MUH Laboratuvar

T.C.
HARRAN NVERSTES
MHENDSLK FAKLTES
MAKNE MHENDSL BLM
MHENDSLK LABORATUARI
DERS NOTLARI
HAZIRLAYANLAR:
PROF. DR. CENGZ DOAN
PROF. DR. BLENT YELATA
PROF. DR. HSAMETTN BULUT
PROF. DR. MURAT KISA
DO. DR. REFET KARADA
YRD. DO. DR. CUMA ETNER
YRD. DO. DR. M. AZM AKTACR
YRD. DO. DR. SMAL HLAL
YRD.DR. ZEYNEL ABDN FRATOLU
DR. MEHMET EMN DENZ
R. GR. OSMAN AVN SERV
OKT. . MSLM AIKER
R. GR. VEHB BALAK
AR. GR. AHMET ERSAVA
AR. GR. MER YETKN
AR. GR. ZEKERYA ASLAN
AR. GR. YUSUF IIKER
AR. GR. BURAK YENGN
2012
NDEKLER
1. Gne Enerjisi Laboratuar.1
2. iklimlendirme Laboratuari I........................................14
3. klimlendirme Laboratuar II.42
4. Akkanlar Mekanii Laboratuar.....76
5. Mekanik Laboratuar.....86
6. Pompa Laboratuar....97
7. Motor Laboratuar ..113
8. Istma Sistemleri Laboratuar .....119
9. malat Yntemleri ve Konstrksiyon Laboratuar..126
10. Yenilenebilir Enerji Kaynaklari Laboratuari..........................................................142
Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

GNE ENERJS LABARATUAR FY
AMA : Gne enerjisi ve uygulamalarnn tantlmas
Mhendislik Laboratuvar kapsamnda aadaki gne enerjisi uygulamalar
incelenecektir.
1- Tabi dolaml ak tip bir gne enerjili scak su stma sistemi
2- Panel ve kutu tipi gne piiricileri
3- PV sistemi ve gne nmnn llmesi
4- Dzlem yzeyli ve vakum tpl gne kolektrleri
5- Haval tip gne kolektrleri
1. GR
Gne enerjisi bilinen en eski birincil enerji kaynadr.Temizdir, yenilenebilir ve
dnyamzn her tarafnda fazlasyla mevcuttur.Hemen hemen btn enerji kaynaklar
dorudan veya dolayl olarak gne enerjisinden tremilerdir. Gne enerjisi kesikli ve
deikendir.Gnlk ve mevsimlik deiimleri vardr.Bundan te radyasyon atmosferik
koullarca belirlenir.Btn bu zelliklerinden tr baz gne enerjisi uygulamalar enerji
depolanmasn ve yedek enerji sistemlerini gerektirmektedir. Dier allm enerji
kaynaklaryla karlatrldnda gne enerjisinin younluu dktr. Fakat gne enerjisini
mekanik ve elektrik enerjilerine uygun bir verimlilikle evirmek mmkndr.Yar
iletkenlerde fotoelektrik ve termoelektrik etkileri kullanarak gne enerjisini dorudan
elektrik enerjisine evrilebilir.
Gne enerjisi, ev kullanm iin scak su salanmas, stma ve soutma
uygulamalarnda, endstride ilem ssnn salanmasnda, tarmda sulama, kurutma ve
piirmede, elektrik enerjisi retmede kullanabilen bir enerji kaynadr.
2. GNE ENERJSYLE ELEKTRK RETME YNTEMLER
Gne enerjisinden yararlanarak yksek scaklklarda buhar elde etmek suretiyle bir
trbini altrp elektrik retmek mmkndr. Gnei takip sistemine sahip bu sistemlerde
1

genellikte yanstc olarak parabolik aynalar kullanlmaktadr. Bir dier yntem fotovoltaik
yntemle (PV sistem) ile elektrik retilmesidir.
2.1. Gne Enerjisi Younlatrclar
Gne nmndan faydalanma yntemlerinin banda gne nmn zerine
toplayarak, bu enerjiyi kullanan gne toplayclar gelmektedir. Gne enerjisi toplayclar,
gne nmndan kazandklar enerjiyi bir akkana veren bir eit s deitiricisi olarak
kabul edilebilir. Dz toplayclar toplam gne nmn kullanarak alrken, younlatrc
toplayclar genellikle direkt gne nmn kullanrlar. Fakat daha yksek scaklk elde
etmek iin dz toplayclar yerine nm belli bir noktada toplamak iin deiik geometrili
odaklayclar kullanlarak kzgn su, doymu buhar ve kzgn buharn elde edilmesi mmkn
olmaktadr. Gne enerjisi toplayclar genel olarak sabit ve hareketli toplayclar olarak
snflandrlabilir. Sabit toplayclar ile scakl 60-200 Cye kadar olan uygulamalarda
kullanlmaktadr. Hareketli toplayclar ise yksek scaklk uygulamalarda tercih edilmektedir.
Hareketli toplayclardan izgisel odaklayclarla 300-400 C scakla
kadar, noktasal
odaklayclarla 1500 C kadar scaklklar elde edilebilmektedir.

2.1.1. Tek eksende gne izleyici sistemleri
Parabolik toplayclar yksek scaklk uygulamalarnda kullanlan ve gne enerjisini
belirli bir merkeze younlatrma yapan sl sistemlerdir. Younlatrc sistemlerle direkt
gne nmndan yararlanarak yksek scaklkta buhar retilebilmekte ve elektrik retiminde
veya yksek scaklk ihtiyac duyulan sistemlerde kullanlabilmektedir. Younlatrc sl
sistemlerin en yaygn silindirik parabolik oluk toplayclardr. Bu toplayclarda 400 C
scakllara kadar buhar elde edilebilmektedir. Kesiti parabolik olan toplayclarn i
ksmndaki yanstc yzeyler, gne nlarn odakta yer alan siyah bir yutucu boruya veya
borulara odaklanr. Yutucu boruda dolatrlan svda toplanan s ile elde edilen buhardan
elektrik retilir. Sistem dou-bat, kuzey-gney ve polar eksende yerletirilebilmekle beraber,
gnei dou-bat veya kuzey-gney ynnde tek eksende takip etmektedir.
Yanstc
Toplayc
ekil. izgi odaklamal younlatrma

2.1.2 ki eksende gne izleyici sistemleri
Dier bir tr younlatrc sistem olan parabolik anak sistemler, iki eksende gnei
takip ederek, gne nlarn odaklama blgesine younlatrrlar.
ekil. Nokta odaklamal younlatrma (paraboloid)

ekilden de grld gibi gnei iki eksende izleyen parabolid (anak) yzeyli aynalardan
gelen nlar odaklayc bir yutucuya yanstlmaktadr. Yanma odasnda yakt olarak doal
gazn yanma ileminden sonra kompresre ve gerektiinde n stma ileminden sonra
Stirling evrimli trbine verilmektedir. Trbin aftna bal olan bir alternatr ile elektrik
retimi salanmaktadr.

2.1.3 Kule santral sistemi
Merkezi alc sistemlerde ise; tek tek odaklama yapan ve heliostat ad verilen aynalardan
oluan bir alandan olumaktadr. Bu sistemde gne nlar, bir kule zerine monte edilmi s
deitiricisine yanstarak younlatrma yaparlar. Dz aynalarla yaplan bu yanstmayla
younlatrma oran 1000e veya daha fazla yaplabilir. Merkezi yutucu-heliostat sistemle 1
MW ile 100 MW arasnda deiebilen elektrik g santralleri kurulabilmektedir. Merkezi
kulenin ykseklii, ekli ve heliostat alann younluu kurulan santralin performansn
belirler.
Toplayc
Gne Enerjisi
Kule
Heliostatlar
ekil. Heliostat aynalarla gelen gne nlarnn odaklanmas

3. GNE PLLER (FOTOVOLTAK PLLER)
Gne pilleri (fotovoltaik piller), yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine
dntren yariletken maddelerdir. Yzeyleri kare, dikdrtgen, daire eklinde biimlendirilen
gne pillerinin alanlar genellikle 100 cm civarnda, kalnlklar ise 0,2-0,4 mm
arasndadr.Gne pilleri fotovoltaik ilkeye dayal olarak alrlar, yani zerlerine k
dt zaman ularnda elektrik gerilimi oluur. Pilin verdii elektrik enerjisinin kayna,
yzeyine gelen gne enerjisidir. Gne enerjisi, gne pilinin yapsna bal olarak % 5 ile %
20 arasnda bir verimle elektrik enerjisine evrilebilir.G kn artrmak amacyla ok
sayda gne pili birbirine paralel ya da seri balanarak bir yzey zerine monte edilir, bu
yapya gne pili modl ya da fotovoltaik modl ad verilir. G talebine bal olarak
modller birbirlerine seri ya da paralel balanarak bir ka W Gne Pillerinden
MegaWatt'lara kadar sistem oluturulur.
ekil. Bir. gne pili modl, paneli
ekil PV sistemi ile sokak aydnlatmas
ekil Fotovoltaik panel ve gne nm lmek

iin kullanlan piranometre

4. GNE ENERJL SICAK SU SSTEMLER
Gne kollektrl scak su sistemleri, gne enerjisini toplayan dzlemsel kollektrler,
snan suyun topland depo ve bu iki ksm arasnda balanty salayan yaltml borular,
pompa ve kontrol edici gibi sistemi tamamlayan elemanlardan olumaktadr
Gne kollektrl sistemler tabii dolaml ve pompal olmak zere ikiye ayrlrlar.
Her iki sistem de ayrca ak ve kapal sistem olarak dizayn edilirler.
4.1. Tabii Dolaml Sistemler : Tabii dolaml sistemler s transfer akkannn
kendiliinden dolat sistemlerdir. Kollektrlerde snan suyun younluunun azalmas ve
ykselmesi zelliine dayanmaktadr. Bu tr sistemlerde depo kollektrn st seviyesinden en
az 30 cm yukarda olmas gerekmektedir. Deponun alt seviyesinden alnan souk (ar) su
kollektrlerde snarak hafifler ve deponun st seviyesine ykselir. Gn boyu devam eden bu
olay sonunda depodaki su snm olur. Tabii dolaml sistemler daha ok kk miktarda su
ihtiyalar iin uygulanr. Deponun yukarda bulunmas zorunluluu nedeniyle byk
sistemlerde uygulanamazlar. Pompa ve otomatik kontrol devresi gerektirmedii iin pompal
sistemlere gre biraz daha ucuzdur.
ekil. Besleme depolu tabii dolaml stma sistemi
4.2. Pompal Sistemler: Is transfer akkannn sistemde pompa ile dolatrld

sistemlerdir. Deposunun yukarda olma zorunluluu yoktur. Byk sistemlerde su
hatlarndaki direncin artmas sonucu tabii dolamn olmamas ve byk bir deponun yukarda
tutulmasnn zorluu nedeniyle pompa kullanma zorunluluu domutur.
Pompal sistemler otomatik kontrol devresi yardm ile alrlar. Depo tabanna ve
kollektr kna yerletirilen diferansiyel termostatn sensrleri; kollektrlerdeki suyun
depodaki sudan 10oC daha scak olmas durumunda pompay altrarak scak suyu depoya
alr, bu fark 3 oC olduunda ise pompay durdurur. Pompa ve otomatik kontrol devresinin
zaman zaman arzalanmas nedeniyle iletilmesi tabii dolaml sistemlere gre daha zordur .
4.3. Ak Sistemler: Ak sistemler kullanm suyu ile kollektrlerde dolaan suyun ayn
olduu sistemlerdir. Kapal sistemlere gre verimleri yksek ve maliyeti ucuzdur. Suyu
kiresiz ve donma problemlerinin olmad blgelerde kullanlrlar.
3.4. Kapal Sistemler: Kullanm suyu ile stma suyunun farkl olduu sistemlerdir.
Kollektrlerde snan su bir eanjr vastasyla ssn kullanm suyuna aktarr. Donma,
kirelenme ve korozyona kar zm olarak kullanlrlar. Maliyeti ak sistemlere gre daha
yksek verimleri ise eanjr nedeniyle daha dktr.
5. DZLEMSEL KOLEKTR
Dzlemsel gne kollektrleri, gne enerjisinin topland ve herhangi bir akkana
aktarld eitli tr ve biimlerdeki aygtlardr. Dzlemsel gne kollektrleri, stten alta
doru, camdan yaplan st rt, cam ile absorban plaka arasnda yeterince boluk, kollektrn
en nemli paras olan absorban plaka, arka ve yan yaltm ve yukardaki blmleri iine alan
bir kasadan olumutur.

Saydam rt
Yaltm Malzemesi
Yutucu Yzey
Akkann
Dolat Borular
Kasa
.
ekil. Dzlemsel Gne Kolektr
st rt : Toplayclarn s kayplarn en aza indirgeyen ve gne nlarnn geiini
engellemeyen malzemelerden seilmektedir. Saydam yzey olarak genellikle cam veya
plastik esasl malzemeler kullanlr. Bu rtleri kullanmaktaki asl ama, ortamdaki rzgar
nedeniyle yutucu yzey ile ortam arasndaki tanm katsaysnn bymesini nlemektir.
Kullanlan rt malzemesinde uzun dalga boylu nm geirme oranlarnn dk olmas
sebebiyle s kaybn nlemektedirler. Cam, gne nlarn geirmesi ve ayrca yutucu
plakadan yaynlanan uzun dalga boylu nlar geri yanstmas nedeni ile rt maddesi olarak
son derece uygun bir maddedir. Bilinen pencere camnn geirme katsays 0.88dir. Son
zamanlarda zel olarak retilen dk demir oksitli camlarda bu deer 0.95 seviyesine
ulamtr. Bu tr cam kullanlmas verimi arttrr
Yutucu (Absorbant) Yzey : Toplayclarda yutucu plaka toplayclarn en nemli ksmdr.
Gne nlar, yutucu plaka tarafndan yutularak sya dntrlr ve sistemde dolaan
svya aktarlr. Yutucu (absorbant) plaka dz toplayclarda tabanda ve stte birer manifold
ile bunlarn arasna yerletirilmi akkan borular ve yutucu plakadan oluur. Yutucu
plakann nlar yutmas iin koyu bir renge genellikle siyaha boyanr. Kullanlan boyann
yutma katsaysnn yksek, uzun dalga boylu radyasyonu yayma katsaysnn dk olmas
gerekmektedir. Bu nedenle de bu zelliklere sahip seici yzeyler kullanlmaktadr. deal bir
yutucu yzeyin seici yzeyli olarak yaplmas verimi artrmaktadr. Mat siyah boyann
yutuculuu 0.95 gibi yksek bir rakam iken yaycl da 0.92 gibi istenmeyen bir deerdedir.
Yaplan seici yzeylerde yayma katsays 0.1in altna inmitir. Seici yzey kullanlmas
halinde toplayc verimi artar.

Is Yaltm : Kollektrn arkadan olan s kayplarn minumuma indirmek iin absorban
plaka ile kasa aras uygun bir yaltm maddesi ile yaltlmaldr. Absorban plaka scakl,
kollektrn bo kalmas durumunda 150 Ca kadar snmas nedeniyle kullanlacak olan
yaltm malzemesinin scak yaltm malzemesi olmas gerekmektedir. Is iletim katsaylar
dk ve souk yaltm malzemesi olarak bilinen poliretan kkenli yaltm malzemeleri tek
bana kullanlmamaldr. Bu tr yaltm malzemeleri, absorban plakaya bakan taraf scak
yaltm malzemesi ile takviye edilerek kullanlmaldr.
Kollektr Kasas : Kasa, yaltkann slanmasn nleyecek biimde yaplmaldr. zellikle
kollektr giri ve klarnda kasann tam szdrmazl salanmaldr. Kasann her yan 100
kg/m2 (981 Pa=N/m2) basnca dayankl olmaldr (TSE-3680).
Svl kollektrlerde szdrmazln yzde yz salanamad durumlarda camda younlaan
su buharn darya atmak amacyla kasann iki yan kenarna tam karlkl ikier adet 2-3 mm
apnda delik almaldr.
6.VAKUM TPL GNE ENERJS SSTEM
Sistemimiz i ie gemi iki borosilikat cam tpten olumaktadr.ki tp arasndaki
vakum sayesinde s kayb minimum dzeye indirilmitir.teki tpn d pskrtme yntemi
ile A-N/A kaplanmtr.Bu seici yzey sayesinde tpe gelen nlarn % 93 mkemmel
bir ekilde emilip sya evrilmektedir.ki tpn arasndaki havann alnmasndan dolay
iteki tpten oluan s kayb yok denecek kadar azdr.Evdeki termoslarda ayn yntemle
yaplmtr.Seici yzey tarafndan
absorbe edilen
gne enerjisi i tpteki suya
gemektedir.Bu olaya doal sirklasyon denir ve her tpte ayn olay devam etmektedir.
Haval gne kollektrleri
normal parlak bulutlu havalarda da stma kapasitesine
sahiptir.Haval gne kollektrleri zellikle orta enlemlerde yer alan lkelerde daha ksa
srede yaygnlamtr.Is ve elektrik toplamaya yarar.Haval gne kollektrleri stma ya da
kurutmada kolaylk salar.
ekil Vakum Tpl Kollektr ve alma prensibi

7. GNE ENERJS LE PRME SSTEMLER
Gne enerjisinden yararlanarak yemek piirme ve st stmak iin kullanlan basit
sistemler dnyann bir ok blgesinde kullanlmaktadr.
Genel olarak tip gne piiricisi vardr.
1- Panel tip gne piiricileri
2- Kutu tip gne piiricileri
3- Odaklamal parabolik tip gne piiricileri
ekil . Panel tip gne piiricisi
10
ekil. Kutu tipi gne piiricisi
ekil. Parabolik-odaklamal gne piiricisi

8. Haval Gne Kollektr
Gne enerjisinden yararlanmak iin s deitirgeleri olarak alan gne kollektrleri
kullanlmaktadr. Isnn aktarld ortam olarak gne kollektrleri en genel olarak svl ve haval
olmak zere iki ksma ayrlrlar. Is transferindeki avantajndan ve uygulamadaki konumundan dolay
daha ok svl zellikle sulu gne kollektrleri kullanlmaktadr. Fakat haval kollektrler de eitli
uygulamalarda yerlerini almaktadrlar. Haval gne kollektrleri, genellikle binalarn stlmasnda ve
tarmsal rnlerin kurutma ilemlerinde kullanlmaktadr. Gne enerjili kurutucularda haval gne
kollektr, kurutucu hcre ile birleik veya ayr olabilir. Bunun yannda binalarda ortamn
havalandrlmasnda havann n stlmasnda haval gne kollektrleri kullanm alan bulmaktadr.
Gneli hava stclar olarak da adlandrlan haval gne kollektrleri uzun mrl, arlka hafif,
hacim stmas iin uygun, donma ve korozyon gibi problemleri olmayan basit cihazlardr. Haval
11

gne kollektrleri, ek stclarla birlikte bina stlmasnda, tarmsal rnlerin kurutulmasnda
rahatlkla kullanlabilir. Ayrca orta ve dk scaklk uygulamalarnda ihtiya duyulan scak hava,
gneli hava stclar ile retilebilir.
Klasik bir gne enerjili hava stcs, bir yutucu plaka, hava akmnn geii iin paralel plaka veya
plakalardan meydana gelmi bir ksm, en stte bir cam veya plastik rt ve alt ve yan ksmlarndan
yatllm bir kasadan meydana gelir. Hava stclarnn tasarm ve bakm basittir. Korozyon ve
sznt problemleri svl gne kollektrlerine gre daha azdr. Temel eksikliklii yutucu plaka ile
hava akm arasndaki s transfer katsaysnn dk olmas ve bylelikle sl veriminin dk
olmasdr. Yutucu plaka ile hava arasndaki s taransfer katsaysnn iyiletirmek iin birok tasarm
nerilmi ve uygulanmtr. Bunlar yutucu plakaya kanakklar takmak, dalgal yutucu plakalar, kat
dolgu malzemeli, delikli kre veya V ekli verilmi yutucu plakal deiikliklerdir. Tm bu
dzenlemeler sl verimi iyiletirirken, zellikle yksek hacimsel hava debilerinde basn kayplarn
nemli bir miktarda artrmaktadrlar. Aadaki ekilde dz ve kanatkl tip haval gne kollektr
tasarmlar gsterilmitir. Kanatkl dzenlemelerin temel amac yutucu plaka ile hava arasndaki s
transfer katsaysn artrlmas abasdr.
ekil Haval gne kollektrlerinde farkl yutucu yzey tasarmlar

Binalarn stlmasnda kullanlan eitli haval gne kollektr sistemleri mevcuttur. Aadaki
ekillerde pencere tipi kollektrn gne enerjisini absorbe ederek konut stlmasnda kullanl ve
duvar tipi gne enerjili hava stcs grlmektedir. zellikle yurt dnda binalarn stlmasnda
ska kullanlan duvar tipi haval gne kollektrleri alma prensipleri olarak dier kollektrlerden
farkl deillerdir. Kollektrn hava sirklasyonu damper ile ayarlanabilir, istee gre sadece oda
iindeki hava veya d hava, kollektrden geirilerek bina iine doal veya zorlanm tanm ile
alnabilir. Ayrca byk stma yklerinin gerektii sistemlerde birden fazla kollektr seri veya paralel
olarak balanarak at tipi haval gne kollektrl sistemler oluturulur. Havann ak bir fan ile
kanallarn ierisinden istenilen ortama ulamas salanr.
12
ekil. Pencere tipi haval gne kollektr
ekil. Duvar tipi haval gne kollektr
ekil. ki farkl hava gne kollektr

RAPORUN HAZIRLANMASI
1- Gne enerjili soutma sistemleri hakknda bilgi verip bu tr bir sistemi ematik olarak
iziniz.
2- Piyasada satlan gne enerjili scak su retimi yapan en az iki sistemi ekonomik ve teknik
asndan karlatrnz.
3- Gne enerjisinin kurutmada kullanlmas ile ilgili bilgi veriniz.
4- Pompal-kapal tip bir gne enerjili su stma sistemini iziniz.
13
DENEY FYLER
14
K-203 GER ISI KAZANIMLI LOKAL HAVALANDIRMA SET EMASI
stc
plakal s deitirici
taze hava girii
egzoz hava girii
taze hava k
egzoz hava k
ELEKTRK PRENSP EMASI

R
A
ampermetre (lme)
Dimmer
(hz kontrol)
Voltmetre (lme)
Mp
Fan Motorlar
Istc
15
Voltmetre (besleme) Ampermetre (besleme)
CHAZIN TEKNK ZELLKLER

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Cihazn d boyutlar
Fan kapasiteleri
Fan markas ve modeli
Is deitirici boyutlar
Is deitirici lamel aralklar
Is deitirici sra says
Toplam yzey alan
Malzeme cinsi ve kalnl
Gvde cinsi
Istc kapasitesi
Dimmer markas ve kapasitesi
275x565x770 mm
350 m3/h,125 W, 2600 d/d
Pemsan P-KAGS-125-60
300x300x210 mm
7,5 mm
27
5,04 m2
0,15 mm alminyum sac
Aluminyum karkas, plastik takviye kapakl
500 W
RTM Electronics Panel tip, 600 W
ALITIRMA VE BAKIM TALMATNAMES

1. Cihaz mutlaka toprakl prize balayn.
2. Cihaz alrken ellerinizi fan klarndan uzak tutun.
3. Farkl hava koullar salamak iin stcy altrn veya bir klima cihazndan artlandrlm
hava emdirin.
16
A) DENEY NO: K 203-01

B) DENEYN ADI: Scaklk deiimlerinin lm
C) DENEYN AMACI: Plakal s deitiricinin farkl enerji seviyelerinde havadan havaya s transferi
yaparak geri s kazanm (tasarrufu) salamasnn deneysel yolla gsterilmesi.
D) DENEYDE KULLANILAN ALET VE CHAZLAR:
Hava hz ler (pervaneli anemometre)
E) DENEYN YAPILII:
1. Cihazn sigortasn 1 konumuna getirin.
2. Fan dmesine basarak fanlar altrp dimmer yardmyla hz ayarlayn
3. Istc rezistans an.
4. Aadaki tablo deerlerini kaydedin.
5. Tablo deerlerini ema zerine iaretleyin.
llen zellik
/lm says
Taze hava giri scakl, t1 [0C]
Taze hava k scakl, t2 [0C]
Egzoz havas giri scakl, t3 [0C]
Egzoz havas k scakl, t4 [0C]
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, deney sonularnn psikrometrik

diyagram zerinde gsterilmesi
t3 = 0C
t1 =.. 0C
taze hava
egzoz havas
t4= 0C
t2 =. 0C
17

B) DENEYN ADI: Is deitiricinin termal veriminin hesaplanmas
C) DENEYN AMACI: Plakal s deitiriciler kullanlan malzeme ve retim zelliine gre %40-%80
aras verimlilie sahiptir.
E) DENEYN YAPILII:
2. Fan dmesine basarak fanlar altrp dimmer yardmyla hz ayarlayn
3. Istc rezistans an.
5. rnek hesaplamalar yardmyla cihazn sl verimini hesaplayn.
6. Farkl hzlar iin deneyi tekrarlayn.
llen zellik
/lm says
HESAPLAMALAR:
t3 = 0C
t1 =.. 0C
taze hava
egzoz havas
t4= 0C
t2 =. 0C
ekil-2 Termal verim iin scaklklarn belirlenmesi

Isl verim:
t 2 t1
[%]
t 3 t1
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, sl verim deerinin hesaplanmas.
18

B) DENEYN ADI: Is deitiricideki stma tesir katsaysnn hesaplanmas
C) DENEYN AMACI: Plakal s deitiricilerde s transfer katsays, hava ak hz ve boyutsuz
saylarn bilinmesiyle s tesir katsays hesaplanr. Bununla ilgili gerekli rnek hesaplamalar ve tablolar
ekte verilmektedir.
E) DENEYN YAPILII:
2. Fan dmesine basarak fanlar altrn.
4. rnek hesaplamalar ve diyagram yardmyla cihazn sl verimini hesaplayn.
llen zellik
/lm says
ISIL TESR KATSAYISI HESABI ()

rnek 200 m3/h hava debisine sahip bir s geri kazanml (HRV) cihaz s deitiricisinin verimi u
ekilde hesaplanabilir:
Tasarm Koullar:
D ortam scakl: 5 [0C] (=%50)
ortam scakl : 25 [0C] (=%40)
Is deitirici boyutlar: 0.3x0.3x0.21 [m]
Is deitirici kanal aral: 7,5 [mm]
Is deitirici kanal says: 27 adet
Malzeme: Alminyum sac levha
Malzeme kalnl: 0.15 [mm]
stenenler: Alminyum sac malzemeye gre sl verim ve s deitirici k scaklklar.
19
7,5 7,5 7,5

ekil-3 Is kanallar
zm:
Psikrometrik diyagram ve tablolardan;
+50C iin k=26,01x103 W/m2K, =13,75x106 m2/s, =1,2695 kg/m3, Cp=1,00575 kJ/kg,
=0,79 m3/kg
+250C iin k=24,475x103 W/m2K, =15,55x106 m2/s, =1,1843 kg/m3, Cp=1,0062
kJ/kg, =0,855 m3/kg
alminyum iin k=202 W/mK
Vt
200
0,07 [kg/s]
vt 0,79x3600
V
200
Egzoz havasnn ktlesel debisi me e
0,065 [kg/s]
ve 0,855x3600
Pt Pe 0,615 [m] (evre)
At Ae 0,06075 [m2] (net kesit alan)
Lt Le 0.3 [m] (havann yolu]
Taze havann ktlesel debisi
mt
V
200
0,9145 [m/s]
At 0,06075x3600
Dh
4 A 4 x1,8 x10 3
0,0117 [m]
P
0,615
Re t
u Dh 1.1393x0,9145x0,0117
0,0085418 (taze hava)

t
1,7449
Re e
u Dh 1.1841x0,9145x0,0117
0,0068808 (egzoz havas)

e
1,8411
k
0 ,8
0 , 33 D
ht 0,036 t Re t Prt h
Dh
Lh
0 , 055
20
26,01x103
0,0117
0,00854180,8 0,7170,33
ht 0,036
0,3
0,0117
k
0 ,8
0 , 33 D
he 0,036 e Re e Pre h
Dh
Le
0 , 055
1328 [W/m2K]
0 , 055
0 , 055
24,475x103
0,0117
0,00688080,8 0,7130,33
he 0,036
1049 [W/m2K]
0,3
0,0117
1
28x1.5 x10 4
1
1
1
L
1
0,02810
=
=
202
1049x0,06075
K u ht A k al he A 1328x0,06075
K u 35,57 [ W/m2K]
K
35,57
NTU u
0,542
C min 0,065x1009.1
C min 1009,1x0,065
0,929
C maks
0,07x1008,6
Verim deeri NTU ve Cmin/Cmax deerlerine bal olarak ekil-4teki apraz akml s deitirici
erilerinden = 0.34 bulunur.
k scaklklar verim eitlikleri yardmyla hesaplanabilir:
Teg Te 25 Te
Te 18,2 [0C]
Tmax
25 5
Tt Ttg
Tt 5
0,34 Tt 11,31 [0C] bulunur.

C min
0,929x 20
Tmax
C max
ekil-4 Plakal s deitiriciler iin verim erileri
21
ekil-5 Alminyum s deitiricide scaklk hesaplanan deiimi
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, rnek hesaplamalar.
22
1
kondenser fan
evaporatr fan
drt yollu vana
Cos
220 VAC
V-otomat sigorta
t4=18,2 C
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
500
400
200
300
55 0C
50 0C
45 0C
40 0C
35 0C
25 0C
30 0C
100
kompresr
t2 = 5 C
t3 = 25 C
taze hava
t1 =11.34 C
23
S-801
TEMEL SOUTMA ETM SET
DENEY FYLER
S-801 SOUTMA DEVRE EMASI
saydam evaporatr
HP
OGV
s deitirici
LP
klcal
2
3
Filtre-kurutucu
TGV
fanl-lamelli evaporatr
kondenser
kompresr
TEKNK ZELLKLER
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Kompresr tipi
Kompresr kapasitesi
Kondenser tipi ve kapasitesi
Kondenser fan tipi ve kapasitesi
Is deitirici tipi
Termostatik genleme vanas tipi ve kapasitesi
Otomatik genleme vanas tipi
Klcal boru ap ve boyu
Termometre
Aspera NE6187Z
BG, 625 Kcal/h
Gnay soutma,1/3 BG, 1.7 m2
FENGDA ELEC, FD1550A2HB, Model 150x50x50
Danfoss HE-0,5 tipi
Alco-01
Parker
D=0,8 mmx800 mm
EVCO, FX150, drt ulu
25
A) DENEY NO: S 801-01

B) DENEYN ADI: Soutma evriminin gzlenmesi ve basn-scaklk ilikisi.
C) DENEYN AMACI: Doymu sv, doymu buhar, kzgn buhar kavramlarnn renilmesi.
D) GEREKL ALET VE CHAZLAR:
- R 134a basn-entalpi diyagram
E) DENEYN YAPILII:
1) Ak kontrol olarak termostatik genleme valfini sein ve niteyi altrn .
2) artlarda kararllk salanncaya kadar bekleyin.
3) Evaporatrn alt ksmnda iddetle kaynayan sv soutucu akkana dikkat edin.
Bu doymu svdr. Kabarcklar doymu buhar gsterir. Bu ksmda scaklk deimez, fakat
toplam s (entalpi) deiir.
4) Buhar, s absorbe etmeye devam ederek ar stlm (kzgn buhar) hale gelir.
5) Tamamlanm tabloda aadaki durumlar gzleyin:
-Buharlatrc basncnda bir ykselme, doyma scakln ykseltir.
-Evaporatr basncnda bir dme doyma scakln drr.
6) Doyma scakln, buharlatrc kndaki scaklktan kararak ''kzgnlk
deeri'' ni buluruz.
7) Doyma scaklklarn ve kzgnlk deerlerini P-h diyagram zerinde iaretleyerek
gsteriniz.
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, deney deerleri zerinde
yorum yaplmas. COP deerinin bulunmas, Deerlerin P-h diyagramnda gsterilmesi
26

B) DENEYN ADI: Soutma evriminin gzlenmesi
C) DENEYN AMACI: Soutma sisteminin temel evrimini anlamak
- Dijital termometre
E) DENEYN YAPILII :
1) Bu deney iin ak kontrol olarak termostatik genleme valfini (TGV) seiniz.
2) niteyi altrp kararl hale gelmesi iin bir mddet bekleyiniz.
3) Ekteki izime bakn, soutma periyodunu el ile takip edin .
4) alma tablosundaki deerleri lerek kaydedin .
NOT: Evaporatr iinden geite 0.3 bar'lk bir basn dmesi olur. Gerek
scakln bulunabilmesi iin bu deer manometre kayplarna eklenmelidir.
F) RAPORDA STENENLER :Deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri zerinde
yorum yaplmas. COP deerinin bulunmas, Deerlerin P-h diyagramnda gsterilmesi
lm says
evre scakl,
t [ 0C]
Basma hatt basnc,
P2 [bar]
Younlama scakl,
ty [ 0C]
Kondenser giri scakl, t2 [ 0C]
Yo. sc. ile evre sc. arasndaki
fark
[ 0C]
TXV giri scakl,
t3 [ 0C]
Emme hatt basnc,
Pe [bar]
Buharlama scakl,
te [ 0C]
Evap. k scakl,
te [0C]
Kzgnlk deeri,
te-te [ 0C]
27
rnek

B) DENEYN ADI: Ak kontrol olarak klcal borunun kullanlmas
C) DENEYN AMACI: Klcal borunun evaporatre sv aknn kontrolnde kullanlmas;
zelliklerinin, avantaj ve dezavantajlarnn bilinmesi
E) DENEYN YAPILII
1) Ak kontrol olarak klcal boruyu sein ve niteyi altrn .
2) Sistem kararl hale geince tablo deerlerini kaydedin .
3) Deerleri kaydettikten sonra saatin ka olduunu kaydedin ve niteyi durdurun.
4) u olaylar gzleyin:
- Den basma hatt deerleri ile ykselen emme hatt deerleri
- Buharlatrc iine akan sv
- Basnlarn sonuta eitlenmesi
5) Tabloyu tamamlayn .
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, klcal borunun avantaj ve
dezavantajlar COP deerinin bulunmas, Deerlerin P-h diyagramnda gsterilmesi
lm says
evre scakl, t
[C]
Basma hatt basnc, P2
[bar]
Evap. buharlama scakl, te [C]
Evap. k scakl, te
[C]
Kzgnlk deeri, te-te
[C]
Cihaz kapatma saati
Gstergelerin eitlendii saat
Eitlenme sresi
[dk]
28
rnek
A) DENEY NO: 801-04

B) DENEYN ADI: Otomatik genleme valfinin kullanlmas
C) DENEYN AMACI: Otomatik genleme valfinin tantlmas ve fonksiyonlarnn
incelenmesi
E) DENEYN YAPILII:
1) OGV 'yi ak kontrolu olarak seip niteyi altrn.
2) OGV 'yi 0.7 bar evaporatr basncnda almas iin ayarlayn .
3) Kararllk saladktan sonra lmleri tabloya kaydedin .
4) Deneyi, OGV 'yi 1 bar ve 1.3 bar 'da tekrarlayn .
5) Her safhada gzlemlerinizi kaydedip sonular mukayese edin .
6) OGV'nin ilemesini aklayn ve evaporatrde sabit basnc nasl salandn
gsterin (Ekteki izimden faydalann.)
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, otomatik genleme valfinin
alma prensibi ve lm sonular. COP deerinin bulunmas, Deerlerin P-h diyagramnda
gsterilmesi
lm says
Basma hatt basnc, P2
[bar]
Emme hatt basnc, P1
[bar]
Evap. buharlama scakl,te [0C]
Evap. k scakl, te
[0C]
Kzgnlk deeri (te-te)
[0C]
niteyi kapatma saati
Gstergelerin eitlenme basnc
[bar]
Eitleme ?
29
P1
P2
Diyafram
P3
P4
Otomatik genleme valfinin alma prensibi

Diyafram zerine uygulanan basnlar:
1. Atmosfer basnc
2. Ayarlanabilen yay basnc
Diyaframn altndan uygulanan basnlar:
3. Evaporatr basnc
4. Sabitletirilmi kar yay basnc
Eer evaporatr yetersiz miktarda sv ile beslenirse evaporatr basnc der .Bu dme
stteki kuvvetlerin (1+2) toplamnn alttaki (3+4) kuvvetlerin toplamndan daha fazla
olmasn dolaysyla diyaframn aa doru sapmasn salar Bu; denge tekrar
salanncaya kadar sv aknn artmasna neden olur . Eer evaporatr ok fazla sv ile
beslenirse basnc ykselir .Bunun sonu olarak (3+4), (1+2)' den daha byk olur. Diyafram
yukar doru sapar, sv ak azalr ve denge yeniden kurulur.
30

B) DENEYN ADI: Termostatik genleme valfinin kullanlmas
C) DENEYN AMACI: TGV'nin yapsnn renilmesi ve dier genleme cihazlar ile
mukayesesi
E) DENEYN YAPILII:
1) Ak kontrol olarak TGV' yi sein ve niteyi altrn .
2) Aadaki durumlar gzleyin.
- Evaporatr knda, TGV kuyruun tesinde, doymu svnn balangcnda
sel gibi ak.
- Kuyruk soutulduka sv ak azalr.
- Kuyruk dokunulmak suretiyle stldka evaporatrden sv ak artar.
3) alma ilerledike hem sv akna hem de bileik lek deerlerindeki
deiimleri not ediniz.
4) Soutucu akkann miktar ve hz artka evaporatrden ya yukarya nasl
sprdn ve kompresr karterine geri dndn izleyin .
5) nite kararl hale gelinceye dek altrnz ve aadakileri not aln:
- Evaporatrn btn ksmn kaynayan sv kaplar. Bu sebeple evaporatr en
yksek verimle alr.
- TGV, sabite yakn bir kzgnl muhafaza eder
6) Kzgnlk ayar: Bileik lekteki basnca mukabil gelen scakl ve TGV kuyruu
civarna yerletireceiniz termometre scakln lmek suretiyle kzgnlk deerini bulun .
ayr deney yapn :
1. Kzgnl 6 0C' ye ayarlayn .
2. Kzgnl 4 0C' ye ayarlayn.
3. Kzgnl 9 0C' ye ayarlayn.
lmleri ekteki tabloya kaydedin. (Bu deney TGV'nin doru ve yanl ayar
arasnda ki fark gsterecektir .)
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, TGV'nin alma prensibinin
ve kzgnlk ayarnn soutma sistemleri zerindeki neminin aklanmas. COP deerinin
bulunmas, Deerlerin P-h diyagramnda gsterilmesi
lm says
Basma hatt scakl,
t2 [C]
evre scakl,
t [C]
Basma hatt ile evre sc.
arasndaki fark
[C]
Evap. buh. scakl, te
[C]
Evap. k scakl, te [C]
Kzgnlk
(te-te) [C]
31
rnek

B) DENEYN ADI: Is deitiricinin fonksiyonu
C) DENEYN AMACI: Is deitiricinin sv hattnda ar (alt) soutmaya, buhar hattnda da
kzgnln artmasna nasl sebep olduunun anlalmas
E) DENEYN YAPILII:
1) Ak kontrol olarak TGV'yi sein ve kzgnlk deerini 4 Kye ayarlayn.
2) Cihazn kararl hale gelmesi iin 15-20 dakika altrn. Is deitiricinin etkisi u
ekilde gzlenir:
- Is deitirici yaknna kadar emme hatt boyunca karlanmann geri gelmesi
- Is deitiriciden sonra scak ve kuru bir emme hatt.
3) evre scakl yksek olduunda ve bileik lek 2.2 bar 'dan daha yksek lm
verdii koullarda, evaporatr ve emme hattnda buharlama olmaz. Buna ramen souk
yzeyler zerinde atmosferdeki nem younlatka her ikisi de gzle grlr bir ekilde
slanacaktr .
4) Sv hatt s deitiricisi zerindeki helezon zerine lehimlenmitir. Bu esnada sv
sy emme hattndaki buhara verir .
5) Is deitirici etkisini gzlemek iin drt ayr termometre kullanlabilir:
- Is deitirici emme hatt giri ve k
- Is deitirici sv hatt giri ve k
6) Emme hatt scaklnda artma, sv hatt scaklnda azalma grlr .
7) Deney sonunda kzgnlk ayarlarn tekrar 6 0C ' ye ayarlayn.
8) Bu deney ayn zamanda s deitiricinin buharlatrc verimini nasl arttrdn
gsterir.
F) RAPORDA STENENLER:Deney no, deneyin ad ve amac, s deitiricide llen
scaklklar ve yorum yaplmas.
lm says
Is deitirici giri scakl (emme hatt), t5 [0C]
Is deitirici k scakl (emme hatt),t6 [0C]
Is deitirici giri scakl (sv hatt), t7
[0C]
Is deitirici k scakl (sv hatt), t8 [0C]
32
rnek

B) DENEYN ADI: Basn anahtarlarnn ayarlanmas
C) DENEYN AMACI: Basn anahtarlarnn kullanlmas ve ayarlanmas
- Tornavida
- Kurbaack anahtar
- Servis anahtar
E) DENEYN YAPILII:
1) Normal alma iin alak basn anahtar, devreyi yaklak olarak 1.8 bar 'da
kesmesi iin ayarlanmaldr.
Ayarlanan bu deerin altnda basn anahtarnn devreyi neden kesmesi gerektii u
ekilde aklanr:
Eer alak basn anahtar devreyi 0 bar'n altnda keserse, nite almaya devam
edecei iin sistem ierisine kaak yerlerinden atmosfer havas szabilir.Soutma sisteminin
iki byk dman oksijen ve nem olduu iin sistemin bu halde almas sakncaldr.
2)Yksek basn alteri devreyi 14 bar'da kesmesi ve 10.5 bar'da devreye girmesi iin
ayarlanmaldr.
Yksek basn anahtar basma hattndaki eitli ihtimallerle meydana gelebilecek ar
yklenmeye kar sistemi korur. Bu ihtimaller;
- Fan kaynn kopmas veya gevemesi .
- Fan motorunun bozulmas.
- Kondenserin kirlenmesi.
- Sistemde (kondenserin st ksmnda ) hava bulunmas.
- Ar miktarda soutucu gaz arj yaplmas.
3) Basn Anahtarlarnn Ayarlamas
a) Alak basn anahtarlarnn ayarlanmas :
- Ak kontrol cihazlar giriindeki vanalarn n de
kapatn.
- Emme basnnn dmesini gzleyin ve kesme basncn not
edin
- TXV nndeki vanay az aarak basnta yava bir
ykselme salayn ve devreye girme basnn not edin.
- Basn anahtarnn stndeki topuzu ve emniyet plakasn
karn.
- lk olarak sa taraftaki mili kontrol ederek devreye girme
(cut-in ) ayarn yapn.
- Devreye girme basnn drmek iin soldan saa,
ykseltmek iin sadan sola evirin .
- imdi sol taraftaki difransiyel (fark )milini, arzu edilen
kesme basncna gre ayarlayn. Alak basn anahtarnda:
DEVREY KESME =DEVREYE GRME -DFERANSYEL (devreye girme : sbt)
33
b) Yksek Basn Anahtarnn Ayarlanmas

- Basma hatt servis valfini hafife kapatp kesme basncn
not aln.
- Valfi az aarak devreye girme basncn not aln .
- Sa tarafta ayar milini arzu edilen kesme deerine
ayarlayn .
- Sol taraftaki diferansiyel milini , istenen devreye girme
(cut-in) deerine gre ayarlayn .Yksek basn anahtarnda:
DEVREYE GRME =DEVREY KESME -DFERANSYEL (Devreyi kesme : sabit)
- Basn anahtar kendi zerindeki llerle deil her zaman
sistem gsterge deerleri ile ayarlanmaldr.
Piyasadaki soutma sistemlerinde alak basn anahtarnn ayar
genellikle kompresr servis valfi kullanlarak kontrol edilir.
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, alak ve yksek basn
anahtarlarn ayarlama teknikleri.
Devreye girme
(Cut-in)
Devreyi kesme
(Cut-out)
Alak basn
anahtar
Yksek basn
anahtar
34
Diferansiyel
A) DENEY NO:S 801-08

B) DENEYN ADI: Basma hatt basncnn artmas
C) DENEYN AMACI: eitli sebeplerden kaynaklanan fazla basma hatt basncnn
sebeplerini ve zararlarn kavratmak, sistemdeki havann tehisi ve sistemden atlma tekniini
retmek
- Karton levha
C) DENEYN YAPILII:
1) Bu deneyde ak kontrolu olarak TGV' yi kullann.
2) niteyi altrn ve kararl hale gelmesini salayn.
3) TGV'nin doru olarak 6 0C kzgnlk deerine ayarlanm olmasn salayn.
4) Kondenser, younlama scakl ile evre scakl arasndaki 12 0C'lik farka
uygun olarak almaldr. Kondenserin n yzeyini sert bir kat levha ile kapatn.
5) Gittike artan basma hatt basncn gzleyin.
6) Younlama scakl yaklak 48 0C'ye ykseldiinde younlama ile ortam
arasndaki scaklk fark 20 0C olur .
7) Bu durumda yine younlama elde edilir ve ayrca evaporatr verimi ok az deiir
(Bu deime sv deposu bulunmayan kk nitelerde daha barizdir.)
8) Burada grlen etki, sanki ok kirli kondenserin oluturduu etki gibidir.
Yksek basma hatt basncnn dier nedenleri:
- Krlm veya gevemi fan kanatlar
- Ar miktarda soutucu arj
- Sistemdeki hava ve dier youmayan gazlar (azot ,vb.)
9) Bazen basma hatt basnc ar ekilde ykseldiinde yksek basn anahtar
kompresr durdurabilir.
nitenin devaml olarak yksek basma hatt basncyla almas sisteme ciddi
zararlar verebilir. Bunlar;
1. Yksek basma hatt basnc kompresr yataklarndaki anmay
hzlandrr .
2. Kompresrn daha yksek basnta almas elektrik
tketimini artrr .
3. Yksek scaklk kompresr yan sulandrp anmay artrr.
4 Yksek basn, kompresr supap yataklar etrafnda karbon
birikimi oluturur ve bunun sonucunda bu elemanlar grevlerini
yapamazlar.
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac,deney deerleri ve yksek
basma basncnn sebep ve etkileri.
lm says
evre scakl,
t [0C]
Basma hatt basnc, P2 [bar]
Younlama scakl, tc [0C]
Yo. scakl ile evre scakl
arasndaki fark
[0C]
35
rnek
28
8.6
40
12
36
DENEY FYLER
1. SOUTMA DEVRE EMASI
38
2. CHAZIN ELEKTRK DEVRES

220 VAC
ANA ALTER
220 VAC
75 W ISITICI
3. KULLANIM TALMATI
1. Cihaz mutlaka toprakl priz ile kullann.
2. Cihaz yatrmayn. ayet herhangi bir nedenle tarken yan yatrlrsa bir gn dik konumda beklettikten
sonra altrn.
3. Yzeyden yaplan scaklk lmlerinde 2-3 0C hatalar olabileceini unutmayn.
4. Cihaz verimsiz soutma yapmaya baladnda ters evirip tekrar dz hale getirip bir gn bekletip sonra
altrn.
4. ABSORBSYONLU SOUTMA SSTEMLERNN ALIMA

PRENSB
Elektrolks tipi soutucular daimi absorbsiyon sistemi iin kullanlr. Bu sistemde genellikle evrim s etkisiyle
salanr. Is kayna olarak elektrik enerjisi kullanlr.
Bu nitenin drt ana paras vardr: Boyler (jeneratr), absorber, kondenser ve evaporatr. nitenin almas
elektrikle salandnda, stc eleman A borusu iine yerletirilir.
Boyler su ve amonyak karm ierir. Bu karm stldnda amonyak buhar ve hafifleen karm borusuna
doru ykselir. Hafif karm D borusu iinden geerken amonyak buhar dier E borusu iinde hareket eder.
Buhar F noktasndan hareket eder. Burada kabarcklar ile zenginleen sv borusuna (G) ykselir.
39
Buradan seperatr (ayrc) iine akar, bir miktar mevcut su buhar younlar ve G borusundan geri dnerek
absorbere girer. Amonyak borusu H borusu iinden kondensere akar, burada soutulur ve younlaarak sv
haline dnr. Sv amonyak evaporatr iine akar. Evaporatr ve absorber ksm hidrojen gaz ierir.
Basn sistem boyunda 200 psig civarndadr. Dalton prensibine gre bir gaz karmndaki her gaz kendi buhar
basncna sahiptir. Bylece ortamdaki bu soutucu amonyak hidrojenle kuatlm olup dk basn ve scaklkta
buharlaacaktr. Hidrojen ortamn byk bir gaz ksmn oluturduu srece amonyan kaynama ve
buharlamas kendi dk basncnda olur ve s absorbe eder.
Buharlaan amonyak ve hidrojen karm hidrojenden daha ardr. Arlk ile buhar I borusuna, absorbere doru
akar. Absorberde su bal olarak souktur. Su amonyak buharn absorbe eder. Sonra souk su ve amonyak
karm jeneratre geri dner.
Hidrojen ok hafif olduundan, amonyak ile birlikte absorbe edilmez, evaporatr etrafndan geri dner. Bu evrim
boyler stld srece devam eder. Bir termostat ile ortamdaki scaklk kontrol edilebilir. Soutucu akkan olarak
amonyak kullanldndan dolay olduka dk scaklklar elde edilebilir. Termostatik kontroller ve baz tiplerde
kullanlan fanlar istisna kabul edilebilecek olursa bu cihazlarn hareketli paralar yoktur.
Bu soutma cihazlar geni olarak ev ve otel odas tipi (mini bar) soutucularda, dinlenme vastalarnda
(karavan) ve iklimlendirme cihazlarnda kullanlr.
Servisi genelde olduka basittir. Ocak temiz tutulmaldr. Soutucu almadan nce olduka dikkatli seviye ayar
yaplarak yerletirilmelidir.
40
5. DENEYLER
A) DENEY NO: S-814-01
B) DENEYN ADI I: Absorbsiyonlu soutma evriminin gzlenmesi ve evrim scaklklarnn lm
C) DENEYN AMACI: Elektrolks tipi daimi absorbsiyonlu soutma evrimlerini tantmak.
D) DENEYDE KULLANILACAK ALET VE CHAZLAR:
E) DENEYN YAPILII:
1. Cihaz toprakl prize takn. Sigortay ak konuma getirip ana alteri an.
2. Cihazn kararl hale gelmesi iin yarm saat bekleyin.
3. Cihazn jeneratr ve kondenser ksmnn snd ve evaporatrn soumaya balad grlecektir.
4. Cihazn evrim ke noktalarnn scaklklarn termometre anahtarlar (1-4) yardmyla ln ve
aadaki tabloya kaydedin.
5. Cihazn ektii akm ve gerilimi gstergelerden okuyarak tabloya kaydedin.
6. Tablodaki akm ve gerilimi arparak cihazn o andaki giri gcn hesaplayn.
7. Gzlem ve lmler tamamlandnda cihaz kapatp priz balantsn skn.
F) TABLO VE DYAGRAMLAR
llen deiken / lm says
Jeneratr scakl, t1 [0C]
Kondenser scakl, t2[0C]
Evaporatr scakl, t3 [0C]
Absorber tank scakl, t4 [0C]
Giri gc 80 W
G) RAPORDA STENENLER:
Deney no, deneyin ad ve amac, llen ve hesaplanan tablo deerleri, COP deerinin bulunmas.
Absorpsiyonlu soutma ile ilgili bilgi toplanmas
41
Harran niversitesi
Mhendislik Fakltesi
Makina Mhendislii Blm
Su Kaynakl Is Pompas
Deneyi
Deney Sorumlusu
Dr. Mehmet Azmi AKTACR
anlurfa-2007
42
K-215 SOUTMA DEVRE EMASI

Basn gstergeleri
HP
LP
HP
LP
Basn anahtarlar
evaporatr
Soutucu
debimetresi
Su debimetresi
Filtre-kurutucu
fan
Kontrol vanas
Su girii
kompresr
Sulu kondenser
su k
K-215 ELEKTRK KUMANDA EMASI

220 VAC
V-otomat
sigorta
V
t
Cos
1
2
3
M
kompresr
4
2
M
kondenser fan
43
TEKNK ZELLKLER
S.no
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
MALZEMENN ADI
Hermetik kompresr
Su soutmal kondenser
Kondenser fan
Evaporatr
Evaporatr fan
Alak basn (vakum) gstergesi
Yksek basn gstergesi
Filtre kurutucu
Genleme valfi
Gzetleme cam
6 noktadan scaklk len dijital termometre
Kosins--metre
Ampermetre
Voltmetre
ZELL
Aspera NE6187Z
Koaksiyonel tip, (0.115 m2)
FD1550A2HB (150x150x50 mm)
Gnay soutma, 1/4 BG, 1.7 m2
FD1550 A2HB (150x150x50 mm)
LR (-1/+15 bar)
LR (0/+25 bar)
Castel 4303 / 2
Alco MW55 dtan dengelemeli, ine no:1
Castel 1/4
Dixi (DX10)
Entes ECR-3
OEC OVAK 72x72 mm (0-50 A)
OEC OVAK 72x72 mm (0-500 V)
CHAZ KULLANIM KLAVUZU

1. Cihaz mutlaka toprakl prize balayarak kullann.
2. Kompresr yk altnda tekrar altrmayn. Belli bir sre sistemin dengelenmesi iin
bekleyin.
3. Cihaz ar s yk oluturmamas iin dorudan gne nlarna maruz kalmayacak
ekilde yerletirin.
4. Belli aralklarla cihaz tabla ve desteklerini slak bezle silin.
5. Kompresr fanlarla birlikte altrn.
44
A) DENEY NO: K-215-01

B) DENEYN ADI: Performans katsaysnn hesaplanmas (COP)
C) DENEYN AMACI: Mekanik s pompalarndan beklenilen gaye s elde etmektir.
Bunun iin harcanan bedel elektrik enerjisidir. Is pompasnn verimi bu iki deerin
oranyla hesaplanr ve ekonomik olup olmad anlalr.
D) GEREKL ALET VE CHAZLAR
- Termometre (oda scakl iin)
E) DENEYN YAPILII:
1) Kondenser soutma suyunu 80 L/h deerine ayarladktan sonra sistemi
altrn ve kararl hale gelmesini bekleyin.
2) Tablodaki lm deerlerini kaydedin.
3) Gerekli formlleri kullanarak verim katsaysn hesaplayn.
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, verim katsaysnn
hesab ve yorumu.
lm says
Oda scakl, ta
[0C]
Hat gerilimi,
U [Volt]
Kompresr akm,
Ic [Amper]
Kompresr g katsays, Cos
Kond. su giri scakl, t5
[0C]
Kond. su k scakl, t6
[0C]
Kondenser su debisi, msu
[L/h]
HESAPLAMALAR:
G girii: P U .I c Cos
P=220x2.1x0.55=254 W
Suya verilen s: Qw= msu Cpsu (t6-t5)
= 80/3600 x4.187 x (27.8 19.5)=0.772 kW=772 W
COP= suya verilen s / g girii =772 / 254 = 3.04 bulunur.
45
rnek
20.0
220
2.1
0.55
19.5
27.8
80

B) DENEYN ADI: Farkl kaynak ve scaklklar kullanarak s pompas verim
erilerinin hazrlanmas.
C) DENEYN AMACI: Is pompalarnn verimi birok artla birlikte kondensere giren
suyun ve ortam havasnn scaklklarna da baldr. Farkl ortam ve su giri scaklklar
kullanlarak farkl verim deerleri elde edilebilir.
E) DENEYN YAPILII:
1) Kondenser su debisini en byk deere (250 L/h) ayarlaynz. Sonra sistemi
altrnz ve s pompasnn kararl hale gelmesini salayn.
2) Tabloda verilen lmleri yapnz.
3) Hava scakln sabit tutarak kondenser su ak hzn her defasnda 50 L/h
azaltnz.
4) Artlar t6= 55 C oluncaya kadar tekrarlamaya devam edin.
5) Bu lmler hava scakl klima yardmyla 5, 10 C artrlarak tekrarlanabilir.
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo, hesap ve
grafikler.
lm says
Oda scakl, ta
[0C]
Hat gerilimi,
U [Volt]
Kompresr akm,
Ic [Amper]
Kond. su giri scakl, t5
[0C]
Kond. su k scakl, t6
[0C]
Kondenser su debisi, ms
[L/h]
250
200
150
HESAPLAMALAR:
(W)
Suya verilen s: Qs = msu Cpsu (t6 - t5)

Verim katsays (ITK) =verilen s / g girii
46
(W)
100
50
6
5
COP
4
3
2
1
0
50
100
150
200
250
Su debisi (L/h)
Grafik-1 Kondenser su debisi-COP deiimi

300
G girii (W)
250
200
150
100
50
0
50
100
150
200
250
Su debisi (L/h)
Kondenserde atlan s (W)
Grafik-2 Kondenser su debisi-kompresr g girii deiimi

1000
900
800
700
600
500
400
300
200
200
100
0
1000
400
600
800
50
100
150
200
250
Su debisi (L/h)
Grafik-3 Kondenser su debisi-atlan s deiimi
47

B) DENEYN ADI: deal ve pratik evrimlerin p-h diyagram zerinde
karlatrlmas ve kondenser-kompresr iin enerji dengelerinin tespit edilmesi
C) DENEYN AMACI: deal ve pratik s pompas evrimleri arasndaki temel farklar
ve bunlar oluturan sebeplerin aratrlmas, kondenserkompresr enerji dengelerinin
diyagram zerinde gsterilmesi.
- R134a iin p-h diyagram
E) DENEYN YAPILII:
1) Kondenser soutma suyunun ak hz bir ara deere ayarlanmal ve sistem
altrlarak kararllk salanmaldr.
2) Tabloda verilen lmler kaydedilmelidir.
Sonular:
1) Kondenser iindeki basn dmesi nemsizdir. Bylece P2=P3 alnabilir.
2) Genleme prosesi (3-4 aras) adyabatik (s al verii olmayan) bir ilem
olduundan h3=h4 olur.
nemli Noktalarn Bulunmas:
(1): p1 =355 kPa ve t1=12.2 C deerlerinden 1 noktas bulunur.
(2): p2=1100 kPa ve t2=82 C deerlerinden 1 noktas bulunur.
(2s): 1 noktasndan (S2s=S1) sabit entropili sktrma olduu kabul edilerek p2
dorusu kesitirilerek (2s) noktas bulunur.
(3): p3=1100 kPa ve t3=20 C kesimesi ile 3 noktas bulunur.
(4): t4=4.7 C ve h3=h4=54 kJ/kg kesimesi ile 4 noktas bulunur. Bulunan
noktalardan istenilen termodinamik zellikler belirlenir.
F) RAPORDA STENENLER: deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri ve
diyagramn izilmesi.
lm says
Emme hatt basnc, p1
[kPa]
Emme hatt scakl, t1
[0C]
Basma hatt basnc, p2
[kPa]
Basma hatt scakl, t2
[0C]
Kondenser k scakl, t3 [0C]
TGV kndaki scaklk, t4 [0C]
48
R134a soutucu akkan iin p-h diyagram
49

B) DENEYN ADI: eitli younlama scaklklarnda R-134a zelliklerine dayal
"s pompas verim erileri"nin izilmesi
C) DENEYN AMACI: rencilerin farkl buharlama ve younlama scaklklarndaki
temel lmleri tabloya aktarabilmesi, tablodan da grafie tayabilmesini salama.
E) DENEYN YAPILII:
1) Kondenser suyunu yksek ak hzna ayarlayarak sistemi altrn.
2) Kararllk salandktan sonra kondenser basnc (p2) ve buhar scakl (t4)'
not edin ve sonra ilk deney tablosundaki gzlemleri uygulayn.
3) Kondenser su debisini azaltarak, kondenser basncn takriben 100 kPa
arttrn. Eer gerekirse hava giri scakln bir klima yardmyla soutarak (t4)
deerini sabit kalmasn salayn. Kararllk salannca gzlemleri tekrarlayn.
4) Basn hemen hemen 1200 kPa seviyesine gelinceye kadar p2 deerinde
ortalama 100 kPa'lk artlarla deneyi tekrarlayn.
5) Test imdi t4 scakl farkl bir deerde olacak ekilde de tekrarlanabilir.
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo ve grafikler.
lm says
Oda scakl, ta
[0C]
Hat gerilimi,
U [Volt]
Kompresr akm,
Ic [Amper]
Emme hatt basnc,
p1 [kPa]
Basma hatt basnc,
p2
[Pa]
Komp. giri scakl,
t1 [0C]
Basma hatt scakl,
t2 [0C]
Sv hatt scakl,
t3 [0C]
TGV k scakl,
t4 [0C]
Soutucu akkan debisi, mr [L/d]
HESAPLAR:
p1=355 kPa, p2=1100 kPa (Bu baslar mutlak basn kabul edilecek) p-h tablosundan
h1, h2, h= h4 ve h2s okunur.
Buharlama scakl, t4=4.7 C
Younlama scakl, tdoy=(1100 kPa iin)=45 C
Evaporatrdeki s transferi, Qe= mr (h1-h4)
50
Kondenserdeki s transferi, Qc=mr (h3-h2)

(W)
Is pompas COP=Kondenserdeki s geii/Kompresr g girii
6
5
COP
4
3
2
1
0
0
10
20
30
40
50
60
Kondenser youma scakl (C)
Grafik-4 Kondenser youma scakl-ITK deiimi

350
G girii (W)
300
250
200
150
100
50
0
20
30
40
50
60
Kondenser younlama scakl (C)
Grafik-5 Kondenser youma scakl-g girii deiimi
51

B) DENEYN ADI: Kompresr sktrma orannn hacimsel (volmetrik) verim
zerine etkisinin incelenmesi
C) DENEYN AMACI: Kompresr sktrma oran kavramnn tanmlanmas ve bu
orann soutma sistemlerinin ve s pompalarnn hacimsel verimi zerine etkisinin
kavranmas.
E) DENEYN YAPILII:
1) Kondenser suyunu en byk deere ayarlayp sistemi altrnz.
2) Evaporatr hava akn, buharlama scakl (t4) 0 0C'ye gelinceye kadar
azaltn. Durumun kararl hale gelmesini saladktan sonra tablodaki gzlemleri
uygulayn.
3) t4' ayn durumda tutup, kondenser su debisini azaltarak kondenser basncnn
(P2) 100 kPa'lk bir art gstermesini salayn. Bu ilemden sonra gzlemleri
tekrarlayn.
4) Basn 1400 kPa oluncaya kadar kondenser basncnda aa yukar 100
kPa'lk artlar yaparak tekrarlaynz.
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri, grafik
ve lmler.
lm says
R-134a'nn ktlesel debisi, mr [L/d]
Komp. emme hatt basnc, p1 [kPa]
Komp. emme hatt scakl, t1 [0C]
Komp. basma hatt basnc, p2 (kPa)
Komp. basma hatt scakl, t2 [0C]
rnek
0,318
355
12.2
1100
50
HESAPLAMALAR:
Kompresr sktrma oran, rp= p2/p1 = 1100/355 =3.1
p-h diyagram zerinde 1 noktas bulunur ve buradaki logaritmik zgl hacim deerinin
log v1= -1.3 olduu grlr. Buradan fonksiyonlu hesap makinesi ile ters ilem
yaplarak; v1=0.0501 m3/kg hesaplanr.
Kompresr emme hattndaki hacimsel debi;
V1=mr.v1=5.3x10-3 x 0.0501 =2.66x10-4 m3/s bulunur.
Kompresr silindir hacmine gre teorik olarak saniyedeki hacimsel debisi (2800
d/dk ile alt kabul edilerek);
(2800/60) x 8.855x10-6
(m3/s)= 4.13x10-4 (m3/s) bulunur. (8.855x10-6 deeri
kompresrn silindir hacmidir)
52
Hacimsel (volmetrik) verim: Gerek hacimsel debi / teorik hacimsel debi

olarak tanmlandna gre;
HVK = 2.66x10-4 / 4.13x10-4 = 0.643
Bu deerler grafikte gsterilmitir.
(%64.3) bulunur.
YORUMLAR:
Kompresr hacimsel verimi aadaki faktrlere baldr:
1. Sktrma oran
2. l hacim oran
3. Genileme prosesi indeksi
4. Giri sistemindeki diren nedeniyle basn dmesi
5. Giri sistemindeki scaklk ykselmesi
6. Vana ve piston segmanlarndan gelen sznt
Sadece 1, 2 ve 3 gz nnde tutularak volmetrik verim;
HVK = (1-Vc/Vs) (P2/P1)1/n-1
Vs: silindir hacmi,
n= 1.05 alnabilir.
sktrma oran (p2/p1)
Vc: l hacim,
forml ile hesaplanabilir.
8
7
6
5
4
3
2
1
0
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
hacimsel verim katsays
Grafik-6 Hacimsel verim-sktrma oran deiim
53
SADSAD
Harran niversitesi
Mhendislik Fakltesi
Makina Mhendislii Blm
Hava Kaynakl Is Pompas

Deneyi
Laboratuar Sorumlu retim Eleman

Dr. Mehmet Azmi AKTACR
anlurfa-2007
TEKNK ZELLKLER
S.no
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
MALZEMENN ADI
Hermetik kompresr
Hava soutmal kondenser
Kondenser fan
Evaporatr
Evaporatr fan
Alak basn (vakum) gstergesi
Yksek basn gstergesi
Filtre kurutucu
Klcal boru
Gzetleme cam
4 noktadan scaklk len dijital termometre
Kosins--metre
Ampermetre
Voltmetre
ZELL
Aspera NE6187Z
Gnay soutma, 1/4 BG, 1.7 m2
FD1550A2HB (150x150x50 mm)
Ticari buzluk evaporatr, 40x40 cm
Ebmpapst radyal
Refco
Refco
Castel 4303 / 2
1,2x800 mm
Castel 1/4
EVCO (FK 150)
Entes ECR-3
OEC OVAK 72x72 mm (0-50 A)
OEC OVAK 72x72 mm (0-500 V)
55
t
evaporatr fan
drt yollu vana
HP
ko
nd
en
ser
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
500
400
200
300
55 0C
50 0C
45 0C
40 0C
35 0C
25 0C
30 0C
100
kompresr
HP
ko
nd
en
ser
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
500
400
200
300
55 0C
50 0C
k damperi
45 0C
Kondenserde
atlan
40 0C
s
[W]
k damperi35 0C
Younlama
Kondenserde atlan
25 0C
scakl
[0C]
s [W] 30 0C
600
Younlama 100
500
0
scakl [ C]
kompresr
k damperi
400
600
Kondenserde
atlan
200
500
4
k damperi 400
k damperi s [W] 300
Younlama
55 0C
Kondenserde atlan
200
3Kondenserde atlanscakl [0C] 0
50 C
s [W]
s [W]
300
600 45 0C
Younlama 55 0C
Younlama
2
500 40 0C
scakl [0C] 50 0C
scakl [0C]
400 35 0C
600
600
45 0C
t
200 25 0C
500
500
40 0C
drt
yollu
vana
300 30 0C
400
400
35 0C
0C
55
100
0
200
200
25 C
0C
evaporatr
fan
50
kompresr
0
300
300
30 C
45 0C
55 0C
55 0C
100
kondenser
fan
40 0C 4
50 0C kompresr
50 0C
35 0C
45 0C
45 0C
1
25 0C 3
40 0C
40 0C
4
30 0C
35 0C
35 0C
V-otomat
sigorta
100
2
25 0C
25 0C
3
kompresr
30 0C
30 0C
K-216 SOUTMA DEVRE EMASI
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
500
400
200
300
55 0C
50 0C
45 0C
40 0C
k damperi
35 0C
Kondenserde atlan
25 0C
s [W]
30 0C
k damperi
Younlama
100
Kondenserde
atlan
scakl [0C]
kompresr
s
[W]
600
Younlama
k 500
damperi 0
4
scakl
400 atlan[ C]
Kondenserde
600
s200
[W] damperi
3
k
300 500 atlan
Younlama
Kondenserde
400
0C]
55 0C[s
scakl
2
[W]
k50damperi
0C 200
600
Younlama
300
Kondenserde
0C atlan
45
500
t
scakl
0 [0C]
s
[W]
0C 55 C
40
400
k
damperi
drt yollu vana
0
600
Younlama
0C 50 C
35
200
Kondenserde
0C atlan
500
045
scakl
[
C]
0C
300
k25
damperi
s
[W]
evaporatr fan
400
0
600
00C 40 C
30
55
Kondenserde
atlan
Younlama
200
35 0C
500
0C
100
0
50
s
[W]
scakl
kondenser fan
0C[ C]
300
25
400
k
0C damperi
kompresr
45
Younlama
600
00C
55
30
C atlan
200
Kondenserde
0C 0
40
0C
scakl
[ 50
C]
500
1
100
300
[W]
40C s
35
0C
600
400
45
0kompresr
55
Younlama
0C
25
C
0C
500
200
V-otomat sigorta
40
0
50
[0C]
0C
3scakl
30
C 35
0C
400
300
0
4
45
C
0
100 600
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
k damperi500
400
Kondenserde atlan
s [W] 200
Younlama
k
damperi300
55 0C
scakl [0C]
Kondenserde
atlan
s600
[W] 50 0C
45 0C
500
Younlama
k
damperi
0C
400 [0C]40
scakl
Kondenserde
atlan
0
200
600
s [W] 35 C
300 25 0C
500
kYounlama
damperi
0C 030 0C
55
400
scakl
[ C]
Kondenserde
atlan
k damperi
0C
100
200
600
s50
[W]
Kondenserde
atlan
0Ckompresr
45
300
500
Younlama
k damperi
s55
[W]0C0
40
400
scakl
[ C]
Kondenserde
atlan
Younlama
k
damperi
0C
4
35
50
200
600
s [W]0
scakl
[
C]
Kondenserde
atlan
0
25 300
45
C
500
Younlama
s600
[W]
30
40
550[C00C]
C 3
400
scakl
500
Younlama
0
100
35
50C00C
200
600
400
scakl
kompresr
25450[C0C]
C 2
300
500
200
600
0
0
0
3040
55
CC C
400
300
500
4C 0C
035
t100
50
200
0C
55
400
0C yollu vana
025
kompresr
45
Cdrt
300
0C
50
200
3
0
40 030
55
C 0C
45
Cevaporatr fan
300
4
0
35 0C100
50
40
C
55
2
0
kompresr
25
45
C
0
35
C
50
30 003Ckondenser fan
40
25
C
45
0C4
t
100
35
30 002C
40
drt
kompresr
25yollu
C vana1
0C
100
35
0
30 0C3
kompresr
254V-otomat
C
t evaporatr
100 fan sigorta
30 0C2
drt
yollu vana
kompresr
4 220 VAC
100
kondenser
fan
3
kompresr
fan
4
tevaporatr
3
1
drt2Cos
yollu
vana
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
500
400
200
300
55 0C
50 0C
k0damperi
45 C
Kondenserde
atlan
40 0C
s0 [W]
35 C
Younlama
25 0C 0
scakl
[ C]
30 0C
600
100
500
kompresr
400
k 200
damperi
4
Kondenserde
300 atlan
s
0C
55 [W]
3 0
Younlama
50 C
0
scakl
0C[ C]
k245damperi
600
0C
40
Kondenserde
atlan
500
0C
35 [W]
s
400
t
0C
25
Younlama
200
drt yollu
0vana
30
scaklC[0C]
k 300
damperi
100
600
0C
55
evaporatr
fan
Kondenserde
atlan
kompresr
500
0C
50
s400
[W]
4540C
kondenser
fan
Younlama
200
0C 0
40
scakl
[ C]
300
0C
135
600
3
0
55
0C
25
C
500
0C
50
0C
V-otomat30
sigorta
400
4520C
100
200
0
K-216 ELEKTRK KUMANDA EMASI
CHAZ KULLANIM KLAVUZU
6. Cihaz mutlaka toprakl prize balayarak kullann.

7. Kompresr yk altnda tekrar altrmayn. Belli bir sre sistemin dengelenmesi iin bekleyin.
8. Cihaz ar s yk oluturmamas iin dorudan gne nlarna maruz kalmayacak ekilde
yerletirin.
9. Belli aralklarla cihaz tabla ve desteklerini slak bezle silin.
10. Kompresr fanlarla birlikte altrn.
56

B) DENEYN ADI: deal ve pratik evrimlerin p-h diyagram zerinde karlatrlmas ve kondenserkompresr iin enerji dengelerinin tespit edilmesi
C) DENEYN AMACI: deal ve pratik s pompas evrimleri arasndaki temel farklar ve bunlar
oluturan sebeplerin aratrlmas, kondenserkompresr enerji dengelerinin diyagram zerinde
gsterilmesi.
- Psikrometrik diyagram
E) DENEYN YAPILII:
1) Sistem altrlarak kararllk salanmaldr.
2) Tabloda verilen lmler kaydedilmelidir.
Sonular:
Kondenser iindeki basn dmesi nemsizdir. Bylece p2 =p3 alnabilir.
Genleme prosesi (3-4 aras) adyabatik (s al verii olmayan) bir ilem olduundan
h3=h4 olur.
lm says
Emme hatt basnc, p1
[kPa]
[kPa]
Emme hatt scakl, t1
[0C]
Basma hatt scakl, t2
[0C]
Kondenser k scakl, t3 [0C]
Klcal kndaki scaklk, t4 [0C]
Soutucu akkan debisi [L/d]
Kompresr gerilimi, U [Volt]
Kompresrn ektii akm, I [Amper]
Kosins-
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri ve diyagramn

izilmesi (her deney iin ph diyaram izilecek). Ayrca, deal ve pratik evrimlerin p-h
diyagram zerinde karlatrlmas yaplarak farkllklar ve benzerlikler aklanacaktr.
57
58

B) DENEYN ADI: Istma iin COPin hesaplanmas
C) DENEYN AMACI: Istma amal kullanlan mekanik s pompalarnda sistemin stma etkinlik
(performans) katsays (COPISITMA); s pompasnn stlacak ortama att s enerjisinin
kompresrde harcanan g deerine oranlanmasyla hesaplanr ve ekonomik olup olmad
anlalr.
D) Bir nceki deneyde alnan deerler kullanlacaktr.
E) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri ve hesaplama
sonular
HESAPLAMALAR:
COPISITMA
Qc
Pg
r (h2 h3 )
Kondenser sl kapasitesi: Q c m
[kW]
h2: kondenser giriindeki soutucu akkann entalpisi (p2 ve t2 yardmyla p-h diyagramdan)
h3: Kondenser kndaki soutucu akkann entalpisi (p3 ve t3 yardmyla p-h bulunacak)
Kompresr giri gc: Pg U .I . cos
[W]
U: Gerilim [Volt]
I: Akm [Amper]
59

B) DENEYN ADI: Soutma iin COP hesaplanmas
C) DENEYN AMACI: Soutma amal kullanlan mekanik s pompalarnda sistemin soutma

etkinlk katsays (COPSOUTMA); s pompsnn stlacak ortama att s enerjisinin
kompresrde harcanan g deerine oranlanmasyla hesaplanr ve ekonomik olup olmad
anlalr.
D) Bir nceki deneyde alnan deerler kulanlacaktr.
E) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri ve hesaplama
sonular
HESAPLAMALAR:
r (h1 h4 )
Evaporatr sl kapasitesi: Q e m
[kW]
h1: Kompresr giriindeki soutucu akkann entalpisi ( p1 ve t1 yardmyla p-h diyagramndan

bulunacak)
h4: Evaporatr giriindeki soutucu akkann entalpisi (p4 ve t4 yardmyla p-h diyagramndan
bulunacak)
Kompresr giri gc: Pg U .I . cos
[W]
U: Gerilim [Volt]
I: Akm [Amper]
COPSOGUTMA
Qe
Pg
60

B) DENEYN ADI: Farkl youma scaklklarnda ITK deerlerinin deiimi
C) DENEYN AMACI: Younlama scakl arttka kondenserden ayrlan hava scakl da

artacaktr. Ancak kompresrde harcanan i de artacandan COP deiimi negatif ynde
gerekleecektir.
Mukavva veya karton plaka (kondenser aln llerinde)
E) DENEYN YAPILII:
1) Kompresr, kondenser ve evaporatr fanlarn altrn.
2) Sistemin kararl hale gelmesi iin belli bir sre bekleyin.
3) Tablo deerlerini kaydedin.
4) Mukavva plakay kondenserin %50sini kapatacak ekilde yerletirip 5 dakika bekleyin.
6) Mukavva plakay kondenserin %75ini kapatacak ekilde yerletirip 5 dakika bekleyin.
7) Tablo deerlerini tekrar kaydedin.
8) Hesaplamalar yapp grafie aktarn.
lm says
Kompresr basma hatt scakl t2 [ 0C]
Sv hatt scakl t3 [ 0C]
Emme hatt basnc, p1
[kPa]
[kPa]
Kosins-
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri ve grafiin yorumu.
G) HESAPLAMALAR
r (h2 h3 )
[kW]
Younlama scakl diyaram zerinden okunur.
61
62
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
k 600
damperi
Kondenserde
500 atlan
s400
[W]
Younlama
200
scakl
300 [0C]
k 600
damperi
55 0C
Kondenserde
atlan
0C
500
50
s400
[W]
45 0C
Younlama
0C
200
40
scakl
[0C]
0C
300
k35damperi
600
55
25 00C atlan
Kondenserde
500
00C
50
30 [W]
C
s
4
400
0C
45
100
Younlama
200
0C 0
40
kompresr
scakl
[ C]
3
300
k35
damperi
0C
600
0C
55
Kondenserde
25
400C atlan
500
2
50
s
[W]
0C
30
C
400
0C
45
Younlama
100
30 0
200
40 C[ C]
t
scakl
kompresr
300
0C
600
drt yollu vana
k35
damperi
55
200C
25
500
Kondenserde
400C
50
C atlan
30
C
400
evaporatr fan
s
[W]
0
45 C
t
100
200
Younlama
30C vana
40
drt
yollu
kompresr
0
300
kondenser fan
scakl
35 00C[ C]
55
600
20C
k damperi
25
C
k damperik damperi k damperik damperik damperi k damperi evaporatr
40 fan
50
1
500
30 00C
C
Kondenserde atlan
Kondenserde atlan
Kondenserde atlan
Kondenserde atlan
Kondenserde atlan
Kondenserde atlan
Kondenserde atlan
45
C
400
k
100
s [W]
s [W]
s [W]
s [W]
s
[W] damperis [W]
s [W] t kondenser
30C fan
40
V-otomat
sigorta
200
Kondenserde
atlan
kompresr
Younlama Younlama Younlama
yollu
vana
Younlama Younlama Younlama
Younlama drt
0C
35
300
[W] scakl [0C]
scakl [0C] scakl [0C] scakl [0C]
scakl [0C] scakls
[0C]
scakl [0C]
1
0
25
220 VAC
552
Younlama 600
4 C fan
600
evaporatr
600
600
600
600
600
30
0
50 0C
scakl [ C] 500
500
500
500 Cos
500
500
500
V-otomat
0sigorta
100
t
45
3 C fan
400
kondenser
400
400
400
400 600
400
400
kompresr
drt
yollu
A
40 0C vana
200
200
200
200
200 500
200
200
220 VAC
0
352
300
1C
300
300 V
300
300 400
300
300
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
500
400
200
300
55 0C
50 0C
45 0C
40 0C
35 0C
25 0C
30 0C
100
kompresr

B) DENEYN ADI: Kondenser s geirgenlik deerinin hesaplanmas
C) DENEYN AMACI: Kondenserde atlan s i ve d ortam scaklk farkna, hava ve soutucu

akkan hzna, viskosite ve yzeysel s iletkenlik deerine bal olarak deiir. Is geirgenlik
deerinin (K) llebilir olmas onun kirlilik seviyesi hakknda da bilgi verir.
Termometre (hava giri-k scakln lmek iin)
Psikrometrik diyagram
E) DENEYN YAPILII:
1) Kompresr, kondenser ve evaporatr fanlarn altrn.
2) Sistemin kararl hale gelmesi iin belli bir sre bekleyin.
4) Tablo deerlerini kullanarak aadaki hesaplamalar yapn:
lm says
Kompresr emme hatt scakl t1 [ 0C]
Kompresr basma hatt scakl t2 [ 0C]
Sv hatt scakl t3 [ 0C]
Genleme hatt (evaporatr) scakl t4 [ 0C]
Kosins-
Kondensere giriteki havann scakl thg [ 0C]
Kondenserden ktaki havann scakl th [ 0C]
rnek
F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, tablo deerleri ve K hesab.

HESAPLAMALAR:
r (h2 h3 )
[kW]
Is geirgenlik deeri: K
t g t
Qc
bu eitlikteki logaritmik scaklk fark: Tm
t g
A.Tm
ln
t
tg=ty-thg (giriteki scaklk fark), t=ty-th (ktaki scaklk fark), ty: younlama scakl [0C]
A: Kondenser yzey alan
63
64
Hazrlayanlar:Do.Dr.Hsamettin BULUT&Ar.Gr.Asm Fatih DURMAZ

KLMLENDRME SSTEMLER DENEY FY
AMA: klimlendirme sistemlerinin ve elemanlarnn tantlmas, havann stlmas,
nemlendirilmesi ve soutulmas ilemlerinin gsterilmesi, soutma kulesinde su soutma
ileminin analiz edilmesi ve psikrometrik diyagramn kullanlmas.
GR
klimlendirme bir mahalin veya ortamn hava scaklnn, neminin, hava hznn ve
temizliinin yl ierisinde istenen deerlerde tutulmas ilemidir. Ortam iin bu deerler;
1.Scaklk:
Mahal scakl k durumunda (18-24 C), yaz durumunda (22-27 C) olmak zere d
ortama gre ve iklimlendirilecek mahalin kullanm amacna gre deimektedir.
2.Nem:
Mahal ierisindeki bal nem konfor iklimlendirilmesinde olarak %30-%60 arasnda
olmaldr. Endstriyel tesislerde ilemlere gre bu deerler deiebilir.
3.Hava Hz:
nsanlar rahatsz etmeyecek ekilde hava hz k ve yaz durumlarna gre; k
artlarnda 0,1 m/s, yaz artlarnda ise 0,2-0,3 m/s arasnda deimektedir.
4.Hava Temizlii:
Yl boyunca iklimlendirilecek mahalin i ve d kirleticilerden arndrlmas ve havann
taze tutulmas gerekmektedir.
klimlendirme konfor ve endstriyel iklimlendirmesi olmak zere ikiye ayrlr. Konfor
iklimlendirmesi iklimlendirmenin art olan scaklk, nem, hava hz ve hava temizliinin
insanlarn rahat edebilecei ortam salayacak ekilde ayarlanmasn amalar. Konfor
iklimlendirmesi ahsi mekanlar olan ev, otel, iyeri, bro, vb mekanlarda insanlarn
isteklerine gre yaplr. Endstriyel iklimlendirme sistemleri ise tekstil, ila, gda, vb.
retimin yapld mekanlarda kullanlr.
65

PSKROMETRK DYAGRAMIN TANIMI VE KULLANIMI
Atmosferik havann (nemli havann) termodinamik zelliklerini gsteren diyagrama
psikrometrik
diyagram
denir.
zerinde
iklimlendirme
ilemleri
(stma,
soutma,
nemlendirme, nem alma ) gsterilir.

Bu diyagramda, verilen bir basnta atmosferik havann hali, iki bamsz yein zellik
tarafndan kesin olarak belirlenebilir. Psikrometrik diyagram iklimlendirme sistemlerinin
tasarmnda ve hesaplamalarnda byk kolaylk salar. Farkl haller iin tekrarlanan
hesaplamalardan kurtulmamz salar. Psikrometrik diyagram iin baz temel kavramlar;
Atmosferik Hava: erisinde bir miktar su buhar (nem) bulunan atmosfer havasdr.
Kuru Hava: erisinde su buhar bulunmayan havadr.
Kuru Termometre Scakl (KT): Atmosferik havann normal termometre scakldr.
Ya Termometre Scakl (YT): Belirli artlarda bulunan slak havann ssn
deitirmeden doyma durumuna getirerek llen scakla denir. Direkt olarak llemez.
Bunun iin termometre haznesine suya doymu bir pamuk fitil sarmak ve zerinden hava ak
salamak gerekir.
zgl (Mutlak) Nem (w): Birim arlktaki nemli havann ihtiva ettii su buharnn kuru
hava arlna oranna denir.
Bal (zafi) Nem (): Havadaki mevcut su buhar basncnn ayn kuru termometre
scaklnn doymu havann buhar basncna denir. Veya havadaki su buhar miktarnn, ayn
scaklktaki havada bulunabilecek en ok su buhar miktarna orandr.
i Noktas Scakl: Nem ihtiva eden bir havay soutursak, bir scaklkta souyan hava
iindeki nem youur. Bu scaklktaki havann scaklna i noktas scakl denir. Veya
sabit basnta soutulduu zaman youmann balad zamandr.
Adyabatik Doyma Scakl: Doymam hava srekli bir akla yar seviyesine kadar su
bulunan kanaldan geirilir. Kanal ierisindeki suyun zerinden geirilen havaya, kanalda bir
miktar buharlaan su karr. Bylece havann nem oran artar, scakl ise suyun buharlama
gizli ssnn bir blm havadan saland iin der. Bu ekilde havann yeterince uzun
olan kanaldan doymu buhar olarak ve adyabatik doyma scaklnda kmas salanm olur.
Adyabatik nemlendirme de denir.
Gizli Is: Faz deiimi ile ilgili sdr.
Duyulur Is: Scaklk art ile ilgili sdr.
66

A1 => Duyulur Istma
A2 => Duyulur Soutma
A3 => Adyabatik Nemlendirme
A4 => Sabit Scaklkta Nemlendirme
A5 => Sabit scaklkta Nem Alma
A6 => Buharla Nemlendirme
A7 => Nem Alma (havay i noktas altnda bir
scakla
drerek
bir
miktar
neminin
youturulmas ve bu arada KTnin drlmesi)

A8 => Nem Alma (silika jel, molekler elek
malzemesi, tf ta gibi nem alc maddelerle
nem alma ilemi)
Psikrometrik diyagramda havann geirdii ilemler.
MERKEZ KLMLENDRME SSTEMLER
Merkezi iklimlendirme sistemlerini kullanlan arac akkana gre ikiye ayrabiliriz.
1)Tmden Sulu Sistemler
Tmden sulu sistemler iki ve drt borulu fancoil sistemleri olmak zere ikiye ayrlr.
a)ki borulu fancoil sistemler
Yaz artlarnda su soutma gurubundan alnan souk su devreye gnderilerek, k
artlarnda ise kazandan alnan scak su devreye gnderilerek iklimlendirme yaplr. Ayrca
fancoilde youan suyu tahliye etmek iin drenaj borusu vardr.
ekil 1: ki borulu fancoil sistem
67

b)Drt borulu fancoil sistemler
Fancoil sistemi iinde iki adet serpantin vardr. Bunlardan bir tanesi k artlarnda
stma iin, dieri ise yaz artlarnda soutma iin kullanlmaktadr. Bunlarn k ve yaz geli
gidi borular farkldr. Bu iletme durumunda, soutma grubu veya kazan devrededir.
ekil 2: Drt borulu fancoil sistem

2)Tmden haval sistemler
Merkezi bir iklimlendirme santralinde artlandrlan hava kanallar vastasyla
iklimlendirilecek mahale gnderilir. klimlendirilen mahalin s kayp ve kazancn karlayan
tamamen artlandrlan havadr. Merkezi klima santrali zerinde karm odas, filtre, n
stc, nemlendirici, damla tutucu, soutucu, son stc, fan, susturucu bulunur.
ekil 3: Bir iklimlendirme santrali

Bir iklimlendirme santrali, havann harekete geirilmesi, temizlenmesi, stlmas,
soutulmas, nemlendirilmesi veya neminin alnmas iin gerekli elemanlar bir araya toplar.
klimlendirme sisteminin temel elemanlarnn grevleri ksaca aadaki gibidir.
68

Hava karm odalar: D hava ve iklimlendirilen mahalden gelen dn havasn
kartrmak iin karm odalar kullanlr. Hijyenik ortamlarda ve dn havas ok kt olan
mahal dnda enerji tasarruf amal kullanlr. Giri ve dn hava miktarlar karm
odasndaki klapelerle salanr.
Filtre: Klima uygulamalarnda hava temizlii, insan sal ynnden olduu kadar
endstriyel ilemlerin gerei olarak da nemlidir. Genellikle havadaki toz, gaz veya buhar
miktar belirli bir snrda tutulmas gerekir. Filtreler istenmeyen bu maddelerin iklimlendirilen
mahale gnderilmesini engeller. Filtreler kullanm amacna gre ve tuttuklar toz partikl
byklne gre deiik tipte olabilir.
n stc: Hava belli scaklklarda nem alabilir. Havann daha fazla nem almas iin havay
stmak gerekir. Bu amala iklimlendirme santraline nemlendiriciden nce konulan
stclardr. ayet sisteme giren hava yeterince nemli ise, yada scakl yeterince yksek ise
n stc devre d braklabilir.
Nemlendirici: Konfor artlarnda mahale verilen havann bal neminin alt snrlarnn %30%40 olmas istenmektedir. Bu nedenle; mahale verilen sistem havasnn neminin bu snrlarn
altnda olmas durumunda nemlendirilmesi ve stnde olmas durumunda da neminin
alnmas gerekmektedir. Nemlendirme odalar, konfor tesisatlarnda mahale verilen havann
neminin konfor artlarna getirilmesi amac ile kullanlmalar yannda tekstil, ttn ve deri
sanayi gibi endstriyel alanlarda ihtiya duyulan nemli havay saladklarndan olduka nem
tamaktadrlar.
Damla tutucu: Nemlendiriciden sonra hava ak ierisindeki fazla suyun iklimlendirilen
mahale gitmemesi iin damla tutucu kullanlr.
Soutucu: Yaz artlarnda kullanlr. Genellikle ierisinde soutma makinesinden elde edilen
souk su bulunan batarya zerinden hava geirilir ve bu havann scakl der.
Son stclar: Son stc sistem havasnn esas stcsdr. Sistemde nemlendiriciden sonra
gelir ve mahale verilen havann s ihtiyacn karlamak amac ile kullanlr.
Fan: stenilen hzdaki hava hareketini salayp mahale gitmesini salar. ounlukla radyal
fanlar kullanlmaktadr.
Susturucu: klimlendirilen mahale ses ve grlt gitmesini en aza indirmek amac ile
kullanlrlar.
69

DENEY CHAZLARIININ TANITIMI
Mhendislik laboratuar kapsamnda Temel klimlendirme Deney Seti, Is Geri
Kazanml Klima Santral Deney Seti, ve Soutma Kulesi Deney Seti dzenekleri tantlp
farkl deneyler yaplacaktr.
1)Temel klimlendirme Deney Seti
Ama: Temel iklimlendirme deney setinde; iklimlendirme nitesinde stma, soutma,
nemlendirme gibi
temel ilemlerin gsterilmesi ve bu ilemleri psikrometrik diyagram
zerinde gsterebilmek.
t9 t10
t7 t8
t5 t6
t3 t4
t1 t2
Son stc
n stc
Nemlendirici
Filtre-kurutucu
kompresr
kondenser
ekil 4: Temel iklimlendirme deney seti ve ematik resmi

70
Radyal fan
A
V
Cos
220 VAC
V-otomat sigorta
kondenser fan
evaporatr fan
drt yollu vana
k damperi
Kondenserde atlan
s [W]
Younlama
scakl [0C]
600
500
400
200
300
55 0C
50 0C
45 0C
40 0C
35 0C
25 0C
30 0C
100
kompresr
Soutucu

Deneyde yaplacaklar
1-Havann duyulur stma ilemi
2-Havann duyulur soutma ilemi
3-Nemlendirmeli stma ilemi
lm says
t1 [0C]
t2 [0C]
t3 [0C]
t4 [0C]
t5 [0C]
t6 [0C]
t7 [0C]
t8 [0C]
t9 [0C]
t10 [0C]
1.Durum
2.Durum
3.Durum
Yk hesab:
................ ( m3/s) (Pervaneli hzler ile llecek)
Havann hacimsel debisi V
h
Havann ktlesel debisi m h
Vh
vg
vg Giriteki havann zgl hacmi (m3/kg)

n stma yk
m
h (h1 h 2 )
Q
1
Soutma yk
m
h (h2 h 3 )
Q
2
Nemlendirme yk
m
h (x4 x 3 )
W
Son stma yk
stenenler
m
h (h 5 - h 4 )
Q
3
a-lemlerin psikrometrik diyagramda gsterilmesi.

b-Istc ve soutucu kapasitelerinin hesaplanmas.
2) Is Geri Kazanml Klima Santral Deney Seti
Ama: Is geri kazanml klima santral deney setinde; iklimlendirme nitesinde karm haval
iklimlendirme sistemlerinin anlatlmas ve deney setinde deiik uygulamalarn yaplmas.
71
ekil 5: Is geri kazanml klima santral deney seti ve ematik resmi

Deneyde yaplacaklar
1-Havann duyulur stma ilemi
2-Havann duyulur soutma ilemi
3-Nemlendirmeli stma ilemi
4- Nemlendirmeli soutma ilemi
stenenler
1-lemlerin psikrometrik diyagramda gsterilmesi.
72

2-Istc ve soutucu kapasitelerinin hesaplanmas.
lm says
Giri kuru termometre,
t1 [0C]
Giri ya termometre,
t2 [0C]
Is deitirici k kuru t., t3 [0C]
Is deitirici k ya t., t4 [0C]
n stma sonu kuru term., t5 [0C]
n stma sonu ya term., t6 [0C]
Soutma sonu kuru term., t7 [0C]
Soutma sonu ya term.,
t8 [0C]
Nemlendirme sonu kuru t., t9 [0C]
Nemlendirme sonu ya t., t10 [0C]
Son stma sonu kuru term., t11 [0C]
Son stma sonu ya term., t12 [0C]
Is deitirici k kuru t., t13 [0C]
Is deitirici k ya t., t14 [0C]
Hava hz,
u [m/s]
Giren havann zgl hacmi, v[m3/kg]
n stc akm,
I 1 [A]
Son stc akm,
I 2 [A]
1. Durum
2.Durum
3.Durum
4.Durum
3) Soutma Kulesi Deney Seti

Ama: Soutma kulesinin temel fonksiyonunun anlatlmas ve uygulamal olarak
gsterilmesi, soutma kulesinde deiik ekillerde ve artlarda lmlerin alnp verim
hesabnn yaplmas, ilemlerin psikrometrik diyagramda izilmesi.
ekil 8: Soutma kulesi deney seti

stenenler
1-Soutma kulesinin veriminin hesaplanmas.
73

2-Havadaki ve sudaki s deiiminin hesaplanmas.
3-Yaplan deneylerin psikrometrik diyagramda gsterilmesi.
lm says
Dolgu skl
[m2/m3]
Hava giri (kuru h) scakl, t1
A Hava giri (ya h) scakl, t
2
Hava k (kuru h) scakl, t3
B Hava k (ya h) scakl, t
4
Su giri scakl, t5
Su k scakl, t6
Soutma yk, Qs
Su debisi, msu
Hava hz, u
rnek
600
600
600
600
17.9
13.3
16.4
16
22
17.5
900
200
1.38
600
600
600
600
0
200
1.2
0.9
200
1.2
1,8
200
1,2
2,7
200
1.2
[ C]
[0C]
[0C]
[0C]
[0C]
[0C]
[W]
[L/h]
[m/s]
lm says
Dolgu skl
[m2/m3]
Hava giri (kuru h) scakl, t1
A Hava giri (ya h) scakl, t
2
Hava k (kuru h) scakl, t3
B Hava k (ya h) scakl, t
4
Su giri scakl, t5
Su k scakl, t6
Soutma yk, Qs
Su debisi, msu
Hava hz, u
Ya hazne yaklam
[0C]
[0C]
[0C]
[0C]
[0C]
[0C]
[kW]
[L/h]
[m/s]
[K]
74

Ek:1- Psikrometrik Diyagram
75
Hazrlayanlar: Blent Yeilata ve Yusuf Iker

Kaynaklar: 1) http://w3.balikesir.edu.tr/~sedacan/viskozite.html,2)Haydar Eren, F.. Akkanlar Mekanii
Laboratuar Fy 3) http://nsezeruzol.etu.edu.tr/courses/MAK301 4) http://mak.etu.edu.tr/dersler/mak301l
5)Blent Yeilata, Akkanlar Mekanii Ders Notlar
DENEY 1: REYNOLDS DENEY

1883 de ilk defa Osborne Reynolds tarafndan yaplan deneyde, cam bir boru ii su dolu
bir depoya balanm olup, boru iindeki suyun akma hz arzu edilen deere
ayarlanabilmektedir. Borunun giri ucuna bir nozul (emzik) konularak boru ierisinde
renklendirilmi su verilebilmektedir. Bu deneye ait dzenek aada verilen ekilde
grlmektedir.
Reynolds bu deneyi borunun deiik noktalarndaki kesitlere uygulam ve bu ksmlarda

renkli suya ait akm iplikiinin bozulmadn akkann birbirine paralel ve dz dorular
boyunca aktn grmtr. Akkann akm hz arttrldnda, hzn belirli bir deerinden
sonra renkli suya ait akm iplikiinin ortadan kalkt ve btn su ktlesinin renklendii
grlmtr. Dier bir ifadeyle yksek ak hzlarnda, suyu meydana getiren paracklar
borunun uzun ekseni boyunca birbirine paralel hareket etmeyip, borunun ksa ekseni boyunca da
hareket etmeye balar ve bylece tam bir karma (yani trblans ) meydana gelir. Akmn bu
ekilde bir tipten dierine deitii andaki sv akm hz kritik hz olarak adlandrlr.
Reynolds daha sonra yapt deneylerde bu iki tip ak eklini meydana geli artlarn incelemi
ve kritik hzn ; boru apna, akkann akkan hzna younluuna ve viskozitesine bal
olduunu bulmu ve bu 4 faktrn sadece bir ekilde gruplandrlabileceini gstermitir.
Reynolds says hidrodinamik incelemelerde byk bir nem tar ve makina mhendisliinde
yaygn ekilde kullanlr. Reynolds saysnn 2300 den byk olduu deerlere karlk gelen
ak hzlarnda trblans ile karlalr.
1.1. DENEY CHAZININ TANITIMI
1.1.1. Hidrolik Tezgah
Deneyde, genel olarak; rezervuarda bulunan su, srekli rejimde, bir pompa vastasyla metal
boru ierisinden geirilmekte ve tekrar rezervuara boaltlmaktadr. Metal tp boyunca,
akan suyun, iki noktadaki statik basn deerleri manometreler vastasyla llmektedir.
1

Ayrca, Bernoulli deneyinde olduu gibi debi, belirli bir sre ierisinde biriken su miktarn
lerek bulunmaktadr.
1. Sv seviye gstergesi (litre

cinsinden).
2. Ak kontrol vanas (giri vanas).
3. Bernoulli deney dzeneinin
yerletirilecei yer.
4. Hacimsel debi lm tank.
5. amandra.
6. Kontrol panosu.
ekil 1.1 Hidrolik Tezgah

1.1.2. Reynold Deney Cihaz
Suyun siteme pompalanmas iin ekil 1.1 de gsterildii gibi bir hidrolik tezgah
bulunmaktadr. Reynold lm deney dzenei ekil 2.2 de gzkmektedir. Deney cihaz
hidrolik tezgahn zerine yerletirilerek deney balatlr.
1
3
1. Mrekkep kab
2. Mrekkep vanas
3. Mrekkep ak borusu
4. Su girii dzenleyici
5. Test borusu
6. Su rezevuar
7. Tama borusu
8. Su kaynana balant borusu
9. Boaltma borusu
4
5
6
8
7
ekil 1.2 Reynold deney dzenei

1.2. DENEYDEN BEKLENTLER VE HESAPLAMALAR:
2

1) Elde edilen bilgiler kapsamnda ak karakterlerini belirleyiniz.

2) Deneyin ayn artlarda farkl scaklklarda tekrar edildiinde hesaplamalar tekrarlayarak
yorumlaynz?
3) Ak rneklerinin birbirlerinden nasl farkllklar gsterdiini aklaynz. Hesaplanan Re
says ile belirlenen ak rejimleri deneyde gzlemlenen ak rejimleriyle ayn mdr?
4) Laminar ve trblansl akta hz profilini aklaynz. Ne gibi farkllklar vardr?
5) Hz-Re says grafiini farkl scaklklar iin ayn grafik zerinde iziniz ve yorumlaynz.
(scaklklk deeri olarak 30-40 C seiniz)
DENEY 2: CEBR AKILI BORU SSTEMNDE YK KAYIPLARI
Bir boru hatt boyunca akan bir akkan boru cidarlarndaki srtnme direnci veya
balant noktalarnda akta meydana gelen karmalar nedeniyle basn kaybna urar. Bu
kayplar iki ana balk altnda toplanabilir.
1. Srekli Kayplar ( Srtnme Kayplar )
2. Yerel Kayplar ( Lokal Kayplar )
2.1. SREKL KAYIPLAR
Gerek svlarn boru iindeki hareketinde oluan ( H) yk kayb, akma ters yndeki
srtnme kuvvetlerinin neden olduu enerji kaybnn birim ktleye den deeridir. Borulardaki
akma Bernoulli denklemini uygulayabilmek iin h n belirlenmesi gerekir. h yatay bir boru
iin Bernoulli denkleminden bulunabilir.
ekil 2.1
p1
v 12
p2
v 22
+
+ z1 =
+
+ z2 +
g
2g
g
2g
h 12
v1 = v2 , z1 = z2
olduundan,
h 12 =
p1
p2
g
veya
h12 = h1 - h2
(1)
bulunur. Buradan, h n basn kayb ile orantl olduu grlr. Demek ki ekil 1 deki gibi
(1) ve (2) kesitlerine yerletirilmi piyezometre borular arasndaki ykseklik fark, dorudan bu
3

mesafedeki yk kaybn vermektedir. Piyezometrik d hattnn eimi genellikle hidrolik

gradyentolarak tanmlanr ve i sembolyle gsterilir. (1) ve (2) kesitleri arasnda
i = h1 - h2 / L
olarak yazlabilir. imdi hidrolik gradyenti teorik olarak bulmaya alalm.
stteki eitlikten,
h1 - h2 = i.L
olduu grlr. Bunu piyezometrik basn cinsinden ifade edersek,
p1 - p2 = .g.i.L
bulunur. Borunun L uzunluu boyunca P1 ve P2 basnlarndan dolay ak ynnde net bir
kuvvet meydana gelir.
(p1 - p2)A
Boru cidarlarnda ise bu kuvvete eit fakat ters ynde kayma gerilmesinin sebep olduu bir
kuvvet oluur.
.P.L
Sonuta,
(p1 - p2)A = .P.L
yazlabilir. Burada A borunun kesit alan, P ise evresidir.
A = D2/4 , P = D, p1 -p2 = .g.i.L yerine yazlrsa,
D
= ( ) . g. i
4
(2)
bulunur. ekil 1.2. de laminar ve trblansl ak iin boru kesiti boyunca hz profilleri
grlmektedir. Deneysel almalar gstermitir ki laminar ak durumunda hz profilleri
paraboliktir.
ekil 2.2. Laminar ve trblansl aklarda hz dalmlar

Merkez hatt hz U, ortalama hz V ile gsterilirse laminar ak durumunda,
U/V = 2

dir. Cidardaki hz gradyenti,
du
dr
=
R
- 4U
- 8V
=
D
D
yazlabilir. Buradan kayma gerilmesi,
8 V
D
(3)
32 V
gD 2
(4)
=
bulunur. (3) denklemi (2) de yerine yazlrsa,
i =
elde edilir. Bylece, yatay bir borudan V ortalama hzyla akan akkan iin, laminar ak
durumunda hidrolik gradyent teorik olarak bulunabilir.
Trblansl ak durumunda hz profilinin Reynolds says arttka gittike dzlemsel
hale geldii grlmektedir. Yani Re says arttka U/V oranda az da olsa deimektedir.
Trblansl akn tabiat gerei cidardaki kayma gerilmesi iin basit bir ifade bulmak
mmkn deildir. Ancak deneysel sonular gz nne alnarak nun ortalama akkan basnc
(1/2) V2 ile orantl olduu sylenebilir. Buradaki orant sabiti boyutsuz bir say olan srtnme
faktr ( f ) olarak tanmlanr.
= f . (1/2). .V2
(5)
4f V 2
i =
D 2g
(6)
Bu forml (2) denkleminde yerine yazlrsa,
bulunur. i = h / L yerine yazlrsa,
h = 4f
L V2
D 2g
(7)
Darcy eitlii bulunmu olur. Dolaysyla f deeri bilindii taktirde (6) denkleminden hidrolik
gradyent veya (7) den yk kayb bulunabilir. (4) ile (6) denklemi birbirine eitlenirse,
laminar ak iin f = 16 / Re
(8)
bulunur. Yani f = 16/Re alnrsa (6) denklemi laminar ak iin de kullanlabilir.

Trblansl ak durumunda, boru przll de f in bulunmasnda nemli bir
faktrdr. Prandtla gre Re saysnn 10 4 ile 107 deerleri arasnda verilen
1
f
= 4.log
Re
f
- 0.4
(9)

denklemi przsz borularla yaplan deneylerle olduka iyi uyumaktadr. Buradan fi bulmak
biraz gtr. Dolaysyla %2lik bir hata payyla 104 ile 105 Reynolds saylar arasnda przsz
borular iin Blasius denklemini kullanmak daha uygun olur.
0.079.Re
0.25
(10)
Przl borularda ise przllk oranna bal olarak fin bulunmas iin birtakm
formller verilmise de en uygun yol Moody diyagramn kullanmaktr.
ekil 2.3. Moody diyagram

Deneysel almalar f nin Re says ile przlln ( /D) bir fonksiyonu olduunu
gstermitir. Trblansl bir akta akn laminar olduu blgede (laminar alt tabaka) f yalnz
Re a , gei blgesinde Re ve /D ye, tam trblansl blgede ise yalnz /D ye baldr.
2.2. YEREL KAYIPLAR
1. Ani genileme kayb
2. Ani daralma kayb
3. Depoya giri, depodan k kayb
4. Dirsek kayplar
5. eitli tesisat elemanlarnn oluturduu kayplar
6. Arka arkaya balanan elemanlarn kayplar
Borularda srtnmeden ileri gelen srekli yk kayplar yannda, akm ynnn ve kesit
deimesinin neden olduu yerel yk kayplar da vardr. Yerel yk kayplar boru boyuna bal
deildir ve ok ksa aralkta enerji izgisinin dmesine neden olurlar.
6

2.2.1 Ani Genileme Kayb
ekil 2.4.
ekilde grld gibi A1 kesitli borudan akmakta olan akkan ani olarak daha byk
kesitli (A2) borudan akmak durumunda kalrsa ekilde grld gibi 0 kesitinde l bir
akkan blgesi meydana gelir. Bu blgede bir p0 basnc oluur.
(1) ve (2) kesitleri arasnda meydana gelen momentum deiimi, p0 , p1 ve p2
basnlarnn sebep olduu kuvvetlerin toplamna eit olmaldr.
Momentumdeiimi
F
. V
m
p1A 1
. Q.( V1
p2A2
.Q
( V1
g
V2 )
p 0 (A 2
V2)
A1 )
. V den
F m
deneyler gstermitir ki p0 = p1 dir ve
A 2 (p 2
.Q
(V1
g
p1 )
V2 )
Q = A1.V1 = A2.V2 den,
p2
p1
V1 . V2 V22
g
p2
p1
2( V1 . V2 V22 )
2. g
(*)
(1) ve (2) noktalar arasnda Bernoulli denklemi yazlrsa,
p1
V12
2g
p2
V22
2g
h 1,2
h1,2 = 1-2 kesitleri arasnda ani genilemeden dolay meydana gelen enerji kayb,
h1,2
V12
V22
p2
p1
2g
(*) yerine yazarsak sonuta
h1,2
( V1
V2 ) 2
2g
olur. Sreklilikten (A1V1 = A2.V2 ) V2 = (A1/A2).V1 deerini yerine yazarsak,

h 1,2
A 1 2 V12
(1
)
A2
2g
A1 2
) dersek,
A2
(1
olur. Burada k 1
V12
k1
2g
h 1,2
bulunur.
2.2.2. Ani Daralma Kayb
ekil 2.5.
ekilde grld gibi A1 kesitli borudan akmakta olan akkan ani olarak daha kk
kesitli (A2) borudan akmak durumunda kalrsa akm ani daralma nedeniyle nce en kk kesit
teekkl ettirecek ekilde daralr, sonra dar boruyu tm dolduracak ekilde geniler. Burada (1)
ve (3) kesitleri arasndaki enerji kayb ihmal edilebilecek kadar kktr. Enerji kaybnn byk
ksm (3) ve (2) kesitleri arasnda meydana gelir. Bu kesitler arasndaki kayp, akm Ac
kesitinden A2 kesitine aniden geniliyormu gibi dnlerek bulunabilir. Ani daralma kayb
bylece (3) ve (2) kesitleri arasndaki ani genileme kaybna eit olacaktr. Ani daralma kayb,
( Vc
h 1,2
V2 ) 2
2g
olur. Sreklilikten (Ac.Vc = A2.V2 ) Vc = (A2/Ac).V2 deerini yerine yazarsak,
A2
(
Ac
h 1,2
olacaktr. Burada
V22
1)
2g
2
= Ac/A2 daralma katsays olarak tanmlanr.
k2
(diren katsays)
h1,2
k2
deeri de yerine yazlrsa,
V22
2g
bulunur.
Kesitler oranna bal olarak
8
deerleri

A2/A1
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
0.624
0.632
0.643
0.659
0.681
0.712
0.755
0.813
0.892
1.0
2.2.3. Depoya Giri, Depodan k Kayb
ekil 2.6.
a) Depoya giri kayb, ani genilemenin zel bir eklidir. k=1 , v2
0 alnr. Sonuta yk kayb
V12
2g
h1,2
den bulunur.
b) Depodan k kayb, ani daralmann zel bir halidir.

0.60 alnr. k
1) 2
0.44 (bazen 0.5) ve sonuta

h1,2
V12
0.44
2g
den yk kayb bulunur.

2.2.4. Dirsek Kayplar
a) Erisel dirsekler
b) Keli Dirsekler
A2
A1
,daralma katsays

c) atallar
2.2.5. eitli Tesisat Elemanlarndaki Kayplar
2.2.6. Arka Arkaya Balanan Elemanlar

2.3.1. Borulardaki Enerji Kayplar
bulunmaktadr. Enerji kayplar lm deney dzenei ekil 2.7 de gzkmektedir. Deney
cihaz hidrolik tezgahn zerine yerletirilerek deney balatlr.
10

1. Su Manometresi
2. Bourdon Manometresi
3. Su Manometresi iin valf
1
2
ekil 2.7. Borularda Enerji Kayplar Deney Dzenei

2.3.2. Yerel Kayplar Deneyi
Suyun siteme pompalanmas iin ekil 1.1 de gsterildii gibi bir hidrolik tezgah bu sistemde
kullanlmaktadr. Yerel kayplar lm deney dzenei ekil 2.8 de gzkmektedir. Deney
cihaz hidrolik tezgahn zerine yerletirilerek deney balatlr.
1. Su kaynana (hidrolik tezgahtaki)
hortum balants.
2. 8 lm noktal manometre.
3. Boru Sistemleri
4. Ak Kontrol vanas
3
2
4
1
ekil 2.8. Yerel kayplar lm deney dzenei

11

Borulardaki Enerji Kayplar

a) Her alnan veri iin hacimsel debiyi hesaplayn.
b) Her alnan veri iin akn hzn hesaplayn.
c) Her alnan veri iin srtnme katsaysn ( f ) hesaplayn.
d) Her alnan veri iin Reynolds saysn hesaplayn.
e) Laminar ve trblans ak rejimleri iin Re aral ile kritik Re saysn bulun. Yorumlayn.
f) Deneyin amac ve deneyin yaplna ilikin ematik ekil ve bilgiler
Yerel Kayplar Deneyi
a) Her alnan veri iin hacimsel debiyi hesaplayn.
b) Her alnan veri iin akn hzn hesaplayn.
c) Her alnan veri iin yk kayp katsays (K) hesaplayn.
d) Deneyin amac ve deneyin yaplna ilikin ematik ekil ve bilgiler
DENEY 3: BERNOULL DENEY
3.1. BERNOULL DENKLEM
Bernoulli denklemi (BD) matematiksel olarak basit bir denklem olmasna karn, pratik
uygulamalarda yaygn bir ekilde kullanlabilmektedir. Denklemin ok sayda ak iin ayn
akm izgisi zerindeki iki nokta arasnda uygulanmas sonucu aka ait hz ve debi deerleri
bulunabilmektedir. Bernoulli denklemi aadaki gibidir.
1
V12
2
p1
z1
p2
1
V2 2
2
z2
BD nin en nemli uygulamalarndan biri; ekil 3.1de gsterilen deiken kesitli ak

geometrileri (orifis, venturi ya da lle) kullanlarak, ak debisinin belirlenmesidir. (1) ve (2)
noktalar arasnda kot fark olmadndan (z1 = z2);
p1
1
V12
2
p2
V2 2
1
V2 2
2
2( p1
p2 )
[1 (V1 / V2 ) 2 ] .
Sreklilik denklemi uygulandnda;
A1V1
A2
A2V2
2( p1
p2 )
[1 ( A2 / A1 ) 2 ]
denklemi elde edilir. Bu son denklemde (1) ve (2) kesitleri bilinen deerler olup, bu iki nokta
arasndaki basn fark llerek debi deeri elde edilir.
12

ekil 3.1. Orifis ve venturimetre gibi deiken kesitli geometrilerde ak

3.2. VENTURMETRE LMLER
P V2
z sabit
g 2
Yukardaki denklemin ilk terim statik basn ykn, ikinci terim dinamik basn ykn,
nc terim ykseklii ifade etmektedir. Bu basn yknn toplamna, htoplam, toplam
basn yk denmektedir ve bu denklem; srekli rejimde, srtnmesiz ve sktrlamaz ak iin,
bir akm izgisi boyunca sabittir;
htoplam hstatik hdinamik hgeometri sabit
Venturi tp yatayda olduundan dolay ykseklik hepsinde ayn olmaktadr.
htoplam hstatik hdinamik sabit
Statik basn lm iin, suyun durgun olduu bir noktada lm yapmak gerekir. Bu
yzden, statik basn lm tp duvarnda alan kk bir delik vastasyla yaplr. ekil
3.2te de grld gibi, su partiklleri bu noktada kk sapmalar yapsalar da durgun
haldedirler.
Toplam basn yknn lm ise venturi tpn iinde bulunan Pitot tp sayesinde
gerekletirilir. Pitot tp, ekil 3.2te grld gibi, ak zelliklerine etkisi asgari olacak
biimde ince metal bir tptr ve kanaln iine ak ynne paralel ekilde yerletirilmitir. Dier
ucu ise bir manometreye balanmtr. Tp, akmakta olan suyu da iine aldndan hem statik
hem dinamik yani toplam basn yk llebilecek ve deeri, tpe bal olan manometredeki
ykseklie eit olacaktr;
hdinamik htoplam hstatik
h pitot
htoplam
V2
2g
Ak srekli rejimde ve sktrlamaz olduundan, sistemin her kesitinde hacimsel debi ayn
olacaktr.
Q A1V1 A2V2
hdinamik
13

ekil 3.2. Venturimetre lm noktalar

Debiyi lmenin bir baka yoluysa, sistemden atlan suyun belirli bir sre ierisindeki hacmini
lmek ve bu deeri sreye blmek olacaktr;
buradan;
hesaplanr.
A t
3.3.1. Bernoulli Deney Cihaz
bulunmaktadr. Bernoulli deneyi dzenei ekil 3.3 de gzkmektedir. Deney cihaz hidrolik
tezgahn zerine yerletirilerek deney balatlr.
Vhesaplanan
1. Su kaynana (hidrolik tezgahtaki) hortum

balants.
2. 8 lm noktal venturi tp.
3. 7 adet, venturi tp boyunca statik basnc
lmek iin, 1 tane, toplam basnc lmek iin
boru tipi manometre.
4. Boaltma vanas.
5. Sktrma salmastras.
6. Toplam basnc lme mili (yatay hareket
edebilir).
7. Hava alma vidas
4
6
ekil 3.3. Bernoulli deneyi dzenei

3.3.2. Orifis Deney Cihaz
14

Orifis bir hazne duvarnn zerindeki aklk veya bir borunun eksenine dik bir ekilde
yerletirilen bir plakadaki aklk olup, hazneden boalan akn veya borudaki akn debisini
lmek iin kullanlr. Debi;
2( p1 p 2 )
Q A2 c d
[1 ( A2 / A1 ) 2 ]
bulunur. Cd boaltma katsaysdr ve Cd=0.63 olarak alnacaktr.
1
1. Su kaynana (hidrolik tezgahtaki) hortum

balants.
2. 2 adet, venturi tp boyunca statik basnc
lmek iin, 1 tane, toplam basnc lmek iin
boru tipi manometre.
3. Orifis iin farkl kesit aklklar
4. Pitot tp

a. Her kesit iin dinamik basn ykn bulunuz.
b. her kesit iin llen hz deerlerini bulunuz.
c. Debiyi bulunuz.
d. Her kesit iin hesaplanan hz deerlerini bulunuz.
e. Venturi tp boyunca; hstatik, hdinamik ve htoplam erilerini iziniz.
f. Deneyin amac ve deneyin yaplna ilikin ematik ekil ve bilgiler
DENEY 4: KAVTASYON DENEY
Buharlama basnc; svnn buharlat ve kendi buhar ile dengede olduu basntr.
Ak nedeniyle svnn basnc, buharlama basncnn altna dtnde, sv ak ierisinde
buharlama eilimine girer ve bu olaya kavitasyon denir. Ak kaynakl kaynamay, yani
kavitasyonu tanmlayan boyutsuz say,
Ca
Pa Pv
1
V2
2
eklindedir. Denklemde; Pa ak (ortam) basncn, Pv buharlama basncn, V ise

karakteristik ak hzn gstermektedir.
15

1. Su kaynana (hidrolik tezgahtaki) ve k

noktasndaki hortum balantlar.
2. Manometre ve vakum manometresi
3. lm noktalar
4. akn gerekletii kanal
3
4

a- Kavitasyon cihazlarda neden zararldr aratrnz.
b- Su iin buharlama scakl ve basnc arasndaki iliki nasl olur. Grafik zerinde
gsteriniz.
c- Ak kaynakl kaynamay, yani kavitasyonu tanmlayan boyutsuz sayy bulunuz.
16
Hazrlayanlar: Do. Dr. Murat KISA, Ar. Gr. Mustafa zen
MEKANK LABORATUARINDA YAPILACAK DENEYLER

1. EKME DENEY
Malzemelerin statik yk altnda elastik ve plastik davrann belirlemek amacyla ekme
deneyi uygulanr.
Standartlara uygun olarak hazrlanm deney paras (ekil 1) ekme cihazna balanp tek
eksenli gerilme uygulanr. ekme cihaz esas olarak birbirine gre aa ve yukar hareket
edebilen, deney parasnn baland iki ene ve bunlara hareket veya kuvvet veren ve bu iki
bykl len nitelerden oluur(ekil 2).
D
do
lo
lv
lT
ekil 1: Silindirik ekme deney paras

: Numune ap
: Ba ksmn ap, D=1.2 d
: nceltilmi ksmn uzunluu, l o+d o
: l uzunluu, l o=5 d o
: toplam uzunluk
: Ba ksmnn uzunluu
do
D
lv
lo
lT
h
ekil 2: Bir ekme cihaznn prensip emas.
86
1: Deney paras.
2: Aa ve yukar hareket edebilen kiri.
3: Para balama enesi.
4: G ve kayt nitesi.
enelerden birisi sabit hzda hareket ettirilerek deney parasna yk uygulanr. Modern
cihazlarda deney parasna uygulanan yk ve uzamay grafik olarak kaydeden yazclar
vardr.
Yk
A
Yk
Bakr
Yap elii
O
Uzam
Uzama
a
ekil 3: Farkl iki malzemeye
ait Yk-Uzama diyagramlar.
ekil 3te grld gibi yk-uzama diyagramlar iki nemli blge gstermektedir. Bu
blgeler lineer OA blgesi ve lineer olmayan AK blgeleridir. Lineer OA blgesinde deney
herhangi bir noktada durdurulup yk kaldrlrsa deney paras tekrar ilk boyuna geri dner.
Bu blgeye elastik blge denir. A noktasna gelinceye kadar malzemenin gsterdii uzamaya
da elastik uzama denir, bu blgede Hooke kanunu geerlidir. A noktasnda malzeme elastik
blgeden kar ve plastik deformasyon balar. Bu A noktasna akma noktas denir. Akma
noktas demir esasl malzemelerde aka grlmektedir, fakat dier malzemeler ak bir
akma noktas gstermezler.
A noktasndan itibaren malzeme plastik deformasyona uramakta, deformasyon sertlemesine
bal olarak daha mukavimlemekte ve tayabilecei yk miktar da artmaktadr.
Malzemenin tad yk M noktasnda maksimum olmaktadr. M noktasna kadar lv boyunca
deformasyon homojen olmakta ama M noktasndan sonra malzeme herhangi bir blgeden
boyun vermekte ve bundan sonra deformasyon bu boyun blgesinde devam etmektedir.
Boyun blgesinde hzl bir kesit daralmas olmakta ve buna bal olarak kopma bu blgede
meydan gelmektedir.
MHENDSLK VE GEREK UZAMA-GERLME

BAINTILARI
Gerilme malzemenin birim alanna gelen yk miktardr. ekme deneyinde herhangi bir anda
uygulanan yk P ve deney parasnn kesit alan Ao olduuna gre ekme gerilmesi
P
N / m2
Ao
(1)
bants ile hesaplanr. Uzama bants ise
87
l lo
lo
(2)
eklinde verilir. Bu gerilme ve uzama miktarlarna Mhendislik gerilme ve uzamas denir.

Mhendislik gerilmesinin hesaplanmasnda deney balangcndan kopmaya kadar deney
parasnn kesiti olarak Ao kullanlr. Gerekte deney parasnn boyu uzadka kesit alan
klmektedir. Bu yzden deney parasnn gerekte tad gerilme hesaplanan mhendislik
gerilmesinden daha yksektir.
Balang kesit alan Ao, l uzunluu lo sz konusu noktada gerek kesit alan A ve uzunluk
l ise ve Vo=V olacandan Ao.lo =A.l olacaktr. Buradan gerek alan ve gerilme
l
A o Ao
l
Pl
l
g
lo A o
lo
(3)
olarak elde edilir.

Gerek uzama ise
l
dl
l
ln
lo
lo l
(4)
olarak bulunur. Gerek ve mhendislik uzamalar arsndaki bant aadaki gibi verilir;
l lo
l
l
1
1
lo
lo
lo
l
g ln g ln(1 )
lo
(5)
EKME DENEY LE BELRLENEBLEN MEKANK

DEERLER
a-) ekme Dayanm: Yk-uzama diyagramnda maksimum yke gre hesaplanan
gerilmedir.
P max
Ao
(6)
b-) Akma Dayanm: ekil 3teki gibi belirgin bir akma noktas gsteren malzemeler iin;
88
P
A A
Ao
(7)
forml ile verilir.

c-) Yzde Uzama: Malzemenin kopmaya kadar gsterdii uzamann orijinal uzunluuna
orannn yzde olarak ifadesi % uzamay verir.
l l
% K o x100
(8)
lo
burada lK kopmadan sonra ve lo balangtaki l uzunluudur.
d-) Kesit Daralmas(%K.D): Deney parasnn koptuktan sonraki kesit alanndaki azalmann
balangtaki kesit alanna orannn % olarak ifadesidir.
%K.D.
A AK
A
x100 o
x100
Ao
Ao
(9)
formldeki AK kopmadan sonra ve Ao deney ncesi kesit alanlardr.

e-) Elastisite Modl(E): Yk-uzama diyagramndaki elastik blgenin eimi elastisite
modln (E) verir. Elastik blgede Hooke kanunu geerlidir.
E. E
(10)
f-) Rezilyans (UR): Bir malzemenin elastik olarak ekil deitirdikten sonra kuvvet
kaldrldnda tekrar eski ekline dnmesi zelliine Rezilyans denir. Rezilyans lmek iin
Rezilyans modl tanmlanr.
UR
A A 2A
2
2E
(11)
g-) Tokluk: Malzemenin plastik deformasyon srasnda absorbe ettii enerjinin bir lsdr.
ekme erisi altnda kalan alan ekme iini ve bu da tokluu verir.
K
Tokluk d
(12)
Deney Raporunda stenilenler:

a-) Deneyin yapl ekli
b-) Deneyden elde edilen uzama ve yk deerleri kullanlarak (P- L) grafiinin
milimetrik kada izilmesi
c-) Baz (P- L) deerlerinden faydalanlarak elastisite modlnn bulunmas.
=
p
,
A
L
,
L
E=
ile bulunur.
89
2. BURULMA DENEY
Silindirik bir deney paras bir ucundan ankastre mesnetlenmi, dier u ise ekseni zerinde
bir moment etkisiyle dndrlr. Moment etkisindeki deney paras as kadar dnm
olur. asna ayn zamanda burulma as denir. Ankastre uta as oluur. asna
kayma as denir.
M b F.a (N.m)
180 M b .L
.
. P
.D 4
(mm 4 )
32
M b .D/2
(N/mm 2 )
4
.D /32
Mb
Mb Burulma momenti
L Deney paasnn boyu
Kayma as
Kayma gerilmesi
Burulama as
IP Atalet momenti
D Deney parasnn ap
G Kayma modl
a Kuvvet kolu uzunluu
Ama: Bu deneyde burulma momenti ve kayma modln bulmaktr.
a-) Deneyin yapl
b-) Deneyde elde edilen verilere gre aadaki tablonun hazrlanmas
Malzeme
Yk
(N)
Burulma
momenti
(N.mm)
Kayma
gerilmesi
(N/mm2)
90
Burulma
as (0)
Kayma
modl
(N/mm2)
Ortalama
kayma
modl
(N/mm2)
ELK
PRN
ALMNYUM
3. SERTLK DENEY
Sertlik, bir cismin batrlmasna karn malzeme yzeyinin gsterdii diren olarak tanmlanr.
Sertlik testleri malzeme ekme dayanm ile ilgili bilgi verir. nk ekme dayanm ile
sertlik doru orantldr.
Sertlik lme metodu, statik ve dinamik olmak zere iki eittir. Statik sertlik testlerinin en
nemlileri Brinell , Vickers , Rockwell testleridir. Test ucu , sertlii llecek paraya
darbesiz ve nceden tayin edilmi bir zaman boyunca(yaklak 30sn) etki eden sabit bir yk
ile bastrlr. Brinell ve Vickers testlerinde, ykn kaldrlmasndan sonra yzeyde meydana
gelen kalc iz llr. Btn sertlik deerleri birimsizdir. Birim yerine yaplan testin ksa
iareti yazlr.
a-Brinell Sertlik Testi: Belirli bir D apndaki (mm) sertletirilmi elik veya tungstenkarbr bilya, seilen bir test yk F ile sertlii llecek paraya bastrlr. zin d ap,
modern cihazlarda ekran zerinde veya daha eski cihazlarda byte kullanarak llr. TSE
de BSD uluslararas standartlarda HB harfleriyle gsterilir.
Brinell Sertlii =
F
2*F
0.6366F
Kgf
(
)
2
2
2
2
A * D * [D (D d ) ] D * [D (D d ) ] mm 2
Brinell testi esnasnda kullanlan yk (F)ve bilya ap (D) birbirlerine uygun olmaldr. Yani
ykleme derecesi k= F/D2 oranna uyulmaldr.
F
elik iin
Bakr iin
Alminyum iin
ok yumuak metaller iin
k = 30
k = 10
k=5
k = 1 alnr.
D
D
d
b- Vickers Sertlik Testi: Teste kullanlan u, taban kare ve tepe as 1360 olan bir elmas
piramittir. Elmas piramit u, belirli bir yk ile malzemeye bastrldnda malzemede taban
kare olan bir iz brakr. Bu kare izin iz dmnn kegeni ortalama olarak d (mm) alnr.
91
Vickers Sertlii =
F 1.8544* F kgf
(
)
A
d2
mm 2
136
0
dort
Vickers sertlik testinin kullanlma alannda malzeme snrlamas yoktur. Yani ok yumuak
malzemelere uyguland gibi ok sert malzemelere de uygulanabilir. Ayn zamanda ince
paralar ve kaplama tabakalar sertliklerinin llmesi iinde uygundur.
0,2 kgf ile 100 kgf arasnda seilen ykler iki blge meydana getirmektedirler. 5kgf ile 100
kgf arasndaki ykler, normal yk blgesini 0,2 kgf ile 5 kgf arasndaki ykler ise kk yk
blgesini tekil ederler normal yk blgesine hangi yk kullanlrsa kullanlsn sertlik deeri
deimez. Kk yk blgesinde ise yk azaldka deformasyon iindeki elastik ksmn
miktar artar, plastik ksmn miktar azalr. Bunun neticesinde u kalc olarak daha az batt
iin sertlik deerlerinin artt gzlenir.TSE de VSD uluslar aras standartlarda HV
harfleriyle gsterilir.
c- Rockwell Sertlik Testi: Rockwell sertlik testinde metalik malzemelerin sertlikleri test
ucunun batma derinlii llerek tespit edilir.
F0
F0
1200
t
to
Para
Referans
yzeyi
dzlemi
F0+F1
(1)
1200
1200
(3)
tb
Sertlik Skalas
0
(2)
Sertlik
Deeri
F0
F1
Minr Yk
Majr Yk
tb
Kalc Batma Derinlii
92
Sertlii llecek para ile test ucu arasndaki tam temasn salamak ve cihazn lme
mekanizmasndaki boluklar gidermek maksadyla bir F0 n yk uygulanmasyla u lme
parasna bir t0 miktar kadar batar. Bu derinlik Rockwell sertlik skalas iin referans dzlemi
olarak alnr. F0 dan en az 4 kat byk olan F1 deney yknn eklenmesiyle u (F0+F1) toplam
ykn etkisi altnda malzemeye tayin edilmi belirli bir zaman (15 sn gibi) bastrlr. Bu sre
sona erince F1 majr yk kaldrlr. U imdi malzemeye tekrar F0 minr yk ile etki
etmektedir. Minr ykn ilk ve son uygulanmas arasnda bir kalc batma derinlii (tb)
meydana gelir. tb kldke sertlik deeri artar. Batma derinlii(tb) arttka sertlik deeri
azalr.
a-) Deneyin Yapl
b-) Deneyde kullanlan numuneler ve bulunan sertlik deerlerini ieren tablonun
hazrlanmas.
4. ENTK DARBE DENEY
entik darbe deneyi, tokluun testidir. Para krldnda gevrek krlma veya snek krlma
ile kopaca hakknda bilgi salar. Isl ilemlerin kalite kontrol maksadyla yaygn olarak
kullanlr. Her trl metalin tokluunu tespit etmek iin kullanlmaktadr.
Test, sarkal vurma cihaznda yaplr.
L
m
Av
Test
Paras
A v mg(H h)
Uzunluu L olan sarka kolunun ucunda, ktlesi m olan elik malzemeden yaplm krc
para (eki) monte edilmitir. eki bir sabitleyici trnak yardm ile belirli bir H
yksekliinde tutulabilmektedir. stenildii zaman knob (hareket topuzu) evrilince, krma
ekici yolu zerinde yerletirilen entik denilen kenarnda oyuk alm paraya vurmak zere
belirli bir potansiyel enerji ile harekete geer. ekicin, test parasna bu enerjili darbesi
neticesinde vurulan numune ekil alarak ya iki paraya ayrlarak krlr yada numune bklr.
Test numunesin iki para olmas veya bklerek destekler arasnda kalmas iin ekicin
potansiyel enerjisinin bir ksm krma ii olarak harcanr. Krma ii DIN Normunda Av olarak
93
gsterilir. Cihazn sarka kolu ile gsterge ibresi beraber hareket ettiklerinden eki test
parasna vurduktan sonra ykseldii maksimum noktada ibre sabit olarak kalr. Bylece
taksimatl gsterge zerinde parann ne kadar enerji ile krld direkt olarak okunabilir. Av
deerleri sarka kolunun dey pozisyonuna (vurma pozisyonuna) doru artmakta, krma
ekisi fazla ykseldike(h ve as arttka) azalmaktadr. Cihaz gstergesi genel olarak
J(joule) birimindedir.(1 J = 1 Nm)
a-) Deneyin yapl ekli
MALZEMELERN TAHRBATSIZ MUAYENES

Tahribatsz muayene, malzemenin daha sonra kullanlmasna mani olacak herhangi bir
hasar vermeden yaplan deneydir. Kullanlacak parann iinde atlak, boluk gibi,
malzemenin hasara uramasna neden olabilecek hatalar tespit edilerek nkleer santral gibi
yerlerde gvenilirlik nem kazanmaktadr bunun iin kullanlan parann iyi tannmas
gerekir. Mesela basnl kap imalatnda kullanlan kaynak dikiinin iinde olabilecek bir
atlak kabn patlamasna sebep olabilir. Kaynak dikiinde olup olmad daha nceden
bilinmeli ve ona gre nlem alnmaldr.
1. GZLE MUAYENE
Hem ucuz hem de basit bir muayene metodudur. Dier metotlara gre yetersiz
olmasna ramen yine de nem kazanr. Yeterli bir aydnlatma altnda gz kusurlu blgeyi
kabaca tespit eder. Sonra bu blge baka muayene metotlar ile detayl incelenir. Farkl
zellikteki malzemelerin sahip olduu kusurlar bulmak iin uygun olabilmektedir.
2. RADYOGRAF:
X-nlar kk dalga boylu elektromagnetik nlardr. X-nlarnn dalga boylar
10 - 10-12 m aralndadr.
-8
Deney yaplacak malzemenin zerinden X-nlar geirilir. Malzeme iinde atlak,

boluk gibi hata var ise X-n buralardan geerken daha az engelden geecei iin, parann
arka tarafna konan film zerinde farkl etki yapacaktr; bylece malzeme iinde hata olup
olmad anlalm olur.
3. PENATRASYON:
Bu yntemle, yzeye alan atlak, boluk gibi hatalar belirlenebilir. Bu yntem,
ferromagnetik olan ve olmayan btn malzemelere uygulanabilir. Penatran, ierisine nfuz
eden madde demektir. Penatran maddeler ya gibi svlardr. Deney yaplacak para ilk nce
penatran svnn iine konulur. Daha sonra karlarak ykanr. Ykandktan sonra atlak,
boluk vs. iine giren ve ykandktan sonra bu yerlede kalan penatran ekecek toz gibi bir
94
madde, para zerne dklr. atlak olan yerlerdeki penatran bu tozlar yardmyla ekilerek
paraya yapr ve malzemenin atlak ve boluklar bu ekilde belirlenebilir.
ekil 1. Yzey atlaklarnn Penetran Sv Yntemiyle Belirlenmesi
4. MAGNETK MUAYENE:
Bu tr deney, dkme demir, elik gibi ferromagnetik malzemelerin yzeyinde veya
yzeye ok yakn bulunabilecek atlak, boluk vs. gibi hatalar belirlemek iin yaplr. Demir
tozlar inceleme yaplacak parann zerine serpilerek para magnetik alan iine braklr.
Hata olan blgelerde N-S kutuplar oluacandan tozlarn bu blgede birikimi aka grlr.
ekil 2. Mknats Tozu Muayene Yntemi

5. ULTRASONK MUAYENE:
Malzeme iindeki hatalar belirlemek iin ses dalgalarn kullanmak eski bir
yntemdir. Bir paraya eki vs. ile vurulur ise iinde atlak olan malzeme ile olmayan
malzeme farkl ses karrlar. Bu ekilde malzemenin iinde byk boyutlu hatalar bilinebilir.
Ultrasonik deneyde kullanlan ses dalgalarnn frekans duyulabilir ses dalgalarnn
zerindedir. (16 kHz den yksek mekanik ses dalgalar; genellikle 1 - 5 MHz). Ultrasonik
kelimesi bu anlamda kullanlmtr. Ultrasonik deney, hzl ve gvenilir bir yntemdir.
Ultrasonik ses dalgalar genellikle piezoelektrik malzemeler ile retilir. Bu malzemeler
elektrik alann etkisinde kaldklarnda fiziksel boyutlarnda deiiklik meydana gelir. Bu
elektrik enerjisinin mekanik enerjiye dnm demektir. Alternatif elektrik enerjisi
95
piezoelektrik kristale uyguland zaman, kristal elektrik akm evriminin ilk yarsnda
geniler dier yarsnda geri dner. Alternatif akmn frekansnn deimesi ile mekanik
titreim (ses dalgas) retilmi olur. Kuvartz (SiO2) ultrasonik transistr yaygn olarak
kullanlr.
Ultrasonik ses dalgalar deney yaplacak malzemenin iinden geirilir. ekilde
grld gibi hata olmayan blgelerdeki ses dalgalar ile hata olan yerlerdeki ses dalgalar
farkl yansma gsterir. Malzeme snr blgelerinde ses dalgalarnn ou yansyarak geri
dner. Bu farkl yansmalardan faydalanlarak hatal blgeler belirlenebilir.
Ultrasonik ses retici (Prop)
atlak
atlakl blgede
ses dalgalarnn yansmas
atlaksz blgede ses dalgalarnn yansmas
ekil 3. ltrason Ses Dalgalar le Muayene
a-) Deneyin yapl.
96
Hazrlayanlar: Yrd. Do. Dr. Refet KARADA, Ar. Gr. Mehmet DRLM ve Ar. Gr.
Asm Fatih DURMAZ
POMPA ve BASIN KAYBI LABORATUARI DENEY FY
Ama: Pompa karakteristik deerlerini deneysel olarak tespit edip, deneysel ve teorik bilgileri
karlatrmaktr.
Yaplacak Deneyler: Bu derste, mhendislik fakltesi laboratuarnda bulunan iki farkl deney
yaplacaktr. Bunlar, seri/paralel santrifj pompa ve basn kayb deney setleri kullanlarak
yaplacak deneylerdir.
1: Pompa basma ykseklii (Hm) ile debi (Q) arasndaki ilikinin Belirlenmesi
2: Pompa zgl hznn bulunmas
3: Pompa veriminin bulunmas
4: Pompa ENPKY deerinin bulunmas
5: Seri pompa karakteristik erisinin izilmesi
6: Paralel pompa karakteristik erisinin izilmesi
7: Yerel basn kayplarnn llmesi ve sonularn teorik hesaplarla karlatrlmas
1.KONU LE LGL TEMEL BLGLER
Santrifj Pompalarn Geliimi
Su dolu silindir bir kap kendi ekseni etrafnda dnerken, merkezdeki suyun seviyesinin
dmesi, cidardaki su seviyesinin ykselmesi esasndan yararlanarak santrifj pompa fikri
ortaya kmtr. Kap cidarnda delikler varsa, silindirin devir saysna bal olarak farkl
hzlarda su ak olacaktr. Bunun nedeni dnmeden kaynaklanan santrifj kuvvetlerdir.Devir
saysnn belirli bir deerinden sonra M noktas silindir tabannn altna derek taban
ekseninde bir vakum basnc oluacaktr. Bu vakum basnc ile aadaki bir noktadan
yukarya doru sv aktarlabilir. Bu fikir santrifj pompann ortaya kmasn salamtr.
97
Asm Fatih DURMAZ
Z
Mo
H
M
Ho
ekil. Cebri varteks hareketi

Santrifj Pompalarn Ana Elemanlar
Santrifj pompa, dnen bir arkn kanatlar arasna alnan sv taneciklerinin ivmelendirilerek
evreye savrulmas prensibine gre alr. Bir santrifj pompa; mil, ark, datc, salyangoz,
mil yata, salmastra kutusu, emme dirsei, emme borusu, dip klapesi, szge, basma borusu
ve k vanas gibi elemanlardan oluur. Milin dnmesiyle ark ve ark zerindeki kanatlar
dner. Kanatlar zerindeki akkan tanecikleri santrifj kuvvetin etkisiyle ivmelenir ve
evreye frlatlr. Datc, arktan gelen svy evreye ynlendirir. Salyangoz, pompann d
muhafazasdr. Salmastra kutusu, arkn iine hava szntsn engellemek iin kullanlr.
Emme dirsei, enerji kaybn minimum tutacak ekilde tasarlanr. Dip klapesi; pompa
alrken alan, pompa almadnda ise kendi arlndan dolay kapanarak suyun geri
dnn engelleyen bir elemandr. Szge, emme borusundan arka kat paracklarn
girmesini nler. k vanas kapatldnda ise, sv ark ierisinde kalr ve pompa almaya
devam eder. Sadece sv emip basamam olur. Vana akl ayarlanarak baslan svnn
debisi ayarlanm olur. ark zerinde hareket eden akkana uygulanan statik basn, devir
saysna ve arkn yarapna bal olarak deiir. Radyal dorultuda oluan statik basn hem
devir saysnn hem de yarapn karesiyle doru orantl deiir.
98
Asm Fatih DURMAZ
Pompa Sistemlerinde zgl ak Enerjisi ve Manometrik basma Ykseklii
Bir akkan bulunduu noktadan daha yksee karabilmek veya boru sistemi iinde
akkan hareket ettirebilmek iin kayplar karlayacak bir enerjiye ihtiya vardr. Pompalar
dardan aldklar enerjiyi ak enerjisine dntrerek akkann hareketini salar. Bir pompa
sisteminin emas aadaki gibidir.
II
Pompa kontrol hacmi
Hgeo
Z2
G
I
Z1
Bir pompa sisteminde; akkann sktrlamaz olduu, akn srekli ve scakln sabit
olduu kabul edilir. Pompa iin zgl ak enerjisi, pompa ve sistem kontrol hacimlerine
enerjinin korunumu denklemi uygulanarak bulunabilir.
Pompa kontrol hacmi iin enerji denklemi;
ap
P Pg
V 2 V g2
2
g.( z z g ) g.hk
zgl ak enerjisi, Ytop
Ytop a p g.h k
P Pg
V 2V g2
g.( z z g )
pompa basma ykseklii veya manometrik ykseklik, Hm
99
Asm Fatih DURMAZ
Hm
Ytop
g
(mSS )
P Pg
.g
V 2V g2
2g
(z z g )
sistem kontrol hacmi iin enerji denklemi,
Hm
PII PI VII2VI2
( z z ) H kboru
.g
2.g
Hkb: Emme ve basma borularndaki toplam kayp
Pompalarda, g, debi ve basn fark arasndaki iliki

Bir pompann ak gc, basma ykseklii ve debisi arasnda bir iliki vardr. Bu iliki,
Pompann giri ve klar arasnda enerjinin korunumu denklemi yazlarak bulunabilir.
1
Birim debiye sahip akkan iin 1 ve 2 noktalar arasnda enerji denklemi,
V12
P2 V22
g.z1 g.h p
g.z 2 g.hk .......... ...( J / kg )
P1
olarak yazlabilir. Pompa giri ve knda debi eit ve m olarak kabul edilirse yukardaki
denklem,
m.
P1
m.
V12
P
V2
m.g.z1 m.g.h p m. 2 m. 2 m.g.z 2 m.g.hk .......... ...( J / kg )
2
olarak yazlabilir. Giri ve kta hzlar ve konumlar eit ( V1 V2 ,

yukardaki denklem,
100
z1 z 2 ) olduundan
Asm Fatih DURMAZ
m(
P1
P2
) m.g.h p m.g.hk
Pompalardaki kayp enerji miktar, pompann verimi ile ifade edileceinden dolay yukardaki
denklemde kayp enerji ihmal edilebilir. Yani, m.g.hk 0 alnabilir. Bu durumda denklem,
( P1 P2 ) m.g.h p 0 Q(m 3 / s).P( N / m 2 ) m(kg / s).g (m / s 2 ).h p (m) N p ...W
Bu denklemden grld gibi hacimsel debi ile pompa giri ve k arasndaki basn
farknn arpm pompann gcn verir. Q.P N p .......... .......... ....W
Pompann sabit bir gte almas durumunda hacimsel debi ile basn farknn arpm sabit
olacaktr. Bu nedenle debinin arttrlmas ile basn fark azalacak ve bunun sonucu olarak ta
pompann basma ykseklii azalacaktr.
Pompalarda G, Kayp ve Verim
Pompalarda dardan ekilen enerji mil araclyla akkana aktarlr. Ancak kaynak enerjisi
ak enerjisine aktarlncaya kadar bir takm kayplara maruz kalr. Elektrik motoru
kullanlyorsa bu motorun kendi i kayplar vardr. Bu kayplar motorun i verimi ile ifade
edilirler. Elektrik motorlarnn verimi, motorlarn tantm levhalar zerinde cos olarak
yazldr. Elektrik devresinden ekilen g (Kaynak gc), Wattmetre ile llr. Mil
zerindeki effektif g,
N ef N kaynak.Cos
olarak hesaplanr. ark ve kanatlar ile akkan arasnda ve kanatlarn srtnmesinden dolay
enerji kayb olmaktadr. Bu kayplar mekanik verim ile ifade edilmektedir. Ayrca ark
giriindeki akkan debisinin bir ksm geri dnerek debide de bir kayp olmaktadr. Bu kayp
ise volumetrik verim ile ifade edilebilmektedir. Bu nedenle kaynak enerji ile ak enerjisi
arasndaki tm kayplar iin bir genel verim tanmlanrsa bu verim,
g i . m . v
101
Asm Fatih DURMAZ
olarak hesaplanr. Bylece akkana aktarlan g (ak gc),
N N kaynak N kt N kaynak. g
Nkt: Toplam kayp g
Pompann ak gc, belirli debideki svy belirli bir manometrik ykseklie karan g
olduuna gre, debi ve manometrik ykseklik deneysel olarak tespit edilirse ak gc
belirlenmi olur.
N Q.P
Q: Deneysel olarak llen hacimsel debi (m3/s)
P: Pompa giri ve k arasnda deneysel olarak llen basn fark )N/m2)
N: Akkana aktarlan faydal g (W)
DENEY TESSATININ TANITILMASI
Bu derste seri/paralel santrifj pompa eitim seti kullanlarak pompaya ait eitli karakteristik
deerlerin deneysel olarak tespiti yaplacaktr. Deneyde kullanlacak tesisatn emas aada
grlmektedir. Deney tesisatnda; motor gc 0,75 kW, maksimum basma ykseklii 36
mSS, devir says 2900 d/d ve maksimum debisi 90 l/d olan iki pompa, 0-6 m3/h aralnda
lm yapabilen bir debi ler, basn lme cihazlar, 27 litrelik su deposu, 32 mm apnda
balant borular ve vanalar bulunmaktadr. Deneyde her bir defasnda deiik vanalar ak
tutularak pompalarn seri veya paralel balanmas salanr. Bylece seri ve paralel balant
durumlar iin farkl deneyler yaplabilmektedir. Vanalarla debi miktar deitirilerek deiik
debilerde basn miktar okunabilmektedir.
102
Asm Fatih DURMAZ
G-3
debimetre
G-2
V-3
P-1
P-2
V-4
Besleme tank
V-2
G-1
P: Pompa
G: Gsterge
V-1
V: Vana
ekil. Seri/paralel santrifj pompa deney tesisatnn ematik ekli
DENEYLERN YAPILMASI
DENEY 1: Pompa basma ykseklii (Hm) ile debi (Q) arasndaki ilikinin Belirlenmesi
Deneyin yaplnda aadaki sralama takip edilecektir.
A) 3 ve 4 nolu vanalar tam ak konuma getirilecek.
B) Sigorta 1 konumuna getirilip 1 nolu dme yardmyla 1.pompa altrlacak.
C) Debi 4 m3/h ten itibaren her defasnda 0,5 m3/h drlerek basma ykseklii 3
nolu gstergeden okunacak ve deerler aadaki tabloya kaydedilecek.
D) Su ak tamamen kesildiinde pompann basma ykseklii maksimum olacaktr.
E) Tablo deerleri grafie aktar.
llen deer/lm says
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
Basma ykseklii [mSS]

Debi [m3/h]
103
50
40
30
20
0
10
Basma ykseklii (mSS)
60
Asm Fatih DURMAZ
1.0
2.0
3.0
4.0
Debi (L/d)
5.0
7.0
6.0
DENEY 2: Pompa zgl hznn bulunmas

C) Debi 3 m3/h, basma ykseklii de 12 mSS deerine ayarlanacak.
D) Devir says sabit ve 2850 d/d olarak kabul edilecek.
E) Tablo deerleri kullanlarak zgl hz aadaki formlden hesaplanacak.
.
ns
n Q
Hm
0, 75
llen deer/lm says
1,0
2,0
3,0
4,0
Basma ykseklii, Hm [mSS]

Debi, Q [m3/h]
104
Asm Fatih DURMAZ
ns : Pompa zgl hz (d/d)
n = arkn dnme hz (d/d) (2850 d/d alnacak)
Q = Hacimsel ak debisi (L/s). Bu deer yerine bazen (m3/d) veya (m3/h) kullanlabilir.
Hm = Her kademedeki basma ykseklii (mSS)
DENEY 3: Pompa veriminin bulunmas
C) 1-3 m3/h aralndaki debi deerlerinde basma ykseklikleri ve motor akmlar
belirlenecek.
D) Devir says 2850 d/d olarak sabit kabul edilecek.
E) Tablo deerleri kullanlarak verim hesaplanacak.
m g H m
Vm I m cos
m : Suyun ktlesel debisi [kg/s]

g : Yer ekim ivmesi 9,81 [m/s2]
Hm : Basma ykseklii [mSS]
Vm: Motor voltaj [V]
I m : Motorun ektii akm [A]
cos : Motorun g katsays (0.85 alnabilir)
llen deer/lm says
Debi, Q [m3/h]
Basma ykseklii, Hm [mSS]
Motor akm, Im
[A]
1
1,0
2
2,0
3
3,0
DENEY 4: Pompa ENPKY deerinin bulunmas

A) 2 ve 4 nolu vanalar ak dierleri kapatlacak.
B) Her iki pompa altrlacak.
C) 1 nolu bileik gstergeden vakum deeri kPa olarak okunacak ve tabloya
kaydedilecek.
D) Suyun bu basntaki buharlama basnc ekteki tablodan bulunacak.
105
Asm Fatih DURMAZ
E) ENPKY deeri aadaki formlden hesaplanacak.
ENPKY
pi pv
g
ENPKY = Emmedeki net pozitif kullanl yk (m)

pi = Pompa giriindeki mutlak basn (Pa)
pv = Svnn mutlak buharlama basnc (Pa)
= Svnn younluu (kg/m3)
Not:
Pmutlak = Pgsterge + Patm

llen deer/lm says
Emme hatt basnc [kPa]

Emme hatt mutlak basnc [kPa]
Suyun buharlama basnc [kPa]
Su hazne scakl
[0C]
Tablo (ek) :Suyun farkl basnlarda buharlama scakl

Buharlama scakl, Pb Basn
Buharlama scakl, Pb
Basn
[kPa]
[kPa]
7
1
81
49,34
33
5,03
86
60,14
46
10,1
90
70,14
60
19,94
94
81,49
69
29,86
97
90,97
76
40,22
100
101,35
DENEY 5: Seri pompa karakteristik erisinin izilmesi
A) 2 ve 4 nolu vana ak dierleri kapal tutulacak.
B) Pompalarn her ikisi altrlacak.
C) 4 nolu vana kademeli olarak 10 mSS basma yksekliinden itibaren 2er mSS
arttrarak su debisi sfra ininceye kadar kslacak ve her kademedeki basma ve debi
deerleri kaydedilecek.
D) Tablo deerleri grafie aktarlp seri pompa karakteristik erisi izilecek.
llen deer/lm says
106
Asm Fatih DURMAZ
20
25
30
35
40
45
50
55
50
40
30
20
0
10
Basma ykseklii (mSS)
60
Debi [m /h]
1.0
2.0
3.0
4.0
Debi [m3/h]
5.0
7.0
6.0
DENEY 6: Paralel pompa karakteristik erisinin izilmesi

A) 2 nolu vana kapatlp dierleri alacak.
B) Pompalarn her ikisi altrlacak.
C) 4 nolu vana kademeli olarak 10 mSS basma yksekliinden itibaren 2er mSS
arttrlarak su debisi sfra ininceye kadar kapatlacak ve her kademedeki basma ve
debi deerleri kaydedilecek.
D) Tablo deerleri grafie aktarlp paralel pompa karakteristik erisi izilecek.
llen deer/lm says
10
20
30
40
50
60
70
Debi [m3/h]
107
50
40
30
20
0
10
60
Asm Fatih DURMAZ
1.0
2.0
3.0
4.0
Debi [m3/h]
5.0
6.0
7.0
Deney Raporundan stenenler

Her bir deneye ait tablo deerlerini ve pompa karakteristik erilerini iziniz. Sonular teorik
bilgilerle karlatrarak yorumlaynz.
2- BASIN KAYBI DENEY DZENE
108
Asm Fatih DURMAZ
Boru i Akta Srtnme

Boru ii akta srtnme kayplar laminer ve trblansl ak iin farkl biimde
hesaplanmaktadr. Akn laminer veya trblansl oluunu belirlemede Reynolds saysndan
yararlanlr. Reynolds says (Re) boyutsuz bir say olup, atalet kuvvetlerinin viskoz
kuvvetlerine oran olarak tanmlanr. Dairesel borularda tam dolu ak iin;
Re
v*d *
veya Re
V *d
olarak hesaplanr. Burada;
v
V: ortalama hz (m/s)
d: boru ap (m)
: akkann younluu (kg/m3)

: mutlak vizkozite (N.s/m2)
v : kinematik vizkozite (m2/s)
Dairesel olmayan kesitlerde hidrolik yarap, kesit alannn slak evreye oranndan
bulunur. Pratikte laminer akn st limiti boru ii akta Reynolds saysnn 2000 olduu
civardadr.
Laminer Akta Yk Kayb
Borularda yk kaybnn bulunmasnda Darcy-Weiscach denkleminden yararlanlr. Bu
denklem;
s f *
L V2
*
eklindedir.
d 2*g
109
Asm Fatih DURMAZ
Burada f srtnme katsays olup, btn borularda, btn akkanlar iin laminer ak
durumunda,
64
olarak hesaplanr.
Re
Trblansl Akta Yk Kayb

Trblansl aklarda srtnme katsaysnn hesaplanmasnda Moody diyagramndan
ve ampirik formllerden yararlanlabilir.
Przsz borular iin 3000 ile 100000 arasndaki Reynolds saylarnda Blasius
denkleminden yararlanlabilir.
0.316
Re 0.25
Przl borular iin;
r
2 * log 0 1.74 denklemi kullanlr. Burada;
f

r0 : boru yarap
: boru yzey przll

Boru yzey przll deeri boru tipine baldr.
Eski boru iin;
0.00122m 0.0061m
Orta boru iin;
0.000915m
Yeni boru iin;
0.000153m 0.000305m
Yerel Yk Kayplar
Ak biiminde deiiklik olmas durumunda yk kayplar oluur. Bunlar; ani
genilemede, ani daralmada, valflerde, balantlarda, dirseklerde, depo giri ve knda vb.
durumlarda oluan kayplardr.
Yerel kayplarn teorik olarak bulunmas kark olduu iin genellikle ampirik
formller kullanlr. Ampirik formller genellikle hz yk cinsindendir.
yerel K *
V2
2* g
Ampirik olarak belirlenmi yerel kayplar aada verilmitir.

a) Tanktan boruya,
dz balant (giri kayb)

gemeli balant
110
yerel
V
0.5 * 2
2* g
yerel
V
1* 2
2* g
Asm Fatih DURMAZ
yuvarlatlm balant
yerel 0.05 *
yerel
b) Borudan tanka k kayb,
V
1* 1
2* g
yerel
c) Ani genileme,
V2
2* g
V1 V2 2
2* g
1
V2 2
2 1 *
Cv
2* g
d) Venturimetre, normal ve ofris,
yerel
e) Dirsek, balant elemanlar, vanalar,
yerel K *
V2
2* g
45 dn iin
K= 0.350.45
90 dn iin
K= 0.50.75
T dn iin
K= 1.52
Srpl vana (ak) K= 0.25

Check valf (ak)
K= 3
Ani daralma ve tedrici genilemelerde K deerleri aadaki gibidir.

Ani daralma
d1/d2
Kc
1.2
0.08
1.4
0.17
1.6
0.26
1.8
0.34
2
0.37
2.5
0.41
3
0.43
4
0.45
4
0.02
0.03
0.03
0.04
0.04
0.04
0.04
0.04
Deiik Koni Alaryla Tedrici Genileme

10
15
20
30
50
0.04
0.09
0.16
0.25
0.35
0.06
0.12
0.23
0.36
0.50
0.07
0.14
0.26
0.42
0.57
0.07
0.15
0.28
0.44
0.61
0.07
0.16
0.29
0.46
0.63
0.08
0.16
0.30
0.48
0.65
0.08
0.16
0.31
0.48
0.66
0.08
0.16
0.31
0.48
0.67
60
0.37
0.53
0.61
0.65
0.68
0.70
0.71
0.72
DENEYLERN YAPILMASI
DENEY 1: Basn kayplarnn lm
lm yaplan llen basn kayb Basn kayb (N/m2)
eleman
Teorik olarak hesaplanan

Basn kayb (N/m2)
ykseklii (mSS)
111
Asm Fatih DURMAZ
Kaynaklar:
1) http://www.deneysan.com,
2) Hacmsal ve santrifj pompalar (Prof. Dr. Kirkor Yaln)
3) P-415 Seri/paralel santrifj pompa eitim seti deney fyleri (Yrd. Do. Dr. Hseyin
Bulgurcu, Balkesir, 2005)
4) T-420 Basn kayplar eitim seti deney fyleri (Yrd. Do. Dr. Hseyin Bulgurcu,
Balkesir, 2005)
112
KRANK MLLER VE YENLETRLMELER

MALZEMES: Genellikle tek para halinde, dkm veya dkme yntemi ile baz hallerde
de paral olarak imal edilirler. Kalpta dvlerek imal edilen krank milleri tavlanm ve
nitratlanm elikten yaplrlar. Dkm krank milleri ise kresel grafitli dkme demirden imal
edilirler.
SERTLETRLMES: Muylu yzeyleri 4 mm derinlie kadar sertletirilmi ve hassas
olarak talanmtr. Krank milleri endksiyon ile yzeyden sertletirilir. Frekans 10000 ile 1000000
arasnda deien bir akmn getii sarglar muylu yzeylerine sarlr ve ok ksa zamanda
yzeyden snr. Isnan ksm su verme scaklna ulanca hemen akm kesilir ve su pskrtlmek
suretiyle soutularak sertletirilir. Bu yntemde zamann ok ksa olmas ve yalnzca yzeyden
snma salanmas ile i gerginlikler meydana gelmez.
BR ALT APA TALAMA LLER: 0,250,500,751mm ve in sistemine gre
ise 0,0100,0200,0300,040 intir.
KRANK MLLERNDEK ARIZALAR: Anma, izilme, sarma, atlama, eilme
OVAL VE KONK AINMA SEBEPLER :
OVAL AINMA: Oval anma muylu yzeylerine her durumda ayn basncn gelmemesi
sebebiyle olur.
KONK AINMA: Konik anma kol muylularna ya kanal dorultusunda ya iindeki
tortularn tanmas ve ilk kt blgede yatak malzemesine batmas ile muyluyu andrmasndan
meydana gelmektedir. Yatak keplerinin farkl sklmas, biyel kolunun eilmesi konik ant
sebeplerinin bir kadr.
OVALLK VE KONKLK MKTARI: Ana muylular iin 0,05 mm, kol muylular iin
ise 0,04 mm den fazla ovallik ve koniklik bulunduunda krank mili talanmaldr.
KRANK MLLERNN EKLNN DZELTLMES: Krank millerinde
maksimum eiklik miktar 0,075 mm dir. Eik bir krank mili dorultma presinin V yataklar
zerine konur ve salg komparatr orta ana yataklardan birine tatbik edilir. brenin salg snrnda
sfrlanmasndan sonra krank mili 180 derece dndrlr ve eiklik miktar komparatr
kadranndan okunur. Krank milinin konkav ksm ste getirilerek eikliin biraz daha fazlas olmak
zere hidrolik pres ile bastrlr. nemli olan bu ilemi bir defada yapabilmektir. lem birka
defada yaplacak olursa mil gereksiz yere yorulmu olur. Krank dorultma ileminde kalc
deiikliin salanabilmesi iin, kr bir keski ile kuvvet uygulanan muylunun i yzeylerine orta
iddette tklamak fayda salayacaktr. Dorultma sonucunda eiklik miktar 0,03 mmnin altnda
olmaldr. Dkm krank milleri dorultma ilemine tabi tutulmamaldr KIRILIR.
ENTK FAKTR: Krank kol ve ana muylularnda entik faktrn gidermek iin
yuvarlatma ilemi yaplr. Verilecek ortalama radius miktar motor silindir apnn 0,04 katdr.
KRANK MLLERNN TEZGAHA BALANI EKLLER: Krank milleri talama
tezgahna aynalar ve puntalar arasna balama olmak zere iki trl balanr. Aynalar arasna
balandnda volan flan aynalar arasnda kalacandan eksenlemede flan esas alnmaz. Bu
sakncay ortadan kaldrmak iin puntalar arasna balamak flana gre eksenlemeyi kolaylatrr.
Aynalar arasna balandnda eksenleme komparatrlerinden biri kee yatana, dieri ise n dili
miline tatbik edilir. Kee yatana ulalamad durumlarda ana muylunun anmam radiusuna
113
yakn ksmlardan faydalanlr. ki punta arasna balama; krank milini boluk alma nedeni ile
akordeon gibi sktrabileceinden genellikle aynalar arasna balanarak talama yaplr.
DESTEK YATAKLARIN KULLANIMI: Destek yataklar talama srasnda tala
yklerini ve titreimlerini alacandan muylu yzeyleri przsz olacaktr. Ayrca destek yatak
krank arln tayacandan balansszln douraca dezavantajlar da ortadan kaldrr. Sabit
yatak fazla sklrsa krank esneme yapar, az sklrsa deip demedii anlalmaz.
TA KALINLII: Krank muylu geniliklerine gre ta kalnlklar da uygun olmaldr.
Ksa zamanda talama yapabilmek iin ta genilii muylu boyunun 3/4 kadar olmaldr.
POLSAJ N BIRAKILAN PAY : Polisaj iin braklan pay 0,005mm olmaldr.
KRANK TALAMA TEZGAHI KISIMLARI :
Boylamasna ark
Arnold komparatr
Dikine yava hareket kolu
Soutma suyu
Hzl hareket kolu
Polisaj kay
Ta motoru
bal motoru
Kuyruk bal levyesi
Kavrama ve anzuman
Sabit yatak
SLNDR YZEYLERNN YENLETRLMES
MALZEMES: Silindir bloklar genellikle fonttan dklse de, hafif olular bakmndan
gnmzde alminyum alam bloklar da kullanlr.
SLNDR ARIZALARI: Silindir yzeylerinde genellikle anma, parlaklk, klepaj ve
izilme gibi arzalar grlebilir.
AINMA SEBEPLER: Silindirlerde de anma silindirik bir ekilde olmaz. Normal olarak
byk ve kk dayanma yzeylerine doru anmalarn dnda silindir kapak civatalarnn farkl
torkta sklmas sonucunda silindir blounda gerilmeler oluur. Segmanlar bu bozuk silindiriklie
ayak uyduramaz ve silindiri andrrlar.
SLNDRDE AINTININ EN FAZLA OLDUU KISIMLAR: Silindirde antnn en
fazla olduu ksmlar st segman setinin hemen birka milimetre altndadr. Bu ksm alma
artlarnda en fazla snan ve en az yalanabilen ksmdr. En zor artlara sahip blge burasdr.
Silindir duvarlarnn en az anan ksmlar ise alt seviyelerdir. Bu ksmlarda yalama iyi ve
soutma fazladr.
REKTFYE LS: Eer bir silindirde derin izikler, atlaklk oyukluk varsa veya
lme sonucu belirlenen ovallik miktar 0,003 in (0,075mm) koniklik miktar 0,010 in (0,25 mm)
ten fazla ise rektifiye edilmeli ve pistonlar takm halinde deitirilmelidir.
HONLAMA PAYI: Rektifiye edilen her silindire 0,04-0,06 mm honlama pay
braklmaldr. Honlama sonucunda oluacak ap piston etek apndan piston boluu kadar byk
olmaldr.
SABT SLNDR REKTFYE TEZGAHI PARALARI :
Merkezleme komparatr
Yana ark
Dikine ark
Kilitleme levyesi
114
Delme mili ark

Kumanda paneli
anzman
Elektrik motoru
REKTFYE EDLEN YZEYDE PRZLLK DURUMU: Gnmzde buji ile

atelemeli motorlarn dkme demir silindir yzey kaliteleri 3-6 m arasndadr. Yzey kalitesi 3
mden aa olan silindir duvarlar segmanlarn silindirlere almasn zorlatrr, hatta imknsz
hale getirir. 6 mden daha fazla olmas durumunda ise segman ve silindirler daha abuk anrlar.
PAH KIRMA: Silindirlerin tornalanmasndan sonra oluan keskin keler alnmaldr.
Keskin keler yanma odasna ulaan sivri ulardr. Erken atelemeye neden olabilirler, ayrca
makinaclkta keskin keler istenmez. Sivri keler eli keser ve montajda zorluk karrlar. Bu
nedenlerden dolay kalem 45 dereceye bilenir, birka mm ileri srlr ve otomatie takmadan elle
2,5 3 mm geniliinde hafife tornalanarak pah krlr.
HONLAMANIN FAYDALARI :
Motor verimini ykseltir
Yzeye geometrik doruluk verir
Dzgn bir yzey salar
Mikro kanallar yardm ile yalamann iyilik derecesini arttrr.
Dizel motorlar iin rodaj devresini ksaltr.
HONLAMA TAININ TAMA MKTARI: Honlama kafasna bal olan talar, kurs
ayar sonras silindir dna taacaktr. Bu tama miktar ta boyunun 1/4 ile 1/3 kadar
olmaldr. Bu miktarn ok olmas halinde i ters f eklinde, az olmas halinde ise f eklinde
oluacaktr. Kurs boyunun fazla uzun veya yataklamann ok yksekten olmas durumunda
silindirin st ksmndan fazla, alt ksmndan ise az tala kaldracaktr.
SLNDRLERDE OLUACAK TA ZLER: Silindirlerde oluacak ta izleri 45
derecelik a oluturacak ekilde olmaldr.
HONLANAN YZEYN KONTROL :
Gzle kontrol
Folye bask metodu
Raster elektron mikroskobu
Yzey przll lm
BOZUK HONLAMA SEBEPLER :
Sebep
Sonu
Eksenel hzn evresel hza Yetersiz
alma
ve
oran yanl, kurs ok seri kompresyon kaaklar, ya
ana mil devri dk
tutma zelliinin olmamas
ve yksek oranda ya kayb
Kurs ok yava, ana mil Segmanlarda titreme, segman
devri ok fazla
ve segman yuvalarnda ar
anma, yetersiz ya dalm
ve yetersiz yalama
Grn
60
derecenin
honlama izleri
30 derecenin altnda yetersiz

honlama izleri
SLNDR GMLEKLER :
115
zerinde
Kuru silindir gmlekleri: Takldklar silindir blouna sk skya geen ve soutma suyu
ile temas halinde olmayan gmleklerdir. ekil ynnden ikiye ayrlrlar.
Flanl
Flansz
Ya silindir gmlekleri : Silindir blounda su ile temas halindedir ekil ynnden grupta
toplanr.
a) Flanl ve kanall: Bu silindir gmlekleri silindir blouna stten flanla oturan alt
ksmnda motor soutma suyunun szdrmazlk conta kanallar bulunan gmleklerdir.
b) Flanl ve kanalsz: Bu silindir gmlekleri, silindir blouna stten flanl olarak oturan
ve alt tarafnda conta kanallar bulunmayan silindir gmlekleridir. Szdrmazlk conta
kanallar motor blouna almtr.
c) ift flanl ve kanalsz: Bu silindir gmlekleri silindir blouna motor soutma suyunu
karmayacak ekilde stten ve alttan flanl ve contal olarak tespit edilen silindir
gmlekleridir.
KURU SLNDR GMLEKLERNN APLARI: D aplar tam i aplar ise
yaklak 0,3-0,5 mm tala pay braklarak piyasaya srlrler.
KURU SLNDR GMLEKLERNN TAKILABLMES N SIKITIRMA
BASINCI: Kuru silindir gmleklerinin presle taklabilmesi iin 3000-5000 kglk sktrma basnc
yeterlidir.
GMLEK TAKILACAK SLNDRDE OVALLK VE KONKLK MKTARI:
Gmlek taklacak silindirde ovallik ve koniklik miktar 0,025 mmyi amamaldr.
MOTOR YATAKLARI VE YENLETRLMES
ETL YATAK ALAIMLARI:
Kalay Esasl Metal: Otomobil sanayiinin balangcndan beri yapla gelmekte olan bu
metot Babbit tarafndan 1839 ylnda bulunmu ve elik bir zarf zerine kaplanlarak kullanlmtr.
Mekanik zellii yksek deildir ve yksek scaklklarda dayanm der. Yumuak olduu iin her
cins krank mili ile kullanlabilir. erisinde anmay azaltan ve dayanm arttran kristaller bulunur.
Dayanm scaklkla orantl olarak der. Karter ya 120 dereceyi gemedii srece iyi hizmet
grr.
Kurun Esasl Metal Alaml Yatak: Ana maddesi kurundur. erisinde %15 antimuan,
%10 kalay ve %1 arsenik vardr.
Bakr Alaml Yatak: Karm miktar %50 kurun ve %50 bakrdan; %25 kurun ve gerisi
bakr olanna kadar deiik oranlarda alamlar mevcuttur. Bu yataklarn tek dezavantaj birbiri
iinde zlmezler ve mekanik bir alamdan ibarettirler.
Sinterleme: Bakr alaml yatak imalatnda kullanlan bir metot ta sinterleme yntemidir.
Bu metotta yatak malzemesi byk bir patlama ile atomize hale getirilir. Bir in karesinde 10 000
100 000 delik bulunan eleklerden elenerek homojen bir yap oluturulur. Bu yapdan suyun dahi
gemesi mmkn deildir. Bu sayede salam ve dayankl bir yatak imalat gereklemi olur.
Alminyum alaml yatak: Tek bana alminyum yzey zellii olarak pek kaygan bir
malzeme olmadndan ve anma hz yksek olduundan iyi bir yatak gereci deildir. Bunun
yerine elik bir zarfa alminyum-kadmiyum alam ince bir tabaka halinde bir yatak yaplabilir.
Byle bir yatak malzemesinin iinde %3 kadmiyum, %1 bakr , %1 nikel kat bulunur ve geri
kalan da alminyumdur. Normal montaj ve alma artlarnda, dkm veya sertletirilmi krank
millerinde alminyum yataklar iyi sonu verir.
116
YATAKLARDAN ARANAN ZELLKLER :

Yorulma dayanm
Korozyon dayanm
Yumuaklk
Ortama uyma
Is iletme
Yapma
Sertlememe
Ya tutma
Kolay ilenebilirlik
Kolay bulunabilme
YATAK ETLER :
a) Hassas enmi Standart Yatak: Bu yataklar yaklak 1/64 in kalnlnda bir yatak
malzemesini 1/16 in kalnlnda elik kusinet zerinde tayan ve zerinden tala kaldrmay
gerektirmeyen hassas yataklardr. Tornalamaya ve altrmaya gerek duyulmaz.
b) Hassas lenmi Standarttan Kk Yataklar: Krank kol ve ana muylularnda
antlardan dolay talama neticesinde ap der. Bu dk apa dk yatak gereklidir. Kol ve ana
muylular geliigzel herhangi bir apa deil, piyasada bulunan, metrik sisteme gre 0,25 mm
aralklarla klen yatak apna gre talanr ve bylece yatak boluu standart hale getirilmi olur.
c) Yar lenmi Hassas Yataklar: Bu tip yataklar motorun ar ve ok deiik iklim
artlarnda uzun zaman kullanlmas, biyel balarnda, krank yatak yuvalarnda ve motorun
kendisinde arplma ve ovalliklerin olumas durumda kullanlan yataklardr. Bu yataklarn i
aplarnda ileme pay braklr, dier ebatlar tam ilenir. Tornalamak ve talamak gibi bir ileme
tabi tutulmazlar.
d) Yar lenmi Merkez Yataklar: Krank ana yataklarndan biri klavuz yataktr. Bu
yataklarn yan taraflarnda yanak yzeyleri vardr. Krank eksenel gezintisi bu yanaklar sayesinde
kstlanr. Krank talamaclnda ta krank kollarna dedirmek (tnlamak) suretiyle talama
bitirilir. Her tnlamada alnan bir miktar tala muylu boyunun uzamasna neden olur. Krank eksenel
gezintisindeki art snrlar arasna getirebilmek iin yanaklara ileme pay olarak braklan 0,15
mm lik pay ana yatak torna tezgahnda ilenmek suretiyle alnr.
e) Yar Hassas Yatak: Piyasaya srlen yataklardan biri de yatak yuvalar geniletilmi
olan hallerde ene paynn ayn kalabilmesi iin kullanlan ene pay yksek yataklardr. enelere
ileme neticesinde 0,025-0,050 mm ykseklik verilmelidir. Bu yataklarn dier taraflar tamamen
ilenmi durumdadr ve herhangi bir ilem gerektirmez.
YATAK METAL KALINLII: Yaplan incelemelere gre yatak metali kalnl 0,050,08 mm arasnda olmaldr.
ENE PAYI: ene paynn azl durumunda montaj sonrasnda yatak evresel basnc
olumaz ve yatak yerinde serbesttir. Yatak ve yuvas arasnda ya vardr. Yatan krank muylusu ile
olan srtnmesinde yatan yerinde dnmesi ihtimali vardr. ene pay evresel basnc arttrr.
Fazla olmas durumunda ise kmeler meydana gelir.
EKSENEL GEZNT : Krank levye ile bir tarafa itilir ve bir komaparatr balanp
sfrlanr. Krank geri getirildiinde komparatrden okunan deer eksenel gezinti miktardr. Eksenel
gezinti miktar muylu apna gre deiir.
Ana yatak ap
50-70 mm
70-90
90- mm
Eksenel gezinti
0,101-0,152mm
0,152-0,203mm
0,152-0254 mm
117
YATAK ARIZALARI :
Yatak erimesi, yatak yorgunluu, korozyon anma
YATAK ERMESNN SEBEPLER: Motor yataklar yasz kalma neticesinde yanarlar.
Ana yataklarn yanmas motorun yasz kalmas neticesinde olur. Kol yataklarndaki yanma ise en
ksa mesafede bulunan kol yataklarna gelen kanallardaki tkanmalardan veya yatak ya
boluklarnda farkl yatak boluklarndan kaynaklanabilir.
YATAK YORGUNLUUNUN SEBEPLER: Muylu ularndaki radiuslarn uygun
lde olmay, malzemenin gzenekli olmas, dkmden kalan yabanc maddelerin bulunmas,
yzeyde mikroskobik atlaklarn bulunmas en nemli nedenlerdir. Kt iilik, zayf malzeme ve
yzey kalitesi bozukluu dier saylabilecek ikinci dereceden sebeplerdir.
KOROZYONUN SEBEPLER: Genel olarak korozyon bir kimyasal yanmadr. Yaktn
iinde bir miktar slfr (kkrt) vardr. Yanma sonucunda slfirik asit meydana gelir. Karterde
yala birlikte metallere tanan asit metali etkiler. zellikle bakr kurun alamn etkileyerek metal
yzeyi zmpara bezi gibi karncalanm bir ekilde andrr.
AINMANIN SEBEPLER :
Yataklarn ve ilgili paralarn yerlerine uygun taklmamalar
Uygun yala yalanmamalar
Yan temiz tutulmamas
Motorun kapasitesi dahilinde uygun yk ve hzlarda altrlmamas
Motorun toz ve kirlerden korunmamas
Motorun karm ve avans bozukluundan dolay yksek scaklk ve ar darbelerden
korunmamas
118
ISITMA SiSTEMLERi LABORATUVAR FY

Hazrlayan: Okutman .Mslm AIKER
1. Giri
Isnma,insanln ilk yllarndan beri ortaya kan doal bir ihtiyatr. nsan vcudunun, fonksiyonlarn
srdrmesi iin, belirli bir scaklkta kalmas gerekmektedir. Bu scakln zerinde terleme,altnda ise me
ortaya kar. Terleme durumunda klima, me durumunda ise stma gerekir.
lk insanlar, snma iin akta yaklan ateten yararlanmlardr. Daha sonralar (uygarln geliimi ve
kapal ortamlarda yaamaya almalarndan dolay) yanma sonucu ortaya kan ve ortamn nemini ve temizliini
bozan zararl gazlardan kurtulmak amacyla eitli sobalar kullanmlardr. 17 ve 18 yzyllarda demir sobalarn
kullanlmas, stmada byk kolaylklar salamtr. Gnmzde daha gelimilerinin kullanld bu sobalarn
yerini, merkezi stma fikrinin gelimesiyle birlikte dev kazanlar almtr. Bu kazanlarn kullanmyla
birlikte; sobayla yaplan stmann bir ok sakncalar ortadan kaldrlmtr.
Daha sonralar stmada buhar kazanlarnn kullanlmasyla birlikte daha byk nitelerin, hatta kasaba
ve ehirlerin tek merkezden stlmas mmkn olmutur. Gnmzde; allm merkezi stma sistemlerinin
yannda s pompas, gne enerjisi, buhar trbinlerinin ara buharlar, elektrik enerjisi gibi stmada eitli
olanaklarn deerlendirilmesine allmaktadr.
2. Istma Sistemleri
1. Lokal stma
2. Merkezi stma
3. Blgesel stma
2.1. Lokal stma
Is stlacak blgenin bizzat iinde retilir. Bu sistemin tatbik edildii yerlerde, stlmas gereken her mahalde
bir s reticisinin bulunmas gereklidir. eitli ekilleri vardr;
a. Mangal
b .Ocak, mine
c. Soba
d. Elektrikli stclar
2.2. Merkezi stma
Bir stma merkezinde stlan snn tayc ortam vastasyla stlmas istenen mahallere yerletirilmi
stclara gnderilmesi suretiyle gerekletirilmi stmaya merkezi stma denir. Merkezi stma, s tayan
ortamn cinsine gre eitli isimler alr.
A. Scak Su le Istma
B, Kzgn Sulu Istma
C. Alak Basnl Buharla Istma
D. Yksek Basnl Buharla Istma
E. Vakumlu Buharla Istma
F. Scak Hava le Istma
119
A. Scak Su le Istma
Burada s tayc ortam 90C 'ye kadar stlm sudur. Bu scaklk derecesinde buharlama
olmadndan tesisat atmosfere aktr. Istlm olan suya scak su ile, souyan suyun, zgl arlktan
arasndaki fark dolaysyla tabii olarak veya devreye bir tulumba (pompa) ilavesiyle cebri olarak sirklasyon
yapar.
k suyu 110 C 'ye kadar olan stma sistemleri de scak sulu stma sistemleri iinde deerlendirilir.
Ancak sistem kapal bir sistem olup, 110 C 'ye kadar scakla tekabl eden basn altnda tutulur. Genleme
tankna taklan bir gvenlik sifonu ile hem gerekli basn, hem de sistemin gvenlii salanm olur.
B. Kzgn Sulu Istma
Bu sistemde 110C il 190C 'a kadar stlm su kullanlr. Suyun buharlamasn nlemek iin
devaml bir kar basn meydana getirilir. Bundan tr tesisatn d atmosferle balants yoktur.
C. Alak Basnl Buharla Istma
Kalorifer kazanndan k basnc 0,5 ata (k/cm2) ve scakl da 110C olan buharla yaplan stmadr.
D. Yksek Basnl Buharla Istma
Kalorifer kazanndan k basnc 0,5 ata'dan ve scakl da 110C'den yksek buharla yaplan
stmadr.
E. Vakumlu Buharla Istma
Basnc atmosfer basncndan az olup, 0,25 ile 0,95 ata arasnda deien ve scakl da en az 65 C olan
buharla yaplan stmadr.
F. Scak Hava le Istma
Burada s tayc ortam havadr. Bir merkezde stlan hava kanallar vastas ile stlmas gereken
mahallere sevk edilir. Bu sistem ancak stma ile beraber hava deiiminin de salanmasnn gerekli olduu
yerlerde kullanlr.
2.3. Blgesel Istma

Eer birden fazla bina, her binada ayr ayr kazan daireleri tesis etmek yerine, bu binalarn dnda
tesis edilecek bir tek kazan dairesinden stlrsa, byle bir stma sistemime blgesel stma, ortak kazan dairesine
ise blgesel stma santrali denir.
Istlacak blge, ok byk ve youn bir yerleim blgesi olabilir. Bu taktirde bir Kent Istmas sz
konusudur. Kent stmasnda, hem konut binalarna hem de fabrikalara s sat yaplr.
Blgesel stma sistemleri, byk bina guruplar iin zellikle uygulanr. Hasta haneler, klalar, konut
siteleri, niversite kampsleri, endstriyel retim tesisleri gibi
120
3. Merkezi Istma Sisteminin Paralan

Merkezi stma sisteminde, yaktn yaklmas ve ortaya kan snn tesisatta dolaan akkana
aktarlmas kazanda olur. Kazanda stlan bu akkan, scak ve souk su borularyla odalara s veren stclara
tanr. Btn bunlarn baka, sistemin otomatik kontrol ve gvenlii iin termometreler, genleme kab,
gvenlik borular gibi aygtlar merkezi stma sistemine eklenmilerdir.
Merkezi sistemin ana paralan unlardr.
a. Kazan
b. Brlr
c. Genleme Kab
d. Gvenlik Borular
e. Istclar
f. Yakt Deposu
g. Baca
h. Pompa
3.1. Kazan
Merkezi stma sisteminin en nemli parasdr. ounlukla binann en alt katnda, bodrum katma
yerletirilir. Doal dolaml stma sistemlerinde, kazann bodrum katnda olmas avantaj salar.
Kazanlar genel olarak; kat yakt kazan, sv yakt kazan ve gaz yakt kazan olmak zere eittir.
Kat yakt kazannda yakt olarak kmr kullanlr. lkemizde kmr olarak genellikle linyit kmr kazanlarda
yaklr. Sv yakt kazanlarnda 4 ve 6 numaral fuel-oil, gaz kazanlarnda ise petrolden elde edilen metan,
btan, propan gazlar ve doal gaz yakt olarak kullanlr, pratik olmas nedeniyle evlerimizde kullanlan
ofbenler, gaz yakt kazanlarnn yaygn bir rneidir.
Istma amacyla kullanlan kazanlar gnmzde genellikle blok halinde yaplmakla birlikte, tama ve
montaj kolayl bakmndan eskiden beri dkme dilimli kazanlar kullanlmaktadr. Bu tr kazanlar, her hangi
bir kapdan geecek ekilde kk paralarn bir araya getirilmesinden olutuu iin, daha pahal olmasna ramen
tercih edilmektedir.
ilk yaplan kazanlar, bir su kabnn altnda ate yaklmas eklindeydi kazanlar gnmzde
kullanlan konstrksiyona eriinceye kadar eitli aamalardan gemitir.
Aadaki ekillerde kazann aamalan grlmektedir.
lkel Kazan
Is Kaa
Azaltlm
Patlama
Tehlikesi
nlenmi
ekil.1. Kazann Geliimi
121
Emniyet
Tedbirleri
alnm
Modern.
Kazan
Kat ve sv yakt kazanlar arasndaki temel fark, yanma odas ve yanma dzeneidir. Kat
yakt kazanlarnda yanma odas daha geni tutulmu, yanma odasna zgara yerletirilmitir. Bylece
zgara zerinde yaklan kmrn, havann oksijenini almas salanmtr. Izgarann bir baka grevi de,
yanma sonucu oluan ve yanmann srekliliim nleyen kmr kllerinin yanma ortamndan
uzaklatrlmasn salamaktr. Yakn zamanlara kadar kmr kazanlarnda, kazana kmr yklenmesi
iin srekli bir personelin kazan dairesinde almas gerekiyordu. Son zamanlarda gelitirilen eitli
kmr ykleme dzenekleriyle, artk kat yakt kazanlar da belirli llerde otomatikletirilmitir.
Sv yakt kazanlarnda yakma ilemi, brlr ad verilen otomatik cihazlar yardmyla
gerekletirilir. Sistem tamamen otomatiktir. Gerekli su scaklna ulatnda brlr otomatik olarak
durur.
Gaz yakt yakan kazanlarda ise yakma ilemi, sv yakt kazanlar gibi zel brlrler yardm
ile salanr. Gaz yakt gnmzde olduka nem kazanan hava kirliliinin zm iin olduka nemli
bir seenek durumuna gelmitir.
ekil.2.Gaz Yakt Kazan

3.2. Brlr
Brlr, sv ve gaz yaktlarn kazanda yaklabilmesi iin gelitirilmi otomatik bir ' y aygttr. Kazanlarda
kullanlan sv yakt, ham petroln damtlmas sonucu elde edilir. Viskozitesine gre eitli numaralarla adlandrlr.
Fuel-oil iin scaklk viskozite ilikisi terstir. Scaklk arttka viskozite der. Bu nedenle brlrde yaktn
pskrtld memenin kesitinin kk olmas ve yaktn plverize olmas istendiinden, yaktn vis kozitesi kazana
verilmeden nce stlarak drlr.
yi bir yanma iin, yaktn kk paracklara ayrlmas ve bu ekilde hava ile karmas gerekir.
Brlrlerin grevi bunlara ek olarak yaktn pskrtlmesini de salamaktr. Yaktn hava ile
kartrlmas, vantilatrl veya vantilatrsz olarak gerekletirilir
Brlrler ana tipe ayrlrlar.
a. Fitilli brlrler
b. Buharlatrmal brlrler
c. Pskrtmeli brlrler
122
3.2.1.Fitilli Brlrler
Bu tip brlrler, ounlukla gaz ya sobalarnda kullanlmak zere gelitirilmitir. Depodaki gaz
ya amyant bir fitil yardmyla emilerek yanma blgesine getirilir. Brlrn ayr bir yerinden gaz sobasna
giren yanma havas, fitille buharlamak suretiyle yaylan gaz ya ile birlikte bir kvlcm veya alevle
karlatrlmak suretiyle yanma olay balatlr, yi bir yanma iin hava/yakt orannn en iyi deerde olmas
gerekir.
3.2.2.Buharlatrmal Brlrler
Bu tip brll6rde yakt ya, dardan s verilerek bir buharlatrma kabnda buhar haline
getirildikten sonra yaklr. Buharlama ss, gazn yanmasndan sonra oluan sdan salanr. Bu tip brlrler
genellikle ev sobalarnda ve kk gl kazanlarda kullanlr.
ekil 3.Buharlatrmal Brlr

Yanma iin gerekli hava, buharlatrma kabna doal olarak veya vantilatr yardmyla gnderilir. Doal
olarak hava alan brlrler genellikle sobalarda ve termosifonlarda kullanlr.Vantilatrl brlrlerde iyi bir
hava-yakt karm salanr. Bu tip brlrler 2,5-4 k/h yakt yakarlar. Bu nedenle de termal gleri 2000030000 kcal/h civarndadr.
ekil 3.de grld gibi, bu tip brlrlerde yakt, yanma blgesine amandral bir
kab sisteminden geerek ular. Buharlama, evre havas ve yanan alevin ss ile yanma
blgesinde oluur. Yanma blgesinde oluan bu yakt buhar, yanma blgesinin alt ksmndan
emilen hava ile kararak, yanma iin gerekli yakt-hava karm oluur. Bu karma kvlcm
veya alev tutulduunda yanma oluur. Sistemin ilk atelemesi ve ayar elle yaplr. Bu tip
brlrlerin stn yan, basit ve ucuz olmasdr. Sakncal tarafi ise, ok ince ve pahal yakt
gerektirmesidir.
123
3.2.3.Pskrtmeli Brlrler
Bu tip brlrler vantilatrl olup, genel olarak ayr tiptedir.
a. Yksek basnl pskrtmeli brlrler
b. Alak basnl pskrtmeli brlrler.
c. Santrifjl pskrtmeli brlrler
Yksek basnl brlrlerde pskrtme memeleri ok ince deliklidir. Alak basnl brlrlerde ise, daha
byk delikli memeler bulunmaktadr. Bu nedenle, alak basnl brlrlerde daha kalitesiz yakt
kullanlabilir. Bunun yannda, alak basn brlrlerinde pskrtme srasnda yanma olay iin yeterli havann
alak basnta verilememesinden dolay, vantilatrn yannda ayrca hava kompresrnn de sisteme eklenmesi
gerekir. Bu nedenle, sistemin elektrik tketimi ve grlts fazladr.
1. Vantilatr
2. Fotosel
3. Yn verme kanatlan
4. Asbest
5. Ateleme elektrosu
6. Plaka
7. Brlr bal
8. Dze
9. Ate tulas
10.Brlr plakas
11.Ateleme otomatii
12.Dn hatt
13.Basnl yakt
ekil.4.Pskrtmeli Brlr
3.3. Genleme Kab
Genleme kab tesisatn en st noktasna yerletirilmi, scak ve souk su balants

olan, atmosfere ak bir su tankdr. Tesisatn gvenlii iin arttr. Istma tesisatlarnn eitli
scaklklardaki su ktlesini barndrmas dolaysyla suyun genlemesi, tesisata zaman zaman
ehir ebekesinden su verilmesi, sistemde oluabilecek havann tahliyesi gibi nedenlerle
genleme kab tesisatn can simididir.
Genleme kab aadaki formlle bulunur. a
Vg=0.0025*Qk.......... lt
Genleme kabna bal havalandrma borusu, stma tesisatnn atmosfere ak tek borusudur. Haberci
borusu ise, tesisata su verildii de, kazan dairesinde alan personele deponun dolduunu haber vermek iin
kullanlmaktadr. Havalandrma ve tama borularnn aplar, 25 mm den az olmamak kaydyla gvenlik
gidi borusunun apna eit olarak hesaplanr. Genleme kab at arasna yerletirilmi olsa da.tm borularyla
birlikte, donmaya kar yaltlmaldr.
3.4. Gvenlik Borular
124
Genleme kabnn tesisata bal iki nemli borusu vardr. Bunlar; gidi gvenlik
borusu ve dn gvenlik borusudur. Gidi gvenlik borusu tesisatn scak su borusuna bal
olup;
_________
Dg=15+1.5*3,6* Qk / 1000
mm
forml ile hesaplanr. Dn gvenlik

aadaki formlle hesaplanr.
_________
Dd=15+*3,6* Qk / 1000
mm
borusu
ise
souk
su
borusuyla
balantl
olup
Formldeki Qk sistemin kazan kapasitesidir. Gvenlik borular, sitemin gvenliini salayan borular
olduktan iin zerlerinde kesinlikle valf veya benzer bir kesici bulunmaz.
3.6. Istclar
Istclar; kazanda retilen scak su veya buhardaki snn, istenilen yere aktarlmasn salarlar. Dilimli
veya panel halinde retilirler. Dilimli stclar, dkme.elik veya alminyum olmak zere eittir.
Istclar, s kaybnn en fazla olduu yzeylere, pencere altlarna yerletirilirler. Oda ierisine
homojen bir s dalmnn salanmas iin bu gereklidir. Istcnn pencere altna yerletirilmesi
durumunda, stcdan ykselen scak hava, pencereden giren souk havay beraberinde srkleyerek onunla
karacak, bylece pencereden giren souk havann odann tavanna kmesi nlenmi olacaktr.
Istc seimi iin firmalarn karm olduklar tablolardan yararlanld gibi formlle de stma yzeyi
hesab yaplabilmektedir. Hesaplamalarda aadaki forml kullanlr.
A=Q/K*(Tor-T)
m2
Burada A stc yzeyi,Q stcnn transfer etmesi gereken s miktar, K stcnn

toplam s transfer katsays, Tor stcda dolaan ortalama su scakl T oda scakldr.
3.6.Yakt Deposu
Kat veya sv yaktla alan tm merkezi stma tesisatlarnda, sistemin sreklilii iin bir yakt
depolama tankna gerek duyulmaktadr. Kmrl stma tesisatlarnda yakt deposu kazan dairesinde
kazanlarn bulunduu odaya yakn seilir. Fuel-oil yakan sistemler de ise, yakt tanknn yeri binann ddr.
Genellikle yakt depolarnn topraa gmlmek uygun olur.
Kazann ylda yakld gn says, tesisatn yapld blgenin iklimine baldr. Bu deer lkemiz
iin 100-180 gn arasnda deiir. Kazann gnde yakld saat says ise sistemin iletme ekline baldr.
I letme : Kazan ara vermeden alr
II. letme : Kazan gnde 12*15 saat kadar alr
III letme : Kazan gnde 9*12 saat kadar alr
3.7. Baca
Istma Tesisatlarnda yaklan yaktlarn tamam belirli bir miktar duman verir. Dumann
kimyasal yaps; karbondioksit, karbonmonoksit, kkrtdioksit gibi zehirleyici veya normal
teneffs engelleyici bir takm gazlardr. Bu nedenle sistemden en ksa zamanda bu zararl
gazlarn darya atlmas iin bacalar yaplr.
Merkezi stma sisteminin verimli almas iin bacann ok iyi ekmesinin salanmas
gerekmektedir. Bacalar d ortamla temas etmemeli,binann i mahalinde olmal ki gereksiz
soumann nne geilebilsin. Bina iinden geen baca getii mahallere belli oranda s verir.
125
MALAT YNTEMLER VE
KONSTRKSYON LABORATUAR FY
Dersin Amac: Makine endstrisinde geleneksel ve geleneksel olmayan retim

yntemlerinin eitlerini, temel ilevlerini ve kullanlan tezgahlarn zelliklerini
kavrayabilme.
Teorik
bilgilerin
pratie
uyarlanmasnn
gzlemlenmesi.
Hammadde halinde gelen malzemeden istenilen rnn imalat safhasna kadar

geen sre ierisinde;
ilem sralarna gre kullanlan tezgahlar, ve retim
safhalarnn uygulamal olarak gsterilmesi.
HAZIRLAYAN:
AR. GR. MEHMET DRLM
DO.DR. HSAMETTN BULUT
126
1. TALALI MALAT YNTEMLER VE TAKIM TEZGAHLARI

malatn amac, ham madde halinde bulunan herhangi bir malzemeyi, belirli bir ekle
dntrmektir. malatn hedefi olan rn, eitli retim aralar ile gerekletirilir. ok
geni bir anlamda tm retim aralarna takm tezgah denilebilir ve takm tezgahlarnn en
yaygn olanlar metalik malzemeleri ileyen takm tezgahlardr.
malat yntemleri, mekanik ve fiziksel-kimyasal olmak zere iki byk gruba
ayrlabilir. Bunlardan en nemlisi olan mekanik imalat yntemleri talal ve talasz olmak
zere iki gruba ayrlr. Adndan da anlalaca gibi talal retim tala kaldrlarak yaplan
ekillendirme yntemidir ve talasz retim, tala kaldrlmadan yaplan ekillendirme veya
imalat yntemidir. Talal imalat yntemleri tornalama, frezeleme, delme, vargelleme,
planyalama, brolama, talama, honlama ve lepleme; talasz imalat yntemleri ise, dkm,
dvme, presleme, ekstrzyon, haddeleme, ekme, svama, bkme, kaynak, lehim, yaptrma
ve perinleme gibi ileri kapsamaktadr. Fiziksel-kimyasal ileme grubuna elektroerozyon,
telerozyon, kimyasal, elektro-kimyasal, elektron, laser ve plazma ile ileme gibi yntemler
girmektedir.
ok ksa bir zamanda gereklemesine ramen, talasz imalat yntemleri, yzey,
boyut ve ekil kalitesi bakmndan, parada istenilen kaliteyi salayamamaktadrlar. Bu
nedenle, bu ekilde imal edilen paralarn yzeylerinin bir ksm veya tamam, talal imalat
yntemleri ile ilenmektedir. Bundan dolay talasz imalat yntemlerine primer (sra
bakmndan birinci), talal imalat yntemlerine ise sekonder (sra bakmndan ikinci) imalat
yntemleri de denilir.
19. yzyln balarnda sanayi devriminin balamasyla, takm tezgahlar gnmzdeki
anlam ile hzl bir gelime gstermilerdir ve gnmze kadar olan bu sre ierisinde; bu
tezgahlardaki gelimeler imalat sistemlerinde de meydana gelen byk gelimeleri
beraberinde getirmilerdir. yleki, 1947 ylnda ortaya atlan otomasyona dayal imalat
sistemi genileyerek optimizasyon devrine geilmi, robotlarn kullanm gittike artarak
gnmzde robot-fabrikalar ve robot tesisatlar kurulmutur. Ayrca bilgisayarlarn kullanm
ile ayr ayr yaplan bilgisayar destekli konstrksiyon CAD (Computer Aided Design) ve
bilgisayar destekli imalat CAM (Computer Aided Manufacturing) ilemleri birletirilerek
CAD-CAM (bilgisayar destekli konstrksiyon ve imalat); ve bunlarn CNC ve DNC
tezgahlarn birlemesi ile esnek imalat sistemleri FMS (Flexible Manufacturing Systems)
127
ortaya atlmtr. malat yanstan FMS ile fabrikann kalite kontrol, stok kontrol, muhasebe
alm satm ve ynetim gibi dier ksmlar bilgisayarlarn kontrol altnda birletiren
bilgisayar destekli btnleik imalat sistemleri CIM (Computer Integrated Manufacturing)
devri balamtr. Bu gelimeler, imalat teknolojisinde, takm ve tezgah konstrksiyonunda
byk deiiklikler meydana getirmitir.
TORNALAMA
Tornalama ilemi, i parasna istenilen ekli vermek amacyla gereine gre
ekillendirilmi bir kesici kalem ile torna tezgahnda belirli bir hzda ekseni etrafnda
dndrlen i parasndan tala kaldrlmas ilemidir. Tornalamada takmn ilerleme
hareketi, parann uzunluuna veya enine gre yaplabilir. Torna tezgahnda; boyuna
tornalama, i tornalama, fatura ama, konik tornalama, kesme, vida ama gibi ilemler
yaplabilir (ekil 1).
ekil 1. Tornalama ilemleri. a) Boyuna tornalama b) Aln tornalama c) tornalama d) Fatura ama
veya kesme e) Konik tornalama f) Vida ama.
Tornalama ilemi, niversal torna, Revolver torna, Tek Aksl otomat torna, ubuk
leme otomat, Swiss-tipi otomat, CNC torna gibi tezgahlarda yaplr.
miline balanan punta ile kar puntadan geen eksen, tornann eksenini meydana
getirmektedir. Tornann punta aras (L) ve ykseklii (H) olmak zere iki nemli geometrik
128
zellii vardr. Punta aras ve ykseklii, tornada ilenebilecek en byk paray ifade
etmektedir. Genelde bir tornay drt faktr karakterize eder. Bunlar: G (kW), punta aras
(mm), punta ykseklii (mm), hz kademe says, ilerleme kademe saysdr.
En yaygn olarak kullanlan ve renilmesi gayet kolay olan niversal torna tezgah;
banko denilen gvde, iinde i mili (fener mili) bulunan vites kutusu,zerinde takm tutturma
tertibat (kalemlik)bulunan st kzak (araback), kar punta, avans (ilerleme) vites kutusu
(Norton kutusu), ana vida mili, tala mili, kumanda (devreyi ama ve kapatma) ubuu, araba
gibi ana elemanlardan olumaktadr (ekil 2).
ekil 2. a) Torna tezgah b) Torna tezgah paralar
Tornada para tezgaha ekilde balanabilir: sadece aynaya (serbest tutturma),bir

ucu aynaya bir ucu kar puntaya (Karma tutturma) veya ana mile taklan punta ile kar punta
aras tutturma eklidir.
Tala kaldrmak iin gereken kesme (dnme) hareketi ile ilerleme hareketi u ekilde
elde edilir. Dnme hareketi: tezgah motorundan alnan dnme hareketi, vites kutusunun
dilileri yardm ile i miline ve buna bal olan aynaya veya punta bal ile paraya ular.
lerleme hareketi: Vites kutusundan alnan dnme hareketi yine dili arklarn yardm ile
129
avans vites kutusuna, buradan da tala milinin araclyla araba sistemine iletilir. Burada
bulunan bir kremayer mekanizmas, dnme hareketini ilerleme hareketine dntrr ve tm
araba sisteminin tezgah boyunca ilerlemesini salar. Araba sistemi; araba, arabaya bal alt
kzak, st kzak, takm taycs, takm tutturma tertibat ve araba vites kutusundan meydana
gelir. st kzak, zerinde bulunan takm taycs ile birlikte, alt kzak zerinde tezgahn
enine doru, enine ilerleme hareketi yapabilir. Ayrca takm taycs, araback zerinde
kayabilir ve tezgah eksenine gre eik konuma gelebilir. Tm bu hareketler, kzak sistemleri
ile gerekletirilir. zet olarak boyuna ilerleme hareketi, tm araba sisteminin banko kzaklar
zerinde kaymas ile; enine ilerleme hareketi ise; st kzan alt kzak yollar zerinde
kaymas ile salanr.
Tezgah zerine balanacak parann uzunluuna gre, kar puntann gvdesi, banko
kzaklar zerinde tezgah boyunca kaydrlabilir; ayn maksatla punta da, ileri-geri hareketi
yapabilir.
B) FREZELEME
Frezeleme, kesme hareketi takmn kendi ekseni etrafnda dnmesi ve parann ilerleme
hareketi yapmas ile gerekleen bir ilemdir. Freze adn tayan ve evresinde di denilen
birok kesme az bulunan takm, esas ok azl takmdr ve bundan dolay frezeleme
ilemi prodktivitesi ( verimlilii ) olduka yksek olan bir ilemdir.
Frezeleme ile dz yzeyler, eitli kanallar ve yuvalar, ekilli yzeyler ilenir, vida ve
dili arklar alr, kesme, delme ve delik geniletme gibi ilemler yaplr (ekil 3).
130
ekil 3. Frezeleme ilemleri
Freze ilemi, freze denilen tezgahlarda yaplr. Freze tezgahlar, takm tayan ve
malafa denilen elemann konumuna gre yatay (ekil 4.a-b) ve dikey (ekil 4.d) freze olarak
iki gruba ayrlabilir. Yatay freze (ekil 4.b); temel plaka, hz ve ilerleme dili
mekanizmalarn tayan kolon, tabla gvdesi ve paray tayan tabla gibi ana elemanlardan
meydana gelir. Ayrca malafay desteklemek iin gvdeye bal bir konsol bulunur. Malafa
tezgahn ana miline baldr. Motordan alnan dnme hareketi, V vites kutusuna, ana mile ve
buradan malafaya verilir ve takmn dnmesini salar. lerleme hareketi elde edebilmek iin,
V vites kutusundan alnan hareket, I ilerleme vites kutusundan kardan miline ve buradan
tablaya bal olan sonsuz vida (veya cvata) mekanizmasna ulatrlr. Sonsuz vida (veya
cvata) mekanizmasnn yardmyla dnme hareketi ilerleme hareketine dntrlr ve
tablann para ile hareketi salanr. Balant halinde bulunan V ve I vites kutular, dnme ile
ilerleme hareketi arasnda bir uyum salarlar. yle ki, takmn tam bir dnme hareketine
karlk para belirli bir s (mm/dev) ilerleme hareketi yapar. Kesme derinlii ayar hareketi elle
veya mekanik olarak tablann yukar aa hareketi ile gerekleir.
131
ekil 4. Freze tezgahlar
Freze tezgahlar dikey olabildii gibi yatay konumda veya malzemenin yapsna gre
zel olarak dizayn edilmi olabilirler. niversal freze tezgahlar, hem dikey hemde yatay
konumlu frezelerin yaptklar ileri yapabilecek tarzda dizayn edilmilerdir. Deiik boyut ve
ekillerde imal edilmi olan niversal ve benzer dier tezgahlar Gvde, Konsol (tablaya bal
olan parann ileri geri hareketini salar), Tabla, Araba, Hz Kutusu(motordan ald hareketi
fener miline ve dier aksamlara iletir), Malafalar, Divizr, Gezer Punta (frezeleme esnasnda
uzun paralarn esnememesi iin kullanlr) ve Balk gibi belli bal aparatlardan meydana
gelir.
Freze tezgahlarnda kullanlan freze aklar di yaplarna, biimlerine ve imal
edildikleri malzemeye gre snflandrlabilirler ve bunlardan belli ballar Kanal, Oluk (T
frezesi olarak da bilinir), Modl (dili ark imalinde kullanlr), Silindirik Helis (dz dili
freze aksna gre daha sessiz ve randmanldr), Vida (trapez, gen ve sonsuz vida
132
almasnda kullanlr), Azdrma (dili ark profillerinin daha dzgn imal edilebilmesi iin
kullanlr) frezeleridir.
DELK DELME VE DELK LEME

Matkap denilen bir takmla yaplan delme ileminde kesme ve ilerleme hareketi, takmn
dnmesi ve ilerlemesi ile gerekleir. Delik ilemede esasen ilem vardr (ekil 5): delik
delme (a), delik geniletme (b) ve raybalama (c). Bunlarn yansra; ayn alma ilkesine
dayanan silindirik havaba ama (d), konik havaba ama (e) ve dzeltme (f) gibi
ilemler vardr. Raybalamann delik delmeden fark mevcut olan bir deliin iletme
kalitesini iyiletirme amacn tamasdr. Havaba ve dzeltme, delie girecek bir
parann rnein cvata bann daha iyi oturmasn salayan ilemlerdir.
ekil 5. Delik delme ilemleri
133
Delik geniletme delik delmede kullanlan spiral matkap veya sadece delik geniletmede
kullanlan delik geniletme matkab ile yaplabilir. Ayrca bu ilem tornada tek azl bir
takm kullanarak da gerekletirilebilir.
ekil 6.da basit bir matkap tezgah gsterilmitir. Basit bir matkap tezgahnda takmn
dnme ve ilerleme hareketini salayan kinematik sistem u ekildedir: motordan alnan
dnme hareketi vites kutusuna gitmekte ve buradan iki yne ayrlmaktadr; bir yandan ana
miline gitmekte ve buna kesme iin dnme hareketi vermektedir; dier yandan avans vites
kutusuna ulamaktadr.l avans vites kutusundan kremayer mekanizmasna gitmekte burada
dnme hareketini dorusal harekete dntrerek ana mile ilerleme hareketi salamaktadr.
ekil 6. Basit bit matkap tezgah
134
Byk ve ar paralarda birden fazla delik almas durumunda Radyal matkap

tezgahlar, kk deliklerin almasnda Hassas matkap tezgahlar, zel ve seri imalatlarn
gerektii durumlarda da ok Milli matkap tezgahlar tercih edilmektedir.
TALAMA
Talama abrazif bir malzemeden yaplan ve kesme ksmlarnn geometrisi belli
olmayan bir takm ile tala kaldrma ilemidir. Talamada kesme, ta denilen takmn dnme
hareketi ile gerekleir; ilerleme, para veya takm tarafndan yaplabilir. Talama genellikle
tornalama, frezeleme, planyalama ve vargelleme ileminden sonra imalat ve yzey kalitelerini
iyiletirmek iin uygulanan nihai bir ilemdir. Ancak baz hallerde tek bana ilem olarak
kullanlabilir.
Talama yntemleri, ilenecek yzeye gre dzlemesel (sath) ve silindirik (yuvarlak)
olmak zere iki gruba ayrlabilir.
ekil 7.de eitli dzlemsel talama yntemleri gsterilmitir. Burada, A; ta, B: tan
yzeyi, C: ta tayan malafa, D: para, E: paray tayan malafa olarak ifade edilmitir.
ekil 7. Dzlemsel talama yntemleri
135
Talama takmlar geometrisi ta olarak belli olmayan ok azl bir takmdr. Baka bir
deyile talama takm birbirleri ile bir balayc madde ile balanan binlerce abrazif
paracklarndan meydana gelmektedirler. Herhangi bir tan: abrazif tanecikleri, balama
maddesi ve boluklar olmak zere bileimi vardr. Abrazif tanecikler esas takm, balama
maddesi abrazif tanecikleri birbirine balayan malzemeleri ve boluk tala krma ve ayn
zamanda talan uzaklamas iin hacmi meydana getirmektedir.
CNC TEZGAHLAR
CNC takm tezgahlar nmerik (saysal) kontroll takm tezgahlardr. Saysal denetimde, takm tezgah saysal kodlanm kodlarla
altrlr ve kontrol edilir. Saysal denetim, retim srecinin saylar, harfler ve simgelerden oluan kodlanm komutlarla otomatik
olarak yrtlmesidir. Bir saysal denetim sistemi 3 temel eden oluur.
Program
Makine kontrol birimi, MKB (Machine Control Unit, MCU)
Takm tezgah
Program , tezgaha kumanda eden veri dizisidir. Tezgaha makine kontrol birimi araclyla ular. Makine kontrol birimi ise
program komut sinyallerine dntrr ve tezgahn komutlar yerine getirme derecesini denetler.
Bir parann otomatik olarak ilenmesi iin, tezgahn getirmesi gereken ilevlerin adm adm belirlenmesi gerekir. levler ve
ilevleri tamlayan dier bilgiler, program adyla anlan veri dizisiyle, saysal denetimli tezgahlarn otomasyonunu salar.
Bir saysal denetimli takm tezgahnn hareketlerinin eksenel bileenleri analitik geometrinin x, y, z, koordinat sistemi
uyarnca tanmlanr. Saysal denetimli takm tezgahlarndaki kontrol sisteminin grevi, her bir eksen dorultusunda kesici takmn
konumunu ve yerine gre, hzn kontrol etmektir.
Tezgaha yaplmas gereken ilemler kodlanm komutlar araclyla ifade edilir. Komutlar G adresiyle 00 ile 99 saylar
arasnda numaralanmtr. Tanm ve kullanm asndan en dank kod grubu olmakla birlikte, gelimi tezgahlarn programlanmasnda
en geni biimde kullanlan kod grubu G kodlardr.
2. TALASIZ MALAT YNTEMLER
A) DKM YNTEM
Malzemenin fiziksel durum deiiminden yararlanlarak gerekletiren bu yntemde
malzeme ve alamlar stlarak kat halden sv hale getirilir ve nceden hazrlanm olan
kalplara dklerek istenen ekli almas salanr. Bu yntemde ncelikle dklmesi
dnlen parann bir modeli hazrlanr ve bu model kum ierisine yerletirilerek etraf kalp
136
kumu ile sk bir ekilde kaplanr. Kum iinde ekli verilen model daha sonra karlr ve bu
bolua yolluk kanal araclyla ergitilmi malzeme dklr. ayet model ierisinde delik
veya oyuk eklinde boluklar varsa bu durumda maalar kullanlr.
Dkm esnasnda malzeme ierisinde meydana gelebilecek olan hava ve gaz
kabarcklarnn uzaklatrlmas ve daha dzgn bir yap eldesi iin kc ve besleyiciler
kullanlmaktadr.
Kullanlan kalp kumlar dklecek eriyiin erime scaklnn ok zerinde bir erime
scaklnda olmal, malzemeye yapmamal, atee dayankl olmal, tekrar kullanlabilmeli
ve kolay ekil alabilme gibi zelliklere haiz olmaldr. Kalp kumlar silis, kil, su ve yabanc
maddeler ad altnda toplayabileceimiz demir oksit, kalsiyum oksit, magnezyum oksit,
sodyum, potasyum gibi oksitlerle bitki ve hayvan atklar gibi maddeleri iermektedir.
B) KAYNAK YNTEM
Genel olarak kaynak olayn, paralarn s veya basn uygulamas ile yada her
ikisinin de yardmyla birletirilmesi eklinde veya yzeylerin ilave bir malzeme ile rtlmesi
olarak tanmlamak mmkndr. Bu ilemlerin yaplmasnda ilave ve yardmc malzemelerin
kullanld veya kullanlmad uygulamalar bulunmaktadr.
Birletirilmesi dnlen malzemelerin kaynak blgeleri plastik veya sv duruma
getirilmekte, e iki malzemenin birletirilmesi sonucu oluan kaynak dikilerinin zellikleri
de ana malzemeye benzemektedir. lemin yaplmasnda, birletirilecek malzemelerin
zellikleri, ynteme bavurulu amac, kaynak olayndaki oluumlar ve konstrksiyonun tr
gibi faktrlere gre belirli nlemlere bavurulmas da gerekebilir. Ergitme esasl kaynak
uygulamalarnda kaynak blgelerinin genellikle yardmc malzemelerle korunmas
gerekmektedir. Seilen ilave malzemelerin ise, mmkn olduunca birletirilen ana malzeme
ile ayn ergime aralna sahip olmas, ilemin emniyeti bakmndan gereklidir. Bu
tanmlamada belirtilen e malzeme tabiri, metalrjik anlamda tam bir eitlik olarak
dnlmemekte, birleme blgesindeki tm malzemelerin birbiri iinde karabilmesi
anlamn tamaktadr. Kaynak yntemleri genel olarak aadaki gibi snflandrlabilir:
1. Basn esasl kaynak yntemleri
a) Elektrik diren kayna
137
- Nokta diren kayna

- Diren diki kayna
- Kabartl diren kayna
- Aln diren kayna
b) Saplama kayna
- Elektrik diren saplama kayna
- Elektrik ark saplama kayna
2. Ergitme esasl kaynak yntemleri
a) Gaz ergitme kayna
b) Elektrik ark kayna
c) Koruyucu gaz kaynak yntemleri
- Ark-Atom kayna
- Argon-Ark kayna
- Plazma kayna
- SIGMA kayna
- CO2 ile koruyucu gaz kayna
d) Tozalt kayna
e) Elektro-cruf kayna
3. zel kaynak yntemleri
a) Souk pres kayna
b) Srtnme kayna
c) Ultraal kayna
d) Difzyon kayna
e) Elektron n kayna
f) LASER nlar ile kaynak
g) Termit kayna
138
Elektrik Ark Kayna

Elektrik ark kayna, iki kutup arasnda oluan arkn s memba olarak ana ve
ilave malzemeyi ergitmesi eklinde tanmlanabilir. lem esnasnda oluan kaynak ark,
elektriksel, dinamik, termik ve kimyasal birok olayn komplike bileimini ierir.
ubuk elektrotlarn seimi, malzeme kalnlna, yap eleman malzemesine ve
kaynan cinsine gre tayin edilir. Ark oluumu ubuk elektrotun i parasnn zerine temas
ettirilmesiyle gerekleir. Elektrotun i parasna gre ara mesafesi olan ark boyunun,
kullanlan elektrotun tel apna eit veya daha kk olmas gerekir.
Ark esasl uygulamalarda, ark oluturulmasnda kullanlan ve elektrod olarak
adlandrlan elemanlar, kullanlan ynteme bal olarak plak, rtl, zl, rgl, ubuk
veya bant eklinde olabilmektedir.
C) TALASIZ EKL VERME YNTEMLER
Genel olarak talasz ekil verme yntemleri aadaki gibi snflandrlabilir.

Serbest dvme ve basma
Kalpta dvme ve basma
Ekstrzyon
Haddeleme
Plastik boru imali
Souk ekme
Plastik sac ileme
a) Serbest Dvme ve Basma:

Dvme, el ile veya ahmerdan, pres ya da zel dvme makinalar tarafndan
uygulanan ve blgesel kuvvetler vastasyla gerekletirilen bir plastik biimlendirme
ilemidir. Scak veya souk olarak uygulanabilmektedir.
139
Serbest dvme ve basmada, para, iki basma yzeyi arasnda ylarak

biimlendirilmektedir. Hacim sabitlii esasna gre, ykseklik dorultusundaki incelmeye
(ezilme) karlk uzama ve genilemeler meydana gelmektedir.
Serbest dvme ve basmada; uzatma, geniletme, yma, delme, kesme, yarma,
basamak yapma, bkme ve burma, kaynak yapma gibi ilemler yaplabilmektedir.
ekillendirmeler elle yaplabildii gibi, hzl kurslu bir makinada (ahmerdan,
mekanik dvme pres, v.b.) darbe etkisi ile yapld takdirde dvme, yava kurslu bir
makinada (hidrolik veya vidal pres, v.b.) yapld takdirde de basma ilemi uygulanm
olmaktadr. Her ikisinde de malzeme, ahmerdan ekici veya pres bal ile altlk arasnda
serbest genileme yapmaktadr. Dvme olay darbe etkisiyle uygulandndan, dinamik
zorlanmalar basma ile ekillendirmeye gre daha fazla sorunlar oluturmakta ve kayp i daha
fazla olmaktadr. Bununla birlikte, karmak profilli paralar dvme ile daha iyi
biimlendirilebilmektedir.
Serbest dvme ve basma ilemleri esnasnda kullanlan makinalar aadaki gibi
snflandrlabilir.
1. ahmerdanlar (Dm ahmerdanlar; kollu, kayl, tahtal frlatmal ahmerdanlar,
Yayl ahmerdanlar; Haval ahmerdanlar; Buharl ahmerdanlar; Kar vurulu ahmerdanlar
v.b.)
2. Presler
a) Mekanik presler
- Eksantrik mekanik presler
- Krankl mekanik presler
- Vidal mekanik presler
b) Hidrolik presler
3. zel Makinalar (Yatay yma makinalar, yksek enerjili dvme makinalar, dvme
haddeleri, yuvarlanma dvmesi donatmlar)
RAPORUN HAZIRLANMASI
140
1. Geleneksel imalat yntemleri hakknda bilgi veriniz.

2. malatta karlalan sorunlar hakknda bilgi veriniz.
3. Fabrikadaki imalat ilemleri esnasnda ii sal ve i gvenliinin nemi konusunda
yaplmas gerekenleri aratrnz.
141
Hazrlayanlar: Yrd. Do. Dr. M. Azmi AKTACR ve Ar.Gr.Yusuf IIKER
YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI LABORATUARI

Gnmzn vazgeilmez tketim aralarndan olan enerjinin; temiz, verimli ve
ekonomik kullanm, lkelerin gelimilik dzeylerini gsteren en nemli gstergedir.
Bugne kadar dnyann enerji ihtiyac ounlukla (yaklak %90) fosil yaktlardan
karlanmasndan dolay, bu yakta lkelerin byk bir bamll sz konusudur. Yakn
bir gelecekte tkenme olasl, evreye kirlilii oluturmas ve giderek fiyatlarnn artmas
gibi eitli faktrler fosil yaktlar iin nemli dezavantajlardr. Bu olumsuzluklar ortadan
kaldrmak ve enerji kaynaklarn eitlendirerek fosil yaktlara olan bamll azaltmak
iin en byk tketici konumunda olan gelimi lkelerde da bamsz ve evre dostu
yenilenebilir enerji kaynaklarna hzl bir yneli vardr. Genel olarak yenilenebilir enerji
kaynaklar; gne (PV ve termal) ve rzgar enerjileri bata olmak zere bioktle (odun,
kat atklar, etanol vb.), jeotermal, hidrolik, gel git gibi fosil olmayan enerji kaynaklarn
kapsamaktadr.
nemli miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarna sahip olan Trkiye'nin
yenilenebilir enerji retiminde en byk pay, hidroelektrik ve bioktle almaktadr. Rzgar
ve gne enerjisinin paynn henz ok kk olmasna ramen zamanla bunun artmas
beklenmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar bakanl 2006 yl verilerine gre lkemizde
yenilenebilir enerji kaynaklarndan elde edilen toplam enerji miktar 5.38 milyon ton
edeer
petrol
(TEP)dir.
Bunun
3.89
milyon
TEP'i
hidroelektrik-jeotermal
kaynaklarndan, 2 bin TEP'i bioyakttan, 11 bin TEP'i rzgardan, 1.81 milyon TEP'i sl
olarak jeotermal kaynaklardan, 403 bin TEP'i de sl olarak gneten olmutur.
Bu deneyde Harran niversitesi Osmanbey Yerlekesinde ve Mhendislik Fakltesi
laboratuarlarnda kurulu olan yenilenebilir enerji kaynakl sistemler tantlacak ve sistemler
zerinde eitli deneyler yaplacaktr. Aadaki blmde sistemlerin detaylar verilmitir.
1. Rzgar-Gne Enerjili Hibrid Sistem
Osmanbey yerlekesinde yenilenebilir enerji kaynaklarndan faydalanlarak elektrik
ebekesinden bamsz elektrik enerjisi retimi iin, rzgar-gne enerjili hibrid g
sistemi kurulmutur. 1.1 kW kapasitesindeki bileik sistem yerden yaklak 15 m
ykseklikteki Mhendislik Fakltesi binas atsna yerletirilmitir (ekil 1). Yerel
elektrik ebeke hattndan bamsz olarak alan hibrid sistemde retilen enerji, faklte
binasnn eitli blmlerinin aydnlatlmasnda kullanlmaktadr. Hibrid sistemde
kullanlan aydnlatma armatrleri, Light Emitting Diode kelimelerinin ksaltlm olan ve
142
Ik Yayan Diyot anlamna gelen LEDli projektrlerdir. Bu armatrler, klasik

armatrlere gre daha uzun mrl ve az enerji kullanarak yksek younlukta aydnlatma
salarlar.
ekil 1. Rzgar-gne enerjili bileik enerji sistemi yerleim plan

2. ebekeye Entegreli ve Batarya Destekli Fotovoltaik (PV) Sistem
Osmanbey yerlekesindeki Merkezi Ktphane binasnn elektrik enerji
tketimini azaltmak ve uzaktan eriim hizmetinin verildii ana server ve kullanc
bilgisayarlarna kesintisiz enerji salanmak amacyla ebekeye entegreli ve batarya
Destekli PV sistem kurulmutur. Sistemin toplam kurulu kapasitesi 2.5 kWtr. Sistem
zerindeki enerji analizryle alma performans takip edilmektedir. Sistem ile ilgili
fotoraflar ekil 2de sunulmutur.
ekil 2. Ktphanede kurulu sistemin d ve i mekan fotoraflar

143
3. PV-Yakt Hcresi Birleik Sistemi

Yukarda belirtilen entegre projenin en nemli fazlarndan biri ise fotovoltaik
yakt pili birleik sistemidir. Bu sistemde, bilim evrelerinde 21.yzyln enerjisi olarak
sunulan Hidrojen enerjisi ve Gne enerjisi birlikte kullanlmaktadr. Kurulumu henz
tamamlanan sistemin lkemizin gelecekteki enerji ve savunma stratejisi asndan
kullanlabilirlii deneysel olarak aratrlacaktr.
Sistem temel olarak, gne hareketini takip eden 1.4 kWp gte bir fotovoltaik
modl dizisi, hidrojen jeneratr, metal hibrit hidrojen depolama nitesi ve 1.2 kWp gte
alan PEM tipi yakt pilinden olumaktadr (ekil 3). Bahsedilen zellikte birleik sistem
Trkiyede bir ilktir. Dnyada ise, gne hareketini takip eden PV modle sahip
benzer bir sisteme (internet aratrmas srasnda) rastlanmamtr. Ancak sabit
fotovoltaik modl kullanan yakt pili birleik sistemine sahip snrl sayda niversite ya da
aratrma merkezi mevcuttur.
Gne izleme sistemli PV-panel dizisi
Yakt pili pistemi
ekil 3. PV-Yakt pili hibrid g sistemi

4. PV-D Mekan Aydnlatma Sistemi
Yerel elektrik ebekesinden bamsz gne enerjili (PV panel) aydnlatma
sistemiyle, Osmanbey yerlekesinde bulunan sulama kanal zerindeki kpr, otobs
duraklar, lojman ve kapal yzme havuzu ara parklarnn d mekan aydnlatlmas
salanmtr. Toplam 16 adet ebekeden bamsz aydnlatma siteminin toplam kapasitesi
1.4Wdir. Sistemde kullanlan solar kontrol cihaz aydnlatma uygulamalar iin zel
retilmitir. Bataryann ar arj ve dearjn engelleyen kontrol cihaz, otomatik olarak
144
k younluuna gre sistemi ap/kapatma ve zaman ayar fonksiyonlarna sahiptir.

Aydnlatma direkleri Harran niversitesi makine fabrikasnda imal edilmitir. ekil 4te
kampsn
eitli
noktalarna
yerletirilen
aydnlatma
sistemlerinin
fotoraflar
gsterilmitir.
Otobs dura
Havuz
Kpr
ekil 4. Kamps d mekan aydnlatma sistemleri

5. PV-Pompa Sistemi
PV-pompa uygulamalar, gne enerji potansiyeli olarak Trkiyenin en ansl ili
olan ve GAPn merkezinde bulunan anlurfann sulama sektrnde harcad enerjinin
azaltlmas iin nerilen en iyi zmdr. Solar pompalar santrifj ve dalg olarak iki
grupta retilir. Harran niversitesinde kurulan pompa, DC akm ile dorudan alan
frasz tip santrifj pompadr. ekil 5de Solar pompa ve PV grubu gsterilmitir. DC ile
dorudan alan solar pompadan sadece gneli saatlerde faydalanlmaktadr. Gnein
olmad saatlerde sistemin almas isteniyorsa sisteme batarya ilavesi yaplabilir.
Solar pompa grubu
PV-panel
ekil 5. Solar pompa sistemi
145
6. PV-Soutma Sistemi
la ve a gibi tbbi malzemelerin scaklktan etkilenmemesi iin uygun saklama
koullarnn salanmas gerekir. Aksi halde salk asndan telafisi mmkn olmayan
sonularla karlalabilir. Yaz aylarnda hava scaklnn artmas ve uzun sreli elektrik
kesintilerinin grlmesi depolama ilemini zorlatrmakta, bazen depolanan malzemeler
kullanlamaz hale gelmektedir. Buda kesintisiz bir g kaynana olan ihtiyac
artrmaktadr.
Bu uygulamann temel hedefi, PV-soutma grubunun tbbi amal ila ve alarn
saklanmasnda kullanmaktr. Yerel elektrik ebekesinden bamsz, kurulumunun ve
tanmasnn kolay olmas (mobil) sistemin en nemli zellikleridir. Sistemin genel
grn ekil 6te gsterilmitir.
Buzdolab-Solar kontrol ve Batarya grubu
PV-panel
ekil 6. PV-Soutma sistemi genel grn

Deney: PV panel karakteristiklerinin belirlenmesi
llen byklkler:
Gne radyasyonu (Q), Scaklk (T), Akm (I), Gerilim (V), Zaman (t) deerleri
llecektir.
stenilen byklkler:
Akm-Zaman, Gerilim-Zaman, Scaklk-Zaman, Panel verimi-Zaman grafikleri izilecektir.
Aratrma devleri
1- Trkiyedeki Alternatif enerji kaynaklar uygulamalarn aratrnz. Dnyada bu
sistemler hangi lkelerde arlkl olarak kullanlmaktadr. rnek vererek
aklaynz.
146
2- PV-Rzgar Hibrid sistemi hakknda bilgi veriniz, sistemin avantaj ve

dezavantajlarn yaznz.
3- PV uygulamalar lkemizde gelecekte yaygn olarak kullanlabilir mi? Aklaynz.
4- Sulama uygulamalarnda PV sistemleri kullanlabilir mi? Aklaynz.
5- Soutma uygulamalar iin yenilenebilir enerji kaynaklarndan hangisini tercih
edersiniz? Aklaynz.
6- Bina enerji tketimi iin kullanlan PV sistemlerini snflandrarak aklaynz.
(ebekeye bal ve bamsz sistemler olarak)
7- Sokak aydnlatma sistemleri hakknda bilgi veriniz.
8- Hidrojen enerjisi hakknda bilgi vererek hidrojen ile elektrik retimi yaplabilir mi?
Aklaynz.
Deney Raporu Hazrlanmas
1- Deney dzeneini izerek deney yapln anlatnz.
2- Deneyde kullanlan lme yntemlerini aklaynz.
3- stenilen grafikleri hazrlayarak yorumlaynz.
4- niversitemizdeki kurulu sistemlerden 1 tanesini ematik olarak iziniz.
5- Yukarda verilen aratrma devlerinden en az 2 tanesini cevaplaynz.
147

MUH Laboratuvar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MUH Laboratuvar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

odaklayclarla 1500 C kadar scaklklar elde edilebilmektedir.

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil. izgi odaklamal younlatrma

ekil. Nokta odaklamal younlatrma (paraboloid)

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil. Heliostat aynalarla gelen gne nlarnn odaklanmas

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil. Bir. gne pili modl, paneli

ekil PV sistemi ile sokak aydnlatmas

ekil Fotovoltaik panel ve gne nm lmek

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil. Besleme depolu tabii dolaml stma sistemi

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

4.2. Pompal Sistemler: Is transfer akkannn sistemde pompa ile dolatrld

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

gne enerjisi i tpteki suya

normal parlak bulutlu havalarda da stma kapasitesine

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil Vakum Tpl Kollektr ve alma prensibi

ekil . Panel tip gne piiricisi

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil. Kutu tipi gne piiricisi

ekil. Parabolik-odaklamal gne piiricisi

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil Haval gne kollektrlerinde farkl yutucu yzey tasarmlar

Hazrlayanlar: Dr. Cuma ETNER & Do. Dr. Hsamettin BULUT

ekil. Pencere tipi haval gne kollektr

ekil. Duvar tipi haval gne kollektr

ekil. ki farkl hava gne kollektr

K-203 GER ISI KAZANIMLI LOKAL HAVALANDIRMA SET EMASI

egzoz hava girii

ELEKTRK PRENSP EMASI

Voltmetre (besleme) Ampermetre (besleme)

CHAZIN TEKNK ZELLKLER

ALITIRMA VE BAKIM TALMATNAMES

A) DENEY NO: K 203-01

F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, deney sonularnn psikrometrik

A) DENEY NO: K 203-02

ekil-2 Termal verim iin scaklklarn belirlenmesi

F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, sl verim deerinin hesaplanmas.

A) DENEY NO: K 203-03

ISIL TESR KATSAYISI HESABI ()

7,5 7,5 7,5

0,0085418 (taze hava)

0,0068808 (egzoz havas)

0,34 Tt 11,31 [0C] bulunur.

ekil-4 Plakal s deitiriciler iin verim erileri

ekil-5 Alminyum s deitiricide scaklk hesaplanan deiimi

F) RAPORDA STENENLER: Deney no, deneyin ad ve amac, rnek hesaplamalar.

drt yollu vana

S-801 SOUTMA DEVRE EMASI

A) DENEY NO: S 801-01

A) DENEY NO: S 801-02

A) DENEY NO: S 801-03

A) DENEY NO: 801-04

Otomatik genleme valfinin alma prensibi

A) DENEY NO: S 801-05

A) DENEY NO: S 801-06

A) DENEY NO: S 801-07

b) Yksek Basn Anahtarnn Ayarlanmas