GENEL KMYA I

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

GENEL KMYA 1
lkeler ve Modern Uygulamalar
Petrucci Harwood - Herring
eviri Editrleri
Tahsin Uyar - Serpil Aksoy

MODERN NVERSTE KMYASI

C.E.MORTIMER
eviri Editrleri
T.Altnata, M.Akay ve dierleri

TEMELNVERSTE KMYASI
Prof.Dr. Ender ERDK, Prof.Dr. Yksel SARIKAYA

GENEL KMYA (Temel Kavramlar)

Raymond CHANG
Prof.Dr.Tahsin UYAR Prof.Dr.Serpil AKSOY Prof.Dr. Recai
NAM

GENEL KMYAYA GR

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

1.GENEL KMYAYA GR
1.1.Kimyann alma Alanlar
1.2.Maddenin Snflandrlmas
1.3.Maddenin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri
1.4.lme
1.5. Anlaml Rakam Says
1.6. Saylarn Yuvarlatlmas

1.1. Kimyann alma Alanlar:

1.2. Maddelerin Snflandrlmas:

Ktlesi olan ve uzayda yer kaplayan her
ey maddedir. Tm maddeler , en azndan
ilke olarak halde bulunabilirler.

Kat, Sv ve Gaz
Katlar belirli ve kesin ekilleri olan
yaplardr.
Svlar katlardan daha az rijik yapl olup
akkandr ve bulunduklar kabn eklini
alabilirler.
Gazlar, svlar gibi akkandr ama farkl
olarak snrsz genleebilme zelliine
sahiptir.
Suyun sv halde, kat haline gre daha sk bir molekl istiflenmesine sahip
olmas, svlarn genel zelliklerine uymaz ve suya zgdr.

Saf Maddeler ve Karmlar

Bir saf madde, belirli ya da sabit bir bileimi olan ve kendine zg zellikleri ile
ayrt edilebilen maddedir.

Saf maddeler bileim olarak birbirlerinden farkldr ve grnleri, kokular, tatlar

ve dier zellikleri ile birbirlerinden ayrt edilirler. Halen 20 milyondan fazla saf
madde bilinmektedir.
Bir karm, iki yada daha fazla saf maddenin bir araya gelmesi ile oluur ve her
bir saf madde kendi zelliine sahiptir. Karmlarn sabit bir bileimi yoktur.

Karmlar homojen yada heterojen olabilirler.

Bir kak eker suda zldnde, yeterince kartrlrsa, karmn bileimi
zeltinin her tarafnda ayndr. Bu bir homojen karmdr.
Dier taraftan kum ile demir tozlarnn oluturduu karmda, kum taneleri ile
demir tozlar grnebilir halde ayr kalrlar. Bu tr karmlarda bileim her tarafta
ayn deildir ve heterojen karmlar olarak adlandrlrlar.

Homojen yada heterojen bir karm kolayca oluturulabilir ve bileenlerin

zelliklerinde bir deiiklik olmakszn, fiziksel yntemlerle saf bileenlerine
tekrar ayrlabilir. Ayrma ileminden sonra, karmn bileenleri balangtaki ile
ayn bileim ve zelliklere sahip olacaklardr.

Elementler ve Bileikler
Saf bir madde element ya da bileik olabilir. Saf madde kimyasal yntemlerle daha
basit bileenlerine ayrlamyorsa bu madde bir elementtir.

Kimyaclar elementlerin simgelerini gstermek iin alfabedeki harfleri kullanrlar.

Elementi gsteren simgenin ilk harfi daima byk yazlr, ikincisi ise kk harfle
yazlr.
rnein Co, kobaltn
gstermektedir.

simgesini

gsterirken,

CO,

karbon

monoksiti

Elementlerin

ou

baka

elementlerle

etkileerek bileikleri olutururlar. Bir bileik,

iki ya da daha ok elementin kimyasal olarak
etkilemesiyle

sabit

oranlarda

birleip

tamamen farkl zellikte rn olumasyla

meydana gelir.

Bileikler, karmlardan farkl olarak, sadece

kimyasal

yolla

kendisini

bileenlerine ayrlabilir.

oluturan

saf

1.3. Maddenin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri

Saf maddeler bileimleri ile olduu kadar kendilerine zg zellikleri ile de ayrt
edilebilirler. Bir fiziksel zellik, maddenin zellii ya da kimyasal yaps
deitirilmeden incelenebilir ya da llebilir.

Dier taraftan hidrojen gaz oksijen gaz iinde su oluturarak yanar ifadesi
hidrojenin bir kimyasal zelliini belirtir.

1.4. lme
Kimyada almalar arlkl olarak lmeler zerinedir. Maddelerin zellikleri ile
ilgili basit lmler yapmak iin genel amal birka tane dzenek yeterlidir.
Metre ile uzunluk llr. Bret, pipet, lme silindiri ve lme balonu ile hacim
llr. Terazi ile ktle, termometre ile scaklk llr. Bu aletlerle makroskopik
zellikler, yani dorudan belirlenebilir zelliklerin lm gerekletirilir. Atom
yada molekl dzeydeki zellikler olan mikroskopik zellikler ise dolayl
yntemlerle belirlenir.

SI Birimleri
Bilim insanlar uzun yllar lme sonularn metrik birimlerle, ondalkla yani 10
un kuvvetleri olarak kaydetmilerdir. Bununla beraber, 1960 ylnda Arlk ve
l Genel Konferansnda bir araya gelen uzmanlar, Uluslar aras Birim Sistemi
(SI) olarak adlandrlan, yeniden dzenlenmi metrik sistemi nermilerdir.

Ktle ve Arlk
Ktle bir cismin madde miktarnn lsdr. Ktle ve arlk terimleri ou kez
birbiriyle kartrlr ve birinin yerine dieri kullanlr. Ancak bu iki terim kesin
olarak birbirinden farkldr. Bilimsel olarak arlk bir cisim zerine etkiyen yer
ekimi kuvvetidir. Bir cismin ktlesi sabittir ve bu ktle cismin nerede olduuna
bal deildir, ancak arlk cismin nerede olduuna baldr.

Hacim
Hacim uzunluun kp olduundan SI birim sisteminden tretmedir ve
birimi metre kpdr (m3). SI birim sisteminde olmayan, ancak yaygn olarak
kullanlan bir baka hacim birimi ise litredir (L). Bir litre, bir desimetre kp hacme
eittir.

Younluk
Younluk bir cismin birim hacminin ktlesidir ve cismin ktlesi hacmine blnerek
bulunur.

Scaklk Birimleri
scaklk birimi yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bunlarn birimleri F
(Fahrenheit

derecesi)

(Celsius

derecesi) ve K (Kelvin)dir. En ok
kullanlan scaklk birimi Fahrenheitdr.
Bu scaklk birimi suyun normal donma
ve kaynama noktalar sras ile 32F
ve
212F alnarak belirlenmitir. Celsius
birimi, suyun donma (0C) ve kaynama
noktalar (100C) arasn 100 blmeye
ayrarak derecelendirmitir. SI birim
sisteminde
Kelvindir.

scakln

temel

birimi

1.5. Anlaml Rakam Says

Her lm bir dereceye kadar belirsizlik tar. lmn tam olmas veya
duyarllk derecesi, l aletinin zelliklerine ve bu aleti kullanann becerisine
baldr.
Bir lmn duyarll bunu ifade eden rakamlarn says ile belirlenir. Doru
bir ekilde yaplan bir lm ifade etmek iin kullanlan rakamlara anlaml
rakamlar denir.
lme saylarndaki anlaml rakam says oaldka lme sonucuna
gvenilirlik artar.

Sfr dndaki her say anlamldr

845 cm

1.234 kg

Sfrdan farkl rakamlar arasnda bulunan sfr anlamldr.

606 m

40501 kg

lk sfrdan farkl rakamn solunda bulunan sfrlar anlaml deildir.

0.08 L

0.0000349 g

Bir say birden bykse, ondalk kesir noktasnn sa tarafna yazlan tm

sfrlar anlamldr.
2.0 mg

40.062 ml

3.040 dm

Ondalk kesir blmesi bulundurmayan saylar iin, sa tarafta sralanan sfrlar

(yani sfrdan farkl son rakamdan sonra gelen sfrlar) anlaml olabilecei gibi
anlamszda olabilir. rnein 400 cm bir tane (4 rakam), iki tane (40) yada 3 tane
(400) anlaml rakam ieriyor olabilir.
4x102 (1 tane )
4.0x102 (2 tane )
4.00x102 (3 tane )

Aada verilen lm sonularndaki anlaml rakam saysn belirtiniz ?

(a) 478 cm

(b) 6.01 g

(c) 0.825 m

(d) 0.043 kg

(e) 1.32x1022 atom

(f) 7000 mL

1.6. Saylarn Yuvarlatlmas

Tartm iin kullanlan terazinin hassasiyeti yani llebilirlii en kk
miktar ok deiik olabilir. 5 g, 0.1 g, 0.01 g, 0.001 g ve hatta 10-5 ga kadar
hassasiyeti deiebilen terazi eitleri vardr.

0.1g hassasiyetinde bir terazide bir demir cubuk tarttk ve 29 g geldi. Biz
bu tartm sonucunu 29 g diye veremeyiz. Terazinin hassasiyeti 0.1 g yani noktadan
sonra 1 haneye kadar hassas ltne gre 29.0 g diye gstermeliyiz.

3 rencinin bu tartma ilemini yapp birinci 29.2g, ikinci 29.3g ve ncde

29.0 g olarak tartm olsun. Tartm hatasn en aza indirmek iin bu nn
ortalamasn almamz gerekir.

(29.2+29.3+29.0)/3=29.1666 bulunacaktr. Ancak terazinin hassasiyeti 0.1 g

olduundan sonucuda noktadan sonra bir haneli olacak ekilde vermemiz gerekir.
te byle ok rakaml saylar daha az rakaml bir sayya indirme ilemine
yuvarlama denir.

Bir deeri yuvarlayp bulunmas gereken anlaml rakam saysn elde

etmek iin aadaki kurallar uygulanmaktadr.

Kalmas istenen son rakamdan sonra gelen rakam 5ten kk ise son
rakam olduu gibi braklarak takip eden rakamlar atlr. rnein; 3.6247
saysnn 3 anlaml rakamla yazl 3.62dir.

Kalmas istenen son rakamdan sonra gelen rakam 5 veya 5 ten byk ise
son rakam bir arttrlarak onu takip eden rakamlar atlr. rnein; 7.5647 saysnn
4 anlaml rakamla yazl 7.565, 6.2501 saysnn 2 anlaml rakam ile yazl ise
6.3tr.

Kalmas istenen son rakamdan sonra gelen rakam 5 ise ve onu 0 lar
izliyorsa, son rakam tek bir say olduu takdirde 1 arttrlarak 5 atlr. Son rakam
ift ise olduu gibi braklp 5 atlr. rnein; 3.250 saysnn 2 anlaml rakam ile
yazl 3.2, 7.635 ve 8.105 saylarnn 3er anlaml rakam ile yazllar, 7.64 ve
8.10dur. Byle durumlarda yuvarlanan say daima ifttir.

Bir ilem sonucunun ierdii anlaml rakamlarn says ilemde kullanlan

deerlerin ierdii anlaml rakamlarn saysna baldr.

Ktlesi 52.2 g olan bir kaba 2.38 g tuz konulduunda kap+tuzun ktlesi ne
olur?
52.2 + 2.38 = 54.58 = 54.6

lme saylar ile drt ilem yapldnda ileme giren saylarn

belirsizliine veya anlaml rakam saysna gre sonu yuvarlatlr.

Bir toplama veya karma ileminin sonucu, bu ilemlerde yer alan

saylardan en az ondalk basamak iereni kadar ondalk basamak iermelidir.

Bir arpma veya blme ileminin sonucu, ilemlerde yer alan saylardan
en az anlaml rakam iereni kadar anlaml rakam iermelidir.

ok adml ilemlerde kullanlacak deerler, ilemler yaplmadan nce

yuvarlanmaldr. Fazla anlaml rakam ieren saylar sonuta bulunmas gereken
anlaml rakam saysndan bir fazla anlaml rakam ierecek ekilde yuvarlanr.

ATOMLAR, MOLEKLLER
VE
YONLAR

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

2. Atomlar, Molekller ve yonlar

2.1. Atom Kuram
2.2. Atomun Yaps
2.2.1. Elektron
2.2.2. Radyoaktiflik
2.2.3. Proton ve ekirdek
2.2.4. Ntron
2.3. Atom Numaras, Ktle Numaras ve zotoplar
2.4. Periyodik izelge
2.5. Molekller ve yonlar

2.6. Kimyasal Formller

2.6.1. Molekl Forml
2.6.2. Kaba Forml
2.6.3. yonik Bileiklerin Forml
2.7. Bileiklerin Adlandrlmas
2.7.1. yonik Bileikler
2.7.2. Molekler Bileikler
2.7.3. Asitler ve Bazlar

2.1. Atom Kuram

Milattan nce beinci yzylda, yunan filozofu
Democritus, btn maddeleri, blnemez veya kesilemez
anlamnda atomos olarak adlandrlan, ok kk, blnmez
taneciklerden olutuunu ne srmtr.
lk bilimsel aratrmalardan elde edilen deneysel
kantlar atom kavramna destek salam ve zamanla element
ve bileiklerin modern tanmlarnn yaplmasna yol amtr.

Bugn atom adn verdiimiz, maddenin blnmez

yap talarnn tanm, 1808 ylnda, bir ngiliz bilim adam ve
retmen olan John Dalton tarafndan tam olarak yaplmtr.

Dalton Atom Kuram aadaki gibi zetlenebilir:

1-Elementler atom ad verilen son derece kk taneciklerden oluurlar.
2-Belli bir elementin btn atomlar birbirinin ayndr, ancak bir elementin
atomlar dier btn elementin atomlarndan farkldr.
3-Bileikler birden ok elementin atomlarndan olumutur. Herhangi bir
bileikteki iki elementin atom saylarnn oran bir tam say yada basit tam sayl
bir kesirdir.
4-Kimyasal tepkimeler, yalnzca atomlarn birbirlerinden ayrlmas, birbirleri ile
birlemesi yada yeniden dzenlenmesinden ibarettir.

Dalton atom kuramna gre, bir elementin atomlar birbirinin ayndr, fakat dier
elementlerin atomlarndan farkldr.
3. varsaymda, bir bileik oluturabilmek iin belli elementlerin belirli sayda
atomlarna gereksinim olacana iaret edilmektedir.
Sabit oranlar yasas bir bileiin farkl rneklerinde, bileii oluturan
elementlerin ktlece daima ayn oranda bulunduklarn belirtir.

Daltonun 3. Varsaym dier bir nemli yasa

olan

katl

oranlar

yasasnda

destekler

niteliktedir. Bu yasaya gre; iki element birden

fazla bileik oluturmak zere birleebilirse, bir
elementin belli bir ktlesi ile birleen dier
elementin farkl ktleleri arasnda kk tam
sayl bir oran vardr.
Daltonun drdnc varsaym, madde yoktan
var edilemez ve varken yok edilemez diye
bilinen ktlenin korunumu yasasnn baka bir
ifadesidir.

2.2. Atomun Yaps

Dalton atom kuramna gre,
atom bir elementin kimyasal olarak
birleebilen

temel

birimi

olarak

tanmlanabilir.
Dalton, atomu hem ok kk
hemde blnemez olarak dnmtr.
Oysa 1850li yllarda balayp 20.yy a kadar uzanan
aratrmalar, atomlarn atom alt tanecikler ad verilen daha da kk
taneciklerden olutuunu gstermitir. Bu aratrmalar elektron,
proton ve ntronlarn kefine yol amtr.

2.2.1.Elektron

2.2.2. Radyoaktiflik
1895te Alman fiziki, Wilhelm Rntgen
katot nlarnn, cam ve metallerin olaan d n
yaymasna neden olduunu grd. Yaymlanan bu
yksek

enerjili

radyasyon,

maddenin

iinden

geebiliyor, fotoraf filmi levhalarn karartyor ve

eitli maddelerin fluoresan k yaymlamasna sebep
oluyordu.

Bu

nlar

saptrlamadndan,

bir

katot

mknats
nlar

etkisi
gibi

ile

ykl

tanecikler deildi. Rntgen bu nlara X-nlar

adn verdi.
Wilhelm Rntgen tarafndan oluturulan, ei
Anna Bertha'nn elinin X-n grnts.

X-nlarnn bulunuundan hemen sonra Antoine

Becquerel, maddelerin fluoresan zelliklerini incelemeye
balad. Tesadf sonucu, kaln ktla sarlm fotoraf
filmi levhalarnn bir uranyum bileiinin etkisinde katot
nlar olmadan da karardn fark etti. Uranyum
bileiinden kaynaklanan bu nlar ayn X-nlar gibi
yksek enerjili idi ve bir mknats ile saptrlamyorlard;
ancak X-nlarndan farkl olarak bu nlar kendiliinden
oluuyordu.
Marie Curie, kendiliinden tanecik ve/veya n
yaymlanmas olgusunu betimlemek zere radyoaktiflik
terimini nerdi. Bu nedenle, kendiliinden radyasyon
yaymlayan herhangi bir elemente radyoaktif element
denir.

Daha
aratrmalar

sonraki
radyoaktif

maddelerin bozunmas ya
da paralanmas ile tr
n

olutuunu

ortaya

koydu. Bu nlardan ikisi

art ve eksi ykl metal
levhalar tarafndan saptrlr
.

Alfa () nlar, tanecikleri ad verilen art ykl taneciklerden oluur

ve bu nedenle de art ykl levha tarafndan saptrlr. Beta () nlar ya da

tanecikleri, elektronlar olup eksi ykl levha tarafndan saptrlrlar. nc eit
radyoaktif ma, gama () nlar ad verilen yksek enerjili nlardan oluur ve
gama nlar yksz olup dsal bir elektrik veya manyetik alan tarafndan
etkilenmezler.

2.2.3. Proton ve ekirdek

1900l yllarn banda atomlarn
iki

zellii

elektronlar

belli

olmutur,

ieriyordu

ve

atomlar
elektriksel

olarak ntrd. Elektriksel adan yksz

olabilmesi iin bir atomda eit sayda art
ve eksi yk bulunmalyd. Bu bilgiler
nda,

Thomson,

atomu

iinde

gmlm halde elektronlar bulunan art

ykl bir kre olarak neriyordu. Bu atom
modeli uzun yllar boyunca atom kuram
olarak kabul grd.

 tanecikleri salmas deneyinin sonularn aklayabilmek amacyla,

Rutherford atom yaps iin yeni bir model oluturdu ve bu modelde atomun byk
bir ksmnn boluktan olutuunu neriyordu. Byle bir yapda taneciklerinin
ou altn yaprann iinden sapmadan yada ok az sapma yaparak geebilirdi.
Rutherford atomdaki art yklerin tmnn atomun iinde youn ve merkezi bir
ekirdekte odaklandn nerdi.

Bylece salma deneylerinde, herhangi bir tanecii bir atomun

ekirdeine yaklatnda byk bir itici kuvvetle kar karya kalyor ve byk
bir sapma yapyordu. Ayrca, dorudan doruya bir ekirdee doru hareket eden
bir tanecii hareket ynn tam tersine evirecek kadar byk bir itici gce
maruz kalacaktr.
ekirdekteki art ykl taneciklere proton ad verilir. Yaplan baka
deneylerde ise, bir protonun yknn byklk olarak bir elektronun ykne eit
olduu ve protonun ktlesinin de 1.67262x10-24 g, yani elektronun ktlesinin 1840
kat kadar olduu bulunmutur.

2.2.4. Ntron
Rutherfordun atom yaps modeli nemli bir sorunu zmsz
brakyordu. Rutherfordun zamannda, en basit atom olan hidrojenin bir tane
proton, helyum atomunun ise iki tane proton ierdii biliniyordu. Bu nedenle
helyum atomunun ktlesinin hidrojen atomunun ktlesine oran 2:1 olmalyd.
Oysa gerekte bu oran 4:1 idi.

Hidrojen Atomu

Helyum Atomu

Rutherford ve dier aratrmaclar atom ekirdeinde,

dier bir atom alt tanecik bulunmas gerektiini
dndler. Bunun kant 1932de James Chadwick
tarafndan saland. Chadwick ince bir berilyum
levhasn tanecikleri ile bombardman ettiinde,
berilyum metali nlarna benzeyen ok yksek
enerjili nlar yaymlad. Daha sonraki deneyler, bu
nlarn protonun ktlesinden biraz daha byk bir
ktleye sahip, elektrik yk tamayan ntr taneciklerden olutuunu gsterir.
Chadwick bu taneciklere ntron adn verdi.

2.3. Atom Numaras, Ktle Numaras ve zotoplar

Bir elementin atomlarnn ekirdeklerinde bulunan protonlarn saysna
atom numaras (Z) denir. Ntr bir atomda protonlarn says elektronlarn saysna
eittir. Bu nedenle, atom numaras ayn zamanda atomda bulunan elektronlarn
saysn da gsterir.
Ktle numaras (A) bir elementin atomlarnn ekirdeklerinde bulunan
proton ve ntronlarnn saysnn toplamdr.
Bir atomda bulunan ntronlarn says, ktle numaras ile atom
numarasnn farkna eittir (A-Z).

2.4. Periyodik izelge

Gnmzde bilinene elementlerin
yarsndan ou 1800 ile 1900 yllar
arasnda bulunmutur. O yllarda birok
elementin

benzer

grlmtr.
kimyasal

zellikleri

Elementlerin
davranlarndaki

benzerliklerin

anlalmas,

olduu

fiziksel

ve

periyodik
yap

ve

zellikleri ile ilgili ok miktarda bilginin

snflandrlmas

gereklilii,

periyodik

izelgenin oluturulmasna yol amtr.

Dmitri Ivanovich Mendeleyev

(1834-1907)

PERYODK ZELGE

2.5. Molekller ve yonlar

Molekl, en az iki atomun belli bir dzende kimyasal kuvvetlerle bir
arada tutulduu atomlar topluluudur. Bir moleklde tek bir elementin atomlar
bulunabilecei gibi, iki veya daha ok sayda elementin atomlar sabit oranlar
yasasna uygun biimde belli bir oranda birlemi olarak da bulunabilir.
H2 olarak gsterilen hidrojen moleklne diatomik (iki atomlu) molekl
denir.

Molekllerin byk ounluu ikiden ok atom ierir, bunlar tane

oksijen atomundan oluan ozonda olduu gibi ayn elementin atomlar olabilir ya
da iki veya daha ok sayda elementin atomlarnn birlemesinden oluabilir.
kiden ok atom ieren molekllere poliatomik (ok atomlu) molekller denir.

Pozitif veya negatif yk olan bir atoma yada atomlar grubuna iyon denir.
Ntr bir atomdan bir yada daha ok sayda elektronun kaybedilmesi sonucunda
pozitif ykl bir iyon, yani katyon oluur. rnein sodyum atomu kolaylkla bir
elektron kaybederek sodyum katyonuna dnebilir.

Dier taraftan anyon,

elektron saysndaki art nedeniyle, yk eksi olan bir iyondur. rnein, klor
atomu bir elektron alarak, klorr iyonuna dnr.

2.6. Kimyasal Formller

Kimyaclar molekllerin ve iyonik bileiklerin bileimini kimyasal
simgelerle ifade etmek iin kimyasal formller kullanlr.

2.6.1. Molekl Forml

Molekl forml bir maddenin en kk biriminde bulunan elementlerin
atom saysn tam olarak gsteren formldr. Formllerdeki alt indis herhangi bir
elementin atom saysn gsterir.

H2O C2H4

CH3OH

CH2Cl2

Oksijen (O2) ve ozonun (O3), oksijen elementinin allotroplardr.

Allotrop, bir elementin iki veya daha ok saydaki farkl biimlerine verilen
isimdir.

Molekl Modelleri
Gnmzde iki tip standart molekl modeli kullanlmaktadr. Top-ubuk
modeli ve uzay-dolgu modeli.

2.6.2. Kaba Formller

Kaba forml bir moleklde hangi elementlerin bulunduunu ve bu
elementlerin atomlarnn en basit tam sayl orann gsterir, ancak molekldeki
atomlarn gerek saysn gstermeyebilir.

2.6.3. yonik Bileiklerin Formlleri

yonik bileiklerin formlleri ou zaman kaba formlleri ile ayndr.
nk iyonik bileikler bamsz molekl birimlerinden olumazlar. rnein, kat
sodyum klorr a rg yapda dizilmi eit sayda Na + ve Cl- iyonlarndan oluur.
Byle bir bileikte katyonlarn anyonlara oran 1:1 olup bileik elektriksel olarak
ykszdr. Her bir Na+ iyonunun etrafnda alt tane Cl- iyonu vardr, ayrca bunun
terside geerlidir. Bu nedenle, NaCl sodyum klorrn kaba formldr.

yonik bileiklerin elektriksel adan ntr olabilmeleri iin birim

formldeki anyon ve katyon yklerinin toplam sfr olmaldr. Katyon ve anyonun
ykleri farkl ise; katyonun alt indisi saysal adan anyonun ykne, anyonun alt
indisi ise katyonun ykne eittir. Katyon ve anyon ykleri birbirine eit ise alt
indislere gerek yoktur.

2.7. Bileiklerin Adlandrlmas

2.7.1. yonik Bileikler
nemli bir iyon olan amonyum iyonu (NH4)+ dnda incelediimiz tm
katyonlar metal atomlarndan kaynaklanr ve metal katyonlarnda adlarn
elementlerinden alrlar.

yonik bileiklerin ou yalnzca iki elementten oluan ikili bileiklerdir.

kili iyonik bileiklerde nce metal katyonunun ad sylenir, sonrada ametal
anyonun ad verilir. Buna gre NaClnin ad sodyum klorrdr. Anyonun ad,
element adna (klor) "r" son eki eklenerek oluturulur.

Baz metaller zellikle gei metalleri birden ok katyon oluturabilirler.

rnein demir iki tane katyon oluturur: Fe2+ ve Fe3+. Ayn elementin farkl
katyonlarn belirtmek iin Romen rakamlar kullanlr. rnein art bir yk iin
Romen rakam I, art iki yk iin Romen rakam II gibi. Bu sisteme gre Fe2+ ve
Fe3+ iyonlar demir(II) ve demir(III), ve Fe2+ ieren FeCl2 ile Fe3+ ieren FeCl3 ise
srasyla demir-iki klorr ve demir- klorr olarak adlandrlr.

Mn2+ :

MnO

mangan(II) oksit

Mn3+ :

Mn2O3

mangan(III) oksit

Mn4+ :

MnO2

mangan(IV) oksit

2.7.2. Molekler Bileikler

Molekler bileikler belirli ve bamsz molekl birimleri ierirler.
Molekler bileikler genellikle ametallerden oluurlar. Birou ikili bileiklerdir.
kili molekler bileiklerin adlandrlmas ikili iyonik bileiklerin adlandrlmasna
benzer. Formldeki ilk elementin adn syleyip ikinci elementin adnn kkne
"r" son eki koyarz.

HCl: Hidrojenklorr

SiC: Silisyumkarbr

ki element birden ok sayda bileik

oluturabilir.

Bu

durumlarda,

bileiklerin

adlandrlmasnda ortaya kacak karmaay

nlemek iin, bileikteki elementlerin atom
says yunanca n ekleri ile belirtilir.

CO : Karbon monoksit
CO2 : Karbon dioksit
SO3 : Kkrt trioksit
N2O4 : Diazot tetroksit

Adlandrmada n ekler kullanlrken aadaki kurallar uygulamak

yararl olur;
Birinci element iin mono n eki kullanlmaz. rnein PCl3 iin monofosfor
triklorr yerine fosfor triklorr denir.
Oksitler adlandrlrken bazen n ekteki a atlanr. rnein N2O4 diazot teraoksit
yerine diazot tetroksit olarak adlandrlr.
Hidrojen ieren molekler bileikler adlandrlrken, yunanca n ekler
kullanlmaz. Geleneksel olarak bu bileikler yaygn olarak bilinen ve sistematik
olmayan adlar ile yada hidrojen atomu saysnn belirtilmedii adlarla anlrlar:

2.7.3. Asitler ve Bazlar

Asitlerin Adlandrlmas
Asit suda zndnde hidrojen iyonlar (H+) veren bir madde olarak
tanmlanabilir. Asitlerin formlleri bir anyon ile hidrojen atomu ierir. Adlar "r"
ile biten anyonlarn asitleri "hidro" n eki ve "ik" son eki ierirler.

Hidrojen oksijen ve bir dier element ieren asitlere oksiasitler denir.

Oksiasitlerin formlleri yazlrken genellikle nce H, sonra merkez elementi ve en
son da O yazlr.
HNO3 Nitrik asit
H2SO4 Slfirik asit
ou zaman iki veya daha ok sayda oksiasitte ayn merkez atomu,
ancak farkl sayda O atomu bulunur. Adlar

"ik" ile biten oksoasitlerden

balayarak, bu tr bileiklerin adlandrlmas iin aadaki kurallar uygulanr.

1- "ik" asidine bir tane O atomunun eklenmesi: Bu durumda asit "per.ik" asit
olarak adlandrlr. rnein, HClO3 asitine ("ik") bir tane O atomu eklenmesi ile
klorik asit perklorik asit e dnr.

2- "ik" asidinden bir tane O atomunun karlmas: Bu durumda asit "z" asidi
olarak adlandrlr. Buna gre, nitrik asit, HNO3, nitrz asite, HNO2 dnr.
3- "ik" asidinden iki tane O atomunun karlmas: Bu durumda asit "hipo.z"
asiti olarak adlandrlr

Oksianyonlar ad verilen oksiasit anyonlar aadaki kurallara gre adlandrlr:

1- "ik" asidinden H iyonlarnn hepsi karldnda, geriye kalan anyon ad "at" ile
sonlandrlarak adlandrlr. rnein, H2CO3ten kaynaklanan CO32-, karbonat
olarak adlandrlr.
2- "z" asidinden H iyonlarnn hepsi karldnda, anyon ad "it" ile sonlanr. Bu
nedenle HClO2 nin anyonu ClO2-, klorit anyonudur.
3- Asitten bir yada daha ok sayda H iyonu karldnda oluan anyon ad,
anyonda ka hidrojen olduunu belirterek adlandrlr. rnein, fosforik asitten
kaynaklanan anyonlar unlardr;
H3PO4 Fosforik asit
H2PO4- Dihidrojen fosfat
HPO42- hidrojen fosfat
PO43- Fosfat

Bazlarn Adlandrlmas
Baz, suda zndnde, hidroksit iyonlar (OH-) veren bir madde olarak
tanmlanr
NaOH Sodyum hidroksit

KOH Potasyum hidroksit

Ba(OH)2 Baryum hidroksit

2.7.4. Hidratlar
Bileimlerinde belli sayda su molekl bulunan bileiklerdir. rnein
normal haldeki bakr(II) slfatta, bakr(II) slfat birimleri be tane su molekl
ierir. Bu bileiin sistematik ad bakr(II) slfat pentahidrat olup, forml
CuSO4.5H2O dur. Bu bileikteki su moleklleri bileiin stlmas ile
uzaklatrlabilir ve bazen susuz bakr(II) slfat ad verilen CuSO4 elde edilir.

STOKYOMETR

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

3. Stokiyometri
3.1. Atom Ktlesi
3.1.1.Ortalama Atom Ktlesi
3.2. Avagadro Says ve Elementlerin Mol Ktleleri
3.3. Molekl Ktlesi
3.4. Ktle Spektrometresi
3.5. Bileiklerin Yzde Bileimi
3.6. Kaba Formllerin Deneysel Belirlenmesi
3.7. Kimyasal Tepkimeler ve Kimyasal Eitlikler
3.8. Tepkenler ve rnlerin Miktar:
3.9. Snrlayc Bileen ve Tepkime Verimi

3.1. Atom Ktlesi

Atomun ktlesi ierdii elektron, proton ve ntron saysna baldr.
Uluslar aras kabullere gre, atom ktlesi, atom ktle birimi (akb) ile verilir. Atom
ktle birimi tam olarak C-12 atomunun ktlesinin 1/12sine eittir.

3.1.1.Ortalama Atom Ktlesi

Periyodik

izelgeye

bakldnda,

karbon atomu ktlesinin 12.00 akb olmayp

12.01 akb olduu grlr. Bu farkn nedeni
doada

bulunan

elementlerin

izotopunun bulunmasdr.

birden

fazla

rnein, karbon-12 ve karbon-13 atomlarnn doal izotop bolluklar

srasyla %98.90 ve %1.20dur.Karbon-13 atomunun ktlesi 13.00335 akb olarak
bulunmutur. Bylece karbon atomunun ortalama atom ktlesi u ekilde
hesaplanr.
Atom ktlesi

= (0.9890x12.00000)+(0.0110x13.00335)
= 12.01 akb

SORU: ki kararl izotopunun bolluk yzdeleri

63 Cu
29

(69.09) ve

65 Cu
29

(30.91) atom ktleleri ise 62.93 akb ve 64.9278 akbdir. Bakr atomunun
ortalama atom ktlesini hesaplaynz.

3.2. Avagadro Says ve Elementlerin Mol Ktleleri

Kimyaclar atom ve moleklleri lmek iin mol kavramn kullanrlar. SI
birim sistemine gre mol, 12 g (yada 0.012 kg) C-12 izotopunun ierdii atom
says kadar tanecik (atom, molekl yada dier tanecikler) ieren madde miktardr.
12 g C-12de bulunan gerek atom says deneysel olarak tayin edilir. Bu say
Avagadro says olarak adlandrlr.

Genellikle, avagadro says 6.022x1023e yuvarlatlr. 1 mol karbon-12

atomunun tam ktlesi 12 g olup 6.022x1023 atom ierir. Karbon-12nin bu ktlesi
mol ktlesi (M) olup, bir mol atom yada molekln (gram yada kilogram
cinsinden) ktlesi olarak tanmlanr.

Karbon-12 atomu mol ktlesinin (gram olarak) says bakmndan, akb

cinsinden atom ktlesine eit olduu unutulmamaldr.
Buna gre Sodyum (Na) atomunun ktlesi 22.99 akb ve mol ktlesi
22.99g, Fosfor (P) elementinin atom ktlesi 30.97 akb ve mol ktlesi 30.97 gdr.

Yani bir elementin atom ktlesi bilindiinde, mol ktleside biliniyor

demektir.

SORU: inko gm renginde bir metal olup, bakr ile kartrlarak pirin
alamnn yapmnda kullanlr. Demir metali inko ile kaplanarak
korozyondan korunur. 23.3 g Zn ka mol Zn eder.

SORU: Kkrt kmrde bulunan bir ametaldir. Kmr yand zaman

kkrt, kkrt dioksite ve daha sonra slfrik aside dnr, buda asit
yamurlarna neden olur. 16.3 g S ka atom ierir.

SORU: Gm (Ag) ounlukla ss eyas yapmnda kullanlan deerli bir

metaldir. Bir tane Ag atomunun ktlesi gram olarak nedir.

3.3. Molekl Ktlesi

Bileik ierisindeki atomlarn ktlelerini bilirsek, molekln ktlesini de
hesaplayabiliriz. Molekl ktlesi (bazen molekl arl da denir) molekl
iindeki atomlarn ktleleri (akb) toplamdr. rnein su (H2O) moleklnn
ktlesi;
2 x (H atomu ktlesi) + O atomu ktlesi
2x (1.008) + 16.00 = 18.02 akb
Bir molekln ya da bileiin mol ktlesini molekl ktlesinden
bulabiliriz. Bir bileiin gram cinsinden molekl ktlesi saysal olarak akb
cinsinden molekl ktlesine eittir. rnein suyun molekl ktlesi 18.02 akb, mol
ktlesi ise 18.02 g dr. 1 mol su 18.02 g olup 6.022x1023 tane H2O molekl ierir.

SORU: Aadaki bileiklerin molekl ktlelerini (akb) hesaplaynz: (a)

kkrt dioksit (SO2) (b) kafein (C8H10N4O2)

SORU: Metan (CH4) doal gazn ana bileenidir. 6.07 g CH4 ka mol CH4
molekl ierir.

SORU: re [(NH2)CO] gbre olarak tarmda, hayvan yeminde ve polimer

retiminde kullanlr. 25.6 g re iinde ka tane hidrojen atomu vardr?
renin mol ktlesi 60.06 g dr.

3.4. Ktle Spektrometresi

Atom ve molekl ktlelerinin dorudan ve en kesin ekilde belirlenmesi
ktle spektrometresi ile yaplmaktadr.

3.5. Bileiklerin Yzde Bileimi

Bileiklerin formllerine bakarak, ierdikleri elementlerin atom saylarn
bulabiliriz. Yzde bileim bileik ierisindeki her elementin ktlece yzdesidir.
Yzde bileim her bir elementin ktlesinin bileiin bir molnn ktlesine
blnmesi ve blmn 100 ile arplmasyla hesaplanr.

SORU: Fosforik asit (H3PO4) renksiz, urup kvamnda bir sv olup deterjan,
gbre, di macunu yapmnda kullanlr. Karbonatl ieceklere "keskin" tat
veren bu asittir. Bileik ierisindeki H, P ve O atomlarnn ktlece yzdelerini
hesaplaynz.

SORU: Askorbik asit (C vitamini) deri dklmesini tedavi eder. C vitamini

ktlece %40.92 C, %4.58 H ve %54.50 Oden olumutur. Askorbik asidin
kaba formln bulunuz.

SORU: Halkopirit (CuFeS2) bakrn (Cu) ana cevheridir. 3.71x103 kg

halkopirit iersindeki bakrn miktarn kg olarak bulunuz.

3.6. Kaba Formllerin Deneysel Belirlenmesi

Bir bileiin kaba formlnn belirlenebilmesi iin, bileik ierisindeki
elementlerin yzde bileimlerinin deneysel olarak bulunmas gerekir. Bunun iin
nce, verilen bileiin kimyasal analizi yaplr ve her bir elementin gram cinsinden
miktar bulunur. Sonra, gramlar her element iin mole evrilir ve bileiin kaba
forml belirlenir.

Etil alkol verilen dzenekte yaklrsa, karbon dioksit (CO2) ve su (H2O)

aa

kar.

Sisteme

gnderilen

gazlar

ierisinde

karbon

ve

hidrojen

bulunmadna gre, aa kan CO2 ve H2O daki karbon (C) ve hidrojen (H) etil
alkoldeki elementler olmaldr.

SORU: 11.5 g etil alkol yakldnda 22.0 g CO2 ve 13.5 g H2O olutuunu
varsayalm. 11.5 g etil alkol rnei ierisindeki karbon ve hidrojen ktlelerini
hesaplayabiliriz.

Molekl Formllerinin Bulunmas

Yzde bileen analizleri kullanlarak bulunan forml her zaman kaba
forml

olacaktr.

nk

bulunan

forml

en

kk

indise

blnerek

belirlenmektedir. Gerek molekl formlnn bulunabilmesi iin, yaklak molekl

ktlesinin de bilinmesi gerekir. Bileiin molekl formlnn nasl bulunduunu
bir rnekle aklayalm.

3.7. Kimyasal Tepkimeler ve Kimyasal Eitlikler

Kimyasal tepkime, bileik ya da bileiklerin deierek yeni bileik veya
bileikler oluturduu bir ilemdir. Kimyasal eitlik ise kimyasal tepkimelerde ne
olduunu gstermek iin kimyasal simgeler kullanlarak yazlan eitliktir.

Kimyasal Eitliklerin Yazlmas

Hidrojen gaznn havada yanmas ve su oluturmas srasnda oluan
tepkime u ekilde verilebilir.

H2 + O2 H2O

H2 + O2 H2O
"+" iaretinin anlam H2 ve O2 "tepkimeye girer", ok iaretinin anlam bu tepkime
"rn verir"dir. Bu simgelerin okunuu "hidrojen molekl oksijen molekl ile
tepkimeye girerek su oluturur" eklindedir. Tepkime ok iaretinin gsterdii
ynde soldan saa doru gerekleir.
Yukardaki eitlik denk deildir, nk eitliin sol tarafnda, sa tarafa
gre bir fazla oksijen atomu bulunmaktadr. Ktlenin korunumu kanununa gre,
ayn tr atomlarn ok iaretinin her iki yannda eit sayda bulunmas gerekir. Bu
eitlii denkletirmek iin H2 molekl ve H2O molekl nne uygun bir say
(burada 2 says) yazlr.

2H2 + O2 2H2O

Bu denk kimyasal eitlik "iki hidrojen molekl ile bir oksijen molekl
tepkimeye girerek iki su molekl oluturur" demektir. Ayrca eitlik u ekilde de
okunabilir "iki mol hidrojen molekl bir mol oksijen molekl ile tepkimeye
girerek iki mol su molekl oluturur. "

2H2 + O2 2H2O
Eitlikte verilen H2 ve O2 tepkenler olup, kimyasal tepkimede k
maddeleridir. H2O ise kimyasal tepkime sonucu oluur ve rn adn alr.
Kimyasal tepkimelerde ou kez ek bilgi olarak tepken ve rnlerin
fiziksel durumlarn gsteren gaz (g), sv (s) ve kat (k) simgeleri kullanlr.
2CO(g) + O2(g) 2CO2(g)
2HgO(k) 2Hg(s) + O2(g)

Kimyasal Eitliklerin Denkletirilmesi

Tepken ve rnler tam olarak belirlendikten sonra, doru formlleri
yazlr ve tepkenler solda, rnler sada olmak zere ok iareti ile ayrlr. Kimyasal
eitliklerin denkletirilmesinde aadaki basamaklar uygulanr.

1- Eitliklerin sol ve sana yazlacak tepken ve rnlerin doru formlleri

belirlenir.
2- Farkli katsaylar deniyerek, eitliin her iki tarafndaki atomlarn saylar
denkletirilir.
3- Kimyasal tepkimeler denkletirilirken, ilk olarak eitliin her iki tarafnda
yalnzca bir kez yer alan ve her iki taraftaki atom saylar eit olan elementlere
baklr. Bu elementleri ieren formllerin katsaylar eit olmaldr. Sonra, eitliin
her iki tarafnda, birer kez yer alan ancak, atom saylar eit olmayan elementler ele
alnr ve elementler eitlenir. Son olarak, eitliin ayn tarafnda iki yada daha fazla
formlde ortaya kan elementler denkletirilir.
4- Eitliin her iki taraf kontrol edilerek, her iki yandaki atomlarn denk olduu
kontrol edilir.

Bu basamaklar bir rnekte uygulayalm;

Laboratuvarda

potasyum

klorat

(KClO3)

stldnda oksijen gaz oluur. Yani oluan rnler oksijen

gaz (O2) ve potasyum klorr (KCl)dr. Bu bilgilerden
yararlanarak eitlii yazalm.

KClO3 KCl + O2
element (K, Cl ve O) eitliin her iki yannda da birer kez
grlmektedir, ama sadece K ve Cl eitliin iki yannda eit sayda atom
iermektedir. Bu nedenle KClO3 ve KCl ayn katsayya sahip olmaldr. Bir sonraki
basamakta, eitliin sol tarafnda oksijen atomu, sanda ise iki oksijen atomu
bulunduundan O atomlarnn says eitliin her iki tarafnda eitlenmelidir. Bunu
salamak iin KClO3n nne 2 ve O2nin nne 3 yazlarak her iki taraftaki O
atomlar denkletirilir.

2KClO3 KCl + 3O2

Son olarak sa taraftaki, K atomunun nne 2 yazlarak K ve Cl atomlar
da denkletirilmelidir.

2KClO3 2KCl + 3O2

Son kontrol olarak, tepken ve rnlerdeki her bir element iin
denkletirme tablosu dzenlenir.

Tepkenler
K (2)
Cl(2)
O(6)

rnler
K(2)
Cl(2)
O(6)

Doal gaz bileenlerinden etann (C2H6)

oksijen ile yanarak karbondioksit ve su oluturduu
tepkimeyi yazarak denkletiriniz.

3.8. Tepkenler ve rnlerin Miktar:

Bir kimyasal tepkimede tepkenler ve rnlerin nicel olarak allmasna
stokiyometri denir. Tepken veya rnlerin birimi mol, gram, litre ya da dier baz
birimler cinsinden verilse bile, tepkimede rn miktarlarnn hesaplanmasnda mol
birimi kullanlr. Bu yaklama mol yntemi denir ve basite, bir kimyasal
tepkimede katsaylar bileiklerin mol saylarn belirtir.

10.7 g CO gaznn O2 ile tepkimeye girerek CO2 oluturduunu dndmzde,

bu tepkime sonucu ka mol CO2 oluacaktr ?

3.9. Snrlayc Bileen ve Tepkime Verimi

Herhangi bir kimyasal tepkimede tm tepkenler her zaman stokiyometrik
miktarlarda verilmeyebilir. Ancak tepkenler belirli bir stokiyometrik oranda
birleerek rn olutururlar. Stokiyometrik miktar denkletirilmi tepkimede
belirtilen oranlar kadardr. Tepkimenin amac balang maddelerinden en yksek
miktarda ve verimde bileikler elde etmektir. Sanayide genellikle daha pahal olan
tepkenin tamamen tepkimeye girmesini salamak iin, ucuz tepken ok miktarda
kullanlr. Bu olayn sonucunda, tepkimede fazla eklenen tepkenler tamamen
tkenmezler ve tepkime ortamnda artarlar. Tepkimede tamamen tkenen maddeye
snrlayc tepken denir. Snrlayc tepken tamamen tkendiinden, oluan
rnlerin miktarn belirler. Bu tepken tkendii zaman artk tepkime olmaz ve
rn olumas durur. Fazla tepken snrlayc tepken ile tepkime verebilecei nicel
miktardan fazlasna sahip olan bileendir.

Azot oksit (NO) ve oksijenin (O2) tepkimeye

girerek azot dioksit (NO2) oluturduu tepkimeyi
ele alalm;

2NO(g) + O2(g) 2NO2(g)

Balangta, 8 mol NO ve 7 mol O2 ile tepkimeye

balandn

varsayalm.

Bu

iki

tepkenden

hangisinin snrlayc tepken olduunu tayin etmek

iin NO ve O2in verilen miktarlarndan en ok ka
mol NO2 oluabileceini hesaplayalm.

Her iki balang miktarndan oluacak NO2 miktarn hesaplayalm. 8 mol NO den
balayarak, NO2 rnnn mol says hesaplanacak olursa,

7 mol O2den balayarak NO2 mol says hesaplanacak olursa

NO daha az verimle NO2 oluturduundan snrlayc tepken olmaldr ve oksijen

ise fazla olan tepkendir.

(b)

(c)

Tepkime Verimi
Bir tepkimenin kuramsal verimini snrlayc tepken belirler. Kuramsal
verim, snrlayc tepkenin tmyle kullanlmas halinde oluabilecek rn
miktardr.

Kuramsal

verim,

elde

edilebilecek

en

yksek

verim olup,

denkletirilmi tepkimeden saysal olarak hesaplanabilir. Uygulamada ise gerek

verim kullanlr ve gerek verim tepkime sonunda gerekten oluan rn
miktardr. Gerek verim daima kuramsal verimden kktr. Bir tepkimenin
verimini gerek verimi kuramsal verime oranlayarak hesaplamaya yzde verim
denir.

SULU ZELT TEPKMELER

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

4.1. Sulu zeltilerin Genel zellikleri

4.2. kme Tepkimeleri
4.3. Asit-Baz Tepkimeleri
4.4. Ykseltgenme ve ndirgenme Tepkimeleri
4.5. zelti Deriimleri
4.6. zelti Stokiyometrisi

4.1. SULU ZELTLERN GENEL

ZELLKLER
zelti iki veya daha fazla maddenin homojen bir karmdr. zeltide az
miktarda bulunan tre znen, fazla miktarda bulunan tre ise zc ad verilir. Bir
zelti gaz (hava gibi), kat (alam gibi) veya sv (deniz suyu gibi) olabilir.

Elektrolit ve Elektrolit Olmayanlar

Suda znen tm maddeler elektrolit ve elektrolit olmayanlar diye iki
snfa ayrlrlar. Elektrolit suda zndnde zeltisi elektrik akmn ileten
maddedir. Elektrolit olmayan maddeler suda zndnde elektrik akmn
iletmezler.

a) Elektrolit olmayan bir zelti

b) Zayf elektrolit bir zelti

c) Kuvvetli elektrolit bir zelti

Ayrma deyince znen maddenin katyon ve anyonlarna iyonlat anlalr.

Buna gre, sodyum klorrn znmesini aadaki gibi gsterebiliriz.

Sodyum klorr gibi iyonik bir bileik suda zndnde katda bulunan
boyutlu iyon rgs bozulur ve Na+ ile Cl- iyonlar birbirinden ayrlr.
zeltideki her bir Na+ iyonu, negatif ularn katyona doru ynlendiren birok
su molekl tarafndan kuatlr. Benzer ekilde, Cl- iyonlar pozitif ularn anyona
ynlendiren su moleklleriyle sarlrlar. Bir iyonun belirli bir ynlenmeyle su
moleklleri tarafndan kuatlmasna hidratlama denir. Hidratlama zeltideki
iyonlarn kararl olmasn salar ve katyonlarla anyonlarn birlemesini engeller.

Asitler ve bazlar da elektrolittirler. Hidroklorik asit (HCl) ve Nitrik asit

(HNO3) gibi baz asitler kuvvetli elektrolittirler. Bu asitler suda tamamen
iyonlarlar.

Dier taraftan sirkede bulunan asatik asit gibi asitler ok daha az

iyonlarlar. Asetik asitin iyonlaarak asetat olarak adlandrlan CH3COO- iyonu
verdii tepkime yledir.

Eitlikte grlen ift ynl ok tepkimenin tersinir olduu ve her iki

ynde yrdn ifade eder. Net bir hz deimesinin gzlenmedii bu kimyasal
hal kimyasal denge diye adlandrlr. Bunun aksine hidroklorik asit zeltisinde
HCl dan ayran H+ ve Cl- iyonlar tekrar birleerek HCl molekln
oluturamazlar. Bundan dolay HClin sudaki tamamen ayrtn gstermek iin
tek ynl okla gsterilir.

4.2. KME TEPKMELER

kme tepkimesi sulu zeltide znmeyen rn yada kelek
oluturan yaygn bir tepkime trdr. kelek, zeltiden ayrlan, znmeyen
bir katdr. kme tepkimeleri genellikle iyonik bileikler ierirler.

znrlk:
znrlk, belirli bir scaklkta belirli miktardaki zc ierisinde
znebilen maksimum znen miktar olarak tanmlanr.

CdS

PbS

Ni(OH)2

Al(OH)3

Aadaki bileikleri suda znr yada znmez diye snflandrnz.

Molekller ve yonik Eitlikler:

Kurun iyodrn kmesini gsteren eitlik, btn trlerin molekl ya da
forml birimi olarak yazlmasndan dolay molekler eitlik olarak ifade edilir.

yonik bileikler suda znd zaman katyon ve anyon eklinde

bileenlerine ayrlrlar. Kimyasal eitliklerin, znm iyonik bileiklerin
iyonlarna ayrmasn gstermesi gerekir. Buna gre potasyum iyodr ile kurun
nitrat arasndaki tepkimeye geri dnersek bu eitlii aadaki ekilde yazabiliriz.

Bu eitlik znen trleri serbest iyonlar olarak gsteren iyonik eitlik

olarak adlandrlr.
yonik eitlik, tepkimede ilevi olmayan iyonlar da ierir. Bunlara
gzlemci iyonlar denir. Bu tepkimede K+ ve NO3- iyonlar, iyonik eitliin her iki
tarafnda yer aldklarndan ve kimyasal tepkimede deimeden kaldklarndan
ihmal edilirler. Buna gre sadece tepkimeye katlan trleri dikkate alarak net
iyonik eitlii yazabiliriz.

Baryum klorrn (BaCl2) sulu zeltisi sodyum slfatn (Na2SO4) sulu

zeltisine ilave edildii zaman beyaz renkte baryum slfat (BaSO4) keleinin
olutuu gzlenir. Bu tepkime iin;

Molekler eitlik;

yonik eitlik;

Net iyonik eitlik;

yonik ve net eitlikleri yazmak iin izlenecek admlar aada zetlenmitir.

1- Tepkimenin denklemi molekler eitliini yaznz.
2- zeltideki tm iyonlar gsteren eitlii yaznz
3- Eitliin her iki yannda, tepkimeye girmeyen iyonlar eitlikten
kararak, net iyonik eitlii yaznz.

4.3. AST VE BAZ TEPKMELER

Asitler ve bazlar ou ila ve ev rnlerinin temel maddesidir. Ayrca
asit-baz kimyas sanayide ve biyolojik ilemlerde olduka nemlidir.
Asit ve Bazlarn Genel zellikleri:
Suda H+ iyonu vererek iyonlaan maddeler asit OH- iyonu vererek
iyonlaan maddeler baz olarak tanmlanmtr. Bu tanm 19. Yzyl sonlarnda
sveli kimyac Svante Arrhenius tarafndan sulu zeltilerde zellikleri iyi bilinen
maddelerin snflandrlmasyla ortaya konmutur.
Asitler:
Asitlerin tad ekidir. Limon ve dier turungiller sitrik asit ierir.
Asitler bitkisel boyalarda renk deiimine neden olurlar. Mavi turnusol kdnn
rengini krmzya evirirler.

 Asitler inko, magnezyum ve demir gibi metallerle tepkimeye girerek hidrojen

gaz aa karrlar.

Asitler karbonatlarla ve bikarbonatlarla tepkimeye girerek CO2 gaz aa

karrlar.

Bazlar:
Bazlarn tatlar acdr.
Bazlar kayganlk hissi verir. rnein sabunlar, baz ierdiklerinden, bu zellii
gsterirler.

 Bazlar bitkisel boyalarda renk deiimine neden olurlar. rnein krmz turnusol
kadnn rengini maviye evirirler.
Sulu baz zeltileri elektrik akmn iletirler.

Tebeir (CaCO3) hidroklorik asit ile tepkimeye girerek

CO2 gaz aa karr.

Brnsted Asit ve Bazlar

Arrheniusun asit baz tanm sadece sulu zeltilere uyguland iin dar
kapsamldr. Daha kapsaml bir asit-baz tanm 1932 ylnda Danimarkal kimyac
Johannes Brnsted tarafndan nerilmitir. Buna gre Brnsted asidi proton veren,
Brnsted baz ise proton alan maddedir. Brnsted tanmna gre asit ve bazlarn
sulu zeltilerde bulunma zorunluluu olmadna dikkat edilmelidir.
Hidroklorik asit sulu ortamda bir proton verdii iin Brnsted asididir.

Protonlar son derece kk tanecikler olduundan ve suyun negatif ksm

ile kuvvetle ekildiinden sulu zeltilerde tek balarna bulunamazlar. Sonu
olarak proton ekilde gsterildii gibi hidratlam halde bulunur. Bundan dolay
hidroklorik asitin iyonlamas aadaki ekilde yazlmaldr.

Hidratlam proton H3O+, hidronyum iyonu olarak adlandrlr.

H3O+

iyonlarnn

elektrostatik

potansiyel

haritas. Bu spektrumda elektronca zengin

blgeler krmz, fakir blgeler ise mavidir.

Tek Protonlu Asitler: Bu tr asitlerin her bir molekl iyonlatnda sadece bir
hidrojen iyonu verir.

ki Protonlu Asitler: Her bir asit molekl iki ayrma basamanda iki H+ iyonu
verir.

Protonlu Asitler: Her bir asit molekl ayrma basamanda H+ iyonu

verir. Bu asitlerin saylar nispeten azdr.

Sodyum hidroksit (NaOH) ve Baryum hidroksitin (Ba(OH)2) kuvvetli

elektrolit olduu daha nce gsterilmitir. Buna gre zeltide tamamen
iyonlarlar.

OH- iyonu aada gsterildii gibi proton alr.

Bu yzden OH- bir Brnsted bazdr.

Amonyak (NH3) sudan H+ iyonu alabildii iin Brnsted baz olarak snflandrlr.

SORU: Aada verilen her bir tr sulu zeltide Brnsted asiti ve baz
olmalarna gre snflandrnz:
a) HBr

b) NO2-

c) HCO3Brnsted asitidir.

Brnsted bazdr.
Brnsted asitidir.
Brnsted bazdr.
HCO3- iyonu hem asit hem de baz zellii gsterdiinden dolay amfoterdir.

Asit-Baz Ntrallemesi
Ntralleme tepkimesi asit ve baz arasnda meydana gelen bir
tepkimedir. ounlukla, sulu zeltideki asit ve baz tepkimeleri tuz ve su
oluturur. Tuz katyon ve anyonlardan oluan iyonik bir bileiktir.

rnein HCl zeltisi ile NaOH zeltisi kartrldnda aadaki tepkime

meydana gelir.

Ancak, bu asit ve bazn her ikisi de kuvvetli elektrolit olduklarndan, zeltide

tamamen iyonlarlar. Bu iyonik eitlik ise:

Buna gre tepkimeyi net iyonik eitlik eklinde yazabiliriz.

Na+ ve Cl- iyonlar gzlemci iyonlardr.

imdide NaOH ile zayf bir asit olan hidrojen siyanr (HCN) arasndaki tepkimeyi
inceleyelim:

Bu durumda iyonik eitlik:

Net iyonik eitlik:

Gaz Oluturan Asit-Baz Tepkimeleri

Karbonat (CO32-), bikarbonat (HCO3-), slfit (SO32-) ve slfr (S2-) tuzlar
asitlerle tepkimeye girerek gaz rnler olutururlar. rnein: sodyum karbonat
(Na2CO3) ile HCl(suda) arasndaki tepkime iin molekler eitlik:

Oluan karbonik asit kararszdr ve zeltide yeterli deriime eritiinde

aadaki tepkimeyle bozunur:

Yukarda szn ettiimiz tuzlarla ilgili benzer tepkimelerde unlardr:

4.4. NDRGENME YKSELTGENME TEPKMELER

Asit-baz tepkimelerinin temeli proton aktarmn dayanrken, indirgenmeykseltgenme (ya da redoks tepkimeleri) tepkimelerinin esasn elektron aktarm
oluturur.

evremizdeki

tepkimelerin

birou

indirgenme-ykseltgenme

tepkimesidir. ou indirgenme-ykseltgenme tepkimesi suda oluurken, sulu

zeltide olumayanlarda vardr. Susuz ortamda meydana gelen redoks tepkimeleri
daha basittir. Magnezyum ve oksijenden magnezyum oksit (MgO) oluumunu gz
nne alalm.

Magnezyum oksit (MgO), Mg2+ ve O2-den oluan iyonik bir bileiktir. Bu

tepkimede, iki Mg atomu 4 elektronunu 2 O atomuna verir.Bu ilemin iki
basamakta olduunu dnrsek; birinci basamakta 2 Mg atomu 4 elektron
kaybetmekte, ikinci basamakta ise 1 O2 molekl 4 elektron kazanmaktadr.

Yukardaki tepkimenin her bir basama yar tepkime olarak adlandrlr ve

tepkimede elektronlar aka yer alr. Yar tepkimelerin toplam ise net tepkimeyi
verir:
Eer tepkimenin her iki tarafnda yer alan elektronlar ihmal edersek:

Son olarak Mg2+ ve O2- iyonlar MgO oluturmak zere birleirler.

Ykseltgenme tepkimesi elektron kaybnn olduu yar tepkimedir.

ndirgenme tepkimesi elektron kazanmann gerekletii yar-tepkimedir.
Magnezyum oksit oluumunda magnezyum ykseltgenir. Magnezyum iki
elektronunu oksijene vererek oksijenin indirgenmesine neden olduundan,
magnezyum bu tepkimede indirgendir. Bu tepkimede oksijen indirgenirken
magnezyumdan iki elektron alarak onun ykseltgenmesine neden olduundan,
oksijen ykseltgen olarak adlandrlr. Ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinde
indirgenin kaybettii elektron says ykseltgenin ald elektron saysna eit
olmaldr.

Ykseltgenme Basama
Elektron kaybetme ve elektron kazanmay ieren ykseltgenmeindirgenme kavram MgO gibi iyonik bileiklere uyar. Ancak bu tanmlama
hidrojen klorr (HCl) ve kkrt dioksit (SO2) gibi bileiklerin oluumunu doru
olarak aklamaz.

Bunun nedeni HCl ve SO2in iyonik deil, molekler bileik olmasdr.

Bu bileiklerin olumasnda elektron aktarm olmaz. Yinede deneysel verilerin
ksmi elektron aktarm gstermesinden dolay (HClde H den Cl a ve SO2 de
Sden Oe) bu tr tepkimeleri redoks tepkimesi olarak ele alrlar.

Bir redoks tepkimesinde elektron aktarmn izlemek iin rn ve

tepkenlerin ykseltgenme basamaklarnn belirlenmesi gerekir. Bir atomun
ykseltgenme basama, eer elektron aktarm tamamen gereklemise,
molekldeki veya iyonik bileikteki atomun yk saysdr. rnein yukarda verilen
HCl ve SO2 oluumunu yeniden yazarsak:

Verilen tepkimelerde elementlerin zerindeki saylar ykseltgenme

basamaklardr. Her iki eitlikte de tepkenlerdeki atomlar zerinde yk yoktur ve
bu nedenle ykseltgenme basamaklar 0 dr. rn moleklleri iin elektron
aktarmnn tam olarak gerekletii ve atomlarn elektron aldklar veya verdikleri
kabul edilir. Sonu olarak ykseltgenme basama aktarlan elektron saysn verir.

Ykseltgenme

basamaklar

elementlerin

ykseltgendiini

ya

da

indirgendiini anlamamz salar. Yukardaki rnek, H ve Sn ykseltgenme

basamaklarnda bir art olduunu, dolaysyla ykseltgendiklerini gsterir. Cl ve O
ise indirgenmekte yani ykseltgenme basamaklar balangca gre azalmaktadr.
Burada HCl de H ve Clun ykseltgenme basamaklar (+1 ve -1) toplam sfrdr.
Ayn ekilde, S zerinde (+4) ve iki O atomu zerinde 2x(-2)=(-4) olmak zere,
toplam yk sfrdr. HCl ve SO2 nin ntr olmasnn nedeni yklerin birbirini
gtrmesidir.
Ykseltgenme basamaklarn bulmak iin aadaki kurallar izlemek yararl
olur;
Bir elementin tek bana ba yapmad durumda ykseltgenme basama sfrdr.
(H2, Br2, Na, K, O2).
Tek atomlu iyonlarda ykseltgenme basama iyonun ykne eittir. Bundan
dolay Li+ iyonu +1, Ba2+ iyonu +2, O2- iyonu -2 ykseltgenme basamana
sahiptir.

 Oksijenin bir ok ykseltgenme basama -2dir. Hidrojen peroksitte (H2O2) ve

peroksit iyonunda (O2-2) -1dir.
Flor btn bileiklerinde -1 ykseltgenme basamana sahiptir. Dier halojenler,
bileiklerinde halojenr iyonlar halinde bulunduklarnda negatif ykseltgenme
basamana sahiptir. Ancak, oksiasit ve oksianyonlarda olduu gibi oksijenle
oluturduklar bileiklerde pozitif ykseltgenme basamana sahiptirler.
Ntr bir moleklde atomlarn ykseltgenme basamaklar toplam sfr olmaldr.

Ykseltgenme basama tam say olmak zorunda deildir. rnein speroksit (O2) iyonundaki oksijenin ykseltgenme basama -1/2dir.

Aada verilen iyon ve bileiklerin ykseltgenme basamaklarn belirleyiniz.

Li2O

MnO4-

HNO3

PF3

Cr2O72-

Baz Yaygn Ykseltgenme ve ndirgenme Tepkimeleri

ok bilinen ykseltgenme ve indirgenme tepkimelerinden bazlar birleme,

bozunma, yanma ve yerdeitirme tepkimeleridir.

Birleme Tepkimeleri
Birleme tepkimesi iki yada daha fazla maddenin tek bir rn oluturmak
zere bir araya geldii tepkimedir.

Bozunma Tepkimeleri
Bozunma

tepkimeleri

birleme

tepkimelerinin

tersidir.

tepkimesi bir bileiin iki yada daha fazla bileene ayrt tepkimedir.

Bozunma

Yanma tepkimeleri
Yanma tepkimesi bir maddenin oksijenle tepkimeye girerek genellikle s ve n
aa kt alev oluturan tepkimelerdir.

Yerdeitirme Tepkimeleri
Yerdeitirme tepkimesinde bir bileikteki iyon yada atom baka bir
elementin iyonu yada atomuyla yer deitirir. Yerdeitirme tepkimelerinin ou u
alt snflandrmadan birine uyar. Bunlar, hidrojenin yerdeitirmesi, metalin
yerdeitirmesi ve halojenin yerdeitirmesidir.

1. Hidrojenin yerdeitirmesi

2. Metalin Yerdeitirmesi

3. Halojenin Yerdeitirmesi

4.5. ZELTLERN DERMLER

zelti stokiyometrisini kullanrken zeltide ne kadar tepken olduunu
ve sulu zeltide tepkimeyi salamak iin kullanlan tepken miktarn kontrol
edeceimizi bilmemiz gerekir.
Bir zeltinin deriimi, belli miktardaki zelti ya da zc ierisinde
znen madde miktardr. zelti deriimi pek ok birim ile belirtilebilir. Burada,
kimyada en yaygn deriim birimi olan molarite (M) yada molar deriim
incelenecektir. Molarite 1 litre zeltide znen maddenin mol saysdr ve
aadaki eitlik ile ifade edilir.

rnein 1.46 molar glukoz (C6H12O6) zeltisi (1.46 M C6H12O6 eklinde

yazlr), 1 L zeltide 1.46 mol (C6H12O6) zndn gsterir.. Her zaman 1 L
zelti

ile

almamz

gerekmez.

zeltinin

hacmini

litreye

evirmeyi

unutmadmz srece, bu durum bir sorun oluturmaz. rnein, 0.730 mol

C6H12O6 ieren 500 ml zeltinin deriimi de 1.46 Mdir.

Bu ilemden anlalaca gibi, molaritenin birimi litredeki mol saysdr

ve rneimizdeki 0.730 mol C6H12O6 ieren 500 ml zelti 1.46 mol/L yada 1.46
Ma eit olur.

Kat znenin bilinen

miktar ll balona
aktarlr ve zerine
huni yardmyla su
ilave edilir

Balon yavaa
alkalanarak
kat znr.

Kat
tamamen
zndkten sonra,
ll
balonun
iaret
izgisine
kadar su ilave edilir.

SORU: 2.16 M, 250 mLlik bir zelti hazrlamak

potasyumdikromat (K2Cr2O7) gereklidir.

iin ka gram

1.77 g etanol (C2H5OH) ieren 85.0 mL etanol (C2H5OH) zeltisinin molaritesi nedir.

250 mL 0.707 M NaNO3 zeltisini nasl hazrlarsnz

35.0 mL 5.50 M KOH zeltisinde ka gram KOH vardr

zeltilerin Seyreltilmesi
Deriik zeltiler laboratuar depolarnda, gerektiinde kullanlmak zere
muhafaza edilir. Bu deriik stok zeltiler kullanmadan nce genellikle seyreltilir.
Seyreltme, deriimi daha yksek bir zeltiden deriimi daha az bir zelti
hazrlama ilemidir.
1.00 M KMnO4 zeltisinden 1L hacminde 0.400 M KMnO4 zeltisi
hazrlamak istediimizi varsayalm. Bunun iin 0.400 mol KMnO4a ihtiyacmz
vardr. 1 Llik 1.00 M KMnO4 zeltisinde 1.00 mol KMnO4 olduuna gre, ayn
zeltinin 0.400 litresinde 0.400 mol KMnO4 var demektir.

O halde, 1.00 M KMnO4 zeltisinde

400 mL hacminde zelti alnr ve 1Llik ll
balon ierisine aktarlarak su ile 1000 mLye
tamamlanr. Bu yntem ile istenilen 1 Llik
0.400 M KMnO4 zeltisi hazrlanm olur.
Seyreltme ilemi srasnda, alnan
belirli miktardaki stok zelti zerine zc
eklenmesi, zelti deriimini azaltr, ancak
zelti ierisindeki znen madde miktar
deimez.
Seyreltmeden nce znenin mol says = seyreltmeden sonra znenin mol
says

Molarite bir litre zeltideki znenin mol says olarak tanmlandna gre,
znenin mol says da yle verilebilir:

znen maddenin tm balang stok zeltisinden geldiine gre aadaki

eitlii yazabiliriz:

Burada Mi ve Ms molarite cinsinden zeltinin ilk ve son deriimleri, Vi

ve Vs ise zeltinin ilk ve son hacimleridir. Vi ve Vs nin birimleri hesaplamalarda
ayn (mL veya L) olmak zorundadr. Elde edilen sonular Mi > Ms ve Vs> Vi
karlatrmalar yaplabilir.

SORU: 8.61 M H2SO4 zeltisinden balayarak 5.00x102 mL 1.75 M H2SO4

zeltisi nasl hazrlanr, aklaynz.

4.6. ZELT STOKYOMETRS

Molaritesi bilinen zeltilerle allrken, MV = znenin mol says
balants kullanlr. Bu blmde gravimetrik analiz ve asit baz titrasyonlar
incelenecek.
Gravimetrik Analiz
Gravimetrik analiz ktle lmne dayanan analitik bir tekniktir.
Gravimetrik analiz deneyleri genellikle kat kelek oluumunu, bunun ayrlmasn
ve ktlesinin belirlenmesini ierir. Genellikle bu ilem iyonik bileiklere uygulanr.
Bileimi bilinmeyen bir rnek suda znr ve bir baka madde ile tepkimeye
sokularak kelek olumas salanr. kelek szlr kurutulur ve tartlr. Oluan
kelein ktlesi ve kimyasal forml bilindiinden, balangtaki rnein
ktlesini hesaplayabiliriz. Bulunan ve balang ktlesinden, rnein bileenlerini
yzde olarak tayin edebiliriz.

Tepkenler saf olarak bulunabildiklerinden, gravimetrik analizdeki tepkime

tam olarak biliniyor demektir. rnein AgNO3 ve NaCl zeltileri kartrldnda
AgCl kelei oluur.

Net iyonik tepkime u ekildedir.

Buradan elde edilen kelek AgCldr. rnein deniz suyundan elde

edilen NaCln saflk derecesini bulmak istiyoruz. Bunun iin NaCl iindeki
ktlece Cl miktarn deneysel olarak bulmamz gerekir. nce NaCl rneini hassas
bir ekilde tartp suda zmeliyiz. Daha sonra NaCl zeltisine yeteri kadar
AgNO3 zeltisi ekleyerek zeltideki tm Cl- iyonlarnn AgCl olarak kmesini
salamalyz.

Bu yntemde NaCl snrlayc, AgNO3 ise ar ayratr. AgCl kelei

szmesindeki Cl- n ktlece yzdesini kullanarak Cl-n rnekteki ktlesini
hesaplayabiliriz. Bulunan Cl- ile NaCl rneindeki Cl- miktar ayn olduu iin,
NaCl ierisindeki Cl-n ktlece yzde miktarn hesaplayabiliriz ve saflk orann
belirleyebiliriz.

rnein ktlesi tam olarak tartlabildiinden, gravimetrik analiz doruluk

derecesi olduka yksek bir yntemdir. Ancak, bu yntem tamamlanan ya da
hemen hemen %100 verimle oluan tepkimelere uygulanabilir. rnein, AgCl suda
bir

miktar znr

olsayd,

Cl-

iyonlarnn

tm,

NaCl

uzaklatrlamaz, sonuta yaplan hesaplamalar hatal sonu verirdi.

zeltisinden

SORU: Klorr ve bir metal iyonu ieren 0.5662 glk bir iyonik bileik rnei
suda zlmekte ve ar AgNO3 ile tepkimeye sokulmaktadr. Tepkime
sonucunda, 1.0882 gram AgCl kelei olutuuna gre, balang rneindeki
klorun ktlece yzdesi nedir ?
Cl ve AgCln mol ktleleri 35.45 g ve
143.4 gdr. Buna gre AgCldeki Clun
yzde ktlece yzdesi:

Asit-Baz Titrasyonlar
Asit-baz ntrleme tepkimelerine dayanan miktar tayinleri titrasyon
olarak bilinen yntemle yaplr. Titrasyon deneyinde, standart zelti olarak
adlandrlan ve deriimi kesin olarak bilinen zelti, deriimi bilinmeyen zelti
zerine tepkime tamamlanncaya kadar yava yava ilave edilir. Eer kullanlan
standart zelti ve bilinmeyen zeltinin hacimleri biliniyorsa, titrasyonda
kullanlan standart zeltinin deriiminden, bilinmeyen zeltinin deriimi
hesaplanabilir.
NaOH laboratuarda en ok kullanlan bazlardan biridir. NaOH ile
yaplacak almalarn doruluu iin kullanlmadan nce zelti ayarlanmaldr.
NaOHin ayarlanmas iin en uygun asit, tek protonlu potasyum hidrojen ftalattr
(KHP: KHC8H4O4). KHP ve NaOH arasndaki tepkime u ekildedir:

Titrasyonda miktar tam olarak bilinen KHP tartlarak erlene konur ve

zerine biraz saf su ilave edilerek znr. Daha sonra bretteki NaOH zeltisi
KHP zeltisi zerine edeerlik noktasna ulancaya kadar kontroll olarak
eklenir. Edeerlik noktas asidin baz ile tamamen tepkimeye girdii yada
ntrletii noktadr. Edeerlik noktas genellikle zeltiye nceden ilave edilen
bir kimyasal indikatrn keskin renk deiimi ile anlalr. Asit baz titrasyonlarnda
kullanlan indikatrler asidik ve bazik ortamlarda deiik renklere sahip
maddelerdir.

SORU: Bir titrasyon deneyinde bir renci 0.5468 g KHPyi ntrletirmek iin
23.48 mL NaOH zeltisi gerektiini bulmutur. Buna gre NaOH zeltisinin
molarite cinsinden deriimi nedir?

SORU: 0.245 M H2SO4 zeltisinin 20.0 mLsini ntrletirmek iin 0.610 M

NaOH zeltisinden ka mL gerekir?

ATOMLARIN ELEKTRON
YAPISI

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

7.1. KLASK FZKTEN KUANTUM KURAMINA

Elektromanyetik Ima
Planck Kuantum Kuram
7.2. FOTOELEKTRK OLAYI
7.3. BOHR HDROJEN ATOMU KURAMI
Yaylma Spektrumlar
Hidrojen Atomunun Yaylma Spektrumu
7.4. ELEKTRONUN KL DOASI
7.5. KUANTUM MEKAN
Hidrojen Atomunun Kuantum Mekaniksel Aklamas
7.6. KUANTUM SAYILARI
Ba Kuantum Says (n)
Asal Momentum Kuantum Says ( l )
Manyetik Kuantum Says (ml)

Elektron Spin Kuantum Says (ms)

7.7. ATOM ORBTALLER
s Orbitalleri
p Orbitalleri
d Orbitalleri
Orbital Enerjileri
7.8. ELEKTRON DAILIMI
Pauli Dlama lkesi
Diyamanyetizm ve Paramanyetizm
ok Elektronlu Atomlarda Perdeleme Etkisi
Hund Kural
Elektronlarn Atom Orbitallerine Dalm Kurallar
7.9. YERLETRME LKES

7.1. KLASK FZKTEN KUANTUM KURAMINA

Bilim adamlarnn atom ve moleklleri
anlamaya ynelik ilk abalar, ksmi bir baar ile
snrl kalmtr. Fizikte, 1900 de Max Planck
tarafndan yeni bir dnem balatlmtr. Deiik
scaklklara stlan katlarn yaynlad maya
ilikin verileri inceleyen Planck, atom ve
molekllerin sadece enerji paketcikleri (kuant)
ad

verilen

belirli

miktardaki

enerjiyi

yaynladklarn kefetmitir.
O zamana kadar fizikiler, mann yaylmasnda herhangi bir enerjinin aa
kmayacan kabul etmektedirler. Halbuki Planckn kuantum kuram, tm fizii
altst etmitir.

Kuantum kuramn anlamak iin, dalgalar hakknda baz temel

kavramlarn bilinmesi gerekir. Dalga, titremeyle enerjiyi aktaran bir olgu olarak
dnlebilir. Bir dalgann hz, dalgann trne ve yol ald ortama baldr.
Ardk dalgalarda, e noktalar arasndaki mesafeye, dalga boyu (lamda) denir.
Bir dalgann frekans (n) ise, belirli bir noktadan bir saniyede geen dalga
saysdr. Bir dalgaya ilikin genlik ( veya ykseklik ), dalgann orta izgisinden
tepesine veya ukuruna olan dik mesafe olarak tanmlanr.

Uzayda yer alan bir dalgann nemli zelliklerinden biri de hzdr (u).
Dalga boyu ile frekansn arpm, dalga hzn verir. Dalga boyu (), dalgann
uzunluunu ya da tek bir dalga iin mesafeyi gsterir (uzaklk/dalga). Frekans ()
ise bir referans noktasndan birim zamanda geen dalga saysn ya da birim
zamandaki dalga saysn (dalga/zaman) gsterir. Bu iki terimin arpm ise
(mesafe/zaman) hz verir:

Dalga boyu genellikle metre, santimetre veya nanometre birimiyle ifade edilir.
Frekans ise hertz (Hz) birimindedir.

Elektromanyetik Ima
Dalgalar,

su

dalgalar,

ses

dalgalar, k dalgalar gibi birok farkl

trde

olabilirler.

grnr

1873de

Maxwell

elektromanyetik

dalgalardan olutuunu ne srmtr.

Maxwell

kuramna

gre,

bir

elektromanyetik dalgann, bir elektrik

alan bileeni, bir de manyetik alan
bileeni bulunur.
Bu iki bileen ayn dalga boyu, ayn frekans ve dolaysyla ayn hza sahip olmasna
karn, birbirlerine dik iki dzlemde yol alrlar. Enerjinin, elektromanyetik dalgalar
halinde yaynlanmas ve iletilmesi, elektromanyetik ma olarak adlandrlr.

Elektromanyetik dalgalar vakumda yaklak 3.00x108 m/s hzla yol alrlar.

Bu hz, bir ortamdan bir dier ortama farkllk gstermesine karn, bu fark
hesaplamalarda ihmal edilir. Elektromanyetik mann hz, yani k hz, c
sembol ile gsterilir. Elektromanyetik mann dalga boyu ise, genellikle
nanometre cinsinden (nm) verilir.

RNEK 1:

CEVAP

Planck Kuantum Kuram

Katlar stldklarnda, geni bir dalgaboyu aralnda elektromanyetik
ma yaynlarlar. Yaplan almalar, cisimlerin belirli bir scaklkta yaynladklar
ma enerjisi miktarnn, mann dalga boyuna bal olduunu gstermitir. Bu
kuram ksa dalga boyu iin enerji-dalgaboyu ilikisini aklayabilmekte baarl
olurken; uzun dalgaboyundaki malara aklama getirememitir. Baka bir kuram
ise bu aklamann tam tersinde baarl olmutur.
Planck, bu problemi allagelmi kavramlardan ok farkl bir varsaym
yardmyla zmtr. Klasik fizik, atom ve molekllerin herhangi bir miktardaki
enerjiyi yaynlayabileceklerini (veya sourabileceklerini) varsaymaktadr. Planck
ise, atomlarn ve molekllerin enerjiyi, kk paketler veya demetler gibi belirli
miktarda yaynlayp sourabileceklerini savunmutur.

Planck,

enerjinin

elektromanyetik

ma

eklinde

yaynlanabilen

(veya

sourulabilen) en kk miktarna kuantum adn vermitir. Tek bir kuantum

enerjisi E ise,

eitlii ile ifade edilir.

Bu eitlikte h, Planck sabitini ve ise mann frekansn belirtmektedir.
Planck sabitinin deeri 6.63x10-34J.sdir. Frekans () =c/ olduundan

Kuantum kuramna gre, enerji daima hn katlar olarak yaynlanr. Yani

h, 2h, 3h eklinde.

7.2. FOTOELEKTRK OLAYI

Planckn kuantum kuramn ortaya koymasndan
5 yl sonra, Alman fiziki Albert Einstein, bu kuram
kullanarak fiziin bir dier gizemi olan fotoelektrik
olayn

zd.

Fotoelektrik

olay,

baz

metallerin

yzeylerine eit frekans olarak adlandrlan bir minimum

frekanstan itibaren, k drld zaman, metal
yzeyinden elektron k olayna verilen isimdir. kan
elektronlarn says, metal yzeyine drlen n
iddeti ile doru orantl ancak enerjisi ile deildir. Eik
frekansnn altndaki uyarma ne kadar iddetli olursa
olsun, elektron kna neden olmaz.

Einstein sra d bir yaklamla k demetinin gerekte bir parack seli

olduunu ne srm ve gnmzde bu k paracklar foton olarak
adlandrlmtr. Einstein Planckn kuantum kuramndan yola karak, frekans olan
her fotonun aadaki denklemde verilen E enerjisine sahip olacan ne
srmtr.

Elektronlarn metal iinde bulunmalarn ekim kuvvetleri salar. Bu

nedenle elektronlarn metalden, ayrlarak serbest hale gemeleri iin, frekans
yeterince yksek bir k gereklidir. Eer bu fotonlarn h deeri, elektronlar
metale balayan enerjiye tam olarak eit ise, k enerjisi metalden elektron
koparmak iin yeterlidir. Metal yzeyine daha yksek bir frekansa sahip k
gnderilirse, bu durumda elektronlarn kopmalar yan sra, bir miktar kinetik
enerjiye sahip olmalar sz konusudur.

Eitlikte, KE kopan elektronun kinetik enerjisi, BE ise, elektronu metalde

tutan balayc enerjidir. Bu eitliin yeniden dzenlenerek yazlmasyla, aadaki
eitlik elde edilir.

Fotonun enerjisi ne kadar byk olursa, (yani frekans yksek) metalden

kopan elektronun kinetik enerjisi de o kadar byk olur.

RNEK 2:

CEVAP

7.3. BOHR HDROJEN ATOMU KURAMI

Yaylma Spektrumlar
17. yyda Newton gne nn farkl renklerde bileenlerde olutuunu
ve bunlarn bir araya gelmesiyle beyaz n meydana geldiini gstermesiyle
birlikte, kimyaclar ve fizikiler, yaylma spektrumlarnn zelliklerini incelemeye
balamlardr. Bir maddeye, stlarak veya baka yolla enerji aktarm sonunda, o
maddeye zg yaylma spektrumu gzlenir.
Gaz fazndaki atomlarn yaylma spektrumlar stlm katlarda olduu
gibi dalga boylar krmzdan mora doru deien srekli bir dalm
gstermektedir. Aksine, bu durumdaki atomlar grnr blgenin deiik
kesimlerinde parlak izgiler olutururlar. Oluan bu izgi spektrumlar sadece
maddenin kendine zg dalga boylarnda k yaylmalardr. Her elementin
kendine zg bir yaylma spektrumu vardr.

ncelenen gaz, iki elektrot ieren bir boalm tp iinde yer almaktadr. Negatif elektrottan
pozitif elektroda doru yol alan elektronlar, gazla arprlar. Bu arpma sreci atomlarn
k yaymalarna yol aar. Yaylan k bir prizma yardmyla bileenlerine ayrlr. Her renk
bileeni dalga boyuna gre belirli bir noktada odaklanr ve fotoraf plakas stnde yarn
renkli bir grnts oluur. Bu renkli grntlere spektrum izgileri denir.

Hidrojen Atomunun Yaylma Spektrumu

Danimarkal fiziki Niels Bohr hidrojen atomunun yaylma spektrumuna
ynelik kuramsal bir aklama yapmtr. Bohrun bu almalarndan nce,
fizikiler atomlarn elektron ve protonlardan olutuunu bilmekteydiler. Atomlar
ekirdek etrafndaki dairesel yrngelerde hzla dnen elektronlarla evrili cisimler
olarak tasarladlar. Hidrojen atomunun pozitif protonu ile negatif elektronu
arasndaki elektrostatik ekim, elektronu ie doru ekmekte ve bu kuvvet dairesel
hareket halindeki elektronun da doru olan ivmesi tarafndan dengelenmektedir.
Bohrun atom modeli de dairesel yrngelerde hareket eden elektronlar
iermesine karn, Bohr buna ok nemli bir snrlama getirmitir. Hidrojen
atomunun tek elektronunun sadece belirli yrngelerde yer alabileceini
sylemitir. Her yrngenin belirli bir enerjisi olduundan, izin verilen bu
yrngelerde hareket eden elektronlarn enerjileri de sabit deerlerde olmalar, yani
kuantlamalar gerekir.

Bohr, enerji yklenmi bir hidrojen atomunun ma yapmasn, uyarlm

hidrojen atomundaki bir elektronun yksek enerjili bir yrngeden daha dk bir
yrngeye dmesiyle bir kuantum enerjisini k olarak yaynlamasna
balamtr. Bohr, hidrojen atomuna ait elektronun enerjilerini aadaki eitlik ile
vermitir.

Formldeki RH, Rydberg sabiti olup, deeri 2.18x10-18J dr. Ba kuantum says
olarak adlandrlan n says, 1, 2, 3, gibi tam say deerini alabilir.
Eitlikteki iareti kabul gereidir ve ekirdee sonsuz uzaklktaki serbest
bir elektrona gre atomdaki elektronun daha dk enerjili olduunu belirtir.
Serbest elektrona ilikin enerjinin ise, sfr olduu varsaylr. Matematiksel olarak
serbest elektronun enerjisinin sfr olmas, nnin sonsuz ve E=0 olmasn gerektirir.

Elektron atom ekirdeine yaklatka ( n azaldka) En mutlak deer

olarak byr ancak daha negatif bir deer olur. Buna gre n=1 olduunda, En en
byk deerini alr ve bu durum en kararl enerji haline karlk gelir. Temel hal
olarak adlandrlan bu durum, bir sistemin en dk enerjili halidir. Elektron
kararll n=2, 3, gibi yksek deerleri aldka azalmaktadr. Bu seviyelerden
her biri temel halden daha yksek enerjili olup, uyarlm hal olarak adlandrlr.
Bohr modelindeki dairesel yrngelere ilikin yaraplar n2 ye baldr. Bu nedenle
nnin 1 den 2 ye ve 3 e doru art, yrnge yaraplarnda ok byk artlara yol
aar. Bir elektronun uyarlma derecesi ne kadar bykse, ekirdekten uzakl da o
kadar fazla olur. Bu duruma bal olarak elektron, ekirdek tarafndan ayn
derecede gevek tutulur.

Atom zerine gelen enerji sourulduunda, elektronun dk enerjili bir

halden daha yksek enerjili bir hale uyarlmasna neden olur. Bunun tersi bir
ilemde, yani bir elektronun yksek enerjili halden dk enerjili hale gemesinde,
foton eklinde enerji yaynlanr. Bohr atomunda bir elektronun hareketi iin
gereken enerji, ilk ve son haller arasndaki enerji farkna baldr.
Yukarda verilen eitlik hidrojen atomuna uygulanrsa, elektronun ilk
enerji seviyesini ni ba kuantum says ile, yaynlanma sonucu getii daha dk
enerji dzeyini ise ns ile gsterebiliriz. Sz konusu dk enerjili hal temel hal yada
nispeten dk enerjili bir hal olabilmektedir. Balang ve son haller arasndaki
enerji fark aada verilmitir.

Bu eitlie gre;

Bu elektronik gei, frekans , enerjisi h olan bir fotonun yaynlanmasna neden

olduundan, sz konusu enerji;

olarak yazlabilir.
Bir foton yaynlandnda ni>ns tir. Bu durumda eitliin parantez iindeki
terimleri, dolaysyla E eksi iaretli olur. Bunun tam tersine enerji sourulduunda
ni<ns olacandan; parantez iindeki terimler dolaysyla E art olacaktr. Hidrojen
yaylma spektrumu kzltesinden mortesine kadar geni bir blgeyi kapsar.

RNEK 3:

CEVAP:

7.4. ELEKTRONUN KL DOASI

De Brogli k dalgalarnn parack
seli gibi davranabilmesinden yola karak;
elektron gibi paracklarn da dalga zellii
gsterebileceini ne srmtr. De Brogliye
gre ekirdee bal durumdaki bir elektron,
duran bir dalga gibi davranmaktadr. rnein
bu dalgalar gitar teli gibi gergin bir telin
ekilmesi ile oluturulabilir. Bu dalgalar tel
boyunca hareket etmezler ve bu nedenle duran
dalga olarak adlandrlrlar.

Titreen telin zerinde dm olarak adlandrlan baz noktalar ise btnyle

hareketsizdir ve bu noktalardaki dalga genlii daima sfrdr. Telin her iki ucunda
birer dm bulunmaldr ancak ular arasnda da dm bulunabilir. Titreim
frekans ne kadar bykse, durgun dalgaya ilikin dalga boyu o denli ksa ve
dm says da fazla olacaktr.

De Broglinin grne gre, hidrojen atomundaki elektronun durgun bir dalga gibi
davranabilmesi iin, dalga boyunun yrnge evresine tam uymas gerekir. Aksi
taktirde her tam dnme sonras dalgann ksmen kendisini yok etmesi ve sonuta
dalga genlii sfra ulaarak, dalgann ortadan kalkmas durumu ortaya kacaktr.

De Broglinin bulgular, dalgalarn tanecik, taneciklerin de dalga benzeri

zellikler sergileyebilecekleri sonucuna ulalmasn salamtr. De Brogli, tanecik
ve dalga zelliklerinin aadaki eitlikle bir araya getirilebilecei sonucuna
varmtr.

Burada , m ve u hareketli bir tanecie ilikin dalgaboyu, ktle ve hz

belirtmektedir.

RNEK 4:

CEVAP:

7.5. KUANTUM MEKAN

Bohr yaklam ile, helyum ve lityum gibi birden fazla elektron ieren
atomlarn yaylma spektrumlar aklanamyordu. Ayn ekilde manyetik bir alan
uygulanmas sonucu hidrojen spektrumunda ortaya kan yeni izgilerde
aklanamyordu. Ayrca elektronlarn dalga zelliklerinin kefi, bir dalgann
korunumunu belirleme problemini de beraberinde getirmiti.
Bir dalga gibi davranabilen atom boyutunda taneciklerin konumunun
belirlenmesine ynelik olarak Alman fiziki Werner Heinsenberg, ad ile anlan
nl Heinsenberg belirsizlik ilkesini ortaya att: Bir tanecie ilikin hem konum
hem de momentum (ktle x hz) ayn anda tam olarak bilinemezdi. Hidrojen
atomuna Heinsenberg belirsizlik ilkesi uygulandnda, elektronun ayn anda hem
momentumunun hem de konumunun kesin bir ekilde bilinebilmesinin mmkn
olamayaca grlr.

Bu nedenle elektronun, tam olarak tanmlanm yrngelerde dnen bir tanecik

olarak tasarlanmas doru deildir.
1926 ylnda, karmak bir matematiksel teknikten yararlanan Avusturyal
fiziki Erwin Schrdinger, Newtonun mokroskopik cisimleri iin hareket
yasalarna benzer bir ekilde, mikroskopik taneciklerin enerjilerini ve genel
davranlarn betimleyen bir denklem gelitirmitir. Bu eitlik Schrdinger eitlii
olarak bilinir. Bu eitliin, elektron gibi kk taneciklerin hem ktle (m) ile ifade
edilen tanecik davranlarn, hem de dalga fonksiyonu (psi) ile ifade edilen dalga
davrann birletirdiini bilmemiz gerekir.
Bir elektronun uzayda herhangi bir blgede bulunabilme olasl, dalga
fonksiyonunun karesi 2 ile doru orantldr. Buna gre, foton younluunun en
yksek olduu yer, fotonun bulunma olaslnn en yksek olduu,
deerinin en yksek olduu yer olacaktr.

yani 2

Hidrojen Atomunun Kuantum Mekaniksel Aklamas

Schrdinger denklemi hidrojen atomundaki elektronun bulunabilecei
enerji dzeylerini ve karlk gelen dalga fonksiyonlarn () aklayabilmektedir.
Bu enerji dzeyleri ve dalga fonksiyonlar bir dizi kuantum saylar ile gsterilir.
Kuantum saylar yardmyla, hidrojen atomu iin anlalabilir bir model
oluturulabilir.
Kuantum

mekanii,

bir

atomdaki

elektronun

tam

yerinin

belirlenemeyeceini ngrmesine karn, elektronun belirli bir zaman diliminde

nerede bulunabileceini aklayabilmektedir. Elektron younluu kavram, atomun
belirli bir blgesinde bir elektronun bulunma olasln verir.
Bohr modeli ile atomun kuantum mekanii arasndaki farkn vurgulanmas iin
yrnge yerine atom orbitali terimi kullanlr. Buna gre atom orbitali, atom
iindeki bir elektronun dalga fonksiyonu olarak dnlebilir.

Hidrojen atomu ekirdei etrafnda elektron younluu dalmnn gsterimi

7.6. KUANTUM SAYILARI

Kuantum

mekaniinde,

hidrojen

ve

dier

atomlardaki

elektron

dalmlarn aklamak iin kuantum says gereklidir. Bunlar, ba kuantum

says, asal momentum kuantum says ve manyetik kuantum says olarak
adlandrlr. Kuantum saylar, atom orbitallerinin ve bu orbitallerde yer alan
elektronlarn belirlenmesinde kullanlr. Spin kuantum says olarak bilinen
drdnc kuantum says ise, belirli bir elektronun davrann aklar.
Ba Kuantum Says (n)
Ba kuantum says (n) sadece 1, 2, 3, gibi tam saylarla ifade edilir.
rnein hidrojen atomundaki orbital enerjilerini, nin deeri belirler. Ba kuantum
says, belirli bir orbitaldeki elektronun ekirdee olan ortalama uzaklyla da
ilikilidir. Ba kuantum says ne kadar byk olursa, orbitaldeki elektronun
ekirdee olan ortalama mesafesi ve buna gre de orbital o kadar byk olur.

Asal Momentum Kuantum Says ( l )

Asal momentum kuantum says (l) orbitallerin ekillerini aklar. Asal
momentum kuantum saysnn (l nin) alabilecei deerler, ba kuantum saysnn
deerine baldr. Herhangi bir n deeri iin l nin alabilecei deerler 0 ile n-1
arasndaki tamsaylardr. Genellikle l nin deerleri aada gsterildii gibi s, p, d,
. harfleri ile belirtilir.

Manyetik Kuantum Says (ml)

Manyetik kuantum says (ml ), orbitalin uzaydaki ynlenmesini gsterir.
Bir alt kabuk iin ml nin alabilecei deerler asal momentum kuantum saysna
baldr. Verilen bir l deeri iin toplam (2 l+1) adet farkl ml deerleri bulunabilir.

Sz konusu bu kuantum saysna ynelik incelemeyi, n=2 ve l =1

durumunu ele alarak tanmlayalm. Verilen n ve l

deerleri, 2p altkabuunu

gstermektedir. Bu alt kabukta tane 2p orbitali bulunur. nk ml nin alabilecei

deerler -1, 0 ve 1dir.
Elektron Spin Kuantum Says (ms)
Hidrojen ve sodyum atomlarnn yaylma spektrumlarna ynelik yaplan
deneyler, d bir manyetik alan uygulandnda spektrum izgilerinin yarldklarn
gstermektedir. Fizikiler bu olay ancak elektronlar minik birer mknats gibi
varsayarak aklayabilmilerdir.

ekilde elektronun saat

yn ve tersi ynnde olmak
zere

iki

olas

dnmesi

gsterilmitir. Elektronun bu spin

hareketlerinin

gz

nne

alnmasyla, spin kuantum says

(ms) olarak adlandrlan ve +1/2
ile

-1/2

deerlerini

alabilen,

drdnc bir kuantum saysn

tanmlamlardr.

7.7. ATOM ORBTALLER

izelge atom orbitalleri ile kuantum saylar arasndaki ilikiyi gstermektedir.

l = 0 olduunda sadece 1 ml deeri sz konusudur. (2l +1) = 1 sadece 1 tane s orbitali olur
l = 1 olduunda 3 ml deeri sz konusudur. (2l +1) =3, 3 farkl p orbitali ortaya kar.
l = 2 olduunda 5 ml deeri sz konusudur. (2l +1) =5, 5 farkl d orbitali ortaya kar.

s Orbitalleri
lke olarak bir elektronun her yerde bulunabilmesine karn, ounlukla
ekirdee olduka yakn bulunduu bilinmektedir. ekilde hidrojenin 1s
orbitalindeki elektron younluunun, ekirdekten uzaklatka nasl deitii
gsterilmektedir.
(a) Hidrojenin 1s orbitalindeki elektron
younluunun, ekirdee olan uzakla
kar grafii. ekirdekten uzaklatka,
elektron younluunun hzla azald
grlr. (b) Hidrojenin snr yzey
diyagram

(c)

elektron

younluu

dalmn daha gereki gstermek

iin, 1s orbitali birbirini takip eden ince
kresel kabuklar olarak verilir.

ekilde hidrojenin 1s, 2s ve 3s snr yzey diyagramlar gsterilmektedir. Tm s

orbitalleri, farkl byklklerdeki kresel ekillere sahiptir ve kuantum says
arttka orbitalin bykl de artmaktadr.

p Orbitalleri
p orbitalleri n = 2 ba kuantum says ile balar. l = 1 olduundan,
manyetik kuantum says ml -1, 0, 1 deerlerini alabilmektedir. n = 2 ve l = 1
durumunda, 2px, 2py, 2pz olmak zere tane p orbitali ortaya kar. p orbitallerinin
alt indisleri, orbitallerin ynlendikleri eksenleri gstermektedir. Bu orbitalin
enerjileri, byklkleri ve ekilleri zde olmasna karn, ynlenileri farkldr.

ekilde grld gibi orbitaller ekirdein iki zt tarafnda uzanan iki lop
gibi dnlebilir. Aynen s orbitallerinde olduu gibi p orbitallerinin boyutlar da
2p den 3p ye, 4p ye vs. ba kuantum says ile artar.

d Orbitalleri
Asal momentum kuantum says l = 2 olduunda, be farkl ml deeri ve
buna bal olarak be d orbitali ortaya kar. d orbitallerine ilikin en kk n deeri
3tr.
ekilde grld gibi be adet 3d orbitali ortaya kar. Aynen p
orbitallerinde olduu gibi ml deerine bal olarak, d orbitallerinin de farkl
ynlenileri sz konusudur. Bir atoma ilikin tm 3d orbitallerinin enerjileri
zdetir. Ba kuantum saysnn 3 ten byk olduu dier d orbitallerinde de benzer
durum sz konusudur.

RNEK 5:

RNEK 6:

Orbital Enerjileri
Hidrojen atomundaki bir elektronun enerjisi sadece ba kuantum saysna baldr.
Buna gre hidrojen orbitallerine ilikin enerjilerin artmas u ekilde olur;

Hidrojen atomunun 2s ve 2p orbitallerine ait elektron younluu

dalmnn farkl olmasna karn, elektron bunlardan hangisinde yer alrsa alsn,
ayn enerjiye sahip olacaktr. Hidrojen atomunun en kararl hali, elektronunun 1s
orbitalinde yer ald temel haldir. Bu orbitalde yer alan elektron, ekirdee en
yakn konumda bulunduundan, ekirdek tarafndan en sk ekilde tutulacaktr.
Hidrojen dndaki ok elektronlu atomlara ilikin enerji tablosu daha
karmaktr. Bu tr atomlardaki elektronlarn enerjileri, ba kuantum saysnn yan
sra asal momentum kuantum saysna da baldr. ok elektronlu atomlarda, 3d
enerji dzeyi 4s enerji dzeyine ok yatkndr. Bir atomun toplam enerjisi sadece
orbital enerjilerinin toplamna bal deildir, ayn zamanda bu orbitallerde yer alan
elektronlar aras itme kuvvetine de baldr. Buna gre bir atomda 4s orbitalinin 3d
orbitalinden nce doldurulmas, toplam enerjinin daha dk olmasna neden
olacaktr.

ekilde ok elektronlu
gsterilmektedir.

atomlarda

atom

orbitallerinin

doldurulma

sras

7.8. ELEKTRON DAILIMI

Drt kuantum says (n, l, ml, ms) herhangi bir atomun herhangi bir orbitalindeki
elektronu btnyle tanmlayabilmemize olanak verir. rnein 2s de yer alan bir
elektrona ilikin kuantum saylar n = 2, l = 0, ml = 0 ve ms = +1/2 yada -1/2
olabilir. Kuantum saylarnn tmnn yazlmas pek pratik olmadndan,
basitletirerek, (n, l, ml, ms) eklinde ifade edilir. Yukarda verilen rnekteki
kuantum saylar, ya (2, 0, 0, +1/2) ya da (2, 0, 0, -1/2) olacaktr. Farkl ms
deerleri, bir orbital iindeki elektronun nasl ynlendiini gsterir.
ok elektronlu atomlarn elektron davranlarn anlamak iin, o atoma
ilikin elektron dalm, yani elektronlarn deiik atom orbitallerine ne ekilde
yerletiini bilmemiz gerekir.

Hidrojen atomunun elektron dalm 1s1 dir.

Elektron dalm, elektronun spinini de gsteren orbital diyagram yardmyla da

gsterilir.

Yukar doru ok, elektronun iki olas spininden birini belirtir. Kutu bir atom
orbitalini gstermektedir.

Pauli Dlama lkesi

ok

elektronlu

atomlarn

elektron

dalmlarn

belirlemek

iin

Avusturyal fiziki Wolfgang Paulinin adyla anlan Pauli Dlama lkesi

kullanlr. Bu ilkeye gre, bir atomun herhangi iki elektronu, ayn drt kuantum
saysna sahip olamaz. Bir atomun iki elektronu da ayn n, l ve ml deerlerine sahip
olsalar bile, ms deerleri mutlaka farkl olacaktr. Bunun anlam, ayn orbitali
sadece iki elektronun igal edebilecei ve bu elektronlarn zt ynl spinlerde
olmas zorunluluudur.

Diyamanyetizm ve Paramanyetizm
Eer Helyum atomunun iki elektronu ayn spine sahip olsayd, bunlarn net
manyetik alanlarnn birbirlerini glendirmesi gerekirdi. Helyumun byle bir
elektron dzeni olmas, helyum gaznn paramanyetik olmasna neden olurdu.

Paramanyetik maddeler net olarak belirli sayda elememi elektrona sahiptirler

ve mknats tarafndan ekilebilirler. Elektron spinleri elemi olmalar
durumunda, manyetik etkiler birbirini yok eder. Buna gre, bir mknats tarafndan
ok az itilen ve net olarak elememi elektron bulunmayan maddeler,
diyamanyetik maddelerdir.
Dier bir rnek olarak elektronu olan Lityum (Z = 3) atomunu inceleyelim.
Lityumda nc elektronun 1s orbitalinde yer almasi Pauli Dlama lkesine ters
der. Bu nedenle, nc elektron, enerji bakmndan biraz daha yksek olan 2s
orbitaline girer. Buna gre Lityum atomunun elektron dalm 1s2 2s1 dir ve orbital
diyagram aadaki gibidir.

Lityum metali paramanyetiktir.

ok Elektronlu Atomlarda Perdeleme Etkisi

ok elektronlu bir atomda 2s orbitalinin
2p orbitalinden daha dk enerjili olduu
deneysel olarak bulunmutur. ekilde 1s,
2s ve 2p orbitallerine ilikin radyal
olaslklar

grlmektedir.

2s

ve

2p

orbitalleri 1s orbitalinden daha byk

olduundan, bu orbitallerden birinde yer
alan bir elektron zamannn daha byk bir
ksmn ekirdekten, 1s dekine gre, daha
uzakta geirecektir. Bu durumda 2s ve 2p
elektronlar

1s

elektronlar

tarafndan

ksmen perdelenecek ve ekirdein ekim

etkisini daha az hissedeceklerdir.

ekirdekten uzaklatka elektron younluundaki deiim, orbital trne

baldr. 2s elektronu, 2p elektronuna gre, zamannn byk bir ksmn
ekirdekten biraz daha uzakta geirmesine karn, ekirdek yaknndaki younluu
daha fazladr. Bu nedenle 2s orbitali 2p orbitaline gre daha girgindir. Sonuta, 1s
elektronlarnn 2s elektronu zerindeki perdeleme etkisi daha az olacak ve ekirdek
tarafndan daha sk tutulacaktr. Gerekten de ayn ba kuantum saysnda, asal
momentum kuantum says l arttka, elektronlarn ekirdek tarafndan ekilme
gc azalr.

Bir elektronun kararll, ekirdekle arasndaki ekim gcnn kuvvetine

baldr. Buna gre 2s elektronunun 2p elektronuna gre daha dk enerjili olmas
beklenir.

Berilyum atomunun temel haldeki elektron dalm 1s2 2s2 dir. Berilyum
diyamagnetiktir.

Borun elektron dalm (Z=5) ise 1s2 2s22p1 dir.

Elememi elektron 2px, 2py yada 2pz orbitallerinden herhangi birinde olabilir.

Hund Kural
Karbonun elektron dalm (Z=6) 1s2 2s2 2p2 dir. Aada bu atomun p
orbitalindeki elektronlarn olas dalm verilmitir.

Bu dalmlardan hi biri Pauli dlama ilkesine aykr deildir. Ancak ilerinden en

kararl olan hangisidir ? Alman fiziki Frederick Hundun adyla anlan Hund
Kural bu sorunun cevabn vermektedir. Hund kuralna gre, bir alt kabuktaki
elektronlarn en kararl dalm, paralel spinin en fazla olduu haldir. Verilen
dzenlemeler arasnda sadece (c) bu koulu salamaktadr.

Buna gre karbona ilikin orbital diyagram aadaki gibidir.

Azotun elektron dalm ( Z=7) ise 1s2 2s2 2p3 dr.

Oksijenin elektron dalm ( Z=8 ) 1s2 2s2 2p4 dr.

Florun elektron dalm ( Z=9 ) 1s2 2s2 2p5 dir.

Neonda ( Z=10 ) 2p alt kabuu tamamen dolmutur. Neonun elektron dalm 1s2
2s2 2p6 dr.

Elektronlarn Atom Orbitallerine Dalm Kurallar

Verilen rneklere dayanarak; belirli bir n deerindeki altkabuk ve
orbitallerde yer alabilecek en fazla elektron saysn belirlemek iin genel baz
kurallar verilebilir.

1- Ba kuantum says n olan her kabuk, n tane alt kabua sahiptir.

2- Asal momentum kuantum says l olan her kabukta (2l + 1) tane orbital yer alr.
3- Her orbitale en fazla iki elektron yerletirilebilir. Bu nedenle maksimum elektron
says, orbital saysnn iki katdr.
4- Bir atomun n ana kabuuna alabilecei maksimum elektron says 2n2 dir.

7.9. YERLETRME LKES

imdiye kadar grdmz 10 elementin elektron dalmn yazmada
kullanlan kurallar, dierlerinin dalmlarn yazmak iinde kullanlabilir. Bu
yntem Aufbau ilkesine dayanr. Aufbau ilkesi, elektronlarn atom orbitallerine
teker teker eklenmesini ngrmektedir. Bu kural uygularken, elementlerin temel
hal elektron dalmlar hakknda ayrntl bilgi elde ederiz.
Periyodik etvelde Hidrojenden ( Z=1 ) balayarak Darmstadtiyuma (
Z=110 ) kadar elementlerin temel hal elektron dalmlar verilmektedir.
Dikkat edilecek olursa Sodyumdan (Na) (Z=11) argona (Ar) (Z=18) kadar
olan elementlerin, d kabuk elektron dalmlar, lityumdan (Li) (Z=3) neona (Ne)
(Z=10) kadar olanlarla byk benzerlik gstermekterdir.

Daha

ncede

bahsedildii

gibi,

ok

elektronlu

atomlarda

3d

altkabuklarndan nce 4s altkabuklar dolar. Buna gre potasyum (K) (Z=19)

elektron dalm ksaca [Ar]4s1 olarak yazlabilir. Bu yazm tarznda [Ar], "argon
gbeini" temsil etmektedir. Deneysel kantlar, potasyumun en d kabuundaki
elektronun 3d ye deil 4s ye yerletiini gstermektedir.

Skandiyumdan (Sc) (Z=21) bakra (Cu) (Z=29) kadar olan elementler

gei metalleridir. Gei metalleri ya tam dolmam d altkabuklarna sahiptirler; ya
da tam dolmam d altkabuklarna sahip olan metal katyonlarna kolayca
dnrler.

Gei metallerinde iki dzensizlik sz

konusudur. Kroma (Cr) (Z=24) ilikin
elektron dalm beklenen [Ar]4s23d4
dalm yerine [Ar]4s13d5 dalmnda
olur. Ayn durum bakr (Cu) (Z=29)
iinde geerli olup elektron dalm
beklenenin aksine [Ar]4s23d9 deil
[Ar]4s13d10 dur. Bu dzensizliklerin
nedeni yar dolu 3d5 ve tam dolu 3d10
alt

kabuklarnn

biraz

daha

fazla

kararllk gstermesiyle aklanabilir.

inkodan (Zn) (Z=30) kriptona (Kr) (Z=36) kadar olan elementlerde 4s ve 4p

altkabuklar kurallara uygun olarak dolar.

Rubidyumdan (Rb) (Z=37) itibaren, elektronlar n = 5 enerji dzeyine dolmaya

balarlar.

kinci gei metalleri serisinin itriyumdan (Y) (Z=39) gme (Ag) (Z=47) kadar
elektron dalmlar da baz dzensizlikler gsterir. Ancak bunlarn ayrntlar
burada incelenmeyecektir.

Periyodik izelgenin 6.periyodu, elektron dalm [Xe]6s1 olan sezyum (Cs)

(Z=55) ve [Xe]6s2 olan baryum (Ba) (Z=56) ile balar. Bunlarn ardndan lantan
(La) (Z= 57) gelir. 6s orbitali dolduktan sonra, yeni elektronun 4f orbitaline
yerlemesi gerekir. Ancak 5d ve 4f orbitallerinin enerjileri birbirine ok yakndr.
Hatta Lantann 4f enerjisi 5d den biraz daha yksektir. Bu yzden Lantann elektron
dalm [Xe]6s24f1 yerine [Xe]6s25d1 olur.

Lantan izleyen 14 element (seryum (Z=58) den lutesyum (Z=71) e kadar)

lantanitler yada nadir toprak metalleri diye adlandrlr.

Toryum ile balayan son sra elementleri, aktinit serisi olarak bilinirler. Bu seride
yer

alan

elementlerin

elementlerdir.

ou,

doada

bulunmayan

ancak

sentezlenebilen

Elementlerin periyodik izelgede altkabuklarnn dolmasna gre

snflandrlmas

PERYODK ZELGE

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

8.1. PERYODK ZELGENN GELMES

8.2. ELEMENTLERN PERYODK SINIFLANDIRILMASI
Katyon ve Anyonlarn Elektron Dalmlar
8.3.FZKSEL ZELLKLERDEK PERYODK DEMLER
Etkin ekirdek Yk
Atom Yaraplar
yon Yarap
8.4. YONLAMA ENERJS
8.5. ELEKTRON LGS
8.6.

BA

GRUP

ELEMENTLER

KMYASAL ZELLKLER

VE

SOYGAZLARIN

8.1. PERYODK ZELGENN GELMES

lk olarak 1864 ylnda ngiliz kimyac John Newlands, bilinen
elementlerin atom ktlelerine gre sraya dizildiklerinde, her 8 elementin benzer
zelliklere sahip olduunun farkna vard fakat ortaya koyduu bu yasann
kalsiyumdan sonraki elementler iin yetersiz olduu ortaya kt. Be yl sonra Rus
kimyac Dimitri Mendelyev ve Alman kimyac Lothar Meyer, birbirlerinden
bamsz olarak, elementler iin ok geni ve kapsaml bir izelge nerdiler.
Mendelyevin snflandrmas, iki nedenden tr Newlandsn kine gre daha
stnd. Birincisi, Mendelyev elementleri zelliklerine gre ok doru ekilde
gruplandrmt. kincisi ise, henz kefedilmemi baz elementlerin zelliklerini
tahmin etmiti.

8.2. ELEMENTLERN PERYODK SINIFLANDIRILMASI

Periyodik izelge hidrojenle balar ve alt kabuklar srayla dolar. Dolmaya
balayan alt kabuun tipine gre elementler; ba grup elementleri, soy gazlar, gei
elementleri, lantanitler ve aktinitler gibi snflara ayrlrlar. Ba grup elementleri 1A
ve 7A grubuna kadar olan elementleri ierir ve bu elementlerin hepsinde, en yksek
ba kuantum saysnn s ve p alt kabuklar tam olarak dolmamtr. Helyumu
saymazsak, soy gazlarn hepsinde (8A grubu) p alt kabuu tam olarak dolmutur.
Gei metalleri yada gei elementleri 1B deki ve 3B den 8B ye kadar olan
elementlerdir. Bunlar ya tam dolmam ya da iyonlarnda tam dolmam d alt
kabuu tarlar. 2B grubu elementleri Zn, Cd ve Hg dr. Bunlar ne ba grup
elementi nede gei metalidir. Lantanitler ve aktinitler f alt kabuklar tam dolu
olmad iin, f-blou gei elementleri olarak adlandrlrlar.

1A grubu elementlerinin her biri bir soy gaz ekirdeine ve bir ns1 d
elektron dalmna sahiptir. Benzer ekilde 2A metalleri de bir soy gaz ekirdeine
ve bir ns2 d elektron dalmna sahiptir. Bir atomun d elektronlar genellikle
deerlik elektronlar adn alr.

Katyon ve Anyonlarn Elektron Dalmlar

Bir ok iyonik bileik, tek atomlu anyonlar ve/veya katyonlardan oluur.
yonlarn

elektron

kullandmz

dalmn

yntemi

biraz

yazmak

istediimizde

deitirmemiz

gerekir.

ntr
yonlar

atomlar
iki

iin
grupta

inceleyebiliriz.
Ba Grup Elementlerinden Tremi yonlar
Bu elementlerin ntr atomlarndan bir katyon oluurken, en yksek n
saysna sahip tabakadan bir yada daha fazla elektron uzaklar.

Anyon oluumunda ise, en yksek n saysna sahip elektron tabakasna bir yada
daha fazla elektron gelir.

Ayn sayda elektrona sahip atomlar ile iyonlar veya ayn sayda elektrona
sahip olan iyonlarn temel haldeki elektron dalmlar ayndr. Elektron saylar eit
olan bu gibi atom veya iyonlara izoelektronik denir.
izoelektroniktir.

rnein F-, Na+ ve Ne

Gei Metallerinden Tremi Katyonlar

Bir nceki derste ilk sradaki gei metallerinde, 3d orbitallerinden nce
daima 4s orbitallerinin dolduunu grdk. Mangan elementini gz nne alrsak,
elektron dalm [Ar]4s23d5 dir. Mn2+ iyonu olutuu zaman, oluan iyonun
elektron dalmnn [Ar]4s23d3 olacan bekleriz. Halbuki, Mn2+ iyonunun
elektron dalm [Ar]3d5 dir. Mn da 3d orbitallerinden nce daima 4s orbitalleri
doluyor olmasna karn, Mn2+ iyonu oluurken 3d orbitali 4s orbitalinden daha
kararl olduu iin, elektronlar 3d orbitalinden deil, 4s orbitalinden uzaklar. Bu
nedenle, bir gei metali atomundan bir katyon olutuu zaman elektronlar daima
nce ns orbitalinden ve daha sonra (n-1)d orbitalinden uzaklar.

8.3.FZKSEL ZELLKLERDEK PERYODK

DEMLER
Etkin ekirdek Yk
Bir nceki konuda, ok elektronlu atomlarda ekirdee yakn elektronlarn
d kabuk elektronlar zerine perdeleyici etkileri olduunu belirtmitik. Perdeleyici
elektronlarn varl, ekirdekteki pozitif ykl protonlarla d elektronlar
arasndaki elektrostatik ekimi zayflatr.
Etkin ekirdek yk (Zetkin), bir elektron tarafndan hissedilen yktr ve

forml ile verilir. Burada Z gerek ekirdek ykdr yani elementin atom
numarasdr ve (sigma) perdeleme sabiti olarak bilinir. Perdeleme sabiti sfrdan
byk Z den kktr.
Atom Yaraplar
Atomun yarap, komu iki metal atomunun ekirdekleri arasndaki
uzakln yarsdr.

Etkin ekirdek yk arttnda ekirdein elektronlar zerine uygulad

kuvvet de artar ve atom yaraplar klr. rnein Li dan F a kadar olan
elementleri gz nne alalm. Soldan saa doru ilerlediimizde ekirdek yk
artarken i kabuktaki (1s2) elektron saysnn sabit kald grlr.
Artan ekirdek yk nedeniyle ekirdee eklenen elektronlar ayn kabukta
olduklarndan, birbirlerini etkin bir ekilde perdelemezler. Sonu olarak ba
kuantum says sabit kalrken etkin ekirdek yk dzenli olarak artar. Etkin
ekirdek yk artarken de doal olarak atom yarap dzenli bir ekilde azalr.

Bir grup ierisindeki elementlerde atom numaras arttka

atom yarapda artar. 1A grubundaki alkali metallerde en dtaki
elektronlar ns orbitalinde bulunurlar. Artan ba kuantum says n ile
birlikte, orbital hacimleride artt iin Li dan Cs a doru metal
atomlarnn hacmi de artar. Hacminin artmasda atom yarapnn
artmas demektir.

yon Yarap
yon yarap; bir katyon veya bir anyonun yarapdr. Ntr bir atom bir
iyona dntnde hacminin deimesi beklenir. Eer atomdan bir anyon oluursa
yarap artar, nk ekirdek yk ayn kalrken gelen elektron veya elektronlarn
neden olduu itme kuvvetleri elektron bulutunun hacmini geniletir. Dier taraftan,
atomdan bir veya daha fazla elektron uzaklarsa, elektron itmesi azalr, ancak
ekirdek yk ayn kaldndan elektron bulutu bzlr ve katyonun hacmi
atomdan daha kk olur.
Farkl gruplardaki elementlerden tremi olan iyonlar, eer izoelektronik
iseler, hacimleri karlatrlabilir. zoelektronik iyonlarda katyonlar anyonlardan
daha kk hacme sahiptir. rnein Na+ iyonu F- dan daha kktr. Bu iyonlarn
her ikisi de ayn sayda elektrona sahiptir fakat Na+ (Z = 11), F- (Z = 9) dan daha
fazla protona sahiptir. F- un yarapnn byk olmasnn nedeni Na+ nn sahip
olduu byk etkin ekirdek ykdr.

8.4. YONLAMA ENERJS

En dtaki elektronlarn kararll dorudan atomun iyonlama enerjisi ile
balantldr. yonlama enerjisi, gaz halindeki bir atomun temel halinden bir
elektronu uzaklatrmak iin gerekli olan minimum enerjidir. Atomlar gaz faznda
olmas gerekir. nk gaz halindeki atomlar evresindeki komu atomlardan ve
molekller aras kuvvetlerden hemen hemen hi etkilenmezler. Bu koullarda
llen enerji miktar iyonlama enerjisidir.
yonlama enerjisinin bykl atomdaki elektronun ne kadar sk
tutulduunun bir lsdr. yonlama enerjisi yksek ise elektronu atomdan
uzaklatrmak son derece zordur. ok elektronlu bir atomda, atomun temel halinden
ilk elektronu uzaklatrmak iin gerekli olan enerjinin miktar birinci iyonlama
enerjisi (I1) olarak tanmlanr.

kinci iyonlama enerjisi (I2) ve nc iyonlama enerjisi (I3) aadaki eitlikte

gsterilmitir.

Bir atomdan bir elektron uzaklat zaman, kalan elektronlar arasnda

itme kuvveti azalr. ekirdek yk sabit kaldndan, pozitif ykl iyondan baka
bir elektronu uzaklatrmak iin daha fazla enerji gerekir. Bu nedenle, iyonlama
enerjisi yandaki srayla deiir.
yonlama daima endotermik (s alan) bir ilemdir. Elementlerin birinci
iyonlama enerjilerinin bir periyotta atom numarasyla birlikte arttna dikkat
edilmelidir. Bunun nedeni, etkin ekirdek yknn soldan saa doru artmasdr.
Etkin ekirdek yknn byk olmas, d elektronun ok sk tutulduu anlamna
gelir. Soy gazlarn iyonlama enerjileri ok yksektir ve sebebi temel haldeki
elektron dalmlarnn ok kararl olmasdr.

1A grubu elementlerinin birinci iyonlama enerjileri ok dktr. Bu

elementler birer deerlik elektronuna sahiptir ve bu elektron tamamen dolu olan i
kabuklardaki elektronlar tarafndan etkili bir ekilde perdelenir. Bu nedenle, d
kabuktaki bu elektron, kolayca uzaklatrlabilir ve atom tek pozitif ykl iyona
dnr.

8.5. ELEKTRON LGS

Elektron ilgisi, gaz halindeki bir atomun bir elektron alarak anyona
dntnde meydana gelen enerji deiimi, olarak tanmlanr. areti negatiftir.

Gaz halindeki bir flor atomunun bir elektron almasyla oluan tepkimeyi
inceleyecek olursak;

Florun elektron ilgisinin deeri +328 kJ/mol olarak gsterilir. Bir

elementin elektron ilgisinin deeri ok pozitif ise elektron kabul etme eilimi
byk demektir. Elektron ilgisi bir baka ekilde de; anyondan bir elektron
koparmak iin gerekli olan enerji miktar olarak tanmlanr. Florr iin aadaki
denklem yazlabilir;

yonlama enerjisinin deerinin yksek olmas, atomdaki elektronun ok

kararl olduunu, elektron ilgisinin deerinin pozitif olmas da, negatif iyonun ok
kararl olduunu, yani atomun elektronu almaya kar ok istekli olduunu belirtir.
Periyod boyunca soldan saa doru elektron ilgisinin artt grlmektedir.
Grup ierisinde elektron ilgilerinin deiimi genellikle kktr. 7A grubu
elementleri, yani halojenler, en yksek elektron ilgisine sahiptir. nk halojen
atomu bir elektron kazandnda hemen sandaki soy gazn kararl elektron
dalmna sahip olur.
Oksijen atomunun elektron ilgisi pozitiftir (141 kJ/mol), yani ekzotermik
bir tepkimedir. Tepkimenin denklemi yle yazlabilir:

Dier yandan O- iyonunun elektron ilgisi son derece negatiftir (-780 kJ/mol) ve
tepkime denklemi;

O2- iyonu bir soy gaz olan Ne ile izoelektronik olmasna ramen, endotermiktir. Bu
tepkime gaz faznda olumaya yatkn deildir, nk ilave olarak gelen elektronla,
mevcut elektron arasndaki itme sonucu meydana gelen kararszlk, soy gaz
yapsna ulamakla kazanlan kararllktan daha byktr. O2- gaz faznda kararsz
olmasna karn, kat iyonik bileiklerde, rnein, Li2O, MgO vb. olduka kararl
bir iyondur. Kat bileiklerdeki O2- iyonu komu katyonlar tarafndan kararl hale
getirilir.

8.6. BA GRUP ELEMENTLER VE SOYGAZLARIN

KMYASAL ZELLKLER
Hidrojen (1s1)
Periyodik izelgede hidrojen iin uygun bir konum yoktur. Hidrojen
geleneksel olarak 1A grubunda gsterilse de, aslnda kendi bana bir grup olabilir.

1A Grubu Elementleri (ns1, n2)

Bu grup elementler alkali metaller olarak bilinir. yonlama enerjileri

dktr. Yaptklar bileiklerin byk ounda 1+ ykl iyonlar olutururlar.
Doada asla saf halde bulunmazlar. Suyla tepkimeye girerek hidrojen gaz ve
karlk gelen metal hidroksitleri verirler. Hava ile temas ettikleri zaman oksijenle
birleerek oksitlerini olutururlar.

2A Grubu Elementleri (ns2, n2)

Toprak alkali metalleri olarak bilinirler. Alkali metallere gre etkinlikleri

biraz azdr. Birinci ve ikinci iyonlama enerjileri Berilyumdan Baryuma doru
azalr. Toprak alkali metaller M2+ iyonlarn oluturma eilimindedirler. Berilyum
su ile tepkimeye girmezken, magnezyum su buhar ile tepkimeye girer. Buna
karlk kalsiyum, stronsiyum ve baryum souk suda bile tepkimeye girer. Toprak
alkali metallerin oksijene kar olan etkinlikleri Berilyumdan Baryuma doru
artar.

3A Grubu Elementleri (ns2 np1 , n2)

3A grubunun ilk yesi olan Bor yar metal, dier yeleri metaldir. Bor
ikili iyonik bileikler oluturmaz, oksijen gaz ve su ile tepkime vermez.
Aluminyum havada brakldnda kolayca aluminyum oksit bileiini oluturur.
Aluminyum yalnzca 3+ ykl iyonlar oluturur. 3A grubunun dier elementleri ise
hem 1+ hem de 3+ ykl iyonlar oluturur.

4A Grubu Elementleri (ns2 np2 , n2)

Karbon bir ametaldir. Silisyum ve Germanyum ise yar metaldir. Kalay

ve Kurun ise metaldir. 4A grubu elementleri hem 2+ hem de 4+ ykseltgenme
basamana sahip bileikleridir.

5A Grubu Elementleri (ns2 np3 , n2)

Azot ve fosfor ametal, arsenik ve antimon yar metal, bizmut ise metaldir.
Bu yzden grup iinde elementlerin zelliklerinde byk deiimler beklenebilir.

6A Grubu Elementleri (ns2 np4 , n2)

Oksijen, Kkrt ve Selenyum ametal, Tellr ve Polonyum yar metaldir.

Oksijen iki atomlu bir gazdr. Elementel kkrt ve selenyumun molekl formlleri
S8 ve Se8 dir. Tellr ve Polonyum kristal yaplar olutururlar. Polonyum radyoaktif
bir element olduu iin laboratuarda allmas zordur.

7A Grubu Elementleri (ns2 np5 , n2)

7A grubu elementleri halojenrlerdir ve tm ametaldir. X2 genel forml

ile gsterilirler. Etkinlikleri ok yksek olduundan doada asla element halde
bulunmazlar. 7A grubunun son elementi olan Astatin rodyoaktif bir elementtir ve
zellikleri hakknda ok az ey bilinmektedir. Halojenlerden treyen anyonlar
halojenrlerdir.

8A Grubu Elementleri (ns2 np6 , n2)

Soy gazlar olarak bilinirler. Tamam tek atomlu halde bulunur.

Atomlarnda ns ve np alt kabuklar tamamen doludur ve bu doluluk kararl
olmalarn salar. 8A grubunun iyonlama enerjileri btn elementler arasnda en
yksek deerlere sahiptir.

KMYASAL BALAR-I
KOVALENT BA

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

9.1. LEWS NOKTA SMGELER

9.2. KOVALENT BA
9.3.ELEKTRONEGATFLK
Elektronegatiflik ve Ykseltgenme Basama
9.4. LEWS YAPILARININ YAZILMASI
9.5. FORMAL YK VE LEWS YAPISI
9.6. REZONANS KAVRAMI
9.7. OKTET KURALINDAN SAPMALAR
Eksik Oktet
Tek elektronlu Molekller
Genilemi Oktet
9.8. BA ENERJS
Ba Enerjilerinin Termokimyasal Kullanm

9.1. LEWS NOKTA SMGELER

Gilbert Lewis tarafndan formllendirilmi tanmlamaya gre; atomlar ok
daha kararl bir elektron dalm oluturmak iin bir araya gelirler. Bir atom, bir
soy gazla ayn elektron dalmna sahip olduunda, en kararl dalma ular.
Atomlar, kimyasal bir ba oluturmak iin birbirleriyle etkiletiklerinde,
yalnzca en d ksmlar temas eder. Bu nedenle, kimyasal balanmay incelerken
ncelikle atomlarn deerlik elektronlar gz nne alnr.
Lewis nokta simgesi, elementin simgesi ve elementin atomundaki her bir
deerlik elektronuna karlk gelen bir noktadan oluur.

9.2. KOVALENT BA
Bu konudaki ilk byk neri, Gilbert Lewisin bir kimyasal ban,
elektronlarn paylamyla gerekleebilecei eklindeki aklamas olmutur.
Lewis, H2 deki kimyasal ba oluumunu u ekilde gstermitir.

Bu tr bir elektron elemesi, iki elektronun iki atom tarafndan

paylalmasyla oluan kovalent baa rnektir. Kovalent bileikler sadece kovalent
balar ieren bileiklerdir. Kolaylk olsun diye, paylalan elektron iftleri
genellikle tek bir izgi ile gsterilir.
ok elektronlu atomlar arasndaki kovelent balanma sadece deerlik
elektronlar kullanlarak gerekleir. rnein, F2 molekln gz nne alalm. F
un elektron dalm 1s2 2s2 2p5 eklindedir.

1s elektronlar dk enerjilidir ve zamanlarnn ounu ekirdee yakn

olarak geirirler. Bu nedenle ba oluumuna katlmazlar. F yedi deerlik
elektronuna sahiptir. F atomunda sadece bir tane elememi elektron vardr. F2
moleklnn oluumu aadaki gibi gsterilir.

F2 oluumuna yalnzca iki deerlik elektronu katlr, dier ba yapmayan

elektronlar, yani kovalent balanmaya katlmayan deerlik elektron iftleri,
ortaklanmam iftler olarak adlandrlr.

Kovalent bileikleri gstermek iin kullandmz H2 ve F2 gibi yaplara

Lewis yaplar denir.

Lewis yaps, kovalent balanmann bir gsterimidir. Bu yapda iki atom

arasnda paylalan elektronlar nokta iftleri ya da izgiler, ortaklanmam
elektronlar ise atomlar zerinde nokta iftleri olarak gsterilir. Lewis yapsnda
sadece deerlik elektronlar gsterilir.
Suyun Lewis yapsn aadaki gibi yazabiliriz:

F2 ve H2O molekllerinde, F ve O atomlar elektronlarn paylaarak,

kararl soy gaz elektron dalmna ulamay baarmlardr.

Bu molekllerin oluumu Lewis tarafndan gelitirilen oktet kuraln

gstermektedir. Bu kurala gre, hidrojen dndaki atomlar sekiz deerlik elektronu
ile evrilinceye kadar balar oluturma eilimindedirler.
Atomlar farkl trde kovalent balar oluturabilirler. Tekli bir bada, iki
atom bir elektron iftiyle bir arada tutulur. Bazen iki atom iki yada daha fazla
elektron iftini paylaabilir. Byle balara oklu balar denir. Eer iki atom, iki
elektron iftini paylarsa, oluan kovalent baa ikili ba denir.
elektron iftini paylarsa bir l ba oluur.

ki atom

oklu balar tekli kovalent balardan daha ksadr. Bir moleklde

kovalent bala bal iki atomun ekirdekleri arasndaki uzakla ba uzunluu,
denir.

9.3.ELEKTRONEGATFLK
Kovalent ba, bir elektron iftinin iki atom tarafndan paylalmasdr. H2
gibi, atomlar ayn olan bir moleklde elektronlarn eit paylalmasn; yani
elektronlarn her bir atom etrafnda ayn oranda zaman geirmesini

bekleriz.

Bununla birlikte kovalent bala bal HF moleklnde, H ve F atomlar ba

elektronlarn eit olarak paylamaz. nk H ve F farkl atomlardr.
HF deki baa polar kovalent
ba yada ksaca polar ba denir. nk
elektronlar

bir

atomun

etrafnda

dierinden daha ok zaman geirirler.

Elektronegatiflik

greceli

bir

kavramdr

ve

bir

elementin

elektronegatiflii sadece dier elementlerin elektronegatifliine bal olarak

llebilir. Periyodik izelgede, bir periyot boyunca soldan saa doru gidildike
elementlerin metal zellikleri azalrken, elektronegatiflikleri artar. Gruplarda ise
atom numaras ve metal zellikleri artarken elektronegatiflik azalr.
Elektronegatiflikleri

olduka

farkl

olan

elementlerin

atomlar,

birbirleriyle iyonik ba oluturma eilimindedirler. nk daha az elektronegatif

olan element, daha fazla elektronegatif olan elemente elektron yada elektronlar
verir.
Birbirine yakn elektronegatiflikteki elementlerin atomlar birbiriyle polar
kovalent balar olutururlar. nk elektron younluundaki kayma genellikle
azdr. Kovalent balarn ou ametal elementlerin atomlar arasnda meydana gelir.
Sadece ayn elementin atomlar birbirleri ile tam kovalent ba yaparlar.

Polar balar, elektronlarn kesinlikle eit bir ekilde paylald kovalent

ba (apolar) ile elektron aktarmnn hemen hemen tam olduu iyonik ba arasnda
bir ba gibi dnlebilir.
Apolar bir kovalent ba, polar bir kovalent badan ayrt etmemize
yardmc olacak zellik, bir atomun kimyasal bir badaki elektronlar kendine
ekme yeteneinin bir ls olan elektronegatifliktir. Elektronegatiflii yksek
olan elementler, elektronegatiflii dk olan elementlere gre elektronlar daha
fazla kendilerine ekme eilimindedirler. Yksek elektron ilgisi ve yksek
iyonlama enerjisi olan flor gibi bir atomun elektronegatiflii de yksek olacaktr.
Dier taraftan, sodyum dk elektron ilgisi, dk iyonlama enerjisi ve
dolaysyla dk elektronegatiflie sahiptir.

Polar kovalent ba ile iyonik ba arasnda kesin bir ayrm yoktur. Fakat u
kurallar

kabaca

yol

gsterici

olabilir.

Ba

yapan

atomlar

arasndaki

elektronegatiflik fark 2.0 yada daha fazla ise iyonik ba oluur. Atomlar
Arassndaki elektronegatiflik fark 0.5-1.6 arasndaysa polar kovalent ba oluur.
Eer elektronegatiflik fark 0.3 n altndaysa, ba ya tam apolar yada polarl ok
az kovalent ba olur.

Elektronegatiflik ve Ykseltgenme Basama

Bir moleklde, elektronlar bir atomdan daha elektronegatif olan dier
atoma tamamyla aktarlmsa, ykseltgenme basama bu ilem sonucunda
atomlarn sahip olduu ykn saysdr.
Oksijen atomu, hidrojen peroksit (H2O2) hari, bileiklerinde genellikle -2
ykseltgenme basamana sahiptir.

En elektronegatif elementler ametallerdir. (5A-7A gruplar) En az elektronegatif

olan elementler alkali ve toprak alkali metaller (1A-2A grubu) ve aluminyumdur.

9.4. LEWS YAPILARININ YAZILMASI

Oktet kural ve Lewis yaplar kovalent balanmay her zaman tam olarak
aklamasa bile; molekllerin zelliklerini, tepkimelerindeki davranlarn ve
birok bileikteki balanma eklini aklamakta olduka baarldr.
Lewis yaplar u kurallara gre yazlr:
1- Atomlarn simgelerini ve aralarndaki balar yazp bileiin iskelet yapsn
oluturunuz. Genellikle elektronegatiflii en az olan atom merkez atomdur. Lewis
yapsnda, hidrojen ve flor genellikle u konumlara yerleir.
2- Toplam deerlik elektronlar saysn belirleyiniz.
3- Merkez atomu ve onu evreleyen her bir atom arasna tekli kovalent ba iziniz

4- 1-3 basamaklar tamamlandktan sonra, merkez atomu sekizden daha az

elektrona sahipse, bu atomun oktetini tamamlamak iin dier atomlarn
ortaklanmam iftlerinin kullannz ve merkez atomu ile onu evreleyen atomlar
arasna ikili yada l balar ekleyiniz.

9.5. FORMAL YK VE LEWS YAPISI

zole bir atomun elektron says ile ayn atomun Lewis yapsndaki
elektron saysn karlatrarak, molekldeki elektron dalmn belirleyebilir ve en
uygun lewis yapsn izebiliriz.
Bir atomun formal yk, izole bir atomdaki deerlik elektronlar ile o
atomun Lewis yapsndaki elektronlarn says arasndaki elektriksel yk farkdr.
Lewis yapsndaki bir atomun elektron saysn belirlemek iin u yolu
izleriz:
1- Tm atomlarn ba yapmayan elektronlar o atomun kendisine aittir.
2- Atom ile dier atom (lar) arasndaki ba (lar) eit olarak bldmzde, ba
elektronlarnn yars o atoma ait saydr.

Formal yk kavramn ozon moleklnn (O3) zerinde gsterelim.

Her bir atomun formal yk aadaki gibi hesaplanabilir:

Genellikle pozitif ve negatif ykler tek olduunda 1 says yazlmaz.

Formal ykler yazlrken u kurallardan yararlanlr:
1. Molekl iin formal yklerin toplam sfr olmaldr. nk molekller
elektriksel olarak ntr trlerdir.
2. Katyonlar iin formal yklerin toplam pozitif yke eit olmaldr.
3. Anyonlar iin formal yklerin toplam negatif yke eit olmaldr.
En uygun Lewis yaps;
1- Molekln formal yk iermeyen Lewis yaps, formal yk ierene tercih edilir,
nk bu durum daha kararldr.
2- Byk formal ykl (+2, +3 vb ya da -2, -3 vb) Lewis yaplar, dk formal
ykllere gre daha az tercih edilir.
3- Benzer formal yk dalml Lewis yaplar arasnda en kabul edilebilir yap,
negatif formal ykn daha elektronegatif atomlar zerinde olduu yapdr.

9.6. REZONANS KAVRAMI

Rezonans yap, tam olarak tek bir Lewis yapsyla gsterilemeyen bir
molekln, iki yada dah fazla saydaki Lewis yaplarndan birisidir. ki ulu ok,
yaplarn rezonans yaplar olduunu gstermek iin kullanlr.
Rezonans terimi, bir molekl gstermek iin iki yada daha fazla saydaki
Lewis yaplarnn kullanlmas demektir.

9.7. OKTET KURALINDAN SAPMALAR

Oktet kural aslnda ikinci grup elementleri iin geerlidir. Oktet
kuralndan sapmalar; eksik oktet, tek elektron says ve merkez atom evresinde
sekiz deerlik elektronundan daha fazla elektron bulunmas olmak zere snfa
ayrlr.
Eksik Oktet
Baz durumlarda, kararl bir molekln merkez atomunu evreleyen
elektronlarn says sekizden azdr. rnein berilyumu (Be) ele alalm. Berilyum
un 2s orbitalinde iki deerlik elektronu vardr. Gaz faznda berilyum hidrr (BeH2)
molekler halde bulunur. BeH2 nin yaps u ekildedir.

Berilyumun oktet kuraln salamas mmkn deildir.

Her iki elektronun da ayn atom tarafndan saland kovalent baa

koordine kovalent ba denir.

Tek Elektronlu Molekller

Baz molekller tek sayda elektron ierir. Azot monoksit ve azot dioksit
bunlara rnek verilebilir.

Elemeyi tamamlamak iin ift sayda elektrona ihtiya olduundan bu

molekllerdeki atomlar oktet kuraln salamamaktadr.
Tek elektronlu molekller radikaller olarak da adlandrlr. Birok radikal
olduka etkindir. Bunun nedeni elememi elektronun dier molekl zerindeki
elememi bir elektronla kovalent ba oluturma eilimidir. rnein iki azot
dioksit molekl birletiinde N ve O atomlarnn her ikisinin de oktet kuralna
uyduu diazot tetraoksit oluur.

Genilemi Oktet
kinci periyot elementlerinin atomlar, merkez atomu evresinde sekizden
fazla deerlik elektronu bulunduramazlar.
nc periyot elementleri 3s ve 3p orbitaline ek olarak, balanmada
kullanabilecei 3d orbitallerine de sahiptirler. Bu orbitaller bir atomun genilemi
oktet oluturmasna neden olur. Kkrt hegzaflorr genilemi oktet ieren bir
bileiktir ve ok kararldr. Kkrdn elektron dalm [Ne]3s23p4dir. SF6
moleklnde, kkrdn 6 deerlik elektronunun her biri flor atomuyla kovalent ba
oluturur. Dolaysyla merkez kkrt atomu evresinde 12 elektron vardr, yani
okteti amtr.

Kkrt atomu oktete uyan birok bileik de oluturur. rnein kkrt diklorrde, S
sekiz elektronla evrilmitir.
Bazen nc periyot ve sonrasndaki elementlerin atomlarn merkez
atomu olarak ieren bileiklerin Lewis yaplarn izerken; tm atomlarn oktet
kuraln saladn, ancak hala yerletirilecek deerlik elektronlar olduunu
grrz.

Bu

gibi durumlarda,

fazla elektronlar

ortaklanmam elektron iftleri olarak yerletirilmelidir.

merkez atomu

zerine

9.8. BA ENERJS
Ba enerjisi bir molekln kararllnn lsdr. Bu enerji, gaz
halindeki 1 mol moleklde, belirli bir ba krmak iin gerekli olan entalpi
deiimdir. rnein iki atomlu hidrojen moleklnn deneysel olarak belirlenen
ba enerjisi,

HCl gibi farkl elementler ieren iki atomlu molekllerin ba enerjileri, dorudan
llebilir.

kili ve l balar ieren molekller iin de bu enerjiler llebilir.

ok atomlu molekllerdeki kovalent balarn kuvvetini lmek daha

karmaktr. rnein, H2O daki ilk O-H ban krmak iin gerekli enerji, ikinci OH ban krmak iin gerekli enerjiden farkldr.

Su moleklnde sonuta her iki O-H ba krlr; ancak ilk ban krlmas
ikincisinden daha endotermiktir. ki

H deeri arasndaki fark, birinci ban

krlmasndan sonra kimyasal evre ve ikinci O-H bann kendi kendine deiime
uramasndan kaynaklanr. Bu nedenle ok atomlu molekllerde belirli bir ban
ba enerjisi iin ortalama ba enerjisinden sz edilir.

Ba Enerjilerinin Termokimyasal Kullanm

ou kez tepkimelerin entalpisini, ortalama ba enerjilerini kullanarak
tahmin etmek mmkndr. Kimyasal balarn krlmas daima enerji gerektirir.
Kimyasal ba oluumu ise daima enerji aa karr. Buna gre, tepkimede oluan
ve krlan balarn toplam saysn ve bunlara karlk gelen tm enerji deiimlerini
belirleyerek, entalpi bulunabilir. Gaz fazndaki tepkimenin entalpi deiimi u
eitlikle verilir.

Burada BE ortalama ba enerjisi, toplam iaretidir.

KMYASAL BALAR II
Molekl Geometrisi ve Atom Orbitallerinin
Melezlemesi

Yrd.Do.Dr. brahim smet ZTRK

10.1. MOLEKL GEOMETRS

10.2. DPOL MOMENTLER
10.3. ATOM ORBTALLERNN MELEZLEMES
10.4. KL VE L BA EREN MOLEKLLERDE
MELEZLEME

10.1. MOLEKL GEOMETRS

Molekl

geometrisi,

bir

molekldeki

atomlarn

boyutlu

dzenlenmesidir. Kovalent ba oluturan elektron ifti sklkla balayc ift olarak

adlandrlr. Ancak, ok atomlu bir moleklde farkl balayc elektron iftleri
arasndaki itme, atomlarn olabildiince birbirinden uzak konumlanmalarna neden
olur. Sonuta molekl geometrisi itmeleri en aza indirecek ekilde olmaldr.
Merkez atom etrafndaki elektron iftlerinin geometrik dzeni elektrostatik itme
temeline dayandndan, molekl geometrisini belirlemek iin yaplan bu yaklama
deerlik kabuu elektron ifti itme modeli (VSPER) denir.
VSEPR modelinin kullanm iki genel kurala dayanr;
1- Sadece elektron ifti itmeleri gz nne alndnda, ikili ve l balar tek
bam gibi dnlebilir. Fakat iki atom arasndaki ikili yada l ba olduunda
elektron younluunun daha ok yer igal ettiini bilmeliyiz.

2- Eer bir molekln iki yada daha ok rezonans yaps varsa VSEPR modelini
bunlardan herhangi birine uygulayabiliriz.
Molekl modelleri, merkez atomlarnn ortaklanmam elektron iftleri tayp
tamadna gre ikiye ayrlr.
Ortaklanmam Elektron iftleri Bulunmayan Merkez Atomlu Molekller
Merkez atomu A olan, A ve B gibi sadece iki elementten oluan
moleklleri gz nne alrsak, bu molekller ABx genel formlyle gsterilebilir.
Burada x: 1,2,3, gibi tam saylardr. Eer x:1 ise iki atomlu AB molekl oluur
ve izgisel bir geometridedir.
Karlkl itmenin bir sonucu olarak, elektron iftleri, birbirinden
olabildiince uzak durur. Merkez atomunda ortaklanmam elektron ifti olmayan
molekller, be balayc ift dzeninden birine sahip olabilirler.

AB2: Berilyum Klorr (BeCl2)

Gaz faznda berilyum klorrn Lewis yaps yledir:

Balayc elektron iftleri birbirini ittiinden bu iftler olabildiince birbirinden

uzak olmaldr. Bu yzden, ClBeCl as 180 dir ve molekl izgiseldir.

10\BeCl.c3xml

AB3: Bor Triflorr (BF3)

Bor triflorr kovalent ba yada balayc ift ierir. BF3 n
geometrisi gen dzlemdir. tane u atom bir ekenar genin kelerinde ve
ayn dzlemdedir.

Bu yzden, FBF alarnn de 120 dir ve drt atomda ayn dzlemdedir.

10\BF3.c3xml

AB4: Metan (CH4)

Metann lewis yaps yandaki gibidir.

Drt elektron ifti nedeniyle, CH4n geometrisi drtyzldr. Drtyzl

bir moleklde, merkez atom drtyzlnn merkezinde, dier drt atom ise
kelerinde yer alr. Ba alarnn hepsi 109.5 dir.

10\CH4.c3xml

AB5: Fosfor Pentaklorr (PCl5)

Fosfor penta klorrn lewis yaps yledir;

Be balayc iftin itme kuvvetlerini en aza indirmenin tek yolu PCl balarnn bir
gen bipiramit eklinde dzenlenmesidir.

10\PCl5.c3xml

Merkez atom ortak genin merkezinde, evreleyen atomlar ise gen bipramitin
be kesinde yer alr. gen dzleminin zerinde ve altndaki atomlar aksiyel
konumlar, gen dzlemde yer alanlar ise ekvatoryal konumlar igal ederler.
Ekvatoryal konumlar arasndaki her a 120 dir. Bir aksiyal ile bir ekvatoryal ba
arasndaki a 90, iki aksiyal ba arasndaki ise 180 dir.

AB6: Kkrt hegzaflorr (SF6)

Kkrt hegzaflorrn yaps yledir;
Yapdaki SF balayc iftin en kararl konumlanmas
sekizyzl eklidir. Merkez atom ortak karenin
merkezinde, kelerde ise u atomlar yer alr. Merkez
atomla birbirine tamamen zt uta dik olan atom
iftleri arasndaki a hari, dier tm alar 90 dir.
Birbirine zt dik ular arasndaki a ise 180 dir. Bir sekizyzl moleklde alt
bada edeer olduu iin bu moleklde aksiyel ve ekvatoryal terimleri
kullanlmaz.

10\SF6.c3xml

Merkez Atomunda Bir yada Daha ok Ortaklanmam Elektron ifti Olan

Molekller
Merkez atomunda hem ortaklanmam, hem de balayc iftleri olan bir
molekln geometrisinin belirlenmesi ok daha karmaktr. Byle molekllerde,
balayc iftler, ortaklanmam iftler ve balayc ile ortaklanmam iftler
arasnda olmak zere itme kuvveti vardr.

Bir bada elektronlar, ba yapm iki atomun ekirdeince uygulanan ekme

kuvvetleriyle bir arada tutulurlar. Bu ba yapan elektronlar uzayda ortaklanmam
elektronlardan daha az yer kaplarlar, nk atomlar tarafndan ekilirler.

Molekldeki ortaklanmam elektronlar uzayda daha ok yer kapladklarndan

komu ortaklanmam ve balayc iftlerin itme kuvvetine daha ok maruz kalrlar.
Balayc ve ortaklanmam iftlerin toplam saysn belirtmek iin ortaklanmam
iftleri olan molekller ABxEy eklinde gsterilir. Burada A merkez atomu, B u
atomu, E ise A zerindeki bir ortaklanmam ifti gsterir.
AB2E: Kkrt Dioksit (SO2)
Kkrt dioksitin Lewis yaps yledir.

VSEPR modeline gre ift balar tek bam gibi gz nne alndndan, SO2
molekl merkez S atomu zerinde elektron ifti ieren bir molekl olarak
dnlebilir. Bunlardan ikisi balayc, bir tanesi de ortaklanmam ifttir.
elektron ifti iin toplam dzenlemenin gen dzlem olduu grlmtr.

Ancak elektron iftlerinden biri ortaklanmam olduu iin SO2 molekl krk
izgi eklindedir.

Ortaklanmam ift ile balayc ift itmesi, balayc iftler arasndaki

itmeden daha fazla olduu iin, iki kkrt oksijen ba ortaklanmam ift
tarafndan azda olsa itilir ve OSO ba as 120 den daha kk olur.

AB3E: Amonyak (NH3)

Amonyak molekl, balayc ve bir ortaklanmam ift ierir.

NH3 de elektron iftlerinden biri ortaklanmam ift olduundan, NH3 geometrisi

gen pramittir. Ortaklanmam iftler, balayc iftleri daha kuvvetle ittiklerinden
NH balayc iftleri itilerek birbirine yaklar.
Bu yzden amonyaktaki HNH as, ideal drtyzl a 109.5 den daha kktr.
AB2E2: Su(H2O)
Su molekl iki balayc ve iki ortaklanmam elektron ifti ierir.

Suda drt elektron iftinin toplam dzenlenii amonyakta olduu gibi

drtyzldr. Ancak, amonyaktan farkl olarak suyun oksijen atomu zerinde iki
tane ortaklanmam ift vardr. Bu ortaklanmam iftler itme kuvvetleri ok olduu
iin birbirinden olabildiince uzak durma eilimindedirler. Sonu olarak, iki OH
balayc ifti birbirine doru itilir ve drtyzl adan sapma NH3 dekinden daha
byktr. HOH as 104.5 dir.

AB4E: Kkrt Tetraflorr (SF4)

SF4 n Lewis yaps yledir.

Merkez kkrt atomunun be elektron ifti vardr. Dzenlenii gen piramittir.

Ancak, SF4 moleklnde elektron iftlerinden biri ortaklanmam ifttir, bu yzden
molekl u geometrilerden birine sahip olmaldr.

(a) da ortaklanmam ift ekvatoryal konumda iken (b) de aksiyal konumdadr.

Aksiyal konumun komu ifti 90 ve dier ikisi 120 ile ynlenmitir. Buna gre
itme kuvvetleri (a) da daha azdr ve deneysel olarak gzlenen yapda budur. Aksiyal
F atomlar ile S arasndak a 173, ekvatoryal F atomlar ile S arasndaki a ise
102 dir.
Birden ok Merkez Atomu Olan Molekllerin Geometrisi
Birden ok merkez atomu bulunan molekllerin toplam geometrisini
belirlemek ou kez zordur. Ancak, byle bir yapda merkez atomlarnn her biri
etrafndaki geometriyi kolaylkla belirleyebiliriz. rnein metanol, CH3OH gz
nne alalm. Lewis yaps yledir.

Metanolde bulunan iki merkez atom (U olmayan) C ve O dir. tane CH ve bir

CO balayc iftin C atomu etrafnda drtyzl dzenlendiini syleyebiliriz.
HCH ve OCH ba alar yaklak 109dir Burada O atomu iki ortaklanmam ift
ve iki balayc ifte sahiptir ve sudaki yapya benzer. Bu yzden molekln HOC
ksm eiktir ve HOC as yaklak 105 ye eittir.

VSEPR Modelinin Uygulama Kurallar

Molekl geometrilerini, merkez atomunda ortaklanmam elektron ifti ierip
iermemesine gre, iki snfa ayrarak VSEPR modelini tm molekllere
uygulayabiliriz.
1- Yalnzca merkez atomu etrafndaki elektron iftlerini gz nne alarak,
molekln Lewis yapsn yaznz.
2- Merkez atom etrafndaki elektron iftlerini saynz. Bunu yaparken ikili ve l
balar tek ba gibi dnnz. Elektron iftlerinin toplam dzenleimini
ngrnz.
3- Molekln geometrisini ngrnz.
4- Ba alarn ngrmek iin, bir ortaklanmam iftin baka bir ortaklanmam
ifti yada balayc ifti, balayc iftin baka bir balayc ifti itmesinden ok
daha kuvvetli ittiini dikkate alnz.

10.2. DPOL MOMENTLER

Hidrojen florr (HF) polar kovalent bal bir bileiktir. HF moleklnde H
den F a doru elektron younluu kaymas sz konusudur. Bunun nedeni, F
atomunun H atomundan daha elektronegatif olmasdr. Elektron younluu
kaymas, Lewis yapsnn zerine kaymann ynn belirten kesikli bir ok koyarak
gsterilir.

Oluan yk ayrm yle gsterilebilir:

Burada (delta) ksmi yk gsterir. Elektrik alan uygulandnda, HF moleklleri

negatif ular pozitif plakaya, pozitif ular negatif plakaya doru ynlenirler.

Bir ban polarlnn nicel lm dipol moment () tir. Dipol moment, Q yk ile
ykler arasndaki uzakln (r) arpmna eittir:

Q sadece ykn bykln gsterdii iin dipol moment daima pozitiftir. Dipol
momentler genellikle debye (D) birimi ile verilir.

Burada C coulomb, m metredir.

Farkl elementlerin atomlarn ieren iki atomlu molekller (HCl, CO, NO)
dipol momentlere sahiptir ve polar molekller olarak adlandrlrlar. Ayn elementin
atomlarn ieren iki atomlu molekller ise (H2, O2, F2) polar olmayan
molekllerdir nk bu tr molekllerin dipol momentleri yoktur. yada daha
ok atomdan oluan molekllerin dipol momentlerinin olup olmadklarnn
belirlenmesi iin hem balarn polarlklarnn hem de molekl geometrilerinin
bilinmesi gerekir. Polar balar olsa bile molekln dipol momenti olmayabilir.
rnein CO2, atomlu bir molekldr, geometrisi dorusal yada asal olabilir.
Ba momenti hem byklk hem de yn bakmndan vektrel bir niceliktir.
llen dipol moment ba momentlerinin vektrel toplamdr. CO2 de iki ban
momenti eit byklktedir. Dorusal CO2 moleklnde iki zt ynde ynlenirler
ve oluan net dipol moment sfr olmaldr.

Dier taraftan, eer CO2 molekl asal olsaydr, iki ba momenti birbirini ksmen
glendirecek ve molekln net bir dipol momenti olacakt.Deneysel olarak CO2 in
bir dipol momenti olmad bulunmutur. Buradan CO2 in dorusal olduu sonucu
karlr.

Dipol momentler, ayn molekl formlne sahip ancak farkl yaplar olan
moleklleri ayrt etmek iin de kullanlr. rnein, aadaki molekllerin her ikisi
de ayn molekl formlne (C2H2Cl2), ayn sayda ve ayn trde balara sahiptirler.
Ancak bunlarn molekl yaplar farkldr.

Cis-dikloretilen polar bir molekl iken, trans-dikloretilen deildir. Bu iki molekl,

dipol moment lmleriyle kolayca ayrt edilebilir.

10.3. ATOM ORBTALLERNN MELEZLEMES

sp3 Melezlemesi
CH4 molekl ele alndnda, sadece deerlik elektronlarn dikkate
alarak C orbital diyagramn u ekilde gsterebiliriz.

Karbon atomunun iki tane elememi elektronu olduu iin, temel halde
H ile sadece iki ba yapabilir. Metanda drt CH ba oluabilmesi iin 2s
orbitalinden bir elektronun 2p orbitaline uyarlmas gerekir.

Bu durumda C da drt CH ba oluturulabilecek kadar elememi elektron vardr.

Metandaki bu balanmay aklayabilmek iin dnsel melez orbitalleri
kullanlr. Bunlar ayn atomun iki yada daha ok edeer olmayan orbitallerinin,
ba oluumundan nce birlemesiyle elde edilen orbitallerdir. Melezleme, merkez
orbitalleri oluturmak zere bir atomda atom orbitallerinin karmas iin kullanlan
bir terimdir. Karbonda 2s orbitali ile 2p orbitalinin karmas sonucu drt
edeer melez orbitali oluturulabilir

sp3 melezlemesine baka bir rnekte NH3 tr. Drt elektron ifti NH3 n
drtyzl dzenlendiini gsterir. NH3 teki balanma CH4 daki C gibi N un sp3
eklinde melezletii varsaylarak aklanr. N un temel hal elektron dalm 1s2
2s2 2p3 tr. sp3 melezleen N atomu iin orbital diyagram yledir.

Drt melez orbitalden NH

kovalent balarn oluturur.
Drdnc melez orbital ise
azot zerinde ortaklanmam
ift olarak yer alr.
sp Melezlemesi
Berilyum klorr (BeCl2) moleklnn VSEPR ile dorusal olduu
ngrlmektedir. Be iin deerlik elektronlar orbital diyagram yledir.

Temel halde Be, Cl ile kovalent ba oluturamaz, nk 2s orbitalindeki elektronlar

elemitir.

Bu yzden Be un balanmasn aklamak iin melezlemeyi kullanmak gerekir.

Bunun iin nce, bir 2s elektronunu 2p orbitaline atlatrz.

Bu durumda, 2s ve 2p de ba oluturacak iki Be orbitali vardr.

sp2 Melezlemesi
VSEPR e gre molekl geometrilerinin dzlemsel olduu bilinen BF3
molekln inceleyelim. B iin deerlik elektronlar orbital diyagram yledir;

Bu durumda bir 2s orbitali ile iki 2p orbitalinin karmndan oluan sp2 melez
orbitali meydana gelir.

Melezleme konusunda dikkat edilmesi gereken noktalar;

1- Melezleme kavram izole atomlara uygulanmaz. Sadece kovalent ba
aklamak iin kullanlan kuramsal bir kavramdr.
2- Melezleme, en az iki farkl atom orbitalinin karmasdr.
3- Oluan melez orbitalleri says, melezlemeye katlan saf atom orbitallerinin
saysna eittir.

4- Melezleme enerji gerektirir, ancak, sistem ba oluumu srasnda bu enerjinin

daha fazlasn karlar.
5- ok atomlu molekl ve iyonlardaki kovalent balar melez orbitallerin ya da
melez orbitallerle melezlememi orbitallerin rtmesiyle oluur.
Atom Orbitallerinin Melezlemesinde zlenecek Yol
Bir moleklde merkez atom iin uygun olan melezlemeyi ortaya koymak iin
molekl geometrisi hakknda bilgimizin olmas gerekir.

Bunun iin u yollar

izlenir;
1- Molekln Lewis yaps izilir.
2- VSEPR modeli kullanlarak elektron iftlerinin toplam dzenlenmesi gsterilir.
3- Elektron iftleri dzenlenmesi ile melez orbitalleri karlatrlr ve merkez
atomun melezlemesi belirlenir.

s, p ve d Orbitallerinin Melezlemesi
gen bipiramit ve sekizyzl geometriye sahip molekllerin oluumunu
anlamak iin melezleme kavramnn iine d orbitallerini de katmak gerekir.
rnek olarak SF6 molekln gz nne alalm. Molekln alt elektron
iftinin dezenlenmesiyle sekizyzl geometride olduu gsterildi. S n temel hal
elektron dalm [Ne] 3s2 3p4 dr:

3d nin dzeyi enerji bakmndan 3s ve 3p dzeylerine ok yakn olduundan, 3s ve

3p elektronlar 3d orbitallerinin ikisine uyarlabilir.

Bu durumda bir 3s, 3p ve iki 3d orbitallerinin karmasyla alt tane

sp3d2 melez orbitali oluur.

10.4. KL VE L BA EREN MOLEKLLERDE

MELEZLEME
Melezleme kavram ikili ve l ba ieren molekller iinde geerlidir.
rnek olarak etilen molekln ele alalm. C2H4 bir tane karbon karbon ikili ba
iermekte ve dzlemsel geometriye sahiptir. Her karbon atomunu sp2 olarak
melezletiini ngrrsek, hem geometrisi hem de ba oluumu anlalabilir.
2s orbitali ile sadece 2px ve 2py
orbitalleri melezlemekte, 2pz orbitali ise
deimeden kalmaktadr.

2pz orbitali, melez orbitallerin oluturduu dzleme diktir.

Her karbon atomundaki sp2 melez orbitalinden ikisi iki hidrojen

atomunun 1s orbitali ile iki tane ba, komu C atomunun sp2 melez orbitali ile de
bir ba yapar. Ayrca, C atomlarnn iki melezlememi 2pz orbitalleri yandan
rterek baka bir ba oluturur ().

Her C atomunun yapt ban hepsi sigma balardr (), bunlar

orbitallerin u uca rtmesiyle oluur, elektron younluu balanan atomlarn
ekirdekleri arasnda younlamtr. kinci tip ba ise pi ba () olarak adlandrlr
ve orbitallerin yandan (paralel) rtmesiyle oluan kovalent ba olarak tanmlanr.
Burada elektron younluu balanan atomlarn ekirdek dzleminin stnde ve
altnda younlamtr.
ki karbon atomu bir pi ba oluturur. Bu pi ba oluumu etilene
dzlemsel bir geometri verir.

ekil sigma ve pi balarnn ynleniini gstermektedir.

ekil dzlemsel C2H4 moleklne bir baka bak ve pi ba oluumunu gsterir

Normal olarak karbon karbon ift ban C=C olarak gstermemize karn
bu iki ban farkl trden olduunu unutmamak gerekir. Biri sigma ba, dieri pi
badr.

Asetilen molekl (C2H2) karbon karbon l ba ierir. Molekl

dorusal olduu iin geometrisini ve ba oluumunu, her C atomunun 2s ve 2px
orbitallerinin sp melezlemesiyle aklayabiliriz.

ekilde grld gibi, her C atomunun iki sp melez orbitalinden birisi H

nin 1s orbitali ile sigma ba dieri ise ikinci C atomu ile baka bir sigma ba
oluturur. Buna ilaveten iki pi ba melezlememi 2py ve 2pz orbitallerinin yandan
(paralel) rtmesiyle oluur. Bylece, karbon karbon l ba bir sigma ve iki pi
bandan meydana gelir.

oklu ba ieren molekllerdeki melezlemeyi ngrmemize u kural yardm eder:

Merkez atom bir ikili ba yapmsa sp2 melezlemitir; eer iki tane ikili ba yada
l ba varsa sp melezlemesi yapmtr.