Professional Documents
Culture Documents
MODERN
UYGARLIIN
HAYAL
KIRIKLIKLARI
Bar KILIN
maa
L-T
anuas
MICHAEL
FLMLER
Bans KILINC
Bans KILINC
<10
IL I T6 R A T 0 RKI
a c a d e m i a
Bar KILIN
do
Yazar: Ba r K IL IN
Bu kitap ve kitabn zgn zellikleri tamamen Nve Kltr Merkezi'ne aittir. Hibir ekilde taklit edilemez.
Yaynevinin izni olmadan ksmen ya da tamamen kopyalanamaz, oaltlamaz.
Nve Kltr Merkezi hukuk sorumluluk ve takibat hakkn sakl tutar.
1. Bask
T e m m u z - 201 4
ISBN: 9 7 8 -6 0 5 -3 3 7 -0 3 1 -4
Kapak Tasarm: N K M M e d y a
Bask ncesi Hazrlk: N K M M e d y a
K T P H A N E BLG K A R T I
-Cataloging in Publication Data (CIP)KILIN / Bar
Michael Haneke Filmleri: Modern Uygarln Hayal Krklklar
www.nuvekultur.com
nuve@nuvekultur.com
romantikkitap@gmaii.com
Bar KILIN
Eitim
Dok. 2012 Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sinema ve Televizyon Anabilim Dal
Y.Ls. 2008 Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dal
Ls. 2004 Anadolu niversitesi, iletiim Bilimleri Fakltesi, Sinema ve Televizyon Blm
Yayn
Kln, B. (2009). Roman Bir Film: Fransz Sanatndaki Eletirel Gelenek zerine. Seluk niversitesi
Edebiyat Fakltesi Edebiyat Dergisi, 21,23-33.
Kln, B. (2008). Kapitalist bir etkinlik olarak futbolun bys ve kahramanlan. Gazi niversitesi
iletiim Fakltesi letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 26 K-Bahar, 273-289.
Kln, B. (2008). Yabanclam Karakterler ve Politik Eletiri: Yavuz Turgul Sinemasndan 'Muhsin
Bey' rnei. Seluk niversitesi iletiim Fakltesi Akademik Dergisi, Temmuz 2008,220-235.
Kln, B. (2009). Sex and The City Dizisi ve Postmodern Hayatlar. inde F. Akyrek ve E. N. Orhon,
Dizi Senaryosu Yazmak (ss. 280-294). stanbul: MediaCat Kitaplar. (Kln, B. (2007).
Modern nsann Kurtuluu, "Demir Kafes" indeki "zgrlk": Sex And The City Dizisi ve
Postmodern Hayatlar', iletiim ve tesi, (Edit: M. Bilal Ark, Mustafa eker). Konya: Tablet
Kitapevi Yaynlarmdan alnt.
Kln, B. (2009). Zeki Demirkubuz Sinemas. Trk Filmlerini Ynetenler-1, (Edit: M. Soydan) Kayseri:
Lain Yaynlar.
Kln, B. (2007). Modern insann Kurtuluu, 'Demir Kafes" indeki zgrlk: Sex And The City
Dizisi ve Postmodern Hayatlar1, iletiim ve tesi, (Edit: M. Bilal Ark, Mustafa eker).
Konya: Tablet Kitapevi Yaynlar.
Kln, B. (2005). Sinema Sayfalarndan Sinema Perdesine Yansyanlar, Kral plak, (Edit: M. Bilal Ark),
Konya: Tablet Kitapevi Yaynlar.
Kln, B. (2005). Satn Alnamayan Sanat Sanat Deildir, Kral plak, (Edit. M. Bilal Ark), Konya: Tablet
Kitapevi Yaynlar.
Kln, B. (2011). Zeki Demirkubuz Filmleri zerine Bir Deneme: Sinema Edebiyat ilikisi. Sekans
Sinema Yazlar Sekisi, 5,124-140,15/12/2011.
NSZ
ncelikle balkta kullandm bir kavrama aklk getir
mek isterim: modern kavramna. Kukusuz bu kavram grd
mzde aklmza hemen somut olarak, Fransz htilli, Sanayi
Devrimi ve rasyonel olarak dzenlenmi yaaymz ile ilgili
daha birok ey aklmza gelecektir; burada kullandm bii
miyle modern szc bu eyleri iermekle birlikte, daha da
tesini sylemektedir. lk olarak modern kavramnn 5. yzyl
da ortaya ktn ve Hristiyan an antikiteden ayrt etmek
zere kullanldn belirtelim. kinci olarak modern kavram
nn 17. yzyldan sonra sanat ve edebiyattaki belirli eilimleri
adlandrmak iin kullanldna da deinmek gerekir. nc
olarak ise modernin btn bu kullanmlaryla iki anlam iinde
barndrdm, yeni ve ayn zamanda gncel anlamlarna gel
diine de dikkat ekmek isterim. zellikle yeni anlamyla mo
dern, farkl eylerin bir arada yaamas, eskiyle yanyanal da
ierir. Gncel anlamyla modern ise tam tersine eskinin artk
var olmad, onun artk geersiz kaldn anlatmak iin kulla
nlr (Kovacs, 2010: 8).
Ben ise modern hayal krklklar derken, moderni, Haneke
filmlerinin eskinin hayal krklklar zerine ykselen atlarn
bir devam olduunu; dile getirdii gncel bireysel ve toplumsal
huzursuzluklarn ve hayal krklklarnn da ancak bu eskininkilerin anlalmasyla alabileceini sylemek iin kullandm.
Dolaysyla modern ile hayal krklklarna dair gncel olan her
ne varsa, eskinin yitip gitmesiyle deil, bilinaltmzn derinlik
lerinde zorla gizlenmesi nedeniyle vardr demekteyim, tpk Hanakenin Sakl da syledii gibi.
Bugn grmediimiz, gemie ait sandmz, bilinalt
mza sakladmz ve aslnda fildii kulelerimizin hemen yanbamda yaayan, ekmeinin derdine dm, karn tokluuna
almak zorunda braklan yzbinlerce insan, orta snfa ait ha
yaller ile oyalanrken; orta snf kendine ait hayallerini ve umut
larn yitirmi, zamann endie iinde kendi kurduu ve ipinin
ucunu kard kuklalarn oyununu anlamaya almakla ge
irmektedir. iten gemeden, bu aamaya nasl geldiimizi, bi
linaltmz biraz kurcalamak ve umut baladmz dzenein
hayallerimizi gerekletirmek yle dursun bizi nerelere getirdi
ini grmek zorundayz. Edindiimiz bilgilerin grnr olan,
neden-sonu ilikisi iinde anlamak ve onun daha iyi ilemesini
salamak dnda hibir ie yaramadnn farkna varmalyz.
Teknolojiye balln, modern kleler yarattn, bizleri daha
da yalnzlatrmakta olduunu, gn getike baml olduu
muz bilgi kaynaklarnn kendisinin, bizleri daha mutlu klma
olanaklarna sahip olmadn, kendine bile faydas olmayan in
san eliyle retilmi yeni modern putlar yaratm olduumuzu
grmeliyiz. Bizi daha hrsl klan btn modern motivasyonla
rn, lm gerei karsnda ne kadar anlamsz olduunu an
lamalyz. Bu dnya gibi gelip geici statlerin gcne snp,
esrikliine kaplp hemen yan bamzda duran insanlarn dert
lerine derman olmay kendimize zl grmemeliyiz.
Btn bunlar sylerken niin bu kitab hazrladm ve Haneke filmlerini setiim ile ilgili sorulara cevap vermi olduu
mu dnyorum. Bu kitabn, bu tr kayglarla ilgili tartmala
r artracan ve bu tartmalara sanatn kk ve naif evreni
ne snan hemen herkesin katlacan umuyorum. Sinemann
beni kendisine eken bys tam da buras.
Bu kitab hazrlamam hi kolay olmad. Kklme, dene
yimsizliime bakmadan, bana gvenerek, bizim gibilerin ayakta
Bar KILIN
M ICHAEL HANEKE
Ksa zgem ii
23 Mart 1946da Almanyann Mnih ehrinde doan Michael Ha
neke, AvusturyalI yazar ve ynetmendir. Ayn zamanda Viyana Film
Akademisinde ynetmen profesr olarak almaktadr. Kariyerine
1967 ylnda oyun yazar olarak balam, 1970 ylndan itibaren de
serbest bir ekilde televizyon ve tiyatro ynetmenlii yapmtr. Viya
na niversitesinde psikoloji, felsefe ve sahne bilimleri eitimi alm
tr. 21 yllk televizyon deneyimi ardndan 46 yanda, ilk uzun metraj
filmini ekmitir. 2001 ylnda, Cannes Film Festivalinde Franszca
ektii Piyano retm eni (The Piano Teacher, 2001) filmi ile byk
dl, 2005 ylnda Sakl (Hidden, 2005) filmi ile en iyi ynetmen
dln kazanan Haneke, ayn festivalde Beyaz Bant (The White
Ribbon, 2009) ve Ak (Amour, 2012) filmleriyle iki kez Altn Pal
miye dln kazanmtr.
Filmografisi
Ak (Amour, 2012)
Beyaz Bant (The White Ribbon, 2009)
lmcl Oyunlar (Funny Games, 2007)
Sakl (Hidden, 2005)
Kurdun Gn (Time of the Wolf, 2003)
Piyano retm eni (The Piano Teacher, 2001)
Bilinmeyen Kod (Code Unknown, 2000)
lmcl Oyunlar (Funny Games, 1997)
ato (Das Schlo, 1997)
Tesadfi Bir Kronolojinin 71 Paras (71 Fragmente einer
Chronologie des Zufalls, 1994)
Bennynin Videosu (Bennys Video, 1992)
Yedinci Kita (Der siebente Kontinent, 1989)
Gle Giden Yol (Drei Wege zum See, 1976) (TV filmi)
Liverpooldan Sonra (After Liverpool, 1973) (TV filmi)
nsz................................................................................................. v
nsz.................................................................................................vii
nsz................................................................................................. ix
Michael Haneke..............................................................................xii
Sulamalar, ou zaman engellemelere dnse de Roy Armesn syledii gibi gerek sanat her zaman, az da olsa bili
min nndedir. Picasso, Hiroima yok edilmeden ok nce Guernicay yapm; Dostoyevski, Freuddan ok nce bilinaltn
anlamaya almtr (Armes, 2011: 189). Burada, bilinaltn
dolduran bastrlmlklarn nedenlerini arama konusunda Luis
Bunuelin abalarn da hatrlatmakta yarar vardr. Pozitivist
sansrn szmad neredeyse hibir yer yoktur. Sosyal bilim
ler de bundan payn almtr. Toplumun daha iyi ynetilerek
ilerlemesini gerekletirme ncl zerine kurulmu olan sos
yal bilimlerin, stelik bu rasyonel arayn en gvenilir yntemi
olarak sunulmu olduu dnlrse (Wallerstein, 2003: 153),
yaanan hayal krklklarn anlama konusunda, sanatn niin
bir adm gerisinde kald ok daha iyi anlalabilir.
Pozitivist sansrn, sosyal bilimleri iine drd bu du
rumu amak iin; yani sosyal bilimlerin, rasyonel tahakkmn
yaratt modern hayal krklklarm aklamak yle dursun,
daha da karmaklatrmasna kar yaplabilecek ey, ona atfe
dilen ynetimini yeniden sorgulamaktr. Yaplmas gereken ey,
uzmanlk alanlar adna izilen snrlar sorgulamak, yaplan
ayrmlarn stesinden gelebilmektir (Gulbenkian Komisyonu,
1996: 73). Bylece her eyi hesaplanabilir klmak iin saylara
balayan ve soyut niceliklere indirgeyen aydnlanmann rasyonalitesi sarslabilir (Adorno ve Horkheimer, 2010: 24) ve belki
artk niteliklere deer verilir hale gelinebilir. nsan bolukta b
rakan grngler arasndaki neden-sonu ilikileri yerine, daha
derinlere baklabilir. Pozitivist sansrn etkisi altndaki sosyal
bilimlerin sanattan alaca derslerden biri belki de budur. Bu
ders alnd takdirde gerek bir felsefi bak kazanlabilecek;
sz edilen sansrn etkisinde kalan modern dnyann filozof
film yapmak zere yola kmam (Schiefer, 2012: l)1 diyen Hanekenin filmlerini anlamak iin sosyal bilimler ie koulmaktadr.
Bu yaplrken de Haneke filmleri ile sosyal bilimler arasnda bu
trden bir iliki kurulup kurulamayaca ve ayrca bugne ait
bireysel ve toplumsal hayal krklklarnn ve bunlarn saldr
ganca davurumlarnn byle bir iliki yardmyla aklanmas
nn mmkn olup olmayaca sorular tartlmaktadr. Bunun
iin ncelikle Haneke filmlerinin biemsel zellikleri zerinde
durulacaktr. Bu biemsel zellikler, belirli bir ierii yanstabilmenin bir yolu olarak grlrse eer, bu ierii anlamak iin
de sosyolojinin, psikolojinin ve ekonominin kesien snrlarnda
gezinmek gerekecektir. kinci olarak yaplacak da budur. Sonu
olarak da Armesa tekrar kulak verirsek eer bir sanat olarak
Hanekenin bir bilim adamndan ya da eletirmenden ok daha
fazla yaad evrenin atmosferinin bilincinde olduu (Armes,
2011: 189) iddia edilmektedir. Tek bana bu iddiaya cevap bul
ma abas bile, ynetmen ve filmleri hakknda film eletirisi ve
sinema tarihi incelemeleri asndan olduka kullanl bilgile
http://www.afc.at/iart/pri3/afc/main.iart?content-id=1164272180506&artikel
id=1332442011817 (Eriim Tarihi: 20.04.2014)
Eletirmen Christopher Sharretta gre ynetmenin Bergman, Resnais ve Antonioni gibi sanatlarn endielerini, tpk
daha nce bu tr sanatlarn ortaya att, onlarca tamamen
cevaplanm olsa bile, medya ann daha karmak hale ge
tirdii sorularn grmezden gelindiini gstermek istercesine
gndeme getiren (Sharrett, 2003: 2)5 Bilinmeyen Kod (Code
Unknow, 2000) adl filmi de benzer, yabanclatrn biemsel
zelliklerle bezelidir. Hanekenin bu endielere dikkat ekerken
de tpk bu ynetmenler gibi davrand grlr. rnein gele
neksel film biimine ait, birbirine grnr bir biimde, neden
sonu ilikisi ile sk skya balanm sahneler ve sekanslar bu
filmde yoktur. Sahneleri ve sekanslar birbirine balayan ba-
Mimk^ 4 V
/
<
V
1
Benzer bir alkanln zorlamasyla, bu filmde de Die Winterreissendaki gezginin ruh durumu ile Profesr Erikann (Kohut) ruhsal durumu arasnda bir iliki kurulmaya alld ve
filmin zaman zaman bunu mmkn kld grlr. Hanekenin
de syledii gibi, Profesrn sahip olduu gibi byk problem
lere sahip herhangi biri, onlar Schubertin sahip olduu olduka
karmak hissiyata sahip baka bir sanat araclyla yanstabi
lir; fakat bunun tesinde bir yorum yapmak bu film iin mm
kn deildir (Akt. Sharrett, 2003: 4).6 nk Piyano retme-
ni, artk basklanamaz hale gelen doal (insani) durumun izofrenik gelgitlerine dair bir filmdir ve Die Winterreisse da bu
gelgitleri yanstabilme abasnn biemsel bir bileenidir: Orta
snf temsil eden bir karakter olarak Erika, ayn zamanda kendi
varlyla uygarln yaad huzursuzluu grnr hale geti
rir ve uygarln geldii bu aama, orta snfn yaam biiminde
onarlmaz krlmalar meydana getirirken; modern besteci Schubertin biemi de bu krlmalarla rtmektedir:
szlerin derin ve sakl anlam larn, ruhlara ileyen
bir ifadeyle ortaya kararak kendinden sonraki besteciler
zerinde olduka etkili olmutur. Ani ton geileri, m elanko
lik ezgileri, lirik anlatm ve znel yaklamyla rom antikler;
oluturduu soyut atmosferlerle de zellikle empresyonistler
iin ciddi bir referans olm utur... Schubertin ezgileri, srekli
yaplan modlasyonlarla her defasnda deiken tnlar iin
de bir bakalam gsterir. Deikenlik, beklenmeyen anlarda
yapld iin dnem in geleneksel bestecileri tarafndan s
rekli eletirilere m aruz kalmtr. (Eren, 2014: 27)
"Sakl", 2005
Lukcsn tarihsel roman ile ilgili vgleri hemen herkese
bilinir. Kuramc, tarihsel roman ile neyi kastettiini, Tarihsel
Roman, ada Gerekiliin Anlam, Avrupa Gerekilii
ve Avrupa Edebiyat ve Varoluuluk gibi kitaplarnda rnek
leriyle anlatr ve bu kitaplarda, tarihsel romana zg iki temel
zelliin ne kt grlr. Lukcs, btnlk ve tipiklik gibi
kavramlarn tarihsel bir roman iin vazgeilmez bir ereve ol
duuna ve Balzac, Flaubert, Zola, Tolstoy ve Stendhal gibi birok
romancnn bu biemsel zorunluluklar yerine getirme becerileri
ile ada romanclara rnek olabileceine dikkat eker. Bu, ro
manda retim ilikilerinin kk bir evreninin yaratlarak, bu
ilikileri temsil eden karakterin kendi snfsal aidiyetleri ile bir
likte resmedilebilmesidir. Lukcs, ada roman, tarihsel roma
nn yolunu tutmayp, modern dnemin yeni sanatsal ynelimle
rinin etkisinde kalmas nedeniyle de eletirir. ada romann,
kimi rnekleri ile Lukcsn vgsn alm olsa da tarihsel
romana ait anlatm zelliklerinin artk miladn doldurduu ve
"Ak", 2012
"flas, k a p ita list sistem in a cm a sz bir tem izlik m alzem esi olmu,
tm iktisadi aktrleri du rm a d a n u veya bu lde, ok inenmi
y o lla n izlem eye zorlam , k o lek tif olarak gitgide daha ok serm aye
birikm esini salayan y n d e d avran m alar iin bask ya p m tr.
(Wallerstein, 2006:16)
i, memur ya da kapitalist kiilerin, stats her ne olursa ol
sun meta retim srecinin ileyii adna, kendine ait alan ierisin
de uyulmas gereken rasyonel kurallar btnyle epeevre sarl
mas durumu, varln unutuluu kadar ve bu unutuluu hzlan
drma eilimi tayan baka bir sorunu daha yaratr. Sadece kendi
kendisinin ileyiini sonsuz ve mkemmel klmak zere alan
meta retim srecinin ve onu koullandran rasyonel dnn,
kiileri, kendi alanlar iine hapsederek, o alan dndaki btn
fiziki ve toplumsal evre hakknda; hatta bizzat meta retim sre
nin btn ve tabi ki kendi dnyasnn zorunluluklar konusunda
deneyim yoksunu hale getirmesi de nemli bir hayal krkldr.
Bu durum dzeni ve boyun emeyi, dnyay boyunduruu altna
alrken renen benliin, ksa srede hakikat ile dzenleyici d
nceyi tmyle bir tutar hale gelmesiyle12 ilgilidir ve sadece ii
ya da fiziki emeini satarak para kazanan br alanlar iin de
il, btn insanla sirayet etmitir. Mitosla aydnlanma arasnda
bir koutluk kurarak, modern dnyann hayal krklklarn dile
getirmeye alan Adorno nun ve Horkheimern syledikleri, bu
noktada olduka nemlidir:
Durdurulamaz ilerlemenin laneti durdurulamaz geri
lemedir. .. Bu yalnzca duyusal dnyann cismani yaknla
dayal deneyime ilikin bir gerileme deildir; ayn zamanda
duyusal deneyimi boyunduruu altna almak iin kendini
ondan ayran bana buyruk anl da etkiler. Anlksal i
levin birletirilmesi sayesinde duyular zerindeki egemen
liin gerekletirilmesi, dnmenin gr birlii retmek
iin bir kenara ekilmesi; dnmenin yan sra deneyimin
de fakirlemesi anlamna gelir. Dnme ve deneyimin bir
birinden ayrlmas her ikisini de sakat brakr. Kk ola12
daha
dikkat
istedii
fazla
ekmek
iin
Pa-
srekli
klarak iledikleri
cinayetler serisi ile deneyim yoksunluunu ama abasna sok
tuu grlr. Bu abay, uzun ve sabr gerektiren almalar ola
rak deil, ksa sreli mutluluk ve haz avcl ile tanmlamak da
yerinde bir davran olur.
Kpekler havlyor,
Zincirlerini zorluyorlar,
nsanlar ise yataklarnda uyuyor,
Sahip olamadklarn dleyerek,
iyiden ve ktden arndlar...
dzelecek. Belki de yarn. Belki yarn byk bir araba gelecek bura
ya. Bir spor araba. Bahse girerim seviyorsundur onlar. Ve bir gen
dar kp, her eyin yoluna girdiini syleyecek. Kzarm gver
cinlerimizle, iecek bol bol suyumuz olacak ve belki de len tekrar
hayata dnecek. Ne dersin? (Time of the Wolf, 2003)
"Sakl", 2005
yzldr. ocuklarnn
koluna balad beyaz
"Ak", 2012
Sonu
H er eyden vazgeen her eye m alik olur" (Safa, 1989:161) der
Peyami Safa imek adl romannda. Hanekenin de filmlerinde
byle bir vazgeii nerdii sylenirse ok da yanl olmaz; yan
l olmaz ama bunun neo-liberal politikalar evreninde, bencili
in krklendii bir uygarlk plannda, romantik ve naif bir te
menni olarak kalmas olasl olduka yksek. nk mutluluk
ve hazzn saldrganca temini konusunda bireylerin olabildiince
motive edildii bir ortamda, stelik aksi ynde davranldnda
yok saylma, sevilmeme ve baarszln ar ykn tek bana
yklenmeyle kar karya kalnd bir toplumda, baka trl
davranmak ne mmkn. Byle bir durumda malik olunacak tek
eyin hibir ey olaca da kesin. Ama yine de uygarl huzur
suz klan her ne varsa, hayal krklklar her neyse bunlarn ze
rinde durmak ve uygarl sapt yanl yol ile ilgili uyarma kay
gsn, bu delilik olarak grlse dahi, gstermek tek are. Malik
olunacak tek ey, karlksz sevmektir; kaybedilecek olan, son
suz klacak ey budur. Belki de bu yzden son filmi A kta bunu
sylemektedir Haneke. Bu adan, Haneke nin sanat, libidonun
isteklerini gidermenin ikame yolu olarak grmediini sylemek
gerekir. Tpk Edward Saidin Ge Dnem slubunda szn
ettii birok yaratc gibi Haneke de sinemasn, uygarln sa
nat ikame olarak grd alann dna karmaya alm bir
ynetmendir. Bunu zellikle birinci sinemann kulland ve
kullanmaktan da hibir zaman vazgemedii anlat yapsn sk
lkla krarak, sylemek istediklerini uygarln popler kldkla
r ile yan yana getirerek yapabilmitir. Tematik filmler ekerken,
Kaynaka
Adomo, T. W. (2008). Kltr endstrisi kltr ynetim i (3. bask) (ev.
N. nler, M. Tzel, E. Gen). stanbul: letiim Yaynlar.
Adorno, T. W. ve Horkheimer, M. (2010). A ydn lan m an n d iya
lektii (ev. N. lner, E. . Karadoan). stanbul:
Kabalc Yaynevi.
Armes, R. (2011). Sinem a ve gereklik (ev. Z. . Barkot). stan
bul: Doruk Yaymclk.
Artaud, A. (1991). Van Gogh (ev. A.D. Soysal). stanbul: Nisan
Yaynlar.
Bauman, Z. (2013). Yaam san at (2. bask) (ev. A. Sar). stan
bul: Versus Kitap.
Batton, A d (2008). S tat endiesi (4. Basm) (ev. A. S. Bayer)
stanbul: Sel Yaynclk.
Benjamin, W. (2006). Son bakta ak (4. bask) (ev. N. Grbilek). stanbul: Metis Yaynlar.
Craib, I. (2006). H ayal krklt (ev. A. Onacak). stanbul: Ay
rnt Yaynlar.
nternet Kaynaklar
(Eriim
Tarihi:
MICHAEL
LU
FLMLER
Bans KILINC
L-T