Professional Documents
Culture Documents
RlZA NUR
HAYAT
VE
HATIRATIM
I.CLD
ALTINDAG YAYlNEVi
Bayezid- Beyazsaray, zemin kat Nu: 39
STANBUL
STANBUL 1967
TAKDM
HAYAT ve HATIRATIM
British Museum'da incelemelerde bulunurken ark Yazmalan Blmnde Rza Nur'un baslnan hatrat ve
eserleriyle ka.rlru;masn ve bu eserlerin mubtevasn
arlatan makale yaynlamtr. (1) Bu makalelerinde
Dr. Rza Nur tarafndan British Museum'a tevdi edilmi. bulunan elyazman eserler hakknda bilgi verilmekte
ve yer yer de mellife hcum edilmektedir Bu hcumlarn sebebini, hatrat sahibinin M118tafa K~nal hakkn
daki his ve fikirleri tekil eyliyor. Gerekten, Rza Nur,
M111'1tafa Kemal'e dair umumiyetle allm olandan fark
l bir gr ortaya koymaktadr. Fakat bylebir hat
ratda asl olan ahsi duygu ve dnceler deil, mahe
delerdir. Eer hatrat sahibi mahedelerinde hakikate
sadk kahyorsa mesele yoktur. nk istikbalin tarili
sine malzeme olacak hususlar, ite bu niialedelerdir.
ahsi rey ve mta.aalarna katlp katlmamakta okuyucular hrdrler. il:sterlerse bu rey ve mtalaalar mutlak
veya nisbi bir surette kabul veya reddedebilirler.
rat sahibinin kendi kusurlarn dahi aka ortaya koyabilmek samirniyetini gstermi olmas okuyucular tara
fndiU'l eksik ve hatalann tesamhle
karlanmasn
salayacaktr.
Sultan Abdllarnid
hakknda,
ynlyoruz.
Rza Nur'un Dnyanu drt nemli
ktphanesine
teslim ederek 1960 senesine kadar, zerlerinde her trl
incelerneyi men'' ettii eSerleri British Museum'daki ka
ytlara nazaran unlardr :
HAYAT VE HATIRATIM
British Museum'un ark yazmalar blmnde OR
J.2591 numara ile kaytldr. 1929 ylmda Paris'te yaz!:
HAYAT ve HATffiATIM
sUrmtr
TllteacD- a.g.e.
... ll
OLAN BLERM
tedir.
TRKYENN YENl BATAN liYASI VE
FIRKA. PROGRAMI
Ayn
kayrtll.
olup
10
HAYAT ve HATIRATIM
ntmaktadr:
BALANGl
ll
12
HAYAT ve HATIRATIM
13
1~
r_-
jJt~/Ut..M,_I. ttVJU"'~
..
..
..
~"
..
...
....
cr-'-'"' c.lr... L. ..
..
"'
'
; L :,_,; ._,.,!.!),# J
->;'" (""~
.. .
#~
.......
-e.....1:
~ ....~
,. ....,.,,
~-
,,_
.....~ . .. ;.~1
lt
,--'.JtAJ -
. ,-
. u..j
r--f.~--'
..,~,.,._
u#!..'..,
/
... :.
__
_. ... -
..
,_,.:.~,.-
,..,
........_ - - - """"""
'
fr
, .......~
Cl~
....
~.....
cr~~ ;...,,~,~~~(~
.. /
""
..
--.Lle}.,.; ~r.
,.
u~u!LI .,~~
.
. /. /
.
.
.
/ 1
. 1/
4(.+1..,.UJ-~,J tZ..J '.JL..a.-.-.~1 ,..A._..,J, ,..4.o'l.C_, .,/;.~
,.,.. 1
cs- &..tt~..,..~,~
..,.~~ _,_,~....,
,.-.u~ .. ~
. . J;, __yJ..t"'.. __...""'-~
..
.
~ ~ .. ,.u.
,,<.
. ":?./
o(Y
'lrr.'.''tP ,.,.,.,,,
.~,;,--~;....,.
~.i'--ri--'1
..
.-
y.,
:t
'"' j
'T'i-;... .j ;~:;r"
, ::-~-. !1 ~ .A- ~
.
;-;,..., ., S
1- ..t. ) (i",...n -~
-
..
~"';'- i~.
.1'
,~
.....-/
~~.).;.:n
-~~
.,~,.~.
~.yi
,..f?-.
'
~
. . -.,
'
c.
v-rr;.r,
..
,... .
..
;..,.:,,..,1 ;...'V
.;,..:...r..
q~1
i .nrn.-4tr,:.r,;
.., .
,..r,..,.,
'' ,-,,.,"/~. - ,,.._,;..~,,..; ..t1 t'n.
. -r..-,..
/
....-rr>n
,.,. ri''*: 1nr';,
,.., ,.,,..;.,_.,
,
'"f:i ~
.J'I
..
"'
.
. . . ..
.,.... ~;r 7}''t"'
r-r. ,...,.7_';~~
~'-:r: r
;n ~"'t'!
- - .~~.r:-,.,.__,
_.- ., ...;,.".,' .J..-vr rr'(?r-.. ,.,,
'-,~-
~,.,..,~~
.,c,_,.,.~,,. -1'{#'\-~;.
~
t .....
"' .,~
., - ,1 ;,,.
,-
'"')
.~
::;.,~,., ,..r,_.,.~;:.;..,.~.r,......,,.cn
'"'7"
"
-.' ,,.,_,
.
b>-\1 \
..
1_,..
-.:c-. '.~""""'/'"'r,..,
y---..
...
.
.
..
,y;,..r'\o' /,.,..
--.
,..;r'n"',.Yr.Jr-'1-~~ ~
''""'"r'?.;
...-'l'
.; ,,,.,.
.;,,.:r, r, r:,,.;,;...;:r.
,{"i' it', ,.,.,.,
.
/
-
"
"'
--.
tt
1i!lN
Y'in:
.a
KLLY1:1LLVH OA .t.VAVH
tl
16
Doktor
Rza
17
HAYAT ve HATIRATIM
Nur
VE
FIRKA PROGRAMI
Msvedde halindedir.
La Rkarganisation De La Turque
Dr.
Rza
Nur
Frka Program
1 2 .3 -
Frkann ad
cTrk dr.
HkUmet ekli Cumhuriyettir.
dare sistemi Laik ve itimaidir. Din ve devlet
ayni esastr.
4-'.r#
......;.,...LA----.~.
1
,.,/~>~:~., ~ ~'...J>_,
"':"'
._;_ .~t~.l
,_,_, ,..._._,.i)
-~
- . . .
, y V-:- '--.
!-r
,Lo::... J................
--..J...-
F. 2
18
HAYAT ve HATIRATIM
Bu eserin kapak
kliesi
Namk
Kemal
Bestesi
Midhat Paa
.cehennemde bir celse'nin kapa :
~~
. . -
....... 1~-:~
.,.-'7 -'"-:....,.,,
::
-~
19
HAYAT ve HATIRATU{
20
Sleyman
Sahneye koyanlar
liliseyin Avni Paa, Ali Suavi
Paa,
stanbul
1932
.. --....---..
,. .
/.
. - , .... .
~.....!.. ~-...:.--:(-:~.u#'~~}.:;!=- ~
4"".;,.~ ~~C~.,t ~ ~ .!!:= ...,;~ ~~ (#,'!"'f
~-~
- "
21
AHISLAK:
Nur
liapanm kliesi
HAYAT ve HATIRATIM
./ ...":"""....KiJ
'
.,.;,
J.,C...~
...,.. .
.......
~-=--~
konuma
dili en
doru
yoldur.
val:' asm
EHAS
(f_, t?.,_,.....,_..L
--
.
. "'
~-:--'..}3 1 .-:_,., ._n'-r""'-.;.A . {':': ~. : .,J ,__.
1 .
asllan
HAYAT ve HATIRATIM
24
25
c..l" ls-'
stavTi.
Rum
ta lebe.
Eczac Altunolu
. v-U...;.!$
l-'?:;~:f
. .
'
..
. ,.,.
.j~
~"
.. u . . _, t..:.,'
""
-d
., ,..,, -"!
,,
-u,,. . . ~r
...
~.
.. ,;-;.".\#) .._;.,~J
v!-J".Iu;..t'-'w'-'...ll
...
.. ..
..:.: . .(;,_L,
V asil.
isi.
. c.~...:....
Danslar
. e..,.;.-1.#
,)L,
/..'..
<Ct
~~
(" 1
..
....__,,..~
..
...
, .. '
'u; ,.;l'>cl,.;..~ ..
<:::~
...
-,_,~
BRNC tR
. ,J..:;, ~--
/
f
"\JY:>r}Y..J-:t'r'''
:-._~/~('"
c..~,;
KlTABIMA
DERCEDlLMEMt
ltRLEB!\l
(Yazlma
tarihi ve
1926
KfuunsAni.
skenderiye
HA!AT ve HATIRATIM
l.les poiisies.
Rza
27
satrlan
gin_
..,;._,,,"';;
unlar
,.
-1
":</ ~..,
,.~
'
ti.JU.~.
u .. L:.,,~: 1
<.
'
...
~(!...U.-
r..,.,t
,
JI,.It
V.o!~."; ~;,;),
.,~~.Pc/, :_ {
"
._ .
-CJ>~~;J,,~Jt.l.,,._;. ,...:,(..~t,.r.S
.J..;,..;_;o,r",.,-
Cl
28
HAYAT
Ye
HATIRATIM
29
BALANG
oJ,,
"""".teo'
c.,;.. ;._:.
....
,-
nektebi bitirdin.
-~,,_., ,~u~~-:"~'~/
1
. - ' u .. s
., .. _
..
L'
~-~fo..-t..ruv
Dier
;',
. ..
..
bir eseri de
udur
Doktor
Rza
Nur
tRLERhl
Ve
Kes
poiies
ettim. Merutiyet
Paris
Bu eserin ilsz mahiyetindeki .balang
.naklediyoruz :
fenni makaleler ne
ilil.n olunanca ise mebus intihap oluup siyasi' sahaya getim. Bu sefer siyasi makaleler ne
rine baladm. Bu siyasi makaleler de yzlercedir. Bu
devrem bir cidal devresiydi. Hakkmda gazetelerde medh,
zem, doru, yalan ok eyler yazlmtr.
, Mektepten
ksmn
30
D.
HAYAT ve HATIRATIM
,.,
R..!ZA If ll K
31
..
,,
. . . . .....
,
-~ "'~~ .:..--'<,_., "'~'t!-'v-'
v,J'J.,1
4_,; .,;.J''<
~!_,-,
.r' .. t
" .
.. . .
. .:
"
".
--
,.,~
...
.;
,,
__ __ ,.:u0-..-- -~-~.: --~.
..: ._..,.,,/
T,;.
.. ..
~...,._ ~,r>,J..c.V........;o
-,
-..-._,4..-
.. - -.'-t . ,.
-J;'u'-" ~ /.,,_t,,.Jrl6'
,.:,
J\ . : , ...
birok makale
L.-
c.r.
te bunlarn
mutur.
nin st
..,__;,._W"'L.ft
--
_"':~~
,_,.
nercttim.
ksm
m kalmtr. Kalanlarn
,..
._r . .
Sonra o
;__,
Bu szlerin yer
1'
- . . . . , -"u
...._..,,.b_,~.,..._u_ -.--~~~:-,-.,,
"
m edilmemitir_
- ~.
--,.,_
Ayn
yaznun
devam
~.
HAYAT ve HATIRATIM
32
--
, ___. .
'~ V~
"' .
Eklerden biri de
udur:
Doktor
33
Nur
"""""'''......;- _,:.
Z Y A P A A N I .N
ZAFERNAMESI
N AR
AKTA
EYLL 1935
Roma'da yazlmtr.
'L
'
. .
(..,;:~- I.J',U t:.. 1 ""
,. . ;,.;~~;.;.,,
"'----
,_,~.., .ll
~-~-: r:"'"""~f ~
'"'1 .......
Yazmn
imzas
Rza
N.UR
Yazar eseri
u satrlarla
kapan kliesi
takdim ediyor :
Karak~. Kkremi bir bora tyler rperten bir
lkla esiyor, ortal altst ediyor. Yer, gk, bulut, aa,
toz, toprak, hep allak bullak. Kapkara olmu. Koca nar
larn dallan birbirine giriyor; arpyor, arp~yor, atr atr knlp havada yel elinde oyuncak bir ty gibi
oradan oraya frlyor, dnp dolayor; kvramyor, yu-varlaruyor. Bora bu aalan niin krar, bu gazap nedenlir, belli deil. Bulutlar yerlerinden kopmu, bir tl gibi
uuyor; ba dndrc bir ca.buklukla geip gidiyor. NeF. 3
35
HAYAT ve HATmATIM:
--:=-:
-,-~:- ~ _,~_,.._,./J.;
__~J/./
.. . . . _,. .._r,;;J
,.
. ..~y
1.
. . ,.-1/
. . J,.
- - .:.,. .,
. JD{d.J- c .. _{,{
.,;.A...-
LA. ..r
.A
) Y JL&.
u~
y., 1 A..,~
. ........., ..
,. ~,.- .
""7
_aJ.t~_.,;_,,.
'""
\...IL"'.J_
..J_.r
'LJt."
... u~
.
41,y t}llu "
~_;;~UJ,
~ . \ -....
~
i
1 -
J~,,.,
-'; ""'!*~
().)L-,.
..;-t;...Jc};t-__,
,_,....-,.
.,,...:_,_,.;
..
- ~. ,~~-P~L.litf!
U:J
"-':_," <. ._._::. d--"'. ' J-y .. . ,,. , , 1 .r
~.r.t lD~' _..:_;_,!.,tu_;~-~~ ~,~u'~!..' '.J<'~.I':
/
p r
:.J(
'
'
,.I!Jr
j~
._;
'+.
0,;_ ~
. 1
Ck.) l" ':
\J--:-'
U
_,
,. ~,,GL-'(""'-'''""
....~. c:. ;.,,....
_...J
Jl ...n_:.-.
Bn takdirnin ash
1-~azann
.ro
HAYAT ve HATIRATIM
Dr. RIZANUR
cZavall
Trk milleti ne gnlere kalm!... Trk
.yurdu cehennem olmu. Yanyor. Biz Ali Paalara, Ab
dlhamidlere lozardk. Meer onlar zemzemle ykanm
lar. Milletin halinden matem iindeyim; bu te'sirle yeni
bir zafername yazdm. Bizde vatan sevgisini, onun n
gayret, fedakarlk vard. Dnya terakki dnyasdr, im
di bu gayret daha ok olacakt. Halbuki hi kalmam. e
bak ki yine gayret bize dt. Bu zafernarneyi vermek
iin adam aradm. Seni salk verdiler. Dediler AKTA
derler bir er vardr. Namuslu gayretli kiidir, yurdunu,
hem de yiit biridir. Namk Kemal'in ve senin yerini im
di o tutmutur. Ona ver. Ben de geldim, senin r'yana gir
dim. Biz tanrnn yanndayz. leri sizden iyi grrz,
.biliriz.
Zafernarneyi okudu :
36
Eklerden biri de
* vasiyetnii.mesidir.
yazarn
V ASYETNAMEM
,...
"
37
,:~.,
. -
~ ...... .o;~
...
/
... .,J(:
:-'
,1~ _(;.-
.r
-v
.~,~-...
,
~~ .J~ _, /.,l.ICJ"' J~ ,eJ ;_,..
.1
'
. ._;~(~"'"'
Vaslyetnimenin ilk
satrlar
38
HAYAT ve HATIRATIM
c.
,)_.,bt: _/U~ J
~ .A) ... -i
L,...
_,,,_
M .
(.r
(S"t- '..vi__._,
/ ~
'
/
u-'"-~~,,_,~ r'"-'>'~
_,.!,--:-',-i
.i-'h,,J~I_,~
</'.r 0-_.:\~\.c
1
_,... ~_,"!'.,u
(---'
~;: ~,L
~J~ c.f.,i.U,
.,Jr
_/
1"'
.
,-' ''-''
)r
"'':'~ ~;..,J
'L
(.c.
""';t?"--.,u-;..__:.,
.-/~_,....J_..,.v;..__;.
.' -1
'
~,....:t.J-7
.
':.J-.1
~-t..
-. f.'~,J -~~~~ ~-':"~,;,_. /
.j..J
~_,r,./~.
.
..::~,, o~~'
,.u:J
p~N
,
,
- . ,.&,.1,.,~ ~,J;r-y_,, ......-~
. ~
.1
(~!,~-:;.;
""':~
.,., .
._,,.,,.:_[,,
.~,;,_t'
..
. . .Jfl~
. .
',.~
. . '
/
~
.
t ...,....,..-'-'-i . ,~~.,J~IJ u,.,~ J. ~ ,.._
... ,;. ' . (',,~ -
...,,..,.
..
,/ 1
.
,
.
rfl....,."
J , ... -.~- ,J/,.1'-"' ..;- ,_,, .~.J' ...,~~~~" ,.~ ..,u
e}~ ..r~/1. ~.. ...,; ...~~~~.::--'~~-~ ~
VaaiJetnmenln dlt8r bir aayfas
:nede duran esas defterinde kaytldr. Demirba eya listesi de Sinop'da ktphanededir. Ben lnce Sinop valisi,
mahkeme reisi ve belediye reisinden mrekkep bir hey'et
ktphaneyi, iftlik ve emsali varidatlanru idare etsin.
Hi kimseye on para borcun yoktur. 26 aban 1342 tarihli birinci vakfiyedeki art mucibince ben lnce ktphanenin karayel ve cadde cihetindeki oda srf bana ai~
eya ya tahsis edilecektir; bu eya yaptnlacak camekAnlar3 konacaktr. Bu eya nlar<iJr: 1 - skenderiye'de yaz
masamn stnde duran baslm, ci!tletilni ve adedi 35
olan eser!erim ile yine cilt haline konmu ve fakat henz
baslmam eserlerim. 2 - Henz baslman olan eserlerimin msveddeleri ki, byk zarflar iinde olup yanmda
sandktadr-' 3 Sinap'da ve skenderiye'de bulunan btn
muhaberatm ve btn evrakn ki; yine ayn sandkta ve
yaz masamdadr. 4 skenderiye'de hanemdeki yal boya, sulu boya ve boyasz levhalar ki lskenderiye'de yanm
daki listede yani kitap listesilin sonunda mfredat vardr. 5 - Pasaportlarm, diplomalanm, Msr'da tababet
msadesi ila... vesikalar. 6 - Sinop'da ktphanemdeki
Trk Tarihi msveddeleri, 1919 intihap dolamas, ani
ile pai, Viyana mektuplan gibi eserlerimin msveddeleIi 7 - Sinop'da eyam arasnda olan Moskova muahedeaini mhrlediim mhr. 8 - skenderiye'de yanmda olan
Lozan muahedesini mhrlediim mhr. 9 - Sinop'da
eyam arasnda olan Lozan muahedesini :imza.ladm stilo 10- skenderiye'de yanmda olan ilk Maarif VekiUetini
tekil edip btn maarif vekillim mddetince kulland
m kalem. l l - Yanmdaki ve Sinop'daki btn _fotora
filerin. 12 - Otu: yldr kullandm ve Sakarya Muharebesi zamannda onunla toprak stnde yattn sar battaniye ki skenderiye'de yanmdadr. 13 - Tapu senetleri
ve haritalar. 14 Vakf!neler. Hepsi bunlardr. sken
deriye'de yanmda olan ve listesi mevcut bulunan 415 ki-
HAYAT ve HATIRATIM
41
.. :
o--;_;--~--_,.,~_,
;..~.;;c
- ~..J.'...d
~~--,J.-....::..: ~
t_S:.t '"'"-
o-J
&V~'(s-:'~-:-
... ~ .. (..lt...~ ..
u/........-J.,r:~
d:J;..:,;J
.
tt:
tJ/..J_,Je...Y_,J:;tJ~..;..f.;_,_,&~j
~J"~(:j,_,v-,
-A
..
,IJ,jycJ~~..:-_,J~... -''".P-_;.,...;w~,r~ l. / . __
"" .
, er ..: .
~- .
"
~.,_
(':...:,w;,
t.l
"-
\..
\ -. . .
...,_.__
. '-
'
-~-
'
~y
,"
.
./
-'-'! ":~
-! t:J
,..
., 1>
4J
"
. _ , ,. . . . ,
. .
...~[....o,~~
.~~.... . .,~
1)
'. ..
--:-' '._,.4
----fru
iJ ~
-':--'
-'-h'
. .1_;.-j .>./-~
.
~ ~,
~./
.... ~..
A~-'J'. a..w...
- u,;,
~.
.1
.);..G-.J
-..:.,Ju ;.~;,"
.,:.:;J
,..;c)~:~J;
~~~&J~I_,&......_!J,L.~1,~1'
~/,~-~;,,
. . ..
. . .
~~ .... .('::-...~. . ~ J._, ~,. / -~---4
. ... . ....;;_.,.-!',
-
,4--1
skenderiye, Cuma, 17
Kinunosam 1936
HAYAT ve HATIRATIM
42
.1! ..~tr~.~~.J'~'
Dr.RIZA NUR
~.3
, ~h:~. -..:U. L.~ !'";ai~ ,;....:.:~~_;_....
. /.-... 1..
~JJJ.t.eh-
. ...
;.c,.,.z:.:J
..
J,v'(
,..
'
/_
~...,..
~~
...
. .... _,~"'"'t
. . - ~_,1~~ v-1-~ t..._,.r
- -...J./~',_t_,
.
tU,cJI
~.
1
("'~c-
...-::--.YL.'-
.. 1
.....-~t.~-'->'~,...--:"":'" ,.t_.,~""'
d - _......-
,.
':
sayfas
HAYAT ve HATIRATat
Rkponse l M. Pelliyot.
Revue De Turcologie.
Historie Du Croissant.
ehnarne ve Firdevsi (ehniLmenin Hu!Asu)
34 - Ali ir N ev81.
35 - hsan, Terih, Fizyoloji, Hzsshha. :!'kinci
t ..b. Orta mektepler iin.
HENZ BASIL'W:AMI OLAN E8ERLERM
1 - Ermeni Tarihi
2 - Tiirk iirinin Evolsyonu Tarihi ve Analitik
Tedkiki.
3 - Trk iir Bilii Tretesi.
4 - Fransz iir Bilii .
5 - Faust.
6 - Minyon.
7 - Uikme.
8 - Karmen,
9 - zdemirle Dolun .
10 - Hekim Mail Efendi yahut Alafranga nu, Ala
turka nu?
l l - El-eczaciynNuh (Usta Eczac)
12 - Leblebici Horhor.
13 - Eleczaciyn-Nash zerine zahat.
14 - Janet'in Diin Partisiyonu
15 - Sinop'da Rza Nur Ktphane~i.
16 - Pai lli Ani.
17 - Ebrece (muhtasar) Trk Tarihi.
18 - Ebrece (muhtasar) T'irk iir Bilii.
19 - N amk Kemal. Divan ve Dier iirleri
20 - kibuuk Asr Evvelki Trkler ve Notlan.
21 - ukfe-i Muhabbet.
22 - Apoka Na't.
23 - 1919 da Meclisi Mebusa htihab. Sinou'da
30
31
32
33
~?_~-.(
w - 'l
2~-.(. ~w...,u! _s
.......~; ,., ].J '.J
,.
1-r
.'-...
.J! ;:.;_.J, ~
u...o..tL.;..w,
.~!J-
.,
CJ;,-~.,~ ua ..!--..;
- ;'
_ 8
_,
-,-r
":
'.
ltihap Dolamas.
Bu &tenin ashna ait Ilk sabitenin
klieal
HAYAT ve HATIRATIM
24 25 -
Viyana Mektuplan.
kinci Murad Divan.
iirlerim (Rza Nur Divan)
Gazetelerde Neredilmi Makalelerimden Bir
26 27 ka.
28 -
29 -
iir
boyu
Hakknda
1 m. 37 cm
35kgr. 350 gr.
Kitaplarnn arl
Eserlerimin sahife
aded
Ma-
lunat.
30
31
32
33
34
35
Hayat ve Hatratm.
Trkiye'nin lhyas.
Cehennemde Celse.
Rza Nur Zafernamesi.
Rza Nur Tercii Bendi.
Topa! Osman.
Hepsi 71 tanedir.
J.
t-. (lt:..
.....
~-.
311l-
- .ll
u- .,.'~~:.;_.- .JZ
Bu notun
. .... ~JJ:}.
,,#.:'..#
rL
kUesi
-N
71
m.69em
asinn kliesl
17147
49
HAYAT
ve
HATIRATIM
MA VIE ET MES MEMOffiES
1929
51
BALANGl
52
HAYAT ve HATIRATIM
53
Iar
geenleri ben ldkten sonra mdafaa edecekler olaveya hayatta kalanlar bizzat mdafaaya kalkacaklardr. Biz bu zatlara bir dmanlk beslemi deiliz.
Bundan bir karmz da yoktur. Hatta kusurlarn yazarken iyiliklerini de yazdk. Hayatta olsaydk cevaplarn
verirdik; fakat toprak altndan stne ses yetimez. Takdir byle ... lenlerin azn toprak doldurur.
Burada her eyi, hatta ehvete ait eyleri de yazdm,
Bu irkindir; telakiri byledir. Nerde deil, btn cihanda; imdi deil; bti1! zamanda asrlardan beri hep byledir. Fakat bu hayattr. Hem de insaniann arneli hayat
nn en mhim ksm. imdiye kadar bunu yazan azdr.
Halbuki herkes bunu yapmtr. Bunlarda, tbbi, shhl, itimai, ahlaki bilgiler, dersler ibretler vardr. Ben bu adetin baricine kp onlan da yazdm. Denecek ki; bu terbiyeyi, ahlak bozar. Geenlerin gzn aar. Halbuki im
diye kadar bu i hep saklanmtr. Buna ramen her
gen de bunu behemehal renmitir. nne geilmez bir
~eydir. Demek ki ):u fikir botur. Aka yazmak evHI.dr.
losanlarn her hali yazlr da her gn ve bol bol yaptk
lar bu i neden yazlmaz. Halbuki beeri varln, ilerin,
siyasi, itimaf birok eylerin de ekseriya masdar, sebebi, esas budur. Bir Arap airi :
Kvamd dini veddnya bi hazel'uzvi iz kama
Fela hare vela nere vela ba'se iza nama
Demitir ki, ne dorudur.
te buna kadar hereyi aka yzyorum.
caktr;
Dr.
Paris, 1929
Rza
Nur
HAYAT ve HATIRATIM
Babalar
Krm
ve
&
56
HAYAT ve HATIRATIM
57
HAYAT ve HATIRATIM
olum.
Babam terbiyeme ok dikkat ederdi. Beni ya1:nz sokakta gezdirmez, kimse ile konuturmazd. Kzdka iyi
60
HAYAT ve HATIRATIM
61
ressam yapntr.
62
HAYAT ve HATIRA.TIM
cami umumi harpte yanp bitotuturduk. Dess iin hocann otusduu yere gidip onun nnde diz kerek kuru tahta ze
ine otunrduk. ki sarkl hoca vard. Biri Ahmed Efendi admla bahoca idi. Dieri Hac Day adnda iki bkliim bir ihtiyard. Denekleri ve falakalar vard. ocuklar bunlarla derlerdi. Bu mektepten baka hatra muhafaza edememiim. Oradan Seluklulardan Sultan Alaeddin'in yaptrd ve Byk CS.mi de!!ilen camiin avlundaki ve sfendiyaroullar mezarlan yaknndaki R
tiye mektebine girdim. Bu mezarln duvarlarndaki raflarda yazna birok kitap vard. On sene evvel bunlar grrnee gittim. Bir tane bile bulamadm. Belki de iinde ky
metli eserler vard. Gitmi. Byle nelerimiz gitmitir.
Ahmed Efendi ok terbiyeli bir adamd. Herkes onu
severdi. Bu hocam beni ok severmi, ben bilmiyorum.
Yalnz bundan bir ey hatrmda. imdiki orta mektebin
temel konma merasini yapld. Mektebimizin ocuklann
oraya gtrdiiler. Dualar edildi. Bize kuzu dolnas ve
helva yedirdiler. Yemek esnasnda Ahmed Efendi birka
defa yanma geldi. Beni okad ve dedi Id; tatl ok ye, zihia aar. Bu sz hatnnda kalmtr. Meerse ben mektebi bitirip Rtiyeye giderken babam artm, ona un
lan sylemi: Olun ok zekidir. Mektepte yz ocuk
var. Hepsinin akln toplasan onun akl kadar etmez. Aman
bu ocuu sonra lstanbula yollayp okuttur. Byk adam
olur. Devlete, millete byk hizmetler eder. Sakn bu ocuun terbiyesinden vazgeme!>> Bunu ben bydkten
sonra babam bana birka defa sylemi, Allah ralnet
eylesin Ahmed Efendi akll adamm, demitir.
Babam benim tahsile devam etmeme ok gayret eder-
di. htimal bu adamn tevikinin neticesi idi. htimal srf
bu adamn teviki iledir ki ben tahsil etmi oldum.
tk mektebe giderken dier iim evimizin nndeki
'Bu mekteb ve
yanud&ki
mitir. Sralarda
HAYAT ve HATIRATIM
64
ar ard.
2 -- Kaydrak - Enli ve mcella talar ile dikili olan
bir kaz vurup etrafndaki daireden karmaktr. Ta
kaydrr bir surette atlr.
3 - Dilden. - Bu stanbulda <<Bile>> denilen eydir
ki, Franszcadan alnmadr. Dilden asl Trkesidir. Bunu kendimiz yapardk. Bir ufak ceviz kadar bir tatr.
Tula veya kiremiti ufak ve yuvarlaka bir halde krp
emenin yanndaki kaldrm talarna srttre srttre
yuvarlak ve mcella yapardk Bizim evin yannda aa
hamamn nndeki emenin kaldrm talarnda bu srtmelerden hasl o'mus uzun ve ortas geni oyuklar vardr
ki ; son zamana kad~r orada grdm. Bilmem halil. duruyor mu? Bunlar bu srtmelerin at oyuklardr. Biz bu
oyuklan hazr bulduk. Demek birka asrdr vard. Grlyor ki o vakit her ey millidir. Ama kabaca. Zarar
yok.
dierlerini
65
F:5
HAYAT ve HATIRATIM
sevin, ne vecd idi. imdi bu camide on kiilik bile bir cenaat yok.
Namezdan sonra eve gelin:, t~[.'J:ler bykterin ellerini per, bykler de onlara hediye verirlerdi. Keza aile
mezarlkianna gidip balarnda Kur'an okurlard. O g e-dost, hsm ve akrabaya bayram tebriine gidilirdi.
~keklcr iin Meydaneteinde kadnlar iin de Topdelignde bayram yeri kurulurdu. Buralarda salncaklar, dolaplar, beikler olurdu. Satclar, biro\< yiyecek, bilhassa
ekerler satarlard. Ada haline getirilmi bir - iki okka
ekeri ekip uzatr ve tekrar top eder; bunu yaparak doa,.rlard. Isteyenlere bundan bir miktar uzatp kopararak
satarlard. Bunlar elleri ekere yapmasn diye ikide bir
ellerini tkrklerlerdi ki; sllata ne kadar muzrdr
Ne ise o zaman Sinopta fire.ngi nedir bilinmezdi. Ama ba:
ka san hastalklar elbet vard. Buralarda greler olurdu.
Gre mhim bir elence idi. Mehur pehlivanlar vard.
Bunlar kuvvet _v: maharetleri.ne gre derece olup, baa, ortaya, kuuge gre ir lerdi. Yeneniere ko, basma
dana gibi dller verilirdi. Bunlar ne gzel milli adetlerdi:
Herkesde byk bir aile muhabbeti vard. Herkes evine
anasna, babasna, oluuna, ocuuna saf ve tabii bi;
nuhabbetle merbuttu. Bayranlar bu gzel adetlerle bu
his'eri tezahr ettirirdi. Hepsi snd. Bu snrnek fecidir
nk inkraz alametidir. Gidei Trkn harsdr ki, 0 gi:
d'nce kendi de gider.
. Dnler de bize elence idi .Snnet dnleri, bilhassa evlenme dnleri olurdu. Perembe gnleri gelin
alma alay yaplrd. Bir sr halk gelir, gelini anasnn
ev~den_ alp_ adr gibi bir eyin altna alarak gveyin
evne gotururlerd. Giderken bir azdan ilahiler ve trkler sylenirdi. Gelin almann hususi trk ve havalar
vard~. Bazen bunlara bir mektebin ocuklar da gtrturdu. Bakrma kadar kzn eyizi alayn nnde giderdi.
66
Dier rnhirn bir iimiz de bayram ve hdrenez beklernekti. Hdrellezde krlara klr, kuzu ve helve yenirdi.
Kzlar iki takm olup gelin almas denen oyunu oynarlard.
Bu oyuna mahsus trkler vard. Sylerlerdi. Yazk ki bu
gzel eyler hep snmtr. Bu trklerin havalarnn
gzellikleri hiUa kularndadr.
Bayram byk bir vak'a ve sevin idi. Babamla Byk Camie (Seluklardan Sultan Alaeddin'in yaptrd
c3.ni ki onlann cami mimari tarz zere eski Akdeniz Inimarisi olup msttil ve iinde birok direkleri havidir.)
bayram narnazna giderdik. Herkes o gece ykanr, iyi elbiselerini giyer, Byk C3.nie getirdi. C3.rni tarnamile dolard. Hatta avluda bile cemaat olurdu. Bu herkes iin ne
67
HAYAT ve HAT!RA11!4
Buna Kaliye derlerdi. Bu trk ve i!Ahilerin gzel bestelileri vard. Kayboluyor, bir losm kayboldu zaten ... Notalann teabit etme. Dn evinde gelinin bandan para
salrd. Buna sa derlerdi. Gvey gelinin yanma girdii
vakit, gelinin yznde duva olurdu, bunu gvey kald
nrd. Sonra gvey gelini syletmek iin bir eyler sorar,
gelin cevap vermez, nihayet bir hediye verir, gelin sylerdi. Buna da. Syletmelib derlerdi. Gelinin iledii el ile
ri bir odaya sergi halinde konur, herkes grrd. Bu kz
lan altrmak ve hner sahibi etmek iin iyi bir usld.
Bu da gitti.
Dnlerde kek oynard. Bunun alnna para yap
tnrlard. Kadn ksmlarmda ark syleyen ve def - dnbelek alan kadnlar vard. Bunlara engi derlerdi.
Babam ve anam bana hi trk syletmezlerdi. Tabii
bir surette ve binefsihi syleyecek olsam men' eder ve
azarlar!ard. Babam .Kek mi olacaksn? derdi. Bu te't<ir ile ben musikiden behresiz kaldm. Diyebilirim ki mrmde bir ark sylememiimdir. Ne feci cehalet!. .. Zavalllar terbiye ve namusu yle zannederlerdi. Halbuki
yirmi yaundan sonra musikiyi pek sevdim. a.a r ve
musiki en sevdiim eydir; fakat ciddi tahsiller, hayat ve
maiet gaileleri, politika facialarm bana vakit ve frsat
verip de musikiyi renemedim. H8.!a bir trk sylemesini bihnem; fakat musikiyi, teganniyi delice bir sevgi ile
dinlerim. hsan denilen malluk buna muhtatr. Bazen en
derin bir kederinde bir trk tutturarak derdini unutur
kendini avutur, hayatn byk bir ihtiyacdr. Ben bundan
da mahrumum.
ocukian mektebe balatnak da byk merasimie
olurdu. Bir alayla ve ilahi ile ocu mektebe gtrrlerdi. ocuk iyi giydirilir, bana altnlar konur, boynuna hamayilvari Supara kesesi taklrd. Tevik iin ne gzel
Adetti. Bu da gitti Supara risalenin Trkesidir. Snnet
altn taklm snnet ocunu ata bindirip iWilerle sokaklarda gezdirirler, sonra snnet ederlerdi
Ylba gecesi evlerdeki eski hasr, ktk, saman
gibi eyleri alp sokaa yardk, ateleyip alevin stnden <Mslmanlar ku gibi, gavurlar kurun gibi> diyerek atlardk. Bu, Trklerin eski dinleri amanlktan kalma bir adet eseridir.
Ara - sra da on - onbe ocuk toplnp ceplerimize
ta doldurur, hristiyan mahallesine gavur talamaya gi
derdilr. Rastgeldiimiz hristiyanlara ta yanuru ya
dnrdk. Onlar da zaten bize yaparlard. Benim bama
geldi. Ben rlitiyede iken halarn hastalanm, lstanbuldan
Sinop'a tebdilhavaya gelniti. Babam ona ~hrin kenarn
da, krda ve denize nllzr <Zeytinlik> knilen yerde bir f'!V
tuttu. Ben mektebe gitmek iin hristiyan mahallesLnden
gemeye mecburdum. Hristiyan ocuklan birka defa
beni dvdler. Nilayet babam beni bir admla mektebe
yollamaya mecbur oldu. Sinop'un Varo Malallesi hris
tiyan mahallesi idi. Nfusca ehrin drtte birini tekil
Ederlerdi. Hristiyanlar ticaret arbab, alkan, iffet cihetiyle Trk ahali derecesinde idiler. Fakat mutaassb idiler. ocuklan evlerine Ia'net yaar diye Mslmanlara hanelerini kiraya vermezlerdi.
Byklerin de sporlar vard. Cuma gnleri Meydan
Eteine toplanp at yan, cirit oynnu, giire, top oyunu
oynarlard. erefli bir eydi. Ben yirmi yaiann buldum zaman bunlar bykler iin ayp addedilmi ve snmiitr. Atalarda ne iyi adetler varm, sonralan cehaletle nasl snmiitr! ...
On yamda Riitiye mektebine gittim. Snflarda daima en ilerde idim. Bir - iki, nihayet okuyta bir eyi
ezberlerdim; fakat bir - iki hafta iinde bir ksmn unuturdum. Muhtel zamanlarda birok tekrar ettiim eyi
HAYAT ve HATIRATIM
70
ok defa ne biz anlayarak, ne de hocalar anlatabilerek ezberlettiler. Gene eyh Sadi'nin Glistan'n ezberlettiller.
Bir gn bamuallim kzd, snfta yirmi kii idik. Hepimizi falakaya takp dmek istedi. Bir utan balad,
dd. Srtst yatnyor, ayaklann kaldrtp falakaya
geiriyor. Falaka bir kaln sopa bir ip iki ucuna balan
m, ayaklar bu ipe geirip denei bkyorlar. Ayaklar
denekle srubit kalyor. Birer ucundan birer adam tutuyor. Ayaklar plak. Hoca koca bir kzlck denei ile alabildiine tabanlara vuruyor. Dayak yiyen yryemiyor.
Taban iiyor. Bazen kanyor. Bana sra geldi. Yat sen!.
dedi. Yatmadm ve Ben hayvan deilim ki dayak yiyeyim> dedim. Zorla dmek istedi. Kitaplarm atp mektepten kp gittim. -drt gn meketebe gitmedim. Babam sordu, anlattm. Hi bir ey demedi. Bir ka gn
sonra babam: Haydi, seni mektebe gtreceim dedi.
Ben, kzp mektebi kendim terk ettim. Gidemem>> dedim.
Babam: Hayr! Sana ar gelecek bir ey yok. nk seni hoea kendi istiyor>> dedi. Ve gtrp beni hocaya teslim
etti. Babam sertliine ramen demek beni izzet-i nefisli
ya>atmak ve byle bir terbiye usuln de biliyormu. Hoca kendisine: Bu ocuk ok zekidir. lerde byk adam
<>lur, yazktr. Tahsilden kalmasn. Geti!'.>> dernimi. Eve
dndm vakit nasihatler ederek, bunu syledi. Mektebe
gtrd. Hoca bana hsn muamele etti.
Bu mektepte tahsil ederken bir i.in de ku idi. Ku
lar delicesine seviyordum. Evde kapanca kurarak, kse
iwyarak saka, florya, isk ete, meri tut uyordum. Meri
iskete ile beraber yaayan geici bir kutur. Belki de onun
diisidir. Bilmiyorum. A da yapmtm. Bununla da
Meydaneteinde tutuyordum. Kafesleri, kapancalar kc11-
71
HAYAT v. HATIRATil\[
72-
yazldm.
74
Mteriler
HAYAT ve HATIRATIM
otururlard.
75
mazd.
balk tutardm.
Bu da
76
IAYAT
ve tATIRATi:
mi iyice
siyasi
vaziyetlerinden
bir trl
77
yapp,
hevesi
alamadm.
Rtiyenin
son
snfna
78
HAYAT ve HATIRATIM
79
, En adi ocuk bana istediini yapamantr. Bunu daliandrmaktansa kapatmak evlildr dedim. Fakat mutlaka intikam almak fikri hasl oldu. Ben de ona yaparm
nedim. Gece sokaa knaa da korktum. Nihayet afak
skerken sokaa frladm. Karma kt. 'una barayn
dedim. Fakat byle bir denaet teebbsnn lakrdsn
b:Ie azma alnaa utandm.
Bu bana byiik bir ders oldu. Bana insanlara dost demenin, on!ar saf ve pak bir hisle sevmenin byk bir hata olduu fikrin verdi. Bu kadar iyilik ettiim bir adam
hile neler yapmak istiyor. Demek insanla dost olnaz neticesine vardm. Hakikatcn sonra dier trl vak'alar bu
nu tc'yid etti. mrnda. bugne kadar kimseyi kendime
dost saymadm. Dost sahibi olmak hevesinden vazgetim.
Hala yleyim.
Eu ocuk sonra zabit olmu, nadiren sokakta rastgelirdim. Grdm vakit ibs grm gibib olurdum; fakat
zamanla intikam hissinden vaz getim. Zaman her eyi
unutturuyor. Salretmek bunun iin iyidir. Fena eyleri
de talik bu sebeple iyidir. O da benim yzme bakamaz,
yere bakard.
Onalt yamda Soukemeden ahadetname aldm.
Artk
Askeri dadiye gireceim. Babam <<Doktor oh diyor, bense kahramanlk hislerirole asker olmak istiyordum. Babama ramen Harbiye !dadisi elbisesi yaptrdm.
Perembe giin ahadetnamerri alp engelkydeki Kuleli !d adisine gittim. Bana: Peki, fakat Cumartesi giin
gel! Bugn tatil oluyor>> dediler. Sirkecide bir otelin altndaki kahveye Sinoplu olup stanbulda muhtelif rnek
teplerde tahsilde olan talebe gelirdi. Cuma giin oraya
gittim. Mlkiye mektebinde daima snfnda birinci olan
Selil.mi adnda bir Sinoplu talebe vard. O da gelmiti. Elliserri grp Sen asker ni oluyorsun?,, dedi. Bbrlenerek: Evet!>> dedim. Arzum svari olnak. Dmana atla
HAYAT w.
HATDRA~
saldrma.k ... lki saat bana naai:hat etti. ctA doktor ol.
Doktorluk bir sanatb.r, ilindir. nerde Alim olursun askerlik iyi deildir. Sana yazk olur~ gibi birok szler syledi.
Ve nihayet beni ikna etti. Cumartesi gn yine Kulelide
ve daha yukanda olan Tbbiye ldidisine gidip yazldn.
Hekim olmama ite Sel8.mi sebep olmutur. ok memnunuro ve her hatrladka onu ha.yr ile yadederinl- Zavall
mektepten ktktan ve parla.k imtihan verdikten sonra
ilk memuriyetinde ld. Eer yaasayd mutlak byk
a.damolurdu.
Bu mektepte yl okudum. dare tamamen asker
idi. Sk disiplin vard. Hocalar bir - ikisi mstesna zabitti. yi hocalar vard. Mesela ocuklann cMeterolojh dedik
leri Seyy.id Bey adnda uzun sakall, ihtiyarca, Avrupa.da
tahil etmi iyi bir reasa.m, resim hocamzd. Keza o
cuklarn Batlamys adn verdikleri adm hatrlayamad
m muktedir bir Binba tarih hacas idi. Muavini m
Jil.zn Muhtar Bey de pek .deerli bir hoca idi. Bunlar bi
ze, frsat bulduka hrriyet dersleri de verirlerdi. Hele
Mu!f.tar Bey ateli ve ekinmezdi. Nihayet bu
yzden
sUrgne gnderil<;li. Bu kynetli hocay Merutiyet ibtidalannda Darliafakada grdm. Orda hoca ve perian
d. Zavall ltyneti bilinmemi, istifade edilmemi biridir.
Edebiyat hocamz Vahit Bey a.dnda bir yzbayd. yi
ve 'muktedir biriydi. Bize en seme edebi paralar ezberletirdi. Bu nmunelerden bende edebiyat zevki uyanm
tr. Dahiliye zabitleri de vard. Bunlar snflarn idare i
lerine ba.karlard.
Benim bu deviem haar!k, kavgachk, pehiv2llk,
son devresinde ise iir ve edebiyat, politika. ve hrriyetperverliktir. Derslerime o kadar alamyordum; fakat
yine daima snfu llersinde idim. Snfta ikiyzden fazla
talebe vard. Herkesle kavga ediyordum; bunu kavga iin
deil kahramanlk davas iin yapyordum. Zaten talebede
81
medim.
Ancak verilen elbise, yiyecek iyi deildi. Y anurd&
binann her ta'af akard.
Birbuuk yllta.dar baarlk ile geti. Bu esnada yine
ramazan tatillerini Sinopta geirirdim. Ramazan ka ge-
F:6
82
HAYAT ve HATIRATIM
onbe-yirmi
83
84
HAYAT ve HATIRATIM
85
HAYAT ve HATIRATIM
87
HAYAT ve HATIRATIM
88
talam
tabsili ile hayatm balad. Bu tarih Rumi 1311 tarihidir. Artk benden
haaralk, apknllk, kavgaclk, haylazlk gibi eyler tamamile gitti. Yerine usluluk, ar ballk, kimse ile konumamak, yunuaklk, hi durmakszn hattA teneffs
zamanlarnda da kitap elde almak gE:'ldi. ok a.Jp.yor
dum, yine zayfladm.
Yine edebiyat ve ciirle de mEl!jgll1dm. Artk zevkiro
ve megil.lem Avrupa edip ve airleriydi. Onlar okuyordum. Yine tatillerde Sinopta zeytinlikte deniz kenarnda
bu eserler ile meguldm. Trk airlerini -en moda. olanIann da- bitirmitiro. Avrupa airlerinden bizimkilerden
daba ziyade zevk duyuyordum. Politika ile de daba ziyade
meguldm.
Dr:
~NUR
89
HAYAT w HATIRATIM
bir yumruk sacak kadar bir delik var. Ziya, hava, su,
ekmek bu delikten gir~. Orada iki kii imiler. Raifle delikten konutum. Zavall toprak stnde bir hasrda
yatyor, ekmei, suyu bu delikten veriliyor, abdestini oraya topran stne ediyormu. Rutubet, kf ve sair kokular mthi. Haline pek acdm. Aylardan beri buraday
m. Doktor acele etti. Nihayet doktora yalvara yalvara
Raif'in hastalndan bhlis bir rapor verdirdim. Oradan
kurtuldu. Biraz sonra hapishaneden kp ehre girdi.
Srgnler ehirde gezmek ve ehirde bir hanede sakin olmak zere gnderiliyordu. Bunu hakszlk stne haksz
lk olarak zndana atnlard.
Artk Raifle karde gibi
olduk. Evimize aldk. Anam da ona evlat muamelesi etti.
htiyar bir anas vard. O da geldi. Bu zavall kadn her
hatrladka hem hrmet hem muhabbet hissi duyarm.
Fakir idiler. Kocas lnt. Olu hapishanelerde idi. Bu
kadn bu olunun etrafnda bkmaz, usanmaz pervane
gibi dnerdi. Onun der?ine ortak olurdu.
Raif bir derece okumu, bilhassa pek metin ahlak sahibi pek iyi bir genti. Yalnz zekas yksek deil ve bilhassa pek anfd idi. Halis erkez idi. Karde gibi muhabbetlniz, ailece olarak, ok yllar srd. Padiahlk zamannda hrriyet iin alp bu bemlan ekti. Merutiyet
olunca ttihatlara muhalif dt. Onlar da onu hapsettiler. Anas o vakit de her gn sabahleyin gelir, akama
kadar hapishanenin (Bekiraa bl) nnde gezinir
ve otururdu. Cemiyet-i Hatiyye mes'elesinde onu da, beni de hapsetmilerdi. O dier maznunlarla birlikte, ben
rnnferid hapiste idim. Bir gn oldu. Beni baka bir odaya koydular. Pencereden birbirimizi grebiliyorduk. Raifin hapsedildiini o dakikaya kadar bilmiyordum. lk ii
bana iaretle pantolonunun paralarn gstermek, donunun paasn zmek oldu. Hapishanede milyonlar la pire
vard. Yaz idi. Pireden uyumak mmkn deildi. Meer-
90
se
Paralarn
doru
91
92
telelim girdim.
HAYAT ve HATIRATIM
kamal adamn
dum. Nihayet byk bir nesir yazdm: Zeytnliin gzelliinin tasviri. Hilkatimde her eyden evvel tabiat sevgisi,
natralizm meyli vardr. Bu eser saf bir ocuun tabiat
sevgisinin tasviri gibidir. Kk bir yeil kapl defter olarak 150 sahife kadardr. Benim belli bal ilk edebi nesir
eserimdir. Elii.n Sinopta duruyor. Bu eserde Sinop'un gzelliini, okuduum eserlerin,
bilhassa ato Eriyan'n
cAtala> snn ve nihayet bu ocuun tesiri olmaldr.
.Ben sonra anladm ki, bu ocua ak olmutum; fakat bir gn dali bir kt ey batnma gelnemi, ona bir
kt sz sylememiimdir. Bu, tabii, saf ve pak bir sevgi
idi. Ancak bu bir kz deildi. Kz olsayd kim bilir nasl
severdm veya yine bu kadar severdln. !te bu gayri tab hal Trk sosyetesinin bir yru:=dr.
Byle bir akn sonu livata demektir. Bu sebeple el
bet mezmimdur. Livata eskiden beri inli!erde vard.
Mandrenler gen ocuklara ak olurlard. Romallarda
da vard. Hatta erkek ocuk sahibi aileler ocuklarn evleninceye kadar, mstefree gibi, oullarna salar uzatlm gen erkek esirler verirlerdi. Hatta Roma !mparatorlanndan gen ocukla merasinle evlenenler olnutur.
ran'd eskiden beri vard. Hatta bizdeki engl (engl
Hamam) budur. engl kelimesi gulii.m, gul&.mpara na
nasma farisi olup mef'ul ocuk demektir. engl kelimesini ve bu ak Selk devrine ait rlerimizde de buldum.
Osmanl klasik airlerinde ise pek boldur. Denebillr ki bu
i bize acemden ve eski bir zamanda gemitir.
Bunun, kadn bulunmayp ordularn uzun zaman kadnmz kalnasndan meydana geldiini sylyorlar. Bunu
t,sdik eder vakalar Osmanl Tarihinde varsa da, meselii. Hanya Muhasarasnda askerin isyan edip kumandann
gulamlarn aldklarn, isyan bastnlp bu ocuklar bulunduu vakit gerdanlarnda emik yerler grldn
Nalna yazarsa da bugn kadnn mebzul olduu Fransa'-
Bir de
Esad'd:
Srgnlerden biri de Harbiye Mektebi talebe.sindendi. Henz onyedi yalarnda g~yet gzel yzl idi. Bir zabit olan babasn da srmler, olunu da Sinop'a srm
ler, anas olu ile gelmi. Sinopta beraber oturuyorlard.
Bu ocuu herkesten ziyade sevmeye baladm. Grmesem aklmdan hi kmiyor, grsem yziine bakamyor,
iimde halecan duyuyordum. O bana melek gibi geliyordu;
fakat bundan bir ey anlamyordum. Gndziin aklmda
keza gece uykumda o idi. Uyanyorum, derhal o aklma
geliyordu. Evimizin etraf bahelikdi. Byk aalar vard. Bir krt tse o sz sylyor zannediyordun. Bir gn
kalktm. Bir ispinoz tyordu. Bir ilh8.m ile elime kat
kalem aldm iine bir eyler yazdm ve bir zarfa koyup
ona gnderdim. Gndziin Zeytinlikte Avrupa airlerini
okuyordum; fakat yine o zilnimden kmyordu. O akl
ma gelince dalyor, kalyordum. Byle ne kadar kalyor
dum bilmiyorum. Aalar, imenler, deniz bana dala tatl geliyordu. Rzgarn denizin yziinde yapt izler stnde oyuaan peiler gryor gibi oluyordum. Yerlere
samyordum; gklere kyordum. Ben yerde, manevi
varlm gkte idi. Hasl tatl, yce bir h&.! yayordum !..
Fikrim alm, incelni, ykselnt; yalut yle zaill!e
dlyordum. H8.la ne olduumu anlamyor, bunlarn sebebini izal edeniyordum. lkide bir airane nesirler yazyor-
94
HAYAT ve HA'l'TitATIM
95
itimal ve tabii meseleleri her biri kendine gre bir yol ile
bulmaa, izaha alyor, dsturlar vcuda getiriyor; Al
lah' tanyan, tanmyan, maddi yn, pozitivist hepsi da
valann isbat iin mkemmel deliller buluyorlar. Hangisine inanmal? ... Ancak hakikaten bir Allah var m, yoksa
yok mu? Halli lil.zn miihim ve mUkil bir nokta idi. Nihayet u fikre geldim:
nsa.nlar be hisse maliktir. Nice eyler var ki bu be
hisle bilinemiyor, ilim ve fen neler kefediyor, demek kfnatta nice eyler var ki bize malfun deildir; sr halinde
kalyor. Mesela gz mikrobu gremiyor, mikroskop gsterdi. Elektirik evvel bilinmezdi, mhim bir kuvvet olduu
anlald. Bu halde insanlar kainatta mevcud eyleri grmek, bilmek kabiliyetinde yaradlmamlardr. Bize me
huJ ve aklmzn eremiyecei nice eyler vardr. nsanda
bu be hisden baka dala baks hisleralt uzuvlar olsa
idi kim bilir daha neler anlariard... O halde bu noksan
aklla, vastalarla filowflar gavamizi tabiat, Allah'n
var veya yok olduunu nasl biliyorlar? Demek bu gami
zay kefe urumak ahnakhk, bouna yorg:nluk ve za
man kaybdr.
Bununla Allah var veya yok benim iim deildir. Ne
inkar, ne de tasdik ederim> dedim. Felsefeden vazgetim.
Bu esnada kil.inatn tekevvnne dair bir eser yazmaya he
ves ettim. Bibliyografi de toplamaya baladm. Fakat he
nz byle bir eser yazmak iin de tahsilimin kifayetsizli
ini dnp sonraya braktm. Sonra de. bu hevesim ge
ti.
Bundan vaz getik; fakat edebiyattan bir trl k en
dimi alamyordum. Bu esnada kimya, fizik hayvana! ve
emsali tabii ilinleri okuyorduk. Bende bunlara byk bir
heves uyand. Dersicrime alyordum fakat bunlara az
vakit kalyordu. Teneffslerde ve gece yatakhanede de
altm halde vaktin darlm pek ziyade hissediyor
96
HAYAT ve HATIRATIM
dum. Perembe gnleri mektepten knca kraat salonuna gidiyordum. BabAli caddesinde birka, keza Bayezt'
ta bu ad altnda yerler vard. Orada her mecmua ve kitap
bulunurdu. Bunlan kli.milen satn alanazdm. O kadar param yoktu. BabiUide, Sabah gazetesi altndaki kraat salonuna gider, okurdum. Bu zaman Servet-i Fnun'un parlak devri idi. Onu pek severek okurdum. B~nda Tevfik
Fikret vard. Bu salonlar pek iyi eylerdi. Bir kurua hereyi okurduk.
Bir taraftan da politika ile urayordum. O vakit
Avrupa ve Mlsrda Abdiilhamid aleyhine yaplan neri
yatn civcivli zaman idi. Alimed Rmt Bey, Mizan gazetesi
sahibi Murad Bey, Sabahattin Bey Avrupadaydlar. Be
alt gazete kanyorlard.L Bunlan getiriyor, bir ki. arkada Galatada imdiki Osmanl Bankas Karsndaki
Fransz postahanesine gidiyor, bir kamuz darda tarasBUt ediyor, birimiz girip alyorduk. Mektebe girerken kapda stmzbanz iyice yoklanyordu. Bu sebeple birimiz darda gazetelerle kalyor, dierleri giriyordu. Girenler ortalk karannca kouun penceresine geliyordu.
Askeri Tbbiye mektebi Sarayburnundaki byk kla idi.
Bir yannda imendifer hatlan vard. Pencereler oraya
bakyordu. Bir ip sarktyorduk. Gazeteler balanp ekiliyordu. Gazetelerin bir ksm danda saklanyordu.
Gece dershanelerden koulara gelince kapda talebeden biri zabit gelmesin diye bekliyor, biri de yatann
stne kp ayakta gazeteleri okuyordu. Her kouta elli altn talebe vard. Bu her koutu da byle yaplyor
du. O okuyor, mnakaalar yaplyor, glnecek yerlerde
de kalkahalarla glnyordu. Sonra bunlar abcteshanede saklyordum. Bir el kadar svay ak1 ile muntazam surette kesmitim. Bu paray kaldryordum. Gazeteleri bir
i;e balayp badaeliden geiriyor, du/arn iine sarkt
yordo'Yl. iplii tahtaya yaptm bir entie ilitirip ker-
97
pi kapa yerine yerletiriyordum. Kimsenin bt!lll8Bl ihtimali yoktu. Bulunsa da kimindir 8ilinemez.
Perembe gnleri jrnca
gazeteleri evlerin kapla
rndan, bahelerinin duvarlanndan ieri, keza camilere
at.yorduk. Bir defa kadir gecesi Ayasofya Camiinde yukardan halkn stne satk. Ben gazeteleri ayarnn
arsma sarp yle sokaa iktm. Thii en gizli yerdi.
Hektep heyeti bu hususta pek dikkatli ve iddetliydi.
Bir ka defa arkadalanmdan Taklaya hapse gtrdler. Srdiller, benim de kitaplahm, eyan yokladlar.
Bende bir ey bt!amadlar. krtldum. Burada bir vakay
zikredeyim: Tbbiyede Harbiye Mektebi Nazn, Rza Paa'nm hsan adnda bir kardei mdrd. Bunlar o vakitki tabirle lladika-i ahane N.zn mer Aa nn ogt!
lanyd.Rza Paa iyi bir adama benzerdi; fakat kardei
pek mel'un, ahlaksz, mlevves, rezil biriydi. Tbbiyenin
bana tam inusallat, tam bela idi. Bir de mthi hafiye
olarak eczacba Refik vard. Bu mel'un bu san'atla paa
da olmutu. Bir gn bunlar ders esnasnda ve derahanede
hoca varken bizim derahaneyi bastlar. Benin kitaplanm
yokladlar. Sonra beni alp ktlar. Eh, benin de sonum
geldi> dedim. nk byle yokluyor, ocuu Taklaya
yolluyorlar. Oradan nefer edilip srlyordu. Usl buydu.
Beni koua gtrdler. Oradaki dolabm ve yata.unn
iini, dn da aradlar. Franszca bir gramer kitabm var-
d. Mdr onu ald. Bir kalba kat!a cildi bozulmamas
iin kaplamtm; fakat ato Eriyan'n Fransa b:Yk inkla.b zamannda kap stanbul'a geldii vakit stanbW'u
tasvir eden ve bu tasvirde stanbul'm bir saray, bir zn
dan, bir de minarelerden mrekkep bir roman olduunu
soyleyen byle iStibdat a.Ieyhtan bir tasviri elime gemi,
bunu yrtp atnaa kyamam bu kaba kadn iin saklamtm. Kaba kad kard. Bu yazlan buldu. Bereket
versin Franszca bilmezdi. dare heyeti pek fena idi; fa-
F:7
HAYAT ve HATIRATIM
kat ilerinde hrriyeti insanlar da vard. Binbu bir gz kr Hsn Bey adnda bir Dahiliye zabiti vard. hsan
.F'ranszca bilmezdi kad ona uzatt. Bak, nedir? dedi.
Ben <<Bittin dedim. O bakt. Bir mddet sonra sorctuu vakit: Bir ey deil, derse ait dedin. Byk cesaret ve harniyet sahibi idi. Nhayet yoklama bitti, indik;
koridordan alayla gidiyorduk. Ben de arkalarnda idim.
Hsn Bey biraz geriledi ve kad avucunda saklamm,
gizli gizli yrtt. Koridorda bir ok musluklar ve onlarnla
ma giden byk delikleri vard. Birinin yanndan geerken birden eilip katlan delikten att. Bu kat benim
mektepten tardma ve srlmeme kafiydi. Byle olsayd
ben snm gitmitim. Tahsil am srgnde geecekti.
te bugnk halimi bu adama medyunum. Hareket-i Mil
liye zamannda bu iyi, vatanperver zabiti Ankara'da grdm. Pua olmu, tekat olup ark vilayetlerinden biri.nde valilik de etmimi. Elimden birey gelip kendisine bir
iyilik edemedim. O da bana hi bir ihtiyacn sylemedi.
Belki ona mfid olabilirdim. Ve olmak l:i.zmd. imde
ukdedir.
Bir defa arkadulan~dan iin zabtiye nezaretine
hapsettiler. Bunlardan zmirli 1\lehmet kurtulmu, mektebe geldi, Bana dedi ki: Rza! N e yapaym. Kendimi
kurtarmak iin her eyi syledim. Seni de syledim. Zayfsn. Sana acyorum da dedi. dm koptu; fakat orada
Sinop'In Necati adnda biri hafiye imi beni kutarm.
Bundan da kurtuldum.
Btiin talebe aramzda para toplar, harlmzdan
-beyz kuru biriktirip Avrupada alanlara gnderirdik. Perembe guleri mektepten knca bilhassa Harbiye ve Bahriye mektepleri talebesi arasna girer, onlar irada alrdk. Zamanla muvaffak olduk. Onlardan da bir
ok fedakarlar yetiti bir ok da kurban verdiler. Bu paralarn bir ksm Ahmed Rza'ya giderdi. Politika alemine
99
HAYAT ve HATIRATIM
100
frdr.
101
HAYAT ve HATIRATIM
sebeple bu, mhim hadise idi. Ekmek pek fena idi. Toprak
dolu idi. Yerken yr, yr, ederdi. Daima midem ekirdi.
Yemekten sonra karbonat alrdm. Dokuz yl patates ve
kuru fasulyad3.ll yle hizar olmutum ki; mektepten
knca bir daha lnceye kadar bunlar yemernee ahdetmitim. Hakikaten doktor olduktan sonra iki yl yemedim. Bir gn naslsa dnemiyerek yedim. Baktm mideme dokunmad. Artk yedim. Mektepten knca bir ka
ay iinde midem dzelmi, shhatim iyilemiti.
Bereket versin babam bana her ay. Sinop'tan yumurta ve tereya gnderirdi. Bu yemekleri yemez tavada yumurta piirir onu yerdim. phesiz ki tbbiyede hayat
mn kurtulmasn bu yumurtalara medyunum.
Babam bu mektebin ilk devresinde bana kafi har
lk gnderirdi. Vaka
mektepte Arnavut bakkal vard.
c Be, be derdik. Yani be paralk ekmekle be paralk
beyaz peynir, keza cier, fasulye piyaz ve sta satard.
Bunlar da mektebin yemeklerinden daha hayrl bir ey
deildi. Babam sonralar bana para gndermemeye ba
lad. Artk ihtiyarlam, kazanc azalmt. Dier bir kardeimi de Bahriye mektebinde okutuyordu. Ona da para
lAzm d. Yemekte yumurta kafi idi; fakat istediim ki
taplar alamyordum. lte
o vakittir ki; birgn param
olursa parasz genler kitap bulabiisin iin bir ktpha
ne yapnaa ahdetnitim. kr, be yl evvel muvaffak
oldum. Sinop'ta bir ktphane yapp vakfettim. Babam
mektebe girerken Cumalk bir kat iyi elbise yaptrm
t. ki yl iinde biraz eskidi. Baharnsa baka yaptrama
d. Tam mektepten kcaya kadar bu elbiseyi tadm;
KB.h da beylik kaba kumal ve biimsiz elbiseleri giy
dim.(l)
102
nuamaz,
(1) Tbhiye
malftmat vardr.
hayatndan adl
eserimde
103
thbiyeye
aid
HAYAT
ft
HATIRATIM
105
ve bilmeksizin etmi olsam derhal it.A,b eilerdim. Dolsr ve bunu zihnimde tutardm. Byle, hi yemin e:zneme
e ve sade pek mhim bir eyde yemine altn. Yne b&
zen yalan sylerdim. Bu tena ey de insanlarda Adettir.
Adeta yalan syleyen yoktur. Bunu da miicahedei nefsiyye ile nihayet izale ettim. Herkes gibi cBendc;niz zat-
aliniz ilil.. nezaket ve edep tabirlerini bende kullanrd:m.
Bunun da Adi bir ey, hele istibdat tebiyesi, fbtid8.ilik olduuna hk;.edip clsanlar birbirinin klesi veya bir ks
m ulVl: mallilkat olamaz dedim. Bana bunlar air, 1nsanla hakaret geliyordu. 'Cehd ile bundan da vazgetin. Artk komuurken b1 kelimeler azma gelmiyord; daha b1l
gibi nice kuurlanm glderdim. Mektep hayat insanin en
saf ve pak zamandr. Hak iin kkrerdim, hakszlkla
ra hcftm ede'dim.. Biri laJ:nzlk ettiini o'a diri ve a.lr
szler sylerdim. Bunu mukaddes bir vazife bilirdim. Ve:
cHak mevzuubahis olunca akan sular durur ve ve durmal zannederdim>. Fakat maatteessf i hi te yle detiJmi ... Mektepten knca, hayata girince sosyal ve pratik haytn ne irkinlikler ile mebft olduunu grdilm..
Bu riice emek!e hasl ettiim ahlM: ve piirlizss teuis
adetler ve faziletierin bir ksm kendiliinden gitti, bir
ksmn da bilerek l:en terk etmee mecbur oldum. M:eselil ilk doktorluum :amannda kimseye bendeniz ve zatfiliniz demiyordun. Karmdakiler irkilir gibi oluyor, s
rapru deitiriyordu. Anlyordum ki; beni terbiyesis b
luyorlard. Nihayet onlar gibi demeye mecbw ve terbiyeli
oldum. te muhite uymak ka.un,- zaruri ve kat'idir.
nsan kendini saklayanaz. Ne yapaym?... Musahabetim
kimseye honutluk vennez olmutu. Yalan da sylelim.
Hele sonra diplomatlk mmanmda ...
Bu mcahedelerim yledir: Kendimd<,'! ne kadar ku
sur varsa bir kAda YazAnn; dnyada ne kadar faziletler, meziyetler varaa oan da yazdm. Kusurlanm ml1te-
107
HAYAT ve HATIRATIM
106
bakikaten stad hocalar vard. Nazari .derslerin kafi gelmediini anlrudm. Fizik ve Kimya laboratuvariarna da
devam etnek istedim. stida verdim. Aldran olmad. Ben
bir haktr verirler zannediyordum. ok zldm; fakat
olmad. Byle eyler iin iltimas lazmd. Benim ise kimsem yoktu. Zaten mrmde hibir rehber, mrid ve hami grmedim. Kendim de isternek adetinde deildim. By1~ eyler iktidar ile olmal derdi m. Heyhat! ...
O vakit dersler nazari idi. Pratik yok idi. Laboratuvarlar pek azd. Terih iin mektebe ancak bir veya iki kadavra getirdi. Bir kadavrann yemyeil olup ryp bi
tinceye kadar hoca banda urard. Mthi bir koku
iinde idik. Talebe greceim diye birbirinln stne binerdi. Hatta bir defa bir talebe beni ekip kadavrada ho
cann almasn grmek iin yerime geti. Ben de onu ekip yerime getim. Bana arkarndan bir tokat vurdu. Ben
de dndm, iyi bir diitk. Sonra bizi onar gn hapset
tiler.
lk terlhe brulaym tuhaf olmutur; hala unutrnam: Kadavra geldi. Hoca terihhaneye gitti. Bize de:
Haydin, gidin! dediler. Biroklar girdi. Ben kapdan
ieri giremedim, geri dndm. O gece ryama girdi. Da
ha ziyade korktum. brs gn Byle olmaz, gitneli,
lil.zm dedim. Gittim. Kapdan ieri girdimse de yine ge
ri dndm. Drt giin byle oldu. Nihayet cebr-i nefs edip
girdim. Beni korkulu ryalar brakmad ise de devam et
108
HAYAT ve HATIRATIM
109
110
HAYAT
ve
HATIRATIM
pamayanlarn klarnda
lll
HAYAT ve HATIR.A.TIM
sardlar. Bu bize bir derece korku verdi. Sonra dokuz talebeyi alp T~klaya gtrdler_ Sabahleyin Tophio
lll"4i Zeki Paa geldi. Yannda muhafzlar ile baJede
durdu. Talebeyi etrafna toplad: Siz nankrsiinz. nk ekmek yediiniz eli bilmiyorsunuz. Kpek bile bilir.
Sizi besleyen veli ni'met biminnetiniz efendimiz, padia
brnrorr. Alaklar! Sizin yiyeceginii, elbiseniz iyi deil,
mektebinizin her taraf akyor. Yamur yanca sabaha
kadar karyolalannz ordan oraya ekmekle megulsii
na :aunar bilmiyor deiliz; fakat padiaJa sadk
ol.nadnz4an size ~M~kmyoruz, hrunsiniz! dedi. Birka talebe Alak herif! Kalroltun padial! diye bar
dlar. Zeki l'aa: <Kim o alaklar? dedi. Bulamad; fakat dudaklar titrernee balad. Korktu. Talebe etrafn
daki halkay s:ktrd. Artk onunla talebe arasnda bot
yer kalmant_ Bir mfreze asker halkay yard. Zeki
Paa telAa kp gitti.
Bu dokuz talebeyi Trablsgarb'a srdler. Bunlara
hariten de bir takm politika srgnleri katmlar. Bu
istibdat devrinin mehur .pir srgn neferj olmutur. e
ref vapuru ile gitmilerdi.
Bu .vak~ tbbiyeniD politika devresinin kernel ve zevalidir. Zaten Murad Bey de oktan, lstanbula dnm~.
Avrupadakiler de birbirine dm, ii cvtmlard.
Hkfunet bu esnalarda bol srgnler ve hapisler yapyordu. Tbbiyede de iddetli icraat tatbik e~tiler. Bunlar meyannda. u da vardr: Yoklamada zabitler adet zere nde dururlar; arkalar talebeye gelir. Bu sefer za,bitlerin yiizn talebeye evirdiler. Hepiniz padiaJm ok
yaa diye baracaksnz. Zabit kimin barmadn grrse Taklaya gnderilecek dediler. Za.bitler yle
durdular i.ma yine kimse barmad. Bu sefer sade herkes azn kmldatyordu; kimse pir ey demiyordu ama.
Yalnz mbitlerin yiiksek sesle Padiahm ok yaa sesle-
leri iitiliyordu. Halbuki adet zere zabit barmazd. Bizi sevk etsin diye zabitleri barttlar. Hasl ne bu ne
tehdit tbbiyelileri bartmad. k.ncaya kadar ba
madk. Yalnz azmz oynatrdk. Bir ey sylemezdik.
oi da padiaha kfrederek azn oynatrd. Barna
dn diye birisini sorguya ekederse
Azm grmedin
mi? nsan gibi sylyorum. Sesim fazla kmyor, tulum'bac gibi barmaya lzun yok, dua deil mi? Hatta kalbi olmas makbuldn cevabn verirlerdi.
Bu darbe ile tbbiyede de politikaclk kalmad. Fiiliyat kii.milen bitti. Fakat yine kalben herkes hrriyetperver, istibdat dman idi.
112
113
HAYAT ve HATIRATIM
114
daszlk
115
tk.
edeceim:
merakl, filowfluu
mstelzi
116
HAYAT ve HATIRATIM
Birden: Rza, lnim lynim sulanm, kafam saliandka srahide su sallanr gibi ses veriyor dedi. Dedim, <Reit! Deli misin, nsann beyni su
gibi olur mu? Olsa insan lr, be ... Olmad; bana inanmad. Aylarca onun bu hali, benim nasihatim devam etti. Bir trl inanmad. Zavall nevrastenik; hakk vard. Days Sinop'ta tahrirat mdr idi. Sinop'a gidince
bu adama bin yalvardm, yardm et dedim. Vaad da etti:
fakat yardm etmedi. Reit sefalet ikde idi; fakat b:
yiikljt de elden brakmazd. Mektepten knca doru
Beyogluna giderdi. Bir gzel kz yanndan gese derhal
ak olurdu. Ve bize gelir: Bir kza rastladm; ngilizdi
bana i.k olduo derdi. Hakikaten bu kz zihnine kor, trIii hayalata dalar, sonunda kzn buna ak teklif ettii
ne kiki olurdu. Halbuki bir ngiliz ki?Jmn n esine? ...
Bir defa kyafeti pek bozuktu; sefildi. Vaka irki..'l
yzl deildi ama. bir ngiliz kzn bir hamlede cezb ve
teshlr edecek hi bir eysi yoktu. Hem o yanndan geen
kzn ngiliz olduu da malflm de l; o ngilizleri seviyor
ya houna giden kz ngiliz der, kard.
Akama
gelip bizim gibi yemeini mektepte yemez, be
kuruu varsa Sirkecide lokantada yer ve arap da ierdi.
Niin byle yapyorsun dersek <Ne
yapaym? Patlcan
menkfu ile insann ald kuvve-i muharrike Demirkapya
kadar devam ediyor oradan teye yryemiyorum. derdi glerdik. Mektebin yemei hakikaten bir llarnur inJwiyonu yapar "gibi bir patlcan infusiyon uidi. Demirkap, Sarayburnu kalesinin Sirkeci kapsdr.
Bir pereml izinli kacaz, Reid'in paras yok.
Bir takm kitaplar vard her hafta bir tanesini bana satard. O hafta Recaizade El<rem'n Talim-i Edebiyatn
yedi buuk kurua satt. Kitab aldm, paray verdim.Reit, dedim. Bu paray israf etne; Git kebap ye!. Bir de
akam oldu Reit geldi. Kr - ktk sarho. Derken kendi m.
Ykanyorduk.
117
HAYAT ve HATIRATIM
lin ne byk te'siri oluyor. Demek mektepler iyi programlar ve iyi muamelelerle olursa iyi talebe yatitirirler
ve bir millette ne kadar ok kitap olursa eviad o kadar
iyi ve malumatl olur. Bunlar arasnda eref-l insan
bana ok tesir etmilerdir. Bu yzden Ali bana byk bir
terahlk verdi; krlm
maneviyaln
kuvvetlendirili;
sevindim. Sonra bir Trke siirde Leysel insan illii ma
saa Ayetini msra olarak buldum. Eu da beni o eski
zntden kurtard. Dedim kinsan babas ile vnemez; bilakis baba olu ile vnr. Her babaya en byk
eref kendinden yksek oul yetitirmektir.>> Artk, fakat yine bir derece rahat oldum.. Vaka aslmz belirsiz
bir aile deildik. Babam Sinop'un itibarilanndan biri idi.
Ailede tahsil grm!er de vard, fakat benim babam
kondurac idi. Bugn bu davamn - ngiltere ve Almanya
mstesna - ne bizde, ne de Avrupada adeta hkm kalr:am,tr. Lakin o zaman iddetle muteberdi.
Bu esnalarda Bektailic merak ettim. Herkes
Bektai srri>> diyorlar.
Bunu renmek pek isterdim.
Sinop'taki bektailere yanatm. Mmkn deil, bir ey
sylemiyorlard. Bu aralk Si.op'a Yanya taraflarndan
Ahmed Baba adnda bir babay politika yznden srmlerdi. Pek zeki, ma'lumatl bir adamd. Onun solle
tinden holanrdun. Hem de srr
renmek fikrinde
idim. Bu adama muhtelif suretlerle bunu birok defa sordum. Bir ey sylemedi. Bir gn wrlandm. Dedi ki: <Sana ne syliyeceim. Sen bunun hepaini biliyorsun. 88-de
bunlarn Bektai srr olduunu bilmiyorsun. Bu biraz
beni teskin etti. Bu adam politikadan yakalanrken M
sr'a kam. Hidiv Abbas Hilmi Pa..,..,
Abdlhanid'in
hafiyesi idi. Or;dan para alrd. Msr'da o vakit bir ok
Jn Trk vard. Onlarn gazetelerini kapatr, fakat ngi
lizler yeniden msaade ederdi. Bunlar kah kandrp !stanbul'a da yollard. !stanbul da onlar haps ve nefyeder-
118
lmtr.
119
120
HAYAT ve RATIRATIM
ei. Birgn Ahmet Babay Hidiv adamlar vastas ile aldatarak skenderiye'de stanbul'a hareket etmek fu:ere
olan vapura sokmu, orada tevkif ettirmi. Baba bu suretle stanbul'a gtrlm, derhal hapsedilip Sinop'a srlm. Baba kamak ister, are arard. Bunu bana da
sylerdi. Bir are bulamadm. Nihayet ben yokken lazlan bulmu. O vakit Rize, Hopa taraflan sahil ahalisinde
ok kaak ve ekiya vard. Bunlar ka:l, katil insanlard. Taka denilen yelkenli kk kayklar ile Rusya'&.n
kaak tuz getirip bilhassa tu: kaakl yaparlard.
Kendisine Arnavutluktan bir dervi. g-elni; -beyz
altn getirmi. Baiba bu kaaklardan psiz Recep'le kendisini Bulgaristna geirmek fu:ere pazarlk etmi.
Bir de menfa bir Kildani vard. Bu ve baba bu kaaklar
ile bir gemiye Meydaneteinin st taraf sahilinde randevu vermiler. Kaaklar takalan ile gelerek, bunlar
kyda kibrit yakacaklar gelip alarak denize alacaklar.
lpsiz Recep kibrit na nian alp ikisini de vurmu. Soyduktan sonra ayak),arna ta balayp denize demirlemi
ler. Paralarn al.:rular. Hilkimet cinayeti buldu. Canileri hapsetti. te bu psiz Recep Milli Hareket zamannda.
ile civannda nilli davaya byk hizmetler etmitir.
Snfmzda zeki talebe oldu gibi pek ahmaklar da
vard. Bunlardan biri Sivasl Rahmi idi. Bir eye akl erniezdi; fakat durmaz ezberlerdi. Ezberlerken sallanrd.
Bylelerin mektepte ad cDevecb idi. Bu tabir iyidir.
nk hakikaten ezberlerken oturduklar yerde deve yriir gibi bir ne, bir arkaya saianirlar. Hoca Rahmiyi
tabiri vechile tahtaya ektii yani derse kaldrd vakit
gzn yma.r, dersi okurdu. Bazen bilemez, znk dururdu. O vakit arkasndaki arkadalar kald bir satrba
ise usulca cRalni! Satrb~~ derlerdi. Rahmi de H aa:!~
deyip hatrlar okurdu. Talebe de, hoca da glerdi. Sirkecide gittiimiz kahvede bir arabaya hasad edi1mi ekin
~.
zerinde
krmz
121
123
HAYAT ve HATIRATIM
122
alrlard.
Tbbiyede
okuturd.
latrdlar.
mtihanda iktidar ile iyi numara almak pek de mmkn deildi. Bunun iin iltimasl ve hocalara dalkavukluk
eder olmalyd. Eer imtihanda hocann derste syledii
ni aynen sylersen iyi numara alrdn. Bu sebeple hoca
sylerken not tutardk; fakat ben daha ziyade Paristen
getirttiim kitaplardan renmee alrdm. Tbbiyede
numaralar karib ala, ala, aliyyl ala, aliyyl ala ile bir,
iki veya yldz idi. Tevfik Vacid Bey adnda Miralay bir
Fenn-i tedavi hocamz vard. Pek birey bilmezdi. Ama
alimlik da vasnda idi. Koyu
mutaassp, bilfiil derviti.
Menkbesi oktur. Bir ikisini syliyeyim: Birgn ders verirken Bunlar }kenbeden deil kelleden kyor>> diyerek
kt - kt kafasna vurdu. Birgn de bize .Morfin neden
uyu tur. Bu hassay ona kim veriyor? diye sordu. Her-
HAYAT ve HATIRATIM
124
aralann bulmular.
Histoloji okuyorduk. Haydar Bey adnda ocuk boylu bir Miralay hocamzd. Bir yl zarfnda takririnin mec
muu onbe sayfa tutard ki, hiti. Bize ders yerine masal
syler, alay ederdi. Talebenin hepsine de adlar koymu
tu. iftekumru. ilil. ... gibi. Birgii.r dersini vermiti. Zaten
be dakika srmezdi. Ders mddeti ise bir saatti. Bir za
bit gelip Tophane ve Askerimektepler Nazr Zeki Paa
nn teftie geldiini syledi. Hoca bize dedi ki; Ben yeniden ayni derse balyacam siz aldrmayn, yine not
tutun!>> Zeki Paa geldi; ylece yaptk. Gidiyorken hoca:
Beni paa yapnz!" diye bard. Derse her vakit sar
ho gelirdi. Bektai oldunu sylerlerdi. Beylerbeyinde
125
126
Pek zeki bir
di.
HAYAT ve HATillATIM
adamd.
121
128
HAYAT ve HATlltATilll
.
Dahiliye sel'iriyat muallimi Horasmccyan adnda bir
ermeni idi. Kalb ve riede cidden iyi hekimdi. Bundan ok
ey rendim. Derdi ki: c Tedavi vastalan zayftr. e
yaxar il3.larn adlarn u baparmamn tmana ya
zarak sdrabilirim. O vakte gre hakk vaxd.
Besim mer P~ Koole (FennH viiAdil hocas, Esat
Paa gz hastalklar hocas idi. kisi de Fransada tah~il
etmi, gzide hocalardan saylrd. Bunlar da adam yet
tirnemilerdir. _Sebebi y~tiir, yerlerini kapverr ~orku
sudur. Besirn mer kbil.leyi zararsz bilirdi; fakat Jneko
lojiden hi haberi yoktu. Eline bak alamazd.
Bizim vaktimizde doktora imtihanlan vard. sn
fn derslerinin birden imtihanna doktora denirdi. ki doktora imtihan verdik. Zananunzda tezi kaldrdlar. Bense mutlaka bir tez yazmak hevesinde idim. Yaplmam,
yeni bir mevzu anyordum. Buldum. Htan. almaya
baladJm. Kk cerrahi hocas HaiEt azi bize htan zerine bir ders verdi. Hemen notunu tuttum. On satr kadar etti. Avrupadan htan hakknda kitaplar getirttin.
Bizde neredilni kitaplan buldum. Bir ey meydana g~
tirdim. Mektepten knca da stanbul'da mevcud ve k
mi cami iinde olan krk kadar ktphanede trke ve
arapa el yazmas kitaplarda htan balisieri aradm. :.a
z malfmat buldum. Sonra tarih kitaplan ve yazma surnameleri tetkik ettim, hasl birok tetkikat, tecrbe ve
msaledelerle fenn-i htan vcuda getirdim. Bu ilk eserim- hem ilk fenni eserimdir. O vakte kadar grlnem
bir 'eser oldu. Maatteessf hala da ondan iyisi deil, kts bile yazllmad. O vakitten beri yirmibe yl olnu
tur.
Merutiyetin iptidasnda mektebi istibdat ve al-
130
HAYAT ve HATIRATIM
131
l!AYAT ve l!ATIRATIM
132
tlkii.net gstermiti.
Tuhaftr, snfta
bir
ka
arkadamuz vard.
Ruml1317 de doktor ve
Yzh39
olduk.
.134
HAYAT ve HATIRATIM
Dr.
RlZA NUR
135
tatil zamanlarnda kom~u kzlarndan kz bana pencerenin nnde otururlar bana glerlerdi. Bir tanesi bir
aralk deli gibi idi. Bana sz de
sylerdi. Mtenadiyer
lmpmzn nnde dolard. Buar Onalt, onsekiz ya
larnda idi. Hi biri.ne mnkabele etmezdim. Sade seyretmesi houma giderdi; glerdim. Bu devre en us! u devremdir. Fakat bu esnada gayet irkin bir i yaptm. Bir
gn evde kimse yoktu. Kap alnd. Teyzemin Zhre
adndaki kz geldi. Kapy atm. Yukar ;kt. Teyzem
yok mu? dedi. O anda fikrime fesat geldi. Halbuki bu k
za bu ana kadar bir baka gzle baktm hi yoktu.
Birden beni fena bir his kaplad. Cevap vermedim. Kzn
listne atldm. Kz kamaya balad. Barmyordu; barrm diye beni tehdit ediyor, hem kouyordu.
Byle
kouuyorduk.
Yakaladm.
Urayordum.
Kz iddetle
sa
m.
HAYAT ve HATIRATnl
l.S7
HEKiMLiK
HAYATIM
HIS
141
HAYAT ve HATIRATIM
140
yapamad.
142
143
HAYAT ve HATIRATIM
na tedavi ettirmi, iyi olmutu. Korkma dedi ilk va_pura bin, git! Ben yoktur diye cevap veririm>> dedi. Bindim ve gizlice stanbula ktm. Mektebe gittim. Nerdeydin ? dediler. stanbuldaydm dedim. Bu suretle
bu bela savutu.
HAYAT ve
HAYAT ve HATIRATIM
~TIRATIM
Hasta
tabii eli duyuyOj'dU. Bir iki, iliL.. diye sayd.
Yirmi .im;e, R.bu' <ia,ki,ka. oldu. Demek bir dakilcada
selr$n e<Jer. dedi. , ~end.in. Pek basit bir eyuj ...
Gitti. Yaptun, oldu: Adel:lf., Crist,Q,phe' Col.ombe gibi Ane;i
kay kefetniesine sev;indim. tl:sa.na.r ne kadar a.Iim o].a
da nazariyatm praksizk yznden, insani hekin ed.enrlyeceini. bu .b.sit ders ife olo iyi anladn. Pratilt na
zariYa,!;tal ok Ustll.ndiir. 'l'J.llbiye nekt~biJni74e pratQtL
..: , .
.. .
.
.
ten eser yol:tu .. , .. :. .
:. Bir taraftan
\
u
se:irjyatW-,
bir
taraftan.
po!.ikiJinikte.
.
. .
.
.
v~ . laloratuvarda Dayka,'nn yannda aJ.w,yordum.
ii
le~
Num~'.dan
bi.. istifade
Derslerini
'
"
-.
. etniyordum.
. '.
.
topl.san bir. incir ekird,eini .. doldurnuyor<;l. Dayka'd~ ok istifade, ediyorum. Rieder'in derslerini 8.kli.
taltip ediyordum. .Bu adam bu . du::uundan, . ha.Iinde,,
szlerinden grlyardu
ki.pekyUksek
bir adamd. Fran.
.
szea.s pek zayf ol..sma ramen gayet gzel ders veriyordu. Aneliyat yapyordu. Bir. gn Rieder ders verirken talebeden yani yzba. ye .doktor nvanii hAiz
olan bizim, arkadalardan haylaz bir ka kii dershanede arka sr&arda etunnular, glyorlarn. tieder grm, hiddetlendi ve. dedi ki: yle Fransz kadnlar gibi ne glyorsunuz? Hayret. .. Artk ts yoktu.. Pek na
nAl ve. ar bir szd. iindi Rieder sa olsayd da Alman
kadnlarn grseydi bu sznden utanrd.
Frsat buldka dier ubelerle de devam ediyordum. Bu alm.a
Iarn Dayka'nn dikkatini celbetni, bana hsn- muamele etnee balad. Bu da evkiini arttrd. Her u
bede abyardum; fakat. enraz- akliyeyi hi sevmiyordum. Hocas yine Alnanyada tahsil etni Raid Tahsii
Bey'di Bu adam fena adam deildi; fakat deli gibiydi.
Deliliin ~ ksnn.n, deli gre gre taklid ile airayet
ettiini biliyordum. Bll!ldan korkuyor, oraya yanau
so~h.l<a
'
'
145
kifi
deildi.
11: 18
146
HAYAT ve
~ATIRATIM
Paraca skntdaydm. kr adndaki kardeimi eczac mektebine koymu, ona para yetitiriyordum. Yemeim ekseriya Arnavut bakkalda fasulya piyaz ve cier kebab idi. Babama da yardm etmek istiyordum;
edemiyordum. Bence bir gimcin
tahsili daha evveldi.
krden byk ve benden kk
kardeim Bahriye
Mektebindeydi. Ona babam baknt. Ben tbbiyede son
snfta iken zabit de olmutu.
Bahriye mektebine ait u dikkate ayan ey hatn
ma geldi, kaydedeyim: Kardeim bahriyede son snfta
imtihan olurtarken hastalanmt. Cuma gn vapura
bindim. Dehetli bir lodos vard. Gemi rk ve yolsuz
idi. Dalgalar iine giriyordu. lm tehlikesi geir~ik. ve
buuk saatte Heybeliadaya vardk. Mektebe grd~.
Beni kahve ocana aldlar. Kardeim ve arkadalar le
oturduk. Sras gelen ta!ebe yukar imtihana kyor imtihandan kan kahveocana geliyordu. Bir aralk bir
talebe yaygara ile VI" koarak geldi. Herkes etrafna_top
land: Nasl oldu mu? dediler. ngilizce imtihan m.
Dedi ki: Nasl olacak? .. Mmeyyizler her biri bir ey
sordu bilemedim. Sonra dediler ki, kitab b8_tan sona
kadar evir, bileliin yeri tercme et. Batan so:a __kadar
evirdim; bildiim yok; durdum. Yok, yok; belk gorememisindir, bir de sondan baa kadar evir dediler. evirdim yine yok. Ne ise sana bir numara verelim de su
f ge dediler. Numara aldm.>> deyip sryor ve tepinerek seviniyordu. Hale bakmz!... Bylesi de varm ...
Yine zikredeyim. Bizim karde zabit oldu. Snf arkadal;.rndan bir ka onu zabit elbisesi ile grmler.
Bana: 000 kardein zabit olmu, tebrik ederiz ded
ier. Kzdm 've dedim ki: Ka para kymeti var! Byle
devrin zabitliinin ne erefi olur? Hem Bektai hikayesini bilir misiniz?. Hayr!>> dediler_ Peki, dedim, bir
gn bir Bektai yolun birisine durmu, oradan akan su-
.an
alr, topran
147
148
HAYAT ve HATffiATIM
rih marazi
kuplar yaptm
149
paray alr,
150
HAYAT ve HATIRATIM
vardr.
151
Bunu daha bir - iki asistanla da yapmtr. Ezcmle Reat Rza ile byle mterek sonra profesr Witting ile de yaptm.
Rastahanede arkadalarm ve en ziyade sevdiim
Mahmud Ata, Raif idi. Bir de hastahanede idare memuru
olan mlazm Mehmed Ali dostumdu. 'Mahmud Ata bizim
snftand. Mektepte en kklerdendi.
Zeki, uslu, pek
nahup, kimse ile griimez, alrd:
fakat edebiyat,
politika ve emsaline dklnemi, yalnz dersleri ile me
guld. Son snfiara doru snfn birincisiydi Glhanede
Asaf Dervi'e asistan olarak jinekolojide .kalmt. Bizi
kanunlar arad vakit o da hastahaneye kapanmt. O
vakit pek arkada olduk. Raif bizden bir snf evveldi. Ze
ki ve alkand. Mehmed Ali, Kandiyeli snail Pao;au
olu, Ali Fuat Paa'nn aabeysidir. Mrrevver bir gen
ti. Abdlhanid aleyhinde idi. Bu sebeple. onu da pek sev
dim. Az zaman iinde adeta hi ayrlmaz bir arkada ol. duk.
Bir yl sonra beni Yemen'e tayiE ettiler. Almanlar ne
yapp yaptlar, kurtardlar. Bir yl sonra yine Yemen'e
tayin ettiler. Dayka urat, olm,d. Nihayet Alnan sefiri Von Bierberstein Dayka'nn ricas zerine bir Cuma
Selamlndan sonra huzura kp Rza Nur hastahaneye lil.zmdr. Onsuz olmaz. Muavin olarak braknanz rica ederim demi; bir ira.da ile kaldm. O vakit mabey
katipleri ve emsali <<Bu nasl adarnm ki, Alman sefiri
bunun iin huzura kyor dediklerini iittim. te Dayka
benim hem hocam, hem velinimetindir. O olmasayd Yemen'lerde riir, cahil kalr, belki de lr giderdim.
Mektepte son snflarda bana bir hal olmutu. Her
yerin mikrop olduunu renerek hi bir eye elimi siire
mezdim. Bir kapnn mandalm tutamaz, bir kimsenin elini skamazdm. Mikrop geecek leceim zannederdim
Hele hizmetilerin ortalk spiirelerine pek kzardm.
152
HAYAT ve HATIRATDI:
. Her taraf mikroptu ama patojen et'i azdr. Saprofillerden korkulnaz.. Hatta bunlar hayata IAzndir. te
bi.iu bilnezdin_ Pantolonumun arka cebine yass bir i
ede alkol kor, bir yere, birinin eline dokunsam i.spirto ile
elimi ykardm. Nitekim mektepte seririyat dahiliye muavini CelAl smail Paa vard hem de talebenin hekimi- idi.
Tuhaft. HE!pinizi verem, hi olmazsa pretberklo addederdi. Bu zat da bu halde idi. bir yere el srme.z, u kim~ ile toka etmezdi. Cehinde konya vard_ Onunla ikide
bir elini. ykar ve gargara ederdi. Sonunda bu zat Terei
den lmiitr. Giilhanede bu h.;m d~ tamamiyle gemiti.
.
. Asistan oldktan sonra pek ok alyordun. Gece
ve giindz. &,ooeri hastalanede yatnaktan, hadsiz i.s
tifade ettim. kf yl yattm. MeselA ameliyat yaplm bir
hastada gece vakti kan boanyord. Beni uyandryorlar,
tedavi ediyordum. Bir hasta iiyemiyordu, lazun geleni
yapyordun. Bu mretle dAvalarn muhtelif nevilerini
kullanmakta byk bir maharet hasl ettln. Bir kadn gece douruyordu, gece bir yaral getiriyorlard. Bunlar
ben yapyordun. Bunl..r terakkine byk yardmlar et
tiler.,
153
HAYAT ve HATIRATIM
154
lamtm.
155
156
HAYAT ve HATIRATIM
int
yapt.
Muavin
hocasndan
157
c akt, derhal
Hal, ite
158
HAYAT ve HATIRATIM
Mektepte kendime bir mahlas koymak lazmd. Resmi admz kendi doduumuzda konan adn sonuna babamzn ad ilave edilerek yaplan ad idi; fakat herkesin
kendisine bir mahlas koymas Trklerde eski asrlardan
beri gelen adetti. Bilhassa air ve ediplerde. Onlar adlar
;., deil mahlaslar ile yadedilirler. Edebiyatla itigalim
bunu bana zaruri gibi telakki ettiriyordu. Arr-ap air ve filozof!arndan kr E'bul Ala El Msri'doo epeyce ey oku-
159
nutum.
160
HAYAT ve HATIRATIM
almken,.
161
F: ll
HAYA, T ve HA.TIRA.TL'\f
dim. Onunla urardm. Arkadal3ra (Bende iyi bir hasta var) dcrdim. Halbuki bizce iyi fakat hastaca ne mthi bir felaket. Bu hal de blitn hekimlerde vardr. Ameliyatta makas tutmaktan sa elimin ibham ve orta parmaklarnda nasr peyda oldu. Hekimlikten ktktan sonra geti ama hala yerleri serttir. Ve bu sertlik gitmiyor.
Sonra kalem tutmaktan ayn orta parmamn trna
nn vahi kenar nasrcadr. Bir de sa elimin kk par:nann trnann nsi hafesine tesadf eden ksm yaz yazarken yere dayarnaktan nasrdir. stlerine bassarn
acyor. Bu satrlar yazarken de hastm acd.
Witting de benimle mterek neriyat yapnaa ba
lad. Mhim hastalar zerinde alr, Franszca yazar
ona verirdim. O da tashih eder, A'mancaya evirir nere
dcrdi. Bunlardan biri cerh-i unkla olan anevrisme, dieri
serbin verem kazibi iltihabisidir. Bu ikinci vak'a Cemi!
Paann ftk ameliyat yapp iyi ettii, bir yl sonra gbeinde dahili tumeur ile bize gelen hastadr. Bunu
kardk. Ortasndan kestik. Grdk ki, iinde bir iplik var.
y,, ipliin etraf cerahattr. Cemi! Paa ftk ameliyat
yapnca Fransz usul olarak serbi kesip atard.
Byk
bir hata idi. Ft yapan serb zannederlerdi. nk ekseriya ftn iinde.serb bulunurdu. Halbuki hastaln esas olan deiii kapatmak lazmd. Delik boyunca serb de,
barsak ta kar. O serbi kesip dikmi. Kesilen yer gelip
gbee yapm ve cerahat yapm, etrafnda nesci munzam ve lifi nesc oalp tmr olmu. Bunu da Trke de
nerettim. Franszca da yazdm. FransJzcas
neroluna
nayp kald. Msveddeleri Sinop'ta ktphanededir.
Bu esnada kloroform vernesinde de usta o'dum.
Vitting bana birtakm tecrbeler de yaptrd. Mesela etraf kangrenleriyle urarlard. Bunlar da veritlerle
cereyan temin etmee alp iyi bir ereyan
verltere
dikerlerdi. Bu hususta ok uratm. Mahedeler yazp
162
163
164
HAYAT
ve
HATIRATIM
Dr. RIZA NUR
160
ettiim bu adama nasl yanayordum? Eriyordum. Korka kor~a kapya yanatm. Diyordum ki,. ya beni birey
zannedp :,:akalarlarsa ... Ne ise telgraf gsterdim. Beni
bir yere aldlar. Biraz sonra sertabibin odasna kardlar.
Abdlhamid hekimlie itikad etmezdi. Zehirlerler diye
ila da almazd. Sa:de ya, mshil gibi eylere itikad ederdi. Daclar, ba$U'cular vard. Bunlan paa yapmt.
Fakat adet di,ye bir sertabib te bulundururdu.
eri girdim. Sa:it Paa, daha birka kii, bir de Arap
harem aas vard. Bu Arap sonradan rendim Nadir
A~ llli. O vakit en gzde harem aas idi. Sait Paa ayaga kalkt. Dierleri de kalktlar. (Efendimiz kitabnz
dan mahzu_z ~~du. ~eni_ terfi ile era buyurdu. 118..) diyerek radey soyled. mdi padiaha dua etmem 18.zund.
Aklma geldi. Adet byledir; fakat ona husumetim o kadard ki, syleyeyim dediim halde bi: trl dilim dnmedi; syleyem;dim. Paa (Dua et!) dedi. Yine edcmedim.
te bu huy bence ok ktdr. Yalandan yapvermeli yapamyordum .. Benim gibi syle! dedi. Bireyler syledi.
Yine syleyemedim. Kurnaz ve ayn zamanda iyi bir adamd. Resim mer Paa onun kendisiyle devlet ve milletin
hali idarenin, padialun bozukluu hakknda mdavelei
~fkar ettiini bana sylerdi. Derhal dedi ki: Velinimetimizin bu azim ilisanndan ocuk o kadar sevindi ki ard
kendini kaybetti. Otur olum! Su getirin!>> dedi. Oradaki:
ler gelip beni oturttular. Su iirdiler. Bana baygnlk falan
gelmemiti, ama o ekli verdi. Sonra kp gittik. Buna
sevindim. En sevindiim, kitabn baslmasyd. nk
e~eyce bir paraya bakyordu; fakat aylarca dairelerde
~gratm. lradeyi icra eden olnad. Sonra kendi param
le bastrdm. Baa bir padiah niethi mukaddeme lazm
d. Bunsuz kitap nerolunaniazd. Bu benim iin mhim
bi~ bir i oldu. Bir trl yazmaa elim varmad. Nihayet
soguk brey yazdm. Bu mukaddeme o vakit baslan eser-
167
HAYAT ve HATIRATIM
166
dr.
m zamanda mikrobu da
HAYAT ve HATIRATIM
Dr. RIZA NUR
ee
170
HAYAT ve HATIRATIM
dedi. Yok> dedim. Bir bak da,,. aldm, ald. Bozulnu bir kan kt. Y'kadk. Bular boald. Meerse hayz kam kamaz, yllardan beri y-lr
m. Gay bekaret yarm santimetre kalnlamt. Makasla cidarndan dairen madar kesip kardm. Bazan g
ay bekaret tam olur. Ferte delik bulunmaz. Nadiren
de bu ga hemen yok gibidir. nce bir hilal olur. Bu kz
evlendirmiler, kocas yapamamm. Tabii.
Bir defa da maarif mstear Reat beyin haremi
dormu, memesinde iltihap olmu. 'Resim mer Pa~
bakarm. Besim Paa beni ard,
muayenehanesinde
baktm. Memede iki portakal kadar bir kih vard. Hastada
iddetli hararet mevcuttu. Kh var, ameliyat 18.zm,, de
dim. Ya yoksa dedi. Halbuki herhangi bir hekim bu kadar byk bir cevfi parma ile bngldatmadan da derhal anlard, p!eye asla mahal yoktu. cKat'i! . dedim.
yle ise yar! dedL Ba vurdum. yi keskin deilmi.
ki santimetre derinlie vardm; fakat cevf pek derinde ini. kinci bir darbe vuracaktm, elimi tuttu. <Yapma, birey yok! dedi. Dinlemedim. Ve hem de kzdm.
Besim Paa hayretinden yzn hanmn memesine kadar yaklatrn. Byle cevfler ainca irin fknr,
adeta fskyedir. Onu da bilmiyordu. inden imdi sura<_n berbat etsin de iyi bir isbat olsun dedim. Ba daldrdm. rin fkrd; Besim Paann yzn, gzn stn ban berbat etti. te bu zat hi ameliyat bilmezdi. Halbuki ubesine IB.zmd. Asa.f Dervi ise bu elheti
iyi bilirdi. Nerettii eserler de tamamiyle Fransz kitaplarndan alna idi.
Besin Paa ile artk pek samimi idik. Benden tahliller ve yaz hususunda istifadeleri vard. Hemiresinin
ocuklarna btn bu ailenin hastalarna bakardm. Keza
&lbaplarnn hastalarn bedava yollar, bakardm. Bunlardan para kazanr, bana birey vermezdi. Mesel.B. bir
dt edip
brak
171
172
HAYAT ve HATIRATIM
173
.. .. ..
Besim Paa ve kardeleri arnavutluklaryle ovunur
!erdi. Besimim babas Omer Efendi Arnavutluun istik
!ali iin yaplan bir itimada bulunduundan Kastano
nuya nefyedilmiti. Besim onu hem affettirdi, hem paa
nvan verdirdi. Hem Sinoba mutasarr'lf yaptrd.
Bes"m Plla vastasyle operatr Cenil ve gz hekimi
Esat Paa'y tandm. Bular da, hele Esat Plla beni
severlerdi. Ben de kendilerine hrmet ederdim. Hatta bir
iki kitabmda onlar hrmetle zikretniimdir. Cenil
Paa'dan fenni cerrahi ve ortopedi kitabma takriz iste
dim. Sen yaz ben imzalayayrn, dedi. Bu eserin bandaki
mukaddemeyi yazdm. Fel)ni ksm bitince kendimi ya
zamadm. Niye yaznadn dedi. Yazamam, siz isterse
riz yazn dedim. Son birka cmleyi imza etti ..
Hekimlikte artk pek meleke peyda etnitim' BB.z
hastada sade yzn grerek tehis koyabiliyordum. Ya
ni tbbi tacd dedikleri ey Ms! olmutu. nk binlerce
hasta grm ve tedavi etmitim. Hele yaralarm manza
rasndan ne cins olduunu derhal anlardm. Bir gn talebemizden biri beni ard. Seririyatta hastasnn yamna
'gtrd . Bu yara yirmi giindr byle, kapannyor.
dedi. Bir ku gz kadar fistldu. Baktm, derhal anladm. <Bunun iinde cism-i ecnebi var dedim. Bir istile
sokup baktm, byk bir yumurta kadar boluk iinde
bireyler var. Bir makasla fistln azn kestim. Parma
m soktum. inden be tane lastik boru dren kardm.
Meerse yaraya dirtn koyulur. Tutturmasn bilmediin
den diren yarann iine dp kaybohyor. Ertesi giin
pansman deitirirken dikkatsiz talelle direni bulmuyor; fakat aramyor da bir yenisini koyuyor. Pansumana
174
HAYAT ve HATIRATIM
175.
177
HAYAT ve HATIRATIM
116
yl
kadnlanndan irendirdi.
F: 12
178
edilemez.
HAYAT ve HAl'IRATIM
Bunlarn rzrna
179
181
HAYAT ve HATIRATIM
ket! .. dedim. Ne yapaym? Gitsem, Allahasmarladk demeden gitmek te:ibiyesizlik. Gitmesem bu halden sonra
orada bir dakika bile durmak aykr ey. Hele durayn bi
-az dedim; dur d um. Gelen, giden yok. Gideyim dedim, k
lcnu aldm Hele duraym biraz daha dedim. Yine gelen giden, <Git! Dur diyen yok. Kl elde odada dola
tm. Yarm saat geti. Ben de evden kp gittim. Gidi o
gidi oldu. Bir daha beni hekimlie armadlar. Ham
nne gelen yerde beni zemme balad. Mteriler kay
bettim. Bu namusumun cezas idi; fakat mtbiti. Pek
ar oldu. Byle sevimli bir kadn, hayrhal dostu kay
bettim. Vizeler gitti. ste de aleyhimize bir propaganda. Eskiden beni Lkman Hekim diye medh eden iiedi
cek herif, cahil hekim diyordu. Hangisine yanaym?! ...
Halbuki muvafakat etseydim bu gzel hamla yaardm.
Ve zenginliinden de kim bilir ne kadar istifade ederdim.
180
cihadm
182
HAYAT ve HATIRATIM
183
klmaz i,
n.?'
yordu.
Allamndan
185
HAYAT ve HATffiATIM
184
HAYAT ve HATffiATIM
zlen mehtabn alacalad toprak stnde gezinirken latema sesleri bu nurla mebu durgun duran havada kulama pek ho getirdi. Hala laternay severim. Bir yerde
iitsem du-ur, dinlerim. Bana Bykaday, o
zamanlar
syler. Muhit, vaka, macera ve ensali insann seeiye ve
mukadderatna hakimdir. Demirci nasl demiri kzdnr,
rs stnde dve dve istedii kalba sokarsa bunlar da
insan denilen mahlfku muhtelif ekiliere koyuyor. ocukluumdan beri laterna iitirdim; hele Galatada pek
oktu; hi sevmezdim. Sade sevmez deil, kulama batan
bir eydi. Bu aktan sonra houma giden bir alg olmu
tur. O vakte kadar aalar da benim iin msavi idi. O
vakiten beri en sevdiim amdr. Bugn Paristeyim, Parc
Monsourie'ye el<Seri gidiyorum. Orada ocuklarn atl
karncas, onun da laternas var. Her gidiimde orada dunp laterna dinlerim ve derhal Ada, o amlar, o mehtap
ve o ak gnlm ziyaret eder.
te byle dertliydim. Bu derdimi de kimseye amadm. Hem de bu haldeydim; fakat ak paralayp ayak altnda ezmek gayretindeydim. Ne biim adamdm ?! .. Dnyordum: Sevmek tabii, sevgi ve ak il&hidir. Sevi
lin; fakat hala birbirinize akmz aikar ilan etmiyorsuuz. Sen erkeksin, bu vazife senindir. Bunun neticesi evlenmedir. Bundan iyi hayat arkada nerede bulacaksn?
Byle iken bunu yapmyor, evlenmek istemiyor, ak byle kl altnda sndrmek fikrindesin ... Bu nasl i?
Tuhaftr. Bende' byk bir mukavemet kuvveti var
d. Arzu ve merakm ak malup ediyordu. Diyordum ki:
Evlenmeli; fakat ben daha ok alacam. Okumak,
almak aile hayatna gelnez. Evlenmek bunlara nani
olacak. Demek cahil, terakkisiz kalacam. Hadi bu iki
den birini been! Evlenmemeyi beeniyordum ve: Asla evlenmem diyordum. Bu suretle akm ilan etmiyor,
kendisini resmen istemiyordum.
186
187
HAYAT ve HATIRATIM
188
189
191
HAYAT ve HATIRATIM
190
Ne ise buraya muvakkat gelmitik. Dnmek istiyorduk. Ciheti askeriye .Siz bize lil.zrmsnz brakmayz dediler. Hadi, pirincin tan aykla! Btn arkadalar tela iinde kaldk. Burada insan bir hafta durunca can s
,kntsndan lyor. Kumandan Tahir Pa~a adnda biriydi. Kznn boaznda bademcik varm, buna ameliyat
yapacak doktor yokmu. Bana syledi. Derhal yaptm.
Paa sevindiydi. Ona gittim. yalvardm. Nihayet dedi ki:
Biz resmen sizi brakmayz. nk stanbul'dan kalma
nza emir yok. Hareketinize de yok. Bu kafi. Siz yetiecek
genlersin iz. Burada rmeyiniz. Gidin iz. Ben kanun zabitine sylerim. Sizi grmemezlie gelir. Hemen va;ura
atlayp Boyana tarikiyle savuunuz! > dedi. Arkadalara
geldim, anlattm. Pek sevindiler. Beni muvaffakiyetim
den tebrik ettiler. Glde bir talyan vapuru varm. He
men bavullan yaptk. Gmrk nne geldik. Zabit bizi
grnce binann iine girdi. Biz de kaya binip vapura
tladk. Vapur yailand. Boyanaru iki taraf ormanlk,
glgelikti, gndz gne, gece ay suya vuruyor, cennet
gibi bir yer. Byle giizel yer az grdm. Tatl tatl d~nize
indik. Oradan baka vapura binip stanbul'a geldik.
Yine Glhanede iken beni bir defa da Zbefe'ye tayin ettiler. Bu memuriyet de yie muvakkat; fakat dn-
192
HAYAT ve HATffiATIM
193
frak
derdim.
Ne istiyorsun" dedi. Efendim, bendenizi Zibefeve tahlil iin tayin buyurmusnuz dedim. Ha, evet>
dedi. Ve: <Git, hemen durma! szn de ilave etti. Dedim ki: Bastne efendim gideyim; fakat tahlil iin alet
yok. Veriniz hemen gideyim' Bunlarsz i yaplmaz ve
byk bir safderunlukla .t yaplmaynca bouna maa
alacam. Hazineye yazk dedim. Dedi ki: cSen mi kaldm, bunu dnecek? Aklz adam ... Git maan al!
dedim: <Efendim, alet yok; byk mes'uliyeti nasl: S>tme alaym. Sonra veba nikrobu geerse ...... mikroskop
ister ... <Git Arkadan yollanz. dedi. cEfendim o vakte kadar manasz orada duracama aletlerle beraber gi
deyim>> dedim. <Git, diyorum, gzn drt a, nikrobu
grrsn cevabn verdi. Ben de hem kzdm, hem asl- .
yordum, hem de buna mnasz i diye iimden .bir isyan
tufan kopuyordu. Bir dziye iimde <Hey gidi zavall devlet! bu ne i cmlesi vard dedim ki: Pek rica ederim
aletsiz mikrop grlmez. Kzd. ve sert sert u cevab verdi: cBaksana bana, gzn drt a, mikrobu grrsn,
alet neymi!..> Bu sz mthi bir cehaletin tezahraty
d. Dndm. Buna baka diyecek ne var? Aletle gitmekten nidim kesildi. Mesuliyetten fena halde korktum. Ya zehir ve veba geiverirse ne yaparm?.. Gitmemeye karar verdim. Vakit geince kanunlar beni aramaya
balad. ~im mer Paa'ya gittim. Hali anlattm. <Burada saklan!> dedi. Evinde saklandm. giin sonra beni Divan- Harbe vermiler; tardma, hapsime kadar yc
rm. ~im Paa haber alm, bana syledi. <Aman gldeyim dedim. Bu kadar iddetli olacan zannetmezdim.
Besim Paaya <imdi giderse hkm iptal ederiz deni
ler. Hemen imendifere binip Se!anie vardm. Oradan
skp ve Zibefeye gittin.. Moiz ile bulutuk. Akam oluF: 13.
194
HAYAT ve HATIRATIM
195
196
HAYAT ve HATIRATIM
1!)7
198
HAYAT ve HATIRATU-I
sza kitaplarn
Bir gn tren geldi. Bir ok Bulgar ve Srp Trkiye'ye geiyordu. Ellerinde birer arnele tnel lambas var.
Bunlar aradlar. Kimisinden
stvani bir madde, kimi
sinden bir kmr kt. Bir ey anlamadlar. ade ediyorlard. Kmre baktm
<<Elektrik pili kmr.>> Dedim
<<Hepsini aln. stlerini daha arayn.>> Ararken birer birer
balarnda bulundum. Kiminin belindeki ipek kondoktor
denilen elektrik teli olduunu grdm. Sordum Bu nedir?>> dedim. Kuak dediler. Derken ark balarnn da
ayn tel olduunu grdm. Hepsini toplattm. Uzun tel
oldu. meydana kt. stvani maddeler dinamitti.
Bunlarda gherile de bulundu. Hepsini yakalatp skbe yollattm. Oradaki istintak bunlarn komiteci olup bir
takm mebaniyyi, bilhassa skb.: gzel Camiini atmak
iin geldiklerini meydana kard. O zaman Makedonya
ihti'allerinin civcivli zamanyd.
Makedonya'ya Avupa devletlerinin zouyla husus!
bir idare verilmiti. Jandarmamz ecnebi zabitler kumandas altna konacakt. Bu zabitlerden gelmeye baladlar.
Birgn DideS>> adnda bir ngiliz zabiti geldi. Bununla
iyice konutuk. Selanie gidip Jandarma zabiti oldu. Sonra Talat Paa'ya navir dahi olmutur. Harb-i Umumi
zamannda ngiltere'nin Msr'daki intelligence denilen
istihbarat brosunu id;re etti. Orada da grtk. Ti.irkeyi mkemmel renmiti. General de oldu. Tb Tarihinde Msr bahsinde zlkrettik.
199
200
HAYAT ve HATIRATIM
Jrikaten
ilmi, uzak bir yere memuriyetle gitmi, ancak birka
gn sonra dnmm. Adamcaz 0 gn ben burd~
deildim>> dedi. Tahkikat hakikaten mevcut olmadn
isbat etti. Hseyin Hilmi Paa emirJelini boyuna te'kid
ediyordu. Lakin kabahatliyi bulmak mmkn olmad.
u Srp'n hali ne idi? Namussuzca hareket etmiti.
Bunlar dmand. Baka ne yapacak? Trk' bir gn evvel kosunlar diye alyorlard, fakat asayi ve hak
iin gelen Avrupahlar bunu bilmiyorlard veya bilip on
lan kasden himaye ediyorlard. Bu hak ve hrriyet miy
di? Hem de bir ecuebi kraln resmini taksn hadi olabilir
fakat dierine nisbetle. Sonra bunu takan ~ikayet ediyo/
Onu Avrupal komisyon kabul ediyor. Dala kts Hii.
seyin llilmt'nin halidir. Mesele meydanda. Bunu yapan
grlyor ki, bir hamiyet feveraniyle yapmtr. Onu bul
makta srar edilir mi? Hadi A vrupaWardan korkuyor
sun. Alelusl bir defa bir ey yaz. Sonra onlara Byle
ey yok> deyip iin iinden k. Zavallnn ordaki memu
riyeti uzaktan grndiine gre Avrupallara dalkavukluk, onlarn suyuna gitmek, onlara il.let olmaktan iba
retti.
201
Wittbg'in
202
HAYAT
ve HATIRATIM
hocalar Glhaneyi ekemediler. Bir Franszclk ve Almanclk tefrika ve husumetidir koptu. Mektep Glhane
aleyhine her elinden geleni yapyordu; fakat Almanlarn
Landa Alman sefiri ve nparatar Wilhelm vard. Hibir te'sir yapamyorlard. Hem Glhane bir gne gibi
domu; Tbbi ye Mektebi gn dounca kk bir yldz
nasl kaybolursa yle snmt. Benim Besim mer Pa~"
ile mnasebetim Glhaneec malfmdu. Besim mer'se
Franszclarn sergerdelerinden saylyordu.
Orhan, SIeynan Nurnan ve Asaf Dervi bu mnasebeti ileri sce ek beni Fransz taraftarl ile itharn ve Almanlara ih
bar ediyorlard. Halbuki ben Alman ilminin meftunuydum; fakat Fransz, Alman taraftarl bilmezdim. Be
nim iin ikisi de ecnebi. Ben Trk'm. Bu adam ise
Arnavuttu.
Bu tefrika gln bir eydi. Zavall tb alemimizh
ite bu irkin bir devresidir. Ben ne Alman, ne de Fransz
dm. Trk'tm. Trkydm. Bize kimden
olursa olsun
renip bir Trk tb alemi vcuda getirmek
vazifeydi.
Halbuki olsa olsa Almanlara muhabbetim zarui idi. n
k hereyi onlardan renmitim. Hatta Deicke Paa ah
si veli ni'metimdi de. Franszlada hi bir mnasebetim
yoktu. Artk soukluk, arpmalar oluyordu. Deicke'ye
brka defa teminat verdim; fakat Witting'i ikna etmek
mmkn olmad. Bu zat Deicke gibi deildi. Ondaki centilmen bilkat bunda yoktu. Witting bana kar hrnlk
etmeye balad. Hatta birgn kendi yerinde bile gozym
olduunu yzme syledi. Hi aklma gelmemiti. Do:-
dum, kaldm. Demek onu nelerle do!duruyorlard. Bunu
yapan da en balca Orhan'd. Bir gn bir zengin aile o
cuklar iin benden iyi bir operatr
istediler. Witting'i
gtrdm. Bykadaya gittik. Bakt Ne vizite istersi
niz 7>> dedim. Yirmi lira dedi. Bu kadar altn o vakte gb
re pek oktu. Syledim verdiler. Dndk. Vapura vakit
203
Mektepte
birine de soraca sualleri de sylemi Bunlara aln demi. Bu doktor benim snf arkadamd ad
Fikri idi. Fikri bu muallime: Byle de olsa yine R. Nur
HAYAT ve HATIRATIM
ka.zanr. Bu malum ey. Rezil olmaktansa girmem demifl. Bunu bana kendi anlatt. O da, baka kimse de girmedi. mtihana ben yalnz girilim ve kazandm; fakat
Sjrasker Kaps tasdik etmezse olmuyor. Bu a o zaman
ei. g iti.
Bir ka yldr Necmettin Molla'y tanyordum. Hastalarna bakyordum. Pek ziyade ve teklifsiz abbap olmu
tuk. Bu zat Abdiilhamkl'in sevdiiydi; fakat ay zamanda bizimle de onun aleyhine sylenirli Bundan severdim.
O vakit benim iin en byk meziyet stibdat aleyhinde
olmakt. Necmettin Bey cBen Seraskere yaptnnm dedi.
Haltikaten yaptrd. Ferahladm. Artk Glhaneyi terk
edecektim. Bence zaruri idi; fakat bir .trl aynlmak is
temiyordun. Mektepte almak vastalan olmadn bi
liyordum. Dedim bir defa Delcke'ye gideyim; u meseleleri anlataym. Gittim, Deicke bana laf bile syletnedi
ve sylendi. Ooo... O da iyice doldurulmu . . O dakika
hastahaneyi terk ettim. Gidi o gidi oldu. Deicke'ye ufak bir. mektupla artk hastabaneye devam edemiyeceimi bildir<lim. Fena kzm ve: cZorla getireceim> de
mifl. Sonra Ra.it Tahsin cCanm, zorla olmaz. Belki ge
tirebilirsin. Fakat abmaz. Artk eski Rza. Nur olmaz.
Brak!~ demi. Bu suretle vazgemi. Bunu bana Rasit
Tahsin syledi. Giilhanede muallim muavini olmutu~.
ok iyi idi. Yazk oldu.
:Ite bu suretle de be yl devam eden Glhane ha
y&tm bitti; fakat epeyce hekimlikte pitim. Her vakit
sylerim: Hekimliimi Glhaneye medynum. Her vakit
orann tan topraru psem hakkn deyemem. Ni te
kim -drt yl sonra hastahaneye asmak iin Witting
bir mekt~pla benden fotorafm istedi. Gnderdiim va
kit fototafa byle bir iki satr yazmmdr.
.
Dllnya rekabet diinyasdr. Bu da cidal do.rr. H"yat aten budur. Bunu mektepte arkadalar arasnda,
205
206
HAYAT ve HATIRATI:\1
207
Jir messesesi mes' elesiydi. Bu vaka y ona syleyebilseyiim. kil.fi bir intikam olacakt. Ne kadar olsa hocamd, bu
<adar kafiydi.
Nazm Paa ldrldkten sonra Sleyman Numan
bu sefer Enver Paa.ya att. ok kalle adamd. Bu es
nada bir ok defa bana geldi. lla beni ttihatlarla barp uyumaya zorlad ve Enver'le grtrmak
istedi.
Kabul etmedim. Nihayet ben hudut harici srldm. Avrupada idim. Sleyma.n Numan askeri slliye Reisi olmu,
ll:nver'i kandrm. Witting'i stanbul'dan defettirmitir.
Yllarla ura !. Sonunda istediini yapt; fakat
messeseyi de ykt.
Biz Hrriyet ve tilaf frkas te'sis edince Orhan flr
kaya girmek itemi. Merkezi umumi itimanda teklif et
tiler. Reddettirdim.
Artk biz tbbiyede Emraz Dahiliye muallim mua
vini idik. O vakit Cenll Paa'da imtihan olup ahadetna
me almaynca kimse resmen operatr addolunmazd. Mracaat ettim. Cemi! Paa bana bir Jenuvarom ameliyat
yaptrd. Bir askeri baytar talebesiydi. arpkl o kaar oktu ki, ayaklan adeta tam bir daire halindeydi.
Ben yaptm. Cemi1 Pa~a bakt. ahadetname verdi. Bu
talebe sonra zabit olmu, ordularda dolanu, bir ka defa rastge~dim. Her grmde elimi perdi. Dimdik, kusursuzdu.
u da batnma geldi: Glhanede bir gn bir har bi
ye talebesine ameliyat yapyordum. Klor o form verdik. Ameliyat bitti. Koua naklettirdim. Yataa yatrttm.
Uyanyordu. Sylenmeye balad. Abdlhamid'e az do
lusu kfrediyor, hrriyet iirleri sylyordu. TelB. ettim.
Genci sevdim ve biri jurnal eder, mahvolur diye. korktum.
Hemen herkesi k outan kar dm. Klor ofo rm tuhaf tr.
ok hastalar uyurken, uyanrken neler syler:er?! ... E
lenceli bir eydir. Bylelere ok glerdik Sonra ocua
HAYAT ve HATffiATIM
~09
lurszdan
F: 14
211
HAYAT ve HATIRATIM
210
lurda soukkanllm kaybettiim yoktu. arp kalmam. Tedbir ne ise ona mracaat ederim. Hem cezrisine
tevessl ederim. Bu halimden memnunum. Hala byledir. Hemen talebeyi tutup iddetle ektim ve hizmetilere
Bunu da dar atn. Kapy kilitleyin!>> dedim. Derhal
yaptlar. Parmaklarm daldrp kzn kaburga
kemiklerini sadrn aa kenanndan yaka!adm. Kuvvet'e bir
ekiyor, bir indiriyorum. Dil ekerek, hatta kol hareketl~rivle teneffs snai hkmsz gibidir; en iyisi budur.
Bir. eyrek devam ettim. Kal pt e hareket yok; yine devam
ettim. Biraz sonra yine din!edim yok. Adeta midimi kestim. Brakacaktm. Dedim hi olmazsa yarm saat devam etmeli. Yine baladm. Bir aralk braktm. Teneffs
biraz kendi kendine devam edip yine durdu. Bu m'd
verdi. Ka!bi dinledim. ki defa vurdu, yine durdu. Daha
byk bir midle devam ettim. Teneffs ve kalb daha ziyade hareket etti. Braktm biraz sonra yine durdu. Yine
baladm. Hasl hasta canland. Muhakkak bir lmden
kurtuldu. Ben de kan-tere batmtm. Ferahlandm.
Ame'ivata devam ettim. Artk ibtali his y1;madm. Biraz b;rd. El ve ayaklarn skca tutturdum. Ameliyat
ikmal ett'm. nce bir iplik ve dikile dikkat'e diktim ki;
kzdr, hem de gzel bir kz, yerinde fena bi:' nedbe kal
mas n.
Meerse kz talebenin kardei deil, nianlsym.
Sonra evlendiler. Sekiz - on yl sonra grdm. K>zn gerdannda ameliyattan hi b'r eser yoktu. nk akk
HAYAT ve HATIRATIM
212
Bu bana ders oldu. Bir daha mrfu.nde ameliyat yaparken hastann akmbasndan hi birini ameliyathaneye
sokmadm. Buna mutlaka riayet edilmelidir yoksa ar
;aydn ve hatta korksaydm da talebeyi o vakit dan
atamasaydm o efkat diye bana yaplacak eyi
yaptr
mayacakt. Hasta giderdi. Nitekim bir defa da bir dostum cHi ameliyat grnedim. Bir defa sizin ameliyathaneye gelip greyim dedi. Bir gn geldi. Haber verdiler,
ieri aldrdm. Ben de bir adamn yiiznde kanser olmu,
onu karyordum. Buruna, gze ve kemie sirayet etmi, onlar kardm. Kemii de eki ve ta kalemiyle
vura vura yontup hasta ksmlan kaldnyordum. Bizim
dost birden kt diye yere dm, bir tela. Baktm yerde. Bereket versin muavinler ve hizmetiler vard. Onlar
kaldmp megul oldular. Yoksa ameliyat brakp ona
bakmak lB.zmd. Hasl ameliyatlara hastan adaularn,
akrabasn, hekim olmayan birini almamak kaidedir.
Bir aralk Necmeddin Molla'nn kaynvalidesi midesinden rahatsz olmu, Cenil paa, Sleyman Nunan,
Kadri Paa ve emsali o vakit itibarda ne kadar hekim
varsa bakmlar, basit bir mide rahatszl demiler, ila
vermiler; fakat fayda vermemi. Bir tanesi de mideyi y
kam, onunla ifayap edeceini sylemi; fakat boruyu
sakmasn iyi yapamam, kadnn azndan kanlar getirmi. O vakit Beyolunda Torkumyan adnda bir Ermeni
mehur doktor da vard. Ona da gstermiler, olmam,
bana haber yolladlar. Gittim, baktm, pilrde bir mteharrik ur vard. Necneddin Molla'ya kanser olduunu
syledim. hanmak istemedi; c Canm, bu kadar hekim
grd dedi. Bu hekimleri, istersen daha bakalarn da
Toplad.
213
HAYAT ve HATIRATIM
da bunu kurtard n? Syliyeyim Allah yapmtr>> deyip aka ettim. <<Yok, aka y brak, ne yapt
n ayle! >> dedi. Dijitalini anlattm. lm hastalarna teessf etti. Byle kolay bir vasta varm>> dedi. Sade
onun deil ok hekimlerin elinde byle bir ok hastalar
gitmitir. Bilmem bir de benim talihim mi vard. Hemen
rahat bir zaman geirdi. Nihayet hastalk her tarafa metastaslar yapt. Kendisine ar duymasn diye ikide bir
:norfin rngas yaptm, bylece ld. Fakat ameliyattan
wnra mr drt yl uzam oldu. ttihatlar beni Cemiyet-i Hafiye meselesinden hapsettikleri vakit bu kadn
durmam, Necrneddin Molla'y sevketmi, o da Talat, bil
hassa Selanikli Rahmi vastasiyle Merkez-i Umumide beraatma karar verdirerek beni kurtarmtr.
Vaka ben
bunlardan hi bir para almadm. Sade bir dostluk idi.
Yalnz iki de bir beni yemee arrlard. Derler ki; iyiEk et! Bir gn mk&fatn grrsn. Dorudur. Byle hayatmda bana birok iyiliklerimden iyilikler kalmtr.
Vaka u da var: nsan iyilik ettiinden ktlk de gryor. Bu da dorudur. Byles;ni de ok grdk. Fakat benCc bu bapta hasl olan kanaata gre her ne ihtimalde olsa iyilik etmek karldr. Hem de bu insann erefidir. u
politika hapsinden kurtuluum. ite nenin neticesidir.
Kurtulmasam belki btn hayatm snecekti.
Her yl mektep muallim!erinden Beyruttaki Amerikan ve Fransz cizvitleri tbbiye mekteplerine bir mmeyyiz hey'eti gnderiliyordu. Bu mmeyyizler tacebeyi
kamilen imtihan ediyor,
kanlarn
ahadetnamelerini
mhrlyordu. Bu suretle diplomalan bizim mektepten
gibi mer'i oluyordu. Yoksa Collegium imtihann geirmeleri lazmd. O vakit Trkiye'de ecnebi doktorlar collegium imtihann vererek hekimlik edebilirlerdi. Bu bir
kapiti'asyondu. !mtihan da sudan olurdu. nk sefaretler himaye ederlerdi. Bylelikle nice kara cahiller mezuniyet almlar, Trk'n sllatn kemirmilerdir. Bu bendr dert idi; nasib oldu; Lozan Muahedesinde murahhas
c!dum, ecuebi ]J.ekimlerin Trkiyede hekimlik edememesini muahedeye koydurmaya muvaffak o!dum. Bu defa muallimlerden Aris.tidi Paa ve Fil Ahmed ile beni gnderdiler.
214
ne
yaptn
vard ifa
kat'iyen el srmezdim.
Hastaya kndan yiyecek, deri altndan fazla miktarda zeytinya ta'kim edip rnga, memesinden snai
serum rnga ederek de yle besledim ki on gn iinde
hem de biraz imanlayarak hastahaneden hanesine nakledi!di.
Bir gn Necmeddin Bey mektebe geldi; Binbalm
tebrik etti. Mabeyne gitmi, padiaha terfiimi arz etmi,
irade km, Binba oldum; fakat o vakit bir usl vard.
Bir ok terfiler olurdu; bu terfiler ounun tahsisat sonradan verilmek artyla idi. Bab- Seraskeri bizimkini de
bu kadroya sokmu. Merutiyete kadar Binba maa
ahp da bu rtbeden istifade edemedim. Necmeddin Bey
d~di ki: Sana btiin ailece minnettarz. Cemi! Paa'ya
teekkr ettimdi. Bana teekkr
etmeyiniz. Rza Nur'a
ediniz. Rastanz srf onun dirayeti ve gayretiyle kurtul>utur. Ben de terfiini padiahtan rica ettim. Seninle iftihar ederiz. Cemi! Paa byle sylemi ve bu kadiri
;aBl yapmtr. Bu kadn melek gibi bir kadn, kadnl
a nmf.tne idi. Sessiz, halim, pek namusluydu.
Rivayet
ederler ki bir gn kocasna kar sylememitir. Hatta
ateli, hasta olduu vakit evinin iini grr,
yemekleri
hazrlayp yataa girermi; fakat akam olunca
kocas
ge'meden yine yataktan kalkar, salam gibi otururmu.
Sebebi kocas hastaln anlar da zlr diye imi. Hey
r;obarek kadn! Trkte artk kaldn ki... Ameliyattan
so:ra drt yl yaad. Hazn dzeldi. imanlad. en ve
215
216
HAYAT ve HATIRATIM
Dr. RIZA NUR
Hazrlandk.
hazretlerine arz-
ta'zimata gideceiz. Bir emirleri olur. Sen de gel! dedi.
Mfetti paa Zilliifl smail'di. Bu adamn yzn grmeyi hi istemiyordum. Abdlhamid'in bahafiyesiydi.
Adndan irenir, tylerim rperirdi; fakat zaruriydi. Gittik. Erenky'nde muhteem bir villiL Bahede bizi kabul etti. Oturun emri zerine oturduk. Arkadalarm elleri gslerinde ve sandalyeye yar oturmu. Hep Evet
tfendim diyorlard. u otur tuhaft. Bunlar askerdi.
Rtbeleri bykt. Hemen hep o syledi. Bir aralk
amda bir s!hiye mdr var. Mili\sh snalil llalkk. O
Efendimize haindir. Bir rapor yazverin de icabuu yapayun dedi. Onlar bastne dediler. Benim ise iim titredi. Bu ne cinayettil ... _Ayn zamanda bu hi tanmad
m mdre muhabbet baladm. Hem acdm. Ben hi
bir ey sylemiyordum. Ve uzaa oturmutum. Bana:
<Sen hi bir ey sylemiyorsun dedi. Yine sylemedim.
Konutuumu istemese gerek.
Ben rtbedekinin onun
huzurunda konumak haddi miydi. Ancak benden de
<Evet efendim, kerem et efendim> leri iitmiyordu. Anlalan bu houna gitnemiti. Bunu sylem<'!k istiyordu.
Ben artk iyice skldm. Kalktm <Msaade buyurursanz gideyim efendim dedim. Pek kzd.
<Otur, yoksa
benden holanmadn rm? Senin hakknda zaten iyi fikrim yok dedi. Korktum. Bir lokma ekmek paras alalm
derken srgn e gitnek iten bile deildi. Otrdum ...
Ne ise Beyruta vardk. Amerikan tbbiyesinin imtihanlarn yaptk. Diplomalarn mhrledlk. Temmuz idi.
ok scakt. Bir de Beyrut pek rutubetli yer. Akamlar
otelde sandalyalara el srlmezdi. Rutubetten el yapr
d. Scakta."- geceleri hi uyku
uyuyanadk. Gndzleri
mektepte hep buzlu limonata verirlerdi. mtihan bitince
Siz scaktan ok skldmz. Sizi iyi bir yere gtrelim. >
dediler. Arabalara bindik. Mahrft gibi ve yksek bir tepe-
217
218
HAYAT ve HATIRATIM
219
220
fasl yaz
HAYAT ve HATIRATIM
221
:.
Hekimlik hayat... Bu hayat 1317 den 1324 ylna
kadar yaadm hayat, bunda zevkler, heyecanlar, kcderler, yasalar, ezil. ve cefalar, erefler, kteler doludur.
zerinde altnz ey insan ve hastadr. Gece - giindz
HAYAT ve HATIRATIM
222
223
224
225
HAYAT ve HATIRATIM
227
HAYAT ve HATIRATIM
zer. Saati sade bir toz kam bir saate krlm dese
inanmaya ve fazla para vermeye mecburuz. Bu da byle.
yi hekim hastahanelerde yllarca alm hekimdir.
Sade okuruakla asla olmaz. Hastane ve laboratuvarlar
hekimin tarlasdr. Oradan yetiir. Hem yine daima bir
hastahanesi olur. Rastahaneyi brakan hekim de terakki
edemez. Hekim ararken buna ilikkat etmelidir. Sonra
namusunu tahkik etmelidir.
Bir takm hastalar hekime dman olur, dmanlk
eder. Bir ksm da iyi olmutur, dost olur. Dalna minnettardr. Sinop Vilayeti halk beni severler. Sebebi hekimliktir. Hele parasz baktmdr. Baka memleketler ahalisinden de vardr. Adeta her gittiim yerde biri yanma
gelir yanar. Tanmam, ok zaman olmutur. Bana ameliyat yaptn. Hayatm .kurtardn der, minnettarlk gsterir. Sinopta benim mebus yaplma bu hekimliin te'siri byktr. Hakikaten bu halk iin ok altm. Mesel8.
bir defa vahim bir spanyol salgn vard. ehir tflen iki,
arzen yann kilometre kadardr. Bir bandaki hastaya
arrlar, giderim. Orada iken br bandaki bir hastann adamlar oraya gelni beni isterler, giderim. Bir para da almam. Bylece gece-gndz onbe gn altm.
Bita.b dtm, azmdan kan geldi. Artk gelen hastalan
reddettim. Erafa gidip rica etmiler. Bunlar da sevdiim
Rasim beyi yolladlar. Geldi, gidip baknarn iin rica etti. .Tkrdm. Kan gsterd.im. Artk yetmez mi h dedinL Acd, brakt.
S'nop halk benim hekimliime okadar iman etmi
tir ki L<kman Hekim- zannederler. Sinopa gittiim vakit bir gnlk, iki giinlk yollardan gelirler. Bir mZlnin
hastal olan baZJlan baka doktora mracaat etneyip
beni gelsin diya aylarca bekler. Gn tayin ederim, hastahaneye yzlerce dolarlar, tedavi ederim, ameliyatann
226
y~
yaparm.
HAYAT
ve
HATillATIM
Tuhaf bir vaka zikredeyim. Mustafa Kemal ve lametin devleti fena bir hale koyar zulmlerinden ve hayat
ma kasd iin bana kurun arttrmalanndah kap Par~e
geldik. Sinoptaki ktphane ve iftlik ii fena oldu. Dzeltmek iin zevcemi Sinopa yolladm. Onun Sinopa gel
diini haber alan ve ehre be saatlik bir kyde oturan
iki kyl kadn gelip zevcemin misafir olduu ha_eye
varmlar. Zevcemi sormular. Gstermiler. ~i';'"
ki: Bizi muayene et! Demi ki: Be. hekin degln >>
Demiler: Etme! Uzun yoldan geldik, hastayz. Bize
bak! Canm be~ hekin deilim, nasl muayene ederim
demi. Buna cevaplan u olmu: Ayol sen Lokm~ ~e:
kimin kanssn. Bu kadar yl berabersin. Elbet br - k
ey renmisin. Bize yeter. Bu cahil ve saf kadnlar
glkle geri gnderebilmilerdir.
.
Benim Sinopa gitmemin yaln: bir zaran vard. S
rtdpta drt - be hekim vardr. Karlar _dururdu_. Bunlar
s.zlanrlard. Hatta doktor Ali adnda hr tanes bundan
dolay aleyhtme entrikalar yapmaya kalkmt.
.
229
deildir.
HAYAT ve
230
HATIRATI:.:
ie
yarar.
ki
(numara - 1)
tozdan :
(numara - 2)
calcinee 30 gr.
Carlonate de magnesie 30 gr.
Sulfate de magnesie 20 gr.
Craie preparee 30 gr.
Pancreatne 8 gr.
Pepsne 10 gr.
iede
olarak
ila:
(numara 3)
karn
iin
Ar
Kan ban. - Asla yardrmamal. Derhal slak pansuman yapmal. Islak pansurnan yle yaplr: Bir bez
scak su ile slatlr. Sklr ve ancak scak scak bann
stne konur. Bunun stne muamba rt\ilr. Muamba
bezin kenarlarm da her taraftan rtmelidir. Muambann
stne biraz pamuk koymal. Bunlarn hepsi bir sarg ile
tutturulur. Sarg muambann kenarlarn basbrmaldr.
Yoksa bez kurur. Bu tedavide ise asl ii gren slaklk
br. Gnde bir defa deitirmeli. ban srtta ise lrpene
olmak ihtimali olduundan bu tedavi ile gemeyip artarsa derhal operatre gstermeli. O havari ak yapp deri altndaki btn boluklar ap iine slak ve yoluna
fitil koyup slak pansurnan yapmaldr.
Ektina.
Magesie
Bir
Bu ve billassa impetigo muannettir. Bulara halk kalayc amuru srer. Bu iki eye bizim b6ba
dan kalma bir merhem vardr ok iyi gelir. Keza comedon ve ergenllk dier bir ok cild hastalklar da bu merhemle geer. Bu merhem bize babadan kalmbr. Babam
onu aile hayrab der, babas gibi yapar, her hastaya verirdi. Para almazd. Urar yapard. Yapmas zahmetliydi. Eskiden vazelin yoktu; merhemleri zeytinyala yapa:rlard. Bu da sahlep olmak iin merhemi saatlarca kartrmak 19.zmd. Byk demir ivi ile saatlarca kar
tnrd. Byk ceddimiz, kitabna gre, ayn zamanda hekinmi. Galiba bu merhem ondan ka!n. Bu merhemi
dikkatimi celbetti. Babam da mrdesezik ve zrr ile yapard. Ben bunu yle islah ettim :
-
HAYAT ve HATIRATDol
Oxyde de zinc
20 gr.
_ Litharge
30 gr.
Oxyde. rcuge de mercure 0,30 gr.
Vaseline
15 gr.
Lanoline
15 gr.
Bunu tatbik ederek fevka!ii.de gzel neticeler aldm.
Ci!t hastalklanmn hepsinde, hatta ensede kelloide de
dahi Jwllamrdm. yi ederdi. Tabii sertlii gidenniyor,
kelloidde olan banlan gideriyor. Krtaj yapar, bu merhem! kullamr, hepsini iyi ederdim. Kahirede iken eczac
Sabri bunun tesirini anlanu, benden ispesyalite yapma
ya izin istedi verdim. Yapp satyordu. Parise gelmeden
evvel tandk zengin bir ailede bir yanda bir ocuun
yiiznde impetigo olm, umumi iltihap da yapm. ocuun ba, yiiz ve kafas btn iip kocaman olmu.
Kulaklan bir dal gibi byiimt. Bir ok mehur hekim
ve mtehassslan getirmiler, iyi olmam, beni Jar
mlard. ptida <bir gn d~am etmek zere slak pansu
man yaptm. Sonra merheni srdm. ki defa srdm,
yi oldu. Bu merhem! byle slak slak pansuruan ile mtevali surette yapmak fevkalade iyi netice vermektedir.
Bu ilAc btn hekimlere ve ailelere tavsiye ederim. Bizim
aile hayratnzdr.
:ae on yldr grilyorum ki Avrupa tabahatinde
cild hastalklarDa ka.'l zrilrl merhem lrullanmaya ba
ladlar. Evvelden bilmezlerdi. Fakat murdesengi hala bilmiyorlar. Ben kurunun dier mrekkebatm tecrbe et
tim. Mrdesenk gibi tesir etmiyorlar,
Ekzama. - Bu merheme bir miktar Resorcine, bi
raz da Huile de cade ve kanmasm gidermek iin biraz
da stovaine i!ii.ve ediyordum. Bununla ok ekzamay iyi
ettim. Eer ekzema kuru olursa Mi kna yakmaldr ve
iki defa tekrar etmelidir. ok defa geiriyor.
Dr.
RZA
NUR
Tenture d'iode
15 gt.
chtiole
15 gr.
30 gr.
Huile camphree
HAYAT ve HATffiATIM
cak kadar scak bir suda bir havlu slatp mideye koyma
!dr. Bunu her iki dakikada yenilemelidir. Yahut tla.
lozdnp ve bunu slak beze sararak koymaldr.
Yahut
mahsus yaplm olan scak su teneketi vardr; ona scak
su koyup aryan yere koymaldr. En iyisi sk sk deif
tirilen pek scak su ile siatlm havludur.
Afyonruhundan bir fincan suya be damla damlatp
iivermeli. Ary durdurur. Dunnazsa be-on damla da.ba iilebilir.
Eer bunlarla olmazsa karna buz koymaldr. Uzun
mddet buzu kaldrmamaldr.
Siil. - Elde, ayakta, bazan yzde ve vcudda olur.
Bazan pek oalp yaylr. Mz'i olur. Buna tbta Pnpilloine derler. Hala ilac yoktur. Tbbiye idadisinde iken
sa elimin kk parnanda bir tane kt. Beni pek zyordu. Hekime gsterdim, are yok iplikle bo dediler;
bodum. Kuruyup dt, altndan yine kt. Cehennem
ta ile yak dediler; yaktm. Y'ara oldu, dt. Yine kt.
Kk vardr, onu skmeli dediler. Bir gn tnamla, a
lo ile uraa uraa, kanata kanata kk ile bera.ber
Fktm. Yine kt. Tatil zamannda Sinopa gitmitim.
Teyzem grd. <Aa, olum! O kuyuvereyim de gesin
dedi. Gldm. O vakit pek dinsizdin. Alay ettim. Israr etti. lstemedim. Nihayet okadar israr etti ki: <Pekih de
dim. Srf keyfi olsun diye raz oldum. Yoksa bi in.n
madm. Bir iri tuz ald. Hem okudu, hem bu mutfak tuzunu srd. Sonra tuzu gtrp bahede topraa gmd.
eBu erirken bu da eriyeceb dedi. eNe okudun ?~ dedim.
c kulhvallah dedi. Glyordum ...
O esnada lstanbula dndm. Teyz<me. okumasna
bi inanma.:utn. Bir kere bile siilime iyi oluyor mu
diye bakmak batrma bile gelmedi. Bir gn mektepte siile dikkat etmiin; bir de baktm ki kaybolmak zere,
Bir hafta sonra da kiimilen kaybolup gitti. Hayret ettim.
Mentlol
4 gr.
3 gr.
gr.
Alcool
5 gr.
Eucalyptol
Gaiacol
hlasedilirse
HAYAT
231
ve
HATIRA.TIM
-qe~ siil
v~.?~yk ol~~
HAYAT ve HATillATIM
238
birok
yastklar
Poudre de Dower
Codeine
Benzoate de Soude
Sucre
0,20
0,02
0,50
0,50
Centgr
Centgr
Centgr
Centgr
kahve ka.
Istma. (Malarya). Kinin yani sulfato ile geer.
Lakin aylarca yutmal. Bir iki gn imekle stma geer
ama yine gelir. Demek uzun tedavi yaplmas ok lazm
ve mhindir.
gnde
be
50 gr.
50 gr.
alt
HIFZISSIHHA TEDBIRLERI
En iyi ila hastala tutulnamaktr. Bunu da en zi
yade hfzsshha kaide'e~i yapabilir. Her aile bunlar bil
melidir ki, lzumu kadar yazyorum.
Hergn muntazaman ayn saatlerde yemek yemeli.
239
Her gece ayn saatlarde yatp uyumal, sabah ayn saatta kalknal. Bunlar pek mhimdir. Dokuz saat uyku lazmdr. Mideyi patlatncaya kadar doldurnamal. Sofradan a da kalkmamal. Bunlar sllatn esasdr. Haftada
bir defa mutlaka ykanmaldr. Her sabah btn vcuda
hareketler vererek bir eyrek usul dairesinde jimnastik
yapmal. Her sabah bu, yz, boynu, kollar ykamal.
Sonra saa biraz krem yahut krem yoksa pek az zeytinya srp taramal. Yze de krem veya ya srmelidir.
Dileri bir di merhemi ve fra ile temizlemeli. En iyi di
merhemi Janoggl'dr. nk bunda Neusalvarsan vardr.
Bu ila frengi ve sair ispirillere kar messirdir. Azda
ise ispiril do~udur. ki parmakla di etlerini svayarak
masaj yapmal ondan sonra giyinip ie gitmeli. Eer ii
msaid olup da bir adam le yemeinden sonra yarm
saat kadar konumakszn ve bir ey dnmeksizin biraz uzanrsa, hatta uyursa ok iyidir.
Her hafta trnaklar kesmelidir. El trnaklar deir
mi kesilir. Makas veya ak ile kestikten sonra husus!
trps ile dz!enir. Bu trpnn knt ucuyla trnaklarn
arkasndaki deriyi geriye itmeli. Bu sayede asla eytan
tima olmaz. Bunu yapmayanlarda, hele o deriyi kesenlerde ok eytan trna olur. Bu da hem acr, hem tehlike
lidir. Derhal iltihap kapar. eytan trna iltihap kaparsa hemen tentrdiyot basmal ve bunu geineeye kadar
g11,de iki defa srmelidir. Eer iltihap devam ederse derhal ya pansurnan yapmaldr. Bu eytan trnandan iltihaplar, phlegmonlar, dalama olur, trnak der veya sklmeye mecburiyet hasl olur; kemik rr, ylanck
peydal olur. Tehlikeli bir eydir. Hergn sabahleyin yz
ykaynca trpniin ucu ile bu derileri ve ince ucu ile de
trnaklarn altndaki pislikleri kartmaldr.
Hi bir vakit elleri aza ve gze srmemelidir. 1nsan kendini buna altnrsa adeta ona hastalk gemez.
240
HAYAT ve HATIRATIM
Yemee orturmadan evvel elleri sabunla ykamal. Kallunca. da ykamal. Bunlar hayatm miihim tedbirleridir.
Kimsenin barda ile bir ey imemeli. pUmemeli. Hele
;z aza pmek pek tehlikelidir. . Aileler ocuklarn
baka ailelere pttirmemelidir.
Midesi nAzik olanlar tavada kzarm yemeklerden,
~ytinya#l dolmalardan ekinip tercihan suda pimi veya zga.ra ~t, sade halanm sebzevat hoaf halinde pi
ll1~ neyva, sUt1&, ve ensali yemelidir. Herkes tecrbe ile
!;:endisine ne dokunduunu bilir. Bunlardan ekinirse rahat eder; fakat ok insan pisboazdr; sabredemez; lakin
rahatszlktan da kurtulmaz. Sade suda pimi sebzelere
yanmam tereya veya zeytinya limon konarak yenir.
drarda bir rahatszlk hissedilime urotropme alma!dr. ok iyidir. En az sabahleyin a karnma alnrsa hem
mideyi dtizeltir, hem biraz def-i tabii yaptnr. nsan idra.rn tutmamaldr. htlyac hissedince hemen iemelidir.
Bir defa da gece yarsndan sonra uykudan kalkp iernek
l8.zmdr. nsan kendisini buna altrabilir adet olur. Saat gelince uyanr. En miihim shhat Midesinin bir de her
sabah kalknca evvel& abdesthaneye gidip bUyk abctestini etmektir. Olmasa da zorlamal. Bir ka giin ayn sa
atts gidince adet olur. O adam artk her sa:bah eder. Bir
insan her s.bah defi tabit etmelidir, Bir oklan bu ba:sit
kaideyi bilmez. Gnlin muhtelif saatlarnda bu his gelir.
Bir misafirlikte zuhur eder. Ayp eydir. nsanlar baka
snn kendi ~desthanesine girmesinden irenir, hakk vardr. Bunlar m.shiller, baanlan, karnlarmda gazlar ve
ve anlar ile urarlar. Bir ka giln abdest etiniyenin
vcuduna zehirler dolar, shhatini bozar.
Basuru olanlar asla peklik olmamaldr. Memeler ok
ierse slak pansurnan yapp yatmal ve knn altrta
yastklar koyup ykseltmelidir.
Ft olaniarsa kask balar ile uramasn. Fay-
ameliyatnda
muzrdr.
241
HAYAT Ve HATIRATIM
242
tarif
ettiimiz
Bu kadar bir hillasa olarak bitiriyorum. te hekimveda ediyoruz. Bu kadar mr, bu kadar alma, bu kadar emek ve bu ite pimem bir giin bir talih
darbesiyle bizden birden gidiyor. Ne diyelim kader ... Da
ha ziyade milletin gsnde kopan inklap ve evolsyon
kyametleri bizi bundan aynyor, vaka bu sanat maiet
vustas olarak
sevmiyorum fakat bu ilmi pek seviyo
rum. Zamanla hastalara da alntm. Braktk ...
imdi diinyonm da acyonm; yreim yanyor.
lik
hayatna
243
byle olacakt keke tbba almyaydm. Buna sarfettiim on iki yllk mr ve emek heba olup gitti. Bu
!:lana kar da, mensup olduum millete kar da ar bir
zarardi. Ben tekemml ettiim mesleimden, maiet va
otamdan cda oluyorum, millet de ifa bekledii ve yetitirdii bir hekimden mahrum oluyordu. Oldu. Dn
yorum da madem ki byle olacakt o zamanm srf tarih,
edebiyat, iir ve politikaya hasre~ olaydm imdi bun
larda bsbtn baka derecelerde buhnurdum. Sonra
politika yznden bin bell.lar, mahrumiyeller ektim. He
kimlikte kalsaydm bugiin ortada en iyi hekimlerden
olurdum; mhim bir servet ym bulunurdum, politika
belalarn, cefalarn ekmemi olurdum. Rahat ederdim.
Heyhat! ... Politika tb gibi deil nankr ve karabela.
Hem nankrl ve belas bilhassa namuslulara kardr.
Namussuz olursan politikadan daha kazanl hibir sa
.nat yoktur.
Bu vedaya yanarm. Ben yandm gibi arkadalar,
beni i banda grm, sa'yimi bilen hekimler de tees
rle sylerler; oundan iittim. Halk da syler. Biz
renmitik, sonra da retnitik. Glhane ve tbbiyede
ders verdiim altyz kadar talebe vardr ki, bugn he
kimdif- Bir ksm beni grdke Hocam! diye ~itap
ederler. Hekimlerden: .Rza Nur'a yazk oldu. Tb ii.len
miihim bir unsur kaybetti diyenler vardr. Diinyo
rum da hekim kalsaydm imdi mes'uttun. Grdn
b'rok zndanlar, lm tehlikeleri, idam kararlar, r.a.nertlerin tafra ve taarruzlanndan sonra bugn de gur
bette ve parasz inleyip durmazdm.
Acaba milletin siyasi, idari ve diplomatik hizm6tine
girdim de daha m iyi oldu. Daha m kynetli hizmet ettim? Bnasn bakalan muhakeme etsin.
Oldu ..... Ne diyeyim, byle oldu ...
Hekimlii terk ettiim zaman otuz yandaydm.
HAYAT ve HATIRATIM
SlYAS1 KAYATIM
MERUTIYET
'
245
246
HAYAT ve HATIRATIM
kii
beni tutup
yoluna, ngiliz
omuzlarna
247
HAYAT ve HATIRATIM
r.ek istemiler. Talebeden bir tanesi bir desti ve bir bardak aln, yanmda duruyor, >uyu o veriyordu. Hariten
biri >u ve limonata getirse onu bana iirtmiyordu. nsan
byle talebeye gvenebilir.
Maksadn gidip harbiye talebesini almakt. Bu fikrimi anlaynca oray hkUmet biriki taburla muhasara
ettirmi. Bir bela kacandan korkanlar beni dndrmek iin zorlandlar nihayet ikna ettiler. Bu zorlayanlarn banda gz hekimi Esat Paa vard. Bu ii haber aln
ca oraya gelmimi. Alayn bir ucu Cadde-i Kebirde idi,
bir ucu haJa Galatasaraydaym. Herkes doluyordu. Dndk, akam da olmutu, daldk. zerimde yeni bir askei cekelim vard. O kadar teriemitim ki ertesi gn kazk gibi olmutu, bir daha giyemedim. Sesim de kslmt
tam onbe gn almad. Bunlara dair bir makale yazp
Tercman-i Hakikat gazetesiyle nerettim.
te bu uzun Temmlz gnnde sabahtan akama kadar drt tbbiye talebesinin omuzunda gezdim. Bir dziye yorulan deitiriyorlard. Nmayi bittii vakit karanlk kmt. Galata kprbanda beni indirdiler.
O vakte kadar duymanutm. nince yere basamadm.
Ayaklanm uyumutu. Bir mddet koltuuma girdiler.
Ertesi gn bu nmayiler oald. Herkes bir bayrakla sokaa frlad. stanbul bir hafta alkand. Abdlhamid bu nmayilerden stanbul ahalisinin de Selaniktekilerle bir oldunu zannedip korktu. Merutiyet yerleti. Halbuki onun niyeti hi byle deilmi. Bu nilma-
248
da imdi korkuyorum. Ben galiba deBu bir ihtilaJdi. Abdlhamid cesaret edip zerimize bir mfreze asker gnderse i bitniti. Bizim birimizde silah yoktu. lecektik.
Derken Seli.ikten Rahmi (Spma Selanik mebusu)
ve daha bir takunlar geldiler. ptida Bab- Ali Caddesinli
imiim.
249
251
HAYAT ve HATffiAT!M
250
beni
kayor
252
na da
HAYAT ve HATIRATIM
halkn toplanmas,
ver
niti.
253
di. Kara
deimez.
HAYAT ve HATIRATIM
titriyordu. Hayvan, ama tehlikenin dehetini duymu idi. Hayret ettim. O gne kadar bir atm byle duygulu olacan bilmezdim. ndekiler, arkadakiler hali
grdler; fakat attan inip gelip yardm etmelerine imkan yoktu. nk inecek yer yok. Derhal uurumun aksi tarafna yava yava inmeye baladm; fakat da ile
at arasna sktn. Yere inemiyorum. Snyordum.
Zorlasam belki at uuruma doru yklacakt. Ne is<e yava yava skJet te'siri ile mmkn oldu. Ayarm topra buldu. Bir elimle atn dizginini brakruyordum. Dier
elimle eeri ite kaka atn srtna ittim. Zorlana morlana
ve cendereden geer gibi atn nne vardm. Artk i kolaylat. Tehlike savutu. Btn bunlar esnasnda mbarek hayvan hem titriyor, hem de hi knldamyordu.
Eer ben, yahut at itidalimizi kaybetseydik ikimiz de gi
derdilt. Hata benim idi. Byle yerde attan inip onu yedekte karmak liizmdr. Minare gibi ykseklii grp
gya yorulmyaym dedim. Ne ise tepeye ktk. Ondan
sonra orman iinde yine patikalardan gitik. Bir mddet
sonra yine deniz kenarna indik. Kumdan gittik, Ayanc
a bir-iki saat kadar kald. stmz yksek dalar, bu
dalar tabaka tabaka killerden mrekkep bir dziye kopup den rk toprak. Bir dziye kijyor ki, kumlar
stnde byk kk killer var. Bazan yarm oda kadar
paralar da var. Bu yollarda yrmek pek tehlikeli. Geerken bir rkse insan altnda kalr. Bunu anladm; fakat baka are yok. Der iken nmfue byle yklnalar
dan hasl olmu set kt. Yanmda bu yollan bilenler
var. Dediler ki; atlar denize sriip yle dolaarak geeceiz .. yle yaptk. Meerse denizin iinde de muhtelif
talar varm. Benim at karnma kadar suya girdi. Sonra
bir taa kt, su dizlerine indi, yine tatan indi. Byle
ahvalde dizgini kullanmak hatadr. Dizgini brakmak iyi
deilse de biraz gevetip at kendi haline brakmal. y-
HAYAT ve HATIRATIM
nnda
257'
HAYAT ve HATIRATIM
258
259
HAYAT ve HATIRATIM
Bunun da rehberi Yahudi Karaso idi. Masancemiyet efrad arasnd~ neretmilerdi. Manastr
daki cemiyet reisieri ise Melamilii neretmilerdi. Bu
nun da reisi Mirala.y Sadk't.
Merutiyet ilan olu::unca Rahmi, Taliit ve arkadala
nndan ou istanbula gelince derhal !stanbulda mason lo
calan atlar Birok Trkleri localara kaydettiler. Bunlarn mhim bir ksm da dnmeler idi. lihat ve Terak
ki cemiyeti demek mason Joeas demek old11. ttihatlar
Joealar kendilerine kuvvet ve alet yaptlar.
Bizim mftnn gn evvelki ve sonraki hali bana
insanlar hakknda yeni ve iren bir ders oldu.
l'k nmayilerden sonra matbuat da. zincirini kr
mt. stibdat, istibdat ricali ve hafiyeler aleyhine ate
pliskrmeye baladlar. Ebu! - Hda, zzet Holo ve emsali, nazriardan bazlarn tezyife koyuldular. Bunlar
aleyhinde trl tahkirler ve irkin derecelere kadar pek
ar eyler yazyorlard. Bunlarn kimini dilenci, kimini
ejderha ve emsali ekilde tasvir eder resimler yaplyor
du. Halk bunlar kapyordu. Mthi irtikaplar ve see
vetleri yaz~yordu. Mesela Vanikynn nnden geen
lier irket-i Hayriye yolcular Serasker Rza paaya
trl kfrler sav;uruyor, irtikil.plarn sylyormu, yu
ha diye baryorlard. Bunlardan bir ksm yolunu bu
lup kamt. Mesela zzet Holo. ttilatlar arkasndan
vapur bile gnderdiler. Bu vapurda Yusuf Kemal de takibe memurdu. Eczac Refik bana apka giymi kaar
ken yakaland. O vakit apka giyrnek en mezmum ey
lerdendi. Gazeteler Refikten nefretle bahsettiler. Ser.sker Rza Paa, Bahriye Nazr ve daha bir ka tevkif
edildi. Tehdit edilerek Rza Paadac Maliyeye ikiyz bin
;.ltn -lira aldlar. Halk bunlarn evleri etrafna doluyor,
yaygaralarla, kfrler ediyor, tahkirler yadryorlard.
Bunlar sonra Midilli, Rodos gibi adalara srldler.
Herkesin aznda Niyazi ve Enver'di. <<Yaasn NiyaZi ve Enven diye barlyordu, Bunlar milli kahraman
o:mulard. Kahramanlklar hakknda masallar bile do
uyordu. Bunlar daa kniard;
fakat Enver daa
deil, yakalanmak
korkusuyla kadn elbisesiyle svp
bir yere saklanmt. kisi de zckil.ca basit adanlarcl.
Niyazi cidden daa kmt; fakat kafasz ve cehalet cihetiyle tekinden ok basknd. Milli kahraman olmak da
bazan kolaydr. Talih ii. Niyaziyi Balkan harbi sonunda Arnavutlukta Arnavutlar vurup ldrdler. Her ne
o 1ursa o 1sun Niyazi bu harekette kahramanlk etmitir.
Ahllhamid'in rica!.i iinde adeta
mrrevver
diye
cek adam yoktu. Sadrazam Fer;t Pa~a., eyhlis'am
Cemaleddin Efendi, Dahi~iye Nazn Memduh Paa, Top
hane Miri Zeki Paa en mrevverleriydi. Ferit Paay
sonra ahsen tanu:lm. Avionyal idi. Arnavut olduunu
sylerdi; fakat asl adlar Konyal imi, Demek oradan
gitme Trklerdendir. Zeki idi, ok zengindi. Avionyada
de. emlaki vard. Meclisin ilk devrelerinde tandm. !tti
hatlarn aleyhinde id1.
Beni sever grnyordu. Rast
geldike beni ayakta tutar, !ttihatlar aleyhine sylerdi. Baz fikirlerini bana ilham etmek istediini
anlardm. Az da pek pisti. ttihatlara Putlar! riye ba
!ard. Birgn beni evine ard. ttilatlar bu muhteem kona onun elinden almak istiyorlard. Kplere bin
miti. Beni ktphanesine ald. Birok syledi. zin isteyip kalktm. Dedi ki: <<Sana hediye vereyim>> Tuhafma
giti. Neden icabetti? diyordum. Durdum. Kitaplarnn
arasndan el kadar ve en adi kattan bir bloknot defteri
verdi. Hayret ettim. Fakat mersi deyip ktm. Bunun
kymeti on para idi. Her bana rast geliinde de iki hikayesi vard. ttihatlara kfr ve onlar aleyhine yaplma
sn gnl istedii fikirleri bana vermek. Bir de u sual:
Sen ayda ne bozarsn ?)> Yani onun istlahnca ayda ne
260
girmilerdi.
Iuu
261
HAYAT ve HATIRATIM
masraf edersin? demektir. Bundan sklrdm. Bir de fena adeti, ayak stnde iki saat tra ederdi. Bu da yorucu bir eydi. Birgn dedim k bu adama bir ey yapaym
k! bir daha bana rast geldike kasn. Halini renmi
Um. Pek cimriydi. te elinden kurtulmak iin bu gzel bir vasta idi. Birgn yine Karakyde rastlad. Kemafissabk balad. Bir saat dinlendi. Zoru elinden kona'l alnyormu, bu sebeple ttihatlara bir ey yapmak
lftzmm ... Beni buna tevik ediyor.
Dedim ki: Paa'
Yapalm. Ancak bu gibi iler
paraya mtevakkf. Siz
d~ bu ciheti taahhUd buyurn! Derhal
Allahasmarla
d bastrd, gitti. Gidi o giditir. Bir daha bana rast
geldike grmemezlie gelirdi. Ben de gle gle yann
dlm geer oldum.
ttihatlar eref sokanda bir evi Merkez-i Umumi yaptlar. Artk oras merci-i am ve has oldu. Merkez
azas orada mzakereler yapyor.
Hkumete her ii
olan oraya mracaat ediyordu. Artk hkumet yoktu. Bu
bina hkumet idi. Abdlhamid d~ sinmi idi. Burada kaun harici ve kt eyler olduunu iitneye
baladm.
Hrriyet iin yllardan beri uram, hatta felaketler
grm nice adamlar var. Bunlara yz bile
vermiyorla.r her ey bir takm mlazimlerin elinde. Bunlarn iin
de Talat, 1\lanyasizade Refik, Rahmi gibi birka sivil de
var. Avrupadan Ahmet Rza, Doktor Bahattin akir de
geldiler. Bu merkeze girdiler. Doktor Nazm da geld. Bu
iki doktor Ahmet Rza'nn Avrupada (dekoru) idiler.
Meruliyelin ilanndan bir - iki hafta sonra Tevfik
Fikret, Hseyin Kazm (eyh Muhsini Fani) ve Hsey1n
Cahid Tanin adnda bir gazete kardlar. Cahit ttihat
larn takn, mtecaviz bir gayretkei suretinde yaz
lar yazmaya balad. Fikret onun bu halini beenmedi.
Fikret ok ahlakl bir adamd. ttihatlarn fenaln da
grmeye balamt. Derhal gazeteden ekildi. Az bir
262
263
264
HAYAT ve HATIRATIM
Jn Trk>> ad altnda Avrupa ve Msrda bilhassa Pariste bir takm Trk genci vard, bunlar Abdlhamid
aleyhine neriyat yaparlard. Ancak iten ziyade rekabet
ve ahsi menfaat hissiyle birbirlerini de yerlerdi. ki takm olmulard.
Birinin banda Ahmet Rza ve yann
da doktor Nazm, doktor Baha.ttin akir, Ferit (imdi
Londra sefiri ) vard. Dieri Mizanc Murat idi. Murad
Abdlhanidin Memtiyeti ilan edecei vaadine inanp daha dorusu Avrupadakileric grtlaklamaktan bir ey
yaplamyaca fikrini biisl edip veda-i sla ile me'yi's
bir halde stanbula gelmiti. Ahmet Rzann karsnda
bir de Prens Sabahattin vard. kinci partiyi bu idare
ediyordu. Bunlar bazan Abdlhanid'i unutup gazetelerinde de birbirlerine saldryorlard. Ahmet Rzann
karsndaki partinin en faal unsuru doktor
shak Skftti idi. Murad gelince darda ve ierde muhalefet y
klmt. Herkes me'yi'stu.
Bu iki takm imdi bu bomay aynen, hattil daha iddetli olarak, stanbula nakletnilerdi. Ahmed Rza
daha Pariste iken lttihatlarla birle!p olara mil.loldu.
Bu ve arkadalan cemiyette en nfuzlu olup en mhim
mevkileri aldlar ve derhal cemiyeti Murad ve Sabahattin
aleyhine seferber ettiler. Sabllhattin (Bu devlet adem-i
merkeziyyet ile kurtulabilir) diyordu. Dsturu bu idi.
Buna kar ittihatlar Abdlhamidden ziyade merkeziyyete saldrdlar ve dedi.ler ki: <Devlet adem-i me~keziy
yet ile inkraz blur Hseyin Cahit gazetesinde Adem-i
merkeziyyet aleyhine ate pskrd. Sabahattin Bebek
haesinde adem-i merkeziyet lehine konferans verdi.
Kitaplar neretti. Bunlardan Sabahattinin fikrince, ilirnce
t.tilatlara ve Cahide nazaran pek yksek oldu grlyordu. Zaar kendileri de aalklann gryorlard ki
bu neriyata kar kuduruyorlard. ttihatlar .Adem-i
265
266
HAYAT ve HATIRATIM
Doktor kam. Herif bu suretle ldremeyince Balaltini srdrmeye teebbs etmi ve Erzuruma srdrm. Oradan doktor yolunu bulup Avrupaya kamt.
. MerutiyetLn ilanndan ve iyice teesssn go rup
kanaat ettikten sonra idi ki Merutiyet urunda can vermi fedakarlarn tezkar namnn millete vazife
ve gelecek nesillere ders olduunu dnerek Avrupada alr
ken lm olan shak Skutyi hatrladm. Doktor idi.
Biz ubbiyeye gelmeden iki yl evvel mektepten km,
Avr.paya kam imi. Dedim: Mnasiptir. Bunun kemiklerini Avrupadan getireyim. Fakat para ister. O kadar masraf yapacak halde deilim.>> Dndm. Bir msamere ile bu paray toplamak mmkn. Haydarpaada
tbbiye rneklehinde bir msamere tertip ettim. Mimarisi
Voban sisteminde olan bu b'nann ortasnda byk bir
bahe vardr. Oraya bir tiyatro sahnesi yaptrdm. llan
ve davet yaptk. Byk bir kalabalk topland. Bahe tamamiyle doldu. Hrriyet iirleri okundu. Bir tiyatro yapld. Sonunda ben bir nituk syleyip shak Skiltiyi,
sa'yini ve fedakarln yadettim. Kemiklerinin vatan
toprana getirilmesi liizumunu,
bunun iin de paraya
olan ihtiyac bildirdim. Tbbiye talebesi ikier ikier mendiller ap dolatlar. Paralar sahneye getirdiler. Saydk. Elli lira kadard.
Mebusan meclisi aldktan bir mddet sonra MarsUya tarikiyle talyada (Sanremo) ehrine gittim. Gzel bir ehirdir. Sayfiye yeridir. klimi yumuaktr. Hurma aalan vardr. Skuti verem olup lmt. Hkmetten binbeyz frank maa alyordu. Bu halinde bunun yz frangn kendine ayrp dier ksmn hkumet aleyhine gazete karmaya sarf ediyordu. stanbul
da. sade mezarn Sanremoda olduu biliniyordu. Geldim.
Hkumet ve belediye nezdinde tahkikata giritim. Han-
oturduu
267
aflarn aldm.
268
HAYAT ve HATIRATIM
Merutiyet ilanndan
269
pacam.
270
HAYAT ve HATIRATIM
271
te baladn
bir bayr
smail Hakk
272
HAYAT ve HATIRATIM
Paris gazetelerinden birinin muhabiri gelmi, beni buldu. Reisle grmek istiyordu. Ahmet Rza beye syledim: Buyursun! >> dedi. Adam odaya soktum. Konu
maya baladlar. Baktm Ahmet Rza Franszcay da iyi
iyi konuamyor. Kendisinde hi grmediim derecede
fazla azarnet de var. Ahmak, cahil bir adam. O eski hroetim k:l.mile gitti. <<Ne aldanm imiim!>> dedim. Uzaktan davulun sesi ho gelirmi ....Nice insanlar layk olmadklar hrete nail olurlar. Bununla beraber A. Rza
da rneziyetler vardr ki ahsn' ta'rif ve muhakeme ettiimiz vakit syliyeceiz. Artk katiplik
bana ho gelmiyordu. Zaten o da benim kendisinden hrmetimin zail
olduunu hissetmiti. nk ben iindekini saklayan deil, bil'akis bililtizam gsteren bir kimseyim. Katip intihab yapld; ittihatlar bakasn ka tip yaptlar.
Ben
krsden indim.
Birgn Ahmet Rza mecliste u tarzda beyanatta
bulundu: Huzur-u ah an eye git im velinimetimiz efendimiz benim alnmdan pt. Ben de milletin sadakatn
te'yid ettim. Bunu iitince Ahmet Rzadan bsbtn so
udum ve bende ona bir dmanlk peydal oldu. imden
unlar geti: V ah, yazk!... Dn birbirinin cann almaya savaan bu iki adam bugn <iost. br yapabilir fakat Ahmet Rza bunu nasl yapar? Hrriyeti biri velinimetimiz gibi tabirler kullanyor hem de bu adam zalim
padiah alnn pt diye miletvekilleri huzurunda iftihar
ediyor. Ooo ... Bu olamaz isyan verici bir ey ... Meer
se Abdlhamidden kendi de, hemiresi de mcevherat ve
emsali hediyeler de almlarm. Yayld. Bunu da it
tim, adama dman oldum.
Artk meclis nizamnamesi elimdeydi.
Ahmet Rza
yanl yaptka maddeyi gsterip itiraz ediyordum. kti
darszlklarn gstermek iin olan ve gsterilen bu eyler
pek cann skyordu. Arada yanma gelip <<Doktor paF: 18
273
275
HAYAT ve HATIRATIM
diye arkarn svyor, gya gnlm alyordu. Zavalbunlarla beni yola getirecek kadar basitti. Antyarn
yar ki bizim iimizde yce dava var. Millet ve hak iin bir
gen aslan yatyor. Bunlara Franszlar kk pilitika
derler. Bunlar bize vergi. Yine devam ettik. Artk pek
kzd, sertlie evirdi. Bilmiyordu ki beni tatllk yolundan eviremez. Fakat bir derece yurn,uatabilir; lakin
iddet iddetimizi arttrmaktan baka bir eye yaramaz.
Huyumuz bu. Hasl aleyhinde daha iddetle devam ettik.. Benden pek bizard. Bir gece padiah mebuslar
Yldz'a yemee davet
etti. Gittik. Abdlhamidle beraber yemek yedik. Ahmet Rza padiah;n yanndayd. Son
zamanlarda Abdlhamid ve Ahmed Rza pek ahbep olmulard. Abdlhamid ne tilki idi. lifithat Paa ile Namk
Kemal'e de byle yapm, frsat bulunca birinin kafasn
kesmi, dierini srmt. Ahmet Rza bu dersi bile dlinemiyordu. Yemek sonunda padiah bir - iki mebusla
konumak istedi. Btiin mebuslar etrafna tler. Bir
ember oldu. Abdlhamid fena korktu. Lakrd syleyemedii gibi dudaklar mosmor olmu, titriyordu.
ekilmek istiyor, o da mmkn deildi. Baktm Ahmed Rza
da onun kadar korkmu, ekilin, aln diye telala ba
ryor. Abdlhamide bir yol anaa alyordu. Halbuki
korkacak da bir ey yoktu. Mesela Kastamonu mebusu
Hoca Kk Mahir galeyan haline gelmi, olanca avaz
ile padiahn medihlerini sayyor, mriine ct,ua ediyordu.
Hale gldm. Aci bir kahkahadr beni tuttu. Hatta yanmdakiler Glme! Glme!>> diye beni ik aza
altlar.
Bu hoca pek alak boy lu biriydi. Ahlak da yle al akt.
Pek pis dalkavuktu. ttihatlarn bameddah idi. Yol
acld. Abdlhamid srarcasna kendisini atp yanndaki
odaya girdi. Ahmad Rza da girip kapy kapatt. Hamidin ok korkak bir adam olduunu o vakit gzmle gr-
:274
a!>>
l
dm.
HAYAT ve HATIRATIM
Gr da onun iin ... Bu siiz yreksiz, adi bir adam olduiitmu rtrnek iin orada uydurduu eydir. Yoksa Talat
Yahudileri zengin etmi, onlara hbir fena ey yapmam
l ir adamdr. Keke Yahudi dman olsayd. Deildi.
Parann alnmasna pek camm skld.
Biraz oonra
iki .takrir verdim. Biri Sarayburnunun park haline konmasna, ehirlerin byle hava alacak cierlere olan ihtiya,
una dairdi. Buna mebuslar hep birden glverdiler. Seviyelerini grp iim kan alad. Bu meclisin yarsndan
ziyadesi sarkl hocayd. Bunu kabul ettirirsem Topkap
saraynn mzeye ilhakn isteyecektim. Olmad - drt
yl sonra Saraybumunu ehir emaneti park yapt, herkes
memnun ve bugn stanbulun gzel bir yerldir. Dnya
byledir.
kinci takrir padiahn btn servetinin maliye haziresine devri talebiydi. Ahmed Rza bu takriri okutnad
bile. Husus! olarak beni artt. Vaz geirmek iin uzun
uzadya urat. ikna edemeyince bundaki tehlikeyi syledi: Padiah meclisi datr dedi. Cevabm udur:
<<Siz zannediyor musunuz ki keyfinden amtr. Elinden
gelse bu takrir verilmedii halde bile bugn tereddtsz
meclisi datr, bizi perian eder. Siz de kurtulamazs
Ez>>. Buna cevab: Padiah cidden hsnniyet sahibi.
Bana teminat vernitir.>>. u adamn haline ve Abdlhamidi mdafaasna, yahut safderunluuna baktm, daha
ziyade dman oldum. Nihayet takririmi okuttu. Bu,
vazifesiydi; fakat irretlik edip okutmayabilirdi. Ama
ben de azl idim. Kalkar azia syler, bar bar barr
dm. ttihat ve Terakki cemiyeti mebuslarda propaganda
yapp takriri reddettirdi. Ben de bu hususa dair
Servet-i ahane ve hakk- millet adnda bir eser nerettim.
Cemiyette, mecliste bir sr fenalklar oluyordu.
Bunlara dair Talat ile bir - iki defa konutum. Rahmi'ye
de ikayet ettim. Hatta bir defa Necmettin Mollann evin-
277
278
HAYAT ve HATIRATIM
gstermiti.
Bundan dolay
Bu gzel ileri yapan onun
erkan- harbi Hasan Rza idi. Pek deerli bir zatt. Nazm onu daima yannda gtrrd. Sonra Badat'a vali
olunca beraber gtrnt. O ne vakit yannda bulunmusaNazm muvaffak olmutur. Keke Balkan Harbinde de yannda bulunsayd1. Eek e kodraya gnderdiler.
Orada mahvoldu.
Kamil Paa ok byk bir hrete malikti. Onu Sadrazam yapmlard. Bulgar sefiri bir ziyafet meselesinde
etikete ait bir ihtilaf kararak memleketine gitti. Bulgarlar kavga aryorlard. Maksatlar Rumeliyi alden Bulgaristana ilhak etmekti. Grlyordu ki merutiyet ilan
Trkiyenin dmaniarna bir derece tela verniti. Hareketleri bu idare ile Trkiye'nin yeniden kuvvetleneceine hkmetmi gibi olduklar zannn veriyordu. Demek
_onlarda u muallak i!Hi acele bitirelim fikri vard. Kamil Paa ngiliz dostu olmakla mehurdu. Ha'kta bu sayede Kamil Paa ngilizleri Trkiye'ye hizmet ettirir kanaat vard. Hey, gaflet!... Mesela ben bu fikirle meru
tiyete yardm dilenmitim. Yine bu fikirde idi ki meruti
yetin ilk gnlerinde Avrupadan stanbul'a gelen ngiliz
sefirine halk Sirkecide byk bir istikbal yapm, atlar
n zp arabasn kendileri ekniti. Bir devletin siyase
ti byle eylerle dner mi, dnmez mi, bilen bir tane yoktu ... Kamil Paa'nn ngilizlerle mnaseheti ne olduunu,
<'erecesini de bilen yoktu. Bir ok zaman sonra hasl edebildiim flkre gre ngiliz sefirinin sersernce aleti olmaktan, onun tarafndan aldatlmaktan baka bir ey
yapamyordu. Kamil ngilizlerle ii halledeceine gveni
yordu. Cemiyet ayr fikirdeydi. Kamil cemiyeti dinlemedi. Cemiyet Mecliste onun dmesini hazrlad. Bir peremheydi Kamil Paaya gittim: <<Seni dryorlar cuherkes
Orduyu yoluna
koymutu.
279
HAYAT ve HATIRATIM
280
tpk
acuze
Korkma! Bir
olmaz dedi. atm. Ben gryorum, herkes de grd. Bu koca tecrbeli (!) siyasi grmyor. Bir aralk:
Bu adam sakal deirmende aartmam ya, elbet bir
bildii var. Biz ocuuz dedim. Dedim ama yine kanaat etmedim. Cumartesi gn meclis onu meclise ard.
Gelmedi: Galiba gelmernek tedbiri imi!... Gelmeyince
gyabnda adem-i itimad verdiler.
Devrildi. Gitti ... Zavall bunu bilmiyormu galiba':.. Sonra evine gittim. Baknz ... >> dedim. Hi a.f yok. Artk
beni severdi. Arada
haber yollar, beni anrd. Kah ben kendim giderdim.
G'tmesem o haber yollard. ok konumaz, sz syledii
nadirdi. nsan onu bu haliyle bir kapal kutu zanneder.
<<inde neler, acaba ne cevherler var?>> der. Zamanla
rendim. Maatteessf ii bombotu. Bo bir kp. Hatta
onun gibi sesi de yok. Hi olmazsa bo kpn bir gm
brts vardr. Zavall millet byleleriyle ne kadar idare edilmi daha da edilecek... Kamil Paadan stkm
s yrld. Bunu da rendik. Hrmetim arnda tutup yaattm, vcudlaryla
iftihar ettiim biri daha ykld.
Ayarnn altna dt. te bu merutiyet tarihimizde
meclisin adem-i itimad ile ilk den kabinedir. Ne me
rutiyette, ne cumhuriyette bir daha byle ey olmam
tr. Bu hal ki Millet Meclislerinin en
mhim hakkdr.
Anka kuu oldu kald.
Ben bir takm vukuat yazmyorum. Hatrdan kar
n'amaldr ki Trk Merutiyet tarihini yazmyorum. Yaz
dm hatratmdr. Bildiklerimi, grdklerimi, yaptkla-
281
rm yazyorum. Daha ziyade ilerin iyzlerini tesbit ediyor,um. Dier ksmlar millet meclisi zabtnamelerinden
de renilebilir.
Bir gn Rza Tevfik alafranga saatin kabul ve tatbiki iin krsde lllkrd sylyordu. Bunun iyiliklerini
.isbat ederken Trklerin eskiden kilfir olduklann da syledi. n sralarda oturuyordum. Arkadan bir kasrgadr,
iffan m yoksa kyamet mi desem, koptu. Yar kalkp arkaya baktm. Mebuslarn hemen yars ayaa kalkm,
gzler dnm, deli gz gibi frlam, kollar gerilmi ve
yumruklar bklm, bar bar baryorlar. <<Gilvur herifi syletneyin! Gebertin! gibi szler. Hemen hepsi de
hoca. Bu mecliste sarkl oMu. Dindar ahali ekseriya
mftlerini mebus yapmt. Rza Tevfik hatasn anlad.
Tashih etmek istedi; fakat acemilik etti, galiba itidalini
kaybetmiti. Dzelteyim dedik e daha berbat etti. Ba' takla denler gibi kaym diye rpndka daha hatt. tekiler de azdka azdlar. Baktm iin kar yok.
Bir felaket olacak. Rza Tevfiin dediinde bir ey yok.
Ilmi, doru eyler. Hattil basit hakikatler. Ama hocalar
anlar m Bizim saati kaldrmak namaz kaldrmak demektir. Tirk hi kafir olmu mu? diyorlar. Mslmanln henz 1300 ylndan beri olduunu, ondan evvel putperest veya yahudi ve hristiyan olduunu dnebilecek
kadar iz'anlan yok. Rza Tevfie acdm. Krsnn yanna gittim. n! Syledike daha fena yapyorsun. Sonu
fena gzkyor dedim. Baktm, inmiyor. Elinden tutup
ekerek indirdim. Mukavemet etmedi. imdi dar ka
racam. Lakin hocalarn aralarndan gemek lazm. Kendimi mmkn mertebe siper edercesine dar kardm.
Mesele skunet buldu.
Hey, devir!... emsi saata katlanamyanlar bugiin
apka giyiyor. Hem bu hocalardan bir ksm bugn mevcud. Mesela Sinop mebusu Hasan Fehmi. Mustafa Kemal
282
HAYAT ve HATIRATIM
apka kanunu yapmadan evvel ona <<Giy!>> dedi, o da giydi. Zihniyetler ne mhim evolisyona tabidir. Bir millet
on-onbe yl iinde fikrine zt fikre sahip oluyor; ya zorla
haline taban tabana zt hale sokuluyor.
Bunun bir misali de udur: Samsun mebusu Nail
beyi Maliye Nazr yaptlar. Mali bir i iin Avrupaya yolladlar. Bir ay sonra Sinop'a gitmitim. Halk btn bana unu syledi: Samsun mebusu Avrupaya gitmi, apka giymi tir. Gavur
oldu. Domuz herif... >> Bu
szler dimamda yer etmiti. Nihayet beni tttihatlar
hudut baricine srdler. Avrupada evlendim. Uzun mddet kaldm. Harbi Umumiden sonra (1919) Trkiye'ye
dndm vakit Sinop'a giderken vapurda hep bu szleri
hatrlardm. Hem de (Ben Nail Beyden fazlaydm. Zeveemle gavur memleketinde yaadm. imdi bu ahali beni taa m tutar) diye-korka korka gitim. Baktm ki gzel bir istikbal yaptlar. apka giydin mi, karn araf-
sz gezdi mi?>> diyen bile olmad. tte on yl iinde fikirlerde ne evolisyon olmutu. imdi bu halk kendileri de
0epka giyiyorlar ya... Bu evolisyonun bir nianesi de
ca mi idi. Sinop'un Alaattin Camiinde eskiden ok cemaat
olurken imdi hi olmuyormu.
Artk ittihatlarn yolsuzluklarna, yahudilerin meydan almasna pek kzyordum. Meclis yle idi: Kimsede
bir kuvvet ve rey yok. Cavit, Talat, Karaso, Cahit gibi
-be kii emrediyor, eller kalkyor. Artk ak bir mcadeleye karar verdim. Bu tehlikeli bir iti. Dndm.
Vazife hissi galip geldi. Bir makale yazp Yeni Gazetede
nerettim. Bu makalemin ruhu Meclisin istibdat
altnda
olduunu, rey ve hriyetine
sahip
olmadn gstermekti. Makalemde dedim ki: Bu meclis deil, adi cansz bir makina. Manivelas da TaHit,
Cav;t, Cabit gibi
birka adamn elinde. Onlar iielirse iliyor, iletmezse
ilemiyor. pleri ileri isterlerse ileri, geri isterlerse tor-
283
284
HAYAT ve HATIRATIM
Murat Bey istiyor>> dedi. Gittik koridorcia grtk. Murad Beyi ilk grmd. Srf sizi grmek iin geldim.'
Yeni Gazetedeki makaceiiz ok gzeldir. Bundan, bilhassa cesaretinizden sizi tahrik ederim. Hele irket-i inhisariye tr,hirinize bayldm. Siz millete hizmetler edeceksiniz>> dedi. Bu makalede ittihatlarn reisierine ir
ket-i inhisariye ad vermitim. Murad Beyin bu sz:eri
gsm kabartt. Byk tevik oldu. Tehditleri bastr
mt. O vakitler byle medihlere pek l).assastm, gazetekrde imzann grlmesi son derece houma giderdi. Yazk ki bir ka yl sonra bundan da gna geldi. Bu zevi< de
gitti. Ne olurdu hayatta bu zevkeyiz olsun kalsayd.
Bu makale bir ar borusu gibi olmutu. Meerse cemiyet a'eyhinde daha ok insan 1ar varm. Gazete:erde
ittihatlarm aleylerine makaleler balad. Aleyhlerine yeniden gazeteler kt. Taninde Cahit aleyhime her vesile ile her tezviri kullanarak cidal at. Muhalif olan gazete:er beni medh ve tevik eder yazlar yazdlar.
Baktm bir hay huyd,ur balad. ki taraf gazetelerde hrriyetin ma'ruf haddini n;lar, edep ve terb'ye
lmbndan tamlard. Matbuat bir anari
Aleyhimdeki
yazlar bni ye'se sevkediyor,
dierleri
evke
getiriyordu. A 1eyhimdeki!er haksz, aslsz tecavzler de yap
yorlard. Bu beni pek kederlendiriyordu. Baz bana muhalefeti terke karar verdiriyordu. Bu mkiil tereddt
devresinde anan11n bir szn hatr:adm. O der ki: O
jum! Elin azna elli arn bez olsa yetimez. Dilin kemii yoktur. Bin trl dner.
Bu sebeple sz bo eydir.
Herkes bin trl syleyebilir. Hi kulak vermez iine devam et. Sen dilin i!e deil elin ile syle. Seni iin s5ylesin. Fakat bir ie balamadan evvel iyi ve ok sor ve d;n. O iin hak olduuna kanaat getirirsen kimseye baknayp yap! Onun bu sz imdadma yetiti. Yaptm
iin hak ve vazife olduunu yeniden muhakeme ederek
285
286
HAYAT ve HATIRATIM
ime
287
288
HAYAT ve HATIRATIM