyasnda ak etiine
d a ir kayda geirilm i ilk etii oluturduunu iddia etm iti. Bu ritellere uyu
luyordu, nk Y unan toplum unun b ir sorunu vard. O lanlardan devletin ye
tikin yu rttalar olarak yerlerini alm alar bekleniyordu ve ergenler olarak bi
linm eleri gelecekteki statlerini etkileyecekti. Y unanllarn erkek ak etii,
kad n larn dk statsne indirgem eden olanlara b ire r cinsel nesne olarak
nasl m uam ele edilecei sorusu etrafn d a dnyordu. Foucault bu ak etiinin
kadn dm anlnn gemi azya ald b ir toplum da uygulam aya konulduu
nun farkndayd. Bu m etnin tm nde ve baka yerlerde, erkek ak etiinden
21 Richlin, Amy, "Foucaults History o f Sexuality. A Useful Theory for Women?, Rethinking
Sexuality: Foucault and Classical Antiquity, Yay. Haz.: Larmour, David H. J. vd., Princeton,
NJ: Princeton University Press, 1998, s. 138-70 iinde 139; ayrca bkz. Foxhall, Lin, Unruly
Practices: Power, Discourse, and Gender in Contemporary Social Theory, Minneapolis: Uni
versity of Minnesota Press, 1998).
Cogito, say: 65-66, 2011
237
bahsederken k ad n larn tabi konum una d a iaret etmi, a m a nihayetinde bu

iki meseleyi tutarl, sistem atik bir erevede ilikilendirm eyi baaram am t.
Akas, kendi kurduu ak etii, Yunanl erkeklerin yaygn b ir ekilde kadn
lar ho r grmesi ve kadnlar, kleleri ve y u rtta olm ayanlar toplum sal m er
divenin en alt b asam a n a iten bir taksonom i ile diyalektik b ir gerilim iin
deydi. D aha sonra greceim iz zere, Foucault o ycelttii Y unan kavram la
rn n t m n n -etik lik modelleri, lm llk, insann kendi kendine hkim ol
m as ve hatta salk ve beslenm e kayglar- toplum sal cinsiyetle ekillenmi
bir alt m etne dayandn fark etm iti. B ununla birlikte, bu balantnn kendi
k urduu varolu estetii asndan tad anlam lar gz ard etm iti. Do
laysyla gayet m eru b ir ekilde yle b ir soru sorabiliriz: Foucaultnun eski ve
yenidnyalar arasnda kurduu uzam , fem inist kayglar b a rn d rab ilir mi?
Evliliin Ekonomisi
Foucault ya gre, an tik Y unan-Rom a dnyasnda seks ne kt bir ey ne de
g n a h olarak grlyordu.22 Aslna b ak acak olursak, erkekleri en yksek
varlk haline k a v u tu ra n en doal faaliyetti bu.23 Y unanllar doaya gre
seks (rem e am acyla erkek ile k a d n n cinsel ilikiye girm esi) ile doaya
kar ve haz iin seksi birbirinden ayrm t. Fakat doa zerinde hkim iyet
k u rm a'sy la vnen b ir toplum da, doaya kar gelmek illaki ahlakszlkla
zdeletirilm iyordu.24 Sekste adap ve etik dier iki A ristotelesi kavram la
tanm lanyordu: (1) Seks, lm llk ilkesine gre, yemeye ya da imeye duyu
lan arzuya benzer doal b ir arzuydu. B ir ihtiyacnz k a rla m ak iin cinsel
iliki iine girerdiniz; b u n d a n fazlasn y aparsanz arl a kam ve dola
ysyla m nasebetsizlik etm i olurdunuz. (2) Konum ilkesine gre, aktif ye
tik in sevgili, yani erastes ile pasif ergen olan, yani paidika a rasn d a nemli
b ir ayrm vard. B u n d an tr, bir erkein gznde a rlk ve pasiflik, aphrodisia pratiindeki iki ahlakszlk biim iydi.25
22 H azm Kullanmlarnda evlilik ve hane tartmasn "Ekonomi" ve olanlara duyulan ak
tartmasn ise "Erotika bal altna yerletirir ve bylelikle gerek klasik Yunan metinle
rinin gerekse de ortaada Farsa yazlm tavsiye kitaplarnn kategorilerini yeniden ret
mi olur.
23 Foucault, age.
24 Doa zerinde kurulmu bu hkimiyet, erkeklerin, doal dnyayla zdeletirilen kadnla
zerindeki hkimiyeti biimine de brnebilirdi. Bu konu hakknda daha ayrntl bir tar
tma iin, bkz. Arthur, Maylin, From Medusa to Cleopatra: Women in the Ancient World"
Becoming Visible: Women in European History, Ed. Bridenthal, Renate, Claudia Kooz ve Su
san Stuard, Boston: Houghton-Miflin, 1987, s. 79-106 iinde, s. 83.
25 Foucault, age., s. 47.
Cogito, say: 65-66, 2011
Keza, antik dnyadaki etik d avran m odern Batd a k i etik d av ran tan
farklyd; zira evlilik, gelinin babas ile k ad n la evlenmek isteyen erkek a ra
sn d a m zakere edilen iktisadi ve siyasi b ir ilikiydi. Evli sekin erkekle
rin ou zam an m etresleri, kap atm alar ve paid ik alar olurdu.26 Foucault
koca ile ei arasn d a karlkllk olm ayn evlilik k u ru m u n a dayandryor
du. Evliliin k o can n eiyle k arlkllk iinde olmay arzu lam asn engel
lediini iddia etm iti. Ama Foucault ya gre, adam ile olan arasndaki ili
kide hibir k u ru m sa l kst olm ad iin, b u rad a karlk l bam szlk
o lurdu.27 Evlilik sa ad e ti kavram nn gerek Y unan-Rom a dnyasnda gerek
se de ortaan H ristiy an dnyasnda herhangi bir a n la m tam ad k a n
sndayd. Y unanistanda, haz evliliin dnda, ou kez olanlarla y aan an
erotik ilikilerde deneyim leniyordu; H ristiyanlkta ise cinsel haz b ir ideal
deildi.28 Y unanistandaki evlilikte, sim e trik olm asa da karlkl bir ili
ki sz konusuydu. Koca, genelde kendisinden gen olan ve evin iinde kalp
ev ilerini ve ocuklar idare etm esi beklenen eini eitirdi. Koca, einin sa
d akatine karlk olarak, onu aalam am ay kabul edebilirdi. Adalet, uluor
ta evlilik d ilikilere girm ek, aka dzenli k ap atm alar tu tm ak ya da gay
ri m eru ocuk d o u rtm ak gibi, k a d n n konum una cidden glge d ren
eyleri yapm am ak dem ekti - geri yine de bu gibi faaliyetler yaplyordu.29
Foucault k a d n la rn sesleriyle ya d a o n larn sadakatsiz erkeklere duyduk
lar fkeyi ve d ah a fazla karlkllk iin duyduklar a rz u la r gsteren eser
ler olan Hom erosu n Odysseias ya da E uripides'in M edeas gibi edebi eser
lerde direnilerinin n asl yanstldyla ilgilenm iyordu.30 Bu t r ihm aller ko
n u su n d a Foxhall yle der: Klasik Y unanistandaki k a d n la rn bask grm e
diini deil, b astrlm aya direndiklerini iddia ederim .31 R ichlin antik ada
ki en kadn dm an m etinlerde bile k a d n la rn erotik v arlklar olarak g
26 Haz iin metreslerimiz, insanlarmzn gnlk bakm iin kapatmalarmz vardr, ama
elerimizin amac meru ocuklar dourmak ve hanelerimizin sadk muhafzlar olmak
tr (aktaran Foucault age., s. 143). Bu ifade Demosthenese atfedilmitir. Ayrca bkz. Arthur,
Marylin, From Medusa to Cleopatra: Women in the Ancient World, Bridenthal age. iinde
s. 87.
27 Foucault, age., s. 203.
28 Age., s. 144.
29 Age., s. 179.
30 Foucault "ihanete uram Medeadan ksaca bahsettiinde bile, onun zntsnn tek
sebebinin kraliyet gelininin ortaya kmasnn sonucunda statsn kaybetmesi olduunu
vurgular (age., s., 164).
31 Foxhall, Lin, Unruly Practices: Power, Discourse, and Gender in Contemporary Social Theory,
Minneapolis: University of Minnesota Press, 1998, s. 137.
Cogito, say: 65-66, 2011
239
r ld n belirtip u n u syler: Cinselliin Tarihinde k a d n n olmay ki

ta b n t m n e yaylm b ir d u ru m d u r ve b asit bir konu seim i olm ann te
sine gider.3234Richlin, kad n zneyi a n la tsn a dahil etm i olsa Foucaultnun
eserlerinin nasl olacan sorar. K adn fahielii, klelik ve lezbiyen ilikile
re d a ir pek ok ayrnt d ah il olm ak zere, Foucaultnun eserlerinden sebebi
aklanam ayacak ekilde d ard a b ra k t hikye ve olaylarn a n a h atlarn
sunar. Ve Foucaultn u n antik dnyadaki cinsellik iz a h a tn n kayn ak larn n
sundu u n d an ok d a h a erkek m erkezli olduu sonucuna varr.3334
Eros ya da Olanlara Duyulan Ak

Foucault antik felsefeci ve y azarlarn toplum sal cinsiyet ilikilerine d a ir or
taya koym u olduklar a ltern atif vizyonlarla ilgilenm iyordu.35 K ad n larn ta
h a k k m altna a ln m a sn ve e o larak evcilletirilm elerini salayan tekno
lojileri sorgulam ay da dert etm iyordu. O halde kilit soru, Foucaultn u n a n
tik dnyada erkekler arasn d ak i hem cins ilikileri tan m la y a n ik tid ar tek n o
lojilerini dert edip etm ediiydi. Cevapsa udur: Foucault b u konuyla da ilgi
lenm em iti. Hazzn Kullanm lar ad am /olan ak etiini, ya d a Foucaultnun
kendi terim leriyle syleyecek olursak, (k ad n larn sahte olduu varsaylan
a k n a kart olarak) sahici ak kutlar. Bu erkek etii erastes ile paidika
a ra sn d ak i bir dizi k u r yapm a rit elin d en oluuyordu ki b u rit ellerin a m a
c olann kam usal hretini korum akt; zira olan en nihayetinde yetikin
b ir y u rtta olacak ve devletin k am usal ilerindeki yerini alacak t. B ir ola
n n sevgiliniz olm as an tik Y unand a kabul edilebilir olsa da, olann bu er
genlik y llarndaki hreti gelecekti siyasi statsn belirleyebilirdi. Fouca
u lt b u cinsel etii b ir "varolu esteti i olarak kutlam ve gerek sevgilinir
32 Richlin, Amy, "Foucaults History o f Sexuality: A Useful Theory for Women?, Rethinking
Sexuality: Foucault and Classical Antiquity, Yay. Haz.: Larmour, David H. J. vd., Princeton
NJ: Princeton University Press, 1998, s. 138-70 iinde, s. 139.
33 Age., s. 148.
34 rnein, Foucault Platonun len'inde lezbiyen ilikileri nasl ele aldn tartmayp, yal
nzca erkek ecinselliini ele alna odaklanr.
35 Platonun Devlet'inin beinci blme, ki toplumsal cinsiyet eitliine dair o dnem dile ge
tirilmi belki de en bilinen argmandr, yine sadece ksaca deinilir (Foucault age., s. 181)
Platonun ailenin ilga edilecei ve ocuklarn komnal hemirelerin kollar altna alnaca
ideal toplumuna dair ne dnrsek dnelim, Platonun toplumsal cinsiyetin toplumsa
olarak ina edilmi doas ve Yunan toplumundaki seks rollerini anlam ilk byk felsefe
ci olduunu kabul etmek durumundayz. Dahas, Platon farkl toplumsal ilikiler tahayy
edebilmiti: En azndan birka kadn potansiyel olarak erkeklere eit grlm ve felsefeci
ler olarak, askeri nder ve devlet yneticisi olabilecek nitelikte addedilmiti (Plato, Devle\
455 vd.).
Cogito, say: 65-66, 2011
r
sevdiine gsterdii ih tim a m n gerekse de yal sevgilinin kendi kendine uy

gulad belirli riyazet b iim lerin in a ltn izm iti.36
Foucaultnun eros yorum u, antik dnyay ve Y unan ecinselliini a ra t
ran nde gelen baz akadem isyenlerin, zellikle de K enneth J. Dover37 ile Da
vid M. H alperinin 38 eros y o ru m la rn d an belirgin lde farkldr. Bu a la n
da ta n n a n bir isim o lan ve Greek H om osexuality39 adl kitabyla Foucault n u n
kendi eseri zerinde nem li bir etki y a ra tm olan Dover baz davran k a lp
larn a erefli, bazlarn ay sa erefsiz gzyle bakldn v u rg u lam t.40 Eras/esler gen ergene k u r yapm ak iin eitli greneksel hediyeler verirdi. E rastesler olana onun m stakbel kariyerini gelitirecek toplum sal szleme va
adinde bulunur, tavsiyeler verir, onu erkeklik san atn d a eitir ve son olarak
ona felsefi h a k ik a tle ri tan trd . Paidikalarmsa reddetm esi, direnm esi ya
da fira r etm esi beklenirdi. Nihayetinde, k arlkl m astrbasyonu kabul e d e
bilirlerdi, am a vcudundaki hibir delie penetre ed ilm esini asla kabul et
m ezlerdi. Ak ilikilerine girm eyi kabul ettiklerindeyse, b u n u n erasteslere
duyulan hayranlk, m in n ettarlk ve m u h ab b et hissinden kaynakland d
nlrd; m aksat erastesleri m em nun etm ekti, yoksa paidikalar onlara cin
sel b ir his besliyor deildi.41 Yunan toplum u bu ergen o lan la rn hl h e rh a n
gi b ir cinsel haz alam ayaca ya da cinsel hissi olam ayaca k urm acasn k a
m usal olarak devam ettirm iti. K senophon yle dem iti: "Olan, bir k a d
nn yapt gibi, ilikide adam n ald hazz paylam az; kaytsz bir ayklk
la, cinsel arzuyla sarho olan tekine bakar.42 Belli b al dier k u rallar da
unlard: Bir paidika kendisini asla p a ra karlnda sunm azd, yle yap ar
36 Sahici ak bazen tutkudan feragat etmek ve "kat riyazetler iine girmek anlamna gelir.
Bunun bir rnei Platonun len inde grlr: Sokrates burada gzel Alcibiadesin ak da
vetlerini geri evirir. Alcibiadesin lende Sokratese dzd methiyeye baknz (dizeler
216-22).
37 Dover, Kenneth, J., Greek Homosexuality, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1989,
(1. bask 1978).
38 Halperin, David, M., One Hundred Years o f Homosexuality and Other Essays on Greek Love,
New York: Routledge, 1990.
39 Burada Doverm ilk olarak 1978'de baslm kitabnn 1989da gzden geirilmi basksn
kullanacaz.
40 James Davidson, Dovern zellikle de sonraki yazlarnda, Avrupa ve Akdeniz toplumlarmdaki ada ecinsel pratiklerden etkilendiini ve ardndan bu etkileri Yunan toplumuna
dair yorumuna yansttm iddia etmitir (Foucault, and Greek Homosexualiy: Penetrati
on and the Truth of Sex, Past and Present, S. 170 (ubat 2001), s. 3-51 iinde, s. 29; ayrca
bkz. Davidson, James N., Courtesans and Fishcakes: The Consuming Passions o f Classical
Athens, Londra: HarperCollins, 1997).
41 Dover, age., s.103.
42 Aktaran Dover, age., s. 52.
Cogito, say: 65-66, 2011
241
sa fahie derekesine inerdi; bir cinsel ilikiyi de balatm azd zira buna ayp
gzyle baklrd. S akal kp bir yetikin olduu anda b u ilikinin sona er
m esi beklenirdi ve sz konusu iliki ou zam an biterdi de. B unun ard n d an
gen ad am ehir-devlette b ir y u rtta o larak yerini alr, saygn b ir evlilik ya
p a r ve kendi p a /tM a la rn yetitirebilirdi.43-44
Foucault yal sevgilinin aktif konum da olaca farz edilen iblm n
irdelem em iti. Bilgi/iktidar ekseni hakkndaki keskin ve isabetli gzlemleriy
le ta n n a n bir teorisyen, bedenin iktidarn kendini inceden inceye eklemledii
b ir alan ve tah akkm n tesis edildii yer olduunu bizlere bkp usanm adan
h a trla ta n bir yazar, sz konusu olan bilgi/iktidar ekseni, sekin yal erkekler
ta ra fn d a n iletilen ve haz aldklar bedenlerin ergen rencilerinin bedenle
ri olduu Yunan akadem isi olduunda meseleyi sorgulam ay tam am en bir ke
n a ra brakm t. Foucaultnun iktidarn akadem ideki, meclisteki, ailedeki, po
pler kltrdeki (rnein Aristofanesin keskin hicvi)43445 ya da bu son derece
asim etrik ilikinin ekonom isi hakkndaki tefekkrleri neredeydi?
Dover ise Foucault n u n tam tersine, Y unan toplum unun snfsallk, etnisite ve toplum sal cinsiyetle ekillenm i altm etinlerine byk nem gsterir.
O nun eserine bakldnda ve Foucaultn u n kulland m etinlerin bazlar
y ak n d an okunduunda grlecektir ki Foucaultnun kendi kendine dzen
lenen ve lm lla duyulan arzudan kay n ak lan an ak etii zerindeki v urgu
su cidden tartm aya akt. Byleydi zira erastes ile paidika arasndaki iliki
yasalar ve snf im tiyazlaryla desteklenen b ir dizi ik tid ar teknolojisiyle d
zenleniyordu.
Y unan felsefeciler ve sanatlar erkeklerin hem cins ilikilerinde iki p a rtn e r
arasn d ak i eitsizlie gnderm ede b ulunm utu, ki Dover eitsizlii Yunan
ecinsel ethosundaki tem el eliki diye ad lan d rr.46 P la to n u n len inde bu
greneksel ifte sta n d a rd a d air bir ta rtm a yer alr. Gen olann peini s
43 Age., s. 224.
44 Aristoteles bir kraln hikyesini anlatr: Kral iki gen erkek sevgilisinden birine onu kzyla
evlendirecei, dierine de doduu ehirde iktidara geri dnmesine yardm edecei szn
verir, ama bu szlerini tutmaynca sevgilileri tarafndan tahttan indirilir. Aristotelese gre
kraln siyasi hatas ilikilerin kendisinde deil, gen adamlar aalamasna neden olacak
ekilde karlkllk kuraln inemesinde yatyordu. nsann kendi arzularnn peinden
giderken lmllk ve karlkll ihmal etmesinin temelinde kibrin [hubris] olduu d
nlyordu (Politika, 1311 a39).
45 Foucault Aristofanesi tartr, ama bundaki tek maksad Aristofanes'in hemcins ilikileri
normal olarak grdn gstermektir. Platonun Aristofanese bak iin, bkz. Symposium
(dizeler 189-93).
46 Dover, age., s. 137.
Cogito, say: 65-66, 2011
rarla brakm ad iin erastesin dostlar ona hayranlk duyar ve onun olann
gnln kazanm ak iin sergiledii, irrasyonel gibi grnen abalarn g
ln bulur. Gen p a id ika m n babas ise olu ile akadem ideki erastes arasnda
bir cinsel iliki y aan m a ihtim alinden t r huzursuzluk duyar. Eer b ab a
zenginse, olunu b ir a h in gibi gzleyecek kleler tu tard . D aha da nemlisi,
gen paidika ile erastesi arasn d a herhangi bir ey olduu takdirde, olann
yat olan arkadalar onu uy arr ve az arla rd .47 Foucault b u konuya tem as
etm iti am a erastes ile paidika arasn d ak i ilikinin insan ilikilerinin genelin
de grlen ast/st kalb n a uym as olgusunu irdelem em iti.
E ros siyasi ik tid a r oyu n larn d a d a nem li bir rol oynuyordu. Aristofanesin kom edileri ou kez, devlet grevleri iin adayln koyan, krl m er
tebelere ykselen ve m ecliste ynetim i ele geiren d ah a gen erkek y u rtta la
ra ierlem i yal erkek y u rtta la ra odaklanr. Bazen, yal erkekler gcenik
liklerini kendilerinden gen y u rtta la r olanlarken ecinsel ilikiye girm i
olm akla itham ederek ifade ederdi.48 B u n a ilaveten, gzn st m ak am la
ra dikm i gen y u rtta la r bazen de gelecekte b aar kazanm ay garanti a lt
na alm ak iin doru yerdeki in sa n la rn cinselliklerine oynard; bu m invalde,
st m evkilere gelebilm ek ve kendilerine gl ham iler edinebilm ek iin seksi
kullanrlard. Dolaysyla seks, Atina toplum unda gerek evlilik ve heteroseksel ilikilerde, gerekse de siyasi bah islerin yksek olduu hem cins ilikiler
de dzenli o larak b a v u ru la n gl b ir siyasi silaht. Gelgelelim, siyaset oyu
nu n d a erosun k u lla n m lar Foucault n u n m etninde n a d ire n grlr.
Foucault erastes ile paidika a rasn d ak i ilikinin yasayla deil de in sa n n
kendi kendine benim settii bir lm llkla dzenlendiini ne srm t. Fa
kat aslna bakacak olu rsak Y unan toplum u uygun ve uygun olm ayan h em
cinsle ilikilerin (ve heteroseksel ilikilerin) incelendii, yargland ve ge
rekiyorsa cezalandrld ayrntl b ir adli yap gelitirm iti. M eru ile gay
ri m eru eros a ra sn d a hukuki bir ayrm yaplyordu. Kleler ou kez, r
zaya dayal olm ayan cinsel ilikilere m a ru z kalyordu. S p o r yaplan yerler
den m en edilm ilerdi ve "zgr bir olana k olm alar ya da onun peinden
k o m alar yasakt.49 B rpaidikaya tecavz etm ek ciddi cezalar beraberinde
getiriyordu. Ayrca, b ir t r cinsel iliki k arlnda p a ra alm olan bir pai
dika kam u m eclisine seslenem iyor ya d a yetikin bir y u rtta olarak mevki sa
47 Age., s. 82.
48 Age., s. 141.
49 Age., s. 46.
Cogito, say: 65-66, 2011
243
244 I Janet Afary ve Kevin B. Anderson
hibi olam yordu. Eer m eclise seslenip ya d a mevki sahibi olup da k en d isin e;
yneltilm i "fahielik sulam alar b ir j ri tara fn d a n h ak l b u lu n u rsa id a m !
edilirdi. zgr statdeki olan cinsel hizm etlerde bu lu n m as iin kiralayan
ahlaksz babas ya d a m u h afz da yasa ta ra fn d a n cezalan d rlrd .50 H uku
ki ih tilaflard a jriler, bu t r ihlallerin m enzilini ta rt r ve k a ra ra varrken
m evcut koullar irdelerdi.51 Nasl ki A m erikan Temsilciler M eclisinde devlet
m em u ru sorgulanabiliyorsa, Yunan toplum u da kendi m em u rlarn sorgula
yabiliyordu. M akedonya K ral II. FilipTe yaplan bar a n la m ala rn a kar
km olan Atinal siyaseti Tim arkhes, M.. 346da olanken fahielik yap
t sulam asyla yarglanm t. yle grnyordu ki bu sulam alar nere
deyse tam am en siyasi d m a n la rn n onu ve ark ad alarn ik tid ard an b e rta
ra f etm ek istem esinden kaynaklanyordu.52
Erastes ile paidika arasn d ak i ilikinin iktisadi bir boyutu da vard. Gen
olana a rm a an verm enin detten olduunu sylemekte haklyd Foucault.
Fakat a rm a an hangi noktada parasal b ir taz m in a t h a lin i alp olan b ir
"fahie derekesine indiriyordu? Arzu edilen kiiyi pahal a rm a a n la r yoluy
la elde etm enin bedeli ard. Olan spor yaplan yerde seyretm ek ve onu et
ra fta tak ip etm ek iin hayli bo z am an n z olm as lazm d. Dahas, ola
n n gznde kendinizi hay ran lk duyulas ve ilgin klm ak iin sanat, sava
ve hayat hakknda pek ok sohbete girm eniz gerekirdi. P la to n u n diyalogla
rn d a grdm z t m ahsiyetler, bo zam an olan b ir snfa, bazlar da
yksek aristokrasiye m ensuptu.53 Y unanl kom edyenler bu snfsal ayrm n
farkndayd ve bunu hicivlerinde b a v u ra c a k la r bir m alzem e olarak kulla
nyorlard. Dover, erastes ile paidika ara sn d ak i ilikiyi sahici a k , koca ile
k ar arasn d ak i ilikiyi de sim etrik olm asa da karlkl o larak nitelendi
ren Foucault nun aksine, Y unan toplum unda ne heteroseksel ilikilerin ne
de hem cins ilikilerin eitler arasn d ak i k arlkl h isleri beraberinde ge
tirdiini, sz konusu o lan n yksek stat d e o lanlarn d k statde olanla
rn peinden kom as olduunu iaret etm iti: E rom enosta [paidika] hay
ra n lk duyulan erdem ler, b ir toplum daki ynetici u n su ru n (Y unan toplum u
rneinde, yetikin erkek y u rttalarn ) ynetilenlerde (k ad n lar ve ocuklar)
olm asn tasvip ettii erdem lerdi.54 Bu ik tid a r teknolojileri, yasa ve iktisat,
50 Age.,
51 Age.,
52 Age.,
53 Age.,
54 Age.,
s.
s.
s.
s.
s.
27.
36.
36.
150.
84.
Cogito, say: 65-66, 2011
paidikanm konum unun cinsel bir fetih sonucunda elde edilm esi am alanan,
arzuyla peinde koulan ta li bir konum olduunu ortaya koyar.
Son olarak, Foucault lezbiyen ilikilere ancak bir iki satrla deinm iti.55
Dover M.. altnc yzylda yaam Y unanl lezbiyen a ir Sapphonun haya
t ile iirlerini ve lezbiyenlie ilikin dier m eseleleri irdelem iti. Sapphonun
iirinde erastes ile paidika arsnda var olan tem alarn aynsyla -yani, p ein
den kom a, fira r etm e, hediye verme ve nihayetinde a k - karlatm z,
dolaysyla erkeklerin ve k ad n larn hem cins ilikilerinin k im i alard an b ir
birine benzediini a m a lezbiyen ilikilerin erkek ecinsel ilikilerden d a h a
karlkl olmu olduunu iaret eder.56
Dolaysyla bu toplum da, erastes geleneksel m tehakkim roln, paidika
ise geleneksel tabi roln oynuyordu. Toplum sal snflara dayanan karm ak
hiyerarileri olan toplum larda, hkim g ru p la rn toplum un k lt r n e ve ede
biyat, felsefe ve yasadaki genel baka eriim i vardr. Eitsiz ilikileri genelde
m eru la trr ve onlar toplum un rehber ilkelerine dahil ederler. H kim g ru p
lar b ir ya da birden fazla kabul edilebilir rol tahsis etm ek suretiyle tabileri ta
nm larlar. Tabilerin zihinsel ya da ahlaki adan kusurlu dom u olduklar
n varsayabilirler. H kim gruplar tabileri kendilerini m em n u n edecek psiko
lojik zellikler gelitirm eye de tevik edebilir. Tabiler kendilerine tahsis edilen
bu rolleri ap kendilerini ne koyarak inisiyatif aldklarndaysa, hkim grup
o nlar anorm al olarak tanm lar. Nihayetinde, hkim kesim ler gerek kendile
ri iin gerekse de tabiler iin nelerin d oru nelerin iyi" olduunu belirler ve
deiim iin ortada pek fazla ihtiya olduunu dnm ezler.57
T m bu kalplar erastes ile paidika arasndaki ilikide ortaya kyordu;
zira yetikin olan sevgililer cinsel ilikilerde paidikay pasif konum a hapset
meye alyordu. Paidikalarm fiziksel adan cinsel iliki srasnda herhangi
bir his (haz ya da travm a) tecrbe edem eyeceklerini varsayyorlard. Gen er
gen olanlardan cinsel ilikileri balatm alar ya da parasal tazm in at talep et
m eleri beklenm iyordu. B unu yapanlar fahie diye yaftalanyordu. Akadem i
de, erastesler toplum un rehber ilkelerinden biri olduunu syleyerek bu eitsiz
ilikiyi m erulatryor ve bu iliki etra fn d a bir dizi k u r pratii gelitiriyor
du. B u t r bir ku r p ratiini felsefi hakikate ulam ann zo ru n lu bileeni hali55 Foucault, Michel, The History o f Sexuality, 3. Cilt, The Care o f the Self, ev.: Robert Hurley,
New York: Vintage, 1986 s. 202, 206 (lk bask 1984).
56 Dover, age., s. 177.
57 Miller, Jean Baker, "Domination and Subordination, Rothenberg, Paula S., (ed.), Race,
Class, and Gender in the U.S., New York: Worth, 2001 iinde, s. 86-93.
Cogito, say: 65-66, 2011
245
246 : .lanet Afary ve Kevin B. Anderson
ne de getirm ilerdi. Erastesler bu ilikinin erkeklik sanatnda eitilm i ve ky

m etli toplum sal balar k u rm a larn d a kendilerine yardm edilm i olan paidika\ar iin byk bir deer tadna kendilerini inandrm gibi grnyor
lard. Peki, Foucault nasl olm utu da bu ilikilerdeki ik tid ar farkn hi ele
tirm em i ya da sorgulam am ve srf erasteslerin bak alarn vmt?
Ilmlln Toplumsal Cinsiyeti Nedir?

G rm olduum uz gibi, grne b a k lrsa Yunanllar, aa d a ksaca ta r
taca m z iki kiplik, konum ve lm llkla ilgileniyordu. Y unan erkeinin
pasiflii hor gr k ad n l n hor grlyle balantlyd: Y unanlla
rn gzlerinde m eru ero su n k u ra lla rn inem i olan erkek kendini erkek
y u rtta la rn arasn d an ayrm ve k a d n la r ile yabanclarn sn fn a girm i
olurdu.58 Foucault, m etni boyunca Y unan ecinselliinde p asiflik e dair fi
ili ta n m la m a n n e tra fn d a raks etm ek suretiyle, hem cins ilikilerin yaygn
olduu am a (ister zor isterse de rza yoluyla olsun) fiziksel penetrasyona m a
ru z b ra k la n o lanlarn hayatlar boyunca aaland b ir k lt r n ikiyz
lln adyla sanyla zikretm iyordu.
Peki lmlla ne diyeceiz? Y unanllar lm llkla neyi kastediyorlard? Ve
onlarn gznde arlk ne anlam a geliyordu? Ilmllk, kiinin kendini denet
lemesi ve kendi kendine hkim olmas meselesiydi. Dsal olm aktan ziyade isel
snrd bu ve dolaysyla, Foucault nun gznde, hayli m uteber bir kavram d. An
tiklerin kulland ekliyle lm llk kavram , en kapsam l ekilde Aristotelesin
N ikom akhosa E tikinde zetleniyordu. Bilinen bir rnek Aristotelesin cesaret
kavram yd. Cesaret erdem i, bir uta pervaszlk, dier uta korkaklkla snr
lanan bir ortalam ayd. Erdem , belirli bir d u ru m a ilikin duygularnz lm
l lde, ne ok kuvvetli ne de ok zayf b ir ekilde ifade etm e yetiiydi. Ilm
llk toplum sal cinsiyetten bam sz bir kavram deildi zira lm llk idealini
kavram sallatrp uygulam aya koyabilmek akl sahibi olunduunu gsteriyor
du - Aristotelese gre kadnlarda olmayan bir eydi bu. O nun gznde kadn
lar, lm l, m akul bir ekilde siyasi ynetim salayabilmekten acizdi ve kadnla
ra siyasi iktidar verildii zam an, kendilerine olan hkim iyetlerini fazlasyla ko
layca kaybeder ve arla derlerdi. Bu d u ru m Spartada zam an zam an vuku
bulm u ve devletin ypranm asna sebep olm utu.59
58 Dover, age., s. 103.
59 Aristotelesin toplumsal cinsiyet konusundaki bu aklamalar, Platonun Devlette nerdii,
sekinler arasnda toplumsal cinsiyete dair daha geni bir eitlie yneltilmi bir saldrnn
parasdr.
Cogito, say: 65-66, 2011
Dem ek oluyordu ki hem lm llk hem de pasiflik erkek ile kad n a ra sn

daki k a rtlk ta n douyordu. Foucault'nun kendisi de b u n u teslim etmiti:
Ilmlla aslen eril bir yap verilmi olmasnn [olgusunun] bir baka so
nucu daha vardr... lszlk kendi diilliiyle ba kuran bir pasiflik
ten kaynaklanr. lsz olmak hazlarm gc karsnda direni iinde
olmamak ve bir zayflk ve teslimiyet konumunda olmak demekti; kiinin
kendisinden daha gl hale gelmesini salayan kii karsndaki o er
keksi tavr taknamamak demekti. Bu anlamda, hazlar ve arzular adam,
hkimiyetsizlik (akrasia) ya da dknlk (akolasia) adam diil diye ad
landrlabilecek bir adamd.60
Doa ile zdeletirilen kadn lsz ve zayfken, sahici b ir adam sa kendi

kendine hkim olm ay renm i biriydi. Foucault Benliin Bakmnda, eril
lik ile kendine hkim olm a arasndaki ilikiye yeniden deinm iti: Demek ki
penis t m bu hkim iyet oy u n larn n kesiim inde, yani kendine hkim iyette
ortaya km aktadr."61
Salk, yemek ve egzersiz sz konusu olduunda, lm ll n toplum sal
cinsiyetle ekillenm i b ir alt m etni d a h a vard. Cinsel iliki srasnda hayati
ve ok ihtiya duyulan b ir enerjinin sa rf edildii varsayld iin, felsefeciler
ile hekim ler p artn e rle rin ya, yl m evsimi, gnn zam an ve cinsel faaliyet
lerin sklna d a ir ay rntl tavsiyelerde bulunuyordu. B u dnem de de c in
sel faaliyet etiini belirleyen ey d inin ya d a devletin dayatt yasaklar deil,
kiin in kendi kendine benim settii lm llk t.62 H avann sertliine bal ola
rak, in sa n belirli faaliyetlere girdiinde ya da kim i faaliyetlerden uzak d u r
duunda, cinsel adan en salkl konum da olm ak am acyla, egzersiz, yeme,
ime ve yln m evsim lerine d air lm llk tavsiyelerinde bulunulurdu. Bu sa
lk etiinin erkek m erkezli doas zellikle de cinsel birlem e edim ine d a ir
yaplan yorum larda belli oluyordu. Y un an llarn gznde, m eni salglam a
s sonucunda erkein hayati yaam gc tkeniyordu. B oalm a "kk bir
l rn d. Ar seks ve cinsel h azlara fazla dkn olm an n in san lme g
trebilecei dnlyordu.63 Seksin k a d n la ra faydasysa ta m tersi adan-
60 Foucault, 1985, age., s. 84-85.

61 Foucault, 1986, age., s. 34.
62 Foucault, 1985, age., s. 114.
63 Age., s. 126-333.
Cogito, say: 65-66, 2011
247
cl. K a d n la r hem orgazm oluyorlar hem de erkeklerin m enisinden kelim enin

tam anlam yla faydalanyorlard. K adn cinselliinin kuru, asalak bir ey
olarak grld bu b a k a gre, erkeklerin svlar kad n n saln iyile
tiriyordu. R ahim nem leniyor, bylelikle k u ru m a s nlenm i oluyordu; aksi
takdirde kaslm alar ve a r b ir ac yaanrd: K adnn bedeni iin, erkein
iine girm esi ve sperm in em ilm esi, kendi niteliklerinin dengesinin an a kay
na ve kendi bedensel sv larn n gerekli ak iin kilit b ir uyarcdr. K a
dna aka hayat veren m eni erkein hayatn tketiyordu.64'65
Foucault, Y unanllarn b ir etik mesele o larak cinsel d avran konusunda
kendilerini sorguladklar alanda, yani salk ile beslenm e, evlilik ve o
lan lara duyulan akta, b ir varolu estetii k u rd u k lar sonucuna varm t.66
D aha nce tartm a m z d a gsterdiim iz gibi; kabul edilebilir hayat tarzlar
ile kabul edilemez hayat ta rz la r arasn d ak i sn r belirleyen b u yaam a sa
nat, toplum sal cinsiyetle ekillenm i ince (ve b azen irkin) varsaym lara da
yanyordu. Bu hayat ta rz n belirleyen tek n ik lerin -lm llk, kendine hkim
olm a ve salk- szm ona ilahi bir kkeni olan yasaya dayal olm ad do
rudur. Sz konusu teknikler, pasifliin, k a d n la rn ve o n larn tabi konum la
rn n ikin bir ekilde deersizletirilm esinden ileri geliyordu. Y unan toplu
m u seks, ekonomi, yasa ve siyaset alan n d a grnm ez bir diil altm etin saye
sinde tanm lyordu kendisini.67 Foucault n u n Y unan ecinsellii hakkndaki
yorum u sorunluydu; n k Foucault erkekler ile k ad n lar ve erkekler ile o
lan la r arasn d ak i cinsel ilikileri belirleyen bu antik (eril) etiin toplum sal
cinsiyetle ekillenm i altm etn in in teorik u z a n tla rn gz a rd etm iti. Mo
dern dn y an n soyktklerini ortaya koyan Foucault'ya gre, uysal bedenle
rim iz v a rd r ve direnen zneler deilizdir; nostaljiyle yneldii Y unan antik
andaki ak etiindeyse arzulayan znelerizdir am a bu znelerin iktidar
oyunlar ve tahakkm teknikleri pek irdelenm ez.
64 Age., s. 129, 137.
65 Meninin bu "hayat verici zellii erastes ile paidika arasndaki ilikiyi de belirliyordu.
Erastes hem paidika ile seks yapyor hem de, bu aka kabul edilmese de, menisi yoluyla paidikaya fallusu (yani erkeksilik ile otoriteyi) aktaryordu. Otorite/hayat/iktidar/erkeksiliin
aktif olandan pasif olana aktarld bu eski arketip pek ok kltrn en eski mitlerinde de
vardr. Bize bu ba gsterdii iin Houman Sarshar'a teekkr ederiz.
66 Foucault, 1985, age., s. 253.
67 Suzanne Pharrn belirttii gibi, ecinsellik kartln nemli bir ksm kadn dmanln
dan kaynaklanr: Geylerin "kadns cinsel kimlikleri ve davranlarnn erkek tahakkm
ve zorunlu heteroseksellik sistemini toptan ykabilecei korkusuyla, kadn dmanl b
yk bir iddetle geylere aktarlr (Pharr, Suzanne, "Homophobia as a Weapon of Sexism,
Rothenberg, Paula S., (ed.), Race, Class, and Gender in the U.S., New York: Worth, 2001
iinde, s. 148).
Cogito, say: 65-66, 2011
Benliin Bakm
Foucault, Cinselliin T arihinin nc cildi olan Benliin Bakmnda., klasik
Atina toplum undaki statleriyle kyaslandnda, k a d n la rn Helen ve Rom a
a la rn d a evlilikte sta t le rin in iyiletiini kabul etm iti.68 G elgeldim , bu de
iim i tartm a k iin setii dil kendi hislerini aa vuruyordu. Evliliin
p a rtn e rle r arasnda giderek daha gnll hale gelen b ir a n la m a olduunu
biliyoruz. K znn evliliine k a ra r verm ek asndan b a b a n n d a h a az otori
tesi vard. Evlenen k a d n belirli iktisadi ve yasal h ak lar k azan m t. K adn
lar b azen kendi m iras sahibi, m lk sahibi oluyor ve kendi m u h afzla rn d a n
kurtulabiliyordu. Fakat k a d n la rn cinsel ykm llkleriyse aynyd; erkek
lerin h a k la r ise a rtk d a h a snrlyd. K a d n la r evlilik szlem esine, ayr bir
evde dzenli olarak tu tu la n k a p atm alarn ve evlilik d nda resm en ta n n a n
o cu k larn olam ayaca a rtn koyabiliyordu.69 Ama Foucault unu da yaz
mt: [Roma toplum u] evlilie deer yklem i olan iktisadi ve toplum sal
am alar b e rta ra f etm iti... Evlilik eler [aynen byle] iin gitgide ok d ah a
kstlayc hale gelm i (...) k a r kocay snrlayan d ah a kuvvetli b ir gce ve
dolaysyla, ifti dier b ir toplum sal ilikiler alannda tec rit etm ek iin ok
d a h a etkili bir gce dnm t.70 Foucault bu deiim lere aka k a ra m sar
bir gzle bakm t. Evliliin d ah a nceki iktisadi ve toplum sal am alar k u
ru m u n kendisini deerli hale getirm iti. Fakat bu am alard an m ah ru m b ra
klan evlilik artk dezavantajlyd. yle grnyordu ki, k a d n la r evlilikte ne
kad ar d a h a ok hak edinirse, bir b t n o lara k k u ru m u n kendisi d ah a az de
erli d u ru m a geliyordu.71 Foucault evliliin ifti dier toplum sal ilikilerden
tecrit e tti in i kabul ediyordu. Fakat aslnda, k a d n la rn Helen ve Rom a
a larn d a evin d ndaki toplum sal ilikileri nem li derecede artm t.
68 Foucault burada birka yzyl atlar ve milattan sonraki ilk iki yzylda Roma balamnda
gerekleen deiimlere, (erkekler iin) giderek artan bir cinsel riyazetin normatif hale gel
dii dneme bakar. Klasik Yunan dneminde bile, tbbi metinlerde seksin beraberinde ge
tirdii salk risklerine dair bir kayg vard; Foucaultnun kitabna Benliin Bakm adn
koymas da bundandr. Erkein karsna sadk olmas ok daha muteber bir zellie dn
m ve olanlara duyulan aksa ok daha az deer verilen bir zellik halini almt. Bunun
la birlikte, bu Roma dnemi ile daha sonraki Hristiyanlk arasnda bir ayrm yapar; zira
ona gre, Roma devrinde seks zerindeki yeni kstlamalar yine isel kstlamalard.
69 Bridenthal, Koonz ve Stuard 1987, age.
70 Foucault, 1986, age., s. 77.
71 Yirminci yzyl ba Alman feministlerinden Marianne Weber bu konuda Foucaultnun
grnden ok daha farkl bir gr ortaya koymutu. (Bkz. Weber, Marianne, Excerpt
from Authority and Autonomy in Marriage, The Women Founders o f Sociology and Social
Theory, 1830-1930, Ed. Patricia Lengennan ve Jill Niebrugge-Brantley, New York: McGrawHill, 1998, s. 215-220 iinde, s 215).
Cogito, say: 65-66, 2011
249
250 I lanet Afary ve Kevin B. Anderson
P lutarkhos (M.S. 45-125) bu yeni d n ekillerinin o u n u zetlem i

ti. Seks erkein evlilikteki m utlak hakk o lm ak tan km t; m uhabbeti, ih
tim am ve karlkll beraberinde getiriyordu artk. Yetikin erkeklerin
olan lara duyduu ak da, yeni ahlaki ve etik tem ellerde sorgulanyordu.
P la to n u n akadem isinin b ir yesi olm u olan Plutarkhos olancln ou
zam an zor ve iddeti gerektirdiini iddia etm iti. Paidika ile olan ilikide ek
sik olan ey charis ya d a rzayd.72 Keza, R om al retorik hocas M arcus Fabius Q uintillian (M.S. 35-95) akadem ide yeni ltlerin yerletirilm esi gerek
tii a rsn d a bulunm utu. Ona gre, retm enin rencilerine kar bir
ebeveyn tavr taknm as ve ocuklarn kendilerine em anet edenlerin yerini
aldn dnm esi gerekirdi.73
Foucault, Benliin B a km nda, Plutarkhos ya da O uintilliann adam lar
ile o lan la r arasndaki pek ok ilikide rz a n n olm ad yolundaki keskin
gzlem lerine yant verm em iti. B unun yerine, evlilik ak ile k ar ile koca
a ra sn d a d a h a iyi bir iletiim k u ru lm a sn n el stnde tu tu la n deerler ha
line gelmesiyle, vaktiyle olanlara duyulan aka bahedilm i im tiyazlarn
giderek d a h a pheli gzlerle sorgulanm aya b a la n m a s n d a n yaknm t.74
Biraz d a h a ilerideyse yle yazm t: "Olan erotizm inin (kadnlara duyu
lan sahte aka kart olarak) dosdoru o ak biim ine ait olduu talebinde
bulunabildii her ey, b u ra d a gerek k a d n la ra duyulan m u habbette gerekse
de evlilik ilikisinin kendisinde yeniden k u llan lacak tr.75 D ahas, Foucault
Plutarkhosu n hem t m ak biim lerine hem de tek bana evlilik ilikisine
uygulanabileceini gsterm ek zere, olan erotizm inin tem el ve geleneksel
zelliklerini dn ald n yazm t.76 B ugn pek ok o k u r Foucaultnun
hay flan m a yaknlk duyacak olsa da, o n u n karlkll reddediini daha
rah atsz edici bulacaktr.
Foucault, Paul R abinow la yapt b ir sohbette, kendi "etikini her trl
k arlkllk anlayndan ok d ah a ak b ir ekilde ayrm t:
LUsage du plaisir [Hazlarn Kullanm] cinsel etie dair bir kitaptr; ak,
dostluk ya da karlkllk hakknda bir kitap deildir. Ve Platonun olan
72 Plutarkhos evlilikte rzann her zaman olduunu, ama bunun erkekler ile olanlar arasn
daki iliki iin sylenemeyeceini varsayyordu.
73 Aktaran Foucault, 1986, age., s. 190.
74 Foucault, age., s .185.
75 Age., s. 203.
76 Age., s. 205.
Cogito, say: 65-66, 2011
lara duyulan ak ile dostluu btnletirmeye alrken, cinsel ilikileri

bir kenara koymaya mecbur olmas ok mhimdir. Dostluk karlkldr,
cinsel ilikilerse karlklla dayanmaz; cinsel ilikilerde ya penetre eder
siniz ya da size penetre edilir... Dostluunuz olduu zamansa, cinsel iliki
ye girmek ok zordur.77'78
F o u c a u ltn u n antik adaki ak etii, zerinde ykseldii Aristotelesi eti

in baz so ru n larn paylayordu - geri bu etiin pek ok olum lu niteliini
ise sergilem iyordu. R uth G roenhout,79 L inda H irsh m an 80 ve M a rth a Nussbau m u n 81 belirttikleri gibi, Aristotelesi etiin sorunu k a d n la r tabi klan to p
lum sal ve dinsel gelenekler dahil olm ak zere, mevcut pek ok gelenei onaylam asyd. Aristotelesin tasavvurundaki hiyerarik toplum sal rgtlenm e
de, k a d n la ra dnsel yaam , rasyonellik ve insanln en alt basam a la
yk grlyordu. Fakat Aristoteles, etiinin tm o sn rllk la rn a ram en,
hi olm azsa dostlua ikin olduunu d n d karlk ll n kilit bir etik
m esele olduunu v u rg u la m t.82
F o u c a u ltn u n zm lem esinin zc yan uydu: Foucault en nihayetin
de, m odern erkek ecinsellii iin yeni b ir etik bulm ak iin, antik YunanR om a dnyasndaki ak ilikilerine b a k m a k ta haksz deildi. Aslnda, antik
dnyadaki bu ilikinin a am al dnm ne d a ir daha eletirel ve diyalektik
bir okum a, ada kayglara ok d ah a etkili b ir ekilde seslenen bir ak eti
inin k u ru lm asn salayabilirdi. Foucault klasik Yunan toplum undaki hem
77 Foucault, Michel, "On the Genealogy of Ethics: An Overview of Work in Progress, Foucault
Reader, Ed. Rabinow, Paul, New York: Pantheon, 1983, s. 340-72 iinde, s. 344.
78 Rabinow buna itiraz eder ve yle bir soru sorar: "Seksin neden erkeksi olmas gerekir? Ge
nel erevede herhangi bir byk deiiklik yapmadan, kadnlarn ve olanlarn hazz ni
in hesaba katlmaz? Yoksa bu sadece kk bir sorun deil midir? Bakasnn hazzn dev
reye sokmaya altnzda, tm o hiyerarik, etik sistemi toptan ker mi? Foucault bu
noktada bunun gerekten de byle olduunu kabul eder (Rabinow, age., s. 346).
79 Groenhout, Ruth, "The Virtue of Care: Aristotelian Ethics and Contemporary Ethics of
Care, Feminist Interpretations o f Aristotle, Yay. Haz.: Cynthia A. Freeland, University Park:
Pennsylvania State University Press, 1998 iinde, s. 171-200.
80 Hirshman, Linda Redlick, "The Book of A., Feminist Interpretations o f Aristotle, Yay. Haz.:
Cynthia A. Freeland, University Park: Pennsylvania State University Press, 1998 iinde, s.
201-47.
81 Nussbaum, Martha C., "Aristotle, Feminism, and Needs for Functioning, Feminist Inter
pretations o f Aristotle, Yay. Haz.: Cynthia A. Freeland, University Park: Pennsylvania State
University Press, 1998 iinde, s. 248-59.
82 Ayrca bkz. Freeland Freeland, Cynthia A., Feminist Interpretations o f Aristotle, University
Park: Pennsylvania State University Press, 1998. Martha Nussbaum, Aristotelesin etik bir
toplumsal dzende tm insanlarn temel ihtiyalarnn karlanmas gerektiini dnd
ne ve Foucaultnun eserinde byle bir anlayn kesinlikle var olmadna iaret eder (s. 249).
Cogito, say: 65-66, 2011
251
cins ilikilerde e haris ya d a rz a n n olm aynn, erastes ile paidika arasn

daki iliki konusundaki yaygn ikiyzlln, tabi klm a s re c in in toplum
sal cinsiyet asndan erkek/kadn ekseninde yeniden k u ru lan k alp larn n ve
Y unan to plum unun genel k a d n d m an l n n son kertede Y unan aknn
sahte eti in in altn oyduu sonucuna varabilirdi. ada gey/lezbiyen h a re
ketlerinin ta rih iinde r am olm asnn sebebi, p artn e rle rin karlkl
rzas, ilik in in kam u ta ra fn d a n tan n m as ve rk, etnisite, sn f ve toplum
sal cinsiyet kategorilerini a an ittifak larn ku ru lm as gibi b ir dizi yeni fe
m inist etik ilkeyi kendi sylem inde b a rn d rm olm asdr. Gey/lezbiyen ha
reketi bylelikle antik Y unan daki aristo k ratik eril ak etiini am ve ok
daha kapsayc ve m odern b ir ihtim am etiine ulam tr.
slam Dnyasnda Ecinsellik

im diyse, Y unan-R om a to p lu m la rn d a v ar ed ilm i p ratiklerle olas y ak n
lk lar kefetm ek zere, O rtad o u ve slam to p lu m la rn d a k i ecinsellie
b ir gz a ta lm .83 b y k sem avi din ecinsellii aka irenilecek, za
m an z a m a n sa lm le c e z a la n d rla c a k b ir ey olarak deerlendirir; fakat
rt k ta v rla r genelde d a h a az katdr. G erek E ski Ahit gerekse de Talm ud
erkek ecinselliini eitli nedenlerden t r y asak lar.84 B u n a verilecek
ceza aforoz ve h a tta lm eklini a lab ilir (L evililer 18:29 ve 20:13). Pek ok
u z m a n sa bu t r sert c e za lara n ad iren b a v u ru ld u u n u zira D iasporadaki
Y ahudilerin lm cezasn uygulayabilm ek iin gerekli olan otoriteye n a
d iren sa h ip olduunu b e lirtir. D ahas, ilah i cezad an k u rtu lm a k iin, tvbe
etti in izi eitli ritellerle gsterm ek m m k n d .85 E cinsellik H ristiy a n
lk ta d a b ir g n a h o lara k g r l r - hem E ski A hite hem de Yeni A hit'teki
kim i p a sa jla ra dayanan b ir a rg m a n d r b u (R om allar 1:26-27; 1 Korinto slu lar 6:9; 1 Tim oteosa 1:10). Fakat H ristiy a n lk , ecinsellie ok d ah a
hogryle y ak laan Y unan-R om a k lt r n d e n de etk ilen m iti ve hem
83 Ortadoudaki ve slam dnyasndaki ecinsellie dair fazla bilgi sahibi deiliz; zira bu ko
nudaki aratrmalar henz balang aamalarnda. Dolaysyla, zaman zaman, bu alan
da uzman olmayan kiilerce yazlm metinlere bavurmak zorunda kaldk. Demek istiyo
ruz ki bu toplumlardaki ecinsel pratikler hakkndaki szlerimiz son derece farazidir ve bu
alanda ok daha fazla almann yaplmas gerekir.
84 Bu metinlere gre, (1) bu erkek Kitab Mukaddesin reme emrine uymuyor, (2) karsna
olan ykmllklerini yerine getirmiyor ve (3) tek amac kendi arzusunu tatmin etmek olan
bir pratie kaplyordur (Eron, Lewis, "Homosexuality and Judaism", Swidler, Arlene (Yay.
Haz.), Homosexuality and World Religions, Valley Forge, PA: Trinity Press International,
1993, s. 103-47 iinde, s. 115.
85 Age., s. 117.
Cogito, say: 65-66, 2011
cins ilikilere k ar a n c a k on ikinci y zy ld a d a h a kat b ir ta v r ta k n m a

ya b a la m t.86
Keza, K u ra n d a ve hadislerde hem erkek hem de kadn ecinselliine kar
kat ih ta rla r vard (26: 165-66; 15:73-74). Eit olm ayan p artnerler arasnda ku
ru la n ve statyle belirlenen ecinselliin O rtadou ve Kuzey Afrikadaki tarih i
slam n ncesine uzanyordu. Heredot Perslilerin bunu Y unanllardan ren
m i olduunu iddia etm iti.87 slam, tpk M usevilik gibi, cinsel arzuyu onay
lar am a bunun evlilik iinde tatm in edilm esi gerektiini syler. eriat ad ve
rilen hukuk sistemine gre, cinsel bir ih lalin gereklemi olduunun kant
lanm as iin, faillere ceza verilmeden nce salam kan tlarn ortaya koyulmu
olm as (ihlale ahitlik etm i drt yetikin erkein olmas) gerekir. Dolaysyla
pratikte, eer sz konusu iliki kam uyu skntya sokan bir m esele haline gel
m em ise, nemli lde esneklik sergileniyordu.88 Uluorta gzler nne serilm edikleri ve iki partn er arasndaki hiyerari srdrld srece, diil ve eril
hem cins ilikiler grm ezden geliniyor, ho grlyor ve h a tta kabul ediliyordu.
Stephen Murray, slam dnyasndaki erkek ecinselliine d a ir yaplm
bir a ra trm a d a , B akan Bill Clinton dnem inde ABD ord u su n d ak i sorm a,
syleme, takip etm e politikasnn y zyllar nce bu corafyada benim sen
m i olduunu iddia eder. Cinsellik, ecinseller ile heteroseksellerin kart
lk iinde olduu bir dzlem de deil, haz a la n la r ve kendilerini hazza teslim
edenler arasndaki ilikide k u ru lm u tu .89 B u cinsel pratik ler gndelik h a
yatta, h a tta ilikinin a k tif ve pasif ta ra fla rn n birbirinden ayrld dinsel
ve h a tta askeri sylem lerde bile tezah r etm ektedir. Toplum sal etkileim le
rin tem elinde, toplum sal cinsiyet erevesinde ekillenm i ince bir yap ya
tar. Z am an zam an, M slm anlar ile M slm an olm ayanlar arasn d ak i ili
kileri alegorik, erotik b ir dille belirleyen rt k bir teolojik syleme rastlarz.
C ihadn klcyla boyun edirilir ve yeni dine adm a tlr. B u nedenle, ak
tif ile p asif eklindeki sta t farkllam as M slm anlar ile M slm an olm a
y a n la r arasndaki ilikileri de belirler.90
86 Carmody, Denise ve John Carmody, "Homosexuality and Roman Catholicism, Swidler, Ar
lene (Yay.Haz.), Homosexuality and World Religions, Valley Forge, PA: Trinity Press Interna
tional, 1993 iinde, s. 135-93.142).
87 Roscoe, Will, Precursors of Islamic Male Homosexualities, Islamic Homosexualities: Cul
ture, History and Literature, Yay. Haz.: Murray, Stephen O. ve Will Roscoe, New York: New
York University Press, 1997, s. 55-86 iinde, s. 61.
88 Duran, Khalid, Homosexuality and Islam, Swidler, Arlene (Yay.Haz.), Homosexuality and
World Religions, Valley Forge, PA: Trinity Press International, 1993, s. 181-97 iinde, s. 183.
89 Murray, age., s. 41-42).
90 Wafer, Jim, Muhammad and Male Homosexuality, Murray, age., iinde s. 91.
Cogito, say: 65-66, 2011
253
K lasik F ars edebiyat, Ferdddn-i A ttrn (lm yl 1220), M evlana Celaleddin R u m inin (.y. 1273), irazl Sadin in (.y. 1291), Flafzm (.y. 1389),
Molla C m n in (.y. 1492) ve h a tta yirm inci yzylda yaam raj M irzan n
(.y. 1926) iirleri hom oerotik a n trm a la rn yan sra, gzel gen olanlar
ve olanclk pratiine yaplan aik r gnderm elerle doludur.91-92
H om oerotik ilikiler konusundaki en iyi kaynaklardan b irin in yaza
r olan C yrus Sham isa yle der: Fars edebiyat esas itibariyle b ir ecinsel
edebiyatdr.919293 A nnem arie Schim m el ise u n la r sylemitir: [Pek ok Sufi]
h a y ran lk larn gen olanlara, m ritlere ya da yabanclara ynlendirm i
ti ve Abbasi dnem indeki k itap lar bu t rd en ak hikyeleriyle doludur. Yz
dolunay gibi parlayan on d rt yam a basm yakkl olan ok gem eden
insan gzelliinin ideali h alin e gelmi ve d a h a sonraki Fars ve T rk iirin
de kendisine m ethiyeler d z lm t .94 Y unan geleneinde olduu gibi, o
lann y znde sakallarn km as byk b ir trajedi demekti, n k bu du
rum fl rt n ksa sre iinde sona erecei a n la m n a geliyordu. Sadi ve H a
fz gibi F ars airleri gen a d a m n hayatnn bu aam asn (on be ile on se
kiz yalar arasn) tasvir etm ek iin pek ok m etafora bav u rm u tu ; rn e
in belli belirsiz d urum daki byk, m enekeye ya da bitmeye balayan im en
lere benzetilirdi.95
K lasik airlerin vd m eh u r ak ilikilerinden bazlar k ra lla r ile er
kek kleleri arasnda y a an a n ilikilerdi. Sevgili, d ah a gl b ak a b irin in
klesi de olabilirdi. Sevgilinin, sevdiceinin kim i geceleri gizli gizli y an m a
geliini an latt pek ok erotik Fars iirinde bu t r d u ru m la ra a tfta b u lu
nulur. S arayn dnda, ecinsellik ve hom oerotik ifadelere dergh ve m ed
reselerden m eyhanelere, askeri kam plardan h am am ve kahvehanelere k a
d ar saysz kam usal m eknda hogryle baklyordu. Safav d evrinin b a
91 Iraj Mirza, Jalal al-Malek, Divan-i Iraj Mirza, Tahran: Mozaffari Press, 1972; Baraheni,
Reza, The Crowned Cannibals: Writings on Repression in Iran, New York: Vintage, 1977.
92 Afsaneh Najmabadi, tpk Eve Kosofsky Sedgwick gibi (Sedgwick, Eve Kosofsky, Between
Men: English Literature and Male Homosocial Desire, New York: Columbia University Press,
1985), yal bir kadnn kendisinden gen bir adama duyduu arzusunu ifade ettii baz heteroseksel Farsa iirlerin bile, erkek okuyucu ile edebi metindeki arzu nesnesi arasnda
ki homoerotik ekicilii yansttn ne srer. Ona gre bu arzu bir kadn dolaymyla ifa
de edilmitir (Najmabadi, Afsaneh, "Reading Viles of Women Stories as Fictions of Mascu
linity, Imagined Masculinities 2000).
93 Shamisa, Cyrus, Shahidbazi dar Adabiyyat-i Farsi, Tahran: Ferdows, 2002, s. 10.
94 Schimmel, Annemarie, Mystical Dimensions o f Islam, Chapel Hill: University of North Caro
lina Press, 1975, s. 289.
95 Shamisa age., s. 52.
Cogito, say: 65-66, 2011
larn d a (1501-1722), erkeklerin gittii genelevler (amard khaneh) yasal ola

rak tan n y o r ve bu k u ru m la r vergi dyordu. H am am lar ve kahvehaneler de
pek ok kiin in caiz bulunm ayan cinsel ilikilere girm ek iin gittii yerler
di. On yedinci yzylda y aam Fransz P ro te stan seyyah Jo h n (Jean) Char
din, gen erkek fahielerin m terileri elendirdii byk kahvehanelerden
bahsediyordu. M teriler cinsel ilikilere girm ek iin olan parayla tu ta
biliyordu ve en rabet gren kahvehaneler en gzel fahielerin bulunduu
kahvehanelerdi.96
B atl seyyahlar Antik Y unandakine benzer hom oerotik ak etiinden ge
riye k a la n rntleri anlatm aya devam ediyorlar. On dokuzuncu yzyln
so n larn a k ad ar byk b ir blm ran to p ra k lar iinde olan A fganistan r
neinde, toplum sal cinsiyet pratikleri Ira n d ak inden d ah a geleneksel kalm
t. On dokuzuncu yzylda, B ritanyan n sm rge o rdusunda hizm et veren
A fganistan kkenli P a tu n la r k olduklar gen olanlar vdkleri ark
lar sylyordu.97 Yirm inci yzyln so n larn d a ise, arlkla P a tu n la rm ya
ad K andehar bazlar ta ra fn d a n Gney Asyann gey b ak en ti diye ad
landrlyordu ve gerek zengin gerek fak ir olsun, Snni P a tu n toplum unun
tm dzeylerinde ecinsellik pratiine rastlanyordu. K a n d e h a rda dillere
pelesenk olm u yle nkteli bir sz vard: "K ular ehrin zerinde yalnzca
bir k a n a d n ku llan arak uar, dier kanadyla da kuyruk tylerini korur.98
Antropolog Charles Lindholm , P atun kltrnde, bir a d a m n ak nes
nesinin ou kez bir olan ya da yakkl b ir gen adam olduu eklinde
bir gzlem de bulunm utu. M odernliin ortaya km asndan evvel, m isafirler
raks eden olanlarla elendiriliyordu: B ir bedagh [pasif ecinsel] ile cinsel
bir ilikiye girm i olan a d a m la ra kara alnm yordu... Bedagh olan adam lar
alay konusudur; am a ayn zam anda evlenirler ve toplum dan dlanm azlar.99
Raks eden olanlara ra n d a da sklkla ra stla n rd - yirm inci yzyln ba
na k a d a r sren bir gelenekti bu.
M odernlikle beraber toplum un d ah a eitim li kesim leri a ra sn d a ecinsel
lie d a ir giderek bir u tan hissi olum utu; fakat sz konusu p ratik devam
96 Ravandi, Morteza, Tarikh-i Ejtem ai-yi Iran, 7. Cilt, Tahran: Fajr slam, 1989, s. 493.
97 Bu blge ile antik Yunan kltr arasndaki tarihsel ban bir baka gstergesi de, yzyl
larca sren Mslman hkimiyetinden sonra bile, Kandeharn zgn adn korumasdr:
Bu isim Yunancadaki iskenderiye(Alexandria) szcnn yerel dilde telaffuz edili ekli
ne dayanr.
98 The Times [Londra], 16 Ocak 2002.
99 Lindholm, Charles, Generosity and Jealousy: The Swat Pukhtun o f Northern Pakistan, New
York: Columbia University Press, 1982, s. 224.
Cogito, say: 65-66, 2011
255
etm iti. 1970lerde "raks eden erkeklerin yerini raks eden kzlar ald ve travestilerin says ok azald. B ununla birlikte, ounluu deilse de olanla
rn pek ou ilk cinsel deneyim ini pasiflie m eyilli a k ra n la rn d a n biriyle ya
da kendisinden byk, bedagh olduu bilinen b ir adam la yaar. D aha yal
a d am lar h er yere giderken kendilerine elik edecek, yakkl gen bir adam
him aye edebilirler hl - geri bu pratik pek de yaygn deildir... F ars iirini
takip eden P atu n iiri ou zam an aka hom oerotiktir.100
D aha nce grdm z gibi, Foucault seks ile dostluun birbiriyle ba
dam az olduunu iddia etm iti. Benzer m invalde, Lindholm d a yle yazar:
P a tu n la r cinsel birlem ede tah ak k m n ve tabiyetin olduunu dnr
ler. Bu ikilik kurulm as u m u la n ilikinin zn, yani tasta m a m karlkll
yok eder. B undan t r , Y unan rneinin tersine, ecinsel ak ilikileri
ne dostluk asla k a rtrlm a z zira seks ayr olm ay olumlar. Sevgililer sahi
den dost olam azlar.101
1990'larda, Sovyet gleri Afganistan' terk ettikten ve ABD'nin silahlan
drd M cahitler lkeyi zerinde hak iddia edilen ve denetim yetkisi bu
lu n d u ru la n p a ralara ay rd k ta n sonra, K andeharl sava beyleri k u r yapma
etiini son derece rezil b ir ekilde inem ilerdi. A rzuladklar olanlarn
(ya da k zlarn) peinden kom ak yerine o n lar karm lard: "O lanlar pa
zara gelem ezlerdi zira k o m u ta n la r gelip c a n la r hangisini istiyorsa onu alp
gtrebilirdi.102 1994te, T alibann m stakbel lideri Molla mer, sava bey
lerine kafa tu tu p bu k a rm a lara son vereceini sz verdiinde K an d eh arda
k a h ra m an olm utu. Fakat Taliban, sava beyleriyle kan davasn srdrm ek
yerine kendi vahi rejim ini k urm utu: K am usal olarak bilinen h er ecinsel fa
aliyet cezalandrlyor, h a tta bazen ecinseller am u rd an yaplm bir duva
rn a ltn d a canl canl gm lyordu. B ununla birlikte, m edreselerde ve Talibanl savalar arasn d a rt k ecinsellik icra edilmeye devam ediyordu.
2001in so nlarna doru ABDnin Taliban rejim ini devirm esinden sonra,
antik ak etii K andehar sokaklarnda yeniden gn yzne kt. Pek ok
ad am n gen olanlarn pein d en kom as k a rsn d a fkelenen H am id Karzai b akanlndaki yeni hk m et "sakalsz olan larn -re it olm ayan seks
p a rtn erlerin i ta rif etm ek iin kullanlan b ir hsn tab ird ir b u - karakollara,
askeri slere ve ko m u tan larn kald, dary a kapal tesislere alnm am as100 Age., s. 225.
101 Age., s. 226-27.
102 Smith, Craig S., Shh, Its an Open Secret: Warlords and Pedophilia", New York Times, 21
ubat 2001, A4.
Cogito, say: 65-66, 2011
n ngren b ir ynerge k arm t.103 Y irm i iki yanda olduu 1995 ylnda
bir a ra b a tam ircisinde on iki yandaki F erite k olan ve d rt ay boyunca
ona k u r yap an yirm i dokuz yandaki M uham m et Daud, B atl b ir gazeteci
ye sz konusu ru tin i yle anlatm t: "Bir h a lik -seks yaplacak o lan - isti
yorsanz, ilikiye rza gsterm eden nce u z u n sre boyunca o lan n pein
den k om anz gerekir... F erit ilk b ata korkuyordu, o yzden o n a b ir ikola
ta ve ok p a ra verdim... A dm adm gittim ve alt ya da yedi ay k a d a r sonra
kabul etti. Ferit ise Batl gzlemciye bu ilikiyi aabeylerinden ve anne b a
b asndan saklasa da, kendisinden yal d o stu n u n kendisini tavlam olm a
sndan p im an olm adn sylemiti. u a n d a on dokuzuna b a st n a gre,
kendisi de aynsn gen b ir olana y apabilirdi ve zaten kendine uygun bir
sevgili a ry o rd u .104 1995te K an d eh arn T aliban ta ra fn d a n ynetilm ekte ol
duunu d a kaydetm em iz lazm .
Bu ecinsellik biim lerinin Afganistan, ra n ve O rtadoun u n eitli yer
lerindeki yaygnl u a n la m a gelir: K ur'anm eitli yerlerinde ecinsellik
aka yasaklanm olsa da, gerek bir derece kltrel hogr gerekse de
M slm anlarn y a an tlarn yanstan pek ok dinsel risalede de belirli l
de serbestlik bulunabilir. ii M slm anlar m m in lerin gndelik davranla
rn ve zo ru n lu a rn m a ritellerini tan m larlar. Ecinselliin g n a h olduu
nu aka ifade edebilirler, a m a bu klavuzlarn ounda livata yapm ya da
hayvanlarla cinsel ilikiye girm i erkeklerin arn m as iin gerekli ritellerin
ana hatlary la ta rif edildii ksa bir blm de yer alr.
Ayetullah H um eynin in 1947 tarih li Risaleh-yi Tovvzihal-masa'il (Mesele
lerin zah) adl el kitab b u n a bir rnektir. B u kitaptaki M adde 349da yle
denir: E er bir kii seks y a p a r ve organ [b ir bakasnn bedenine] snnet
li olan k sm n a [corona] k a d a r ve d ah a fazla girerse, ister b ir k a d n a isterse
de bir erkee, ister bir yetikine isterse de yetikin olm ayan gence nden ya
da a rk a d a n dhul ettii takdirde, hi m eni aktlm am olsa bile, her iki ah
sn da abdesti bozulur (najes). Fakat abdestiniz bozulsa da, ayn el kitabn
da ifade edilm i k u rallara uyarak daim a arnabilirsiniz. H um eyni ensest ka
tegorisi altn d a da, evlenme niyetinde o lu n an b ir kadnla a k ra b a olan (onun
olu, aabeyi ya da b abas olan) bir adam ya da olanla yaplm "livata -k i
bu d u ru m d a bu evlilik gereklem eyebilir (M adde 2405) ile k a d n akrabasy
la evlendikten sonra ayn ad am la yaplan livata -k i bu d u ru m d a evlilik ha103 Agy.
104 Agy.
Cogito, say: 65-66, 2011
257
len geerlid ir- arasnda b ir ayrm yapar. B ir a d am n annesi, kz kardei ya

da kzyla evlenen ve evliliin ard n d a n o ad a m la livata yapan ah sn duru
m unda, o n u n ei ona h a ra m hale gelm eyecektir (Madde 2407) . Ayetullah
M untazari ve Golpeyganin in el k itaplarnda d a benzer ifadeler vardr. Bu
t r cinsel ilikilere girm i biri, on adm dan oluan bir gusl abdesti alm ak
ve oru tu tm a ve fakirlere zekat verme biim inde nedam et getirm ek suretiyle
a rn ab ilir.105 A nlalan o ki, gerekli olan abdestler alnp tvbeler edildii tak
dirde, baz ii ilahiyatlar resm en cinsel ihlaller olarak grlen edim lere
esneklikle yaklaabiliyor. stelik Rom a K atolikliinin aksine, slam 'da sz
l bir tvbe, yani g n a h k r t m dncelerin dile dklm esi yoluyla tvbe
etm e gerei sz konusu deildir. ii M slm anlnda, bedenin dahil oldu
u bir dizi ritelle ya da zekat verm ek suretiyle tvbe edilir. Neyin olup bitti
ini, niin oru tu tulduunu ya da fakirlere n iin zekat verildiini kim senin
bilm esine lzum yoktur. B yk lde, kiin in dnceleri de m uaftr. Cin
sel ihlal birey ile Allah a ra sn d a bir sr olarak kalabilir.
M slm an toplum lar genelde priten to p lu m lar olarak grlseler de, ulu
o rta sergilenm edii tak d ird e (statyle belirlenen) ecinsellie d a h a hog
ryle yaklaabilirler. Fakat bu t r bir hogr sivil hak larn ve hukuki eit
liin ta n n m a sn a tekabl etm ez. nceki Y unan-Rom a ve Pers toplum larnda olduu gibi, ra n dahil olm ak zere M slm an toplum larda, hem cins ili
kideki o lan n ilikinin p asif nesnesi olduu varsaylr ve bu rol kabul etti
i iin ona p a ra ve hediyeler verilebilir. B ir olan pasif olarak snflandrld anda, b ak alarn n gznde m eru hedef h alin e gelir ve b ir fah ie ola
rak grlr. Eer faaliyetleri m ahrem kalrsa, m evcut stat s n am as, ev
lenm esi ve ocuk sahibi olm as beklenir. E er b ir yetikin olarak b ir hem cins
ilikiye girecek olursa, ilikideki aktif ta ra f olaca farz edilir. Sz konusu
adam n b ir ailesi varsa ve faaliyetini u luorta sergilem iyorsa, ecinsel davra
na toplum sal olarak hogr gsterilir. O lanclk ve yetikin erkek ecin
sellii yaygn pratiklerdir, a m a "ecinsellie d ay an an kim liklere sayg duyul
m asn talep etm ek (gey ya d a lezbiyen o lm ak tan t r sayg talep etmek)
hibir slam toplum unda asla kabul edilem ez.106 B ir adam a tecavz edildi
i halk ta ra fn d a n bilinirse, k u rb an n itibar iki paralk olabilir. Cinsel teca
vz aa lam a ve d lam an n vahi, fiziksel, psikolojik ve siyasi b ir ifadesi
105 Khomeini, Ruhollah, Risaleh-yi Towzih al-Masa'il [Meselelerin zah], Oom: Ruh Press,
1947, Madde 357-66. [Bu baskda 1947den sonra yazlm metinler de yer alr.]
106 Murray, age., s. 17.
Cogito, say: 65-66, 2011
dir. Antik Y unan dnyasnda olduu gibi, gn m z O rtadousu n u n Msl

m an corafyasnda d a h a gen olan p a rtn e re h l tavizsizce y ak lalm ak ta
dr. Dolaysyla, blgede belirli t rd en hem cins ilikilerin yaygnl, bir gey
hayat ta rz n n tan n m as ile b ir tu tu lm am ald r.
On dokuzuncu yzyln so n larn d an b u yana, blgede yeni b ir k ad n hak
lar sylemi gelitii zam an, kad n hak lar savunucular ra n daki gelenek
sel ecinsellie olan itira z n hi ekinm eden ifade eden g ru p la rd an olm u
tur. O lanclk ve erkek ecinselliine yneltilm i ilk m odern eletirilerden
biri, ra n l b ir fem inist olan Bibi K hanom A starab ad inin on dokuzuncu yz
yln so n la rn d a kalem e alm olduu Vices o f Men (E rkeklerin K tlkle
ri) balkl eserinde ortaya konm utur.107 A starabadi, aslnda tutkuyla b a
ka erkeklere balanm a d a m larla aksz evlilik hayatlarna hapsolm u ka
d n la rn hayatlarn ac b ir dille anlatm t. 1906 ile 1911 ara sn d ak i Anaya
sa D evrim i zarfnda, Molla Nasreddin in ed it r (Tiflis) elil M am ed Qolizadeh ve Sur-i Es raf ilin ed it r Ali Ekber D ehkhoda gibi T ranskafkasya ve
ran kkenli sosyal dem o k ratlar gerek olanclk pratiini gerekse de ocuk
evlilii ve okelilii eletirm iti. O lanclk ve rzaya dayal yetikin ecin
sellii ayn kefeye konularak ktlenm iti; o n la rn gznde, yerine karlkl
aka dayal tekelilik biim indeki d ah a m odern idealin gemesi gereken m o
dernlik ncesi geleneklerdi bunlar.
Y irm inci yzyln ikinci yarsnda, Bat k lt r ve cinsel pratikleri ile
daha fazla tem as k u ru lm asn n sonucunda, ra n da ve dier pek ok O rta
dou lkesinde yeni bir sylem gelimiti. B at iki sebepten t r ahlaksz
diye dam galanm t: k ad n la rn plakl ve yetikin erkeklerin ecinsellikle
rini aka sergilemesi. Bu yeni sylem ksm en turizm endstrisinin genile
mesi ile B at m edyasnn d a h a fazla takip ed ilir olm asnn sonucuydu. Kuzey
Afrikan n kim i blgeleri -F as, Tunus, Trkiye* ve Kenyann M slm an Ky
s- Avrupal erkek ve k a d n la rn turizm asndan rabet gsterdikleri yerler
haline gelm iti.108 Batl ecinsellerin cinsel kim liklerini aka sergilemesi
geleneksel O rtadouda yaayan gey ve insan hak lar aktivistlerinin iini daha
107 Javadi, Hasan, Manijeh Marashi ve Simin Shekarloo (Yay. Haz.), Tadib al-Nisvan va
Ma'ayib al-Rijal, Chicago: The Historical Society of Iranian Women ve Jahan Books, 1992.
108 Halit Duran bu seks turlarnn smrgeci altmetnini tartr [Duran, Khalid, Homosexu
ality and Islam, Swidler, Arlene (Yay.Haz.), Homosexuality and World Religions, Valley
Forge, PA: Trinity Press International, 1993, s. 181-97 iinde, s. 189.]
* Bilindii zere Trkiye Cumhuriyetinin Kuzey Afrika'da yer alan topra yok. Yazarlar bir
an iin Osmanl Devletini dnerek byle bir hataya dm olabilirler (.n.).
Cogito, say: 65-66, 2011
259
da zorlatrm t. Ecinsellik ile olanclk h l nem li kltrel pratiklerdir

am a O rtadouda yaayan cem aatlerin m ensuplar aka gey olduklarn sy
lemeye cret edemez. Yksek mevkilerde olan ecinsel erkekler v a rd r -b a
kanlar, milletvekilleri, slam c liderler- ve bu kiiler evliliklerini srdrm ekte,
ocuk sahibi olm akta ve evlerinin dnda hem cins ilikilere girm eye devam
etm ektedir. Fakat cemaat, ecinselliklerini kam ufle etmeyi b ra k a n la r dlar.
Milliyeti hareketlerin, patriyarka ve m ecburi heteroseksellii olumlayan, cinsel anorm allik ve ahlakszl devrilm ek zere olan ve/ya yabanc em
peryalistlerle su ortakl iinde olan yozlam b ir ynetici elit tabakaya at
feden a n la tla r yoluyla iktidar salam latrm aya ynelik, kkleri eskilere gi
den bir gelenekleri de vardr.109 Pehlevi ailesi ve onlarn zengin destekileri
ne yneltilen sulam alarn t m siyasi ve iktisadi ikyetlerden kaynaklanm
yordu. H alkn fkesinin odanda nemli lde o nlarn "gayri a h la k i hayat
tarzlar d a yatyordu. Gey b ir hayat tarzn n sarayn her tara fn a yaylm ol
duuna d a ir ayialar vard. B abakan Amir Abbas Hovaydann ecinsel oldu
u syleniyordu. Titizlikle hazrlanm , klapasnda erguvani bir orkidenin ol
duu giysileri ve m enfaat icab yapt dnlen evliliinden t r alayc ba
sn tara fn d a n devaml hicvediliyordu. ahn kendisinin de biseksel olduu
rivayet ediliyordu. ah'm svire kkenli, o lkedeki rencilik gnlerinden
tand yakn bir erkek a rk ad an n kendisini dzenli aralklarla ziyaret etti
ine d a ir haberler vard. Fakat halk en ok, sarayla balantlar olan iki gen
sekin a d a m n elencesine b ir evlilik treni dzenlem esine fkelenm iti.110
zellikle de sofularn gznde, Pehlevi saraynn en berbat cinsel ihlaller so
nucunda yozlam hale geldiinin, ahn kendi evinin reisi olm aktan kt
nn kam usal olarak onaylanm as demekti bu. B u ayialar halkn fkesini ar
trm , u tan ve rezalet hissinin hsl olm asna sebep olmu ve nihayetinde s
lam clar devrim ars yaparken bu ayialar kullanm lard. Ayetullah Humeyni, 1979d a iktidara geldikten hemen sonra ecinsellere lm cezasnn
109 Hayes, Jarrod, Queer Nations: Marginal Sexualities in the Maghreb, Chicago: University of
Chicago Press, s. 16.
110 Keyvan Khosravani bir mimar, ressam ve tasarmcyd. Tahranda bulunan, "Bir Numara
adl mehur bir butik maazas vard ve ayn zamanda, Kralie Farahn Bakhtiarisi ve ge
leneksel giysilerini tasarlamt. Arkada ise Bijan Saffariydi. Tren grnte mahsus ya
plm olsa da, partnerlerin birbirlerine olan hisleri samimi gibi grnyordu. Bir foto mu
habiri olayn fotoraflarn ekip gazetelere sattktan sonraysa, halkn fkesini dizginle
mek ok zor hale gelmiti. Saffari herhangi bir ecinsel iliki iinde olduunu reddetmi ve
Khosravani ile olan arkadaln bitirmiti. Khosravani ise devrimden sonra talyaya ka
mt (bize bu bilgiyi verdikleri iin Houman Sarshar ve Homa Sarshara teekkr ederiz).
Cogito, say: 65-66, 2011
verilm esini buyurdu. 1979 y ln n ubat ve m a rt aylarnda, cinsel ihlallere ili

kin sulardan tr on alt idam cezas k a ra r infaz edilm iti.111
Ayn zam anda, cinsiyetlere gre ayrlm yeni slam C um huriyetinde, en
byk ihlal flrt etme ve evli olm ayan ya da birbiriyle akraba olm ayan erkek
ler ile k a d n la r arasndaki cinsel ilikiler olm utu. Bugne k a d a r bu trden
yzlerce sulu tutuklanm , krbalanm , ikenceden geirilm i, ceza de
meye zorlanm ve hatta bazen bir yl boyunca hapiste tutulm utur. Erkekle
rin ve k a d n la rn hem cinslerini pm esinin, o n lara sarlm asnn ve o nlarn el
lerini tu tm asn n gayet kabul edilebilir toplum sal grenekler olduu bir kl
trde, geleneksel rtk ecinsellik var olm aya devam etm itir ve h a tta cinsiyet
lere gre ayrlm kurum ve kam usal m eknlar tara fn d a n k o ru n m ak tad r.112
Foucaultn u n slam dnyasna d air arkiyat alglar, Y unan-Rom a m e
tinlerini sem eci bir ekilde yorum layp sunm as ve m odernlik ile m odern
liin beden teknolojilerine olan husum eti onu B a tn n m odern k lt r n n
yerine d a h a geleneksel slam/Akdeniz k lt r n yelemeye srklem itir.
ra n da slam c bir hkm etin ynetim inde geleneksel k lt r n canlanm asy
la, bedenler ve cinsellikler zerine daha az kstlayc bir kart sylem in olu
abileceini um uyordu belki de. En azndan b ir yere kadar, geleneksel, rtk
hem cins ilikilerle birlikte b u gerekleebilirdi. G rdm z gibi, 1984 e ge
lindiinde, Foucaultnun Aydnlanm a ta sa rsn a d ah a nceden yapm oldu
u eletirilerin bazlarn yeniden dnm eye baladna d a ir kim i gsterge
ler vardr; gelgeldim , Cinselliin Tarihinin son iki cildinde, m odern kltrle
rin yerine an tik ve m odernlik ncesi kltrlere ayrcalk ta n m olduu eski
eserlerindeki ikicilik devam ediyordu. Bu d a dem ek oluyor ki Foucaultnun te
orik ynelim i ld yl olan 1984e dek nem li lde devam llk arz etm iti.
111 Bu bilgi ksmen Goudarz Eghtedari ile (ran) e-posta yoluyla yazmalarmza dayanyor.
Bu konunun tartlmasna dair, bkz. Sanasarian, Eliz, Religious Minorities in Iran, Camb
ridge: Cambridge University Press, 2000 ve Homan dergisinin eitli saylar (1999-2001).
randaki gey ve lezbiyen hareketine dair daha fazla bilgi edinmek iin Homan'n (Iranl Gey ve Lezbiyenlerin Haklarn Savunma Grubu) web sitesine baklabilir: http://www,
homan.cwc.net. ranl lezbiyenler zerine yazlanlar iin, bkz. http://www.geocities.com/
khanaevedoost. Durana gre, ah dnemindeki SAVAK ya da onun halefi olan, Humeyni
hkmetinin korku salm gvenlik organ SAVAMA gibi baskc rejim polisleri ecinsel
saldr temasn sklkla kullanmaktadr. (Duran, age., s. 187).
112 Norma Moruzzinin, Illinois niversitesi (Chicago) tarafndan 18 Kasm 2002de dzen
lenen Ulusal/tesi Cinsellikler Sempozyumunda, rana yapm olduu ziyaretler zerine
yapt yorumlar.
Cogito, say: 65-66, 2011
261
Paul Rubens, Jupiter et Calllsto, 1613
Yaanan, Sylenen ve Yazlan:

Erkekler Arasnda Tutkusal likiler1
SELM S. KURU
O ndokuzuncu yzyln so n la rn d a Saray ve b ro k ra si ile hzla gelien basn

yayn dnyas evrelerinde km elenm i eitli aydn sekinlerin o luturdu
u iki yaznsal retim alan hzla geniliyor ve bu genilemeye bal olarak,
dnen b alam lardan t r , her ikisi de kendi iinde kendine zg yazn
sal eilim ler retiyordu. O ndokuzuncu y zyln ikinci y arsn d a ortaya
kan dzenli sa n s r uy g u lam alarn n da im ledii gibi bu iki retim alan bir
birlerine kart bir konum iine bile girebiliyorlard. Sekinlerin siyaset ve
yazn a la n la rn d a verdikleri r n le ri deerlendirdikleri b asn yayn piyasa
s belirgin erkeklik biim lerince cinsiyetlendirilm i bir tecim alanyd. Top
lum sal dnm lerle deien ve i ie geen bu kltrel retim alanlarnda,
k ad n la rn varolm asna an c ak bir lde, erkek akrabalar, d a h a dorusu
snfsal konum lar sayesinde izin veriliyordu. te yandan erkeklik bu snr
l saydaki sekin aydn km elerinin gznde bile kolayca tan m la n a b ilir bir
ulam deildi. Erkeklerin d a h a ok birbirine konutuu, birb iri iin yazd
1 Bu makalenin temelini Middle Eastern Studies Associationm 2010 yl toplantsnda, "Revisiting Modernity and Heteronormativity in the Nineteenth Century Middle East [19. Yz
ylda Ortadouda Modernizm ve Ztcinsel Belirlenimlere Yeni Yaklamlar] balkl otu
rumda sunmu olduum "Reading Memories of Homosociality" [Erkekler Aras Toplumsal
lamann Anlarn Okumak] balkl bildiri metni oluturmaktadr (San Diego, California,
21 Kasm 2010). Sorularyla savlarm tartan oturumdalarm ve dinleyiciler kadar bildiri
metninin yazm konusunda destek ve sabrm esirgemeyen cogito editrne teekkr bor
luyum.
Cogito, say: 65-66, 2011
264 : Selim S. Kuru
bu o rta m d a ecinsel tu tk u la r giderek iki retim alannda gerekleen defi

im lerin gstergelerinden birisi haline gelmekteydi: Ecinsel eilim lerin, tu l
ku ve cinselliin, deneyim inde deil, yaznla ilikisinde, yaz araclyla dili
getirililerinde kendisini gsteren bir deiim.
O ndokuzuncu yzyla k a d a r m anzum ya d a m ensur ak an latlarnda
erkekler a ra s tu tkusal ve cinsel ilikiler d a h a fazla deilse bile en az kar*
cinse d u y u lan tu tku a n la tla r kad ar belirli trlerde dile getirilebiliyor'!
du. Yaam yksel anlatlard a, zellikle airlerin yaam yklerinin dile ge
tirildii tezk ire t r a n la tla rd a ise kad n larla yaan an ilikilere deil, yal-J
nzca dier erkeklerin nesnesini oluturduu tu tk u ve ilikilerin aktarm-;
na yer veriliyordu. O ndokuzuncu yzyldan nce O sm anl sekin aydnla
r arasn d a ecinsel tu tk u n u n yaz ve szle dile getirilii konusunda son yl-i
lard a gerekletirilen birok b a arl alm ada, a ra trm a c la r ele aldk
lar m etinleri toplum sal ilikilerin belirleyicisi olduu kad ar aynas olarak
da deerlendirirken, eril ak, tu tk u ve cinsellik sylem lerini t rle re gre
deerlendirm em ektedirler.2 Cinsel y aan tlarn dilsel k u rg u la n n n t r ek
seninde incelenm eyii, t rle rin tarihsel geliim inin, toplum sal ilevlerinin
sorgulanm ay cinsellik k onusunda belirli genellem eleri k anlm az kl
m akta. O ndokuzuncu yzyln o rta larn d a yazn alannda, b asn ve gazete
cilik ala n n d ak i patlam aya edzey olarak y a an a n nemli t rse l dnm
sonucunda h an g i t rde neyin dile getirilecei konusunda da b ir deiim ya
anm t. zellikle kendisi de b ir dnm geirm ekte olan okur y a z ar kesi
m ine seslenen yklem eler a rtk m anzum a n la tla r olarak deil, yerini gide
rek m en su rd a n u zaklaan b ir dzyazya, ro m a n ve hikye t r n d e an latla
ra brakm aktayd. M anzum a n la tla r her ne k a d a r devam ettiyse de b u n lar
yeniden biim lenen yazn a la n n n ken arlarn a itilm ekteydi. Trsel dn
m n en nem li gstergelerinden birisi ise, yeni biim lerle dile getirilen kur
gusal a n la tla rd a erkeklerin ak nesnelerinin a rtk yalnzca d iil olarak tanm lanm asyd.
O ndokuzuncu yzyln so n la rn a doru, ecinsel tu tk u n u n yazl anlat-
2 rnein, Walter Andrews ve Mehmet Kalpakl, Age o f Beloveds: Love and Beloved in Early
Modern Ottoman and European Culture and Society, Durham: Duke University Press 2005.
Dror Zeevi, Producing Desire: Changing Sexual Discourses in the Ottoman Middle East,
1500-1900 ("Berkeley: University of California Press, 2006) adl almasnda Osmanl
cinselliini belli bir sylem kuram ekseninde deerlendirmekteyse de trlerin dnsel
belirleyiciliinden ok eserlerin almlan zerinden cinsellik eylemlerine odaklanmak
tadr.
Cogito, say: 65-66, 2011
Yaanan, Sylenen ve Yazlan: Erkekler Arasnda Tutkusal ilikiler
m, geleneksel trlerin altbirim lerinden birisi olan ve yaznsal dnm den

ne k ad ar etkilendii ayr b ir alm ann konusu olabilecek m enkbe bii
m inde skp k ald.3 Bu tu tk u y u dile getiren m enkbeler yaznsal retim ala
nnda genelde yazarlara zg yaam biim inin, zellikle de bohem air
ler kesim inin y aam larn n dile getiriliinde, siyaset alan n d a ise aalam a
am acyla kullanld. Ecinsel tu tk u m enkbeleri yzyln so n la rn d a n b ala
yarak m illiyeti sylem lerin ykselie geii ve dorusal ta rih ve ah lak ku r
g u larn n geliimiyle birlikte bir bakm a geerliliklerini yitirdiler. A rtk a n
cak belirli b ir km e aydn tara fn d a n , yeni yazn trleri ierisinde eskinin
bir izi o larak varlm s rd re n yaam yksel tarihlerde, ansiklopedi bii
miyle a k ra b a olan ktklerde ve a n lard a dile getirildiler. B askn sylemler
C um huriyet dnemiyle birlikte bu t r tu tk u yklerini anlat dzlem ine ka
bul etm eyeceklerdi. A rtk tu tk u n u n ve akn cinsellikle d o ru d an ilikilendirildii b ir dnem de, aydn evrelerde ecinsel tu tk u n u n deil cinsel eyleme
dnm esi, an lm asn a bile tah am m l yoktu.
Bu genelleyici erevenin iinde on dokuzuncu yzyln ikinci yarsn
dan 1930lara kad ar yaklak altm yllk b ir dnem de bir cinsel ynelim den
ok tu tk u sal bir eilim o larak ecinselliin dile getiriliini olay zerinden
ta rtm a k istiyorum . B ir m enkbenin evresinde eitli gevek b a la n tla rn
ilikilendirdii bu olay, ele a lm a n dnem de erkeklerin birb irlerin in tu tk u
larn nasl deerlendirdikleri ve ne am ala ele aldklar konusunda ipular
sunuyor. B u ipular ecinselliin nasl deneyim lendii nden ok yazn ala
nnda varo lan belirli bir sn fn deiik yelerince nasl deerlendirildiine
iaret etm ekteler. Bir b a k m a bu deneme ecinsel tutkuyu y a n sta n b ir m en
kbeden yola kan b ir o k u m a deneyim ini yanstm aktadr.
Bir mahbb veya bir mahbbe kfi deildi

1890la rn stan b u lu nda geen b ir olay dile getiren bir ecinsel tu tk u m en
kbesi 1920'Ierde yazya geirilm itir. Bu m enkbeyi kalem e a la n Ahmed
Rsim [1867-1932], a n la rn n son ksm nda o dnem in iki n l airi, Andelib ve M ehm ed Cellin tu tk u sal eilim leri konusunda ilgin b ir gzlemde
bulunur: H er ikisi de d im k geinirlerdi. B ir m ahbb veya b ir mahbbe
3 Burada menkbe kelimesiyle latife teriminden farkl olarak bir yaam yks iinde, belli
bir nedensellik ilikisi ile yer verilen ksa ve gereklik iddias tayan ykckleri kastediyo
rum. Menkbe bir biim olarak an tr ve yaamyksel tarihiliin belkemiini olutur
maktadr.
Cogito, say: 65-66, 2011
265
266 I Selim S. Kuru
kf gelm edii dem leri bilirim , [vurgu bana ait] A rdndan, y ak n ark ad a
M ehmed Cellin yeni evlenm i olm asna k a rn evdeki gen hizm eti
lerden biri olan H a a n la nasl evden katn an latr. Cell, H a a n la nce
em seddin S m inin B ostancdaki konana gidip kendisinden b ir m ik tar
p a ra alm , o rad a n da K a ra m rsele gemitir. S a m iye hizm etisi H asan
kaynbiraderi olarak tan tm tr. R sim ile o dnem de jan d a rm a k u m an d a
n olan babas H akk Paa, C ellin peine derler ve K aram rselde yaka
lan a n Celli K a rta lda polislerden teslim ala rak tren le sta n b u la geri geti
rirler. M enkbenin son ksm n A hm ed Rsim in kendi szleriyle nakledelim :
"Mest-i lyakil denecek derecede idi. O hlinde bile:
sm i m a n a d a gzel, kendisi sretde gzel
kisinden de gzel bir H a sa n m var benim
Deyip duruyordu. Acdm idi. Bu haylperest ir hereyi kaybediyor,
H asan b ir t rl kaybedem iyordu. Pederine yan yan bakyor, felketlerinin
m sebbibi olduunu sylyor, b u n la r m teakip H a sa n a dnerek:
Bu da p skll bels!
diyordu.
Trende ayr b ir k o m p artm an a bindik. H aan d a yanm azdayd. Tren kal
k ar kalkm az g n l k m ah s l idrk etmeye baladk. Sa cebinden b ir y
n karm t. O okuyor, ben dinliyordum . H aan glyordu. A rada parm ayle iret ediyor, H aan cebinden kard kadehle kendine rak veriyor, o
da cebinden m ezeleniyor, gya hibirey olm am gibi davranyor bana:
Trenden in e r inm ez P a a n n fesini kapp kaaym m?
Cogito, say: 65-66, 2011
Yaanan, Sylenen ve Yazlan: Erkekler Arasnda Tutkusal likiler
diyordu. K ap ar myd, kapard!...4

1867de dom u ve 1912 ylnda, dnem in birok aydm gibi, d a h a 45 ya
ndayken vefat etm i olan M ehm ed Cell, on dokuzuncu yzyln sonlar ile
yirm inci yzyln balar O sm anl m p a rato rlu u n u n en retken y a z arla rn
dan biriydi. Dokuz kad ar iir kitab, yirm i b ir k a d a r uzu n yk, b ir Osmanl edebiyat sekisi ve latifeler ile m akalelerden oluan iki derlem e yaym la
m t. D nem inde air-i zi irtic l, doalam ac b ir a ir o larak a d la n d rla n
Cellin yaam hakknda F atih A ndnn nem li b ir alm as b u lu n m a k ta
dr, ancak y aptlarnn yalnzca kk bir ksm m odern Trkeye tercm e
edilm itir.5 Bu m enkbeyi alntladm R sim in a n la r Cellin hayatna
d a ir m enkbev bilgilerin a n a kaynadr.
Yirm i d rt ksm halinde tefrik a edilm i bu a n la rd a Cellin ad birok
balam da geer. Rsim, kendisinden on iki ya kk olan yakn arkadan,
bu asrn en hassas, a n a d an dom a bir a iri o larak tan m lar.6 A ncak ren
meye olan kaytszl ve duygusal doas byk b ir air o lm asnn nnde
engel tekil etm ektedir. lk yaym landnda bu m enkbenin m erhum Celle
d air uygunsuz bir an, dahas kendisine hm ilik etm i bir kalem ark ad a ta
rafn d an yazlm olduu dnldnde d a h a da uygunsuz b ir olay ola
rak alglanp alg lanm adndan em in olam ayz. E m in olabileceim iz tek
ey udur: R sim bu m enkbeyi yazarken konu h ak k n d a herhangi ah lk bir
yorum da bulunm am tr. Yalnzca, d ah a nce de alntladm gibi, her dim
k geinen arkadalar iin srasnda bir m ahbb veya m ahbbenin yeter
li olm adna b ir rnek o lara k Cellin H a a n a ak n ve evlendikten birka
gn sonra H asan la evden k am a yksn an latm tr.
R sim in an la rn k itaplatrrken en sona yerletirdii stibdd-
4 Bu yazdaki alntlarda ancak dizgi hatalarn dzelttim, yazma dokunmadm. Ahmed
Rsimin hatrat ilk olarak Cell'in lmnden birka yl sonra 1919 ylnda Yenign der
gisinde tefrika edilmi ve daha sonra 1924 ylnda baslmtr: Matbat Htralarndan: Mu
harrir, air, Edib, stanbul: 1924; alntlanan menkbe iin bkz. s. 213-216; Muharrir, air,
Edib: Matbat Htralarndan, Yay. Haz. Kzm Yeti, stanbul; Tercman 1001 Temel Eser,
1980; alntlanan menkbe iin bkz. s. 202-204. Gndermeler ilk baskyadr. Bu yazy ya
zarken anlarn tefrika edilmi biimlerini gremedim, ancak Muzaffer Gkalann Ahmed
Rsimin yazdklar hakkndaki ayrntl bibliyografyasna gre kitapta yer alan anlarn
byk ksm 1919-1920 yllarnda Yenign dergisinde tefrika edilmitir. Bu menkbenin yer
ald altbal tayan ksm ise 3 ubat 1920 tarihinde yaymlanm grnmektedir, bkz.
stanbulu Yaayan ve Yaatan Adam, Ahmed Rasim, stanbul: elik Glersoy Vakf stanbul
Ktphanesi Yaynlar, 1989, s. 556.
5 Fatih And, Ara Nesil airi Mehmed Cell: Hayat, Grleri, iiri, stanbul: Alfa Basm Ya
ym Datm, 1995.
6 Ahmed Rsim, age., s. 106. Ayr. bkz. s. 102: Hakk Paazade Cell-ki her vesileyle sylerimbu asrn en tabi bir airidir.
Cogito, say: 65-66, 2011
267
Selim S. Kuru
edebde liyakat im tah a n balkl bu yaz yaym land srada Cellin baba
s H akk P a a n n H akkn rah m e tin e kavum u olduu Rsim in k ulland
"m erhum sfatndan an lalm ak tad r.7 Cellin lm nn zerinden se
kiz yl g em itir ve belki de Cell unutu lm ak tad r; yine de aabeyi ve o
cuklar hay attad r.8 Rsim a n la rn bu ykyle sona erdirm ekte nasl hi
bir saknca grm edi, hayat a lk a n tla r iinde gem i kendisinden yaa k
k, a n la rn d a srekli "bre adlyla and b ir arkadann b a n d a n ge
en bu olay hem gazetelerde hem de bir kitapta yaynlarken hi m i teredd
de dm edi?9 Bu kk yaam yksel anlaty b ir m enkbe olarak ad lan d r
m am n balca nedeni de bu yknn fazla irdelenm eden M ehm ed C ell'in
yaam nn b ir p aras olarak gnm ze k ad ar geliidir. Sessiz b ir biim de
yldz giderek snm bir a irin ard n d a b rakt garip, huzursuz edici bir
yk.
Daha nce de belirttiim gibi, m enkbeye gre Rsim , Cellin h izm etk r
olanla yaad m aceraya asla eletirel bir gzle yaklam yor, d a h a ok
C ellin dkn haline acyor. Ne C e l lin babas ne de Rsim H a a n kovu
yorlar; ve d ah as H aan b t n olan lard an sonra Cell ve Rsim le ayn kom
p a rtm a n paylayor. Belki de k geinm ek, yani cinsiyeti nem li olm a
yan bir ak nesnesine tutku duym ak on dokuzuncu yzyln so n la rn d a ve
yirm inci yzyln balarnda, en azndan R sim iin ya da onun gznde
belli bir a ir kim lii iin sra d bir duyarllk deildi. En az n d a n Rsim
bu olay yazarak m enkbeletirirken toplum da a r b ir tepki uyan d rab ile
ceini dnm em i gzkyor ve en ilgin olan byle bir tepki bu m enkbe
7 bnlemin Mahmut Kemal nal, aada grlecei zere, Cellin yaamm ayrntl ola
rak ele almasna karn, Hakk Paann yaam yksnde Cell'den hi sz etmez; bkz. [b
nlemin] Mahmut Kemal [nal], Son Asr Trk airleri 3 (stanbul: Trk Tarih Encmeni
Klliyat, 1931), s. 493-498. Hakk Paa, Cellden bir yl kadar sonra vefat etmi ve olu gibi
Yenikap Mevlevihanesi kabristanna defnedilmitir.
8 Hatta ocuklarndan birisi olan Mminin Muzika-i Hmayuna girmi olduunu d
nrsek birok gftesi bulunan babasnn dostu Ahmed Rsimi tandn dnebiliriz.
Cellin ocuklar ve aabeyi Halid Bey hakknda bkz. Mahmut Kemal, Son Asr Trk air
leri 2, stanbul: Trk Tarih Encmeni Klliyat, 1931, s. 214.
9 Rsim anlarnda sk sk Cell'den bahsederek kendisini ne denli sevdiini dile getirir. te
yandan Cell birok iirini Rsime ithaf etmitir; rnein: Rsim!.. sana yadigrm olsun
/ Timsalimi saklasn hayalin / Kimdir?., denilirse byle syle: / Tasvir-i hazinidir Cellin,
bkz. Gkman, age., s. 852. Gkman, CelTin dier birka manzumesini daha aktarr, bun
lar iin "Yazar Ad Dizini" ksmnda Mehmed Cell girdisine bkz., s. 999. Ayrca Cell, bu
yazy hazrlarken gremediim Ahmed Rasim Bey adl bir kitap da kaleme almtr; (stan
bul: Kasbar Matbaas, 1318 [1902]) bkz. Eski Harfli Trke Eserler Bibliyografyas (Arap, Er
meni ve Yunan Alfabeleriyle) 1584-1986 [CD ROM] Nvis Beeri Aratrmalar ve Yaynclk
Ltd. ti., 2001 (EHTE).
Cogito, say: 65-66, 2011
nin tek ra r edildii y aynlarda d a ortaya km yor. Yeni evli b ir a irin uay
la evden kam as, ona iirler dzm esi bir delilik o larak da olsa b ir t r sessiz
likle karlanyor.
Rsim , Cellin yaad b ir ak ilikisinden d a h a bahseder: Cell bu se
fer, B ykadada yaayan saygn E rm enilerden Keolu K irkor E fe n d in in
A nna ad n d ak i kzna k olm utur. Cellin Adada Sylediklerim (1886) adl
iir derlem esinin, Annaya duyduu ak dile getiren iirlerden olutuu sy
lenir. Cellin Annaya olan ak n d an sz eden kii sadece R sim deildir:
Cellin hayat yksn konu alan tm kaynaklarda, yazarn bu ak n et
kisi altn d a kalem e ald Adada Sylediklerim in de etkisiyle olacak b u ak
hikyesinden sz edilir.10 C ellin kendi eserlerine d a ir yaptm a ra trm a
larda im diye k a d a r bu m enkbede bulunan beyit dnda ecinsel tutkuyu
dile getiren b ir esere rastlam ad m . stne stlk, Cell ksa srm hayatn
da be kez evlenm i ve elerini b o a m tr. B u n u n tek bir istisnas vardr, o
da on d rt yandayken doum srasnda len ok sevdii Fehim edir. tbnlem in M ahm ut Kem al nal [1870-1957] Son Asr Trk airleri adl nem li ese
rinde Cellin hayat yksn anlatrken yle der:
"Be d e fa teehhl ve zevcelerini takti etti. Zevcelerini m auka ad ve arz
m ehabbet eyledii halde a n la rn bir ksm m ukabele bilm isilde b u lu n m a
m lar.
En ziyade sevdii Fehim e nam n d ak i zevcesinin on drt yan d a - vaz
ham i - esnasnda vefat zerine kk gelin nam ile bir eser neretti.11
M ahm ut K em alin bu szleri ilgintir. C ellin elerini m au k a addet
m esi ve o n la ra arz- m u h ab b e t eylemesi, yani o n lar sevgili saym as -k i
b u rad a m au k ad n n diil ek ile k u llan lm asn v u rg u lam ak iste rim - ve o n
lara sevgisini aka belli etm esi sanki a lla n n d nda b ir eylem m i gibi
verilm ektedir. Sanki bir erkein eini m au k as yerine koym as olaan
d deilse bile vu rg u lan m as gereken bir olgudur. te y andan bu elerin
bir k sm n n bu aka k arlk verm eyii de zenle v u rg u la n m tr ki M ah
m ut K em al'in szlerinden C ellin talih sizli in in evliliklerinde elerini sev
gili olarak grm esine k a rn a k n a karlk grem eyiidir gibi b ir anlam
10 Aslnda bu konudan bahsederken Rsim de Ahmed Refik Altunay' kaynak gsterir, age.,
s. 106.
11 Mahmut Kemal, age., 213. Rsim ilgin bir biimde arkadann evliliklerinden dolayl, an
cak nala benzer bir biimde yle sz ediyor: Zannederim ki birka defa evlenmiti. Eser
lerinin iinde talihsizlii apak grnr. (age., s. 126.) Rsim, Cellin evliliklerinden na
sl habersiz olabildi?
Cogito, say: 65-66, 2011
269
270 : Selim S. Kuru
kyor.
Cellin A nnaya olan akn ve evliliklerini gz nnde b u lu n d u rd u u
m uz zam an, H a a n vakasnn Cellin hayat yksnde nasl bir yeri oldu
unu belirlem ek d a h a da zor hale geliyor. Bu ilik in in m enkbe o larak yaym lan ecinsel tu tk u n u n dolaym z olarak dile getirildii bir noktay im
liyor. Ancak bu m enkbenin, ak sz konusu olduunda airlerin cinsiyeti
gz nnde b u lu n d u rm ay larn n b ir rnei o larak sunuluu Cell h a k k n
d a d ah a so n ra kalem e alm an yaam yksel yazlard a v u rg u lan m ad n
dan, olayn R sim tara fn d a n dile getirilm i biim i kendine zg b ir yaam
kazanyor.12
bnlem in M ahm ut Kemal bu m enkbeyi a k ta rm a d a n nce ve ak ta rrk e n
ok nemli iki bilgi d ah a ekler. B u bilgiler bir b a k m a m enkbeyi R sim in
an latm a nedeninden, yani airlerin k geinm ede cinsiyete bakm aylar
v u rgusundan farkl bir alan a d oru tar. lk bilgi H a a n n kim lii ve ola
yn devam ile ilgili:
H aan ism inde bir erkes u a a alaka ederek birlikte Yalovaya kat.
H a a n d a n ayrlm as ih ta r olununca A ndan ay rrsan z padiah h ak k n d a
tefevvuhatta b u lu n u ru m , m ahv olursunuz ta rz n d a tehdidte b u lu n d u u n
d a n babas, B eikta m uhafz H a a n Paaya teslim etti.13
M ahm ut K em alin, byk olaslkla Cellin aabeyi H alid Beyden
renerek a k ta rd k la rn a gre H aan erkes kkenlidir, ve Cellin H a a n d a n
ayrlm ak istem eyii, h atta bab asn S ultan A bdlham ide hakaret edeceini
syleyerek korkutm aya alm as Cellin yaam yksndeki bu olayn ne
m ini daha da a rtrm a k ta , bunu, k geinen airlerin y aam larn d a olabile
cek uucu b ir m aceradan ok, gl b ir tutku yksne evirm ektedir. M ah
m ut Kemal ve And, Cellin K k Gelin adl zyaam yksel ro m a n n d a
an latlan evden kam a hikyesini bu olayn bir an latm olarak ele alrlar.
H er iki y azar d a bu olay d ah a so n ra Cellin b ir akl hastanesine k ap atlm a
s olayyla ilikilendirirler.
Kk G elinde Cell gerekten de bir ka yksnden sz eder. R om a
n n k a h ra m an Cem l (!) bir ta n n n lm zerine bunalm a girer:
Senelerce Adel'i grm edii halde unutam yor, m uhabbette tezayd edi
12 Menkbe saptayabildiim kadaryla nce Mahmut Kemal tarafndan (age., s. 216) ve Read
Ekrem Kou tarafndan stanbul Ansiklopedisinde (C. 6, stanbul: 1963, s. 3417) ve son ola
rak Fatih And tarafndan (age., s. 12-13) tam olarak alntlanmtr.
13 Mahmut Kemal, age.
Cogito, say: 65-66, 2011
yordu. h tim al ki Adel ta ra fn d a n unutulm utu.

stanbul delikanly skm aa balad.
Bir ak am st Cemal kaybolm utu. Anas gz yalaryla, pederi teessr
lerle aryordu.
Nihayet M a rm ara sahilinde, u zakdan hayal, m eyal grnen adaya kar
bir kyde bulundu. sta n b u la getirdiler.14
R om anda ka yks K irkor Beyin kz A nnay tem sil eden A dele du
yulan ak n b ir sonucu olarak anlatlm aktadr. R om anda bu olaydan sonra
Ceml akl h astanesine y a trlr.15
M ahm ut K em al bir dipnotta d a h a nem li ikinci bir bilgi verir: Cellin
H aan iin syledii alntlanageldii biimiyle vezni dk beyti Cell deil,
babas H akk P aa Mekteb-i H arbiyede gnln kaptrd H aan Bey n a
m nda bir gen iin tanzim etm itir.16 Cellin ve aabeyi H alidin b a b a la r
n n genliinde gnln k a p trd bir adam iin b ir beyit yazm olduunu
nasl rendiler? Cellin b a b a sn n ecinsel tutkuyla yazd beyti alay eder
cesine erke u ak H aan iin kullan m enkbeyi d a h a da k arm a k lat
rr. Byk b ir olaslkla R sim bu beytin H akk Paa tara fn d a n yazlm ol
duunu bilm iyordun B urada R sim in olaydan yllar sonra bu beyti nasl h a
trlayabildii konusu ayrca dnlm elidir.
Cellin b ir uakla k am asndan ok R sim in bu hikyeyi a n la rn d a
yazabilm esi, d a h a sonra M ahm ut K em alin ve R eat E krem K o u n u n bu
hikyeyi, ilk in in yeni bilgilerle ay rm tlan d rarak , kincisini R sim in yazd
ekliyle a k ta rm a s bu olayn kavranam ayacak olu biim inden d a h a nem
lidir; nk ta rih ve m eknda herhangi b ir a n d a birok Cell birok uak
H a a n la kam , birok Cell birok H asana k olm u olabilir. A ncak bu
14 Mehmed Cell, Kk Gelin (stanbul: Mekteb-i Sanayi Matbaas 1310), s. 60-61.
15 Rsim, Cellin akl hastanesine yatrln menkbedeki olaydan ayr bir olay olarak an
latr, age., s. 125-126. Kk Gelin ilk olarak 1893 (Mekteb-i Sanayi Matbaas, 1310) yln
da daha sonra 1897 (irket-i Mrettibiyye Matbaas, 1313) ylnda iki kez baslmtr; bkz.
EHTE. Buna gre Anna ile ak hikyesi, bu ka olay ve akl hastanesi deneyimi bu tarih
ten nce, Cell henz 25 yalarndayken gereklemi olmal. Rsimin bu olay Haan ile
kayla ilikilendirmemekteyse de iki olay arasnda bir balant olabilir. Ancak Mahmut
Kemal, Cellin en az iki kez akl hastanesine yatrldn ve ilkinin evinde yaplan aramada
Sultan Abdlhamid aleyhinde baz yazlar bulunmasyla ilikili olduunu belirtiyor; s. 214.
16 Mahmut Kemal, age., s. 216. Mahmut Kemal burada bunu kendisine Cellin byk birade
rinin sylediini yazar ve ekler: u halde oul babadan aldn satyor demektir." Halid
Beyin babas hakknda bu tr bir bilgiyi verii de ilgi ekicidir ve birok nedene bal olabi
lir. Hakk Paann yaamn ele ald ksmda aktarlan beyitler de 'mahbb ve bade' mes
leinde yazlm beyitlerdir, rnein, htiyar elde deil her ne kadar pir olsam / Mbtela-y
heves-i ak- civandr gnlm, Son Asr Trk airleri 3 (stanbul: Trk Tarih Encmeni Kl
liyat 1932), s. 498.
Cogito, say: 65-66, 2011
271
Selim S. Kuru
zel anda, y irm inci yzyln b anda, m odernlem e ad altnda y a an a n ve

erkek sekinlerin hem znesi hem de nesnesi olduklar deiim ve d n m
ler dnem inde, R sim ve M ahm ut Kem al neden b u yky bu biim de yaz
m a ihtiyac duydular, bu yk o n la r iin ne an lam a geliyordu? Bu so ru lar
yantlam ak g olsa da bu an lat biim ini zm leyerek deerlendirm ek ve
dier anlatlarla k arlatrm ak , en azndan y a z arla rn cinsellie y ak lam
larndaki ikircikli yapy kavram aya yardm c olabilir.
G zm zn nne M ahm ut K em alin eserini hazrlarken R asim in a n
latt m enkbeyi Cellin aabeyisi H alid Beye soruunu, H alid Beyin de
bu konuda H a a n n erke oluu gibi ayrntlar verirken, bab asn n gen
lik tutkusu ile ilgili bilgiyi de veriini getirelim . E rkekler arasnda, erkekle
rin bugn ayrks kabul edilen gnl ilikilerinin sz dzeyinde paylald
ve bu paylam n yazya geirilii ve neyin ne k a d a rn n yazya geirilebile
cei konusunda b ir rnekle k ar karyayz. Bu tarih le rd e ecinsel tu tk u ko
nusunda yazan y azar says ok deildir.17 A rtk bu t r m enkbeler bile anlm am aktadr. Bu balam da b iraz d a h a gerilere gidip, on dokuzuncu yzyl
da erkekler a ra s cinsel ilikiler h ak k n d a yaplm b ir yorum a ve so n ra Ce
lal ve Rsim iin nem li bir dier O sm anl aydn ile ilgili bu konuda ynel
tilen sulam alara deinm ek yerinde olacaktr.
"Zen-dostlar oalp mahbblar azald

Sadrazam A hm ed Cevdet Paa [1822-1865], R sim d a h a Cellin m enkbesi
ni an latm ad an yaklak elli yl evvel, yani 1870lerde, Sultan A bdlham ide
sunduu rap o rlard a n on on be yl nceki bir zam ana, 1860lara ynelik
nl gzlem inde bulunur:
Zen-dostlar oalp m ah b b lar azald. Kavm-i Lut sanki yere batd.
sta n b u lda teden beri d elikanllar iin m a ru f u m u'tadd olan ak u alaka,
hal-i tab iisi z re kzlara m ntakil oldu. K bera iinde gulam parelikle m e
h u r K am il ve Ali P aalar ile a n la ra m ensub olan lar kalm ad.
Cevdet Paa bu ilgin deinide kendisinden nceki iki sadrazam 'kavm-i
L uta dahil eder ve gulampare diye a d la n d rr ki b u ra d a bu terim ecinsel
17 Burada eklemek gerekiyor ki Mahmut Kemal de Son Asr Trk airlerinde yer alan bilgi
leri toplamaya ve eseri kaleme almaya ok daha nce balamt. bnlemin Mahmut Ke
mal nal'n yaam konusunda nemli bir alma iin bkz., Hseyin Vassaf, Bir Eski Za
man Efendisi: Kem ll-Keml, yayma hazrlayanlar, Fatih M. eker ve smail Kara (stan
bul: Dergh Yaynlar, 2009). Bu yaynda, Fatih M. ekerin Mahmut Kemal'in yaam hakkndaki nsz, eserlerini yaz hakknda nemli bilgiler ieriyor.
Cogito, say: 65-66, 2011
ilikilerde b u lu n a n erkek' a n la m n d a kullanlm aktadr. Bu sad ra z a m lard a n

biri olan M ehm ed E m in li P aa [1814-1871] h a k k n d a da H albuki Ali Paa
da ecanibin itirazatn d an ih tira z ile gulam pareliini ihfaya alrd der.18
Cevdet Paa, doal olann erkeklerin ak ve ilikiyi kadnlarla yaam as ol
duunu ne srerek erkekler a ra s cinsel ilikileri doa d nitelem ekle bir
likte, erkeklerin arzu nesnelerinde gzlem ledii deiim i havann deim e
sinden bahsediyorm uasm a sra d a n bir ey gibi anlatr. K ad n larn giderek
toplum da, zellikle bu ay rm n en keskin biim de kendisini gsterdii st
kesim lerde -to p lu m la rn deiik k a tm a n la rn d a cinsiyet ayrm deiik bi
im lerde y a a n m a k ta d r- etkin b ir biim de varolm aya balam alaryla azal
m akta olan cinsiyet ay rm n n sonularn ak ve iliki nesnesi seim inde
bir deiim olarak alglar ve b u durum u, en a z n d a n li Paa konusunda
ecanibin, yani B a tk larn a h la k an laylarnn etkisine balar. Cevdet Paa,
air Cell h a k k n d ak i m enkbenin de gsterdii gibi, sekin erkekler, ya da
kendi deyimiyle k b er a ra sn d a doal olarak yaanm aya devam eden tu t
ku ilikilerini grm ezden gelm i olur.
Cevdetin li Paa h ak k ndaki szleri, zellikle de B a tk larn y a rg larn
dan saknd iin ecinsel ilikilerini saklad sav da en az bu deiim y
ks k ad ar ilgintir. D orusu, kkeni ile ilgili eletirilere m aru z k a la n ezik
bir sadrazam olarak grlebilecek li Paada B at, zellikle F ran sz hay
ranl kendisini Bat ahlak o larak grd ecinsellik kart dnm leri gz nnde bulundurm aya itm i olabilir. A ncak Cevdetin bu ilgi dei
im inde li P aa ve Yusuf K m il Paa [1808-1886]y hedef alm asn d a siyasi
bir neden de aranabilir. A slnda gizli bildirim lerden oluan M aruzat m etni
ni kaynak o lara k ilk k u lla n a n la rd an M ahm ut Kem al, kendisinden genel ola
rak sayg ile sz ettii Cevdet P a a n n bu rap o rlard a li Paa ve K m il Paa
lar h ak knda dile getirdii sert eletirileri Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar adl aheserinde aln tlam ak la birlikte b u n la ra katlm az. A lntlayp ta r
tm ad tek ksm , M aruzatn hem en banda yer a la n bu gulamparelik su
lam asdr. 19
Mahbb ve bade meslei

18 Ahmed Cevdet Paa, Maruzat, Yay. Haz.: Yusuf Halaolu, stanbul: ar Yaynlar 1980, s. 9.
19 li Paann kkeni ile ilgili satamalar ve hayat ile ilgili dier ayrntlar iin bkz. Mahmut
Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadnazam lar (stanbul: Maarif Matbaas, 1940), s. 4-58, zel
likle, s. 30-37.
Cogito, say: 65-66, 2011
273
274
Selim S. Kuru
Cevdet P a a n n toplum daki erkekler aras iliki ve tu tk u ile ilgili o lara k gz

lem ledii, an c ak tarih in d e deil, gizli rap o rlard a dile getirdii bu deiim in
b ir yansm as y azn dnyasnda M uallim Naci (1850-1893) e tra fn d a o rta
ya kacaktr. E debiyat retm eni, eletirm en ve retk en bir gazeteci olan
M uallim Naci gnm zde tu h a f deilse de, m u h afa za k r bir aydn olarak
kabul edilir. N am k Kem al [1840-1888] m esleini devam ettiren aydnlar
arasnda, R ecaizade E krem [1847-1914] gibi b ro k ra t aydnlarn savundu
u yeni yazn m odellerine k a r klasik O sm anl iirin e ilgi duym asyla ta n
n a n gazeteci ve retm en b ir aydndr. R ecaizade E krem , M uallim Naci ile
a ra la rn d a k a n n l a tm a lar srasnda, m ah b b ve bade m esleini ta
kip ettiini ne srerek N aciyi m ahbbperestlikle sular.20 Doulu varsay
lan bir aydnn B atl varsaylan b ir aydn ta ra fn d a n sulanm da m ah b b
ve bade m esle in in nplana k a rl Cevdet P a a n n gzlem ini y ansla
m aktadr.
On dokuzuncu yzyla k a d a r mahbbperest sekin aydnlar arasn d a, gulampare gibi aalayc bir terim olarak alglanm azken, bu olayda N acinin
m ahbb ve bade konulu iirler yazm as kendisinin yalnzca kaynpederinin
gazetesi Tercman- A h va ld en atlm asn a neden olm am , hakknda baz de
dikodularn k m asn a da yol am tr. Rsim bu konuyu st kapal b ir bi
im de a n la rn d a dile getirir:
Neler sylenm iyordu neler! Fakat byle sylenilen eylerin ou yalan,
iftirayd. ret, m ahbb perestlik bu yalanlarn b alcalar idi. Fakat m erhu
m un baz ebyat ve ktaat da b ir meyli m ahsus shibi olduunu irb ediyor
du. Mesel a zdan aza gezen:
H asan m etm e ib l-i ab hakkyin
Sana ben hayli zam an oldu aby yakal
beyti gibi. h tim al ki "H aan ali Aba "abay y a k m a k kelime ve terkiblerin in h a trla r iin sylenmi olan bu beyit, aleyhdaram elinde, dilinde bu
meyli m ah su su n u isbat eden b ir hccet gibi gezib dolayordu. [...]
H albuki Naci m erhum , cidden nezihl ahlk idi. [vurgular b an a ait]21
20 Bu olay konusunda bkz. Rasim, age., s. 186-187.
21 Rasim, age., s. 114-115: burada Ahmed Rsimin eserini sadeletirerek yaynlayan Kzm
Yeti ilk msra Hsnm etme.. olarak okumu ve mahbb-perest kelimesini de 'kadna
dknlk olarak evirmitir. Mahbbperestlik kadna deil gen ve gzel olanlara du
yulan cinsellik iermeyen bir ak tutkusunun ad olarak Osmanl balamnda terimle-
Cogito, say: 65-66, 2011
Yaanan, Sylenen ve Yazlan: Erkekler Arasnda Tutkusal tlikiler
Rsim ark ad a Cellin H a a n a olan tu tk u su n u srad an b ir biim de ak

tarrken, N ciye yneltilen eletirileri st kapal b ir biim de gem ekte, onu
tem iz ah lak l b ir aydn olarak tan tm ak tad r. Nci, R sim in a n la rn d a n da
anlalaca gibi, hem kendisinin hem de Cellin rnek aldklar, sayg duy
duklar b ir aydndr. Ancak yine de R asim in benzeri bir sulam ay akla geti
rebilecek bir yky has air a rk ad a sz konusu olduunda ak b ir biim
de yazya geirirken, Nci h akknda, iirlerinde eski iirin k onularn dile ge
tirm esinden dolay y rtlen mahbbperestlik b ir meyl-i m a h su su k o n u lar
n gl bir biim de yalanlam akta, b u n u n yazn r n le rin d e n kay n ak lan an
bir k a ralam a olduunu ne srm ektedir. Acaba R sim iin Cell ve H aan
olay hususi b ir meyil akla getirm iyor muydu? Yoksa Cell, nezih l-ah lk ,
yani ahlaken tem iz deil m iydi ona gre?
Aslnda bu alnt H aan a d n n getii ikinci b ir beyti getiriyor gzleri
m izin nne. H sn, yani gzellik kelim esinden b ir sfat olarak t re tilen bu
isim her iki beyitte de baz sz o y u n lar iin k ullanlm aktadr. A ncak Cell,
ve beyti yazan kii olduu ne s r len babas H akk Paa sz konusu oldu
unda o rta d a gerek iki H aan vardr. Nci konusunda ise, R sim byle ger
ek bir kii olm adn, beytin b ir sz oyunundan kaynaklandn ne s re
rek, hocas konum undaki N ciyi savunm aktadr.
Nci rnei b ir t r ara d u ru m ortaya karrken, erkekler a ra sn d a ecin
sel tutku ve iliki anlatlar bu no k tad a bu iki beyit araclyla y aznla ile
tiim ku rm u oluyor. Bu beyitler on dokuzuncu yzylda ya Cevdetin Ali
Paa ile K am il Paa hakknda yapt y o rum larda olduu gibi siyasal k n a
m a am acyla, ya E krem in N ciye k ar kulland m ahbb ve b ad e m esle
ini s rd rm e olarak yaznsal alan d ak i bir siyasal g kavgasnn o rta sn
da, veya R sim in Cell h ak k n d a anlatt m enkbede olduu gibi bohem
bir air olm an n yaratabilecei sonular ortaya koym ak iin kullanlyordu.
Bu d urum da, li ve Nci sz konusu olduunda gulamparelik veya meyl-i
m ahsus cinsellii ierdiinden sulam a olarak grlm ekte, k geinm e
sonucu bir erkee tutkuyla b a la n m a ise bir su lam ad an ok bir airlik ko
n um unun sim gesi olarak ele alnm aktadr.
ml bir deyitir. Ben bu paray Son Asr Trk airlerinde Naci maddesinde alntlanan
biiminden deerlendirdim, bkz. Mahmut Kemal, Son Asr..., 1044. Ayrca Naciye kar
mahbbperestlik iddialar konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Cell Tarak, Muallim Naci
Efendi: Hayat ve Eserlerinin Tenkidi (Samsun, 1994), s. 173-174.
Cogito, say: 65-66, 2011
275
276 : Selim S. Kuru
Dilde Yaand Biimiyledir...

On dokuzuncu yzyln ikinci y arsn d a ecinsel tu tk u y u dile getiren m en
kbelerin eitim li sekin y a z arla r tara fn d a n dile getirilen erkekler a ra
s ilikilerin anlatld tek yazn t r olarak k aldn savlam tm . Siya
set ve basn dnyasnn d nda kalan, halkn retti i edebi r n le re b a
klrsa, m ah b b la rn C um huriyet dnem inin b a la rn a k a d a r zellikle
sta n b u ldaki erkek evrelerinin yazl ve szl r n le rin d e yer bu ld u k lar
grlr.22 Fakat on dokuzuncu y zyln so nlarndaki siyasi ya da edebi se
k in yazarlar, anlatm aya devam etm ilerse de bu t r ykleri yaznsal eser
lerde yazm ay brakm lardr. A slna bakacak olursak, on dokuzuncu yzy
ln ikinci y a rsn d a n sonraki erken T rk ro m a n la rn n hem en hibirinde er
kekler aras tu tk u ilikileri konu edilm ez.23 Bu ro m an lard a, gen ve yakkl
pek ok erkek k a h ra m a n im knsz ya da aresiz b ir akla k ad n lara tu tulur.
Erkek sevgiliye duyulan tutkuyu genel olarak en ok a n la tan klasik iir, o d a
n erkek sevgililer ve m eyhanelerden, kadn sevgililere, k a d n la rn erkekler
asndan tad k la r tehlikeler ya da kendilerinde sim geletirilen m illiyeti
soyutlam alara kaydrm aktadr. Fakat erkeklerin kendi cinslerine duyduklar
tu tk u siyasi ve yaznsal evrelere d a ir pek ok h tra tta hl an latlm aya de
vam eder. B u n la r Cell h ak k ndaki alntya ok benzer: H erhangi b ir ere
ve iine yerletirilm eden ya da eletirel bir yorum da bulunulm adan, b ir kii
hakknda anlatlm ksa bir olgusal hikyedir karm zdaki.
Erkekler a ra s tu tk u ya da cinsel iliki m enkbelerini de ieren le ta if t
rnden eserlerin baslm as, ecinsel tu tk u n u n giderek Doulu olm a o lara k
tan m la n a n yaznsal eylemlerle ilikilendirilm esi b u n la rn yaygnln gs
terir. 1850lere gelindiinde, yaznsal m enkbeler devlet sekinlerinin ya da
aydn sekinlerin arasndaki tu tk u n u n yazya geirildii tek t r h alin e gelir.
22 Bu konuda Reat Ekrem Kounun stanbul Ansiklopedisi nde birok destana yer verilmitir.
Baz rnekler iin bkz. Esnaf Civanlar maddesi, c. 10 (stanbul, 1971), 5338-5344. Ayrca
yine basn dnyasnn dndan geleneki bir hatratta ecinsel tutkunun deneyimleniinin
nasl dile getirildii konusunda bkz., A brahim Dede, A Dedenin Hatralar: ok Yn
l Bir Sufinin Gzyle Son Dnem Osmanl Hayat, Haz.: Mustafa Ko ve Eyyp Tanrverdi
4 cilt (stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2006), zellikle C. 1, s. 89-197. Burada 1840larda mek
tep anlarndan bahsederken A Dede, burada ecinsel tutku olarak adlandrdm mecz
ak konusunda nemli bir sylem gelitirmektedir.
23 Ahmet Mithat Drdane Hanm romannda erkez Sohbetin Acem Ali adyla erkek klna
girmi Ulviye hanma duyduu hislerle bocalayn ve Acem Alinin kadn olduunu anla
dnda rahatlayn ustalkla anlatr. 1881 ylnda baslan bu metinde Ahmet Mithat bu
bahaneyle mahbb mesleini izleyenlere verir veritirir; Drdane Hanm, Haz.: Kerim etinolu (stanbul: Beyaz Balina Yaynlar, 2005), s. 14-30.
Cogito, say: 65-66, 2011
Ecinsel tu tk u k u rm aca a la n n d a n km akta ve belirli b ir ta rih y azm nda

varln azalan b ir lde de olsa srdrm ektedir: D edikodu ve sylentinin
kiiler zerinden ve bu kiiler ha k k m d ak i m enkbeler zerinden yazya gei
rildii, kendi deyiim le, yaam yksel tarihte.
Bir dolu kiiden bahsederek som utlatrm aya altm savm b ir kez
d a h a deiik b ir adan vu rg u lam ak isterim : On dokuzuncu yzylda ayn
cinsin yesine duyulan ak, zellikle de devlet sekinleri ve aydn sekinler
tara fn d a n b irinci tekil kii a n la tla rd a dile getirilm ez olm utu. G elgeldim ,
a n la r ve yaam yksel tarih lerd e m enkbe biim inde yaam aya devam et
m iti. B unun sebebiyse toplum sal cinsiyet ayrlnn o rtad an kalkm ol
masyd. K a d n la r geerli ak nesneleri olarak kam u sal alan a ve dolaysyla
yaznsal alan a ad m atyorlard a rtk .24 K ad n larn erkeklerin yaznsal ak
nesneleri o lm a la rn n tevik edildii srada, klasik yazn trlerinde eser re
ten m odern O sm anl aydnlar, on dokuzuncu y zyln sonlarnda O sm anl
m p a rato rlu u n u n gelime halindeki m odernist yaznsal dzeninin kendile
rine ynelttii sa ld rla r k arsn d a bile, m ahbblara, gzel olanlara odak
lanm ay srdryordu. te yandan, yazn t rle rin in dnda, ta rih y a z m n
da, erkekler a ra s tutkusal ilikiler b ir balanm a biim inde ifade edilm eye
devam ediyordu; bu yolla ya b ir kiiye d a ir bir h a k ik a t sylemi o lu tu ru lm a
ya allyordu ya da zellikle m odernist alglar dzenleyen ta rih k u rg u la
rn a direnenler telenm ek isteniyordu.
Cevdet P a a n n li ve K m il P a a la r h akkm daki gizli raporu (b ir nceki
devreye ait b ir genellem e ve kiisel sulam a olarak), Recaizade E krem in M u
allim Naci hak k m d ak i sulam alar (yaznsal bir eilim i cinsel b ir eilim le
zdeletirm e olarak) ve yaym lanan b ir a n la r to p lam n n kk b ir p a r a
s olan Ahm et R sim in M ehm ed Cell hakkm daki m enkbesi (bir airlik du
rum unun yansm as olarak) 1860la rd a n 1930la ra u z a n a n b ir dnem de zel
likle basn evrelerinde km elenen yazarlar asndan ecinsel tu tk u n u n gi
derek yaznsal a la n iinde d a r b ir yaznsal tre, szle ilikili b ir t re sk
m asn imliyor. E rkekler a ra sn d a ecinsel tutku, B atl diye adlandrageldiim iz trlere aln m am ve ounlukla h trat ve yaam yksel ta rih le r
de ortaya km ve belirli bir sn f iinde yaan an b ir tu tk u olarak ele aln
mtr.
24 Aslnda ntibah ve Araba Sevdas romanlarnda erkek kahramanlarn kadn ak nesnelerine
bir yaznsal serven olarak iirin ve okuduklarnn etkisi altnda srklenileri bu yeni a
kn, acemileri olan gen Osmanl mirasyedileri iin ikircikli yapsn yanstmaktadr.
Cogito, say: 65-66, 2011
277
hlal ve Belirsizlik:
Hnsann Bedeni,' slam Hukukunun
Kararszl*
TOLGA YALUR
Herculine Barbirie giriinde B at toplum larn m erkeze alan Michel Fouca

ult doru b ir cinsellie ihtiya duyulup duyulm adndan bahseder.2 Bir
h erm afroditin "tek ve "doru b ir biyolojik cinsiyete sahip olm as istencinin
oluum u B atd a u z u n zam an alrken slam iyete bak t m zd a klasik dnem
slam hu k u k u n d a (eriat) bir h n sa n n bedeni, cinsellii ve yaay z e rin
deki sylemden b ir hnsalk epistem i oluturulm aya alld grlebilir.
B ir epistem, k onular sn flan d rarak , konulara an lam ve deer tahsis ederek
birbirleriyle ilikilendiren belli dzenleyici ilkelerin rndr. Foucaultya
gre sylemsel biim lenm eler b ir epistem in ilkeleridir.3 Konum aya olanak
salar, fikir ve kavram lar dzenler ve bilgi nesneleri retir. B unun bir r
nei olarak "delilike baklabilir. M odern toplum da delilik olarak k u rg u la n
m olan ey, b u n u n nasl tan m la n d ve bun u n la ilgili ne yapld a n a
etkene baldr: Disiplinler, yorum ve yazar.4 Epistem balam nda bakln1 Hnsa: Bugn interseksel, hermafrodit veya androjen terimleriyle ifade edilen cinsel kim
lik eitliliine Osmanlda ve slam hukukunda verilen ad. slam hukukunda hnsa ikiye
ayrlarak cinsel belirlilik ve belirsizlik durumlar izilirken bu almada hnsa kelime
si bir ayrm yaplmadan kullanlyor ancak slam hukukunun yapt ayrm vurgulanyor.
* Serkan Deliceye (PhD, University of the Arts London) nerileri iin teekkr ederim.
2 Foucault, Michel, Introduction" to Herculine Barbin, New York: Pantheon, 1980, s. vii.
3 Foucault, Michel, Discursive Formations, The Archeology o f Knowledge, Tavistock Publica
tions, 1974, s. 31-39.
4 Bu almada Foucaultnun dile getirdii bu ana etken incelenmiyor ancak bu etkenlerin
almadaki temsilcileri parantez iinde belirtiliyor.
Cogito, say: 65-66, 2011
hlal ve Belirsizlik
ca, hnsalk zerine yaplan ender akadem ik a lm alard an biri olan, H ill
D u m a n n (yazar) kendini h n sa zerine "son szlerden birini syleme g
revine tayin ettii slam H u k u kunda H ns m akalesinde, m odern ncesi
hnsaln slam i sylem (yorum) tara fn d a n nasl tasarland, ta n m la n
d ve h nsalk epistem inin n asl dzenlendii konusunda bir ta rt m a ze
m ini sunulur.5 Y aradla ve iftlie dayanan e ria tta istisna, belirsiz, er
kek ve kadn olm a ihtim ali olan ve m kil olarak geen hnsalk, b irta k m
hukuki dzenlem elere tabi yapsal b ir bozukluk addedilir.6 B enim bu a
lm ada yaptm , belirsizlik, bozukluk veya "m killikin slam h u k u
kunun bizatihi kendisinde olduunu Jacques D erridan n hukuk zerin e yaz
d klarn m ercee ala rak ne srm ek olacak.7
M akalenin giriinde bizi "in sa n la rn ift yaratlm l konusunda bil
gilendiren D um an, bu varsaym zerinden slam d n rlerin in h n sa bir
bireyin cinsiyetini nereye koym a konusunda girdikleri ta rtm a la r aktarr,
ancak tbbn geliimiyle bu "iin kolaylatn b e lirtir (disiplin). H n sa bi
reylerin biyolojik cinsiyet belirsizliklerinin ilk kertede ikili kategoriler k ap sa
m nda olm am as D u m an a gre e ria tta hukuki s o ru n la r ortaya karr. D u
m an bu hukuki so ru n la ra gem eden nce, in sa n la rn kadm -erkek eksenle
rinde; ift biyolojik cinsiyet kategorileriyle deerlendirilm esi konusunda bir
dizi ayet sunar. B unu takiben kategorilerin d n d a olm ann slam h u k u
kunda kati suretle yasaklanm olduundan bahseder: slam da k a d n ve
erkek olarak y a ra tla n her cinsin, kendilerine has zelliklerini k o ru m a lar
nemle istenm i, ayrca her cinsin kendi ftr yapsn srdrm esi, k a d n n
erkeklem em esi veya erkein kadnlam am as eklinde doutan getirdii
ftr zelliini devam ettirm esi iin gerekli ah lak ve hukuk dzenlem eler
yaplm tr.8 Bu balam da ifte y aratlm lkta biyolojik cinsiyetler a ra
s, cinsel kim likler aras geikenlik hukuk ih lalid ir (violation).9 E er a d a
let, adillik h u k u k u n iinde "herkese kendine uygun deni, kendi hak k ola
5 Duman, Hill, slam Hukukunda Hns (ift Cinsiyetliler), Cumhuriyet niversitesi Sos
yal Bilimler Enstits lahiyat Fakltesi Dergisi, C. 6, S. 1, 2002, s. 295-318. http://eskiweb.
cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/348.pdf (Eriim: 6 Kasm 2010)
6 Duman, agy., s. 297.
7 Derrida, Jacques, Force of Law: The 'Mystical Foundation of Authority, ev.: Mary Quaintance, Cardozo Law Review, S. 11, 1990, s. 920-1045.
8 Duman, agy., s. 296.
9 ngilizce ve Fransizcadaki violence, bu makalede bazen iddet ve bazen ihlal anlamlarnda
kullanlyor. iddetin hukukta tekellemesine iaret edilirken ihlal (violation) hnsa birey
lerin edimlerini ve bedenlerini ilgilendiriyor.
Cogito, say: 65-66, 2011
279
280 : Tolga Yalur
n vermek" a n la m n a geliyorsa, h n sa bir bireyin bu herkesi kapsad

n kendi varsaym lar zerinden iddia eden huk u k u n iindeki yeri; bu yerir
neye gre belirlendii ve bu belirlem elerin geirdii deiiklikler; belirlenem eyi gibi so ru n lar" da slam h u k u k u n d a incelenebilir.
H ukukta ihlalin ve iddetin (violation) bireylerin tayininde olmas b ir te h
likeye iaret eder. D errida hukukun iddetli (violent), sorgulayc ve tartm a'
l zelliini sorgulam aya aarken, yapbozum unun -a d a le t zerine herhangi
b ir syleme, adil (just) bir edim e m saade m i ettii yoksa ret m i ettii; adale
tin olasln o rta d a n m kaldrd; hukuk ve adaleti ay rtrm ak iin belli
b ir lt sunup sunam ayaca gibi- O m u/bu m u?, "Evet/hayr? sorularyla
ekillendirilem eyecei zerinden gider.10 D u m an n izdii slam hukukuna
dayanarak m odern ncesi (ondokuzuncu yzyl ncesi) hnsalk epistem inin,
bilgisinin nasl oluturulduu b u rad a sorgulanarak, slam hukukunda kim
lik, cinsellik ve beden politikalarnn dayanaklarndan biri olan insanlar[]
tek bir nefisten y a ra ta n ve ondan eini yaratp ikisinden birok erkekler ve ka
d n la r reten ta n r anlayndan yola klabilir.11 izilen "kadn m yoksa er
kek m i? ikilikli so ru su n a eriatn kendi dinam ikleriyle, sylemsel biim lendiriiyle cevap verilemeyen durum larda, belirginleen ikilem leri ve hukukun yapbozum una urayabilirlii[ni] grebiliriz. Bu balam da D errid an n hukuk
zerine yazdklar ile D u m an n alm asndan p aralan m ak suretiyle aln an
m etinler zerinden b ir incelem e/sorgulam a/yapbozm aya iaret edeceim.
Hnsann Aporetik Cinsellii

D erridaya gre, hu k u k u glendirm ek veya hukukun glendirilebilirlii yani glendirilm e' ve g ta ra fn d a n srdrlebilir b ir olaslklar silsilesia priori ve bal b a n a belirtici olan b ir hukuku n olm adna iaret eder.12
H ukukun gc ile adaletsiz olduu varsaylan iddet arasn d ak i ayrm a n a
sl gidilebilecei; adil veya m eru olabilecek bir g ile adaletsiz iddet a ra
snda ne gibi fark olabilecei; h u k u k u n gc ile - h e r zam an adaletsiz oldu
u n a k a ra r verilen- iddet arasndaki ayrm a nasl gidilecei gibi so ru la r so
r a r Derrida. Bu sorulara, adalet ve hukukun birleim ini yorum layarak ia
ret eder. Birleim, her zam an yorum lanabilecek edim sel b ir gce iaret eder:
K uruluunun ilk a n n d a hukuku k u rm a, balatm a, hakl karm a veya yap
10 Derrida, agy., s. 921-23.
11 Duman, agy., s. s. 296.
12 Derrida, agy., s. s. 925.
Cogito, say: 65-66, 2011
hlal ve Belirsizlik
m a ilemi; bal b a n a ne adil ne de adaletsiz olan, h ibir adaletin ve k u ru c u

luu olan ncl huku k u n garantileyem eyecei, eliemeyecei veya h k m
sz klam ayaca perform atif ve yorum sal bir iddetten ve bir g d arb esin
den oluabilir.13 K urum sal dile ilikin stdil olm a iddiasnda olan h e rh a n
gi bir sylem sessizlikle yani m istik , belirsiz bir snrla yzleir. O toritenin
balangcndan, k u ru lu u n d an veya zem inlem esinden beri hukukun konu
m u kendinden bak a hibir eye bal deildir. A ncak bu da bal b a n a ada
letsiz ve hukuk d olduklar a n la m n a gelmez. Bu noktada D erridan n ne
risine gre hukuk temel olarak bozulabilir bir yapdadr; tarih in i oluturan,
yorum lanabilir ve dntrlebilir m etinsel k a tm a n la r zerinde in a edil
m i ya da n ih ai tem eli tan m itibaryla tem ellenm em i olsun. H ukukun d
nda veya tesinde olan adalet diye bir ey varsa, yaps bozulam az; yapbozum unun bizatihi kendisi adalettir.14 Adalet ve h u k u k arasndaki bu ayrm
d an D errida b ir aporia olarak ad aletin olaslna; im knsz olann b ir dene
yim olarak olaslna geer.15 E er adaletin, glendirilm esi gereken b ir hu
kuk adna k u ru lm as gerekiyorsa, hukuk, adalet a d n a altn iddia eder.
Bu zor ayrm b ir elikiye, km aza yani aporiaya iaret eder. D erridaya gre
hukukun yapbozum u, adaletin "etiko-politiko-hukuki sorunundan nce h u
kuku o rtad an k ald rm a am acnda deildir.16 Adaleti yapmak; adaletin aporetik deneyim ini test etmek, onun iin bir sorum luluk varsaym aktr. H ukuku
yapbozum una uratm ak, ayrm hakl karm ak ve ikili kartl stelemekten ok hukuk ve adalet arasndaki olas ilikiyi ciddi b ir ekilde alkoym ak
tr. H ukuk ve adalet deim ezcesine birbirleriyle balantldr; hukuk kendi
ni adalet iin h a z rla r ve glendirilm esi zorunlu b ir hukuk adna da adaletin
kendini kurm as gerekir.17 Bu d a aporiam n bir deneyiyle olabilir. Adalet ola
slnn aporetik deneyim i iin D errida birka rnek zerinden gider. Yasa
n n epokhesi aporiasm a gre adil olm ak ya da olm am ak ve adaleti uygula
m ak iin b irisinin zgr edim lerinden, dncelerinden ve k a ra rla rn d a n so
ru m lu olm as gerekir.18 Ancak b u d a b ir hukuka, yasaya tabi olm ak zoru n d a
dr. Eer karar, yasay uygulam aktan oluursa k a ra rn hukukla uyum lu oldu
u sylenebilir am a adil olduunu sylemek hata olur. Adil olm ak iin, hkm e
13 Agy., s. 941.
14 Agy., s. 943-945.
15 Agy., s. 947.
16 Agy., s. 953.
17 Agy., s. 959-61.
18 Agy., s. 961.
Cogito, say: 65-66, 2011
281
282
Tolga Yalur
v a ra n n k a ra r b ir yorum lam a edim i yoluyla bir hukuk yasasn varsaym al, onaylam aldr.19 H km e varan kii, hukuk ncesinde hibir ey yokm u ve
hukuku her defasnda kendisi yeniden (t)retiyor, (b)uluyor, yazp-iziyorm u
gibi davranm aldr. Bu adan b aknca verilen k a ra rn asla adil olmad; her
yeni k a ra rn so ru n u d ah a ok erteledii grlr. D u m a n n slam huk u k u n
d a h nsa alm asnda biyolojiye iaret ederek yaradl zerinden varsay
lan ya kadn ya erkek dom a iddiasnn geersiz olduu d u ru m lard a h u k u
ka eklenen bilgi, yasa ve hkm leri ele alr. eriatta h n sa bir birey ift ya
ratlm olma varsaym na uym ad iin ncelikle A llahn tak d irine b
ra k lr ve sonrasnda -bireysel ve toplum sal hayatn h er alan n n kontrolne
iaret eden- nasl d oru bir cinsiyet kategorisine girebilecei; nasl o tu ru p
kalkaca, nerede n am az klaca, ne yiyecei, ne giyecei, kimlerle evlene
cei gibi konularda b ir dizi hkm , fakihin (fkh dnrlerinin) kararlar,
kararszlklar, belirsizliklerden doan endielerle h u k u k a eklenir. H nsa ilk
kertede ikiye ayrlr: Gayr-i M kil H ns; her iki cinse ait cinsiyet alam et
lerini tam akla birlikte erkek veya k adnlk alam etleri ak olup, kolayca er
kek veya kadn olduuna hkm edilebilen kiidir... M kil Hns; her iki cin
siyet organna birlikte sahip olan fakat organlarn b irin in dierine basknlk
a rz etm emesi nedeniyle kadn veya erkek olduuna kolayca hkm edilem eyen,
veya hibir cinsel organa sahip olm ayp sadece id ra r yapabilecei bir delii
olan kiidir.20 eriatn hkm leri ve k a ra r m ekanizm alarnn kapsayaca,
hnsaya ynelik d oru bir cinsiyeti belirlem ek iin karinelere ve kiinin ikvarma da bakabilirler. K arinelerde son sz ve k a ra r peygam berlerden halife
t
lere ve sonrasnda m ezheplere gre deiir; h n san m adalet iindeki yeri de

srekli deiir ve adaletin, hukukun tan m la r da deiir denebilir. M uham m ed "bu kiinin m ira sn n id rarn yapt organ dikkate alnarak verilece
in i ifade ederek hns-i m kil hakknda ayet o, kadnlk uzvuyla idrar ya
pyorsa kadn, erkeklik uzvuyla idrar yapyorsa erkek olduuna hkmedilir, di
er uzuv zaid olarak yaratlm kabul" edilm esi gerektiini ne srerken E bu
H anife "idrarn okluu dikkate a ln a ra k hnsnn cinsiyeti belirlenemez...
nk bu okluk veya azlk id ra r m ah allin in genilii veya darl gibi fak
trlerden de kaynaklanabilir diyebilir.21 slam hu k u k u n d a hnsa bir b ire
yin ikrarna, kendi zerine sz sylemesine izin verilmez; "ben erkeim veya
19 Agy., s. 961.
20 Duman, agy., s. 303.
21 Agy., s. 304.
Cogito, say: 65-66, 2011
hlal ve Belirsizlik
ben kadnm gibi szleri dikkate alnm az. Ancak ve an cak eriat sylem in
de ku ru lan epistem e gre "mkil" olduuna k a ra r verilm esi ncesinde, yani
kadn/erkek ikilii iinde saylabilm esi du ru m u n d a kendi beyan dikkate al
nabilir. Bilinm ezlik, belirsizlik d u ru m u n d a babasnn veya vasisinin erkek
tir veya o kadndr eklindeki szleri esas alnr.22 B uradaki adaletin, h u k u
k u n kendi yaps iinde anlam srekli deiirken birey kesin, doru, h a
k ik i olan bu an la m a kar kendi bedeni zerine b ir sz syleyemez nk
belirtilerin, dolaysyla hakikatin aksine iddiada b ulu n m u olur.23
D erridan n sunduu b ir dier aporia k a ra r verilem ez olann haya
l e tid ir .24 B una gre adil k a ra r asla n ih ai eklinde deildir. K urallar ren
me, anlam a ve yorum lam ayla b a la r ve devam eder. H er karar, k a ra r verile
m ez olann ilesinden geer. B ir k a ra rla bu ilenin getii anda ise yeni k a
ra rn kural vardr; belki yeni b ir k u ral belki de yeniden kefedilm i, bel
ki de vazgeilip d a h a sonra yeniden kefedilecek b ir k u rald r bu. Bu neden
le u anda ve tam am yla adil deildir.25 slam hukukundaki en dikkate
deer aporia, biyolojik cinsiyete d a ir evrensel varsaym lar olan bir h u k u k u n
bu varsaym larna, kategorilerine uym ayan hnsa bireyin bedeni ve b ed en i
ni yaayn sylemsel ve toplum sal olarak ina etm eye alrken, d a h a ay
rn tl bir alm ayla incelenebilecek b ir "belirsizlik sylemi sunm asdr. s
lam hukukunda h n sa n n (mkil) 'k a d n ya da erkek olma ih tim alinden
doan bir "belirsizlik endiesi iin D u m a n n m akalesinde ele ald k u ra l
lara, ih tim allilik zerinden verilen k a ra rla ra dikkatli baknca fallogosantrizm in; kadn olm a ih tim ali an lay n n hnsa bedeni ve yaay z e rin
deki kararszlk hkm lerinde nem li rol olduu belirginleir:26
[K]adn olma ihtimali nedeniyle hns-i mkilin halife olmas sz konu
su olamayacaktr.27
Ceza davalarna bakma konusunda hnslar da, kadn olabilecekle
ri ihtimali gz nnde bulundurularak kadn gibi kabul edilmilerdir.28
22 Agy., s. 305.
23 Agy., s. 305.
24 Derrida, agy., s. 963.
25 Agy., s. 963.
26 Bu balamda OsmanlIdaki mstakil toplumsal cinsiyet dzeninde hnsaln nasl bir yer
de durduu konusunda belirsizlik zerinden bir kanya varmann tehlikeli olabileceini;
toplumsal cinsiyet belirsizliinin -slam hukuku zerinden de ksmen baklmak suretiy
le- slam toplumlarndaki yerinin belirsizlikten te olabilecei de ileri srlebilir.
27 Duman, agy., s. 306.
28 Agy., s. 306.
Cogito, say: 65-66, 2011
283
Tolga Yalur
"Hanefi, afi, Maliki ve Hanbelilere gre; hns-i mkil kadn olma ih

timalinden dolay kileye dahil edilmez... Hnsnn kadn olmad belir
lenirse kleye girebilir. Eer belirlenemezse kadn olma ihtimalinden do
lay kileye dahil edilmez.29
"Kadn olma ihtimalini dikkate alarak hnsnn namazda kadnlarn
oturmas gibi oturmas gerekir... [K]adn olma ihtimalinden dolay namaz
klarken ban rtmesi gerekir.30
Eer hns-i mkil olarak veya durumu belli olmadan vefat etmise...
kadnlar gibi kefenlenir.31
"Hnsnn, kabri defin srasnda kadnlar gibi rtlr ve yle defnedi
lir, nk kadn olma ihtimali vardr.32
"Kanaatimizce, hns-i mkilin hem kadn hem de erkek olma ihtima
li gz nnde bulundurularak ihtiyaten kadnlar gibi tesettre riayet et
mesi uygun olur.33
Bunun gibi hnsnn, kadn olma ihtimalinden dolay erkeklerden
mahremi olan birisi beraberinde olmadan yolculuk yapmas ihtiyaten caiz
deildir.34
"Gerek bludan nce, gerekse sonra olsun savata esir den bir
hns-i mkilin, kadn olabilecei ihtimali dikkate alnarak ldrlme
si caiz deildir."35
"Hns-i mkil zimm olursa cizye deme ykmll yoktur. n
k kadn olma ihtimali vardr...36
B ir ta ra fta k a ra r verilebilir bir kesinliin olm ad b ir karar, dier ta ra fta

k a ra r verilemez o lan n kesinlii fakat k a ra r olm adan... D errida adaletin h i
b ir zam an h lih a zrd a bulunm adn; im diyi srekli yeniden reten gele
cekten ayr olarak vusul (to-come, avenir) olduunu; hukuki ve siyasi bir
kavram olm ad srece dnm e, deiim e veya h u k u k u n ve siyasetin ye
niden b u lunuuna klavuzluk ettiini ne srer.37 Aporetik ieriini inceledi
29 Agy s. 308.
30 Agy., s. 309.
31 Agy., s. 311.
32 Agy., s. 311.
33 Agy., s. 313.
34 Agy., s. 314.
35 Agy., s. 316.
36 Agy., s. 316.
37 Derrida, agy., s. 969.
Cogito, say: 65-66, 2011
hlal ve Belirsizlik
i W alter B enjam inin Critique of Violence (Zur K ritik der Gewalt) m e tn in

de ilahi gcn yeni b ir tarihsel devir (epokhe) olarak kav ram latrlm asn a
iaret edilir.38 B u ra d a tarih , h u k u k u n m itsel iddetini ilah i iddetle d e
itirerek k a ra rn olum asn salar.39 H ukuk, iddetin kendisini bir sonuca
ynelik ara olarak grd iin iddeti (ihlal) zemez; ona baldr: slam
h u k u k u n u n a priori beden ta n m la m a s ve sylemsel biim lendirm esi, hnsa n n bedenine ynelik bir ih laldir (violation). H n sa n m bedeni de slam h u
kukunu ihlal (violation) eder. Ancak huk u k u tem ellendiren ve koruyan iddet
ik tid ar da berab erin d e getirir. k tid a r m efhum u a ltn d a da slam hukuku,
m ecburi bir ekilde iddete (ihlal) baldr. Dror Zeeviye gre eriat, cinsel
itaatsizlikle ilgili herhangi bir konunun an a h a tla rn kadn/erkek gibi ikili
kartlk lar e tra fn d a izer.40 slam h u k u k u asla tam a m e n sistem letirilm em itir ve belirsizliin byk bir blm birok so ru n d ak i (kadn-erkek k a
tegorileri gibi) kesin hkm leriyle ilgili olarak kalr.41 O ndokuzuncu yzyl
m odern hukuku ncesi slam i sylem diliyle konuan D u m an a gre slam
h u k u kunda h n sa "dier in s a n la rd a n yani kadn ve erkeklerden farkl b ir
yerde deildir.42 nsanl kadn ve erkeklie; kadn ve erkeklii de ncelikli
olarak biyolojiye indirgeyen D um an, eriatta izilen h a k ve sorum luluklara
ehil olabilm ek iin in san o lm ann kfi olduunu b u y u ru r. eriatn ikili te
m el varsaym na tehlike oluturan, b u varsaym ihlal eden h n san m k ad n /
erkek eksenlerinde b ir aporia olduu ve b u n u n da "norm alde in sa n la rn iki
el, iki ayak, on parm ak , iki kulak, b ir b u ru n , bir az ile yaratlrken eitli
sebeplerden dolay bu y aratm an n istisnas olarak b u org an lard an b irisin in
eksik veya fazla veya sakat olarak yaratld gibi, b ir y aratlm a olduunun
kabullenilm esi yoluyla slam h u k u k u n d a eitli dzenlem eler, eklem eler ve
z m le rle alm aya ve adaletin salanm asna alld anlalabilir.43
A ncak slam hukuku, kadn/erkek yaradl varsaym n ihlal eden hnsal bir sonuca ynelik (kadn m yoksa erkek mi?) a ra olarak grd iin
bu ihlali zemez n k " y a ra tl la bozukluk ve "m killik zerinden
is tis n a la r olduunu ileri srerek ihlali bizatihi kendisine balar; hu k u k u
38 Agy., s. 990-93.
39 Agy., s. 981.
40 Zeevi, Dror, Producing Desire: Changing Sexual Discourse in the Ottoman Middle East, 15001900, University of California Press, 2006, s. 54.
41 Ze'evi, age., s. 52.
42 Duman, agy., s. 316.
43 Agy., s. 316.
Cogito, say: 65-66, 2011
285
286 Tolga Yalur
koruyan ihlal, ilah i ik tid ar da beraberinde getirir, ik tid a r m efhum u altnda

d a hukuk, m ecburi b ir ekilde ihlale baldr. H ukukun k a ra r veremezlii ve
h n sa iin adil b ir k a ra ra varabilirlii arasn d a kat b ir sn r koym ak m m
k n deildir, ila h i tak d iri ihlal etm ek de bir kesinlik o lara k ak tarlam az zira
ih la lin cezai d u ru m u n u fark etm ek g t r nk tem el varsaym olan "in
s a n la rn ift y aratlm l zerinden hareket etm ek b u n u engeller.
Romantik aklardan anaerkil topyalara,

kltrel ayrlklardan sadomazoist cinsellie
Lezbiyen Edebiyat ve Eletiri

HANDE T
"iki altn ba yan yana,

Bir yuvada iki kum ru gibi,
Kanatlaryla sararak birbirlerini,
Yatarlar perdeli yataklarna;
Bir dalda iki iek,
Yeni dm iki kar tanesi gibi...
Yanak yanaa, koyun koyuna
Sarma dola tek yuvada."
ki kad n n akn, kam uoyunun tepkisinden hi korkm adan byle betim le

m i C hristina R ossetti 1860lard a yazd Goblin M arket adl iirinde. Viktorya dnem i ngiliz kadn airlerin en nem lilerinden olan Rosetti, b ir b a
ka kadna duyduu ak, ssleyerek, yer yer gizleyerek anlatan , akn a n la t
sn n znesi klan, cinselliktense tinsel bir ak olum layan ve kutlayan tek k a
d n sanat deil. A ntik Y unand a n gnm ze u z a n a n srete kadnlar, k a
d n la ra cinsel, tinsel ya da bedeni ve ru h u ayrm ayan b ir btnsellikte k
oldular; kh n o rm a tif bir form da k h gizli gizli... G nlklerinde, otobiyog
rafilerinde, an la rn d a , iirlerinde, ro m an larn d a, hikyelerinde, o y u n la rn
da a n la ttla r ak larn , ycelttiler. Ya ifreli m etinlerin ve kurgubilim in a r
d n a saklanarak ya anaerkil kken m itlerin in izinde topyalar yaratp doaCogito, say: 65-66, 2011
288 i Hande t
ya dnerek, ilkel kostm lerle sahneye kp dianik paganizm i savunarak, ya3

erkek kl ve adyla, ya tam ta m n a kendini bularak, ortaya koyarak... Birb ak a kadna duyulan ak, yce sevgi, h ayranlk ve b allk en ok gnlk-!
lerde, anlarda, otobiyografi ve iirlerde buldu ifadesini. Rossetti nin iirle-i
rindeki gibi doa tasvirlerinin, lirik ve rom antik esinlerin a rd n d a t m gize
miyle korunuyordu yasak ak...
i
O ndokuzuncu yzyldaki benzer ak ilikilerini a ra tra n Lillian F ad er-;
m an, bu t r ro m an tik balantlarn, evlilik ncesi heteroseksel aktan k o r-;
k an kad n larn tehlikesiz bir duygusal supap dncesiyle dier kad n lara j
yaklatklar Viktorya dnem inin b ir r n olduunu sandn ancak ok ;
gemeden, onsekizinci yzylda da k ad m lararas ak iin rom antik dostluk i
diye bir deyim kullanldn kefettiini belirtiyor. H er ynden soylu ve iffe t-'
li saylan bir ilikiyi niteleyen rom antik dostluk ilikilerinde, cinsellik, haz ve i
tu tk u n planda deildir, hatta olm as da gerekmez. Yalnzca erkek fantezileri
edebiyatnda ncelikli bir cinsel olgu ve feti olarak karm za kan k a d n lar :
aras cinsel ak ve tem as, Viktorya dnem i ve sonrasnda k ad n larn ro m an
tik dostluklarnda u ya da bu ekilde ilikinin bir p a ras olabilir ya d a ol
m ayabilir. D nem in rom antik klar iin lezbiyenlik cinsel bir olgu deil, iki
kadnn, en gl duygu ve sevgilerinin birbirlerine ynelik olduu bir ilikiyi
tanm lar. Z am an ve hayat birlikte, reterek, paylaarak geirm ek yeterlidir.
B ir yandan m utluluktan havalarda uururken, bir y an d an hayatn ve akln
gizlerinin kapsn aabilm enin a n a h ta r olarak grlr rom antik dostluk...
Bu ynyle, cinsellikten azade geleneksel tekeli, heteroseksel evlilik ku
ru m u erevesinde m erulatrlabilir. N itekim ondokuzuncu yzyln son
la rn d a Boston evlilii terim i, New E n g lan d da evli olm ayan iki kadn a ra
sndaki uzun vadeli, tekeli ilikiyi tan m la m a k iin kullanld. Bu evlilik,
b e ra b e r yaayan k a d n la r arasndaki rom antik birliktelii ifade etm ekle b ir
likte, k ad n larn oy hak k m cadelesine, zihinsel ve ru h sa l geliim lerine de
k atk d a bulundu. nk k ad n lar a ra s akn, ruhu iyiletirici, sevebilme ye
tenei araclyla in sa n duyarl ve ince b ir doaya k av u tu ran im knlar ol
d u u n a inanlyordu. Bedenselliin ktlkleriyle kirlenm edii iin k a d n
la rn cinselliksiz ak, dnem in seksten nefret eden V iktoryen toplum u iin
b ir ideal, hayranlk duyulacak, h a tta kskanlacak bir olguydu phesiz. D o
laysyla uzun sreli ilikiler ve birlikte yaam , entelektel, ruhsal, duygusal
dzlem lerde tm hayat paylam ak, ondokuzuncu yzylda k ad n lar iin te
vik edilen bir iliki m odeli oldu.
Cogito, say: 65-66, 2011
lk fem inistlerden M argaret Fuller, ayn cins ak n heteroseksellikten

ok d ah a st n gryordu. A m erikan tran sa n d an ta liz m akm yla ilikilend irilen gazeteci, eletirm en ve kad n h a k la r savunucusu F u lle rin W oman in
the Nineteenth Century (1845) adl kitab, Am erika B irleik D evletlerindeki
ilk byk fem inist alm a olarak kabul edilir. B am sz b ir kadn k lt r n
den sz ederek toplum un kadna atfettii zelliklerin ve bitii rollerin, k a
d n la r tara fn d a n yadsnm ak yerine benim senm esi gerektiini, nk b u n i
teliklerin zaaf deil kuvvet ierdiini b elirten Fuller, k a d n erkek rollerinin
birb irin e kart roller olarak ta n m la n m a sn yanl bulur. K adnlar ilerin
deki cevheri ilemeliydiler. Ancak bu sayede insanlk yitirdii bt n l ye
niden bulabilir, kutuplam zellikler tek ra r b ir aray a gelip b t n in san
y a ra tr ve kiiyi toplum un ona bitii rollere h ap so lm ak tan k u rtarab ilird i.
K adn-erkek b irli i dncesiyle Fuller, V irginia W oolfu n da Orlandoda
ekillendirdii "androgyny k u ra m n n ncsyd. (S onradan bu gr, Ur
sula K. Le G uinin androjen to p y alarn a esin kayna olacaktr.)
1840larda gnlne Bir k a d n n b ir kadna, b ir erkein bir erkee k
olacabilecei ne k a d a r doru diye yazan Fuller, b ir kad n tutkuyla sevdi
ini, dnem in airlerinde ska grlen lirik, bukolik ve rom antik ifadeler
le itira f eder:
"Yz her zaman gzmn nnde parlyor, sesi kulamda yanklanyor
du; o sevgili grntnn evresine kmelenmiti tm iirsel dnceler.
Bu ak benim iin hl sahip olduum saysz hzinenin anahtar, insan
tabiatnn pek ok karanlk kesine k tutan (o simgesel ta!) yakuttu."
Maskeli anlatm ve ifreleme teknii

Ecinsel aklar da dzenleyen egem en yasay, yalnzca entelektel ve ru h
sal dzlemde yaan an kadnlar arasndaki ak ihlal edebilir. "Baya igd
ler kararak kirlenm em i, geici karlar dnm e gereksinimiyle bozulm a
m , heteroseksel akn tm ho olm ayan yanlarndan a rn m tr rom antik
ak; deerli ve m utluluk verici eylerde ise bir eksiklik yoktur. Lezbiyenlik yal
nzca cinsel birliktelik deil, kendi iinde geerli tm el b ir yaam ta rz d r ve
lezbiyenlerin ounluunun erkeklerden ayr yaadklar, bylelikle toplum sal
ve cinsel belirlenm iliklerden k u rtu lm u ilikilere sahip olduklar dnlr.
Dnemin k adnlar iin bir rol-modeli oldu M argaret Fuller. Dier kadn
larla ak ilikilerinden Fuller in elde ettikleri eyleri beklemeyi renen kadn
Cogito, say: 65-66, 2011
289
290 : Hande t
lar, hem tutku hem de ru h sal adan gelimeyi arzuladlar. George Eliot (Mary
Anne Evans, 1819-1880) iin yazar ve reform cu Edith Simcox ile tutkulu ilikisi,
yalnzca duygusal ve yceltici deil, bedensel ve entelektel olarak uyarc, hat
ta varlnn temel nedeniydi. Ondokuzuncu yzylda erkek m ahlasyla yazan
ve biseksel fem inizm in ilk rneklerini cesaretle ortaya koyan bir baka isim
de George Sand idi. Toplumsal cinsiyet hiyerarisinin belirledii bir toplum da
yer bulabilm ek iin erkek ad kullanm akla kalm ayp erkek klna da brnen
George Sand (Aurore Arm andine Lucile Dupin, 1804-1876), nc bir dam ned
lesbiand. Evlenmi, anne olmu, onlarca erkei kendisine esir etm i bu tutku
lu kadnn klar arasn d a pek ok kadn da vard. K adnlardan tensel olarak
holanm ak bir yana, m izacnn temel zellii olan vericilik ve yreklendiricilik
ile de gnendirm iti onlar Sand, rom antik dostluk ilikilerindekine benzer e
kilde. Hayat boyunca kadnln ve erkekliin baskn kt farkl dnemlerde
gelgit yaayan, kendinden bazen kadn, bazen erkek olarak sz eden Sand (Giz
li G nlkte botanik ve psikoloji profesr Doktor Piffoel kim liine girer), er
kek klnda bir kadn transvestit, am a d ah a ok bir "cross-dresserdr. K ar
cinsin kyafetini, yar zam anl giymeyi tercih etmitir. Pantolon giyen ilk kadn
olarak tarihe geen, smokin, kravat, pipo ve nargile ile erkeksi kln tm leyen Sand, kam usal alanda bir t r teatral etki yaratm ay hedefler ki bu balam
da "drag king olarak da nitelendirilebilir. Yaygn kannn aksine drag kingler,
heteroseksel erkekler gibi grnmeye alan erkeksi lezbiyenler deil, "gste
r i amacyla bu kla giren kadnlardr. Viktorya a ngilteresinde erkek k
lndaki kadn elendiriciler gelenei kapsam nda kullanlan drag metaforuyla Butler, tabulam ve tekrarlanagelen cinsiyet rollerinin aslnda zc tem el
lere sahip olm adn ve yapbozum a uratlabileceini gsterir. Butch (erkek
si lezbiyen) kimlik grnm nn erillikle ya da travestilikle ilikilendirilmesi, lezbiyenliin heteroseksellik erevesinde asimile edilm esinin basit ve des
teksiz bir yorumudur. Ayn ekilde fem m eler yani kadns lezbiyenler, kadn
s sahneyi artrsa da onu yerinden ederler. Butch ve fem m e kimlikte sorgu
lan an ey, orijinal veya doal kimlik m evhum unun ta kendisidir.
Erkek giysileri, m asklen tavrlar ve cinsel eilimiyle, iirlerinden d a h a
ok ilgi eken imgeci A m erikan air Amy Lowell (1874-1925), lezbiyen olduu
iin u z u n yllar sa n s re urad. Y aam nn son on bir y ln birlikte geirdi
i sevgilisi Ada Russell iin yazd ilk iirlerde lezbiyen kim liini fark e ttir
m edi am a Pictures of the Floating W orld adl eserinde yer alan erotik i
irleri, srrn aa kard. "W hats Oclock adl kitab lm nden b ir yl
Cogito, say: 65-66, 2011
so n ra 1926'da P ulitzer dl ne layk grlrken, R ussellla lezbiyen iliki

sini konu alan iirleri de lm nden so n ra yaym lanabildi ancak. Ak lez
biyen iirlerinin y an sra kim i iirlerinde ifreleme teknii k u llanan Lowell,
kiilerin cinsiyetini ya deinm eyerek gizledi ya da iirin kadn k a ra k terin i
gsterm elik o larak erkek kim liine soktu.
Lowellm san atn da hi kukusuz hayat y aplandrm t dnem in dier
lezbiyen kadn a ir ve yazarlar gibi. iirlerindeki im geler ve ifreleme yak la
m lar, yazarn tecrbelerini paylaabilen lezbiyen okuyucuya bam l if
relerdi nemli lde. Lezbiyen edebiyat zgl b ir okuyucu talep ediyordu.
F em inizm in ikinci dalgasna kad ar lezbiyenin eitliliini ve bireysel gerek
leri yanstm ak isteyen yazarlar, iledikleri konuyu u ya da bu ekilde gizle
m ek zorunda kaldlar. Lezbiyen tem asn yeterince m ulak b rakrlarsa, r o
m a n n sadece k a d n la r arasn d a sra d a n bir dostluu a n la tt n savunabi
lirlerdi. Kz kardelik sahneleri, kendisi ile teki a ra sn d ak i sn rlarn b u la n 1
m as, tinsel dostluklar, a n a h ta r lezbiyen m ecazlard; grsel ve duyusal m etafo rla rn zel k u lla n m lar vard. Lezbiyen tem ay Amy Lowell ve G ertrude
Stein gibi k a ra k terin in cinsiyetini deitirerek, tem ay ifrelem ek veya V irgi
n ia W oolf u n Orlando da (1928) k u llan d n a benzer m uzip yntem lerle per
delem ek de m m knd. zyaam sal deneyim lerini k u rm a c ala ra ve k a h ra
m a n la rn a yanstan, k a h ra m a n la rn n cinsiyetlerini belirsizletiren lezbiyen
yazarlar, tu tk u larn kodladlar a m a m odernizm in en yaratc, en deneysel
ve sra d m etinlerini oluturdular.
zel hayat k a d a r yazndaki kktenci dil deneyciliiyle efsaneye dnm e
yi b a a ra n G ertrude Stein (1874-1946), dil ve haz alan olarak bedeni b irb iri
ne kenetleyerek kadm -erkek kategorilerini aan bir k a r dil yaratt. B u dil,
bedenin deneyim lerini yanstrken ayn zam anda o n lar rtyordu. Steinn
kod kullanm lar, lezbiyen tem sillerin daim a yeni yaplara ve figrlere d a
yand gereine iaret eder. G ndelik ve yaln konum alarla oyunlara b a
v u ran , yansm al szckler k u llanan Stein, yeni szck yaratm ak ya da sz
ckleri p aralam ak gibi yntem lere bavurm az. Sadece szcklerin tm ce
k u ru lu u n d ak i bildik b a lan tlarn yok eder. "Bir koltuk denei olarak ta
n m lad n o ktalam a im lerinden de olabildiince arn d rlm , p a r a la r h a
lindeki bu szck bekleri gene sistem li bir biimde a r t a rd a yinelenir. K en
di yazm a srecini "her eyi srekli b a a dnerek kullan p srekli bir im diki
zam an yaratm a abas" olarak tan m la r. G em iten ve gelecektense im diki
zam an, an nem lidir zira. Alice B. Toklasn zyaam yksuyle izgisinden
Cogito, say: 65-66, 2011
291
292 : Hande t
biraz sapar. Temelde kendi dil deneyciliini yanstsa da, d ah a nceki yapt
la rn tersine retro sp ek tif nitelikte, nceden hi kullanm ad kad ar ok nok
tala m a im i ieren, olduka an lalr b ir k itap tr bu. K itaba adn veren Ali
ce B. Tokla, G ertrude Steinn yaam arkada, sekreteri, yaymcs, as,
m r n paylat akdr. Steinn lm ne dein s ren bu birliktelik, pek
ok yaptnn konusunu oluturur. Bu yaptlarn ounda kendini lezbiyen
yaam ve lezbiyen seksten ok holanan, duyarl ve esprili b ir lezbiyen k
o larak gsterir Stein; bu kad ar ak, cesu r ve olum lu yazabilm esinin nedeni;
konuyu st kapal ilemesi, kurm acay gndelik yaam n detaylaryla bo
m asd r hi kukusuz. ou lezbiyen y a z ar gibi o da k a ra k te rin in cinsiyetini
deitirir; kendisi iin eril zam ir k ullanrken Alicei k a rs olarak betimler.
Birbirlerine, kom ik, n a if adlarla (iko tepe, pisi pisi) h ita p ederler. Yalnzca
y ap tlarn n ounu bilenlerin zebilecei (mesela inek szcnn cinsel
arm l kullanld) gizli bir cinsel dil icat eder Stein, yinelemelerle ve sk,
sk nem li bir zne ya da yklem i yok ederek iledii konunun anlalm as-;
n gletirir. Bu y aptlar anlayabilm ek iin gereken bilgiye sahip olm ayan,
sra d a n okur, y azarn heteroseksel b ir ak an lattn dnebilir ra h a t
lkla. Geri G ertrude iin erkek, Alice iin kadn rollerinin biilmesi, sadece
san s re kar nlem deildir. B eraberlikleri heteroseksel m odele gre d
zenlenm i; yazar ve san at eletirm eni rolleriyle Stein k o c a h, sekreter, ya
ync, ev ve bahe bakm cs, kuafr rolleriyle Tokla k a rT stlenm itir.
Lezbiyen kiilikin kefi ve femmes damnes

K adn ve erkek rollerini yeniden retse dah i tah ak k m c bir iradeyi kabul
etm eyerek, hegem onyac fallusu a ra d a n karan, bylelikle ik tidarn m esafe
sini daraltabilen lezbiyen aklar, sakncasz rom antik dostlu k larn yerini al
m aya balaynca, "lezbiyen de ta n m la n r hale geldi. 1960larn so n larn a
k a d a r "lezbiyenlerin ncili" olarak kabul edilen The Well o f Loneliness (1928)
adl rom anyla Radclyffe Hail, saklanm ay deil, aa km ay dillendirdi :
ilk kez. Edebiyat ve seksolojinin, lezbiyen kiiliki keif ve tespit etmesiyle
1920'lerden itibaren tekilik sreci olum aya balam t. H all'n kitab n n
toplum sal infial y a ra tm a nedeni, ierdii sevici seks deil, lezbiyenlerin
kabul grm e savn ortaya atm asyd. in iine cinsel iliki ve tensel a rz u
n u n da girmesiyle ho grlecek bir iliki m odeli olm ak tan km t ro m a n
tik dostluk... Toplum sal y aptrm lar ve iselletirilm i yasalar, kendini n o rm
la rd a n ayrdn zanneden k a d n lar zerinde de o denli etkiliydi ki, n ite
Cogito, say: 65-66, 2011
kim H ail bile, alm ay savunduu r o

m an n d a lezbiyeni b ir kurban, bir h il
kat garibesi olarak su n m ak tan alkoy am am t kendini. B ir yandan da d o
u tanclk h atasn a den H alla gre
lezbiyen k a ra k terin m utsuz olm a n e
deni, yanl bir bedende yaratlm asyd. Yanl bedende dom ak, garabet
olm ak demekti. R o m ann doutan
arpkl popler biim de ilemesi,
lezbiyenlii bir patoloji, b ir kadersizlik
ve "doum hatas o larak sunuu en
doal drtleri, yeni yeni aa km a
ya balayan eilim leri b sbtn h a sta
lkl hale getirdi. Seksolojiye ve kitlesel
sa n at rnlerine fayda salad. Heteroseksel sistem in norm laryla cinsel
lii denetlenem eyen lezbiyen, bu b e n
zersizlii ile en byk korku u n su rla
rn d a n biri oldu. K orku yazn, gotik
ro m a n ve ucuz tic a ri film lerde yerini
dehet saan bir ucube, kan emici b ir vam pir olarak ald. Toplum un kendile
riyle ilgili grlerini benim sem i k a d n y azarlarn eserlerinde ise iki tip ola
ra k belirdi: hastalk l lezbiyen ve k u rb a n lezbiyen...
1920lerde lezbiyenler, bohem evrelerde, am a toplum un kysnda, k a m u
sal a lan d an adeta gizli yayorlard. M etropollerin k kulp ve salonlarnda,
partilerde, balolarda yeni bir im ajla g r n r k ldlar kendilerini: Fem m es
dam nes! O nlardan en nemlisi, dnem inin, popler erkeksi kadn im gesi
ni tersine evirerek son derece diil k arak terler y a ra ta n Sidonie-Gabrielle
Colette (1873-1954) idi. K ad n larn yaad ak aclarn, kadn cinsellii
ni, fahieleri ve k a d n la ra ras ak a n la tt rom anlaryla entelektel k ad n
dostluunu ve sevgisini, m odern a n la m d a lezbiyen cinselliinin belirleyi
cisi olan aka dntrerek, eski Y u n a n d a n gnm ze tayan Colettein
n l rom an O Zevkler de anlatt iki aristo k rat ve entelektel kad n n ak,
Sapphonun Lesbos ad asn a k ad ar u zanr. The Pure A nd The Impure d a (Saf
lk ve Kirlilik, 1932) ise lezbiyenlerin estet-dekadan im ajlar iselletirm eleCogito, say: 65-66, 2011
293
294 : Hande t
rin e ve G om orrad a k i lezbiyeni dehet verici istekler, gelenekler ve konu

m a biimiyle d o n a ta rak kadn ne k a d a r az tandn kantlayan Marcel
P ro u st gibi yirm inci yzyl y azarlarna tah am m l edem ediini aklar Co*
lette. Lezbiyen ak n tem elini, ac b ir zevk ya da fark gzetm eden herkes
le yatm ak deil, geici cinsel tu tk u lard a n d ah a derine in en b ir ba olduunu
saptar. Yine de bir afyon batakhanesinde geen The Pre A nd The Impureda
lezbiyenleri, Don J u a n la r ve cinsel doyum suzlarla ayn kefeye koyarak, yk
m aya alt tu za a kendi yakalanr. Yirm inci yzyln ilk yarsnda, Pa
ris bohem hayatnn nem li isim lerinden b ir dieri olan D juna B arnes (18921982) da, lezbiyen a k la rn eserlerinde dile getirdi ancak olum suz stereotiplerden zgrletirem edi edebiyatn. T. S. E liotn yazd nszle dikkatleri
eken ve dnem in k lt ro m an lar a ra sn a giren Geceyi Anlat Bana (Nightvvood, 1936), lezbiyen ak tem as, olaand dil yaps, im geci slubu, gereki
betim lem elere srt eviren, youn gnderm elerle ykl m u lak anlat at
syla lezbiyen edebiyatn zelliklerini gsteren erken rneklerden biriydi. Ne
var ki lezbiyen olum suz im ajndan, lezbiyen kiilik m ariz yapsndan syrla
m am t henz. Bir kad n n , bir baka k a d n a duyduu ak, eksiksiz kedere
duy u lan lgnca tu tk u tanm yla hem trajediye gnderm e yapyordu, hem
de lezbiyenlik kad n n zndeki ifrit ve ktcllk olarak duyum satlyordu:
Benim iimde ktlk ve aalanmay seven kt bir ey var.
Yzyln lezbiyen narsisizm ine ilikin savlarn da ierir Geceyi Anlat B ana:
Erkek baka bir kiidir - kadn ise panik iinde dnerken yakalanan ken
didir; onun aznda kendini persin. Eer onu bakas alrsa, seni senden
aldklarn haykrrsn.
K a d n la r aras ak ro m a n larn d a tem a edinen Anais N inin (1903-1977) ya

z a r o larak geliim ini belirleyen kkler, D juna B arnesta yatm aktadr. Lezbi
yen aka yaklam lar d a birbirilerine benzer. Ninin k a ra k terlerin in sevi
m esindeki lezbiyen narsisizm i anlat biim inde, B arnesn kad n ise kendi
n in d ir sz y anklanr:
Bedenleri birbirine dokunup, sonra ayrld - sanki her ikisi de bir aynaya,
aynadaki kendi grntlerine dokunmulard.
Cogito, say: 65-66, 2011
House o f Incestte (1958), ensest evinin dier kiide yaln zca kendim izi sev
diim iz yer olduunu syleyen N inin lezbiyenlie getirdii aklam a da
budur: "nsann sanki kendi gsndeym i gibi h u zu rla yatm as... Lezbi
yen aka m elodram atik b ir gzle b a k a n Anais N inin b u b ak n n kayna
nn, ondokuzuncu yzyl Fransz estet-dekadan y a z arla rd a sergilenen tu
tu m olduunu b e lirtir Faderm an: A hlksz olann o n lar bylem esi ve
ahlkszln, isyan ettiklerini sa n d k la r burjuvazininkinden hibir fark
olm ayan tan m .
Fransz yazar Violette Leduc u n (1907-1972) y ap tlarn d ak i yaklam da
neredeyse ayndr. La Btardeda (1964) lezbiyen ak betim lerken eliki
ye der. Toplum un grlerini ylesine iselletirm itir ki Leduc, on yllk
sevgilisi H erm inei nazik, cm ert ve ok sevecen diye tanm larken, Viktorya dnem inin iffet taslayclm dan devrald bir m elodram havas iinde
H erm ineTe erotik yaam n etim in k iri olarak niteler.
Kutuplamalar, lezbiyen feminizm, ayrlklar

1950lerdeki cad av dnem inde y eraltn a inen lezbiyenler, 1960lara dek
ABD ve Birleik K ra llk ta yaym lanan pek ok lezbiyen "ucuz rom an ve n
giliz okul hikyelerinde, ancak ifreli b ir dil k u lla n a ra k yaym c bulabildi
ler. 1960larn so n la rn d a ise politik b ir g ve toplum sal b ir hareket olarak
grnrlk kazandlar. Bat dnyasnda ve Gneyin pek ok m etropoln
de, devrim ci bir atm osferde ortaya k a n bu hareket, ikinci fem inist dalgay
la ve 1969 Stonewall ayaklanm asnn izinde oluan ecinsel hareketiyle sk
b ir iliki iinde geliti. Ancak lezbiyen kadnlar, ecinsel erkeklere oran la ta
n n m a ve alm a konusunda kendilerini d a h a ok dlanm , znelliklerin
den yoksun b rak lm hissettiler. E rkeklerin egem enliindeki ecinsel h a re
k etinin kadn dm anln, patriyarkal ileyiini ve fallusm erkezli hedefle
rin i eletirm ekte gecikm ediler.
Ecinsellik ve lezbiyenlik terim leri ayn deildir. Gey szc gibi ecin
sel terim i de erkeklerle k a d n la rn pratik lerin i ayn dzlem e yerletirm e sa
kncas tam ak tad r. Oysa bu pratik leri yaayan k a d n la r ve erkekler, p a tri
yarkal sistem iinde yapsal olarak ok farkl yerleri igal ederler. Bir erkek
seen b ir erkek, ayn zam anda istese de istem ese de b ir ik tid ar konum una sa
hip olan ya da olm u olan birini sem ektedir. Bu zgllk geylere kendi ken
dileri hak knda gl b ir olum lam a (gay pride) salar. B ir kadnn bir k a d
n sem esi erevesindeyse kim i kez continuum lesbianism sz konusudur;
Cogito, say: 65-66, 2011
295
296 Hande t
cinsel iliki olm adan y a an a n sevgi ve ark ad alk ilikisiyle bizatihi cinsel
ilikiler arasn d a net s n rla rn yokluu...
E cinsel Eylemciler ttifak (GAA) ve E cinsel zgrlk Cephesi (EC)
iindeki kim i erkekler, k a d n ecinsellere k a r ayrcalk iddia edip hegem on
ya k u rm ay a alrken, kim i k a d n lar da kendi toplum sal rollerine uyum sa
layarak k a ra r erkek otoritesine braktlar. Yan sra kadn hareketindeki heteroseksel k ad nlarn, E Cdeki lezbiyen kz kardelerine gsterdikleri a n
lay deil, kibar bir hogryd sadece. N ihayetinde fem inist eletiri sila
hyla donanm olan lezbiyenler, hareket ile anlam azlk larn kam uya ak
layarak F ransadaki K zl Seviciler gibi kendi rgtlerini ku rd u , bir blm
K ad n K urtulu H a re k e tin in k u ru lm asn d a ak tif rol oynad. Proleter siyah
lezbiyenler ile Birleik Devletlerdeki L atin lezbiyenler, 70lerden balayarak
fem inizm in ve lezbiyen hareketin rkln ve snfsal ayrm cln eletir
diler. Siyah lezbiyenlerin m cadelesine ksa srede Asya ve yerli kkenli lez
biyenler de katld. Lezbiyen fem inistler, k a d n la r iin bir zgrlem e alan
ve alm salayacak politik zem in y a ra tm a nerisiyle yola k an Bilin Yk
seltm e G ru p larn n (BYG), kadn dayanm as ve kz-kardelik sylemleri
nin toplum sal b alam dan uzak laarak biyolojik bir tem elle sn rlan d rld
n grdler. Beyaz, o rta sn f ve heteroseksel kad n larn eilim lerini dikka
te alarak, sadece kendisine benzer olanla dayanyordu BYGler. Fem inizm ,
"teki olarak k a d n n cinsiyeti mitiyle savayordu am a alt izili bir "te
ki o larak lezbiyen" dncesini brakam yordu. H areketin genel eilim inin
kendilerini tem sil etm elerine im kn salam adn, lezbiyenlie sahip k
m ak k onusunda fem inizm in ok yetersiz kaldn dile getiren k a d n lar - b e
yaz rk a m ensup olm ayan kadnlar, lezbiyenler, ii k a d n la r- kendi m cade
lelerini rgtlem ek zere ayrtlar. nem li b ir k u tuplam ann balangcyd
bu. F em inizm in kuram , lezbiyenliin p ratik olaca fikri, lezbiyenlerin ou
nun heteroseksel k a d n larla ayn bask ve itaat p a ra d ig m a larn kullanan,
beyaz stnlk kapitalist ataerkil k lt r n yaplandrd eler olm alar
dolaysyla biraz zor gerekleecek gibi grnyordu.
kinci dalga fem inizm den ve gey zgrlk hareketinden duyulan honut
suzluun a rd n d an ortaya kan lezbiyen fem inizm i Sheila Jeffreys, yle ta
n m lad 70'lerin sonunda: K ad n larn b irbirlerine besledikleri sevgiye d a
yanm ak, ayrlk organizasyonlar kurm ak, lezbiyenliin asln d a bir seim
ve k a r d u ru meselesi olduuna inanm ak, kiiselin zel olduu fikrini sa
vunm ak, h er trl hiyerariyi reddetm ek ve eitsizlii erotik hale getiren er
Cogito, say: 65-66, 2011
kek st n l n eletirm ek. Lezbiyen fem inizm inin szcleri, lezbiyen k a

d n la rn deneyim ledii birleik toplum sal cinsiyet ve cinsellik basksn v u r
gulayarak, cinsel ayrcalklar sorgulam am aya eilim li geylerden ayrldlar.
Lezbiyen kad n lar ataerki karsnda glendiren en nem li faktr, k a d n
la rn cinsel tercihlerinin de birbirlerine ynelmesiydi. Lezbiyen kadnlar, k a
d n la rla zdeleir; heteroseksel k a d n la r ise erkeklerle zdeleir ve heterosekselliin ku rallary la oynarlar: K endilerini erkekler dolaym yla ta n m
lar ve birbirleriyle rekabet ederler. K a d n la rn bask a ltn a aln m asn n te
m elinin heterosekselciliin k urum sallam as olduunu ta rt a n hareket
iindeki lezbiyenler, p a triark a l b asknn k ad n lara zorunlu heteroseksellii dayattn, heterosekselliin k a d n la r birbirinden uzak latrd m , lezbiyenliin ise gl b ir kadn bulum as olduunu dile getirdiler. K ad n la
r, ev kadnlna, ta m g n bebek bakclna, erkee ekonom ik olarak b a
l kalm aya m ahkm eden heteroseksel m odele iddetle k a r kan nem li
ayrlklar arasn d a Charlotte Perkins G ilm an, Charlotte Bunch, R ita Mae
Brow n, Adrienne Rich, M ary Daly, Audre Lorde, M arilyn Fry, Judy G rahn,
Kate M illett, Jane Rule, Linda Shear, B a rb a ra Sm ith, Valerie Solanas, H ei
di Wyss, Sheila Jeffreys, Andrea D w orkin ve Monique W ittig vard. K adn
la rn lezbiyen o lm alarn ve kendilerini baskdan tam am en zgrletirebil
m ek iin erkeklerden tam am en ayr yaam alar gerektiini dnyorlard.
H eteroseksel ilikiler, erkeklerin hegem onya kurduu a la n la rd a n birid ir ve
erkek-egem enlii beslem ektedir, o yzden lezbiyen olm ak gerekir.
Lezbiyen fem inizm , kukusuz ok kiisel bir seim olm akla birlikte, yal
nzca yaam biim i konusunda kisiel b ir seim olarak grlm em elidir. Bu,
ayn zam anda, seksizm e ve heteroseksizm e m eydan okuyan, politik bir se
im dir. Arlkl olarak, fem inist hareket erevesinde ve onun ard n d ak i
ideolojinin bilinciyle yaplm bir seim dir. Kiisel olan n politik olduuna,
heteroseksel ilikiye g irm enin akla uygun olm adna in a n a n birok k a d
na, tek olas seim o larak grnm tr. Lezbiyen k u ra m c la r Ti-Grace At
kinson ve Charlotte B unch, lezbiyenlerin fem inizm in rad ik alleri olduunu
ne sryorlard. Ti-G race Atkinson, Fem inizm m antkl olm ak istiyorsa
cinsiyetsiz bir toplum elde etm ek iin alm ald r derken lezbiyen rad ik al
lerle heteroseksel fem inistler arasn d ak i dm anca sz savalarnn d o ru
a kt 1970lerde lezbiyenler, lezbiyenlii cinsel bir terc ih olm ann tesin
de, karkoyucu b ir tav r olarak vurguladlar. B ertha H aris, b a b a n n yasala
r d n d a yaad iin, lezbiyenin b ir yasad olduunu ilan etti. New YorkCogito, say: 65-66, 2011
297
298 : Hande t
lu bir g rup olan R adicalesbians, lezbiyen fem inist k u ram n ilk byk bildiri
sini hazrlad. W om an Identified W om an (1970) balkl b u yaz, ikinci dal
ga rad ik a l fem inizm in en nem li k av ram larn d an birini tan tt: K adn ta
nm l k a d n ...
K a d n la rn p a tla m a n oktasna k a d a r younlam fkesi szleriyle ta
n m lad k lar lezbiyenlii, salt cinsel b ir kim lik olarak k a v ran n d an k u rta r
m aya a lan R adicalesbiansn m anifestosunda lezbiyen gerekte doal, "bi
linsiz b ir fem inist, en erjisini dier k a d n la ra adam , erkeklerin terim leriy
le adlandrlm ay redd eden kad n lar tanm lyordu. K a d n la rn kendi kim
liklerini birbirlerine gre, kendi gereksinim leri, deneyim leri ve alglam alar
n a gre ekillendirm eleri gerekliydi. nk ancak k a d n la r birbirlerine yeni
bir benlik anlay verebilirdi. Bu kim lii erkeklerle ilikili o larak deil, bir
birim ize yaptm z referan slarla gelitirm em iz gerekliydi. K ad n lar birle
meli, kendilerini ve b irb irlerin i sevmeyi renm eliydi ki erkek kastn bask
sn d an k u rtu la ra k o n la rd a n bam sz ve gl hale gelsinler.
1969 ve 1970te y aym lanan m akalelerinde, lezbiyenin bam sz kadn
m odeli olarak grlm esi gerektiini vurgulayan M artha Shelley, "Notes of a
R adical Lesbian b alk l m akalesinde yle diyordu:
"Feminist olmayan bir lezbiyen hi grmedim. Doutan bir erkekten daha
az aklc ya da gl olduuna inanan bir lezbiyen hi grmedim, kadnn
rol pisliini azna alan bir lezbiyen hi grmedim.
1970ler ve 80ler lezbiyen k ad n lar a ra sn d a gl bir yaknl anlatan lez

biyen bildungsrom anlar ile siyasi ro m a n larn altn a oldu. Bibliyografiler
(zellikle B arbara G rierin The Lesbian in Literature: A Bibliographys!), otobi
yografiler, gnlkler ve topyalar a ltern atif bir kanon y a ratm ak isteyen lezbiyenler iin b ir im knd. Thoughts on Writing i gnlk eklinde kaleme alan
S usan Griffin, toplum da tekinin (lezbiyen veya siyah) sesinin, iirin sesinin
an lam n n edebi fo rm u n d a yerini alp alam ayacan sorgulad. Lezbiyenler, d lan an lar olarak, ayrcalkl bir algya sahiptir, G riffin b u n u ezam anl
lk diye adlandrr. E debi kelimeler gerei yanstm az fakat alternatif bir a n
lam sistem ini salayabilir. ifreleme ve m askeli anlatm k u llan m a geleneiy
le, dzyazy b o z u tu ra n biemiyle lezbiyen edebiyat ve eletiri, cinsiyet klie
lerini alaa ettii k a d a r edebi sylemin no rm larn da alaa eden m etinsel
stratejiler salar. M etinlerin ne olduunu renm ekten ok, m etinsel dilin ve
Cogito, say: 65-66, 2011
szdaarcnn zgn an lam larn n ark aplannda ne olm akta olduunu bil
m ek iin okuruz. M etin, m arjinlerde yakalanabilen yan szlerdir.
70lerin sonunda lezbiyen im gesinde nem li deiiklikler olm asnn n e
deni, lezbiyenlerin geleneksel ahlak ve ta n m la m a la rn d n a karak, ken
di deneyim lerinin gereklii ve k a rm a k l n n gerektirdii gibi yazm aya
b alam alardr. B unu yapm alarna o lan ak salayan, o n lara gereki biim
de yanstlm lezbiyen tecrbeler iin b ir okuyucu kitlesi vaat eden lezbiyenfem inist hareketin gelimesidir. Lesbian Fiction (1981) ve Lesbian Poetry
(1981) adl kitap larn d a Elly Bulkin, lezbiyen yaznn geliim ini dorusal b ir
ta r ih olarak tan m lar. Bu tarih, lezbiyen k ad n la rn negatif edebi im ajnn
yapskm yle balar, olum lu lezbiyen rol m odellerinin vlm esine dek gi
der ve farklla duy u lan ihtiyac gz nne serer.
R adikal ve kltrel lezbiyenler egzotik, vam pir ya d a h astalk l olarak su
n u lan lezbiyen im gesini alt st ederek, lezbiyenliin salk ifadesi olduunu,
ku tlan m as gerektiini ifade ederek ie koyuldular. Lezbiyen k u rm acalard a
m askelem e ve ifrelem e yaklam lar terk edilerek k a d n la r aras akn ve
lezbiyen kiiliin olum lu su n u m larn n gereklemeye balad 70lerin d
n m noktas hi kukusuz, The Furies Collectivein ku ru cu su , yazar R ita
M ae B ro w n u n ilk ro m a n R ubyfruit Jungle (1973) oldu. F em inizm iinde lezbiyenlik bilincinin a rttrlm a s iin elinden geleni yapan, erkek ovenizm i
ne kar koym ak ve kiisel yabanclam a duygularna son verm ek am acyla
lezbiyenleri fem inist bilin a rttrm a g ru p la rn a a ran enerjik bir aktivist,
b ir ayrlk lezbiyendi Brown. R om ann a n a k arakteri Molly Bolt, her a
d a n stn, ok gzel, d rt drtlk bir kadndr. Dii b ir Tom Jones ile adalet
peinde koan bir valyenin bileim i... Bu kusursuzluk, lezbiyenliiyle b a
d a trlr, nk evresindeki hibir erkekle klece b ir iliki kuram ayacak
k a d a r iyidir. R om andaki kt kii, salt denem ek iin lezbiyen olan kadnlar,
lezbiyenliklerini gizleyen lezbiyenler, lezbiyenleri kalplar iinde deerlendi
ren heteroseksellerdir. R om ann bu denli sevilip popler olm asnn nedeni,
lezbiyen fem inistlere u z u n zam an d r bekledikleri bir eyi, kendileriyle zde
leebilecekleri, atak, cesur, her zam an hakl, gzel, yirm inci yzylda y aam
d a ve yaznda lezbiyenlere yaplan t m hak szlk larn in tik am n alan bir k a
rak te ri vermesidir.
Edebiyattaki bu eilim , tiyatroya d a yansr, 70lerde birok lezbiyen ti
yatro kendi sahnesini ve tiyatrosunu rgtler. Lezbiyen tiyatrolar belli bir
oyun iin bir araya gelir ve dalrlar, srekli ve hiyerarik deillerdir. 1973te
Cogito, say: 65-66, 2011
299
300 : Hande t
M inneapoliste kurulan, k a d n hapishanelerindeki lezbiyen faaliyetleri konu

alan P risons ve geleneksel b ir alm a (com ing-out) anlats olan Cory de da
hil olm ak zere pek ok oyun reten Lavender Cellar Theatre; 1976da New
Yorkta k u ru la n bir lezbiyen baryla ilgili m zikal sahneleyen M edusas Re
venge; 1974te Georgia A tlantada k u ru lan hicivli parodiler ve d ram a tik ske
ler rete n Red Dyke T heatre, lezbiyen ayrlklnn szcleri olurlar. Lez
biyen yaam tarzn ve eletirisini ne k a ra n oyunlar, lezbiyenliin olum
lu im gelerini yaymay am alarken gemii de onarm a eilim indedirler. Lilli
an H eilm an tara fn d a n yazlan The Childrens Hour bata olm ak zere anaakm oyunlarda yer a la n lezbiyen im gelerini eletirirler. nk bu ve benze
ri oyunlarda lezbiyenlik, tpk edebiyatta olduu gibi acl, yenilgiye urayan
bir deneyim olarak su n u lu r ve lezbiyen iliki, b ir lezbiyen toplulukta deil,
heteroseksel toplum da gerekleir.
K a d n la r topluluu tah ayyl zerine k u ru la n oyunlarn am ac, yeni bir
dil yaratm ak ve ada tiyatronun ynn jestler araclyla kkten dei
tirm ektir. Sahne zerinde yerleik ataerkil davran k alp larn d an arnm
bir oyuncu modelini in a etm e aray ise lezbiyen tiyatronun getirdii en
nemli yeniliktir. Sahnedeki cinsiyetsiz lezbiyen aktrn Sande Zeig ile bir
likte ncs Monique W ittigtir. Lesbian Peoples: Material for a Dictionaryde
(1979), hedeflediklerinin, hayatlarna esas olacak yegne toplum sal biim
olan lezbiyenliin gzlerden rak kalm as deil, heterosekselliin, yani ka
d n la rn ezilmesi zerine k u ru lu politik sistem in ortad an kalkm as olduu
nu aklarlar. K ad n larn ezilm esi zerine k u ru lu sistemi, ataerkiden heteroseksellie indirgem i olm alar d n d r c ve arpcdr. Zira bu g
re gre heteroseksel kadnlar, ataerkiye teslim olmu kabul edilir.
D aha nce denenm em i b ir anlat yaps iindeki dnem in fem inist lezbi
yen yaznnda olaylarn m erkezinde hibir zam an lezbiyenliin nasl balad
na d a ir allm a k lam alar bulunm az. Sosyal yapdan bam sz bir alan
da tem sil edildiinden lezbiyen karakterler, fark edi, kabulleni, com ing-out
srelerini yaamazlar. O kuyucunun lezbiyen olduu, k a d n la r aras akn
erdem lerini kavrad ve seim i konusunda b ir i elikisi olm ad varsayl
m aktadr. Lezbiyen-feminist yazarlar genellikle grnte evrensel insan de
neyim i olan konular ilediinde bile, b u n la r her zam an onun heteroseksel
bir dnyada lezbiyen o larak yaam ndan szld iin, yazd k larn ancak
lezbiyen-feminist okur kitlesi anlayabilir. Lezbiyen cinsel ynelim , ou za
m an b ir veridir ve yknn an a sorunuyla pek ilgili deildir. Ama kim i kez
Cogito, say: 65-66, 2011
k a h ra m an , fem inizm araclyla lezbiyen olduunda, b u balang politik

a d an incelenir. Vurgu, a n a k ara k te rin oktan kefettii cinsel ynelim in d
nda, kendini kefetm esi zerinedir. S h aro n Isabellin Yesterdays Lessons
(1974), E lena N achm ann Riverfinger V/oman (1974), June A rnoldu n The
Cook and the Carpenter (1973) ve Sister Gin i (1975), k a h ra m a n n lezbiyenlii
zerin d en kendini yeniden y aratm asn a d a ir nem li rneklerdir. Yaym lan
d dnem de hayli p opler olan M arilyn F renchin Kadnlara M ahsusunda
(1977) ise banliyde yaayan orta sn ftan , iki ocuklu b ir ev kadnnn, ko
c asn n kendisini a ld atm asn d an sonra niversiteye devam ederek, lezbiyen
b ir bilinle yeniden do u u n a tan k lk ederiz. Erkeksiz, b ir nebze olsun z
gr, k ad n la rn b irbirlerini sevebilecekleri, anlayabilecekleri b ir alan n al
m asn a araclk eden ro m a n d a lezbiyen kurguyla beklenm edik anda ilk k a r
lam a, lezbiyen eserlerde hayli sk grlen a n a h ta r andr. Birinci tekil a
hs kurgular, lezbiyen fem inist yaznn nem li bir p a r a sd r ve bu t r k u r
gular, heteroseksel toplum ta ra fn d a n y a ra tla n edebi deeri olan veya ol
m ayan, geleneksel fikirlere saldran lezbiyen kim liin kalplam , korkun
fikirlerini yerle bir ederler. Edebiyat k a n o n u n u n ve fallik edebi geleneklerin
fem inist b ir eletirisi olm adan lezbiyen eletirinin gerekletirilm esi zordur.
E letirm en ve rom anc Jane Rule u n lezbiyen edebiyat geleneini an latan ilk
kitab Lesbian lmages (1975) da nem li b ir dnm noktas m etnidir. Fallokratik d n n m erkezindeki kat toplum sal cinsiyet rollerine dikkat e
ken R ulea gre sorun, Yahudilik ve H ristiyanln sem bol sistem leri ve kav
ram sa l aygtlarnn eril olm asdr. Dinsel hom ofobinin b a k u rb a n lezbiyenlerdir. Lezbiyen yaznn, ataerkil sn rla m a la rd a n k nn izini sren Rule,
edebiyat eletirisine kilit blm le b alar: Kendi otobiyografisi, hom osek
sellik ve farkl dinlerde b a strlm a sn n tarih i, dinsel hom ofobinin tp ve
psikiyatri tara fn d a n uygulanm as. H er blm , otobiyografi ve m ektup gibi
ikincil kaynaklardan aln tlarla y azarn t m yaam n sunar; kendi by
m esindeki cinsel tercih duyum u zerine zekice bir a n la tm la balar. A m a
c, d a h a ok lezbiyen okur/izleyiciyi im a eden allm o k u r ya da o k a d a r
allm olm ayan b ir o k u r yaratm aktr. R u le u n otobiyografiyle balam as
bir rastla n t deil, o sra la rd a birok lezbiyen m etinde ortay a kan hikye
s ta n d a rt bir balang olm utur.
Ingeborg B achm ann, O tuzuncu Ya (1961) adl kitab n d ak i "Gomoreye
B ir Adm adl hikyesinde, heteroseksel sistem i ve k a d n n toplum sal cin
siyet roln sorgularken, lezbiyenliin isel tekm ln de kavratr o k u ru
Cogito, say: 65-66, 2011
301
302 : Hande t
na. H eteroseksel evlilii ve lezbiyen ilikisi arasn d a bir ikilem yaayan ka-j
din karakter, yk boyunca o gne dek yaad ilikilerinde neler kazand-
m ve kaybettiini sorgular. Lezbiyenliin, h er trl ahlakszla sapld-!
iin T anr tara fn d a n yerle bir edilen G om ore kenti ile sem bolize edildi
i bu m th i hikyede evlilik, kadnn dii roln kabullenm esi olarak gr
lrken lezbiyen iliki, k a d n n kendi isel dnyasn doyasya a n lam ak ve ya
am ak a d n a cinsel a la n d a toplum daki g dengelerini cesurca alt st etm e
sidir. B ach m an n m erken rneini saym azsak 1970lere dek b aslan ve lezbiyenlii ele alan kitaplar ya bu sorunu heteroseksellere aklam aya al
yor ya d a lezbiyen k arak terlerin heteroseksel dnyann gereklerine uyum
gsterm e abasn yanstyordu. ykdeki a n a eliki daim a lezbiyenlikti.
Lezbiyen-fem inist hareketle ortaya km aya balayan kitap lard a ise sorun
hibir zam an lezbiyenlik deildir. Lezbiyen k a h ra m a n n grevi, genel olarak
heteroseksel dnyaya u y u m salam ak deil, kendi lezbiyen yaam n yarat
m aktr. N itekim birok fem inist-lezbiyen ro m a n d a k a d n lar kendilerini yeni
b a ta n yaratrlar. Toplum u yeniden dzenlerler, ou kez de yeni kurallar
olan b ir topluluk oluturm ay seerler. A taerkil sistem o n lar iin yok gibidir.
Kadn kimlikli kadn ve lezbiyen sreklilik

Lezbiyen k ad n larn ta rih in i oluturm ak, b am l lezbiyen y azn n "gerek
doasn tanm lam akla, gerek lezbiyen k a d n la rn ta rih in i tanm lam ak
a ra sn d ak i gerilim, lezbiyen kltrler ara sn d ak i farkllklar, beyaz ve hete
roseksel rklk, edebi o lara k kendini yanstabilm e yollar, varolan eril dili
ykm ak ile ona ilim eden yeni bir dil y aratm ak, bir lezbiyen edebiyat gelene
i k u rm a n n kanlm az artlaryd. Lezbiyen edebiyata ve eletiriye salam
tem eller kazandran, kadn-kim likli k a d n la rn ta rih in in ve k a d n la rn dost
lu k la rn n fem inist kefi oldu. Nitekim lezbiyen rom ann, "kadn kim likli
te rim i'n d e n kaynaklandn ne srd lezbiyen yazar Valerie Miner. R adi
kal fem inizm de heteroseksel kadn, erkeklerle ilikilerine ncelik verdiin
den "erkek kim likli k a d n olarak deerlendirilirken, lezbiyen k ad n kim lik
li k a d n d r nk ncelikli ilikileri kadnlarladr.
Lezbiyen eletiri, birka zcle ya d a lezbiyen kim liin doutan ol
duu in an cn a yakn, dierleri heteroseksellere ya da lezbiyenlere eit uy
g u n lu k ta ifte bak asn su n an birok yaklam ne srer. A drienne Rich
Vesuvius at Home: The Power o f Emily D ickinson da (1975), lezbiyen kim lik
le, lezbiyen iir arasn d a yakn benzerlik olduunu iddia ederek zc yak
Cogito, say: 65-66, 2011
lam n b ir rneini sergiler. En nem li lezbiyen fem inist denem elerden

biri olan W hen We D ead Awaken: W riting as Re-Visiond a (1971) grnrlk/grnm ezlik, znel/fiziksel deneyim le skca rl yeni b ir edebi gele
nekten sz eden R ichin k u ram a kazan d rd en nem li kavram "lezbiyen
s rek lilik tir. Kendi a ra la rn d a k i balar glendirm ek ve patriyarkal siste
me k a r m cadelede enerjilerini paylam ak zere erkeklerden ve/veya karcinsellik sistem inden u ya da bu ekilde sa p an btn k a d n la r arasn d a bir
lezbiyen sreklilik vardr:
Lezbiyen sreklilik terimi, kadn-kimlikli deneyimin bir eidini ierir.
Bunu her kadnn kendi yaam ve tarih boyunca meydana gelen oluum
lardan elde eder, bu kadn kimlikli deneyim sadece bir kadnn cinsel a
dan bir baka kadnla birlikte olma arzusu deildir.
K endilerini kadn m erkezli olarak gren ve b ir erkekle cinsel birliktelik iin

de o lm a n n daim a kstlanm aya veya d n vermeye yol aacan dnen
tm k a d n la r iine a la n lezbiyen sreklilik fikrine gre, b ak a k ad n lara
cinsel ilgi duym ayan k a d n la r da kendilerini politik lezbiyenler olarak gre
bilir. A ncak R ichin bu tezi de epey ta rtm a ld r. Lezbiyen zneyi ok geni
bir diil deneyim a la n n a konum layarak deersizletirm e ve zclem e ris
ki yksektir.
P atriyarkal ik tid arn m ihenk ta la rn d a n biri olan zo ru n lu heterosekselliin k a d n la r zerinde bask yaratm a ekilleri zerinde d u ra n Rich, heteroseksellik eletirisinde -b ir o k gey erkek aktivistinkinden farkl olarak-,
gey erkeklerle lezbiyenleri homofobiye k a r birletirm eyi deil, k adnlar
hetero-patriyarkaya k a r birletirm eyi hedefler. nk ada cinsiyetiliin tem eli erkek iddetidir. Hom oseksel farkllk ataerkil bir yaplan
m a o lara k anlayan F oucaultnun tersine lezbiyenlerin ayr fark llk alan la
r yaratm aya ihtiyalar olduunu b elirten Rich, lezbiyenlii, hom osekselli
in ikili toplum sal cinsiyeti balam nda deil, ataerkil bask balam nda in
celer: Lezbiyenlik erkein k ad n a u lam a hakk olduu eklindeki ataerkil
varsaym a kar bir d iren i eylem ini hayata geirm ektedir.
H eteroseksellik iki yolla zorunlu klnr: Tarihte k a d n la r erkeklerle e
lemeye zorlayan veya b u elemeyi g aran ti altna alan sn rla m a la r ve ka
d n ita a tin in erotikletirilm esi... Lezbiyen eletiri, heteroseksellii siyasi bir
ekle sokarak problem ize eder. Lezbiyen kim liin radikal fem inizm in gerekli
Cogito, say: 65-66, 2011
303
304 : Hande t
bir p a r a s olduuna in a n a ra k lezbiyen eletirin in arzu ve fantezi gibi yapt

la rm a odak lan an Rich, erkeksi ve "kadnsln sadece m o d ern cinsiyeti
liin yaplanm zt iftleri olduuna iaret ederek kadn ba ll n n cinsel
liin yeni biim lerini ortay a koyacan tartr.
Fem inist eletiri iin gelecek, lezbiyen devam llnn a ltn izmek, lezbi
yenliin kltrel gizem ini anlatm aktr. A ncak lezbiyenlii c a d la r ve rahibe
lerden, evlenm em i k a d n la ra ve m odern an lam d a lezbiyenlere dek uzana
bir yelpazede tan m layan R ich in bu yaklam nda erotizm in, hazzn belir
leyicilii ve zgll o rta d a n kalkm tr. Neredeyse ve ksm en aseksel bil
lezbiyenlik anlaydr bu: Yeniden sahip klm ve politikletirilm i ola
fem inist kz kardelik dncesi... (Sadece R ichin k u ra m n d a deil, Shu
lam ith Firestone, G ina Covina ve Audre Lorde da, erotik o lan n sradan ya
am d an ayrlarak sn flan d rlm asn reddederek erotiin, enerji veren bi:
g o lara k tm etkinliklerle kaynam as gerektiini ileri srerler. M ary Dab
ise K ad n Dostluk A teinin K vlcm lar (1978) balkl m istik m akalesin
de, k a d n tanm l erotik ak ile radikal k a d n dostluu a ra sn d a b ir dikotom
olm adn, tersine b u n u n dostluun nem li bir ifadesi/sergilem esi olduu
nu syler. K adnlar a ra sn d a ok farkl biim ve renkler alabilen enerji deil
to k u u n u n yalnzca b ir biim idir erotik ak.)
Lezbiyen srekliliin h a tla r belirlendike kadn asn d an erotik de ke
fedilm eye balanr. Y alnzca bedene ya da onun bir p a r a sn a zgn olm a
yan b ir eydir bu; yalnzca yaylan deil, ayn zam anda h er yerde bulu n an bil
enerji... K adnn gl, yaratc yan, onun lezbiyen benliidir Rich e gre:
"Her kadnda, kadnlk enerjisiyle harekete geen, gl kadnlara dor
ekilen, o enerjiyi ve gc ifade eden bir edebiyat arayan ey, onun iinde
ki lezbiyendir. Yaratc olan iimizdeki lezbiyendir, nk iimizdeki bab
sz dinleyen kz, yalnzca bir yk beygiridir.
Lezbiyen k lt r incelem eye baladm zda, kkeninde "annelik gibi derir

bir k a d n deneyim i olduunu kavrayacam za in a n r Rich. Pek ok lezbi
yen a irin sk kulland b ir izlektir anneye dn, lezbiyen m etinlerde anne
labirentin m erkezinde yer alr. "Twenty-One Love Poem sde (1977), kadn
kim likli kad n n erotik tutkusunda, anneler ve kzlar a ra sn d ak i ba larn ye
niden retildiini gsterip anneliin m itsel d u ru m u n u kutlarken, bu iki kok
ayrlm a noktas anneliin ataerki ta ra fn d a n k u ru m sa lla trlm a sn a sald
Cogito, say: 65-66, 2011
y kolaylatrr. Rich, anneliin gereklerinin erkekler ta ra fn d a n edebi ku

ru m la r haline getirilerek gizlendiine in an d iin m itler h a k k n d a yazar.
Fransz fem inizm i R ich in lezbiyen u z a n m fikrine bal kalarak , onu cin
sel fark llk ve "criture fm inine (diil yazn) teorileriyle ay rm tlan d rm
ve diil b ir zgllk ta rtm a sn a dn t rm t r. Luce Irigaray, k a rm a
k an ne/kz ilikisi k a lp la rn n lezbiyen ilikiler ve onlar bildirm ek iin b ir
m etafor olarak ku llan lm asn nererek, lezbiyen iliki ve a rz u la rn tem sili
nin, eril ta n m la ra tem el b ir bakaldr olduunu ifade eder. B ir baka F ran
sz yapskm c Helene Cixousya gre, b ir k a d n a duyulan ak dahil olm ak
zere diil cinselliin izleri, b t n cinselliin m atrisi olan anneye k ad ar u z a
nr. Cixousda hayli estetize edilm i erotiin etkisi sonucunda lezbiyen, bir
zne pozisyonu olarak belirm ez; bu konum u dolduran, diil hom oseksel ka
dndr. K risteva ise b ir k a d n n dildeki gstergesel ifadelerini anneye, ana
olana dn ve sylem sellik ncesi bir ecinsellii im lediini ne srer; e
cinsel a rz u yatrm n a u lam ak ancak iirsel dil ya da d o u rm a edim i gibi
simgesel dahilinde onaylanan yer deitirm eler zerinde m m kndr:
"K adn dourarak annesiyle tem asa geer, kendi annesine dnr, ken
di annesidir, ikisi de ayn srekliliin kendini farkllatrm asndan ibarettir.
Bylece k adn anneliin ecinsel ynn gerekletirm i olur, b u da onu ayn
anda hem igdsel belleine daha yakn, hem kendi psikozuna daha ak,
hem de dolaysyla toplum sal, simgesel b a a kar daha deilleyici klar.
Mitolojik anaerkil lezbiyen topyalar

Annelik, k ad n larn m itte yeniden form le etmeye balayabilecei tek yer
olarak grlr. Lezbiyen eletirm enler sa n atsa l dnem ve hareketleri yeni
den kavram latrrken, pek ok lezbiyen eletirm en de m itolojik anaerkil lez
biyen b ir gemii ortaya koym aya alr.
K ltrel fem inist teo rin in altnda anaerkil bak yani, tem elde diil etki ve
deerler araclyla ynlendirilen kadn toplum u gr yatar. Lezbiyen kl
trel deneyim in tam ta m n a dii bir deneyim olduuna inandn syleyerek
Rich, lezbiyen ayrlkln bir baka a n a nerm esini ortaya koymutu: K a
d n lar erkeklerden temel olarak farkldrlar ve onlarn kltrel davranlar,
deneyimleri, tarihleri ve deer sistemleri de egemen olan ataerkil kltrle ba
dam az. K adnlar aras ak ilikileri ve cinsel pratikler ise zgl bir tarihsel ve
kltrel balam dan ayr dnlem ez. ok farkl kltrlerde varolagelm itir
ve hl varln srdrm ektedir. zellikle Veda ncesi H indistan yontu sana
Cogito, say: 65-66, 2011
305
Hande t
t ve sylenceleri ile Lesbos A dasnda Sapphonun iirsel ifadeleri buna tank-:

lk etm ektedir. Sappho, tarih te evrensellemi tek sanat imgesi olarak ortayal
kar. mgesi, yirm inci yzyln ilk dnem ine ait nc bir lezbiyen sanatnn,!
o nlarn yaam biim ini dile dken yegne kltrel mitoloji kaynann meru- *
iyet kazanm asn salam tr. Lezbiyen k u rm acalar uzun sre Sapphonun i
irlerindeki mitsel rom antik imgelerin estetik kuatm asna, pastoral ve saray
l rollere ve bizzat Sappho ile ilgili gnderm elere taklp kalr. A ncak ana akm
toplum da lezbiyen hak larn destekleyen ecinsel zgrlk hareketi ve lezbiyen1
fem inist hareket ortaya knca, olumlu, gereki lezbiyen tasvirleri ve karak-5
terler retilm eye balanr. T anra tinsellii hareketiyle ve ekofem inizmle g- '
l balar olan kltrel fem inistlerin bir kesim i ise imgelemimizi ekillendiren
eril m itleri, sembolleri ve inan sistemini yapbozum a uratm akla ie giriir
ler. Sally M iller G earhart, The Wanderground (1978) ve Joyce Cheney, Lesbian
Land (1985) adl topik rom anlarnda, m etropollerin uzanda, doann orta
snda yaayan ekofeminist lezbiyen topluluklar kurguladlar. Lezbiyen kadn
lar, kendi spiritel dnyalarn kurm al, yeni bir kadn dili oluturm al, ken
dilerine zg semboller ve trenler/riteller yaratm alydlar. Bu eilim, kadn
larn det dngleri ve ocuk dourm a deneyim leri sayesinde doaya erkek
lerden d a h a yakn ve biyolojileri gerei d a h a m istik ve duygusal olduklarn
iddia ediyordu. Catharine Stim pson, lezbiyen yaratcl, nesnelere olan ilgi
de kklenm i grr, sessizliklerin kullanm n, kadnlarn soluuna alterna
tif bir szdizim i katm ak biim inde deerlendirir. Lezbiyen fem inist eletiriyi
bir yabanilik ve topyacln belirlediini im a eden Stimpson, organik m eta
forlar ve canavar imgeleriyle bilim i bir arad a kullanr. Sylvia Townsend War
ner, fantastik rom an "The Cats Cradle B ookta (1940) kediyi lezbiyen yaz
nnda b ir m etfora dntrr. K adnlar da kediler de vahi bir igdye sa
hip bam sz canllardr. W arnerm lezbiyen dilbilgisi ve szdizim i iin yarat
t aznlk dilleri, cad ve kedi dilleri, insan/hayvan/ruhaninin i ie geme
si lezbiyen edebiyat kim liinin kurum sallam as iin gereken aznlkla oun
luk arasn d a varolan kartlklar yerinden eder. Kltrel fem inist ruhaniliin temel yazarlarndan Susan Griffin, Women and Nature: The Roaring inside
H erde (1978) kadnlar ve doa arasndaki sk ba dile getirip dii cinsin ayr
calkl pozisyonunu, retken doasn vurgular. Kendini erkein isel ve dsal
hkim iyetinden kurtard iin lezbiyen kiilik allm adk biim de yaratcdr.
K ad n l n yeni sim gelerinin kadnla zg k artlklar ifade edeceini
dnen ayrlk kltrel fem inistler, yeni sim geler ve im geler iin yar m it
Cogito, say: 65-66, 2011
Lezhiyen Edebiyat ve Eletiri
sel b ir anaerkil gemi ararlar. D nem in lezbiyen yazn, alegorik an latm

lardan, gizli kodlardan, lezbiyen kken m itlerinden, fantezilerden, imgelem
lerden (fallik ikameler) beslenir. T arihncesine ait avlanm a ve et yeme tren
lerinden kaynakland dnlen erkek k lt r n n tersine, k a d n k lt r
n p asifist ve ekolojik ad an btncl o larak grrler. 1970lerin kltrel
ayrlk larn d an Gina Covina, bir dizi k ltrel fem inist tem ay gndem e ge
tirir. "Rosy R ightbrains E xorcism /Invocation balkl m akalesinde ayrlk
ln, kadn-m erkezli k lt r dn ifade eder. ncelikle sol-beyine dayal
dnm ek, son derece erildir. Sol-beyine ve sa-ele dayal ataerkil dnya, sa
beyine ve solakla dayal ta rz la r evrensel dzeyde sapkn olarak snflan
drm , teki ilan etm itir. Ataerkil sol-beyine dayal ilem ta rz n ykc ve
lm e ynelik b ulur Covina. Gloria A nzaldua ve Cherrie M oragan m birlik
te yazd k lar This Bridge Called My Back: Writings by Radical W omen o f Color
(1981), teki olarak a d la n d rlm o lan la rn t m n n kendini evinde hisse
decei solak bir dnya, ulu slararas bir fem inizm tasavvurudur. K ltrel fe
m inist k u ram ta ra fn d a n dlenen gelecei yle zetler:
Solak bir dnyann domakta olduunu gryorum... Yzyllardr, en
dstri andan ya da belki daha da ncesinden beri, dnya hep bir zek,
akl, makine dnyas olageldi. Kadnlar onun iinde, muazzam sezgi g
lerine sahip olarak, gerekliin baka dzeylerini ve baka gerekliklerini
yaayp durdular, ancak bunu belli etmemek zorundaydlar, nk erkek
ler tamam sen ldrmsn diyeceklerdi. imdi anszn sezgisel enerjiler
yeniden belirdi ve onlar ok gller."
Lezbiyen ayrlkl, rem e teknolojilerinde ilerlemi, dolaysyla insan re

m esi iin erkeklere ihtiya duyulm ayan tam am y la k a d n la rd a n oluan toplu m larn ele alnd lezbiyen bilim -kurgu ve topyasna esin kayna olm u
tur. T r n ilk rnei, C harlotte Perkins G ilm ann Kadnlar lkesi (Herland,
1915) erkeklerin olm ad, snfsz ve b a r iinde yaayan b ir k a d n lar toplu m u n u n ddr. A m azonu n dalk blgelerinde gizli, y alnzca kadnlar
d an olum u bir cem aat hayal eden rom an, hem hegem onik ideolojiden ko
puu, hem yaanan deiim in sn rlarn dikkat ekici biim de belgeler.
birlii iinde yaayan bu kadnlar, barsever, vejetaryen, doaya saygl, g
l, yetenekli ve annedirler. B ar ve u y u m a sayg, tm c a n l t rle rin ekoloji
sine ilgi gsteren anaerkil deerler sistem ini yanstr.
Cogito, say: 65-66, 2011
307
308 : Hande t
Pek ok klasiklem i erkek topyasnda yok saylan k a d n lara ynelik cin

siyet ayrm clna dikkat eken Gilman, k a d n la r ele alan edebi deneme
ler iinde fem inist eleri, topya tarzyla ak ve bilinli b ir ekilde ileyen
ilk yazardr. topik lkesini, snfl-erkek egem en toplum un k a d n tan m
na aykr k a d n la rd a n y a ra ta n G ilm ann, rem e n in cinsel birlem e olmak
szn partenogenezle gerekletii bu topyasnda dnce sn r cinsellik
tir. Ne v ar ki bu dnyada lezbiyenlie yer yoktur. K adnlarn t m de tek bir
anneden dom adr; a ra la rn d a k i en kk cinsel yaknlam aya, ensest yasa
na k a r geleceinden olsa gerek, izin verilm em itir. 1898 yln d a "kadn
lara kar sonsuz ve youn b ir ak" duyduunu aklam asna ram en Gil
m an, neredeyse cinsel d rt le ri tam am en o rta d a n kaldrp aseksel bir ka
d n la r topluluu y aratarak yerleik-snfsal-ataerkil dzenin tesine gidem e
yen bir fanteziye ind irg em itir eserini. A naerkil gelenein h k m srd
bu topyada ve dncede k a d n la rn din lerin in temeli, anne sevgisi; ta n r
lar da an n e ta n r a ya da annelik panteizm i olacaktr. G ilm ann tasv ir etti
i Am azon lkesi ve zellikle "am azon figr, ondokuzuncu yzyl sonun
da, gl ve zgr kad n n m etaforu olarak pek ok topyada, ro m an d a ve
ku ram d a karm za kar, k ltrel fem inizm le b erab er yeniden ykseli gs
terir. Lezbiyen estetii ta n m la m a abalarnda, lezbiyen tecr b en in klt
rel y aplanm adan etkilenm e yollarn inceleyen B onnie Z im m erm an, Exi
ting from Patriarchy: The Lesbian Novel of Development (1983) balkl m a
kalesinde lezbiyenin gl, diil rol modelleriyle birlem i iddetin olm ad
inanlarla ilgilendiini belirtir. K avim lerinin tarih in i, A m azonlarn m ito
lojisini, vahi kadn arketipini, diil gc ve k a d n n gizil enerjisini yeniden
yorum layan lezbiyen yazarlar, simge haline getirilm i am a ta rih d n a yer
letirilm i A m azonlar rneinin, erkek-merkezli dnce sistem inde lezbiyenlii n asl sylencenin k o llarn a terk ettiini gsterirler. R hode Island Fe
m inist T heatre m, 1976 ylnda sergiledii O W om ens Piece, A m azon imgesi
nin eril k lt rd en geri aln zaferidir adeta. T ahrik olmu bir o rm a n kedi
siym iesine seyirciye doru srnerek ilerleyen b ir Am azon ile a lr oyun.
K adnn elinde kalkan ve ifte-balta vardr. D izlerinin stne ker ve ilkel
bir lk atar. B tn k a d n la rn alar boyunca nlayan ve im di de kadn
seyircilerin ru h sa l ve sezgisel glerini harekete geirecek olan lk tr bu...
Am azon Odyssey (1974), Ti-G race Atkinsonu n radikal fem inist konum un
ekillenm esinde nclk eden m akalelerinden oluur. K ad n larn eziliini
snfsal ve ekonom ik a lard an ele alan bu m akalelerde Atkinson, varolu
Cogito, say: 65-66, 2011
u fem inizm e yakn d u ran , am a d ah a ok dn aln m b ir dnce ile

erkek-kadn ilikilerine yaklar. E ril kim lik, m etafizik yam yam lk aracl
yla elde edilm itir:
"Erkekler imdi ilevler veya diiler olarak tanmlanan o bireylerin varl
n igal ettiler, onlarn insan zelliklerine (yapc hayal glerine) el koy
dular ve onlarn bedenlerini igal ettiler.
E rilliin evrenselliini k rm a k iin k a d n la rn kendi m itlerin i a d la n d rm a

lar gerekm ektedir ki ra d ik a l fem inizm , h k im ataerkil k lt re alternatif
bir k a d n k lt r yaratm ay hedefler. M ary Dalynin Beyond God the Father:
Toward a Philosophy o f W om ens (1973) ve Gyn/Ecology: The Metaethics o f Ra
dical Fem inism (1978) ad l kitaplar, fem in ist ru h an ili in in a sn a nem li
tem el tekil eder. Yeni b ir doruyu ak lam ak iin o rta k o lara k kabul edilen
ta n m la m a la rn tersin i k u lla n a n ru h a n i kim ya geleneine ba ld r M ary
Daly.
A m azon gezgini m iti zerine k u ru la n Gyn/Ecology, blm den oluur.
B irinci blm H ristiyan m itlerini, dili ve o n larn kadn dm anln ta
nm lar. kinci blm, gnm zde k ad n a kar uygulanan be uluslararas
iddeti inceler: inde k z la rn ayaklarnn balanm as, A frikada kadn s n
neti, cad yakm a, H in d ista n da k a d n la rn len kocalar ile birlikte yaklm a
s ve jinekoloji. nc blm ise m itsel altern atifin i sunar: K adnlarla z
delem i b ir dnya... K a d n n ataerkil dzeni ykm as yeni b ir varolu ta r
z ortaya karacaktr. Erkek-m erkezli ikili m ant yeni b ir kadnsal szdizim i ile yerinden eden Daly, jin/ekolojik grn, iplik eirm e gibi k ad n larn
geleneksel kltrel etkinliklerinden a ln m a m etaforlar zerin e kurgular. p
lik eirm e, Dalyn in kt yapzc/yapc yolculuun b ir m etaforuna d
nr. plik eirm e bilgisi sabit deildir; b ir deime, a k k an lk halinde de
vam eder, orada b u ra d a birbirine bal olm ayan gereklik ksm lar a ra sn
da iplikler m eydana getirir, yeni alar rer.
Fem inist eletirinin am acn erkek gcyle anlam a yapm ak deil, onun
yerine gemek olarak g ren Dalynin tem el meselesi, dildeki deiim dir. Ataerkilliin dnda b ir dnya kefedilm esi iin kullanlan d ilin radikal biim
de yklm as ya da yapsnn zlm esi a rttr. Irk olarak grd gelenek
sel szlkleri, anlam bilim sel kaynaklar o larak kullansa d a alte rn a tif ve fem i
nist b ir dil snflam as n erir Daly; b ir dedektif titizliiyle dile yerlemi er
Cogito, say: 65-66, 2011
309
310 : Hande t
keksi szckleri analiz eder, ataerkilliin gizledii anaerkil dildeki imge kay
n a k la rn a ra tra ra k yeni b ir t r anlam bilim yaratr. Erkeklerce kullanlar,
kelim elerin p aylalan a n la m la rn a sald rm ak iin kad n n m erkezi dene
yim leriyle ilgili szcklere odaklanr; nk szck denetim i erkek gcnn
b ir n u m a ra l yaptadr. S ta n d a rt dili p a r a la rn a ayrm ak, blmnden
blm lenm i blm leri" ve o n lar eik izginin kadns devam llyla ye
deitirm ek, ad lard an fiiller yapm ak, dilbilim sel bir oyundan d a h a tedir,
eylemin nem ini vurgular. Daly bu nedenle, okuyucuyu kelime oyunlaryla,
neolojizmle, yeni fark n d alk lara zorlayan, onu ok etm eyi am alayan post
m odernist b ir slup kullanr. Gyn/Ecologyn in sonuna artc s re ten ca
dya k a d a r yaklak ikiyz girili zel bir indeks eklem itir ayrca. Bu yeni
kelimeler, ataerkil toplum un sahte, som utlam im gelerini ta h rip ederek de
olsa, yeni b ir farkna varm a, yeni bir diil gereklik duygusu yaratm aya al
an jin o m o rfik bir dil olu tu ru r. Tarihsel o lara k olumsuz, m arjin a l ve aa
lanan k a d n imgeleri, Dalyn in slubunda, olum lu kadn ta n m l kadn
prototiplerine, eril hegem onyaya dn verm eyi reddeden kad n a evrilir. Tm
k ad n lar ilerindeki cad/kocakar/kzkurusu/lezbiyeni kefetm ek zere bu
Am azon yolculuunda kendisine katlm aya ararak, ataerkil gler tara
fndan yaylan sahte bilgiye kar "yeni kelim eler" araclyla yalnzca ye
olan larn kullanabilecei b ir bilgi, bir gnosis retir:
"Erkek yapm mitin baz metallerini dntryoruz; sesli hale gelerek
kendimizdeki ve birbirimizdeki adlandrlamaz olan adlandrma cesare
tini ortaya karyoruz.
Lezbiyen kadn deildir"

Lezbiyenlik terim i, Eletirel Feminizm S zl n n y a z arla rn d a n Jules
Falquetin belirttii gibi, k a d n la rn bireysel pratiklerini betim lem ek am a
cyla k u llan lsa veya ona b u am ala sahip klsa bile ayn z a m a n d a bu p ra
tikleri so ru n sa lla tran b ir teorik akm lar ve toplum sal hareketler b t n
ne de gnderm e yapm aktadr. B ir btn o lara k siyasal an lam d a lezbiyenlik,
toplum sal dzenin zorunlu karcinsellik sistem in in edim sel eletirisi ve te
orik olarak sorgulanm as olarak kavranabilir. Lezbiyenlik egem en sistemi
altst eder, esasl b ir epistem olojik kopuu tem sil eder ve kkl b ir kltrel
devrim e davetiye karr. M ary Dalynin Gyn/Ecology ile yeni b ir dil, yeni bir
diil sem bolizm , yeni bir k lt r n altern atif yollarn tan m lad 1978de
Cogito, say: 65-66, 2011
bir b a k a nc lezbiyen M onique Wittig, lezbiyen hareketin ve fem inizm in

tem ellerini sarsan b ir d ncenin yolunu at. Adrienne R ichin nerdii d a
nk lezbiyen znelliini reddederek, rad ik al lezbiyenlerin m ottosu olacak
d ah a net ve zel bir ta n m getirdi: Lezbiyen k a d n deildir."
Toplum sal cinsiyet ile heterosekselliin yaratt cinsellik arasndaki
ilikiye m eydan okuyan W ittige gre m adem k a d n la r heteroseksel toplum
sal dzende sabit bir yer tu tm aktadr, o halde biri eer bu yeri igal etm iyor
sa o k a d n deildir. Lezbiyen cinsiyet (kadn ve erkek) kategorilerinin tesin
de yer a la n tek kavram dr; nk a d la n d rla n zne (lezbiyen) ne ekonom ik
ne politik ne de ideolojik olarak bir kadndr.
Bu dnem de cinsiyeti toplum sal cinsiyetin ina ettiine d a ir k u ram lar ge
litirdi fem inistler. F ransad a 1977-1980 y llar arasn d a O uestions Fm inistes
dergisi kolektifine gre cinsiyetler basite biyolojik-sosyolojik kategoriler de
il, erkeklerin k ad n lar zerindeki ik tid arn n yaratt sn fla rd r toplum sal
cinsiyetin tan m n n eksenini tam da bu ik tid ar ilikisi oluturur. Bu akm a
yakn olan politik lezbiyen eilimler, karcinsellii cinsel d av ran lard an biri
olarak deil, kad n larn erkeklere zorunlu b ir bam llk ilikisiyle tan m la n
m ala rn n tem elinde yatan sistem olarak grrler. W ittig lezbiyen d u rutan
bir politik perspektif retir: Toplumsal cinsiyetin im a ettii yklerden ve cin
sel ynelim olarak heteroseksel ibirliinden syrlm ak, bu dzenin dnda
kalm ak, bylece seksin yklm asna k atkda bulunm ak...
Lesbian Peoples: Materials for a Dictionaryde (1979), lezbiyen m etinler
de lezbiyen okurlarn a rad duyarl ta rif eder. Lezbiyen y azarlar okurun
cinselliin farkna v arn glendirm ek iin sk sk cinsel yeterlilikleri ta
nm larlar. Lezbiyen y a z arla rn dili, kadn yaplar ile cinsel deneyim leri a ra
snda devam l olarak y aptklar anolojiler, eletiri ve edebiyata yeni perspek
tifler k azandrr. Sem bolleri ve anaerkil m itleri ar derecede ku llan arak
u zlam sal trleri y k ar W ittig, zam irlerin ve karak terlerin k arp kayna
m asn a izin verir, m etinsellik ile cinselliin ikizlem esini u boyutlara ta
r. 1920lerde balayan dili erotize etmek, lezbiyenletirm ek a b ala rn iler
leten W ittig, izledii stratejide dilbilim sel ad an im knsz yaparak, Lezbi
yen B edenin znesini ikiye ayrr: Bylece Je (Ben), sevgili ve y azar olarak
ikiye blnr: Jle.
The Straight M ind (1980) balkl denem esinde, heterosekselliin uy
lam a dayal m erkeziliini glendirm ek iin cinsellii tan m la y a n kurum larm , h er ilikinin ve h e r znenin h a rita sn kardn y azarak lezbiyenliCogito, say: 65-66, 2011
311
312 : Hande t
i, k a d n n b ir baka k a d n a k olmas eklinde tanm layan m an t a mey|

dan okur, cinsiyet ve cinsellik kategorilerinin karlkl iliki iinde oldtfcj
una d ik k at eker. Lezbiyenlik, arzu ile snrlandrlabilecek psikolojik ya d(||
cinsel b ir kavram deildir. Lezbiyenlik dier kad n larla sadece biyolojik ya-i
hut psikolojik deneyim lerin benzerliine dayal bir ortakl deil, evrensel'
anlam da b ir adalet an lay n d an doan ve t m dnce veya varolu biim
lerinin a ltn d a yatan cinsiyet sn fla n d rm asn n yok edilm esini ngren po
litik bir ball im a etm ektedir.
Sadece A drienne R ichi eletirm ekle kalm ayp M ary Dalyn in yceltti
i kadn m itini, lezbiyen fem inizm i yolundan saptrm aya yarayan bir tuzak
olarak gren W ittige gre, k a d n la r ve erkekler arasnda "doal bir ayrm
olduunu kabul edersek, ta r ih i doallatrr, sanki k a d n lar ve erkekler hep'
var olm u ve hep var o lacaklarm gibi dav ran m oluruz. Ve ta rih le beraber
eziliim izi gsteren toplum sal olaylar doallatrrz, bu da h er t r deii
m i im knsz hale getirir:
"Bir snf olmak, bir snf bilincine sahip olmak iin nce en ekici gr
nmleri de dahil olmak zere kadn mitini ldrmeliyiz.
M onique W ittig, ikili cins ay rm n n heteroseksel rejim in yeniden retim

ekonom isine hizm et eden yapay ve ideolojik b ir ayrm olduunu dnr.
lk ta n rla rn dii old u k larn n k antlanm as ya da anaeriye dn abala
r varolan gerei deitirm eyecektir. nk anaerkillik de znde hetero
seksel b ir rejim dir. B asklayan ve bask a ltn d a tu ta n ilikisi vardr. Ancak
bu kez bask, kadn do u rm a yeteneiyle tan m lay arak doallatrlm aktadr. Oysa d ourm a yasal b ir yetenek deil, m eru latrlm yeniden retim
dir. B ilinlice veya kendiliinden, yaratc diil eylem olarak k a d n la rn ha
yat boyu kendilerini adad, yzyllardan b eri s r p gelen dnyaya getir
me zo ru n luluundan kendim izi k u rta rm a k ta n aciz olduum uz srece, o
cuk re tim in in kontrol sadece bu retim in m addi a ra la rn n kontroln
den ok d a h a teye gidecektir. Bu kontrole sah ip olm ak iin, k a d n la r ilk
nce kendilerine dayatlan k a d n k av ram ndan syrlm aldr.
W ittig ve arkadalar, heteroseksist dzenin yklm asnn an cak kadnla
rn heterosekselliin d n a km as ve kadn olm ay reddetm esiyle m m kn
olacan savunarak erkeklerle sevien k ad n lar snf ibirlikisi olarak g
rrler. Bu eletiri oklarndan payn en ok Anja M eulenbelt a lm tr kuku
Cogito, say: 65-66, 2011
Lezhiyen Edebiyat ve Eletiri
suz. Fem inist, sosyalist, lezbiyen yazar Anja Meulenbelt, iten, cesu r bir dille
zyaam m anlatt, deneyim lerini ak tard Utan Bittide (1976) btn ka
d n la rn lezbiyen olduunu, yalnzca b a z la rn n bun d an h ab eri olm adn
sylyordu. Ancak bir erkekle ilikisine o d ak lan an Gndelik Mutlulua Al
ma, (1985) yaym landnda lezbiyen fem inist evrelerde byk tepkiyle kar
land, "harekete ih an etten baka bir ey deildi bu; byk b ir utant!
H eteroseksellik, kkten b ir lezbiyen, heterosekselliin bulam ad bir
lezbiyen iin utan verici ve yaralayc bir olgudur. Lezbiyenliin iine szd
an d a lezbiyenlikten vazgeilm i dem ektir. Tek tarafl ya d a biseksel bir
kadn iinse bu k artlk sululuu pekitirir. Bu d u ru m der Ju d ith Butler
bizi heterosekselliin kom edisi zerine, o n u n dayatlm l, glnl
zerine dnm ekten alkoyan nk b u b ir anlam da onu tadm z a n
lam n a gelir. Kim i grler kim lik k av ram n n ik tid ar iinden kurulduunu,
rnein b ir kad n n kendisine ben lezbiyenim dem esinin d a h i v ar olan heteroseksel patriark a iinden an lam lan d rld n a iaret ederler. Ancak ken
dini heteroseksellikten kkten bir d lam a iinde tan m lay an b ir lezbiyenlik, ksm en ve kanlm az olarak lezbiyenlii de k u ran heteroseksel inala
r bizzat yeniden im lem e yetisinden kendini m a h ru m b rakr. Byle bir lez
biyen strateji sonuta B utlern da b elirttii gibi zorunlu heteroseksellii
tm eziciliiyle, baskclyla pekitirm i olur. Politik b ir seim olan lezbiyenlik, b ir arlk ya d a yknm e deildir. H om oseksalite, heterosekselizm i tak lit etm ez tam tersine, lezbiyen kim likler kopya edilecek asl/lezbiyen
olan heteroseksel nedensellik izgisini k a rm a k ark hale getirerek, bu e
kilde heteroseksellik a d n a asl olm a savlarnn yanlsam al niteliini or
taya koyarak heteroseksel kim likleri panie sokar. Lezbiyenliin, kadn ol
m an n a n la m ve nem ine dn tem sil etm ediini, diillii k u tsam ak an la
m na gelm ediini, kadnm erkezli bir d n y an n iaretini verm ediini syle
yen B utlera gre, lezbiyen cinsellikte bir zgllk bulunabileceini ileri sr
mek, lezbiyen cinselliin b ir vakitler heteroseksellikten ib aret olduunu id
dia etm eye m ecbur bir k a r sav gibidir.
Afrika mitleri ve siyah kzkardelik

Hom ofobik gzetim a ltn d a leziyenlik n asl m arjinallie, fetiizm e, ayrks
la itilerek yaltlyorsa, lezbiyen fem inistlerin lezbiyenlii ve b ir lezbiyen
yurdu tasav v u ru n u m erkeze alm as da ayn elikiyi retebilm e ihtim ali ta
r. A naerkil ve dolaysyla tem elde diil b ir slup olduunda direnm ek, do
Cogito, say: 65-66, 2011
313
314 : Hande t
al ve toplum ncesi olarak k a d n la ra ilikin u z u n dnem li stereotipler ge

tirir. Tekil b ir "criture fm inine, k ad n lar a rasn d ak i dilbilim sel farklar
dzletirebilir. Ayrlk terim in i eletiren S onia Johnson, fem inist ayr
lkln kendisini nelerden ayrdn (rnein erkekler) ta n m la m a riski
tadna ia re t eder. Erkekler kategorisini tarih se l ve toplum sal olarak za
ten varsay m ak tad r byle b ir lezbiyenlik dncesi. Rosi B raid o ttin in ele
tirisi, ay rlklarn kodlar deil, iaretleri y k ara k sadece szlk dzeyinde
yeniden-adlandrm a yaptklar ynndedir. G loria Anzaldua ve C herrie Moraga This Bridge Called My B a ckte (1981), lezbiyen deneyim lerin ayn olduu
varsaym na ve edebi rkla saldrr. E letirin in an a am ac, d a h a esnek bir
lezbiyen edebi kim lii y aratm ak, farkl k lt r ve etnisitelerden lezbiyen ka
d n lar a ra sn d ak i ilikilere ve tem siliyetlere yer verm ek olm aldr. Z ira birle
ik, evrensel b ir lezbiyen kim lii yoktur ve lezbiyen eletirinin de tek b ir eko
l olam az. Audre Lorde, B a rb a ra Smith, C herrie Moraga, Merle Woo, Pau
la G unn Allen ve Gloria A nzaldua gibi beyaz olm ayan lezbiyenler, kad n ha
reketinin ve ikinci dalga fem inizm den gelen ABD merkezli rad ik al ve libe
ral fem inist teo rin in b a rn d rd rkla ve heteroseksizm e k a r d urdu
lar. E n a r eletiriler zellikle siyah lezbiyenlerden geldi. A fro-A m erikan ka
d n lar ve C hicanalar, fem inist meseleler o larak ele alnan konularn, sade
ce beyaz k a d n la rn deneyim leriyle belirlendiine, rklkla ve snfsal n
yarglarla ilgili konularn es geildiine dikkat ektiler. Bu gz a rd etm e du
rum u, "kzkardelik ya da k a d n deneyim lerinin ortakl kav ram larn sa
dece beyaz kadnlarla snrlyordu. Beyaz saylm ayan k a d n la rn (women
of color) zellikle ii sn fn d an ykselen m u h alif bilinci, 70ler ve 80ler bo
yunca politik sylemler retirk en akadem i ile de savam aktan geri d u rm a
d. Akadem i d nda hibir k a d n hareketine d a h il olm asalar da ssl itim at
nam eleri dolaysyla heteroseksel akadem isyenlere daha fazla ilgi ve sayg
duyulm asnn, heteroseksist hiyerarileri yeniden yaplandrdn d n
yordu bell hooks. (Asl ad G loria Jean W atkins yerine, an n esin in ve an n e
annesinin isim lerini birletirerek trettii bell hooks ism ini k u lla n m a k ta
dr.) F em inist olsun ya da olm asn, heteroseksel k ad n larn byk oun
luu erkeklerle yaadklar zel ilikiyle d ah a ok ala k a d a rd r hooksa gre.
Hem hom ofobiyi srdrp hem de fem inist o lduklarn iddia eden kadnlar
da beyaz st n l k dnceyi tayp kzkardelii isteyenler k a d a r yanl
yoldaydlar ve ikiyzlydler. Lisans rencisiyken yazmaya balad A int
I a Woman: Black Women and Feminism de (1981), cinsiyetiliin ve rkl
Cogito, say: 65-66, 2011
n tarih se l olarak siyah k a d n la r zerinde n asl etkiler y aratt n , bu ikti

d a r k a lp la rn n siyah kad n l deersizletirm e grntlerini incelerken,
beyaz-egem en-kapitalist p atriy ark a biim lerine kar ciddi eletiriler geli
tird i bell hooks.
D nem in siyah eletirm enleri, ayrlk fem inistleri, fem inizm in oriji
nal hedeflerine ters dtkleri, eitlik yaratm ay ngrm ek yerine erkekle
re boyun edirm ek ve in sa n dm anl y a ra tm a k ana g r erevesin
de, kad n m erkezli ve k a d n hkim iyetinde b ir toplum yaratm a abasnda ol
duklar iin yargladlar. Siyah fem inist eletiriyi a d la n d ra n ve ona yn ve
rense B a rb a ra Sm ith oldu. nem li yazn antolojileri, eletiri ve siyah kadn
alm alaryla fem inizm in eletiri alan n tek b an a o lu tu ran bu nem
li k u ram c n n nc denem esi, 1970lerde yaym lanan The Truth That Never
Hurts: Black Lesbians in Fiction in the 1980s otobiyografiyi inceler. Glo
ria Naylorin The Woman o f Brewster Place, Alice W alkerin The Color Purp
le ve A udre Lordeu n Z a m isi... Naylorin lezbiyeni, edebiyatn hayli erken d
nem lerindeki m otifleri dn alarak bir k u rb a n m isali betim lem esini ele
tirirken, The Color Purple b ir fabl olarak deerlendirir. Y alnzca Lordeun
Zam isin in tam am en siyah lezbiyenlerin tarih se l yerleim i ve kltryle ilgi
li olduu sonucuna varr.
Akadem i o rtam n d a deeri den altsn f deneyim ini, an n esinden duy
duu hikyelerle birletirerek slup ve y aratclk la icra eden Audre Lorde
(1934-1992), lezbiyen edebiyata kazandrd "biyom itografi tryle eit
li anne-kz ilikilerini ve m itlerini, olgu (fact) ile kurm aca ara sn d ak i ikilii
b u lan k la tra n fantezileri ele alr. Szel olm ayan iletiim in, d ilin yan sra
enerji veren byk bir g olduunu d n r Lorde. Bu en erjinin kayna
sem iyotiktir. iirlerinin ou, anneler ve kz evlatlar a ra sn d ak i nefretten
bahsederken, kendi biyom itografisi olan Zami: A New Spelling o f My Name
(1982), hem annelik etiine balanm as, hem de onu skmesiyle ayrcalkl
bir yere sahiptir. T an rlara a d a n a n Afrikal k adna, lm ncesi tak la n ss
ler yerine kendi adna konum a hak k n n verilm esini isteyen Lorde, annesin
den devrald kadnlk m ira sn hakszla k a r am a iyi b ir kz evlat olarak
edebiyatla dntrm ek ister. Kendini, A frika-A m erika edebiyat iinde Karayip A dalar anneleri ve k zlar edebiyat o lara k anlan gelenee dahil ede
rek, siyah, fem inist, lezbiyen anne air kim liini benim ser.
A drienne R ichin "siyah, kadn, evlat, lezbiyen, fem inist, anne, hayalpe
rest, kbusum su, yabanl ve som iirlerin iyiletirici b y c s szleriyle
Cogito, say: 65-66, 2011
315
3 1 6 : Hande t
vd Lorde, rkla dayal cinsel b a strm a la r ile cinsiyeti bak, mo

dern d n y an n k adn so ru n u iine yerletirdii bireysel sesiyle eletirir. Kar
la H am m ondla bir syleisinde lezbiyenliini, tutkulu bir aktivizm in yan
sra k a d n la r arasn d a var olan, cinselliin tesinde bir ak o larak tan m la
yan Lorde, lezbiyenliin cinsellik boyutuna indirgenerek bir aa lam a ve fe
tiizm arac haline getiriliine fkelidir. Bu indirgem eci seksel terim lerle'
rl b a k a karlk, lezbiyen bilincinin ciddi an lam d a b ir p a r a s olmasn
istedii tensel b ir erotizm i ve "siyah kz k ard elik kavram n nerir.
An O pen Letter to M ary Daly (1984) balk l denem esinde, siyah ka
d nlar sava ve tan ra o lara k betim lem ek yerine kurban olarak tan ta r
M ary Dalyye ve Gyn/Ecology ye saldran Lorde, A frika ta n r a la rn , beya 2
bir kadn a irin Eski Y unan ya da H ristiyan ta n r a la rn bulabileceinden
daha g verici buluyordu. E serlerini Afrikadaki mitlerle, kendi atasal yur
du D ahom eyin mitleriyle, z a m a n gerilim i dedii tekniin zerine yerleti
ren Lorde b a ta olm ak zere pek ok siyah lezbiyen, Blues ve ru h a n ilik ile i
birlii y a p a ra k yeni bir d ilin kefini aratrd lar.
Birok siyah fem inist eletirm en iin bu eletiri Afrika m erkezli bir ba
k asn tanm lam aya dayanr, Afrika m erkezli dncenin B atl dn
ce fo rm larn a b ir kar k olarak ilevselleir. A frika m erkezcilik; Afrika
dinlerine, siyah toplum larn deerlerine ve diline, szl edebiyatn, kltrn
ve toplum sal aktivitelerin k arlk l dayanm asna ve zellikle de anneliin
kltrel nem ine dayanm aktadr. Lordeu n edebi gelenek iinde yapt dev
rim i izleyen Alice W alker w om anist (kadnc) terim ini, fem inist terim in
den ayr olarak, Afrika m erkezciliini kutlam ak ve daha geni b ir kadnl!
resm inin ortaya km asn salam ak iin In Search o f Our M others Gardens.
W omanist Prose (1983) adl iir klliyatnda k u lla n r ilk kez. Terim e duyulan
ihtiyacn, ev alan n d an alm a a la n n a ynelm ek gibi sosyal deiim leri sa
vunan zellikle beyaz k a d n la r tara fn d a n ynlendirilen ilk fem inist h a re
ketlerden doduunu belirtir. W alkerin eletirel bak, siyah eletirm enle
rin kendi "eletirel yklerini nasl adlandrp kontrol edebileceklerine dai
nemli b ir rnektir. K adn im ajlarn n ou, A frika szl edebiyat ve m it
lerden ortaya km tr W alkerin; w om anistin, Yorb tan rs O sun ile ba
lar vardr. R om anlar ve eletirel m akaleleri, siyah kadn sa n at la rn rol
sanatlar, siyah toplum lar ve siyah ta rih i a ra sn d ak i balant, m it ve siyah
k lt r n zenginliini farkl dilleri yan yana getirerek ortaya koyan W alker
rom an siyasi ve teorik savlarna evsahiplii yap an farkl bir m odel olara!
Cogito, say: 65-66, 2011
yaplandrr. The Temple o f My Familiar (1989), farkl ivelerle k o n u an in san

larn a n la tla rn tarih, otobiyografi ve r y a la ra gnderm e y ap arak birleti
rir am a k a d n vcudunu, lezbiyen tecrbeleri, han g i bak asn d an olursa
olsun cinsellii gsterm eyi reddeden bir eserdir.
Lezbiyen sadomazoizmi
G em iten bugne, gerek akadem ide, gerek lezbiyen fem inist topluluk ve ko
m nlerde, k u ram lard a, k u rm a c ala rd a en byk so ru n sallard an biri de lez
biyen cinsellii olm utur hi kukusuz. 70lerde lezbiyenliin nem li k rite
ri deildi cinsellik. Judy G rahn, c K adn Lezbiyen (1970) m akalesinde
"Seks saplants olan erkekler, lezbiyenlerde seks saplants olduuna in a n
yorlar. Oysa t m dier k a d n la r gibi lezbiyenlerin saplants ak ve sadakat
tir derken, N ina Sabaroff d a benzer bir sylem kullanyordu: Bizim istedi
imiz salt iyi seks deil, iyi dostluk, iyi i, iyi eitim dir...
D nem in airlerinden E lsa Gidlovv (1898-1986) da ayn fikirdeydi. Lezbi
yen kiiliin gl bir p a r a sn n dier k a d n la ra ynelik b allk ve sevgi
olduunu sylerken lezbiyenliin kad n lara k a r erotik yaknl ierdiini
ancak yine de birbirleriyle h ib ir zam an cinsel ilikiye girm em i pek ok lez
biyen kiilikli kad n n olduunu vurguluyordu.
Sadece cinsel kim likler o larak alglanm am ak, fem inizm le ara larn d ak i
dnsel-tarihsel ba zayflatm am ak ve bu konuda konuup heteroseksel
erkekleri ta h rik etm em ek iin kendi a ra la rn d a bile erotik y a an tla rn d a n
ok az b ah sed en cinsel a n la m d a m u h afazak r fem inistler, ecinsel ya da h e
teroseksel, bask-itaat u zlam asn a dayal cinsel ritellerin uygunsuz oldu
unu ve fem inist zgrlk hareketine ihanet ettiini sylyorlard.
Lezbiyen kad n n cinsel h a z la r zerine pek fazla sylem retilm eyii,
kadn-erkek ayrm zerinden cinsel farklln gzard edilm esidir. E lin Di
am ond cinsel farklln cinsiyetler arasn d ak i atm alar ile ean lam l bir
ifade olarak deil de, cinselliin kendi iindeki farkllna olas b ir gnder
me olarak alglanm as gerektiini; zira cinsel farklln toplum sal cinsiyet
kim liinin iki kutuplu k a rtlk la rn n dengesini bozan bir u n s u r olduunu
belirtir.
Lezbiyenliin cinsel boyu tu n u olum layan b ir erotik araya proleter lezbiyenler sah ip ktlar ve kkten belirlenm i b ir lezbiyen cinsellik gelitirm e
yi am aladlar, beli hooksa gre fem inist h a rek etin altn oyan asl tu tu m ,
btn k a d n la rn kendilerini en ok tatm in ettiini dndkleri cinsel p ra
Cogito, say: 65-66, 2011
317
3 1 8 : Hande t
tii tercih etm e hak k n a sayg duym ay reddeden b u kat yarglard:

ki k a d n n cinsel an lam d a birbirleriyle ne yapabileceini h ibir zam an
anlam ayan, b ak a bir k a d n cinsel anlam da h ibir zam an arzulam ayan
am a bir k a d n n lezbiyen ya d a biseksel olm ay seme hak k n savunacak
birok k ad n var. Ayn destek, birok kadna ya d a in san a hitap etm eyen cin
sel eylemler iinde bulunan lezbiyenlere ve heteroseksel k a d n lara da verile
bilir. Lezbiyen sadom azoizm inin m u h afazak r fem inist eletirisinin altn
da hom ofobi yatm aktadr.
Eer herhangi bir kadn, lezbiyenlerin kabul edilebilir saylm ak ve hete
roseksel k a d n la rn rah a t hissetm esini salam ak iin kat ahlaki sta n d a rt
lara uyulm as gerektiini dnyorsa hom ofobiyi srdryor demektir.
Kim i lezbiyenler, iki p a rtn e r arasn d ak i ik tid a r fark zerinde tem ellen
m i bir cinsellie ve sadom azoist bir lezbiyenlie aka sahip k m ak ta te
reddt etm ezler. Presence and Desire: Essays on Gender, Sexuallty and Perfor
mance (1993) adl alm asnda Jill Dolan, sregelen pornografi k art femi
nist sylem in erotik lezbiyen tasvirleri sansrleyiini eletirir. Lezbiyen ka
dn hazza u lam ak iin penetrasyona bav u rm ak szn (rnein sadom azo
ist p ratikler vb) saysz yol seebilir. Haz ilkesini reddeden, cinsellii yalnz
ca rem eye ynelik bir biyolojik faaliyet addeden O rtodoks dnceyi en ok
rahatsz eden ey de cinsel ed im in hazza ynelii, m ulak yn ve perform a
tif bedensel direni pratiklerini oaltm a im kndr.
2000li y llar itibariyle pasif arzuyu ykarak olum layan lezbiyen cinsellii
edebi eserlerde ve sinem a film lerinde yer alm aya balad. Ana akm ve politik
lezbiyenlie kar lezbiyen sadom azoizm i tevik etm ek iin alan Pat Califia ve Joan N estlenin yan sra Teresa de L auretisin kadnlar a ra sn d ak i ar
zuyu, kadn kimliiyle zdelem i diil ba o larak grmekle yetinm eyip cin
sel boyutu da ie katarak, lezbiyen arzuyu fetiizm balam nda aklayan a
lm alar litera t r hayli sarst. Perform ans u n su rla rn lezbiyen fantezinin
gsterenleri olarak deerlendiren De Lauretis, lezbiyen m askelem esinde top
lum sal cinsiyet ile perform ans arasn d a apak biim de yer alan ve grnr
olan bolua vurgu yaparak b u n u hayalletirm e etkisi olarak tan m lar. Lacanc psikanalizde diillik m askelem esi heteroseksel erkeklere h itap etmek
tedir, bylelikle cinsel farkllk dzeni yeniden retilm i olur. De L auretis u
soruyu sorar: Peki ya bir k a d n maskelem e eylemiyle bir baka k a d n a hitap
ederse ne olur? Byle bir d u ru m d a maskeleme, egem en heteroseksel dzen
iinde telafi edilemez; nk k a d n stlendii rolle zdeletirilem ez.
Cogito, say: 65-66, 2011
The Practice o f Love da (1994), sapknl patolojik olm aktan k ararak

lezbiyen cinsellie d air sapkn arzu ekseninde psikanalitik b ir teori geliti
rerek ilk kayp, idi edilm e ve fallus kavram larn, sapknlk ve fetiizm
nda birkez d a h a okum ay n e rir De Lauretis:
"Lezbiyen zne, idi edilm eyi ne reddeder ne de d urum una rz a gsterir.
En b a ta kaybedilen b ir nesne iin duyulan sapkn arzuyu im lem ektedir
feti. M asklen evrendeki fetiletirm enin ok tesinde, lezbiyen term inolo
jide ise fallu stan ve fallusun penise indirgenm esinden ku rtarlr, k la r a ra
sndaki fark ve arzuyu belirleyen herhangi b ir nesne, herhangi b ir gsterge
olur. Lezbiyen a rzu n u n kayp nesnesi, yani fetiletirilen imge diil bedenin
bizzat kendisidir. Lezbiyen fallusu, daha nce b ak a bir kadna duyulan diil
arzuyu olum suzlayan bir gsterge olarak, z a m a n zam an penis istei olarak
alglatan ey, gerekte kaybedilm i, in k r edilm i diil beden isteidir. di
edilme, k a d n la rd a k i penis kaybn deil, diil bedenin kendini kaybetm esi
ni ve ona eriim in in de engellenm esini tan m lar. Lezbiyen feti, kayp nes
neyi telafi ederek onu zne asn d an mevcut ve eriilebilir bir hale dn t
rr. Lezbiyenlerin erotik adan b ir baka k a d n n bedenine y a trm yapm a
larna izin verir fetiizm. Bylece C hristina R ossettinin m askeli ifadesiyle;
iki altn ku yan yana, sarm a dola birleirler tek yuvada...
Kaynaka/Okuma nerileri
Sylvia Townsend Warner, The Cats Cradle-Book, Viking Publications, 1940.
Anais Nin, House o f Incest, Swallow Press, 1958.
Ti-Grace Atkinson, Amazon Odyssey, Putnam Pub Group, 1974.
Jane Rule, Lesbian Images, Garden City N.Y. Doubleday, 1975.
Gina Covina, The Lesbian Reader, Barn Owl Books, 1975.
Sally Miller Gearhart, The Wanderground, Persephone Press, 1978.
Monique Wittig/Sande Zeig, Lesbian Peoples: Material for A Dictionary, Avon Publi
cations, 1979.
Elly Bulkin, Lesbian Fiction: An Anthology, Alyson Pubns, 1981.
Elly Bulkin, Lesbian Poetry: An Anthology, Persephone Press, 1981.
Adrienne Rich, Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence, Onlywomen Press
Ltd, 1981.
Barbara Grier, Lesbian in Literature: A Bibliography, Naiad Press, 1981.
Elsa Gidlow, Sapphic Songs: Eighteen to Eighty, Naiad Press for Druid Heights Bo
oks, 1982.
Audre Lorde, Zami: A New Spelling o f My Name-A Biomythography, The Crossing
Press, 1982.
Cogito, say: 65-66, 2011
319
320 : Hande t
Rita Mae Brown, Ruby fruit Jungle, Bantam Press, 1983.

Joyce Cheney, Lesbian Land, Word Weavers, 1985.
Monique Wittig, The Lesbian Body, Beacon Press, 1986.
Catharine R. Stimpson, Where the Meanings Are: Feminism and Cultural Spaces,
Routledge Press, 1989.
Mary Daly, Gyn/Ecology: The Metaethics o f Radical Feminism, Beacon Press, 1990.
Radclyffe Hall, The Well of Loneliness, Anchor Press, 1990.
Bonnie Zimmerman, The Safe Sea o f Women: Lesbian Fiction 1969-1989, Beacon
Press, 1991.
Jill Dolan, The Feminist Spectator as Critic, University of Michigan Press, 1991.
Gertrude Stein, Alice B. Toklasin zyaamyks, ev.: Nesrin Kasap, Metis
Yaynlar, 1992.
Monique Wittig, The Straight Mind, Beacon Press, 1992.
Sheila Jeffreys, The Lesbian Heresy, Spinifex Press, 1993.
Mary Daly, Beyond God the Father: Toward a Philosophy o f Women's Liberation, Bea
con Press, 1993.
Teresa De Lauretis, The Practice o f Love: Lesbian Sexuality and Perverse Desire, Indi
ana University Press, 1994.
Djuna Barnes, Geceyi Anlat Bana, ev: Asl Bien, Ayrnt Yaynlar, 1994.
Irene Reti, Valerie Jean Chase, Gloria Anzaldua, Becky Birtha, Irena Klepfisz, Ju
dith Barrington, Garden Variety Dykes: Lesbian Traditions in Gardening, HerBooks, 1994.
Jill Dolan, Presence and Desire: Essays on Gender, Sexuality, Performance (Critical
Perspectives on Women and Gender), University of Michigan Press, 1994.
Colette, O Zevkler, ev: Blent Boysan, letiim Yaynevi, 1995.
Adrienne Rich, O f Woman Born: Motherhood as Experience and Institution,
W.W.Norton & Company, 1995.
Lillian Faderman, Erkek Aknn tesinde, Rnesanstan Gnmze Kadnlar Arasn
da Romantik Dostluk ve Ak, ev.: Zlal Kl, Gebe Yaynlar, 1997.
Mary Daly, Pure Lust: Elemental Feminist Philosophy, Womens Press, 1998.
Anja Meulenbelt, Utan Bitti, ev.: lknur gan, Ayrnt Yaynlar, 1999.
bell hooks, Aint I a Woman: Black Women and Feminism, South End Press, 1999.
Margaret Fuller, Woman in the Nineteenth Century, Dover Publications Inc., 1999.
Lillian Faderman, To Believe in Women: What Lesbians Have Done For America-A His
tory, Mariner Books, 2000.
Bonnie Zimmerman, Lesbian Histories and Cultures: An Encyclopedia, New York
Garland Publishing, 2000.
Audre Lorde, The Collected Poems o f Audre Lorde, W.W. Norton & Company, 2000.
Colette, The Pure and The Impure, New York Review Books Classics, 2000.
Susan Griffin, Woman and Nature: The Roaring Inside Her, Sierra Club Books, 2000.
Barbara Smith, The Truth That Never Hurts: Writings on Race, Gender, and Freedom,
Rutgers University Press, 2000.
bell hooks, Feminizm Herkes indir, ev.: Ece Aydn, Berna Kurt, irin zgn, Aysel
Yldrm, itlembik Yaynlar, 2002.
Cogito, say: 65-66, 2011
Cherrie Moraga-Gloria Anzaldua, This Bridge Called My Back: Writings by Radical

Women o f Color, Third Woman Press, 2002.
Maggie Humm, Feminist Edebiyat Eletirisi, Yay. Haz.: Gnl Bakay, Ed. Gamze Va
rm, ev.: Kolektif, Say Yaynlar, 2002.
Alice Walker, In Search o f Our Mothers Gardens: Womanist Prose, Mariner Books,
2003.
Alice Walker, In Love&Trouble: Stories o f Black Women, Mariner Books, 2003.
Sheila Jeffreys, Unpacking Queer Politics: A Lesbian Feminist Perspective, Polity Press,
2003.
Violette Leduc, LA Batarde, Dalkey Archive Press, 2003.
Alice Walker, The Color Purple, Mariner Books, 2006.
Ingeborg Bachmann, Otuzuncu Ya, ev.: Kamuran ipal, Yap Kredi Yaynlar,
2006.
Charlotte P. Gilman, Kadnlar lkesi, ev.: Seher zbay, Otonom Yaynclk, 2007.
Judith Butler, Taklit ve Toplumsal Cinsiyete Kar Durma, ev.: Osman Aknhay,
Agora Kitapl, 2007.
Judith Butler, Cinsiyet Belas, ev.: Baak Ertr, Metis Yaynlar, 2008.
Martin Duberman, Stonewall syan, ev.: Ceren Gnger, Agora Kitapl, 2008.
Amy Lowell, Pictures o f the Floating World, BiblioBazaar Publications, 2008.
Marilyn French, Kadnlara Mahsus, ev.: Armaan lkin, E Yaynlar, 2009.
Helene Hirata, Franoise Laborie, Eletirel Feminizm Szl, ev.: Glnur AcarSavran, Kanat Kitap, 2009.
Frederic P. Miller, Agnes F. Vandome, John McBrewster, Lesbian Feminism: Rita Mae
Brown, Charlotte Bunch, Adrienne Rich, Audre Lorde, Marilyn Frye, Mary Daly,
Sheila Jeffreys, Monique Wittig, Queer Theory, Alphascript Publishing, 2009.
Alice Walker, The Temple o f My Familiar, Mariner Books, 2010.
Christina Rossetti, Goblin Market, The Prince's Progress, and Other Poems, Qontro
Classic Books, 2010.
Sue-Ellen Case, Feminizm ve Tiyatro, ev.: Ayan Snmez, Boazii niversitesi Ya
ynevi, 2010.
Cogito, say: 65-66, 2011
321
Gelecek, ocuk Oyunu:

Queer Kuram, zdelememe ve
lm Drts
LEE EDELMAN
Girizgh olarak, son zam an lard a m eydana gelen, kk apl ve kam uoyunu
uzun boylu m egul etmeyen politik bir ih tilaftan sz etm ek istiyorum . Bas
n n ne kard skandal niteliindeki bin bir eit olay gndem deyken ABD
y u rtta la rn n bu konuya kafa yorm aya istekli olm am a hakk var. New York
Times ta yaym lanan bir m akaleye gre, B akan ve Bayan Clintonla ilikili ve
k r am ac gtm eyen bir organizasyon olan Ad Council ta ra fn d a n sponsor
luu stlenilen b ir dizi kam u hizm eti duyurusu nerede siyasetin bitip kam u
hizm etinin b alad n a d a ir baz sorular tartm a y a ayor(du). B u tantc
reklam lar her ne k ad ar ksa b ir sreliine ve beklenm edik bir ekilde m edya
n n ilgisini zerine ekm i olsa da, sz konusu s o r u la r tartm aya aan ki
iler, bu sayede B ak an n im ajnn perinlenebileceini ve haberler B ak an a
doas gerei siyasi olm ayan b ir rol bitii srece siyasi nfu zu n u n glene
bilecei korkusu etrafnda younlayordu. B ak an , Times m kulland ifa
deyle endieleri olan, alkan b ir ebeveyn ve kendilerini koruyam ayan o
cuklarn iyilii iin u raan b ir insan olarak ta n tm a k la "Amerikan n o
cuklar in Hep Birlikte kam panyas adna yaplan bu duyurular, C um hu
riyeti m edya d an m an Alex Castellanosun korktuu zere, A m erikal se
m enin n a z a rn d a ahlaki itib arn n ykselm esine neden olabilirdi. Times ga
zetesinin sayfalarnda esip grleyen Castellanos, "K arm za ta m b ir baba
Cogito, say: 65-66, 2011
Gelecek, ocuk Oyunu: Queer Kuram, zdelememe ve lm Drts
portresi karyorlar, onu ba b a ayck, politika h a n e sin in direi o larak sunu

yorlar. B aka ne bu kad ar iine yarayabilir ki? diye d ert yanyordu.1
Ancak kam uya ocuklarla ilgilenen bir ebeveyn olarak sunulm asnda iine
en ok yarayan, bu trden b ir su num un siyasetin alan n d an bamsz olduu
na d air m utabakattr; aslnda bu kam u hizm eti d uyurular her ne k a d a r sregiden bir politik kam panyay akla getiren (Biz ocuklar iin m cadele veri
yoruz. Siz k im in tarafm d asm z?) retorik b ir gsterile sonulansa da, bu re
toriin am ac ta m da m eselenin yalnzca tek b ir ta ra f olduunu gsterm ek
tir. Bylesi aka m alum u ilan eden bir tek tara fllk (tartm asz kabul edil
m i bir kltrel deerin, m asum iyeti savunulm ay bekleyen b ir ocuk figr
nn iine sktrlm asnn olum lanm as) tam d a kam u hizm eti reklam laryla
daha uucu olan politik ikna sylemi arasndaki ayrm ortaya koym akta. Bu
noktada, ikisini de ezici ve tehlikeli biimde politik klann tam d a bu olduu
nu dndm belirtm ek isterim : Szn ettiim politiklik, m edya d an
m an n n im a ettii gibi tara fg ir bir m ana deil, ok daha sinsi b ir an lam ta
yor. ocuk im gesine k arlk gelen evrenselletirilm i fantezi, bizzat poli
tik olann dnlebildii yaplar zorlayarak ekillendirdii srece politik
tir. nk, her ne kad ar uygulayclarnn b ir ksm d ah a arzu edilebilir bir
toplum sal dzen kurm ak u ru n a radikal ara la ra bavursa da, politika ad
verilen ey kanlm az olarak b ir toplum dzenini olum lam ak zere ilemek
tedir; toplum sal gereklii edim selletirm ek u ru n a eitli stratejiler belirle
yip bu gereklii gelecee a k ta ra ra k iindeki ocua m iras brakm ay am a
lar. Bu du ru m d a, "ocuklar iin m cadele etm iyor olm ak neyi gsterm ekte
dir? Taraf tu tm ak demek kanlm az olarak kiinin ocuku tak n tl bir bi
imde dledii gelecein ayrcalkl simgesi haline getiren politik b ir yap
n n ta ra fn d a olm ak a n lam n a geliyorsa, teki " ta ra f tu tm an n yolu nedir?
M akalem in ilerleyen ksm nda, hayatm zn h er alan n igal eden ocuk
m ecazn politik istikbale atfedilen evrensel b ir deer figr o larak sunan
politikay sorgulam ak ve k a rsn a bu t rd e n b ir politikann yapsal belir
leyicilerine m uhalefet yapabilecek, d ah a b ak a b ir deyile m uhalefet m an t
na m u h alif olabilecek im knsz bir queer m uhalefetlik projesi konum lan
drm ak istiyorum . elikili grnen bu ifade, bilhassa m uhalif olm akla ta
n m lan an kim liklerin tzelletirilm esinin yan sra, politikann ta rih i a n la
m n kendini zam an iinde kendi olarak aa v u rd u u bir anlatya dntr1 Bennet, James, Clinton, in Ad, Lifts Image of Parent, New York Times, 4 Mart 1997, New
England Basks, A 18.
Cogito, say: 65-66, 2011
323
324 Lee Edelman

i
me fantezisine kar bir diren i kuvveti (queer k u ram alanndaki alm alar
r z itibaryla sapkn olan direni) alam ay am alam aktadr. Politik is|
tikbale ilikin bu m ecburi in a n a direnm eye abalarken, bu t rd e n b ir di
reniin, politikaya zg bir d av ran sergileyerek anlam a bir nevi diyalekt
tik eriim salayacana d a ir um u d u da hepten reddetm ekle am acm , polfc
tikann d aim a b ir gsterene a it olduunu ve queer k u ram n egem en kltrel
m ant yeniden retm ek zere giriim de b u lunurken anlam lam ad ak i deir
imlerle a ra sn d a kurduu biim sel ilikiyi asla gzden kaybetm em esi gerek-;
tiini vurgulam ak. Hikye a n la tm n n nerede baarszla u rad n an
latan bir hikye olarak tanm layabileceim iz queer kuram , bu baarszln
deerini ve y k n kendi zerin e alarak, b a n a kalrsa, anlatsal gerekle
tirm e ve gereklik duygusunu yitirm enin [derealization] birbiriyle i ie ge
tii im knsz "teki taraf igal etm ektedir. M akalem in geri k a la n ksm n
da bu nerm enin anlam ve ierim lerini aklam aya gayret edeceim , ancak
bundan evvel politika ile gstergenin politikas arasn d ak i baz ba lan tlarn
gzden geirilm esi gerektii kanaatindeyim .
L acann simgesel terim iyle adlandrd gstergesel ilikiler a gibi, po
litika da in sa n la r olarak deneyim lediim iz toplum sal gerekliin dzlem i
olarak ilev grebilir, ancak yalnzca bizi bu gereklii bir fantezi biim in
de deneyim lem ek d u ru m u n d a brakt srece: Fantezi, tam da bu trden
bir biim, b ir dzen ve bir organizasyondur; b ire r zne olarak kim liim i
zin istik ra rn n ve bu kim liklerin bize ta n n a b ilir b ir biimde yanstld
kltrel y ap larn devam llnn garantisidir. n sa n deneyim inin m addi ko
ullar aslnda h er ne k ad ar farkl politik perspektiflerin sahip olduum uz
kolektif gereklie isim koym a ve bu sayede gereklii ekillendirm e erkini
elde etm ek iin birbiriyle y arm asn d an kay n ak lan an eitli elikilerin et
kisi altnda olsa da, sz konusu perspektiflerin tem sil ettii toplum sal gr
ler arasn d ak i bu bitm ek bilm ez m cadelede o rta k b ir niyeti ifade etm ekte
dir: Kendini belirli bir fanteziye libidinal olarak karlk gelen gereklik ola
rak ku rm ak ve bu yolla gsterenin dzeninde retilen simgesel gereklikin
zndeki bolukla travm atik b ir biim de yzlem enin nne gemek. Di
er bir ifadeyle: Muhayyel ilikilerin, yani benliin varolusal b ir tam ln
(bundan kastm , gemie dnk b ir ekilde konum landrlm ve dolaysy
la daha b a ta n kayp olduu sylenebilecek farkllam am bir mevcudiyet)
keyfini srd yolundaki yanl tanm aya (misrecognition) d a ir b ir anlay
an m sa ta n ilikilerin, gsterenin izni dahilinde simgesel tatm in iin birbiCogito, say: 65-66, 2011
riyle m cadele ettii tem elin belirleyicisi, politikadr. Sadece gsterenin dolaymyla b u m uhayyel ilikileri dile getirebiliriz a m a b u n u da d a im a b u ili
kilerin gereklem esini olanaksz klan m esafeyi koyarak yapabiliriz: Tam
da dilsel sistem in yapsndan kaynaklanan ertelem e ve dolaym lar zinciri
nin znde v ar olan bir m esafedir sz konusu olan. Gsteren, sim gesel bir
biimde b ire r zne olarak k u ru lu u m u za d a ir y ab an clatran ve anlam sz
bir iarettir, dier bir deyile, a n la m erevesinde tabi k ln arak zneletiriliim izin iaretidir; gsteren, d a im a tek in in dzeninde, yani b a k a b ir yer
den dile getirilen b ir toplum sal ve dilsel gereklik dzeninde ikam et etm e
mizi salayandr; gsteren, kendim izi bulm am z salyorm u gibi grnse
de yapt bizi an lam a dahil etm ekten ibaret olan ve bize hibir z a m a n tam
anlam yla zde olam ayacam z bir t r vaat ieren b ir kim lik bahedendir;
nk biz, gsterenin zneleri o larak ancak b ire r gsteren olabiliriz: Ancak
zne olarak kendim izi (bizi ikiye blen ve b u n u n sonucunda ortaya k a n ya
r kapatm ak iin) y ak alam an n peindeyizdir. O halde politika bu srele
rin adn, toplum sal znenin d a rd a olanla zdeleip onu daim a ertelenen
m evcudiyetinin b ir paras halin e getirerek btnlem e koullarn salam a
alm aya abalam as sayesinde koym aktadr.
Dolaysyla simgesel dahilindeki politika eer d aim a simgeselin politika
sysa ve gelecein gerekliine ynelik ve onun a d n a iliyorsa, gerekletir
meyi um duu vizyonun kkleri m uhayyel bir gem itedir. Bu, p o litikann
arzu n u n geiciliine, a rz u n u n kanlm az tarih selli i (anlam b etilerin in d
m dm birbirine eklenip yer deitirerek ilerlemesi; gsterenin, nafile
yere de olsa, k u rd u u znenin iindeki yar doldurabilm e um uduyla re tti
i youn m etaforik yatrm noktalar) olarak adlandrabileceim iz eye ayak
uydurduu a n la m n a gelmekle kalm az, ayn z a m a n d a politikann b ir a n la
tya evirilebilm esinden, teleolojik tem silinden t r a rzu n u n geiciliini
yanstan b ir ad olduunu d a gsterir. Politika, dier bir ifadeyle, a n la tn n
kurgusal form unu ku llan arak d avurm a ve biim lendirm e yoluyla libidinal
pozisyonlarn stbelirlenim leri ile sim geselin y o ru m lam a ve anlam -retm e
m antnca asim ile edilem eyen d rt lerin b a strlm a s olanaksz gcnden
kaynaklanan psiik savunm alardaki tu ta rsz lk la r sra sra b ire r alegoriye
d n t r r ya da d ah a k a rm a k bir hale sokar. D rtler, an la m la m a ta ra
fndan engellendii iin d ard a, tede k alm ak ta sra r eden eyin istik rara
kar tehdit o lu tu ran gcn b a rn d rr. A nlam n kard eyin yerini tu
tan drtler, b t n aptall ve anlam sal kofluuyla gsterenin gsterm e d
Cogito, say: 65-66, 2011
325
326 : Lee Edelman
zeninin tem elinde indirgenem ez boluu m uhafaza edii ve ayn zam anda
bu boluu grnm ez klm asyla ayn yolu izler. K sacas, politika, bize tarih
olgusunu, kesintisiz olum suzlam a ve gerekliin yeniden ina edilm esi yo
luyla kendini gerekletirm e r y asn n gerekletii b ir zem in olarak sunar;
ancak bunu yaparken, m alzem e olarak kulland gelecein aslnda hayali
b ir gemie ait olanaksz bir yer olduunu ve bu yerde simgesel dzenin gs
term e sistem inin znde yer a la n ertelem e olgusunun b u lu n m adn gizler.
O halde evrensel znenin post-K ant dnem inin politikann fig r ola
rak ku llan lm asn a pek am am al, k a ra r verilem ez biim de gem ie u zanan
istikbal figr, yani bildiim iz ocuk imgesi olm asna da. Philip Aries, Law
rence Stone ve Jam es K incaid'in de ara larn d a bu lun d u u birok akadem is
yenin a lm a la rn n da aka gsterdii zere, tarih sel bir k urgu olarak
duygusallatrlm kltrel zdeletirm eler iin biim sel b ir ardiye vazifesi
gren ocuk, bizim iin artk toplum sal dzenin n ih ai am acnn itelos) tim sa
li haline gelm itir ve kutsallatrlm ocuk figr iin bu dzenin daim i bir
gven iinde srdrlm esi farzdr. Ancak zorlayc b ir nitelikle evrenselle
mesiyle, bu imge, politik sylemi (asla simgesel d u ru m u n u kabul ya da bu du
ru m a hitap etm em ize izin verilmeyen) kolektif b ir istikbal gerekliini pei
nen kabullenm eye sevk ederek disiplin altna alm aya yarar. Delacroixm n bizi
devrim ci u m u d u n cesur yeni dnyasna aran, plak memesiyle her baka
n ona sahip olan stten kesilm em i ocua d n t ren ikonik zgrlk im
gesinden Sefillerin logosunda yer alan ve m ega-m zikalin " p o litik a sn ufak
apta ca n la n d ra n ayn ekilde evrenselletirilm i kim sesiz ocuk resm ine,
a rtk ne politikay gelecee d a ir b ir fantezi olm akszn ne de gelecei ocuk
figrnden bam sz alglayabilecek durum dayz.
B undandr ki, rnein P.D. Jam es, rom an The Children o f M en d e gr

nrde insan rk n n rem e yeteneini tam am yla yitirdii b ir gelecein top
lum sal etkilerini tahayyl etm e abasna girer. R o m a n n n anlatcs biyolo
jik talih in tersine dnm esini, ta h m in edilebilecei zere, y irm in ci yzyl so^
nundaki dem okrasilerde cinsel deerlerde bir b u h ra n yaan d varsaym^
n a balam akla kalm az -"S inem ada, televizyonda, k itap lard a, h ay atta por
nografi ve cinsel iddet giderek d a h a fazla ve d a h a ak b ir ekilde yer almaii
ya balam , b u n a karlk B atd a giderek d ah a az seviir, d a h a az ocuk ya^
p a r olm utuk2 eklinde a k la r- ayn zam anda fan ta zm a tik istikbal olaral^
2 James, P. D., The Children o f Men, New York: Warner Books, 1994, s. 10.
Cogito, say: 65-66, 2011
ocuk a y atrm m z kontrol eden ideolojik m alu m u ilam da dile getirir:

"kendim iz iin deilse de rkm z iin gelecek k u a k la ra d a ir bir u m u t olm a
dan, lyor olsak da yaam aya devam edeceim izden em in olm adan diye
devam eder anlatc, b t n zihinsel ve duyusal h a z la r zam an z a m a n b an a
kalntlar enkazm zn dibinde birikm i acnas ve u n u fak olm u b ire r kant
gibi geliyor.3 B urada "orak lkeye belli belirsiz b ir gnderm ede b u lu n u r
ken, Vivienne E liotn M adem ocuk istem iyorsun, o halde niye evleniyor
sun? dem esi iyi bilinen bir b a k a m sray d a h a ak la getirir ve dier ta ra fta n
ocuun ilevini o rtak gerekliim izin yasland sekler teolojinin dayana
olarak re tir (sekler teoloji, hem kolektif a n la tla rm z n a n la m n hem
de kolektif a n la m a n latlarm z ekillendirir). N eticede "lyor olsak da ya
am aya devam edeceim izin g arantisi olm a grevi srtn a yklenen ocuk,
sanki doas gereiym i gibi, ta m da doann lim itlerini am ak zere can
l bir doal ta a h h t olarak tasav v u r edildiinde, The Children o f M e n in an
latcsnn rem eye katks olm ayan zihinsel ve duyusal h a z la r d a n irkili
i bu d u ru m u n yol at p a th o s u aa karr. B u t rd e n keyiflerin hepsi
ne birden yanstm al biim de acnas bir nitelik atfedip b u n u n k a rl n
da gelecek ku a k la ra d air b ir u m u t yokken h az peinde koturm ay ho r g
ren ve k a ln tla r enkazm zn dibinde biriken acnas ve u n u fak olm u bi
rer k an t benzeri pek ok ifade kullanm akla, gerekte ocua d a ir fetii bi
im lendirm eleri ifa etm ektedir. Aslnda, ro m a n n anlatsal tasav v u ru n u n
ne olduuna d a ir cevab en iyi m etn in kendisinden alrz: O kum a yazm a bi
len herkesin ta h m in edecei zere, kitabn so n u n d a orak dnya doum m u
cizesiyle yeniden yeerir.
Eer The Children o f Men in y azar da tpk in sa n t r n e ait ocuklarn
anne-babalar gibi hayatm zn her alanna yaylan, kendinden honut ve
yanl ta n n m a stratejisini izleyen narsisizm in h e r daim doum u tevik eden
(pronatalist) m istifikasyonlarna kolayca teslim olm a yoluna gidiyorsa, a n la
tcsnn - hetero olarak nitelenm eyi tam am yla h a k eden b ir ta v rla - re
me am acndan tam am en u z a k la an seksin neredeyse anlam sz, akrobatik bir
eyleme d n t nde4 srarc olm asnda alacak ne var? B u n u n anlam ,
tabii ki, heteroseksellie zg olan rem enin gereklilii bahanesi sim geselin
cinsel an lam llk ve erotik ilikisellik m ekanizm asn ileten a n la m n tesin
deki d rty grnm ez kldka, cinselliin a n lam tem sil etm ek zere yaa
3 Age., s. 13.
4 Age., s. 167.
Cogito, say: 65-66, 2011
327
328 Lee Edelman
nacandan b ak a b ir ey deildir. Salt olasl d a h i heteroseksel sekse dair

g n gibi aikr hakikati ortad an kaldrm aya yeten, kltrel bir yk o larak ge
lecei gsterm e grevini bahettii heterosekselliin kendisini anlam lam an n geleceiyle dllyorm u gibi grnen ocuk, her-an-gereklem ek-zere
gibi duran bir kim likle aram zdaki zdelem enin nem li bir parasn te
kil eder. Simgesel anlam dzenine olan tehdidi in k r etm ek zere k urulu
b u kimlik, bizi, tatm in i anlam olarak tatm in etmeye yetmeyecek bir an lam n
iinde aram aya ynelten bir a rz u yapsna baldr; a n lam an lam na geldi
i kim likte var olan yar kap atm ak ta yetersiz kalr.
Politik vizyonlarn, motive edici am alarn k ltrel olarak hayatm zn
h er alan na sinm i bir istikbal vizyonu olarak (durm akszn ertelenm esine
ram en) tem sil eden bir simge ilevi gren ocukla ve ocua dair bu t rd en
m ecburi bir zdelem enin sonular, queer bir m uhalefet politikasnn gz
nnde b u lu n d u ru lm asn zorlatryor olmal. B u nedenle queer cinsiyetle
rin talep etm eyi u m u t ettikleri queerlik, politika yapsnn tem elini olutu
ra n bu d u ru m a k a r kararl bir m uhalefet gsterm eleri sayesinde ortaya
kacaktr; m uhalefetin hedefi, toplum sal zneyi yeniden retm ek zere kim
lik ve istikbalin izdivacyla elde edilen simgesel k apanm aya olan fantazm atik istektir. K ukusuz bu d u ru m u m u h afazak rlar pek ok liberalden d a h a
iyi anlar; n k m uhafazakrlk toplum sal dokuda rad ik al bir p a r a la n m a
zerine derinlem esine bir tahayyle sahipken liberalizm lim itsiz esneklii
dahilinde bir in an c a m u h afazak r b ir tavrla sm sk sarlr. Dolaysyla sa
n sylemi s rd rd m z ve rollerini benim sediim iz toplum sal ilikilere
ikin biimsel m an tk la ra d air d a h a byk bir fark n d alk ve srar gsterm e
eilim indeyken, solun sylemi sim geselin, anlatsal sekansn ilerleyii olarak
grd tarih le sz konusu biim sel m an tk larn yerini deitirerek deii
m i yerleik klm a kapasitesini d a h a iyi anlam a eilim indedir.
rnein, k rta jla ilgili sregelen b ir kam panyann belirli bir yerde y arat
t etkiye bakalm . Pek de uzak saylm ayacak b ir s re nce, k rtajn yasal
h a k olm asna k a r olanlar Cam bridge, M assachussetste gelip geenin bol
olduu bir kede kiralad k lar b ir panoya geliim ini tam am lam b ir fetsn devasa b ir resm in i asarak a ltn a u basit ve niteliksiz ifadeyi yazm t:
B u bir ocuktur; seim deil. B a rb a ra Johnsonn d a a ra larn d a bulunduu
pek ok eletirm en, fets bir kiiym i gibi su n a ra k ona hayat veren m ecaz
la rn nasl ayn zam an d a hem k rtaj kart polem iklerin ortaya km asna
hem de bu polem iklerin g b u lm a sn a neden olduuna ve bu sayede pole
Cogito, say: 65-66, 2011
Gelecek, ocuk Oyunu: Queer Kuram, zdelememe ve lm D rts
m ii s rd ren lerin ta rtm a n n nesnesine, yani fetse b ir ahs o larak h ita p

etmekle m eselenin hukuki ynne nasl en bandan b ir yant h a z rla d k la r
na d a ir ayrntl zm lem elerde bulundu. Ne var ki, bu retorik d u ru m a ili
kin bir yapskm den ziyade (yani, rnein, nesneletiren o zam iri ile ak
sini im knsz klacak biim de insanlatrc bir etki y a ra tan "ocuk nitele
m esini yan y an a getirerek sylemi paralam akla, b ir zm getirm e v a a d in
de bulunduu kararszl m uhafaza ettiini, dolaysyla szceleme biim iy
le dile getirdii ifadenin hakikatine phe d rd n kaydetm ekten ziya
de), szcelem esinin, m uhtem elen kastl olm am akla birlikte, aa k ard
ideolojik h ak ik at zerine younlam ak istiyorum .
Ecinsel b ir ad am n bunu sylemesi garip gelebilir am a Cam bridge deki
bu ilan pan o su n u grdm de b a n a hitap ettiini dnerek okudum . Ne
de olsa gsterge, ideolojik doallatrm a iinin baaryla yerine getirildii
ni dorulayan ayn m utlak ve grnm ez otoriteyi ark asn a alarak ilahi gre
vi de ilan ediyor olabilirdi: Verimli olun, oaln. Tpk yalnzca belirli b ir
adan bakldnda grlebilen anam orfotik b ir arpklk gibi, bu ifadeyle
aram daki znel ilikinin m eylinden t r slogan, k rtaja olduu gibi queer
cinsellik pratiklerine de m uhalif olan ortak kar dile getiren bir m an tk n i
teliine b rnd; sz konusu o rta k kar, 1997de A tlantada bir lezbiyen b a r
ile krtaj kliniini bom balayan radikal g ruplarca gayet iyi a n lalm tr (her
ne kadar m ecazi b ir kim liin geree dnm esi eklinde olsa da). la n p a n o
su, sa k an at sylem in belirgin hale getirdii hak ik atlerin bir rnei olarak,
sol kanat sylem in gizli kalm asn tercih ettii eyi anlam durum dadr: Asl
bask, bizlere birer zne olarak hibir anlam l seenek bahetm eyen tah a k
km, kendi istikbalim izi ayrcalk tan n m b ir ocuk biim inde kabullen
mek zorunda braklm z, dolaysyla im diyi zdelem elerim izin ocuu
na gebeymi gibi tahayyl etm ek m ecburiyetinde oluum uzdadr. im di, m e
safeden, isel ya rk tan t r gsterm e dzeni iinde oluan delii dolduracak
bir anlam a gebedir ve sim geselin "anlam m an t n a tabi klnm am zla rer.
Hal byleyken, sol krtaj lehine sadan d a h a fazla sz alm ayacaktr; ilan
panosunun tekinsiz bir biim de ifade ettii gibi, sol kendini tek b ir sei
me yaslar. Peki, o zam an k rta j savunacak o lan kim ; kim rem eye, istik
bal tahayyllerine ve dolaysyla hayata k a r b ir d u ru sergileyecek? K im
"ocuku ve b ir ekilde onu evreleyen im lem e y a r n birletirm e fantezisi
ni (iten ie kendim izi onlar yerine getirm eye m ec b u r hissettiim izi fark et
memize engel olduu srece, bizi d rt le rim iz in iddetine kar k o ru m a g
Cogito, say: 65-66, 2011
329
330 : Lee Edelman
revi stlenen fanteziyi) alaa edecek? Cevabn sahibi yine sa k an attr; qu

eer cinsel p ratiklerde rt k gerek m u h alif p o litikann (kukusuz bizler iin
ok nem arz ettiinden t r engellenen) liberal sylemde, sebatkr gr
melerde, hogr ya da h ak la rd a deil, queer bireylerin -h em toplum sal hem
de simgesel ad an her m a n a d a - szlemeyi to p ta n feshetm e kapasitelerindedir. B unun nedeni, szlem enin gelecein gerein geri dnne, dolay
syla da lm d rt s n n a r basm asn a kar b ir garanti olm as zerine
dayal olm asdr. Tepki glerinden treyen queer cinsiyetlere d air okum ala
ra bu nedenle k u lak verm em iz, h a tta dncelerim izi bu okum alarla ekil
lendirm em iz a rttr. H er ne k a d a r dileim iz, az so n ra A m erikan Aile Birli
i bakan D onald W ildmonin szlerinden yapacam aln tn n ortay a koy
duu deerler sistem ini tersine evirm ek olsa da, en iyisi bu m balaal laf
kalabalna fazla taklm ayp b u n u queer m uhalefetin ynelim sizliine d air
b ir uyar olarak alm ak: "Hom oseksel hareketi kabul etm ek ya da b u n a kar
kaytsz kalm ak, idare biim inin yeniden belirlenm esi ve kendim izin, o
cuklarm zn, to ru n la rm z n b ir tan rszlk dnem inin dibini boylam asy
la toplum un m ahvna sebebiyet verecektir. Bu adan bakldnda, tehlike
de olan asl B at M edeniyeti n in tem elidir.5 Liberal oulculuun s ta n d a rt
sylem ini tek rarlam ak zere bir kez d ah a azm z am adan, bir defa daha
bizim kinin b ak a trl bir ak olduunu am a onunkinden farkl olm adn
sylemeden, gsterm elik bir ekilde hem Dou hem de B atdaki m edeniyet
lere nasl da fevkalade katklarda bulunduum uz teranesine yeniden b av u r
m ad an nce, d u ru p bir an d n eb ilir ve Bay W ildm onin belki de hakl ola
bilecei sonucuna varabilir m iyiz acaba? Belki de queer kuram n queer lii
ta m da bu ekilde, rem e zerine k u ru lu bir istikbale d a ir sarslm az in an c
m zn tem elini atlatarak idare biim ini yeniden belirlem eyi hedeflem elidir.
Tabii ki lezbiyen, gey, biseksel ve transgender ebeveynlerin says, k rtaj
kart poster o cu k larn n ssledii ilan p an o larn n boyunu oktan am
durum da. Lezbiyen, gey, biseksel, transgender, transseksel ya da queer ola
ra k zdeleen b ir kii, yaps gerei gelecek d n n cazibesine k a r koyar,
yeniden rem e isteini reddeder ya da kendini sim geselin asim ile edici m an
t n n d nda veya karsnda k o n u m lan d rr denem eyecei gibi, bu m a n
t n dnda durabileceim iz herhangi bir temel de m evcut deildir. Ancak,
5 Wildmon, Donald, "Hope 97 Tour to Counter Pro-Homosexual Philosophy in American Cul
ture, American Family Association Alert, htlp.V/www.cfnweb.com/headJine.htm (Eriim ta
rihi: 25 ubat 1997)
Cogito, say: 65-66, 2011
ister m uhalif olsun ister yanda, politika kendini h ibir zam an esas kim lik
lere yaslam az; onun yerine kim liklerin esas zellii olan biimsellie ve do
laysyla toplum sal kim liklerin iindeki yerinin d a im a belirli olduu biim
sel ilikilere odaklanr. B urada queer liin srtn a binen ykn kaynann
m uhalif bir politik kim lik iddias ya da eyletirm esinden ziyade, gsterene
yapsal tabiyetim izin engelledii m uhayyel kim likleri (daim a belirsiz b ir ge
lecekte) gerekletirm e fantezisini ifade eden politikaya m uhaliflik olduu
fikrini ileri srerken, queer zneler veya queer cinsiyetler iin (sanki bu yolla
bir ekilde esas queer liklerini gerekletirm eyi baarabilirlerm i gibi) n ih a
yet ve hakikaten kendileri olabilecekleri bir platform ya da konum nerisi ge
tirm iyorum . Queer liin tesirin in ve stratejik deerinin, bize birer zne ola
rak yatrm yapan am a ayn z a m a n d a k arlnda bizim de kendim izi ona
yatrm am z bekleyen simgesel gereklii m ecazi an lam d a ifa etm e kapasi
tesinde gizli olduu dncesindeyim . Sim geselin k u rg u lad k larn gerek
lik olarak kabul edebilm em iz iin bu yatrm yapm am z gerekir; n k ger
ek, yalnzca h ak ik at olduuna inanabileceim iz an lam figrleri iinde ya
ayabilir ve an c ak byle bu gereklii m uhafaza etm ek iin kendim izi feda
etmeye istekli olabiliriz.
Mevcut epistem olojik idare biim im izin bu tarih se l devrinde, ocuk, fig
r n yanl ta n n m a sn a yaplan bu zorunlu y a trm n figrdr; bitm ek t
kenmek bilm ez cesaretini toplayarak zorluklara boyun emeyip / gl / ve de
ki / Yarn, / yarn, / seni seviyorum yarn, / yalnz b ir gn u z a k ta sn diyen
irin Annieler gibi toplum sal sahnedeki yerini alr. Ve sayesinde gzlerim i
zi dolduran gzyalarnn bozduu grle ona b ak tm zda p rl prl bir
ocuk v a rd r karm zda; N uh'un vaat ettii gkkuann parltsyla, tp
k gkkua gibi bir ilev stlenerek bizleri im di -y a da daha s o n ra - kopa
cak kyam etten koruyan bir k a lk a n a dnr. rnein, Jonathan Dem m ein
Kuzularn Sessizliinde k im ilerinin homofobi o lara k alglad eyi sinem a
sal biim de telafi ettii Philadelphianm sonunu hatrlayn. Tpk b ir azizi an
d ran Tom H a n k si son olarak lm deinde, belki de sadece yzne tak
l olduu iin a ltta n alta H an n ib al Lector'in o u n u tu lm az azln an m sa
tan oksijen m askesiyle grrz. Ahirete intikal edip ilahi adalete hesap ver
mek zere olduunu anladm z anda, Tom H anks aile evindedir, etraf o
cuklar ve k a m e rala rn b u rn u n d ak i k a rn la rn u z u n uzu n gstererek vurgu
lad ham ile kadnlarla evrilidir; filmsel m etin, ham ile k a d n la rn k a rn n
daki kabarkln, Tomu n bizim Philadelphiay izlediim iz sinem aya benze
Cogito, say: 65-66, 2011
331
332 : Lee Edelman
meyen, ak sak gey seks film lerinin gsterildii terk edilm i b ir sinem a
d a lm ne sebebiyet verecek v ir s kapt (grnm eyen) HIV pozitif a d a
m n (grnm eyen) ap arasn d ak i kabarklkla yer deitirdii nerm esi
ni yapm aktadr. Peki, film in final sekansnda len k ah ra m an m z n ocuk
luk halini gsteren video kaydn grdm zde ak tt m z gzyalar yal
n zca bu ocuun ileride dnecei adam ezen hom ofobik dnyaya kar
duyulan gazabn sonucu m udur yoksa ayn zam anda tpk byle ocukla
r n bydnde baka erkeklere gnl balayaca hom oseksel dnyaya
duyulan gazabn d avurum u m udur? ocuk klt, erkek ve kz o cu k larn
queer likle ilikilendirilm esine izin vermez; nk queerlik, genel olarak kl
trm zde, Philadelphia iinse zelde, ocuku n ve ocukluun sona erm e
si olarak anlalm aktadr. Gey bir a d a m n lmesi de, bu nedenle, toplum sal
yeniden retim in z a ru ri kltrel hizm etini yerine getiren ocuk fig r n n
disipline edici g c n bir kez d a h a gsterebilm ek iin m kem m el b ir frsat
haline dnr. Bu yle bir g t r ki, yetikinler, zellikle de queer yetikin
ler, hayatlar, k o n um alar ve zgrlkleri, muhayyel ocuklara sayg duym a
zo ru n luluundan t r kstlanm aya devam ederken h er daim k a rla rn d a
onu bulurlar (sanki queer cinsiyetlerin, sebep olduklar toplum sal h astalk
la rd a n t r gelecei tehlike a ltn d a olduu dnlen bu ocuklara kendi
leri gibi yetitirm edikleri srece sah ip o lm alarna izin varm gibi). Ayrca,
AIDS, K ongrenin tah sis ettii kaynak nedeniyle gnm ze dek bu h astalk la
ilikilendirilen en etkili ism in bir za m a n la r ocuk olan Ryan W hite olm asna
ram en, ok d a h a eski bir balantdan, Incilde geen Sodom hikyesindeki
geylik im asndan, gey cinsellii ve istikbal vaadinin d n d a b raklm a p ra
tik lerinin ara sn d ak i badan g alm aktadr. Gey-kart kam panyasn o
cuklarm z K u rta ra lm bal altn d a srdren A nita B ryant belki bu b a
lanty kullanabilir.
Binlerce lezbiyen ve gey erkek evlenebilmek, orduda hizm et edebilm ek,
ocuk evlat edinip kendi yetitirebilm ek iin alrken, m cadele verdikle
ri bu hak larn bizden bekledii asln d a yine ocuk m ab ed in in nnde diz
km em izdir: ocuun fiziksel ya d a zihinsel tacize u ra m a ihtim ali vardr,
m stehcen ya da yakksz ilikilere a h it olabilir, In te rn e tte gezinirken qu
eer cinsiyetlerle ilikili sayfalara denk gelebilir, ktphaneye gittiinde k
k rtc bir kitap seebilir... Ksacas, ocuk, yetikin a rz u su n u n zoruyla yat
rm yaplan biim sel deeri, yani yetikinlerin a rz u n u n kendisinde bulduu
aldatm acal a n la m d an nasibini alm am ocuk algsn hkm sz klacak
Cogito, say: 65-66, 2011
b ir keyif kefedebilir; dolaysyla ocuk, yetikinlerin tatm in i iin b ir im ge

ye m ecbur brak lm tr, hibir ey istem ediine ve dolaysyla h ibir eye ih
tiyac olm adna d a ir m uhayyel b ir tatm in dncesidir. L auren B erlantn
Amerika Kraliesi Washington City'de k itabnn giri blm nde ik n a edici
b ir tespitle ortaya koyduu zere: Yetikin y u rtta la r iin ku ru lm u b ir l
kenin yerini fets ve ocuklar iin tasavvur edilm i b ir lke alm .6 H an
gi adan b a k a rsa k bakalm , y u rtta olarak sahip olduum uz serbestiyetlerden u an aldm z keyfin zerin e giderek koyulam akta olan b ir o cu k
glgesi dm ektedir. Ailenin onaylam ad ya d a onaylam am as gereken bir
"tekilik ile karlam ad an gelim ek gibi fan tazm atik bir zgrle sahip
olan, yabanc a rz u la rn geekliiyle atm adndan hibir z a ra r grm eyen
bu ocuk, dehet verici b ir ekilde hepim izi alkoym aktave ta rih in asla b
ym em esi gereken m ecazi b ir ocuk iin gelecee d oru ilerledii a n la tn n
m antna uyum salayan politik sylemi belirler. Tpk srekli b ir kuat
m a altndaym gibi etraf m asum iyet duvarlaryla rlen ocuk, queer cin
siyetlerin queer'\\%me k atlanam ayan bir fantezinin cisim letirilm i halidir,
nk ayn olan ebediletirerek gelecek yoluyla m uhayyel bir gem ie geri
dnm eyi vaat eder. Bu ekilde Zomosekselliin heteroseksel d zen in dz
gn ileyiinin ayrlm az bir p a ras olduuna iaret eder: M uhalefete tem i
n at altna a ln a n ve bu retken istikbal an latsn n iinde gerekleen kim li
in aynlna yaplan erotik b ir y atrm sz konusudur. Bu nedenle radikal
sa, M ichael W arner'in "heteronorm atiflik olarak tan m lad eyi m u h afa
za etm ek iin s rd r len savan, ocuku n geleceini m ahvetm e am ac ta
yan fem inistler, queerler ve k rtaj yanllar iin lm kalm m cadelesi h a
line dntn iddia eder. G erekten de, kendini T a n rn n O rdusu (Army
of God) olarak a d la n d ra n gru b u n hazrlad bom ba yapm rehberine b a k
lrsa, " ey tan n ocuklarm z, yani T a n rn n o cu k larn ldrm e gcn
yok etm ek ve elinden sonsuza dek a lm a k am acyla A tlantadaki k rtaj k lini
i ve lezbiyen b a ra dzenlenen sa ld rla rn sorum luluu, ne k a d a r doru bi
lem iyorum am a, gruba ait.7
Bir y andan sa k an ad n bu h er an frsat kollayan sa ld rla rn n a rd n d a
kk salm y a la n lar rtm eye devam ederken, yine o n larn b antl h a k i
6 Berlant, Lauren, The Queen o f America Goes to Washington City, Durham: Duke University
Press, 1997, s. 1.
7 Sack, Kevin, Officials Look For Any Links in Bombings in Atlanta", New York Times, 2 u
bat 1997, New England Basks, A 13.
Cogito, say: 65-66, 2011
333
334 : Lee Edelman
katlerini de kabul edip sahiplenecek cesareti kendim izde bulabilir m iyiz aca
ba? Queer 1er o larak acaba m uhalefet yapm ann yapsal m antna yeterince
m u h alif olm aya istekli miyiz? Politik taa h h d n d aim a toplum sal gerekli
im izi yeniden retm ek iin bir m ecra olarak k u llan lm as m antna kar
km aya; queer olm an n srtm za bindirdii biim sel y k n queerligi tem sil
etm e kaygsyla fobik bir biim de retilm i olduunu, simgesele dahil edil
m esi im knsz boluun, yani sim gesel dahilinde lm d rt s halinde di
reten gerein at yaran n -y a d a y a r n - queer de g r n r hale geldii
ni, dolaysyla disfigrasyon vastasyla sim geselin k u rg u su n u n aa kt
n ve yitik bir m uhayyel birlik y akalam a fantezisinin yerle bir edildiini ka
bul etmeye h a z r myz? Simgeseli tekil eden figrlerin dnda yaam aya
b a koyduum uzdan (ya da koyabileceim izden) deil, am a belki de b ire r fi
g r olarak k u ru lu u m u za katkda bulunabileceim iz olaslklar kefetmeye
balarsak, anlatsal m ant ieriden bozm ann yolunu bulabiliriz.
Ne de olsa, lm drts, yapsal donats belirli b ir nesneyi, belirli bir
ierii aarak bizi harekete geirdiini hissettirebilecek bir m ekanik zorlant enerjisine a tfta bulunm aktadr. B u nesne ya da bu ierik, hibir zam an o
deildir ve sahip olunduunda h ibir zam an tam anlam yla tatm in etmez;
nk direten d rt d r ve direttii konusunda yanl b ir karm da b u lu n
duum uz ey h er neyse, bizi d rt n n zorlantl diretm esini geili olarak
anlam aya ynlendiren gram atik b ir artm acad an baka bir ey deildir.
Ancak, simgesel dzen dahilinde bu ierii, bu eyi salt bir yerdeitirm e
eklinde reten, d rt n n yapsal yetkisidir; bunu da anlatsal geililiin
hkm eden m ant kapsam nda ve kendi fark llatrm a gcyle alegoriletirerek yapar. Bu nedenle Lacan eer doal olaylar zincirine ikin ve bu zin
cirde rtk olan h er ey szm ona lm d rt s n e bal olarak deerlendirilebiliyorsa, b u n u n nedeni, o rta d a b ir gsterm e zin cirin in olm asdr,8 ek
linde bir aklam a getirm itir. Eer lm d rt s n n b ir ironi teorisine ili
k in roln ve yerini kavram sallatrabilirsek, L acann lm d rt s n e d a ir
b u okum asn a n la tn n m erkezini tekil eden doal olaylar zinciri n in ya
psnda var olan m ecazi ekonomi b alam na da otu rtab iliriz. roni, reto rik
aygtlarn en queer olandr, zellikle de Paul de M a n n yorum lad a n la m
da: roniye ilikin b ir teori, bir a n lat teorisinin -k a n lm a z bir biim d ebozulm asna sebep olur nerm esiyle, b ir deim ece t r olan ironi ile de8 Lacan, Jacques, The Seminar o f Jacques Lacan, Book VII: The Ethics o f Psychoanalysis. 19591960, Ed.: Jacques-Alain Miller, ev.: Dennis Potter, New York: W. W. Norton, 1992, s. 212.
Cogito, say: 65-66, 2011
im eceler alegorisinin tem sili ta rz olarak grd a n la t arasn d a b ir geri

lim olduunu ileri srer. De M a n a gre anlat, gsterene tabi olan pozisyo
nuyla yzleen diyalektik bir bilinci yanstan bir an lam alan olarak okuya
ra k deimeceye sistem atik bir aklam a getirm e abasdr.9 ro n in in a n d
rc gc, De M an asndan L acann lm d rt s iin dndyle b en
zer bir anlam tar. K elim elerin b ir eyi sizin sylem elerini hi istem edii
niz bir ekilde syleme biim i v a rd r diyen De M an; O rtad a bir m ekanizm a
vardr, bir m etin m ekanizm as; b a strla m a z bir belirlenim ve tam b ir keyfi
yet sz konusudur ... bu m ekanizm a, gsterenin k u rd u u rol dzeyinde keli
m eleri m esken tutar, silsileler ara sn d ak i anlatsal tutarll ve sizin de b ildi
iniz gibi bir a n la tn n tem elini tekil eden dnm sel ve diyalektik m odeli
bozar.10Bu b a strla m a z ve keyfi m etinsel m ek an izm an n um u rsam az idde
ti, tpk bir giyotin gibi anlatsal soyktn b t n l n paralay arak anlatsal "... olaylar zincirini a n la m la m a alan n a istenm eyen an la m la r ve anlam lam ay oyuna dahil eden m ek an izm an n anlam szlyla birlikte kayde
den basit bir gsterm e zinciri ne dntrm e tehdidi tar.
B arbara Jo h n so n m farkl b ir balam da bir t r hesaba katlm am a rtk
tr ... Freud asn d an yinelemeyi retecek bir biim sel stbelirlenim , yapbozum asndansa dilsel yapnn znde b u lu n an ve baka hibir eye k a r
lk gelmeyecek b ir eyi ifade eder11 eklinde aklad, lm d rt s deil
de nedir? iro n i bu hesaba k atlm am a rt n glerinden b irin in ad olabi
lir; queer lik ise kesinlikle bir b ak asn a verilen addr. O halde, queer kuram ,
fobik bir biim de egem en k lt r ta ra fn d a n queer fig r n e yklenen ve kl
t rel olarak reddedilm i bir iro n in in , bu t rd en b ir biim sel (figrel) kim
lii, kim liin kendisinin figrletirilmesiyle sahiplenm eyi teklif eden kiiler
ce tekinsiz b ir biim de iade edildii bir alan o larak grlm elidir. Lezbiyenlerin, biseksellerin ve geylerin kim liklerini tzelletirm e araynda olan
lar da dahil, kim liki (identitarian) azn lk larn eletirel m dahaleleri m u h a
lif bir grnm e b r n erek byk m cadeleler sonucu elde ettii toplum sal
otoriteye sahip kim liinin sim etrik im gesini k ullanp egemen dzenle yz
leerek iim izi rahatlatabilir, an cak queer k u ram n m uhalefeti b u rad a deil,
aksine m uhalifliin m antna m u h alif olm aktan geer; asl grevi d aim a
uygun olan uygunsuz hale getirm ektir.
9 de Man, Paul, Aesthetic Ideology, Ed.: Andrzej Warminski, Minneapolis: Univ. of Minnesota
Press, 1996, s. 176-177.
10 Age., s. 181.
11 Johnson, Barbara, The Wake o f Destruction, Cambridge: Basil Blackwell, 1994, s. 98.
Cogito, say: 65-66, 2011
335
336 i Lee Edelman
Dolaysyla b u d u ru m varlk ya da olu meselesi deildir, daha ok bize bjj

trden biimsel b ir iliki dayatan tarih sel m om ent dahilinde bir cisimlen*
sz konusudur; a n lam n dzeni ta ra fn d a n retilen gerein simgesele da
hil edilemeyen art, tam da bu dzenin kanlm az b ir biim de gstermek
ten alkoyduu eye iaret eder. A dlandrlam ayan bu arta verilen adlar
d a n biri de L acanm jouissance"dr. Zam an zam an "keyif" kelimesiyle kar
lanan jouissance, belirli bir nesneye fetiist biim de ilitii m ddete an
lam evreleyen sn rlarn tesine iddetli bir gei duyusudur ve sz konus
nesne araclyla tatm in fantezilerinin etrafndaki deneyim sel kimliklerim i'
zi tanm layp dondurabilecei gibi, bu trden bir fetiist eyletirm eden kaa
bildii m ddete gsterenin etrafn d a tzel kimlik, yani isim olarak organiz
olan bir simgesel gerekliin tutarlln bozma, ya da en azndan bozuyor
m u gibi grnm e ilevi grebilir. Bu nedenle, jouissance deneyim inin biz*
eriim salayabilecei adlandrlam azl tanm layabilecek bir baka ad dahi
vardr, Lacan b u n u adlandrlm olan her eyin ardnda, adlandrlam ayan
vardr, eklinde aklar. B unun nedeni ad lan d rlm asn n m m kn olma'
m asdr; siz bu ad a ne derseniz deyin, hepsi asl adlandrlam ayanla, yani
lmle bir kapya alr."12 yleyse lm drts, birbirinden ok farkl ekil
ler ard n a gizli olsa da, kendini jouissancen iki versiyonu olarak aa ka
rr. Anlamn, dolaysyla da sim geselin ierdii yabanclam adan fantazm atih
bir ka tem sil eden jouissance, kendini, kim liklerim izin bam l hale gele
cei bir nesnenin iinde konum landrabildii srece, bu kim likleri bize ka
m am z iin yardm c olmay am alayan anlam n getirdii kstlam alarn ye
niden canlandrm as, zilleti olarak retir. Ancak jouissance bildiim iz sim ge
sel gereklik dokusunda bir yrtk oluturabildii srece, znenin kendi ola
ra k grd nesne de dahil olm ak zere, nesnelerin katiliini bozar, haz il
kesinin alannda kendini gerekletirm e fantezisinin tesindeki znenin iin
de yer alan ve zneye ait bolukta direten lm d rt s n harekete geirir.
Bu lm drtlerinden ilkiyle ilikili olarak ocuk figrn karm zda
grrz, srekli yineleme yasasn yrrle koyarken kim liim izi toplum sal
dzenin istikbaliyle zdeletirerek sabitler; kincisiyle ilikili olaraksa, que
er figr bu dzenin kendi kanlm az baarszlyla travm atik bir biim de
karlam asn belirler. Bu karlam a, gelecee diki olarak, gsterenin te12 Lacan, Jacques, The Seminars o f Jacques Lacan; Book II: The Ego in Freud's Theory and in
the Technique o f Psychoanalysis. 1954-1955, ev.: Sylvana Tomaselli, New York: W. W. Nor
ton, 1991, s.211.
Cogito, say: 65-66, 2011
b asnn anlam daki yabanclam asn deneyim ledii yaraya m erhem olarak
in an m ak ta olan aldatc bir d u ru m u yanstm aktadr. Homographesls in giri
inde, geyin "metinsel, retorik, cinsel b ir figr olarak anlaldn ve cin
sellik ya da cinsel kim lik sylem lerinin egemen olaca yar, o bada
m azl belirleyeceini yazm tm ;13 im di bu iddiam d ah a ileri gtrerek,
iinde ikam et ettiim iz toplum sal m etnin erevesi iinde queer cinsiyetlerin,
simgesel k arlam alarda sylem inin asla farkna varam ayaca yar biim
lendirdiini sylemek istiyorum . O rtada kesinlikle queern gsterm e siste
m inin temelde adlan d rm ak ta b aarsz olduu eyin biim sel gstereni ola
rak retilm esi sz konusudur; bu d u ru m gsterenin kendisi tara fn d a n al
m olan dipsiz kuyuyu kapsyor gibi grnm ekle, adlandrlam ayana ad ver
mekle (ibne, lezzo, queer" gibi) ve bu ekilde nesnelerin tutarlln tehdit
eden bir nesne form unda yorum lam akla yerini salam latrr. Ancak ad ve
rilen kiilerin tarih sel olarak bu biim sel konum landrm aya kar s rd rd
hakl protestolar, bir yandan kendilerine tannm ayan hak ve k arlarn ge
nilem esine vesile olurken, ezamanl olarak sim geselin przsz tu tarll
n onaylayp an lat m antnn bizim ironim izin andrc gcn hkm sz
kldn gstererek de yerini salam latrr. B unun nedeni, bize uygun gr
len biimsel statye kar retilen her ifadenin, ta rih in hikye olduu, b ir deim eceden ibaret ironinin anlatsal alegorisi olduu savn olum lam asdr.
Bylesi b ir yapnn iinden bakldnda, sim geselin yalnzca kazan ab i
lecei dnlebilir; am a tabii ki b u ayn zam anda yalnzca kaybedebilece
i gereini grm ezden gelmek anlam ndadr. G sterenin sarsl sonucun
da gerekliin belirm esiyle endie istilalarna ak hale gelen znenin a rd n
daki ayrm asla orta d a n yok edilemez. Toplumsal gereklik dzeni, eklem len
m esine ilikin yapsal m an t n n engellemekle y km l olduu ey iin bir
t r biimsel a m b a ra ihtiya duyar, nk lm n srekli etrafnda kol gez
dii atla grnm ez klm as gerekir. Bu lm drtsyle zdelemeyi re d
dedip, bizleri istikbal m antyla zdelem em em iz zerinden hizalayan deimeceli dili rtm ekle, queer kategorisine girenlerim izi elinden gelebile
cek en iyi ey, bu biim sel yk b ir bakasnn s rtn a ak tarm ak olacaktr.
Ancak etik d a v ra n a rak bu pozisyona dahil olmay sem ekle ve ancak elim iz
deki queer gcn simgesel dzeni ve bu dzenin ku rd u u zneyi feshetm enin
yolunu bulabileceine in anm akla srekli olarak gsterenin politikasn yeni13 Edelman, Lee, Homographesls: Essays in Gay Literary and Cultural Theory, New York: Routledge, 1994, s. Xv.
Cogito, say: 65-66, 2011
338 I Lee Edelman
den retm e gereksinim inden m uaf b ir m uhalif politik pozisyon tasavvuru ge

rektiren bu im knsz projenin altn a girebiliriz. Bizzat kendi at yar saf
d brakm ay hedef alan gsterenin politikas bizi -y in e ocuk zerin d en yeniden retm e politikasna gnderm ekten baka b ir ie yaram ayacaktr.
Geen sene Bostonda Bapapaz B ernard Law, gsteren tarafndan bahe
dilen kim liinin kendi adna verdii yetkiyi yanl anlayarak -ya da belki fazla
syla iyi anlayarak- ecinsel partneri olan belediye alanlarnn aileyi kapsa
yan salk sigortasndan faydalanm asna kar olduunu bayat bir din safsatas
eliinde ilan etti: Toplum asndan ocuklarn korunm as, bakm ve yetiti
rilm esi vazgeilmez bir neme sahiptir. Ayn ekilde, ocuklarn bytlmesi,
terbiye edilmesi ve sosyallemesi asndan evlilik k urum u da devlet iin vaz
geilmez bir neme sahiptir.14 Eer B apapaz Law, ocuk figrne bunca yat
rm yaparak hayatm za hkm eden istikbal tahayylne d air bu kck r
nekle karm za kp o dillerine doladklar ocuklarn yetikin hallerine sa
lk sigortas verilm esini reddetmeyi hakl gsterebiliyorsa, eer Bapapaz Law
queer i dntrecei ey pahasna ocuun feti haline getirmeyi am a edin
m i m terek jouissancen kepaze edilm i m antrasnn sesi olmay grev edin
diyse, o halde biz de bu n a cevab sadece toplum sal dzenin ayrcalkl mevkilerinden yararlanm a hakkm z iin diretm ekle ya da sadece partnerim ize kar
beslediimiz dierkam ve ebedi akm z gstermek am acyla mem nuniyetle
Haw aii ye uup orada evlenerek veya ayn evkle in yahut Guatem alaya uup
ocuk evlat edinerek toplum sal dzenin btnln teyit etm e kapasitem izi
ilan etmekle deil; ayn zam anda queer cinsiyet ve kim liklerin alenen aklan
d her seferde, Law ve temsil ettii simgesel yasann {law) kulaklarnn iite
cei kadar net bir sesle, belki de sesim izi daha da ykselterek vermeliyiz: Top
lum sal dzeninize de, dehet verici bir amblem eklinde kullanarak bize rek
lam n yaptnz m ecazi ocua da lanet olsun; Annienize lanet olsun; Sefiller
m zikalindeki kim sesiz ocuunuza lanet olsun; Netteki zavall m asum ocu
unuza lanet olsun; Lawa da, simgesel yasaya da lanet olsun; simgesel ilikiler
ann ve desteklemek iin kullanlan gelecein topuna lanet olsun*
Yeniden retim dnglerinin dnda kalm ay seen; her gn AIDSin kom p
likasyonlaryla yaayan ve bu yzden lenlerin yannda durm ay seen pek o
um uz gibi biz de, bkp usanm adan vaat ettiini daim a ertesi gne teleyen
14 Slattery, Ryan, "Cardinal Law Urges Menlno to Veto Bill Giving Benefits to City Workers
Partners, Boston Sunday Globe, 17 Mart 1996, s. 68.
* Yazarn kulland fuck terimini lanet olsun"la karladk (ed. n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
bir gelecein a rd n a gizlenen yalann toplum a yutturulduunun farkndayz.

Sabrederek, alarak, lobi gruplarna cm ert katklar salayarak ya d a aktivist gruplara cm ert katlm da bulunarak, politik bilgim iz ve seimle iliki
li dncelerim izden faydalanlabilecei ortam lar oluturarak, kendim ize ge
lecekte bize b ir yer olacan telkin etmeliyiz; politik m asada edineceim iz bu
yer, u an olduu gibi, yatam zdaki yerim izden ya da bardaki veya banyolar
daki yerim izden dn vermemize gerek kalm adan bizim olacak. Ancak bylesi bir gelecekte queer olmayaca gibi queer le r iin de herhangi bir gelecek ol
m ayacak. Gelecek tam bir ocuk oyunu gibidir, yarkla karlam am z e rte
lemek iin her gnle beraber yeniden doar. Bu boluk, bu hilik, zneyi iin
de yaad tl gibi ince toplum sal gereklik ayla evreleyerek hayata katan
gsterenin kurduu hayatsz m ekanizm ann iinden tpk bir m ezar gibi alr.
Eer queer in yazgs, istikbalin tekerine om ak sokan yazgy belirlemekse ve
eer bizi tanm layan jouissance, yani takn keyif, toplum sal dzenin kendini
yeniden retm e geleneinin etrafnda ekillenmesiyle teki, fetiist ve kim lik
teyit etm e yetkisine sahip olan jouissance yok edebilirse, o halde queerWgimizin nclnde ulaabileceim iz tek m uhalif pozisyon, bu yazgy belirlerken
lm drtsne verdiimiz neme ve ocuk kltyle b u n u destekleyen politik
kltre srarla, Guy Hocquenghem in szleriyle "yeni bir toplum sal organizas
yon biimi haline gelebilecek bir gsteren15 olm adm z syleyerek kar k
m am za baldr. Yeni bir politika, d a h a iyi bir toplum , d ah a parlak b ir gele
cek niyeti tam adm z iyice anlalm al, nk b t n bu fanteziler istikba
li yalnzca bir yeniden retm e biim i olarak yorum layan gelecek form undadr
ve yer deitirmeyle gemii yeniden retm eyi hedefler. B tn b u n larn yeri
ne, muhayyel gem iin imgesi ya da simgesel gelecekle aram zda bir zdele
tirm e ba olarak ocuu sememeyi seiyoruz; zneyi gsterenin kovuunda
d u ran m ezara gm p nihayet d ah a en bandan dile getirm ekten m en edildi
im iz kelimeleri telaffuz etm em izin zam andr: Evet, biz krtajn savunucula
ryz; evet, istikbal figr olan ocuun lmesi gerektiini dnyoruz; evet,
geleceinizi anladk ve en az gemi k ad ar lmcl olduu fikrindeyiz; ve evet,
en queer tarafm z, iimizdeki en queer ey, bize ram en en queer olan ey, geisizlikte diretm e istekliliimiz: gelecein burada sona erdiinde diretm em iz.
ngilizceden eviren: Deniz Ko
15 Hocquenghem, Guy, Homosexual Desire, ev.: Daniella Dangoor, Durham: Duke University
Press, 1993, s. 138.
Cogito, say: 65-66, 2011
339
Trkiyede 2000li Yllarda Farkllk,

Cinsel Kimlikler ve Kimlik Politikalarnn
Ynetimi'
HANDE BRKALAN-GEDK
Giri
1980lere k ad ar eletirel perspektiflere dayal seslerin fazla duyulm ad
Trkiyedeki fem inist alm alar tem elinde Trkiyede kad n konusu ge
nel olarak "tekil b ir kurgu dahilinde ele alnm , k a d n tem elli yekpare
b ak as, fem inist dncenin p a ralan m am as adna, baz ara trm a c
la r tara fn d a n da "gerekli bir adm olarak yorum lanm tr. "K adn kate
gorisinin fark llk lar iinde ne an la m a gelebilecei konusu da -e n azn d an
1990lara k a d a r- tartlm am tr. 1990larda eitlenm eye balayan fem i
n ist alan iinde gnm ze kad ar katedilen yol ise kayda deerdir.
1990 sonrasnda ayrca, erkeklik ve hegem onik erkeklik konulu alm a
la rn saysnda12 ve niteliindeki a rt gz ard edilemez. Bu alm alar fe
1 Bu yazy okuyarak eletirilerini paylaan Mehmet Tarhana ve doktora rencim Metehan
zkana teekkr ederim. Bununla birlikte hatalar, elbette ki bana ait.
2 Trkiyedeki erkeklik konusundaki ilk kuramsal almalar arasnda 1990h yllarda ya
planlar arasnda, kadn ve toplumsal cinsiyet almalar konusunda nemli almalara
imza atan Deniz Kandiyotinin Mslman toplumlarda erkeklik paradokslar zerine yap
t alma (Kandiyoti, Deniz, "The Paradoxes of Masculinity: Some Thoughts on Segre
gated Societies, Dislocating Masculinity: Comparative Ethnographies, Londra: Routledge,
1994 iinde s. 113-132) nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca Kandiyoti, 2000li yllarn ba
nda medyada grnrlk kazanan transsekselleri, toplumsal cinsiyet ideolojisi, zel
likle de kadnlarn ikincil durumlar balamnda da deerlendirmitir (Kandiyoti, Deniz,
"Pink Card Blues: Trouble and Strife at the Crossroads of Gender, Fragments o f Culture:
The Everyday o f Modern Turkey, Der.: Deniz Kandiyoti ve Aye Saktanber, New Brunswick,
N.J.: Rutgers University Press, 2002 iinde s. 277-293). Arus Yumulun Trkiyedeki erkek-
Cogito, say: 65-66, 2011
Trkiyede 2000'li Yllarda Farkllk, Cinsel Kimlikler...
m inist bakla erkeklik ideolojisinin eletirisini yapm akla kalm am , m ili

tarizm , iddet, tah a k k m ve benzeri birok konunun ta rtlm a sn a ynelik
olan ak lar da a rttrm tr. Trkiyedeki fem inist alan iinde 1990lard a n g
nm ze dein duyulm aya balayan yeni "oulculuk yaklam lar, ilerin
de okunabilecek farkl kesiim a la n la r b a rn d rm a k ta ve fem inist alm a
lar iin yeni frsa tla r olarak k arm zd a durm aktadr.
Kesiimsellik ve Farkllk
Ben b u rad a fem inist teorinin "kesiim n o k talarn d an yola karak, fem i
n ist teori iinde fark llk sylem ini hangi lde ve koullarda ele a lm a
n n m m kn olabilecei konusu zerin d e duracam . Temel sorunsalm ise
farkllk" sylem inin fem inist teori, lezbiyen teori ve queer teori b aznda ne
an la m a geldiine odaklanacak. B ata birbirinden kopuk, h a tta birbirine zt
gibi d u ran bu a la n la rn baz o rtak paydalarda birletirileceini ne s r y o
ru m . A ralarnda olduu iddia edilen ses bozukluunun giderilm esine yne
lik b ir aba olarak "kesiim sellik konusunun bir etki salayaca d n ce
sindeyim . K saca belirtm ek gerekirse kesiimsellik, yani kabaca sosyal ili
kilerin ve sosyal kim liklerin oul b oyutlar arasn d ak i iliki, 1989 yln d a
K im berle Crenshaw tara fn d a n su n u lan bir kavram sal erevedir.3 Y azarn
b elirttii gibi, bu kavram tam am en yeni b ir olguyu ia re t etm em ekle birlikte,
toplum sal cinsiyet konusunun kav ak larn n allm as asndan nem li
d ir ve zellikle siyah A m erikan k ad n hareketinin de gerekli b ir bileeni olalik durumlarn deerlendiren almasna ek olarak (Yumul, Arus, Scenes of Masculinity
from Turkey, Zeitschrift fr Trkeistudien, 1999, S. 1, s. 107-117), hegemonik erkeklik ko
nusunda anlmas gereken bir baka nemli alma da Toplum ve Bilim in Erkeklik zel sa
ysndan verilebilir. Burada ne kan yazlar daha ok hegemonik erkekliin analizlerine
ve srelerinin belirlenmesine yneliktir (bkz. Cengiz, Kurtulu, Ura Ula Tol ve nder
Kkural, "Hegemonik Erkekliin Peinden, Toplum ve Bilim S. 101, 2004, s. 50-70; Onur,
Hilal ve Berrin Koyuncu, 'Hegemonik' Erkekliin Grnmeyen Yz: Sosyalizasyon S
recinde Erkeklik Oluumlar ve Krizleri zerine Dnceler, Toplum ve Bilim S. 101, 2004,
s. 31-49. Erkeklik konusundaki almalardan biri Pnar Selekten gelmektedir (2008, S
rne Srne Erkek Olmak). Alan aratrmasna dayal, feminist bir ereveden gerekleti
rilmi bir baka erkeklik konulu alma ise Serpil Sancarn 2009 ylnda yaymlad Er
keklik: mkansz ktidar: Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkeklerd. Sancar, modern kapitalist
toplumlardaki egemen cinsiyet rejimlerini anlamaya ynelmitir ve temel olarak Trkiyede
kadnlarn mcadelesinin neden orta snf, modernlik ve laiklik deerlerinin taycs elit
erkekler tarafndan desteklenmediini aratrmaktadr. Bu soruyu cevaplamaya ynelik,
200 erkekle yaplan grmelerde farkl erkeklik stratejilerini belirlemeye almtr.
3 Crenshaw, Kimberle, "Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist
Critique of Antidiscrimination, Feminist Theory, and Antiracist Politics The University o f
Chicago Legal Forum, 1989, s. 139-167 ve Crenshaw, Kimberle, Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence", Stanford Law Review, C. 43, S. 6, 1991, s. 1241-99.
Coglto, say: 65-66, 2011
341
342 : Hande Birkalan-Gedik
ra k eletirel perspektifleri b a rn d rm a k ta d r.4 Bu noktada, farkllk ya da

"oulculuk perspektifine ynelik, antropolog H enrietta M ooreun vurgusu
da nem tam a k tad r.5 Ancak, fark llk nasl allm al ve nasl yazlm a
l sorusu kolaylkla cevaplanabilecek b ir soru deil. H angi farkllk u n su ru
tem el alnabilir, ya da alnm aldr? G erek kesiim sellik gerekse "farkllk
v u rg u su n u n iletilm esinde temel ne olm aldr?
Crenshaw in alm asyla yaklak ayn yllarda, E lizabeth Spellm an ka
d n kategorisini sorgulad kitabnda toplum sal cinsiyetin kesitii b t n
kim likler tan n d n d a b t n k a d n la rn seslerinin duyulabileceini b elirt
m itir. D uruu ksaca B ununla beraber, b t n k a d n la r kadn olsalar da,
h ib ir kadn sadece kad n deildir cmlesiyle zetlenebilir.6 te yanda,
H en rietta Moore antropolojideki fem inist eletirinin, disiplin iinde k a d n
larla yeteri k a d a r ilgilenilm ediinin fark n a varlm asyla ortaya ktn b e
lirtir. Bir yandan da, evlilik ve a k rab alk konularnn antropolojide gelenek
sel olarak ele a ln m a la r itibariyle, k a d n la r etnografik tem sillerde srek
li vard. Ancak, b u ra d a cinsiyetsiz b ir yaklam n grlm olmas, Ang
losakson ekolndeki birok ara trm a c tara fn d a n eletirilm itir ve k a d n
la rn k onum larna dein, fem inizm ve antropoloji a ra sn d ak i ilikide yatan
tem el sorunun am p irik olm a sorunu deil, tem sil so ru n u olduu ortaya k
m t. H enrietta M oore bu d urum u u ekilde saptam aktadr:
Yeni 'kadnlarn antropolojisi, 1970lerin banda, antropoloji yaznnda
kadnlarn nasl temsil edildikleri problemiyle karlalmasyla balam
tr. lk problem hzl bir ekilde, katman ya da dzeyi bulunan erkek
tarafll olarak belirlenmiti. Bunlardan ilki aratrmaya kadnlar ve er
kekler ve bu ilikinin daha geni bir toplumu anlamadaki nemi hakkn
da eitli san ve beklentiler getiren antropologlar tarafndan getirilen ta
rafllkt. [...] kinci tarafllk, allan toplumda bulunan tarafllkt. Bir
4 Crenshawin "kesiimsellik nerisi aslnda daha nceki dnemlerde de farkl feminist ara
trmaclar tarafndan nerilen bir durumdur. Ancak, Crenshawin ayn zamanda eletirel
rk teorisine de katk sunan ve "kimlik politikalar vurgusunu net bir ekilde ortaya koy
duu almas ok daha rafine nerilerle doludur. Ayrca, beni etkileyen bir baka eser de,
"kadn" kategorisinin eletirisini yapan Diana Fussn almasdr (Fuss, Diana, Essenti
ally Speaking: Feminism, Nature, and Difference, Londra: Routledge, 1989).
5 Moore, Henrietta, The Differences Within and Differences Between, Gendered Anthropo
logy, Ed. Teresa del Valle, New York: Routledge, 1973 iinde, s. 193-219.
6 Spellman, Elizabeth, Inessential Woman: Problems o f Exclusion o f Feminist Thought, Bea
con Press, 1988, s. 187.
Cogito, say: 65-66, 2011
Trkiyede 2000'li Yllarda Farkllk, Cinsel Kimlikler...
ok toplumda kadnlar erkeklere boyun een varlklar olarak grlyordu

ve toplumsal cinsiyet ilikilerine ait bu grn de aratrma yapan antro
pologlar tarafndan iletilecei tahmin edilebilirdi. nc ve son katman
ise Bat kltrndeki tarafllkt.7
Bu ereveden b ak ldnda fem inizm in -ve fem inist an tropolojinin- a m a

cn n bu k atm an l tarafll o rta d a n kaldrm aya ynelik olduu ak ola
ra k grlm ektedir. K adnlarla alm ak, b ir yanda, tara fll n giderilm e
sinde gerekli grlm tr. Ancak farkl k a d n lar iin iine girince, d u ru m
k arm ak bir hal alm aktadr. Farkllk sylemi, eitlik sylem inin y a n n d a
ne anlam a gelm ektedir? Fem inist dncede dlam a nasl olum utur? Bu
so ru n u n cevabna ynelik olarak, M oore, p atriy ark an n kadn teki d u ru
m u n a soktuunu belirtir. Ancak, farkl bir adan y ak laan - rn e in - B ut
ler, toplum sal cinsiyet fark llk larn n fallosantrik dzen iinde zt farkllk
la rn k u rg u lan m asn d a bir anlam ifade ettiini b e lirtm itir ve bir y an d an da
sex/gender" kartl n gidermeye ab alam tr.8 F ark llk lar ve kesiimsellik alm asnn tem elinde toplum sal cinsiyet olgusu m u vardr? Yoksa b a
ka a la n larn da gzden geirilm esi gerekli m idir? S oruyu biraz farkl so ra
cak olursak, biyolojik olanla kltrel olan arasndaki fark vurgulayan h a
rik a szcm z gender, sorunu zecek m idir? H l toplum sal cinsiyet
kavram kullanrken bile k arsna biyolojik cinsiyet oturtulurken, doa//
k lt r :: eril//diil kategorilerinden ne k a d a r u zaklalm aktadr?9 Bu so ru
lar, queer teori ile fem inist ku ram n b irb irin i d lam asndaki en nem li nok
ta la ra vurgu yapm aktadr. Queer teori bize "cinsiyet tezah rleri ve cinsiyetli olm a ba lam n d a bedeni, m ilitarizm i, kim lii, yoksulluu vb ta r t
m ak iin de frsa tla r sunm akta m dr? Yoksa, cinsiyetin politikas (yani, et
nik, snfsal, rksal farkllklar da eletirel olarak dikkate alarak bir an aliz
yapm ak) bizi ilgilendiren en nem li nokta m dr?
Crenshaw n rk ve toplum sal cinsiyet balam nda "kavaklar ele a l n
d a n 20 yl sonra, "bu kavram acaba Trkiyedeki fem inist alm alar ve te
7 Moore, Henrietta, Feminism and Anthropology: The Story of a Relationship", Feminism
and Anthropology, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1988b iinde, s. 1-2.
8 Butler, Judith, Gender Trouble: Feminism and the Subversion o f Identity, New York: Routledge, 1990.
9 Esasen queere ynelen bir paradigma deiiminin de vurgulad nokta, kimliklerin birey
ler tarafndan bilinli olarak tarihselletirildii ve bu kimliklerin zc ve doal(latrlan)
kategorilerden farkl olduklardr ve bu tr yaklamlar zellikle "biyolojik" yaklamlara
bir eletiri oluturmaktadr.
Cogito, say: 65-66, 2011
343
sindeki queer alan iin gelecek vaat eden bir kavram o lara k kullanlabilir
m i?" soru su n d an hareketle Trkiyede k a d n alm alar gndem inde fazla
bulun(a)m ayan baz a la n lar sralam ak gerekirse:
1) Milliyetilik, etnisite, snf (rnein, K rt kadnlar)
2) Milliyetilik, din, snf (rnein, Alevi kadnlar)
3) Cinsel kim lik, etnisite, snf (rnein, LGBTT)
Bu rnekler oaltlabilecei gibi, y u k ard ak i n o k tala rn ortak paydas
n n ve hem farkllk hem de kesiim selliin alm asndaki tem elin kim lik
po litik alar olduunu dnyorum . B uradaki ilk iki noktay im dilik bir
b ak a yazya b ra k a ra k 10 cinsiyet ve kim lik ekseninde zellikle de fem inist
teori, lezbiyen teori ve queer teori ara sn d ak i ilikiye odaklanacam .
Feminizmlerin Ayrmas
K ad n alm alarn n farkllk" konusuna yaklam konusunda da akade
m ik oluum lara bak ld n d a Trkiyedeki fem inist a ra trm a la rn yaplm a
snda nem li bir adm o lu tu ran kadn alm alar blm lerinin 1990lard a
alm as zellikle Trkiyede 1970ler ve 1980lerde a rta n k ltrel politikala
rn ve deiim in b ir sonucu olarak grlebilir.11 Bu dnem de aktivist k a d n
la rn an d ro san trik ta ra fllk la r ve sosyal bilim lerde epistem olojide b u lu n an
dengesiz toplum sal cinsiyet dinam iklerini giderm ek iin faaliyetlere girdik
leri grlr.12 1990lar, ayn zam anda o zam ana dek ayrlm am reform ist,
sosyalist ve radikal fem inizm y o ru m larn n ayrm aya balad, farkl fem i
nizm lerin daha g r n r klnd bir dnem olarak k a rm z a km tr. Bu
erevede, Trkiyede fem inizm in en belirgin ereveleri K em alist, M arksist
ve Islam i gelenekler o lm utur.13 Ancak lezbiyen fem inist teori bu alan iin
10 Bu konuyu, daha geni olarak, feminist antropoloji ile ilgili kitabmn bir blmnde ele al
yorum. Bkz. Birkalan-Gedik, Hande, Feminist Antropoloji: Trkiyeden ve Dnyadan Kltrleraras Perspektifler, Yap Kredi Yaynlar, 2011.
11 Birkalan-Gedik, Hande, "Women, Gender and Womens Studies Programs in Muslim Coun
tries: The Caucasus and Turkey, Encyclopedia o f Women and Islamic Cultures, Ed. Suad
Joseph, Ledien: E. J. Brill, 2005, S. 2, s. 783-785.
12 Bkz. Kandiyoti, Deniz, "Contemporary Feminist Scholarship and the Middle East Studies",
Gendering the Middle East, Der.: Deniz Kandiyoti, New York: Syracuse University Press,
1996, s. 2-3.
13 1990larm en nemli alm ise Trkiyedeki feminist almalar iinde Krt kadn vurgu
lu aratrmalarn yaplmaya balanmas, Krt kadnlarna ynelik sivil toplum hareketleri
nin olumas ve Krt kadnlaryla ilgili yaynclk yaplmas olarak karmza kmaktadr.
Cogito, say: 65-66, 2011
Trkiyede 2000li Yllarda Farkllk, Cinsel Kimlikler...
de yoktur. Q ueer teo ri ile alm alar ise henz bu dzlem de yer b u lam a m
tr. B ununla beraber, heteroseksel b ak as iinde, T rk fem inizm i a ra
trm a konular asn d an eitlenm itir. 2000li y llarn b an d a da bu fark
llk ve eitlilik fikirlerini destekleyen benzer yazlar grlm ektedir. An
cak, bu farkllk vu rg u su hibir z a m a n queer teoriyi kapsayc olm am tr.
Queer
Trkiyede 1990la rd a nem tayan ve akadem i d n d a gelien LGBTT h a
reketi sivil toplum rgtlerinin oluum u asndan nem li bir dnm nok
tas yaratm tr. K u ru lan gruplar a ra sn d a L am bdaistanbul, Trkiyede ilk
gey ve lezbiyen dergiyi k aran Kaos GL, Pem be gen z m ir Ecinsel K ltr
G rubu saylabilir. 1996-1997 yllar a ra sn d a stanbul Ekoloji P latform unda
yer a la n ilk gey lezbiyen biseksel ve tran sg en d er p ro g ra m n s rd rm t r.14
Ancak, bu sivil hareket birok so ru n la kar karyayd (Trkiyede k a
d n hareketinin de nndeki en byk engellerden b ir tan esi olan hegemonik erkeklik [b u n la rn alm lar a ra sn d a ataerkillik, m illiyetilik ve m ili
tarizm ] k a tm a n la rn da saym ak gerekir); farkl cinsel kim liklere sahip bi
reyler de alan talep etm eye baladlar. Toplum, nyarglaryla ya bu kim lik
lerden nefret etti ya d a onlar grm ezden geldi. T araf o lan lar ise zaten, r
nein a ra trm a la rd a ve toplantlarda, bu farkl alm lar gndem e getir
di. Fakat queer teori akadem iye henz d ah a tam anlam yla tan am am ken, kadn hareketinde olduu gibi, sivil a lan d a bir LGBTT hareketi olum a1990larda, Trkiyede kimlik politikalar ortaya knca, etnik kimlie dayal kadn der
nekleri de olumaya balamtr. 1990larda Trkiye'deki feminizmin haritasnda bile bu
lunmayan Krt kadnlarnn feminist aktiviteleri grnr olmutur. rnein 1997de ku
rulan, liyan (Hayat), Krt kadnlarna danmanlk yapmasna ek olarak, Krt kadnlarn
bir araya getirmeyi ve Krt olarak politika iinde yer almalar konusunda onlara yardm
c olmay hedeflemitir. Ancak 1990'larda ortaya kmaya balayan Krt kadn kimlii ve
buna bal gelien Krt feminist hareketi konusunda bir haritalandrma almas yapla
mamtr. Yaln-Heckman ve Van Gelderin (Yaln-Heckman, Lale ve Van Gelder, Pauli
ne, "90larda Trkiyede Siyasal Sylemin Dnm erevesinde Krt Kadnlarn maj:
Baz Eletirel Deerlendirmeler. Vatan Millet, Kadnlar iinde. Tanl Bora (ev.), Ayegl Altnay (der.). S: 325-355. stanbul: letiim) almas; Sancarm (Sancar, Serpil, 2001. Trkler/Krtler, Anneler ve Siyaset: Savata ocuklarn Kaybetmi Trk ve Krt Anneler ze
rine Bir Yorum." Toplum ve Bilim (90): 22-41) almalar, bu alana ilikin kimi deinmeler
ieren istisnalar olarak kabul edilebilir.
14 Birkalan-Gedik, Hande, 2007, Economics, Education, Mobility and Space. Development:
Community-Based Organizations, Turkey. Encyclopedia o f Women and Islamic Cultures
iinde. Suad Joseph (der.) Leiden: E. J. Brill, v: 4, 64-66. Birkalan-Gedik, Hande, 2007. Eco
nomics, Education, Mobility and Space. Development: Non-Governmental Organizations,
Turkey." Encyclopedia o f Women and Islamic Cultures iinde. Suad Joseph (der.). Leiden: E.
J. Brill, v: 4, 105-107.
Cogito, say: 65-66, 2011
345
346 I Hande Birkalan-Gedik
ya b a la d 15 ve bu harek et politika yapan baka hareketlere de (etnik, evre

ci vb) destek verdi ve zellikle hom ofobi k a rt b u lu m a la r dzenlendi, ya
y n la r olutu. te yanda, fem inist k u ra m konusunda kendine b ir alan aan
"queer teori, Trkiye'de adn iki konferansla duyurdu,16 a n cak konferans
la r ertesinde ok fazla ta rt m a olum ad. Bu adan bu konferanslarn bir
lde LGBTT hareketinden kopuk gerekletiini sylemek m m kn.
Q ueer szcnn disipliner kullanm asndan T rkede tam oturm u
b ir karl da bulunm uyor. ngilizce-Trke szlklerde, d a h a ok acayip,
garip, "hom oseksel, "sahte, tu h a f, yadrganan" gibi farkl an lam lar
k arl n d a kullanlyor. Trke m etinlerde ise queer o larak braklyor.17
Ayrca "terso szcn queer yerine k u llan an bir g rup da var ve bu sz
ce hom ofobi k art bulum alardaki baz o tu ru m la rn m etinlerinde, b a
zen balk olarak ra stla m a k da m m kn. te yanda k u ram sa l bazda deer
lendirildiinde queer teori temel olarak, n o rm a tif olm a ve heteroseksellik durum unu; sosyallem e ve cinsel kim liin etkilerini sorgulam aktadr.
Ancak, Trkiyede edindiim izlenim ler ve baz grm eler neticesinde que
e r szcnn k u llan m konusunda iki farkl alan olduu gze arpm ak
tadr. B ir yandan, b iraz d a h a fazla v u rg u la n a n "st sn f balam nda que
e r szc neredeyse ii boaltlm b ir a la n a d ntrlm , LGBTT h a
reketinden bir lde kopuk kalm tr.
15 Bu iliki konusunda farkl fikirler bulunmaktadr. Feminizmin, zellikle 1970lerde dil
lendirilen ve bir savunma mekanizmas olarak ifade edilebilecek biiminde, lezbiyenlik ol
mad fikrine 2000li yllarn feminizmi, feministlerin lezbiyen de olabileceini belirterek
yaklamaktadr. Burada lezbiyenlerin ve feministlerin heteroseksellik sorgulamalar as
lnda hem feminist teorinin, hem de queer teorinin bir ortak paydas olarak grldnde
sorusal cinsellik konusuna ynelecektir. Ancak sadece "cinsellik konusu tek ortak pay
da olamaz. Oysa ki vurgu kimlik politikalarna yneltilirse, daha verimli almalarn ve
tartmalarn oluabilecei grlecektir.
16 Bunlardan ilki 19-20 Nisan 2004 tarihleri arasnda Boazii niversitesinde Eletiri ve Kl
tr Aratrmalar yksek Lisans Program rencilerinin hazrlad, Queer, Trkiye ve
Kimlik" balkl queer kuram ve politikalarnn Trkiyedeki yansmalarn ve uygulana
bilirliinin deerlendirildii konferans ve 2010 ylnda yine Boazii niversitesi Eletiri ve
Kltr Aratrmalar Yksek Lisans Program rencileri tarafndan hazrlanan ve 21-22
Ekim 2010 tarihleri arasnda gerekleen Queer, Trkiye ve Transkimlik" balkl konfe
ranstr.
17 Queer teorinin ilk kullanm literatrde genel olarak Terese deLauretise atfedilmektedir.
zel saynn editrln de kendisi yapmtr (bkz. deLauretis, Terese, "Queer Theory:
Lesbian and Gay Sexualities, Differences: a Journal o f Feminist Cultural Studies, S. 3, 1991,
s. iii-xviii). Queer teori eletirel teorinin bir alan olarak 1990larda LBBT ve feminist al
malardan beslenerek ortaya km bir alandr. Temel olarak queer teorinin alan, cinsiyet
ve cinselliin kategorize edilme biimleridir. Queer, kimliklerin tanmlandklar anda de
imeyecei fikrini redderek, sreklilik iinde deieceini ve yeniden yaratlacan vur
gular. Bunun iinde de farkl unsurlarn nemine dikkat eker.
Cogito, say: 65-66, 2011
Trkiyede bugne dein LGBTT hareketi daha ok, sokakta olan ile
zdeletirildi. A ktivistlerin ban ektii hareketin akadem ik ta rtm a la r
k u ram sal dzeyde olum ad. zellikle ABDde, 1980 son rasn d ak i AIDS g n
dem ini LGBTT g ru p la r aktive etm esine karn, Trkiyede LGBTT g ru p la r
la iliki 1990lard a n so n ra balad. Belki de Trkiyedeki a n a akm n b a td a n
farkl olarak queer b ir karaktere sahip olm asnn nedeni 1980lerde bir AIDS
krizi yaanm am olm as, bu g ruplarla ilikiye geildiinde etkinlik a la n
o larak kesiim in d a h a dk kalm as ve eletirel bir b ak gelitirilm esi ola
ra k yorum lanabilir. H a tta 1990la rn b a la rn d a Trkiyedeki dk youn
luklu sava o rta m da gz nnde b u lu n durulm aldr. KaosGLnin gncel
slogan olan E cinsellerin zgrlem esi heterosekselleri de zgrletirec e k tir balangta "Ecinsellerin k u rtu lu u heterosekselleri de k u rta ra
c a k tr idi ve her ikisindeki k u rtu lu v u rg u su n u n d a nem i bulunuyor.18
te yanda, LGBTT literatrnde gzle grlr bir a rt olm asna karn,
zellikle 1990 sonrasnda aktivist a lan d a duyulm aya b a la n a n LGBTT h a re
keti de ancak 2000li yllarda g r n r olm aya balam , fem inist alan iine de
yeni girmeye b alam tr.19 Oysa ki LGBTT aktivistlerinden renilecek ders,
ta m da benim bu m akalede nerm eye altm b ir noktay iaret ediyor:
A m erika kaynakl, fem inizm , lezbiyen, gey ve queer a rasn d ak i gerilim li ala18 Bu noktay hatrlatan ve altn izen Mehmet Tarhana teekkr ederim.
19 El yordamyla da olsa yaplan mlakatlar hem erkek hem de kadn homoseksllerin ha
yat deneyimlerini toplumsal bir balama tamaktadr. rnein, Hocaolu, ecinsel erkek
lerle yapt mlakatlar yaymlarken (Hocaolu, Murat, Ecinsel Erkekler, stanbul: Metis,
2002), ecinsellik konusunu ecinsel kadnlarla gerekletirilen tanklklarla ele alan Cenk
zbay ve Serdar Soydann almas ecinsellik olgusuna "ieriden bir bak as getir
meyi ve ecinsel kadnlarn grnrln artrmay hedeflemektedir (zbay, Cenk ve Ser
dar Soydan, Ecinsel Kadnlar: Yirmidrt Tanklk, stanbul: Metis, 2003). Yine bu anlamda,
Kaos GLnin 2007de hazrlad "Feminizm ve Ecinsellik zel Says feminizm ile queer
arasndaki ilikiyi irdelemekte, ortaklklarn ve farkllklarn altn izmektedir. Ertan ise
erkekliin yaan ve alglan ekillerinin farkllk gsterdiini, farkl erkeklik rntlerinin bulunduunu belirttii makalesinde, Trkiyede erkekliin egemen sylemi ve ecin
sellik arasndaki ilikiyi tartmaktadr (Ertan, Cihan, "Hegemonic Masculinity and Ho
mosexuality: Some Reflections on Turkey, ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sci
ences, C. 1, S. 4, 2008, s. 1-11). Bereket ve Adam ise gey kimlikleri ile globalleme ve cinsel
kimliklerin yaylmas konusunu (Bereket, Tark ve Barry D. Adam, "The Emergence of Gay
Identities in Contemporary Turkey, Sexualities, C. 9, S. 2, 2006, s. 131-151) ve slam ve gey
kimlii konusunu ele almlardr (Bereket, Tark ve Barry D. Adam, Navigating Islam and
Same-sex Liaisons among Men in Turkey, Journal o f Homosexuality, C. 55, S. 2, 2008, s.
204-222). Trkiye dnda yaymlanan bu son iki almadan baka, Hale Bolak Boratavn
(Bolak-Boratav, Hale, Making Sense of Heterosexuality: An Exploratory Study of Young
Heterosexual Identities in Turkey, Sex Roles, C. 54, S. 3-4, 2006, s. 213-225) Trkiyedeki
225 gen niversite rencisi heterosekseller zerine yapt aratrma, psikoloji disipli
nine bir katk sunmasnn yan sra, alt izilen sosyal balamn aratrlmas ve bunun etnografik olarak, feminist bir perspektiften yaplmasnda da nemli veriler sunmaktadr.
Cogito, say: 65-66, 2011
347
n n tem elinde arlkl olarak cinsellik ve cinsiyet vurgulu b ir bak as var

iken, Trkiyede iki teori arasndaki alan, en azndan aktivist dzlem de kim
lik politikalarn vurgulam aktadr. K anm ca, bu iki alan a rasn d ak i gerilimi
azaltacak olan bak noktas ise her iki teo rin in "m oral ynyle ilgilenm ek
olacaktr. Bu ekliyle queer politika(lar), gey ve lezbiyen topluluklarn konform ist olm ayan d u ru m la rn grnr klm ak ve LGBTT y aam larn m etalatrm a k ta n u zak latrm ak la da balantldr. te yanda, LGBTT politikalarn
en nem li am alarndan biri de bir norm ve cinsiyet rejim i olarak heterosekselliin eletirisini yapm aktr. Bu iki bak asn da tayacak bir queer te
ori ayn zam anda eletirel ve zdnm sel bir perspektif yaratacaktr.
Q ueer teori ile fem inist teorinin entegrasyonu nasl olabilir? Q ueer teori
iinde zdnm sel b ir bak ve post-yapsalc fem inist teorilere ve yakla
m lara eletiri bulunm aktadr. Bu n o k tan n d ah a da vu rg u lan m as gerek
tiine inanyorum . Q ueer teori ile fem inist teori arasn d ak i ilikinin olumlu
ynde giderilm esi iin:
1) Erkek tarafll ayn zamanda heteronormativite, hegemonik er
keklik demektir. Queer teorinin ana elerinden biri kadnlar arasndaki
farkllklarn altn izmek ve normatif ya da "zorunlu heteroseksellii20
eletirmektedir.
2) allan toplumun tarafll bu heteronormativiteye katkda bulun
maktadr. Ve sorun sadece cinsel kimlik konusunda deil, ayn zamanda
cinsellik konusunda da dmlenmektedir.
3) Bu veriler nda queer teori ve feminist teori arasndaki gerili
mi gidermeye ynelik bir aba toplumsal temelde queer almalarn bir
"kimlik sorunsal olarak ele alnmasn salamakta bulunabilir ve insan
haklar balamnda gelitirilebilecek bir yaklamla zlebilir. Bu nokta
da ksaca queer teori ile post-smrgeci teori arasndaki ilikiyi de iaret
etmek faydal olacaktr.
Queer Teori ve Feminist Teori Arasnda Bir Baka Mutsuz Evlilik?

Anglo-Am erikan kaynaklarda, genel o lara k queer teori ile fem inist teo
ri arasn d ak i badam az d u ru m a iaret eden yazarlar, H eidi H a rtm a n n
fem inizm ve M arksizm arasndaki "m utsuz evlilik m etafo ru n d an yola
20 Rich, Adrienne, Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence, Blood, Bread, and
Poetry, New York Norton, 1986 [1980] iinde, s. 23-75.
Cogito, say: 65-66, 2011
Trkiye'de 2000'li Yllarda Farkllk, Cinsel Kimlikler...
k m ak tad rlar.21 H a rtm a n , tem el o lara k M arksist fem inizm e yapt eleti
ride iki alan a ra sn d ak i evililik olgusunu ngiltere y a salarn d ak i kar-koca
ilikisine benzetir. M arksizm ve fem inizm tek tir ve o d a M arksizm 'dir. B az
lezbiyen teorisyenlere gre de lezbiyen teo ri ve fem inist teo ri ya da queer te o
ri ve fem inist teori b en zer m utsuz evliliklerdir. Jacquelyn Zita, m utsuz ev
lilik m etafo ru n d an yola karak, gey ve lezbiyen a lm a la rn queer" ad a l
tn d a top lan m asn d an duyduu sknty dile getirm ektedir. Zita iin p ro b
lem lerden ilki u d u r ki, ecinsel erkek akadem isyenler cinsellik d nda b ir
b ak a t r basklanm ay (rk, toplum sal cinsiyet, snf ) yeteri kad ar teorize
etm em ilerdir. O n lar iin hom ofobi tem el bask alan d r. Zitan n z e rin
de d urduu bir nokta da cinsiyet ko n u su n u n daha ok perform ans ve tea tra l
ba lam d a ele aln m asd r.22
Genel olarak, cinsiyet/toplum sal cinsiyet sistem i lezbiyen fem inistler iin
kavram sal olarak farkl sistem lerdir ve bu d u ru m zorunlu heteroseksellikte
grlebilir. Ancak, te yanda, Gayle R ubin gibi queer teorisyenler iin bu
k av ram lar b irb irinden farkldr ve R ubinin vurgusu cinsel kim liklerin ve
d a v ran larn cinsel tab ak alam a araclyla dzenlendiidir.23
Arlene Steine gre, erken dnem fem inistler lezbiyenliin hastalk olm a
d n vurgulam aya nem veriyorlard. Tbb sylemlere gre lezbiyenlik, va
ro la n n tersine dndrlm esi tem elinde kusurlu b ir biyolojik zellik idi.
Dolaysyla, onlar b a strm a k yerine o n la ra acm ak gerekliydi. 1980lerde ise
lezbiyen fem inizm ve lezbiyen p o litik alarn farkl k onular olduu ortaya k
t. Q ueer olm ak ise gey erkekler ve lezbiyen k a d n la r iin norm atif olm a
yan, hom oseksel/heteroseksel ay rm n n tesine giden ve cinsel n o rm
la r ta ra fn d a n dlanm l hissedenlerin t m n kapsayan bir durum du.
B u nunla birlikte Stein, queer teo rin in baarszln, "stil, ideoloji ve kay
n a k la ra eriim de k a d n la r ve erkekler arasndaki fark llk lara eilm em i
olm asnda a ra m tr.24
21 Hartman, Heidi, "The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism: Towards a More Prog
ressive Union, Capital and Class, C. 3, S. 2, 1979, iinde, s. 1-33.
22 Zita, Jacquelyn, Gay and Lesbian Studies: Yet Another Unhappy Marriage?, Tilting the
Tower: Lesbians Teaching Queer Subjects, Der.: Linda Garber, New York: Routledge, 1994,
s. 259-60.
23 Rubin, Gayle, Thinking Sex: Notes for a Radical Theory of the Politics of Sexuality, Plea
sure and Danger, Der.: Carole Vance, New York: Routledge & Kegan, Paul, 1984.
24 Stein, Arlene, Sisters and Queers: the Decentering of Lesbian Feminism, Gender/Sexuality
Reader: Culture, History, Political Economy, Der.: Roger N. Lancaster ve Micaela Di Leonar
do, 1992 iinde, s. 50.
Cogito, say: 65-66, 2011
349
Sheila Jeffreys ise en rad ik al d nenlerden b iridir ve esasen b t n lezbiyenler a d n a konum ak istem ektedir. Temelde queer teo rin in ortaya km a
syla lezbiyenlerin o rta d a n kalkm asn b irb irin e e d u ru m la r olarak yorum
lam tr. Jeffreyse gre queer teori "eril olan doallatrm akta ve fem iniz
m in k arsn d a durduu m ekanizm alara k a r bir yerde d u rm a k ta ve dolay
syla hem fem inist hem de lezbiyen teoriye z a ra r verm ektedir.25
Bu eletirilerden grnen o ki, eletirilerin ortak noktasnda cinsellik
kavram n planda d u rm ak tad r. D aha "orta yoldan k o n u an lar ise, kendi
lerine hem lezbiyen hem de queer diyebilenler, queer p o litikalarn sahiplen
m ektedir. Butler'in biyolojik (toplum sal cinsiyet ayrm na a ltern atif olarak
perform ativite nerisi, Eva Sedgvvickin cinsel tercihin k u ru g u lan m asn n
hom ofibiye kar gelitirilen stratejilerden biri olm as d u ru m u n u n altn iz
m esi26 ve Teresa de L au retisin lezbiyen teori ile queer teoriyi badatrm a
ab alar b u n a rnektir. K im lik politikalar ynn vurgulayan D iana Fuss27
ve Lisa D uggan28 gibi y a z arla r da iki k u ram sa l alann birlikte yryebilece
ini belirtm ektedir. Ancak, Trkiyedeki d u ru m ile kyaslandnda teorinin
eletirisinde snf v u rg u su n u n yeterince bulun m am olm as da bir baka
kayda deer detaydr.
Q ueer teori konusunda Trkiyedeki alm alara b ak ld n d a ise "de
neyim fikrinden yola k an Aksu Bora, fem inist dnce ile ecinsel h a
reketi birletici n o k tan n toplum sal ilikiler ve iktidar ilikisi ile balant
l b ir konu olduunu belirtm ektedir,29 bu v urgu queer teori ile fem inist teo
ri a ra sn d a neden ve n asl b ir ortaklk olabilir sorusuna bence ok da yerin
de b ir cevap veriyor. Trkiyede cinselliin queer b a la m n d a sorgulanm a
s, G lnur Acar Savranm da belirttii gibi, heteroseksel cinselliin de so
ru n sa lla trlm a sn a neden olm utur.30 K onuya heteroseksizm ve patriyarka
zerinden yaklam as patriy ark an m eletirisini yapm as b a k m n d a n cin
25 Jeffreys, Sheila, The Queer Disappearance of Lesbians: Sexuality in the Academy, Wom
ens Studies International Forum, C. 17, S. 5, 1994, s. 459-472.
26 Sedgwick, Eva Kosofsky, Epistemology o f the Closet, Berkeley: University of California Press,
1990.
27 Fuss, Diana, "Lesbian and Gay Theory: The Question of Identity Politics, Essentially Speak
ing: Feminism, Nature, and Difference, NY: Routledge, 1989 iinde, s. 97-112.
28 Duggan, Lisa, "Making it Perfectly Queer, Socialist Review, C. 22, S. 1, 1992, s. 11-31.
29 Bora, Aksu, Cinsel ve Politik Kimlikler Ortak Payday Salayabiliyor mu?, KAOS GL Femi
nizm ve Ecinsellik zel Says, 2007, s. 19.
30 Acar-Savran, Glnur, "Heteroseksizm: Patriyarkanm En Gl Dayana, Uluslararas Homofobi Kart Buluma, Ankara: KAOS GL, 2005, s. 151-155.
Cogito, say: 65-66, 2011
sel kim liklerin de k im lik politikas ynn v u rg u lam ak tad r.31 Dolaysyla
queer teori bu nok tad a fem inist teoriye katk sunm aktadr. B una ek olarak
Aye D zkan da ecinsel hareketle k a d n hareketi ara sn d ak i ilikinin ge
rek teo rik gerekse p ra tik alardan nem ine dikkat ekerken, her iki h a re
ketin de patriyarkaya k ar m cadele ettiini belirtm ekte, a n cak queer alan
tan m larken, queerin cinsellik v u rg u su n d an da farkl b ir yerde tartm ay
k o n u m lan d ram am ak tad r.32 Lezbiyen a la n d a n konuan Yasem in z'n d i
rek t olarak hom ofobi kaynakl yaklam , cinsellik konusunu daha ileriye
tayam yor.33
Fem inist teori ile queer teori a ra sn d a o rta k birok n o k ta b ulunm asna
k a rn aktivist a la n d a LGBTT hareketi iindeki d u ru m o k a d a r da i a
s grnm yor. N azik Ik kadn rg tlerin in ecinsel rgtleri yok sayd
n belirtiyor. 34 H a tta 2005te ilk kez lezbiyen ve heteroseksel fem inist
lerin b ir arad a toplant yapm olm alar, iki hareketin kesiim i dnld
nde biraz ge deil mi? Ama b u n u n y a n n d a Trkiyedeki LGBTT h arek e
tinin, d a h a ok farkl gruplarla da hareket ettiini gryoruz. H rant D inkin
ldrlm esi sonrasndaki protesto, etn ik hareketlere ve evreci hareketlere
duyarllk, beraber hareket edilm esi asn d an nem li idi. LGBTT h arek e
tin d en gelenler vicdani ret, anti-m ilitarizm gibi Trkiyede gndem olutu
ra n ala n lard a zaten politika rettiler. B u n lar zor alan lard , am a cesur
ca davrandlar.
Sonu
B u ra d a farkllk ko n u su n u n ynetim inde ortaya k an belirgin problem
ler olabilir: Evrensel k a d n kategorisinin dayana olan aym lkta n o
ulcu yaklam vurgulayan "farkllk p a rad ig m asn a geerken, fem iniz
m in doal reflekslerini de sorgulam oluyoruz. Fem inizm in ierisindeki e
itlenm eler -h an g isi olu rsa o lsu n - o rta k b ir kadn ve p a triy ark a olgusu ile
ilikili olm ak ve politika yapm ak d u ru m u n d a . Temel so ru n ise "teorik ola
rak yaklam m zn fark llk konusunu alm ada nerede konum lanaca31 Agy.
32 Dzkan, Aye, Ecinsel Gen Adam Komusundaki Ev Kadnyla Ne Konuur?, KAOS GL
Feminizm ve Ecinsellik zel Says, 2007, s. 20-21.
33 z, Yasemin, Homofobiye Kar Feminist Hareket Deneyimleri, KAOS GL Feminizm ve
Ecinsellik zel Says, 2007, s. 24.
34 Ik, Nazik S., "Yoklarm Gibi Yapmak, KAOS GL Feminizm ve Ecinsellik zel Says,
2007, s. 30.
Cogito, say: 65-66, 2011
351
so ru su d u r ki bu soruya verilecek cevap d a kim lik p o litik alar retm ek

ten geecektir.
te yanda, fark llk konusunu alrken mevcut d u ru m iinde bir
k am plam a yaratp yaratm ayaca da sorulabilir. B urada ben, "kesiimsellik fik rin e geri dnerek, kesiim selliin dlam ay deil, ta m tersine birle
tirm eyi getireceini b elirtm ek istiyorum . M illiyetilik, etnisite, snf, rk gibi
olgular alrken "cinsiyetli olm a fik rin i dlayam ayacam z gibi, cinsel
kim lik ve kim lik po litik alar alrken de saydm k av ram lar dlayamacam z kesin. Bu bileenlerin birini dierine tercih etm ek ya da birini di
erinden st n tu tm ak verim li sonular salam ayacaktr. C renshaw in ver
dii rnekte bu d a h a d a belirginlem ektedir. Siyah k a d n la rn hayatlar ve
deneyim lerine odak lan arak , o nlarn m a ru z kald iddet, dayak ve teca
vz d u ru m la rn deerlendirirken, fem inizm in rk konusunu ele alm am ak
la siyah k a d n la rn ezilm iliini artra c a n , rklk konusunda da ataerkilliin sorgulanm am as d u ru m u n u n k a d n la rn ezilm iliini a rttraca n
belirtm ektedir. C renshaw iin bu d u ru m politik kesiim sellii belirtm ekte
dir. Crenhsaw, tem sil kesiim sellik konusunda ise, siyah k a d n la rn kltrel
tem sillerinin ve kltrel im gelerinin p opler k lt r ta ra fn d a n belirlendii
ni b e lirtir ve tem sil kesiim selliin bu im gelerin nasl retild i in i ve b u ra
da h k m sren a n latlard a, siyahi k a d n la r m arjinalize eden rk ve cin
siyeti tem sillerin birlikte altn belirtm ektedir. te bu yzden kadn
tem elinde tek bir eksen yeterli grnm em ektedir. Ancak b u tek boyutluluk
tan, farkllk konusuna geildiinde o z a m a n heteronorm atif olm ayan, saf
olm ayan, m illi k a d n m odeline uym ayan da alabileceiz gibi grn
yor. Son olarak da, fem inist teorilerin, ayn lezbiyen ve queer teorilerde ol
duu gibi eitlendiini de grm ek gerekecektir. Fem inist teorilerin yapm a
s gereken ise kendi bilgi retim lerine o d ak lan m ak ve b u n la r o rta k bir kim
lik politikas retm ek iin queer alm alarla, erkeklik alm alaryla vb or
tak l a girim ektir.
Cogito, say: 65-66, 2011
Heteroseksizm, Homofobi ve Nefret Sular:

MELEK GREGENL
E cinselliin genel olarak d am galanan b ir kategori halin e gelmesi, heteroseksellik dndaki cinsel ynelim lerin ayrm cla m a ru z kalm as ve zo
ru n lu heteroseksellik gibi olgular, yirm in ci yzyln b y k bir blm n
de sosyal bir olgu o larak akadem ik evrelerce, toplum sal b ir sorun olarak
d a siyasal alanda gz a rd edilm itir. A ncak ABD ve B at Avrupada 1970li
y llard a gey ve lezbiyen siyasal harek etin in balam as ile toplum sal alanda
nem li deiim ler y aanm ve heteroseksellerin ecinsellere kar besle
dikleri dm anlk eitli sosyal bilim a la n la rn n ve bilim sel alm alarn
incelem e konusu halin e gelm itir. Ecinselliin h astalk ya da cinsel sa p
m a o larak dnlm esinden, ecinsel k art dm anln toplum sal bir so
ru n ve bir ayrm clk ideolojisi olarak an lalm asn a d oru y aan an toplum
sal deiim sreci, George W einbergin 1 hom ofobi kav ram n gelitirm esi
ile d a h a somut, a n la lr hale gelm itir.2 W einberg hom ofobiyi, heterosekseller asndan ecinsellerle y ak n lam ak tan ya d a yakn evresinde b u lu n
m a k ta n korkm a ve ecinseller asndan d a kendilerinden nefret etm e ek
linde tan m lam tr. 3 W einbergin k ita b n n yaym lanm asndan yaklak 30
yl so n ra homofobi kavram konum a diline yerlemi, birok temel szlk
te de yerini alm ayrca sosyal ve d av ran bilim lerinde yaygn bir biim 1 Weinberg, George, Society and the Healthy Homosexual, New York: St. Martins Press, 1972.
2 Herek, G.M., "Sexual Prejudice and Gender: Do Heterosexuals' Attitudes Towards Lesbians
and Gay Men Differ?, Journal o f Social Issues, C. 56, S. 2, 2000, s. 251-266.
3 Weinberg, age.
Cogito, say: 65-66, 2011
354 : Melek Gregenli
de k u lla n lr hale gelm itir. 2000 ylnn m ays aynda PsychlN FO da4 yap
lan ta ra m a sonucunda, hom ofobi a n a h ta r szcnn 1.500den fazla yayn
da yer ald saptanm tr. Trkiyede genel olarak hom ofobik tu tu m la r ko
n u su n d a yaplm az sayda akadem ik alm a olm asna k arn , LGBTT bi
reylere ynelik ayrm clk ve bu ayrm cln sonularyla ilgili yaplm sis
tem atik alm alar yok denecek kadar azdr. LGBTT bireylerin grnrl
, eitlik ve hak taleplerini merkeze a la n rgtl m cadeleler ykseldik
e, ABD ve Avrupadakine benzer sreler yaanm akta, gerek ik tid ar gerek
se m u h afa za k r sivil evreler tara fn d a n k a r tepkiler gelim ektedir. Bu ge
lim eler b ir yandan gr n rl n a rtm a sn a bal olarak LGBTTlere yne
lik ayrm clk ve iddeti a rtrrk e n dier y a n d a n akadem ik evrelerde de ko
nuya ilgiyi ykseltm ektedir.
H om ofobi kavram , kavram n, ecinsel kart tutum ve davranlarn,
zel, kiisel b ir korkudan kaynakland ve kiisel bir hastalk olduuna ili
kin m odel erevesinde anlalm as gerektii eklindeki rt k varsaym lar
asn d an eletirilm itir. B ir bireye cinsel ynelim i nedeniyle olum suz tutum
gelitirilm esi olarak basite tanm lanabilecek cinsel nyarg kavram yerine
bugn homofobi, kiisel b ir korku ve irrasyonel bir inan o lm a n n ok te
sinde k lt r ve anlam sistemleriyle, k u ru m la r ve sosyal geleneklerle ilikili
olarak ele alnm as gereken politik bir a la n d a oluan g ru p la rara s bir sre
ce ia re t etm ektedir. Bu an lam d a bireysel ve kolektif d a v ran lar dzeyinde
kiileraras ilikileri yap lan d ran duygu ve niyetlerin oluturduu, geni bir
yelpazede ortaya kan b ir sosyal psikolojik deiken olarak, ayrm clk p ra
tikleri ve iddetle ilikilidir; b ilg in in ik tid ar da dahil b t n ik tid ar biim
lerinin politika retm e sreleriyle de d o ru d an balar vardr. Ecinselli
e ynelik tu tu m la rn dinsel arka planlar, cinsiyete dayal tekiler yaratm a
sreleri, heteroseksellikten farkl cinsel ynelim leri olan in sa n la rn baz
y u rtta lk h a k la rn n in k r edilmesi, konuya, toplum un politik dzenleniiy
le ilgili boyutlar eklem ektedir; dolaysyla sylenebilecek h er sz kendiliin
den p o litik tir ve sadece ecinsellikle ilgili olam az. K ltrel ve bireysel koul
lar ve srelere dayal b t n kklerine ra m en pek ok sosyal psikolog, hom ofobinin ancak rklk ve seksizmle b a lan tlar iinde anlalabileceini
dnm ektedir. Homofobi, bu anlam da seksizm in nemli b ir silahdr. Hete
roseksellikten farkl cinsel ynelimlere sahip in san lara k a r iddet, erkek
4 Psikoloji alanndaki akademik aratrmalara ilikin uluslararas veritaban.
Cogito, say: 65-66, 2011
Heteroseksizm, Homofobi ve Nefret Sulan: Sosyal Psikolojik Yaklam
liin, b ir anlam da cinsiyeti kullanm yla in san l n k o ru n m as ve k o ntro

l iin b ir m ekanizm a haline gelm ektedir. Homofobi k av ram n n kendisi
zerinde de baz ta rt m a la r vardr. Bu kav ram n olguyu bireysel ve patolo
jiyle ilikili hale getirdii; kltrel, sosyal ve sonu olarak politik boyutlar
na vurguyu azaltt savunulm utur.5
Sosyal psikoloji a la n n d a cinsel n yarglar ve hom ofobi zerine yaplan
kim i uygulam al alm alar akadem ik lm yntem lerinin gelitirilm esini
salayarak bu olgunun iinde b a rn d rd rt k varsaym larn ortaya ka
rlm a sn salam tr. B u alandaki birok alm a, a ra trm a konusunu cin
siyetsiz terim lerle kavram sallatrm tr. rnein, ecinsellere ya da ecin
sellie ilikin tutum lar" gibi. A ratrm a konusunun bu ekilde genelletiril
mesi, b ir yandan ayrm cln failliini, yani heteroseksizm i rt k hale geti
rirken, b ir yandan da lezbiyenler, bisekseller vb farkl LGBTT g ruplarn ge
nellikle nyarglarn hedef ald ayr hedef g ruplar o larak gey erkeklerden
ayrt edilem em esine yol am aktadr. Bu t r bir operasyonel tan m la m a ek
siklii, heteroseksellerin farkl LGBTT g ru p la ra kar tu tu m la r arasndaki
benzerlik ve fark llk larn anlalm asn engellem ektedir. B u n u n da tesin
de, "ecinsel kavram nn, a ra trm a larn k atlm clarn n zihninde "erkek
leri a rtra n bir kavram olarak anlald da birok a ra trm a d a v u rg u
lan m tr. H eteroseksellerin ecinsellere k a r tu tu m la rn n belirlenm esin
de en sk kullanlan b ir baka yntem ise, bu tu tu m la rn lezbiyenlere ve geylere k a r olm ak zere ayrt edilerek deerlendirilm esidir. Bu yaklam ayn
zam an d a heteroseksellerin lezbiyenlere ve geylere ilikin tu tu m la rn n te
mel o larak cinsel nyarg olgusunun b ire r p aras olduklarn, bireylerin bu
iki g ru b a kar tu tu m la rn n ynnn ya da derecesinin farkllaabilecei
ni, an c ak niteliksel anlam d a benzer olduklar varsaym n da ierm ektedir.
Ayrca biseksel, travesti ve transseksellere ynelik ayrm cln ayr ayr
an lalm asn salayacak pek fazla alm aya rastlan m am ak tad r. Bu a la n
da zelikle ABDde yaplan akadem ik alm alara genel o lara k bakldnda,
cinsel nyargnn, bireyin kendi cinselliine ve toplum sal cinsiyetine ynelik
tu tu m la rn a dayand gz nnde bulundurulduu nda, bu tu tu m la rn lez
biyenlere ve geylere k a r farkl biim lerde ifade edilm esinin, ncelikle heteroseksel bireyin toplum sal cinsiyet algsna bal olarak gelitii ne s r l
m tr. Cinsel nyarg, bir kiinin heterosekseller g ru b u n a dahil olduu5 Gregenli, M., "Gruplararas iliki ideolojisi olarak homofobi, Uluslararas Homofobi Kar
t Buluma, Anti-Homofobi Kitab. KAOS-GL Yaynlar, Ankara 2009, s. 8-18.
Cogito, say: 65-66, 2011
355
nu kendine veya dierlerine gsterirken ayn zam anda bu kiin in ecinsel

olduu dncesinin ak la gelmesini engellem ektedir. B u n d an dolay cinsel
n yargnn en g r lt l ifadeleri heteroseksellerin kendi kim likleriyle do*
ru d a n ilikili olan ecinsel g ruplarna yneltilm ektedir. B u grup, heterosekselin, o gruba aitm i gibi alglanm ak istem edii gruptur.
H erek,6 homofobi kavram yla im edilm ek istenen korkunun, daha ok
heteroseksel erkeklerin dier erkekler ta ra fn d a n ecinsel olarak etiketlen"
m ekten korkm asn ifade ettiini v urgulanm aktadr. Bu d u rum da, hetero
seksellerin lezbiyen ve geylere ilikin tu tu m la rn d a k i fark llk lar daha ak
hale gelebilir. 1997 y lnda Am erikan n 48 farkl blgesinde y aam ak ta olan
toplam 1309 yetikinle telefon grm eleri yoluyla yaplan a ra trm a d a He
rek 7 heteroseksellerin lezbiyen ve geylere ilikin tu tu m la rn n younluk a
sn d an farkllatn an cak deer ve nitelik asndan farkllam adn ifa
de etm itir. Yazara gre younluk fark n n heteroseksel erkeklerin ecinsel
lere ilikin tu tu m la rn n lezbiyenlere ilikin tu tu m la rn d a n veya heterosek
sel k a d n la rn hem gey hem de lezbiyenlere k ar tu tu m la rn d a n daha d
m an ca olm asndan kaynakland dnlebilir. Bu alm ada heteroseks
el erkeklerin tu tu m la rn toplum sal cinsiyete ve cinsel kim lie gre ekillen
dird ik leri ve bu eilim in de lezbiyen ve geylere kar farkl tu tu m la r geliti
rilm esine neden olduu grlm tr. H eteroseksel k a d n la rn ise tutum la
rn d a h a ok aznlk g ru b u paradigm as tem elinde gelitirdikleri, bylelikle
de tu tu m la rn n , ecinsellerin gey ve lezbiyen olm asna gre deim edii an
lalm tr. Ancak gey ve lezbiyenlere ilikin tu tu m la rn birbiriyle yksek d
zeyde ilikili olduu gerei de unutulm am aldr.
Hom ofobi konusundaki kavram sal erevelerin olum asnda ok nem
li k a tk la r olan H erek,8 heteroseksel erkeklerin, genel olarak LGBTT birey
lere ynelik heteroseksel k ad n larn verdiklerinden ok d a h a olum suz tep
kileri olduunu vurgular: H erek e gre bu sre, sosyal b ir dzlem de ile
m ektedir; heteroseksel erkekler, belirli d avran rntlerine uym aya zorla
yan sosyal sta n d a rtla r ve a k ra n la r ta ra fn d a n bask altn d a tutulm aktadr.
Bu s re psikolojik dzeyde de ilem ektedir: H eteroseksel erkekler bu stan
d a rtla r iselletirm ekte ve erkeklik ro llerin in deerlendirilm esinde b a ar
6 Herek, G.M., agy.
7 Agy.
8 Herek, G.M., On heterosexual masculinity: Some psychial consequences of the social cons
truction of gender and sexuality, American Behavioral Scientist, C. 29, S. 5,1986, s. 563-577,
Cogito, say: 65-66, 2011
Heteroseksizm, Homofobl ve Nefret Sulan: Sosyal Psikolojik Yaklam
sz o lacak lar anksiyetesini y aam aktadrlar. Bu endienin nedeni, bir heteroseksel erkek olarak bireyin kendilik h issini veya kim liini kaybetm e kor
kusudur; nk bir erkein cinsel kim lii b ir birey - in san olm aya eittir. Heteroseksel erkekler, kendilerini sosyal sta n d a rtla ra uym aya ve hom ofobik
tu tu m la r ifade etmeye iten anksiyeteden k anm ak iin kendi erkek kim lik
lerini gey erkeklere sa ld ra ra k yeniden yeniden beyan etm ektedirler.
H erek,9 homofobiyle ilikilendirilebilecek b ir dier nem li kavram olarak
kim lik" kavram zerinde d urm aktadr. Kiisel kim lik, bireyin ne olduu
k a d a r ne olm adn da ierm ektedir. K z ocuklar, m evcut k ad n rol m o
dellerini dorudan, genellikle de gnll o lara k gzlemek araclyla re
nirken, erkek ocuklarn erkek olmay, ncelikle kadn olm am ay renerek
renm eleri sz konusudur. Homofobi bu nedenle, bireyin olduunu (heteroseksel) onaylam a ve olm adn (ecinsel) ifade etm esinin altnda yatan
psikolojik ilevi nedeniyle heteroseksel m asklenliin nem li b ir bileeni
dir. Bu toplum sal ve psikolojik sre, heteroseksel erkeklerin gey erkekler
le etkileim de bulunm a ih tim alini de doal olarak azaltm ak ta ve bu gibi et
kileim ler araclyla m eydana gelebilecek hom ofobik olm ayan tu tu m dei
im leri ynndeki frsa tla r olanaksz hale getirm ekte ya da azaltm aktadr.
Yazara gre, kendilik -b e n lik - ve kim lik duygusu, sosyal etkileim ler a ra
clyla ku ru lm ak tad r. B ireyin fikirlerinin, in anlarnn, deerlerinin ve
b a k ala rn a ynelik tu tu m la rn n ifadesi, kiisel kim liklerin inasnda b
yk b ir rol oynam aktadr. T utum larm z ve fikirlerim iz, sosyal dav ran lar
m z ynlendirirken ayn zam an d a psikolojik ilevlere de sahiptir. Herek, hom ofobinin bu t rden a n la m l bir ileve hizm et etm esi b a k m n d a n en a z n
dan adan heteroseksellikle ilikili olduunu ileri srer. lk olarak, h o
mofobi, bireyin kendi heteroseksel m asklenliiyle ilikili i a tm alarn
dan kaynaklanan endiesini engellem enin b ir yolu olan savunucu-anlam l
bir ilev grm ektedir. Ayrca hom ofobinin sosyal olarak da an lam l bir i
levi vardr. H eteroseksel b ir erkek gey erkeklere kar, kendisi iin nemli
olan ba k ala rn n onayn kazanm ak ve z-saygsm ykseltm ek am acyla n
yarg ifade etm ektedir. nc olarak da heteroseksel b ir erkek, kendi b en
lik ve kim lik ta n m la m a sn belirleyen d a h a geni ve kapsam l b ir toplum
sal ideolojinin paras o larak hom ofobik tu tu m la r gelitirm ekte ve b u n a uy
gun davranm aktadr. H erek, bu anlam da yaam n b t n grnlerinde k a
9 Herek, G.M., agy., 1986.
Cogito, say: 65-66, 2011
357
d n la r ve erkekler iin se rt b ir davransal reh b e r vaat eden, h a tta emreden,

m u h afa za k r din ideolojilerini rnek gsterir. H erek e 10 gre, b u anlam l i
levlerin h e r biri, bireyin kendi hom oerotik cazibesini ve "fem inen zellikle
rin i reddetm esine hizm et eder: Sosyal a nlam , grup sn rlarn tan m la m a i
levi grr; deer anlam l ilev ise iyi ve kt, yanl ve doru ilkelerine gre
dnyay tan m la m a sn a yol aar. H aslam ve ark ad alar,11 niversite ren
cileriyle yaptklar bir alm ada, geylere k a r nyargnn psikolojik olarak
seksizm den ve baka g ru p la ra kar ayrm clk tan farkl zellikler gsterdi
ini bulm ulardr. Geylere kar nyarg, seksizm ve rk lk tan d ah a fazla,
d ah a gl bir biim de zle ilikili inanlarla birletirilm ektedir. nk e
cinsellie ilikin kltrel inanlar, bu d u ru m u n doal bir zellik olmad
dncesini beslem ekte ve dam galam a sonucunu getirm ektedir.
Baz fem inist y aklam larda ve eletirel gey-lezbiyen a ra trm a la rn d a
heteroseksizm kavram , h l ok temel b ir kavram olarak ku llan lsa da son
dnem lerde h eteronorm atiflik kavram zerinde d u ru lm ak tad r. Bu kav
ram heteroseksizm den farkl olarak psikolojik b ir zihin d u ru m u n a vurgudan
ok d u ru m u n kltrel, sosyal kkenleri ve politik y an larn a v urgu yapmak
zere nerilm ektedir.12
Nefret suu olarak homofobik ayrmclk

Pek ok am pirik alm an n bulgular, n yarg ve negatif stereotiplerin, ide
olojilerin kutsam asyla, d lan an gruplara ynelik deien biim ve ierikler
de "iddetle hayata geirildiini, ayrm lam ay kutsayan ideolojilerin gele
neksel deerlerle beslenen yeni bir t r m u h afazak rlk olduunu ngrm e
m ize yol am aktadr. Speer ve Potter,13 heteroseksizm ve nyargl sylemin
in sa n la rn tu tu m ve a tfla rn saptam ak yoluyla a n la lm a y a c a n , ideolo
jik bir olgu olarak nyargya dayal sylem pratiklerinin gnlk hayattaki g
receli o larak sabit sylemsel pratikler iinde bulunabileceini belirtm ilerdir.
Bu ideoloji, otoriterlik, m uhafazakrlk ve in sa n la r ya da g ru p la r arasnda
ki doal hiyerari inanc gibi her trden ayrm clkla ilikili gru p lararas bir
10 Herek, G.M., agy., 1986

11 Haslam v.d, "Are essentialist beliefs associated with prjudice?, British journal of Social
Psychology, C. 41, S. 1, 2002, s. 87-101.
12 Herdt, G. ve van der Meer T., Homophobia and anti-gay violence: Contemporary perspecti
ves, Culture, Health and Sexuality, C. 5, S. 2, 2003, s. 99-101.
13 Speer, S. A. ve Potter, J., "The management of heterosexist talk: conversational resources
and prejudiced daims, Discourse and Society, C. 11, S. 4, 2000, s. 543-572.
Cogito, say: 65-66, 2011
dnya grne iaret etm ektedir. Genel olarak sa olarak nitelendirilebi

lecek dnya grlerinin, ayrm cl besleyen deerlere d a h a yakn olduu
nu bilsek de, bir t r m ao-bireycilikle beslenen m odern yaam a ideolojile
rin in de yeni bir faizm t r n n , sem bolik faizm in arka plann olutur
duu ve bu dnya g r n n sadece sa ideolojileri kapsam ad dn
lebilir. Sosyal psikoloji yazn iinde giderek daha fazla alm aya konu olan,
bazen b ir t r sekincilik ve ounlukla, in sa n la r ya da gru p lararas hiyerar
inin doal olduuna, baz gruplarn dierlerinden adeta doal olarak stn
olduuna ilikin in an lar -sosyal st n l k ynelim i- ve adil dnya inanc vb.
eilim ler, sembolik faizm i beslem ektedir. Sembolik faizm in hayatlarm za
yansm as, ayrm cln ve iddetin politik olarak m ahkm edildii gelimi
yaam a biim leri iinde norm alletirilm i yeni biimlerle yer alm aktadr.
Deien nicelik ve niteliklerle homofobik iddeti lkem izde, belki de am pirik
olarak kantlanm aya ihtiya duyulm ayacak llerde, her a n her yerde ya
yoruz, ta n k oluyoruz. Sonu olarak gerek ABD ve Avrupad a yaplan pek ok
alm ada ortaya kan hom ofobik ayrm cln iddetle ak ilikisi, gerekse
lkem izde LGBTT bireylere ynelik ayrm c iddetin vard dzey gz nne
alndnda, hom ofobinin iddetin zel b ir t r olan nefret sularyla ilikili
olarak ele alnm as ve anlalm as gerei ortaya km aktadr.
"N efret suu kavram ve byle bir su tipi, Am erikada ykselen rk, to p
lum sal cinsiyet ve cinsel ynelim konularnda a rta n fark n d alk dzeyinin
bir sonucu olarak 1980li y llarn o rta la rn a doru ortaya km tr. "Yan
llk suu olarak da a n la n nefret sular, sula ilgili popler ve bilimsel
sylemde giderek allageldik bir kategori haline gelm itir. Bu kavram larn
ceza hu k u k u terim lerine ve su sorunu ile ilgili dn biim lerim ize dahil
olm as, nefret su larnn varlnn ve nefret sularnn o ra n la rn n sradan
ya da allagelm i su ve o ran la rn d a n ayr dnlm esi gerekliliinin far
kn a varlm asn sa lam tr.14
"Nefret Sular terim i John Conyers, B arb ara Kennelly ve M ario Biaggiye
aittir. 1985te Nefret S ular statistikleri H areketi adl b ir birdirge yaym
layan yazarlar, bu ta s a r ile Adalet B a k an l n d an rk, din ve etnik nyar
g kaynakl sularn saysyla ilgili istatistikleri toplam asn ve yaym lam a
sn talep etm ilerdir. 1985ten balayarak ABDde kavram n kullanm , g n
lk gazetelerde de yer alm asyla birlikte a rt gsterm itir. 1985te ulusal ga14 Jacobs, J. B. & Potter, K., Hate Crimes: Criminal Law and Identity Politics, Oxford ve New
York: Oxford University Press, 1998.
Cogito, say: 65-66, 2011
359
Heteroseksizm, Homofobi ve Nefret Sular: Sosyal Psikolojik Yaklam
olduunu dile getirm itir. N efret suu faillerin in cinsiyetinin, k u rb an n ka

dn veya erkek olm asna gre istatistiksel a d an anlam l dzeyde farkllat
grlm tr. Bu su g ru b u n d a kadn k atlm clarn % 91in in en az bir er
kek fail ve % 17sinin en az b ir kadn ta ra fn d a n saldrya urad, erkek k a
tlm c la rn ise neredeyse t m n n dier erkekler ta ra fn d a n saldrya u ra
d anlalm tr. K atlm clarn birou ecinsel kart sularn, ecinsel
lerin b ulum a yerlerine yakn n oktalarda, k u rb a n la rn tan m a d kiiler ta
ra fn d a n ilendiini dile getirm itir. B u n u n la beraber k atlm clarla yaplan
bu grm eler kam usal a la n la rn t m n n bu tehlikeyi tad n gster
m itir. Ayrca katlm clarn ou evlerinin, a ra b a la rn n z a ra r grdn,
kiisel ey alarnn bu olaylar srasnda aln d n ifade etm itir. K urbanla
rn b a la rn a gelen olaylar nefret suu o lara k nitelendirirken tem el olarak 6
zellie dikkat ettii grlm tr. Bu zellikler srasyla: 1) F ailin olay sra
sndaki ak ifadeleri veya nc bir ta ra fta n rnein polisten a lm an kesin
bilgiler 2) Ecinsellerin b ulum a n o k tala rn a yakn bir yerde olm as 3) Dier
balam sal ipular 4) K u rb a n n kendi k a rm la r ve nsezileri 5) Eski ein
intikam (sadece kadnlar) ve 6) Cinsel ilikiyle tuzaa d r lm e (sadece er
kekler). Trkiyede henz nefret sularyla ilgili benzer sistem atik alm a
lar bu lu n m am ak la birlikte, LGBTT rgtlenm elerinin hak ihlallerine ilikin
rap o rlam a alm alar ve m edya tara m a lar, benzer bir tab lo n u n lkem izde
de yaan d n a ilikin ciddi ipular tam ak tad r. M edyann nefret sular
kap sam n d a ele alnabilecek eylemleri, haberletirm e, k u lla n la n dil ve m a
d u rlar ya da olay su n m a ekli, eylemi m eru latrm ay a ve su u n altnda ya
ta n ayrm cl gizlemeye yol aabilir; sklkla byle olm aktadr. rnein,
btnyle nefret sular kapsam nda grlm esi gereken travesti ve transseksellere ynelik saldrlar, genellikle m a d u rlarn yaratt ta h rik sonucun
da o luan eylemler gibi sunulm aktadr. Ak b ir saldr ve ounlukla cina
yete v a ra n sular, m a d u rlarn k ard k lar olaylar sonucunda gerekle
mi, "doal sonular o lara k ele aln m ak tad r. Genellikle m adurlar, faille
rin "hassasiyetlerine d o k u n u r ve cezalarn bulurlar; oysa failin hassasiye
tin in tek kayna ayrm clk ideolojileridir. Bu yaklam , sadece iddeti m e
ru la trm a k la kalm az, ayn zam anda kendini ifade etm e ve gerekletirm e
hak k n n , bir toplum da kim lere ait bir ayrcalk olduunu d a ta rif eder; bu
d o ru d an herkesin sadece in san olm ak ba k m n d a n eit olduu n kabulne
dayanan, ounu bizim de kabul ettiim iz evrensel hukuk n o rm la rn n i
nenm esi an lam n a gelir.
Cogito, say: 65-66, 2011
361
Ecinsel kart nefret sularyla ilgili m edya tem sillerini inceleyen Quist
& W iegand19, farkl politik ve ideolojik b ak alarna sahip katlm clarn
M atthew S hepard20 cinayetine ilikin a tfla rn n farkllaaca ve bu atf
fa rk llk la rn n da ecinsellik ve genel olarak nefret sularna ilikin atflarla
ilikili olacan ileri srm lerdir. lkemizde de medya d ilin in analiz edil
dii ve rap orlandrld a lm alarn b u lg u lar benzer sonulara iaret et
m ektedir. K araku ve G regenli21 ta ra fn d a n niversite rencileriyle yaplan bir a lm a n n bulgular, Trkiyede yaygn m edyada k u lla n la n ve nef
ret sular m adurlarn deersizletirm e ve sa ld rla rn sorum luluunu e
itli aklam alarla k u rb a n la ra atfetm e anlaynn, niversite rencileri ta
rafn d an da paylaldn gsterm itir.
E cinsel kart sularn varln belgelem enin yan sra sosyal bilim ci
ler ayn zam an d a bu su larn kurban zerindeki etkilerini de anlam aya a
lm aktadr. Ecinsel kart sularn psiko sosyal etkileriyle ilgili henz ok
az sayda alm a olm asna k a rn failler ve m a d u rlar asndan bu t r su
lara elik eden deneyim lerin sistem atik bir biim de tan m la n m a sn a byk
ihtiya vardr.
Su, genel olarak toplum sal bir olgudur ve toplum sal olan h er ey sonu
olarak h er t r sula ilgili olgular asndan belirleyicidir fakat nefret sular
zel olarak, bir toplum da g ru p lar aras ilikilerin yaanm a biim inden kay
naklanan, g ruplar aras ilikiler sonucunda oluan iddet konusuyla doru
dan ilikilidir.22 Nefret su larn a neden olan, m adurlara ynelik kiisel ge
ici fke ya da planl z a ra r verm e isteinden kaynaklanan, sald rg an larn ki
isel m otivasyonlar deildir, m adurun ait olduu gruba ynelik nyarglar,
ayrm clk ve yanllklardr. Dolaysyla sadece b ir insana ya da gruba ruhsal
ya da fiziksel za ra r verilm esi sonucunu dourm az ayn zam anda saldrlara
m aruz ka la n gruplara ait in san larn , kendilerini ifade etm eleri h a tta varlkla
rn srdrm eleri nnde de ciddi bir tehdit ve engel oluturur. N efret sula
rn a hedef olm aktan ko ru n m an n tek yolu bylece kendiliinden, in san n olu
unu, varlk biim ini reddetm esi, en hafifinden varoluunu grnm ez klm a
19 Quist, R. M. & Wiegand, D. M., Attributions of hate. The Media's Casual Attributions of a
Homophobic Murder, American Behavioral Scientist, C. 46, S. 1, 2002, s. 93-107.
20 22 yanda gey olduu iin nce karlm daha sonra dvlerek ssz bir yerde braklm
tr.
21 Karaku, P. & Gregenli, M., Who Is Guilty? Undergraduate Students Attitudes Towards
Hate Crime Based On Sexual Orientation, IJAS Conference, 22-25 Kasim 2010, Roma.
22 Gregenli, M., "Ayrmcln iddeti: Nefret Sular, Uluslararas Homofobi Kart Bulu
ma, Anti-Homofobi Kitab, KaosGL Yaynlar, Ankara, 2009, s. 49-55.
Cogito, say: 65-66, 2011
ya alm as haline gelir ki bu da nefret su larn n nedeni olan ideolojik arka

p lan n esasen, toplum da belirli g ruplarn varlna ynelen b ir tehdit olutur
duunu gsterir. Nefret su larn n hedeflerinin hangi g ru p la r olduu, bu su
larn niteliinin de en nem li gstergelerinden biridir. D nyann farkl co
rafy a la rn d a saldrganlarn hedefleri, o toplum da hangi g ru p la rn ayrm cl
a u rad n a bal o larak deim ekte fakat saldrganlarn zihniyet yapla
r, m otivasyonlarn o lu tu ran ve besleyen bylece suu belirsiz h a tta bazen
m eru klan ideolojik o rta m deim em ektedir. Bizim lkem izde benzer ista
tistikler olm am asna h a tta henz bu t r sa ld rla rn nefret suu olarak te
his edilm esinde bir sz birlii bulu n m am asn a karn, m edyada yer alan h a
berlerden ve insan h a k la r rgtlerinin verilerinden hareketle, nefret sular
n n m a d u rlarn n byk sklkla, cinsel ynelim leri ve etnik kkenleri nede
niyle bu sald rlarn hedefi olduklarn syleyebiliriz. Trkiyede de dier pek
ok lkede olduu gibi, cinsel ynelim, etn ik kken, dini ya d a m ezhebe da
yal inanlar, daha kapsayc bir yaklam la sylersek, ounluu belirleyen
tektipi ideolojik ik tidar anlaylarnn d n d a kalan var olm a biim leri fark
l zam an lard a ve farkl biim lerde nefret su larn n hedefi olabilm ektedir.23
Sonu yerine
Sosyal psikoloji literat r , toplum u, birb irin d en bireysel ve g ruplar olarak
fark llk lar ve benzerlikleri tem elinde sistem atik olarak rgtlenm i d in a
m ik b ir yap olarak ta r if eder. Kiiler ve farkl gruplar biim inde rgtlen
m i bu dinam ik yap, ta r ih boyunca in san l n geliimi d o ru ltu su n d a fark
llaan form el ve form el olm ayan k u ra lla r erevesinde b ir a ra d a yaam a
n n deien biimleriyle hayatiyetini s rd rm t r. Sosyal psikoloji, bir bi
lim dal olarak, farkl yaam a biim leriyle rgtlenm i to p lu m lard a grupla ra ra s ilikilerin, o toplum u olutu ran tek tek bireylerin ve gru p larn ya
am doyu m larn en yksek dzeye ykseltecek ve toplum sal b ar salaya
cak biim de nasl rgtlenebileceinin bilgisine ulam aya alr. Genel ola
rak sosyal bilim ler zel o larak da sosyal psikoloji litera t r gsterm itir ki,
toplum lar, gru p lararas ilikilerin, fark llk lar ve benzerlikleri alglam a bi
im lerine bal olarak, in sa n la r birb irin d en deim ez zelliklerle ayrm aya
gtren, a ra larn d ak i sn rla r glendiren ve farkllklar zerinde k urgula
n a n b ir dam galam a etk inliinin hkim olduu bir tarz d a rgtlenebilirler.
23 Gregenli, M., age.
Cogito, say: 65-66, 2011
363
Bu m m k n d r ve ne yazk ki bizim toplum um uzda da hali h a z rd a egemen

olan yaam a ekli budur. Doal olarak, bu yaam a biim inin sonucunda or
taya kacak olan ey, giderek glenen bir ayrm clk ve bireysel ya da ko
lektif dzeyde oluabilecek iddet pratikleridir. Ayrmclk, sadece ayrm c
la urayan kii ve gruplar m utsuz klm aya yol amaz; ayn zam an d a ay
rm clk ideolojilerinin yaygnlam as yoluyla, toplum sal hayatn farkl zel
liklere bal olarak zerinde in a edildii hiyerarileri glendirir h a tta yeni
hiyerarik yaplar yaratr. H epim iz, ait olduum uz gruplarn yeleri olarak,
tek tek h er birim izin ya da g ru p larm zn kim liini ina etm e srecinde ken
di zlerim ize d a ir kalc in a n la r kurgulayarak ayn trden ayrm clkla
r yeniden yeniden reterek, birbirim izden giderek uzaklarz ve toplum da
kim in ayrm cla urayacan belirleyen tek lt g" olm aya balar. n
sanlk, in sa n la rn b irarad a y aam asnn tek lt, zerinde szbirlii sa
lanabilecek en rasyonel lt olarak im dilik "yasay icat e tm itir ve yasa
larn in an d rcl n n ve hayata geebilm elerinin ancak, toplum u o luturan
kii ve g ru p la ra eit olarak uygulanabilm eleriyle m m kn olabilecei ak
tr. B una k arn , sosyal psikolojiden hareketle baktm zda, yasan n inenm esinden d a h a tehlikeli olan, toplum sal b a r bozacak ve b ir toplum u
o luturan farkl in sanlar y asan n inenm esinden daha m utsuz klabilecek
ve iddeti glendirebilecek olan, belirli g ru p lara kar yasann inenm esinin d ah a az "su olutu rd u u n a d air yaygn, paylalan inanlardr. Eer
bir toplum da u ya da bu a d an farkl olduklar ya da kendilerine keyfi bir
farkllk atfedildii iin baz kii ya da g ru p larn "yasadan eit yararlan m a
haklar ellerinden alnrsa, o n lara kar sra d a n in sa n la rn "yasa'ya uygun
dav ran m alar nasl beklenebilir? H eteroseksel cinsel ynelim den farkl cin
sel ynelime sahip in san lara - k i y u rtta olm ak, bireyin cinsel ynelim inden
bam sz b ir yasal k o n u m d u r- ynelik ayrm c tu tu m la r ve hom ofobi, sadece
cinsel ynelim farkllklarna dayal tekiler y aratm a, dam galam a sreleri
olarak hayata gemiyor, ayn zam anda heteroseksellikten farkl cinsel y
nelim leri olan in sa n la rn baz y u rtta lk h a k la rn n in k r edilm esine yol a
yor. Eitim , salk, b a rn m a vb. tem el h ak lara dayal temel gnlk hayat d
zenlemeleri iin bile uzun y llar sren m cadeleler verm ek gerekiyor. Bu ne
denle hom ofobik ayrm cla dayal m aduriyetler zerine d nm e ve poli
tik hak m cadeleleri, asla sadece heteroseksellikten farkl cinsel ynelim le
ri olan in sa n la rn sorunu olarak grlemez; herkes iin temel so ru b ir toplu
m un, nasl b ir hayat srm ek istedii ile ilgilidir.
Cogito, say: 65-66, 2011
H eteroseksizm , tah ak k m n , m odern ecinseli ina ederek srdrm ek

tedir. nsanlar, kukusuz bedenleri zerine, hem kendi hem b ak alarn n
bedenleri zerine, a rz u lar, hevesleri zerin e hep d ndler am a modernizm dnm ekle kalm ad, ngrlebilir, dolaysyla kontrol edilebilir insan
ve toplum tahayylnde "ideal beden ve ideal a r z u y u ta rif etti. B ir kim
lik olarak, heteroseksel erkeksilik hem olunm as hem de olunm am as ge
rekeni ta rif eder. F em inist teo rin in ve sosyal psikoloji y a z n n n iaret etti
i gibi, toplum sal cinsiyet ve heteroseksizm , biyolojik gerekler olm aktan zi
yade in sa n yapm , deiebilir -bence katli m m k n ve vacip o la n - ideoloji
ler o larak anlalm aldr. H eteroseksist cinsiyetilik, k a d n la rd a n nefret, er
keklerden nefret ve sonu olarak kendinden nefret yoluyla edinilir; erkek o
cu k la r erkek olmay ncelikle kadn olm am ay renm ek araclyla re
nirler. H eterosekselliin norm al, doal ve zorunlu olduu ideolojisi heteroseksizm de ne o lu n d uundan ok ne olunm adn k antlam aya dayanr.
Cinsiyetilik ve hom ofobi ta m da bu yzden, bireyin olduunu (erkek ve h e
teroseksel) onaylam a anlam yla ve bireyin olm adn (k ad n ve ecinsel)
hem kendisine ifade etm esinin hem de toplum a k an tlam asn n en ak yolu
olarak, heteroseksel m asklenliin tem el tadr. Homofobi, erkein kendi
heteroseksel m asklenliiyle ilikili i a tm a la rn engellem enin bir yolu
olarak savunucu bir ileve hizm et eder. Cinsiyetilik ve hom ofobi ayrca er
kekliin kendini ta n m la m a sreci iinde yaygn bir sistem ideolojisidir ve
dolaysyla toplum un in asn d a da en nem li rol oynar. Y aam n b t n g
rn lerin d e k a d n lar ve erkekler iin se rt b ir davransal reh b er em reden
m u h afa za k r ideolojiyi m eru la trr.24
Sonu olarak sylenebilir ki, hom ofobinin b ir gru p lararas iliki ideoloji
si olarak ele alnm as, ayrm cl ve iddeti an lam a srecinde hepim ize z
grletirici bir ereve salam aktadr.
24 Gregenli, M. (2010). Zalimin zrt dedii yer. Amargi, Yaz - 17.
Cogito, say: 65-66, 2011
365
Lezbiyen Anneler: Ecinsel Ebeveynlik

Inda Kar Cinsel Normatif Dzen
VIRGINIE DESCOUTURES
Bu m etin, "ebeveyn em ei olarak ad lan d rd m konu kapsam nda, ecin

sel ebeveynli ailelerle, zellikle de lezbiyen annelerle ilgili doktora alm am
dan kaynaklanyor. ncelikle beni ecinsel ebeveynlik (homoparentalit)1 ko
nusunu alm aya iten sebeplere deineceim . S onra da bu a lm a n n baz
sonu ve u z a n tla rn paylaacam .
Bu alm ay nceleyen srete, genel o larak aile ve ebeveynlik sorunsa
lyla ilgilendim . K urum larn, ik tid ar ve tah a k k m ilikilerinin sorgulanm a
sna, d a h a genel olarak da m eruluun toplum sal ku llan m larn n sorgulan
m asna k u ram sal bir ilgi duyuyordum . Son olarak, PACSn (m edeni dayan
m a anlam as)2 ortaya kyla alevlenen ta rt m a la r bu ilgiyi glendirdi.
Bu siyasal kriz anna; PACSa, yani ayn cinsiyetten beraberliklerin yasal
lam asna, ta ra fta r olanlar ile k ar olanlar a ra sn d a kan ta rt m a la r e
lik etm itir. Sz konusu ta rtm a la r, gey/lezbiyen ebeveynlerin soylarn de1 Asl metinde yazar homoparentalit kelimesini kullanmtr. Szck ebeveynlerden en az bi
rinin ecinsel olduu aile hallerinde anlam bulur. Buna gre drt tip homoparentalit mev
cuttur: lki, kar cinsel bir birliktelikten sonra ecinsel bir partnerle ailenin yeniden ya
plandrlmasdr. kincisi, gey ve lezbiyenlerin ortak-ebeveynlik (coparentalit) sisteminde
iliki iinde yaamalardr. ncs evlat edinerek ocuk sahibi olmaktr. Drdncs ise
tbbi yardmlarla reyerek ocuk sahibi olmaktr, (.n.)
Tanm iin bkz. Bernard Andrieu, Gilles Boetsch, Dictionnaire du corps", CNRS Editions,
Paris, 2008, s. 168.
2 Franszca bir ksaltma olan PACS (pacte civil de solidarit), Trkeye medeni dayanma an
lamas olarak evrilebilir. Fransada zellikle gey/lezbiyen birliktelikler iin kanunlatrl
m bir szlemedir fakat ounlukla evli olmayan tm iftler tarafndan kullanlmaktadr,
(.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
Lezbiyen Anneler: Ecinsel Ebeveynlik Inda Kar Cinsel N orm atif Dzen
vam ettirm elerinden duy u lan korkular aa karm tr. "T a ra fta r ya da
kar o lm ann yaratt ta rtm a la rn tesinde, bu alm ada beni ilgilen
diren ey bu ailelerin toplum sal gerekliklerini anlayabilm ekti. B ana bu p o
litik ve k u ram sal ta rt m a d a n syrlm ak ve u soruyu sorm ak nem li g
rnd: B ir ocuun soyunda ayn cinsiyetten iki kii bulunduunda, yani
sz konusu iki kii bu ocukla ilikilerine irad i anlam da kendilerini ebeveyn
olarak tan m la d k la rn d a ve ona kar yle davrandklarnda, b u iki kiinin
olu tu rd u k lar ift iinde ne olur biter; birliktelikleri bu n d an nasl etkilenir?
A ratrm a nesnesinin zellikle k ad n lar olm asnn sebebi, on lard a lezbiyenliin tem sil ettii ihlal d urum u ile k ad n a ynelik annelik buyruunun
kar karya geliyor ve birbirine m eydan okuyor olmasdr. B unu ele alm ak
bana toplum bilim sel adan nemli ve yeni grnd. [Toplumsal cinsiyet er
evesinde zm lenen kad n a ynelik annelik buyruu, ara trm a c la rn ze
rinde olduka az durduklar bir konudur. alm am n bak asnn bu top
lum sal olgunun anlalm asna da ilgi ekici b ir katk yaptn dnyorum .]
alm am toplum bilim sel a ra trm a d a olduka az k arlalan iki konu
yu eklem lem eyi nerir: A nnelik ve lezbiyenlik. Toplumsal adan lezbiyenlik,
toplum sal cinsiyet norm unu, yani cinsiyetler ve cinsellikler ara sn d ak i hiye
rariyi k u ra n dzeni ihlal o larak alglanr; annelik ise k a d n la rd a n beklenen
toplum sal b ir rol olarak alglanm aktadr. Dolaysyla lezbiyen anneleri ecin
sellik ve annelikten yola k a rak incelem ek a priori olarak elien iki norm
zerine dnm ek dem ektir. Bu gzle g r l r eliki, iinde barn d rd
n o rm atif ierikleri aa v urur, onlar grm em izi kolaylatrr. alm am n
am ac eril tah ak k m ve cinsellik kesiim inde ift ve soyu o lu tu ran norm lar
b t n n norm atif dzenin sn rn d an sorgulam aktr.
F ran sada lezbiyen an neler zerine yaplan ilk alma olm a zelliini ta
yan bu tez, hayat pratiklerinde aranm as gereken ecinsel ebeveynlik gerekli
inin hesabn vermeyi hedefledi. alm am , 48 ift kadnla yaplan kapsam
l grm elerden yola karak, anneler tara fn d a n verilen ebeveyn em eine
o d aklanm ak suretiyle, lezbiyen ebeveynliin toplumbilimsel b ir zm lem e
sini sundu. alm am da bu ailelerin m eruluu sorusuna o d ak lan m ak yeri
ne, o n larn nesnel var olu larn n bir p aras olmay tercih ettim . Amacm,
o nlarn nesnel varoluunda neyin aile k u ru m u n u ve toplum sal cinsiyetin bi
reyler zerindeki arln sorgulam aya olanak tandn grm ekti.
Bence lezbiyen ebeveynlik zerine alm ak ayn zam anda u soruyu sor
m aktr: B uyruklar ve n o rm la r sistemi iinde lezbiyen anneler egemen model
Cogito, say: 65-66, 2011
367
368 : Virginie Descoutures
le nasl uyum aktadrlar? Yani kar cinsel norm atif dzende lezbiyen olundu
unda nasl an n e olunur? Ya da u soruyu sorabiliriz: Baka b ir kad n la birlik
te, yani ebeveynler arasnda cinsiyet farkll olm ad d urum da deil sade
ce, ayn zam an d a da yasal b ir statye sahip olunm adnda nasl an n e olunur?
B unun iin, Fransada 1-18 ya aras o cu k larn yetitirildii 24 aileden
her iki k a d n ecinsel ebeveynle, onlar anlam ay am alayan grm eler ger
ekletirdim . Lezbiyen bir birliktelik iinde edinilm i ocuklara sahip, yani
bir nceki k a r cinsel birliktelik erevesinin d nda ocuk sahibi olmu
kadnlarla grm ek istedim . D aha nceki a ra trm a la rm o c u k la rn kar
cinsel b ir birliktelikte edinildii ailelerle ilgiliydi. Bu sefer, iftlerin anlat
snn ocuklu aile hayatnn k u ru lu u n a dayanm as am acyla, b ir yanda
ya da d a h a ufak ocuklar olan ailelerle grm eye altm . (Bylece zaten
ulam as zor olan bir sahaya b ir engel d ah a eklem i oldum).
Bu kiiler, yalnz bireyler deildi, birbiriyle karlam ve b ir ifti mey
dana getirm ilerdi Ayn cinsiyete m ensup olup, b ir ebeveynlik projesi geli
tirm ilerdi. ocuklar, evlat edinm e, ortak-ebeveynlik3, tan d k veya tan m a
dk verici ile suni dllenme ya da kar cinsel b ir iliki yoluyla edinilm iti; bu
yollarla eitli aile biim leri rgtlenm iti.
Anket, ebeveynlik b a lam n d an (ocuun nasl edinildiine bal ola
rak deil), yani lezbiyen iftlerden yola klarak oluturulm utu. Ankete katlan la rn bak alarn d an yola klarak a priori elien iki dzene ait nor
m un dikkate alnm as sz konusudur. Bir y a n d a n hem anne hem lezbiyen ol
m ann getirdii bak as; dier yandan da yasal b ir statye sahip olm adan
kendini an n e olarak ta n m la m a n n getirdii b ak as...
Bu iki anneden her biriyle grm em in am ac, yaptm zm lem eyi bun
larn deneyim lerinin eitlilii zerinde tem ellendirm ek deildir, iliki iin
deki m ekanizm alarda (proje ve k a ra r m ekanizm alarnda) tem ellendirm ektir.
Bu yntem bilim sel gereklilik yasal statye sahip olmayan (non statutaireola
rak adlandrdm ) anneler sorusunu sorabilm ek asndan ok nemlidir.
Ebeveynlik b ir yandan kolayca tanm lanam az; am a te yandan, esas ola
rak kar cinsel norm atif dzen bak m n d an tan m lan r. Bu kav ram n var
saym larn bu ailelere d ayatm adan lezbiyen annelerin o luturduu iftler
3 Asl metinde yazar coparentalite kelimesini kullanmtr. Szck ecinsel ya da kar cin
sel ebeveynlerin ocuklar zerindeki haklarnn ve sorumluluklarnn paylam anlam
na gelir. Bylece bir ocuk ift halinde olan ya da olmayan, bekr, evli ya da boanm ya da
ayn cinsiyetten ebeveynleri tarafndan yetitirilebilir, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
de ebeveynlik nasl kavranabilir? Bylece h a fta ii bir gn ve h a fta sonu

bir gn olm ak zere ebeveyn emeini kaydettiim defter araclyla lezbiyen
annelerin ebeveyn olm ak iin ne y ap tk larn anlam aya altm . B urada
am a, gerekletirilen ilerin etelesini tu tm a k ta n ziyade, gizli kalm , do
allam , n k rtk, yan i szle an latlam ayan anne olu (devenir) sreci
ni g r n r klm aktr.
Bu alm a balca bulguyu ortaya karm aktadr.
Normatif dzenin snrnda yaayanlarn normallik sergilemesi

Bu alm a, ncelikle, eler aras ve soya dayal ilikilerin m ecb u ri kar cin
sel n o rm a tif dzen erevesinde k u ru ld u u n a dikkat ekm ektedir. Baba so
runu, yap lan grm elerde sancyan b ir d u ru m olarak deiik ekillerde
dile getirildi:
- K an k san m bir psikolojiden gelen o rta k bilgi
- "G erek ailenin ta n m n a atfta b u lu n u la rak dzenin h atrlatlm as ve
biyolojik o lan n tm iliki biim lerinden st n l
- E rkeklerin nefretinden duyulan kuku
B unlar, grm e yaptm z annelerin, ebeveynlik projelerinden gnlk
ailevi hayatn ekip evrilm esine, ocuk sahibi olm a tekniklerine k ad ar aile
lerini k u rark e n getikleri h er etapta ald k lar konum u etkilem ektedir.
Ailece geirilen b ir Noel gn, bir sosyal grevli, doktor, retm en, sos
yolog ile grm e gnleri, ayn cinsiyetten kiilerin olutu rd u u iftlerin
a-norm allii ve rem esi so ru su n u n dzenli olarak karlald zam anlar
dr. " B a b a n n gerekte b ir karl n n bulunm am as, tek ebeveynli aileleri
(les fam illes monoparentales) etiketlem ek iin dzenli olarak gndem e geti
rilebilm itir ve her z am an d a getirilebilir. F akat sz konusu yokluk, bu aile
leri bu ekilde etiketleyenlerin sylem lerinin bir paras deildir sadece, lez
biyen an n eler ta ra fn d a n d a iselletirilm itir; o n larn sylem lerinin alt m e
tinlerinde de okunabilir; soy ba ne ekilde ku ru lm u olursa olsun, o ban
kkeninde bu lu n an ecinsellik skandalidir bu.
N orm atif dzenin s n rn d a yaayanlarn norm allik sergilem esi zellik
le k a d n la rn annelikle grevlendirilm esinde kendini gsterm ektedir. Bu da
aslnda lezbiyen anneler ta ra fn d a n ekilen acn n sebebidir: Annelik roln
Cogito, say: 65-66, 2011
369
zetelerde 11 nefret suu m akalesi yaym lanm , 1990'da nefret suuyla ilgili
511, 3 yl sonrasnda ise 1000e u laan yazya yer verilm itir.15
Gey k a rt nefret su la rn n yeni bir olgu olm adn b elirten K atz,16
1624ten b u yana A m erikan kolonilerinde erkeklerin ecinsellik ve olanclk
sebebiyle idam edildiklerini belirtm ektedir. Son 3 yzyl boyunca, lezbiyen
ve gey A m erikallarn iddetin birok farkl biim ine hedef old u k larn belir
ten yazar, b u su ya da sa ld rla r arasnda a r cezalarla hapsedilm e, kastrasyon, klitoridektom i, psikiyatrik m dahalelere zorlam a, o rd u d an atlm a ve
genel sosyal srgn etm e, aforoz etm eyi saym ak tadr.17
ABDde gerekletirilen am pirik a ra trm a lar, nefret suu k u rb an la rn n
byk lde lezbiyenler, geyler ve bisekseller olduunu ve bu sularn di
er su lar k a d a r yaygn b ir ekilde ilendiini ortaya koyarak, nefret sula
rn n toplum sal adan ciddi b ir sorun olarak ele alnm asnda etkili olm u
lardr. N efret sularnn m a d u rlar ile yaplan alm alar hem sald rlarn
ideolojik a rk a p lannn an lalm asn d a hem de k u rb an la r zerin d e y aratt
etkilerin ortaya k arlm asn d a nemli bilgiler salam aktadr. A ralarn
da lezbiyen, gey ve biseksel yetikinlerin bulun duu toplam 450 katlm
c ile yz yze grlm ve bu k atlm clarn cinsel ynelim leri nedeniy
le m aru z kaldklar nefret sular hakknda bilgi edinilm itir. S ularn bir
ou, kam u sal alan lard a b ir veya iki yabanc kii tara fn d a n gerekletirilmekle birlikte daha lokal yerlerde kom ular, i arkadalar ve a k ra b a la r ta
rafn d an gerekletirilen su vakalarna da rastlan m ak tad r. K urbanlar, su
un cinsel ynelim leri nedeniyle ilenip ilenm ediine k a ra r verirken nce
likle balam sal ipularn kullan m lar ve sald rg an larn grnr, ak be
y an larn dile getirm ilerdir. K urbanlar, ecinsel kart sular belirlem e
de ve ra p o r etmede, bu su la rn eitliliini sergilem ede ve sulularn ce
zalan d rlm asn d a polisin yanl tu tu m la rn n ve genel olarak cinsel yne
lim ler hak k n d ak i toplum sal grn nem li olduunu dnm ektedirler.18
Su tipi ve k u rb an n cinsiyetinden bam sz o larak nefret su la rn n faille
rin cinsiyetine bakldnda byk ounluunun erkek olduu grlm
tr. K adn ve erkek k u rb a n la rn byk ounluu faillerin en az "b ir erkek
15 Age.
16 Katz, Jack, Gay American History: Lesbians and Gay Men in the U.S.A., New York: Thomas Y.
Crowell Company, 1976.
17 Akt. Herek, 1989, agy.
18 Herek, G. M. & Cogan, J.C. & Gillis, J.R., "Victim Experiences in Hate Crime Based on Se
xual Orientation, Journal o f Social Issues, C. 58, S. 2, 2002, s. 319-339.
Cogito, say: 65-66, 2011
3 7 0 : Virginie Descoutures
stlendikleri halde, toplum sal olarak tan n m y o r olm ak. Annelik rol onla
r kadn o lara k ortaya karm az yalnzca, biraz d a ecinsel olduklar iin in
dirgendikleri insanlk diilii (Judith Butlern m etinlerinin t m n d e kullan
d anlam yla) getirir yansra.
Yasal sta t s olm ayan a n n eler diye ad lan d rd m anneler, an n e "hiperdzeltm esi denebilecek kayglar ve bakm (are) pratiklerini ortaya kart
m lardr. Ecinsel olduklar iin gerek k a d n la rd a n daha az kadn, ocuk
laryla biyolojik b ir balar olm ad iin gerek annelerden d a h a az an n e ol
m alar ve b u yetersizlii dengeleyecek bir hukuki statden de yoksun olm a
lar, o nlarn sorum lu lu k larn iki kat a rttrr. O n larn yaadklar kayglar,
anneleri, anneliin iten gelen, doal bir bilgi olduunu kantlam ak zorun
da brak an toplum sal ykm llkleri daha da g r n r klar. A nneler bu do
al annelik bilgisini kan tlam ak la ykm l olduklar halde, tersine, gnlk
hayatlar o n lar kukuyla dolu b ir renm e srecine iter.
Judith B u tlern bireylerin, toplum sal cinsiyetlerini biyolojik cinsiyetleri
zerine yap trd k lar srekli b ir oyunu ifa eden b ir ey olarak szn etti
i drag yerine, bu anneler baz zam an lard a annelii oynarlar. B aka yerlerde
yadsnan b ir sta t n n kendilerine tann d n grm ek iin iyi renci olur
lar, hatta iki ta ra fn da eit ebeveynlik becerilerine sahip olduu ift iliki
lerinde bile bu tannm ay arzu larlar. B tn annelerin, kendilerini doal ia
retlerle ssleyerek ya da annelii annelik igds gibi gstererek uyum
salam alar gereken bir rol bulunduunu ve bu roln de bir roller oyununa
ait olduunu lezbiyen anneler d a h a ok g rnr klarlar.
Ayn zam anda, lezbiyen anneler, yasal statleri olsun ya da olm asn, top
lum sal cinsiyet ve cinsellik a ra sn d ak i eklem lenm eyi snam olurlar. An
neliin ve anneliin ta n n m a sn n getirisi ve g t r ikili bir d u ru m yara
tr: lezbiyen annelerin, yalnzca btnyle anne olduklar iin deil, ayn za
m anda da btnyle kadn olduklar iin iinde b u lunduklar a-tipik konum,
bu ikiliin fark n a varlabilm esini salar. Belli b ir tarzda, annelik, o nlarn
biyolojik cinsiyetleri ile uym ak zorunda olduklar toplum sal cinsiyetlerini
yeniden b ir araya getirir. K endi aileleriyle ilikilerinde yaadklar coming
out4 an, b a z la rn n ailelerinden ciddi bir biim de kopm asna sebep olm u
tur, annelie eriim k azan d k tan sonra aile ilikilerini yeniden kurabilm ek
te, bu n d an so n ra seim leri d a h a anlalr gibi grnebilm ektedir.
4 Coming out ifadesi kiinin ecinselliini kamuya aklad an belirtir, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
Ebeveynliin ve norm retiminin gncellenmesi

Altn izm em iz gerekir ki; lezbiyen annelik, evlilik ve ailevi hayat dzenle
yen n o rm la rn y ansm asndan baka b ir ey deildir. Ama lezbiyen anneler
n o rm la rn kullanm aya m ecb u r olduklar k a r cinsel n orm atif dzen ere
vesinde ortaya kan m ekanik b ir grnm de deillerdir; ayn zam an d a da
bu dzen st n d e bir etkide b ulunm aktadrlar.
Bir y a n d a n bu dzeni h e r geen gn yeniden tanm larken, sem bolik ve
hukuki o lara k im knsz olan b ir olgu olarak m m k n k lm aktadrlar. Bylece ebeveyn emei, norm u gerekletirerek, a m a ayn anda b o z a ra k gnlk
hayata etki eder. rnein, birin ci ve ikinci ocuk arasn d a birok anne, cin
siyet fark n o rm unun fark l b ir deerlendirm esini yapar. S tat lerin "ka
rtrlm a s korkusu genel olarak ocuklarla y a an a n gnlk hayat deneyi
m i ile o rta d a n kalkar. S a h a d a n edindiim gzlem lerim e gre; birok ailede
eer birinci ocuk biyolojik annesine m am an" (anne) diyorsa, dierine mamour" (an(a)k)5 diyor. Genellikle, birinci o cuun yasal stat s olm ayan a n
nesinden biyolojik olarak gelen ikinci ocuun varl, a rtk g nlk hayatta
idare etm esi zorlaan bu ayrm o rtad an kaldryor. An(a)k, a n n e oluyor
ve nihayet h er iki anneye de a n n e deniyor. K elim eler a rasn d ak i b u ayrm n
ocuk iin b ir anlam olm am as anneler iin de, bu ayrm yapm aya yol aan
sebepleri nem sizletiriyor.
Dier yandan, bu d u ru m d a n o rm lar zerine b ir eylem m eydana gelir. Bu
ailelerin varoluu, gnlk h ay atta toplum un geri kalanyla girilen ilikile
re, im k n la rn yeniden tan m la n m a sn sokar. rnein, ecinsel ebeveynlik,
hukuk ta ra fn d a n tan n m y o r ve bu da lezbiyen annelerin h ayatnda birok
sonuca yol ayor olabilir, fak at k u ru m la n tem sil eden kiiler, rnein ret
m enler ecinsel ebeveynlii tanyorlar. G rlen hibir an n e n in aile hayat
bu retm enler ta ra fn d a n sorgulanp eletirilm em iti, elbette k ar cinsel
norm lar ihtiva eden nerilerde bu lu n an retm enler de olduu halde. o
cuklar iin m erkezi nem e sahip bir toplum sallam a m ekn olan okulun,
o n larn aile m odellerinin sorguland bir yer olm am as, bu an n elerin hisse
debilecei ta n n m a ve m eru lu k duygusunu etkiliyor.
Genel olarak denilebilir ki; lezbiyen ebeveynli aileler iin v ar olm a im kn,
5 Asl metinde yazar, anne kelimesi yerine "maman", an(a)k kelimesi yerine de mamour ifa
desini kullanmtr. Franszca "mamour kelimesi "maman (anne) ve amour (ak) keli
melerinin birleiminden oluturulduu iin biz de Trke karl olarak anak kelime
sini kullanmay uygun grdk, (.n.)
Cogito, say: 65-66, 2011
371
372 : Virginie Descoutures
o nlarn gnlk hayatta ta n n m a sorunu, yaad k lar etiketlenm e ile huku

ki tannm ayla sonulanabilecek b ir biim de b u n u mesele haline getirm eleri
arasndaki gerilim den doar.
Eler arasnda cinsiyet farkllnn olmamas, bireyler arasndaki

toplumsal ilikiyi (tamamyla) ortadan kaldrmaz.
blm konusunda, lezbiyen iftlerin ilikilerinde kar cinsel iftlerin ili
kilerine kyasla d a h a fazla eitlik beklenir. B ak as k arlatrm am olm a
yan anketim in erevesi d ah ilin d e bu k arlatrm ay yapm ak im knszdr.
Anketin so n u larn n gsterdii gibi, iler ayrt edilm eden k a d n la rd a n biri
ya da teki ta ra fn d a n gerekletirilebilir olduklar halde, gnlk hayat r
gtlenm esinde baz iler ounlukla biri ya da dieri tara fn d a n yerine geti
riliyordu. E itliki bir syleme ram en, i paylam gerektii k a d a r eitlik
i deildi. D aha ok ev ii yapan kadnlar, genel olarak, elerine kyasla daha
dk gelirli ve ev dnda, alm a m eknnda d a h a az veya yar zam anl
vakit geiren kadnlard.
Ev ilerinin paylam ndaki dengesizlik -e v iine ka saat ayrld, tek
rarlanm a, ve u z m a n lam a - hesaba katlarak belirlenir. K ar cinsel iliki
lerdeki dengesizliin iinde bu dengesizlikle de sklkla karlalyor olm a
s, i paylam nn cinsiyete bal olduu bir m odeli kantlam az. Ayrca, kar
cinsel ilikilerdeki rollerde b u lu n an bu u zm an lam a ve ilerin eitsiz da
lm ift yaam yla ve ocuun geliiyle artyorsa, ocuun ya da ocukla
rn geliiyle ev ilerinin artt lezbiyen ilikilerde iftler aras i blm nde
ki m anevra a la n n n kar cinsel ilikidekinin tersine, geniledii grlyor.
B uradan yola karak, iki sav ne srlebilir. B ir yandan, cinsiyet farkl
lnn ve eril tah ak k m n yokluu, eit olm ayan i paylam n k a d n ile
ri ile erkek ileri arasndaki ayrm a bal bir biim de h akllatrm ay o rta
d an k a ld rr ve bu anlam da d a h a fazla eitlik o lanan destekler. Dier yan
dan, bu d a h a geni m anevra alan, ki ifti o lu tu ra n la rn kadn o lm a la rn
d an ziyade an n e olm alarn d an kaynaklanr, ta ra fla rn arasndaki am a ve
kar birliine karlk gelir. A lld zere, k ar cinsel beraberliklerde, o
cuun gelii eitsizlikleri krkler, oysa lezbiyen annelerin d u ru m u n d a her
iki e de anneyi oynam aya b y k ilgi duyarlar, n k onlar iki m isli iyi
anne" olm ak zorundadrlar. A slnda k ad n lara b u rol stlenm eyi b u y u ran
toplum sal tem silin, lezbiyen an n elerin m eruiyet eksiklii nedeniyle pekitirildii dnlebilir.
Cogito, say: 65-66, 2011
Lezbiyen Anneler: Ecinsel Ebeveynlik Inda Kar Cinsel Norm atif Dzen
Sonu olarak, eler ara sn d ak i kar birlii (yani m zakere o lan a k lar
n n artm as) o n larn hem iki k a d n hem de iki a n n e olm alar o lgusuna daya
n r (baskc annelik grevlendirm esi kendisini her ikisine de dayatr). O nla
rn pheli anneler olm as lsnde bu day atm an n d a d a h a baskc oldu
u varsaym yaplabilir. Lezbiyen anneler iyi a n n e olduklarn, k a r cin
sel annelerin ispatlam ak z o ru n d a olduundan ok d a h a fazla isp atlam ak zo
rundadrlar. Ecinsellikleri ve toplum sal olarak uta, aa lan an konum lar
"iyi an n e olm a m ecburiyetlerini d a h a da a rlatrr.
Ecinsel ebeveynliin zorluu tam olarak udur: Ecinsel ebeveynlik eti
ketlenmi olduu iin insann yapt hatalar da etiketlenir, su yzne
kar [...] ecinsel ebeveynlik, iki aya bir pabuca sokar ve bu halde bile yan
l adm atmam ve atmayacak olmay farz eder.
[Nelly, Fa mille M]
Aratrmalarn gr alar
Ebeveynlik-kadnlk-ecinsellik ko n u m larn n yol at dnsel izlekler ol
duka fazladr, ancak iki grgl a ra trm a n n kendi alm am asn d an ta
m am layc nitelikte olaca kanaatindeyim .
Bir yandan, erkek iftlerden olum u aileler ile kadn iftlerden olum u
aileler a ra sn d a bir k a rla trm a yaplabilir. B u k a rla trm a d a toplum sal
cinsiyet n o rm u n u hem cinsel ynelim i hem de cinsiyet farkllnn b ulun
m ad b ir ebeveynliin gerekletirilm esi dolaysyla ihlal eden herkesin,
erkeklerin ve kadnlarn, geylerin ve lezbiyenlerin o cu k larn n eitim lerin
de toplum sal cinsiyete bal n o rm la r hayata ayn ekilde geirip geirm edi
i a ra trm a konusu edilebilir. Byle bir a ra trm a , cinsiyete aidiyetin (erkek
veya kadn) ecinsellikle b ir araya geldiinde toplum sal cinsiyet norm uyla
ilikiyi nasl etkilediini grm eyi salayabilir.
Dier yandan, bu tez gsterdi ki; annelie ilikin, doru olan bilmeyapm a kabiliyetine ball ieren tem siller olduka kuvvetlidir. B enim sa
vm a gre; annelerin o cu k larn a olan ba llk lar ve o n lard an ay rlm ann
zorluu, b a b a la rd a n ziyade an n elerin zerine binen zihinsel y k n bir gs
tergesidir. Anneler toplum sal olarak o cu k larn d an d a h a fazla sorum lu ola
rak a lg lan rlar ve kendilerini de yle alglarlar (bu bizi anneliin toplum sal
tem sili konusuna geri dndrr). E n iyi olan o n lar bilir, n k annedirler,
ki bu da bilgiyi perform atif hale getirir: O nlar an n e olduklar iin d a h a iyi
bilm ek zorundadrlar.
Cogito, say: 65-66, 2011
373
374
Virginie Descoutures
Bir baka adan, erkekler o cuklarn b ak m n d a gittike d a h a eitli!

i bir paylam talep etm ektedirler ve baz ortak-ebeveynlikler bu tip
paylam zerine kurulur. A ncak tersi d u ru m la r d a m evcuttur. Baz babij
lar ortak-ebeveynlik iinde hem ocuk sahibi o lm alarm salayacak hem dl
mesleki ilevleri dolaysyla ta h a m m l edem eyeceklerini dndkleri gn
lk hayat y k nden onlar k u rta ra c a k bir dzenlem e bulurlar. "Annelik i
gds" k a d n la r em zirdikleri ocuklaryla birlem e kaderine (un destin fu
sionnel) m ah k m eder. B una d ay an arak k a d n la rn bir k a rik a t r imgesini
oluturm ak bu k a d a r kolaysa, sz konusu imge, hem ocuklarn bakm nda
kadnlarla eit olm ak isteyen hem de mesleki kariyerlerini nem seyen baba
la ra da yaktrlabilir.
Toplumsal cinsiyet ilikilerini so ru n sa lla tran baka bir a ra trm a da
ortak-ebeveynlii sem i ecinsel aileler zerine yaplabilir.
Byle bir alm a, rnein, ak ilikisi olm ayan ve cinsiyet farkllyla (ve
m uhtem elen eril tahakkm le de) iaretlenen bir balam da o cu k larn eiti
m ine bal ev ilerinin gnlk da lm n d an bahsedebilir.
B ununla birlikte iki grup aileyi karlatrm ay tasarlayabiliriz. ocuk
b akm nn biyolojik ebeveynler arasn d a, anneler ve b ab alar a ra sn d a eite
stlenildii (iki h aftad a bir dnen b ir sistem) aileler ile b akm n ounluk
la anne ta ra fn d a n saland aileler (babann b a k m zam an iki h a fta d a bir
h a fta sonu ve tatillerin yars).
O rtaklaa yaam n eksik olm as durum unda, bu drt ebeveyn (biyolojik
ebeveynler ve ecinsel ebeveynler) nasl rgtlenirler? Byle bir rgtlenm e
de hangi k u ra lla r geerlidir? D aha genel olarak, bu ecinsel ebeveyn rgtlen
mesi, bireyler asndan anneliin ve babaln a n la m n ieren tem siller, ka
dn ve erkek asndan en iyi ebeveyn pratiklerini ieren norm larn genel ka
rakterleri ve ebeveyn em einin cinsel blnm esi b ak m n d an neleri ifa eder?
Byle bir yaklam , anneler ve b a b a la r arasn d a ocuk bakm erevesin
de beliren prensiplerin ve gerilim lerin nasl ortaya ktn gsterebilir. Bu
balam da, "yeni ebeveynliklerin toplum sal cinsiyet ilikilerini yok etm edi
i de ortaya koyulabilir.
Franszcadan eviren: Aya Ylmaz & Gzde Aytem ur
Cogito, say: 65-66, 2011
Lambdaistanbul Aile Grubu (LSTAG)

MEHMET TARHAN
L am b d aistan b u l Aile G rubu h ak kndaki bu yazya yukardaki b alk seildi;

nk b u yazda g rubun hikyesi iki farkl ad an ele alnacak. ki farkl a
dan ele a ln m a gereklilii de d orudan g ru b u n oluum srecinden kaynak
lan m ak ta. B u sreten eitli ala n lard a eitli k a rm la r yaplabilir. LGBTT
H ak lar aktivisti ve L am b d aistan b u l gnlls olm am dolaysyla; grubun
tarihesi, rgtlenm e deneyim inden karm lar, bu deneyim in LGBTT h a re
ketine etkileri ve LSTAG srecinden doru gelien bir altern atif aile m ode
li h ak k n d a baz no k talar ifade etm ek istiyorum . LSTAGm rgtlenm e s
recinin b ir b ak a adan deerlendirm esini H a a n M etehan zkann yaz
snda bulacaksnz.
Trkiye LGBTT (lezbiyen, gey, biseksel, travesti, transseksel) hareke
ti 2000li y llard a n itib aren aile alm alar yapm a ihtiyac duym u, ancak
hem h a re k e tin tazelii, hem etki a la n n n d arl hem de LSTAGm rgt
lenm e srecinde d ah a ay rn tl anlatlaca zere, alm alarn odak nokta
s olarak belirlenen alan dolaysyla bu a lm a la r verim li ve devam l b ir hale
gelem em itir. Yine de aile konusu Trkiye LGBTT hareketinin nem li bir
gndem m addesi olagelm itir. nk tm LGBTT bireylerin, dolaysyla da
harek etin "alm a gndem i hep canl olm u, bireylerin y aam ndaki nemi
dolaysyla d a hep nem li olacaktr.
L am b d aistan b u l Aile G rubu hakknda b ir tarih e yazlacaksa, Kasm
2007de iki L am bdaistanbul gnlls (M ehm et T arhan ve Sedef akmak)
Cogito, say: 65-66, 2011
376 i Mehmet Tarkan
ile bir antropoloji doktora rencisinin (H aan M etehan zkan) b ir araya

gelip stanbul rneinde yelerinden Birinin Ecinsel Olduunu renen Ai
lelerde Yaanan Sreler ve Sorunlara Antropolojik Bir Bak balkl tezin
alm alar sra sn d a iliki k u ru la n aileler arasn d a b ir iletiim in n asl ku
rulabilecei ve bu ilikinin nasl devam l hale getirilebileceine d a ir ta r t
m a b ir balang noktas olarak grlebilir. Kiisel hikyelerim izle i ie ge
en bu tariheyi ksaca yle zetleyebiliriz:
28 Ocak 2008 tarih in d e L am bdaistanbul K lt r M erkezi nde d a h a nce
de L am bdaistanbul ile iliki halinde olan bir an n e n in katlm ile LSTAGn
ilk toplants yapld. ngiltere m erkezli FFLAG1 adl ebeveyn rg t n n gey
ve lezbiyenlerin aile ve ark a d a la rn a ynelik h azrlan m olan bir kitapn
h alihazrdaki b ire b ir evirisinden hareketle bir uy arlam a yapm ak g ru b u n
ilk alm a ala n olarak tespit edildi. K sa srede b ir gey ve bir Trans2 annesi
d a h a gruba katld. H aftalk bir ru tin e balanan bu to p lan tlara N isan ayn
d a n itibaren aylk yemekli to p la n tlar eklendi. D aha ra h a t bir havann oldu
u bu yemeklere d a h a geni bir kesim katld. K sa s re iinde LSTAGa ait
b ir blog oluturuldu.
H aziran 2008de talyada Avrupad an ok sayda ebeveyn rgtn bir
araya getiren FAM ILY MATTERS, Supporting fam ilies to prevent violence
against gay and lesbian youths3 adl konferansa k a tla n LSTAG u lu sla ra ras
alanda da ilk ilikilerini kurm u oldu.
Yine 2008 H a z ira n aynda sta n b u l'd a gerekletirilen 16. LGBTT O nur
H aftas etkinleri kapsam ndaki O nur Y ryne katlan LSTAG ye
si ebeveynler, L am bdaistanbul LGBTT D ayanm a Dernei h ak k n d a veri
len kapatm a k a ra rn a kar ocuum a Dokunma", ocuum un D erneine
D okunm a gibi dvizlerle katldlar. Ecinsel ve Biseksel Bireylerin Ailele
ri ve A rkadalar in B ir R ehber adl kitapk basld.
K asm 2008de CETADn (Cinsel Eitim Tedavi ve A ratrm a Dernei)
u zm an gnllleri, katlm yla sadece aile yelerine ak kapal grup toplan1 Families and Friends of Lesbians and Gays: http://www.fflag.org.uk
2 Travesti ve transsekseller iin LGBTT hareketinde yaygn olarak Trans" kelimesi kulla
nlmaktadr. Cinsiyet geii srecinin cerrahi operasyona odaklanmas yerine kiinin kendi
cinsiyet kimliini tand an odak almann ve o andan itibaren transseksel kimliin ta
nnmas istenmektedir. Literatrdeki transvestit tanmnn aksine gndelik hayatta "tra
vesti kelimesi henz cinsiyet geii operasyonu geirmemi transsekseller iin kullanl
makta, bu ayrma itiraz etmenin bir yolu olarak da Trans" kelimesinin kullanlmas ne
rilmektedir.
3 Aile meseleleri, gey ve lezbiyen genlere kar iddetin engellenmesi iin ailelerin desteklen
mesi.
Cogito, say: 65-66, 2011
Lambdalstanbul Aile Grubu (LSTAG) Yeni Bir Aile, Yeni Bir aktivist Dili
tlar balad. H alen her ayn ilk perem besi dzenli olarak y r t le n to p
lan tlard a b ir uz m a n n kolaylatrclm da aileler deneyim lerini paylayor,
bilgileniyor, LGBTT ebeveyni o lm an n tesinde, cinsellii konuuyorlar.
Mays 2009d a A lm anya'da eitli kentlerden ecinsel ailelerinin olu tu r
duu bir rgt olan BEFAH e.V.4 ta ra fn d a n dzenlenen ulusal aptaki top
lan tn n davetlisi olarak bir su n u m yapld. Yine M ays 2009da iim izden iki
anne ve b ir b a b a n n katlm yla A nkarada 4. Uluslararas Hom ofobi Kart
B ulum a etkinlikleri erevesinde Kaos Gen ta ra fn d a n dzenlenen LGBTT
Genler Ailelerle B uluuyor etkinlii gerekletirildi.
H aziran 2009da 17. O nur H aftas etkinlikleri kapsam nda YENDEN
DOAN A LELER - Ecinsel aileleri konuuyor5 adl film in Trkiyede
ilk gsterim i 27 H aziran C um artesi gn Pera M zesinde gerekletirildi.
talyada faaliyet gsteren AGEDO adl ecinsel bireylerin ailelerinden bir
grup ebeveynle yaplan bu belgesel film a rd n d a n ynetm en Claudio Cipelletti ile ksa b ir sylei ve film de oynayan ebeveynlerden G ianfranca Saracino ve ei G iacinto R apinon u n ve LSTAG an n elerin in de katlm yla aile de
neyim lerini ortaya koyan A lm ann teki Y z adl bir panel dzenlendi.
28 H aziran da LSTAG ikinci defa O nur Y ryne katld. B u defa d
vizler "Annenim Y anndaym , B abanm Y anndaym , K ardeim in Y ann
daym" idi.
2010 y ln n N isan ayndan itibaren Trkiyen in LGBTT rg tlerin in b u
lunduu dier kentlerinde de (A nkara, D iyarbakr, E skiehir ve zm ir) LS
TAG benzeri aile g ru p larn n o luturulm as iin yllk bir proje y rtlm ek
te. Bu kentlere nce bir ta n m a ziyareti gerekletirerek ailelerin hem birbirleriyle hem de gnll yerel psikiyatrlarla ta n m a la rn salyoruz. k in
ci ziyaretim izde de sta n b u ld ak in e benzer kap al aile to p lan tlar dzen
liyoruz ve devam nda kentlerdeki aile ve p sik iy atrlarn kendi p ro g ra m la r
n o lu tu rarak b ir grup haline gelm elerini bekliyoruz. H alihazrda A nkara,
E skiehir ve zm ir iin b u n u n belli bir oranda gerekletiini syleyebiliriz.
2010 LGBTT O nur H aftas Dikkat Aile V ar bal altnda, a n a tem a
aile olarak yapld.6 27 H aziran 2010da yaplan O nur Y ryne LSTAG
ilk kez kendi p a n k a rt ile katld.
4 Bundesverband der Eltern, Freunde und Angehrigen von Homosexuellen
5 2 Volte Genitori - Pariano i genitori di lesbiche e gay
6 Lambdaistanbul tarafndan baslan ayn balkl kitap Lambdaistanbul Kltr Merkezinden
edinilebilir. Kitapta Onur Haftas kapsamndaki sunumlara ulalabilir.
Cogito, say: 65-66, 2011
377
378
Mehmet Tarkan
nce bir, so n ra birka ebeveyn ile yola kan LSTAG yl iinde LGBTT
O nur H a fta sn n a n a tem asna etki edecek ve kendi pankartyla yryecek
k ad ar geliti. B u gelime LGBTT H arek etin e de ciddi etkilerde bulundu.
LSTAG h er ne k ad ar ad n d a L am bdaistanbul ibaresi b a rn d rsa da, ta
m am en zerk b ir yaplanm a. Tm rgtlenm e sreleri, etkinlikleri, pro
je gelitirm e ve fon bulm a gibi konularda tam am en bam sz hareket edi
yor. Bana k a lrsa LSTAGn gelim esinde ve kalc olm asnda bu zerkli
in ciddi bir rol var. rgtlenen ilk ebeveynler LGBTT hareketine yedekleniyorm u hissine kaplm asn diye haftalk to p lan tlar bile L am bdaistanbul
K ltr M erkezinde (LKM) deil, baka bir kafede yaplyor. Ayrca LKM de
yaplacak to p lan tlard a evredeki LGBTT bireylerin ilgisi ebeveynlerin ken
di so runlar h a k k n d a deil d a h a ok LGBTT bireylerin alm a problem leri
hakknda kon u m alarn a neden olacakt. Bu deplasm an hissi y a n n d a en
nem li risk ise LGBTT hareketinde yllarca sren ve srm ekte olan ta rt
m alard an d am tlm dile d o ru d an m aruz k a la rak yetersizlik hissine ka
plm alar idi. rnein LGBTT H areketi cinsel te rc ih yerine cinsel yne
lim kavram n kullanyor ve h er "tercih dendiinde dzeltm e refleksi ge
litirm i d u ru m d a. LSTAG'n rgtlenm e srecinde zellikle dikkat edilen
ey, dorudan dzeltm eler yapm ak yerine zam an iinde ta rta ra k ebeveyn
lerin hangi kavram k u llan acak lar ynnde kendilerinin k a ra r verm esini
salam ak oldu. Politik dorucu b ir dili b atan ortaya koym ann, sadece pek
aznn daha nceki hayatnda b ir rgtlenm e deneyim i olan bu g rup iin ol
duka itici olaca aikr. Politik dorucu dilin getirdii bir nevi dilsizlem eden k u rtu lm a n n yolu alternatif b ir dil yaratm ak olm al. Ya da her ne kad ar
kullanm daki dil ile bir sorunum uz olsa ve onu dntrm ek gibi b ir istei
m iz olsa da iletiim i im knsz k lacak kad ar sa k atlam a k ta n kanlan b ir s
re olarak alglanm as gerekiyor olabilir.
Politik d o ru cu lu k tan kan lan b ir dier alan ise ebeveynlerin birbirleriyle ve yeni iletiim k u ran ebeveynlerle ku rd u k lar dil. LGBTT bireyler al
dk tan sonra ailelerin byk b ir ksm nda ciddi b ir ok yaanyor. B unu ebe
veynlerin evreyi, birbirini sulam alar izliyor. E lbette toplum un byk bir
ksm nda yaygn olan h a sta lk algs da m evcut oluyor ounlukla. Bu du
ru m la rd a ebeveyni dorudan bilgi b o m b ard m an n a tu tm ak yerine "teskin
etm eye ncelik veriliyor. B urada elbette "evet, h a s ta lk tr denilm iyor fakat
u zm an desteine ynlendirinceye k a d a r bu so ru n la karlaan tek kiinin
kendisi olm adn h atrlatm ak tercih edilebiliyor.
Cogito, say: 65-66, 2011
Lambdaistanbul Aile Grubu (LSTAG) Yeni Bir Aile, Yeni Bir aktivist Dili
D idaktizm yerine kiileri so ru n la r h ak k n d a konum aya tevik, eitler

olm a vu rg u su ve aktivistlerin m dahaleleri yerine grubu kendi kendine b
rak m a n n rgtlenm e srecindeki baars elbette LGBTT H areketine, ya da
en azndan yaklak on y ld r LGBTT H areketi iinde yer alan b a n a ok ey
retti. Belki LGBTT hareketinde rgtlenm elerinde glkler olan gruplar
(rnein Trans bireyler ya da genlik gruplar) iin de bu yaklam pekl de
nenebilir.
LSTAG s recinin en nem li katks ise belki de "aile kavram hakknda
yeniden dnm em ize yol am asyd. 18. LGBTT O nur H aftas kapsam nda
gerekletirilen "Farkl b ira ra d a lk la r ve topyalar balkl o tu ru m u n d ak i
konum am n b ir ksm n aln tlam ak istiyorum .
"Bizim her zaman yzmz buruturarak sylediimiz klasik aileler bu
aileler. Ama birlikte alrken fark ettik ki, ilkokul hayat bilgisi kitaplarn
da bize retilen klasik ailenin toplumsal olarak hibir karl yok, hi
yle bir aile yok. yle bir aileyi varsayyoruz ve kendi ailemizi de birok
ynyle ona benzeterek; btn farkllklar, her bir bireyin farkl duruu
nu, farkl ilikilenme biimini gz ard ettiimizi fark ettik bu srete.7
Eer biz normal aile kavram zerinden hareket edersek, insan der
ken beynimizde bir erkein olumas ne kadar tehlikeliyse aile derken ka
famzda bir model oluturmamz da bir o kadar tehlikeli. Bu kurumlarm
kesinlikle tek para olmadn da grmek gerekiyor. Her bir ailenin fark
l bir ilikiler a olduunu gzden kardmzda bu alanda politika re
temez hale geliyoruz. O yzden n kabullerimizi bir kenara brakmamz
gerekiyor.
Ailemizle mutlu bir yaam nasl srebiliriz? Kendi ailemizle, dier ai
lelerle alrken fark ettik ki bir birey ecinsel, biseksel, travesti, transseksel, queer, interseks artk ne derseniz, ne tr bir deneyim ya da kim
lik olursa olsun, ortaya o hayat bilgisi kitabna uymayan bir ey koyduun
da orada devrimci bir karmaa ortaya kyor. Buna bekr anneleri de ka
tabilirsiniz, bir sr ey girebilir. ok bereketli bir kaos ortaya kyor.8
7 Dikkat Aile Var! 18. stanbul LGBTT Onur Haftas Kitab, s. 28.
8 Age., s. 28.
Cogito, say: 65-66, 2011
379
Mehmet Tarkan
dncelerimiz, kavramsal alt yapmz ne olursa olsun, tartmalar

mz hangi dilde yrtyor olursak olalm tam burada ve u anda yayo
ruz. Bu srada baz ilikilerimiz devam ediyor. Ve bu ilikilerimizde biz
kendimizden daha memnun, salt politik anlamda memnun olmak iin k
rc davranmann lemi yok. nsanlarn ihtiyalarn gz ard etmenin an
lam yok. Radikal drstlkteki benim itirazm budur. nsanlar gerek
ten zmeye neden olacak bir drstlk, baz konularda ie yaramayabili
yor. Bundan vazgemek demeyeyim de bunu geniletecek bir ey yapmak
gerekiyor ve alternatifleri dnrken kendi iimizdeki problemli alanla
r, aile alanndaki klasikten kaacaz diye bir antitez oluturacaz diye
didinme, onun tamamen negatifini almann ok doru bir ey olduunu
dnmyorum.9
zellikle "aile m odellem em izin a rz u edilen tekilikten uzaklam asna ne

den olm as dolaysyla altern atif aile" anlaym z da yeniden so rg u lam a
m za neden oluyor. K ald ki LSTAG srecinde bu aileler de v arolduklarn
d a n farkl ailelere dntler. rnein Amargi D ergisinde yaym lanan P
n a r Selek im zal "Mayn T arlasnda Yol Ayoruz balkl rportajdaki u
blm olduka dikkat ekici:
"P.S.: Eda, sen b ir kadn olarak tek bana ayakta durm ay baard n . im
di de yeni kzn sayesinde, yani yeni dep artm an n d a, ok ey rendiini sy
lyorsun. Bu srete kadnlna d a ir neler kefettin? K zn sana neler
retti?
Eda: ok ilgin, cinsellii retti...

P.S.: Nasl?
Eda: imdi, o cinsel o rg anndan am eliyat olacak, kadnlaacak... D oktora
gittik. Ben srekli soru soruyorum , ka saat sryor, ka liraya m al oluyor,
ka gn kalyor, ac var m, kan v ar m , lm var m , kalm var m? B enim
kzm diyor ki, K litorisli m i yapyorsunuz, klitorissiz m i yapyorsunuz?" Ay,
ok ardm . B enim klitorisim nerede? Ben u n u ttu m klitorisim i... K litorisi
m in nerede olduunu ben bilm iyorum , unuttum .
P.S.: K litorisinizi size yeni kznz m hatrlatt?

Eda: Evet, cinsellii retti. Yani, o tam bir dii. D iiliin ok nem li ol
9 Age., s. 29.
Cogito, say: 65-66, 2011
Lambdaistanbul Aile Grubu (LSTAG) Yeni Bir Aile, Yeni Bir aktivist Dili
duunu, cinsel yaam n ok nem li olduunu rendim . Sonra, dertlem eyi,

paylamay... Geri, benim de b ir zlem im varm iten iten. O nlar konuu
yoruz, a k la rd an konuuyoruz. Devam l platonik ak. k oluyor, ok yoru
luyor. Anne yle byle... Biz h e r eyi paylayoruz. Hepim iz yleyiz, b u ra
daki anneler de yle. Biz b ir eyleri saklam yoruz. Saklayanlar u tan sn . K o
nua konua, ben de kadnl ocuum dan renm eye baladm .10
Bu arpc b ir rnek olm akla birlikte, genel o larak ebeveynlerin, cinsellik
ve dolaym yla toplum sal cinsiyet hak k n d a dnm elerine yol at LSTAG.
Tam da bu nedenle LSTAG tipi b ir rgtlenm e m odeli ve yak lam n n kla
sik k u ru m sal yaplar glendirdii, dolaysyla toplum sal dnm nok
tasnda negatif b ir etkisinin olaca hkm ciddi b ir nyarg, erken hkm
olarak grlebilir. LSTAG b u n u n aksinin ve "alternatif aile konusundaki
dncelerim izi d ah a geni b ir perspektiften beslem em iz gerekliliinin is
patdr.
10 Amargi, S. 10, Gz2008: http://llstag.wordpress.com/2008/ll/14/mavin-tarlasinda-vol-aciYoruz
Cogito, say: 65-66, 2011
381
Aratrmac Bir Aktivist

HASAN METEHAN ZKAN
Yllar nce talyad a homofobi zerine katldm b ir sem inerde tan t m

iki m uhteem an n e olmasayd, bilm iyorum bugn LSTAG (L am bdaistanbul
Aile Grubu) olur muydu? ocuklar ecinsel olan ebeveynlerin ngilteredeki
rgt FFLAGta n (Family and Friends of Lesbians and Gays) Jenny ve
talyadaki ben zer ebeveynlerin rgt AGEDOd an (Associazione G enitori di
Om osessuali) Paola kendi ecinselliim i ilk defa paylatm ve o z a m a n la r
kendi annem e syleyem em enin verdii zntyle om uzlarnda hkra
hkra aladm ilk annelerdi. Sevgili Jenny o ateleyici soruyu sorm asayd
m uhtem elen y llar sonra Yeditepe Antropoloji blm nde verdiim doktora
tezim in bal "stanbul rneinde yelerinden B irin in Ecinsel O lduunu
renen Ailelerde Y aanan Sreler Ve S o ru n lara Antropolojik B ir B ak
olm ayacakt. N eden Trkiyede bizim gibi anne ve b a b a la r bir araya gelip
birbirlerine destek olm uyorlar ve o cu k larn n y an n d a durm uyorlar? diye
sordu Jenny. "B ilm iyorum dedim . "O zam an neden sen balatm yorsun?
diye tam da aktivist b ir anneye y a k r tepkisini verdi hem en.
Bu soru hi ak lm d an km ad. G n gelip de doktora tez balm see
ceim zam an hem a ra trm a k ta n zevk alacam , hem de sadece bir tez ola
rak niversite ktphanesinde d u rac a k bir alm a deil, sahada birlikte a
lacam in sa n la rn hayatlarnda fark yaratacak b ir konu istedim . Sessizletirilenlerin sesi olabilmek, grnm eyenleri g r n r klm ak an lam n d ak i
bu abam n asln d a fem inist antropoloji ve onun a ra trm a yntem leri (ey
lem aratrm as gibi) balam nda b ir yerlere o tu rd u u n u n sonradan fark n a
Cogito, say: 65-66, 2011
Aratrmac Bir Aktivist...
vardm . Dier yandan genel o larak cinsellik, zel olarak da ecinsellik biraz
aratrm aya deer bulunm ayan, biraz da m arjinal saylan konular a ra sn d a
dr. Akas, balangta bu bal tez form unun zerine yazarken tereddt
etm edim desem yalan olur. stelik o zam an lar cinsel ynelim im i yakn ark a
d alarm dan b ak a kim se bilm iyordu. Zira a rtk blm b ak an m d an tu tu n
Sosyal Bilim ler E nstits ndeki alan lara k ad ar herkes ynelim im e d a ir
b ir kanya sahip olacakt... Ama ite tam da bu noktada korkularn zerine
gitmek, belki de farknda olm adan kendi iim izde byttm z hom ofobi
ile yzlem ek gerekiyor. K ukusuz ki tez d an m an m Prof. Dr. H ande Birkalan Gedik ve j ri yelerinden Aye Gl Altnayn tevik edici tavrlar ok et
kili oldu. S aha ark ad alarm d an vicdani reti M ehm et T arhann h a lih a zr
da olu zerinden L am bdaistanbulla ilikilenm i Sem a anneye u lam am z
la balayan yolculuktaki destei, d a h a gl hissetm em e ve bir ad m daha
atabilecek cesareti bulm am a neden oldu. Oldu am a bu durum a ra trm a iin
o kadar da h a z r b ir zem in salam yordu. lerleyeceimiz yoldaki ta la r te
ker teker dem em iz gerektiini ksa bir sre sonra anlam aya baladm . Der
nek zerinden, k artopu rneklem biim i ku llan arak ailelerine ak ecinsel
bireyler ve aile yeleriyle yapm ay planladm grm eler iin balangta
konum aya rza gsteren kiiler bulm ak kolay olm ad. Her ne k a d a r dern e
in birok ak tif alan olsa da b u n la r arasnda ailesine ak bireylerin, ak
olanlarn a ra sn d a da konum aya raz olan aile yelerinin says hi de faz
la deildi. D erinlem esine m lak atlarm n saysn arttrabilm ek iin ailelerin
gvenini k azanacak bir iletiim ve destek ann varlna ihtiya vard. Bir
anne, bir a n n e daha, derken b ir baba eklinde ilerlerken grubum uzdaki kii
lerin says ve birlikte yaptm z alm alar giderek a rtm t ancak bu an
oluum u ve ailelerin gveninin kazanlm as iin h a rc a n a n zam an ve aba
saha alm am n beklenen h zd a ilerlem esinin nnde snrlayc b ir etki ya
pyordu. phesiz ki, ocu k larn n cinsiyet kim lii ve cinsel ynelim i hak
knda konuabilm ek iin ebeveynlerle kurulm as gereken sam im iyet ve gven
ilikisi olduka zam an alm aktayd ve balangta bu konuda tadm iyim
serliim in sah a srecinde biraz trplendiini itira f etmeliyim.
LSTAG byrken ve saha alm am a devam ederken doktora tez renci
si olm am bir yana, o zam ana k a d a r uzanda d urduum L am bdaistanbulun
bir gnlls, hem tantm yeni ebeveynlerin b ir ocuu, o cu k larn n bir
kardei, kim i zam an birbirlerine syleyem ediklerinin elisi oluverm itim . Bu
ok kim likli ve ok apkal d u ru m u idare etmesi hi de kolay deilm i. Kim i
Cogito, say: 65-66, 2011
383
384 : Haan Metehan zkan
zam an hepsini ayn an d a tam anz, kim i zam an sadece biri olm anz gereki
yor. Ama bazen b ir bakyorsunuz b ir apkay d ah a ok sevm isiniz ve st
nze yapverm i, karm ak istem iyorsunuz. Benim iin de yle oldu... San
rm aratrm ac kim liim i ok gerilere attm ve kendim i annelerim ve baba
larm dediim yeni ailem in k u cana brakm ay tercih ettim . Evet aile kur
gusal ve evet Ju d ith B utlera gnderm eyle aile perform atif bir kavram . Siz
yaptka ve ettike aile yeniden ekilleniyor ve ilikiler/balar o zam an anlam
kazanyor. Yeni anneleriniz, bab alarn z, kardeleriniz olabiliyor. Ve cinsel
ynelim ve/veya cinsiyet kim liinin aile iinde ortaya km as ise bir turnusol
kd... Sevgilerinizin gerekten karlksz olup olm adn grebiliyor, var
olduunu dndnz ilikilerinizin / b alarnzn an lam n yeniden sor
gulayabiliyorsunuz. Bu durum hem LGBTT bireyin kendisi hem de annesi,
babas ve kardeleri iin geerli... likilerim ize ne a n la m la r yklyoruz? Ya
k n larm zd an neler bekliyoruz? Kiisel ve toplum sal deerlerim izin etkisiyle
sevdiklerim izin om uzlarna nasl a r ykler bindiriyoruz? Ve bir yak n m
zn LGBTT olduunu rendiim izde bu sorular te k ra r nasl cevaplyoruz?
Bu durum ilikilerim izi ve bizi nasl dntryor, deitiriyor?
E n azndan, kendi adm a konum ak gerekirse ben deitim . zellikle teze
balarken ve sahaya ilk adm m att m d a yaadm korkularm dan, ekin
genliklerim den k urtuldum . Kendi annem le olan ilikim izi yeniden k u rg u la
dk. Evet ona da aldm . Nasl alm azdm ki? Byle b ir alm aya balayp
onu nasl her eyden habersiz b rakabilirdim ki? Bu alm aya annem e al
m ak iin m i balam tm , tezim i bu am ala m kullanm tm ? Hayr. A ncak
em inim ki t m y a an a n lar gerekli cesareti toplam am da yardm c olm utur.
Kendim i bildim bileli en yak n m d a olan in sandan, annem den sak lad
m bu gerei 2008in 10 K asm nda, onun iten ie hissettii pheleri
n i giderm ek iin sra rla ve pe pee sorduu so ru la r karsnda brakver
dim . Yamurlu b ir cum artesi gn, h er h afta sonu y a n n d a kaldm sevgi
lim Tarkana gitm ek iin annem in y an n d an ayrlm aya alrken o b a n a bir
kafede bir eyler sm arlayp, benim le sohbet etm ek iin frsat kolluyordu. S o
n u n d a sra rla rn a dayanam ayp, kabul ettim :
- Peki am a neden her safta sonu T arkanda kalyorsun?
- Eee biliyorsun. ok seviyorum onu, birlikte ok gzel vakit geiriyoruz...
- Nasl bir sevgi bu? H er h a fta sonu Tarkan, h er h a fta sonu Tarkan...
- Seviyorum ite...
- Peki am a n asl b ir sevgi bu?
Cogito, say: 65-66, 2011
- Annecim biliyorsun ite... Cevabn aldnda tayam ayacan gerek

leri syletme bana...
- Dene belki anlarm ...
te o an. te y llard r tad n z yk indirebileceinizi hissettiiniz,
san rm zaten biliyor ve hissediyor ve beni anlayacak dediiniz a n ve b ir iki
kadeh ikinin a rd n d a n dilinizin zld an...
- Ben T arkan ok seviyorum.
- E o zam an n o rm al bir sevgi deil bu...
- E bizim lkem izde pek o gzle baklmyor...
Ama yle olmuyor. Anlamyor. Gzlerinden y alar dklmeye balyor.
D urduram yorum . R ahatlatam yorum . Ne sylesem, ne k ad ar m antkl ak
lam alar yapsam ie yaramyor... B rakam yorum . T arkana gidem iyorum . Bir
likte eve gidiyoruz. K arlkl alayoruz. Bir y an d an keke sylemeseydim
diyorsunuz, b ir yandan da stnzdeki ykten k u rtu lm u olm ann, en yak
nnza, annenize a rtk yalanlar sylemeniz gerekm ediini bilm enin m utlulu
unu iten ie yaam aya balyorsunuz. Ama kolay olmuyor. Bir k ayn evin
iinde iki yabanc gibi geirdik, psikiyatra gittik, yard m aldk am a annem
benim le konuurken a rtk gzlerim in iine bakm yordu, bakam yordu. B en
den ireniyordu. Ama ben d urm adm , geri adm atm adm . Ingiltere'deki ebe
veyn rgt FFLAGin bilgilendirici b ro r n jet hzyla Trkeye evirip,
nne koydum. Okumuyor, ilgilenm iyor gzkyordu, am a ben evden ktk
ta n sonra okuyorm u. Her frsa tta T arkanla yaptklarm zdan, LSTAG al
tnda annelerim ve bab alarm la yaptklarm dan bahsediyordum . Evet ken
di annem e baka annelerden "annelerim diye bahsediyordum . Bilmeliydi,
hayatm n devam ettiini, benim h l ayn kii olduum u, ecinsel ynelim i
m in ise o z am an a kad ar bilm edii b ir yanm am a sadece bir yanm olduunu
bilmeliydi. O bu anlattk larm la ilgilenm iyorm u gibi yapyordu. Ta ki o gne
kadar... O gn, annelerim le yaptm z dzenli C um artesi to plantlarndan
birindeyken annem arad ve ben b ir em rivaki ile telefonu Sem a anneye veri
verdim. Sem a anne yaklak on be dakikalk b ir k onum ann a rd n d a n m a
saya dndnde alyordu. A nnem de alyorm u br tarafta, am a beraber
bir kahve im eyi kabul etmi. Selm a annenin evde ben yokken annem le iti
i o kahvenin, ard n d a n annem in gnderm eyip itikleri ayn, "Nolur biraz
d ah a an lat p astalarn n , keklerinin a rd n d an an n em alm aya ve ra h a tla m a
ya balad. im di a rtk dzenli LSTAG yem eklerinin, CETADda (Cinsel Ei
tim Tedavi ve A ratrm a Dernei) h er ayn ilk perem besi yaplan paylam
Cogito, say: 65-66, 2011
385
386 : Haan Metehan zkan
toplantlarm zn en kdem li annesi (75) ve sanrm grd bu itibardan da

a ltta n alta ok holanyor. Benim iinse birbirim ize b ir adm daha yaklat
m z hissettiim gnler bunlar. A rtk yalann, srlarn, saklam alarn b itti
i gnler. Kendinizle ve evrenizle d a h a ok bartnz hissettiiniz gnler.
Evet ben deitim . n san n a n n esin in bile bildii ve kabul ettii b ir nokta
d a ecinsellik sak lan acak bir ey deil, tam tersine b ak a insan lara yardm
edebilecek gc kendinde hissedebildii b ir eye dnyor. te o z am an o
c u u n u n ecinsel olduunu renen b ir anneyle tan p onun dier anneler
le bulum asn salayp, ayrlrken gzlerindeki rah atlam ay grebiliyor ve
size sarlp S ana ok teekkr ederim , olum u te k ra r k azanm am saladn"
cm lesinin altn d a ezilebiliyorsunuz. Dier yandan kendi ailenize alm a s
reciniz, baka ailelerin ve ilikilerin iinden geileriniz sahadaki konum u
nuzu, yazm aya altnz m etni ve dilini de etkiliyor. A ratrm ac olarak
nesnellik kayglarndan ok uzakta, kendinizin de ayn zam anda a ra trm a
n n bir nesnesi olduunuzun farknda olarak, self-reflexive" (zdnmsel)
b ir dil gelitirm enizin gerekliliini anlyorsunuz...
Sadece ben deil LSTAG da deiiyor, byyor ve tez alm am da de
itiriyor. D aha en b alard a bir tra n s annesi olan P n a r a n n en in g ru b u m u
za katlm asyla LSTAG y u rtd n d ak i benzerlerinden farkl olarak sadece
ecinsel bireylerin ailelerini deil tra n s bireylerin ailelerini de kapsayacak
ekilde biim lendi. LGBTT bireylerin ve ailelerinin yaad sreler kendi
a ra la rn d a fark llk lar gsterse de hom ofobik ve transfobik deer y a rg lar
n n ayn hegem onik erkeklik k alp larn d an beslendiine in a n a ra k biz de d a
yanm a am z bu erevede oluturm ay doru bulduk. phesiz ki bu d u
ru m d a benim de tez alm am tra n s bireylerin ailelerinin yaad srele
ri de kapsayacak ekilde geniletm em gerekiyordu. Tez rap o rlarm yazarken
fark ettim ki her ne k a d a r tezim in bal balangta ecinsel ailelerin yaa
d srelere ve so ru n la ra ilikin olsa da geen zam an iersinde aslnda ben
bu tezle beraber k u ru la n LSTAGn hikyesine ve LSTAGl anne b a b a la rn
hikyelerine odaklanm m . Bu byk ailenin bir p a r a s olm uum ve ol
m aya devam edeceim . H azr bir sahaya girmeyip, sa h asn kendi o lu tu ran
a ra trm a c bir aktivist olarak sa h ad a n kopm a ansm yok, aslnda iyi ki de
yok... S aha bu a lm a n n hep bir paras olacak, ilerlemeye devam edecek,
benim iin a ra trm a sreci bitse bile saha, yani LSTAG devam edecek...
Cogito, say: 65-66, 2011
Stonewalldan Onur Yryne...

YENER BAYRAMOLU
New Yorkta kk, dknt bir bar... Greenwich M ahallesinde, C hristopher

S treet zerinde yer alan bu b a rd a 27 H aziran 1969 gecesi gerekleenler, e
cinsel, biseksel ve tra n s zgrlem e hareketinde b ir dnm noktas y aratt.
Bu bir k rlm a anyd. O gece o rad a bulunanlar, heterosekselliin tek m e
ru cinsel ynelim olduu in an cn a ve bu inancn heteroseksel olm ayanlar
ile tra n sla r zerindeki basksna k a r yrtlen m cadelenin ynn dei
tirdiler. Baka b ir deyile, tarih e yn verdiler. stelik Stonew allda y a a n a n
la rn etkisi sadece o m ahalleyle, o ehirle ya da o lkeyle snrl kalm ad. D al
ga dalga byyerek, baka corafyalardaki trans, ecinsel ve biseksel birey
lerin m cadelelerini yreklendirdi.
Peki, Stonew allda ne olm utu? E ric M arcusu n szl ta rih alm as Ma
king History, o gece orada o lanlar anlam am z iin iyi b ir balang noktas
olabilir. M arcusu n grt ta n k la rn da dile getirdii gibi Stonew all Inn
aslnda polise rvet vererek varln srdrebilen b ir bard. Tpk ecinsel
lerin ve tra n s bireylerin to p lan d k lar ou ba rd a olduu gibi... O y llard a e
cinsellerin ya d a tra n sla rn b a rla rd a toplanm as illegaldi ve New York poli
si zam an zam an bu b arlar basp m hrlyor, ounlukla da dzenli r
vet karlnda b a rla rn ilem esine gz yum uyordu. Tabii bu polis b ask n la
r esnasnda ounlukla translar, on sekiz ya altndakiler, zerinde kim lii
bulunm ayanlar ya da polisin tekinsiz bulduu kiiler gzaltna alnyordu.
Bu alageldik b ir durum du.
Ancak o gece, nceki gecelerden farkl olarak b a rd a b u lu n an la r polisin
bu alageldik aalayc tav rn a kar ktlar. Polis h er zam an olduu gibi
Cogito, say: 65-66, 2011
388 ! Yener Bayramolu
b a r basm , kap lar kilitlem i ve ieride b u lu n an lar teker teker aram aya
balam t. S erbest b ra k la n la r b a rd a n kp gitm ek yerine, sokan k ar
sndaki k ald rm d a ark ad alarn beklem eye k a ra r verdiler. eridekilerin
kim ileri tutuklanyor, kim ileri de serbest kalp kar k ald rm a ark ad ala
rn n yanm a katlyordu. B ardaki herkes kp ieride sadece polisler k a ln
ca, kar kald rm d ak i kalabalk, b a ra bozuk p a ra la rn frlatm aya balad.
M arcusun gr t tan k la rd a n b irin in de dedii gibi, b a rn sakinleri a r
tk bu sam al sorgulam aya balam t: Neden t m bu sam ala k atlan
yorduk? Neden cezalandrlyorduk? O dandik b a rd a im ek iin o m afyaya
neden dnyann p a ra sn veriyor, b ir de stne tutuklanyorduk?1 M adem
rvet istiyordu polisler, o halde o n la r d a h a fazlasn d a frlatyorlard ite.
B ozuk p a ra lara b ir m ddet sonra ta la r eklendi. B a rn pencereleri k rlm a
ya balad. erideki polisler paniklem i, dardaki b a r sakinleri ise cesaret
lerini toplayp d a h a da h rnlam t. yle bir noktaya gelindi ki, b a r atee
verildi. Bir m ddet so n ra takviye polis ekipleri geldiinde kalabalk dald.
Ama ecinsel, tra n s ve biseksel bireylerin hakl isyan o geceyle snrl
kalm ad. Ertesi gn d ah a byk b ir kalabalk Stonevvallun nnde toplanp
b ir nceki gece olan lar protesto etti. B arn nnde toplananlar, Gey barla
r serbest b rakn! Gey iyidir! Stonew allun kzlaryz / K vrcktr salar
m z / am ar giyinm eyiz / M ahrem yerlerimizi gsteririz diye slogan at
m aya balad. B ir sonraki gn ise be yz kii toplanm ve polis basknn
protesto etm ek iin C hristopher S treet boyunca O nur Y r dzenlem i
ti. Nitekim bu y ry tarihteki ilk Gay Pride / C hristopher Street Day ya da
Trkiyedeki adyla ilk O nur Yry yd. Bu yry esnasnda zam an za
m an kalabalkla polis arasnda atm alar patlak veriyordu am a bu ecinsel
lerin cesaretini krm yordu. Sonraki gnlerde yryler tek rar etm i ve sos
yalistler, sava kart gruplarla renciler de kalabala eklenm iti.2
Bu kar duru, bu sokaa k ta rih te bir ilkti, ilk kez ecinseller, bin yl
la rd r sregelen ayrm cla kar bylesine gl ve kendine gvenen b ir ey
lem lilik gsteriyordu. B unun 60la rn sonunda cereyan etm esi aslnda ra st
lan t deil. N ihayetinde Stonewall isy a n n a ortam salayan ey, byk o ra n
d a 60 larn sonuna doru deien politik iklimdi. Sava kart gsteriler,
renci hareketi, siyah ve kadn zgrlem e hareketlerinin b aarlar, yeni so
lun ykselii ister istem ez nceleri silik, rkek bir politika izleyen ecinsel z
grlem e hareketini de etkilem iti. Zam an, sokaa km a zam anyd. John
1 Eric Marcus, Making History, New York: Harper Collins, 1992, s. 191.
2 Leigh W. Rutledge, Gay Decades, New York: Plume, 1992, s. 3.
Cogito, say: 65-66, 2011
Stonewalld an Onur Yryne...
DEm ilionun da belirttii gibi, sokaa km akla birlikte nceden gizli kapak
l y rtlen politik alar artk herkesin gz nnde ve d a h a etkin bir biim de
srdrlm eye baland. Stonewall ise bunun, yani sokaa km ann sim gesi
haline geldi. Sokaa kan / g r n r olan lezbiyen, gey, biseksel ve tra n s bi
reyler bir m k n ats gibi dierlerini de ekiyor, h arek etin genileyip serpilm e
sini salyordu.34yle ki bir yl so n ra Stonew allu a n m a am acyla on b inler
ce kii New Yorkta y rm t. K atlm clarn b a sm a verdikleri dem eler
den de anlalaca zere, hom osekseller a rtk saklanm ayacaklard. At
lan sloganlar d a b u n u yanstyordu: Out of the closets! Into the streets! **
Stonew allu n etkileri bykt. Aktivistler niversitelerdeki konferansla
ra katlyor, i yerlerinde d ah a fazla grnrlk ve i gvenlii iin to p la n
tla r dzenliyor, dahas papazlarla gryorlard. K sacas, davalar konu
sunda herkesi bilgilendiriyor, her a lan d a g r n r oluyorlard.5 te y an d an
ksa bir sre iinde Am erika apnda yzlerce dernek k u rulm utu. ABD deki
derneklerin says, 50li ve 601 y llard a 50n in altndayken, b u say Stonew all
3 John D'Emilio, II. Dnya Savandan Bu Yana San Franciscoda Ecinsel Politikalar ve
Topluluklar", Tarihten Gizlenenler. Der.: Martha J. Vicinus, Martin Bauml Duberman ve
George Chauncey Jr ev. Serkan Gkta, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2001, s. 473.
4 Rutledge, age., s. 21. (Out o f the closets! Into the streets: Saklandnz yerlerden kn! Sokaa
kn!)
5 John DEmilio, The World Turned, Durham: Duke University Press, 2002, s. 151.
Cogito, say: 65-66, 2011
389
390 : Yener Bayramolu
son rasn d a 800 at. Ayrca sadece New Yorkta deil, birok ehirde yllk
Stonew allu a n m a yryleri dzenleniyordu. stelik k u ru la n bu yeni r
gtler, ayrm cl nleyen yasalar kendi blgelerinde karm ay b aaryor
du. Polislerin keyf tu tu k lam a la rn a , anti-sodom i y a sala rn a ve m edyadaki
grnm ezlie k a r gl stratejiler belirleniyordu.6
Stonew allu n h a re k e t zerinde y a ra tt gven, 70li yllar boyunca h z
l deiim lerin gereklem esini salam t. Bu deiim ler toplum un birok
a la n n d a olduu gibi a n a akm m edyay da etkiliyordu. rnein 1974 y ln
d a ilk kez bir A m erikan televizyon k an al iki erkein birbirlerine olan a
k n konu eden b ir film i, That Certain S u m m er yaynlam t. The N ational
Gay Task Force gibi yeri geldiinde geni apl eylem ler dzenleyerek m ed
yay protesto eden derneklerin varl bu deiim s re c in in nem li etken
lerinden biriydi. stelik bu derneklerin y r tt k am p an y alar ses g etiri
yor, b aarl oluyordu. rnein 1974 y lnda bir salk pro g ram olan Mar
cu s Welbynin b ir blm nde ecinseller ocuk tacizcileri ve ecinsellik b ir
h a sta lk olarak gsterilince, The N ational Gay Task Force uzu n soluklu bir
kam panya y r tm ve nihayetinde reklam verenler p ro g ra m d an reklam
desteklerini ekm ek zoru n d a k alm t.7 Tabii Stonew all so n rasn d a gelen en
nem li deiim lerden biri A m erican Psychiatric A ssociationn 1973 ylnda
M ental B o zu kluklarn Tansal ve Saysal El K itabn d a n ecinsellii k a r
m as oldu. Bylece ecinseller a rtk bu aalayc h a s ta lk yaftasn d an ,
resm i dzeyde de olsa kurtuldu. te y an d an benzer gelim eler Avrupad a da
cereyan ediyordu. lkeler ecinsellii cezalan d ran y a sala r kaldryor ya da
sve'te olduu gibi cinsiyet geilerine olanak salayan yasal dzenlem ele
re gidiyordu.
Ancak tm bu olum lu deiim ler 80lere doru AIDSin patlak verm esiyle
nem li bir darbe ald. 80lerin b an d a Am erikada AIDSe d a ir ilk bu lg u larla
karlaldnda, m edya bu tan m lan am ay an ve tedavisi olm ayan yeni ve
b a n n sebebini de hem en duyuruverm iti: "Cinsel D evrim ! New York Times
Magazine de o y llard a yaym lanan b ir m akaleye gre u z m a n la r bu vebann
m sebbibi olarak 70li yllarda A m erikan toplum undaki cinsellie d a ir kod
la rn deim esini gryordu.8 E lbette cinsel devrim in yaand en nem li
a la n cinsel ynelim lere d a ir alglard. zellikle Stonew all so n rasn d a ecin6 Marcus, age., s. 187.
7 Fejes ve Petrich, Invisibility, Homophobia and Heterosexism: Lesbians, Gays and the Me
dia, Critical Studies in Mass Communication, Aralk 1993, s. 400-401.
8 Larry Gross, Up From Invisiblity, New York: Columbia University Press, 2001, s. 94.
Cogito, say: 65-66, 2011
Stonewalldan Onur Yryne...
seller, d ah a nce hi olm ad k a d a r g r n r olm u ve bu yeni veba d a on

la rn lan eti o lara k grlm eye b alanm t. H a tta b u tanm sz kansere bir
m ddet sonra b ir isim icat edilm iti bile: GRID- Gay Related Im m une Defi
ciency ya da h alk arasn d a ksaca gey vebas"...
Sadece A m erikada deil, d n y an n her yerinde AIDS ecinsellerle birlikte
anlyordu. rnein Jam es W. Jonesu n Bat Alm anya b asn zerine yapt
a ra trm a d a da grlecei gibi, AIDS b a ta ecinseller olm ak zere toplum
daki dier tekilerle; seks iileriyle, u y u turucu bam llaryla, siyahlar
la ve hem ofili hastalary la birlikte gndem i igal ediyordu. AIDS d ard an ,
A m erika'daki geylerden toplum a yaylan bir h a sta lk olarak grlyordu.9
Aslnda Trkiyedeki durum da pek farkl deildi. Trkiye b asn n n d uyur
duu AIDS riski tay an lar listesinin st sra la rn d a ecinsellere ve seks ii
lerine ek olarak B atdan Trkiyeye gelen tu ristler yer alyordu.
Ancak AIDS, o yllarn m edyasnda gsterildii gibi sadece ecinselleri ya
da ecinsellerle birlikte an lan dier tekileri tehdit eden bir h a sta lk de
ildi. L arry G rossu n da dikkat ektii gibi, h astal n balangta b u ekilde
anlm as h a sta lk la m cadelenin gecikm esine sebep olm utu. N ihayetinde
egemen dnceye gre sadece ecinselleri ldren b ir veba ok d a nem li
saylm azd. Am a b u n u n byle olm adn, tehlikenin sadece toplum un ke
n a rn d a k i kesim leri etkilem ediini, toplum un m erkezine, yani heteroseksel egemen ekirdek ailelerin evlerine de sradm 1982 ylndaki CBS
Newste yaym lanan bir haber duyurm utu: AIDS H its Hom e10
AIDS k ara b u lu tu gndem e bu ekilde ktnde Am erikadaki aktivistlerin ilk tepkisi, bu patlak veren yeni gndem in iirm e bir gndem ; hzla
ilerleyen ecinsel zgrlem e h arek etin i d urdurm aya ya da en a z n d a n ya
valatm aya ynelik b ir kar kam panya olduu ynndeydi. O y llard a a n a
akm m edyann gndem inden hi dm eyen AIDS h aberlerinin hareketi ya
valatacandan korkuyorlard ve bu korku, AIDSle mcadeleye b alam ak
konusunda trajik b ir biim de o n lar yavalatt. A ncak AIDSten len ecin
sellerin says hzla artyordu ve b u d u ru m d a rgtlerin oyalanm adan kol
lar svam alar gerekiyordu. N ihayetinde bu rgtler, Am erikadaki yerel ve
federal ynetim lerin AIDS a ra trm a la rn a d a h a fazla bte ay rm alar iin
70lere o ran la ok d ah a organize ve gl po litik alar retm eyi b aard . Fon
9 James W. Jones, Discourses on and of AIDS in West Germany, 1986-90, Forbidden History,
Ed. John C. Font, Chicago: The University of Chicago Press, 1992, s. 361-390.
10 Gross, age., s. 97-98. (AIDS Hits Home": "AIDS Evlere Srad")
Cogito, say: 65-66, 2011
392 I Yener Bayramolu
b u lm a alm alar, AIDS eitim p ro g ram lar, lobi faaliyetleri, HIV v ir s

ne yakalanm kiilere ynelik ayrm cl nleyen y asalar karm a abala
r derneklerin kuru m sallam alarn , b a k a b ir deyile profesyonellem eleri
n i salam t. D erneklerin AIDS'le m cadele konusunda byk finansal ve
yasal desteklere ihtiya duyduu dnldnde bu kan lm azd .11 Bir b a
k m a AIDS trans, biseksel ve ecinsel h a k rgtlerinin u lu sal ve u lu sla ra ra
s dzeyde organize olm alar ve birlikte m cadele verm eleri ynnde bir iti
ci gce dnm t.
Ancak Paul R obinson AIDS'in, ecinsel zgrlem e harek etin in gidia
tn d a baka bir eye d a h a sebep olduunu ne sryor. R obinson AIDS sal
gnyla birlikte a n a ak m ecinsel zgrlem e hareketinde Stonewall ru h u
n u n yitirildiini sylyor. Robinsona gre AIDS, Stonew allla birlikte b a
layan ve 70ler boyunca devam eden; kkleri yeni sola ve 68 K u a n a u z a
n a n radikal tav rd an uzaklalm asm a, d a h a tutucu p o litik alarn benim sen
m esine sebep oldu. N itekim 90lar boyunca zellikle a n a akm gey ve lezbiyen hareketinin gndem ini m egul eden konular, hareket iinde yeni beliren
bu m u h afazak r kesim in dert ettii konulard. Yeni m u h afa za k r ecinsel
ler zellikle evlilik, aile, ordu ya da din gibi geleneksel yaplarda kabul gr
me, b u yaplara dahil edilm e arzusunu tayor.12 N itekim 90l yllardan beri
a n a ak m ecinsel zgrlem e harek etin in gndem ini kilitleyen bu balk
la rn kim ilerinde son yllard a u lalm ak istenilen hedefe varld. H ollanda
2001 ylnda hem cinsler aras evlilie olan ak tan y an ilk lke oldu. Sonraki
y llard a benzer gelim eler ilerinde K anada, Gney A frika C um huriyeti ya
da Ispanyann da yer ald eitli lkelerde yaand.
A ncak bu t r gelim eler ironik bir biim de hareketin ehlilem esine; 60lar n sonundaki da dnk p olitikalardan farkl olarak ie kap an m asn a yol
at. T ekrar Robinsona dnersek, bu ie kapan, baka corafyalarda olup
bitenlere kar duyarszlk, aslnda m u h afa za k r ecinsel hareketin istedi
i b ir durum . Geleneksel yaplara kabul edilm eye kilitlenm i gnm z a n a
ak m m u h afazak r ecinsel hareketi, bu yaplar so rg u lam ak tan pek de yana
deil. Robinson, bu n o k tad a ana akm hareketin bu ie k ap an n a d a ir
tem el noktaya dikkat ekiyor. ncelikle a n a akm hareket, sol hareketle olan
h er t rl ba lan tn n koparlm asn istiyor. Ayrca geleneksel cinsiyet rolleri11 Marcus, age., s. 405-406.
12 Paul Robinson, Queer Wars: The New Gay Right and Its Critics, Chicago: The University of
Chicago Press, 2005, s. 6.
Cogito, say: 65-66, 2011
StonewaUdan Onur Yryne...
n in benim senm esinden yana; yani efem ine erkeklie ya da erkeksi kadnla
kar kyor. Son olarak cinsel devrim i reddediyor; b u nok tad a ecinsellerin
cinsellik b alam nda grnr olm asna kar kyor.13
Oysa 60la rm sonundaki Stonew all ruhu, dier sol hareketlerle om uz
om uzayd ve dier hareketlerle birlikte tek, yekpare b ir dm ana k a r m
cadele veriyordu: Beyaz ataerkine... D nem in rg tlerinin p ro p ag an d alar
n a baktm zda da, aslnda gnm zdeki tu tu cu rgtlerden farkl b ir p o
litika izlediklerini grrz. Szck da arck lar bile gn m z n a n a ak m
h areketinin szck daarcndan farklyd. Street Transvestite Action Re
volutionaries ya d a Gay Liberation Font gibi erken 70lere dam gasna v u ra n
rgtler, Beyaz H etero A m erikadan, Egem en E litten, K apitalizm in Et
y iy ic ile rin d e n bahsediyordu.14
G nm zde ise d u ru m ok farkl... zellikle 90l y llard a pazarlam ac
la rn ecinselleri nem li birer tketici grubu olarak tanm lam asyla birlik
te, ecinsel zgrlem e hareketinde d a h a nce grlm eyen bir srece giril
di. A rtk byk firm a la r rgtlere sponsorluk destei sunuyor ve bu destek
ler sayesinde rnein on binlerce ecinselin katld re n k li Gay P ridelar,
C hristopher S treet Dayler dzenleniyor. Elbette serm aye gleriyle b u t r
d e n b ir iliki, b ir y andan toplum sal kabuln lezzetini ta tm a im kn sa lar
ken, te yandan h arek etin apolitiklem e riskini de douruyor.
B u aam ada Antke Engelin tespitlerinin ufuk ac olduunu d nyo
ru m . Engel ge kapitalist toplum larda yeni bir t r toplum sal kabulden ve en
teg rasy o n d an bahsetm ek gerektiini sylyor. E ngelin projektive Integrati
o n dedii bu yeni t r entegrasyon biim ine gre zellikle hom oseksel v a ro
lu u n belli fo rm la rn n sisteme entegre edilmesi, neoliberal p azar ve toplum
i in fayda salayc. Bu t r bir entegrasyon, hom oseksellerin de tpk heterosekseller gibi vergilerini deyen, alveri yapan, orduya katlan ve aile
k u ru m u n u n varln srdren iyi v atan d alar olduunu syleyerek, hom o
/ h e te ro kartl n o rta d a n kaldryor. Ancak hom o / hetero kartl n n
o r ta d a n kaldrlm as, heteroseksel n o rm la rn ya d a dier hegem onyalarn
so rg u la n m a s a n la m n a gelmiyor. Tam aksine bu k arlk l anlam a sayesin
d e hom osekseller, b a ta heteroseksel norm olm ak zere dier n o rm la ra
e n te g re ediliyor. Engel bu noktada rnein Alm anyadaki kim i an a akm r
g tle rin , egem en yabanc ya da slam dm anl sylem lerini yeniden re t
13 Robinson, age., s. 2.
14 Daniel Harris, The Rise and Fall o f Gay Culture, New York: Ballantine Books, 1999, s. 243.
Cogito, say: 65-66, 2011
393
394 : Yener Bayramolu
tik lerin i sylyor.15 ite tam da bu sebepten t r Ju d ith B utlerm 2010 ya

zn d a Berlinde dzenlenen C hristopher Street Dayde kendisine verilm ek is
tenen dl reddetm esi olduka isabetliydi. Butler, A lm anyadaki an a akm
ecinsel hareketi rklk, slam dm anl, sava rtkanl ya da transfobi konusunda politika retm edii gerekesiyle eletirm iti.
A slnda bu eletiri, Stonewall u d o u ran o politik bilincin yeniden a r
s olarak da okunabilir. Elbette Stonew all sonrasnda, zellikle son yirm i yl
iinde kaydedilen gelim eler ba dn d r c bir hzda ve bu hza kanp fildi
i kulelerim izde y aam ak bize cazip gelebilir. Birok lkede ecinsellii ce
z a la n d ra n y asalar kaldrlyor, ayrm cl nleyici y asalar karlyor, kim i
lkelerde transseksellerin cinsiyet dnm sreleri fin an sal olarak des
tekleniyor, ak ecinseller devlet b ak an olabiliyor, evlat edinm e ya da ev
lenm e haklar karlyor. Ama te y a n d a n dnyann birok yerinde, h a tta
b u y asalarn karld, bu byleyici gelim elerin olduu toplum larda bile
heteroseksel olm ayanlar, tra n sla r ya da snfsal ve etnik kkenlerinden t
r dezavantajl konum da olan cinsel azn lk m ensuplar var olularndan
t r ayrm cla m aru z kalyor, iddete uruyor, ldrlyor hatta kim i
co rafyalarda idam ediliyor. te bu noktada Stonew allu douran o bilinci
yitirm em ek, alglarm z hep ak tu tm a k gerekiyor.
15 Antke Engel, Bilder von Sexualitt und konomie, Bielefeld: transcript Verlag, 2009, s. 41.
Cogito, say: 65-66, 2011
Queer\e Sessizliin Reddi

ESRA YILDIZ
19 H aziran 2010, Berlin... B randenburg alann doldurm u binlerce kii 32.

O nur Gn (C hristopher Street Day) etkinlikleri erevesinde Judith B utlera
verilecek dl ve yapaca konum ay bekliyor. LBGTleri gsteri toplum u n u n bir paras klan, a ra sa llatra n m zikli gsterinin sonrasnda,
B erlinde belli b ir kesim in, fark llk lara ak olm as asndan nem li gr
d belediye b ak an Klaus W owereit konum asn yapyor ve bir sre son
ra Judith B utler m ikrofona arlyor. Butler homofobiyle, LBGTlere uygu
lan a n ayrm c politikalarla m cadele eden bir gru b u n kendi beyazl s t n
den gmen k art b ir sylemle rk davrandn, farkl rktan LBGTlere,
queer bireylere k a r rettii rk d u ru u sebep gstererek, gmen k a r
t tavrlarn eletirerek dl reddettiini sylyor ve son yllarda beyaz
LBGTlerin iinde yer ald k u ru m la rn rettii, b u konudaki giderek a rta n
ayrm c, dlayc sylemlere dikkat ekiyor.1 B ir gn nce Rosa Luxem burg
Platzda ta rih i Volksbhneyi tk lm tk lm dolduran b ir kalabala Judith
Butler, zgrlk talebinin sadece toplum sal bir eylem deil, kam usal alan
dntrm enin, igal etm enin b ir yolu olduunu sylem iti. Butler, her ne
k a d a r dl reddetm eye, Berline geldikten ve k u ru m iindeki baz grupla1 Judith Butler, I must distance myself from this complicity with racism, including antiMuslim racism., Civil Courage Prize Refusal Speech. Christopher Street Day, 19 Haziran
2010. fhttp://www.egs.edu/facultv/iudith-butler/articles/i-must-distance-mvself/). Eriim:
Aralk 2010.
Butler dl reddetmesinin gerekelerini ve bu konudaki dncelerini Aviva Berlin'in ken
disiyle yapt mlakatta da ayrntl olarak dile getiriyor. Bkz. AVIVA-Interview with Ju
dith Butler, Zimmer, Heidingsfelder, Adler, http://www.aviva-berlin.de/aviva/content Interviews.php?id= 1427323. Eriim: Aralk 2010.
Cogito, say: 65-66, 2011
396 : Esra Yldz
rn ayrm c sylem inin farkna va rd k tan so n ra k a ra r verse de, -o u zam an

yapld gibi- dl yazl olarak reddetm ek ya da etkinlie katlm ayaca
n sylemek yerine b u konuda, kam usall dntrc, kam uyu uyarc bir
p erfo rm an s yapyor2 ve M slm an k a rt rklk da olm ak zere rkln
h er eidiyle su o rta k l n d an uzak d u rm a k zorunda olduunu belirtiyor.
1960larn fem inist hareketinin nem li aktivistlerinden Angela Davis,
B utlern dl reddiyle ilgili olarak, toplum da ilerici olduu dnlen
g ru p la rn iinde bile rkln etkisi zerine tartm a la rd a bu tavrn bir ka
taliz r etkisi yapacan ve bu noktada sadece hom ofobik davranlara ia
ret etm enin deil, b u n d a n daha da nem lisi, b u n lar reten, sebep olan, id
det uygulayan k u ru m la rn varlna ia re t edilm esinin B utlern tavr ze
linde nem li olduunu b elirtti.3 B utlerm kuru m sal eletirisi ayn zam anda
1980lerden, 90la rd a n bu yana nem li lde aktivizm den beslenm i queer
te o rin in bugn geldii nokta zerine dnlm esini salayan bir tavr ola
ra k da yorum lanabilir.
Butler, queer teo rin in m ilad olarak grlen Gender Trouble (Cinsiyet Bela
s, 1990) kitabnda, fem inist hareketin k a d n ve erkek ikilii tem elinde kim
likleri ikiletiriini, sabitletiriini, o n lar o rta k zellikler etrafn d a snrla
yn eletirm i, sabit kim liklere k ar akkan kim likler nerm i ve yeni
den deneyim lenecek kim likler iin perform ativite kavram na b avurm utu.4
K itap B at fem inizm inin dier fem inizm lere kendini evrensel bir kuram ola
ra k sunm as ve kendisi stnden heterosekselliin b ir nevi yeniden re
tilm esinin, dayatlm asnn eletirisiydi ve Butler, heterosekselliin kendini
b ir norm olarak su nm asn, perform ativite stne younlat sonraki k ita
b Bodies That M atterda (Maddeleen Bedenler, 1993) da eletirecekti. Cinsiyet
Belas kitabnn yaym lanm asnn a rd n d a n kitap fem inizm , toplum sal cin
siyet ve queer teori a la n n d a Butlern kendisinin de ngrem edii bir kabul
grd ve queer ile ilgili alm alarda, zellikle de Alm anyad a baucu k itap
2 Butler Volksbhne'de dzenlenen Komnizm Konferansna (Idee des Kommunismus. Phi
losophic und Kunst, 25-27 Haziran 2010) katlmay da -Slavoj Ziekin bu konudaki youn
eletiriler sonrasnda aktarmyla- birtakm kuramlarla ilikili grd iin reddedecek ve
dier katlmclarn ok dikkat ekmedii, dinleyicilerin bu konuda eletirilerine maruz ka
lan Rosa Luxemburg Platz'da yaplan Komnizm Konferans tek bir kadn konumacyla,
kadnlarn hareket iindeki varlklar da pek tartlmadan sonlandrlacakt.
3 Angela Daviss Supportive Statement after the Screening of Angela: Portrait o f a Revoluti
onary at Hackesche Hoefe, http://nohomonationalism.blogspot.com/2010/Q6/angela-davisssupportive-statement.html. Eriim: Aralk 2010.
4 Judith Butler, Gender Trouble: Feminism and the Subversion o f Identity, New York: Routledge, 2006.
Cogito, say: 65-66, 2011
Queer ve Sessizliin Reddi
la rd a n biri olarak kabul edildi. Oysa Butler, bugne k a d a r kendisiyle yapl

m pek ok r p o rtajd a fem inist b ir teorisyen olduunu h er zam an v u rg u la
d 5 ve kitab kard srada da queer teori konusunda Teresa de L auretisin
hazrlad Differences dergisinin Q ueer Theory saysnn bilgisi d a h ilin
de olduunu sylem iti. De Lauretis, queer i balangta, lezbiyen, biseksel ve gey gibi tan m la m a lara , t m kesin ay rm lara k a r kullanyor, b u n la r
la ilintili ideolojik ba lak lk lard an kendini ayrm as, o n lar sorunsallatrm as olarak tan m lyordu ve queers t m kesin k a v ram sallatrm alara k a r
gelen, onlar a an b ir an lam yklyordu.6 Ancak De L auretis bir sre sonra,
queerin politik yapsndan uzaklam as, poplerlem esi, anlam szlatrlm as zerine, queer yerine gey ve lezbiyen kelim elerini terc ih edecekti. B utlerin
ya da dier k u ram c la rn stnde younlat, - b ir teori olm adna yne
lik ta rtm a la rn d a s rd r ld - queer in ne olduundan ok, ne olm ad
, deillem eler st n d en kendisini in a etmesi, hetereoseksel, gey, lezbi
yen, biseksel t m cinsel kim liklerin karsn a kendini b ir alternatif olarak
koym as ve kim liklerin reddi olduuydu. Fear o f a Queer Planet (Queer Geze
gen Korkusu, 1993) kitab n n editr M ichael W arner queer in kendini hetereoseksellikten ok, n o rm a l'e k a r tan m lam ak la eletirellik kazan aca
n belirtiyordu.
Judith B utlerin son jesti, Precarious Life (2004), Frames o f War (2010) gibi
k itap larn d a younlat 11 Eyll sonras sava ve iddet o rtam ve b u n u n la
balantl m ilitarist, gm en kart sylem in a rtm a sn a ynelik eletirileriy
le birlikte dnldnde, queer bireyler zerinden, t m "tekilere" uygu
la n a n dlayc p o litik alarn ayn d nm e eklinden kaynaklandna d a ir
b ir eletiri getirdii, kuru m sal eletiriyi hedef alan tavryla queer harek etin
m cadele ala n n da genileterek tan m lad sylenebilir. Butler, savan,
m ilitarizm in sadece ecinselleri deil, biseksel, tran sek s el ve queer birey
leri de am ac iin arasallatrabileceini, t m tekilerin sava yanls k im
seler tara fn d a n kullanlm aya allabileceklerini syleyerek, btn dlay
c politikalarn st n d e tem ellendii o rtak lk lara d ik k at ekiyordu. B utler
queer ile olan ilikisini -hom ofobi, g kart politikalar, kadn d m an l
5 Butler bunu reddetmesine gereke olarak queer teori iinde feminizm kart sylemler ol
duunu ve queer teorinin cinselliin analizini toplumsal cinsiyet analizinden ayr olarak ele
almasna katlmayn gsteriyor. Bu konudaki erken tarihli syleilerden biri iin bkz. "In
terview by Peter Osborne and Lynne Segal, Radical Philosophy, Issue. 67, Summer 1994.
6 Teresa de Lauretis (1991), "Theory: Lesbian and Gay Sexualities, differences: a Journal o f Fe
minist Cultural Studies, C. 3, S. 2, s. iii-xviii.
Cogito, say: 65-66, 2011
397
398 : Esra Yldz
a ra sn d a ayrm gzetm eyerek- farklla kar birlik politik alarn olumlam ak olarak aklam t.7
Cinselliin Tarihi kitab, iktidara ve norm alletirm e aygtlarna bir d ire
ni ve b u n u n analizi eklinde ifade ettii queer k u ram ile Michel Fouca
ult b a n d a n itibaren queer ku ram n referans kiilerinden biri olm utu. Butlern, F o u cau ltn u n Cinselliin Tarihinin yaym lanm as srasn d a ngre
m ediini ne srerek eletirdii, AIDS h astal n n ortaya km asnn a r
d ndan, ik tidar sylem inde cinsel kim likler bir h astalk zerinden yeniden
ta n m la n d n d a ,8 S ontagn da belirttii gibi AIDS baz bedenler iin kirli
lik m etaforu olarak kullanldnda, queer hareketin b u n a bakaldr, tm
bu m cadelenin san at ve kam usal platform u d n t r nasl olacakt?
AIDS, Aktivist Sanat ve Sessizliin Reddi

1980li yllarda queer hareketinde kim likler dzeyinde toplum sal kabul, z
g rlk istem i iin edilen m cadele yeni kam usal a la n la r am ada ne lde
etkili olm utu? S an atn bu konudaki d n t r c etkisi nasld? 1980lerde
AIDS hastal ortaya ktnda zellikle hastaln geylere zg olduu d
n cesinin toplum da yaygn olmas, A m erikada R eagann, sa politikala
rn, K ilisen in bu konuda ahlaki n o rm lar dayatm asnn d a etkisiyle zellik
le geyler ve norm akin d nda k a la n lar youn toplum sal ve k u ru m sal bask
a ltn a girm i ve bu bask o rta m n a sa n at la r ACT-UP (AIDS Coalition to Un
leash Power - G cn Aa km as in AIDS Koalisyonu), G eneral Idea gibi
kolektiviteler iinde, eylem leri ve bireysel olarak rettikleriyle yeni kam usallklar, direni ala n lar o lu tu rarak cevap verm ilerdi. Bu dnem de AIDSin
toplum da alglanna, dierlerinin hastal olarak m arjinalletirilm esine
kar m cadele eden sanatlar, aktivizm den beslenen ve yirm inci yzyln
ikinci yars sonrasndaki radikal a k m la rn etkisinin de grlebilecei bir
a la n d a retim lerini verm ilerdi. H al Foster bu dnem de G ran Fury, ACT-UP
gibi topluluklarn y ap tk larn yeni-Sitasyonist m dahaleler olarak a d la n
dryor ve seksenlerin sonuna doru y a an a n sanatn b u dnm n, Vi
etn am Sava sonras kendini politik o lan a adam sa n a tn yeniden d irili
i noktasnda en nem li dnm lerden biri olarak gryordu.9 1980lerde
7 Judith Butler'n 18 Haziran 2010 tarihinde Volksbhnede verdii konferanstan.
8 Judith Butler, Sexual Inversions, Foucault and The Critique o f Institutions iinde, Ed. John
Caputo, Mark Yount, The Pennsylvania State University Press: USA, 1993, s. 94.
9 Hal Foster, 1987, Art since 1900: Modernism, Antimodernism, Postmodernism iinde, Ed.
Hal Foster, Rosalind Krauss, Yves Alain Bois, Londra: Thames & Hudson, 2004, s. 605-611.
Cogito, say: 65-66, 2011
ve 90lard a AIDS aktivizm i zerine nem li yazlar yaym lam sanat eletir
m eni ve queer aktivisti Douglas Crim p sa n atn /sa n at n n rol, politik olanla
ilikili sanat ve b u dnem deki deiim konusunda nem li b ir noktaya dikkat
ekiyordu; ACT-UP iinde yer alan bam sz sanatlar AIDS aktivizm ine d a
hil olarak geleneksel san at dnyas ve san at kuru m lary la ilikilerini "sanat
Sohodan, sanat dnyasndan k arm a m ottosuyla yeniden tan m lam lar,10
seksenlerin neo-liberal politikalar dnem inde san atn ticarilem esi a n la
m n d a da kar b ir tav r alm lard. 1970lerin fem inist san atn d a kiisel
olan politiktir sylem inin bu dnem in kad n sa n at la rn n alm alarn d a
n planda olm as gibi, ounlukla kendi otobiyografileri ve ou zam an da
AIDSe yakalanm olan ya da ark ad a evrelerinde b u d u ru m u gzlemleyen
ve m cadele eden kiiler olarak kendi hayatlar st n d en politik alan a m
d ahale etmeye a lan sanatlar iin de bu d stu r geerliydi.
Bu dnem in nem li aktivist to p lu luklarndan G ran Fury, AIDSe kar n
y arglar sanatla deitirm eye alan, 1988de k urulm u, ism inin de im ledi
i gibi fkeli b ir topluluktu ve g rup k u ru ld u k ta n b ir sre sonra ACT-UPn
eylem leri iinde de yer alm t. 1986daki Silence = Death (Sessizlik = lm)
p o ster alm asnda topluluk N azilerin lm kam pna gnderdii hom osek
selleri iaretlem ek iin kulland pem be geni ters evirip siyah b ir fo
n u n o rtasn a yerletirm i, pem be genin altna byk puntoyla Silence =
D eath , bunun a ltn a da ancak yak n d an baklnca grlebilecek k ad ar ufak
puntoyla Niin R eagan hl AIDS h ak k n d a sessiz? H astalk Kontrol Mer
kezinde, Federal la Ynetiminde, V atikanda gerekte ne oluyor? Geyler ve
lezbiyenler gzden karlam az... G cn kullan... Oy ver... Boykot et... K en
dini savun... K zgnln, fkeni, acn eyleme d n t r eklindeki szler
le devlet politikasn, k u ru m la n eletiren bir yazya yer verm ilerdi. Silen
ce = Death, d ah a so n ra ACT-UPn sim gesi olarak pek ok eylemde k u llan l
d ve hem fiziksel hem de anlam sal olarak tersyz edilm i logodaki pem be
gen, tarih te kullanld b alam dan soyutlanm , a n la m tpk queer sz
cnde olduu gibi olum lu bir ad an yeniden tan m la n m a y a allm t.
B alangta geyleri aalam ak iin k u llan lan queer szc gibi, Nazi Alm anyasnda toplam a k am plarndaki geyleri iaretlem ek, toplum dan dla
m ak iin k u llan lan b ir sembol olan pem be gen de bu konudaki m cade
lenin simgesi olacakt.
10 Douglas Crimp, "AIDS: Cultural Analysis / Cultural Activism, Melancholia and Moralism Essays on AIDS and Queer Politics iinde, Cambridge, Mass.: MIT Press, 2002, s. 37.
Cogito, say: 65-66, 2011
399
400 : Esra Yldz
Topluluun, 1990 Venedik Bienali iin rettii The Pope and the Penis
(Papa ve Penis, 1990) isim li iki farkl p a n o d a n oluan alm asn d a eletiri
oklar bu kez AIDSe k a r tutum uyla K ilise kurum unayd. O rtasnda ereksiyon halinde bir p enisin bulunduu p a n o d a "Sexism re a rs its unprotected
h e a d (cinsiyetilik savunm asz ban kaldryor) yazs yer alyor, kiliseler
de azizlerin ve kutsal kiilerin tasvir edildii triptik a lta r pano eklindeki
ikinci panoda P a p a n n fotoraf altn d a kilisenin AIDS h ak k n d a sylemi
ve iki yannda da G ran F u ry nin b u n a cevab yer alyordu. K ilisenin "Ger
ek kondom da ya da tem iz inelerde deil. B unlar yalan... iyi ah lak iyi ila
tr sylem ine karlk topluluun (...) K ondom ve tem iz ine dnyann g
nein etrafn d a dnd nasl kesinse kesin olarak hayat k u rta rr. AIDS'e
bir v ir s sebep olur ve v ir s n ahlak y o k tu r eklindeki aklam alar yer
alyordu. Venedik Bienali yneticisi G iovanni C arandente alm ay sanat
la ilikili grm edii iin ekilm esini istem i ve bu olayla birlikte AIDSe k ar
tu tu c u tavrlar o dnem de Italyan b a sn n n gndem ine oturm utu. Ba
sn n bu konuya dikkat ekm esi ve topluluun basn bild irisin in a rd n d an
alm a gm rkten ekilm i ve bienalde sergilenebilm iti. Topluluktan Do
nald M offett asl nem li olann reklam panosunun, yani nesnenin kendisi
n in deil, AIDSle ilgili ta rtm a la rn bienalin snrlar d n a km as oldu
unu syleyecekti.11
Bedenin Temsilinin Reddi

Butler, y asalara k ar gelen ve kardei Polyneikesi devlete yasaklanm asna
ram en gmen, yasn tu ta n Antigone m itinden yola karak, AIDS sz ko
nu su olduunda baz aclarn, sevdii iin yas tu tm a n n ve b u n u n toplum
da kab u l n n m m knln, baz bedenlerin dierlerine gre yaam aya,
yas tutm aya, korunm aya deer olduunu dayatan toplum sal norm lar sorguluyordu; balangta kam usal olarak yas tutulabilir grlm eyen yaam
la r kam usal eylemle yas tu tu lab ilir kln m ve bu d u ru m b az ulus devletler
de kam usal alan de itirm iti.12 Seksenli yllarda gey ve lezbiyenlerin hak
11 Richard Meyer, "This Is to Enrage You: Gran Fury And the Graphics of AIDS Activism, But
Is It Art? The Spirit o f Art as Activism iinde (2. Bask), Ed. Nina Felschin, Seattle: Bay Press,
1996, s. 77.
12 Conversation with Judith Butler I (Derleyen: Browyn Davies), Judith Butler in conversati
on: analyzing the texts and talk o f everyday life iinde, Ed. Bronwyn Davies, New York: Routledge, 2008, s. 7.
Ayrca bu konuda bkz. Judith Butler, Antigones Claim: Kinship Between Life And Death, New
York: Columbia University Press, 2000.
Cogito, say: 65-66, 2011
la rn a ynelik m cadele ettikleri n o k tala rd a n biri de AIDSli in san larn to p

lum da yok saylm as, ok ynl toplum sal ayrm clk politikalaryla d la n
m alar, AIDSin herkesi etkileyecek b ir h a sta lk olarak grlm edii ve to p
lu m d a m arjinalletirildii iin bu konuda devlet desteinin olm am as, ila
y a rd m n n yaplm am as, bu konudaki a ra trm a la rn d a desteklenm em esiydi. Ronald R eagann AIDS h ak k n d a ilk halka ak konum asn yapt
31 M ays 1987ye k a d a r Am erikada y irm i binden fazla kii AIDSten lm
t ve AIDSli in sa n la r toplum sal yap n n t m k u ru m la rn c a ya yok saylyor
la r ya da basnda yer ald k larn d a lm ekte, can ekien in sa n la r olarak ta
m am en aciz biim de gsteriliyorlard. Sevilen, yitirilen in sa n la r iin yas tu t
m ak im knszd ve bu dnem de sa n a t la r hastala y ak alan m yakn ev
relerinden in sa n la rn kaybndan duyduklar acy ta m d a bu d u ru m d an yola
k a rak bedeni d o ru d an gsterm eden, imleyerek ele alacaklard.
Felix Gonzales Torres (1957-1996) AIDSten len hayat arkada R oss'un
yokluundan duyduu hzn, beyaz arafl, ift kiilik da n k yatann
fotorafn New York kentinin reklam pan o larn d a sergileyerek gsterm i
ti (Untitled, 1991). Torres kiisel bir drtyle yatandan uzaklam ak isted i
ini ve sadece uyuduu bir yer deil ayn zam anda o dnem de geceleri ac
n n da yeri olan yatana, iiyle u z a k la ara k bakm aya ihtiya duyduunu
sylyordu.13 Ayn cinsten birini seven kiiler iin zel ya da kam usal a la
n n olm ad, zel hayata olabildiince m dahale edilen b ir devlet yapsnda,
Torresin kam usal a la n a tad zel m ekn 1986 y lndaki Bowers v. H a rd
wick davasyla m ahkem enin gey ve lezbiyenlerin zel y aam larn denetle
yen, cezalandrm ay kolaylatran k a ra rm a da bir yant am acn tayordu.
"nsanlar AIDSi dndklerinde, hastane yataklar, ilalar, ineler ve bu
tr cafcafl imajlar geliyor akllarna. Bu AIDS deil. Onun paras, ama
AIDS ayn zamanda ne yazk ki ayrmcl, ayb, korkuyu, umutsuzluu
ve politik basky ieriyor. nsanlar hl AIDSin bir gey hastal olduu
na inanmay istedikleri iin geylerin askerlik hizmeti yapamayaca gere
i de AIDSin bir paras. AIDSi anlamak iin hastane yatanda len bi
risinin fotorafn grmek gerekmiyor. Kimsenin bunu grmesi gerekmi
yor, bunu nceden grdk ve daha ok greceiz.14
13 Hans Ulrich Obrist, Gonzales-Torres, Felix", Interviews iinde, (Ed. Thomas Boutoux), Mi
lan: Charta, 2003, s. 309.
14 Nancy Spector, Felix Gonzales Torres, New York: Abrams, 1995, s. 166.
Cogito, say: 65-66, 2011
401
402 : Esra Yldz
Torres, 1990larda balad, sergi m ek n n n bir kesine yerletirdii, o rta

lam a b ir in sann a rl n a denk gelen ekerlerden oluan enstalasyonlarnd an Untitled (Portrait o f Ross in L.A, s im s iz / R oss'un Los Angelostaki Port
resi, 1991), yine AIDSten len hayat ark ad a Rossa ithaf etm iti. zleyicile
rin teker teker ald ekerlerle yn, tpk AIDSli bedenin yava yava t
kenm esi gibi b ir sre so n ra yok oluyor, z a m a n zam an yenileniyor, ortada so
n u ta alm a kalm yor ve izleyiciler sevilen b ir kimseyi kendi bedenlerinde
tay arak tu tu lan yasa o rta k oluyorlard. Yava yava azda eriyen ekerle
a lm a n haz, gey ve lezbiyenlerin A m erikan toplum unun ac larn yannda hazlar denetleyen yapsna b ir eletiri ve o n larn s u u n a zo ru n lu itirakti. Kra t r ve sanat M ichael P etrynin, 2004 yln d a dzenledii H idden H isto
ris: 20th Century Sam e Sex Male Lovers in the Visual A rts sergisinin h azr
lk a am a la rn d a nerdii Torresin bu alm asnn, yerel k u ru l tara fn d a n
pedofili ile ilgili grlm esi, t m hom oseksellerin pedofilik olduu ve pedofillerin de ocuklar ekerle kandrd ynndeki aklam alarla sergide yer
a lm a m a s15 hom ofobik d u ru u n k u ru m la r iindeki varlna 2000li yllar
d a n d n d r c bir rnek oluturuyordu.
AIDSten pek ok ark ad an yitirm i N an Goldin iin fotoraflaryla bu
d u ru m u ifa etmek de zel bir anlam tayordu. Am erikan n kk bir kasa
b asn n skntl atm osferinden kendini k u rta rm a k ve in tih ar eden ablas gibi
olm am ak iin evini terk eder Nan Goldin. Ve sonrasnda devam ettii alter
natif okulda, Satya K om nite O kulunda sevdiklerini sonsuza kad ar yannda
tayabilm ek iin kendi hayatndan kiileri, drag queen, gey ve lezbiyenlerden
oluan arkada evresini ve b urada srd rd alternatif hayat tarzn fotoraflam aya balar. 16 yandan beri kendi yaam n fotoraflayan Goldinin
tem el m otivasyonu hafzaya ynelik saplantl ilgisidir. Drag queenlerin gece
yaam n anlatt ism ini ayn isimli b a rd a n alan The Other Side dizisi ve a r
dndan, K urt Weil ve B ertoldt Brecht m zikali Kuruluk Operann bir ba
lad n n ism ini verdii, Goldinin in sa n la rn okum asna m saade ettii gr
sel gnl The Ballad o f Sexual Dependecy (Cinsel Bamllk Balad, 1985)
gelir. Goldinin, toplum sal cinsiyetlerini aa v urm aktan haz alan insanla
rn fotoraflar olarak yorum lad bu kitaptaki insanlar, gerekten devrim
ci ve em berin dna k tklar iin cinsiyetler savann gerek galipleridir.16
15 Michael Petry, Hidden Historis: The Exprience of Curating A Male Same Sex Exhibition
and The Problems Encountered", Gender, Sexuality and Musums: A Routledge Reader iin
de, Amy K. Levin (Ed.), Roudledge: USA, 2010, s. 156.
16 The Devil's Playground / Nan Goldin, Ed. John Jenkinson, Londra: Phaidon, 2003.
Cogito, say: 65-66, 2011
B ir sreden b eri B erlinische G aleriede, Berlin dnem i fotoraflar ser

gilem ekte olan G oldin iin Berlin, 14 yanda evini terk eden ve o vakitten
b eri kendine bir yer aray an sanatnn, hayatnn en gzel yllarm geirdii
ve derinden balanaca ark ad alk lar k urduu bir kent olm u. 1982de Alf
Boldt u n davetiyle B erline ilk kez geliinden sonra, AIDSten kaybettii a rk a
d a la rn geride b ra k m ak ve AIDS h astal srasnda Boldtu n yannda ol
m ak iin 1991de te k ra r Berline gelen Goldin, kentin a lte rn a tif m eknlarn,
yeralt kltrn, farkl yaam ta rz la rn fotoraflam . AIDSten len ve
m adde bam ls ark a d a la r Berlin fotoraflar iinde de nem li bir yer tu
tuyor; zellikle onu B erline davet eden ve AIDSten len A rsenal program so
ru m lu su Alf Boldt. T m bu fotoraflar iinde m ekna o d ak lan an lard a yi
tip gidenin a rd n d a n boluun in sa n a verdii yalnzlk duygusu ve yas ok
gl. Goldin AIDSten len a rk ad alar stne olan farkl dnem lerdeki fo
to raflarn d a, AIDSli a rk a d a la rn n lm lerine k a d a r olan hastalk s re
cini, lm ekte olan sevgiliye, hayatta k a la n dierinin desteini, varln, h a s
ta bedenin yava yava y itiriliini gsteriyor. Kayp duygusu, bo m eknlarla
anlatlyor. Yokluun estetiinde tu tu lm a s yasak olan yas tutuluyor. n sa n
sz m eknlar, bo yataklar, Goldinin, m eknlar ve in sa n la r hatrla(t)m akla
ilgili obsesyonunun ve yasn nemli b ir p aras olarak beliriyor.
Goldin h astalk sresince de a rk ad alarn , m a d u rlar olarak deil, haya
tn iinde in sa n la r o larak gsteriyor. Cinsellii, lm, zel hayat bu k ad ar
deifre eden bir fotoraf olarak, sanat iin temel b ir etik kayg da var; en
gzel fotoraflarnn sergilem edikleri olduunu, am a kendisi iin dostluun
her eyden nce geldiini ve fo toraflarn sergileme konusunda arkadala
rn rencide edecek b ir ey yapm ayacan sylyor.17
F otoraflardan birin d e Goldin, a lar ve m eknlar, k ad n ve erkek kim
likler iinde gezinen Orlando film inin O rlandosu, queer sinem ann nem li
isim lerinden Derek Ja rm a n m ou film in in barol oyuncusu Tilda Swintoni
gsteriyor. Swinton, J a rm a n m AIDS h astal n geirdii srete ektii son
film i Blue da da (1994) sesiyle yer alm t. Mavi bir ek ra n d a akan konum a
la rd a n oluan film in m onokrom yaps, Ja rm a n m AIDS hastal sebebiy
le geirdii grm e kaybna gnderm e yapyor ve 80lerde h astalar grm ez
den gelen m edyann, 90larda AIDSli in sa n la r bu kez patolojik ve abject z
neler olarak su n m a sn a ve AIDSli bedenleri sm rm esine karlk geliyor
17 Nan Goldin, "Fotografien 1984 bis 2009 (Berlinische Galerie) sergisi 20 Kasm 2010 tarih
li sanat konumasndan.
Cogito, say: 65-66, 2011
403
404 Esra Yldz
du. J a rm a n n m etninde ak tarlan , h asta bed en in aclar, h astal n , tedavi

nin etkileri stne konum alar, AIDSli bedenle izleyicinin farkl bir empati k u rm a sn salyordu.
Torres, Goldin, J a rm a n gibi sanatlarn ilerinde AIDSin toplum da ahlak
n o rm lar iinde deerlendirilm esi, queer bedenlerin srekli patolojikletiril
mesi, h astala ve hastalk la ilikilendirilen insan lara kar hem devlet hem
de toplum sal olarak uygulanan ayrm c politikalar, beden konusunda fark
l b ir grsel kaygnn oluum una da yol aacakt. M edyann bu konudaki ay
rm c tu tum una, devlet, Kilise ve tm k u ru m la rn ikiyzl tav rn a karlk,
ACT-UP gibi gruplarda alm alar reten sanatlar, grafik d ilin in propagan
da etkisini de k u llan arak t m kurum lara, dlayc politikalara kar m ca
dele verm iler, aktivizm le alternatif bir kam usal alan am aya alm lard.
Ve imdi..
Sessizlik hl lm demek
Doup bynen bir kentin koullarndan b ak a bir kentin koullar iinde
yaam n srdrm e, yeni b ir kentin sunduu t m kltrel, toplum sal kodla
rn iinde, -B erlinin okkltrllk, okkim liklilik stne sunduu sonsuz
o lan ak lar stne yeniden d n m e - hayata d a ir yeni olaslklar, yeni bak
alarn, bozulan, k u ru la n , devaml oluum halinde olan h er eyin yeni bir
gzle deerlendirilm esini salyor.
F ransa, Almanya, in, Rusya, O rta Dou gibi dnyann farkl yerlerin
den ve kltrlerinden gelen ark ad alarm la paylatm m eknda farkllkla
rn kltrler, kimlikler, cinsiyetler dzeyinde nasl ina edildiini ve b irbiri
mizle diyalogun nasl m m k n olduunu/olacan ve bunu nasl s rd rd
m z anlam aya alyorum . O dam a giden koridoru, dier o d alard an ge
len farkl dillerin m rltla r iinde her geiim de, sanki topik b ir zam ann
ve m ek n n iinde okkltrllk, okkim liklilik ta rt m a la rn n ve fark
llk la rn iinde snandm z dnyorum . Sokam n b an d ak i Bosna
H ersekli berber, sabahlar onu grebildiim z am an lard a b a n a Trke olarak
m erhaba diyor, yem ekhanede Fasl an n piirdii yem ekleri yiyiyorum.
B irka ay nce evlenen talyan arkadam Antonio buraya geldikten sonra
LBGTlere bak asnn deitiini sylyor. K entin her yerine yaylan noel
enliklerinin ve noel p a z arla rn d a n birinde d rag queenlerle ektirdii foto
rafn sitesinde paylaan arkadam kendisine yneltilen so ru la rd a n skln
ca fotorafn kaldryor. B ir sre nce baz in sa n la rn O rta Dou kkenlile
Cogito, say: 65-66, 2011
re rk davrandn syleyen ark ad am a t m bu korkularn, d m anlkla

rn , ad ister hom ofobi, ister islam ofobi olsun ayn d n m e eklinden t r e
diini, farkl yaay, dnyay kavray biim lerine duyulan korkudan, o nlar
anlay am am ak tan kaynaklandn sylem ek istiyorum . Tm problem leriyle
birlikte, okkltrl ve okkim likli B erlinde farkl yaam biim leri, k lt r
leri, olaslklar st n e olan ta rt m a la r hi durulm uyor.
B utler in dl reddinin, austosun sonuna doru k a n ve im dilerde
vitrinlerde daha korkusuzca sergilenen S a rra z in in zellikle gm enleri h e
def a la n rk D eutschland schafft sich ab (Almanya Kendini Yok Ediyor) k ita
b n n ardndan, B erline yazdan sonra sonbahar, eyll ay geliyor; bir k ad n
ve b ir erkek, iki heteroseksel farkl kim likler stnden ta rih in yeniden ya
zlm asn neriyor...
1980lerde AIDSli hastalara, geylere k a r retilen politikalarda, queer h a
reketi iinde m cadele eden aktivistler ve sanatlar zgrlk, bedenen tan n rlk istem lerini A m erikada sac politikalarn, dierTeri zerinde k u rd u
u baskc m ek an izm alara kar rgtlenerek dile getirm eleri, Trkiyede 12
Eyll askeri darbesi ile toplum sal hayatn t m kesim lerine uygulanan bask
ve iddet politikasna k a r rgtlenm e ile karln bulacakt. 12 Eyll n
30. yldnm nn tartld Berlinde, anti-m ilitaristlerin, fem inistlerin,
ecinsellerin h a k la rn destekleyen P n a r Selek kendi h ak ik ati u n u ttu ru lm a k
istenen b ir toplum dan, yaral bedenlerden ve bu bedenler stnden ta rih in
generallerin azndan yazldndan bahsediyor. 12 E ylle en ok eletiri ge
tire n ve bu bask o rta m iinde d a h a d a glenen fem inist hareket bugn e
cinsel hareketle birlikte de el ele veriyor ve b t n bu rgtler vicdani retiler, anti-m ilitaristler, farkl yeni direni g ru p lar sistem i dntrm e ve ta r i
hi yeniden yazm a potansiyeli tayor. K onum a srerken birden n sra la r
da fem inist aktivist E sm eray gryorum . B ir travesti, K rt ve fem inist ola
ra k Esm erayn o g n B erlindeki varl, kadn k lnda sahneye kan e r
kek sanatlara sahneye km a yasa getiren 12 Eyll n baskc politikala
r hatrlan d n d a ok m an id a r gzkyor. Selek ve E sm eray da aslnda ken
di hayat hikyeleri st n d en 12 Eyll n ve t m dlayc p o litikalarn dayat
tk la rn a kar kyorlar. Esmeray, kendi yazd Cadnn Bohas oy u n u n
da kadn, erkek, transek sel kim likler stnden, otobiyografisiyle toplum sal
basky, ikiyzll, ayrm cl gsteriyor.
La Bocca del Lupo (Kurdun Az, 2009) belgesel film inde Pietro M arcello
b ir kenti, Cenovay, E nzo ve transeksel M arynin ak st n d en anlatyor.
Cogito, say: 65-66, 2011
405
406 : Esra Yldz
ki polisi ldren ve y irm i yldr hapiste olan Enzo ile junki M ary hapishane
de tan y o rlar ve M ary hapisten ktktan sonra, Enzo kncaya kadar yir
m i yl gibi uzu n bir s re birbirlerine, -M a ry n in Penelopen in sadakatini ha
trla ta n -, kasetlere o kuduklar ak m ektuplar gnderiyorlar, ik tid a r ilikile
rin in en youn biim de kendisini dayatt b ir yerde Mary, b ir transseksel
olarak b t n tekilerin iinde daha ok bask gryor, ite o noktada kont
rol E nzo alyor, gardiyanlar, sataan lar M aryn in klna bile dokunurlar
sa nelerle karlaacak lar konusunda uyaryor, hapishanenin iktidarna, er
kekliine, yine olduka m ao grnm l E nzo onlara en sert sylemiyle, teh
dit ederek cevap veriyor.
E nzon u n ve M aryn in film in itirafta bu lu n d u k lar tek blm nde, Enzo,
geleneksel b ir arky h atrlam asn ve sylem esini istiyor M aryden. Biz bi
riz". Bu b ir olma, btnlem e akn iki in sa n birletirici rolndeki bir olma
deil sadece, iktidara, aygtlarna, toplum un d ay attrd k larn a kar da bir
olm a a n la m n a geliyor. M arcello tutkulu b ir ak hikyesini, Cenova kentine
ait ariv grntleriyle h arm an lay arak b ir kenti, tercih ettii alt kltrden
iki karak terle ok incelikli b ir ekilde anlatyor.
B ir k a d n -S elek- ve b ir erkek -M a rc e llo - ta rih in farkl znelerle, fark
l bedenlerle yeniden yazlm a/anlatlm a ihtim alinden bahsediyorlar. Tarih
b ask lanm larn, grm ezlikten gelinm ilerin azndan yeniden yazldn
da nelerin deiebileceine dikkat ekiyorlar.
S anat David W ojnarowicz (1954- 1992) iin de sanat, devlet eliyle olu
tu ru lm u resm i ta rih in k arsn a imaj, m etin ve nesnelerden oluan kendi
otan tik ta rih in i k u rm a ve sunm a giriim iydi ve Nan G oldinin de arkada
olan W ojnarowiczin alm alar, a rk a d a la rn n AIDSten lm nden ve
hastal a kendisinin de y ak alan m asn d an so n ra farkl b ir boyut kazanm
t. H astal a yak alan d k tan sonra, h a sta lan m bir toplum la szleme yap
t gereini an lam asn n da uzun srm ediini sylyordu W ojnarowicz.18
N an Goldin, John W aters film lerinin yldz, yakn arkada Cookie ldn
de AIDSten len ya da v ir s tayan sa n at la rn katlm yla Witnesses:
Against O u r Vanishing (New York Artists Space) sergisini dzenlem i, Nati
onal E ndow m ent of the A rts, David W ojnarow iczin devletin ve Katolik kili
sesinin sessizliini eletiren m etni sebebiyle sergiden desteini ekm iti. As
18 David Wojnarowicz, "Postcards from America: X-Rays From Hell (1988), Theories and do
cum ents o f contemporary art iinde, Ed. Kristine Stiles and Peter Selz, University of Califor
nia Press: USA, 1996, s. 374.
Cogito, say: 65-66, 2011
ln d a Goldinin, Torresin, Ja rm a n n, W ojnarowiczin ikon krc ileri eit

li dnem lerde y asak lam alar ve sansrle karlam t.
S m ithsonian N ational P ortrait G alleryde 30 E kim 2010da alan ve
A m erikann nem li b ir m zesinde ayn cinsten ak st n e ilk nem li ser
gi o larak du y u ru lan Hide/Seek: Difference and D esire in A m erican Portra itu re de yer alan W ojnarowiczin A Fire in My Belly in (1987) videosu, d in
ci ve tu tu c u kesim lerin tepkisi stne H ristiyanlk k a rt ve hom oseksel
likle ilgili grntleri sebebiyle kasm ay sonunda sergiden kaldrld. Wojnarow icz videoyu AIDSten len hayat ark ad a Peter H u jara adam t ve vi
deonun bir blm nde grlen a rm h a gerilm i san n karn calarla k a p
l bedeni AIDSe k a r ayrm c tavrlaryla t m din ve devlet k u ra m la rn n
ikiyzl tavrnn, AIDSli bireyleri acya, lm e terk eden politikalarn eletirisiydi. Katolik Birlii b akan Bili D onohuenun videonun AIDSten len
zavall adam gsterdii eklindeki a rg m a n n in an d rc bulm ad19 ve
eer M uham m edin v cudunda k a rn c a la r gezseydi b u n u n hem en tepki to p
layaca eklindeki aklam alar tartm a y farkl b ir boyuta da ekiyor ve
AIDSin tem siline d a ir 1980lerden, AIDS aktivizm i dnem inden bir iin ser
giden ekilm esi b u g n k zihniyeti de gsteriyor. Tm b u m cadelenin a r
d n d a n deien ne?
30 K asm daki ak lam an n a rd n d a n , 1 Aralk D nya AIDS gnnde
W ojnarowiczin videosu a rtk sergi m ek n n d a yoktu. 4 A ralk gn - k o
ru m a grevlileri fark n a varncaya k a d a r- Mike B. videoyu i-padden gs
terdi, sansrlenm esini protesto etm ek iin baz sa n at k u ru m la n David
W ojnarowiczin film lerini pro g ram n a ald, filmde m zii kullanlan avangard m zisyen D aim anda Galas sa n s re cevaben yetkililere sert b ir m ek
tu p yazd; Silence = Death (1990) videosundan alnm , sa n at n n d u d a k la r
n birbirine dikiledii im ajn yzlerine m aske yapan gstericiler k u ru m u n
k a ra rn Sm ithsonian N ational P o rtrait Gallerynin nnde protesto etti.
Ayrmc ideolojileriyle bireyleri, toplum sal yapy etkileyen k u ra m la
ra, o n larn zihniyetine kar d u ra n la r b u g n hangi noktada? Butlern je s
tin i ve ondan bir g n nce yapt konum ay hatrlayacak olursak, B ut
ler, LBGTlerin, queer bireylerin y asalar ta ra fn d a n su u n s u ru tekil edici
topluluklar olarak sunulm am asm , zgrln eitlik ilkesi tem elinde t m
19 Dave Itzkoff, Video Deemed Offensive Pulled by Portrait Gallery, New York Times, 1 Ara
lk 2010, http://www.nvt imes.com/2010/l2/02/arts/design/02nortrait.htm I, Eriim: 5 Aralk
2010.
Cogito, say: 65-66, 2011
407
408 I Esra Yldz
farkl yaam biim lerini s rd ren lerin y a salarca korunm as gerektiini sy

lyordu. Toplumda, kendini olduu gibi ortaya koym ak elbette ki birtakm
riskleri beraberinde getiriyor, ancak risk alm azsak zgrlm z kaybede
riz ve zgrlk egzersizi de risk alm adan olm az.20
B utlerm nerdii gibi, Antigonen in iddiasn gnm zde dnmek;
onu, gmenler, katszlar, yoksulluktan, kresel ekonom iden etkilenenler,
dini a z n lk la r gibi krlg a n hayatlar iin m cadele eden ve ik tid a rn keyfi ve
sert gcne kar kan b ir sava m uhalifi olarak dnm eyi gerektiriyor.21
Ve Antigoneyi yeniden dnm ek, st rtlenleri dillendirebilecek parrhesiastes'lerin varlna ihtiya duyduum uzu hissettiriyor. Tm toplum a, kuru m la ra sinm i sessizlii bozarak Antigonen in b akaldrm a cesaretini kim /
ler gsterecek? G nm zde bile sessizlik h l lm demek...
20 Judith Butler, agy.

21 Pierpaolo Antonello, Roberto Farneti, Antigones Claim: A Conversation With Judith But
ler, Theory & Event, C. 12, S. 1, 2009.
Cogito, say: 65-66, 2011
Judith Butler, Berlindeki 32. Onur Gn etkinliinde Civil Courage Prize dln reddederken.
N EW Y E A R
REVOLUTION
i
The blossomingof London GIF
l ale HW iBtHIS 1JWAR0S.

.ttiWisextJAL FEMALE CQUfUS EKjmC.1mC u(* Vhtrft (
RE,: WHETHER B*
lit'KO, FOSIt King. AKII HUAI (K!,(.! NA! rfcN
AC(.
HOMOSEXUAL
ttn c .u 0JP1.ES B u m , RtCOfihiSEu
w I,IA( I. > , ( IKMK. IAH I Ah./ lit
iSfl) iN
IN ,\u
,r\h, SIR.
'"URO AS 'ttlifd lS f.lciA L L'.ilJI'U.S ARE
! l n l ; ( m ill IS H
/ti A&A'Nii hilK ItiK U A i iln ftL t. EiA/FtES 111 t l W
ifif il - MOMOSfXUUP1.ES W ll*. NO! Bf RC.NMIZeC OR CASHIERED fRO* T(. stitVrCES AND
>*'A ICE. . THAI Nu itSBlAK
FRO HER jUL* Bll.AUM 01 HER
SFXUfil I TV. THAI A n AND TVf
ADMU.OU M ntUKOSt.XUAi COlfU S
y
'(
COME TOGETHER
tx g x iw ttio f
GA* CONSC/DUSNESS
11/ t-trtftc.f HOMUSUUAi tiW PLt's. HIM U: Sli IANS WAV ! 7 fIH C SOCIETY OAENU ,'iutl HOnESTcY , NOT ONLY IN HID LOON TRY L~ y '<Lti (,H WUHLD.
SOElOARdv I Ai l SISTERS.
Rl&Hl AN AND ON...
T h e L e b la n T id e
m o t atexuatta fo rd o m a r
JUBAM^Sin^g
GAY USA
JS
Her Kadn Heteroseksel Deildir*

ifte kavrulmu mcadelede ecinsel ve biseksel kadnlar
BURCU ERSOY
Trkiye'de Iezbiyen o lm ak 'tan bahsederken, kanlm az o lara k ilk szm z

grnrlk/grnm ezlik sorunu oluyor. Belki bir so ru n ile balam ak ho
deil a m a gereklerden yola karak buluyoruz yolum uzu... ster bireysel b a
kalm ister toplum sal ve politik bir d u ru ta n hareketle, ecinsel/biseksel b ir
k a d n olarak yaam pratiklerim iz bizi ayn noktada biletiriyor. Yaad
m z toplum , bizi, nereden nasl baktm zla deil, ne' olduum uzla ta n m
lyor. K endim izi nasl tan m lad m z deil, toplum un bizi nasl tanm lad
belirliyor ounlukla deneyim lerim izi. Ecinsel/biseksel ynelim im iz n e
deniyle, ecinsel/biseksel erkeklerin yaantlaryla, k a d n kim liim iz n ed e
niyle de heteroseksel k a d n la rn y aantlaryla o rtak pratiklerde buluuyo
ruz. Bu ortaklk, dier ta ra fta n bak ld n d a ise fark llk larm za iaret e d i
yor. K adn olm ayan ecinsel/biseksellerden, kadnlk deneyim im izle; e
cinsel/biseksel olm ayan k a d n la rd a n ise cinsel ynelim lerim izle ayrlyo
ru z, farkllayoruz. B u alm la, heteroseksist p atriark al b ir toplum un b a s
ks altn d a hem k a d n hem de k a d n la r seven k ad n lar o larak neler y aad
m za, bu n u n zerin d en nasl kendi szm z rettiim ize, nerelerde ken
dim izi gr n r klabildiim ize, nerelerde -b az e n bilerek isteyerek, bazen de
t m direniim ize ram en, am a her iki ekilde de zorunlu o la ra k - grnm ezlie m ah k m edildiim ize bakabiliriz.
Cogito, say: 65-66, 2011
412 I Burcu Ersoy
Lezbiyenler Vardr
Trkiyede lezbiyenlerin1 rgtl bir ekilde seslerini duyurm aya balam a
lar, ta h m in edilebilecei gibi ok eski ta rih le re dayanmyor. Lezbiyen sz
c n n kkeni M.. 6. yzyla dayansa d a 2, szcn b u to p ra k lara ge
lii y zyllar alm . H er ne k a d a r sevici szcnn k u lla n m daha es
kiye dayansa da, zneleri tara fn d a n dile getirilen bir kad n ecinselliin
den, rgtl bir varolutan bahsederken, Trkiyede de lezbiyen szc
nn k u lla n m n a b akm am z gerekir. Lezbiyenler olarak, toplum daki varl
m za d a ir farkm dalm z ve birbirim izi b u lm a abam z, ilk o larak geylerle biraray a gelme pratii zerinden ekilleniyor aslnda. Diyebiliriz ki, nce
geyler b irb irin i buldu, so n ra lezbiyenler geyleri buldu ve geyleri b u lan lezbi
yenler b irb irin i buldu... K endim izden baka lezbiyenler de olduunu ancak o
zam an fark ettik. nk k a d n la r cinselliklerini, cinsel ynelim lerini, akla
rn, h am am lard a, p ark lard a, sinem alarda ya d a benzeri sosyallem e alanla
rn d a dile getiremez; dile getirm ek ne kelime, aklna bile drem ezdi... Eh
dnem eyince, dnm esine izin verilm eyince eyleyemiyor da insan, do
al olarak. Erkekler kapal kap lar ardnda, k a ra n lk la r iinde de olsa bulu
up hem cinslerine dnk cinsel ynelim lerini kefederken, biz k a d n la r cin
selliin csini edince azm za srlecek biberlerin kbusuyla yaadk, ya
yoruz. Ayp, yasak, g n ah t nk... ffetini korum u gen k zla r olarak, hi
bir ey bilm eden ilk kez gerdek gecesinde cinsellikle tan m am z m akbuld;
bakire, sa f ve cahil kz olm ak nam usluluktu; kim nam ussuz olm ak isterdi
ki? H l da yle aslnda... Belki byk ehirlerde d ah a m odern klflara b
r n m szcklerle ifade ediliyor; am a h l k a d n n cinsellikten bahsediyor
oluu ho karlanm yor... S o ru iaretleriyle, eitli im alarla ve h a tta teklifsiz
cinsel ham lelerin hakl karlm asyla k arlan y o r biroklarnca... *
* Bu yaz, 2007'de Kaos GL tarafndan baslan Biliyor(mu)sun(?) Her Kadn Heteroseksel De

ildir- lezbiyenler ve biseksel kadnlar" adl kitapkta yaymlanan Trkiye'de Lezbiyenler/Biseksel Kadnlar ve rgtlenme - Birlikte Sz retmekyazm temel alnmak kaydyla ekleme ve
dzenlemelerle gncellenerek kaleme alnmtr.
1 Yaz boyunca kimi zaman lezbiyen, kimi zaman ecinsel ve biseksel kadn ifadelerine yer
verilecektir. Her iki ekilde de kastedilmek istenen total olarak kadnlar seven kadnlardr.
Bu ifade, sadece biyolojik olarak kadn cinsiyetinde doanlar deil, cinsiyet kimliini trans
olarak ifade eden ecinsel/biseksel cinsel ynelime sahip kadnlar da kapsamaktadr.
2 M.. 6. yzylda, Lesbos (Midilli) adasnda yaam olan kadn air Sapphonun sadece ka
dnlara iir, dans ve mzik retilen okulunda dillere dolanan kadnlar aras yakn iliki
leri alay konusu yapan Attikal airler tarafndan Lesboslu kadnlar tanmlamak amacyla
kullanlan "Lesbienne szc, bugne de kadn ecinselleri tanmlayan bir szck olarak
gelmitir.
Cogito, say: 65-66, 2011
Her Kadn Heteroseksel Deildir
te dncelerinde bile cinsellik yasakl olan biz kadnlar, aleyhlerinde

kullanlaca korkusundan ataerkil m u h afzlarca hapsedilm i akllarm
za szacak b ir k hzm esi iin kendim izi ap trn a k la rm z la tab u duvar
larn kazrken; h am am lard an , p a rk la rd a n tap a rtk k a ra n lk ta n km a
y gerekli gren erkek ecinseller, eyleme gem iti bile. B irka gey ark ad a
m z, 1994 ylnda A nkarada bir araya gelerek Kaos GL dergisini k arm a
ya b a la d la r ve bylece sesini duyurm ak isteyen dierlerine de bir kap a
m oldular. Bu arada, 1993 yaznda sta n b u ld a da, ecinsel o n u r etkinlikle
ri dzenlem ek isteyen b a k a bir grup, valilike engellenm elerinin ard n d a n
L am b d aistan b u lu k u rm u tu . Her iki ta r a fta d a tabu d u v arlarn ap geyleri bulm u birka lezbiyen v ard elbet. Dergi etrafn d a gittike kalabalklaan
gey poplasyonu a ra sn d a n syrlan lezbiyenlerin dergide yerini bulan yaz
lar sayesinde, kendi szm z de retm e srecine girm i olduk. Trkiyen in
ilk gey/lezbiyen dergisi olan Kaos GL, o y llard a bizim de tek iletiim aracm zd. B irbirim izden habersiz, kendi k ab u k larm z aralam ay a alrken,
yalnz olm adm z grdk; a rtk lezbiyenleri bulan lezbiyenler de vard.
Kaos GL dergisinin M art-1995 saysnda yer alan "Vens n K zkardeleri
balkl yaznn giri cm lesi yle: u anda okum akta olduunuz bu m et
ni kendilerine Vensn Kzkardeleri adm veren bir grup lezbiyen hazrlad.
B itler stanbulda yaayan lezbiyenler olarak kiisel abalarla birbirimizi bul
duk. Bizi buluturan sebep (ki belki de sizinle de buluturacak olan sebep) pek
tabii ki kendi cinsimize duyduum uz ak, ancak bunun da tesinde yaananlar/hatta yaanamayanlar idi." V ens n K z k a rd e le ri (VKK), Lam bdaistan b u l gru b u n d an lezbiyenlerin bir araya gelerek oluturduu, Trkiyenin
ilk lezbiyen rgtlenm esinin sesi oldu. "Vensn Kzkardelerinin kurulu
amac kendi lkemizde yaayan ve kendini bu ekilde tanm layan dier kzkardeler ile birlikte bu ar perdeyi biraz olsun aralamak, biraz gn almaktr.
K endim izi dile getirmeyi ncelikle biz baaramayacaksak, b u n u heteroseksel
dnyadan nasl isteyebiliriz ki?" diyen grup, Kaos GL dergisinin 2002 Ocakubat saysnda Sessizliin Gc VKK balkl yazlaryla g ru b u n fes edil
diini d u y u ran a kadar, dergi sayfalarndan dier lezbiyenlere szlerini u la
trd. VKKnin Kaos GL g ru b u ile dayanm asn ise K aos GL Mart-1996 sa
ysndaki Kaos GL M eydanlardayd yazsn n giri cm lesi ok gzel zetli
yor: 8 Mart Dnya Kadnlar Gn dolaysyla Ankara Tandoan M eydannda
bir m iting dzenlendi. Mitinge ilk kez ecinseller de kattld. Kaos GLden ve
Vensn Kzkardelerinden erkek ve kadn ecinsellerin birlikte katld miCogito, say: 65-66, 2011
414 : Burcu Ersoy

i
ting, Kaos Ecinsellerinin ilk sokak eylemi oldu. Eylem, coming o u t3 sorunum
nun medyaya poz vermekle deil, hayatn iinde mcadeleyle ortadan kalkactA
m gstermesi asndan da genel bir nem arz ediyor. Kaos GL ile Vens'n^
Kzkardeleri'nin dayanmas, ecinsellerin birliinin nemi ve gereklilii at*\
sndan da zel bir anlam tayor.
^
Bir dier rgtlenm e ise A nkaradan geldi. Dergi etrafnda gerekletirip
len toplantlarda birbirini b u lan lezbiyenler, Kaos GL iindeki varlklarm"...Onlarca gayin arasnda lezbiyen adacklar olarak tasvir ederken, ayr bir
grup kurarak, "A dacklarbirleerek tek birada oluturdular. Bu btnlk, ken-i
di kim liim ize dair btnlk hissim izi de besliyor. Bu beslenmeden s apphonun\
kzlar dodu." diyor. Politikalarn aklarken, ecinsel erkeklerden ve heteroseksel k a d n la rd a n bam sz d urm alar gereken bir nokta olduunu belirte*!
rek, B unun anlam fem inist harekete ve ecinsel harekete arkamz dnm ol
mak deil, tersine tam ortadayz. Politikalarmz gelitirirken her iki grupla da
iieyiz, iie olmay planlyoruz" szleriyle S a p p h o n u n K z la r (SK) feminist lezbiyen grubu olarak kendi tarihlerini yazyorlar. B ilindik opera arya
larn politik szlerle yeniden syleyen soprano Susan Nivert ve m ezzo Barb
Glen adl iki kadnn oluturduu bir grup olan Derivative Duo ile ku ru la n ile
tiim sayesinde, Mutiny at the Matinee ve Opera for the Masses CDlerini gn
derm eleri ile finans kayna salayarak ve K aos GLnin de desteini alarak
L ezbiyenlik hakknda b ro r n hazrlam ay ve oaltarak yaygnlatrm ay
baarm b ir grup Sapphon u n Kzlar. Mays 1998de resm en k u ru la n grup,
balangta haftalk ev to plantlar ile lezbiyenlerle ve zam an zam an heteroseksel fem inistlerle bulum ay srdrrken, Kaos GLnin m ekna kavum a
s ile Kaos K ltr M erkezinde alm alarna devam etti, ta ki A ralk 2000de
kendilerini feshedene kadar. Bu srele birlikte, SK yesi lezbiyenlerin bir
ou, K aos GL iinde yer a la ra k szlerini duyurm aya ve m cadele iinde var
lklarn srdrm eye devam etti. 2000 ylnda, lezbiyen rgtlenm esinin bir
dier ism i te-ki Ben Lezbiyen Fem inist Oluum, dergi projesi ile tm lezbiyenlere ar yaparak sesini duyurdu. Yurt d nd aki kadn rgtlenm elerin
den aldklar finansal kaynaklarla, te-ki Ben Lezbiyen Fem inist Dergisi ni
karm ay b aard ve yazlarn hem Trke hem ngilizce olarak basld iki
say yaym lad. Trkiye ve y u rt dndaki k adn rgtleriyle iletiim lerini sr
3 Kiinin ecinsel ynelimini saklamaktan vazgemesi, uygun grd kiilere kendi isteiy
le beyan etmesi anlamndaki ngilizce "coming out of the closet(dolaptan kma) ifadesi
nin ksa syleniidir. Trke olarak gnmzde alma" olarak da kullanlr.
Cogito, say: 65-66, 2011
dren oluum , lezbiyenlerin k a rm a rgtlenm eler iinde geylerle birlikte de

il, ayr olarak rgtlenm eleri gerektiine in a n a n kadnlar b ir araya geldi ve
LGBT k a rm a rgtlenm elerle dahi ilikilenm eyi reddetti.
B una karn, geylerle birlikte yrm eye devam eden lezbiyenler ve biseksel kadnlar, LGBT h arek etin in m cadele a la n larn d a k a rm a rgtlenm e
ler iinde h er zam an yerini ald. O yllarda, K aos GLnin yan sra Trkiyede
LGBT hareketi ta rih in in dier nemli bileeni olan ve 93 y ln d an beri var
ln s rd re n L am bdaistanbul iinde de ecinsel/biseksel k a d n la r aktif
olarak politika retm eye devam etti. 2000Ti y llarn banda lezbiyenlerin ve
biseksel k a d n la rn ak tif olarak iinde yer ald dier k a rm a rgtlenm e
ler arasn d a, Antalya G kkua, zm ir Pem be gen ve niversiteli lezbiyen
ve geylerin bir araya geldii, younlukla A nkara ve sta n b u ldaki birok n i
versitede zerk yaplanm alarla faaliyet gsteren LeGaTo (Lezbiyen Gey Top
luluu) o luum larn sayabiliriz.
Corning o u t of Internet
Lezbiyenlerin/biseksel kad n larn , ecinsel k a rm a rgtlenm eler iinde er
keklere o ran la sayca az olm as, elbette, ataerkil toplum dzeni iinde kad
n n grnm ezliinden bam sz dnlem ez. K adnn kam u sal alandaki
ikincil konum undan kay n ak lan an bu engeli am an n yolu ise b ir araya gel
m enin yollarn arayp b u lm a k ta n geiyor. S.K. grubu, Kaos GL dergisi a ra
clyla b irbirini bulurken, d ah a fazla lezbiyene ulam ak iin internet ile
tiim ini k u rm a n n gerekliliini de grm t. 99 ylnda k u ru la n sapphonun k zla r e-grubu, S.K. g ru b u n u n feshedilm esinin a rd n d a n isim deiik
lii ile B ilitis4 adn a la ra k varln srdrm eye devam etti. K im i zam an iki
yz b u la n ye says ile b u g n halen a k tif olan grup, ecinsel/biseksel ka
d n la rn iletiim kanal olm aya devam ediyor. B irbirine yz yze ulam a
im kn olm ayan k a d n la rn paylam larn salayabildii, birbirinden h a
bersiz o lan la rn bu k an al sayesinde yz yze gelme pratik lerin i retebildii
bu e-iletiim ortam , b u g n n internette yaayan nesli iin belki birok b en
zerleri a ra sn d a sradan bu lu n ab ilir ancak, on sene nce sa n al lem ecin
sel/biseksel k a d n la rn ounluu iin tek yaam alanyd. Trkiyedeki lezbiyen/biseksel kad n larn , birbirlerini b u lm a p ratiklerinin gem ii ve im
disi, ecinsel erkekler gibi parklar, h a m a m la r veya geceleri gidilen m eknlar
4 M.. 6. yzylda yaam ve Sapphonun rencilerinden olduu sanlan kadn airin ad.
Cogito, say: 65-66, 2011
415
416 ; Burcu Ersoy
gibi k am usal alan lara dayanm yor. K ad n lar olarak, rgtlenm ek iin b l
araya gelemezken, ecinsel/biseksel k a d n la r olarak ortaya km ak, blrbj
rini b u lm ak ve kendi szn retm ek iin eyleme gemek bugne kyaili
ok d a h a zordu maalesef. A ncak internetin birbirim izi bulm a arac olarafcj
nem ini grm ve bu arac en iyi ekilde k u lla n m a gayreti iindeki kadn*
lar olarak, tpk eve hapsediliim iz gibi in tern ette kapal k alm a tehlikesini
de gz a rd etm emeliydik. S anal lem in gittike poplerlem esiyle, in te rn e t
tin kendisini b ir ara olm ak tan am a olmaya srkleyen tu z a k la rn a dme- 1
mek gereklilii zerine tartm a y a baladk. Bu tartm alar, sohbetlerim ize,1
dergideki yazlarm za yansd ve bu sanal birlikteliklerle yetinm eyip reelde1
b ir araya gelen az sayda kadn, tm iletiim ve haberlem e a ra la rn kulla
n a ra k rgtlenm enin, d a h a ok ve gl o lm an n yollarn a ra m a ve m ca
dele etm e kararllyla yoluna devam etti.
ifte Kavrulmu Mcadele

lk p a ra g ra fta sunulm aya allan alm n iaret ettii gibi, lezbiyenler ve biseksel kadnlar, hem ecinsel/biseksel hem de kadn olm ak zerinden d
ndm zde, elbette Trkiyedeki kadn hareketinden de uzak olm ad hi
bir zam an. S.Knn hazrlad Lezbiyenlik H akknda bro r n d en bir aln
t ile bu farkndalm on seneyi akn bir sre nce nasl dile getirildiine ku
lak verelim: Lezbiyenlerir mcadeleleri iin fem inizme, feministlerin de lezbiyenlere ihtiyalar vardr. B u iki grup yanyana durmad srece bir kanatla
r krk olacaktr. Biz sapphonun kzlar olarak kendim ize lezbiyen fem inist di
yoruz." Ayn fem inist yaklam benim seyen K aos GLden k a d n la r ve te-ki
Ben Lezbiyen Fem inist Oluum , bu politik d u ru u n pratikteki yansm asn,
11 Eyll ve sonras gelien olaylarnn a rd n d a n 25 Aralk 2001de A nkarada
o luturulan B ar in Srekli K adn P latform unda yer alarak gsterdi. Ba
m sz fem inistlerin yan sra fem inist gruplardan, politik k a rm a rgtler
den, derneklerden, siyasi p artilerden k ad n larn b ir araya gelerek oluturdu
u platform , kadn hareketi tarih in d e birok etkinliin nem li b ir bileeni
oldu. Ecinsel/biseksel k a d n la r iin bu platform da yer alm an n ayr bir ne
m i ise k a d n hareketindeki heteroseksel k ad n larla bir araya gelebilme p ra
tiklerinin ortaya konm u olm asnda yatyor. Cinsel ynelim ayrm cl kav
ram n n Trkiyedeki kadn hareketi literatrne yerlemesi, ecinsel/bisek
sel olm ayan kadnlar ta ra fn d a n da heteroseksizm in sorgulanm asnn ne
m inin d a h a iyi anlalm as alarndan, bu beraberlikler phesiz ok deerCogito, say: 65-66, 2011
r
H e r K a d n H e te r o s e k s e l D e ild ir
li deneyim lerdi. Kaos GLden kadnlar, 10 ubat 2002de sta n b u lda gerek
letirilen K urtuluum uzu rgtleyelim K adn K o n fe ra n sn n farkllkla
rm zla b ir ara d a politika yapm ak balkl atlyesine katld. Birok kadn
oluum u ve eitli k arm a rgtlerde kadn alm as yapan k ad n larn ya
n sra b ir rgtlenm eye dah il olm ayan k a d n la rn da youn olarak katld
konferans, farkl kim likleriyle bir araya gelm i kadnlar arasnda, ecinsel/
biseksel kim liim izle yer alm am z, ataerkillik ve heteroseksizm balantsn
ortaya koyarak so ru n larm zn ortaklna dikkat ekme frsat salad. Bu
koferansm sonularndan yola klarak, Kadn Tavrn Gelitirme nisiyatifi
(KATAGyn in arsyla balayan zgr deilim kam panyas, Trkiye kadn
hareketi iinde k ad n larn farkl kim likleri zerinden sz retm esi ve birbiri
ne dem esi asndan ok nem li bir yere sahip. Bu kam panyann pratik aya
olarak adlandrabileceim iz, 6-14 Tem muz 2002 tarihlerinde gerekletiri
len K a d n la r Birbirlerine D oru Yryor organizasyonunda k a d n la rn sz
lerini yollarna katp tayan u lak lar ara sn d a lezbiyenler ve biseksel kadn
lar da vard. Trkiyen in farkl ehirlerinden yola kan kadn u laklarn, Kon
ya B ulum asnda bir araya gelmesi ile so n lan d rlan bu byk etkinliin An
kara ayan Kaos GLden k ad n larn stlenm esi, heteroseksizm le m cade
lenin fem inist gndem e tan m as asndan d a kayda deer b ir adm oldu.
B ir y a n d a n LGBT h arek eti iinde m cadele veren ecinsel ve biseksel
kadnlar, dier yandan d a k a d n hareketi gndem ini y ak n d an tak ip etm e
ye devam ediyordu. sta n b u lda, Amargi K adn Akadem isi iinde ecinsel/biseksel k a d n la rn a k tif o lara k politika retm esi ve k u ru la n H eteroseksizm
Atlyesi, LGBT hareketi ve k a d n harek etin in pratik te de ilikilenm esine b
yk katk salad ve L am b d aistan b u ld ak i k a d n la rn rg tlln g
lendirdi. H em A m argide hem de L am b d aistan b u lda rgtlenm i olan lezbiyenlerin ve biseksel k a d n la rn , iki h a re k e tin kesiim km esi olarak, g
r n rl k le rin in a rtm as h e r iki hareketi de besledi; kadn h arek etin i hete
roseksizm kart olm akszn fem inist b ir m cadele olm ayaca ynnde;
LGBT harek eti de fem inist politikann h a re k e tin pratie de yansm as a n
lam n d a glendirdi. L am b d all ecinsel/biseksel k a d n la rn , sta n b u lda
birok k a d n gru b u n u n b ir araya gelerek olutu rd u u K ad n Platform u ile
birlikte eylem lilik gsterm esi, Lam bdan n m eknnda k a d n to p la n tlar
n n dzenli b ir ekilde y r t lm esi de ecinsel/biseksel k a d n la rn karm a
rgtlerinde s rd rd k leri m cadelede d a h a aktif rol a lm a la rn salad.
sta n b u ld a gerekletirilen 8 M art M itinglerinde, L am bdal lezbiyenler, biCogito, say: 65-66, 2011
417
418 : Burcu Ersoy
seksel/travesti/transseksel k a d n la r a rtk kendi p an k artlary la seslerini

duyuruyorlard.
Ayn tarihlerde, A nkarad a b ir araya gelen fem inist k ad n la rn oluturdu
u Ankarah Feministler g ru b u iinde Kaos GLden kad n larn d a yer alma
syla birlikte, kadn hareketinde ecinsel/biseksel k ad n larn rgtl m
cadelesi a d n a nemli a d m la r atlm aya devam ediyordu. LGBT rgtlerin
den k a d n la rn , ayn zam an d a kadn rgtlenm elerinde yer alyor olmas,
sta n b u lda Am argi ile L am b d aistan b u lun ilikilenm esine g katt gibi,
A nkara da da Kaos GL ile A nkaral Fem inistler grubunu yak n latrm ve
birlikte eylem liliin yolunu am t.
Kaos GL, LeGaTo ve zm ir Pem be gen g ru p la rn d a n kadnlar, 18-19-20
N isan 2003 tarihlerinde A nkarada dzenlenen CEDAW (Kadnlara Ynelik
Her Trl Ayrmcln Yok edilmesi) Sivil Toplum F orum una k a tla ra k lezbiyenlere ynelik ayrm cl an lattlar. gn s re n etkinlik sresince farkl
alm a g ru p la rn a katlm gsterip Forum sonras yazlan Glge R aporda
ecinsel/biseksel k ad n la rn so ru n la rn a az d a olsa deinilm esini salam
oldular. Bu yllarda, Kaos GLden ve te-ki B e n d e n kadnlar, B ar in S
rekli K ad n Platform u bileeni olarak, A nkaradaki 8 M art m itinglerinin ve
K adnlar Bar stiyor, Bar Hem en im dim itin g in in (29 H a z ira n 2003) d
zenleyicileri ve katlm clar a ra sn d a yer ald.
2004 ylnda, Trk Ceza K anunu tasars gndem deyken, cinsel ynelim
ve cinsiyet kim lii ayrm clnn da kanun erevesinde su o lara k tan m
lanm as iin yrtlen kam panya da kadn rgtleri ve LGBTT rgtler bir
a ra d a hareket etti ve seslerini duyurm ak iin M eclise birlikte yrdler. Ka
dn hareketi ve LGBTT h arek etin in ortaklat anti-heteroseksist m cadele
iindeki bu t r bir araya geliler ve eylemler, kukusuz her iki harek etin bi
leeni olan rgtlenm eler iindeki k a d n la rn ifte kavrulm u m cadelesini
her z am an glendirici bir role sahip oldu.
2005 y ln n son aylarnda bir ilke ahit olduk ve LGBTT rgtlenm eler
iin evklendirici dernekleme sreci, takibinde de zgrlkler a d n a bu top
rak lard a yaayan herkes iin u tan verici kapatlm a davalar serveni, Kaos
GLnin adm yla balam oldu. Hi kuku yok ki kam usal alanda grnr
l, devletin resm i k u ru m la n tarafn d an -z o ra k i de olsa- tan n rlk la pe
kitirm ek ok byk ve nem li b ir adm. M illetin yasa koyucu m eclisinin ve
bu yasalar iletici adaletinin karsnda a rtk tzel kiilii ile bask kuran
LGBTT yaplar var ve bu her b ir LGBTT birey iin gven salayc, hi olm az
Cogito, say: 65-66, 2011
: 419
sa um ut verici bir unsur. A ncak tabii ki ne genel olarak LGBTT bireyler ne de

zelde ecinsel/biseksel/trans k adnlar iin, grnrl tevik edici yeter
bir u n s u r deil bu. Yasa deitirm ekle olmuyor, kafalar da deitirm ek ge
rekiyor nk. Kald ki henz ne Trk Ceza K a n u n u n d a ne de A nayasann
eitlik m addesinde g rnrz. Cinsel ynelim e (ecinsel, biseksel bireylere)
ve cinsiyet kim liine (trans bireylere) ynelik ayrm cl, cinsiyet ayrm cl
k avram nn yeterli olduu savyla ceza k a n u n u n a alm a gerei grm eyen zih
niyet, ocuk kandrm aya devam ederken kim senin kendini gvende hissedip
rah atlk la ortaya km as da beklenemez. Hele de bir kadn iin, ktta da
olsa kazanlm eitlik hak k elinden alnarak, m uhta kategorisine konm a
ya alldn gre gre, p a triark a n n savunucularnn aa ektii kadnl
nn st n e bir de ecinsel/biseksel kim liini ak ederek ikinci kez ayrm
cla uram ay gslemeye gnll olm ak, iki kat m cadele gc bulm ak
hi kolay deil. Tek b an a hi deil am a gittike glenen rgtlenm eler
le birlikte mcadeleye d a h a ok inanm ak ve kazan m lar salam ak m m kn.
A nkarada, E ryam an Olaylar diye andm z, sem t halk n n iinden transfobik nefret dolu kiilerin, E ryam anda ikam et eden travesti ve transseksel
k adnlar lin etme giriim i ile ortaya kan ve travesti ve transseksel kadn
larn evlerinden zorla karlm as ile sonulanan olaylarn a rd n d a n 2006da
k u ru lan Pembe Hayat LGBTT Dayanm a Dernei, ilk b ata zellikle traves
ti ve transseksel k ad n la rn urad iddet ve ayrm clkla m cadele etme
am acyla faaliyetlerini srdrd. yelerinin ou yine travesti ve transseks
el k a d n la rd a n oluan an cak t m LGBTT bireylerin o rtak m cadelesine ina
n an dernekte lezbiyen, gey, biseksel ve tra n s bireyler birlikte rgtleniyor ve
son dnem de arlkl olarak nefret cinayetlerinin nlenm esi zerine al
yorlar. sta n b u lda ise, stan b u l LGBTT Sivil Toplum Giriimi, K adn Kaps
Dernei ve Voltrans Transerkek nisiyatifi, tra n s bireylerin rgtlenm esinden
bahsederken ism ini an m am z gereken nem li oluum lar.5 Fiziksel koullar
nedeniyle bizzat iinde olduum iin A nkaradaki rgtlenm e zerine kim i
zam an d a h a ok sz sylyor, rneklerim i b u rad a n daha ayrntl verebiliyo
rum ; ancak bu rnekler ne sadece A nkara ile snrl ne de belli b ir ehirdeki
rgtlenm e ve eylemler sadece o ehri etkiliyor. H er bir rgtlenm e, bu lke5 Bu yaz, lezbiyenlerin ve biseksel kadnlarn LGBTT hareketi ve kadn hareketi iinde r
gtlenmesi zerine younlam bir yaz olduundan, tarihsel olarak trans rgtlenmesi
nin hem koullar hem de urat konular balamnda ayrca ele alnmas gereken baka
bir yaznn konusu olduuna inanyorum.
Cogito, say: 65-66, 2011
4 2 0 I B u rcu E rso y
n in her kesine sesini duyurm aya ve kardan b ir ses duymaya alyor. Tp

k 2006d a n b eri dzenlenen U luslararas Homofobi K art B ulum a (HKB),
bu sene ilki dzenlenen "Nefret Sular M aduru Trans Bireyleri A nm a Bu- ;
lum as ve LGBTT O nur H aftas Etkinlikleri gibi. Geen seneye k a d a r sadece
Ankarada yaplan HKB etkinlikleri, 2009da alt ehre; geen sene ise, Maysl
ap aylara yaylarak niversite kam pslerindeki etkinliklerle Trkiyen in drt
bir kesine sesini ulatrm ay ve gittii yerlerdeki sesi yine olabildiince yay
gnlatrm ay baard. H K Bn in en bandan b eri vazgeilmezi olan Lezbiyen ve Biseksel K adn F orum u ve Fem inist Forum , anti-heteroseksist m
cadele iinde kadn grnm ezliini amaya ynelik abalarn konuulduu
nemli platform lar oldu ve b u n d a n sonra da olacak. stanbulda gerekleti
rilen O nur H aftas ise her yl b ir ncekine oranla d ah a fazla y u rt ii ve yurt
dndan konum ac ve katlm clara ev sahiplii yapyor ve O nur Yry
her sene b ir ncekini ikiye e katlayan kii saysyla stiklali kaplayan dev
gkkua bayrann evresinde m or fem inalar da kucaklyor. O nur H aftas
da, organizasyonundaki kadn em einin r n olan kadn kadna atlyelerin,
zel fo ru m larn ve kad nlarn sesini oaltan ta rt m a platform larnn gcy
le grnrlk adna nemli y aratm larn kayna olmay srdryor.
Daha grnr, daha sesli..

K adn k a d n a bulum alarm z, sohbetlerim iz h e r geen gn d a h a grnr
olmak, d a h a gl bir ekilde sesim izi du y u rm ak iin hz kesm eden devam
ediyordu. A klarm zn lanetlendii ve m utsuz so n lara m ahkm edildii y
klerin y aratt sisi kald rm ak isteyen k a d n la r olarak, kendi yklerim izi
yazmaya k a ra r verdik ve K aos GLden k ad n la rn organizasyonu ile Kadn
Kadna yk Yarmasn hayata geirdik. "Kadnlarn kadnlara olan a

km anlatan filmler, romanlar, ykler... Bugne dek canavarlatrlm ecinsel/biseksel kadn" hikyeleri, illa ki m utsuz biten, adna ak bile denmeyen
aklar yzlerim izde hep bir tokat gibi patlad. Kadnlar seven kadnlarn ha
yat zaten yeterince zor ve biz artk m utlu biten ykler de okum a karar aldk.
Kurgu ya da gerek, kendi hikyelerimizi kendim iz anlatalm, biraz da m utlu
luklarmz paylaalm istedik. Bizi grmezden gelenlere, hie sayanlara, duy
gularmzn zerinde tepinenlere inat birbirimize yklerimizle glm seyelim
ve kadnlarn yaad m utlu aklar yklerimizle oaltalm, dedik. Bu ni
yetim izi paylaarak duyurduum uz, sadece k a d n la rn k atlm na ak olan
ve gelenekselletirilm esi k a ra rla trla n y arm a n n ilk tem as "M utlu Ak
Cogito, say: 65-66, 2011
V ardr oldu. 2007de gerekleen ve ilklerim izi paylatm z "lk K adn lk

Adm lk Ak tem al 2. K ad n K adna yk Y arm asnn a rd n d a n n
c y a rm a n n tem asnn neden Ten ve Tutku olduunu duy u ru rk en yle
dedik: nk lezbiyenlerin ve biseksel kadnlarn cinsellii, ya porno sekt
rnde kyordu karmza ya da iirsel, m asum ane, meleksi dokunulardan,
sarllardan ibaretmi gibi yanstlyordu. Ya l ilikilerde haz artrc bir
obje olarak yer alyorduk bu fonda ya da dokunm a kelebei olarak... Oysa ro
m antik dostluklardan ibaret deildi yaadmz; kasp kavuran sevimelerimiz
de vard. A m a bakalar iin, bakalarnn grsel estetii iin sevimiyorduk
biz. Cinselliimizin artk, erkeklerin hayal dnyasndan km a satrlarla deil,
kadnlarn kalem inden dklenlerle anlatlm asn istiyorduk. Cevaplarn bul
m ak istediimiz sorular ve ykm a k istediimiz tabular vard. Ayplanan, utan
m am z gerektii iddia edilen cinselliimiz, aklarmz, toplum sal deerlerle yar
glanan, dar erevelere oturtm aya zorlandmz ilikilerimiz... te bu kalpla
r hep birlikte kralm, iim izden geldii gibi yaam ann ve b u n u paylam ann
tadn karalm istediimiz iin Ten ve Tutku dedik." M adem ki binlerce yl
dr cinsiyeti bir dnyada yayoruz, m adem ki bir kadnn bir kadna aknnsevgisinin arasnda baka kadnlar, erkekler, o erkeklerin srtlarn dayadklar
kurum lar var ve m adem ki bu kat yap kolay kolay yok olacaa benzemiyor; y
leyse daha uzak diyarlarda, meknlarda ya da zamanlarda, kadn kadna yaa
nacak bir dnyay, huzurun yakalanaca o topik dnyay nasl tasavvur ede
riz? Hayalimizdeki ilikiyi nasl resmederiz? Neler bekleriz sevdiimiz kadnlar
dan? Tabular-nyarglar ykm ay ve iine sktrldm z ereveleri yrtm a
y nasl bir keyfe dntrrz? Bakalar iin yaamay reddeden kadnlar,
hadi, dlerinizi satrlara dkn, paylan bizlerle. Ancak hayal etmeye cesaret
edebildiimiz eyler yarn geree dnr. diyerek topya-m tem al 4. yar
may duyururken, ayn za m a n d a on sene nce gereklem esi sadece bir h a
yal deyip topik b ulunacak b ir r n n de m jdesini veriyorduk. lk yar
m an n yklerinin 2009 yl iinde kitaplatrlaca haberi, d a h a ok kad
n yazm aya tevik etm esi u m u d u n u da tayordu.
E n b a n d a n beri, y arm a n n k azananlar, HKB kapsam nda dzenlenen
Lezbiyen ve Biseksel K ad n Forum u ncesindeki dl treninde buluuyor
lar. Belki tam bu noktada, "grnrlk m eselesinin bir b ak a yzne de
inm ek gerekiyor. Bir yandan, yk yarm asn a katlm h er sene artarken,
yani y a z an la r oalrken, dier yandan d l n kendi eliyle alm aya geliler
de de belirgin bir art oldu. K adn K adna yk Yarm as dl T reninde,
Cogito, say: 65-66, 2011
421
422 Burcu Ersoy
yksn okuduum uz yzleri d a h a ok grr olduk. Tpk yksnn, ru

m uzu yerine kendi ismiyle yaym lanm asn isteyenlerin artm as gibi, szle
ri gibi yzlerini de saklam ayanlar oalyor. Tam bu noktada, bu g rnr
l k abasnn nem li bir paras olan A Yzn adyla hayata geirdii
m iz Kadnlar Seven Kadnlar Fotoraf Sergisi n in 2007deki H K B de ye
rin i al, bizi grnm ezlie iten perdeyi aralam ak yolunda ok deerli bir
adm olarak karm za kyor. S erginin yaratcs Nevruz, bu adm Lezbiyen portreleri almaya yaklak 5 sene nce belgesel fotoraf konseptiyle bala
m tm . Elbette pek ok sorunla yzletikten sonra projem yarm kalm t. Kar
latm en nem li sorun, bata yzlerini gstermeyi kabul eden lezbiyenlerin sonradan i, aile yaam ya da bireysel davurum larn etkileyen baka du
rumlardan dolay projeden ekilmeleriydi. Kaos GLy le yaptmz toplantlar
dan birinde hepim iz iin ok nem li bir noktada bulutuk. Bizim asl sorunu
m uz ncelikle toplum a ekinmeden yzm z gsterebilmekti. szleriyle ok
gzel zetliyor. Sergilenen her b ir fotorafta, grnm ezlik perdesini ara la
yan k ad n larn p ortrelerinin y a n n d a kendi szleri de yer alyor ve bu kad n
la r Kaos K ltr M erkezinin duvarlarnda, k arlatk lar k ad n lara g ver
m ek ve birlikte oalm ak um uduyla gzlerim izin iine bakm ay srdryor.
Tm bu birikim leri, k az an m la r daha ok kiiyle paylam ak, yaygnla
trm a k ve nihayetinde dnp baklabilecek yazl b ir kaynak olarak kalclatrm ak am acyla, Biliyor(mu)sun(?) Her Kadn Heteroseksel Deil
dir - lezbiyenler ve biseksel kadnlar kitap 2007de Kaos GL yay

n olarak basld. nsznde, Lezbiyenlerin ve biseksel kadnlarn kendi l
kelerine dnp bakacaklar bir yol haritas izmeye altmz bu kitapkla,
asrlardr gizem li bir kutu sandklar lezbiyenleri ve biseksel kadnlar merak
edenlere de k u tu n u n iinde aslnda ok da farkl bir ey olmadn gstermeye
altk. Bilm ediklerimiz, grmediklerimiz, duym adklarm z deil belki iinde
kiler; ama bazen bilinmesi istenmeyen, gsterilmeyen, duym am z engellenen
ler... Bu yzden ses verelim istedik. Herkesin heteroseksel varsayld bu dn
yada, biz kim seyi bir ey varsaymadan, herkes okusun, bir ey bulsun diye ses
verdik. satrlaryla kendini ta n ta n bu kitapk, yaklak on sene nce bas
lan Sapphon u n K z la rn n Lezbiyenler H akknda b ro r n n h a tras ve
zlemiyle ortaya kt aslnda. A rtan grnrlm ze paralel hz kesm e
yen eylem liliklerim iz ve y aratm larm zn oalm as nedeniyle b ir on sene
d a h a beklem eden yeni bir gncellenm i kaynaa ihtiyacm z olacak gibi g
rnyor.
Cogito, say: 65-66, 2011
: 423
Bir kere, K adn K adna yk Yarm as 2007 yi geride b rak p 2008de

drdncs gerekletirilerek b ir yandan devam ederken, dier y an d an mj
desini verdiim iz kitap Akn L Hali adyla 2009 Ekim aynda basld. Gi
ri yazsnda da belirttiim iz gibi, "... genel olarak kadn ecinselliinin kam u
sal grnrl iin at yola ek olarak, kadn mcadelesi veren kadnlar iin
de bir hom ofobi kart eitim kitap gibi. Dahas bu topraklarda bir ilk i
gerekletirmenin kendisi bal bana bir kazanm . B atan ayaa, organizas
yonunda tem a la rn belirlenm esinden duyurulm asna, j ri yeliinden dl
trenine ve h a tta dllerin h azrlan m asn a k a d a r kadn em ei olan bu va
rolu m cadelesinin lm szletirilm i olm as, herkes iin b ir k azan m diye
dnyorum .
Geen sene, kalplam toplum sal cinsiyet rollerinin zerim ize yapm lna, benliim izi ve ilikilerim izi ereveler iine hapsetm esine sz olan
lar yazm aya davet ettiim iz, B ir K adn (m) Sevdim (?) tem al 5.si dzen
lenen Y arm ann bu seneki tem as ise K alab alk lar arasn d a grnm ez k
lnm m za inat, gettolar hapsedilm eyi reddeden ecinsel/biseksel kadn
lar olarak ...: Her yerdeyiz.6
Mesela, 2009 ubat aynda, 8. !F stanbul ve Ankara AFM Uluslararas Ba
m sz Filmler Festivali nde ve yine 2009 M ays aynda 12. Uansprge Ulus
lararas Kadn Filmleri Festivalindeydik. L am bdaistanbul gnlls k ad n
larn yapm cln stlendii Beyaz Atl Prens Bouna Gelme belgeseli,
"Trkiye'deki ecinsel k a d n la rn grnrlk, tem sil ve varolusal so ru n la r
na eletirel b ir bak getiriyor. L am bdaistanbullu kadnlar Beyaz atl prens
bouna gelme! slogann birk a yl nce k atld k lar 8 M art y r y nce
sinde tretm iler. Film e a d n veren slogan, k a d n la rn ayakta d u rm ak iin
k u rta rc b ir erkek rolne ihtiyac olm adna vurgu yapyor. tan tm ile
U ansprge Film Festivali p ro g ram n d a yer alm t. L am bdal k a d n la r bir
yandan, kendi varlklaryla ilgili tem sillerdeki nyargl ifadeleri grdke
grnrlkten korkan ecinsel k ad n lara "m eer yalnz deilm iim duygu
sunu vererek zgrlk yolunda g vermeyi baaryor; dier y a n d a n ise lezbiyenler h a k k n d a sahip o lu n an bu nyargl ve ktleyici im ajn m edya ba
ta olm ak zere grsel/yaznsal yaptlar ta ra fn d a n desteklenm esine isyan
ederek o n la rn gerek olm adn hay k rm an n en gzel rneklerinden biri
ni sunuyorlar bu belgeselle.
6 Son bavuru tarihi 15 Nisan 2011 olan yarmaya katlmak isteyen kadnlar, kaosgl.orgdan
ayrntl bilgiye ulaabilirler.
Cogito, say: 65-66, 2011
4 2 4 : B u rcu E rso y
Beyaz Atl Prens B ouna G elm enin !Fde gsteriliinin y an k lar s

rerken, A nkarad a bakaca d a b ir heyecan iindeydi Kaos K adn. Pemto
Mor Haftasonunun ev sahipliini yapacak o lm a n n heyecanyd bu. Fark

l ehirlerden ecinsel ve biseksel kadnlar, 21-22 ubat 2009 tarihlerinde
A nkara da b ir araya gelip iki g n boyunca paylam bol saatlerde bir ara*
daln keyfini karacak ve pem besi m oru hallice sohbetler iinden b ir kay
bolup bir kendim izi bulacaz. diye duyuruyor ve aryorlard kadnlar,
Ayn zam anda, etkinlie k atlan kadnlarn, srekli iletiim de kalm as iin
b ir a o luturm ak, Kaos GLn in kapasite gelitirm e eitim leri ve yerel geylezbiyen m u h a b ir a o lu tu rm a gibi karm a a lm a la rn a k a d n la rn katl
m n tevik etm ek ve kadn g rnrln a rtrm a k da hedefleri arasnday
d bu b ulum ann. Says 50 yi b u lan kadn katlm ile gerekletirilen et
kinliin sonunda, "meer konuulm as gereken ne ok ey v arm cm le
si ile a k lla rd a birok soru iareti ve plan tasla b ra k a n bulum a, tan m a
ve birlikte yap lm ak istenenlerin eitliliini grm e asndan hedefine u la
m t. Belgeselim izi hep birlikte b ir de Pem beM or H aftasonunda izledik ve
bu iki g n n sonunda, fark llk larm zn d ah a ok farknda, yeni rgtlen
m elerin ih tiy acn n yeniden bilincinde olarak, b ir d a h a bir araya gelm e s
zyle ayrldk.
Ecinselim Varm, Lezbiyenim Yok muyum...

Trkiyede lezbiyenlerin/biseksel k ad n larn yaad soru n lar bu sa tr
lard a derinlem esine incelem ek m m k n deil am a, 2001de gerekletirilen
zgr deilim kam panyasnn ve K adnlar B irbirlerine Doru Y ryor or
ganizasyonunun sonucunda ortay a kan m etinden bizim szm z yans
ta n parag raf a ln tlarsa k en a z n d a n m anzaray nem li oranda ortaya koy
m u oluruz san rm : "Ecinsel kadnlar olarak cinsel ynelim im izi gizlemek
zorunda kalyoruz. Kadnlara akm z, lezbiyenliimiz yok saylyor. Varolan
tm iliki modelleri heteroseksel iliki kalbna sktrldndan, sevgililik
ilikilerimize de cinsiyet rolleri yaktrlmaya allyor. likide bir tarafn er
kek rol stlendii yanlgsyla erkekletiriliyoruz. Lezbiyenliimizi gizlemedi
im iz takdirde ilerimizi kaybediyor, dayak yiyor, tecavze uruyor, dlanyor,
aalanyoruz. Kadn kadna sevim e sahneleri pornografik filmlerde erkekleri
tahrik etmeye ynelik fanteziler olarak sunulduundan, toplum un geneli tara
fndan lezbiyenliimiz salt cinsellik zerine kurulu geici bir heves olarak alg
lanyor. Kadnlarn kam usal alanda var olabilme glklerini ecinsel kadnlar
Cogito, say: 65-66, 2011
Her Kadn Heteroseksel Deildir : 425
olarak daha ar yayoruzToplumsallama gruplam a im knlarndan yoksu

nuz- Boanmalarda kadn ecinselse kz ocuk babaya veriliyor."
E n b y k psikolojik iddet yok saylm aktr; kadn denildiinde hetero
seksel kadnlar, ecinsel denildiinde ise ecinsel erkekler ak la geliyor, bizler yok saylyoruz. G nm zde m edyann top lu m u n bak asn ynlen
dirm ede nem li bir u n su r olduu dnldnde, lezbiyenliin ele aln
sayl birka program ve gazete dnda, ya "n l lerin lezbiyenlik lgnl
eklinde b alk larla m agazinelletiriliyor ya da "lezbiyen ak cinayet iletti
denilerek ldrenin deil, lenin lanetleniyor oluu, varlm z bizzat zne
ler olarak ortaya koym am zn gerekliliini b ir kez d ah a gsteriyor. A rtan g
rn rl m ze paralel olarak, cinsel ynelim lerim izden dolay m aru z kal
dm z ayrm clk ve iddet olaylarnn da g r nrlnn a rt, h a k la r
m z koruyucu yasalarn yokluu nedeniyle de birleerek m cadele edilecek
a la n larn geniliine iaret ediyor.
K im se cinsiyetilikten, m isojeniden m uaf deil ve bu nedenle kendi karm a
rgtlenm elerim iz iinde de benzer tu tu m larla karlam am zn artc bir
yan yok. Ataerkil heteroseksist toplum un n o rm la rn n dlad ve tehlikeli
u n su r ilan ettii LGBTT rgtlenm eler iinde elbette grece d a h a farknda ve
bilinli arkadalarm zla birlikte yer aldm z harekette dahi, "kadn" kim
liimizle v ar oluum uzu vurgulam a gerei duyuyoruz. Gz nndeki sert ka
yalar a ra sn d an syrlan kum taneciklerinin b ir yandan da kendi evlerini ina
edip orad an szn katm as ile sesim iz duyulur, varlm z yadsnm az oluyor.
stelik bu varolu bize g katt kadar hareketim ize de ivme kazandryor.
Bu yzden 2008 ylnda Kaos GL organizasyonu ile gerekletirilen Trki
yede Ecinsel Olm ak sylei dizisi iinde, b ir syleinin bal da Trkiyede
K adn ve Ecinsel O lm ak idi. i, renci, sanat, HIV+, gazeteci, Krt,
trans, lezbiyen, yoksul, mlteci, tutsak vs olm ak gibi durumlar, Trkiyede e
cinsel olma hallerini nasl ekillendiriyor? LGBT bireyler bu durum lar zerinden
kendilerini nasl var ediyorlar ve kimliklerini nasl kuruyorlar? so ru larn a ya
nt arayan syleiler arasn d a Trkiyede Erkek ve Ecinsel O lm ak balkl
bir syleiye gerek yoktu; n k zaten ii, sanat, Krt, yoksul, mlteci, tut
sak ecinseller erkekti.. B ir de "lezbiyen olan ecinseller vard.. Yani ecin
sellerin kadn olma hali.. B u yzden, tpk LGBTT rgtlenm eler iinde ka
dn k ad n a bulum alara ayrca ihtiya duyulm as gibi, ecinsel olm a halleri
iinde de k ad n olanlarn ayrca dile getirilmeye ihtiyac vard. Nasl ki, yazar,
doktor, hk im denildiinde, aksi sylenmedii srece o kiinin erkek olduu
Cogito, say: 65-66, 2011
426 : Burcu Ersoy
nu varsayyorsanz, ecinsel denildiinde de o kiinin bir kadn olabilecei ak

lnza gelmiyor, yle deil mi? K adn yazar, kadn doktor, kadn hkim ve hat
ta kadn in sa n la r var! Evet, insan-olu herkesi erkeklik zerinden tan m lad
srece de "kadn demedike yok saylmaya devam edeceiz. yle b ir ezber
ki bu, LGBT bireyler dediim izde dahi, L'nin ne konulm as yetmiyor; lezbiyen szcnn kadn ecinselleri ifade ettiini hatrlam am za. "Trkiyede
K adn ve Ecinsel Olmak syleisi dndaki syleilerde yok saylan kadnlar
da, ayn zam anda renci, K rt, ii, mlteci, gazeteci olabiliyor, biliyor muy
dunuz? Yani lezbiyenler, yemez imez, ie okula gitm ez sadece kadn kadna
seviir y aratklar deil. "Kadn Olma Halleri syleileri de tam b u rad a n yola
klarak, "Geen sene gerekletirdiimiz Trkiyede Ecinsel Olmak syleileri
kapsamnda da kadnlarn grnr olamadn fark ettik." tahliliyle bunu bir
kez daha "ayrca ortaya koym ak zere bir sene so n ra 2009 ubatnda haya
ta geirildi. Ne m utlu ki, bu sylei dizileri de kitaplatrld ve grnrln
yaygnlatrlm asnda ok nemli olan bir yazl kaynak olarak kalclatrld.
imdiden sonra..
Bazen so ru n larm z tartp zm yollarn birlikte bulm ak, bazen de s
zm z sylem em ize engel o lanlara, yok sayanlara in at sesim izi ykseltm ek
iin etkinlikler organize ederek kad n kadna b ir araya gelilerim izi s rd
ryoruz. 90l y llardan 2000li y llarn bana k a d a r devam eden, b a h a rd a
A nkaran n ev sahipliiyle B aharA nkara, so n b ah ard a stan b u lun ev sah ip
liiyle G ztanbul adyla gerekletirilen Trkiyeli Ecinseller B ulum as,
farkl ehirlerden k ad n lar olarak b ir araya gelilerim izin balangc olm u
tu. Sonrasnda, yu k ard a da deindiim gibi Uluslararas Homofobi Kar
t Buluma kapsam nda 17 M ays h aftasnda A nkarada ve LGBTT Onur

Haftas etkinlikleri kapsam nda H a z ira n n son h a fta sn d a sta n b u lda ka
d n kadna bulu m alarm za d a h a geni katlm la devam ediyoruz.
Ayrca, k a d n hareketi iindeki ak tif politik ve eylemsel varln d a sr
dryor ecinsel/biseksel kadnlar. B ar in Srekli K adn P latfo rm u n d a
balayan ecinsel, biseksel, tra n s ve heteroseksel k ad n larn karlk
l dayanm as, Kaos GL ve Pem be Hayat LGBTT D erneinden k a d n la
rn da bileeni olduu, K asm 2006dan beri faaliyet gsteren Ankara Ka
dn P la tfo rm u n d a srdrlyor. A nkarada 2008 yl sonundan beri v aro

lan Feminist(B)iz Oluum u iinde farkl cinsel ynelim lerden fem inist ka
dnlar, heteroseksizm kart m cadeleye bizzat fem inist pratikler zerinden
Cogito, say: 65-66, 2011
ortaya koyduklar eylemleriyle g katyor. sta n b u lda birok fem inist r

gtlenm eden, k ad n g ru b u n d an ve LGBT olu u m d an k ad n la rn da bilee
ni olduu Feminist Kolektif ayn ekilde birlikte m cadelenin nem li r
neklerinden. A nti-heteroseksist m cadeleyi fem inist p o litik alarn n olm az
sa olm az sayan Amargi sta n b u lda ve A nkaradaki Fem inist(B)iz ile ayn
zam anlardan, 2008 so n la rn d a n beri varolan Sosyalist Feminist Kolektif,
Ankara, stanbul, Adana, E sk ieh ir ve zm irde ecinsel ve biseksel k a d n
larn rgtlendii nemli y a p lan m alar a ra sn d a yer alyor. Bu g r n rl
n sadece A nkara ve sta n b u lda kalm ayp d a h a birok ehre tam olm a
sn, byk lde o ehirlerdeki LGBTT rgtlenm elerinin v arlna bor
luyuz. B u n u n yan sra grm ek hi zor olm asa gerek ki, fem inist b ir zem i
nin varl, zellikle k a d n la rn rgtl m cadelesine verdii gle ecinsel/biseksel k ad n larn g r n rl n n a rtm a sn d a yine ok b y k rol oy
nuyor. B unun, A nkara ve sta n b u l dndaki en gzel rneini MorEL Es
kiehir LGBTT O luu m u n d an kadnlarn, Eskiehir Demokratik Kadn

Platformu iinde yer ala rak birlikte organize ettii etkinliklerde grm e an
s bulduk. Trkiyenin ad aletin in m uzdarip olduu bitm ek bilm ez hom ofobi
hastal nedeniyle, yine em sal tan m az k apatlm a davalarndan biriyle u
ratk ta n so n ra dernekleen en son LGBTT dernei Siyah Pembe gende
rgtlenen k a d n la r da, derneklem enin senelerce ncesinden gelen LGBTT
o lu um larndaki rgtlenm e deneyim leri ile zm ir'd e de her k a d n n hetero
seksel olm adn gsterm eye devam ediyor. ki sene nce k u ru la n Hevjin
LGBTT Diyarbakr Oluumu ve Adana, A ntakya ve M ersin ehirlerinden
LGBTT bireylerin giriim i ile 2010 yl b an d a k u ru la n ukurova Ecinsel
nisiyatifi n in varln, ecinsel ve biseksel k a d n la rn , Trkiyen in her bir

kesinde rgtlenebileceinin gstergesi olan, b u rneklerin farkl ehirler
de de a rta c a n mjdeleyen ok deerli k a z an m la r olarak gryorum .
A nkaradaki HKB etkinlikleri kapsam nda gerekletirilen Lezbiyen ve
Biseksel K ad n Forum u, 2009 yl banda gerekletirilen Pem beM or Haftsonu ve sta n b u ldaki LGBTT O nur H aftas etkinlikleri kap sam n d a zellik
le de son y llard a gittike genileyen ve ierik o larak da dolu dolu olan k a
dn fo ru m larn d a, farkl ehirlerden gelen k a d n la rn birlikte y r tt k leri
tartm alar, bu lkedeki ecinsel ve biseksel k a d n rgtlenm esine yn ve
riyor. Yeni ve farkl boyutlar k azan an tartm a la rla , iei b u rn u n d a rgt
lenm elerin tan k l n yapm am z kanlm az. Zaten ta rt m a la rd a n kan
sonu da bu ynde. Her ehrin, her blgenin kendi dinam ikleri iinde yara
Cogito, say: 65-66, 2011
427
4 2 8 : B u rcu E rso y
taca rgtlenm elerin, b ir araya gelenlerin politik d u ru la rn a paralel oH

rak y r t len ta rtm a la r ve sonucunda kan taleb in nda farkllaac^f
da kuku gtrm ez, bence. B ugne k a d a r deneyim lediim iz rgtlenm e
pratiklerine b akacak olursak, o rta k zem in ise yine fem inizm ve en azndan
ben, b u n d an so n ra da yle olm asn um uyor ve bekliyorum .
Birim iz bile zgr deilse, hibirim iz zgr deiliz iarm hep yanmzda
tuttuk, kestirm e yollardan kandk, birbirimizi koulsuz artsz kabul etme
dik ama, birbirim izi anlayabileceimiz, kendim izi ifade edebileceimiz bir or
tam yaratmaya altk. Kelimelere dknce ok iddial denebilecek bir giriim
belki ama, hayr yle yaantlam adk. Olabildiine sakin, olabildiine tutkulu,
hem can yakc hem i rahatlatc tartmalar yaadk. Onur haftas tam am la
np da etkinlikleri deerlendirme aam asna geldiimizde bir baktk ki, beraber
bir varolu deneyim inin kapsn aralamz bile. diyenler, bu to p ra k lard a ye
erecek LLETin habercileri. K ad n szcn trn a k iinde kullanyorlar
ve Lezbiyen, biseksel, trans, k a d n ve erkek olm a deneyim lerim izi anlattk,
fakat bu k av ram lara sdm z sylemek yanltc olacaktr. diyerek anlat
m aya balyorlar kendilerini. 2010 LGBTT O nur H aftas etkinliklerinin h a
zrlk srecinde b ir araya gelmeye balayan, etkinlik sresince ve sonrasnda
devam eden ta rtm a la rn irkin rdek Yavrusu: B ir D nm H ikyesi
balkl yazyla, fem inistyaklasim lar.org'ta paylaan grup, cinsiyetle ve cinsi
yetlerinin b a k ala r tara fn d a n dikte edilm esi ile problem i olduunu syle
yerek v arolularn duyuruyor. Yakn zam anda E sk ieh irde bir top lan t yap
m alarn d an an lam am z o ki, sta n b u l sn rlarm aacak bir birliktelik a rz u
lanyor. Bu arzuya ortak olacak ok kadn tanyorum .
Lezbiyenler/biseksel k a d n la r olarak, so ru n la rm z sze dkm enin, en
gelleri a ara k ortaya kp zm leri iin m cadele etm enin gerekliliine
inanyoruz ve bunu, LGBTT o luum lar ve fem inist rgtlenm eler iinde ak
tif rol ala rak olanakl klabildiim izi gryoruz. LGBTT rgtlenm eleri iin
de yer alan kadnlar, Trkiyede k ad n harek etin in bileenleri olm ay s rd
rerek fem inist perspektifin olm azsa olm azlnn bilincinde, rgtlenm eleri
ni glendirm ek iin alm aya devam ediyor. Am a kim lik politikas d a h ilin
de am a kim lik politikasn a an b ir zem inde rgtlenerek, birlikte sz ret
m enin ve p ratik te yan yana eylem lilii gerekletirm enin k a n a llarn yarat
m ay s rd ren k a d n la r var ve hep var olacak. G rnrlkleri k a tla n a ra k
oalacak, syleyecek szleri a rta ra k hi susm ayacak kadnlar.
Cogito, say: 65-66, 2011
Ecinsel Kurtulu Hareketinin Trkiye Seyri

AL EROL
Ecinsel ynelim li in sa n la rn en az heteroseksel in sa n la r k a d a r eitlilik

gsterdiklerini biliyoruz. E cinsel ynelim her t r dinsel, etnik, sosyoklt
rel, mesleksel ve politik g ru p ta birbirine yakn o ra n la rd a grlyor. B u n u n
la birlikte ecinsel bireyler yaad k lar a la n lard a kendi ecinsel olm a halle
rin i kltrel, sosyal, yasal ve politik nedenlerden t r yeterince ortaya ko
yamyorlar.
M edyann sunduu ecinsel stereotipleri de toplum un farkl kesim lerin
den farkl hayat a la n larn d an ecinsel bireylerin ortaya k m alarn a, ecin
sel h allerin in g r n r olm asna engel olabiliyor.
Toplum da dam galanm ayan ve ayrm cla uram ayan ecinsel p ratikle
rin yeterince grnm em esinden dolay ecinsel bireyler Lezbiyen, Gey, Biseksel, Transseksel (LGBT) topluluun eitliliini, farkl v arolular ve
ecinsel olm a hallerini gzlemleyemiyor, kendi gibi in sa n la ra u lam ak ta
glk ekebiliyor. Bu d u ru m da beraberinde ecinsel bireylerin kendi ecin
sel olm a halleriyle b a rm a la rn ve kendilerini pozitif bir ekilde gerekle
tirm elerini ve toplum da var o lm alarn engelliyor, en iyim ser deyile geciktirebiliyor.
Trkiyede tek tip bir ecinsellik olm adn biliyoruz. B ugn h l kendi
m iz olm am z engellemek iin elinden geleni yapan, pek oum uzu boan s
k n tlar m evcut. Y zm z birbirim ize dndke, ecinsel olm a hallerim izi
paylatka soluk aldm z a la n la rn genilediini grdk; soluk aldm z
a la n lar geniledike d ah a ok kendim iz olduk. H em yalnz olm adm z bir
Cogito, say: 65-66, 2011
4 3 2 ; Ali E rol
kez daha grdk hem de her p rati in ve halin kendi varoluunda deerli ol
duunu gsterdik.
Aldka, kendim izi ifade edip varolularm z ortaya koyduka ecinsel
olm a hallerim izle birlikte Trkiye toplum u da dnyor. Trkiyedeki e
cinsel olm a h a lle rin in ortaya konm as sadece LGBT bireylerin kendi toplulu
undaki eitlilii grmesi ve kendi varoluuna d a ir gven a rttrc b ir etkiy
le snrl kalm yor. Sonrasnda hem sivil toplum un hem de k am u n u n demok
ratik algsn gzden geirm e konusunda da uyarc oluyor.
air-Yazar M urathan M ungan b ir Kaos GL konferansnda yle dem iti:
G rnr olm ak, ortaya km ak, sz alm ak isteseniz de istem eseniz de bir
politik m cadele a lan n n p arasdr. K sacas politik olm adan ecinsel ola
m azsnz. Sadece kendi cinsinden biriyle yatan b ir kii olursunuz. K endi cin
sinden biriyle y a ta n kii olm akla yetinm ek ise sizi h er trl b ask lam a siste
m inin k a rsn d a silahsz ve savunm asz b rakr.
B unun d o ru olduunu biliyoruz, y llardr yaayarak tecrbe ettik.
Trkiyeli LGBTlerin m cadelesi hem Trkiye toplum unu d ntryor
hem de bu srete ecinsel olm a halleri deiip dnyor ve yeniden k u ru
luyor. 20 yl nce, bu toplum da sadece heterosekseller yaam yor, biz de
varz! diye ortaya km tk. Aldka, kendim izi ifade edip varolularm z
ortaya koyduka ecinsel olm a hallerim izle birlikte Trkiye toplum u da d
nyor. te, Trkiyede ecinsellerin rgtlenm e tarih i, tam da bu alm a
pratikleri ve ad m adm y r m e seyri ile ortaya kt ve geliti...
Ecinsellerin rgtlenme Seyri

Trkiyede ecinsellerin rgtlenm e seyri dediim izde koca bir ta rih te n b a h
sedem iyoruz. B ir ta rih verm ek istediim izde aa y u k ar 15-20 yl k a d a r ge
riye gidebiliriz. Peki, bu ne a n la m a geliyor? Trkiyede kim nasl a d la n d rr
sa a d lan d rsn kendi cinsine dnk olan in sa n la rn b ir araya gelme, rgt
lenm e srelerinin tarih i ayn zam an d a kendilerini yaratm a ta rih i olarak
okunabilir. Trkiyede bugn b ir ecinsel rgtlenm esinden bahsediyorsak
bu rgtlenm eyi dorudan ecinsel bireyler kendilerini kurm a srecinde or
taya koydular.
ki eksii vard ecinsellerin. Bir, Trkiyedeki ecinsellik algsyla ilgili
bir ortaya kam am a, kendi iine kapanm a hali sz konusuydu. B ir dier ta
lihsizlik de rgtlenm e fikrinin Trkiyedeki sosyal politik srelerden dola
y ele aln ya d a negatif olarak adlandrld b ir dnem de ilk a d m la r at
Cogito, say: 65-66, 2011
m aya altk. 80'lerde daha dom am olanlar bile bir ekilde fark n d ad r
lar, 12 Eyllde birlikte Trkiyede toplum sadece siyasi deil, sosyal h a tta kl
trel rgtlenmeleriyle, d ah a d orusu iki in san n b ir araya gelip ilikilenm esi ve bu ilikilenm eden sosyal, kltrel, politik h e r ne kt sz konusu olacak
sa buna d a ir h er trl eyin ezildii, o rtad an kaldrld ve b ir d a h a ortaya
km asnn m m k n olduunca geciktirilm esi zerine bir politika hayata ge
irildi. B unun yansm as rgtlenm e fikrinin tam a m e n izilmesi, in sa n la rn
zihninden atlm as, bir korku nesnesi, uzak d u ru lm as gereken b ir ey olarak
grlm esine yol at. Sosyolojide a n a bir konu vardr, rgtlenm e sosyolojisi,
am a rgt fikri 12 Eyllle birlikte sadece politik hayattan deil, ayn zam an
da akadem iden, zihin dnyasndan da kovulm aya alld iin akadem i de
bu n a direnem em i, buna bir ekilde ayak uydurm ak duru m u n d a kalm .
Sosyoloji blm nde bu konuyu o rtad an kaldram azsn, zm orga
nizasyon teo rile ri olarak a d n n deitirilm esi olmu! Blm bak an m z
bunu bize an latt n d a, blm bakanm z d ah il glm sedik am a bu ac bir
glm sem eydi. Teorik olarak b ir konuyu ele a la n dersin ad n n bile akade
m i iinde deitirilm ek zoru n d a kalnm asnn, sosyal ve politik h ay atta kar
l ok d a h a feci oldu. Partilerden, sendikalardan, bugn ite NGO ya da
STK dediklerim iz o dnem iin dem okratik kitle rgtlerine k a d a r h er ey
o rtad an k aldrlm t.
Haliyle biz sra d a n ecinseller olarak byle b ir sosyal, kltrel, politik at
m osfer iinde doduk. K endim iz ecinsel olduum uzu fark ettik. E lbette ki
bu a d la n d rm a la r farkl olabiliyor. Bizden beklenen b ir ey, bizi iine alm a
ya alan b ir kalp var, biz b u kalb a uym uyoruz. nce biz kendi kendim izin
farkna varyoruz. Farkna v a rm a srelerim iz iinde bulunduum uz sos
yal, kltrel ya da politik, ailevi h a tta dinsel, m esleki ilikilere gre deiebi
liyor. K im im iz evet ben bir ecinselim diye ilk cm lesini ok ra h a t k u rab i
liyor. K im im iz u 3 gnlk y alan dnyay kendine zehir edebiliyor, kendi i
b arn yak alam a srecinde. K im im iz de kendi dengesini gayet ra h a t k u r
duu halde, dsal bir nedenden dolay, iyeri, y u rt, aile, sosyal a rk ad a ev
resi vs.den dolay kendini yaratam ayabiliyor. Bu, beraberinde a tla n a d m la
rn da n asl ekilleneceine yol ayor.
Trkiyeli ecinsellerin rgtlenm e seyri ncelikle b ir araya gelme arayla
r ile balad. Tam da o aam ada zaten ilk sorun oluuyor; nk 80lerin ikin
ci yarsna doru, u anlam v ar 80lerin ikinci yarsnn, znel olarak sade
ce kendi zerim den anlatm yorum , Trkiye realitesi iin de geerli. Trkiyede
Cogito, say: 65-66, 2011
433
4 3 4 : A li E rol
A nkara ve stanbul m etropollerinde ecinsellie d a ir k urulan ilk cm leler ya

da ecinsellik diye bir problem in olduuna dair ilk yansm alar 80'lerin ikin
ci yarsyla g r n r oluyor. Ecinsel kadn ve erkeklerin kendisi ak olmasa,
come-out diyoruz, kendileri g r n r olam asalar da yaadklar so ru n la r ar
tk ikili tekil hayatlarnn dna km aya balyor. Sosyal hayatta b ir ekilde
yansm asn buluyor. Bu yansm ayla Trkiyede ayn zam anda byle insanlar
da, bu problem i yaayan in san lar da var diye cm leler kurulm aya balanyor.
Ama k u ru lan bu cmleler d orudan kadn ve erkek ecinsellerin kendileri ta
rafndan kurulm uyor. Akademi, m edya gibi yerlerde ku ru lan cmleler. Birileri
doru am a yanl konumaya balyor am a ecinseller adna konum aya bal
yor. Henz ecinseller birer zne olarak ortaya kp doru ya da yanl kendi
duygularn, dncelerini, sorunlarn, taleplerini dillendirem iyorlar. Kendi
sorunlarn ortaya koyamyorlar. Bu kendi iimizde yle grlyor. Yava ya
va ya parkta ya dlanm yaltlm ehir o rtam larnda, kentin "norm al g
rlm eyen herhangi bir m ekn olabiliyor, izole bir birahane, sinem a gibi. K
k ya da kapal arkada evreleri gibi. B urada in sa n la r birbirini buluyor, kar
lkl szlanlyor, alanyor am a ikinci bir adm atlm yor. kinci adm tam da
Ankarada K aos GL ile stanbulda da L am bdaistanbul ile atld diyebilirim.
Trkiyede ilk defa sradan gen ecinsel bireyler, ii, m em ur, renci
kendi a d la rn a kendi so ru n la rn a sahip kyorlar. Yani rgtlenm e a am a
s bir ekilde byle balad diyebiliriz ve gnl rahatlyla syleyebiliriz. Bu
gn b ak tm zda ok sradan grlebilir. Ama o zam an radikal b ir adm d
bu. Olumlu ya da olum suz birileri hep konuuyordu am a benim a d m a ko
nuuyordu. lk defa insanlar kendi cm lelerini kurm aya baladlar, kadnerkek ecinseller kendileri konum aya baladlar. Dolaysyla bugn 15 yllk
hadi 20 diyelim , balang noktas bu tarihe tekabl ediyor.
B undan nce bir araya gelm e srelerinde biz unu diyorduk, p a rtn e r
bulsak da b u lam asak da alyoruz. B ulam asak yalnzz ne olacak diye al
yoruz, bulursak, nerede nasl yaayacaz diye alyoruz. Nasl b ir iliki ku
racaz, nerde neyi nasl paylaacaz. B unlarn sadece m addi, fiziki sosyal
o rtam lar olm am as deil, biz ilikilenirken b ir ecinsel olarak, kendi cinsi
ni arzulayan k a d n la r ve erkekler olarak neyi nasl ekillendireceiz. Asln
da bunun da bilgisi ve tecrbesi yoktu. nk nm zde olumlu ya d a olum
suz rnekler yoktu. Neler vard? H epim izin bildii rnekler vard, herkesin
tah m in ettii B lent Ersoy ve Zeki M ren rnekleri bunlar. Tam am , bu iki
si ve benim d m d a baka kim se yok mu? Yalnz m ym ? Ama asln d a onlaCogito, say: 65-66, 2011
435
ra da benzem iyorduk. Bir ekilde

in san lar snrlanm , phesiz ki
bu kiiler kendi hayatlar zelinde
realite o larak [neyse] odur ve do
ru d u r a m a ecinselliin algsna
d a ir byle isen o zam an o n lar gibisindir k arsam asn n doru ol
m adn bildii iin aray lar b ir
ekilde balam t.
zellikle b ir araya gelme, ken
dini
a d la n d rm a
srelerinden
Kaos GL Arivinden
sonra d a h a ok konum a a a m a
sna geildi. K onum a a a m a sn
da yle b ir ikilem le karlald. Tam am , biz b ir araya gelip so ru n larm z
paylaacaz peki am a ne olacak? S o runlarm z paylatktan so n ra kendi so
ru n la rm z a kendim iz m dahale edebilir miyiz? Kaos GL kendim izin m da
hale edebileceini syledi. Edilebileceini syledii iin rgtlenm e srecine
girdi. Am a o dnem y u k ard a izdiim 12 Eyll atm osferinden dolay ecin
sel bireylerin yaklam pozitif deildi. Ben enayi miyim, niye uraaym
diyordu b azlar, bir ksm b u m em leket byle gelm i byle gider, hibir ey
deim ez, b ir ksm da ya nasl olsa 5 yla AB ye gireceiz, dolaysyla bu so
ru n la r h allolacak diyebiliyordu. B tn b u n la r eletirm ek iin paylam yo
rum , sadece o dnem in resm ini anlatm ak iin sylyorum. B tn b u n lar o
dnem iin karl olan eylerdi, hepsi, ben kabul etm em am a anlayabilir
ve anlalabileceini paylaabilirim . nk in sa n la rn nnde hibir rnek
yok, dayanaca hibir ey yok, canm kan m dedii ailesinden sosyal poli
tik evresine kadar...
Dolaysyla ne oldu? Trkiyedeki ecinsellerin rgtlenm e seyri deneye yanla do ru d an ecinsel k ad n ve erkeklerin kendilerinin yaratt z b ir dene
yim oldu. D orusu ile yanl ile bu 15-20 yllk sre aslnda kendi ecinselli
ini ku rark en ayn zam anda rgtlenm esini de kurduu bir sre oldu.
80 ve ikinci yars derken bilerek uzattm . Dolaysyla 80lerin ikinci y ar
sndan vazgetim , d ah a 90la rn banda henz dom u a rk a d a la r bile b u
gn ecinsel hareketle ilikilenebiliyorlar. Dolaysyla o dnem i yaam adk
lar iin fiziken deneyim lem edikleri iin sosyal politik atm osferi biraz faz
la uzattm .
Cogito, say: 65-66, 2011
4 36 i A li E ro l
zellikle 80lerin ikinci yars[nda] ayn zam anda 80 ncesi klasik rgt- l
lenm e ta rz la rn n devlet zoruyla ya da yeni koullardan dolay fiziken orta* *
d a n kalktn biliyoruz. Ve o ta rz la rn in san lar ta tm in etm ediini, o tarz
la r a rtk denem ek istem eyen in sa n la rn ounlukta olduunu da biliyoruz.
K a d n la r ne diyordu; b en de erkek yoldalarm la ayn y k n altna girdim ,
altm am a y llar geiyor ben hep ayn kalyorum . Niye benim szm hi
b ir ekilde ortaya km yor? Niye ayrca rgtlensem bile bu hep bir ekil
de p a rtin in ya da m erkezi rgtlenm enin altnda kalyor diye k a d n la rn sesi
duyulm aya balad. Bu, beraberinde fem inizm in telaffu zu n u getirdi. Fem i
n izm ile birlikte k a d n la rn kendi bam sz z rgtlenm elerinin ortaya k
m asn a yol at. T rkiyedeki k ad n varoluu ve k ad n eitlilii zerinden
h er kad n n kendi y aad sorunu ve kendi szn ortaya koyabilecei yeni
rgtlenm e biim i ve ta rz la rn n gelim esine yol at. phesiz ki in sa n la rn
bulundu u sosyal, p o litik ya da k ltrel o rta m la rd a n hareketle fem inist e
itlilik de ona gre ekillendi. Bir yan d a k ad n ve erkek e ittir diyenler de olu
yordu, bir ta ra fta k a d n la rn radikal ekilde erkek egem enliine kar k u rtu
lu m cadelesi verm esi gerekir diyenler de oluyordu. B ir ta ra fta tam am d a h a
nceki rgtlenm elerde kadn ve erkeklerin ilikilenm esi problem liydi, yine
ayn politik bir h a tta yeni bir tanm lam ayla bir araya gelinebilir diyen fem i
n istler de oluyordu.
Dolaysyla bu ecinsellerin dn d ak i yaplarda bu in sa n la rn d urduu
yere gre ecinseller ile ilikileri de ekilleniyordu. rnein her trl ege
m enlik ilikisini so rg u lad k lar halde zorunlu heteroseksellii sorgulam
yorlard.
Ve stelik de h a n i b u zorunlu heteroseksellie d a ir B atdan yaptklar
o k u m ala rd a b u n u n bilgisine sahip olduklar halde b u n u yapm yorlard. B u
g n unu gnl rah atl y la syleyebiliriz ki Trkiyedeki fem inist hareketin
erkek egemen sistem i sorgularken el atm ad am a d a h a sonra yzlem ek
z o ru n d a kald z o ru n lu heteroseksellii sorgulam a sreci, dorudan e
cinsellerin ve ecinsel rgtlenm elerinin etkisiyle oldu.
B urada yeni b ir aam aya geiyoruz. D aha nce ecinseller kendi gibi olan
in sa n la r aradlar, buldular, dertletiler, bazen bir araya geldiler, bazen ayr
dtler, am a geri dnlm ez bir ekilde, 90larm ba gibi 93-94 gibi A nka
ra ve stanbul da geri dnlm ez b ir ekilde resm i olm ayan, formel olm ayan
b ir rgtlenm e s recin e girdiler. kinci b ir aam a da a rtk kendi d n d a
ki ilikileri ve rgtlenm eleri de etkilem eye, dntrm eye baladlar. E l
Cogito, say: 65-66, 2011
E c in s e l K u r tu l u H a r e k e tin in T r k iy e S e y r i
: 437
bette ki dnm sreci her yapda ayn gitm edi. rnein kadn hareketi ya
da fem inist hareket ok hzl b ir ekilde bu eksiini tam am lad. B ugn ka
dn hareketi iinde ta rtm a bitm em i olm asna ram en kadn hareketi ya
da fem inist harek etin sam im i b ir ekilde cinsiyetilii, heteroseksizm i ve zo
ru n lu heteroseksellii sorguladn, ecinsel k a d n ve erkekleri ya da b u
gn d ah a geni b ir ekilde Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti, Transseksellerin (LGBTT) de varolularn tan dn, ortaklaabildiini gryoruz. Ama
ne oluyor, dier yaplar rnein sendikal yaplar ok d ah a a rd a n gidiyor.
Kaos GLyi o lu tu ran la r iinde iiler, m em u rlar da vard. Sendikalarla ilikilenm e d a h a d orudan olabiliyordu am a sen d ik alarn deiip dnm esi
ok d ah a zor olabiliyor.
kinci a am a olarak form el, resm i aam aya deinebiliriz. Ecinsellerin
rgtlenm elerinin de dahil olduu, zellikle 68 zgrlk dalgas ile o rta
ya kan yaplar, b u n lara yeni toplum sal hareketler deniyor, b u n la r k u ru m
sallam resm i rgtlenm elere k a r kan hareketler. ster 3. D nya lkele
rinde olsun, ister Bat Avrupad a olsun, ister eskinin deyimiyle dou bloun
da olsun, m evcut rgtlenm elere kar kendi sesini karam ayan, kendi s
zn syleyemeyen, kad n larn , ecinsellerin, evre politik alarn a k a r eko
lojik hareketin, etnik hareketlerin seslerini, szlerini d uyuran hareketlerdi
bunlar. Ayn zam an d a bir m erkeze bal olm ayan, d ah a ok a balantsy
la bir aray a gelen, tan m la n m b ir sorun e tra fn d a yan yana gelen yaplan
m alar. Dolaysyla bu hareketler ierisinde ayn zam anda eitliki b ir iliki
de sz konusu. te hiy erarin in olm am as, d ilin m ilitarist olm am as. Sade
ce kendi sorunuyla deil ayn zam an d a cinsiyeti olm ayacaksn gibi b irb iri
ni kesen so ru n la rla da kendini tanm layan yaplar. Ecinsel harek et de ayn
ekilde byle k u ru ld u diyebiliriz.
1993ten 2005e k a d a r L am bdaistanbul, Kaos GL aslnda b ir rgtlenm e
olm akla birlikte formel, kaytl b ir yaps yoktu. n sa n la r bir araya geliyordu,
sorunum uz ne, u; ne yapacaz unu yapacaz. K im yapacak, b u n u sen ya
pacaksn, u n u ben yapacam . Nasl egdm leeceiz, ite P azar toplant
lar yapacaz. H er eyin k a ra r herkese ak top lan tlard a k a ra r verilip uy
gulanyordu. 2005 ile birlikte ilk Kaos GLnin t z k hazrlam as ve kaytl bir
dernek olm ak iin A nkara Valiliine bavurm as sz konusu oldu. B urada
Trkiyeli ecinseller yeni bir eyle kar karya kald. imdiye k a d a r ne der
dik, Trkiyede ecinsellik su deildir, yasak deildir derdik. A slnda ad ko
nulm uyordu, sistem eer b ir ekilde kafan ezm iyorsa grm ezden geliyordu.
Cogito, say: 65-66, 2011
438 : A li E ro l
Ama ilk defa resm i olarak 2005'ttr

ecinsel dernei olarak kendini
kaydettirm ek isteyen bir dernekle
karlat resm i m akam lar.
Dolaysyla ilk tepki "hukuka ve
genel ah laka k a r, b u n lar k u ru
lam az diye geldi. Ama savclk l
gin bir ekilde, hayr devir dei
ti, kendine gey, lezbiyen diyen in
san lar var, b u n la r akadem ide kul
Kaos GL Arivi'nden
lanlyor, sadece akadem ide deil
gnlk dilde de kullanld, a h

lakla snrlandrlam ayaca, genel a h la k n da devirden devire toplum dan
toplum a, ayn toplum iinde farkl z a m a n la rd a deiip d n t n sy
ledi. Valilik de b u n a itiraz etm eyince K aos GLnin t z ilk ecinsel der
nei olarak onayland. B unun hem en a rd n d a n dier g ru p la r formel srece
girm ek iin bavurdu. A nkarada ikinci b ir dernek, Pem be Hayat; ard n d a n
B u rsada Gkkua ve stan b u lda, L am bdaistanbul; so n ra zm irde, Siyah
Pem be gen. sta n b u lda Valilik savcln reddini kabul etm edi ve m a h
kemeye gitti. M ahkem e de kapatm a verdi. N ihayetinde Yargtaydan dnd.
unu biliyoruz ki Trkiyenin resm i o larak yzn dnd AB srecinde
asln d a bir ecinsel rgtlenm esinin yasal olarak engellenm esinin m addi te
m elleri bulunm uyor. lle de ecinsel dernek kuru lab ilir gibi b ir cm le gerek
miyor. Trkiyenin ta r a f olduu u lu sla ra ras szlem eler sz konusu oldu
unda, Yargtay da ayn olum suz cevab verseydi bile biliyoruz ki Avrupa n
sa n H aklar M ahkem esinden bu k a ra r dnecek. Trkiyede farkl dengeler
sz konusu olduu iin devletin de resm i birim lerinde b u srele yzlem e
si farkl olabiliyor.
20 yllk srete K aos da Lam bda d a bugn a rtk Eskiehir, zmir, Adana,
D iyarbakr'daki o lu u m lar ne yapyorsa ak bir ekilde yapyor. imdiye k a
d a r b ir sorun yaanm am . Dolaysyla h er seferinde onaylam am akta direnilen tzkteki am a la r blm bir ekilde hayata geirilm i.
B ugn ecinsel h a k la rn n in san h a k la r b t n n n b ir paras olduu
kabul edilebiliyor. A m a yaratlan h er alan -keke byle olm asayd- d o ru
d a n ecinsellerin kendilerinin y aratt a la n lar oldu. K endi z rgtlenm e
leri de bu ekilde oldu. H erhangi b ir yapdaki pozitif cm leler de ecinselle
Cogito, say: 65-66, 2011
rin zoruyla oldu. Dolaysyla 15-20 yllk sreci dndm zde ecinsel
lerin rgtlenm e seyri de olm u bitm i, tam a m la n m deil. Yeni aray lara
m eyil eden b ir sre.
Kaos GLn in elbette eletirilecek bir sr yn v a rd r am a bir s r gzelli
i bu toplum a tad. Bu gzelliklerden bir tanesi eitliliklerin altn izmekti.
rnein A nkarada Gvenpark var. 80lerde ve 90la rn ikinci yarsna k ad ar
insanlar birbirini b u rad a buluyorlard. Bugn yok nk devir deiti, inter
net kt, in sa n la r artk kendini gizlemiyor vs. Kaos GLn in ilk yllarnda b u ra
daki in sanlarn birbirini aram a srecinin yansm alar ne ola ki, h an i b ir nevi
antropoloji alm as yapar gibi, yarglam a, dam galam a, sana uym ayabilir,
orada iki insan birbirini nasl arar, nasl tanr, birbiriyle tan tnda ne ya
par, bana kt bir ey gelirse ne anlam a gelir, gelirse niye kt eyler gelir...
Am an ta n rm Gvenpark'a m gidiyorsun? G venparkta m buluyor
sun? Oysa in sa n la r birbirini ya p a rk ta ya sinem ada ya h am am da buluyor
diyorduk. 90la birlikte b a r ne kt, ecinsel olm ak halleri orada b a k a bir
ekilde belirlenm eye balad. B a ra gidenler sinem aya, parka gideni eleti
riyordu, aalyordu. Nasl olur da b u n a hiyerari koyabilirsin? B t n bu
m eknlar nasl deiip dnyor? H am am dediim izde, gem ite kalm
b ir eyden bahsederken, b a r dediim izde gece hayat olm ayan in sa n la rn
bile kurabilecei 3-5 cm le vardr. B tn b u n la r ne anlam a geliyor? Kaos
GL, dergisiyle, eylemleriyle b u n la rn resm ini izm eye alt.
Biz m cadele ediyoruz, kad n k ad n a ve erkek erkee, dolaysyla bu to p
lum buna izin vermiyor. Biz ne yapacaz? Kendi varoluum uzu ku rark en
soluk alabileceim iz alan lar genileteceiz, her yerde, kam pste, g n l k h a
yatta, okulda, ailede am a b u n u geniletm eye alrken eitlilii de aklda
tu tm ak gerekecek. rnein K aos GL dergisini ilk yllard a ok rad ik al b u lu r
lard. lk yllard a bu bizi biraz yp ratt da. zolasyonla kar karya kalabi
liyorsun vs. K urduum uz cm lelerin radikallii ilk kez kuruyor olm aktan,
gr n r olm aktan. Bu d u ru m d a yeni kalplar yaratm ayalm , diyelim ki ben
inanl olm ayabilirim am a hem ecinsel hem dini ritelleri yerine getiren in
san da rgtlenm elerim izin iinde yer alabilir. B unu lafta da sylemiyorduk.
Bizim bir tek hassasiyetim iz vardr. Bu rgtlenm e ecinsel bireylerin ken
di z rgtlenm esi olarak bam sz olm al. Dolaysyla herhangi b ir yapya,
yaplanm aya tabi olacak, onun vitrininde ss olacak b ir eye m saade edil
m edi. Kaos GL srecinde olsun, genel olarak ecinsel rgtlenm e srecinde
olsun, hibir ey dlanm ad, bastrlm ad . u rad a so ru n la r yaadk h er se
Cogito, say: 65-66, 2011
439
440
A li E ro l
ferinde. Diyelim ki benim ecinselliim le barm a srecim , reaksiyonlarM|

fark l olabiliyor, senin ecinselliinle b a rm a srecin, reaksiyonlarn f a |
l olabiliyor. Kendi zerim izden k urduum uz cm le bazen dlayc olabili
yor. M isal kii ateist ise rnein vay, ecinsellii yle gren b ir dine kar btf
cm le nasl k u ra rsn diyebilir. Ayn cm leyi politika zerinden, seks anlayi*
zerinden yapabilir. Tek partnerli m i ok p artnerli m i zerinden kurabilir.
H ayata dair her ey zerine kurabilir. M dahaleyi o rad a yapyorduk. Bir dur,
yani kendi a lan n aarken baka b irin in alann, seni dlam yorsa o kadar
eletirel bir ekilde zorlam a diyebiliyorduk.
Dier ta ra fta n b u eitlilik belki m esleki rgtlenm elerde olabilir ama
o n u n dnda Trkiyede var olan bildik geleneksel y ap lard a olmayabilir.
Yekpare bir yapdr. O rada eitliliklerin kendilerini ortaya koym alarna
m saade edilm ez pek. Bu tam am en yeni toplum sal h areketlerin ekillendir
dii ve ortaya koyduu b ir ey. Ecinsel hareket de b u n a paralel geliti. n sa
n n olduu her yerde ecinseller de olabilir diyordu. Peki, bu ne anlam a geli
yor? Aslnda bir toplum da ne kad ar sosyal, kltrel, politik, mesleki in san e
itlilii varsa bu ayn zam anda ecinsel varolularn eitliliine de yansyor.
Bizim yapm am z gereken kapal b ir k u tu sadece tek m erkezli bir yap olarak
deil, bu eitlilii kapsayacak bir ekilde rgtlenm e olursa olur diyorduk,
n itekim byle de oldu. Ecinsel rgtlenm e kendini byle var edebildi.
K aos GLyi hem dergi hem aktivite o larak tarad m zd a her rengi grm ek
m m kn. Bugne k a d a r ecinsel topluluk iinde bugn ok sradan, n orm al
grdm z ta rt m a n n Kaos GL zerinden tartm ay a aldn ve ecin
sel harekete tan d n da grebiliyoruz, ite, ecinsel ve K rt olm ak gibi,
tah ak k m e kar m cadele gibi, hiy erarin in sorun olduunu, cinsiyeti di
lin niye sorun olduunu, niye an ti-m ilitarist olm am z gerektiini, m ilitariz
m in aslnda ecinselleri hem fiziken hem dil zerinden nasl yaraladn vs.
b t n bu balklar ecinsel harekete tayan, gndem letiren Kaos GL s
reci, rgtlenm esi oldu. Haliyle b t n b u n la r yaparken o ta rtm a la rn z
neleri, alan lar zerin d en eitlilii de gzetti. Kaos GLn in gndem e ta d
b u konularn pek ou bugn anonim leti. Yani dier ecinsel rgtleri
ta ra fn d a n da sahiplenildi. Dolaysyla K aos GLnin att b ir slogan, b ir n e
ri o larak kalm ad, h arek etin bir sz oldu. K aynan b ir nem i yok. nem li
olan sahiplenilm esi ve kendi rgtlenm e srecinde iselletirilm esi.
H er Pazar ak toplant yaplyordu stanbul ve A nkarada. Yani yapla
cak ilerden alam a szlanm alara k a d a r her ey orada konuuluyordu, bazen
Cogito, say: 65-66, 2011
farkl renkler ne kabiliyordu. Bu, aktivitelere ve dergiye yansyordu. Bu

h er anlam da oluyordu. Bu nasl dergi, okuyorum okuyorum anlam yorum ,
kim yazyor b u n u , b ir bakas da bu nasl dergi, b u k a d a r m ucuz olur.
diyordu. Biri entelektel, akadem ik buluyordu, birileri fazla elenceli gl
lm dolu buluyordu. Ayn yaklam k lt r m erkezi iin de geerliydi. K aos
K ltr M erkezini ilk atm zda tuvaletinden pencerenin pervazna k a d a r
tem iz olm asna alyorduk, n k in sa n la r gn nda ecinsel grm e
m i, gn nda ak bir m ekn grm em i, ite sala kapal ara sokaklar
d a n ulalan gizli kapakl m eknlar, yle bir m ekn yapalm ki, o tu ru p k a h
ve ay iilebilirken birb irim izin y z n grebilelim, sesini duyabilelim. B iri
m izin annesi geldiinde "a kzm n/olum un takld m ekn buym u, iyiy
m i diyebilsin istiyorduk. yleydi de aslnda. Ama b u n a ram en birileri di
yordu ki am an zppe entelektel geylerin m eknnda skldm , bir b a k a
s ise am an kaos k lt r m erkezi mi? ite varo ibnelerinin gittii bir yer d i
yordu. B uradaki atm a tek b a n a K aos GLn in zebilecei atm alar de
il. Bu atm a n o k tala r alsnda toplum um uzun yani kltrel, politik ve s
nfsal atm a no k talar. Biz orada a n cak kendi gcm z oran n d a m d a h a
le edebiliriz. O raya m dahale etm ek farkl politik, sosyal, kltrel rgtlen
m elerin y zn b irbirine dnm esi, dayanm asyla halledilebilir.
Ecinsel Kurtulu Hareketinin Yeni Bir Toplumsal Hareket Olarak

Seyri
Ecinsellik, erkek veya kadn, bireyin kendi cinsinden in sa n la ra cinsel, e ro
tik ve duygusal adan ynelim idir. Ecinselliin yaan l ve adlandrl,
toplum dan toplum a, farkl z a m a n la rd a farkl ekiller alm tr. Tarihsel bel
geler, edebi eserler araclyla a k ta rla n bilgiler gsterm ektedir ki ecinsel
lik olgusu b t n in sa n topluluklarnda grlm ektedir.
B ununla birlikte pek ok toplum da anlm ayan ve yok saylan bu gerek
lik, her eye ra m en var olagelm itir. Toplumsal k u ru m la rn bu gereklii
ele alm a ve denetlem e ihtiyac, d in ve hukuk k u ru m la rm n yan sra tp ve
psikiyatrinin de ecinsellii, kendi yaklam lar erevesinde, b irta k m s
n fla n d rm a lar altn d a ele a lm a la rn a yol am tr. B u kurum lar, kendi a la n
larn d an hareketle, ecinsellii su ve psikoseksel b ir bozukluk/sapm a ola
ra k deerlendirm elerine karlk, ecinsel bireyler, sanayilem e ile ortaya
k an toplum sal deim eler srecinde, byk ehirlerde birbirlerini bulm aya
balam lard. B u n u n sonucu olarak, B atl ecinsel bireylerden toplum sal
Cogito, say: 65-66, 2011
441
442 : A li E rol
kuatm aya kar ilk kitlesel tepki 27 H a z ira n 1969d a geldi. New York eyaleri
tin d e Stonewall In n adl b ara b ir polis baskn akabinde, ecinsellerin karf|
koyarak gn s re n b ir ayaklanm a yaratm alar m odern ecinsel hareketin
m ilad oldu. Bu kvlcm n pei sra gelien gey ve lezbiyen zgrlk hareke
ti, d a h a nce ecinsellii bam sz b ir varolu olarak yadsyan psikiyatriden
hukuka, k u ru m la rn kuatm asn krm aya balad. rnein gey ve lezbiyen
hareketi, 1974te ecinselliin A m erikan Psikiyatri B irli in in (APA) akl has
ta lk la r listesinden silinm esini salad. Aktr ki bu nem li bir gelimedir.
nk bu karar, ecinselliin, bireysel ve psikiyatrik b ir olaydan te sosyal
b ir gereklik olarak k abul a n lam n a gelmektedir.
Ecinsel K u rtu lu H a re k etin in ortaya kt 60l y llar ayn zam anda
b ak a yeni toplum sal hareketlerin de ortaya kp gelitii dnemdi. Bu h a
reketlerin ortaya km as, a rtk geride kalm olsa da, b ir "dnya devrim i"
o larak yaanan 68 srecinin r n olm utur. B ugn, getikleri sre ve
m evcut d u ru m la r b ir yana, Yeni Toplum sal H areketler dendiinde, ecin
sel hareketle birlikte genellikle fem inizm , bar hareketi, evre hareketi, ye
il hareket, anti-nkleer hareket, rklk kart hareket, etnik aznlk h a re
keti vb... anlm akta.
Yeni Toplumsal H areketler kapsam nda, sz konusu hareketler anlm ak
la birlikte, yeni toplum sal hareketler kategorik nitelem esi herkes tara fn d a n
kabul grmem ekte ve bir term inoloji fark ortaya km aktadr. XIX. yzy
la doru ortaya kan rgtl ve kalc sosyal hareketlerden sonra XX. yzy
ln ikinci yarsnda ortaya kan yeni toplum sal hareketleri anlam aya alan
eitli yaklam lar erevesinde, Amin, Arrighi, Frank, W allerstein (Byk
K argaa - Yeni Toplumsal H areketlerin K rizi, Sistem K art H areketler)
son iki yzyl bir b t n olarak ele alm akla birlikte, hareket noktalarnn fark
ll dorultusunda, deiik sonulara varyorlar. W allersteinin hareketlerle
ilgili term inolojik belirlemesi, yeni toplum sal hareketleri de kapsayarak ve bir
b t n olarak, sistem -kart hareketler adn alm aktadr. Arrighi, ii hareket
lerini tanm larken, Am in ulusal k u rtu lu hareketlerini tanm lam tr. F rank
ise XIX. yzylda ortaya km olan sosyal-dem okrat hareketleri, kom nist
hareketleri ve ulusal kurtulu hareketlerini yadsm am akla birlikte, toplum
sal hareket nitelem esini yalnzca "dier hareketler iin kullanm aktadr.
XIX. yzylda ortaya km geleneksel hareketlerden yeni toplum sal h a
reketlere kadar, son iki yzylda pek ok hareket ortaya km akla birlikte,
y azarlar temel istem leri d ah a dem okratik, daha eit b ir dnya idealine d
Cogito, say: 65-66, 2011
E c in s e l K u r tu lu H a r e k e tin in T rk iy e S e y ri
nk olup, bu zlem leri gerekletirm ek iin bilinli b ir m cadele y r te n h a

reketlerle ilgilenm ektedirler. T arihte ve gnm zde pek ok rnek b u lu n ab i
lecei gibi, sz konusu istem lere k a rt ynde ilerlem i baka hareketler de
olabilm ektedir.
Yeni toplum sal hareketler, sistem e kar m uhalefet anlam nda, gelenek
sel sistem -kart hareketlerin devam olarak grlebilse de, ortaya k ve
yaklam asndan, geleneksel sistem -kart hareketlerden bir kopu hali
yaratm tr. E ski sol sistem -kart hareketlerin reddedilm esi, Batd a sosyaldem okratlara kar, Douda kom nistlere kar, nc D nyada ise u lu
sal k u rtu lu u la ra kar gelien m cadelelerle ekillendi. Yeni toplum sal h a
reketlerin reddettii eski sol sistem -kart hareketler, kendi blgelerinde,
farkl yollarla da olsa iktidara gelm iti. Fethedilm i ik tid ar altn d a ortaya
kan yeni toplum sal hareketler p a rti rgtlenm esini ve politik ik tid ar ele
geirm e perspektifini bilinli o larak reddettiler. Yeni toplum sal h areketle
rin varl, fiili olarak, politik p o litik an n reddi a n la m n a geliyordu. k tid a
r bilinli olarak reddeden bu hareketler, bir sosyal hareket olarak ortaya
kt. Yeil H arek etin, zellikle A lm anya rneinde olduu gibi so n ra p a r
tileip, seim le parlam entoya girm esi, bu hareketi yalnz politik o larak de
il, ayn zam an d a fiili olarak d a b ir sosyal h arek et olm aktan u zak latrd .
XIX. yzylda ortaya km olan hareketler, (otorite kart, haliyle devlet
rgtlenm elerini o rta d a n kaldrm ay hedefleyen a n a rist hareketi p aranteze
alrsak) devlet ik tid a rn n fethini, ilk hedef olarak nlerine koyarlarken, yeni
toplum sal hareketler, toplum sal ik tid a r ve zerklii ilk hedef olarak b e n im
siyorlar. Yeni toplum sal hareketler, ii hareketlerini ve sosyal-dem okrat h a
reketleri, a rtk yeterince sistem -kart olm am akla suluyor.
XIX. yzyln toplum sal hareketleri, emek-sermaye elikisinden hareket
edeken, yeni toplum sal hareketler, geleneksel toplum sal hareketlerin nem
semedii ya da yok sayd, d o ru d an doruya em ek-serm aye elikisinden
kaynaklanm ayan elikilerden h arek et etti. Sz konusu elikiler, yeni to p
lum sal hareketler asndan gerek elikilerdi ve iddeti asndan emekserm aye elikisinden geri kalm azd. Bu elikiler, toplum sal cinsiyet, ku
ak, etnik kim lik, rk, cinsellik talepleriyle ieriklendirilm i stat g ru p la rn
dourdu ve h k im stat g ru p la rn a kar, snfsal kim likleri geri p lan d a b
rakarak, sz konusu taleplerin ekillendirdii zgl kim likleri ne kard.
Eski toplum sal hareketler, ik tid ar alm olduklar halde, eski sistem den ko
pu anlam nda, bu taleplere cevap verem em ilerdi. 68li yllarda genlerin,
Cogito, say: 65-66, 2011
443
444 :
A li E ro l
k a d n la rn ve ecinsellerin bakaldrsnn, hkim stat g ru p la rn (erkekler,

d a h a yal kuaklar, ounluk...) tam b ir yenilgiye u rata m a sa da gerilem e
lerine yol at aikrdr.
Yeni toplum sal h arek etler politika yapm a an lam n d a da eski toplum sal
harek etlerin pratik lerin d en farkl k a n a lla r yaratt. Bu, ayn zam anda, p a r
ti rgtlenm esine, brokrasiye ve hiyerariye b ir b a k ald r olarak geliti.
Bu b akaldr, yalnzca, bilinen dou lkelerindeki b ro k ra tik yapya k a r
olm ayp ayn z a m a n d a sosyal-dem okrat hareketlerin b ro k ra tik ve hiye
ra r ik rgtlenm elerine de karyd. Yeni toplum sal hareketler, bu srede
zerk, katlm c ve d o ru d an eyleme dayal y ap lan m alar o lara k kendini o r
taya koydu.
60l yllarda, b a ta Kuzey Am erika ve B at Avrupada ortaya kan bu,
yeni toplum sal hareketler -doal olarak Ecinsel K urtulu H areketi d e - za
m an la dier kta ve lkelere de yayld. 68in r n olarak bilinen ve yeni
o larak ad lan d rlan toplum sal hareketler, hi de yeni saylm az. Gerekte
yeni olan, sz konusu toplum sal hareketlerin, 1960l y llard a bir dalga ola
ra k yeniden ykselm eleridir. 60l y llara k a d a r hkim olan geleneksel h a re
ketlerin ilk ortaya kt dnemde, yeni toplum sal hareketlerden pek ou
m cadele halindeydi. Fem inist, bar toplum sal hareketler gibi... Yine ayn
dnem de anaristler, cinsel zgrlk erevesinde ecinselleri savunm ular
dr. Geleneksel hareketlerin hegem onyasyla birlikte, b u g n yeni toplum sal
hareketler olarak ad lan drdm z hareketler, ya tam am en klm ya da
glgede braklm tr. Ta ki, 68 kalkm asna kadar...
Ecinsel Realitesinin Trkiyede Sahneye kt "80li Yllar Seyri

68 kalkm as ve o n u n r n olan Yeni Toplumsal H areketler, Trkiyede
asl yansm asn 80li yllard a bu larak ortaya km aya balad. zellikle fe
m in izm bata olm ak zere yeil hareket ve ecinsel hareket, '80 darbesiyle
birlikte b t n toplum sal hareketlerin bastrld bir dnem de, hem hayatn
iinde hem de akadem ik ve dnsel a la n d a byk ta rt m a la r beraberinde
getirm itir. 12 Eyll askeri rejimi, travest ve transsekssellerle birlikte efem ine erkek ecinsellere ynelik youn ve iddetli b asklar uygulam ve heteroseksel olm ayanlar zorla g rnr a la n la rn dna s rm t r. Ayn d
nem de geleneksel toplum sal hareketlerin yaad yenilgi de d ah a nceleri
bu hareketlerin glgesinde ya da denetim inde kalm dier toplum sal h a re
ketlerin paradoksal b ir ekilde nnn alm asn salam tr. K adnlar, b a
Cogito, say: 65-66, 2011
m sz olarak kendilerini ifade etm eye balam tr. Ecinseller, srf ecinsel
olduklar iin bask ve dlanm aya m aru z k ald k larn grm tr. zellik
le 80 ncesinden gelen, genlerin bakaldrs, bu dnem de yenilm i de olsa,
tabi gruplarn b a k ald rsn n m m k n olduunu gsterm itir.
80li yllar, yalnzca Trkiyede deil, b t n dnyada mevcut dengele
rin ve egemen dncelerin sarslm asn a yol am tr. 80li yllarda, B atda
yeni toplum sal hareketler asndan genel olarak b ir yenilgi ve sosyal h a
reket olarak b ir klm e grlm tr. Trkiyede ise ayn dnem gelenek
sel hareketlerin b astrlm a sn n b ir sonucu olarak h k im statleri sa rsn t
ya uratm ve tabi stat lerin kendilerini bam sz o lara k ifade etm e olanak
lar y ak alam alarn a yol am tr. Fakat 68le birlikte dier blgelerde ortaya
kan yeni toplum sal hareketlerin klm esi ya da k u ru m sa lla m a sn n bir
sonucu olarak, Trkiyede ortaya k a n benzeri yeni toplum sal hareketler bir
talihsizlik yaam tr. B atda ortaya kan yeni toplum sal hareketler, zerk
lie, katlm a ve do ru d an eyleme dayal olarak gelim iti. Bu hareketlerden
b a z larn n -yeil h a re k e t- partilem esi, bir sosyal h arek et olarak so n lar ol
m uken, Trkiyede bu son, ortaya km aya balayan yeni toplum sal harek et
lerin b a z larn n ilk adm oldu. Yeil hareketin olm ad bir o rta m d a "Ye
il P a rti kuruldu! B una ram en, ta m da yeni toplum sal hareketin tipik zel
likleri olarak, yeil hareketin, evre" hareketinden ekoloji hareketine ka
d a r tam da so ru n u yaayanlar tara fn d a n , kylerde ve m etropollerde ortaya
karld grld.
Trkiyede ecinsel hareket tartm a la rn n , 80lerin ikinci yarsnda b a
lam akla beraber b ir hareket olarak, 90larla ortaya ktn sylemek yanl
olm ayacaktr. B ata stanbul ve A nkara m etropollerinde ecinseller, kendili
inden bir araya gelerek, gruplar oluturdu. Bu gruplar, kadn hareketinde de
grlm olduu gibi, birincil grup ile b ir sosyal hareketin ilk nveleri olarak
ortaya kt. Yeni toplum sal hareketlerin tipik zellii olan dorudan katlm
ve dorudan etkinliin bu g ru p larn da zellii olduu grlm tr.
Yeni toplum sal hareketlerin, d n y an n dier blgelerindeki m evcut du
ru m u her ne olursa olsun, Trkiyeye yansm as farkl olm aktadr. Bu d u
ru m ecinsel hareketi iin de geerli grlm ektedir. inde yaadm z to p
lum da, bar, vicdani reform cu, fem inist ve heteroseksel olm ayan y ak la
m lar d orudan ve aka, ik tid a rn y u m ru u n u k arsn d a bulm aktadr.
Aktr ki, az gelim i lkelerde ortaya kan yeni toplum sal hareketlerin ii
hi de kolay olm am aktadr. B u nunla birlikte b ilin ir ki tah ak k m n olduu
Cogito, say: 65-66, 2011
445
446 : A li E ro l
h er toplum da, zgrlk iin verilen toplum sal m cadeleler h e r zam an o rta
ya km tr.
Son nkr Olarak Ecinsel Realitesinin Cumhuriyet Seyri

H epim iz biliriz ki d a h a ilkokuldan b alay arak bam za k ak lan Trkiye
C u m h u riy e tin in am ac B aty yakalam ak, h a tta Avrupay gemektir. Va
rolu gerekelerini aka Bat d m anl zerine k u ra n la r bile en azn
d a n Avrupann k lt r n e kar ksa da tekniini alm a gayreti gsterm i
tir. atm alar rolleri deitirirken Avrupa akyla yanp tu tu a n la r, m a
dem yle, b u y u ru n diyen AB k a rsn d a sarslabiliyor. 2000lerin ban d a
ki H km et, sanki l tu fta bulunuyorm u gibi ulusal p ro g ra m a rd an a l
m ay tercih etm i, m erkezi ik tid arn dier o rta k lar ise ABn in eytanlkla
rn sralam a y a rn a girm ilerdi. "K lt r kalsn, teknii yeter diyenle
rin teknii bir yana brak p , bir a n nce Avrupan n siyasi k lt r n e sa rl
m ak d u ru m d a k a ld k la r b ir srete ekillenen AKP H k m eti de sz konu
su siyasi k lt r n tem silcisi ta ra fn d a n yeterince ilerlem em ekle, refo rm lar
d a n u zak du rm ak la eletiriliyor.
A vrupallam a srecinde, Tanzim at a rt 70 yl, a rtk seksen k su r yl geri
de kalrken, vatan-m illet akyla yanp tu tu a n la rn ve halk h alk a ram en y
netm e azmiyle halkn st n e ullan an larn ik tidar blm ve rant kavgas
n a ra m en Trkiye C um huriyetinden so ru n la rn gerek ad n koymas ve on
larla yzlem esi bekleniyor. K arda y r rk en kan sesin m eer K rt Realite
si olduunu sonunda anlayan Trkiye, ecinselliin 3-5 ibnenin zevk- sefa
s ya da h afta sonu hobisi olm adn, bu to p raklarn realitelerinden biri ol
duunu da eninde sonunda kabul edecei b ir realite olarak srad a bekletiyor.
E cinsel realitesi belki de son inkrdr. C um huriyet Trkiyesini sahiple
nenlerin de onu her to n d an ve k analdan eletirenlerin de tereddtsz z e rin
de a n la tk lar tek konu ecinselliktir. C um huriyetin cinsiyeti ve cinsel yne
lim ine d a ir k u ru lacak b ir cm le her z a m a n kenetlenm i b ir heteroseksel
blok ile kar karya kalm tr. A dlandrlm as ve yzlem e dereceleri farkl
olsa da konuulm adk konu kalm ad halde 90. Ylna yaklarken bile sra
n n ecinsellie gelem ediini gryoruz.
C um huriyetin toplum projesinde kendine yer bulam ayan ecinseller sos
yal ve politik hayattan kovulm u olsalar da kadn kadna ve erkek erkee ak
o rta d a n kalkm am ve h er dnem kendi ecinselliini yaratm tr. Son 15-20
yldr g r n r olan ecinsellik ncesinde kabaca iki dnem den sz edebiliriz.
Cogito, say: 65-66, 2011
B u n lard an ilki sosyal-kltrel gereklik ile o ry antalist efsane ve fantezi

lerin birbirine k a rt saray-ham am m uhabbetleri ile Osm anl! ark-tslam
klasikleri zerinden bazen dz b azen edebi bir anlatm la, ecinsel v aroluun
sosyal-kltrel hay atn a d air ipu larn a ve gereklerine ulam ak m m kn.
Pekl, herkes kendi fantezisine gre fesli bykl veya tysz nazenin T rk
erkeklerinin arz endam ettii bir dnyada salnm ak d a isteyebilir.
Trkiyenin y z n B atya dnd O sm anln m son dnem inde, B atd a
d in in yaptrm gc geride kalyor, yerine bilim ve k a n u n araclyla hom ofobi kurum sallayor. D aha E rb a k an dom adan ok nce bu to p ra k lara
B atdan hom oseksellik deil a m a hom ofobi gelm iti! C um huriyet dne
miyle birlikte de hom ofobik tu tu m ve uygulam alar politik arenada k u ru m
sallayor. H om ofobinin k u ru m sallam as ecinselleri grnm ez klyor. E
cinsellik realitesi, b ro k ratik sekinler arasn d an kovuluyor; sosyal, k a m u
sal alan lard a telaffuz edilm em eye balanyor. Ecinsel, gnm ze k a d a r s
ren, suu olm ayan sulu konum una itiliyor. G rnm ezlik ablukasyla k u a t
lan ecinseller sosyal ve kltrel h a y a ttan tm yle dlanyor. K aran lk p a rk
kelerine, kyda kede kalm b ir iki h am am a hapsedilen hayatlar, a h
laksz, h asta ve "sapkn diye dam galanyor. Y zn B aty a dnm C um
huriyet Trkiyesinde, hem sosyal hem politik alan kaplayacak ekilde, e
cinsellerin p ayna den hom ofobi oluyor.
Tm bu dnem boyunca, ecinsellik, d ah a doru b ir anlatm la ecinsel
iliki, sosyal-kltrel bir kskaca alnyor. Bu d u ru m ikili bir tarz ekillen
diriyor. Ecinsel birey, sosyal k ltrel hayatn norm olan hetero hayata gre
k uruyor/kurm ak zo ru n d a kalyor, bylece adn koym adan gizlice ecinsel
ilikilerini yayor. Ecinselim diye ortaya km ayp, erkeklik ve / veya k a
d n lk kategorisinden beklenen d av ran lar yerine getirdii srece sosyal,
ahlak, din, siyas k u ru m la rn em siyelerinin altn d a kolayca kendine b ir
yer bulabiliyor. O yunu k u rallarn a gre oynayam ad iin veya riy ak r vic
d a n la rn topluca rah atlatlm as iin seilen k u rb an niyetine, elbette kyn
delisi m isali h er m ahallenin b ir ibnesi olacaktr!
Derken 12 Eyll askeri darbesi ile Trkiyede ta la r yerinden oynuyor.
T m toplum sal kesim ler gibi ecinseller ve travestiler de byk zulm lere
m aru z kalyorlar. kili oynayp kendini gizleyemeyenler, kyya keye itilip
zaten dlanm vaziyette olanlar m etropollerden zorla srlyor. B u n a p a
ralel zellikle travestilere ynelik b a sk la r ksa srede geri tepiyor. A hlak p o
lisinin, devlet televizyonunun ve dier resm i k u ru m la rn ecinsel ve travestiCogito, say: 65-66, 2011
447
448 : Ali Erol
lerin hayat a lan larn d ak i em beri bask, zulm ve ikence ile daraltm as, so
ru n u n odaklam asna ve d a h a da g r n r olm asna yol ayor.
Yine askeri darbe ile sosyal kltrel ilikiler deiiklie uruyor. H liha
zrd ak i rgtlenm eler ve b u rgtlenm elerin ekillendirdii in san ilikileri
dnm ek zorunda kalyor. D aha nce sesi km ayanlar, sz hak k n kulla
nam ayanlar, hkim ilikilerin kysnda, glgesinde k a la n la r yeni sesler ve
yeni alm lar olarak sosyal hayatta b ir b ir ortaya km aya balyor. Ecinsel
sesler de b u n lard an biri olarak gn na kyor, in k r edilemeyen, ta rt
lan, konuulan bir konu olarak ecinsellik u z u n zam an d r gndem de yerini
alyor. Ecinsel dergileri, ecinsel k lt r m erkezleri, ecinsel sem pozyum la
r ile 1 M ayslarda, sava kart m itinglerde dalgalanan gkkua bayrakla
ryla C um huriyet projesinin hedeflem esinin tersine bu toplum un sadece heteroseksellerden olum ad grlyor.
Sosyal kltrel hayatlar, ilikiler deiirken yasalar ayn paralelde ilerle
miyor. Meclis tarih in d e ilk kez ecinsellere, g r n r gerek ecinsellere ka
p la rn ayor; dinliyor a m a henz kaale alm yor. C um huriyetin ilan edildi
i M eclisin ats a ltn d a ecinsel sz h l en byk k f r niyetine telaf
fuz ediliyor. Ayrmclk, Trkiyede yasal adan su tekil ediyor. Ecinsel
ler, cinsel ynelim ayrm clnn da su olarak tan m la n m a sn istiyor am a
talepleri karlk bulm uyor. Ecinsel d avran Trkiyede su deil am a a
lm a hayatnda cinsel ynelim ayrm cl grnm ez b ir iddet olarak e
cinsellerin k arsna kyor. Pek ok u z m a n ve klinik hl kendilerine ailele
ri veya k u ru m la n ta ra fn d a n zorla getirilen ecinsel bireyleri "tedavi etm e
ye ve dntrm eye kalkabiliyor. Askeriye ise Trkiyenin en gl ve sz sa
hibi k u ru m u olarak zaten kimseye fikir sorm uyor ve iin en dorusunu ken
disin in bildiine in an p yoluna devam ediyor. Ecinsel subaylar, askeri ceza
k a n u n u n u n 153. m addesine gre, "gayri tab i m ukarenet, nitelemesiyle iten
atlyorlar ve h a k la rn arayam yorlar. Askeri psikiyatri h l 1973ten kalan
ve d n y an n terk ettii uygulam alarla, ecinsellii, h astalk olarak gryor.
C um huriyetin em anet edildii genliin de heteroseksel olduundan
kuku duyulmuyor. E itim ve retim alan n d a, ecinsel ergenlere ynelik
zo runlu heteroseksellik politikalar, ecinsel genlerin kiilik, kim lik ve
sosyal geliim lerini sekteye uratabiliyor. Hom ofobik tu tu m ve uygulam alar
ecinsel genlere ynelik zulm e dnebiliyor.
Bylesi bir tabloya ra m en ecinsel g rnrlnn ykselm esi zellik
le m etropollerde p a rk la rn ve h a m a m la rn terk edilm esini, elence sektr
Cogito, say: 65-66, 2011
zerinden barlarn , kulplerin ve benzeri m ek n larn n plana km asn

beraberinde getirdi. Yeni m ek n larn yeni ilikilere ve ilikilenm e ta rz la rn a
yol am as haliyle gecikm edi. nceleri ecinsellerin fiziki iddete m aru z k al
m ala r ve h a tta ldrlm eleri d a h a ok birincil ilikiler dolaymyla b ir aile
ii iddet eklinde yaanrken a rtk yeni ta rz ilikilenm eler m aru z k a ln a n fi
ziki iddetin eklini de evresini de dnm e uratyordu. Elence sektr
ve periferisinde m a ru z kaln an iddeti, ya ve konum u ne olursa olsun ecin
sel bireylerin kolay lokm a olarak grlm elerinden kaynaklanp, ekonom ik
tem elli bir nefret suu olarak telakki etm ek m m kn. Seksenli yllarn ik in
ci yarsnda polisin erkek ecinselleri oyuna getirm e/tuzaa drm e ta k tik
lerinden farkl o larak bugn gey c in a y e tle rin d e n sz edilebiliyor ve a r ak
sak da olsa peine dlyor. B u nunla birlikte a r ta h rik in d irim i ile geylerin ve tra n sla rn ldrlm esi k a n u n la r ta ra fn d a n tevik ediliyor.
Ecinsellerin grnrl phesiz ki ecinsellerin yaadklar sosyal,
kltrel, ekonom ik ve siyasi so ru n la rn da grnrl a n lam n a gelm ekte
dir. Haliyle in k r ie yaram am , a d n n konulm asn ve yzleilm eyi bekle
yen ecinsel rea lite si, heteroseksel blokun cum huriyetle yat uzlam as
n a ram en kendini yeniden var etm itir.
Ecinsel Realitesinin Grnrl ve Erkekliin Seyri

Trkiye toplum unda ecinsel erkekliin k urulum u veya tersinden kendi c in
sine dnk erkeklerin ecinselliklerini k u rm a lar ve ekillendirm eleri ta m
da Trkiye Ecinsel H areketinin 15-20 yllk ksa ta rih in in r n oldu.
Trkiye E cinsel H a re k etin in yaratc rgtlenm elerinin banda gelen
K aos GLnin ortaya k gerekelerinden biri, cinsiyetsiz toplum topyas
n hedefleyen, cinsiyetin toplum sal ynne d a ir eylemli eletiridir. K aos GL,
tersinden ik tid ar fethi an lam n a gelm eyecek ekilde, heteroseksel erkek ik
tid a rn n yklm asnn m m kn olduuna inanyor. B u sreci, hem h e te ro
seksel hem ecinsel erkeklerin zgrleebilm esi iin birlikte dnm ola
ra k tanm lyor. B irlikte zgrlem enin im k n larn salayabilecek bu dn
m iin hetero erkelerin bir cinsel ynelim olan heteroseksellikten vazge
m eleri gerekm em ektedir!
Erkeklik, toplum sal bir kategori olup, deim ekte, dnm ekte ve srekli
yeniden k u ru lm ak tad r. Bu sreci bizlere K adn K u rtu lu H areketi, ayn a n
lam d a k u llanacak olursak Fem inizm ve Ecinsel K u rtu lu H areketi politika
ve pratikleriyle gsterm itir.
Cogito, say: 65-66, 2011
449
450 : Ali Erol
Son 15 yldr Trkiyeli erkek ecinseller erkekliklerinden d a h a az kuku

duym akta ve kendilerini erkek ecinsel ve/veya gey olarak tan m lam aktalar.
Pek ok travesti ve transseksel sam im i gzlem lerini ve fikirlerini paylatk
larn d a, son 15 yldan b u yana dnen" ve/veya kestiren tv ve ts saysnda
gzle gr l r bir azalm a olduunu sylem ektedirler. Pek ok heteroseksel
erkek, kendisine bir iktidar sunan ve/veya en azndan belli b ir rant salayan
m evcut erkeklikten yorulduunu ve gnlszln d ah a fazla ve daha b e
lirgin b ir ekilde belli etm eye balam tr. Kendi cinsine dnk erkekler ve/
veya do ru d an kendini ecinsel erkek olarak ad lan d ran erkekler arasnda da
farkl erkeklikler ve erkeksilikler ekillenm ektedir.
Peki, var olan d u ru m bize hangi im k n la r sunm akta... Mevcut erkekli
in diren noktas ne... H eteroseksel erkek ik tid arn n t m sylem lerine ve
u y g u lam alarn a ram en m evcut E rkeklikin yekpare olm adn rahatlkla
syleyebiliriz. A rtk E rkeklikten bahsetm ek yerine mevcut erkeklii besleye
bilen erkeksiliklerden sz edebiliriz. Tabii ki bu erkeksilikler farkl kan allar
d an akacaktr...
Mevcut erkekliin homofobiyi rettiini, beslediini ve de karlkl homofobi zerinden kendini kurduunu biliyoruz. Tam da bu noktada yine bir
im kn olarak tespit edebiliriz, mevcut erkeklik, yalnzca heteroseksel olm a
yan erkekleri basklam yor. Ayn zam anda kalba uym ayan heteroseksel er
kekleri de basklam akta ve hayatlarn ekilm ez klm aktadr. Mevcut erkek
lik, toplum un farkl sosyokltrel, sosyoekonom ik ve sosyopolitik kesim ve or
tam larnda farkl ekillerde tan m lanm aktadr. Haliyle bu ta n m farkl erkek
si pratiklerle ekillenm ektedir. Tahm in edilebilecei gibi sz konusu toplum
sal sreler ister ecinsel ister heteroseksel olsun tm erkekler iin geerli ol
m aktadr. Heteroseksel erkeklik yekpare olm ad halde, heteroseksist zih
niyet, ecinsel erkekleri h l erkek olarak grmeye yanam am aktadr.
80 ncesinin asi ve devrim ci -ta b ii ki hetero !- erkeinin u z u n sa k
salyor, kestirm eyeninki ise atkuyruu h a lin i alyor... Asilik akla bile gel
m ezken atkuyruklu u z u n sal bir erkek, "entel diye d u ru m u k u rta ram yorsa a rk a sn d an k a r k lk l veya ibne lafn yiyor... K ar klkl ibne
ler ise ayn dnem de Zeki M ren ya d a B lent Ersoy g ib i olm adan da
ecinsel olabileceklerini reniyorlar... A rkasndan ko n u u lan "o biim
veya ibnen in yerini kendi ad n a konuan ve eyleyen ecinsel veya gey a l
yor... Ecinsel, ayr b ir varolu olarak kendini ortaya koyduka hetero erkek
ler "E rkeklikTerini isp atlam ak iin k lk ta n kla girm e eziyetinden k u r
Cogito, say: 65-66, 2011
tuluyorlar... E cinsel erkei yars k a d n yars erkek eklinde resm eden

m edya, m asa b a n d a izdii bu re sm in realiteye uy m ad n abuk kabul
ediyor... B yktan o k tan vazgem iken gs k llarn tra etm enin erkek
lie halel getirm eyeceini tecrbe eden hetero erkek, "farkllam ad a sn r
tan m a d n gsteriyor... Dier ta r a fta n hetero erkein vazgetii byk, kl
ve ty ve h a tta m aoluu devralan yeni erkek erkee varolular, ecinsellik
ler emsiyesi a ltn d a k i pratikleri eitlendiriyor... Tabii ki t m bu srele
rin ayn zam an d a sosyo-kltrel ve sosyo-ekonom ik k a n a llarla ilikilerini
de aklda tutm alyz...
Eer ki bu deiiklikler ve farkllam a pratikleri b ire r sorun olarak g
rlyorsa veya ah lak i adan dam galanyorsa aktr ki yoksullarn ve a ltta n
gelenlerin erkeklerinde de grlm eye b alanm asm dandr!
Bilinir, burjuva ve zengin erkekler yaptnda grm ezlikten gelinir. D aha
dorusu alt kesim lerdeki in san lar ayn eyleri yapm aya balayana k a d a r ses
karlm yor. Alt kesim lerde benzer dav ran lar grlm eye balandnda
yaygara koparlyor. Tabii ki bu n o k tad a egemen a h la k n ikiyzll kayd
dm ek gerekecektir... Bu ikiyzlln burjuva snf ta ra fn d a y a a n a n la r
gya gizlidir! H a fta sonu travestiliinden, b i kereden b ir ey olm aza k a d a r
o cephede her ey m erudur. K lfna uydurabilirsen h er ey denenebilir ge
risi m agazin m uhabirleri ile dan k l dve kalm tr.
O nlardan b iri yaparsa m acera olur, yoksullardan b iri yaparsa sapklk
olur. O nlardan b iri yaparsa lgnlk olur, yoksullardan b iri yaparsa so y ta r
lk olur. O nlardan b iri yaparsa kendini balar, yoksullardan biri y aparsa ge
nel ah laka uym az.
Ecinselliin Trk Medyasndaki Seyri

T rk Medyas tabiriyle, yazl, grsel veya iitsel u lu sal apta yayn yapan
ve yaygn m edya d a denilen m edya kastedilecektir. Trkiyede son dnem de
grsel m edya yani televizyon arln ortaya koysa d a b asn da denilen u lu
sal gazeteler bu a la n d a ele alnacak a n a organlar olm al.
ounluu m evcut gazete k ad ro la rn c a yaynlanan h a fta lk haber dergi
leri ise "Trk M edyasnda E cinsellik denildiinde m u tlak a zerinde d u ru l
m as gereken b ir m edya alan o larak b ir alt balk olm ay hak eder.
Medya dendiinde ele alnabilecek b ir dier alan ise kendini yaygn m ed
yad an ayr gren ve m uhalif basn o larak bilinen, gazete ve haftalk a la n n
d a varolabilen k im i dergilerdir.
Cogito, say: 65-66, 2011
452 : Ali Erol
U zun m rl olm asa d a dnem dnem alternatif m edya denem elerinin

olduunu da belirtelim .
K aos GL Dergisi ile birlikte, d orudan ecinsellerin yaynyla, yaygn
m edyann dnda yeni b ir a la n alm oldu.
T rk m edyasnn ecinsellii sunu u n u n ve ecinsellerle ilikisinin sey
ri dnem le zetlenebilir. zledii seyir nasl olursa olsun, b ir baka deyi
le nasl ele alnp su n u lu rsa sunulsun e/cinsellik, Trk m edyasnn srek
li k o n u larn d an biri olagelm itir.
Birinci Dnem: Fla haber!
12 Eyll askeri d arb esin in siyasete ve toplum sal hayata b ir m dahale d
nem i de olan 80lerin b a n ilk dnem olarak belirleyebiliriz. Bu dnemde
T rk m edyasnda ecinsel", ne olduu ta m olarak kestirilem eyen hayali bir
varlktr. H a tta bu hayali varlk, hayattan d a h a da koparm a, uzak latrm a
ve toplum un dna a tm a gayretiyle zellikle hom oseksel o larak adland
rlr. K endinden m enkul h er trl uzm an/akadem isyen de, sokaktaki vatan
da da, em niyet m ensubu da, halk bilgilendirecek gazeteci de, sz birlii et
m iesine, no rm al kategorisine sokam adklar herkesi hom oseksel diye
ad landrdlar. ster bykl b iri isterse oktan operasyonunu tam am lam bir
transseksel olsun, Trk m edyas iin fark etm iyordu.
Bu dnem ayn zam anda hom oseksel ta b ir edilen in sa n la ra ynelik ay
rm cln, basknn ve ikencenin dorua kt bir sreti. A rtk km ayan
bir h a fta lk dergi (Yeni Gndem), suu olm ayan sulu diye kapak yapmt.
Bu dnem in dergilerinde ecinsellik, d a h a dorusu h er t rl cinsellik,
b ir h a b e r konusuydu. ounda da yaratlan, k u ru lan ve genelde kapak
olan b ir h ab er nesnesi o larak sunuldu. B ata N okta dergisi, S okak, Yeni
G ndem , biraz geriye gidersek Yank, bu dnem den hatrlayabileceim iz
dergiler olarak sralanabilir. D nem in TRTsin in inkr, in k r edem ediin
de psikoseksel patoloji ile ahlakszlk zihniyetiyle h a rm a n la d sunuu
h atrlan d n d a bu dergilerin kap ak dosyalar ecinseller iin soluk aln a
bilecek v a h a la r gibiydi. O dnem resm i ideoloji ecinsellii poetlenm esi ge
reken b ir m u zrlk olarak gryordu.
Ecinsellik, daha dorusu, dnem itibariyle "hom oseksellik, gnlk,
ulusal gazetelerin ancak 3. sayfalarm d a kendine yer buluyordu. Cinayet,
sapk cinsellik, ahlakszlk, ters iliki, fuhu, dnme, ocuklara kt rnek...
keleri ecinselliin ska getii gazete stunlaryd. A slnda ou yine bu
Cogito, say: 65-66, 2011
gazetelerin p a tro n larn c a ucuz versiyon olarak k arlan ve bulvar b asn

d a denilen gnlk gazetelerde ecinselliin sunuluu ise h er trl fan tezi
sn rla rn zorlar nitelikteydi. H itap edilen kesim lere gre cinselliin su n u
m u eitlenirken rnein lm penler ve iiler iin Tan gazetesi, p a tro n lar
ve beyaz yakallar iin ise Playboy m edyada arz endam ediyordu. E cin
sellik de bazen s r m anet, bazen de d u ru m a gre o rtal renklendirecek b ir
m alzem e oluyordu.
B u dnem de ayn zam anda Batd a AIDS patlam t ve haliyle Trk m ed
yasna yeni m alzem e km t. B ugn a rtk AIDSin b ir ecinsel hastal ol
m ad n anlayan T rk m edyas z a m a n n d a snavda kald. H er konunun uz
m a n ke yazarlar, o dnemde, AIDS, Tanrnn ecinsellere bir laneti te
kerlem esini tek ra rla m a k tan geri d u rm am lard .
"N orm al grlm eyen ecinselliin hab eri de n orm al sunulam azd. in
de ecinsellik geen veya ecinsellii a rtra n b ir haber, okura fla h a
b e r olarak sunulur. Cinsiyeti ve rk zihniyetlerden beslenm ekten geri d u r
m ayan medya, ecinsellikle ve ecinsellerle ilgili haberlerde bu zihniyetini
yeniden retm ekte sak n ca grmez. Yalan, yanl, a b art, aalam a, a y rm
clk sz konusu fla h a b e rTerin alldk ssleridir. Gazeteci, cehaleti o ra
n n d a kstah, gc o ran n d a zalim dir. nk bir h ab er nesnesi olarak e
cinsellik o rtalk m aldr. nk gazeteci iin rgtsz ve en sorunsuz a la n
dr. B ir ecinsel bireyin ortaya kp dzeltme" yapam ayaca, hakkn arayam ayaca herkesin m alum udur.
Fla haber" y aklam iin ecinsellik, destursuz girilebilecek, hoyrata
devirilebilecek sahipsiz bir alandr. E cinsel ise pusuya drlecek, y ak a
lanacak, stne atlanacak, d u ru m a gre istenildii gibi kullanlabilecek, her
t rl iddete urayp h a tta cinayete k u rb a n gitm i olsa bile m agazinletirilebilecek, henz birey olam am , b a n a geleni fazlasyla h a k etm i, olsa olsa
b ir nesnedir.
Fla haber" zihniyeti etik kayg gtm ez; kendi ahlakszln dam g alan
m ecinselin hayatyla kam ufle ederken vicdan rah a ttr.
Fla haber" zihniyeti pornocudur; gsz olduundan em in olduu bir
ecinselin hayatn h a b e r ad a ltn d a teh ir etm ekte sak n ca grmez.
"Fla haber" zihniyeti yoksullarn kbusu olurken, had d in i bilir, sn rn
ta n r ve zenginlerle dankl dvr.
Fla haber" zihniyeti hom ofobiktir; bilgi vermez, kitlesel cehaleti yeni
den retir.
Cogito, say: 65-66, 2011
454 : Ali Erol
Fla haber zihniyeti rkdr; habercilikle yetinm ez, zo ru n lu heteroseksellii dayatr; ayrm cl ve iddeti krkler.
Fla haber" zihniyeti cinsiyetidir; kendi kurduu bir erkek ecinsellii ze
rinden kadn aalar ve m evcut toplum sal kadnl yeniden retir. Lezbiyen
varln in k r eder; kadn ecinselliini pornografik bir u n su r olarak sunar.
Trk m edyasnn ecinsellii sunu u n u n ve ecinsellerle ilikisinin sey
rinde a rtk ikinci dnem e geebiliriz. Fla h a b e r zihniyeti ilk dnem yay
gn m edyada ecinsellii a n a sunu tarz o larak egemenken, ikinci dnem de
yeni k an allarla birlikte netlem e ve ayrm a d a beraberinde geldi.
kinci Dnem: Ortaya k ancak Medyadan ka!
B irinci dnem de ecinsellik eittir travestilik ve transseksellik olarak su
nuldu. B u d u ru m u n a n la lr ilk nedeni ortada olanla, grnrlkle ilgiliy
di. Travesti ve transsekseller isteseler de v a rlk larn gizleyem ezlerdi. Varo
lular zaten kendilerini gsterm e zerine kuruluyordu. kinci neden ola
rak m ao ve cinsiyeti m edya ecinsellii byle su n arak erkekliki k u rta r
m oluyordu. Toplumsal h ayatta ise kendi cinsini seven bir erkek, utanlas
bu d u ru m u n u saklam as, herkesten gizlemesi ve o rtalk ta grnm em esi ge
rektiini bilirdi. Kendini gizleyemedii b ir aam a d a ise erkeklik alann
derhal terk etm esi gerekirdi. B ir erkek b ir erkei sevemeyeceine gre biri
nin gacv ari yani kadn g ib i olm as gerekirdi; haliyle bu d u ru m d a geriye
travestilik veya transseksellik kalyordu.
A rada b ir k rd an ya da m etropolden sevici haberi okusak da, ilk dnem
de kad n ecinsellii veya lezbiyenlik bir m em leket meselesi oluturm uyor
du; gerektiinde heteroseksel erkekler iin en fazla erotik/pornografik bir
m alzem eden ibaretti.
B ata bahsettiim dergilere geri dnelim : T rk m edyasnn asln d a ayn
an lam a gelm ek zere gazetelerin "3. sayfa cinayet ve ahlaksz tek lif h a
berleri d n d a sz konusu h a fta lk dergilerde ecinsellik b ir varolu olarak,
bir hayat ta rz olarak da sunulm aya b alan m t. Kendi cinsini seven Trki
yeli gen erkekler, kendileri d nda sadece b ir Zeki Mren b ir de Blent Ersoy o lm adn grmeye, m etropollerde kendileri gibi erkek seven erkekle
ri bulm aya balam lard. S onuta bir travesti olduu halde p a a m aska
ral ile ru h en , fiilen ve de tbben bir k a d n olduu halde "hukuken kabul
edilsin ya d a edilm esin transseksellik, ecinselliin ileriki aam alar, e
cinsel o lm a n n kanlm az sonular deildi. Tm b u n larn d n d a ecin
Cogito, say: 65-66, 2011
sellik, biseksellik b ir b ir k apaklara k a d a r kyor ve bu dergilerde sayfalar

ayrlyordu.
O nlarca kez k a p a k da olsa, sayfalar d a ayrlsa t m bu ecinsellik" ile il
gili haberlerde asl zne eksikti: Ecinselin kendisi. M ankenler ve kurgu ger
ei ne kad ar anlatabilirse, bu haberler de o kadar hayatn iinden oluyordu.
kinci dnemi, ortaya k ancak medyadan ka dnem i olarak ta n m
layabiliriz. Onca ecinsellik haberinde b ir eyler eksikti, yetm eyen ve doyur
m ayan b ir yn vard. B ata stanbul ve A nkara m etropollerinde birbirleri
ni b u lan ve gruplar o lu tu ran ecinseller iin bu aam a b ir atm alar dne
miydi. ou ecinsel iin m em leket henz h a z r deildi, "ben bir ecinselim"
diye ortaya km aya. N asl olsa Avrupa B irliine girdiim izde her ey ken
diliinden dzelecekti! M edyann ve m edyada grnm enin tek yol olduunu
dnenler de oluyordu. Yine bazlar m edyada grnm edii srece gerek
olduuna inanam yordu am a m edya geldiinde de en nce kayordu. H ak
l m edya eletirisinin ark asn a snp yzleilm eyen k o rk u lar nedeniyle yay
gn m edyay to p tan in k ra ynelm ek de yollardan biriydi.
Kaos GL: Trkiyenin ilk gey ve lezbiyen dergisi
B u dnem de atm ay am aya ynelik doru ve gereki politika Kaos
GL ta ra fn d a n hayata geirildi.
Kaos GL, m em leketin h a z r olm asn beklemedi; "bu toplum da sadece heterosekseller yaamyor, biz de varz diyerek ortaya kt.
Kaos GL, so ru n la rm z a kendim iz sahip km alyz, kendi s z m z ya
ra tm a l ve d orudan sylemeliyiz, diyerek, Eyll 1994te, Trkiyen in ilk gey
ve lezbiyen dergisini kard.
Kaos GL, H ollanda ya da D anim arkaya kapa a tm a n n zm olm ad
n eer ister ve m cadele edersek Trkiyen in de deieceinin altn izdi.
Kaos GL, Trkiyen in ABye girm esini beklem enin doru olm adn, AB
lkelerindeki gey ve lezbiyenlerin m evcut hak ve zgrlklerini m cadele
ederek k azan d k larn vurgulad.
Kaos GL, sivil toplum rgtlerini zorlam ann, en azn d an kam puslarda or
taya km ann gerekli ve m m kn olduunu syledi; gsterdi ve ortaya koydu.
Kaos GL, ecinsellerin zgrlem esi ve toplum sal h a y a tta g rnr olabil
m eleri iin m edyann tek yol olm adn, bununla birlikte hakl m edya ele
tirisin d en hareketle m edyann to p ta n in k rn n da d o ru politika olm ad
n vurgulad.
Cogito, say: 65-66, 2011
455
456 ; Ali Erol
Kaos GL, dergiden nce, alternatif ve zgrlk m edya organ larn d a

kendi szn sylemeye balam t. Yaygn m edyada ise K aos GL Dergisi
nc saysyla, ilk kez H rriyet gazetesinde hab er oldu. B u h ab er gayet
norm al ve doru bir haberdi; arptm yordu, bilgi veriyordu; aalam yordu/dalga gemiyordu, gerei aktaryordu.
Gazetesiyle ve televizyonuyla yaygn m edyaya gre artk ecinseller rgt
leniyorlard am a atm a henz tam olarak alam am t. Ecinseller b ir a ra
ya geliyorlard, tek tek kendine gvenen bireyler ortaya kyordu ancak bu
d u ru m bir grup olarak zgvene dntrlebilm i deildi. M edya da ken
di cephesinden sreci yanl deerlendiriyor, gn k u rta rm a ve hab er yaka
lam a yaklam yla ecinsellerden krk yllk politikaclar gibi davranm asn
bekliyordu.
kinci dnem de henz m askeler tam olarak atlam am t. B u n u n la birlik
te "m edyadan ka yerini m edya ile grm eye, anlatm aya ve iknaya brak
m t. B azen g r n t yoksa hab er de olm uyordu; bazen de kendilerine gey
ve lezbiyen diyen ecinsellerin kendi gru p larn kurduklar, kendi dergilerini
k ard k lar haber veriliyordu medyada.
kinci dnem iin a lte rn a tif m edya rnei olarak Express dergisini a n
m ak gerekir. B ugn ecinsellerin haberlerini m m kn olduunca doru ve
dzenli a k ta ra n K rtlerin gazetesinin za m a n n d a yaynlam ad Kaos GL
im zal b ir yazya, Express dergisi sayfalarnda yer verm iti. D aha sonra Exp
ress, dzenli bir "gey ve lezbiyen sayfas hazrlad.
C um huriyet gazetesini de zellikle an m a k isterim . Yaygn m edyann s
n rn d a d u rsa da Trk m edyas denildiinde en kkl ve nem li organlar
dan biri olarak anlr. Hom ofobik bir p a rti liderinin ecinsellii aalayan
grlerine sayfalarnda yer verm itir. Ecinsel g ruplarn o rta k cevabn da
ayn ekilde gn boyunca oku rlarn a iletm itir.
nc Dnem: Ecinseliz, gereiz, buradayz!
kinci dnem in zgven eksiklii kendini medyaya gvensizlik olarak or
taya koyuyordu. Birinci dnem de sergiledii habercilik anlay ile medya
zaten b ir gven telkin etm iyordu. Ecinseller/ecinsel g ruplar ikinci dnem
de m edyaya gvensizlii, kendi zgvenlerini gelitirerek am aya altlar.
Kaos GL G rubu bu sreci kendi politik seim ini hayata geirerek tam am
lad. Corning O utun kamera karsnda poz verm ek olm adnn, hayatn
iinde g r n r olm ann alt izildi. Sivil toplum rgtleriyle iletiim kuruldu.
Cogito, say: 65-66, 2011
K am puslarda rektrlk tam m asa da, gey ve lezbiyen varl fiilen kabul e tti
rildi. A nkara ve sta n b u lda yerel radyolarda onlarca g ey ve lezbiyen kltr
program" gerekletirildi. Kaos GL ile L am bdaistanbul nclnde gruplara ra s ilikiler gelitirildi. D erginin yasal kaydn y ap tran Kaos GL Grubu,
kam usal alanda g r n r olm ada nem li b ir adm olan gey ve lezbiyen k lt r
m erkezi ve ktphanesi olarak organize ettii Kaos K ltr M erkezi'ni at.
A rtk Trk m edyasnn ecinsellii su n u u n u n ve ecinsellerle ilikisinin
seyrinde nc dnem olarak a d lan d rd m aam aya geebiliriz. Bu dne
m in balangcnn K aos GL G rubunun kendi p a n k a rt ve bayraklaryla 2001
yl 1 M aym a katlm as olduunu dnyorum . Ecinseliz, gereiz, bu
radayz!, Zorunlu heteroseksellik insanlk suudur!, Ecinsellerin ku rtu
luu heterosekselleri de zgrletirecektir! sloganlaryla iilerle m eydanla
r a k an ecinsellerin grnts, T rk m edyas iin de b ir dnm noktas
oldu. A rtk m askeler tm yle atlm h e r ta ra f iin de b a h a n e kalm am t.
T m televizyon k a n a lla rn d a ve gazetelerde, ounda ilk sayfadan ve b irin
ci h ab er olm utu. B u ecinseller m edyann d ah a nceki hom osekselTerine
benzem iyordu. M eydanlardaki ii ve rencilerden g r n rd e bir fark lar
yoktu am a ecinseldiler...
kinci dnem deki kam a kovalam acan m bu dnem de tersine dnd
n sylemek m m kn. Bu dnemde ecinsel gruplarn m edyayla ilikisi, e
cinsel zgrlk m cadelesinin doru aktarlm as ynnde seyretmeye b a l
yor. Ecinsel h a k la rn n insan h ak lar olduu kabul edilsin ya da edilm esin;
hom ofobiden arn lsn ya da arn lm asn a rtk Trk m edyas bir b tn olarak
ecinsellii ta rt r hale geldi. B atan b eri anlatm aya ve dnem ler zerinden
gsterm eye altm gibi artk sz konusu ta rtm a n n nasl evrileceinde,
ecinsellerin/ecinsel g ruplarn m cadelelerinin de a n a etkenlerden biri ola
ca netlik kazanm tr. M edyann hom ofobisine m aru z kalm a, m edyadan et
kilenm enin yan sra medyay etkilem enin de m m kn olduu grlm tr.
Belirtm ek isterim ki tanm ladm dnem, Trk m edyasn belki de ge
nel olarak medyay dndm zde, birbirini takip eden i ie gemi bir s
reci anlatyor. Medya organlarnn eitliliini gz nnde bulundurduum uz
da, tanm lanan dnem zelliklerinin birbirini takip etm e ve i ie geme a n la
m nda h er zam an karm za ktn grebiliyoruz. M edya sonuta iinde ya
adm z toplum un sosyal, kltrel deiim inin dnda deil. Mevcut iktidar
ilikilerinin dengeleri ve deiimi dorudan medya alan n a da yansyor.
Cogito, say: 65-66, 2011
457
458 : Ali Erol
Ecinsel rgtlenmelerin Hak Mcadelesi ve Dernekleme Seyri

Trkiyeli ecinsellerin rgtlenm e seyri, K aos GLnin, 15 Tem m uz 2005 ta
rihinde, "Kaos Gey ve Lezbiyen K ltrel A ra trm a la r ve D ayanm a Der
nei adyla resm en derneklem esi ile yeni ve form el bir srece girm i oldu.
Kaos GL Dernei nin t z n n kabul ve dernein resm en onaylanm as
ile A nkara, B ursa, stanbul ve zm irdeki Lezbiyen, Gey, Biseksel ve Trans
(LGBT) rgtlenm eleri sz konusu tz n kk deiiklik ve dzenlen
mesiyle dernekletiler.
D ernekleen LGBT rgtleri, lezbiyen, gey, biseksel ev tra n s la rn zgr
lk deerleri benim sem elerine, LGBT v arolularn gerekletirm e ve ken
dilerini yetitirerek toplum sal bar, h u zu r ve refah n gelim esine bireysel,
toplum sal, kltrel hayat ve davranlaryla k atk d a bulunabilm elerine des
tek olm ay amalyor.
LGBT rgtlerinin ayn zam an d a alm a ve m cadele a la n la rn a iaret
eden derneklem e am alarn d an bazlar yle:
Toplum u ecinselliin, dier cinsel ynelim ler gibi bir cinsel ynelim ol
duu; ahlakszlk, hastalk, su v.s. olm adndan hareketle, ecinsellik ve
ecinsellere d a ir aydnlatc, eitici faaliyetlerde bulunm ak.
lke genelinde LGBT h a k la rn n kazanlm as, korunm as ve gelitirilm e
si; LGBT bireylerin sosyal, k ltrel ve ekonom ik h ak lar a la n n d a alm ala
rn yaygnlatrlm as, ynlendirilm esi ve izlenm esi ile ilgili a lm a la r yap
m ak. Bu konudaki deerlendirm elerini ilgili k u ru m la ra iletm ek ve kam uo
yu oluturm ak.
LGBT bireylerin, aile, eitim , akadem i, alm a hayat, askerlik, hapisha
ne, hukuk, m edya, cinsel salk, ru h sal gibi a lan lard a y aad k lar so ru n
lar ve m a ru z kaldklar in sa n hakk ihlallerine d a ir alm alar yapm ak. Bu
konularda ilgili k u ru m la ra neri ve u yarlard a bulunm ak, kam uoyu olutur
m ak iin aba gstermek.
Psikiyatri ve psikoloji a la n n d a cinsel ynelim ayrm clna ve hom ofobik
tu tu m ve uygulam alara k a r alm alar yapm ak. Psikiyatr/Psikolog - hasta/
d a n a n arasndaki ilikileri ve hasta h a k la r ile ilgi
li etik k u rallarn tak ib in i yapmak, k u ra lla rn uygu
lan m a sn izlemek, k u ra lla ra uyulm ad d u ru m la r
da gerei iin Trkiye Psikiyatri Dernei, T rk Psiko
loglar Dernei ve T rk Tabipleri Birlii nezdinde gi
Kaos GL Arivinden
Cogito, say: 65-66, 2011
riim lerde bulunm ak.
LGBT genlerin aile, okul idaresi, y u rt idaresi vb. k u ru m ve k u ru lu la

r n zoruyla, psikoloji ve psikiyatri k liniklerine kapatlm as, dntrm e te
rap ileri ve / veya tedavi ad altnda tbbi, psikolojik ve p sik iy atrik m d ah a le
lere m a ru z b ra k lm a la rn a kar a lm a la r yapm ak. M dahalelerin ta k i
bini yapm ak, raporlam ak, gerektiinde hu k u k i ve bilim sel giriim lerde b u
lunm ak.
LGBT genlerin d am g alan m alarn a, dlan m alarn a, tec rit edilm elerine,
fiziki iddete m aru z b rak lm alarn a, zorla tedaviye gtrlm elerine, zorla
evlendirilm elerine, ge zorlanm alarna, evlerinden ve y u rtla rn d a n kovul
m alarn a; ekonomik, kltrel ve sosyal h a k la rn d a n m a h ru m b ra k lm ala r
n a k a r sosyal hizm et u zm an lar ile egdm l alm ak.
H ukuk, yasalar ve m esleki ynetm eliklerde, ecinsellerin ve ecinselli
in su, hastalk, ahlakszlk, iffetsizlik, m u zr vb. ekillerde ta n m la n m a
sn n ve gsterilm esinin takibini yapm ak, m aduriyetleri ve h ak ihlallerini
izlem ek, raporlam ak. Y asalar ve m esleki ynetm elikler kap sam n d ak i c in
sel ynelim ayrm clna ve hom ofobik tu tu m ve u y g u lam alara kar a l
m a la r yapm ak.
E itim p o litikalarnn, m fredatn ve ders k itap larn n cinsel ynelim ay
rm cl n d an a rn d rlm a s iin a lm a la r yapm ak. O rtaretim de LGBT
rencilere ynelik cinsel ynelim ayrm c, hom ofobik tu tu m ve uygulam a
la rn takibini yapm ak, bu uygulam alar raporlam ak. M illi Eitim B akanl,
eitim sendikalar, psikolojik d an m an ve rehber retm enlerle birlikte a
lm ak iin yollar ve po litik alar gelitirm ek.
Akadem ide rencilere verilen psikiyatri ve psikoloji retim inde ecinsel
cinsel ynelim inin, psiko-seksel b ir sapm a veya patoloji eklinde ele a ln
m asna, sunulm asna ve retilm esine k a r m fredat ve uygulam alar izle
m ek ve gerektiinde deerlendirm eleri ilgili k u ru m la ra iletm ek.
alm a hayatnda yasalarn, cinsel ynelim ayrm cln kapsayacak e
kilde yeniden dzenlenm esini ve uygulanm asn takip etm ek, cinsel ynelim
ayrm c uygulam alar ra p o r etmek. LGBT ii ve m em urlar, cinsel ynelim
ayrm clna kar sendikal mcadeleye k atlm alar ynnde yreklendir
mek, m adden, m an en ve hukuken desteklem ek.
Ecinsellerin Kurtuluu Heterosekselleri de zgrletirecektir!

Trkiyeli Lezbiyen, Gey, Biseksel ve T ran slarn rgtlenm e ve zgrlem e
m cadelelerinin seyrini tam am larken, 2001 1 Mays, sivil anayasa ve hom oCogito, say: 65-66, 2011
459
460 ; Ali Erol
fobi, transfobi ve nefrete k a r yry srelerinden belgeyi kayda gei

relim.
Trkiyeli ecinsellerin rgtlenm e ve zgrlem e m cadelelerinde bir
dnm noktas olan 1 Mays 2001de A nkarada a la n lara k m alar ile hem
LGBT cam ia hem toplum hem de medya asn d an geri dn olm ayan bir
srece girilm iti.
Peki ya ecinsel iiler? diye soran ve elden ele dolaan 1 M ays bildiri
sinde, "Ecinsellerin K urtu lu u H eterosekselleri de zgrletirecektir! de
niyordu.
Bizler k a d n la r seven kadnlar, erkekleri seven erkekler olarak, B urada
yz! Ecinseliz!
M ehmet ile Aye grev m eydannda nianlanrken, aklarn m cadeleleri
ne eklerken, o m eydanda A liyi seven Ahm etin; Ayeyi seven H aticen in oldu
u hi ak ln za geldi mi? Neler yaadklarn, hissettiklerini dndnz m?
Sokaklarda 'ibne diyerek a rd n d a n glnen, fk ra la ra konu edilerek aa
lanan, dayak atlan, kendini saklam ak, heteroseksel rol yapm ak zorun
da kalan ecinseller hi u z a k ta deiller...
Alveri yaptnz bakkal ve pazarcnn, ocuunuzun retm eninin,
yemeini yediiniz ann, bindiiniz belediye otobsnn ofrnn,
okulda sra arkadanzn, yan banzdaki i ark ad an zn ecinsel olabi
leceini hi dndnz m?
Bu sistem in kendini ko ru m ak iin srd rd k a d n la rn ve ecinsellerin
aa lan m asn a ve erkekliin yceltilerek h ay atlarm zn bask a ltn d a tu tu l
m asna su ortakl yaptnzn farknda m snz?
K ad n larn ikinci snf, ecinsellerin nc sn f insan m uam elesi gr
m esine neden olan ayn heteroseksist dzendir. K adn ark ad alarm zla ya
birlikte m cadele edeceiz ya da boa krek ekm eye devam edeceiz. Evde
ocuunuz, iyerinde arkadanz, okulda renciniz, kapitalizm e k a r m
cadelede yoldanz olan ECN SEL efendinin dili ve ahlakyla yarglad
nzn fark n d a m snz?
Biz ecinseller Almanyad a N aziler ta ra fn d a n katledildik, Rusyada Stalin ta ra fn d a n hapsedildik, inde Mao ta ra fn d a n yok sayldk... Trkiyede
uursuz b ir ablukayla kuatldk.. H eteroseksizm , zgvenim izi ve o n u ru
m uzu ayaklar altn a ald, bizi maskelemeye alt. Szlerimiz, dnceleri
m iz m u z r bulundu: Poetlendik.
A rtk Yeter!
Cogito, say: 65-66, 2011
Kylerde, m etropollerde, fabrikalarda, brolarda, sokaklarda, okullarda

bir gerek olarak varz ve h er yerdeyiz. A km z zevk- sefa, hayatm z b ir
fantezi, kim liim iz h a fta so n u hobisi deil!
Ecinsellii yarglam ak ve aalam akla b t n ecinselleri bir yalan per
desinin a rd n a hapseden, okullarnda z o ru n lu heteroseksellie tabi tu ta ra k
hayat zehir eden, m etropollerde katleden b u sistem in szcln ve iki
yzl a h la k n n bekiliini yapm olm uyor m usunuz?
Sizce de ecinsellere ynelik ilan edilm em i b ir sava yok mu?
B t n etnik, kltrel ve cinsel farkllklar yok ederek hepim izi birbirim i
ze benzetm eye ve dolaysyla bizi ldrm eye alan bu sistem e kar bera
ber m cadele edelim!
NE HASTALIK NE GNAH! HOMOFOB ve TRANSFOBYE SON!

17 M ays U luslararas Homofobi K artl Gn, cinsiyet kim lii ve cin
sel ynelim lerle ilgili t m fiziksel, ahlaki veya sem bolik iddetlere kar ey
lem ve k ar durm a gndr.
Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti ve Transseksel bireyler de dostlarm z
la birlikte Homofobi ve Transfobiye kar d u rm ak iin U luslararas Homofo
bi K art B ulum ann sonunda homofobi, transfobi ve nefrete kar yryor.
Homofobi, Transfobi ve Nefrete K ar Yryoruz!
nk H eteroseksel olm adm z iin ldrlm ek istem iyoruz - yaam
hakk istiyoruz!
E cinsel ve transseksel olduum uz iin yaam h ak k m z gasp ediliyor,
iddete m aru z kalyor, n efret cinayetlerine k u rb an gidiyoruz. Polis, ecinsel
ve transseksellerin k atillerini bulmuyor. M ahkemeler, ecinsel ve transsek
sel ldrdkleri iin katillerim ize ceza in d irim leri sunuyor.
Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti ve Transsekseller o larak h l temel in
san h a k la rn d a n m ah ru m u z. Ecinsel ve transseksel olduum uz iin ifade
ve rgtlenm e hrriyetlerim iz genel a h la k ablukas ile k uatlm vaziyette.
B asklanyoruz, sosyal, kltrel, ekonom ik ve politik h ayata katlm am z
engelleniyor.
Cinsel ynelim ve cinsiyet kim liklerim izden dolay ie alnm yor; alt
m z ilerden atlyor, ayrm c yasalarla m esleklerim izden m en ediliyoruz.
Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti ve T ranssekseller o lara k gereiz ve
bu toplum un bir parasyz.
Cogito, say: 65-66, 2011
461
462 : Ali Erol
V arlm z in k r ederek bizleri

sosyal ve politik hayattan kovanlara
Hayr! diyoruz.
Toplum sal hayatn her a la n n a eit
katlm am z salayacak yasal gven
ce istiyoruz! Cinsel Ynelim ve Cin
siyet K im lii realitesinin ta n n m a s
n istiyoruz. Bu toplum da sadece heterosekseller yaam yor; biz de va
Kaos GL Arivinden
rz! Cinsel Ynelim ve Cinsiyet K im
lii A yrm clna Hayr! N efret Cina

yetlerine Son! Homofobi ve Transfobiye Son!
REALTE TANINSIN! ANAYASANIN ETLK LKESNE

CNSEL YNELM EKLENSN!
H lih azrd a yrrlkteki anayasa, ecinsel realitesini tan m am ak tad r.
B una k ar yllardr, Anayasann 10. Maddesine ek: Cinsel Ynelim!
eklinde zetlediim iz talebim izi dillendirm ekteyiz. nk ecinseller ola
rak gereiz, toplum un bir parasyz, bugn olduu gibi, y a rn yrrle
girecek yeni Sivil Anayasan n da ta ra fla rn d a n biri olacaz.
Trkiyeli ecinseller olarak, Bu toplum da sadece heterosekseller yaa
myor; biz de varz! kyla, cinsel ynelim ayrmclnn o rta d a n kald
rlm as iin sz hakkm z kullanm aya alyoruz. Biliyoruz ve yaayp g
ryoruz ki anayasada ve y a sala rd a ecinsel realitesi grm ezlikten gelin
se de ayrmclk sz konusu olduunda, lezbiyen, gey, biseksel, travesti
ve transseksel bireyler srf cinsel ynelim ve cinsiyet kim liklerinden dola

y hayatn h e r alan n d a d lan m ak ta, bask grm ekte, eit k atlm lar engel
lenm ekte ve yasal gvenceden yoksun b raklm aktadrlar.
B eklediim izin zel bir dzenlem e olm ayp eitlik yanls ve ayrm
clk kart hakl bir talep olduunu belirtm ek isteriz.

Lezbiyen, gey, biseksel, travesti, transseksel bireylere ynelik ayrm c
lk ve iddet olaylarnn a rta ra k devam etm esi ve t m b u n lara kar yasal g
venceden yoksun b raklm am z endielerim izi arttryor.
Ecinsel bireylerin, alma hayatndaki cinsel ynelim ayrmcl
nedeniyle ilerinden kartlm as, srf cinsel ynelim leri nedeniyle zel ve
Cogito, say: 65-66, 2011
kam usal alanda psikolojik ve fiziksel iddete m aruz k alm alar; travesti ve
transseksel bireylerin srf cinsiyet kim liklerinden dolay sosyal alandan ta
m am yla dlan arak en tem el olan yaama hakkna ynelik saldrlarla yok
edilm e giriim leri devam etm ektedir.
Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti, T ransseksel (LGBTT) bireylerin daya
nm as am acyla k u ru la n derneklere ynelik "genel a h lak a ve hu k u k a aykr
olm a gerekesiyle k ap atm a davalar alarak, LGBTT bireylerin rgtlenm e
ve ifade zgrlkleri engelleniyor. H er T.C. vatanda gibi dem okratik, eit
liki ve zgr bir yaam isteyen LGBTT bireyler ise m evcut koullarda hak
la rn n gereince k o ru n m ad n a ta n k olduundan h ukuki olarak kendile
rin i savunm aktan bile yoksun braklyor.
Trkiye C um h u riy etin in anayasasnn t m v a ta n d a la rn n insan hak
la rn koruyan ve t m ayrm clklar nleyen m addeleri ierecek ekilde d
zenlenm esini nem siyoruz.
Sivil Anayasada, eitliki dzenleyen maddeye, cinsiyetin ard n d a n
cinsel ynelim ve cinsiyet kimlii ibarelerinin eklenm esini istiyoruz.
Cogito, say: 65-66, 2011
463
Cogito'dan
Elizabeth Grosz
Zeynep Direk
Judith Butler
Hlya Durudoan
M organ Holmes
Berfu eker
Michel Foueault
Selin Berghan
Seluk Candansayar
F. Duygu abuk Kaya
Julia Kristeva - Hlya Durudoan

interseks: Tehlikeli Bir Farkllk
nterseksellik ve Cinsiyetin inas
Herculine Barbin'e "Giri"
Transfeminizm
Tbbn (e)cinselIie Bak iin Bir Arkeoloji Denemesi
Sylei: Gerek zgrlk Balang Yapmaktr /
La vraie libert, c'est le commencement
Noreen O'Connor
M ary Lynne ElIis
Claire Colebrook
Janet Afary ve Kevin B. Anderson
Selim S. Kuru
Tolga Yalur
Hande t
Lee Edelman
Hande BirkalanGedik
Melek Gregenli
Virginie Descoutures
M ehm et Tarhan
Haan M etehan zkan
Yener Bayramolu
Esra Yldz
Burcu Ersoy
Ali Erol
ISSN 1300-2880-65-66
Flastamz Homofobi
Foueault, Toplumsal Cinsiyet ve Akdeniz ve
Mslman Toplumlarnda Erkek Ecinsellii
ihlal ve Belirsizlik: Hnsantn Bedeni, slam Hukukunun Kararszl
Gelecek, ocuk Oyunu: Queer Kuram, zdelememe ve
lm Drts
Trkiye'de 2000l Yllarda Farkllk, Cinsel Kimlikler ve
Kimlik Politikalarnn Ynetimi
Heteroseksizm, Homofobi ve Nefret Sular:
Lezbiyen Anneler: Ecinsel Ebeveynlik
Inda Kar Cinsiyet Normatif Dzen
Lambdaistanbul Aile Grubu (LSTAG)
Stonewall'dan Onur Yry'ne...
Queerve Sessizliin Reddi
Kapak grseli: Tuba Erdoan

Cogito - Cinsel Yönelimler Ve Queer Kuram

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cogito - Cinsel Yönelimler Ve Queer Kuram

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

u

Yap Kredi Yaynlar

Cinsel Ynelimler ve Queer Kuram

eyla B enhabIb , Zeynep Direk ,

Yap Kredi Yaynlar: 3300

F aruk U lay, Akgl Yildiz

Cogito'da yaym lanan tm yazlarn

340 H ande Birkalan-G edlk Trkiye'de 2000li Yllarda Farkllk,

Cinsel Ynelimler ve Queer Kuram

Tuhaf, acayip vb karlk lar olan ve 1980lerin sonunda ecinsel erkekleri

Cogito, say: 65-66, 2011

Cogztonun cinsel ynelim ler ve queer k u ra m zel says heteroseksel h e

Cogito, say: 65-66, 2011

Cogito, say: 65-66, 2011

zelliklerini (belki de hogrlm e sn rla rn n tesine) esnetm e ve belki de,

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

lezbiyen ve gey cinsellikleri, bask ve kim lik. znel/cinsel k im lik i y erin

de Lauretis, "lezbiyen ve gey" tabirinin artk nceden belirlenmi ve kimden bahsedildii

Cogito, say: 65-66, 2011

hi ve eskiden sahip olduklar g deil: N ostaljik bir edayla b u n la r yeniden

ktidarn Sistematik Yaplar

sorunu lezbiyen ve gey teorisi ve siyasetinin tam da gbeindedir ('ecinsel" nitelemesi, in

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

raland b ir t r hiyerari, b ask derecelerine d a ir b ir katalog k arm ay 4 ya

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

Cogito, say: 65-66, 2011

a lm a la rn fem inist ve lezbiyen teorisyenlere en azndan b ir (elbette d ah a

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

eylerm i gibi sistem atik, tu tarl ve kresel p ro g ra m la r olarak a n la lm as

Cogito, say: 65-66, 2011

cross-dresserlarm* ve cinsel snrlar a a n t m dier in sa n la rn yaad e

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

nu dnme hatasna dmemeliyiz. Tam aksine, cinsiyet, bedenleri, onla

Cogito, say: 65-66, 2011

Foucaultnun ironiyle adlandrd gibi, cinsiyetin bir hakikati olabile

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

ile cinsiyetin btnlem esi ve h a tta b azen b u ikisi a ra sn d ak i uyum azlk ta

Cogito, say: 65-66, 2011

m in istlerin sunduu y o ru m lard an d a h a speklatif ve zayf tem elli olacak

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

kuvvetinin farkllaan niceliklerinin b ir ilevi ve sonucudur. Sz konusu olan

Cogito, say: 65-66, 2011

lu n d a ilerleyen bir kuvvettir. Alavere dalavereden uzak, ak ve belki h a tta

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

m e, gelime ve deiim e ynelik d a h a az itki olm as pekl m m kndr. As

Deleuzen bu konudaki erhi yledir:

Cogito, say: 65-66, 2011

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

Cinsellik a la n n d a kalm ak (Foucaultnun im ettii gibi, zgrlk cin

Cogito, say: 65-66, 2011

mez. E n cm ert yorum la ele alndnda F oucaultnun m era m n n u oldu

21 O halde, Foucaultnun bedenlerin ve hazlarm yeniden rgtleniini ya da yeniden dizilime

Cogito, say: 65-66, 2011

Deneysel Arzu: Queer znelliini Yeniden Dnmek

ca Foucault ve Deleuze n eserlerine bel balayam ayz. Cinsel zgllkleri,

bariz b ir yetersizlik sz konusudur; k a d n la rn a n la n zellikleri a n cak er