You are on page 1of 4

14/01/2015

RevistadeAntropologiaOsaberlocal:novosensaiosemantropologiainterpretativa

RevistadeAntropologia

ServicesonDemand

PrintversionISSN00347701

Article

Rev.Antropol.vol.41n.2SoPaulo1998

ReadCube
http://dx.doi.org/10.1590/S003477011998000200011

CliffordGeertz.Osaberlocal:novosensaiosemantropologia
interpretativa.TraduodeVeraMelloJoscelyne.Petrpolis,
Vozes,1997,366pp.

Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI

FrayaFrehse

MestrandadoDepartamentodeAntropologiaUSPebolsistaFAPESP

AfirmarqueCliffordGeertzumnomeconhecidonaantropologia
brasileirahojereiterarobvio.JnagraduaoosalunosdeCincias
Sociaisentramemcontatocomostextosdesteantroplogoamericano,
pioneironodesenvolvimentodaantropologia"interpretativa"que,em
dilogocomahermenuticadeHansGeorgGadamerePaulRicoeur,
marcouindelevelmenteosrumosdadisciplinaapartirdosanos70,
desencadeandodiretaouindiretamenteofortalecimentodachamada
"antropologiapsmoderna".
Oquenotobvioassimqueatoinciodesteanoumautorto
estudadoaquitenhatidoapenasumdosseuslivrostraduzidosparao
portugusemesmoassim,nosetratadeumatraduointegral1.Eiso

Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail
Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

Relatedlinks
Share
More
More
Permalink

quetornamuitobemvindaaediorecenteeintegraldeLocalknowledge:
furtheressaysininterpretiveanthropology,queopblicobrasileirorecebe
"antestardedoquenunca".Afinal,temosdelevaremconsideraoque,nestecaso,olivrofoilanadonopas
deorigemem1983eschegaaoBrasil,agora,passadosquinzeanos.
Seguindooprincpiodeque"quemdizAficaforadoadizerB"(p.9),Geertzamplia,nosoitoensaiosque
compemolivroConhecimentolocal(eno"saber"localcomoargumentaremosadiante),asproposies
formuladaspelaprimeiravezdezanosantes,emAinterpretaodasculturas,ereferentesaumaantropologia
quetrateosfenmenosculturaiscomosistemassignificativose,portanto,passveisdeinterpretao.Oautor
sabe,em1983,queasuaabordagemsetornoupopularnascinciassociais.Nestesentido,vale,em
Conhecimentolocal,retomaraspremissastericasemetodolgicasdaabordageminterpretativanosentidode
situlasemrelaoaosrumosrecentesdo"pensamentomoderno"sobreosocial,cadavezmenos
"provinciano"emais"pluralista",equeabdicadeteoriasgeraisemfavordeumconhecimentomais
"contextualista,antiformalista,relativista"(p.11).Ora,afirmaGeertz,nohdisciplinamaisfavorvelaestas
novastendnciasdopensamentodoqueaantropologia,historicamenteconcentradaementenderperspectivas
outras,formuladaspelosdiversosgruposemtornodasexperinciasdestesnocontexto"local"emquese
situam.
estaequao,antropologiainterpretativapensamentomoderno,quepermiteaGeertzreunirnummesmo
livroartigosproduzidosemcircunstnciasdiversasentre1974e1982(palestrasouconfernciasemfaculdades
deDireito,emacademiasdeartesecincias,emmemoriais,etc.)erelativosatemticastambmdistintas:os
rumosrecentesdateoriasocial(captulo1)arelaoentreantropologiaecrticaliterria(captulo2)as
dificuldadesprticasenvolvidasnoempreendimentoantropolgico(captulo3),osensocomum(captulo4),a
arte(captulo5),opoderpoltico(captulo6),avidaintelectualmoderna(captulo7)earelaoentrefatoe
lei(captulo8).
Acoernciaentretemticasaparentementetodsparessedpeloobjetivohermenuticoquepermeiaa
abordagemdetodaselas:"acompreensodecompreensesdiferentesdanossa"(p.12"compreenso",e
no"entendimento",comotematizaremosmaisfrente).Ancoradonaforma"ensaio"ajustada"qualidade
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=s003477011998000200011&script=sci_arttext

1/4

14/01/2015

RevistadeAntropologiaOsaberlocal:novosensaiosemantropologiainterpretativa

experimental"doempreendimento(p.13),Geertzformula,nostrscaptulosdaprimeirapartede
Conhecimentolocal,osfundamentosdoqueelechamade"hermenuticacultural"(p.12).Osquatrocaptulos
dasegundaparte,porsuavez,dedicamseaplicaodestesfundamentosatemticasoutras,comoosenso
comum,aarte,ocarismaeavidaintelectual"moderna".Quantoterceirapartedaobra(ocaptulo8),um
"minitratado"detrsensaios,elanaverdaderealizaempiricamenteoprogramadoantroplogoamericanopara
umaetnografiado"pensamentomoderno".
Noensaioqueabreoprimeirobloco,oautor,aodiscutirarelaoentrecinciassociaisehumanidades
atualmente,acabaporsituaroseuobjetivohermenuticode"compreensodacompreenso"frentes
tendnciasmaisgeraisdashumanidadesedascinciassociaishoje.Oargumento:ascaractersticasatuais
dopensamentosocialofimdasgrandesteorias,oembaralhamentodosrtulosescolsticostmquever
comumamudananoprpriomododesepensarosocialhojeemdia,equeperpassatantoashumanidades
quantoascinciassociais.Nomomentoemqueaorganizaodavidasocialpassaaserconcebidamenosem
termosdedeterminantescausaisdoquedesmbolos("signos,representaes,signifiants,Darstellungen...a
terminologiavaria"p.36)prenhesdesignificadosaseremdecifrados,cabeaopensamentosocialreformular
oseuinstrumentalconceitual,mastambmasuaretricaanalticaporexcelnciapautadaemanalogias.
Traandoumamplopanoramahistricodousodasanalogiasderivadasdeatividadescomunsshumanidades
ojogo,odrama,otextonascinciassociais(inclusivenaantropologiae,emparticular,nasuaantropologia),
Geertzquestionase,frenteatantosinstrumentosconceituaiseretricossemelhantes,cabedistinguirentre
humanidadesecinciassociais.
Estaaproposio,queoautortornamaisconcretanosegundocaptulo,noqualabordaassemelhanase
diferenasentreasuaatividadeeadeumcrticoliterriocomoLionelTrilling.Independentementedas
diferenasdefocooantroplogoconfrontaasrepresentaesdeoutrosgrupossociaiscomassuas,enquanto
ocrticorelacionaosignificadoderepresentaesliterriascomocomportamentocotidianooobjetivoum
s.TratasedeesboaraquiloqueGeertzconceituacomo"histriasocialdaimaginaomoral",ouseja,o
modocomoaprpriacompreensodensedosoutrosinfluenciadapelointercmbiocomasnossasformas
culturaisecomasinterpretaesqueoutrosespecialistasformulamarespeitodeoutrasformasculturais(p.
17).
Partindodestaperspectiva,bastanteinusitadaparaconceituaroempreendimentoetnogrficoeacrtica
literria,Geertzjustificaoquestionamentoepistemolgicocomumaambasasdisciplinas.Jqueaavaliaode
outrosmodosdevidaoutextosliterriossedsempreapartirde"metacomentrios"(p.18
interpretaesdeoutros,especialistasouno),aquestocomoabarcarparticularidadesculturaisehistricas
semqueelasdeixemdeserparticulares.Segundooautor,asoluometodolgica"traduzir",ouseja,
transferirsentidos"dasintimidadesdeumtipodevidaparaasmetforasdeoutro"(p.75).
Noterceirocaptulo,Geertzdedicaseaexplicitarcomoesta"traduo"seefetivanaprtica.Nestesentido,
nadamaisindicadodoquepartirdoDiriodeMalinowski,afimdeformular,logodeincio,umargumento
contundente:"aquestoqueodiriointroduz(...)noumaquestotica(...)epistemolgica"(p.86)e
relativaimpossibilidadedese"entrarnapele"dos"nativos"(p.19traduzidocomo"penetrarsobapeledos
nativos").Levandoemconsideraoqueoantroplogosconsegueperceberasformassimblicasqueos
"nativos"usamparaperceberem,oautorpreconizaquesebusqueacompreensodestasatravsdeum
pendularconstanteentreascategorias"nativas"easqueoantroplogoutilizapararealizarosseusobjetivos
cientficos.Geertzilustraestaperspectivaepistemolgicarecuperandobrevementeassuasanlisessobreas
noesdepessoaemJava,BalienoMarrocos:oconstanteoscilarentreadescriodedetalhesparticularese
deestruturasglobais,entreospontosdevistaindividuaiseasatitudesmaisamplasqueospermeiam,as
parteseotodoseguindoaspremissasdocrculohermenuticodiltheyano2.nessadinmicaqueganha

sentidoanoodetraduoenquantometodologiaparaaantropologiaeacrticaliterria,jquenosaproxima
deformasdeexpressooutrassemqueelassetornemnossasoupercamoseucarterde"outras".
Elucidadosessesconceitoseprocedimentosmetodolgicosbsicos,oautorpodededicarsenasegundaparte
deConhecimentolocala"traduzir"temticasquecomumentedesafiamaspremissasantropolgicas,sejapelo
fatodeparecerem"naturais"a"meraverdadedascoisas"(osensocomum),sejaporquesoencaradas
comoalgoocidentalporexcelncia(aarte).
NovamenteGeertzpartedeexemplosetnogrficos,destavezrelativosaohermafroditismoebruxaria,afim
dedemonstrarqueatalgicadosensocomumvariadelugarparalugar,dependendodecomoaspessoas
lidamcomomundoqueasenvolve.Eisoporqudoargumento:osensocomumumsistemaculturalcomoa
religio,aarte,eimplicauma"ordemnica,passveldeserdescobertaempiricamenteeformulada
conceitualmente"(p.140)atravsdoinventriodasformasqueassumenosdiferenteslocais.Naseqncia,o
autorreiteraatese,squeaplicadaarte.Ocaptulo"Aartecomosistemacultural"partetambmde
exemplosetnogrficosapoesiamarroquina,apinturaitalianadosculoXV,afimdedemonstrarquea
compreensodasformasartsticasdependedaanlisedocontextosocioculturalmaisamploemquefazem
sentidoaoladodeoutrasformassimblicas,comoareligio,osensocomum,odireito,etc.Issoimplica
assumirofenmenoartsticocomomododepensaralgosobreomundoemqueseviveeemquesesente
determinadascoisasenooutras.EisoquefazGeertzclamarque"adefiniodeartenuncaintraesttica"
(p.146).
Frentecontundnciadoargumento,fcilimaginarqueoautornesteartigopreconizeadiversidadecultural
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=s003477011998000200011&script=sci_arttext

2/4

14/01/2015

RevistadeAntropologiaOsaberlocal:novosensaiosemantropologiainterpretativa

emdetrimentodequalquerpossibilidadedegeneralizao.Ora,comobomhermeneutaque,Geertznunca
deixaderelacionaraspartescomotodoeviceversa.Vemdaotrechofinaldotexto:"avariedadeda
expressoartsticaresultadodavariedadedeconcepesqueossereshumanostmsobrecomosoe
funcionamascoisas.Narealidade,soumanicavariedade"(p.181).
Nosextocaptulooantroplogoamericanodenovoseutilizada"traduo"squeparaabordar
antropologicamenteanoodecarisma.Defato,tratasede"restauraragenealogiaeocontedopoltico"da
categoriacomparandotrsmonarquiasbastantedistintas:aInglaterraprotestantedosculoXVI,Javahindudo
sculoXIVeoMarrocosislmicodossculosXVIIIeXIX.Oenormesintervalostemporaisabarcadosemcada
umdosexemploscorreoriscodediluirasespecificidadeshistricasdosdiversoscontextosevocados.Geertz
concordaquesetratadeuma"justaposioexcntrica"(p.25),masquelheserveparainterpretar
antropologicamenteoqueunetodaestadiversidade:ocartersimblicodadominaopoltica(p.187).A
figuradocarismticoganhasentidoapartirdarelaoquemantmcomasimbologiaquedelimitaoscentros
dopoder.Equacionandoaquestonessestermos,Geertzdeslocaadiscussosobreocarismadoplano
puramentepsicolgicoousociolgicoparaodosfenmenosculturaise,portanto,histricosqueenvolvemos
indivduosenutremasconcepesdedominaoepoderdestes.Assim,levaaquesepenseaprpriapoltica
ocidentalcomoimbudadeumsimbolismoquelhedsentidoedefineatmesmoasuanatureza.
Ostimocaptulo,ltimodasegundapartedolivro,configuraumblococomostrsensaiosdaterceiraparte.A
partirdeagoraoassuntoo"pensamentomoderno",queoautorabordanointuitodeavaliaraabrangnciado
seumodelodeanlisepautadoemcomparaesamplascomoutrostemposeespaosparaoestudoda
nossaprpriasociedade(p.25).Em"Comopensamosatualmente:Porumaetnografiadopensamento
moderno"(traduzidoimprecisamentepor"Comopensamoshoje:Acaminhodeumaetnografiadopensamento
moderno"),Geertzretomaaquestode"comoindivduosdeumaculturasocapazesdepenetraro
pensamentodeindivduosquepertencemaoutra"(p.223),afimdeesboarasbasesdeuma"etnografiado
pensamento"concentradanoeminventariarasdiferenas,esimemtomlascomoparmetroselucidativos
paraacompreensoantropolgicadestamesmadiversidadesobretudonoquedizrespeitoaoplural
"pensamentomoderno".Paratanto,fundamentalconceberopensamentocomo"chosesociale"(p.228)
passveldeinterpretaoportanto,comoobjetoqueenglobaoprprioantroplogoqueoestuda:"agora
somostodosnativos"3.Nestesentido,asvriasreasdeconhecimentoso"modosdeestarnomundo"que,
pautadosemformassimblicasprpriasdialogamcomestemesmomundo.Eeisquenosvemoslanadosde
voltaargumentaojcomumaoutroscaptulosdolivro:oconhecimentoprecisasercontextualizado.Fazer
"etnografiadopensamento"compreenderocontextonoqualfazemsentidoos"modosdeestar"incorporados
nasdiversasdisciplinasacadmicas.

Combasenessasconsideraesdecunhotericometodolgico,Geertzpodeproporse,noltimocaptulodo
livro,apremprticaoseu"programa"de"considerarpensamentoscomochosessociales"(p.28).Nocaso,
relacionaumadeterminadadisciplinada"vidadamente",odireito,comomundonoqualasualgicafaz
sentido.Issoimplicadebruarsesobreaclssicatemticadarelaoentrefatoelei,entreosereodever
ser,equecomumtambmaoutrasreasdoconhecimento.Oautorpartedestaequaoparaprimeiramente
demonstrarqueodireitoumamaneiradeimaginaromundoemmeioaoutras,comoaarte,osensocomum
etc.Squeaquisetratadeumarepresentaonormativa,pautadanumadeterminadamaneiradeimaginar
comodevamserascoisas(alei)ecomoelasso(ofato),desenvolvendoum"sentidodejustia"(p.260)que
sempreespecfico,"local",emdependnciadecomoserelacionamfatoeleinosdiferentescontextos
culturais.
FormularaquestonessestermospermiteaGeertzaplicarnovamenteasuametodologiade"traduo
cultural".Nocaso,comparaarelaofato/leinocontextoangloamericanocomomodocomoapareceem
outrastradies(aislmica,andicaeamalaioindonsia).Eisoquelevaoautoraconcluirque,talcomoa
cincia,areligio,aarteeaantropologia,odireitotambmum"conhecimentolocal",aseranalisadoeat
pensadosejaporjuristas,sejaporantroplogosapartirdomodocomoserelacionacomavidasocialque
eleconstri.Eissosobretudonumcontextocomooatual,emqueculturasesentidosdejustiavrios
convivemladoalado,configurandooqueGeertzchamade"pluralismojurdico"(p.331).
AseguranacomqueGeertzaplicasmaisvariadastemticasoinstrumentalconceitualelaboradonaprimeira
partedolivroatestaque,nomomentodapublicaodosensaios,asuaantropologiainterpretativamaisdo
queuma"linhadepensamento".Eissopormaisqueoautorfaledo"carterexperimentaldo
empreendimento".Tratase,ameuver,deummodeloslidodeanliseantropolgicapautadonaquiloqueo
antroplogoRobertoCardosodeOliveira,parodiandoPaulRicoeur,chamade"enxerto(lagreffe)hermenutico
naAntropologia"4.
Precisamentepelagrandiosidadeecomplexidadedaobraenfimtraduzida,fazseameuvernecessrioapontar
paraalgunsdeslizesdetraduonaediobrasileira,dadospossivelmentepelaausnciaderevisotcnica.
Porumlado,deturpamsecertosvocbulosdalnguainglesa:"velhooeste"setransformaem"oesteselvagem"
(p.98),"InstitutodeEstudosAvanados"vira"InstitutodeEstudosSuperiores"(p.238),"sensocomum"s
vezesseconfundecom"bomsenso"(captulo4).Almdisso,amenoaosdadosbiogrficosdeGeertzna
orelhadolivroequivocada:nomomentodapublicao,oautor,naverdade,professordeCinciasSociais
dactedraHaroldF.LindernoInstitutodeEstudosAvanadosdePrinceton,enooprprio"HaroldLinder,
professordeCinciasSociaisnoInstituteforAdvancedStudy[ocertoseria"Studies"],Princeton,NewJersey".
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=s003477011998000200011&script=sci_arttext

3/4

14/01/2015

RevistadeAntropologiaOsaberlocal:novosensaiosemantropologiainterpretativa

Poroutrolado,ficaameuverdifcilsvezesdistinguirnoesbsicasdolxicoantropolgico.Porexemplo,
"noodepessoa"traduzidacomo"conceitodepersonalidade"(captulo3)osazandetransformamseem
"azandianos"quevivemem"Azande"(captulo4)"signo"aparececomo"sinal"e"significante",como
"indicador"(especialmentecaptulo5).Almdisso,hequvocosquantoacategoriasbsicasdoprpriomodelo
tericogeertziano.Nocaso,cabemencionar,entreoutras,imprecisesnottulo(Osaberlocal),mastambm
nafrasequesintetizaotemadosoitoensaios("entendercomoentendemosentendimentosdiferentesdo
nosso"p.12).Anoode"understanding",dooriginalingls,podesertraduzidaparaoportugustantocomo
"entendimento"(umaalusotradioracionalistakantianae,posteriormente,diltheyanavoltadaparaa
formulaodeexplicaesobjetivas)quantocomo"compreenso"(termoquesereferehermenutica
heideggerianaegadameriana,maispreocupadacomaquestodasubjetividade).Ora,emseulivroGeertz
abordaasbasesepistemolgicasemetodolgicasdeumaantropologiaque,pautadaprecisamentena
hermenuticagadamerianaericoeuriana,preconizaqueoconhecimento(enoovagoepoucosistematizado
"saber")seconstruaapartirdacompreenso(enodo"entendimento")designificadoslocalizados,prprios
doscontextosculturaisemquesoproduzidos.
Menosdoquedetalharaquitodososequvocosdetraduopresentesnotexto,cabeapenasalertarparaesta
dificuldade,afimdequeelasejacontornadanaprximaediobrasileiradeLocalKnowledge.Assimser
possvelaproximarsemaisaindadanoodetraduoqueGeertzpreconizaaolongodetodoolivro:"a
capturados(...)pontosdevista[doautor]emnossovocabulrio"(p20)...

Notas
1Ainterpretaodasculturas,lanadonosEstadosUnidosem1973,teveasuaprimeiraediobrasileiraem
1978.Squedosquinzeensaiosescritosentrefinsdadcadade1950einciodosanos70,apenasnove
figuramnaediodaeditoraGuanabaraKoogan.
2OfilsofoalemoWilhelmDiltheyforneceunosculoXIXsubstantivacontribuiofilosofiahermenutica,
aopregar,atravsdaimagemdo"crculohermenutico",queosignificadodotodosedcombasenos
elementosqueocompem,masque,aomesmotempo,ssecompreendecadaumadaspartestomandocomo
refernciaotodo.VerW.Dilthey,"TheDevelopmentofHermeneutics",inH.P.Rickman(org.),Dilthey:
SelectedWritings,Cambridge,CambridgeUniversityPress,1976,pp.24763.
3VerRobertoCardosodeOliveira,"Tempoetradio:Interpretandoaantropologia",inRobertoCardosode
Oliveira,Sobreopensamentoantropolgico,RiodeJaneiro,TempoBrasileiro,1988,p.1348,esp.p.201.
4VerRobertoCardosodeOliveira,"Acategoriade(des)ordemeapsmodernidadedaAntropologia",in
RobertoCardosodeOliveira,op.cit.,p.102.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedundera
CreativeCommonsAttributionLicense
RevistadeAntropologia

DepartamentodeAntropologiaFFLCH/USP
Av.ProfessorLucianoGualberto315
CidadeUniversitria
05508900SoPauloSPBrazil
Tel.:+551130912347
Fax:+551130913163
revant@edu.usp.br

http://www.scielo.br/scielo.php?pid=s003477011998000200011&script=sci_arttext

4/4

You might also like