You are on page 1of 4

Suplemento Especial

Conosur awpaqman

14
Octubre 20

Revista rural bilinge para la Nacin Quechua

D.L. 2 - 3 - 03 - 94

CONOSUR N 153

NUTRICIN:
Puquchisqanchista mikhuna, aswan waliq chayqa

Puquykunasninchikta pataman wicharichina,


kawsayninchikta kallpachanapaq
Los alimentos producidos por las comunidades
campesinas son de calidad, nutritivos y sanos. La produccin
familiar campesina por lo general alcanza para la alimentacin
familiar; sin embargo, en los ltimos aos producto del
desarrollo de nuevas actividades por parte de las familias
campesinas, sus niveles nutricionales estn disminuyendo.
Estudios realizados en la zona Andina de Cochabamba
muestran que si bien las familias gozan de un consumo
adecuado de caloras, existen algunas deficiencias en el
consumo de micronutrientes, lpidos y protenas.
Nuqayku munayku wawas sumaq
yuyayniyuq kanankuta

Chilliwani: Tarwimanta galletasta, tantata chayachinanpaq wakichikuchkan.

Kay ukhupi kakuchkasqa,


chay alimentospi aswan yuyay, piensay kakuchkasqa
Nuqayku puuymanta jina riqcharichkayku mana yacharqaykuchu, alimento
patapi kasqanchikta, wawasniykutaqa puro arrozllaman, macarronllaman
yachachisayku, llaqtamanta galletas, tantas apamuyku chaywanqa qala
cuerponchiqta pierdechisanchiq, wawasqa chayllataa munanku; pero kay
ukhupi kakuchkasqa, chay alimentospi aswan yuyay, piensay kakuchkasqa.
Kunanqa astawan munayku tukuy ima ruwanata kay puquykunamanta
wawaman sumaq alimentanapaq. Nin Ancelma Portuguez, 22 aos
Chilliwani-Tapacar.

awpaqman rinapaq,
puquykunasninchikta pataman wicharichina
Miguel Topa de 28 aos comunidad Chilliwani nin: awpaqman
rinapaq puquykunasninchiqta pataman wicharichina, wawas sumaq
alimentakunanpaq, chaypi kachkan kawsay.
Wawas kunan
yachachkayku puquykunas alimento kasqanta, institucin CENDA jina
yachachiwayku. Wawasqa sumaq mikhunanku tiyan, mana
qhipakunankupaqchu, sumaq estudianankupaq.

Wawas thuritus kanankupaq


Felix Ayanome, 20 aos, Qhochipampa: Sumaq mikhuspa, wawas
recuperanqanku, aswan awpaqman rinqanku, sumaq thuritus, sumaq
yuyayniyuq kanqanku.
Nuqa tukuriyman carpa solares kananta, aswan alimentakunapaq,
verduras tarpunapaq kaypi mana verduras kanchu, chaypi
puquchisunman manaa rantisunmanchu Pongomanta.

Alimentacin nuqanchismanta aswan kusa


Bernardo Delgado Mamani 42 aos de Valenta: Alimentacin
nuqanchismanta importante imaraykuchus kay puquykunas aswan kusa,
tarwi, cebada, papa, haba, chuu.
Nuqa munayman alimentacin kananta, chaywanpuni kawsanchiq,
awpaqta aswan puquykunas karqa kunan manaa kanchu, kay wata
tarwiyman khuru yaykun, llakisqa kachkani, tarwi aswan alimento
kasqanrayku.

Tatakuna, mamakuna dibujachkanku


imatachus paykuna munanku wawasninkupaq.

SEGURIDAD ALIMENTARIA
2
awpataqa jallpapi puquchikusqankuta astawan mikhuq kanku
Suplemento Especial Conosur awpaqman N 153 Octubre 2014

Ancelma Portuguez: Nuqa munayman


wawasqa kunan tiempo estudiananta,
awpaqta mana estudiarqankuchu uywa
kantullaman tatas mamas kachawaq karqayku.
munani
wawas
astawan
Chantapis
wianankupaq, puquykunasninchiqta astawan
pataman wicharichinata,
wawas sumaq
yuyayniyuq kanankupaq.

Mikhunchis janpisqallataa
Bernardo Delgado: Aswan awpata sumaq
karqa,
kunan
quimicoswan
alimento
apaykachaspa pierdeyman yaykuchkayku.
Kunan mikhunchiq jampisqallataa, feriamanta
apamuyku, chayqa mana kusachu kasqa.

Unay tiempos mana qumicos


kaqchu
Ancelma Portuguez: awpa abuelos mana
quimicosta utilizaqchu karqanku, unay tiempoqa
mana qumicos kaqchu, aswan alimentota
mikhuq karqanku chapu, sara lawa, trigo tanta,
chuo, waqkuna ima.
Astawan kay jallpapi puquchisqankuta mikhuq
kanku, chay alimentoswan unayta kawsaq
karqanku, kanraq abuelitos ochenta, noventa
watasniyuq, kunan tiempo wawasqa mana
jinatachu kawsayku unay tiempoqa aswan thuru
karqanku. Tukun parlayninta Ancelma.

Kunan aswan llawchi kanchis

Antes se intercambiaba productos

Daniel Gomes, 52 aos


comunidad
Valenta:
Tatasniy
mamasniy
mana riksiqchu kanku ni
ima verduritasta, karqa
trigo, papa, oca, wirita,
cebollita
chayllata
mikhuq kanku, aswan
kallpayuq, ni ima unquyta
japiqchu karqanku, kunan
kay qhipasta verdura rikhurimun,
Pongo feriaman riyku rantiq, astawan peor,
astawan unquy kan, astawan llawchi kanchis.

Juana Condori, comunidad Bajo Chillavi: Antes


viajbamos a otros sectores para intercambiar
nuestra papa por maz, haba, arveja, verduras,
sal, fsforo y otros. Pero ahora ya no es
necesario ya tenemos dinero para comprar
otros alimentos, pero solo compramos arroz y
fideo porque es ms barato.

Ahora se come solo macarrn


Dora Manteca comunidad
Chillavi: Yo ya no he visto la
alimentacin de antes los
mayores coman comidas
a base de trigo y otros
cereales, pero ahora se
come solo macarrn, arroz,
galletas y dulces eso antes
no haba dicen.

Fertilizantes uqtuta sayachin


Vctor Quintana, comunidad Chillavi: awpata
karqa chuo, papa, sara kunan desvalorisakun
kunan tukuy ima jampisqa, kunan sinchi
fertilizantes churasanchiq, chayrayku mana
kanchu yuyay, uqtuta sayachin, pensamiento
mana kanchu. Nuqanchismanta faltan voluntad.

Las familias entrevistadas por la


Revista Conosur awpaqman indican
que la alimentacin ha cambiado; esto se
debe a que sus dinmicas de vida son
diferentes, empezaron a elaborar
chompas de llama y alpaca, zapatos de
lana de oveja y elaboraron charque de
llama, todo esto para vender. Con el
desarrollo de estas actividades dedican
menos tiempo a las actividades del hogar
y de la agricultura, generan ingresos para
comprar otro tipo de alimentos. Por tanto,
poco a poco han ido reemplazando sus
comidas nativas como la qalapurka,
kispias de quinua y otras comidas
nativas por fideo y arroz.
Kinuwa puquy,
may sumaq
alimento
kasqa, runaqa
pisitaa
mikhun.

Tarwimanta mutillata mikhuq kayku, kunanqa galletas ruwayta yacharichkayku


Puquykunanchiqta pataman
churachkanchiq sumaq
alimentasqas kanaykupaq
Nuqapaq alimentacionqa manchay importante,
kay jallpapi puqun tarwi, trigo, papa, sara
chaykuna wawasninchiqpaq alimento kasqa.
Kunan yachachkayku galletas ruwayta, tantata
ruwayta, mana ajina ruwayta yacharqaykuchu,
yacharichichkawayku qhipaman wawasniyku
astawan alimentasqa, aswan yuyayniyuq
kanankupaq,
mana
ajinataqa
yacharichiwarqaykuchu ni pi. Puquykunasniykuta
feriallaman apaq kayku cambiamuq waq
mikhunaswan. Nin Ancelma Portuguez, 22 aos
Chilliwani-Tapacar.

Aswan hornosta ruwakuna


Kay imatachus ruwachkanchiq, munachiwanchiq
astawan nina wasi (hornosta) sapa familia
ruwakunapaq, wawaspaq galletasta, tantasta
ruwanapaq. Nin Miguel Topa, 28 aos comunidad
Chilliwani.

Tarwita astawan mikhuyta munani


Chayta qhawarispa astawan munani mikhuyta
tarwita, tarwi mutilla ruwaq kayku, kunan galletas
ruwayku waliq nuqapaq. Nin Bernardo Delgado
Mamani, 42 aos, comunidad Valenta.

Wawakunapaq waliq
Chay wawaspaq, awpaqman rinankupaq jina,
aswan organisakunqanku, galletas allin riqchawan,
chaypaq astawan talleres ruwanachis tukuy imata
ruwanachiq, kichakunanta jatun empresa tukuy
ima ruwanapaq. Nin Daniel Gomes, 52 aos,
comunidad Valenta.

Familias campesinas de la zona andina de Cochabamba elaboran galletas de tarwi, en base a la produccin local.

EDICIN: Centro de Comunicacin y Desarrollo (CENDA) - Av. Tadeo Haenke 2231 - Telef.: 4243412 - Fax: 4281502 - Casilla: 3226 - www.cenda.org - Octubre 2014 - Cochabamba-Bolivia - (jr)

Wawas aswan yuyayniyuq


kanankupaq

SEGURIDAD ALIMENTARIA

Suplemento Especial Conosur awpaqman N 153 Octubre 2014

Wawasniyku, nuqayku alimentarikunaykupaq


Wallpasqa waliq kachkan runtu
mikhunapaq

Aychata uk kutillata mikhuyku


Con
Sapa paqarin mikhuyku runtuta, aychataqa ukllata
el objetivo de fortalecer el
mikhuyku, mana chisin, paqarinchu runtu jina.
uso de alimentos locales, se est
Con el objetivo de mejorar an ms su
Waliq wallpaqa. Nin Bernardo Delgado
trabajando recuperando prcticas locales de
alimentacin, familias campesinas de la zona
Mamani, 42 aos, comunidad Valenta.
produccin y de preparacin de alimentos,
andina estn fortaleciendo prcticas de cra de
fortalecindolas con otras prcticas de preparacin
gallinas y ovejas, para de esta forma contar con
Kunanqa alimento tiyan
de alimentos en base a recursos locales. De hecho en
mayor disposicin de carne, huevos y leche
Chaywanpuni aswan alimentacin, nuqapaq
el informe de la FAO del ao 2013, se reconoci que
para la alimentacin familiar.
waliq kay wallpa uywanaqa, chaywan kan
los alimentos propios y producidos en la comunidad
Nin Felix Ayanome, 20 aos,
alimento.
Criolla runtu aswan kusa
misma, podran constituir un medio para salir del
comunidad Chilliwani.
runturin
chayqa,
nuqayku
Wallpitas
hambre y slo cuentan con un acceso seguro
alimentakunaykupaq, wawas alimentakunankupaq,
a los alimentos si los producen ellos
chay criolla runtu aswan kusa, aswan miski. Nin
mismos.
Ancelma Portuguez, 22 aos Chilliwani-Tapacar.
Manaa chhika rantiykuchu
Sumaq waliq mikhukuyku, atisqaykuta jina manchay waliq, kunan manaa
chikha rantiykuchu. Nin Miguel Topa, 28 aos comunidad Chilliwani.

Wallpas mirachkan, aswan runtu tiyapuwan


Con la finalidad de mejorar la produccin de huevo y carne, destinado a la
alimentacin de los nios y nias, familias de la Zona Andina de Cochabamba
(comunidades de Valenta, uumayani, Chilliwani, Qochipampa, Chajuela,
Chillavi, Bajo Chillavi y Palta Cueva) estn fortaleciendo sus prcticas de cra de
gallinas, ovejas y manejo de forraje. Familias entrevistadas por la revista Conosur
awpaqman nos cuentan su experiencia:

Runtusqa wawakuna
mikhunankupaq
Doa Ancelma Portuguez, comunidad
Chilliwani: Wallpa uywanaqa sumaqta
yanapakun, runtu churan, chay runtusta
wawas mikhunankupaq, alimentarikuyku
nuqaykupis tatas, mamas familiapaqpis.

Runtu qaritanta chakichiyku, jakurquchiyku, chaypis


alimentollataq kasqa, nuqaykuqa ni chaytapis yacharqaykuchu
Qaritantapis chakirquchikuyku jakurquchikuyku chaypis alimentollataq kasqa, kunan nuqaykupis
yacharispa kayku, chantapis tantariyku chay alimentollataq kachkan, nuqaykuqa, ni chaytapis
yachaqchu kayku, yachaspaqa ajinata chaytapis tantariyku, ajinata nuqaykupis ruwarinayqupaq
tukuy chaytawan ruwariyta astawan munariyku, yachariyta munariyku nuqayku, manchay kusa
nuqaykupaq. Tukun parlayninta doa Ancelma.

Ovejitastapis uywariyku, chaytapis compartinaykupaq, manchay


kusa wallpitamanta alimentoqa, waykurispa, ovejitastapis akarispa
alimentakuyku, rantikuq karqayku kunanqa manaa rantikuykuchu.
Nin Ancelma Portuguez.

SEGURIDAD ALIMENTARIA

Suplemento Especial Conosur awpaqman N 153 Octubre 2014

Comunidadespi wallpa wasista ruwaykua


Campo wallpastaqa unquypis mana japinchu
Talleres importante kanman, imaynata wallpata cuidanapaq, mana
talleres kaptinqa mana yachasunmanchu cuidayta. Campo wallpastaqa
unquy mana japinchu, waq wallpastaqa unquypis japin. Kaypi tiyan
unquy, tiyan moquillo, wakinpataqa ajinan unphuraspalla waun,
ukhunpi kasqa qillu yakus jinalla, anchay unquy, mana riqsiykuchu,
chaypaq talleres necesario, imaynata janpina, imaynata cuidanata.

Kuykasta wallpa
mikhunanpaq uywachkayku

Wallpa wasipi atuqmanta pakakunku


Don Esteban Mamani, Comunidad uumayani: Gallineros kusa wallpas
puunankupaq, kay lugarpi achkha atuq kan, jusqullupis tiyan, chaypaqqa
waliq kay wallpa wasiqa, paraptinpis kusa pakakunankupaq, chay
wasillapitaq thapitapis runtu churanankupaq, uqllachillasunmantaq chaypi.
Kay wallpas beneficio, yanapakun aswan mikhunapaq, wawaspaq,
kuraqkunapaqpis, mikhunapaq runtus aycha cuenta. Iskay chunka tawayuq
familiaspata tiyan wallpa wasis kay comunidadpi.

Wallpakunapaq mikhuna kapuwayku,


kaypi puqun trigo, cebada, sara pisilla;
pastitus paray tiempo karin, kay chaki
tiempo mana kanchu, pisi mikhunku.
Khurustapis, kuykata uywachkarqayku,
chaymanta mikhuchkarqanku, khuritus
yanapakun sara cuentamanta. Nin don
Esteban.

Oveja uitas wauraq kanku, kunan paramantaqa corralespi pakakunku


Es importante el mejoramiento de corrales de nuestras ovejas
Tata Teodocio Mamani, Comunidad Chillavi: Nuqa qhawarichkani waliqlla resultan, waliq resultan
kay corralcitos ritimanta, paramanta sumaqta ovejitas pakarikunku, may waliq kay corralcitos.
Corrales waliq kachkan, awpataqa
ajina mana calaminawan techasqalla
kaq, akariq kanku, wakin kuti riti
chamuq,
tumpallapis
kachun,
chamuytayan waurpachiq karqa,
kunanqa pakarikunqua, kay waliq
resultan, waliqllata pakarin.
Tukuy ovejas mana lakirpana jinachu, pisilla uitasnin chinpan, wakinka panpitaspi
puukuchkanku, waqsitupicha pakana kanman, wachaqtinkama waq chiqituman
apartitucha taqana kanman, chaypi aswan waliq kanman.
Kunanqa qaninpa wata, ajina wauraq, ovejitas wauran, kunan chaypi pakarakuspaqa
kay wataqa may waliqta wiaranku, uitaspis jatunyapunku chay sumaq ventajallataq kay
wasisitu. Tukun parlayninta tata Teodocio.

Corralesqa
uitaspaqpuni
Doa
Severina
Condori,
Comunidad Chillavi: Ovejitas
uachakuchkankupuni ari, kunan
wata ma kanchu riti, uitas,
mamas
jarkakunku
ari,
juntaykuspaqa
manaa
yaykunkuchu, yaykun uistaspuni
a, corralesqa uitaspaqpuni.

La ubicacin de los corrales


es muy importante
Don Vctor Quintana, Comunidad Chillavi,
Ayopaya: Chay corralitos waliq, ancha
qhasa kaptin chayman qhatiykuyku, chay
sirven astawan, para jamullantaq, chaypi
pakakullantaq, uitaspis chayman wasisitupi
jina puukunku, wakinqa ruwayku rumillamanta, wakintaq ruwanku sumaq
llutasqata, chaymanqa wayrapis jamuptin mana yaykunchu, solamente ubicacin
tumpa faltan, parapis, yakupis sayaykun,
chayrayku tunpa laderitata jina,
surunanpaq ruwana karqa. Nuqaptaqa
sururqunanpaq jina, tunpa laderita
uraman, uk canalpi jin yakuta chayman
urqhuni, allillan karqa, ajina purucha
ruwana karqa, pero sirven sumaq sirven.
Uitasqa ima kachun, mama kachun, ima
kachun chay patapi puurakuchkanku,
chay astawan nisunman seguro kachun
garantiayuq jina kachkan. Kunan
corralespi pisita rikhurin wausqa.

Publicacin gracias
al apoyo de:

Con la finalidad de mejorar la alimentacin, familias de las comunidades andinas


estn fortaleciendo sus prcticas locales de manejo pecuario.
Solo la produccin campesina basada en sus saberes y prcticas locales es una
garanta para que la alimentacin de nios y nias sea ms rica y saludable.
Este material ha sido elaborado por CENDA, agradecemos a las familias de las comunidades de Chilliwani, Qhochipampa, Valenta, Chillavi,
Bajo Chillavi, Palta Cueva y uumayani de las provincias Tapacar y Ayopaya.

You might also like