EM 420

Yksek Gerilim Teknii

DZLEMSEL ELEKTROT
SSTEM
YRD.DO. DR.
CABBAR VEYSEL BAYSAL
ELEKTRIK & ELEKTRONIK YK. MH.

Not: Tm slaytlar, listelenen ders kaynaklarndan alnt yaplarak ve faydalanlarak hazrlanmtr.

DZLEMSEL ELEKTROT SSTEM

2

Dzlemsel elektrot sistemi, arasnda

elektriksel yaltkan (dielektrik) bulunan, birbirine
bakan yzleri dzlem eklinde olan ve birbirine
paralel iki elektrottan oluan temel ve basit bir
nedeniyle
y elektik
elektrot sistemidir. Bu zellii
alan, elektrik ak younluu, potansiyel, kapasite
gibi elektrot sistemlerindeki temel byklkleri ve
hesaplar aklamak bakmndan anlalmas ve
uygulanmas en kolay sistemdir. Yksek gerilim
kondansatr ve elektrostatik yksek gerilim l
aleti yapmnda bu tr elektrot sistemleri ncelikle
kullanlr. ou durumda erilik yarap, elektrot
aklna gre ok byk olan elektrot sistemlerini
d yaklak
de
kl k olarak
l k dzlemsel
d l
l elektrot
l k
sistemi
i
i gibi
ibi
incelemek, hesap kolayl ve kabul edilebilir
dorulukta bilgi elde etmeyi salar.
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Elektriksel Potansiyel
y ve Alan
3
Kuramsal olarak arasndaki alan tam dzgn olan bir dzlemsel elektrot sisteminin elektrotlar, kenar
etkisinin olmamas iin sonsuz geni olmaldr.
Uygulamada byle bir ey olanakl olmad iin sonlu genilikte fakat kenar etkileri nlenmi veya
ihmal edilen elektrot sistemleri ile allr.
ekilde bir gerilim kaynana balanm, dzlem elektrotlarnn her birinin yzey alan S, elektrotlar
aras akl a ve elektrotlar arasna uygulanan gerilimi U olan kenar etkisi olmayan paralel
dzlemsel elektrot sistemi gsterilmitir.

V potansiyeli yalnzca x dorultusunda

deitiinden, kartezyen koordinat
sisteminde bir boyutlu Laplace denklemi
(Yzeylerdeki potansiyel seviyesi
biliniyorsa ve serbest uzay blgesinde yk
yoksa potansiyelin laplasyeni sfra eittir.)

Voltaj gradyannn negatifi E

elektrik alan denklemi:
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Elektriksel Potansiyel ve Alan

4
y Laplace denkleminin genel zm: V = A + Bx eklindedir. Denklemdeki A ve B sabitleri

snr koullarndan bulunur. ekilden de grld gibi x = 0 iin V = V1 = 0 yani A=0; ve x

= a iin V = V2 = U dolaysyla da B=U/a dr.
V potansiyeli denklemi: (kenar etkisi
olmayan paralel dzlemsel elektrot
sisteminde V potansiyeli x ile
dorusal deiir)

Voltaj
V
lt j gradyannn
d
negatifi
tifi E elektrik
l kt ik
alan denklemi de: (x'e bal deildir,
sabittir, elektrik alan dzgndr)

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Elektriksel Potansiyel ve Alan

5
y D:Elektrik
D El kt ik yer deitirme
d i ti
alan
l veya elektrik
l kt ik

ak younluu birimi coulomb / metrekare

ise:
D S=Q ve ayn zamanda D=.E
D.S=Q
D= E olduundan:

E elektrik alan birimi volt /

metre ve denklemi :
Gerilim (voltaj) bants,
bants
elektrik alan her noktada
sabit olduundan:

Her iki denklemden

yararlanarak Dzlemsel
elektrot sisteminin kapasitesi:

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Kapasite ve Elektriksel Zorlanma

6

S, m2 cinsinden bir dzlem

elektrodun etkin yzey alann yani dzlem
elektrotlarn birbirini gren yzey
bl alann,
blmnn
l
a metre
t cinsinden
i i d
elektrot akln veya elektrotlar
arasndaki yaltkann kalnln ve
yaltkann dielektrik katsaysn ( deeri
genelde elektrik alan ile veya konumla
deimedii iin dielektrik katsays yerine
dielektrik sabiti olarak sylenir), 0 =
12 F/m
8 854 10-12
8,854.10
F/ cinsinden
i i d boluun
b l
(vakumun) dielektrik sabitini, r elektrotlar
arasndaki gaz, sv veya kat yaltkann
bal dielektrik katsaysn (veya sabitini)
gsterir. Bu birimden deerlerle kapasite
Farad cinsinden bulunur. Yaltkann
dielektrik katsaysnn konumla deimesi
d
durumda
d hesaplar
h
l farkllk
f kl l k gsterir.
i
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

Bir elektrot
Bi
l kt t sisteminde
i t i d elektriksel
l kt ik l
zorlanma: Elektrik alan iddeti, yaltkan
maddenin Ed delinme dayanmna eit veya
byk (E > Ed) olduunda, elektrotlar
arasnda, yaltkan iinde elektriksel boalma
olaylar balar. E > Ed kouluna, boalma
veya ounlukla delinme koulu denir.
D l
Dzlemsel
l elektrot
l kt t sistemi
i t i dzgn
d alanl
l l bir
bi
elektrot sistemi olduundan, delinme koulu
alann her noktasnda ayn anda salanr. Bu
nedenle boalma elektrot aralnn her
noktasnda ayn anda ve tam delinme
eklinde gerekleir. Burada az dzgn veya
dzgn olmayan alandakinden farkl olarak
d alanda
dzgn
l d boalmann
b l
balad
b l d U0
boalma balang gerilimi ile tam
delinmenin meydana geldii Ud gerilimi
birbirine eittir.
eittir Bir dzlemsel elektrot
sisteminde alann dzgnlnden dolay
delinme gerilimi

Ud = Ed.aa

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Tabakal Sistemler
7

Uygulamada
yg
dzlemsel elektrotlar arasnda birden fazla yyaltkann seri,, paralel
p
veya
y
eik durumda bulunduu tabakal sistemlerle de karlalr. Bu sistemlerde tabakalardaki
gerilimler, elektrik alan iddetleri, tabakalarn ve sistemin kapasitesi ve boalma olaylar
bakmndan davranlar incelenir. Burada uygulamada daha ok karlalan yaltkan
tabakalarn elektrotlara paralel,
paralel birbirine ise seri durumda bulunduu ve ksaca seri dzen
olarak adlandrlan dzenle ilgili incelemeler yaplacaktr.
Dielektrik katsaylar 1, 2, ..., n olan n farkl yaltkan tabakadan oluan bir sistemde,
herhangi bir tabakadaki gerilim ve elektrik alan,
alan ekildeki gibi bir edeer devreden
yararlanlarak bulunabilir.
Tabakalarn kapasiteleri C1, C2, ..., Cn ile
gsterilirse, sistemin edeer kapasitesi:

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Tabakal Sistemler
8

Sistem seri dzende olduundan

t b k l d dolaysyla
tabakalardan
d l
l sistemden
i t d akan
k akm
k
veya elektrik yk:

Bantdan n. tabakaya den gerilim:

Her bir tabakadaki E1, E2, ...,, En elektrik alanlar

ise E1 = U1/a1, E2 = U2/a2,..., En = Un/an ilemleri
ile:

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Tabakal Sistemler
9

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

Tabakadaki elektrik alan iddeti

iddeti, o tabakay oluturan
yaltkann delinme dayanmn amamaldr. Herhangi
bir tabakada E > Ed koulunun salanmas o tabakada
delinme eklinde boalma olmas anlamna gelir ve
tabakann elektriksel bakmdan ksa devre olmasna
kar der. Eer herhangi bir tabaka delinirse, tm
sisteme
i
uygulanan
l
gerilim
ili gerii kalan
k l tabakalar
b k l
zorlamaya devam eder ve bu yeni duruma gre
gerilim ve elektrik alan dalm szkonusudur.
Yeniden dayanmayan, delinen tabakalar ortaya
kabilir. Bir sistemin uygulanan gerilime
dayanmndan sz etmek iin en az bir tabakasnn bu
gerilime dayanmas gerekir. Bu durumda delinme olan
tabakalardaki boalma, tm sistemi ksa devre
etmeyen sistemin yalnzca bir blmnde olan
etmeyen,
boalma veya ksaca ksmi boalma olarak
adlandrlr. Eer bir sistemin tm tabakalar delinirse
sistem
i t de
d delinmi,
d li i uygulanan
l
gerilime
ili dayanmam
d
olur.
19.01.2011
EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

PROBLEM 2.1
10

Bir dzlemsel elektrot sisteminde elektrot akl a = 2 mm, elektrot yzey alan S = 4 cm2,
r = 1 (hava) ve uygulanan gerilim, U = 5 kV olduuna gre, sistemin kapasitesini, elektriksel
ykn, elektrik alan iddetini, elektriksel ak younluunu, yzeysel yk younluunu ve
yaltkann delinme dayanm 30 kV/cm olduuna gre sisteme uygulanabilecek maksimum
gerilimi bulunuz (o= 8,854.10-12 F/m).
Dzlemsel elektrot sisteminin
Kapasitesi:

Elektriksel yk:
y
Elektrik alan iddeti:
Elektriksel ak younluu:
Yzeysel yk younluu:
Delinme dayanm, Ed = 30 kV/cm ise delinme gerilimi:
Uygulanabilecek maksimum gerilim U < Ud = 6 kV
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.2
11

ekilde verilen ve bal dielektrik katsays r = r0 + k.y bantsna gre lineer olarak
deien dzlemsel elektrotlu bir sistemde elektrik alan iddeti ifadesini karnz.
Bu elektrot sisteminde r00 = 4,2 deerinde k = 30 cm-1, a = 1,6 cm ve U = 10 kV olduuna
gre y = 0,8 cm'deki A noktasnda elektrik alan iddetini hesaplaynz.

a)) Voltajj g
gradyannn
y
negatifi
g
E elektrik alan:

Voltaj ise:

y = 0 iin V = 0 olduundan, K integral sabiti:

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.2
12

y = a iin V = U olduundan:

b) B
Bu elektrot
l kt t sisteminde
i t i d r0 = 4,2
4 2 deerinde
d i d k = 30 cm-11, a = 1,6
1 6 cm ve U = 10 kV olduuna
ld
gre y = 0,8 cm'deki A noktasnda elektrik alan iddetinin (E =EA) deeri:

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.3
13
y a eklinde deien ekilde gsterilen paralel levhal
Bal dielektrik sabiti r = rA.ey-a
dzlemsel elektrot sisteminde,
aa-Elektrik
Elektrik alan iddeti bantsn karnz
karnz.
b-Maksimum ve minimum alan iddetini hesaplaynz. (U = 30 kV, a = 1 cm, o= 8,854 pF/m)

a) Voltaj gradyannn negatifi E elektrik alan iddeti:

y = 0 iin V = 0 olduundan K integral sabiti

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.3
14

y = a iin V = U olduundan

E bants iki yoldan elde edilebilir. Birincisi, D denklemini, V potansiyel denkleminde yerine
yazmak, ikinci yol ise yukardaki iki D denklemini eitleyip E bantsn bulmaktr

l. yol:

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

2. yol:

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.3
15

b)) y = a iin minimum alan iddeti E = Emin,

b) y = 0 iin minimum alan iddeti E = Emax,

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.4
16

ekildeki
dzlemsel elektrot sisteminde,,
V herhangi bir noktadaki potansiyeli gsterdiine gre Laplace denkleminden yararlanarak
elektrik alan ifadesini karnz.
,
deer),
), a = 1 cm iin
sistemdeki alan iddetini hesaplaynz,
p y
, yynn
U = 25 kV ((rms,efektif
gsteriniz. Sistemin delinip delinmeyeceini belirtiniz (Ed = 30 kV/cm). Bu sistemdeki
minimum ve maksimum alan iddeti iin neler sylenebilir?

ZM
2.4
a) ekildeki sistem iin snr koullar:

A ve B katsaylar snr koullarndan yararlanlarak

belirlenir. x = 0 iin V = U ise B = U olur. x = a iin V = 0
ve A = - B/a = - U/a olur. Denkleminde yerlerine yazlrsa
d l
dzlemsel
l elektrot
l kt t sisteminde
i t i d potansiyel
t i l bants:
b t

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.4
17

Dzlemsel elektrot sisteminde elektrik alan iddetinin deeri uygulanan gerilime ve elektrotlar
baldr

ve her yyerde ayn

y deere
sahiptir
p (sabittir).
(
) Bu tr alanlara dzgn
g alan
aras akla
denir.
b) Uygulanan 25 kV'luk
kV luk efektif gerilimin tepe deeri ve bu durumda elektrik alan iddeti:

Alan iddeti azalan potansiyel ynndedir. Delinme, oluan elektrik alan iddetinin yaltkan
ortamn
t
ddelinme
li
dayanmn
d
amas ddurumunda
d meydana
d
gelir.
li O halde
h ld sistem
i t delinir.
d li i
Dzgn alanl elektrot sistemlerinde elektrik alan iddeti her yerde ayn deerdedir ve
maksimum, minimum ve ortalama alan iddetleri birbirine eittir.

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.5
18

ekilde gsterilen ve kalnlklar, bal dielektrik sabitleri ve delinme alan iddetleri verilen
tabakal dzgn alanl elektrot sisteminde,
a))
Tabakalardaki g
gerilimleri ve alan iddetlerini

hesaplaynz.
p y
b)
Sistemin uygulanan gerilimle delinip delinmeyeceini gsteriniz.

Tabaka kesitleri birbirine eittir. Yklerin eitliinden yola karak, her bir tabakann kapasitesi
ve sistemin edeer kapasitesi yardmyla tabaka bana den gerilimler hesaplanabilir.
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.5
19

Her tabakadaki gerilim ve elektrik alan iddetleri

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.5
20

b) Her tabakann elektrik alan iddeti; o tabakann delinme alan iddeti ile
karlatrldnda, hibir tabakada delinme meydana gelmedii grlr, sistem delinmez

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.6
21

ekilde verilen tabakal dzlemsel elektrot sisteminde;

Tabakalardaki gerilimleri ve alan iddetlerini hesaplaynz. Sistemin delinip delinmeyeceini
belirleyiniz.
Sistemin hibir tabakasnda delinme olmakszn, sisteme uygulanabilecek en yksek gerilimi
hesaplaynz.

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.6
22

b) Sistemin en zayf tabakas iin (Edi.i)min hesaplanr. Btn tabakalarda Edi.i = 90'dr. Buna gre;
sistemin hibir tabakasnda delinme olmamas iin U < Ud yani U < 270 kV olmaldr. (Her bir
tabakaya
b k
ait
i gerilim
ili ifadesi
if d i ve o tabaka
b k iin
i i elektrik
l k ik alan
l iddeti
idd i ifadesi
if d i kullanarak
k ll
k aadaki
d ki ifade
if d elde
ld
edilir.)

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.7
23

ekilde
verilen 4 tabakal dzlemsel elektrot sistemine U = 220 kV gerilim
g
uygulanmaktadr.
yg
Yaltkan tabakalarn kalnlklar, bal dielektrik sabitleri ve delinme dayanmlar
(delinme elektrik alan iddetleri)
, cm,, r1 = 6,, Ed1 = 80 kV/cm
a1 = 1,0
a2 = 0,5 cm, r2 = 10, Ed2 = 55 kV/cm
a3 = 1,5 cm, r3 = 4, Ed3 = 100 kV/cm
a4 = 1,0
1 0 cm,
cm r44 = 2,
2 Ed4 = 60 kV/cm olduuna gre,
gre
a) Tabakalardaki gerilimleri ve elektrik alanlarn hesaplaynz.
b) Sistemin delinip delinmeyeceini belirleyiniz.
c) Hibir tabakada delinme olmakszn
olmaks n uygulanabilecek
g lanabilecek maksimum
maksim m gerilim deerini
hesaplaynz.
a) ok tabakal dzlemsel elektrot sisteminde bir
y den
ggerilim:
tabakaya

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.7
24

Buna gre tabakalara den gerilimler ve elektrik alan iddetleri:

1., 2. ve 3. tabakalardaki elektrik alan iddetleri, bu

tabakalarn delinme elektrik alan iddetlerinden (delinme
dayanmlarndan) kk olduundan bu tabakalar bu
zorlanmaya dayanr. 4. tabakada ise elektrik alan iddeti,
y
byktr,
y
,
4. tabakann delinme dayanmndan
dolaysyla 4. tabaka delinir.
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.7
25

b) 4.
4 tabaka delinip ksa devre olduu
iin gerilim, delinmeyen geri kalan
tabakaya uygulanr. Hesaplar bu
durum iin tekrarlanacak olursa:

Bu sonular
B
l bize
bi 4.
4 tabakada
t b k d bir
bi delinme
d li
(boalma) olsa da bu durumun sistem iin
bir ksmi boalma olaca ve sistemin
tamamnn delinmeyeceini belirtir.
belirtir
c) nce her tabaka iin delinmenin
balang gerilimi deerini bulalm:
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

PROBLEM 2.7
26
Delinme gerilimi en kk olan tabakann dahi delinmemesi iin uygulanan gerilim
delinme dayanm deerinden kk olmaldr yani U(4) < Ud(4) = 130,8 kV olmaldr. Eer U = 130,8
kV uygulanrsa 4. tabaka delinir:

Not: Delinme olmakszn uygulanabilecek maksimum gerilim iin sadece Edi ye baklmaz
baklmaz,
delinme gerilimi olarak hesaplandndan, burada Edi ile beraber i 'ye de baklmaldr. Bunun
iin her ikisinin arpm olan Edi.i deeri nemlidir. Hangi tabakada Edi.i arpm minimum
d d iise o tabaka
deerde
t b k daha
d h zayftr.
ft B
Bu nedenle
d l delinme
d li
olmakszn
l k
t
tm sisteme
it
uygulanacak
l
k
maksimum gerilim bu tabakaya gre hesaplanr:

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011