MALZEME BLM

MAL201

2.Hafta: Kristal Yap

co

Malzemeler atomlarn bir araya gelmesi ile oluur. Bu yap ierisinde atomlar bir arada tutan

kuvvete atomlar aras ba denir. Yap ierisinde birarada bulunan atomalar farkl dzenlerde
bulunabilir. Bu atom dzenleri 3 grupta incelenebilir:

ri.

1. Dzensiz yap (amorph-orderless): Atom veya molekllerin rastgele dizilmesi. Argon gibi
asal gazlarda grlr.

ot
la

2. Ksa aralkl dzenli yap (short range order): Yap ierisindeki baz blgelerdeki dzenlilii
ifade eder, bu dzen btn yap iin geerlid deildir. Pencere cam veya havadaki su
buharnda grlebilir.

3. Uzun aralkl dzenli yap (long range order). Btn hacmi kaplayan bir dzenlilik ifade

de
rs
n

edilir. Kristal yap olarak ifade edilen bu yap tr metallerde, seramiklerde, kristal camlar
(pencere cam hari), baz polimerlerde grlr.

Birim hcre: 3 boyutlu uzayda dzenli ve srekli tekrar eden yapya birim hcre (unit cell)
denir. Birim hcre, kristal yap ierisinde tekrar eden yaplarn en basititir.
Kristal kafes (lattice): Birim hcrelerin boyutta tekrar ile meydana gelen dzendir.

Kristal kafes sistemleri:

Doadaki btn kristal malzemeler 7 kristal sistem ve 14 kristal kafesin birine uyarlar. Kitapta,

.e
e

Tablo 3.1 ve 3.2 de verilen 7 farkl kafes sistemi ve Bravais kafes sistemleri aadaki tabloda
verilmitir.

1. Kbik

2. Tetragonal (kare prizma)

1. Ortorombik (dikdrtgen prizma)
2. Rhomohedral
3. Hegzagonal
4. Monoklinik
5. Triklinik

10

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

m
co
ri.
ot
la
de
rs
n

noktalar,

kafes

.e
e

Kafes

Kristal yaplarda kafes noktalar:

ierisinde

atomlarn

bulunduklar noktalar belirtir ve 3 boyutlu uzayda

o

noktalarn

koordinatlar

ile

belirtilir.

Koordinatlar, parantez ierisinde, kesirler veya

katlar ekilinde olabililen rakamlarn aralarna

virgl konarak ifade edilir.

11

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

Kristal yaplarda kafes noktalar:

u ekilde saptanr:
Birim hcrede balang ve biti koordinatlar belirlenir.
Balang koordinatlar, biti koordinatlarndan aritmatik olarak karlr.

co

Miller indisleri, kesirli olamaz, tam say olmaldr. Gerekirse orantl olarak en kk tam
Keli parantez iine virglsz olarak konur.
nemli noktalar

ot
la

Eksen takmnn balangc herhangi bir atom seilebilir.

ri.

sayya evrilir.

Paralel dorultularn indisleri ayndr.

Ayn indisli fakat negatif iaretli dorultular ayn deildir. [100] [100]

Bir dorultunun indislerinin ayn tam say ile arplarak bulunan indislere ait dorultular
[100] x 2 [200]

de
rs
n

ayndr.

Birbirlerine paralel olmayan (farkl miller indisli) fakat atom dizilileri benzer (kbik sistem)
olan dorultular dorultu ailesi ni oluturur.
<100>> [100], [010], [001], [100]...

.e
e

Dorultu A

1. Balang noktas: (1, 0, 0) ve Biti noktas (0, 0, 0)

2. Balang Biti: (1, 0, 0) (0, 0, 0) = (1, 0, 0)
3. Kesir veya byk tam say yok.
4. [100]
Dorultu B
1. Balang ve biti: 1, 1, 1 ve 0, 0, 0
2. 1, 1, 1, -0, 0, 0 = 1, 1, 1
3. Kesir veya byk tam say yok.
4. [111]

Dorultu C
1. Balang ve biti: 0, 0, 1 ve 1/2, 1, 0

2. 0, 0, 1 -1/2, 1, 0 = -1/2, -1, 1

12

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

3. 2 x (-1/2, -1, 1) = -1, -2, 2

1 2 1

Eer dorultular aras a hesaplanmak istenirse;

co

D1

= u1 a + v1 b + w1 c

D1 D2

= D1 D2 cos

ot
la

ri.

D 2 = u 2 a + v2 b + w2 c

de
rs
n

D1 D2
u1 u 2 + v1 v2 + w1 w2
=
cos =
D1 D2
u11 + v12 + w12 u 22 + v22 + w22
Kristal yaplarda kafes dzlemleri:
u ekilde saptanr:

Dzlemin eksen sisteminden gemesi durumunda en yakn dzleme paralel olarak kaydrlr.

Dzlemin koordinat eksenini kestii noktalar belirlenir.

Bu deerlerin tersi alnr. ndisler tam say olamaldr. Gerekiyorsa orantl en kk tam

say ile arplr.

Bulunan saylar normal parantezde virglsz olarak ifade edilir.

Negatif saylar zerinde () iareti ile gsterilir.

.e
e

nemli noktalar

Dorultularn tersine indisleri negatif olan dzlemler ayndr.

Dorultularn tersine indisleri tam say ile arplarak bulunan dzlemler birbirinden farkldr.

Kbik sistemde birbirinin ayn indise sahip dorultu ve dzlemler birbirine diktir.

Ayn zellie sahip dzlemler dzlem ailesi olutururlar. Byk parantez ile ifade edilirler.

{100} (100), (010), (001), (1 00) ...

13

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning

ri.

co

(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning

Soru: Aada verilen dorultu ve dzlemelerin miller indislerini bulunuz.

ot
la

METALLERN YAPILARI:

Metaller, kristal yapdadr. 14 Bravis sisteminin sadece 3 tanesine en ok rastlanr. Bunlar;

Hacim merkezli kbik (Body centered cubic) yap HMK.

Yzey merkezli kbik (Face centered cubic) yap YMK.

Sk dzen hegzagonal (Hexagonal closed packed) yap SDH.

de
rs
n

Kristal yaplar incelerken aadaki parametreler dikkate alnacaktr.

Birim hcrede bulunan atom says: Birim hicrede bulunan tam atom saysn ifade eder.(Atom
says/hcre)

Koordinasyon says: her bir atoma temas eden komu atom saysdr.
Atomsal dolgu faktr: Birim hcrede, atomlarn toplam hacmin ne kadarn kapladnn bir

lsdr.(ADF=Atom hacmi / hcre hacmi)

Dorultu atom younluu: Birim hcre iinde yeralan bir dorultuda atom saysdr.

.e
e

Dzlem atom younluu: Birim hcre ierisinde tanmlanan bir dzlemdeki atom younluunu
ifade eder.

1. Hacim merkezli kbik yap:

Kelerde ve merkezde birer atom bulunmaktadr. Bu yapdaki metallerden bazlar; - Fe (-

ferrit), V, Cr, Mo, W, vb.

14

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

(Ao = 10-1 nm = 10-8 cm = 10-10 m)

Atom yarap ve Kafes parametresi arasndaki ilikiyi belirlemek iin atomlarn birbirine temas

4r

Birim hcrede bulunan atom says:

Merkezde 1 atom:
Toplam:

1atom

de
rs
n

Her kede: 1/8 atom x 8:

ot
la

a0 =

Kegen uzunluu

ri.

ao 3 = 4r

co

halinde olduu diagonali semek doru olacaktr.

1atom

2atom / Hcre

Koordinasyon says:

Her bir atoma temas eden komu atom saysdr. Bu yapda btn atomlarn temas yalinde
bulunduu merkez atom dikkate alnrsa, koordinasyon saysnn, KS = 8 olduu kolayca
bulunabilir.

.e
e

Atomsal dolgu fakr (ADF):

Atomlarn birim hcrede hangi oranda hacim kapladnn bir lsdr. Hesaplamalarda

(2atom)( 4 r 3 ) (2atom)( 4 r 3 )
3
3
ADF =
=
= 0,68 = %68
3
3
ao
(4 R 3 )

hacimlerin kresel hacim kaplad varsaylr.

15

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

2. Yzey merkezli kbik yap:

Kelerde ve yzey merkezlerinde birer atom bulunmaktadr. Bu yapda metallerin bazlar; -

ri.

co

Fe (-ostenit), Al, Cu, Ni, vs.

ot
la

Atom yarap ve Kafes parametresi arasndaki ilikiyi belirlemek iin atomlarn birbirine temas
halinde olduu kp yzeylerinden birini semek doru olacaktr.

Kegen uzunluu

de
rs
n

ao 2 = 4r

a0 =

4r

Birim hcrede bulunan atom says:

1atom

Yan yzeylerde 1/2 atom x 6:

3atom

4atom / Hcre

.e
e

Toplam:

Her kede: 1/8 atom x 8 :

Koordinasyon says:

Bu yapda btn atomlarn temas yalinde bulunduu yan yzeylerin merkezindeki atom dikkate

alnrsa, koordinasyon saysnn, KS = 12 (4 adet ayn yzeyde, 4 + 4 nceki ve sonraki yzey

merkezlerde) olduu kolayca bulunabilir.

Atomsal dolgu fakr (ADF):

(4atom)( 4 r 3 ) (2atom)( 4 r 3 )
3
3
ADF =
=
= 0,74 = %74
3
3
ao
(4 R 2 )
16

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

3. Sk dzen hegzagonal yap:

Hegzagon (2 karlkl as 120o, dier iki karlkl as 60o) kristal yapnn adedinin sk bir
ekilde yan yana gelmesi ile oluur. Bu yapda metallerin bazlar; -Ti, Zn, Mg, Be, Zr, vs.

co

(2)

ri.

(1)
(3)

ot
la

Atom yarap ve Kafes parametresi arasndaki ilikiyi belirlemek iin atomlarn birbirine temas
halinde olduu kp yzeylerinden birini semek doru olacaktr.

4
= 1.633ao = 3.266r
6

de
rs
n

c = ao
Vuc =

3 2
ao c
2

Birim hcrede bulunan atom says:

1atom

Her kede: 1/8 atom x 8 :

Yan yzeylerde 1/2 atom x 6:

3atom

Merkezde 1 atom:

1atom

.e
e

Toplam:

2atom / Hcre

Koordinasyon says:

Bu yapda btn atomlarn temas yalinde

bulunduu yatay yzeylerin merkezindeki

atom

dikkate

alnrsa,

koordinasyon

saysnn, KS = 12 (6 adet ayn yzeyde, 3 +

3 alt ve st yzeylerde) olduu kolayca

bulunabilir.

17

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

(2atom)( 4 r 3 )
3
ADF =
= 0,74 = %74
Vuc

Atomsal dolgu fakr (ADF):

ot
la

ri.

co

Aadaki tabloda, farkl kafes yaplarnn zellikleri verilmektedir.

de
rs
n

rnek: Bakrn teorik younluunu hesap ederek, deneysel (gerek) younluu ile karlatrnz.
Farkn nereden kaynaklanabileceini yorumlaynz.

4r 4 x1.278
=
= 3.31Ao
2
2
= 3.61x108 cm

Cu YMK yapya sahiptir ve

a0 =

Atom arl: 63.5 g/mol

Atom yarap: 1.278 Ao

4 atx 63.5 g / mol

TeorikYo =

6.02 x10 23 atom / mol

( 3.61 x10 8 ) 3

= 8.964 g / cm3

.e
e

Cun deneysel (gerek) younluu 8.95gr/cm3 dr. Bu fark kristal kusurlarndan dolay
oluabilmektedir.

DORULTU VE YZEY ATOM YOUNLUU:

Bu noktaya kadar, kristal yaplarn karlatrlmasnda kullanlan, Atom says/hcre ve Atom

hacmi/hcre hacmi parametrelerini incelemitir. Dier nemli parametreler, Dorultu ve Yzey

atom younluklardr.

18

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

Dorultu atom younluu:

Birim hcre iinde yer alan bir dorultuda bulunan atom saysnn dorultunun o hcre iindeki
boyuna blnmesi ile elde edilir. Bu hesaplamada mutlaka salanmas gereken art; dorultunun
mutlaka atomun merkezinden geiyor olmasdr.
bulunuz.

4r
= 4.95 x108 Ao
2

2
= 2.85 x107 atom / cm
8
4.95 x10 2

de
rs
n

DY =

ot
la

uzunluk = ao 2

ri.

a0 =

co

rnek: YMK yapsna sahip olan kurunun (Pb), [011] dorultusunda atom younluunu

Yzey atom younluu:

Birim hcre iinde tanmlanan yzeyde yer alan atom says o yzeyin birim hcre iinde
bulunan alanna blnerek elde edilir. Burada da dzlemin mutlaka atomun merkezinden geme
art aranr.

rnek: YMK yapsna sahip olan kurunun (Pb), (111) dzleminde atom younluunu bulunuz.

Alan =
YY =

3
ao
2
2

.e
e

3
(4.95 x10 8 ) 2
2
YY = 9.425 x1014 atom / cm 2

Atom says: kelerde (3 x 1/6) + yzey merkezlerde (3x1/2), Toplam = 2 atom

SERAMKLERN YAPILARI
Genel olarak seramiklerin yaplar iki grupta incelenebilir:

Kristal yapl (amorf camlar hari)

Amorf yapl (amorf camlar, pencere cam gibi.)

19

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

Seramikler metal ve metal olmayan elementlerin oluturduu kimyasal bileiklerdir. Metal

element atomunu M, metal olmayan element atomunu X temsil eder.

MX

MX2

M2X3

M`MX3

M`M2X4

ri.

co

Kristal seramiklerin farkl yap trleri mevcuttur:

1. MX Yap:

ot
la

Bu seramikler iki ekilde bulunabilirler: (a) YMK Yapya sahip NaCl. Kafes ierisinde hem
Na+ hem de Cl- iyonlar bulunur. (b) HMK Yap: CsCl tipi yapda hem Cs hemde Cl iyonlar
kafes yaps ierisinde bulunur. Bu yapdaki dier baz seramikler: MgO, CaO, FeO, NiO..
2. MX2 Yap:

de
rs
n

Bu tip seramiklere CaF2 rnek olarak verilebilir: YMK Yapda her kafes noktasnda 1 Ca2+
ve 2 F- olmak zere 3 iyon bulunur. Her birim hcrede toplam 12 iyon vardr. Bu yapdaki
dier baz seramikler: UO2, SiO2, ThO2.
3. M2X3 Yap:

Bu yapya Al2O3, korundum, rnek olarak verilebilir: Rombohedral yaps vardr ama,
hegzagonal yapya da benzerlik gsterir. Her kafes noktasnda 12 Al ve 18 O olmak zere 30
sahiptir.

iyonun bulunduu dnlr. Bu yapdaki dier baz seramikler: Cr2O3 ve Fe2O3 bu yapya
4. MMX3 Yap:

.e
e

Perovskit olarak ta bilinen bu yapya bir tr elektro seramik olan CaTiO3, ve elektro seramik

ve piezo elektrik zelliklere sahip BaTiO3 rnek olarak verilebilir.

5. MMX4 Yap:

Spinel olarak da bilinen bu yapya MgAl2O4, MgFe2O4 gibi birok manyetik seramikler

dhildir.
POLMER YAPILAR:
Polimerler, ilerinde kovalent balar mevcut olan uzun molekl zincirlerden meydana
gelirler. Bu nedenle kristal yapl metal ve seramiklerde olduu gibi zincirlerin belli bir

20

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

dzende dizilerek kristal yap oluturmalar olduka zordur. Polimerlerin birounun kristal

ot
la

ri.

co

yapya sahip olamamasnn balca nedeni budur.

de
rs
n

Polimerlerden yaplan belli bir hacme

sahip paralarda, bu uzun zincirler
bklerek

spagetti

eklinde

dalgal

formlarda bulunmak zorunda kalrlar.

Baz durumlarda bu zincirleri dzgn

olarak dizmek ve tekrar eden yap

zellii elde etmek dier bir deile

kristal yap elde etmek mmkn olabilir.

.e
e

Ayrca karmak molekllerde dallanma

Dallanma

(branching) ve uzun zincir moleklleri

arasnda apraz ba (kovalent ba)

(cross-linking) oluumu da mmkndr.

Normalde apraz ba yokken zincirler
apraz
balar

arasnda van der Waals ba sz

konusudur. Btn bu farkl durumlar

polimerlerin

mekanik

ve

dier

zelliklerine etki etmektedir.

21

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

YARI LETKEN YAPILAR:

Genelde birbirine kovalent balarla bal, ametal elementler tarafndan oluturulurlar.

Balca zellikleri, genelde tek kristal olmalar, seramiklere benzemeleri, yksek saflkta

co

olular ve kusur iermemeleridir. Si, ve Ge yaygn olan yar iletken malzemelerdendir.

ri.

X-IINI DFRAKSYONU (Krnm):

Kristal yaplar karakterize etmek iin kullanlan bir yntemdir. htivas bilinmeyen bir
malzemenin hangi element veya bileik olduunu ve ne tr fazlara sahip olduunu bulmak

ot
la

mmkndr.

Bu yntemde, kristal malzeme zerine dalga boyu () bilinen bir X-n drlr. Kristal
yapdan yansyan nlar srekli olarak cihaz tarafndan kaydedilir. Bu esnada as srekli

de
rs
n

olarak arttrlr. Gelen ve yansyan nlarn ayn fazda oluu Bragg kural ile ifade edilir.

.e
e

n: Tamsay
d: Dzlemler aras mesafe
: Bragg as (Gnderilen
nn yzeyle yapt
a.)
2: Difraksiyon as

Bragg Kural n. = 2.d.sin

Kbik kristal kafeste (hkl) miller indisli bir yzey iin:

o
h2 + k 2 + l 2

Yaplan bir lmde, bilinir, , analiz srasnda srekli deitirilir dolaysyla bilinir.

Formlden d deeri hesaplanabilir. D deerinden ao bulunur, ao deerinden atom yarap r

ye geilebilir, bylece kristal yap ve onu oluturan atomlarn boyutlar bulunmu olunur.

Denklemi geerlidir.

d=

22

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun

rnek Soru: YMK yapsna sahip olan kurunun (Pb), (110) dzleminde atom younluunu

.e
e

de
rs
n

ot
la

ri.

co

bulunuz.

23

Y.Do.Dr.Celalettin Ergun