Güç Elektroniği - Yıldız Teknik Üniversitesi Ders Notları

G ELEKTRON
PROF. DR. HACI BODUR
om
G ELEKTRON
G Elektroniinin Kapsam ve Uygulamalar
2.
Temel Yar letken G Elemanlar
3.
Dier Yar letken G Elemanlar
4.
G Elemanlarnn Karlatrlmas
5.
AC-DC Dntrcler / Dorultucular
6.
AC-AC Dntrcler / AC Kyclar
7.
DC-AC Dntrcler / nverterler
8.
DC-DC Dntrcler / DC Kyclar
9.
G Elemanlarnda Kayplar ve Isnma
de
rs
no
tla
ri.
c
1.
ee
10. Temel Yar letken Kontrol Elemanlar
11. G Elektroniinde Temel Kontrol Dzenleri
12. G Elektroniinde Temel Koruma Dzenleri
G ELEKTRON
1. G ELEKTRONNN KAPSAMI ve UYGULAMALARI

A) G ELEKTRONNN TANIM ve KAPSAMI
om
G ELEKTRONNN TANIMI
ri.
c
G Elektronii, temel olarak yke verilen enerjinin kontrol edilmesi ve enerji ekillerinin
birbirine dntrlmesini inceleyen bilim daldr. G Elektronii, Elektrik Mhendisliinin
olduka cazip ve nemli bir bilim daldr. G Elektronii, temel olarak Matematik ve Devre
Teorisi ile Elektronik bilgisi gerektirir.
YKE VERLEN ENERJNN KONTROL
Yke verilen enerjinin kontrol, enerjinin almas ve kapanmas ile ayarlanmasn ierir.
a) Statik AC alterler
b) Statik DC alterler
tla
1. Statik (Yar letken) alterler
no
2. Statik (Yar letken) Ayarlayclar

a) Statik AC ayarlayclar
b) Statik DC ayarlayclar
de
rs
ENERJ EKLLERNN BRBRNE DNTRLMES

Elektrik enerji ekillerini birbirine dntren devrelere genel olarak Dntrcler ad verilir.
Drt temel dntrc vardr. Bu dntrcler aadaki diyagramda zetlenmitir.
ee
Dntrcler
Dntrclerde kullanlan ksaltmalar

DC : Doru Akm eklindeki elektrik enerjisi
AC : Alternatif Akm eklindeki elektrik enerjisi
Ud : DC gerilim (ortalama deer)
U : AC gerilim (efektif deer)
F : Frekans
q : Faz says
2
G ELEKTRON
1. AC-DC Dntrcler / Dorultucular, Redresrler

Enerji
DC
Ud
om
AC
U, f, q
Temel zellikleri
Doal komtasyonludur.
Tristr ve diyotlarla gerekletirilir.
Balca Uygulama Alanlar

DC motor kontrol
Akmlatr arj
Galvano teknikle kaplama
DC gerilim kaynaklar
tla
ri.
c
2. DC-AC Dntrcler / nverterler, Eviriciler

Enerji
AC
U, f, q
Temel zellikleri
Zorlamal komtasyonludur.
Yksek g ve dk frekanslarda SCR kullanlr.
Orta g ve orta frekanslarda BJT kullanlr.
Dk g ve yksek frekanslarda MOSFET kullanlr.
Ayrca, dier g elemanlar,
GTO yksek g ve dk frekanslarda,
IGBT ortann zerindeki g ve frekanslarda,
MCT yksek g ve orta frekanslarda kullanlmaktadr.
de
rs
no
DC
Ud
ee
AC motor kontrol
Kesintisiz g kaynaklar
Endksiyonla stma sistemleri
Yksek gerilim DC tama sistemleri
AC gerilim kaynaklar
3. DC-DC Dntrcler / DC Kyclar

DC
Ud1
Enerji
DC
Ud2 < Ud1
G ELEKTRON
Temel zellikleri
Eleman seimi inverterdeki gibidir.
om

DC motor kontrol
Akmlatr arj
ri.
c
4. AC-AC Dntrcler / AC Kyclar, Dorudan Frekans Dntrcler

AC Kyclar
Enerji
AC
U2, f2, q2
Temel zellikleri
Tristr ve triyaklarla gerekletirilir.
de
rs
AC KIYICI / FAZ KESME DEVRES
no
f1 = f 2
U1 U 2
q1 = q 2
tla
AC
U1, f1, q1
Omik yklerde g kontrol, temel olarak s ve k kontrolu

Vantilatr karakteristikli ykleri (fan, pompa, ve kompresr gibi) tahrik eden dk
gl AC motor kontrol
ee
Dorudan Frekans Dntrcler

f1 f 2
q1 q 2 U1 , f1 , q1 U 2 , f 2 , q 2
U1 U 2
DORUDAN FREKANS DNTRC
Temel zellikleri
Tristrlerle gerekletirilir.
Dk hzlarda kontrol imkan salar.
ok dk devirlerde alan ar i makinalarnn (yol kazma, ta krma, maden

karma makinalar gibi) kontrol
4
G ELEKTRON
B) G ELEKTRONNN ENDSTRYEL UYGULAMALARI
1. Temel Statik Uygulamalar

Kesintisiz G Kaynaklar (KGK, UPS)
Anahtarlamal G Kaynaklar (AGK, SMPS)
Rezonansl G Kaynaklar (RGK, RMPS)
Endksiyonla Istma (EI, EH)
Elektronik Balastlar (EB, EB)
Yksek Gerilim DC Tama (YGDCT, HVDC)
Statik VAR Kompanzasyonu (SVK, SVC)
no
Genel Olarak DC Motor Kontrol

Genel Olarak AC Motor Kontrol
Sincap Kafesli (Ksa Devre Rotorlu) Asenkron Motor Kontrol
Bilezikli (Sargl Rotorlu) Asenkron Motor Kontrol
Lineer Asenkron Motor Kontrol
Senkron Motor Kontrol
niversal Motor Kontrol
Adm Motoru Kontrol
Relktans Motor Kontrol
de
rs
tla
2. Temel Dinamik Uygulamalar
ri.
c
om
G Elektroniinin statik ve dinamik temel endstriyel uygulama alanlar ile dier nemli
endstriyel uygulama alanlar aadaki gibi sralanabilir.
ee
3. Dier nemli Uygulamalar
Aydnlatma ve Ik Kontrol Sistemleri

Istma ve Souma Sistemleri
Lehim ve Kaynak Yapma Sistemleri
Eritme ve Sertletirme Sistemleri
Eleme ve tme Sistemleri
Asansr ve Vin Sistemleri
Yryen Merdiven ve Bant Sistemleri
Pompa ve Kompresr Sistemleri
Havalandrma ve Fan Sistemleri
Alternatif Enerji Kayna Sistemleri
Akmlatr arj ve Enerji Depolama Sistemleri
Elektrikli Tama ve Elektrikli Ara Sistemleri
Uzay ve Askeri Ara Sistemleri
Yer Kazma ve Maden karma Sistemleri
Ayrca, G Elektronii, Disiplinleraras Bilim Alanlar olarak bilinen

Endstriyel Otomasyon
Mekatronik
Robotik
bilimleri ierisinde de youn bir ekilde yer almaktadr.
5
G ELEKTRON
2. TEMEL YARI LETKEN G ELEMANLARI
om
A) TEMEL KONTROLSZ G ELEMANI DYOT

Yap, Sembol ve letim Karakteristii
Sembol
ri.
c
Yap
tla
A : Anot
K : Katot
no
Aklama
letim Karakteristii
En basit yapl kontrolsz yar iletken elemandr.
letim ynnde, eik geriliminin zerinde kk
deerli bir i dirence sahip olan bir iletken gibidir.
Kesim ynnde ise, delinme gerilimine kadar ok
kk sznt akmlar geiren bir yaltkan gibidir.
de
rs
Ud : Delinme Gerilimi
UTO : Eik Gerilimi
rT : Edeer Diren ( - m mertebelerinde)
G diyodu, Ud geriliminde tahrip olur ve iletken

hale gelir. Yksek ve sabit bir gerilim altnda
akmn sonsuza gittii bu tr devrilmelere, genel
olarak devrilme denilmektedir.
ee
devrilmeye maruz kalan yar iletken

elemanlar, g kaybndan dolay genellikle tahrip
olur yani bozulurlar. Tahrip olan yar iletken
elemanlar ise, genellikle ksa devre olurlar.
G diyotlar, pozitif ynde akm geirmeleri ve

ters ynde akm tutmalar iin, olduka yaygn
olarak kullanlmaktadr. Normal, hzl ve ok hzl
diyot trleri mevcuttur. Normal diyotlar,
genellikle AC ebekeye bal dorultucu ve AC
kyc devrelerinde kullanlmaktadr. Hzl
diyotlar ise, genellikle inverter ve DC kyclarda
kullanlmaktadr. Gnmzde Ters Toparlanma
Sresi veya Snme Sresi birka 10 ns olan
diyotlar retilebilmektedir.
6
G ELEKTRON
B) TEMEL KONTROLL G ELEMANLARI

letim Karakteristii
no
tla
ri.
c
Yap ve Sembol
om
1. TRSTR (SCR)
de
rs
Karakteristik Deerler
ee
iG
: Kap Akm
: Kap Gerilimi
uG
IGT
: Tetikleme Akm.
UGT : Tetikleme Gerilimi
IGTM : Max. Kap Akm
UGTM : Max. Kap Gerilimi
: Devrilme gerilimi
uB
UB0 : Sfr Devrilme Gerilimi
IH
: Tutma Akm (mA)
IL
: Kilitleme Akm (mA)
IL > IH
Ud
: Delinme Gerilimi
du
krt: Kritik Gerilim Ykseltme Hz (V/s)
dt
di
krt : Kritik Akm Ykseltme Hz (A/s)
dt
tq
: Snme Sresi (s)
Qs
: Taban Tabakalarnda Biriken Elektrik Yk (As)
UDRM : Max. Periyodik (+) Dayanma Gerilimi
UDRM < UB0

URRM : Max. Periyodik (-) Dayanma Gerilimi
URRM < Ud
ITAVM : Srekli almada Tristrn Max. Ortalama Akm
ITEFM : Srekli almada Tristrn Max. Efektif Akm
ITmaxt:= 10 ms : 10 ms iin Tristrn Max. Akm
7
G ELEKTRON
Tristrn letim ve Kesimde Kilitlenme zellii
om
2
2
i dt : Tristrn Max. Snr Yk (A s)
vj
: Jonksiyon Scakl
vjmax : Max. Jonksiyon Scakl
NOT : IGT = f (UTM, Vj), IGT : Her trl artlar altnda tristr tetikleyebilen deerdir.
ri.
c
Kapsna ksa sreli ve yeterli bir akm sinyali uygulanan tristr tetiklenir ve iletime girer. Ksa
sreli bir sinyal ile iletime girdii iin tristre Tetiklemeli Eleman da denmektedir. letimdeki
bir tristrn iinden geen akm kilitleme akmna eritiinde, tristr iletimde olarak kilitlenir
ve artk kap akm kesilse de iletimde kalr.
tla
letimde olan bir tristrn iinden geen akm herhangi bir ekilde tutma akmnn altna
derse, tristr otomatik olarak kesime girer. Bu andan itibaren en az snme sresi kadar tristr
negatif bir gerilimle tutulur veya tekrar bir pozitif gerilim ( 0,6 V) uygulanmaz ise, tristr
kesimde olarak kilitlenir ve artk pozitif gerilim uygulansa da kesimde kalr. Bu nedenle,
tristre Kilitlemeli Eleman da denilmektedir.
Tristrde iletime girme ilemi kontroll olup, kesime girme ilemi kontrolszdr. Bu nedenle
tristre Yar Kontroll Eleman da denilmektedir.
no
Tristrn Kendiliinden letime Geme Sebepleri
1. Bir tristrn ularndaki gerilimin deeri bu tristrn sfr devrilme gerilimi deerine
eriirse, yani
de
rs
uT UB0 ise,
bu tristr kendiliinden iletime geer.
2. Bir tristrn ularndaki gerilimin ykselme hz deeri bu tristrn kritik gerilim ykselme
hz deerine eriirse, yani
du T
du
krt ise,
dt
dt
ee
3. Yeni iletimden kan bir tristrn negatif

gerilimle tutulma sresi bu tristrn
snme sresinden kkse, yani
t N < t q ise,
G ELEKTRON
Tristrn Tahrip Olma Sebepleri
om
1. uT > Ud ise, devrilme ve ar g kayb ile mak. scaklk snr alr ve tristr bozulur.
2. ITAV > ITAVM ve ITEF > ITEFM ise, ar g kayb ile mak. scaklk snr alr ve tristr bozulur.
2
3. iT dt > i 2 dt ise, ar g kayb nedeniyle mak. scaklk snr alr ve tristr tahrip olur.
diT
di
>
krt ise, iletime girmede ilk oluan dar iletken kanalda mak. scaklk snr alr ve
dt
dt
tristr bozulur. Buna sicim olay ad verilir.
5. vj > vjmax ise, ar g kayplarnn sonucu olarak, yar iletken yap bozulur.
4.
ri.
c
Bu durumlarda tristr genellikle iletken hale gelir veya ksa devre olur.
Tristrn Tetiklenmesi
tla
td : Gecikme Sresi
tr : Ykselme Sresi, Ama Sresi
no
ts : Yaylma Sresi
t ON = t d + t r + t s
de
rs
t r sresi sonunda, kap akm civarnda ana akmn getii dar bir
kanal oluur. ts sresi sonunda ise, snma etkisi ile akm btn
jonksiyon yzeyine yaylr. tr sresi sonunda oluan kanaldan
geen akm bu kanaln iletkenliini arttrr. letkenlii artan
kanaldan daha ok akm geer. Bu olay zincirleme bir ekilde srer
ve akm btn yzeye yaylr. Fakat, akmn ykselme hz kritik
akm ykselme hzna eriirse, akm btn yzeye yaylmadan bu
kanaln scakl max. deere eriir ve bu kanal tahrip olur. Bylece,
yar iletken yap bozulur ve iletken hale gelir. Bu ekildeki
bozulmaya sicim olay denir.
ee
Sicim Olay nedeniyle tristrn tahrip olmamas iin,

di
di
krt olacak ekilde, tristre balanan kk deerli bir seri endktans ile akm
1. T
dt
dt
art hz snrlandrlmaldr.
2. retim esnasnda, kap akmnn uyguland nokta veya
punto says arttrlmaldr.
G ELEKTRON
: Taban Tabaklarnda Biriken Elektrik Yk (As)

I TM : Snme ncesi Tristrden Geen Akm (A)
di / dt : Snme Esnasnda Tristr Akmnn Azalma Hz (A/s)
t q : Snme Sresi (s)

U T : letim Gerilim Dm (V)
no
Qs
tla
ri.
c
om
Tristrn Sndrlmesi
uT = UT0 + rT . iT
UT0 : Eik Gerilimi
rT : Edeer Diren (-m mertebelerinde)
de
rs
Tristr ve Diyodun letim Gerilim Dm
ee
Tristrn Uygulama Alanlar
Tristr, kontroll bir diyottur. Kapsna srekli ve yeterli bir sinyal verilen tristr, diyoda
edeerdir ve diyot gibi davranr. Diyodun da kontrolsz bir tristr olduu sylenebilir.
letimden kma olay ikisinde de ayndr. Tristr ve diyotlar, normal akm ve ksa sreli ani
akm deerleri en yksek olan elemanlardr.
Tristrlerin de normal ve hzl trleri mevcuttur. Snme Sresi, normal tristrlerde birka 100 s
civarnda, hzl tristrlerde ise 100 snin altndadr. Normal Tristrler, AC ebekeye bal
dorultucular ile AC kyclarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Hzl Tristrler ise, tam
kontroll g elemanlarnn gleri yetmediinde, inverter ve DC kyclarda kullanlmaktadr.
Elektrikli tama sistemlerinde kullanlan DC kyclar ile endksiyonla stma sistemlerinde
kullanlan inverterler buna rnek gsterilebilir.
10
G ELEKTRON
Tristrl rnek Devreler
ri.
c
tla
Tetikleme
Sinyali
om
1. Tristrl bir AC Uygulama
de
rs
no
Bu devrede, tristr, annda ksa sreli bir sinyalle tetiklenir ve iletimde olarak kilitlenir.
Tristr ierisinden akm getii srece iletimde kalr. annda akmn 0 olmasyla, tristr
kendiliinden doal olarak sner yani kesime girer. Yeni bir pozitif yarm dalgada yeni bir
annda tekrar tetikleninceye kadar tristr kesimde kalr. Sonu olarak, tristr, pozitif yarm
dalgalarda ve - aralklarnda iletimde kalr ve sinsoidal bir akm geirir. alar
deitirilerek ykn gc ayarlanabilir yani g kontrol yaplabilir. Bu devre, yarm dalga
kontroll bir dorultucu olup, doal komtasyonlu bir devredir.
ee
2. Tristrl bir DC Uygulama
Bu devrede ise, yine ksa sreli bir sinyal ile iletime giren tristr, ierisinden geen akm hi
kesilmeyeceine gre, doal olarak hi iletimden kmaz ve srekli akm geirir. Ancak, ilave
devre ve dzenlerle istenildii zaman zorla sndrlebilir. Tristrn iletimde kalma oran
deitirilerek g kontrol yaplabilir. Bu devre ise, bir DC kyc olup, zorlamal
komtasyonlu bir devredir.
11
G ELEKTRON
2. BPOLAR TRANSSTR ( BJT )

om
npn tr
Sembol
ri.
c
Yap
tla
pnp tr
no
C : Kollektr, E : Emiter, B : Taban

Temel bir Transistr Devresi
ee
de
rs
letim Karakteristii
Temel zellikler
Yk genellikle C ucuna balanr. Taban akm daima EB arasnda geer ve akmn yn
pden nye dorudur. Ana akm ile taban akm daima ayn yndedir.
B ile C arasnda bir akm geerek, transistr ters ve istenmeyen kt bir iletime girebilir.
Bu durum nlenmelidir.
Transistrn devrilmeye girmesi eleman tahrip eder.
G devrelerinde transistr ya tam iletimde (kaln izgi zerinde) ya da tam kesimde
altrlmaldr. Buna Anahtarlama Eleman olarak alma denilir. Tristrler doal
olarak byle alr.
Transistrde giri olduu srece k vardr. Transistr bir Tam Kontroll Elemandr.
Giri akm, k akmdr.
12
G ELEKTRON
letim gerilim dm veya iletim kayb en dk olan elemandr.

Anahtarlama g kayb en yksek olan elemandr.
Alt blgelerde karakteristikler paralel ve eit aralkldr. Bu blgede sabit kazanla akm
ykseltme ilemi yaplabilir. Fakat g devrelerinde bu yaplamaz.
om
Genel Tanmlar
UBE 0,6 V
U u BE
iB = L
RB
ri.
c
iC = F . iB
iC = F . iB
iE = iC + iB = (1 + F ) iB uR = RL . iC
uCE = UL - uR
F : DC Akm Kazanc uCE = UL - RL.iC Yk Dorusu
Doyum ve Ar Doyum
tla
iB = IBB ise, uCE = uBE olur.

Buna Snrda alma denir.
IBB < iB < IBS ise, uCE < uBE olur.

Buna Doyum Blgesinde alma denir.
iB > IBS ise, yine uCE = UCEsat ve iC = ICmax olur.

Buna da Ar Doyumda alma denilir.
de
rs
no
iB = IBS ise, uCE = UCEsat ve iC = ICmax olur.

Buna Doyumda alma denir.
B-E aras normale gre i direnci olduka byk olan bir diyot jonksiyonudur. Doyum
karakteristii ile uBE karakteristii arasndaki blgeye Doyum Blgesi denir.
Bir transistrn iletimden kma sresi, iB akmnn doyum fazlas ile orantldr. Ar
doyum, transistrn hzn drr ve anahtarlama kayplarn arttrr. Ayn zamanda, B-C
jonksiyonundan akm geirerek ilave kayplara sebep olabilir.
ee
Emniyetli alma Alan (SOA)

Bir transistrn ayn anda hangi akm ve gerilim
deerlerinde kullanlabilecei, Emniyetli alma
Alan (SOA) ile verilir. Bir transistrde, nominal
akm ve gerilim deerleri, ayn anda
kullanlabilecek deerler deildir. Tristrlerde
nominal deerler ayn anda kullanlabilir.
Tristrlerde SOA alan gibi bir snrlama mevcut
deildir.
13
G ELEKTRON
om
letime ve Kesime Girme
tON tr
tOFF ts + tf
tSW = tON + tOFF
tr + ts + tf
no
tla
ri.
c
tr : Ykselme Sresi
ts : Yaylma Sresi
tf : Dme Sresi
de
rs
Anahtarlama esnasndaki ani g kayb ok yksektir. Bir yar iletkenin toplam g kayb,
anahtarlama ve iletim g kayplarnn toplamna eittir. Dk frekanslarda iletim g
kayb, yksek frekanslarda ise anahtarlama g kayb daha etkilidir.
Transistrler, orta g ve orta frekanslarda en yaygn olarak kullanlan en ucuz yar
iletken g elemanlardr.
Transistrn Uygulama Alanlar

Transistrler, normal olarak, orta g ve frekanslarda, zorlamal komtasyonlu olan inverter ve
DC kyc devrelerinde kullanlmaktadr. Ancak, uygulama alanlar gittike azalmaktadr.
ee
Transistrn Srlmesinde nemli Olan Hususlar
letime girme ve kma SOA alan iinde olmaldr.

Srekli almada ICmax deeri almamaldr.
letime girerken dic /dt ve iletimden karken duCE /dt deerleri snrlanmaldr. Bu, kayp
gleri azaltr.
letime srme ve iletimden karma sinyali ani akm darbeli olmal, srekli srme akm ise
ana akmla tam uyum iinde olmaldr. Ar doyum nlenmelidir. Bu, eleman hzlandrr
ve kayplar azaltr.
BE ular (eleman girii) uygun bir diren ile kprlenmelidir. Bu, kaak, sznt ve
deplasman akmlarna kar eleman korur, kayplar azaltr.
Ters gerilim uygulanmamaldr. G transistrnn ters gerilim tutma zellii yoktur.
Normal olarak -30 V civarndadr. Girii direnle kprlenmi bir transistr negatif
gerilim tutma zelliini tamamen kaybeder.
Eleman elektronik olarak korunmaldr.
14
G ELEKTRON
ri.
c
om
Genel bir Srme Devresi ve Ar Doyumun nlenmesi
no
tla
L
: letime girerken dic /dt yi snrlar.
RB ve CB : Her yar iletkene paralel olarak konulmas gereken ( RC ) elemandr. letimden
karken duCE /dt ve UCEmax snrlar.
RBS : Giri akmn snrlar. Gerilim sinyalini akm sinyaline dntrr.
RBP : Sznt ve deplasman akmna kar koruma grevi yapar.
D1, D2 ve D3 : Ar doyumu nler, transistrn belirli bir gerilim dm ile almasn
salar.
D4 veya D5 : Transistr ters akm ve gerilimlere kar korur.
de
rs
letime girme esnasnda

D3 diyodu kesimdedir.
UCE : ok yksek veya UAdan byktr.
UA = 2 UD
UD : Bir diyottaki gerilim dm.
UD 0,6 V
UBE UD
D3 = 0
ig =
Ug UA
R BS
ig = iB = iRBP + iB
U
i RBP = BE
R BP
iRBP << iB olmaldr. iB ig olur.
ee
letim durumda
D3 diyotu daima iletimde olmaldr.
ig = iB+ iD3
iD3 = ig - iB
iB= iRBP + iB
iRBP = UBE / RBP
iB = iC / F
UD1 + UBE = UD3 + UCE
UD1 = UD3 = UD
UCE = UBE UD
letimden kma esnasnda
Transistrde Eden Bye doru kararl rejimde bir akm gemez.
ig = iB = iBP + iB
Sadece transistr iletimden kncaya kadar Eden Bye doru bir
D3 = 0, D3 kesimde. akm geer. Bu akm, kesime girmeyi byk lde hzlandrr.
Transistr kesime girdiinde ters iB akm kendiliinden sfrlanr.
15
G ELEKTRON
tla
ri.
c
om
Ykseltmeli bir Srme Devresi
no
Ters-paralel bal iki elamandan birisinin iletimde olmas, dierinin kesimde olmasn garanti
eder. Burada transistrlerin tabanlar ters-paralel bal olduundan, iki transistrn birlikte
iletimde olmas mmkn deildir. Herhangi birisinin tabanna bir akm uygulandnda,
dierinin tabannda 0.6 V kadar bir negatif gerilim oluur, bu transistr iletime giremez ve eer
iletimde ise hzl bir ekilde kesime girer. Bu mkemmel bir kilitlemedir. Yaklak 1 kHznin
zerindeki orta ve yksek frekanslarda giri sinyali ve srme kayna iki ynl veya ift
kutuplu olmaldr.
ee
de
rs
Transistrl rnek bir Devre
Bu devrede, bir diyot kprs ile dorultulan tek fazl sinsoidal ebeke gerilimi, transistr
yardm ile belli alarda kylmaktadr. Transistr, btn yarm dalgalarda ve - aralklarnda
iletimde kalr ve sinsoidal bir akm geirir. alar deitirilerek ykn gc ayarlanabilir
yani g kontrol yaplabilir. Transistr giriine - aralklarnda yeterli bir pozitif ve bunlarn
dndaki aralklarda yeterli bir negatif akm uygulanr. Ar doyum korumas olduundan,
transistr taban ihtiyac olan akm eker ve gelen akmn fazlas diyot zerinden geer.
Transistr giriine verilen akm, en kt halde bile yeterli deerde olmaldr. Bu devre, tam dalga
kontroll bir dorultucu olup, aslnda doal komtasyonlu bir devredir.
16
G ELEKTRON
3. ZOLE KAPILI ALAN ETKL TRANSSTR (IGFET, MOSFET)

letim Karakteristii
no
tla
ri.
c
om
Sembol
Genel zellikler
MOSFET daima doyumda kullanlmaldr.

Giri olduu srece k vardr.
Giri gerilim, k akmdr.
Kazan sonsuz kabul edilir.
En hzl yar iletken elemandr. letime giri 50-60 ns ve iletimden k 150-200 ns
civarndadr. Anahtarlama kayb en dk olan elemandr.
letim gerilim dm veya iletim g kayb en yksek olan elemandr.
Tek dezavantaj, scaklkla artan yksek deerli bir i dirence sahip olmasdr.
Dk g ve yksek frekanslarda kullanlr.
Giri akm nanoamperler mertebesindedir. Ancak, gerilim sinyali ilk verildiinde
yksek deerli bir arj akm eker. Bu akmn karlanmasna dikkat edilmelidir. Aksi
halde hz der.
Kap dayanma gerilimi 20 Vtur. Gerekte, uygulanan gerilim 18 Vu
gememelidir. Uygulamalarda, genellikle srme gerilimi olarak 15 V kullanlmaktadr.
de
rs
ee
17
G ELEKTRON
MOSFETlerin Uygulama Alanlar

MOSFETler, normal olarak, dk g ve yksek frekanslarda, zorlamal komtasyonlu olan
inverter ve DC kyc devrelerinde kullanlmaktadr.
om
Bu elemanlarda fiyat gerilime ok baldr. Dk gerilimli MOSFETlerin fiyatlar olduka

dk olduundan, dk gerilimli uygulamalarda MOSFETler yaygn olarak
kullanlmaktadr. Buna rnek olarak, dk gerilimli akmlatr-inverter grubuna sahip olan
kesintisiz g kaynaklar ile dk gerilimli DC kyc devresine sahip olan anahtarlamal g
kaynaklar gsterilebilir.
ri.
c
Ayrca, MOSFETler alma frekans en yksek olan elemanlardr. Yksek frekans ve dk

gl uygulamalarda da MOSFETler yaygn olarak kullanlmaktadr. Buna rnek olarak,
dk gl kesintisiz ve anahtarlamal g kaynaklar ile endksiyonla stma ve elektronik
balastlar gsterilebilir.
tla
Ancak, BJT ve MOSFETlerin uygulama alanlar srekli olarak daralmakta, bunlarn yerini hz
ve gleri srekli olarak gelien IGBT elemanlar almaktadr.
ee
de
rs
no
rnek bir MOSFET Srme Devresi
MOSFET ve IGBT elemanlarnn srlmesinde, iki ynl veya ift kutuplu giri sinyali ve iki
ynl srme kaynana gerek yoktur. BJT elemanlarnn srlmesinde ise, yaklak olarak 1
kHznin altndaki dk frekanslarda iki ynl giri sinyali ve iki ynl srme kaynana
gerek yoktur. Bu artlar altnda, btn bu elemanlarn srlmesinde burada verilen devre
kullanlabilir. Ancak, BJT iin zenerlere gerek yoktur. MOSFET ve IGBT iin ise zenerler her
zaman gereklidir.
Bu srme devresinde, giri sinyali uygulandnda, T1, T2 ve T3 ardk olarak iletime girer ve
G ucu +15 Va ekilir. Giri sinyali kesildiinde, Rn ile gsterilen diren zerinden T4 iletime
girerek G ucunu 0a eker, yani MOSFETin parasitik giri kondansatr CGSi dearj eder. Hzl
transistrler seildiinde, srme devresi olduka hzl ve emniyetlidir.
18
G ELEKTRON
3. DER YARI LETKEN G ELEMANLARI
om
TRSTR TETROT
ri.
c
4 ulu zel bir tristrdr. Her iki kapdan da

tetiklenebilir. Tetiklemede, iG1 ve iG2 akmlar
ayr ayr kullanlabilir.
tla
FOTO TRSTR
de
rs
no
Normal ortamda gzle grlen kla iletime giren iki,

veya drt ulu zel bir tristrdr. Ikla veya bir kap
akmyla kontrol edilebilir.
ee
TRYAK (K YNL TRSTR TRYOT)
Triyak ters-paralel bal iki tristre edeerdir. ki ynl tristr de denir. Tetikleme ve
montaj kolayl salar. Sadece AC uygulamalarda kullanlmak zere retilmektedir. AC
kyclarda gcn yettii yere kadar bir triyak kullanlr. Aksi halde tristrlere geilir. Yaklak
100-150 Alere kadar triyaklar retilmektedir.
Triyak I- ve III- belgelerinde dk akmlarla kolay tetiklenir. III+ belgesinde tetikleme ok zor
veya imkanszdr. Uygulamalarda, I+ ve III- blgelerinde alma kolaydr.
19
G ELEKTRON
KAPI SNML TRSTR (GTO)
om
Ksa sreli iG1 ile tetiklenir ve iG2 ile sndrlr.

iG1 ok kk deerlerdedir (normal trsitrlerdeki gibi).
iG2 ok byk deerlerdedir ( ana akm kadar).
Hzl zel bir tristrdr.
Dk frekans ve yksek glerde kullanlr.
Sndrme sinyalinin byklnden dolay tetikleme
devreleri karmak ve pahaldr.
ri.
c
MOS KONTROLL TRSTR (MCT)
no
tla
MOSFET ve tristr karm, olduka hzl, gerilim kontroll, karma

bir elemandr. MOSFETin ideal srme zellii ile tristrn ideal
iletim karakteristiini birlikte tar. Negatif gerilim sinyali ile
tetiklenir. Pozitif gerilim sinyali ile sner. Yine iletimde ve kesimde
kilitlenme zellii vardr. u anda en stn eleman grnmndedir.
Fakat henz geliimi tamamlanamamtr. Halen ticari olarak
retilememektedir.
ZOLE KAPILI BPOLAR TRANSSTR (IGBT)

u-i karakteristii
ee
de
rs
Sembol
UCET : k Eik Gerilimi

UGET : Kap Eik Gerilimi
Genellikle, UCET > 2 V ve
UGET : 4 V civarndadr.
MOSFETin MOS kontrol ve BJTnin ana akm karakteristiini birlikte tayan karma
bir elemandr. Tek dezavantaj k eik geriliminin oluudur. Ancak i direnci ok kk
olduundan, yksek akmlarda yine avantajl duruma geer. Gnmzde IGBT ortann biraz
zerindeki g ve frekanslarda, en yaygn olarak kullanlan elemanlardr.
20
G ELEKTRON
4. G ELEMANLARININ KARILATIRILMASI
TEMEL Y G ELEMANLARININ YDEN KTYE DORU SIRALAMASI
IGBT
Snme Kolayl
MOSFET
IGBT
BJT
GTO
(1.0 V)
(2.0 V)
MOSFET
IGBT
letim Gerilim Dm
Anahtarlama G Kayb
GTO
Akm Dayanm
(3000 A)
GTO
Gerilim Dayanm
Fiyat
BJT
GTO
IGBT
MOSFET
(3.0 V)
(5.0V)
GTO
BJT
IGBT
BJT
MOSFET
(800 A)
(600 A)
(100 A)
IGBT
BJT
MOSFET
(1500 V)
(1200 V)
(1000 V)
tla
alma Frekans
BJT
GTO
IGBT
BJT
MOSFET
(10 MW)
(500 kW)
(100 kW)
(10 kW)
MOSFET
IGBT
BJT
GTO
(100 kHz)
(20 kHz)
(10 kHz)
(1 kHz)
BJT
GTO
IGBT
MOSFET
no
Devre Gc
(3000 V)
GTO
om
MOSFET
ri.
c
Srme Kolayl
Not : 1. G BJTleri genellikle Darlington yapda ve npn trndedir.
ee
de
rs
2. Burada GTO tristr ailesini temsil etmektedir.
21
G ELEKTRON
KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER

Problem 1
om
Bir tristr uT = 1000 Sin 62800 t (V) eklinde bir gerilime maruz kalacaktr. Bu tristrn,
kendiliinden iletime gememesi iin,
zm
a) UTmax < UB0 olmaldr.
UB0 > UTmax = 1000 V
no
du T
= U T max cos t
dt
du T
= U T max
dt max
tla
du T
du
krt olmaldr.
) max <
dt
dt
u T = U T max sin t
b) (
ri.
c
a) UB0 deeri ne olmaldr?

du
b)
krt deeri ne olmaldr ?
dt
de
rs
= 62800.1000 V/s
= 62.8 V/s
du
krt > 62,8 V/s olmaldr.
dt
Problem 2
Kritik gerilim ykselme hz 125 V / s olan bir tristre, genlii 2000 V olan bir sinsoidal
gerilim uygulanmaktadr. Frekans gittike ykseltilirse, bu frekans hangi deere ulatnda
tristr kendiliinden iletime geer?
ee
zm
du T
du
max =
krt
dt
dt
uT = Um Sint
du T
= Um ..Cost
dt
du T
max = Um .
dt
125.106 V/s = 2000. 2..f f 10 kHz bulunur.
22
G ELEKTRON
Problem 3
om
t=0 annda yeni iletimden kan

ve ekildeki gibi bir gerilime
maruz kalan bir tristrn
kendiliinden iletime gememesi
iin, bu tristrn,
du
krt ve tq deerleri
dt
ne olmaldr?
ri.
c
UB0 ,
zm
UB0 > 3000 V olmaldr.
tla
tq t N
UB0 > UTmax

ekilden,
ekilden,
t q 20 s olmaldr.
no
20 s t 50 s iin,
uT =
de
rs
du
du
krt > ( T ) max,
dt
dt
olmaldr.
3000
( t 20 )
30
du
krt > 100 V / s
dt
Problem 4
10 luk bir yk 50 Vluk bir DC kaynak ile beslemek zere, ekilde verilen bir npn tipi
transistrn emiter montaj kullanlmtr. Transistrn akm kazanc 200 olduuna gre,
ee
a) Taban devresi direnci 5 k iken, yk

akm ve gerilimi ne olur ?
b) Ykte harcanan gcn 160 W
olabilmesi iin, taban devresi direnci
ka k a ayarlanmaldr ?
zm
23
G ELEKTRON
a) IC = IL
U U BE
50 0
=
IB = L
RB
5.10 3
I B = 10mA
IC = 10 . 10-3 . 200 = 2A = IL
UY = RL . IL = 10 . 2 = 20 V
PL = 160 W
PL = RL . IL2 160 = 10 . IL2
IB = 4 / 200 IB = 20 mA
U U BE
50 0
=
RB = L
IB
20.10 3
RB = 2,5 k bulunur.
IL = 4 A = IC
om
b)
ri.
c
Problem 5
ekildeki devrede,
a) letime geme esnasnda ani taban

akm deerini hesaplaynz ( iD3=0 ).
de
rs
no
tla
b) letim
durumunda,
transistrn
gerilim dm ile taban akmn ve
D3 diyodunun akmn bulunuz.
c) letimden kma esnasnda, ters taban
akmnn ani deerini bulunuz.
d) Taban akm
olarak iziniz.
deiimini yaklak
UD1,2,3 0,6 V
UBE = 1 V
dc = 100
UEB -1 V
zm
ee
a) letime geme esnasnda, iB =?

D3 = 0,
i g = i 'B = i100 + i B
UB = UBE
UA = UD1 + UB
= 0,6 + 1
= 1,6 V
U g U A 15 1,6
i g = i 'B =
=
= 500mA
26,8
26,8
i100 = UB / 100 = 1 / 100 = 10 mA
i B = i 'B i100 = 500 10 = 490 mA bulunur.

b) letim durumunda, UCE , iB , iD3 = ?
letimden kmada :
24
ri.
c
iC = u / 22
iC = 2 . 220 . Sint / 22
iC = 10 2 . Sint A
i
10 2Sint
iB = c =
= 100 2 Sint (mA)
100
dc
i100 = 10 mA
iB = 2 . 100 . Sint + 10 (mA)
ig = 500 mA
iD3 = ig - iB = 490 - 2 . 100 . Sint (mA)
bulunur.
om
G ELEKTRON
tla
UD1 + UBE = UD3 + UCE

UCE = 1 V bulunur.
d)
de
rs
no
c) letimden kma esnasnda, iB = ?

UB = UBE = 1 V
UA = - UD2 + UBE
= -0,6+1
= 0,4 V
U g U A 15 0,4
=
= 575mA
ig =
26,8
26,8
U
i100 = BE = 10 mA
100
i g = i 'B = i100 + i B
i B = i g + i100 =575+19
iB = 585 mA bulunur.
Problem 6
ee
Peryodik bir almada, kesim

dndaki alma durumlar iin,
bir
transistrn
ularndaki
gerilim ve iinden geen akmn
deiimleri ekilde verilmitir.
Bu transistr f P = 10 kHz lik bir
frekansta anahtarlandna gre,
a) Transistrn verilen her bir
aralktaki enerji kaybn
hesaplaynz.
b) Transistrn toplam enerji ve
g kaybn hesaplaynz.
25
G ELEKTRON
50
t = 10. 106 t A
i1 =
6
5
.
10
zm
1. blge iin,
4s
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
om
250 2
W1 = 250 62.10 6 t .10.10 6 tdt = 6,6773 mj
6
u1 =
t
V
t
+
250
=
250
62.10
6
0
4.10
...
PT= 206,13 W
26
G ELEKTRON
5. AC-DC DNTRCLER / DORULTUCULAR
om
GR
AC-DC Dntrclerin Genel zellikleri
ri.
c
Endstride en eski ve en yaygn olarak

kullanlan dntrc trdr.
Temel zellikleri
tla
de
rs
no
U : AC giriteki efektif faz gerilimi

f : Frekans
q : Faz says
Id , Iy : DC k veya yk akm (ortalama deer)
Ud : DC k gerilimi, Ud = f()
: Maksimum DC k gerilimi,
Ud
= 0 Ud = Ud
: Faz Kesme veya Faz Kontrol as
: Gecikme As veya Tetikleme Gecikmesi
D : Serbest Gei (Komtasyon, Sndrme) diyodu
U1 = U2 = U3 = Uf : Efektif Faz Gerilimi

U12 = U21 = U13 = Uh : Efektif Fazlar Aras Gerilim
Ufm : Faz Gerilimi Maksimum Deeri
Uhm : Hat (Fazlar Aras) Gerilimi Maksimum Deeri
Kontrol lineer deildir.

Faz Kontrol Yntemi ile
kontrol salanr.
k gerilimi ortalama olarak
kontrol edilir.
ebeke tarafnda yksek deerli
harmonikler, yk tarafnda
yksek deerli dalgalanmalar
oluur.
Diyot ve/veya tristrler ile
gerekletirilir.
DC motor kontrolu
Akmlatr arj
Galvanoteknikle kaplama
DC motor alan besleme
DC kaynak makinalar
DC reglatrler
ee
AC-DC Dntrclerin Genel Olarak Snflandrlmas
27
G ELEKTRON
AC-DC Dntrclerin Kontrol Asndan Karlatrlmas
Diyotlarla
gerekletirilir
Sadece dorultucu
modunda alr.
Genellikle serbest
gei diyodu yoktur.
=0
Ud =Ud = Sabit
Tristrlerle gerekletirilir.
Hem dorultucu hem de
inverter modunda alr.
Serbest gei diyodu yoktur.
Konursa inverter modunda
almaz.
0<<
+Ud > Ud > -Ud
Yar Kontroll Dorultucu

Tristr ve diyotlarla
gerekletirilir.
Sadece dorultucu
modunda alr.
Genellikle serbest gei
diyodu vardr.
0<<
+Ud > Ud > 0
om
Tam Kontroll Dntrc
ri.
c
Kontrolsz Dorultucu
de
rs
no
tla
AC-DC Dntrclerin Dalga Says Asndan Karlatrlmas

Yarm Dalga Dorultucuda,
ebekenin ntrne (N) gre bir
k gerilimi retilir yani
ktaki DC hatlarn birisi
ebekenin N ucuna baldr.
Tam Dalga Dorultucu, Pozitif
(+) ve Negatif (-) Yarm Dalga
Dorultucularn
toplamna
edeerdir. kta N ucu
kullanlmaz.
Ancak,
k
gerilimi potansiyel olarak N
ucunu ortalar.
ee
Temel AC-DC Dntrclerin Temel Devre emalar
28
G ELEKTRON
Tek Fazl Dntrcnn 2 Fazl Edeeri

ki Fazl Edeeri
q=2
s
U1= U2=Uf/2
Id
Rk/2
Lk/2
ri.
c
om
Tek Fazl Sistem

q=1
s
Uf
Id
Rk
Lk
tla
Endstride 2 Fazl bir AC ebeke sistemi mevcut deildir. Ancak, sekonderi orta ulu olan tek
fazl bir transformatrde, orta uca gre sekonder ularnda 180 faz farkl 2 fazl bir AC gerilim
olumaktadr. Endstriyel olarak 2 fazl bir gerilim bu ekilde retilebilir. Ayrca, teorik
analizlerde, yukarda grld gibi, tek fazl bir gerilimin 2 fazl edeeri kullanlabilmektedir.
DORULTUCULARIN
ENDSTRYEL UYGULAMA DEVRELER
de
rs
no
Endstriyel uygulamalarda kullanlan dorultucularn gerek edeer devreleri aadaki gibi

sralanabilir.
Kontrolsz bir dorultucu ile tek ynl (kutuplu, DC) bir kondansatr grubu, DC-DC veya DCAC dntrclerin beslenmesinde, genellikle ucuz ve basit olmas nedeniyle endstride
yaygn olarak kullanlmaktadr. Burada, RK ve LK, AC ebekenin edeer diren ve
endktansdr. Etkisinin azalmas nedeniyle analizde ncelikle RK direnci ihmal edilir.
ee
Bu devrede, ebeke geriliminin maksimum olduu anlarn yaknlarnda, ebekeden ar akm

darbeleri ekilir. ebeke geriliminde ciddi bozulmalar oluur. Devre almaya ilk
baladnda, kondansatrn arj iin ilk tedbirler alnr. ebeke bozulmalarna kar uluslar
aras dzeyde snrlamalar baladndan, bu devrenin kullanlmasnda azalma olmas
beklenmektedir.
29
G ELEKTRON
om
Kontroll bir dorultucu ile regleli bir DC gerilim elde edilmesinde, genellikle dorultucu
kna seri bir bobin (ok bobini, akm dzeltme reaktr) balanr. Kontrolsz dorultucuda
da bu bobin balanabilir. Bu durumda yaplan analizde hem RK hem de LK elemanlar ihmal
edilebilir ve dorultucunun yk bir akm kayna olarak alnabilir.
ri.
c
Bu devrede, AC ebekedeki bozulmalar ok daha azdr. Dorultucunun kontrol ile devrenin ilk
almas balatlabilir.
tla
Dorultucu knda dorudan bir DC ykn bulunmas durumu, genellikle kontroll bir
dorultucu ile bir DC motorun kontrol uygulamasdr. Motorun endktansndan dolay, burada
da id = Id yani dorultucunun bir akm kayna ile yklendii kabul edilebilir.
no
Sonu olarak, dorultucularn sabit olduu kabul edilen bir akmla yklenmesi durumu,
endstriyel uygulamalarda daha ok karlalan bir durumdur. Dorultucular ile dorudan omik
bir ykn beslenmesinin pratik bir yan yoktur. Ancak, son yllarda modern olarak
gerekletirilen g faktrn dzeltme yntemlerinde, yk edeer bir diren olarak kabul
edilmektedir.
ee
de
rs
O halde, dorultucularn incelenmesinde, kolay anlalma asndan ykn omik olduu, gerek
devrelere yaknlk asndan ykn akm kayna olduu kabul edilmektedir. Teorik olarak, yk
endktans sonsuz olduunda akm tam olarak sabittir. Gerekte, frekans ve endktans
deerlerine bal olarak akmda bir dalgalanma mevcuttur. Motor kontrolnde olduu gibi,
akmdaki dalgalanmann dk olduu durumlarda, yk bir akm kayna olarak kabul edilebilir.
30
G ELEKTRON
Devre emas ve Temel Dalga ekilleri
om
OMK YKL
YARIM DALGA KONROLSZ DORULTUCULAR
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Omik Ykl
Omik Ykl
2 Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu 3 Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu
31
G ELEKTRON
k Gerilimi fadeleri
ri.
c
om
Omik Ykl
Omik Ykl
3
1
1
Ud =
U Cos (t )d (t )
U d = U fm Sin(t )d (t )
2 3 fm
0
3
1
= U fm Cos (t )
3
3
0
U fm Sin(t ) 3
=
2
1
0
= U fm Cos (t )
3
3
3
=
U fm

1
2
2 2
= U fm [1 ( 1)]
U fm =
Ksa Aklama
3 3
3 3
U fm =
2U f
2
2
Diyotlar ularna pozitif gerilim uyguland srece iletimde kalrlar, bunun dnda
kesimdedirler ve negatif gerilim ile tutulurlar.
Ayn anda sadece bir diyot iletimde kalr.
Diyotlar yk akmn eit aralkla ve srayla geirirler.
letimde olan diyodun bal olduu faz gerilimi, ktaki yk gerilimini oluturur.
AC ebekeden DC akm ekilir ve ebekede ciddi bozulmalar oluur.
Yk akm ve bir diyodun akm kolayca hesaplanabilir.
Diyotlar fazlar aras gerilime maruz kalr.
ee
de
rs
Ud =
2U f
no
tla
Ud =
32
G ELEKTRON
OMK-ENDKTF YKL
YARIM DALGA KONROLSZ DORULTUCULAR
om
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Akm Kayna ile Ykl

Akm Kayna ile Ykl
k Gerilimi fadeleri ve Ksa Aklama
k gerilimi ifadeleri, omik ykl yarm dalga kontrolsz dorultucular ile ayndr.
2 faz iin : U d =
U fm =
2U f
3 faz iin : U d =
3 3
3 3
U fm =
2U f
2
2
Bu dorultucularn zellikleri, omik ykl dorultucularda sralanan zellikler ile ayndr.

33
G ELEKTRON
TAM DALGA KONROLSZ DORULTUCU RNEKLER
om

Akm Kayna ile Ykl
2 Fazl Tam Dalga Kontrolsz Dorultucu
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Omik Ykl
2 Fazl Tam Dalga Kontrolsz Dorultucu
34
G ELEKTRON
k Gerilimi fadesi
1
hm
Sin(t )d (t ) =
Ud =
U hm =
2U h = 2
U hm Cos (t )
1
0
U hm Cos (t ) = U hm [1 ( 1)]
2U f
Ksa Aklama
de
rs
ri.
c
tla
ki fazl tam dalga kontrolsz dorultucularda, ykn omik ve akm kayna olmas
durumlarnda, k gerilimi ayndr.
Tam dalga dorultucunun k gerilimi, edeer olan yarm dalga dorultucu k
geriliminin 2 katdr.
st ve alt sradaki diyotlar, yk akmn eit aralklarla ve srayla geirirler.
Ayn anda, st ve alt sradan sadece birer diyot iletimde kalr.
Ayn anda, st ve alt sradan ayn faz koluna ait diyotlar iletimde olamaz.
k gerilimi, iletimde olan st ve alt sradaki diyotlara gre, fazlar aras gerilimler de
olumaktadr.
AC ebekeden ekilen faz akmnn DC bileeni yoktur.
AC ebeke asndan, yarm dalgaya gre tam dalga dorultucular ok daha iyidir.
Omik ykl tam dalga dorultucunun ebekeden ektii akmda, faz fark ve harmonik
yoktur.
Akm kaynakl ykte ise, ebekeden ekilen akmda, faz fark yoktur, ancak harmonik
vardr.
AC ebekeden ekilen faz ve hat akmlar birbirine eittir.
Diyotlar fazlar aras gerilime maruz kalr.
no
om
Ud =
Omik ykte sinusoidal olan faz ve hat akm efektif olarak,
I f = Ih = Uh R
ee
Omik-endktif ykte sinusoidal olmayan faz veya hat akm efektif olarak,
I 2f =
1
I d (t ) = I
2
d
2
d
t 0 =
I d2
I f = Id
eklinde bulunur. Bu akmn Temel Bileeni ve Toplam Harmonik Distorsiyonu, Fourier

analizi yaplarak,
I f1 =
2 I d ve THD=0,48
eklinde bulunur.
NOT : 2 faz iin yaplan bu analizin 3 faz iin de yaplmas nerilir.
35
G ELEKTRON
YARIM DALGA KONROLL DORULTUCU RNEKLER
om

Akm Kayna ile Ykl
2 Fazl Yarm Dalga Kontroll Dorultucu
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Omik Ykl
36
G ELEKTRON
k Gerilimi fadeleri
U fm Cos (t )
U fm [Cos ( 1)]
U fm (1 + Cos )
2U f (1 + Cos )
Ksa Aklama
U d =
no
1
= U d (1 + Cos )
2
tla
U d =
U fm Cos (t )
= U fm Cos (t )
U fm Cos (t ) +
ri.
c
Akm Kayna ile Ykl

+
1
U d =
U fm Sin(t )d (t )
om
Omik Ykl
1
U d = U fm Sin(t )d (t )
U fm [Cos Cos ( + )]
U fm [Cos + Cos ]
U fm Cos
2U f Cos = U d Cos
Genel olarak yarm dalga dorultucu zellikleri mevcuttur.
Omik ykte, annda iletime giren bir tristr annda akmn sfr olmasyla kesime
girer. Elemanlarn iletiminde ve k geriliminde boluklar oluur.
Omik-endktif ykte, annda tetiklenerek iletime giren bir tristr, akmn srekli
oluundan dolay, bir sonraki tristr + annda tetikleninceye kadar iletimde kalr.
Elemanlarn iletiminde ve k geriliminde boluklar olumaz.
ee
de
rs
Yine AC ebekeden bir DC akm ekilir. Ayrca asna bal olarak, akm gerilime gre
geri kalr.
Prensip olarak, faz kesme kontrolu, ardk fazlarn kesiim noktalar (fazlar aras
gerilimlerin sfr noktalar) sfr (=0) olmak zere 0- aralnda yaplr. Sfr noktalar,
2 fazl sistemlerde wt ekseni zerinde, 3 fazl sistemlerde ise bu eksenin dnda oluur.
2 fazl yarm dalga kontroll dorultucu olan bu devreler ve dalga ekilleri, kolayca 2 fazl tam
dalga kontroll dorultucu iin dzenlenebilir. Bu durumda, letimde olan elemanlara T2 ve T4
tristrleri eklenir. T1 ile T2 ve T3 ile T4 ayn sinyallerle ve ezamanl olarak tetiklenir. k
gerilimi U12 ve U21 fazlar aras gerilimleri ile oluur. Faz akmlar ift ynl hale gelir ve bu
akmlarda DC bileen olumaz. Ancak, asna bal olarak, akmda faz fark ve harmonikler
oluur. Akm kaynakl yk iin, temel bileenin faz kayma as, asna eit olur.
NOT: Yarm dalga iin yaplan bu analizin tam dalga iin de yaplmas nerilir.
Ayrca, 2 faz iin yaplan bu analizin 3 faz iin de benzer ekilde yaplmas yararl olur.
37
G ELEKTRON
GENELLETRLM NCELEMELER
om
Genel Devre emas ve Aklamalar
tla
ri.
c
st ve alt sradan herhangi birisi

kullanlrsa
Yarm
Dalga
Dorultucu, her ikisini de kullanlrsa
Tam Dalga Dorultucu elde edilir.
Serbest gei diyodu, yk akmnn
srekliliini salar. k gerilimi
Ud ok dalgal da olsa, byk
deerli bir yk endktansndan
dolay genellikle k akm Id
srekli ve sabit kabul edilir.
no
Serbest gei diyodu olmadnda, srekli kabul edilen DC yk akmn, hem st hem de alt
srada elemanlar eit aralklarla ve srayla geirilirler. st ve alt sradan ayn anda sadece birer
eleman iletimde kalabilir. Hem st hem de alt srada, akmn bir elemandan dierine aktarlna
Komtasyon Olay denir ve bu aktarma ilemlerinin balang ya da sfr noktalar ardk faz
gerilimlerinin kesiim noktalardr. Diyotlu devrelerde sfr noktalarnda kendiliinden oluan
bu aktarm olaylar, tristrl devrelerde tetikleme sinyalleriyle geciktirilebilir. Bu gecikme
alar 0 - aralnda ayarlanabilir. Bu aya Tetikleme Gecikmesi veya Gecikme As denir.
Endstriyel uygulamalar asndan, dorultucularn akm kayna ile yklenmesi
durumu, daha gereki ve anlamldr.
Faz kontrol, genellikle fazlar aras gerilimlerin sfr (=0) noktalar referans alnarak
yaplr ve kontrol aral 0- eklindedir.
G elemanlar hem st hem de alt srada, akm eit aralklarla ve srayla geirir. Srekli
akm iin iletim aral 2 fazda ve 3 fazda 2/3 kadardr.
ee
de
rs
k gerilimi iletimde olan elemanlara gre, yarm dalga dorultucularda faz gerilimleri
ve tam dalga dorultucularda fazlar aras gerilimler ile oluur. Tam dalgada k gerilimi
edeer yarm dalgadakinin 2 katdr.
AC ebekeden ekilen faz akm, yarm dalga dorultucularda DC ekilde ve ayrca

kontroll olanlarda gerilime gre geridir. Tam dalga dorultucularda, faz akmnda DC
bileen yoktur fakat harmonikler bulunabilir. Kontrolsz olanlarda faz fark olumaz,
ancak kontroll olanlarda kontrol asna bal bir faz fark oluur.
AC ebeke asndan, tam dalga dorultucularn kullanlmas, mmkn ise dorultucunun

kontrolsz olmas, mmkn deil ise kontrol bandnn olabildiince sfra yakn olmas
nerilmektedir.
38
G ELEKTRON
Dorultucularda k akm, daima g elemanlarnn iletim ynnde ve tek ynldr.

Gerilim ise, sadece tam kontroll olan dorultucularda 2 ynl olup, dierlerinde tek
ynldr.
om
k Gerilimi fadeleri
Btn kontrolsz dorultucularda,
U d = U dm = s
2U f Sin
1
U d = U d (1 + Cos )
2
U d = U d Cos
1
U d =
U d 1 + Cos ( + 30 )
3
2 faz iin
3 faz ve 0 30 iin
tla
ri.
c
Btn yar kontroll dorultucular ile omik ykl tam kontroll dorultucularda,
3 faz ve 30 150 iin
no
Akm kayna ile ykl btn tam kontroll dorultucularda,
U d = U d Cos
ee
de
rs
k Gerilimi Deiimleri
Enerji
DC yk Dorultucu Modu
AC ebeke
Enerji
AC ebeke DC yk nverter Modu
39
G ELEKTRON
om
alma Modlar
Dorultucularda k akm, daima tek ynldr. Bu yn pozitif kabul edilir ve g
elemanlarnn iletim yndr.
ri.
c
k gerilimi ise, sadece omik endktif ykl tam kontroll dorultucularda, pozitif ve negatif
olmak zere iki ynl veya iki blgeli olabilmektedir.
k gerilimi pozitif olduunda, g pozitif olur, enerji ak AC ebekeden DC yke dorudur.

Bu almaya Dorultucu Modu denilmektedir.
tla
k geirlimi negatif olduunda ise, enerji ak DC ykten AC ebekeye dorudur. Bu

almaya ise nverter Modu denilir.
no
Dorultucu modunda AC gerilim DCye, inverter modunda ise DC gerilim ACye dntrlr.
rnek olarak, dorultucu modunda AC ebeke gerilimi dorultularak bir aky arj eder veya
DC motoru altrr. nverter modunda ise, akmlatr veya DC generatr ularndaki DC
gerilim AC gerilime dntrlerek, ak veya DC generatrn enerjisi AC ebekeye aktarlr.
ki ynl enerji aktarm salayabilen omik-endktif ykl tam kontroll dntrclerin
k gerilimi ifadesi tekrar yazlarak, aadaki yorum yaplabilir.
2 .U .Sin
de
rs
Ud = Udm = s
Ud = Ud Cos
= 0 iin, Ud = Ud = Udm
< /2 iin, Ud > 0 Dorultucu Modu
= /2 iin, Ud = 0
> /2 iin, Ud < 0 nverter Modu
ee
Bu yorumlar, g elemanlar ve devre ideal kabul edilerek yaplmaktadr. Doal olarak gerek
uygulamalarda, gerilim dmleri ve g kayplar oluur. Bir fikir vermesi asndan, aada
bir dorultucunun gerek k veya yk karakteristii verilmitir.
ekilden grld gibi, gerek

bir dorultucuda, akma bal
olarak farkl gerilim dmleri
olumakta ve k gerilimi
dmekte, = /2 yaknlarnda
dorultucu modunda alan bir
dntrc
yklendiinde
inverter moduna geebilmektedir.
40
ri.
c
om
G ELEKTRON
Aktif G Dengesi
tla
Devre kayplar ihmal edildiinde, bir dorultucunun giri ve kndaki aktif gler birbirine
eit olur. AC ebeke tarafndaki aktif g, akmn efektif temel bileeni ve bu bileenin kayma
faktr ile hesaplanr. DC taraftaki aktif g ise, ortalama gerilim ve akm ile bulunur.
no
Genel olarak omik-endktif ykl q faz sayl tam dalga kontroll bir dorultucu iin, temel
akmn kayma as 1 faz kontrol as ya eit olduuna gre, g dengesi,
Pg = P
q Uf If1 Cos = Ud Id = Ud Id Cos
de
rs
eklinde, ayrca ebekeden ekilen reaktif g,
Qg = q Uf If1 Sin
olarak yazlabilir. Ayrca, Grnen G ve G Faktr ifadeleri,
S = q Uf If
GF = P / S
Her zaman geerlidir.
Bir Elemann Maruz Kald Akm ve Gerilim
ee
Genel olarak omik-endktif ykl q faz sayl dorultucularda, bir g elemanndan geen
akmn dalga ekli ile bu akmn ortalama ve efektif deerleri aada verilmitir. Bu akm ekli
ve ifadeler, yarm ve tam dalga ile kontrolsz ve kontroll dorultucularda deimez.
ITAV =
41
1
Id
q
G ELEKTRON
1
Id
q
ri.
c
om
ITEF =
tla
Yarm ve tam dalga ile kontrolsz ve kontroll btn dorultucularda, bir g eleman daima
fazlar aras gerilime maruz kalr.
no
Genel olarak, bir elemann peryodik pozitif ve negatif dayanma gerilimi, bu elemann maruz
kald maksimum gerilimden byk olmaldr.
UDRM, URRM > Uhm

> 2 Uh
2 2 Uf Sin
de
rs
>
q
eklindedir. Bu ifade, tek fazl sistemler iin,
UDRM, URRM >
2 UF
2 fazl sistemler iin,
UDRM, URRM > 2 2 UF
ee
ve 3 fazl sistemler iin,
UDRM, URRM >
6 UF
olarak dzenlenebilir.
Faz gerilimi 220 V olan AC ebekeye bal tek fazl dorultucularda, en az 400 Vluk ve daha
emniyetli olmas asndan 600 Vluk g elemanlar kullanlmaktadr. 3 fazl dorultucularda
ise, en az 600 Vluk ve daha emniyetli olmas asndan 800 Vluk elemanlar kullanlmaktadr.
42
G ELEKTRON
om
Problem 1
ri.
c
Faz gerilimi 110 V olan 2 fazl yarm dalga kontrolsz bir dorultucu ile 10 luk bir yk
beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) k gerilim ve akmn bulunuz.
b) Bir diyottan geen akmn ortalama ve efektif deerlerini hesaplaynz.
c) Efektif faz akmn bulunuz.
d) Bir diyodun maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
zm
Ud = s
2 .U f Sin
=1
2 .110.Sin
no
U d = 99,04 V
k akm,
tla
a) k gerilimi,
U d 99,04
=
R
10
I d = 9,9 A
de
rs
Id =
b) Bir diyodun ortalama akm,
ee
I DEF
1
1
I d = .9,9
q
2
= 4,95 A
I DAV =
I DAV
I DEF
c) Efektif faz akm, yarm dalga

dorultucuda bir eleman akmnn
efektif akmna eit olduundan,
Bir diyodun efektif akm,
I f = I DEF = 7,78 A
2
DEF
1 2
I fm
4
1
1
= I fm =
2.11
2
2
= 7,78 A
2
I DEF
=
1
=
I 2fm Sin 2 (t )d (t )
2 0
d) Bir diyodun maruz kald maksimum

gerilim,
1 2 1 + Cos 2(t )
=
I fm
d (t )
2
2
0
U D max = U hm = 2 2 .U f = 2 2 .110
U D max = 311,1 V
1 2
1
I fm (t ) + Sin 2(t )
4
2
0
1 2
=
I fm [ + 0]
4
=
bulunur.
43
G ELEKTRON
Problem 2
om
Faz gerilimi 220 V olan tek fazl tam dalga (kpr) kontrolsz bir dorultucu ile 20 luk bir
alc beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Ykn gerilim ve akmn bulunuz.
b) Bir diyodun ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
d) Bir diyodun maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
ki fazl sistem
Uf = 110 V
q=2
s=2
tla
Tek fazl sistem

Uf = 220 V
q=1
s=2
a) k gerilimi,
q
2
220
2 .U f Sin = 2
2.
.Sin
q
2
q
no
Ud = s
ri.
c
zm
U d = 198,1 V
k akm,
de
rs
U
198,1
Id = d =
R
20
I d = 9,9 A
I DEF
I DEF
1
1
I d = .9,9
q
2
= 4,95 A
I DAV =
ee
2
I DEF
b) Bir diyodun ortalama akm,
I DAV
c) Efektif faz akm,
I fm
2 .11
=
2
2
I f = 11 A
If =
Bir diyodun efektif akm,
2
I DEF
=
1 2
I fm [ + 0]
4
1
= I 2fm
4
1
1
= I fm =
2.11
2
2
= 7,78 A
=
1
I 2fm Sin 2 (t )d (t )
2 0
d) Bir diyodun maruz kald maksimum

gerilim,
1 2 1 + Cos 2(t )
I fm
d (t )
2
2
0
U D max = U hm = 2 2 .U f = 2 2 .110
U D max = 311,1 V
1 2
1
I fm (t ) + Sin 2(t )
4
2
0
bulunur.
44
G ELEKTRON
Problem 3
zm
a) =60 iken, yk gerilimi,
U d = 49,52 V
2 .U f Sin
Cos = 1
2 .110.Sin
tla
U d = U d Cos = s
ri.
c
om
Faz gerilimi 110 V olan iki fazl yarm dalga kontroll bir dorultucu ile 9,9 Alik bir DC motor
beslenmektedir. Yk =60 iken beslendiine gre, devrenin kaypsz olduunu ve yk akmnn
srekli ve dzgn olduunu kabul ederek,
a) Ykn gerilimi bulunuz.
b) Bir tristrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
d) ebekeden ekilen aktif ve reaktif gler ile g katsaysn bulunuz.
Cos 60
1
1
I d = .9,9
q
2
= 4,95 A
I TAV =
de
rs
I TAV
no
b) Bir tristrn ortalama akm, dan

bamsz olarak,
Bir tristrn efektif akm,

I TEF =
ee
I TEF
I TEF
1
Id
q
ebekeden ekilen grnen g,
1
=
9,9
2
=7 A
Sg = qU f I f = 2.110.7
Sg = 1540 VA
c) Efektif faz akm, yarm dalga dorultucuda

bir elemandan geen akmnn efektif
deerine eit olacana gre,
I f = I TEF = 7 A
Gkatsays,
GK =
Pg
Sg
490,2
1540
GK = 0,318
d) ebekeden ekilen aktif g,
bulunur.
Pg = qU f I f 1Cos = P = U d I d = 49,52.9,9
Pg = 490,2 W
45
G ELEKTRON
Problem 4
om
Faz gerilimi 220 V olan tek fazl tam dalga (kpr) kontroll bir dorultucu ile =45 iken 10
Alik bir alc beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Alcnn besleme gerilimi ile gcn bulunuz.
c) ebekeden ekilen efektif faz akmn bulunuz.
d) Faz akmnn efektif temel bileenini bulunuz.
e) ebekeden ekilen reaktif gc bulunuz.
f) ebekeden ekilen grnen g ile g katsaysn bulunuz.
ri.
c
zm
Alcnn aktif gc,

P = U d I d = 140,1.10
tla
a) Alcnn besleme gerilimi,

q
2
U d = U d Cos = s
2 .U f Sin Cos = 2
2 .110.Sin Cos 45
2
q
U d = 140,1 V
de
rs
no
P = 1401 W
b) Bir tristrn ortalama akm,
1
1
I TAV = I d = .10
q
2
I TAV = 5 A
Bir tristrn efektif akm,

1
I TEF =
Id
q
1
.10
2
= 7,07 A
Q g = q U f I f 1 Sin = 2.110.9.Sin 45
I TEF =
ee
e) ebekeden ekilen reaktif g,
I TEF
Q g = 1401 VAr
f) ebekeden ekilen grnen g,
c) ebekeden ekilen efektif faz akm,

I f = I h = I d = 10
Sg = q U f I f = 2.110.10
I f = 10 A
Sg = 2200 VA
d) Giri ve ktaki aktif glerin

eitliinden,
qU f I f 1Cos = U d I d = U d I d Cos
Gkatsays,
Pg 1401
GK =
=
S g 2200
2.110.I f 1Cos 45 = 1401

I f1 = 9 A
GK = 0,637
bulunur.
46
G ELEKTRON
6. AC-AC DNTRCLER / AC KIYICILAR

GR
om
AC-AC Dntrclerin Genel zellikleri
Endstride ok yaygn olarak kullanlan

dntrc trdr.
ri.
c
Temel zellikleri
tla
Ug : AC giriteki efektif faz gerilimi

fg : Frekans
qg : Faz says
Kontrol lineer deildir.

Faz Kontrol Yntemi ile kontrol
salanr.
k gerilimi sabit frekans altnda
efektif olarak kontrol edilir.
Hem ebeke hem de yk tarafnda
yksek deerli harmonikler oluur.
Tristr
veya
triyaklar
ile
gerekletirilir.
U
: AC ktaki efektif faz gerilimi, U = f()
Umax : Maksimum AC k gerilimi,
= 0 U = Umax = Ug
: Faz Kesme veya Faz Kontrol as
: Gecikme As veya Tetikleme Gecikmesi
no
de
rs
U1 = U2 = U3 = Uf
: Efektif Faz Gerilimi
U12 = U21 = U13 = Uh : Efektif Fazlar Aras Gerilim
Ufm : Faz Gerilimi Maksimum Deeri
Uhm : Hat (Fazlar Aras) Gerilimi Maksimum Deeri
AC-AC dntrclerde, frekans ve faz says sabit olmak

zere, efektif k geriliminin kontrol yapldnda, bu
dntrcye AC Ayarlayc veya AC Kyc
denilmektedir. Enerjinin kontrol deil de sadece
anahtarlanmas veya alp-kapatlmas amalandnda ise,
devreye Statik AC alter denilmektedir.
Btn omik yklerde (frn, stc,

lamba gibi) g kontrol
Vantilatr karakteristikli kk gl
AC motorlarda (fan, pompa,
kompresr gibi) hz kontrol
Statik AC reglatrlerde gerilim
kontrol
Statik AC alterlerde devreyi ama
ve kapama
Statik reaktif g kompanzasyonu
ee
AC-AC Dntrclerin Genel Olarak Snflandrlmas
47
G ELEKTRON
ri.
c
om
AC Kyclarn Temel Kontrol zellikleri
no
tla
Faz Kontrol Devreleri, temel olarak bir AC gerilimin Sfr Noktalar ile Pozitif ve Negatif
Aralklarn alglayarak, bu aralklarda kontrol as ayarlanabilen biri Pozitif ve dieri
Negatif olmak zere 2 sinyal retir. Dorultucu ve AC kyclarda, Pozitif Sinyal ilgili fazn
Pozitif Elemanna ve Negatif Sinyal ilgili fazn Negatif Elemanna verilir. rnein, yukardaki
AC kyc temel devre emasnda, u1 gerilimini alglayan faz kontrol devresi, bu gerilimin + ve yar peryotlarnda olmak zere 2 sinyal retmekte, bu sinyallerden + olan T1 ve olan T4
tristrnn tetiklenmesinde kullanlmaktadr.
de
rs
Triyak, bilindii gibi ters-paralel bal 2 tristre edeerdir. Ancak, sadece bir soutucu ile
sadece bir kapya sahiptir. AC kyc devrelerinde, triyakn gcnn yettii yere kadar, ayn faza
ait ters-paralel bal 2 tristr yerine daima bir adet triyak kullanlmaktadr. Bylece, AC
kyclarn maliyeti dmekte ve kontrol kolaylamaktadr. Bir faza ait + ve sinyallerin her
ikisi de, o faza ait triyakn kapsna uygulanmaldr. Bu durum da, yukarda verilen triyakl temel
devre emasnda grlmektedir.
Endstriyel olarak, AC kyclar s ve k kontrol amacyla daha ok omik yklerde
kullanlmaktadr.
AC kyclar, btn g elemanlarnn srekli sinyallerle tetiklenmesi veya yine btn g

elemanlarnn daima = 0 olarak tetiklenmesi ile AC alterler olarak kullanlmaktadr.
ee
AC alterlerde, devreye giri ve klarda, AC ebekeden geici harmonikler ekilir. Bunu

nlemek iin Sfr Gerilim alteri kullanlr. Sfr Gerilim alterleri, daima (+) yarm dalgann
banda devreye girer ve (-) yarm dalgann sonunda devreden kar.
AC kyclarda, kesme as ile g kontrol yapld srece, yk omik dahi olsa ebekeden
reaktif g ekilir ve daima harmonikler oluur. Bu mahsuru en aza indirebilmek iin, sadece
omik yklerde Dalga Paketleri Yntemi ile g kontrol yaplr. Bu yntemde, rnein, AC
ebekenin 10 tam peryodu bir kontrol peryodu olarak seilir. 10 peryot ierisinde yke
uygulanacak olan tam peryot says deitirilerek g kontrol salanr. rnein, kontrol oran
3/10 iin, ebekenin 10 peryodundan 3 yke uygulanr. Bu yntem motor kontrolnde
kullanlamaz.
48
G ELEKTRON
TEK FAZLI AC KIYICILAR

Omik-Endktif Ykl Tek Fazl AC Kyc
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
om
Omik Ykl Tek Fazl AC Kyc
49
G ELEKTRON
k Gerilimi fadeleri
Omik-Endktif Ykl Tek Fazl AC Kyc
+
1
2
U 2 = U fm
sin 2 (t )d (t )

11 2
=
U fm (1 cos 2(t ))d (t )
2
11 2
=
U fm (1 cos 2(t ))d (t )
2
1 2
1
U fm (t ) sin 2(t )
=
2
2
1 2
1
=
U fm (t ) sin 2(t )
2
2
1
1
( + sin 2)
= Uf
1
1
( + sin 2)
2
U fm
2
1
1
( + + 2 (sin 2 sin 2 )
1
1
= U f2 ( + + (sin 2 sin 2 )
2
U =
no
U fm
2
U =
2
U fm
2
1
1
( + 2 sin 2)
1
1
= U f2 ( + sin 2)
2
1
1 2
U fm + (sin 2( + ) sin 2)
2
2
ri.
c
1
1 2
U fm + sin 2
2
2
tla
om
Omik Ykl Tek Fazl AC Kyc
1
2
U 2 = U fm
sin 2 (t )d (t )
U fm
2
= Uf
1
1
+ + (sin 2 sin 2 )
1
1
+
(sin 2 sin 2 )
k Akm ve Gc
I = If = U / R
2
de
rs
P = U I = U / R
= 0 iin,
U = U max = U f
I = I f = I max = I f max = U f / R
P = P max = U max I max = U f I max = U f / R
ee
Ksa Aklama
Faz kesme kontrol, tek fazl AC kyclarda, faz geriliminin sfr noktalar referans (=0)
olmak zere yaplr.
k gerilimi, tek fazl AC kyclarda, faz gerilimi ile belirlenir.
Omik ykte, genellikle annda ksa sreli sinyaller ile tetikleme salanr. annda
tetiklenerek iletime giren bir tristr, annda akmn sfr olmasyla kesime girer. Bir
elemann kontrol aral 0<< ve iletim aral << eklindedir.
Omik-endktif ykte, genellikle - aralnda uzun sreli sinyaller ile tetikleme salanr.
annda tetiklenerek iletime giren bir tristr, + annda akmn sfr olmasyla kesime
girer. Bir elemann kontrol aral << ve iletim aral <<+ eklindedir.
Her iki yk durumunda da, asna bal olarak, elemanlarn iletiminde ve k
geriliminde boluklar oluur.
Her iki yk durumunda da, AC ebekeden ekilen akmn DC bileeni yoktur. Ancak,
asna bal olarak, akmda faz fark ve harmonikler oluur.
Tek fazl AC kyclarda, g elemanlar faz gerilimine maruz kalr.
50
G ELEKTRON
3 FAZLI AC KIYICILAR
om
3 Fazl AC Kyclarn Temel Prensipleri

3 Fazl bir Sistemin Vektrel Diyagram
no
tla
ri.
c
3 Fazl bir Sistemde Kontrol Aralklar
Aklama
Kontrol aralklar, genellikle faz gerilimlerine gre belirlenir.
de
rs
rnein, U1, U2 ve U3 faz gerilimlerin pozitif aralklar srasyla T1, T3 ve T5 negatif

aralklar ise T4, T6 ve T2 tristrlerinin kontrol aralklar olarak kullanlabilir.
Ancak, faz ve fazlar aras gerilimler arasndaki ilikiler dikkate alnarak, kontrol aralklar
faz veya fazlar aras gerilimlere gre tasarlanabilir.
U12, U23 ve U31 fazlar aras gerilimleri, srasyla U1, U2 ve U3 faz gerilimlerinden 30o
ileridedir.
ee
U13, U21 ve U32 fazlar aras gerilimleri ise, srasyla U1, U2 ve U3 faz gerilimlerinden
30o geridedir.
k gerilimleri, iletimde olan elemanlara gre, faz ve/veya fazlar aras gerilimler
kullanlarak belirlenir.
Genellikle omik olan yk, Y veya bal olabilmekte ve her ikisinde de maliyet ve
kontrol kolayl alarndan farkl devre yaplar oluturulabilmektedir.
G Elemanlar, genellikle fazlar aras gerilimlere maruz kalr.
51
G ELEKTRON
G elemanlar AC ebeke faz girilerine baldr.

Ykn Y bal olduu genel devre emasdr.
Y noktas N ile bal deildir.
Kontrol faz gerilimlerine gre yaplr.
Elemanlar fazlar aras gerilimlere maruz kalr.
no

Her bir fazn negatif elemanlar olarak diyotlar
kullanlmtr.
Fazlar aras gemek zorunda olan akmlar ancak
tristrler zerinden devreyi tamamlayabileceinden,
ayn kontrol salanr.
Burada ama, maliyetin azaltlmasdr.
ee
de
rs
tla
ri.
c
om
Yk Y Bal 3 Fazl AC Kyclarn Muhtelif Devre emalar

Y noktas N ile baldr.
Her bir faz kolu, bamsz olarak tek fazl bir AC
kyc gibi alr.
Elemanlar faz gerilimlerine maruz kalr.
52

Herhangi bir fazn elemanlar olarak diyotlar
kullanlmtr.
Fazlar aras gemek zorunda olan akmlar ancak
ayn kontrol salanr.
Burada da ama, maliyetin azaltlmasdr.
G ELEKTRON
tla
ri.
c
om
Yk Bal 3 Fazl AC Kyclarn Muhtelif Devre emalar

Ykn bal olduu genel devre emasdr.
no
ee
de
rs

Her bir fazn negatif elemanlar olarak diyotlar
kullanlmtr.
Fazlar aras gemek zorunda olan akmlar, ancak
ayn kontrol salanr.
Burada ama, maliyetin azaltlmasdr.
G elemanlar ykn fazlarna seri baldr.

Her bir faz kolu, fazlar aras gerilim ile fakat
bamsz olarak tek fazl bir AC kyc gibi alr.
Kontrol fazlar aras gerilimlere gre yaplr.
53

Herhangi bir fazn elemanlar olarak diyotlar
kullanlmtr.
Fazlar aras gemek zorunda olan akmlar, ancak
ayn kontrol salanr.
Burada da ama, maliyetin azaltlmasdr.
G ELEKTRON
AKTF G DENGES
om
Devre kayplar ihmal edildiinde, bir AC kycnn giri ve kndaki aktif gler birbirine
eit olur. AC ebeke tarafndaki aktif g, akmn efektif temel bileeni ve bu bileenin kayma
faktr ile hesaplanr. AC ktaki aktif g ise, ykn omik olmas durumunda, efektif k
gerilimi ve ykn direnci ile bulunabilir. Bu durumda, g dengesi,
Pg = P
q Uf If1 Cos 1 = q (U2/R)
ri.
c
eklinde ifade edilebilir.
BR ELEMANIN MARUZ KALDII AKIM VE GERLM
tla
AC alter veya ayarlayclarda faz bana ncelikle bir adet triyak veya ters-paralel bal 2 adet
tristr kullanlmaktadr. Kontroll veya kontrolsz hat akmnn tamam bir triyaktan veya yarm
dalgas bir tristrden geer. Kontrolsz akm, kontroll akmn = 0 olan zel bir durumudur.
Tam dalga durumunda bir triyaktan geen dorultulmu ortalama ve efektif akmlar,
no
I TAV
1
= I fm sin(t )d (t )
I fm cos(t )
1
= I fm (1 + cos )
1
I TAV =
2I f max (1 + cos )
2
= 0 iin, I TAV =
2I f max
de
rs
2
TEF
1 2
= I fm
sin 2 (t )d (t )
11 2
I fm (1 cos 2(t ))d (t )
2
1 2
1
I fm (t ) sin 2(t )
=
2
2
1
2
I TEF
= I f2 max ( + sin 2)
2
1
1
I TEF = I f max
( + sin 2)
2
2
2
= 0 iin, I TEF = I f max
I TEF = I f max
ee
Yarm dalga durumunda bir tristrden geen ortalama ve efektif akmlar,

= 0 iin,
1
I TAV =
2I f max
1
2
I TEF
= I f2 max
2
1
I TEF =
I f max
2
1
2I f max (1 + cos )
2
1
1
1
= I f2 max ( + sin 2)
2
2
I TAV =
2
I TEF
I TEF =
1
1
1
I f max
( + sin 2)
2
2
eklinde hesaplanr.
54
G ELEKTRON
G elemanlar, tek fazl ve sadece Y noktas N ile bal olan 3 fazl AC kyclarda, faz
gerilimlerine maruz kalr ve
UDRM, URRM >
2 Uf
UDRM, URRM >
om
eklinde, dier btn 3 fazl AC kyclarda fazlar aras gerilimlere maruz kalr ve
6 Uf
eklinde seilir.
ri.
c

Problem 1
no
zm
tla
2,2 kWlk tek fazl bir stc triyakl bir AC alter zerinden beslenmektedir. AC ebekenin faz
gerilimi 220 V olduuna gre, devre kayplarn ihmal ederek,
a) AC ebeken ekilen faz akmn bulunuz.
b) Triyakn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) Triyakn maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
a) AC ebeken ekilen faz akm,
de
rs
P = q. U f . If . cos
2,2.103 = 1.220. If .1
I f = 10 A
b) Triyakn dorultulmu ortalama ve efektif akmlar,
I TAV =
I TEF = If
I TEF =10 A
2
. 2. If
2
. 2 .10
ITAV = 9 A
ee
c) Triyakn maruz kald maksimum gerilim,

U T max = 2 .U f
= 2 . 220
U T max = 311,1 V
bulunur.
55
G ELEKTRON
Problem 2
om
G katsays 0,75 olan 100 kWlk bir 3 fazl yk, tristrl bir AC alter zerinden
beslenmektedir. AC ebekenin faz gerilimi 220 V olduuna gre, devre kayplarn ihmal ederek,
c) Bir tristrn maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
zm
100.103 = 3.220. I f .0,75

I f = 202 A
I TEF =
no
1
ITAV = . 2. If
1
= . 2 .202
I TAV = 90,93 A
tla
b) Bir tristrn ortalama ve efektif akmlar,
ri.
c
1
.I f
2
1
.202
2
ITEF =142,8 A
de
rs
c) Bir tristrn maruz kald maksimum gerilim,

U T max = 6 .U f
= 6 . 220
U T max = 538,9 V
bulunur.
Problem 3
ee
33 kWlk 3 fazl bir stc triyakl bir AC alter zerinden beslenmektedir. AC ebekenin faz
b) Bir triyakn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
zm
33.103 = 3.220. If .1
If = 50 A
b) Bir triyakn ortalama ve efektif akmlar,
56
G ELEKTRON
I TEF = I f
I TEF = 50 A
om
2
I TAV = . 2 . If
2
= . 2 .50
I TAV = 45,02 A
bulunur.
ri.
c
Problem 4
tla
11 kWlk tek fazl bir frn tristrl bir AC kyc ile kontrol edilmektedir. AC ebekenin faz
a) AC ebeken ekilen maksimum faz akmn bulunuz.
b) Tristrn maksimum ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) =90 iin, frnn gerilim ve gcn bulunuz.
d) =90 iin, tristrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
zm
no
a) AC ebeken ekilen maksimum faz akm,
Pmax = q. U f . If max . cos
de
rs
11.103 = 1.220. If max .1

If max = 50 A
b) Tristrn maksimum ortalama ve efektif akmlar,
1
I TAV max = . 2 . If max
1
= . 2 .50
ITAV max = 22,51 A
1
1
.If max =
.50
2
2
= 35,36 A
I TEF max =
I TEF max
ee
c) =90 iin, frnn gerilim ve gc,
= 220
11.103
(50) 2
220
R=
50
2
U
P =
R
11.103 = 1. R.(50) 2
220 50
=

2 220
P = 5,5 kW
U = Uf
1
1
( + sin 2 )
R=
1
1
( + sin 2 )
2 2
2
220
U =
V
2
P max = q. R. I f2 max
57
G ELEKTRON
d) =90 iin, tristrn ortalama ve efektif akmlar,
1
2If max (1 + cos )
2
I TEF =
1
2 .50. (1 + cos 90)
2
ITAV = 11,25 A
=
1
1
1
I f max
( + sin 2)
2
2
1
1
1
.50. ( + sin( 2 ))
2 2
2
2
ITEF = 25 A
=
om
ITAV =
ri.
c
Problem 5
zm
U = 220 V
ee
de
rs
U t = U t min
Ut = 0 V
no
a) =0 iin,
U = U max = U f
tla
4,4 kWlk tek fazl bir stc triyakl bir AC kyc ile kontrol edilmektedir. AC ebeke faz
gerilimi 220 V olup, devre kayplar ihmal edilecektir. =0 ve =90 iin,
a) Yk ve triyak gerilimlerini bulunuz.
b) Yk, triyak ve faz akmlarn hesaplaynz.
c) Yk ve triyakta harcanan gler ile ebekeden ekilen gleri hesaplaynz.
=90 iin,
1
1
U = Uf
( + sin 2 )
2
= 220
1
1
( + sin( 2 ))
2 2
2
220
=155,6 V
2
Sinsoidal gerilim 0-90 aralnda triyak ve
90-180 aralnda ykn ularndadr.
U =
U t = U =155,6 V
yazlabilir. Ayn zamanda,
2
2
2
Uf = U + U t
eklinde de ifade edilebilir.
b) =0 iin,
I = I t = I f = I f max
=90 iin,
I = I t = If
Pmax
Uf
I = If max
4,4.103
220
I = I t = I f = 20 A
1
1
( + sin 2)
1
1
( + sin( 2 ))
2 2
2
20
I = I t = If =
= 14,14 A
2
= 20
58
G ELEKTRON
=90 iin,
Pt = 0
c) =0 iin,
Pt = 0
Pg = P = 4,4 kW
Pg = P = U I = U / R
220 20
2 2
om
Pg = P = 2,2 kW
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Not: Bir AC kycda, efektif olarak triyakn gerilim ve akmnn arpmyla, triyakta harcanan
g bulunamaz. Triyakn gerilim ve akm ezamanl deildir.
Bir dirente ise, gerilim ve akm ezamanl olduundan, bu ikisinin arpm gce eittir.
59
G ELEKTRON
7. DC-DC DNTRCLER / DC KIYICILAR
DC-DC Dntrclerin Genel zellikleri
om
GR
Endstride yksek frekansl devreler

olarak bilinen ve son yllarda kullanm
yaygnlaan dntrc trdr.
no
Kontrol lineerdir.
DC PWM Yntemi ile kontrol
salanr.
DC PWM kontrol, en kolay kontrol
yntemi olarak bilinir.
k gerilimi ortalama olarak kontrol
edilir.
Yksek frekansl devreler olarak
bilinir.
Hem giri hem de yk tarafnda ciddi
dalgalanmalar oluabilir. Ancak, bu
dalgalanmalar kolayca dzeltilebilir.
Genel olarak, yksek g ve dk
frekanslarda SCR, orta g ve orta
frekanslarda BJT, dk g ve yksek
frekanslarda MOSFET, kullanlr.
IGBT ise, ortann zerindeki g ve
frekanslarda kullanlr.
tla
Ud : Giriteki DC kaynak gerilimi

U : ktaki ortalama DC gerilim, U = f()
: Darbe / Peryot Oran, Doluluk Oran
: Bal letim Sresi
D : Serbest Gei Diyodu
ri.
c
Temel zellikleri
de
rs
DC motor kontrol
Anahtarlamal g kaynaklar
Akmlatr arj
Galvanoteknikle kaplama
DC motor alan besleme
DC kaynak makinalar
DC reglatrler
DC alterler
DC-DC Dntrclerin Genel Olarak Snflandrlmas
ee
Anahtarlanan endktanslarn enerji aktarm prensibine gre alan DC-DC dntrcler,

1. Endktansl ( temel, izolasyonsuz, tek kl)
2. Transformatrl ( izolasyonlu, tek veya ok kl )
olmak zere 2 genel gruba ayrlmaktadr. Endktansl dntrclerin,

a) Drc ( Buck )
b) Ykseltici ( Boost )
c) Drc-Ykseltici ( Buck-Boost )
olmak zere 3 temel tr bulunmaktadr. Bu kaynaklarn tasarm transformatrl olanlardan

daha kolaydr. Ancak, en nemli dezavantajlar giri ve k arasnda izolasyonunun
olmamasdr. Transformatrl dntrclerin ise,
60
G ELEKTRON
Geri Dnl ( Fly Back )

leri Ynl ( Forward )
Tam Kpr ( Full Bridge )
Yarm Kpr ( Half Bridge )
PushPull ( Push-Pull )
om
a)
b)
c)
d)
e)
trleri mevcuttur. Bu kaynaklarn en nemli zellii, giri ile k arasnda izolasyonun olmas
ve ok sayda kn elde edilebilmesidir. Ayrca, bu kaynaklar prensip olarak endktansl temel
dntrclerden herhangi birisinin zelliini tar.
ri.
c
DC kyclar, bir endktans gerektirmeden, bir DC gerilimi yksek frekansta kyarak ktaki
ortalama DC gerilimi giri geriliminin altnda olmak zere ayarlayan, temel olarak drc tre
giren ve yaygn olarak DC motor kontrolnde kullanlan dntrcler olarak bilinmektedir.
DC kyclarn, tek, 2 ve 4 blgeli olarak alan trleri mevcuttur.
tla
DC-DC Dntrclerde Kontrol Yntemleri
de
rs
no
Prensip olarak DC-DC dntrclerin

kontrol, bir yar iletken g anahtarnn
bir peryot ierisindeki bal iletim sresi
ayarlanarak yaplr. Bu kontrol, olduka
kolay bir ekilde, bir testere dii sinyal ile
ayarlanabilen bir kontrol geriliminin
karlatrlmasyla salanr. Burada,
bal iletim sresi,
= Ti / Tp = Ukont / Utstmax
eklinde hesaplanabilir. bal iletim

sresi ve k geriliminin kontrol,
aada verilen 2 temel ekilde
yaplmaktadr.
ee
1. Sabit frekans altnda darbe genilii

deitirilerek yaplmakta ve buna
Darbe
Genilik
Modlasyonu
(DGM, PWM) denilmektedir.
2. Darbe genilii sabit tutularak
frekansn deitirilmesi ile yaplmakta
ve buna Frekans Modlasyonu (FM)
denilmektedir.
Ti : letim Sresi veya Darbe Genilii

Tk : Kesim Sresi
Tp : Darbe veya Anahtarlama Peryodu
fp : Darbe veya Anahtarlama Frekans
Tp = Ti + Tk
fp = 1 / Tp
= Ti / Tp
Ti = Tp = Tp - Tk
Tk = (1-) Tp = Tp Ti
Endstriyel uygulamalarda, giri ve

ktaki
dalgalanmalarn
filtre
edilebilmesi asndan, frekansn sabit
kalmas istenmekte ve yaygn olarak
PWM yntemi kullanlmaktadr.
61
G ELEKTRON
TEK BLGEL TEMEL DC KIYICILAR

Omik-Endktif Ykl Temel DC Kyc
de
rs
no
tla
ri.
c
om
Omik Ykl Temel DC Kyc
Akm fadeleri
ee
Omik Ykl Temel DC Kyc

I = U / R
Omik-Endktif Ykl Temel DC Kyc

i = I
IT = I
i = iT = id
id = iT
i = iT + iD
I = IT = Id
I = IT + ID
k Gerilimi ve alma Blgeleri

T
1 i
U =
U d dt
Tp 0
0 1
0 U Ud
Ti
Ud
Tp
U = Ud
62
I D = (1 ) I
Id = I
G ELEKTRON
Ksa Aklama
om
ri.
c
DC kyc prensip olarak bir kontroll g eleman (transistr, aktif eleman) ve bir
kontrolsz g eleman (diyot, pasif eleman) ile elde edilir.
Kontrol ve iletim aral, her iki yk durumunda da, 0<< 1 ve 0<Ti< Tp eklindedir.
Enerji ak, transistr iletimde iken DC kaynaktan DC yke dorudur. Diyot iletimde iken
ise, DC ykte biriken enerji diyot zerinden serbeste dolar.
k gerilimi, her iki yk durumunda da, transistr iletimde iken DC giri gerilimine ve
kesimde iken sfra eittir. Gerilim tek ynl ve pozitiftir.
Giri akm, her iki yk durumunda da, transistr akmna eittir. Akm da tek ynldr.
Omik-endktif yklerde, yk akm kesintisiz ise, bir peryot ierisinde ya transistr ya da
diyot iletimdedir. k akmnda boluk olumaz. k akm, daima transistr ve diyot
akmlarnn toplamna eittir.
Omik-endktif yklerde yk akmnn devamn salamak iin yke ters-paralel bir
diyodun konulmas zorunludur. Aksi halde, transistr akm keserken, endktans ar emk
retir ve devre ile elemanlar hasar grr. Uygulamalarda, yk omik bile olsa, emniyet
asndan yine diyot konulur.
k gerilimi ile giri ve k akmlarnda, oranna bal olarak dalgalanmalar oluur.
Omik-endktif ykte, yk endktans k akmn dzeltilir.
G elemanlar DC giri gerilimine maruz kalr.
tla
no
K BLGEL DC KIYICI
de
rs
k Gerilimi ve Akm fadeleri

Tp
T
1 i
U = U d dt + U d dt
Tp 0
Ti
1
=
U d Ti (Tp Ti )
Tp
1
2Ti Tp U d
Tp
U = (2 1) U d
0 1
Ud U Ud
ee
i = iT + iD
I = IT + ID
IT = I
id = iT iD
I D = (1 ) I
Id = IT I D
I d = (2 1) I
alma Blgeleri
63
G ELEKTRON
Ksa Aklama
om
Kontrol ve iletim aral, yine 0<< 1 ve 0<Ti< Tp eklindedir.

Bir peryot ierisinde ya transistr ya da diyot iletimdedir. k akmnda boluk olumaz.
k gerilimi, transistr iletimde iken DC giri gerilimine ve diyot iletimde iken negatif
olarak DC giri gerilimine eittir.
k akm, daima transistr ve diyot akmlarnn toplamna eittir.
Giri akm, daima transistr akmndan diyot akmn karlarak bulunur.
Enerji ak, transistr iletimde iken DC kaynaktan DC yke doru, diyot iletimde iken
DC ykten DC kaynaa dorudur.
Ortalama ve sonu olarak, transistrlerin iletim aral daha byk iken DC kaynaktan
enerji ekilir, diyotlarn iletim aral daha byk iken DC kaynaa enerji verilir.
Tek ynl akm ve ift ynl gerilim ile 2 blgeli alma elde edilir. alma blgeleri,
tam kontroll dorultucular gibidir.
G elemanlar DC giri gerilimine maruz kalr.
ri.
c
tla
GENELLETRLM SONULAR
k Gerilimleri ve alma Modlar
no
Tek blgeli DC kyclarda,

U = Ud
k Gerilimi Deiimleri
de
rs
ki blgeli DC kyclarda,
U = (2-1) Ud
=0
< 1/2
= 1/2
> 1/2
=1
iin, U = - Um = - Ud
iin, U < 0 Neg. al. Modu
iin, U = 0
iin, U > 0 Poz. al. Modu
iin, U = Um = Ud
Poz. al. Modu DC kay. DC yk

Enerji
DC yk
Neg. al. Modu DC kay.
Enerji
ee
2 blgeli DC kyclar, tek ynl akm, 2

ynl gerilim, 2 ynl enerji ak ve
bylece 2 blgeli alma salar.
Aktif G Dengesi
Pg = P Ud Id = U I
Elemanlarnn Maruz Kald Akm ve Gerilim
NEML NOT : 2 blgeli 2 adet kontroll

dorultucunun ters-paralel balanmasyla 4
blgeli bir AC-DC dntrc, benzer
ekilde 2 blgeli 2 adet DC kycnn tersparalel balanmasyla, 4 blgeli bir DC-DC
dntrc elde edilebilmektedir. Her
ikisinde de 2 ynl gerilim ve akm ile 2
ynl enerji ak salanabilmektedir.
Aratrnz.
I = IT + ID
ITAV = I
I DAV = (1 ) I
ITEF = I
I DEF = (1 ) I
U DRM , U RRM > U d
64
G ELEKTRON
om
Problem 1
ri.
c
Giri gerilimi 250 V ve anahtarlama frekans 10 kHz olan tek blgeli bir DC kyc ile 50 Alik
bir DC motor kontrol edilmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek, k akmnn srekli ve
sabit olduunu kabul ederek, bal iletim sresi 3/5 iken,
a) Peryot ile transistr ve diyodun iletim srelerini hesaplaynz.
b) Motor gerilimi ile gcn bulunuz.
c) Transistr ve diyodun ortalama akmlarn bulunuz.
d) Transistr ve diyodun efektif akmlarn hesaplaynz.
e) Giri akm ile gcn bulunuz.
1
1
=
f p 10.10 3
Tp = 100 s
Ti = Tp
de
rs
3
= 100
5
Ti = 60 s
Tk = Tp Ti
= 100 60
Tk = 40 s
c)
no
a) Tp =
3
= 50
5
I T = 30 A
I = IT + ID
50 = 30 + I D
I D = 20 A
d)
I TEF
3
250
5
U = 150 V
3
50
5
= 38,73 A
I DEF = (1 ) I
3
= (1 ) 50
5
I DEF = 31,62 A
e)
ee
ITEF = I
=
b) U = U d
P = U .I
= 150.50
P = 7,5 kW
I T = I
tla
zm
Id = IT
I d = 30 A
Pg = U d .I d
= 250. 30
Pg = 7,5 kW
Pg = P = 7,5 kW
65
G ELEKTRON
Problem 2
om
Giri gerilimi 100 V ve darbe frekans 20 kHz olan 2 blgeli bir DC kyc ile 10 Alik bir DC
alc beslenmektedir. k akmnn sabit ve devrenin kaypsz olduunu kabul ederek,
a) =7/10 iin, alcnn gerilim ve gcn, transistr ve diyot ile giriin ortalama akmlarn
hesaplaynz. G dengesinin gsteriniz ve alma modunu belirtiniz.
b) =2/10 iin, ayn sorular cevaplaynz.
ri.
c
zm
a) =7/10 iin,
U = (2 1) U d
b) =2/10 iin,
U = (2 1) U d
7
1).100
10
U = 40 V
I T = I
7
10
10
IT = 7 A
I D = I IT
= 10 7
ID = 3 A
Id = IT I D
= 73
Id = 4 A
Pg = U d .I d
= 100.4
P = 400 W
2
1).100
10
U = 60 V
= (2.
tla
= (2.
I T = I
de
rs
Pg = P = 400 W
Pg = P = 600 W
alma (+) modda.

Enerji ak DC kaynaktan DC yke
dorudur.
rnein, akmlatr arj oluyor, DC
kaynaktan enerji ekiyor.
alma (-) modda.

Enerji ak DC ykten DC kaynaa
dorudur.
rnein, ular ters evrilmi bir
akmlatr dearj oluyor, DC kaynaa
enerji veriyor.
ee
2
10
10
IT = 2 A
I D = I IT
= 10 2
ID = 8 A
Id = IT I D
= 28
I d = 6 A
Pg = U d .I d
= 100. 6
P = 600 W
=
no
66
G ELEKTRON
8. DC-AC DNTRCLER / NVERTERLER

GR
om
DC-AC Dntrclerin Genel zellikleri
Endstride yksek frekansl devreler olarak

bilinen ve son yllarda kullanm yaygnlaan
dntrc trdr.
no
Kontroln lineer olduu kabul edilir.

Yaygn olarak AC PWM Yntemi ile
kontrol salanr.
k gerilimi efektif olarak kontrol edilir.
Yksek frekansl devreler olarak bilinir.
Giri tarafnda ciddi dalgalanmalar ve
k
tarafnda
ciddi
harmonikler
oluabilir. Ancak, bu dalgalanmalar
kolayca dzeltilebilir.
Genel olarak, yksek g ve dk
frekanslarda SCR, orta g ve orta
frekanslarda BJT, dk g ve yksek
frekanslarda MOSFET, kullanlr. IGBT
ise, ortann zerindeki g ve frekanslarda
kullanlr.
tla
Ud : Giriteki DC kaynak gerilimi

U : ktaki AC efektif faz gerilimi
U = f (md) veya U = f (ma)
md : Modlasyon Doluluk Oran
ma : Modlasyon Genlik Oran
: Modlasyon Katsays
mf : Modlasyon Frekans Oran
ri.
c
Temel zellikleri
de
rs
AC motor kontrol
Kesintisiz g kaynaklar
Endksiyonla stma
Yksek gerilinde DC tama
DC-AC Dntrclerin Genel Olarak Snflandrlmas
DC-AC dntrcler,
Besleme kayna asndan,
letim sresine gre,
a) 1800 iletimli inverterler

b) 1200 iletimli inverterler
ee
a) Gerilim Kaynakl nverterler

b) Akm Kaynakl nverterler
Tek fazl inverterler,

Devre yapsna gre,
Faz saysna gre,

a) Tek Fazl nverterler
b) Fazl nverterler
a) Yarm Kpr nverterler

b) Tam Kpr nverterler
c) Push-Pull nverterler
Kontrol asndan,
olmak zere snflandrlmaktadr. Gerilim
kaynakl ve PWM inverterler, endstride
daha yaygn olarak kullanlmaktadr.
a) Kare Dalga nverterler

b) Boluklu (Ksmi) Kare Dalga nverterler
c) PWM nverterler
67
G ELEKTRON
TEK FAZLI KARE DALGA NVERTERLER

Tam Kpr Kare Dalga nverter
de
rs
no
tla
ri.
c
om
Yarm Kpr Kare Dalga nverter
ee
U a2 =
1 Ud
d ( t )
0 2
Ud
2
2 Ud
U a1 =
sin(t ) d (t )
0 2
Ua =
U ab = U d
U ab1 =
2 2 Ud
U a1 =
2
2 2
Ud
Bu inverter 4 transistr ve 4 diyot ile

Bu inverter sadece 2 transistr ve 2 diyot ile gereklemektedir. Normal bir inverter devresi olup,
gerekletirilir. Devre yaps basit ve ucuzdur. Ancak, herhangi bir snrlama veya zel art gerektirmez.
orta ulu bir gerilim kayna gerektirir. Byle bir Elamanlar Ud gerilimine maruz kalr.
kaynak pratik olarak pek mmkn olmadndan, baz
zel endstriyel uygulamalarda kullanlmaktadr.
Elamanlar Ud gerilimine maruz kalr.
68
G ELEKTRON
Kare Dalga nverterlerde

1800 iletimli kare dalga inverterlerde,
kontrol iin sadece bir flip-flop yeterlidir.
Ayn faza ait 2 transistrn her ikisi de
1800 iletimde kalr. Transistrlerin
iletimleri arasnda boluk olmadndan,
k ucunun potansiyeli daima belirlidir
ve k bir gerilim kaynadr. Ancak,
ayn faza ait 2 transistrn ayn anda
iletimde kalmasyla bir ksa devrenin
olumamas iin, bu transistrlerin
sinyalleri arasnda l sre denilen bir
boluun braklmas gerekmektedir.
Kare dalga inverterlerde, frekans
inverter ierisinde kontrol edilmekte,
gerilim ise ancak Darbe Genlik
Modlasyonu ile giriteki DC gerilimin
genlii
deitirilerek
kontrol
edilebilmektedir.
1200 iletimli kare dalga inverterlerde,
ayn faza ait 2 transistrn iletimleri
arasnda 60ar derecelik boluklar
olduundan, ykn zelliklerine gre
k geriliminde bozulmalar olmaktadr.
Ancak l sreye gerek yoktur.
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
om
Push-Pull Kare Dalga nverter
Genel Olarak nverterlerde

Enerji ak, tristrler iletimde iken DC
kaynaktan AC yke doru ve diyotlar
iletimde iken AC ykten DC kaynaa
dorudur.
kta gerilim ve akm ile enerji 2 ynl
olabilmektedir. Bylece, inverterler 4
blgeli olarak alabilmektedir.
Bir peryot ierisinde, ortalama enerji
ak DC kaynaktan AC yke doru ise
devrenin inverter modunda, enerji ak
AC ykten DC kaynaa doru ise
dorultucu modunda alt anlalr.
DC kaynaktan ekilen akm iin,
Id = IT I D
Ud
a
2 2 Ud
U abs1 =
2
U abs = 2
Giri ve ktaki aktif gler iin,

Pg = P Ud Id = q U1 I1 Cos1
eitlikleri yazlabilir.
Bu inverter de sadece 2 transistr ve 2 diyot ile gerekletirilir.

Devre yaps yine basit ve ucuzdur. Ancak, primeri orta ulu bir
transformatr gerektirir. zolasyon amacyla bir transformatr
zaten genellikle istendiinden, bu devre endstriyel
uygulamalarda en yaygn olarak kullanlan en basit ve en ucuz
inverter trdr.
Elamanlar 2Ud gerilimine maruz kalr. Ancak k gerilimi de
normalin 2 katdr.
69
G ELEKTRON
om
BOLUKLU KARE DALGA NVERTERLER
U
2d d(t )
U
U kont
Ua = md d md = =
U g max
2
1
U =
ri.
c
2
a
2
U a1 =
tla
U a1 =
no
Boluklu kare dalga inverterlerde, ayn faza ait 2 transistrn

iletimleri arasnda boluklar olduundan, k geriliminde
ykn zelliklerine gre bozulmalar olmaktadr. Ancak l
sreye gerek yoktur.
Ud
sin(t ) d (t )
2
2 2 Ud
sin
2
2
Boluklu kare dalga kontrol, tek ve 3 fazl

btn inverterlere uygulanabilmektedir. Doluluk
oran md deitirilerek k gerilimi kontrol
edilmektedir. Bu kontrol aslnda tek darbeli bir
PWM kontroldr.
de
rs
SNSODAL PWM NVERTERLER

ma : Modlasyon Genlik Oran
mf : Modlasyon Frekans Oran
fs : gen Dalga Frekans
: Tayc Frekans
: Anahtarlama Frekans
f1 : Sinsoidal Dalga Frekans
: Temel veya Ana Frekans
: Modlasyon Frekans
ma =
f
U kont max
mf = s
U g max
f1
ee
m a 1 iin, U a1 = m a
1 Ud
2 2
ma 1
: Modlasyon Alt alma
ma > 1
: Lineer alma
: Modlasyon st alma
: Lineer Olmayan alma
: Ar Modlasyon
m a 3 : Kare Dalga alma
Endstride en yaygn olarak kullanlan kontrol yntemi PWM ve en yaygn

olarak kullanlan PWM yntemi de Sinsoidal PWM yntemidir.
Sinsoidal PWM inverterlerde, bir sinsoidal kontrol gerilimi ile daha
yksek frekansl bir gen sinyalin karlatrlmasyla kontrol salanr.
Sinsoidal gerilime, temel gerilim, modlasyon gerilimi veya kontrol gerilimi
denilir. gen sinyale, tayc dalga da denilmektedir.
70
PWM inverterlerde, gerilim ve

frekans inverter ierisinde kontrol
edilmektedir. PWM kontrol, tek
ve 3 fazl btn inverterlere
uygulanabilmektedir. Harmonik
seviyesi olduka dktr.
G ELEKTRON
FAZLI KARE DALGA NVERTERLER
ri.
c
om
fazl inverterlerin alma prensibi tek

fazllara
olduka
benzerdir.
k
geriliminin bozulmamas asndan 1800
iletimli olanlar tercih edilir. ou
uygulamalarda ve zellikle kesintisiz g
kaynaklarnda, harmoniklerin ok az
olduu PWM kontrol kullanlmaktadr.
Anahtarlama kayplar asndan kare
dalga inverterler olduka avantajldr. Kare
dalga inverterlerde Doluluk Oran
deitirilerek gerilim kontrol yaplabilir.
NOT : AC filtrenin k gerilimi, giri
geriliminin temel bileenine eittir. DC
filtrenin k gerilimi ise, giri geriliminin
ortalama deerine eittir.
Fazl 1200 letimli nverter
ee
de
rs
no
tla
Fazl 1800 letimli nverter
Ud
2
2
U ab =
Ud
3
Ua =
2 2 Ud
2
6
U ab1 =
Ud
2 Ud
3 2
1
U ab =
Ud
2
U a1 =
Ua =
71
6 Ud
2
3
=
Ud
2
U a1 =
U ab1
G ELEKTRON
om
Problem 1
ri.
c
Giri gerilimi 250 V ve frekans 20 kHz olan tam kpr kare dalga bir inverter ile 25 luk bir
stc beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Peryot ile transistrlerin iletim srelerini bulunuz.
b) Alcnn gerilimi ile akm ve gcn hesaplaynz.
c) DC kaynaktan ekilen akm bulunuz.
d) Bir transistrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
e) Transistrlerin maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
zm
de
rs
b) Tam kpr tam dalga inverter iin,

U ab = U d
U ab = 250 V
Yk omik olduuna gre,
U
250
I ab = ab =
R
25
I ab = 10A
P = U ab .I ab =
U d .I d = P
250.I d = 2,5.10 3
I d = 10 A
d)
Bir transistrden yar peryot ierisinde

10 A getiine gre,
1
I TAV = 10
2
I TAV = 5 A
1
10
2
= 7,071 A
I TEF =
I TEF
f)
ee
= 250.10
P = 2,5 kW
2
U ab
R
Kayplar ihmal edildiine gre,

Pg = P
tla
c)
no
a) f=20 kHz olduuna gre,

1
1
T= =
f 20.10 3
T = 50 s
Yk omik olduuna gre,
T 50
TT = =
2
2
TT = 25 s
72
Tam dalga bir inverterde,

U T max = U d
U T max = 250 V
bulunur.
G ELEKTRON
Problem 2
zm
c) Push-pull tr bir inverter kullanldna

gre,
U T max = 2 U d
U T max = 2.12
U T max = 24V
bulunur.
tla
a) Bir AC filtrenin k gerilimi, giri

geriliminin temel bileenine eit olur.
ri.
c
om
12 Vluk bir akmlatr ile alan push-pull tr kare dalga bir inverterin k gerilimi filtre
edilerek, P=1200 W, U=220 V, f=50 Hz, cos=0,8 deerlerine sahip olan tek fazl bir AC alc
beslenecektir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Kullanlacak transformatrn dnm orann hesaplaynz.
b) DC kaynaktan ekilen ve AC alcnn ektii akmlar bulunuz.
c) Bir g elemannn maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
d) Bir diyottan geen ortalama akm 25 A olarak lldne gre, bir transistrn ortalama
akmn hesaplaynz.
no
Push-pull kare dalga inverter iin,

2 2 Ud
U abs1 =
2
a
2 2 12
220 =
2
a
a = 1 / 10,18
bulunur.
de
rs
b) AC alcnn k gcnden,
P = U ab1 . I ab1 . cos 1
1200 = 220 . I ab1 . 0,8

I ab1 = 6,818A
bulunur.
d) Btn inverterler iin,

Id = IT ID
olduuna gre,
100 = I T 25
I T = 125A
bulunur.
ee
Giri ve k gcnn eitliinden,

Pg = U d .I d
1200 = 12.I d
I d = 100A
bulunur.
73
G ELEKTRON
Problem 3
zm
de
rs
P = 4 kW
b) Gerilimin yarya debilmesi iin,

U ab = m d U d
3
=
5
3
= = 108
5
= 2f .TT
3
= 2.10.10 3.TT
5
TT = 30 s
e)
Ud
= md Ud
2
m d = 1/ 4
c) Gcn yarya debilmesi iin,

2
U ab
P =
R
2
2
1 U d U ab
=
2 R
R
1
U ab =
Ud
2
U ab = m d U d
ee
m d = 3 / 5 iin,
Pg = P
md =
no
m d = 1 iin,
U ab = U d = 200 V
U
200
I ab = ab =
R
10
I ab = 20 A
P = U ab .I ab = 200.20
d)
tla
a) Alcnn normal akm ve gc,

U ab = m d U d
ri.
c
om
Giri gerilimi 200 V ve frekans 10 kHz olan tam kpr tr tek fazl bir inverterde, boluklu
kare dalga kontrol ile 10 luk bir alcnn gc ayarlanmaktadr. Devre kayplarn ihmal
ederek,
a) Alcnn nominal akm ve gcn bulunuz.
b) Alc geriliminin nominalin yarsna dmesi iin, doluluk oran hangi deere
ayarlanmaldr?
c) Alc gcnn nominalin yarsna dmesi iin, doluluk oran hangi deere
ayarlanmaldr?
d) Doluluk oran 3/5 iken, bir transistrn ka derece ve ka s iletimde kaldn bulunuz.
e) Doluluk oran 2/5 iken, bir transistrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
m d = 2 / 5 iin,
Her bir transistr yar peryotta altna
gre,
1
I TAV = m a .20
2
1 2
I TAV = 20
2 5
I TAV = 4 A
1 2
20
2 5
= 8,944 A
I TEF =
I TEF
bulunur.
Ud = md Ud
2
m d = 1/ 2
74
G ELEKTRON
9. G ELEMANLARINDA KAYIPLAR VE ISINMA

G KAYIPLARI
1. Tetikleme veya Srme Kayplar

Elemann kontrol veya giri akm nedeniyle oluan kayptr.
1
u G .i G .dt
T
ri.
c
PG =
om
Bir yar iletken g elemannda aada sralanan drt temel kayp oluur.
2. Anahtarlama Kayplar
PS = PON + POFF
tla
Elemann iletime ve kesime girme ilemleri esnasnda oluan kayplardr.
3. Kapama veya Tkama Kayplar
no
Elemann pozitif ve negatif kapama durumlarnda geen sznt akmlar sebebiyle oluan
kayplardr.
PB = PP + PN
de
rs
4. letim Kayb
Elemann iletimi esnasnda oluan kayptr.

PT =
1
u T .i T .dt
T
Bu durumda, toplam g kayb,
P = PG + PB + PS + PT
olur. Kontrol ve kapama kayplar genellikle dikkate alnmaz.
ee
Anahtarlama kayplar, kataloglarda genellikle bir anahtarlamadaki enerji kayplar eklinde

verilir. Bu enerji kayplarnn frekansla arplmasyla 1 sdeki enerji kayplar olan anahtarlama
g kayplar bulunur.
Ws = WON + WOFF
Ps = f p .Ws
Dk frekanslarda, rnein SCRde 400 Hz, BJTde 1 kHz ve MOSFETte 10 kHz

deerlerinin altnda, anahtarlama g kayplar da ihmal edilerek,
P PT alnabilir.
75
G ELEKTRON
LETIM G KAYIPLARI
letim kayplarnn g elemanlarna gre ne ekilde hesaplanabilecei aada verilmitir.
PT =
1
u CE .i C .dt Sabit bir gerilim dm iin,
T
om
TRANSSTRDE
PT = UCE ICAV
MOSFETTE
PT =
1
1
2
2
u DS .i D .dt =
rDS .i D .dt = rDS i D dt
T
T
TRSTR VE DYOTTA
PT =
ri.
c
PT = rDS IDEF2
1
1
u T .i T .dt = ( U TO + rT .i T )i T .dt
T
T
1T
1T 2
i
.
dt
r
+
T
i T dt
T
T0
T0
tla
PT = UTO
PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2
no
TERMK EDEER DEVRE VE ISINMA
ee
de
rs
Genellikle bir soutucuya bal olan bir g elemanndaki scaklk tanmlar ve termik edeer
devresi ile scaklk hesaplarnn nasl yaplabilecei aada verilmitir.
A : Ortam Scakl
H : Soutucu Scakl
C : Gvde Scakl
vj : Jonksiyon Scakl
C = A + P . RThCA
vj = A + P (RThCA + RThJC )
= A + P . RThCA + P . RThJC
vj = C + P . RThJC
RThJC : Termik Diren (C / W)

RThCA : D Termik Diren (C / W)
Soutma, G elemanlar aada verilen iki temel ekilde soutulmaktadr.
1. Doal Soutma : Eleman alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Is doal olarak
soutucudan havaya yaylr.
2. Zorlamal Soutma : Eleman yine alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Ayrca
fan, su veya ya ile soutma glendirilir.
76
G ELEKTRON

Problem 1
ri.
c
om
Baz karakteristikleri verilen bir tristrden kesme as ayarlanabilen yarm sins dalgas
eklinde bir akm gemektedir. Tristr zorlamal olarak soutulmakta olup, soutma havas
scakl 40 Cdir.
a) Kesme as 30 iken, tristrn jonksiyon scaklnn 104 C olduu bilindiine gre,
geen sinsoidal akmn maksimum deeri ka Adir?
b) 50 Alik bir DC akm geirilen bu tristrn jonksiyon scakl ka C olur?
c) Bu tristrden en fazla ka Alik bir DC akm geirilebilir?
tla
UTO
= 1,2 V
rT
= 10 m
RThJC = 0,20 C / W
RThCA = 0,20 C / W
letme Scakl : -55 C ile 125 C
zm
1
1
I m2
2
2
( + Sin 2 )
I
Sin
tdt
=
m
2
4
2
ee
de
rs
ITEF2=
no
a) = 30 0 iin,
I
1
ITAV =
I m S int dt = m (1 + cos )
2
2
vj = A + P (RThCA + RThjC ) 104 = P. 0,4 + 40 P = 160 W

P = UTO . ITAV + rT . ITEF2
I
1
I2
160 = UTO . m (1 + cos ) + rT . m ( + Sin 2 )
2
4
2
Im1 = 193,5 A
Im2 = -340 A Im = 193,5 A
b) ITAV = ITEF = 50 A iin,

P = UTO . ITAV + rT . ITEF2 P = 1,2 . 50 + 10 . 10-3 . 502 P = 85 W
vj = A + P (RThCA + RThjC ) vj = 85 (0,2+0,2) +40 vj = 74 C0
c) 125 = PTmax . 0,4 + 40 PTmax = 212,5 W
212,5 = 1,2 Im +10 . 10-3 Im2
Im1 = 97,5 A
Im2 = -217,5 A Im = 97,5 A
NEML NOT : Temel dntrclerde, gerilim ve akmlar, genellikle kesilmi yarm ve

tam dalga bir sins fonksiyonu ile kylm bir DC fonksiyon eklindedir. Bu fonksiyonlarn
ortalama ve efektif deerlerinin hesaplanmasnn iyi bilinmesi gerekir. G kayplar ve snma
hesaplar, bundan sonra dntrc sorular ile birlikte yaplacaktr.
77
G ELEKTRON
10. TEMEL KONTROL ELEMANLARI

ZENER DYODU
u-i karakteristii
no
tla
UBD : Zener Devrilme Gerilimi

rZ
: Zener Direnci
IZMIN : Minimum Zener Akm
PDM : Maksimum Zener Gc
IZMAX : Maksimum Zener Akm (Ortalama)
PDM = UZ . IZ UBD . IZMAX
uZ = UBD + rZ . iZ
uZ = UBD + U
uZ UBD UZ Sabit
ri.
c
om
Sembol
Zener diyodu, dalgal doru gerilimden

dzgn doru gerilim elde etmek iin veya
gerilim reglasyonu amacyla kullanlr.
de
rs
Zener Diyodunun Temel Devresi
ee
Bu devrede,
u
UZ
i Z = AB
iy
r
uZ = UBD + rZ . iZ
uZ UBD = UZ = Uy
U AB min U BD
I Y max
r
U
U BD
I Z max = AB max
I Y min
r
IZmin iZ IZmax
I Z min =
Zener diyodunun sabit gerilim retebilmesi iin,

r
iz IZMIN
olmak zorundadr. Bu durunda genel olarak,
U AB min U BD
I ZMM + I Y max
ifadesi yazlabilir.
78
G ELEKTRON
om
r direncinin deimesiyle bandn aa yukar

( ) yer deitirmesi zener diyotun g
kaybn etkiler.
En ekonomik dizayn iin,
IZmin IZMN
no
tla
ri.
c
olarak seilmesi gerekir.
ee
de
rs
Zener Diyotlu rnek bir Devre
79
G ELEKTRON
DEVRLEN ELEMANLAR
Shockley Diyodu
om
Kap ucu karlmam zel bir tristrdr. ki ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.
u-i karakteristii
Sembol
ri.
c
UP : Devrilme Gerilimi
Ud : Delinme Gerilimi
tla
u UP : letime girer.
i IP : letime girer.
i IV : letimde kalr.
i < IV : Kesime girer.
UP, UV, IP, IV : nemli katalog deerlerdir.

Temel Dalga ekilleri
ee
de
rs
no
Shockley Diyotlu Bir Osilatr Devresi
Rmin birka k
Rpot birka yz k
Ro 100
R = Rmin + Rpot
U UV
Rmin d
IV
ICmax IV
Rmax = Rmin + Rpotmax

U UP
Rmax d
IP
ICmin IP
UP < Ud ise, devre alr.

IC < IP ise, uC hi UPye eriemez ve hi sinyal elde edilemez.
IC > IV ise, iletime giren eleman artk iletimden kmaz ve birinci sinyalden sonra artk
sinyal elde edilemez. Uygulamada snr deerlerden uzak durulur.
uC = Ud ( 1 e -t / RC )
= RC
: zaman sabiti
80
G ELEKTRON
uC = UP t T
T RC . ln
Ud
Ud UP
bulunur.
Sembol
u-i karakteristii
om
Diyak
ri.
c
Diyak, 2 ulu ve 2 ynl

devrilen bir elemandr.
u-i karakteristii
de
rs
Sembol
no
Neon Lamba
tla
AC uygulamalarda en yaygn
olarak kullanlan en basit ve
en ucuz 2 ynl devrilen
elemandr.
Neon lamba, 2 ulu ve 2

ynl devrilen bir elemandr.
Bir yar iletken deildir ve
ierisi neon gaz ile doludur.
Endstride daha ok gsterge
lambas olarak
kullanlmaktadr.
60V < UP < 100 V
isz = Birka A
Devrilme geriliminin yksek olmas bir dezavantaj, sznt

akmnn ok dk olmas ise bir avantaj olarak sylenebilir.
Dier Baz Devrilen Eleman rnekleri
ee
UJT (Unijunction Transistor) : 3 ulu tek ynl devrilen bir elemandr. Bu eleman, ift tabanl
bir transistrdr.
PUT (Programmable Unijunction Transistor) : 3 ulu tek ynl devrilen bir elemandr. Bu
eleman, Anot tarafndan kap ucu karlan zel bir tristrdr.
SUS (Silicon Unilateral Switch) : 3 ulu tek ynl devrilen bir elemandr. Bu eleman, 2
transistr ve bir zener diyodu ile bir direnten oluan basit bir entegre devredir.
SBS (Silicon Bilateral Switch) : 3 ulu iki ynl devrilen bir elemandr. Bu eleman, ters paralel
bal 2 adet SUSa edeer olan bir entegre devredir.
NOT : Yukarda sralanan devrilen elemanlar, 555 ve dier entegre devreler ile mikro
ilemcilerin gelimesiyle, artk pek kullanlmamaktadr.
81
G ELEKTRON
Osilatrl Tek Fazl bir AC Kyc rnei

alma Prensibi
Aklama
de
rs
no
Bir adet triyak ve bir diyak

kullanlarak gerekletirilen tek
fazl AC kyc devreleri, s ve
k
kontrol
amacyla
endstride en yaygn olarak
kullanlan, en basit ve en ucuz
bir AC kyc trdr.
tla
ri.
c
om
Triyak ve Diyakl AC Kyc
ee
Pozitif
Yarm
Dalgada,
direnler zerinden arj olan
kondansatr geriliminin belli bir
asnda
Up
devrilme
gerilimine erimesiyle diyak
devrilir. Kondansatrn diyak
zerinden ani olarak dearj
olmas ile annda triyak
tetiklenir. Tetiklenen triyak
zerinden kondansatr dejarj
olarak resetlenir. annda
akmn sfr olmasyla, triyak
kesime gider.
Negatif
Yarm
Dalgada,
negatif ynde benzer alma
oluur.
Bylece, endstride ok yaygn

olarak kullanlan, olduka basit
ve ucuz bir AC kyc devresi
gerekleir.
82
G ELEKTRON
SNYAL ZOLASYON ELEMANLARI
ri.
c
om
zolasyonun Tanm
de
rs
no
Tetikleme Transformatr
tla
G elektronii devrelerinde, tetikleme veya srme sinyalleri genellikle izole edilerek ana akm
elemanlarna iletilir. Bu ilem manyetik alanla ve kla olmak zere iki ekilde yaplabilir.
Tetikleme transformatr, kk boyutlu bir

ferit nveye az sarm sayl bir primer ve bir ya da
birka sekonder sarg sarlarak elde edilir. Btn
sarglarn birbirlerine ve nveye kar izole
edilmeleri nemlidir.
Uiz : zolasyon Gerilimi ( bir ka kV mertebesinde)
L deeri birka yz H mertebelerinde olup, ancak ksa sreli sinyaller iletilebilir. Uzun sreli
sinyallerde, ilk anda k verip sonra ksa devre zellii gsterir.
Opto Balayclar
ee
Opto balayc, girilerindeki LEDden geen akmn yayd kla klar iletime giren
elemanlardr. Ksa ya da uzun sreli sinyallerin iletilmesinde kullanlr. Opto Transistr, Opto
Darlington, Opto Tristr, Opto Triyak
Opto Transistrn Sembol
Opto Triyakn Sembol
83
G ELEKTRON

Problem 1
om
20 ile 30 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kaynandan, 10 V luk ve 9 mAlk bir DC

alcy beslemek zere, 10 V ve 10 luk bir zener diyot ile sabit bir DC gerilim kayna elde
edilmek isteniyor. Bu zener diyodu iin, IZMIN=1 mA olduuna gre,
a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini bulunuz.
ri.
c
zm
uZ = UBD + rZ . iZ
no
tla
uZ UBD = UZ
de
rs
a) uAB = UZ + r ( iZ + iY )
U
U BD
U
U BD
I Z min = AB min
I Y max
I Z max = AB max
I Y min
r
r
20 10
30 10
9.10 3
I Zmax =
9.10 3 = 11mA IZmax = 11 mA
1.10 3 =
1000
r
r = 1 k bulunur.
b) UYmin = UZmin = UBD + rZ . IZmin = 10 + 10.1.10-2 = 10,010 V
UYmax = UZmax = UBD + rZ . IZmax = 10 + 10.11.10-2 = 10,110 V
Problem 2
ee
15 18 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kaynandan 12 Vluk ve 0 25 mA arasnda

akm eken bir DC alcy beslemek zere, 12 V ve 5 luk bir zener diyot ile sabit bir DC
gerilim kayna elde edilmek isteniyor. Bu zener diyodu iin IZmin=5 mA olduuna gre,
a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini bulunuz?
zm
U AB min U BD
I Y max
r
15 12
25.10 3
5.10 3 =
r
r = 100 bulunur.
a) I Z min =
84
G ELEKTRON
18 12
0
100
IZmax = 60 mA
b) I Zmax =
om
UYmin = 12 + 5.5.10-3 =12,025 V

UYmax = 12 + 5.60.10-3 =12,300 V
tla
ekildeki devrede A ve B ular

arasndaki dzgn olan gerilim
ebekedeki dalgalanma sebebiyle 1520 V arasnda deimektedir. Alcnn
gerilimi 12 V olup, ektii akm 0-10
mA arasnda deimektedir. Devre en
ekonomik olacak ekilde, r direncinin
deerini ve zener diyodunun gcn
hesaplaynz.
ri.
c
Problem 3
zm
no
Devrenin en ekonomik hali, iZmin 0 durumunda oluur.

U AB min U Z
I Y max
r
15 12
0=
10.10 3
r
r = 300 bulunur.
de
rs
I Z min =
U AB max U Z
20 12
I Y min I Zmax =
0
r
300
I Zmax 26,67mA
Bu akm srekli deerde I ZDM 26,67 mA olur.
I Z max =
PDM = UZ . IZDM
= 12 . 26,67 . 10-3
PDM 320 mW bulunur.
Problem 4
ee
10 Vluk bir DC gerilim kayna ve devrilme gerilimi 7,5 V olan bir shockley diyodu ile 10 kHz
frekansl bir sinyal retilmek istenmektedir. Shockley diyodunda Iv = 9 mA ve Uv = 1 V
olduuna gre, osilatrn minimum direnci ile zaman sabitini hesaplaynz. 0,47 Flk bir
kondansatr kullanlrsa, potansiyometre ka ka ayarlanmaldr?
zm
Ud UV
IV
Rmin 1 k
Rmin
T = 1 / f = 1 / 10000 = 100 s
Ud
T RC . ln
Ud UP
RC = 72 s bulunur.
85
C = 0,47 F iin,
(Rmin + Rpot ) C = 72 s
Rpot = 152 k
bulunur.
G ELEKTRON
11. G ELEKTRONNDE TEMEL KONTROL DZENLER
om
FAZ KONTROL YNTEM

Aklama
no
tla
ri.
c
Genel olarak AC Kyc ve Dorultucularda, Faz

Kontrol Yntemi ve bu ynteme gre sinyal reten
Faz Kontrol Entegreleri kullanlr. Prensip olarak
Faz Kontrol Ynteminde, AC ebekeden bir
senkronizasyon rnei alnr, bu rnek 2 ynl
kare dalgaya dntrlr, bylece ebeke
geriliminin sfr noktalar ile (+) ve
(-) yar
peryotlar belirlenir, her bir yar peryotta birer
pozitif testere dii dalga elde edilir, bu testere dii
dalga
ile
bir
DC
referans
gerilimin
karlatrlmas ile hem (+) hem de
(-) yar
peryotlar iin ayr ayr faz kontrol as anlarnda
faz kontrol sinyali retilir. Testere dii dalgann
genlii ve referans gerilimin deeri ayarlanabilir.
Testere dii dalgann genlii belirli bir deere
kalibre edilir ve sabitlenir. Referans gerilim ise,
testere dii gerilimin minimum ve maksimum
deerleri arasnda deiebilecek ekilde kalibre
edilir. Normal almada, bir potansiyometre ile
referans gerilim ayarlanarak, faz kontrol alar
deitirilir. Ayrca, (+) ve (-) faz kontrol
sinyalleri, ksa sreli olabilecei gibi, yar
peryodun sonuna kadar devam da edebilir. Ksa
sreli sinyallerin sresi ayarlanabilir. Ksa veya
uzun sreli sinyallerin inversleri veya toplamlar
da retilmi olabilir. Her faz kontrol entegresinde
bu ilave zelliklerin hepsi olmayabilir. Uygulama
trne gre, sadece Pozitif veya sadece Negatif
sinyaller, Ksa Sreli veya Uzun Sreli sinyaller,
Toplam veya nvers sinyaller kullanlabilmektedir.
de
rs
Faz kontrol entegreleri, Faz veya Fazlararas

gerilimlerle alabilir, sadece senkronizasyon
rneinin alnd diren deerleri deiir. Ancak,
kontrol asndan, entegrenin Sfr (asi) ucunun
devrenin hangi noktas ile irtibatl olduu
nemlidir.
Tek Fazl AC Kyc Devresi rnei
Aklama
AC kyclar, tek fazl veya 3
fazl olarak uygulanmaktadr. 3
fazl AC kyclarda yk ise,
Yldz (Y) veya gen ()
bal olabilmektedir.
ee
Faz Kontrol Yntemi iin verilen yandaki

aklamalar dikkatlice inceledikten sonra, burada
verilen her bir dalga eklinin nasl elde edildiini ve
ne anlama geldiini yorumlamaya alnz.
Genel olarak AC kyclarda,

Faz Kontrol Yntemi ve bu
ynteme gre sinyal reten Faz
Kontrol Entegreleri kullanlr.
Prensip olarak bu entegrelerde,
AC akmn pozitif yarm dalgasn T1 tristr ve negatif yarm dalgasn AC ebeke gerilimi ile
senkronize bir ekilde, ksa
T2 tristr geirir.
ve/veya uzun sreli, pozitif ve
T1 tristr entegrenin pozitif sinyalleri ve T2 tristr entegrenin negatif negatif faz kontrol sinyalleri
86
G ELEKTRON
om
sinyalleri ile tetiklenir. Katodu entegrenin sfrna (0) veya ebekenin retilir.
Bu
sinyallerin
ntrne (N) bal olan T1 sinyallerinin izolasyonuna gerek yoktur. toplamlar,
inversleri
ve
toplamlarnn inversleri de
Ancak, bu art salamayan T2 sinyalleri izole edilmelidir.
entegre tarafndan veya ilave
Ters-paralel bal 2 tristr yerine bir triyak kullanldnda, sinyal devrelerle elde edilebilir.
izolasyonuna gerek kalmaz.
Aklama
ki Fazl Yarm Dalga Kontroll Dorultucu Devresi rnei
tla
ri.
c
Bir adet faz kontrol

entegresi
kullanlr.
Entegrenin sfr ntre
ve
senkronizasyon
girii
U1
fazna
balanr.
Entegrenin
ksa
sreli
pozitif
sinyalleri T1 iin ve
ksa sreli negatif
sinyalleri
T3
iin
kullanlr.
Sinyaller
izole edilir.
no
DC-PWM KONTROL YNTEM
de
rs
Aklama
DC Kyclarda, DC PWM kontrol
yntemi kullanlmaktadr.
DC PWM kontrol ynteminde, bir testere
dii sinyal ile bir referans gerilimin
karlatrlmas ile kontrol sinyali elde
edilmektedir.
k
geriliminin
kontrol,
referans
gerilimin
deitirilmesi ile salanmaktadr.
ee
Genellikle sabit tutulan testere dii

sinyalin frekans, anahtarlama veya
kyma frekans olarak anlmaktadr. Bu
frekans ayn zamanda devrenin alma
frekansdr.
DC kyclarda ksa devre olma zellii
yoktur.
Kontrol kartnn sfr (0), topraa ya da

DC Kyclarda, genellikle IGBT veya MOSFET g DC kycnn negatif (-) barasna baldr.
elemanlar ve srekli sinyal kullanlmaktadr. Tristrl DC Genellikle sinyal izolasyonu gerekir.
kyclarda, genellikle ksa sreli sinyaller kullanlr. Ayrca,
iletim aralnn ba ve sonunda, kontrol dnda kalan avans
srelerinin braklmas gerekmektedir.
87
G ELEKTRON
AC-PWM (SNSODAL-PWM) KONTROL YNTEM

Temel Devre emas
PWM nverterlerde, genellikle

IGBT veya MOSFET g
elemanlar ve srekli sinyaller
kullanlmaktadr.
AC PWM kontrolu, dzenli
rneklenmi,
sinsodial
ve
harmonik eleminasyonlu olmak
zere 3 genel gruba ayrlmaktadr.
Sinsodial PWM tekniinde, bir
sinsoidal rnek ile bir tayc
gen sinyalin karlatrlmasyla
k sinyali elde edilmektedir.
Genellikle sabit tutulan tayc
gen
sinyalinin
frekans,
anahtarlama
frekansn
belirlemektedir. Ayrca, sinsoidal
rnein
frekans
ve
genlii
deitirilerek, k gerilimi ve
frekansnn
kontrolu
salanmaktadr.
Karlatrma sonucu elde edilen
pozitif sinyal 0- aralnda T1 ve
bu sinyalin inversi -2 aralnda
T4 transistrne uygulanr.
ri.
c
om
Aklama
ee
de
rs
no
tla
88
G ELEKTRON
12. G ELEKTRONNDE TEMEL KORUMA DZENLER

Genel Giri
ri.
c
om
Yar iletken g elemanlarnda, temel olarak elemanlarn maruz kald elektriksel deerleri ve
elemanlarda oluan anahtarlama kayplarn snrlama veya azaltma amacyla yaplan
Bastrma lemi,
Seri Bastrma
Paralel Bastrma
olmak zere iki genel gruba ayrlr.
tla
Temel olarak, seri bastrma, g elemanna seri olarak balanan kk bir endktans ile
iletime girme ilemi esnasnda elemandan geen akmn ykselme hznn snrlanmasdr.
Paralel bastrma ise, elemana paralel balanan kk bir kondansatr ile kesime girme ilemi
srasnda eleman ularnda oluan gerilimin ykselme hznn snrlanmasdr. Bu elemanlara,
seri ve paralel bastrma elemanlar denilir.
no
Yaln olarak bir endktans veya bir kondansatr kullanlmas baz problemlere neden olur. Bu
nedenle, baz ilavelerle bastrma ilemleri gelitirilmektedir. Bylece, Seri ve Paralel Bastrma
Devreleri veya Hcreleri olumaktadr. Bu bastrma devreleri, yaynlarda Sfr Akmda
Anahtarlama (ZCS), Sfr Gerilimde Anahtarlama (ZVS) ve Yumuak Anahtarlama (SS) gibi
isimlerle de yer almaktadr.
de
rs
Paralel Bastrma Devresi
ee
Seri bal RB ve CB elemanlarna, paralel bastrma devresi, paralel bastrma hcresi veya paralel
R-C eleman denilir. G elemanlarna veya genel devre girilerine paralel olarak balanan bu RC elemann iki temel grevi vardr.
1. Eleman ularndaki gerilimin maksimum deerini snrlar veya bastrr. Bu elemann
tahrip olmasn nler.
2. Eleman ularndaki gerilimin ykselme hznn maksimum deerini snrlar veya
bastrr. Bu, elemann anahtarlama g kaybn azaltr. Tristrde, ayn zamanda
kendiliinden iletime gemeyi nler.
ebeke giriine bal paralel R-C elemanlar ile AC ebekeden gelen btn akm ve gerilim
darbelerine kar btn devre korunur.
89
G ELEKTRON
du

dt m
du
RB Um
dt m
CB deerinin artmas, hem Um hem de (du/dt)m deerlerini iyi ynde etkiler. RBnin artmas,
Um deerini her iki ynde de etkileyebilir, (du/dt)m deerini olumsuz etkiler. Bu nedenle RB
deerinin optimize edilmesi gerekir. Ayrca, CBnin hem arj hem de dearj esnasnda RBde
enerji kayb oluur.
Um
om
CB
ri.
c
Uygulamada CBnin seimi, frekansla dorudan ilgilidir. CBnin sarj ve dearj sreleri,
peryoda gre olduka kk olmaldr. Ayrca, RBdeki g kayb, makul seviyelerde
kalmaldr. Aksi halde devre amacndan sapar. Normal olarak, frekans arttka CB deeri der.
tla
rnein, 220 V ve 50 Hzlik AC ebekede, RB= 10 / 5 W ve CB=220 nF seilebilir. Birka

yz V ve 10 kHzlik bir uygulamada, RB= 22 / 10 W ve CB= 1 nF gibi seilebilir.
no
zellikle yksek frekanslarda, RBnin olumsuz etkilerini

azaltmak iin, g elemannn iletim ynnde bir diyotla
RBnin kprlenmesi iyi sonular vermektedir. Bu durumda
bastrma devresine Kutuplu veya Ynl Bastrma Devresi
denilir. Bu bastrma, sadece pozitif yndeki gerilimlerde
etkilidir.
ee
de
rs
rnek bir Bastrma Hcresi
Burada, g elemannn iletime girmesi esnasnda, seri bastrma eleman LS elemandan geen
akmn ykselme hz di/dtyi snrlar. Ayrca, dolu olan CS, RS zerinden dearj olur. G
elemannn kesime girmesi esnasnda ise, kutuplu bastrma devresi, eleman ularndaki
gerilimin ykselme hz du/dtyi ve maksimum deeri Umyi snrlar. Bylece, g eleman hem
ar elektriksel deerlere kar korunur hem de elemann anahtarlama kayplar byk
lde azalr.
90

Güç Elektroniği - Yıldız Teknik Üniversitesi Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Güç Elektroniği - Yıldız Teknik Üniversitesi Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

G ELEKTRON

PROF. DR. HACI BODUR

G Elektroniinin Kapsam ve Uygulamalar

Temel Yar letken G Elemanlar

Dier Yar letken G Elemanlar

AC-DC Dntrcler / Dorultucular

AC-AC Dntrcler / AC Kyclar

DC-AC Dntrcler / nverterler

DC-DC Dntrcler / DC Kyclar

G Elemanlarnda Kayplar ve Isnma

10. Temel Yar letken Kontrol Elemanlar

11. G Elektroniinde Temel Kontrol Dzenleri

12. G Elektroniinde Temel Koruma Dzenleri

PROF. DR. HACI BODUR

1. G ELEKTRONNN KAPSAMI ve UYGULAMALARI

YKE VERLEN ENERJNN KONTROL

1. Statik (Yar letken) alterler

2. Statik (Yar letken) Ayarlayclar

ENERJ EKLLERNN BRBRNE DNTRLMES

Dntrclerde kullanlan ksaltmalar

PROF. DR. HACI BODUR

1. AC-DC Dntrcler / Dorultucular, Redresrler

Balca Uygulama Alanlar

2. DC-AC Dntrcler / nverterler, Eviriciler

Balca Uygulama Alanlar

3. DC-DC Dntrcler / DC Kyclar

PROF. DR. HACI BODUR

Balca Uygulama Alanlar

4. AC-AC Dntrcler / AC Kyclar, Dorudan Frekans Dntrcler

AC KIYICI / FAZ KESME DEVRES

Balca Uygulama Alanlar

Omik yklerde g kontrol, temel olarak s ve k kontrolu

Dorudan Frekans Dntrcler

DORUDAN FREKANS DNTRC

Balca Uygulama Alanlar

ok dk devirlerde alan ar i makinalarnn (yol kazma, ta krma, maden

PROF. DR. HACI BODUR

B) G ELEKTRONNN ENDSTRYEL UYGULAMALARI

1. Temel Statik Uygulamalar

Genel Olarak DC Motor Kontrol

2. Temel Dinamik Uygulamalar

3. Dier nemli Uygulamalar

Aydnlatma ve Ik Kontrol Sistemleri

Ayrca, G Elektronii, Disiplinleraras Bilim Alanlar olarak bilinen

PROF. DR. HACI BODUR

2. TEMEL YARI LETKEN G ELEMANLARI

A) TEMEL KONTROLSZ G ELEMANI DYOT

G diyodu, Ud geriliminde tahrip olur ve iletken

devrilmeye maruz kalan yar iletken

G diyotlar, pozitif ynde akm geirmeleri ve

PROF. DR. HACI BODUR

B) TEMEL KONTROLL G ELEMANLARI

Yap, Sembol ve letim Karakteristii

UDRM < UB0

PROF. DR. HACI BODUR

Tristrn letim ve Kesimde Kilitlenme zellii

Tristrn Kendiliinden letime Geme Sebepleri

bu tristr kendiliinden iletime geer.

bu tristr kendiliinden iletime geer.

3. Yeni iletimden kan bir tristrn negatif

bu tristr kendiliinden iletime geer.

PROF. DR. HACI BODUR

Tristrn Tahrip Olma Sebepleri

tr : Ykselme Sresi, Ama Sresi

Sicim Olay nedeniyle tristrn tahrip olmamas iin,

PROF. DR. HACI BODUR

: Taban Tabaklarnda Biriken Elektrik Yk (As)