X-IINLI

CHAZLAR

co
m

X-Inlarnn retilmesi:
X-Inlar 1895 W. Roentgen tarafndan kefedilmitir.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

In giremedii yerlere girme zelliine bal olarak pratik alanda kullanlmaktadr.

X-nn sourulmas maddenin younluuna ve maddeyi oluturan atomlarn atomik
yapsna baldr; madde younlatka ve atomik numaras bydke X-n daha

co
m

fazla sourulmaktadr.

X-nlar tpta, kristal yap belirlenmesi ve madde incelemesinde kullanlmaktadr.

X-nlar, hzlandrlm elektronlarn anoda arpmalar ile X-n tplerinde

ri.

retilirler.

tla

X-In Spektrumu:

no

I: Foton younluu (yk younluu)

rs

E: Fotonlarn enerjisi (keV)

.e
em
de

Tp gerilimi 125 kV

Anottaki elektronlarn katot elektronlar tarafndan dar atlmalar sonucu oluan

radyasyona karakteristik radyasyon denir.

Katottan gelen elektronlar anottaki atomlardan enerji almas sonucu elektronlar d

yrngeden i yrngeye srar. Enerjisi azalr ve fark ayn frekans ve dalga boyunda bir
radyasyon yayyor bu radyasyon EC (karakteristik) dir.

Enerji farkllklar her madde iin farkl olduundan karakteristik radyasyonlar da farkldr.
Karakteristik radyasyonlar spektrumda sivriliklerle kendini gsterir.

X-n spektrumu iki eit radyasyondan oluur. Elektronlarn anota arpmalar sonucu
kinetik enerjilerindeki azalmalar kuantum yaylmalar olarak kendini gsterir buna
Bremsstrahhag denir; Bremsstrahhag devaml bir spektrumdur. Elektronlarn ekirdein

co
m

coulomb-alanndaki yavalamalardan oluur. kinci radyasyon ise karakteristik radyasyondur;

d yrngedeki elektronun i yrngeye gemesiyle oluan izgilerdir. Yksek znrlkl
bir spektroskop ile her bir izgi (! ) yeni iki izgiye (! ! ! ! ) ayrlabilir, nk aslnda
her yrnge bir ok alt yrngeden olumutur.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Enerji:

no

tla

ri.

co
m

rs

IF= Flaman akm

.e
em
de

UA= Hzlandrma gerilimi (kV; 20...300kV)

!"# = . ! (e: elektron yk)

Anota arpan elektronlarn kinetik enerjilerinin %99 sya dnr. Dolaysyla anotlarn
soutulmas gerekir.

Elektronlarn kinetik enerjilerinin sadece %1, yavalama esnasnda elektromagnetik enerjiye

(X-nlarna) dnr.

X-n spektrumuna baktmzda maksimum foton enerjisi olan EG dzeyinde bir enerjinin
varl sz konusudur. Elektronun kinetik enerjisi ivmelendirme voltaj olan UA tarafndan

oluur.

Eer bir elektron btn enerjisini kuantuma dntrrse, kuantum mmkn olan en fazla
kuantum veya foton enerjisine sahip olur. Bu kuantum enerjisi aadaki ekilde tanmlanr.

= ! ! = . ; (E2 d, E1 i)

: ,

: ,

Maksimum foton enerjisi durumunda ise aadaki denklem elde edilir.

! = . ! ; ! .

co
m

!"# = . ! = . = !

ri.

I= In iddeti

.e
em
de

rs

no

tla

E= Foton enerjisi

Dalga Boyu:

Eik dalga boyu tanmlandnda aadaki ifadeler elde edilir.

. =

c: Ik hz

= /

! = . ! = . !

! =Eik frekans

. ! = . (/! )

! = 1/! (. /)

! = 1/! 1.2. 10!

Akm ve Gerilime Bal Tp Karakteristikleri:

Tp akm artarsa, radyasyon younluu artar ancak spektral dalm ayn kalr.

Gerilim artarsa, radyasyon younluu ve eik enerjisi de artar, spektral dalm da

deiir.

X nna filtre konur ve filtrenin ardndan younluk llrse n sertlemesi etkisi

gzlenebilir. Filtre maddesi kalnlatka spektrann maksimumu daha yksek

oran artmaktadr. Filtreleme X-nnn sertlemesine yol aar.

Zayflama Etkisi:

co
m

enerjilere daha fazla kayacaktr yani filtre kalnlatksa yksek enerjili radyasyon

aadaki sreleri ierir ( ilk srete x-n olumaktadr).

tla

1. Emilim

4. ift oluturma
5. Nkleer lemler

.e
em
de

rs

no

2. Klasik salma
3. Compton salmas

ri.

X nlar dokuya szma yeteneine sahiptir. Bu szma srasnda zayflar; zayflama ilemi

1.

Foto Emilim:

X-n kuantumu atomun i yrnge elektronlarna enerjisini vererek etki eder. Kuantumun
enerjisi atomun ba enerjisinden yksekse, elektron atomu terk eder ve elektron maddeden
dar kar. Elektron boaltt delik st yrnge elektronlar tarafndan doldurulur ve ikincil
radyasyon denen elektromagnetik bir enerji aa kar.

co
m
ri.
tla

Klasik Salma:

no

2.

Atom yrngede bir elektronla etkileime girince, kuantum elektronunun salnmna neden

rs

olur. Bu salnmlar orjinal kuantum ile ayn dalga boyuna sahiptir ve yn farkl, enerjisi ayn
olan ikinci bir X-n kuantas olarak yaylrlar. Klasik salma coherent veya Rayleigh salmas

.e
em
de

olarak adlandrlr.

3.

Compton Etkisi:

X-n kuantas dk ba enerjili elektronlarla etkileime girerse kuantum, enerjisinin bir

co
m

ksmn elektrona aktarr. Bylece, kuantum ve elektron yrngelerini deitirir. Ynlerinin

alar da transfer edilen enerjiye baldr.

Daha fazla enerji aa karsa, ayrlma alar da artar. Compton etkisi incohorent alma
olarak adlandrlr.

ri.

.e
em
de

rs

no

tla

Sznt Radyasyonu:

4.

Compton etkisi sonucunda, cisimde bir sznt radyasyonu oluur. Sznt radyasyonu

detektrdeki sinyali yanltabilir; orjinal sinyale ek bir sinyal daha oluturur. Sznt
radyasyonunu bastrmak iin dedektrde ynlendirici sistemi kullanlr.




ok

sznt

co
m

Kesikli

radyasyonunu ifade eder

Srekli ok radyasyonu ifade

tla

ri.

eder

no

Zayflama Yasas:

rs

5.

.e
em
de

X-nlar (foton, kuanta) ve madde arasndaki etkileim, zayflama yasasyla aklanr.

= ! . !!"

Cismin

getikten

sonra

younluu

kuantum d: maddenin kalnl

! : Kuantann ilk younluu

: Zayflama katsays

Zayflama katsaysnn bileenleri:

= + +

: Fotoemilim Katsays
: Klasik salma katsays
: Compton salma katsays

Z: ine szlan cismin z eleman says

, = ! ! den oluur.

: radyasyon dalga hz

: maddenin younluu
!

Sonu olarak ~ denilebilir.

: madde ile ilgili katsay

Parack ve Elektromagnetik Radyasyon:

co
m

ri.

Parack ve elektromagnetik radyasyon birbirinden farkldr. Madde ile karlatklarnda

ikisinin de iyonize etme etkisi vardr.

tla

Elektriksel ntr madde atomlar, iyonize olduklarnda elektrik yk alrlar.

X In

Elektromag. Radyasyon

Radyoasyonu

Radyasyon

Radyoasyonu

no

.e
em
de

rs

Parack Radyasyon

Radyoasyonu

, , .
Radyasyonun retilmesi:

radyasyonu ift ykl helyum ekirdeine sahiptir. radyasyonu pozitif ve negatif

elektronlar bulunur. radyasyonunda elektromagnetik enerji paketleri bulunur. Her de
atom erkirdeinin ilemlerden geirilmesiyle oluur.

co
m
ri.
tla
no
rs

.e
em
de

X nlar radyasyonu ile ayn yapya sahiptir; elektronlarn anota arptrlmasyla tpte
oluturulur (1 eV= 1,6.10-19 J).

Tp gerilimine bal olarak (20 kV 3000 kV) ok yumuak ve ultrasonik radyasyonlar

oluur. radyasyonu X nlar gibi tm vcuda geebilir. Radyasyon maddeye etki ettii
zaman madde tarafndan emilir. Radyasyonun tamam emilirse maksimum szma gerekleir
ve buna szma derinlii denir. 0,005 mm szma derinliine sahiptir.
Bozunma yasas ve aktivite:

, , radyasyonu radyoaktif ekirdein bozunuma uramasyla oluur. Bir ekirdein

bozunumu:
: anndaki atom says
= ! . !!"

yasasyla aklanr.

! : = 0 annda atom says

: zaman
: bozunma katsays

Aktivite A ayn zamanda bozunma oran olarak da ifade edilir.

 = ! !!"

A: t anndaki bozunma oran

= ! !!"

! = !

t=0 anndaki bozunma oran

= ! !!"

Aktivitenin birimi Curie (Ci), su anda Becquerel (Bq) kullanlmaktadr.

1 ! = 3,7. 10!" , !! = 3,7. 10!" ; 1 1 deki bozunmadr.

ri.

X-n Tpleri:

co
m

a) Sabit Anot Tp

tla

b) Dner Anot Tp

Sabit anot tpleri X-n tedavisinde en ok kullanlan tiplerdir. Soutma ilemi bakr

no

soutma blounun kendini evreleyen ya ile iyi sl temas kurmasyla gerekleir. 4 kW lik
g ve 300 kV luk gerilimlere kadar karlar.

rs

Dner Anot Tp:

.e
em
de

Dner anot tp X-nl tan cihazlarnda kullanlr. Tpn rotoru asenkron bir motorun
dnen ksm olup, motorun statoru camn dnda tp boazna itilmitir. Kalc olarak
!

kuplajlanm anot 16 , 50, 150 ve 300 Hz e gre dnme hzlar kazanmaktadr. Tpn
!

yapsnn byle olmasnn sebebi bu kadar yksek gte ve kk odak apnda s iletiminin
yeterince iyi olamayaca ve odak noktasnn eriyeceidir.

Dnem anot tpnde hzl dnen anot disk srekli olarak odak noktasnn deimesine neden
olur. Bylece daha nce yklenen odak noktas sl enerjisini kendinden nce gelene

aktararak termal sirklasyonu salamaktadr. Bu tplerin gc 100 kW a kadar kmaktadr.

Aadaki ekillerde sabit anotlu X n tp ve dner anotlu X-n tp grlmektedir.

co
m
ri.
tla
no
rs
.e
em
de
w

2.3.3. Odak Noktas

Anodun sadece ok kk bir ksm X-nlar retir. Katottan kan elektronlar anodun odak
noktas ad verilen ok zel bir alanna odaklanmtr. X-nlar, odak noktasnda retilir ve
yaylrlar (ekil 2-27).

Odak noktasnn bykl ile grntnn keskinlii arasnda bir iliki mevcuttur. Ik
kayna noktasal hale geldike objenin glgesi daha az, k kayna daha byk olunca glge
daha fazla ve keskinlik daha az olacaktr. Ayn aklamalar X-n kaynaklar iin de geerlidir.

co
m

Odak noktasnn ile ilgili temel hususlar:

Grnty mmkn olduunca keskinletirmek iin odak noktasnn mmkn

ri.

olduunca kk olmas gerekmektedir (ekil 2-28). Bunun yannda, anot diskinin sl

yk de gz nnde bulundurulmaldr. Katottan ne kadar fazla elektron karsa,

tla

anoda o kadar fazla elektron gider. Elektronlarn kinetik enerjisinin byk bir
ounluu sya dnr. Odak boyutu arttka anot diski zerinde mm 'ye den s

no

miktar azalacaktr.

Anot diskindeki sl dalm sz konusu olduunda odak noktasnn mmkn

.e
em
de

rs

olduunca byk olmas gerekmektedir.

2.3.4. Elektriksel ve Optik Odak

Yukarda odak noktas ile ilgili aklanan temel iki husus birbiriyle zt anlamlar iermektedir.

co
m

Bu problemin zm elektriksel ve optik odaktr. Bu ayrm tp eiminden veya anot diskinin

odak noktasyla oluturduu adan kaynaklanmaktadr.

Daha az eim olduu zaman elektriksel ve optik odak arasndaki fark bymektedir.

ri.

Daha kk odak noktas iin kk eim gerekmektedir.

Heel etkisinden kaynaklanan enerji dalm daha byk eim gerektirmekte, bu nedenle

tla

tpten daha youn bir n almak iin daha ok eime ihtiya duyulmaktadr.

Tomografi sistemlerinde tp eimi yaklak 12 ve odak bykl 7mm x 0.7mm ile 1.6mm

2.4. Younluk Dalm

no

x 1.6mm arasnda deimektedir.

rs

ekil 2-29, emisyon asna bal olarak younluk dalmn sermektedir. Younluk dalm
homojen deildir. Anot yzeyinin annda mesela 90 noktasnda, X-nnn %60 kadar daha

.e
em
de

az bir younluu mevcuttur. Bu da Heel etkisinden kaynaklanmaktadr.

.e
em
de

ri.

tla

no

rs

co
m

2.5. Heel Etkisi

Heel etkisini aklamak iin ok basit bir model bulunmaktadr. X-nlar sadece anodun

co
m

yzeyinde retilmez, ierde de retilir. X-nlar anottan kabilmek iin zel bir yol izlemek
zorundadr. Bu yol ne kadar uzun olursa X-nlarnn anot materyal indeki zayflamas o kadar
fazla olur.

ri.

Genelde anot yzeyinden paralel olarak kan X-nlar (b durumu), yatay olarak kan

tla

nlardan daha uzun bir yola sahiptir (a durumu). Bu durumda bdeki emilme a'dakinden
fazla olacaktr (ekil 2-30).

2.6. Tp Eimi

no

Tomografi nitelerindeki tp eiminin sebebi Heel etkisidir (ekil 2-31). Tpn eimi 12'dir.

.e
em
de

rs

ekil 2-29'daki younluk dalmna baklrsa bu eimde %90'lk bir younluk grlr.

co
m
ri.
tla
no

rs

Anottan yaylan X-nlar paralel deildir, dalarak gider. Cisim ve X-n kayna arasndaki
uzaklk arttka cisimde tanml alan zerindeki younluk klr. Younluk "uzaklk kural"

.e
em
de

na gre deiir (ekil 2-32).

Radyasyonun younluu X-n kayna ve cisim arasndaki uzakln karesinin tersiyle doru
orantldr.

rnein:

1 m'lik bir mesafede saatte 8 mSv younluk olursa, 2 m'lik mesafede doz 1 mSv/saat'e
dmektedir.

2.8. Dozimetre

2.8.1. Genel
Doz, radyasyonun madde zerindeki etkisidir. Sadece madde tarafndan emilen radyasyonun
biyolojik etkisi vardr. Bu biyolojik etki yznden her zaman iin dozu en aza indirmek
gerekir. Maddeye etki eden radyasyonun temel bileeni bulunmaktadr (ekil 2-33).

co
m
ri.
tla
no
rs

.e
em
de

2.8.1.1. Yararl Radyasyon

Aratrma maksadyla tpte retilen radyasyondur. Ancak, aratrma iin bu radrasyonun ok

az kullanlmal, gerisi tp iinde kalmaldr. Ama yine de bu radyasyonun bir ksm tp
eperinden geebilir.

2.8.1.2. Kaak Radyasyon

Tp eperinden geen radyasyona kaak radyasyon denir. Bu radyasyon istenmeyen

trdedir. Hastann ve personelin ald doz orann arttrr. Bu yzden en aza indirgenmelidir.
Bu da ancak nitenin gelitirilmesi srasnda deiikliklerle olabilir.

2.8.1.3. Salan Radyasyon

nc bileen salan radyasyondur. Eer radyasyon nnn karsnda bir nesne varsa bir

co
m

ksm radyasyon yansyabilir. Salan radyasyon da istenmeyen trdedir. Hasta ve personelin

alaca doz orann arttrr.

2.8.2. Genel Doz Tanmlar

ri.

Doz, radyasyonun madde zerindeki etkisinin lsdr. Bunun yannda lme teknii veya

tla

biyolojik bak as ynnden farkl doz tanmlar da gelitirilmitir (ekil 2-34).

Enerji dozu, tanml bir hacimde emilen radyasyondur.

yon dozu, radyasyon tarafndan retilen, birim hacimde havada oluan iyonlama
saysdr.

Doz elenii, enerji dozunun, radyasyonun iyonlama gcne bal olan kalite faktr
q ile arplmasna eittir.

rs

no

Doz oran, dozun zamana blnmesine eittir.

.e
em
de

Deiik doz tanmlarna gre deiik doz oran terimleri de kullanlmaktadr.

2.8.2.1. Enerji Dozu

Enerji dozu D, radyasyon tarafndan maddeye aktarlan birim ktledeki enerjidir. Yani

co
m

tanmlanan bir hacimde emilmi olan radyasyondur. Enerji dozu D' nin birimi nceleri rad (rd)

iken imdi Gray (Gy) olmutur. 1 kg madde iinde herhangi bir tr radyasyonla 1 Joule (J)
enerji iletilirse "bu maddede 1 Gylik enerji dozu vardr" denir.

ri.

D= 1 Gy= 1 J/kg = 100 rd

(2.20)

tla

Enerji doz oran D0, (Gy/s) ise, enerji dozu D (Gy)'nin zamana t (s) blmne eittir.

no

2.8.2.2. yon Dozu

yon dozu J, havadaki radyasyon tarafndan birim ktlede retilen yktr, ya da birim

rs

hacimdeki iyonlama saysdr. yon dozu J'nin birimi nceden Rntgen (R) iken imdi
kilogram bana Coulomb (C / kg)'dur. 1 kg havada radyasyon tarafndan l CIuk yk

.e
em
de

retildiinde 1 C/kglk iyon dozu (J) oluacaktr.

J = l C/kg

1 Rntgen (R) = 2,58 . 10-4 C/kg

(2.21)

(2.22)

yon doz oran J0, (lC/skg), iyon dozu J (C/kg)' nin zamana t (s) blmne eittir.

2.8.2.3. Doz Elenii

Enerji dozu sz konusu olduunda ayn doz orannda farkl tipte radyasyonun farkl
derecelerde zarara sebep olduu dikkate alnmaz. Bu yzden doz elenii kavram
gelitirilmitir. Doz elenii H, enerji dozu D' nin bir kalite faktr q ile arplmas ile bulunur.

H = D.q

(2.23)

Doz eleniinin nceki birimi rem (roentgen equivalent men) iken, u anda Sievert (Sv)
kullanlmaktadr.

(2.24)

co
m

1 Sv= 100 rem = 1 J/kg

Doz elenii oran H' (Sv/s), doz eleniinin (H), zamana t (s) blnmesi ile elde edilir.

ri.

rnek:

tla

Bir kii bir radyasyon alannda 5 saat oturur ve 20 mSv' lik doz alrsa, doz elenii oran

2.8.2.4. Kalite Faktr

rs

H'= 4mSv/saat olacaktr.

no

Kalite faktr q radyasyonun iyonlama gcne baldr. Buna karlk ayr ayr tipteki

.e
em
de

radyasyonlarn deiik biyolojik etkileri bulunur.

Kalite faktrleri

X-nlar iin q=l

radyasyonu iin q=l

radyasyonu iin q=l

radyasyonu iin q= 10-20

rnein, q = 10 olan radyasyonunun zarar verme etkisi q = l olan radyasyonundan 10 kat

fazladr.

X-nlar iin q = 1 olduundan, doz elenii enerji dozuna eit olmaktadr.

Arlk faktr

Yumurtalklar

0.25

Gs

0.15.

Krmz lik

0.12

Akcierler

0.12

Kemik zar

0.03

Tiroid bezi

0.03

Dier organlar

0.30

Toplam (vcut)

1.00

ri.
tla

co
m

Organ

Tablo 2.2: Organlar ve arlk faktrleri.

no

2.8.2.5. Efektif Doz Elenii

rs

Efektif doz elenii Heff bireysel organlarn tmre kar dayanklln, zel arlk faktrleri
kullanarak tanmlar. Efektif doz elenii:

.e
em
de

Heff = Wn . Hn

(2.25)

Hn : n'inci organdaki doz elenii

Wn : n'inci organn arlk faktr

Bireysel organlarn arlk faktrleri, toplamlar tm vcut iin 1 olacak ekilde seilirler.

Aadaki tabloda baz dozimetre terimleri ve doz tanmlar grlmektedi evrimleri

kolaylatrmak amacyla yeni ve eski birimler de gsterilmitir.

Terimler

Kulanlan birimler Eski birimler

Birimler Aras evrim

Aktivite A

Becquerel (Bq)

Curie (Ci)

lBq=2,7.10-11 Ci

Rem

1 Sv = 100 rem

Rem / saat

1 Sv / saat =

Doz elenii H

Sievert (Sv)

co
m

1 Bq= 1 s-1

1 Sv = 1 J/kg
Doz elenii Oran H' Sv / saat
Sv / dk.

yon dozu J

1 Gy = 1 J / kg

1 Rd= 100 erg/g

Gy / saat

Rd / saat

Gy / dak

Rd/s

C/kg

Rntgen (R)

As / kg

1 Gy / saat =
l00 Rd/saat

1 C / kg = 3,88. 103 R

1 A / kg

R / saat

1 A / kg

R/s

= 1,4 . 107 R / saat

rs

yon doz oran J'

1 Gy=100 Rd

ri.

Rad (rd)

tla

Enerji doz oran D0'

Gray (Gy)

no

Enerji dozu D

100 rem / saat

.e
em
de

Tablo 2.3: Dozimetre terimleri ve ilgili birimler.

2.8.3. Bilgisayarl Tomografi (BT) Doz ndeksi

Radyasyondan korunmak iin nemli olan baka doz tanmlar da mevcuttur. zellikle BT iin,
deiik BT hastalarnn maruz kald radyasyonu karlatrmak iin zel bir doz terimi
gelitirilmitir. Bu da BT - doz indeksidir (BTDI). BTDI' ni anlayabilmek iin farkl 2 doz
tanmnn da aklanmas gerekmektedir.

a. ntegral doz

ntegral doz W zel bir hacimde emilen enerjidir. W, hacim noktasnda (x/y/z), xyz younluu
ile arlk kazandrlm Dxyz enerji doz deerlerinin integrali olarak tanmlanr.

W = Dxyz . xyz . dx.dy.dz

2.26)

b. Uzunluk doz rn

kesit alannda dikey olarak integral alnr.

Wz = Dz . dz

(2.27)

ri.

co
m

Uzunluk doz rn Wz dorudan doruya integral dozu W' ya baldr. Burada hacimde deil

Uzunluk doz rn kesit kalnlna (h) blnrse BT doz indeksi (BTDI) elde edilir.

BTDI = 1 / h . Dz . dz

(2.28)

no

tla

BTDI artk BT nitesinden bamszdr ve deiik BT lerde incelenen hastalarn aldklar

rs

radyasyonu karlatrmakta kullanlmaktadr.

2.8.4. X-In ve BT' de Doz Dalm

.e
em
de

ekil 2-35'de klasik X-n ve BT taramalarna ait doz dalm grlmektedir. Bu iki tansal
metodun hastaya ne kadar radyasyon verdiini karlatrmak zordur.

Klasik X-nnda sabit bir tp-film sistemi bulunur. Tp knda doz maksimum, film
zerinde ise n vcuttan geip geldii iin doz minimumdur. Radyasyon hastaya 10-15 cm'
lik kenar uzunluuna sahip byk bir kare zerinde nfuz eder.

BT' de ise hastann etrafnda dnen bir tp detektr sistemi vardr. Bylece hasta yzeyinde
ok kk bir alanda (1-8 mm) doz maksimuma ulaabilir merkezde ise doz minimum olur. ki

metotta da deiik derinlikte doz dalmlar vardr (ekil 2-35).

Buna ek olarak klasik X-n tekniinde bir taramaya karlk bir kez radyasyona maruz kalma
sz konusudur. BT' de ise ka kesit alnacana gre bu rakam deimektedir. Bu durumda da
iki metodu karlatrmak zor olmaktadr.

ntegral Dozu Efektif

Doz Tm

Vcut Yzey Dozu

Elenii (mSv) Dozu (mGy)

(mGy)

BT (20 tarama)

300

3.5

14

Klasik Pelvis Taramas

30

0.25

0.5

co
m

(mJ)

Tablo 2.4: BT ve klasik X-ray taramasna ait doz karlatrmas.

ri.

Yukarda pelvis zerinde yaplan klasik X-n ve BT taramalarn sonular grlmektedir.

BTde 20 kere tarama yapld iin (20 kesit) radyasyona maruz kalma daha fazla olmutur.

tla

Ancak BT'nin tansal kazancna baklrsa bu maruz kalma ho grlebilir. Buradan hastalarn
ald radyasyon en aza indirmek iin teknisyenlere ne denli byk bir sorumluluk yklendii

.e
em
de

rs

no

daha iyi anlalabilir.

2.8.5. Alfa ve Beta Radyasyonu

Radyasyon bir maddeye nfuz ettiinde iki olay sz konusudur; zayflama ve salma. Kaliteli

co
m

bir engel yardmyla radyasyonu engellemek mmkndr.

paracklarn engellemek ok kolaydr. ifte pozitif ykten dolay madde iinde etkileim

yapma olasl ok yksektir. Bu yzden paracklar %100 orannda engellenebilir. Havada

ri.

ulaabilecei uzaklk sadece bir ka santimetredir, radyasyonu iin en az 0.05mm

kalnlnda bir kat yeterli olmaktadr.

tla

radyasyonu stel kanuna gre bir maddeden geirilerek zayflatlr. Maddenin kalnl

no

arttrlarak maksimum dzeyde zayflama salanabilir. Sonu olarak radyasyonunu da

engellemek mmkndr. Engelleme ilemi iin (1-10 cm) kalnlnda plexiglass, PVC, tahta
ve alminyum kullanlabilir. Bunlar radyasyonunun engel zerinde oluturduu

rs

Bremsstrahlung'u dk tutmak iin kullanlan dk eleman sayl materyallerdir. Engelin

kalnl radyasyonunun enerjisine baldr.

.e
em
de

radyasyonunu ve X-nlarn engellemek daha zordur. Maddede sadece zayflama

kanununa gre radyasyonun zayflamas sz konusudur:

I = I0 . !!"

(2.29)

I : zayflam radyasyon

I0 : zayflatlmam radyasyon
: zayflama katsays

d : cisim kalnl

fotonlarn enerjilerini engelleyen maddenin atom numaras olan Z' ye baldr. I' y kk
tutabilmek iin cismin kalnl d arttrlr ya da yksek atom numaral bir madde kullanlr.

Engellemeyi pratikte hzl bir ekilde hesaplamak iin yar deer kalnl (YDK) ya da onuncu
deer kalnl (ODK) nemlidir. YDK, orijinal radyasyonu yar deerine indiren materyalin

kalnldr. ODK, orijinal radyasyonu onda birine indiren maddenin kalnldr. Aadaki
tablo deiik enerjili fotonlarn farkl maddeler iin YDK ve ODK deerlerini vermektedir.

rs

no

tla

ri.

co
m

.e
em
de

YDK: Yar Deer Kalnl ODK: Onda bir Deer Kalnl

Tablo 2.5: Farkl maddeler iin farkl enerjilerdeki YDK ve ODK deerleri.

rnein:

Co-60 radyasyon kaynann radyasyon deeri 100 faktr ile zayflatlacaktr. Engelleme
materyali olarak kurun kullanlmtr. 1 / 100= 1 / 10 . 1 / 10

yleyse 2 kat ODK deerine ihtiya duyulmaktadr. Co-60'n foton enerjisi aa yukar 1.25

MeV' tur. E=1.25 MeV'luk enerji iin 1 kat ODK deeri,

ODK = 4.5 cm olacaktr.

yleyse

2 . 4.5 cm = 9 cm
9 cm kalnlnda kurun engele ihtiyacmz vardr.

Bu hesaplamalarn sonular her zaman lmlerle kontrol edilmelidir.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

co
m

2.8.6. Radyasyon len Cihazlar

Genel olarak radyasyon len cihazlar (dozimetreler) iki ana gruba ayrlabilir:

evresel dozu belirlemekte kullanlan lm cihazlar (rnein nkleer g I istasyonlarnda)

ve radyasyona maruz kalm kiilerin bireysel dozunu lmekte kullanlan cihazlar.

2.8.6.1. yonlama Odac

yonlama odacklar, farkl ykteki iki elektrot arasnda iyonlamann olduu hava veya gaz
dolu odacklardr. Olduka dk elektrot voltajnda serbest elektronlar iyonlamaya neden
olamadklar iin iyonlama tarafndan retilen akm doz byklnn direk ls

olmaktadr. yonlama odacklar iyon dozunu ve iyon doz orann belirlemek iin
kullanlmaktadrlar.

co
m

2.8.6.2. Kapal Saym Tpleri

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Saym tp radyoaktif cisimlerin radyasyonlarn lmek iin kullanlan ve geni apta

kullanm olan bir cihazdr. yonlama odacnn tersine, "gaz ykseltmesi" ilkesine gre
alr.

Saym tp kapal cam veya metalden oluan gaz dolu silindir bir odacktr. Cam odacklarn
ii metalik yaltkan ile kaplanmtr. Silindirin duvar bir DC voltaj kaynann pozitif kutbuna
baldr. Silindirin uzun eksenine voltaj kaynann negatif kutbuna bal, olduka ince bir tel
(saym teli) gerili olarak konulmutur. Duvar ile saym teli arasnda elektrik alan retilir ve bu

alan ap ok ince olan tel zerinde yksek voltaj oluturur (ekil 2-37).

Radyasyonun saym tpnn duvar veya iindeki gaz zerinde etkileimi ile elektronlar aa
kar. Elektronlar elektrik alan ile olduka yksek hzlara ularlar ve bunun yannda da gaz
molekllerini iyonize edebilirler (gaz ykseltmesi). Elektronlar saym telinin zerinde akarlar
ve uygun cihazlarla llebilir hale gelirler.

2.8.6.3. Sintilasyon Saycs

Sintilasyon saycs, bir sintilasyon kristali ve bir elektron oaltcdan ibarettir. ounlukla

co
m

sodyum iyodr (Nal) ieren kristal, gelen nlarn etkisiyle radyasyonla orantl bir younlua
sahip fotonlar aa

karabilir. Bir fotokatot yardm ile elde edilen fotonlar elektron oaltc yardmyla

ri.

oaltlarak elektron younluu arttrlabilir (ekil 2-38).

.e
em
de

rs

no

tla

ekil 2-38 Sintilasyon Saycs

2.8.6.4. Film Dozimetre Cihaz

Film dozimetre cihaz, radyasyona maruz kalm insanlarn bireysel dozunu saptamak iin
kullanlan bir lm cihazdr (ekil 2-39).

Film dozimetre cihaz k geirmeyen alminyum folyoya sarl iki film ieren bir kasete
sahiptir. Filmler iyonlama duyarllna gre deimektedirler. Yksek duyarllkl film, iki
taraftan youn bir tabaka ile kaplanmtr. Kaset duvarlarnn n ve arkalar ise birok metal

n filtreleri ile kapldr. Bu sayede emilen radyasyonun gc drlebilir. Kurun filtre

dnda ndeki ve arkadaki filtreler ayn olup, radyasyonun geli ynn filtrelemek
mmkndr.

no

tla

ri.

co
m

Daha fazla bilgi verir.

.e
em
de

rs

Film dozimetre cihaznn avantajlar yle sralanabilir:

Maliyeti dktr.

Alnan radyasyonun arivlenmesi salanr.

Mekanik olarak daha uzun mrldr. Dezavantajlar ise unlardr:

Okunabilir deildir, deerlendirilmesi gerekir.

Filmin mr kstldr.

Dk doz alannda doruluk dzeyi zayftr.

2.8.6.5. Isl Ima Dozimetresi

Isl ma dozimetresi kalsiyum florr (CaF2) veya lityum florr (LF) ieren bir kristaldir.
yonlatrc radyasyonun etkisiyle, elektronlar dk enerjili yrngelere ykselir ve burada
sabitlenir. Bu sayede enerji kristalin iinde saklanr. Bu enerji gelen radyasyona orantl bir
enerjidir. Kristal 200 ila 300 C stlnca, elektronlar orijinal yrngelerine geri dner. Ancak
frekans grnen k ile ayn blgede olan enerji sakl kalr. llen k alnan dozun
bykln gsterir.

2.8.6.6. Kalem Dozimetre Cihaz

Kalem dozimetre cihaz bireysel dozu saptamada kullanlr. Kalem dozimetre cihaz bir hava

co
m

kapasitrnden (iyonlama odas) oluur (ekil 2-40). lmden nce bu kapasitr

yklenmelidir. Radyasyon etkisi ile oluan iyonlamalar sonucu indklenen akm, kapasitr
boaltr. Voltaj dmesi dozun bir lsdr. Deerler bir elektrometre veya optik bir sistem
aracl ile llebilir.
Kalem dozimetre cihaznn avantajlar yle sralanabilir:

Her zaman okunabilir.

Yksek doruluktadr.

Grnt radyasyon ynnden bamszdr.

llen deer normal olarak radyasyon enerjisinden bamszdr.

no

Dezavantajlar ise unlardr:

rs

Periyodik olarak arj edilmelidir.

Kendi kendine dearj olur.

Snrl lm alan vardr.

Neme kar duyarldr.

Yksek maliyete sahiptir.

.e
em
de

tla

ri.

co
m
ri.
tla
no
rs
.e
em
de

ekil 2-40 Kalem dozimetre cihaz

2.9. Radyasyondan Korunma Kurallar

Eer nlar atomik bozunmadan retilen sabit bir kaynaktan kmyorsa Co-60 vb.),

radyasyon korunmas, yksek voltaj kayna almadan yaplmaldr.

Radyasyondan korunmak mmkn deilse, radyasyon ekranlama yntemleri kullanlmaldr.

Radyasyon srasnda film ekim odasnda durulmamaldr.

Ek ekranlama olaslklar, rnein radyasyondan korunma duvarlar kullanlmaldr.

Tpteki n k emiciler (kurunlu cam veya metalik filtre) ile kapatlmaldr.

Koruyucu elbise giyilmelidir.

Radyasyon, retildii yerden yani anottan kt iin havada emilme olmasa bile uzaklk
arttka radyasyon azalr. Younluk, uzakln karesinin tersi kuralna gre azalr. Yani bir

younluu drtte birine iner.

Radyasyon younluunu ve salan radyasyonu en aza indirmek iin:

co
m

objenin radyasyon kaynana gre uzakl iki katna karsa, cisim yzeyine gelen radyasyon

Mmknse daha ksa exposure sresi kullanlmal.

Salan radyasyondan korunmak iin mmknse tarama alannda hi bir cisim

ri.

tla

bulundurulmamaldr.

2.10. Biyolojik Etkiler

2.10.1. Hcrenin Yaps

.e
em
de

rs

asndan nemlidir.

no

X-n kullanlan yerlerde kiisel dozimetre kullanlmas alan personelin salk kontrol

ekil 2-41 Hcre yaps

Radyasyonun madde zerinde iyonlama etkisi vardr. yonlama atom ve molekllerin
fiziksel ve kimyasal zelliklerini deitirir. Radyasyonun biyoloji-etkisi ise hcre yapsn

deitirmesidir. Hcre, plazmay ve ekirdei kaplayan hcre zar ile evrelenmitir (ekil 2-
41). ekirdein iinde kromozomlar, kromozomlarn iinde de genler bulunur. Kimyasal bir
bak as ile hcrenin %80 inin su, gerisinin de yksek molekl organik bileikler olduunu

co
m

syleyebiliriz. Radyasyon hcredeki suyu ve ayn zamanda organ bileenlerini deitirir.

2.10.2. Radyasyonun Hcre indeki Etkileri

H202 hcreyi yok edebilecek ok gl bir hcre zehridir.

tla

ri.

Radyasyon hcreye etki ettiinde, suyu iyonlatrr ve hidrojen peroksit (H2O2) aa kabilir.

Dier reaksiyonlar enzimleri tahrip ederler. Enzimler hcrenin izleme moleklleridir. Bir ka

no

enzimin radyasyona maruz kalmas hcreyi yok etmeye yeter.

Hcre lmnn dnda radyasyon hcreyi ldrmeden kaltsal madde deiimine de sebep

rs

olabilir. Buna mutasyon denir. Deien kaltsal madde yavru hcrelere aktarlabilir.

Yok edilme ileminden baka bir de onarma ilemi vardr. Harap edilmi .ereyi normal haline

.e
em
de

getirme ilemine hcre onarma ilemi denir.

2.10.3. Rastlantsal ve Rastlantsal Olmayan Radyasyon Yaralanmalar

Hcre lm her dokuda normal bir ilemdir. Organizma yeni hcreler retir ve bylece
denge salanr. Organizma radyasyondan bozunmu olan hcreleri de bir dereceye kadar
yenileyebilir. Eer hcre lm zel bir eik deerinin stndeyse radyasyon yaralanmalar
vuku bulur. Bu eik deeri zamana ve doz oranna baldr.

Bir de rastlantsal olmayan radyasyon yaralanmalar vardr. Radyasyon hastal ve kanser bu

yaralanmalara girer.

Hcre mutasyonlarna bal olan radyasyon yaralanmalar rastlantsal olarak adlandrlr.

Rastlantsal olanlarda eik dozu yoktur. Tmr oluumu ve genetik asarlar bu tip
yaralanmalara girer.

2.10.4. Radyasyon Yaralanmalarnn Snflandrlmas

Radyasyon yaralanmalarnn snflandrlmasnda yine deiik olaslklar mevcuttur.

co
m

Radyasyon vcut hcrelerini veya genetik hcreleri harap edebilir. Vcut hcreleri sz
konusu olduunda kii zerinde etki mevcuttur. Buna somatik yaralanma ad verilir.

Ani etkilere erken yaralanma, yllar iinde ortaya kan etkilere ikincil yaralanma ad verilir.

ri.

Her ikisi de rastlantsal olmayan yaralanmalar snfna girerler.

tla

Somatik yaralanmann nc etkisi lsemi veya kanser olabilir. Bunlar rastlantsal

yaralanma snfna girerler.

Eer genetik hcreler tahrip olursa, etki bir sonraki jenerasyona geer ve genetik

.e
em
de

rs

no

yaralanmalar meydana gelir. Bunlar da rastlantsal yaralanmalara girerler.

2.10.4.1. Erken Yaralanmalar

Tm vcudun radyasyona maruz kalmasnda ortaya kan semptomlar.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

co
m

Rastlantsal olmayan radyasyon yaralanmalar, erken yaralanmalar gibi hcre lm sonucu

oluurlar. Normal olarak etkisi de tm vcudun radyasyon hastalna tutulmasdr. Yukarda
tm vcut radyasyon hastalnn belirtilerini gsteren bir tablo verilmitir.

kinci tablo ise 0,01 Sv dozunda radyasyon verilirse 20 kii lsemi olur.

2.10.5. Doal ve Uygarlktan Kaynaklanan Radyasyona Maruz Kalma

co
m

ri.

Doal yollardan da radyasyona maruz kalnabilir. Bunlar kozmik radyasyon, evre radyasyonu

tla

ve i maruz kalmaldr.

no

evre radyasyonu, kum ta gibi doal radyasyon kaynandan gelen radyasyondur.

maruz kalma, radyoaktif ekirdei soluyarak veya radyoaktif yiyecekleri yiyerek alnan
radyasyondur.

rs

Tpta teknolojinin gelimesi sonucu, baz tbbi grntleme sistemlerinin radyasyon kaynakl
olmas, tbbi maruz kalma olarak tanmlanmaktadr.

.e
em
de

.e
em
de

ri.

tla

no

rs

co
m