Notlar

ot
la

ri.

Ders

co

GENEL KMYA

Do. Dr. Nilgn KIZILCAN

.e
e

de
rs
n

www.eemdersnotlari.com

ot
la

ri.

co

Sayfa
Giri
1
BLM 1. ATOMUN YAPISI ve ADA ATOM TEORLER
2
1.1 Dalton Atom Teorisi 2
1.2 Thomson Atom Teorisi ... 2
1.3 Rutherford Atom Teorisi .. 2
1.4 Bohr Atom Teorisi 3
1.5 Elektronlarn Dalm 4
1.6 Magnetik zellikler 4
1.7 Atom Simgeleri . 5
1.8 Atom Ktleleri 5

NDEKLER

de
rs
n

BLM 2. PERYODK ZELGE ve BAZI ATOM ZELLKLER

6
2.1 Forml Tanmlar ve Hesaplar ..9
2.2 Deneysel Forml Tayini .9

.e
e

BLM 3. KMYASAL BALAR

10
3.1 Lewis Kuram 10
3.2 Lewis Simgeleri ve Yaplar ..10
3.3 Kovalent Balanma ...11
3.3.1 Kovalent Ba Lewis yaplar..12
3.3.2 ok Katl Kovalent Balar 12
3.3.3 Kovalent Bileiklerin Karakteristik zellikler..13
3.4 yonik Bileiklerin Karakteristik zellikleri .14
3.5 Lewis Yaplarnn Yazlmas 14
3.6 Rezonans ...17
3.7 Oktet Kuralndan Sapmalar . 17
3.7.1 Tek Sayl Elektronu Olan Yaplar 17
3.7.2 Eksik Oktetler.18
3.7.3 Geniletilmi oktetler..18
3.8 Molekller Geometri (VSEPR) ve Hibritleme ..19
3.8.1 VSEPR Kuramnn Uygulanmas22
3.8.2 Birden Fazla Merkez Atomlu Molekller...22
3.9 Ba Kuramlar .23
3.10 Molekller Aras Kuvvetler .24
3.10.1 Vander Waals Kuvveti 24
3.10.2 Dipol-Dipol Kuvvetleri 24
3.10.3 London Kuvvetleri .24

BLM 4. GAZLAR
25
4.1 Gaz Basnc ve llmesi ...25
4.2 Basit Gaz Yasalar.. .27
4.2.1 Boyle Yasas.27
4.2.2. Charles veya Gay-Lusssac I Yasas.. .27

co

4.2.3 Charles veya Gay Lussac II. Yasas (Amontons Yasas .28
4.2.4 Avogadro Yasas..28
4.3 deal Gaz Yasas. ..28
4.3.1 Molekl Arl Tayini..29
4.4 Birleen Hacimler Yasas.. 30
4.5 Gaz Karmlar..30
4.6 Gazlarn Kinetik Kuram30
4.7 Graham Difzyon (Yaylma) Yasas..31
4.8 Gerek (deal Olmayan) Gazlar.31

ri.

BLM 5. SIVILAR ve KATILAR

33
5.1 Svlar 33
5.2 Katlar . 34

de
rs
n

ot
la

BLM 6. ZELTLER ve ZELLKLER

36
6.1 zelti Trleri .36
6.2 znme Olgusu .36
6.3 znme Iss 37
6.4 Gazlarn znrl 37
6.5 zeltilerin Konsantrasyonu38
6.6 zeltilerin Seyreltilmesi 38
6.7 zeltilerin Buhar Basnlar ( Rault Yasas ).38
6.8 Osmatik Basn.39
6.9 Elektrolitik zeltiler39

BLM 7. TERMOKMYA
40
7.1 Termokimyada Baz Terimler40
7.2 Termokimyann Kanunlar 41
7.3 Tepkime Islar ve llmesi.41
7.4 Termodinamiin Birinci Yasas.42
7.5 Entalpi Deiimi42
7.6 Standart Oluum Entalpileri..42
7.7 Yanma Iss ve Entalpisi42

.e
e

44
BLM 8. KMYASAL KNETK
8.1 Reaksiyon Hz..44
8.1.1. Sfrnc Mertebeden Reaksiyonlar..45
8.1.2. Birinci Mertebeden Reaksiyonlar46
8.1.3 Yarlanma Sresi..46
8.1.4 kinci Mertebeden Reaksiyonlar46
8.2 Tepkime Hzlarnn arpma Kuram..47
8.3 Aktif Kompleks Teorisi48
BLM 9 KMYASAL DENGE
49
9.1 Denge Sabitleri .51
9.2 Heterojen Dengeler 51
9.3 Basnlar Cinsinden fade edilen Denge Sabitleri 52
9.4 Dengeyi Etkileyen Faktrler..53
9.4.1 Scaklk Etkisi53
9.4.2 Konsantrasyon Etkisi53

.e
e

de
rs
n

ot
la

ri.

co

10.3 Asitlik Kuvveti ve Molekl Yaps...57

10.3.1 Hidrrler...57
10.3.2 Oksiasitler.57
10.4 Lewis Kuram58
10.5 Lux-Flood Asit Baz Teorisi...59
10.6 Asitlik Kuvveti. 60
10.7 Suyun yonlamas, pH ve POH.. 60
10.8 Zayf Asit ve Zayf Bazlarn yonizasyonu.. 61
10.9 Poli Asitlerin yonlama Basamaklar... 61
10.10 Kuvvetli Asit ve Zayf Bazdan Oluan Tuzlarn Hidrolizi .62
10.11 Zayf Asit ve Zayf Baz Tuzunun Hidrolizi.. ......62
10.12 ndikatrler ...62

BLM 10 ASTLER ve BAZLAR

54
10.1 Brnsted-Lowry Asit Baz Kavram..55
10.2 Hidroliz.56

Giri

co

Modern kimya 18 inci yzyldaki bulularla balad. Bu bulular ktlenin korunumu yasas ve
sabit oranlar yasasnn ortaya konmasn ve srasyla atom kuramlarnn gelitirilmesini
salad.

ot
la

ri.

Katot n aratrmalar, btn maddelerde bulunan bir temel tanecik ve bir negatif yk birimi
olan elektronun kefine yol at. X-nlar ve radyoaktifliin bulunmas, katot n
almalarnn sonucudur. zotoplarn kefi ve modern ktle spekrometresinin gelimesine
sebep de katot n almalardr.

.e
e

de
rs
n

paracklarnn ince bir metal yapraktan salmas atom ekirdei kavramn dourdu.
Sonra proton ve ntron kefedildi.

BLM 1. ATOMUN YAPISI ve ADA ATOM TEORLER

co

ada atom modelinde, proton ve ntronlardan olumu bir ekirdek ve bu ekirdein

dnda elektronlar vardr. Yunancadaki atamos szcnden tretilmitir. lk nceleri
blnemeyen, sert ve ii dolu tanecik olarak bilinirdi. lk gzleme ve deneye dayal teori John
Dalton tarafndan ortaya atlmtr. Kimyasal birlemenin temeli olan katl oranlar yasas ve
ktlenin korunumu yasasndan yararlanarak Dalton 1803-1808 yllarnda bir atom kuram
gelitirmitir.

ri.

1.1 Dalton Atom Teorisi

de
rs
n

ot
la

1. 1. Her element atom ad verilen ok kk ve blnemeyen taneciklerden olumutur.

Atomlar kimyasal tepkimelerle oluamaz ve blnemezler. ( Yanll: proton, ntron ve
elektronlarn varln kabul etmemesi ve kimyasal tepkime ncesi var olan atomlar
tepkime sonrasnda da var olmaldr (Ktlenin Korunumu Kanunu : Tepkimeden kan
rnlerin ktleleri toplam, tepkimeye giren maddelerin ktleleri toplamna eittir. ))
2. 2. Bir elementin btn atomlarnn ktlesi (arl) ve dier zellikleri ayndr. Fakat bir
elementin atomlar dier btn elementin atomlarndan farkldr. ( Sabit Oranlar Yasasn
destekler ( Sabit Oranlar Yasas: Bir bilein btn rnekleri ayn bileime sahiptir. Yani
bileenler sabit bir oranda birleir. Suyun %11.19 hidrojen ve % 88.81 oksijen
oranlarndan olumas gibidir.) Fakat izotoplarn varln kabul etmemesi yanlldr.)
Kimyasal bir bileik iki yada daha ok sayda elementin basit saysal bir oranda birlemesiyle
oluur.
Bu dnceler dier bilim adamlarnca gelitirilmi ve atom ve molekllerin gereklii
ispatlanmtr.
1.2 Thomson Atom Teorisi

.e
e

r=10-8 cm olan bir kre olarak dnmtr. inde proton ve elektron bulunduunu sylemi
ama elektronun ktlesini protonunkinin yannda ihmal etmitir. Ntronlardan hi
bahsetmemitir. Proton ve elektronlarn atomda rast gele bulunduunu sylemesi yanlldr.
1.3 Rutherford Atom Teorisi

1. 1. Bir atomun ktlesinin ok byk bir ksm ve pozitif ykn tm, ekirdek denen ok
kk bir blgede younlar. Atomun byk bir ksm bo bir uzay parasdr.
boluklardan ibarettir.
2. 2. Pozitif ykn bykl atomdan atoma deiir ve elementin atom arlnn
yaklak yarsdr.
3. 3. ekirdein dnda, ekirdek ykne eit sayda elektron bulunur. Atomun kendisi
elektrik yk bakmndan ntrdr.
Rutherford atom modeli bir atomun ekirdein evresinde elektronlarn nasl yerletiini
gstermez. Klasik fizie gre sabit negatif ykl elektronlar pozitif ykl ekirdek etrafndan
ekilmekte idi. Fakat bir atomdaki elektronlar, tpk bir gezegenin gne etrafndaki
yrngesel hareketi gibi hareket halindedir.
1.4 Bohr Atom Teorisi

co

1913 ylnda, Niels Bohr Planckn kuantum hipotezini kullanarak hidrojen atomu iin
aadaki varsaymlar ortaya att. (Bir sistemin izin verilen iki enerjisi arasndaki fark belirli
bir deere sahiptir ve bu fark enerji kuantumu dur. Planck eitlii:
E= h
Planck sabiti h= 6,623*10-34 Js)
E= Bir fotonun enerjisi
= Frekans

.e
e

de
rs
n

ot
la

ri.

1. 1. Elektron ekirdein etrafnda dairesel yrngede (orbitlerde) hareket eder. Bu

yrngelere enerji dzeyleri veya kabuklar denir.
2. 2. Elektron izin verilen sabit bir yrnge dizisinde bulunabilir ve buna temel hal denir.
Elektron belirli bir yrngede ne kadar uzun kalrsa kalsn enerji yaynlamaz ve enerjisi
sabit kalr. Atomlar bir elektrik ak veya bek alevi ile stlnca elektronlar enerji
absorblayarak daha yksek enerji dzeyine geerler. Bu durumdaki atomlar uyarlm
haldedir.
3. 3. Bir elektron yksek enerji seviyesinden daha dk enerji seviyesine getiinde belli
bir miktarda enerji yaynlar. Bu iki dzey arasndaki enerji fark bir k kuantumu halinde
yaylr.
Elektronlar iin izin verilen haller kuantum says denen n= 1, n = 2, n= 3, gibi tam
saylarla ifade edilir. En dk izin verilen hal temel haldir, ekirdee yakn yrngede
bulunur.
Ana (ba) kuantum says = n ; Daima tam pozitif say ve 1den 7ye kadardr ve her
bir say periyodik cetveldeki periyotlara (yatay sra) karlk gelir. ekirdekten uzakl
belirtir.
Bir atomun ekirdek etrafndaki n deeri K, L, M, N, O, P, Q alt kabuklarna edeerdir ve
buradaki tali yrngeler s, p, d, f isimleri ile adlandrlr.
K kabuunda 1 s tali yrngesi
L kabuunda 1 s ve 1 p olmak zere 2 tali yrnge
M kabuunda 1 s , 1 p ve 1 d olmak zere 3 tali yrnge
N- kabuunda
1 s , 1 p , 1 d , 1 f olmak zere 4 tali yrnge
Yrngelerin ald elektron says = 2n2 dr.
En d kabuktaki elektronlara deerlik elektronlar denir.
kinci say ise orbital (asal momentum ) kuantum says (l) , sfr dahil pozitif tam saydr
ve elektron bulutunun ekillerini ifade eder;
l = 0, 1, 2, 3, 4, n-1
l= 0 ise kresel , l= 1 ise labut eklini alr. Say bydke ekil kark olur.
nc say ise magnetik kuantum (m) saysdr ve boluktaki elektron bulutunun
oriantasyonu ile ilgilidir. l den + l ye kadar herhangi bir say olabilir.
2 l +1=m
drdnc kuantum says spin kuantum says (s) dr ve elektronun dn ynn tanmlar.
Magnetik alanda elektronlarn (+) ve (-) spinleri olduunu gsterir. Spin kuantum says
daima + veya - dr.

1.5 Elektronlarn Dalm

Elektronlar orbitallere atomun enerjisi en az olacak ekilde yerleir.

5d 5f

6p 6d 6f

ri.

6s

co

5s 5p

1s
2s 2p
3s 3p 3d
4s 4p 4d 4f

Elektron alt kabuklarnn dolma sras

ot
la

7s 7p 7d 7f

de
rs
n

Bir atomda hi bir zaman 4 kuantum says da ayn olan iki elektron bulunmaz. (Pauli dlama
ilkesi) Bir orbitalde yalnzca iki elektron bulunabilir ve bu elektronlar zt spinlere sahip
olmaldr. Her bir orbitalde ancak iki elektron bulunabileceinden bir alt kabuun
alabilecei elektron says, alt kabuktaki orbital saysnn iki katna eittir.
Elektronlar e enerjili orbitallere nce birer birer girerler, btn e enerjili orbitaller birer
elektron aldktan sonra ikinci elektronu ters spinli almaya balarlar. (Hunt Kural)
Tm elektronlar ayn elektriksel yke sahip olduu iin birbirlerini iterler. Bunun iin yar
dolmu bir orbitaldeki elektronlar elemek yerine e enerjili bo bir orbitale girmeyi tercih
ederler.

1.6 Magnetik zellikler

.e
e

Atom, iyon veya molekl halinde bulunan maddelerin magnetik zellikleri dorudan doruya
elektronik biimlenmeleri ile ilgilidir. Kararl durumda bulunan btn kimyasal maddeler en
az bir elektron iftine sahiptir.

Btn elektronlar iftlemi maddeler diyamagnetik tir. Magnetik alanda zayf bir kuvvetle
itilirler.

Bir veya daha fazla iftlememi elektronu bulunan maddeler paramagnetik maddelerdir ve
magnetik alan tarafndan ekilirler .

Ferromagnetik maddeler; bir atomdaki iftlememi elektronlar ile dier atoma ait
iftlememi elektronlarn karlkl etkileimleri sonucu ortaya kar.
1.7 Atom Simgeleri
Bir atomun ekirdeinde bulunan proton saysna atom numaras (z) denir. Ntr bir atomda
elektron says proton saysna eittir. Atom ktlesi; ekirdekte bulunan proton ve ntron
saysnn toplamdr.

co

Proton says-ntron says = Elementin yk

Elektron veren yada alan atoma iyon denir ve net bir elektron yk tar. yon haline gelen
atomun proton says deimez.
1.8 Atom Ktleleri

ot
la

ri.

Bal atom ktleleri karbon elementine gre dzenlenmitir. Karbon atomunun ktlesi keyfi
olarak 12 atomik ktle birimi 8akb) kabul edilmitir. Atomik ktle birimi 126C atomunun
ktlesinin 1/12 olarak tanmlanr. 1H haricinde, bir atomun ekirdeini oluturan taneciklerin
ktlelerinin toplam daima o ekirdein gerek ktlesinden byktr. Atom ktleleri iin 12
standart alnd halde gerekte karbon atomunun ktlesi 12.011 akb dr. Standart alnan
karbon atomlar sadece 12 karbon atomlardr, halbuki doada 13 karbon atomlar da vardr.
Bu iki izotopun varl karbon atom ktlesinin 122 den byk olmasn salar.

de
rs
n

Ayn atom numarasna (z), farkl ktle numarasna sahip iki yada daha ok atoma izotop
denir. ou elementler doada izotop halinde bulunurlar. Atom arl, doal izotoplarn
ktlelerinin arlkl ortalamasdr.

.e
e

Elementin atom ktlesi = (zotop 1in bulunma %)( zotop 1in ktlesi) + (zotop 2in
bulunma %)( zotop 2in ktlesi) + .

BLM 2. PERYODK ZELGE ve BAZI ATOM ZELLKLER

Periyodik tablonun tamam temelde elementlerin elektron dalmdr. Elementlerin atom yar
aplar, iyonlama enerjileri ve elektron ilgileri gibi baz zellikleri tabloda gz nnde
tutulmutur.

Elementlerin artan atom ktlelerine (atom numaralar) gre sralandklarnda baz zellikler
periyodik olarak tekrarlanmaktadr.

Periyodik zelliklerinden biri; bir elementin atom ktlesinin kat haldeki younluuna
blnmesiyle elde edilen atom hacimleridir. Buna mol hacmi denir. Avogadro says kadar
atomun kapsad hacimdir.

co

Atom (mol ) hacmi (cm3/mol ) = mol ktlesi ( g/mol ) 1/d (cm3/g )

ri.

Periyodik izelge, benzer zellikteki elementleri gruplar halinde bir araya getiren,
elementlerin izelge halinde dzenlenmesidir. Benzer elementler dey gruplar iine
dmekte ve zellikler yukardan aaya doru dzenli olarak deimektedir.

ot
la

Alkali metaller (I.A grubu) yksek mol hacimlerine sahip ve aaya inildike azalan dk
erime noktalarna sahiptir. +1 ykseltgenme basamanda olup NaCl, KCl, Csl, Li2O v.s.
iyonik bileikler olutururlar. Bir atomun bileiklerinde verdii yada ald elektron saysna
ykseltgenme basama denir.
Wiliam Ramsey soygazlar bulmutur ve 0nc grup denmitir. Bu grup halojen elementleri
(grup VII A ) ile alkali metaller arasnda yer almaktadr.

de
rs
n

lk periyot sadece iki elementten oluur; hidrojen ve helyum. Sonraki iki periyot sekiz
elementli; drdnc ve beinci periyotlar on sekizer element; altnc periyot otuz iki yeli
olup bunun on drt yesi altta yerletirilmitir ve (z=57)
Lantanitler denir. Yedinci
periyodun on drt yesi altta ve aktinitler olarak adlandrlr.
Her grupta elektron dalmnda benzerlik vardr.

1 A grubu (Alkali metaller): s orbitalinde tek deerlik elektronuna sahiptir; yani ns1

7 A grubu (Halojenler): 7 deerlik elektronuna sahiptir ve elektron dalm s2p5 dr.

.e
e

8 A grubu (Soy gazlar): helyum (2 elektronlu) dndakiler hari en d tabakalarnda 8

elektron bulundururlar (s2p6 )

s blou
p blou
d blou
f blou

:
:
:
:

1A ve 2A gruplarn kapsar.
3A, 4A, 5A, 6a, 7a ve 8A
3B, 4B, 5B, 6B, 7B, 8B, 1B, 2B
lantanitler ve aktinitler

m
co
ri.
ot
la
de
rs
n

.e
e

PERYODK CETVEL

s ve p blou elementlerine ba grup elementleri, d ve f blou elementlerine gei elementleri

denir. f blouna i gei elementleri de denir. Btn B grubu, gei elementleridir sadece 1B
ve 2B gruplarnda grup numaras en d kabuktaki elektron saysn verir.
Bir elementin zelliklerini deerlik elektronlarnn dalm belirler. Bir elektron kabuunun
ba kuantum says bydke ekirdekten ok daha uzaklarda nemli lde elektron

ot
la

ri.

co

younluu grlr. Bu nedenle, elektron kabuklar oaldka atomun daha byk olmasn
bekleriz. Bir grupta periyot numaras bydke atom ap byr. Byk atom numaral
elementlerde d ve f orbitallerinin perdeleme etkisi s ve p elektronlarnn d kabuk
elektronlarn perdeleme etkisinden daha az olduu iin, en d kabuktaki elektronlar
ekirdee beklenenden daha yakn konumda bulunurlar. Genel olarak, daha ok elektron
kabuu bulunan atomlar daha byk atomlardr. Atom yaraplar elementlerin bir grubu
iinde yukardan aaya doru artar. Periyot boyunca soldan saa doru atom yaraplar
genel olarak azalmaktadr. ancak buna gei elementleri uymaz. Atom yar aplar metaller
iin metallik yarap, ametaller iin kovalent yarap olarak alnmtr.

de
rs
n

Tablo 2.2 Periyodik izelgedeki Atom zellikleri Deiimi

Bir metal atomu pozitif bir iyon oluturmak zere bir yada daha ok elektron kaybettiinde,
ekirdekteki yk miktar elektron saysndan daha fazla olur. ekirdek, elektronlar daha
yakna eker ve sonu olarak, katyonlar kendini oluturan atomlardan daha kktrler.
Anyonlar kendilerini oluturan atomlardan daha byktr. E elektronlu anyonlar iin iyon
yk artka iyon yarap artar. Bir ametal negatif iyon (anyon) oluturmak zere bir yada
daha ok elektron aldnda ekirdek yk sabit kalrken, fazla elektron nedeniyle etkin
ekirdek yk (ekirdein gerek yk ile elektronlar tarafndan perdelenen yk arasndaki
fark) deeri azalr. Elektronlar arasndaki itme etkisi artar, daha ok dalr ve atom
byklkleri artar.

.e
e

Bir atom elektronlarn ne kadar kolay kaybederse, metal zellii o kadar fazladr. yonlama
enerjisi (I), gaz halindeki atomlardan bir elektronu uzaklatrmak iin gerekli enerji
miktardr. yonlama enerjisi bireysel elektronlar iin elektron volt (eV) cinsinden veya
elektron bir mol elektron iin mol bana den kJ cinsinden verilir. 1 elektron volt; vakumda
potansiyel fark 1 volt olan bir blgeden geen bir elektron tarafndan kazanlan kinetik
enerjidir. (1 eV = 1,602210-19 J = 96,487 kJ/mol ) yonlama enerjisi arttka elektronun
uzaklatrlmas gittike zorlar. Atom yarap artka iyonlama enerjileri azalr. Periyodik
izelgede bir grupta yukardan aaya gidildike atomlarn elektron kaybetmeleri daha kolay
olur; metallik karakter artar.
1A ve 2A grubu metallerinin indirgenme yetenekleri vardr. ndirgen madde elektron
kaybederek kendisi ykseltgenir. 7a grubu (halojenler) elementlerinin ykseltgenme
yetenekleri vardr. Ykseltgen bir madde ykseltgenme yar tepkimesinde kaybedilen
elektronlar alr. Elektron alarak ykseltgenme yapan maddenin kendisi indirgenir.
2.1 Forml Tanmlar ve Hesaplar

Yap Forml ; Bir molekldeki atomlarn hangi ba trleriyle ve hangi atomlarn birbirine
balandn gsterir. Molekl Forml; bir bileiin molekln oluturan atomlarn gerek

saylarn gsterir. Mol olarak en basit tam say oran basit forml (empirik forml) verir.
Eer bir bileiin molekl arl biliniyorsa basit formlden bileiin molekl forml
tretilebilir. Molekl forml bileiin gerek formldr. Bir bileiin yzde bileimi,
bileiin formlnden kolaylkla hesaplanr. Asetik asit iin;

Yap forml

co

: C2H4O2

ri.

Molekl forml

Kaba (empirik) forml : CH2O

de
rs
n

ot
la

Yakma analizinden de bileiin forml bulunabilir. Yakma analizinde belli arlkta bileik
rnei, oksijen gaz akmnda yaklr. Yanma srasnda oluan su buhar ve karbondioksit gaz
uygun bileikler tarafndan tutulur. Bu tutucularn artan arlklar su ve karbondioksitin
ktlesini verir. rnekteki btn karbon atomlar karbondioksit haline, hidrojen atomlar da
suya dnr.

2.2 Deneysel Forml Tayini:

1. 1. Elementlerin verilen miktarlar veya arlk yzdeleri atom arlna blnr.

2. 2. kan saylarn en kk ortak kat alnr.

3. 3. Bu saylar tam saylar deil ise uygun saylarla arplarak tam saylar haline getirilir
ve taslak formlde yerine konularak deneysel forml bulunur.

.e
e

4. 4. Deneysel formln molekl arl ile verilen molekl arl kyaslanarak bileiin
molekl forml bulunur.

BLM 3. KMYASAL BALAR

Kimyann temelini atomlarn birbirleriyle balar meydana getirerek kmeler halinde

birlemeleri tekil eder. Yeteri kadar kuvvetle bir arada tutulan atomlardan meydana gelen
ntral herhangi bir birlemeye molekl denir. Moleklleri bir arada tutan yada onlarn
kmelemesine neden olan birka tr ekim kuvveti vardr, bunlara molekller aras ekim
kuvvetleri denir. Bir molekl iinde iki atom arasndaki ekme kuvvetine kimyasal ba denir.
Kimyasal balar, atomlarn elektron sistemlerini kresel simetrik hale getirerek kararl bir

yapya gelmek istemleri sonucunda oluur. Elementlerin ba yapabilme gc, element

atomlarnn en d kabuktaki elektron saylarna baldr.

3.1 Lewis Kuram : Elementlerin atomlar, soygaz atomlarnn elektron dalmlarna

benzemek amacyla bir araya gelmektedir. Lewis kuramnn baz temel esaslar yledir:

co

1. 1. Elektronlar, zellikle en d kabuk (deerlik ) elektronlar kimyasal balanmada temel

rol oynar.

2. 2. Baz durumlarda elektronlar bir atomdan dierine verilir. Bylece oluan art ve eksi
ykl iyonlar birbirlerini iyonik balar ad verilen elektrostatik kuvvetlerle ekerler.

ri.

3. 3. Elememi iki yada daha fazla elektronlar, atomlar arasnda ortaklanr.

Elektronlarn bu ortaklanmasna kovalent ba denir.

3.2 Lewis Simgeleri ve Yaplar

ot
la

4. 4. Elektronlarn bir atomdan dier bir atoma verilmesi yada ortaklanmas her atomun
kararl elektron dalmna sahip olmas eklinde olur. Bu dalm genellikle d kabuk
elektronlarnn sekiz (oktet) olduu soy gaz dalmdr.

de
rs
n

Lewis simgesi, i kabuk elektronlar ve ekirdei gsteren bir simge ile d kabuk (deerlik)
elektronlarn gsteren noktalardan oluur. Her elektron bir nokta ile gsterilir. Lewis simgesi
elementin etrafna deerlik elektron says kadar nokta koyarak veya bir ift elektron yerine
bir izgi, bir tek elektron iin bir nokta koyarak yazlr.

.e
e

Ba grup elementlerinin deerlik elektronlarn gsteren nokta saysnn bu elementin grup

numaras ile ayn olduuna dikkat ediniz.

Lewis simgeleri ba grup elementleri iin yaygn olarak kullanld halde, gei elementleri
iin fazla kullanlmaz.

Kimyasal badaki elektron alveriini yada ortaklanmasn gsteren lewis simgelerinin bir
araya gelmesiyle Lewis yaps oluur.

co

Metal iyonun lewis simgesinde deerlik elektronlarnn hepsi verildii iin nokta yoktur;
sadece yk gsterilir.

a) CaI

b) BaS

de
rs
n

ot
la

ri.

Lewis yaplarndan formln nasl olduunu da karabiliriz. Mesela, alminyum oksitin

formlnn nceden verilmesine gerek yoktur. atom veren Al atomu ile iki atom alan
oksijen atomu bir araya gelince verilen elektronda bir fazlalk olur. Alnan ve verilen
elektronlarn eit olmas, birim formlde iki Al ve O olmasyla salanr.

c) LiO

iin uygun lewis yaplarn yaznz.

Buraya kadar yaplanlar ikili iyonik bileiklerdir. l iyonik bileikler genellikle tek atomlu
ve ok atomlu iyonlardan oluur ve ok atomlu iyonlar arasndaki balanma kovallenttir. Gaz
halinde iyonik bileiklerde her anyon katyonlarla, her katyon anyonlarla evrilmi olarak
bulunur. ok fazla saydaki bu iyonlar iyonik kristal ad verilen dzgn bir rg iinde
sralanmtr.

.e
e

3.3 Kovalent Balanma: Bir ift elektronun ba oluturan atomlar tarafndan ortaklanmas
bir tek kovalent ba oluturur. Kovalent ba, iki atom arasnda atom orbitallerinin
rtmesinden oluan yksek elektron younluuna sahip bir blgedir. Bu tanma deerlik
ba yntemi denir. bu yntem, ba oluumunun lokalize elektron modelidir. teki elektronlar
ve ortaklanmam deerlik elektron iftleri kendi atomlarnn orbitallerinde kalrlar ve ba
yapan elektronlarn yk younluunu orbital rtmesi blgesinde artar.

HCl ve NaCl, bu iki bileikte de Cl atomu ortaktr. Oda scaklnda NaCl kat HCl gaz
neden? H2S gaz iken H2O sv dr neden? Su donduunda hacmi artarken ou svlarn
hacmi azalr, neden? Bu sorularn cevabn bulmak iin atomlar arasndaki etkileimleri, yani
kimyasal balar tanmlayacaz.
Cl elektron alma eiliminde acaba hidrojenden mi yoksa sodyumdan m kolay elektron
koparr. Sodyumdan elektron kopmas iin I= 496kJ/mol , hidrojenden elektron kopmas iin
I= 1312KJ/mol enerji gerekmektedir. Sodyumun iyonlama enerjisi daha kk, o halde
sodyum hidrojenden daha metal (metal karakter , iyonlama enerji ) , bu nedenle hidrojen

atomu elektronunu ametal bir atoma vermez. H-Cl ba elektronlarn ortaklanmas ile olur.
Buna kovalent ba denir.

3.3.1 Kovalent Ba Lewis yaplar:

ot
la

ri.

co

Lewis kuramnda elektron ifti nemlidir. Balayc iftleri (-) ile gstermek yaygndr.
Kovalent ba oluumuna katlmayan elektron iftine ortaklanmam elektron ifti denir.

3.3.2 ok Katl Kovalent Balar:

de
rs
n

N2 moleklne Lewis kuramn uygularsak bir sorunla karlarz.

Drt elememi elektron N atomlar arasnda iki yeni ba daha oluturur ve N atomlar
arasnda elektron ortaklanr. N2 moleklnde N atomlar arasnda bu ekilde oluan ba
l kovalent ba dr.

.e
e

N2 deki l kovalent ba ok kuvvetli olduundan, kimyasal tepkimelerde paralanmas

gtr. Lewis yapsnda oklu ba olan bir dier molekl O2 dr. Burada iki ift elektron ikili
kovalent ba oluturur.

Ba derecesi kal ba olduunu gsterir. Elektronlar, kovalent balarda atomlar bir arada
tutan tutkal olarak dnrsek ba derecesinin ykseklii, daha ok elektronun
bulunduunu ve bylece atomlarn daha skca bir arada tutulduunu gsterir.
Ba uzunluu ; kovalent ba oluturan atomlarn merkezleri arasndaki uzaklktr. Atomlarn
arasndaki kovalent balarn uzunluunun atomlarn kovalent yaraplarnn toplamnn
yaklak olarak eit olduu sylenir.

Elektronlarn iki atom arasnda eit olmayan ortaklanmasyla oluan kovalent baa polar
kovalent ba denir. Lewis yaplarnda + ve - simgeleriyle gsterilir.
+ -

3.3.3 Kovalent Bileiklerin Karakteristik zellikler:

ot
la

1. 1. Kovalent bileikler molekllerden oluur.

ri.

co

Bir atomun bal olduu dier atomlardan elektron ekme yeteneine elektronegatiflik(EN)
denir. yonlama enerjisi ve elektron ilgisine baldr. 1901 ylnda Pauling tarafndan
nerilmitir. Elektronegativite deerleri 0.7 ile 4.0 arasnda deiir. Elektronegativite deeri
ne kadar dkse o kadar metal dr ve periyodik tabloda yukardan aaya inildike artar.
Temel halde bulunan izole edilmemi bir atoma bir elektron katlmas ilemi ile ilgili olan
enerji deiimine birinci elektron ilgisi denir. kk atomun elektron kazanma eilimi byk
atomunkinden daha fazladr. Elektron ilgileri veya elektronegatiflikleri ayn olan atomlar
arasndaki kovalent balara apolar kovalent ba denir. ki atom arasndaki EN ne kadar
kkse o kadar kovalent bir ba deilse iyonik ba oluturulur. Atomlar arasndaki
elektonegativite fark polar moleklleri oluturur. Polar molekller arasnda dipol-dipol ekim
kuvvetleri oluturur. Dipol-dipol kuvvetleri molekllerin pozitif ve negatif kutuplarnn
birbirlerini ekmeleri sonucu ortaya kar.

2. 2. Kk molekl arlkl olanlarn ergime ve kaynama noktalar dktr.

3. 3. Genellikle kolay buharlarlar.

de
rs
n

4. 4. Ya, selloz, benzen gibi bir ok kovalent bileik suda znmez. Ancak alkol ve
aseton gibi organik zclerde znr.
5. 5. Elektrik akmn iletmezler.

Baz kovalent balarn olumas srasnda paylalmam elektronlarn her ikisi de balanan
atomlardan biri tarafndan salanr. rnein NH3 (amonyak) ile H+ arasndaki tepkimede, NH3
deki azot atomunun paylalmam elektron ifti yeni bir kovalent ba oluturmak zere
kullanlr. Bu ekilde meydana gelen baa koordinasyon ba denir.

.e
e

yonik Ba: Bir metal bir ametalle etkiletii zaman elektronlar metal atomundan ametal
atomuna aktarlr ve bunun sonucunda bir iyonik ba (elektrokovalent bileik) meydana gelir.
Atomlardan elektron kaybyla oluan pozitif iyonlara katyon denir. Atomlarn elektron
kazanarak oluturduklar negatif iyonlarda anyon olarak isimlendirilir. Bu iyonlar bir araya
geldiklerinde bir kristal oluturmak zere birbirlerini ekerler. Ayn
elektronik yaplara
sahip maddelere izoelektronik maddeler denir. Pozitif ve negatif iyonlarn bir kristal iinde
younlamasna ilikin enerji etkisi kristal enerjisi veya rg enerjisi olarak isimlendirilir.
yonik bir reaksiyonu yrten kuvvet, iyonlarn birbirlerini elektrostatik olarak ekmeleridir.
yon oluumunda, enerji asndan ten fazla elektronun kayb yada kazanlmas
kendiliinden mmkn deildir.
3.4.1 yonik Bileiklerin Karakteristik zellikleri:
1. 1. yonik bileikleri iyonlar olutururlar.

2. 2. Kat haldeyken elektrik akmn iletmezler. Eritilmesi halinde veya sulu zeltileri
elektrii ileterek kimyasal deimelere neden olur.

3. 3. Yksek kaynama noktasna sahiptirler. Buhar basnlar ihmal edilecek kadar

kktr. nk iyonlar aras ekme kuvveti ok byktr.

3.5 Lewis Yaplarnn Yazlmas

co

4. 4. yonik bileikler suda znrler.

Lewis yapsnda btn deerlik elektronlar gsterilmelidir.

Lewis yaplarnda btn elektronlar genellikle elemitir.

Genellikle her atom en d kabuunda oktet elektronlarna ular. Ancak hidrojende

d kabuk elektronlar iki olur.

Bazen katl kovalent balara (ikili veya l balara) gerek olur. Katl kovalent balar
C, N, O, P ve S atomlar tarafndan daha kolaylkla oluturulur.

ot
la

ri.

de
rs
n

Lewis yapsnn yazlmasnda doru iskelet yapsyla balamak ve bu iskelet yapsnda merkez
atom ve u atomlarn belirlenmesi nemlidir. Merkez atom iki veya daha fazla atoma
baland halde, u atom sadece bir baka atoma baldr. Hidrojen atomlar her zaman u
atomlardr.
Lewis Yaplarnn Yazlmasnda izlenecek Yollar:

Yapdaki deerlik elektronlarnn toplam saysn belirleyiniz.

1. 1. skelet yapsn yazp, atomlar bu yapda tekli kovalent balarla balaynz.

2. 2. Bu ekilde oluturulan her tekli ba iin toplam deerlik elektronlarndan iki karnz.

.e
e

3. 3. Kalan deerlik elektronlarndan nce u atomlarn oktetlerini, sonrada mmknse

merkez atomunun yada atomlarnn oktetini tamamlaynz.

4. 4. Bu durumda merkez atomun okteti eksikse, u atomlarn baa girmeyen elektron

iftleriyle katl kovalent balar oluturunuz.

HCN (hidrojen siyanr) n Lewis yapsn yaznz.

H 1A, C 4A, N 5A grubuna ait; toplam deerlik elektron saylar toplam = 10

Yukardaki yapdaki yapda btn deerlik elektronlar kullanlmasna karlk C atomunun
etrafnda oktetini tamamlamayan sadece drt elektron vardr. Bu durumun N atomundaki iki
tane baa girmeyen elektron iftini C ve N atomlar arasna l kovalent ba oluturacak
ekilde yerletirerek dzeltebiliriz.

Formal Ykn Lewis Yapsnn Yazlmasnda Kullanlmas:

Ortak elektronlarn eit olarak bllmesi varsaymna dayanarak hesaplanan yklere formal
yk denir. Formal ykler, Lewis yaplarndaki baz atomlarn grnen ykleridir. Bu durum,
atomlarn kovalent baa eit elektron katks yapmadklar zaman ortaya kar. Molekldeki
formal ykn hesaplanmasnda atomun grup numaras, ortaklanmam elektron says ve ba
saysnn bilinmesi gerekir. Formal ykn belirlenmesinde;

Ortaklanmam btn elektron iftlerini hangi atomda ise o atoma ait saynz.

Balayc elektronlar, balanan atomlar arasnda eit olarak paylatrnz.

Bir atomun ba yapmam haldeki elektron saysndan Lewis yapsndaki elektron

saysnn karlmasyla elde edilen yk olan formal yk bulunuz.

ri.

co

Ba Says = ( Balayc elektronlarn says)

Grup numaras = Deerlik elektronlar says

ot
la

Formal Yk = Grup numaras Ortaklanmam elektron says Ba says

Formal yk gerekiyorsa, mmkn olan en az deerde olmal

( - ) Eksi ykler elektronegatiflii fazla olanda bulunmal

de
rs
n

Lewis yapsnda atomlarn formal yklerinin toplam ntr bir molekl iin sfr ve ok atomlu
bir iyon iin iyonik yke eit olmaldr. Merkez atom genellikle elektronegatiflii en az olan
atomdur.

HCN iin formal yk bu ekilde belirleyelim.

.e
e

Kovalent bir moleklde atomlarn gerek yklerinin olmadn aka grebiliriz. Formal ve
gerek ykler arasndaki farkll belirtmek iin formal yklerin etraf halka ile evrilir. Eer
kovalent balara btn atomlar eit sayda katkda bulunsalard, Lewis yaplarn yazarken
formal yklerin olmayaca veya en az olaca yapy bulmaya gayret etmeliyiz. Bunu genel
olarak aadaki ekilde gerekletirebiliriz:
Formal yk gerekiyorsa, mmkn olan en az deerde olmaldr.
Genellikle eksi formal ykler daha elektronegatif atomlarda ve art formal ykler ise
elektronegatiflii daha az olan atomlarda bulunur.
Bir Lewis yapsnda atomlarn formal yklerinin toplam, ntr bir molekl iin sfr ve
ok atomlu bir iyon iin iyonik yke eit olmaldr.

ot
la

ri.

co

Yukardaki yaplardan (b) yaps (a) ya gre daha dorudur. nk bu yapda hi formal yk
yoktur ve daha az elektronegatif atom karbon merkez atomdur.
Lewis yaplarnn yazlmasnda formal ykler de kullanlabilir. Bunu bir rnekle aklarsak;
Nitrozil klorr, deriik nitrik ve hidroklorik asitlerin bir karm olan ve altn zd iin
altn suyu olarak bilinen bir ykseltgenlerden biridir. NOCl n Lewis yapsn yazalm:
Formln yazlndan O in merkez atom ve dier atomlarn buna bal olduu (N-O-Cl )
olduu grlmektedir. Bu yapya (a) diyelim. Ancak her yazlan forml atomlarn balanma
sralamasn gstermez. Lewis yapsndaki merkez atom hakknda sraladmz
genellemelerden karak, bunun oksijen (EN=3.4) deil azot (EN=3.0) olduunu
syleyebiliriz. Merkez atomun N olduu yapya (b) diyelim. Her iki yapdaki formal ykleri
belirleyelim.
1.Basamak : Toplam deerlik elektronlar says bulunur.
Ndan 5 + Oden 6 + Cldan 7 = 18

.e
e

de
rs
n

2.Basamak : U atomlar merkez atoma tekli kovalent balarla balanr. Sonra kalan
elektronlar ortaklanmam elektron iftleri olarak, nce u atomlara, sonrada merkez
atomlara yerletirilir. Merkez atomun oktetini tamamlamak iin ortaklanmam elektron
iftlerinden bir ifti merkez atomla yeni bir ba oluturacak ekilde kaydrrz. Bu durumda
(a) ve (b) yaplar iin ikier olaslk ortaya kar. Bu yaplara (a1), (a2), (b1), (b2), olsun.

3.Basamak : Her atom iin formal ykler hesaplanr. Yap (a1) deki N atomu iin

FY= 5-1/2(4)-4 = -1.dierleride ayn ekilde hesaplanr ve aadaki

tablo hazrlanr.

4.Basamak : Formal yk kurallarndan en uygun Lewis yapsnn (b1) olduu grlr.

dev: Klorat (ClO3)- anyonun, sodyum peroksitin (Na2O2 ), fosfor penta oksitin (P2O5) Lewis
yaplarn yaznz.

ri.

co

3.6 Rezonans : Baz durumlarda iki veya daha fazla Lewis yapsnda elektronlar farkl
dzende olmasna ramen atomlar ayn dzende olabilir. Rezonans bir yapda yk merkezleri
oluumu yerine bir delokalize yke neden olmaktadr. rnek olarak stratosferde bulunan ve
atmosferin alt tabakasnda kirlilik yaratan dumann bir bileeni olan ozon (O3) iin Lewis
kuraln uygularsak iki olaslkla karlarz. Ancak bu iki yapnn birbirinin rezonans melezi
olduunu grrz.

de
rs
n

3.7 Oktet Kuralndan Sapmalar

ot
la

nk O-O tekli bann uzunluu 147.5 pm, O=O ift ban uzunluu 120.74 pm olduu
halde ozondaki balar tekli ve ikili ba arasnda bir yapda ba uzunluu 127.8 pm dr.

Oktet kural Lewis yaplarnn yazlmasnda en nemli temellerdendir. Ancak baz durumlarda
sapmalar olur. Bunlar ana balkta toplayabiliriz.
3.7.1 Tek Sayl Elektronu Olan Yaplar: (.) Tek sayda elektron ieren molekllerin kararl
olanlarna radikal denir; genellikle ou kararszdr.

.e
e

NO moleklnde 11 deerlik elektronu (5+6) =11 vardr ve bu tek saydr. Yani bir
elememi elektronu vardr. Lewis kuram, elektron iftleri ile ilgilidir ve elememi
elektronu nereye koyacamz bize gstermez. Paramagnetiktirler.

3.7.2 Eksik Oktetler : Eksik oktetler bor (B) ve berilyum (Be) bileikleri ile snrldr. Bor
triflorrn (BF3) Lewis yapsn yazarsak ilk aamada B atomunun deerlik kabuunda sadece
alt elektronunun olduu eksik bir oktet yapsnda olduu grlr. Bu durumu, u atomlardan
baa girmeyen elektronlar merkez atomla ba yapacak ekilde kaydrrsak
dzeltebileceimizi biliyoruz. Lewis yapsnda birden fazla uygun yap mevcutsa, bunlarn
rezonans melezlerinin gerek yaps olduunu da grmtk. Bunlar yazarsak;

ri.

BF4 de balar tekli balardr ve ba uzunluu 145 pm dir.

co

Kurallar uyguladmzda, kurallara aykr olarak B zerinde 1 ve F zerinde +1 yk vardr.

Formal yk olmayan,eksik oktetli Lewis yaps bu durumda en uygun yap olarak
grlmektedir. Dier taraftan (BF3) deki B-F ba uzunluu (130 pm) tekli badan daha
ksadr ve rezonans melezindeki ikili ba yapsnn nemini vurgulamaktadr. Bu yaplardan
hangisini ele alrsak alalm, BF3 n nemli zellii, B atomunun, elektron ifti verebilen
yaplardan bir elektron ifti alarak, bir koordine kovalent ba yapmaya kuvvetli eilimi
olmasdr. Bu durum BF4 - iyonunun olumasnda grlmektedir.

de
rs
n

ot
la

3.7.3 Geniletilmi oktetler : imdiye kadar s ve p alt kabuklarnn ve merkez atomun sadece
sekiz elektron bulundurabileceini biliyoruz. Halbuki nc periyot ve tesindeki
ametallerin deerlik kabuunda d alt kabuklar var. bylece merkez atomda sekiz elektrondan
fazla elektron bulundurma olasl ortaya kar. Fosfor , PCl3 ve PCl5 olmak zere iki klorr
oluturur. Oktet kuralna gre, PCl3 iin Lewis yapsn yazabiliriz. PCl5 de ise be klor atomu
merkez P atomuna dorudan balanmtr ve P un d kabuunda 10 elektron vardr. Burada
oktet 10 elektrona genilemitir. SF6 moleklnde ise oktet 12ye genilemitir.

.e
e

Lewis yaplarnn okteti tamam olarak yazlabildii durumlarda bile geniletilmi oktetli yap,
daha uygun olabilir. Oktet kuralna gre SO4-2 n btn balar tekli badr ve btn atomlarda
formal yk vardr. Halbuki kkrt ve oksijen balarndan bazlarn ikili yazarsak yapdaki
formal ykleri azaltabiliriz. Bu balarn bazlarnn ikili ba uzunluunda olduu deneysel
olarak gsterilmitir. SO4-2 da S-O uzunluu 149 pm dir. Halbuki S-O tekli ba uzunluu 176
pm ve S=O iftli ba uzunluu da 145 pm dir. Bu iyonun en uygun yap verilen yaplarn bir
rezonans melezidir.

dev: SOCl2 , NaN3 ve F3SN iin en uygun Lewis yaplarn belirleyerek balarn tekli, ikili
veya l olduunu belirleyiniz.
3.8 Molekller Geometri (VSEPR) ve Hibritleme

2 elektron ifti : dorusal

3 elektron ifti : gen piramit

4 elektron ifti : drt yzl

ot
la

.e
e

de
rs
n

ri.

co

Molekl ve ok atomlu iyonlardaki atomlarn geometrik dzeni, deerlik kabuu elektron ifti
itme (VSEPR) kuram yardmyla tahmin edilebilir. ster kimyasal bal, ister paylalmam
elektron ifti olsun elektronlar birbirlerini iterler. Elektron iftleri, atom etrafnda itmeyi en
aza indirecek ekilde ynlenirler. Bunun sonucunda molekllerin kendilerine zg geometrik
ekilleri oluur. VSEPR (vesper diye okunur) kuramna gre, molekllerdeki elektron
iftleri merkez atom etrafnda ynlenirken molekln ekli bu elektron iftleri etrafnda deil,
atomlarn ekirdeklerinin bulunduklar yerlerle belirlenir. Elektron iftlerinin dalm
geometrisine elektron ifti geometrisi ve atom ekirdeklerinin oluturduu geometriye de
molekl geometrisi denir. VSEPR kuram, ikinci periyot elementleri iin iyi sonu verir.
VSEPR gsteriminde, A merkez atomu, X merkez atomuna bal u atom ya da atomlar, E
ortaklanmam elektron iftidir. Genellikle merkez atom etrafnda 2, 3, 4, 5 ya da 6 elektron
iftinin bulunduu durumlarla karlarz. Bu durumlarn elektron ifti geometrileri u
ekilde olabilir:

5 elektron ifti : gen bipiramit

6 elektron ifti : sekizyzl

.e
e

de
rs
n

ot
la

ri.

co

Ortaklanmam elektron iftleri balayc elektron iftlerine gre daha ok yer kaplarlar.
Bunun sonucunda baa girmeyen iki elektron ifti arasndaki itme, iki balayc ift
arasndakine gre daha byktr.

w
m

.e
e

ri.

ot
la

de
rs
n
co

3.8.1 VSEPR Kuramnn Uygulanmas

1. 1. Molekl ya da ok atomlu iyonun uygun Lewis yapsn yaznz.

2. 2. Merkez atom etrafndaki elektron iftlerinin saysn ve bunlarn balayc ift veya
ortaklanmam ift olduklarn belirleyiniz.

co

3. 3. Merkez atom etrafndaki elektron ifti geometrisini dorusal, gen dzlem, drt
yzl, gen bipiramit ya da sekiz yzl olarak saptaynz.

1.Basamak: Lewis yapsn belirleyelim.

, 17Cl .(17)+(47)+1 = 36 deerlik elektronu says

de
rs
n

53I

ot
la

ICl4- Anyonunun molekl geometrisini belirleyiniz.

ri.

4. 4. Merkez atom etrafndaki dier atom ekirdeklerinin oluturduu molekl geometrisini

belirleyiniz.

2.Basamak : I atomu etrafnda 4 balayc 2 ortaklanmam olmak zere 6 elektron ifti

vardr.
3.Basamak : 6 elektron iftinin ynlenmesiyle oluan geometri sekizyzldr.

4.Basamak : ICl4- anyonu AX4E2 tipindedir. Molekl kare dzlemdir.

.e
e

dev: XeF2 nin molekl geometrisini belirleyiniz.

Katl kovalent bal bir molekln eklinin belirlenmesinde VSEPR kuram uygularken
genellikle katl balar rezonans melezidir ve btn elektron iftlerinin balayc iftler olduu
grlr ve ilk andaki tekli bal yap molekl geometrisini belirler.

POCl3 ve SO2 nin molekl geometrisini belirlerseniz; AX4 ve AX2E olduunu grrsnz.

dev: N2O(Nitrz asit) in molekl geometrisini belirleyiniz.

3.8.2 Birden Fazla Merkez Atomlu Molekller
Her merkez atom etrafndaki atomlarn geometrisi o atoma gre belirlenir. Bir moleklde iki
farkl geometrik ekil ayn anda molekl iinde pe pee dzenlenerek gsterilir.

m
co

Metonol molekl iin ekil neriniz ve ba alarn belirleyiniz.

ri.

Kovalent bir ba yapm bir moleklde birine gre dier atom daha elektronegatif ise o
molekl polar bir molekldr. Polar bir kovalent bada, yk dalmndaki farkllk dipol
moment () oluturur ve molekl asaldr.

de
rs
n

ot
la

Farkl enerji dzeylerinde atom orbitallerinin kararak ayn enerji dzeyinde orbitallere
dnmesine melezleme, bu yeni orbitallere de melez orbital denir. melezlemeye ka atom
orbitali giriyorsa, o kadar melez orbital oluur. Melez orbitaller ba yaptklarnda birer
elektron iftine sahip olurlar. Ba yapm melez orbitaldeki elektron iftinin bir elektronu
baka bir atomun orbitalinden gelir yada elektron ifti zaten melez orbitalde mevcuttur. Melez
orbitalde elektron ifti nceden mevcutsa, bu melez orbital ba yapmaz ve merkez atomunda
ortaklanmam elektron ifti olarak kalr. Moleklde balarn dorultular, merkez atomun
melez orbitallerinin dorultular ile ayndr. Yani, bir melez orbitalin dorultusu ba yaparken
deimez.

2p orbitalleri yandan rterek bir ba oluur. Sigma bandaki rtme bandakinden

daha fazladr. Bir molekln eklini sadece - ban oluturan orbitaller belirler. ift ba
etrafndaki dnme byk lde snrlanmtr.

.e
e

3.9 Ba Kuramlar

Kovalent ba, iki atom arasnda, atom orbitallerinin rtmesinden oluan yksek elektron
younluuna sahip bir blgedir. Bu tanma, deerlik ba yntemi denir. Bu yntem, ba
oluumunun lokalize elektron modelidir. teki elektronlar ve ortaklanmam deerlik
elektron iftleri kendi atomlarnn orbitallerinde kalrlar ve ba yapan elektronlarn yk
younluu, orbital rtmesi blgesinde artar.

Deerlik ba yntemi 4 basamakta uygulanr.

1.Basamak: Her bir atomun deerlik kabuu orbital diyagram izilir.

co

ot
la

ri.

2.Basamak: Her bir atomun rten orbitalleri izilir.

rnek PH3 iin

3.Basamak: Bal atomlar ve orbital rtmeleri gsterilir.

4.Basamak: Yap tamamlanr. PH3 gen piramit yapsnda.

de
rs
n

3.10 Molekller Aras Kuvvetler

3.10.1 Vander Waals Kuvveti: Moleklde bulunan her atomun balanma kapasitesi tamamen
dolmu olursa, molekller arasnda yalnz Vander Waals kuvvetleri veya balar oluur.
Elektron says artka ve periyodik sistemde yukardan aaya inildike Vander Waals
kuvvetleri artar.
3.10.2 Dipol-Dipol Kuvvetleri: Polar molekller arasnda (+) ve (-) ular ile birbirlerini
ekmesi olaydr.

.e
e

3.10.3 London Kuvvetleri: Elektronlarn hareketleri sonucu ortaya kar. Belirli bir anda
molekl elektron bulutuna negatif olaca bir dipol oluur. Bunu takip eden anda ise, elektron
bulutunun hareketi nedeniyle dipoln (+) ve (-9 ularnn konumu deiecektir. Toplam
zamanda bu anlk dipollerin etkisi birbirini yok edeceinden polar olmayan bir molekl kalc
bir dipole sahip deildir. Molekln dipolnn dalgalanmasdr. Anlk dipol, komu
molekller arasnda e dipoller meydana getirir. Bu anlk dipoller arasndaki ekim kuvvetleri
Loondon Kuvvetlerini tekil eder. En byk London Kuvvetleri, kolaylkla polarize olabilen
veya bklebilen byk elektron bulutuna sahip, byk ve kompleks molekller arasnda
meydana gelir.

BLM 4. GAZLAR

co

Gazlar hzl hareket eden ve aralarnda byk uzaklklar bulunan molekllerden oluur. Belirli
bir gaz iin bu molekllerin ktleleri ve byklkleri ayndr. Herhangi iki gaz homojen
olarak her oranda karr. Gaz moleklleri arasndaki uzaklk fazla olduundan kolaylkla
sktrlabilir. Gazlar diffzlenebilir. Gazlarn davran hakkndaki saysal hesaplamalar basit
gaz yasalar ve ideal gaz denklemi denilen genel ifade kullanlarak gerekletirilir. Gazalarn
fiziksel davrann drt zellik belirler: gazn miktar, hacmi, scaklk ve basn. Bunlardan
bilinirse dierleri hesaplanabilir.
4.1 Gaz Basnc ve llmesi

Basn,
Kuvvet,
Alan,

birimi Pascal (Pa)

birimi Newton (N)
birimi metre kare

ot
la

P= F / A = Kuvvet / Alan ;

P=
F=
A=

ri.

Basn birim yzeye uygulanan kuvvettir. Gazn basnc, bu gazn kabn eperlerine
uygulad kuvvetin, kabn yzey alanna blmne eittir.

: N/m2
: kg.m/s2
: (m2)

.e
e

de
rs
n

Balon havayla dolduunda, sabit hzdaki gaz molekllerinin birbirleri ve iinde bulunduklar
kabn eperi ile arpmas sonucu ier. Gaz moleklleri bu arpma nedeniyle kabn i
duvarlarna bir kuvvet uygularlar. Bu kuvvet balonu geniletir.
Genellikle gaz basnlar atmosfer basnc ile karlatrlarak llr. Atmosferin yeryzne
uygulad basnc lmek iin Barometre kullanlr. Barometre, Torricelli tarafndan
gelitirilmi bir ucu kapal yaklak 850 mm uzunluunda bir cam tpn civa ile
doldurulduktan sonra ters evrilerek ak bir kapta bulunan civa ierisine batrlmas ile elde
edilmi bir dzenektir. Civa tpte alalr, fakat tamamen boalmaz. Kabn iindeki civann
yzeyine uygulanan atmosfer basnc tpteki civa kolonunu dengede tutar. Tpn iindeki
civann boluk hemen hemen tam bir vakumdur. Civa oda scaklnda uucu olmadndan
bu bolukta ihmal edilebilecek kadar az civa buhar vardr. Bu nedenle pratikte kolondaki
civann st yzeyine hi bir basn uygulanmaz.

(a)
(b)
ekil 4.1 Bir civa barometresi ile atmosfer basncnn llmesi
Tp iindeki civa ykseklii atmosfer basncnn bir gstergesidir. Atmosfer basnc deniz
seviyesinde civa kolonunu 760 mm yksekte tutar. Bu deer 1 atmosfer (atm) olarak
isimlendirilir.
1 atm = 101325 Pa = 101.325 kPa = 760 mmHg = 760 torr

1 mm civa yksekliine edeer olan basn 1 torr dur. Barometre Gallionun rencisi
Toricelli tarafndan yaplmtr ve onun ksa ismi torr dur. Bir gaz basnc sv basncyla
kyaslanarak dolayl yoldan llr. Sv basnc (hidrostatik basn); svnn younluu ve
sv stununun yksekliine baldr. Kesit alan A olan bir silindire h yksekliine kadar su
dolduralm. Arlk bir kuvvettir ve ktle ile doru orantldr.
W= g.m =Ktle , m= V.d , V= h.A ise;

co

P= F/A = W/A = (g.m)/A = (g.V.d)/A = (g.h.A.d)/A = g.h.d

ri.

rnek: silindir bir kapta d younluunda h yksekliinde sv varken tabana basn P dr.
Kaba younluu 3d olan baka bir svdan h/2 yksekliinde ilave edilirse tabana yaplan
basn ka P olur ? ( Pt = 5/2 )

ot
la

Civa az bulunan, pahal ve zehirli svdr, o halde barometrede su yerine civa niye
kullanlmaktadr ? 760 mmHg ykseklikte civa stunun basncna edeer basnc
oluturabilecek su stununun ykseklii ne olur ?
Hg stununun basnc = g. hHg .dHg = g 76.0 cm 13.6 g/cm3
Su stununun basnc = g. hsu .dsu = g hsu 1.00 g/cm3
g hsu 1.00 g/cm3 = g 76.0 cm 13.6 g/cm3

de
rs
n

hsu = 76 (13.6/1) = 1.03 103

Atmosfer basnc civa barometresi , ile 1 metreden az bir ykseklikte llrken su

barometresiyle katl bir bina yksekliine ular. Bylece, stun yksekliinin sv
younluu ile ters orantl olduu grlr.

.e
e

Civa barometreleri atmosfer basncn lt halde dier gazlarn basncn lmede nadiren
kullanlr. Bir gaz rneinin basncn, barometre rnek alnarak yaplm manometreler

kullanlarak llr.

(a)Gaz basnc barometre

basncna eit
Pgaz=Pbar.

(b) Gaz basnc barometre (c) Gaz basnc barometre

basncndan byk
basncndan kk
Pgaz=Pbar + P
( P>0 )

Pgaz=Pbar + P
( P<0 )

ekil 4.2 Ak ulu manometre ile gaz basncnn llmesi

Manometre civa ieren bir ucu atmosfere ak, dier kol ise gaz kabna bal bir U tptr. Bar
ve kilopascal arasnda 100 kat fark vardr. Mili bar meterolojide ok kullanlan bir birimdir.
4.2 Basit Gaz Yasalar

Basn, hacim, scaklk ve gaz miktar arasndaki ilikilere basit gaz yasalar denir. En ok
kalitatif gaz davranlarn anlamak amacyla kullanlr.

co

4.2.1 Boyle Yasas: Sabit scaklkta, sabit miktardaki gazn hacmi, basnc ile ters orantldr.
V 1/ P V = k / P P.V = k (sabit bir say )

ri.

P1 V1 = P2V2 = k

de
rs
n

ot
la

deal bir gaz iin ;

4.2.2. Charles veya Gay-Lusssac I Yasas : Sabit basntaki belirli bir miktar gazn hacmi
Kelvn (mutlak) scakl ile orantldr.
T (K) = t (oC) + 273.15 ,

V T

Bir gaz rneinin O oC da ki hacmi Vo olsun. Buna gre her 1 oC art iin gaz, Vo/273
genileyecektir. Eer scaklk oC cinsinden t ise hacmindeki toplam art (Vo/273).t olur. Buna
gre t scaklndaki son hacim iin ;
V = Vo + (Vo/273 ).t = Vo(1+ t/273) = (273+t) / 273 Vo

.e
e

T = t + 273 V = Vo ( T / 273 ) = ( Vo / 273 ) .T V = k.T

k orant sabiti gaz rneinin miktarna ve basncna baldr. Basn sabit tutulursa, hacim
dorudan mutlak scaklk ile doru deiir.

Gazlar nce svlarlar ve sonra mutlak sfr scaklna eriemeden katlarlar. deal bir gaz
moleklleri; ktlesi olan ancak hacmi olmayan ve sv yada kat hale gemeyen bir gazdr. Bir

gerek gazn hacmi, molekllerinin kendi hacimleri deil, gaz moleklleri arasndaki serbest
hacimdir.
V1 / V2 = T1 / T2

4.2.3 Charles veya Gay Lussac II. Yasas (Amontons Yasas)

co

Sabit hacim (izokor) de ve sabit miktardaki bir gazn, basnc ile scakl orantldr.

V1 / T1 = k = V2 / T2 = sabit

ot
la

ri.

(P / T)n,v = P / T = P / T = sabit

Bir gazn scakln 1oC arttrdmz zaman = 1/273.15 kadar artar.

de
rs
n

0 oC da hacim Po , t oC da hacim P

P = Po+ (t/273.15) Po = Po (1+t / 273.15) = Po (273.15+t) / 273.15 = Po / 273.15 .T =

T. sbt P / T = sbt

.e
e

4.2.4 Avogadro Yasas : Sabit scaklk ve basnta, bir gazn hacmi miktar ile doru
orantldr.
Ayn scaklk ve basnta farkl gazlarn eit hacimleri eit sayda molekl ierir.
Ayn scaklk ve basnta farkl gazlarn eit saydaki moleklleri eit hacim kaplar.
Normal koullarda bir gazn 22.414 litresi 6.02214 1023 molekl yada 1 mol gaz ierir.

4.3 deal Gaz Yasas

Yukardaki yasalara gre bir gazn hacmi, miktar ve scaklk ile doru orantl, basn ile ters
orantldr.
V n.T / P P.V / nT = sbt = R P.V = n.R.T deal gaz denklemidir.
R ideal gaz sabitinin normal koullarda deeri;
R = 1 atm. 22.1413 L / 1 mol. 273.15 K = 0.0082057 L.atm. / mol K

Kuramsal olarak, tm kollardaki davranlar P.V = n.R.T eitliine uygan gazlara ideal
gazlar denir.

1 atm = 1.01396 106 dyn/cm2 , V = 22.413 litre = 224213 cm3 , T = 273.15 K

co

R = 8.314 107 erg / mol.K = 8.314 joule / mol.K ( 1 joule = 107erg )

( P= g.h.d 1 atm =76 cm. 13.6 g/ cm3 . 981 dyn/g = 1013961.6 dyn/cm2 )

R = 1.987 kal / mol.K (1 kalori = 4.18 joule )

de
rs
n

ot
la

ri.

R / N = Boltzman Sabiti = 8.314.107erg.mol-1 K-1 / 6.02 .1023mol-1 = 1.88.10-16 erg / K

Bir veya iki zelliin sabit olduu durumlarda bu sabitler yok edilerek basitletirilir. Eer
ayn koullarda 4 deikenden verilmise ideal gaz denklemini semeliyiz. Bu
deikenler farkl iki koulda verildii zaman genel gaz denklemini kullanmalyz.

4.3.1 Molekl Arl Tayini

deal gaz denklemi ile molekl arl tayini de yapabiliriz.

.e
e

n = m / M P.V = m.R.T / M M = Gazn molekl Ktlesi = m.R.T / P.V

4.3.2 Gaz Younluklar

d = m / V = M.P / R.T

Kat ve sv younluklar arasnda nemli iki fark vardr.

Gaz younluklar nemli lde basn ve scakla baldr, basn artka artar ve scaklk
arttka azalr. Sv ve katlarn younluklar da scakla bal olmakla beraber basnca ok az
baldr. Gazn younluu scaklk ile ters orantldr.
Bir gazn younluu onun mol ktlesi ile doru orantldr. Sv ve katlarn younluklar ile
mol ktleleri arasnda nemli hi bir iliki yoktur.
4.4 Birleen Hacimler Yasas

Gazlar tamsaylarla ifade edilebilen basit hacim oranlarnda birlemektedir. Buna Gay-Lussac
birleen hacimler yasas denir.

co

T ve P nin sabit olduunu varsayarsak; bu durumda bir mol gaz belli bir V hacmini, kaplar. 2
mol gaz 2V, 3 mol gaz 3V hacmini kaplar.

ri.

4.5 Gaz Karmlar

ot
la

deal gaz denklemine uyan gazlar, basit gaz yasalarna da uyarlar. Bu yasalar tek tek gazlara
uyguland gibi etkilemeyen gaz karmlarna da uygulanabilirler. Byle durumda n yerine
nT P yerine PT kullanlr.
Bir gaz karmnn basnc; karmn bileenlerinin ksmi basnlarnn toplamna eittir.
Buna Dalton ksmi basnlar yasas denir.
PT = PA + PB + .

de
rs
n

PA = (nA / nA + nB).P

n T = nA + nB +

Gaz karmlarnn bileimi genellikle hacim % si olarak verilir.

PA

nA( R.T / VT )

nA

PT

nT( R.T / VT )

nT

VA

nA (R.T /PT )

nA

VT

nT (R.T /PT )

nT

PA / PT = nA / nT = VA / VT

nA / nT = XA Ann mol kesridir. Bir karm iindeki bir bileenin mol kesri, karm iinde
btn molekllerinin kesridir. Bir karm iinde btn mol kesirleri toplam 1e eittir.

.e
e

4.6 Gazlarn Kinetik Kuram

Tm gazlarn davranlarnda gzlenen dzenlilii aklamak iin kinetik kuram denen bir
model gelitirilmitir. Aadaki n kabulleri ierir.
Gaz moleklleri gelii gzel ve devaml hareket halindedir.
Basn olayna gaz molekllerinin bulunduklar kabn eperlerine yaptklar arpmalar
neden olur.
Bu arpmalar tamamen elastikidir.
Gazlarda dk basnlarda molekller aras ekim kuvveti sz konusu edilemez.
Dk basnlarda gaz molekllerinin kapladklar hacim, kabn hacmi yannda ihmal
edilebilir.
Gazn mutlak scakl gaz molekllerinin ortalama kinetik enerjilerinin bir ilevidir.
Gazlarn ortalama kinetik enerjileri scakla baldr ve mutlak scaklkla doru
orantldr. Belirli bir scaklkta tm gazlarn moleklleri ayn ortalama kinetik enerjiye
sahiptir.

4.7 Graham Difzyon (Yaylma) Yasas

mAUA2 = mBUB2

co

KEA = KEB

ki farkl gazn yaylma hzlar molekl arlklarnn karekk ile ters orantldr. Gazlarn
kinetik kuram, ayn scaklktaki gazlarn ayn ortalama kinetik enerjiye sahip olacan
belirtiyordu.

UA2 / UB2 = mB / mA

4.8 Gerek (deal Olmayan) Gazlar

ot
la

ri.

Molekl ktlelerinin oran, molekl arlklar oran ile ayndr.

Molekl hz, yaylma hz, yaylma zaman, molekllerin ald yol, yaylan gaz miktar
oranlar molekl arlklarnn orannn kare kk ile orantldr.

de
rs
n

Gaz yasalar, kinetik kuram ile tanmlanan ideal bir gazn davrann aklar. Normal koullar
altnda gerek gazlar ideal gaza yakn davranrlar. Ancak dk scaklkta veya yksek
basnlarda ideal halden sapmalar gzlenir. nk;
1. 1. Kinetik kuram, gaz moleklleri arasnda ekim kuvvetlerinin olmadn kabul eder.
Halbuki gazlarn tm svlatrlabildiinden bu gibi ekim kuvvetleri var olmaldr.
Molekller aras ekimler sv halde moleklleri bir arada tutar.
Yksek scaklklarda gaz moleklleri ok hzl hareket eder, molekller aras ekim
kuvvetlerinin etkisi ok kk kalr. Dk scaklklarda molekller daha yava hareket
ederler ve hacim ideal gaz yasalarna gre beklenenden daha az olur. ekim kuvvetlerinin
varl nem kazanr.

.e
e

2. 2. Kinetik kuramda ideal gazn hacmi sfrdr. Gerek gazlarda hacim sfr olamaz.
Basn artrldnda molekller aras boluk azalr, anacak molekllerin kendi hacmi
deitirilemez.
P.V / n.R.T = 1 ideal gaz iin sktrlabilirlik faktr

Btn gazlar yeterince dk basnlarda ideal davranrlar, fakat artan basnlarda saparlar.
Yksek basnlarda sktrlabilirlik faktr 1den byktr.

Gerek gazlar yksek scaklklarda ve dk basnlarda ideallie yaklarlar. Molekllerin z

hacimlerine ve molekller aras kuvvetlere bal olarak gerek gazlar iin dzeltme faktr
konur.

m
co

a ve b gazdan gaza deiir ve deneyle saptanan sabit saylardr.

a, L2atm./mol2
1.345
3.592
6.493
0.03412
0.2444
1.390
1.360

b, L/mol
0.03219
0.04267
0.05622
0.02370
0.02661
0.03913
0.03183

de
rs
n

Gaz
Ar
CO2
Cl2
He
H2
N2
O2

ot
la

Tablo 4.1 Baz Gazlar iin Wan der Waals Sabitleri

ri.

Her gaz iin yle bir scaklk vardr ki, bu scakln stne ne kadar yksek basn
uygulanrsa uygulansn gaz svlatrlamaz. Bu scakla o gazn kritik scakl denir. bu
andaki basnca da kritik basn denir.

rnek: 323 K scaklkta, birer litrelik kaplara hapsedilmi birer mol helyum ve klor gazlarnn
basncn bulunuz.

.e
e

( deal gaz denkleminden, P= 26.5 atm. Wander waals denkleminden P= 27.1 atm. )

BLM 5. SIVILAR ve KATILAR

ri.

co

Gazlarla ilgili almalar, gaz halindeki molekllerin birbirlerinden uzak olmalar nedeniyle,
yakn arpmalar hari, aralarndaki molekler etkileimlerinin gz nne alnmamasndan
dolay basitlemitir. Bu yaklam bize gazlarn ideal gaz denklemiyle tanmlanmas ve gaz
davranlarnn kinetik kuram ile aklanmasn salamtr. Ama biz molekller aras
kuvvetleri inceleyerek, kimi kat ve svlarn, niin bu zelliklere sahip olduunu
anlayabiliriz. Sv ve kat haller iin hi bir denklem tretmeyeceiz. Katlarla ilgili almalar
bunlarn atom ve moleklleri yakn olduundan ve geometrik dzende yerletiinden komu
molekller ile kuvvetli olarak etkiletiklerinden yine basitletirilmitir. Ancak svlarla ilgili
basitletirme faktrleri azdr; svlarda molekller aras etkileimler olduka kuvvetli olup
bunlar belirli bir hacim kaplarlar. Bu zelliklerinden dolay katlara fazla gazlara daha az
benzedikleri sylenirken kolaylkla akmalar ve bulunduklar kabn eklini almalar
zelliklerinden dolay da gazlara benzemektedirler. Bu yzden sv hali, gaz ve kat hal
arasnda kabul etmek mantkldr.

ot
la

5.1 Svlar

Svlar, younlam gazlar ya da dzensiz katlar olarak dnlebilirler. Sv hal, tanecikler

arasndaki ekme ve bu paracklarn kinetik enerjilerine baldr. ekim kuvvetleri, svy
belirli bir hacimde tutar ve kinetik enerjide paralarn hareketliliini salar. Dolaysyla bu
hareket svya akkanlk salar. Svlar ve gazlar akkanlk, kohezyon ve bulunduklar kabn
eklini alma zelliini paylarlar. Svlarn ounluu oda scaklnda molekler haldedir.

de
rs
n

Bir damla sv bir yzey boyunca film halinde yaylrsa, bu svnn yzeyi slatt sylenir.
Bir sv damlasnn bir yzeyi slatmas ya da yzey zerinde kresel biimde kalmas, iki zt
kuvvetin byklklerine baldr. Bunlar kohezyon ve adezyon kuvvetleri dr. Benzer
molekller arasndaki kuvvetlere kohezyon kuvvetleri farkl molekller arasndaki kuvvetlere
ise adezyon kuvvetleri denir. Kohezyon kuvvetleri basknsa damla biimini korur. Adezyon
kuvvetleri sayesinde de yzey slanr. Suyun temizlik arac olarak kullanlmasnn nedeni de
budur. Deterjan katlarak ise hem ya temizler hem de yzey gerilimi drlr. Yzey
geriliminin dmesi, damlann film halinde yaylmas iin gereken enerjinin azalmas
demektir. Suyun yzey gerilimini drerek kolayca yaylmasn salayan maddelere slatma
maddeleri denir.

.e
e

Viskozite: svlarn akmaya kar gsterdii direntir. Ayrca svlarn buhar basnlar da
vardr.

Svlarn Buharlamas: Belli bir scaklkta molekllerin hzlar ve dolaysyla kinetik

enerjileri birbirine eit deildir ve biz ortalama deerleri kullanrz. Kimi molekller,
molekller aras ekim kuvvetlerini yksek kinetik enerjilere sahiptirler ve bunlar svdan
kurtulabilirler. Molekllerin bu ekilde sv yzeyinden gaz yada buhar haline gemesine
buharlama denir. Bir svnn buharlama eilimi, scaklk arttka artar ve molekller arttka
azalr. Belirli bir miktar svy sabit scaklkta buharlatrmak iin verilmesi gereken s
miktarna buharlama entalpisi denir.

Hbuharlama = Hbuhar Hsv

Buharlama endotermik bir olay olduundan, Hbuhar her zaman pozitiftir. Bir gaz yada buharn
svya dnmesine younlama denir. Younlama, buharlamann tersidir. Ekzotermik bir
olaydr.

Hyounlama = Hsv - Hbuhar

Sv ile dinamik denge halinde bulunan buharn yapt basnca buhar basnc denir. Buhar
basnc yksek svlara uucu, buhar basnc yksek svlara da uucu olmayan svlar denir.
Bir svnn uucu olup olmamasn molekller aras kuvvetlerin bykl belirler. Bu
kuvvetler azaldka uuculuk artar. Buhar basncnn scaklkla deiimini gsteren grafie
buhar basnc erisi denir. Buhar basnc scaklkla artar. Svlar kaynama noktasna
sahiptirler.

5.2 Katlar

de
rs
n

ot
la

ri.

co

Baz svlar arsnda hidrojen balar oluur. Bu ba gaz faznda olumaz. Su buharnda,
mesafe fazla olduu iin ekim gc azalr. Sv ve kat halindeki hidrojen ba su
molekllerini bir arada tutar. Bu nedenle su dier svlarn aksine donduunda hacmi artar. Su
scakl 0oC dan +4 oC a ktnda hidrojen ba krlr ve molekller aras uzaklk azalr. +4
o
C nin stnde kinetik enerji artar molekller salr ve viskozite der. Su moleklnde
paylalmam elektron ifti zayf protonlar tarafndan ekilir. Hidrojen balar; elektronegatif
bir atoma bal hidrojen atomu, komu molekln elektronegatiflii daha kk bir atom
tarafndan da e zamanl olarak ekildii zaman oluan, molekller aras kuvvetlerden daha
kuvvetli bir badr. Hidrojen ba oluumunda, H atomunun kovalent olarak baland
yksek elektronegatiflikteki atom, ba elektronlarn kendine doru ekerek, hidrojen
ekirdeini (proton) plak brakr. Elektronsuz kalan bu proton komu molekldeki
elektronegatif atomun ortaklanmam bir elektron iftini eker. Hidrojen ba yalnzca H
atomuyla oluabilir., nk tm teki atomlarn i kabuk elektronlar atom ekirdeklerini
perdeler. Bu nedenle hidrojen ba yalnzca baz hidrojen bileiklerine aittir. Hidrojen atomu
ayn molekl iindeki iki ametal atomu arasnda da kpr oluturabilir buna, molekl ii
hidrojen ba denir. Hidrojen ba da ziyade, hidrojen ieren N, O ve F bileiklerinde oluursa
da hidrojen, komu molekllerin Cl ve S atomlaryla da ok zayf hidrojen balar yapabilir.

Katlar sktrlamayan, sabit hacimli ve belirgin ekillere sahip olan maddelerdir.

Kat eitleri;

1. 1. Molekler Katlar : Dzgn ekilli molekler katlardr. Erime noktalar dktr.

Elektronegatiflikleri ok farkl olmayan elementlerden oluur.

.e
e

2. 2. Kovalent Katlar : Kovalent balardan oluan byk molekll bileiklerdir. Erime

noktalar yksektir. Grafit, elmas.
3. 3. Polimerler :
yksektir.

Molekl arlklar yksek, amorf maddelerdir. Erime noktalar

4. 4. yonik Katlar : yonlardan meydana gelen iyonik katlardr. Erime noktalar

yksektir.
( sodyum klorr, bakr klorr gibi..)

Metallik Katlar : Metaller, kristal yap ve metal ba denen balarla balanmlardr. Metallik
bada, atomun deerlik elektronlarnn bo bulunan orbitallerde gezinmesine izin verilir. Bu
da metallik katlara ok iyi s ve elektrik iletkenlii salar.
Oda scaklnda sv olan 3 metal vardr. Civa, sezyum, galyum, dierleri katdr.

Kristallerin scaklk kapasiteleri, C aynen gazlarda olduu gibi, 1 mol maddenin scakln
bir derece artrmak iin gereken enerji miktaryla tanmlanabilir.

co

Kristaller katmanlar halinde atomlardan meydana gelmi dzgn katlardr. Ayn zamanda
kristal yap iindeki bamsz atomlar en yakn komular ile koordine halindedirler. Eer bu
katman lar zerine k gnderilirse, her katmandan bir yansma olacaktr. Yansyan n
ald yol, yanstlan katmann srasna bal olarak deikenlik gsterir. Uygun ortam
koullarnda alnan yol miktarlar arasndaki fark yarm dalga boyu kadar olacaktr. Bunun
iin dalga boyu 1oA olan k kullanlmadr ki bu da X ndr.

ot
la

ri.

Katlarn Baz zellikleri. : Erime ve donma noktasna sahiptirler. Kristal bir kat stldka
katnn yapsndaki atomlar, iyonlar yada molekller daha iddetli titreirler. Sonunda bu
titreimlerin kristal yapsn bozaca bir scakla ulalr; atomlar, iyonlar yada molekller
birbirinin zerinden kayar; kat belli biimini kaybeder ve svya dnr. Bu olaya erime ve
erimenin olutuu scakl da erime noktas denir. erimenin tersine, bir svnn katya
dnmesine donma, donmann olduu scakl da donma noktas denir. bir katnn erime
noktas ile donma noktas ayndr. Bir katnn erimesi iin gereken s miktarna erime
entalpisi denir.

de
rs
n

Molekller aras kuvvetlerin daha byk olduu katlar, svlar lsnde olmasa da buhar
oluturabilirler. Molekllerin kat halden dorudan buhar haline gemesine sblmleme
denir. sblmlemenin tersine, molekln buhar halden kat hale gemesine kralama
denir.

.e
e

Kat, sv ve gazlarn (buhar) tek faz yada biribiriyle dengede birden ok fazda bulunduu
basn ve scaklklarn grafikle gsterimine faz diyagram denir. diyagramda izgiler
arasndaki alanlar tek fazlara; alanlar ayran izgiler ise bu alanlarn temsil ettii fazlarn
denge konumuna karlk gelir.

BLM 6. ZELTLER ve ZELLKLER

zeltiler iki veya daha fazla maddenin birlemesi ile oluan homojen karmlardr. Bir
zeltide fazla miktarda bulunan bileene zc, dierine znen denir.
znrlk: bir maddenin bir zcde belirli bir scaklk ve basnta znen maksimum
miktarna o maddenin znrl denir. znrl polarite, scaklk ve basn etkiler.

zelti zelliklerinin belirlenmesi kuramsal temele oturtulabilir. Seyreltik zeltiler iin

Vant Hoff Kuram ve Arrhenius iyonlama kuram, ideal zeltiler iin Rault yasas. Kat
zeltilerle ilgili faz kural gelitirilmitir.
Birbiri ile her oranda karan homojen zeltilere ideal zeltiler denir ve molekller aras
ekim kuvvetleri yaklak ayn byklktedir. znrlk scakla baldr. ou maddeler
iin doru orantldr. Katlarn saflatrlmas znrlk olaynn scakla bal olmas
sayesinde gerekletirilir.

co

6.1 zelti Trleri

6.1.2 Seyreltik zelti: Miktar olarak az znen ieren zeltidir.

ri.

6.1.1 Deriik zelti: znen madde yada maddeleri daha ok ieren zeltidir. znm
ve znmemi maddeyi yan yana ierir. Maksimum miktarda znen ieren zeltidir.

6.2 znme Olgusu

ot
la

En yaygn olarak sv zeltiler olmakla birlikte, kat ve gaz zeltiler de vardr. Bir metalin
zc olduu kat zeltilere alam denir.

de
rs
n

Polar olmayan (apolar) kuvvetler molekller arasndaki ekim kuvveti sadece London
kuvvetleridir. Polar molekller arasnda dipol-dipol etkileimlerinden kaynaklanan molekller
aras kuvvetler London kuvvetleri kadar etkindir. Hidrojen ba bulunan maddelerde ise
molekller aras kuvvetler daha da byktr.
Polar olmayan maddelerle polar maddeler genellikle birbiri ierisinde znmezler. Apolar
karbon tetraklorr (CCl4 ) polar olan suda znmez. Su moleklleri arasndaki ekim
kuvvetleri CCl4 ile su moleklleri arasndaki arasnda ki ekim kuvvetlerinden daha byktr.
Bu nedenle CCl4 moleklleri alta inerek iki saf sv tabakas ieren bir sistem oluturur.

.e
e

Polar metil alkol ile su arasnda ise hidrojen balar oluur ve birbiri ierisinde her oranda
karrlar. Metil alkol moleklleri ile zc moleklleri arasnda, saf metil alkol moleklleri
arasndaki ekim kuvvetlerinden daha byk veya ona eit ekim kuvvetleri olumadka
znme olmaz. Metil alkol polar olmayan zclerde znmez. Genellikle polar maddeler
sadece polar zclerde, polar olmayan maddelerde sadece apolar zclerde znrler.
znrln birinci kural; benzer benzeri zer dr.

Elmas gibi a rgl kristallerde atomlar kovalent balarla birbirine balandndan hibir
zcde znmezler.

ri.

co

Polar svlar birok iyonik bileikler iin zc ilevine sahiptirler. znen iyonlar, polar
zc moleklleri tarafndan elektrostatik olarak ekilir. yon-dipol ekim kuvvetleri
olduka kuvvetlidir. yonlar su moleklleri ile evrilirse bu olaya hidratlama denir. bir yada
daha fazla hidrojen ba oluur, enerji aa kar.

ot
la

Metallerin kovalent bileiklerinin ou sulu zeltide hidratlanm iyonlar olutururlar.

6.3 znme Iss

de
rs
n

Ba olumasyla daima enerji aa kar. Bir ban koparlabilmesi iin daima enerji
gereklidir. Hidratlanm iyonlarn, gaz halindeki iyonlardan olutuu varsaylan kuramsal bir
olayda, darya verilen enerjiye hidrasyon ss denir. yksek dereceli hidrasyon sadece ok
seyreltik zeltide oluur. Hidrasyon ssnn deeri, hidratlanmay oluturan iyonlar ve su
moleklleri rasndaki ekim kuvvetinin bir gstergesidir. Sulu tuz zeltilerinin
buharlatrlmasyla elde edilen kristal maddeler genellikle hidratize iyonlar ierir.

.e
e

Bir maddenin herhangi bir zcde znmesi srasndaki entalpi deiimine znme ss
denir. znen maddenin mol bana kJ olarak verilir. znme ss sonsuz seyreltik bir
zeltinin hazrlanmasyla elde edilen s olarak dnlebilir. Bir zeltinin hazrlanmas
srasnda sudan baka bir zc kullanlrsa hidratasyon ss yerine solvatasyon ss terimi
kullanlr.
6.4 Gazlarn znrl

Belli bir scaklkta, bir gazn bir svdaki znrl sv stndeki gazn ksmi basnc ile
orantldr. Buna Henrry Yasas denir.
c = k.P

P= ksmi basn,

k = sabit , c = znrlk

Henrry yasas basn artka znrlk artar.

6.5 zeltilerin Konsantrasyonu

Bir zelti iindeki znen madde miktarna, zeltinin konsantrasyonu denir ve
zeltilerdeki % bileim, molarite, molalite, lmleri yaplr.

% Bileim A = (Ann arl / zelti miktar ) 100

% Hacim

= (Ann hacmi / zelti hacmi ) 100

Molarite (M) = 1 litre zeltide znm olan maddenin mol saysdr.

co

M = c = (m / Mw) / V = n / V

Molalite (m) = (g / Mw) / 1000 gr.

ri.

Molalite (m) = 1 kilogram zc iinde znm olarak bulunan maddenin mol

saysdr.

6.6 zeltilerin Seyreltilmesi

ot
la

Normalite ( N ) = 1 litre zeltide znm olan maddenin edeer saysna normalite

denir.

de
rs
n

Hazr zeltiye stok zelti denir. Belirli bir konsantrasyonda, belirli bir hacimdeki stok
zeltiyi alp daha seyreltik bir zelti hazrlamak istiyorsak, her iki zeltideki mol says
deimeyecektir. Buna gre aadaki formlden son zelti hacmi belirlenerek seyreltme
ilemi gerekletirilir.
V : zelti hacmi , c: molarite , n : znen maddenin mol says
n = c V ise , cilk V ilk = cson V son

6.7 zeltilerin Buhar Basnlar ( Rault Yasas )

Belli bir scaklkta saf uucu bir zcnn buhar basnc (Po), seyreltik zeltinin buhar
basnc (P) den byktr. (Po-P) buhar basnc azalmas, znen maddenin zeltideki ksmi
molar konsantrasyonu ile orantldr. Buna Rault Yasas denir.

.e
e

n1= zcnn mol says

n2= znenin mol says
o
P = Saf zcnn buhar basnc,

MA1= zcnn mol arl

MA2= znenin mol arl
P= Seyreltik zeltinin buhar basnc

Td= Kd m

ri.

M = Kk. g. 1000 / Tk.G

Kk , Kd : Orant sabitleri ,
m : znenin molalitesi

co

Tk= Kk m

Po P = P Basn azalmasn lmek zor olduu iin eblyoskopi ve kriyoskopi yntemi ile
molekl arl tayin edilir. Bir seyreltik zeltinin buhar basnc, saf zcnnkinden daha
kk olduundan, belli bir basnta, zeltinin kaynama noktas, zcnnkinden daha
yksektir.
Tk= Sabit basnta elektrolitik olmayan bir zeltinin kaynama noktas
ykselmesidir.
Td = Sabit basnta elektrolitik olmayan bir zeltinin donma noktas alalmasdr.

g : znenin maddenin gram

G : zcnn gram
M : Molekl arl

ot
la

M = Kd. g. 1000 / Td.G

6.8 Osmatik Basn

de
rs
n

znm taneciklerden dolay konsantrasyona bal zeltinin zelliklerine kolligatif yada

saysal zellikler denir. uucu olmayan maddeler iin bu zellikler, buhar basnc dmesi,
donma noktas alalmas, kaynama noktas ykselmesi ve osmatik basntr. Baz molekl ve
iyonlarn gemesine izin verdii halde bazlarnn gemesine izin vermeyen zara yar geirgen
zar (membran) denir. Osmatik geii durdurmak iin zeltiye uygulanmas gereken basnca
zeltinin osmatik basnc denir. osmatik basnta bir tanecik zelliidir. nk bu basncn
bykl yalnzca zeltinin birim hacminde znm olan znenin tanecik saysna
baldr. Yani, znenin cinsine bal deildir.

= ( n / V )RT = c.RT

: Osmatik basn , R : 0.008206 L atm mol 1K1 ,

c: Molarite ,
T : Kelvin scakl
Tuzlu sudan saf su elde edilmesinde gei ters ynde olduu iin bu olaya ters osmoz denir.

.e
e

6.9 Elektrolitik zeltiler

eker gibi zeltide tamamen molekler halde kalan ve bu nedenle de zcnn iletkenliini
artrmayan kovalent znen maddelere elektrolitik olmayan maddeler denir. Elektrolitler
zayf ve kuvvetli elektrolitler olmak zere ikiye ayrlrlar. Sulu zeltide tamamen iyonlaan
maddeler kuvvetli elektrolittir. Zayf, elektrolitler ise polar kovalent bileikler olup, sulu
zeltide tam olarak ayrmazlar. Kaynama ve donma noktalarndaki deimeler
konsantrasyona baldr. yonlar aras ekimler, zeltilerin iyon deriimlerinin gerek
deriimlerinden daha kkm gibi davranmalarna neden olur.

BLM 7. TERMOKMYA
Termokimya, kimyasal tepkimelerde s alveriini inceler. Belirli koullarda belirli bir
kimyasal tepkimenin kuramsal olarak oluup olumayacan nceden tahmin etmemizi
salar. Termokimya, termodinamiin 1. yasasnn kimyasal proseslere uygulanmasdr. (
termodinamiin 1. yasas enerjinin korunumu yasasdr.)
7.1 Termokimyada Baz Terimler

ot
la

ri.

co

Evrenin incelenmek zere seilen blmne sistem, evrenin sistem dnda kalan ve sistemle
ilikide olan ksmna evre denir. Ak, kapal ve yaltlm olarak eit sistem vardr. Ak
sistem, sistemle evresi hem madde, hem de enerji alverii olasdr. Bir beherdeki scak
kahve evresine s verir ve sour. Madde geii su buhar eklinde olur. Kapal sistem,
sistemle evresi arasnda enerji alverii mmkn, madde alverii mmkn deildir. Az
kapal bir erlende evresine s verir ve sour. evreye su buhar geii mmkn deildir.
Yaltlm sistem, sistemle evresi arasnda ne enerji, ne de madde alverii vardr. Kapal bir
kapta oluturulan reaksiyonda gaz oluursa, kabn iindeki basn oluur. Atmosfere ak
reaksiyonlarda basn sabittir. Sabit basn altnda gerekletirilen reaksiyonlarda aa kan
veya alnan sya entalpi denir ve H ile gsterilir. Her saf maddenin bir entalpisi vardr ve
buna s kapsam da denir.
Enerji alverileri, s (q) eklinde yada hepsine birden i (w) ad verilen baka ekillerde
olabilir. Is ve i eklinde meydana gelen enerji alverii, sistemin i enerjisi (E) denen
toplam enerjinin miktarn deitirir. enerjinin zellikle zerinde duracamz bileenleri,
gelii gzel molekl hareketlerinden kaynaklanan ssal (termal) enerji ve kimyasal balar ve
molekller aras kuvvetlerden kaynaklanan kimyasal enerjidir.
Enerji, i yapabilme kapasitesidir. Mekanik enerji, kimyasal enerji, s enerjisi, magnetik
enerji, nkleer enerji gibi trleri vardr. Enerjinin birbirine dnebilen iki temel hali kinetik
ve potansiyel enerjidir. Potansiyel enerji, bir cismin durum enerjisi olup, ktlesel, elektriksel,
veya magnetik alan iindeki duruma gre kazanlan bir enerji trdr.

de
rs
n

Ep = F.h = m.g.h

Kinetik enerji , bir cismin hareket halinde bulunmas nedeniyle sahip olduu enerjidir.
Ek = .mV2

Enerji korunduuna gre s ie, i sya dnr. Buna edeerlik prensibi denir.

.e
e

enerji ; bir sistemin olas tm enerji ekillerini ieren ve E ile gsterilen bir i enerjiye
sahip olduu varsaylr. Bir sistemin i enerjisi o sistemi oluturan atomlar, molekller,
iyonlar ve atom alt tanecikler arasndaki itme ve ekme kuvvetleri ile tm sistem paralarnn
kinetik enerjilerini ierir. Bir sistemin i enerjisi, sistemin haline bal olup, sistemin bu hale
nasl ulatna bal deildir. Bu nedenle i enerji bir tr hal fonksiyonudur.

; bir kuvvetin etkisi ile sistem veya cismin hareket ettiriliyorsa biri yaplm olur.
Kimyasal tepkimelerde i basn-hacim iidir. Bu i gazlarn genlemesinde ve
sktrlmasnda grlr. Genleen bir gaz m ktleli bir cismi h mesafesi kadar kaldrdnda
bir i yapar. Gazn hacmindeki art V dr.

Is ; scaklk farkndan ileri gelen enerji alveriidir. Is yanlzca sistemin snrlarndan

evreye aktarlan enerji biimidir. Bir maddenin scakln deitirmek iin gerekli s miktar
(q) ,
Scakln ne kadar deitirileceine,
Maddenin miktarna,
Maddenin niteliine (atom yada molekl trne) baldr.
Bir gram suyun scakln bir derece santigrat ykseltmek iin gerekli s miktarna 1 kalori
(kal) denir.
Bir maddenin belirli bir ktlesinin scakln 1 oC ykseltmek iin gerekli olan s miktarna o
maddenin s kapasitesi ( C ) denir.

C = ktle zgl s ,

q = C ( t 2 t1 )

Bir maddenin 1 gramnn scakln 1 oC ykseltmek iin gerekli olan sya zgl s denir.
zgl s aslnda bir orandr. Yani, bir maddenin ktlesinin scakln deitirmek iin
gerekli s miktarnn, ayn ktlede suyun scakln ayn miktar deitirmek iin gerekli s
miktarna orandr ve oran olduu iinde birimsizdir.

ot
la

ri.

co

Is ve likisi ;

E = q W

de
rs
n

E sistemin ilk ve son hallerine bal olup, birinci halden ikinci hale nasl getiine bal
deildir. Verilen s q ve alnan i W ise bunlar dnmenin nasl yapldna baldr. Yola
bal deildir. Sistemin evreden ald s (+q) , sistemin evreye verdii s (-q) , sistemin
da kar yapt i +W ve sistemin dtan ald i ile ifade edilir.
7.2 Termokimyann Kanunlar

Bir reaksiyonda aa kan s, ters reaksiyonda absorbe edilen s miktarna eittir.

Hess Yasas : Tepkime ister bir, ister birka basamakta gereklemi olsun, herhangi bir
kimyasal tepkimedeki entalpi deiiminin sabittir. Tek tek yada kademelerin entalpi
deiimleri toplanr.
7.3 Tepkime Islar ve llmesi

.e
e

Sabit scaklk ve basnta yryen bir kimyasal tepkimede sistem ile evresi arasnda alnp
verilen s miktarna tepkime ss denir. Tepkime slar, deneysel olarak, kalorimetre denen
ve s miktarn len aletlerle belirlenir. Bu ilemler yaltlm bir sistemde gerekletirilirse,
yani evresi ile madde ve enerji alveriinde bulunmazsa, tepkime ssal enerjisinde deime
meydana getirir ve scaklk artar yada azalr. Scaklk deiimini termometre ile leriz.
Kalorimetre bombas yanma tepkimelerinde aa kan sy len, ift cidarl ceket iinde
bulunan, termometre, kartrc ieren yaltlm bir sistemdir. Yaltlm bir sistemde scaklk
artna neden olan yada yaltlmam bir sistemde evreye s veren bir tepkimeye ekzotermik
tepkime (qtep.<0) denir. Yaltlm bir sistemde, scakln azalmasna neden olan yada
yaltlmam bir sistemde evreden s alan bir tepkimeye endotermik tepkime (qtep.>0) denir.
7.4 Termodinamiin Birinci Yasas
Termodinamik; bir sistemde meydana gelen kimyasal veya fiziksel dnmlerde, enerjinin
bir trden baka bir tre dnm miktarlarn dzenleyen kanun ve bantlar inceleyen bir
bilim daldr. Termodinamiin 1. kanunu enerjinin korunumudur. Enerji vardan yok, yoktan

var edilemez. ve s birer enerji eklidir. Enerji bir ekilden dier bir ekle dntrlebilir.
Bu yasaya gre evrenin enerjisi sabittir.
7.5 Entalpi Deiimi

H entalpi deiimini gsterir.

ri.

co

H = E + P.V Eer sabit basn altnda sisteme s verilirse, sistemin entalpi art absorbe
ettii sya eittir.
H = E + P.V = E + nRT ;
n : gaz fazndaki rnlerin mol says gaz fazndaki reaksiyona girenlerin
mol says
R : deal gaz sabiti ( birimi H ve E ile ayn olacak ekilde seilir.)

ot
la

7.6 Standart Oluum Entalpileri

de
rs
n

Bir maddenin standart hali 1 atmosfer basn altnda ve 25 oC da kararl olduu haldir. Ho
simgesi standart entalpi deiimini gsterir. Standart oluum entalpisi Hof , standart halde 1
mol bileiin standart haldeki elementlerinden olumasna ilikin tepkimenin entalpi
deiimidir.
Ho = Hof (rnler) - Hof (tepkimeye girenler)
Oluum slar, mol bana kilo joule olarak verilir. Bir elementin oluum entalpisi sfrdr.
7.7 Yanma Iss ve Entalpisi

Yanma ss bir cismin oksijen ile tamamen yanmasnda meydana gelen sdr. Yanma ss
daha ok organik maddeler iin tanmlanr.
rnek : 18oC da sv benzenin sabit basntaki molar yanma ss H = 783.4 kkal/ mol dr.
Ayn scaklktaki sabit hacimdeki yanma ssn (E) hesaplaynz.

.e
e

n =6 7.5 = -1.5
H = E + P.V = E + nRT
-783400 = E - 1,5 . 1,987 . 291 ise ; E = -782536.6 kal.

Problemler

1. 2 mol ideal gazn 27 o C da 5 atm. den 0.5 atm. kadar geniletilmesindeki ii joule
ve kal olarak hesaplaynz.
W = 12 PdV = 12n.RT/V dV = V1V2nRT/V dV = nRT V1V2dV/V = nRT ln V2 / V1
T= sabit ise P1 / P2 = V2 / V1

= 2,303 . n . R . T log. P1 / P2 = 2,303 . 2 . 8,314 . 300 . log5/0,5 = 11488,3 joule

2748 kal.
2.mol ideal gazn 0oC da 22.4 lt. den 2.24 litreye sktrlmasnda yaplan


3. gram benzenin kaynama noktas 80oC de ayn koullardaki buhara evrilmesi
ile i enerji ve entalpideki deimeyi hesaplaynz.

.e
e

de
rs
n

ot
la

ri.

co

W = P (Vgaz Vsv) = P. Vgaz = P.n.R.T/P = nRT = 100/78. 1,987 . 353

= 918 kal.
Q = 100 . 94,4 = 9440 kal.
E = Q - W = 9440 918 = 8522 kal.
H = E + P.V = 8522 + 918 = 9440 kal.
4. 1 atm. basnta ve 27 o C 7 gram azot gaznn izoterm ve reversible olarak ilk
hacminin yarsna kadar sktrlyor, harcanan ii hesaplaynz. (-103.7 kal )
mol ideal gazn 18oC da 4 atm. basntan 1 atm. basnca izoterm olarak
geniletilmesinde yaplan maksimum ii kalori, litre .atm. ve joule cinsinden
hesaplaynz. (803 kal.)

maksimum ii kalori, litre .atm. ve joule cinsinden hesaplaynz.

W = nRT ln V2 / V1kal.= -5210 joule= -51.7 lt. atm.

BLM 8. KMYASAL KNETK

Kimyasal kinetik, reaksiyona girenlerin hangi hzla rnlere dntn ve rnlere

dnmesi iin hangi kademelerden getiini gsterir. Genellikle reaksiyon hzna etki eden
etkenler unlardr :
Scaklk,
Basn,
Sisteme giren veya kan her bir trn konsantrasyonlar.
8.1 Reaksiyon Hz

Reaksiyon hz: Bir reaksiyonda birim hacimde ve birim zamanda dnmeye urayan
maddenin mol saysdr.
Konsantrasyonun zamanla deimesi;

de
rs
n

ot
la

ri.

co

c / t , dc / dt reaksiyona girenin deriimi zamanla yle deiir;

Yukardaki reaksiyonda konsantrasyon deiimlerini yle yazabiliriz .

- dCA / dt ; A deriiminin zamanla azalmas , A maddesi reaksiyona girip zamanla azald
iin bana eksi iareti konulur.
dCB / dt ; B maddesinin zamanla olumas , dCC / dt ; C maddesinin zamanla olumas

Reaksiyon hz, denklemin stokiyometrisine yani katsaylara baldr.

-dCA / dt = 2 dCB / dt = 2 dCC / dt dr.

.e
e

-dC / dt = f (CA, CB , Cc, ) Herhangi bir reaksiyonun hz, her bir trn konsantrasyonuna
baldr.
Her kimyasal tepkime iin reaksiyona giren madde konsantrasyonlarn tepkime hzna
balayan hz eitlii denilen matematiksel bir ifade vardr.
Mertebe :Bir tepkimenin mertebesi, hz eitliindeki deriim terimlerinin stlerinin toplam
ile verilir. Bir tepkimenin hz eitlii ve dolaysyla mertebesi deneysel olarak tayin
edilmektedir. Bunlar, tepkimenin kimyasal reaksiyon denkleminden (katsaylarndan)
kartlamazlar.

Bu hz ifadesi reaksiyon hznn N2O5 konsantrasyonu ile dorudan orantl olduunu gsterir.
Eer konsantrasyon iki katna karlrsa hz da iki katna kar. Orant sabiti k, hz sabiti
olarak isimlendirilir. Hz eitliinin ekli ve k nn deeri deneysel olarak tayin edilir. k nn
saysal deeri scakla ve hzn ifade edildii terimlere baldr.

ot
la

ri.

co

NO2 deriimi iki katna karlrsa reaksiyon hz da iki katna kar. Eer reaksiyona giren her
iki maddenin deriimi de ayn anda iki katna karlrsa reaksiyon hz drt katna kar.

NO konsantrasyonu iki katna karsa hz drt katna, H2 konsantrasyonu iki katna karsa hz
iki katna, her ikisi birden iki katna karsa hz sekiz kat artar.

r = -dCA / dt = k. CAn

de
rs
n

-dc /dt = k. cAk cBk cc byle bir hz denklemi yazld zaman bu reaksiyon A ya gre
. mertebedendir.
Toplam mertebe : + + dr.
n: reaksiyon mertebesi, r: reaksiyon hz

Tek bir basamakta ve tek etki ile yryen tepkimelere elementer ( en basit ) tepkime denir.

8.1.1. Sfrnc Mertebeden Reaksiyonlar

r = -dCA / dt = k. CAo = k , Co dan C ye kadar integre edilirse

C

dc = k ot dt C Co = - kt + sabit

.e
e

Co-

C = Co kt ; sfrnc mertebeden reaksiyonlarn hzlarnn konsantrasyona bal olmad

grlr.
Co t = 0 iken ki konsantrasyon,
C t = t zaman sonunda geri kalan konsantrasyon,
Co C = reaksiyona giren konsantrasyon dur.

k bir sabittir ve deneysel olarak tayin edilir. Reaksiyon balangcndan itibaren t zamanlarnda
maddenin konsantrasyonlar llr ve t ye kar grafii izilirse eim k y verir.

8.1.2. Birinci Mertebeden Reaksiyonlar

dc / c = k ot dt lnc lnco = - kt ln(c/co) = - kt c/co = e-kt

c = co e-kt

8.1.3 Yarlanma Sresi:

co

Co-

r = -dC / dt = k. C1 = k , Co dan C ye ve t=0 dan t ye kadar integre edilirse

ot
la

C= Co / 2 iken t = t1/2

ri.

Konsantrasyonun balang konsantrasyonun yarsna inmesi iin geen zamandr ve t1/2 ile
gsterilir.

I . mertebeden reaksiyon iin

de
rs
n

k = 2.303 / t log.( Co / C ) = 2.303 / t1/2 log. ( Co / Co/2 ) = 2.303 / t1/2 log.2 = 0.693 / t1/2
t1/2 = 0.693 / k

I . mertebeden reaksiyon iin reaksiyonun yarlanma mr sabit bir saynn hz sabitine

blmdr.
8.1.4 kinci Mertebeden Reaksiyonlar

-dC / dt = k. C2 = k.CA CB

.e
e

Reaksiyon hz dnen madde konsantrasyonun ikinci kuvveti ile doru orantl ise
reaksiyonun derecesi ikidir.

a) Balang konsantrasyonlar eit ise ; CA = CB = C

-dC / dt = k. C2 , Co dan C ye ve t=0 dan t ye kadar integre edilirse;
1 / C = 1 / Co + k.t

bunun grafiini izersek;

tg = k

Yarlanma mr;

t1/2 = 1 / Co .k

II. mertebeden reaksiyonlar iin tepkimelerin yarlanma mr balang konsantrasyonuna

baldr.

-dC / dt = k CA CB

co

b) Balang konsantrasyonlar eit deil ise;

dx / dt = k. (a x )( b x ) 0dan xe ve 0dan tye kadar

ri.

integre edilirse;

8.1.5 n. Mertebeden Reaksiyonlar

ot
la

k = 1 / t(a - b) ln b(a x ) / a(b x )

-dC / dt = k. Cn

de
rs
n

1 / Cn-1 = 1 / Co n-1 + k.t.( n 1 )

n. mertebeden reaksiyonlar iin yarlanma mr;

t1/2 = 2n-1 1 / (n 1) Co n-1 .k

8.2 Tepkime Hzlarnn arpma Kuram

.e
e

Reaksiyonun hz belirli bir zaman aralnda oluan arpmalarn says ile orantldr. Her
A2 ve B2 arpmas reaksiyon vermez. Etkin arpma denen, tepkime veren arpmalarn
says genellikle A2 ve B2 moleklleri arasndaki toplam arpmalarn ok kk bir kesri
kadardr. Bunun iki nedeni vardr :
a) a) Molekllerin uygun olmayan ekilde ynlenmeleri,
b) b) Molekllerin ok yava arpmas; bir molekln elektron bulutu negatif ykldr.
Yava hareket eden iki molekl birbirlerine ok yaklarlar ve bu molekllerin elektron
bulutlarnn birbirlerini itmesi nedeniyle geri dnerler. Buna karlk daha hzl hareket
eden molekllerin arpmalar bu itme tarafndan nlenemez. Etkin bir arpma iin
arpan molekllerin toplam enerjisi minimum bir deere eit veya daha byk olmaldr.
Scakln tepkime hzlarna etkisi bu gr kuvvetlendirmektedir. Scaklk ykseldiinde
hemen hemen btn kimyasal reaksiyonlarn hzlar artar. Bu etki endotermik reaksiyonlarda
olduu gibi ekzotermik reaksiyonlarda da gzlenir.
8.3 Aktif Kompleks Teorisi

Etkin bir arpma iin gerekli olan enerji gei hal kuram ile biraz farkl ekilde aklanr.

Aktif Kompleks

ot
la

ri.

co

Aktif kompleks izole edilemez, yalnzca bir an iin var olan atomlarn kararsz bir
dzenlenmesinden ibarettir. Buna gei hali denir. yksek potansiyel enerjili bir haldir.

de
rs
n

Aktivasyon enerjisi; reaksiyona giren maddeler ile rnler arsnda bir potansiyel enerji
engelidir. Etkin bir arpmada hzl hareket eden A2 ve B2 molekllerinin kinetik enerjilerinin
bir ksm yksek enerjili bir aktif kompleks oluumu iin gerekli olan aktifleme enerjisi iin
harcanr.

.e
e

BLM 9 KMYASAL DENGE

Yukardaki kuramsal tersinir bir reaksiyon dnelim. Bu eitlie gre A2 ve B2

karmlarndan AB elde edildii gibi saf bir AB bileii de A2 ve B2 vermek zere
bozunabilir.

A2 ve B2 karmlarnn bir reaksiyon kabna yerletirildiini dnelim. Uygun tepkime

koullarnda A2 ve B2 , AB rnn vermek zere reaksiyona girer ve deriimleri zamanla
azalr. Reaksiyon sresince A2 ve B2 konsantrasyonlar azald iin ileriye doru olan
reaksiyon hz da azalr.

m
co
ri.

de
rs
n

ot
la

Deney,in balangcnda AB bulunmad iin geriye doru olan tepkime (ters tepkime)
oluamaz. Ancak, ileriye doru olan tepkime ile biraz AB oluunca geriye doru olan tepkime
balar. Geriye doru olan reaksiyon nce yava olup (AB nin konsantrasyonu dk
olduundan) zamanla hzlanr. Zaman ilerledike, ileriye olan reaksiyon hznn azalmas ve
buna karlk geriye doru olan reaksiyon hznn artmas , hzlar birbirine eit oluncaya kadar
devam eder.

Dengede, reaksiyonda yer alan tm maddelerin konsantrasyonlar sabittir. Yani;

ABnin oluma hz = ABnin bozunma hz
ABnin konsantrasyonunda deime olmaz.

A2 ve B2 nin rne dnme hz = A2 ve B2 nin tekrar oluma hz

A2 ve B2 nin konsantrasyonunda da deime olmaz.

.e
e

Burada tm etkenlerin durdurulmas ile deil ileriye ve geriye doru olan tepkime hzlarnn
eit olmas nedeniyle konsantrasyonlarn sabit olduuna dikkat edilmelidir.

Dengede,

hzf = kf A2 B2,

hzr = kr AB2

hzf = hzr
kf A2 B2

= kr AB2

ot
la

ri.

co

Buraya kadar yaptmz ilemlerde, ileri ve geri reaksiyonlarn tek basamakta yryen
mekanizmalar olduunu kabul ettik. Birden fazla basamak ieren mekanizmalarla oluan
reaksiyonlar iin de kimyasal denge kanunu geerlidir. Bunu aklamak iin bir rnek
yapalm.

.e
e

de
rs
n

Ancak bu yukardaki reaksiyonun iki basamak ieren bir mekanizma ile olutuu
sanlmaktadr.

Sonu :

K = K1K2

dr.

9.1 Denge Sabitleri

Denge sabiti Knn saysal deeri belirli scaklkta deneysel olarak tayin edilmelidir. Denge
sabitinin saysal deerinin bykl denge konumunu belirleyen nemli bir kanttr.
rnein;

Yukardaki K deeri ok byk; bunu yle yorumlayabiliriz.

m
co
ri.
ot
la

9.2 Heterojen Dengeler

de
rs
n

ki yada daha fazla fazda bulunan maddeler arasndaki dengelere heterojen dengeler denir.
Sabit scaklk ve basnta saf kat ve saf svlarn deriimleri sabittir. Bu nedenle herhangi bir
heterojen dengede, tepkime sisteminde yer alan saf kat yada saf svlarn deriim dengeleri K
deerine katlr ve bu maddelerin deriim terimleri denge sabiti ifadesinde gzkmez.

.e
e

Belirli bir scaklkta kat karmn zerindeki CO2 gaznn denge deriimi sabittir.

9.3 Basnlar Cinsinden fade edilen Denge Sabitleri

Bir gazn ksmi basnc o gazn deriiminin bir ls olduundan gazlar ieren tepkimelere
ait denge sabitleri, tepkimede yer alan gazlarn ksmi basnlar cinsinden ifade edilebilir. Bu
tr denge sabitleri Kp ile gsterilir.

ri.

co

Bu tepkimeye ilikin Kp ile deriimler cinsinden yazlan denge sabiti arasnda bir iliki vardr.

PV = nRT ise
n / V = konsantrasyon olduundan , A gaz iin

ot
la

Gazlarn ideal davrandn, dier bir deyile ideal gaz yasasna uyduklarn varsayarsak :
P = (n/V) RT

PA = A RT

de
rs
n

( PA)a = A a (RT)a

.e
e

yazlabilir. Bu ekilde, reaksiyon sisteminde yer alan dier gazlar iinde yazlan benzer
eitlikler Kp ifadesinde yerine yazlrsa ;

9.4 Dengeyi Etkileyen Faktrler

Denge halindeki bir reaksiyon, dardan bir etki olmadka konumunu korur. Bu etki
konsantrasyon, scaklk ve basn olabilir. Bu etkilerin herhangi biri sz konusu olursa
dengedeki sistemin nasl hareket edeceini Le Chatelier etkisi sayesinde tahmin edebiliriz.
Le Chatelier lkesi: Dengedeki bir sisteme bir etki yaplnca sistem o ekilde hareket eder ki o
etki azalsn veya yok olsun. Yalnz katalizr zel bir durum gsterir. Dengedeki bir sisteme
katalizrn etkisi yoktur. Daha dorusu katalizrn etkisi sadece dengeye abuk ulalmasn
salar. Denge konumu ise katalizr tarafndan deitirilemez.

9.4.1 Scaklk Etkisi

Kimyasal reaksiyonlar, ekzotermik (H, eksi deer ) ve endotermik (H, art deer ) olarak
ikiye ayrlr.

ri.

co

Yukardaki reaksiyonun geriye gitmesi iin s verilmelidir. Denge halindeki bu sistem

soutulursa NH3 oluumu artar. nk, bu darya s verir ve soutma etkisini yok etmek
iin alr.
Scaklk deitirildii zaman, denge sabitinin saysal deeri de deiir. Scaklk artka denge
sabitinin saysal deeri de artar.

ot
la

9.4.2 Konsantrasyon Etkisi

9.4.3 Basncn Etkisi

de
rs
n

Girenlerin konsantrasyonu artrlrsa denge NH3 oluumuna doru kayar. nk,

konsantrasyon fazlall etkisini yok edici ynde geliir.

Doal olarak drt gaz moleklnn oluturaca basn, sabit hacimde iki gaz moleklnn
oluturaca basntan byk olur. Bu nedenle, bu denge karmnn basnc artrlrsa denge
saa kayar. Daha az basncn olduu yne kayar ki basn etkisini yok etsin. n = 0 olan
reaksiyonlarda basn deiimleri denge zerinde etkisizdir.
BLM 10 ASTLER ve BAZLAR

.e
e

Gnmzde,drt deiik asit-baz kavram kullanlr ve duruma en uygun olan kavram

kimyac tarafndan seilir.
Sulu zeltilerinde turnusol kadn krmzya dntren, bazlar ntrletiren ve tatlar eki
olan maddelere asit denir. Sulu zeltilerinin tad ac olan, turnusol kadn maviye
dntren, asitleri ntrletiren maddelere baz denir.

Asitler, bazlar ve tuzlar 1834te Faraday tarafndan elektrolitler olarak adlandrld. 1838te
Justus Von Liebit, asitlerin metallerle yer deitirebilen hidrojen ieren bileikler olduunu
nerdi. 1884te suyun iyonlarna ayrtrc bir zgen olduu nerildi. Sulu ortamdaki H+
(aq) zellii bilinmiyordu.
Gnmzde, sulu zeltide iyonlaarak hidronyum iyonu, H+ (aq), oluturan maddelere asit,
sulu zeltide iyonlaarak hidroksit iyonu, OH- (aq), oluturan maddelere baz denir.

Herhangi bir kuvvetli asidin seyreltik zeltisi, kuvvetli bir bazn seyreltik zeltisi ile
ntralletirildiinde, ntrleme entalpisi sabittir. Zayf bir asidin anyonu ve zayf bir bazn
katyonundan az znen bir tuz oluursa tepkime entalpisi farkl olur. nk, burada toplam
entalpi, ntralleme yannda, zayf asit ve bazn iyonlamas ve az znen tuzun kmesi ile
ilgili s deimelerini kapsar.

ri.

co

Arrehenius asitlerinin ortak zellii H+ (aq) iyonunun zelliidir. Kimyasal zellikler,

asitlerin aktif metallerle ve bikarbonat iyonu ile vermi olduu reaksiyonlardr.

ot
la

Arrehenius bazlarnn zellii ise;

de
rs
n

ou metal oksitleri, su ile tepkimeye girerek asitleri oluturur. Bu ametal oksitlere asidik
oksitler veya asit anhidritler denir.

Baz metal oksitleri ise suda znerek hidroksitleri oluturur. Bunlara bazik oksitler de denir.

Asidik iyon

.e
e

zc

Asit oksitler ve bazik oksitler susuz ortamda reaksiyona girerek tuzlar olutururlar.
Arrehenius kavram sadece su ve sulu zeltiler iindir ve snrldr. Sonralar daha genel ve
susuz ortamdaki tepkimelerede uygulanabilen kavramlar gelitirilmitir. Arrehenius-su
kavram baka sistemlere de uygulanabilir. Asit zcye zg katyonu veren, baz zcye
zg anyonu oluturan maddedir. Bylece zc sisteminin asidi ile baz reaksiyona
girdiinde oluan rnlerin bir tanesi zcnn kendisidir.
Tipik asit

Tipik baz

H2O

H3O+(aq),
(H+.H2O)

OH-

HCl

NaOH

NH3

NH4+
(H+. NH3)

NH2-

NH4Cl

Na NH2

NHOH-

NH2OH. HCl
(NH3OH+.Cl-

Bazik iyon

NH2OH

NH3OH+
(H+.NH2OH)

K(NHOH)

SO2

SO2+2

SO3-2

SOCl2

Cs2SO3

N2O4

NO+

NO3-

NOCl

AgNO2

COCl2

COCl+

Cl-

(COCl)AlCl4

CaCl2

co

Svlarn elektriksel iletkenlii, kendi kendine iyonlamalarndan ileri gelir.

ri.

Asit-baz reaksiyonlarn incelemek iin indikatrler kullanlr. Fenolftalein, sv amonyak

zeltisinde, potasyum amid (KNH2) ilavesiyle krmz renklidir.
Amid iyonunun reaksiyonlar hidroksil iyonunun reaksiyonlarna benzer.
10.1 Brnsted-Lowry Asit Baz Kavram

de
rs
n

ot
la

1923de Johannes Brnsted ve Thomas Lowry birbirlerinden bamsz olarak geni kapsaml
asit-baz kavram nerdiler. Buna gre, proton veren maddelere asit, proton kabul eden
maddelere baz denir. Bu tanma gre, asit-baz reaksiyonunda asitten baza bir proton aktarlr.
Buna gre,

Bu teoriye gre asitler ve bazlar molekl yada iyon olabilirler. Bir protonun alnmas veya
verilmesi ile birbirine dnebilen bu gibi asit-baz iftlerine konjuge asit-baz ifti denir.
NH4+, NH3n konjuge asidi, NH3 ise NH4+ asidinin konjuge bazdr. Baz tepkimelerde asit,
baz tepkimelerde ise baz olarak grev yapabilen birok molekl ve iyon bulunmaktadr; bu
gibi maddelere amfiprotik maddeler denir. rnein, amonyakla su tepkimesinde; su asit
grevinde, asetik asit olan tepkimede ise su bir bazdr.

.e
e

Brnsted kavramna gre, asitlerin kuvvetlilii proton verme yatknlna, bazlarn

kuvvetlilii ise proton alma yatknlna baldr.

Asit ne kadar kuvvetli ise baz o kadar zayftr. Baz ne kadar kuvvetli ise konjuge asiti o kadar
zayftr.
Asit baz tepkimesinde; denge daha zayf olan asidin ve daha zayf olan bazn olumas
lehinedir.
Brnsted kavram Arrhenius kavramnn geniletilmi eklidir. Kuvvetli asitler; rnein HCl
kuvvetli elektrolit gibi davranrlar. Yani, bu asitler suda hemen hemen % 100 orannda
iyonlaarak H3O+deriimi dktr. Brnsted kavram, Arrhenius a gre ok genitir ve sade

OH- iyonu Brnsted baz olarak Arrhenius kavramna girer. Arrhenius Kavramna gre
kuvvetli bazlar suda tamanen iyonlarlar ve OH- iyonu gibi deriiminin yksek olduu
zeltiler olutururlar. Aslnda NaOH gibi bileikler saf halde de iyonik olup NaOH
moleklleri yoktur.

10.2 Hidroliz

ri.

co

Bir iyonun, H3O+ veya OH- iyonu oluturmak zere su ile verdii reaksiyona hidroliz denir.
Suda baz gibi davranabilen anyonlar hidroliz tepkimesini temsil ederler.

ot
la

Bir anyonun hangi oranda hidrolize girecei anyonun bazlk kuvvetine baldr ve zeltideki
OH- iyonu ile anyonun bal deriimleri hidrolizin ne oranda gerekletiinin bir
gstergesidir. Yksek oranda hidroliz olan anyonlar, konjuge asitleri zayf olan kuvvetli
bazlardr.

de
rs
n

Baz anyonlar, mesala Cl- hi hidrolize giremez. Zayf baz olduu iin sudan proton alamaz.
Konjuge asitler, H3O+ dan daha kuvvetli olan anyonlar suda hidroliz tepkimesi vermezler.
Asetatn hidrolizi:

Hidrojen ieren baz katyonlar, hidroliz tepkimesine girerek H3O+ olutururlar.

10.3 10.3 Asitlik Kuvveti ve Molekl Yaps

.e
e

Asitler kovalent hidrrler ve oksiasitler olmak zere iki ana snfa ayrlr.
10.3.1 Hidrrler

Hidrojenin baka elementle yapt kovalent bileiklere hidrr denir. rnein, H2S, HCl, gibi.
Bir elementin hidrrnn asitlik kuvvetini balca iki faktr etkiler; elementin
elektronegatiflii ve atom bykldr.
Ayn periyotta bulunan elementlerin hidrrleri iin asitlik kuvveti soldan saa doru
artar. Ayn elektronegatiflik kuvvetinin art gibidir. Elektronegatiflii yksek olan
elementler, elektronlar hidrojenden kendine doru ektii iin hidrojen proton eklinde
kolaylkla aa kar. kinci periyotta bulunan azot, oksijen ve florn elektronegatiflikleri
yledir;
N<O<F
Hidrrlerinin asitlik kuvveti;
NH3 < H2O < HF

 Ayn grupta bulunan elementlerin hidrrlerinde asitlik kuvveti, merkez atomun

bykl artka artar. VI A ve VII A grubu elementi hidrrlerinde asitlik kuvveti ;

co

nc periyotta bulunan ; fosfor, kkrt ve klorn elektronegatiflii yle

deimektedir.
P < S < Cl
Asitlik kuvveti ise ,
PH3 < H2S < HCl

ot
la

ri.

H2O < H2S < H2Se < H2Te

HF < HCl < HBr < HI
H2O ve HF en zayf asit ve elektronegatif, o halde merkez atom bykl nemlidir. Atom
byklnn etkisi, elektronegatiflik etkisini bastrr. nk, merkez atomu byk olan bir
hidrrn proton vermesi, merkez atomu kk olan hidrrn proton vermesinden daha
kolaydr. Ayn periyotta bulunan elementlerin hidrrlerinde merkez atomun boyutlarndaki
farklar ihmal edilebilir. Halbuki ayn grupta bulunan atomlarn hidrrleri karlatrldnda
merkez atom bykl nemlidir. Florn atom yarap 71pm, iyodun yarap 133 pm dir.
HF zayf asit, HI ise kuvvetli asittir.
10.3.2 Oksiasitler

de
rs
n

H-O-Z
Oksijene bal hidrojen asit karakterlidir. Asitlik kuvveti Z atomunun elektronegatifliine
baldr. Z atomu, dk elektronegatiflie sahip bir metal ise baz, Z atomu, yksek
elektronegatiflie sahip bir metal ise asit zellik gsterir.
Elektronegatiflik sras I < Br < Cl olan atomlarn oksi asitlerinin asitlik kuvveti yledir;
HOI < HOBr < HOCl

Z atomuna bal olan oksijenlerin says ne kadar ok ise, asit o kadar kuvvetlidir.

.e
e

Asitlik artika merkez atomun formal ykde artar.

Fosfor ieren oksiasitlerin hepsi zayf asit olup, asitlik kuvveti hemen hemen ayndr.

(HO)mZOn genel formlne sahip olan asitlerin kuvvetlikleri n deeri ile ilikilendirilebilir.
n = 0 ise asit ok zayf bir asittir. HOCl, (HO)3B
n = 1 ise asit zayf bir asittir. HOClO, HNO2 , (HO)2SO2 , (HO)3PO

n = 2 ise asit kuvvetli bir asittir. HOClO2, HONO2 , H2SO4 ,

n = 3 ise asit ok kuvvetli bir asittir. HOClO3, HOIO3,
Elektron ekici gruplarn etkisi, organik asitlerde de grlr.
10.4 Lewis Kuram
Brsted, kuramnda bir baz bir protonu ekebilen ve tutabilen paylalmam elektron iftine
sahip bir molekl yada iyondur. Asit ise proton salayabilen maddedir. Eer bir molekl yada
bir iyon, bir elektron iftini bir proton ile ortaklaa kullanabiliyorsa, ayn ii dier maddelerle
de yapabilir.

co

Gilbert N. Lewis 1923 1938 yllarnda asit- baz olayn protondan bamsz gelitirmitir.
Lewis baz; ise sahip olduu paylalmam elektron ifti ile bir atom, molekl yada iyon ile
kovalent ba oluturabilen bir maddedir. Lewis asidi; bir bazdan elektron iftini kabul ederek
kovalent bir ba oluturabilen bir maddedir.

de
rs
n

ot
la

ri.

Brsted, kuramna gre baz olan maddeler, Lewis kuramna gre de bazdr. Ancak, Lewis asit
tanm, ok sayda maddeyi kapsar. Lewis asidinde bazn elektron iftini kabul edebilecek bo
bir orbitalin bulunmas gerekir.
Lewis asitleri, oktetleri tamamlanmam olan atom yada moleklleri kapsar. Yani, deerlik
kabuunda elektron eksii olan ve koordinasyon saysn artrabilen merkez atom ieren
bileikler Lewis asidi olarak davranr.

Alminyum klorr dimer eklinde bulunur. Alminyum atomunun oktetini tamamlamak iin
de klor elektronunu verir.

.e
e

Deerlik kabuunu geniletebilen merkez atomlara sahip olan bileikler, bu genilemenin

olutuu tepkimelerde Lewis asitleridir. Merkez atomlarnda bir veya daha ok sayda oklu
ba olan SO2 , SO3 ve CO2 gibi molekller de Lewis asididir.

Maden filizindeki silikay (SiO2) silikat (SiO3) olarak uzaklatrabiliriz. Cam, seramik ve
imento yapmnda kullanlan yntemdir. Lewis asidinde dikkati protonda toplayan Arrhenius
ve Brnsted iftleri Lewis terimleriyle yorumlanabilir.

co

Primer Lewis asidi olan protonu saladndan Brnsted asidine sekonder Lewis asidi
denilmektedir. Brnsted asidi, Lewis asidinin (proton) daha nceden bir bazla birlemi
olduu bir kompleks bileik olarak yorumlanr. Bu tepkimeye bu bazn, daha kuvvetli olan
dier bir bazla yer deitirme tepkimesi olarak baklr.

ri.

Tm Brnsted asit-baz tepkimeleri, Lewis baz yer deitirme tepkimeleridir.

ot
la

Lewis Bazlar; btn anyonlar Lewis bazdr. Su, alkol, eter gibi ortaklanmam elektron ifti
bulunduran molekller Lewis bazdr. Metaller, koordine kovalent ba yapan alkin, alken,
Lewis bazdr. Baz ekirdee elektron ifti verdiinden, buna yunancada ekirdek seven
anlamna geldiinden nkleofil ad verilir. Bazlarn yer deitirme reaksiyonlar, nkleofilik
yer deitirme reaksiyonlardr. Lewis asitleri, bir bazla olan reaksiyonlarnda elektron ifti
aldklarndan elektrofil denir ve reaksiyonlar da elektrofiliktir.

de
rs
n

dev: NH4Cl, NaNH2 ile sv NH3 te NaCl ve NH3 oluturacak ekilde tepkimeye girer.
Brnsted, Lewis ve zgen sistemlerine gre asit-baz kavram aklaynz.
10.5 Lux-Flood Asit Baz Teorisi

.e
e

1939da Lux, 1947 de Flood, bir teori ileri srdler. Buna, gre asitler oksit iyonu olan
maddelerdir. Bazlar ise oksit iyonu veren maddelerdir.

10.6 10.6 Asitlik Kuvveti

Ayrma sabiti byk olan asit ve bazlara kuvvetli, kk olan asit ve bazlar ise zayf olarak
bilinir.

Suda tamamen iyonlaabilen asitlere ( HCl, HBr, HI, HNO3, HClO4 ) kuvvetli asit, tamamen
iyonlaamayan (HNO2, CH3COOH, HCN, H3PO4 ) asitlere zayf asit denir.

Kuvvetli bazlar sulu zeltisinde tmyle iyonlarna ayrabilen alkali ve toprak alkali
metallerin hidroksitleridir.

ot
la

ri.

co

10.7 10.7 Suyun yonlamas, pH ve POH

de
rs
n

PH tanm: Bir zelti ortamnn pH zelti ortamnda bulunan H+ iyonu molar deriiminin
on tabanna gre negatif logaritmasdr.

rnek: pH = 5.643 olan zeltinin C nun molar deriimi nedir ?

Cevap : 2.2810-6 iyon.g. / litre

.e
e

POH tanm: zelti ortamnda bulunan OH- iyonu molar deriiminin on tabanna gre
negatif logaritmasdr.

10.8 10.8 Zayf Asit ve Zayf Bazlarn yonizasyonu

Zayf asit

rnek: 0.05 M CH3COONa zeltisinin pH nedir ? Benzoik asit iin Ka = 6.3710-5

Cevap : pH = 8.45

ri.

co

dev: 0.01 M sodyum asetat zeltisinin 20oC da;

a) Hidroliz sabitini hesaplaynz. (Kb = Ksu/ Ka = 5.510-5)
b) Hidroliz derecesini hesaplaynz. (Kb =x2/ (1-x).(1/c) =x2.0.01/ (1-x) = 5.510-5 ise
x= % o.0235
c) Hidrojen iyonu deriimini hesaplaynz. ( 4.26610-9 iyon .g. /lt)
d) pH n hesaplaynz. (Ka = 1.8210-5) ( pH = 8.37

ot
la

Zayf Baz:

dev: 0.01 M pridin zeltisinin pOH nedir ? Kb = 1.610-9 ( OH deriimi= 5.4)

de
rs
n

10.9 10.9 Poli Asitlerin yonlama Basamaklar

.e
e

10.10 Kuvvetli Asit ve Zayf Bazdan Oluan Tuzlarn Hidrolizi

dev: 0.2 M NH4Cl zeltisinin pH deeri nedir? (NH3 iin Kb = 1.85. 10-5)
Cevap: pH = 5

10.11 Zayf Asit ve Zayf Baz Tuzunun Hidrolizi

co

dev: 0.02 M NH4COOCH3 pH = ? (Ka = 1.85.10-5, Ka = 1.85.10-5) ( Cevap: PH = 7)

ri.

10.12 ndikatrler

10.13 Tampon zeltiler

ot
la

Bir zeltide hidrojen iyonlarnn deriimine gre belirli bir renk oluturan zayf asit ve zayf
baz zelliindeki organik boyar maddelere indikatr denir. Organik boyar maddelerin
indikatr olarak kullanlabilmesi iin renk deiiminin dar bir pH alannda olmas gereklidir.
Asit ve baz olarak ikiye ayrlrlar. Herhangi bir zeltinin pHnn yaklak olarak
bulunmasnda kullanlr.

de
rs
n

Dardan hidrojen veya hidroksil iyonu katld halde zelti ortamnn pHnda nemli bir
deime yoksa byle zeltilere tampon zelti denir. Su ile seyreltiklerinde de pHn
korurlar. Zayf asit ve bu zayf asidin tuzu bir tampon sistemi oluturur.

dev: 0.6 molar satik asit ile 0.3 molar sodyum asetat ieren bir tampon zeltinin pH
nedir? Bir litre tampon zeltiye 0.1 mol HCl katlrsa pH ne olur?

.e
e

KAYNAKLAR
1. 1. Ralp H. PETRUCCI, General Chemistry Principles and Modern Applications.
Fifth Edition. 1989
2. 2. Raymonel CHANG, Chemistry, Third Edition. McGraw-Hill Inc. 1989
3. 3. C. E. MORTIMER, Chemistry, D. Van Nostrand Co., New York, 1967
4. 4. A. Bahattin SOYDAN, A. S. SARA, Genel niversite Kimyas ve Modern
Uygulamalar, 1994
5. 5. H. Carole, A. McQuarrie Donald, A. R. McQuarrie Peter, General Chemistry,
Third Edition. 1991

NDEKS
A

Ak sistem, 40

.e
e

Ba derecesi, 12
Ba grup elementleri, 8
Ba says, 15
Ba uzunluu, 12
Balayc elektron, 12
Barometre, 25
Basn, 25
Basit gaz yasalar, 27
Ba kuantum says, 3
Baz, 54, 55
Birleen hacimler yasas, 30
Bohr atom teorisi, 3
Boltzman sabiti, 29
Boyle yasas, 27
Buhar basnc, 34
Buhar basnc erisi, 34
Buharlama, 33
Buharlama entalpisi, 33
C

Charles yasas, 27

co
ri.

de
rs
n

ot
la

Aktivasyon Enerjisi, 48
Alam, 36
Alkali metaller, 6, 7
Amfiprotik madde, 55
Amontos yasas, 28
Anyon, 8,13
Apolar kovalent ba, 13
Asit, 55
Atom ktlesi, 54
Atom numaras, 5
Atom simgesi, 5
Atom yarap, 5
Atomik ktle birimi, 5
Avogadro yasas, 28

Asal momentum, 40
Adezyon kuvvetleri, 3
Aktif kompleks, 48
Aktinitler, 6, 7

evre, 40
zelti, 36
zc, 36
znen, 36
znme ss, 37

znrlk, 36
D

.e
e

Faz diyagram, 35
Ferromagnetik, 4
Formal yk, 15
G

Gay Lussac, 27, 30

Gaz basnc, 25
Gaz younluu, 29
Gei elementleri, 8
Genel gaz denklemi, 29
Gerek gazlar, 31
Grahham difzyon yasas, 31
Grup numaras, 15

co
ri.

de
rs
n

Ekzotermik tepkime, 42
Elektrofil, 59
Elektrolit, 39, 54
Elektron ifti geometrisi, 19
Elektron dalm, 4
Elektronegatiflik, 13
Elementer tepkime, 45
Empirik forml, 8
Endotermik tepkime, 42
Enerji, 40
Entalpi, 40
Erime, 35
Erime entalpisi, 35
Erime noktas, 35

ot
la

Dalton atom teorisi, 2

Dalton ksmi basnlar yasas, 30
Deerlik ba yntemi, 11, 23
Deerlik elektronlar, 3, 10, 15
Deneysel forml, 9
Denge sabiti, 50, 51
Deriik zelti, 36
Dipol-dipol kuvvetleri, 24
Diyamagnetik, 4
Donma, 35
Donma noktas, 35

Halojenler, 6, 7
Henrri yasas, 37
Hess yasas, 41
Heterojen denge, 51

Hidrasyon ss, 37
Hidratlama, 37
Hidroliz, 56
Hidrostatik basn, 26
Hidrr, 57
Hunt kural, 4
I

.e
e

Kaba forml, 8
Kalori, 41
Kapal sistem, 40
Katlar, 34
Katyon, 13
Kelvin scakl, 27
Kralama, 35
Kimyasal ba, 10
Kimyasal kinetik, 44
Kinetik enerji, 40
Kinetik kuram, 30
Kohezyon kuvvetleri, 33
Konjuge asit-baz, 30
Konsantrasyon, 38
Koordinasyon ba, 13
Kovalent ba, 10
Kristal enerji, 14
Kritik scaklk, 32
Kuantum says, 3
Ktlenin korunumu kanunu, 2

ri.
ot
la

de
rs
n

enerji, 40
gei elementleri, 8
deal zelti, 36
deal gaz, 29
deal gaz denklemi, 28
deal gaz sabiti, 28
deal gaz yasas, 28
ndikatr, 62
, 40
yon, 5
yonik balar, 10
yonlama enerjisi, 8
zoelektronik maddeler, 14

co

Is, 41
Is kapasitesi, 41
Is kapsam, 40
Islatma maddeleri, 33

L
Lantanitler, 6, 7
Le-Chatlier ilkesi, 53
Lewis asidi, 58, 59
Lewis baz, 58, 59
Lewis kuram, 10
Lewis simgesi, 10
Lewis yaps, 10, 11

London kuvvetleri, 24

ri.

co

Magnetik kuantum says, 3

Manometre, 27
Melez orbital, 23
Membran, 39
Mertebe, 45
Metalik kat, 35
Mol hacmi, 6
Molalite, 38
Molarite, 38
Molekl, 10
Molekl forml, 9
Molekl geometrisi, 19
Molekller aras ekim kuvveti, 10
Mutlak scaklk, 27
Normalite, 38
Nkleofil, 59

rg enerjisi, 14
zgl s, 41

.e
e

Paramagnetik, 4
Pauli dlama ilkesi, 4
Periyodik izelge, 6, 7
pH, 60
pOH, 61
Plank eitlii, 3
Plank sabiti, 3
Polar kovalent ba, 13

de
rs
n

Oksi asit, 57
Oktet, 10, 17, 18
Orbital, 3
Ortaklanmam elektron ifti, 12
Osmatik basn, 39

Rault yasas, 38
Reaksiyon hz, 44
Rutherford atom teorisi, 2

Seyreltik zelti, 36
Svlar, 33, 34
Sistem, 40
Solvatasyon ss, 37
Soy gazlar, 6, 7
Spin kuantum says, 3
Standart oluum entalpisi, 42
Stok zelti, 38
Sblimleme, 35

ot
la

Tampon zelti, 62
Tepkime ss, 41
Termodinamiin 1 inci yasas, 40
Termokimya, 40
Ters osmos, 39
Thompson atom teorisi, 2
Torr, 25, 26

co

Uucu olmayan svlar, 34

ri.

Van der Waals denklemi, 32

Van der Waals kuvvetleri, 24
Viskozite, 33
VSEPR, 19, 22

.e
e

de
rs
n

Yaltlm sistem, 40
Yanma entalpisi, 42
Yanma ss, 42
Yap forml, 8
Yarlanma sresi, 46
Ykseltgenme basama, 6

ot
la