ALICE K.

TURNER
Yllardr editrlk yapyor. N ew Yorkda yayor. Yazar,
H istory o f H ell (1995) [Cehennemin Tarihi] adl incelem e
eserinin yan sra, kimi ksa hikye ve bilim kurgu hikaye
leri antolojileri hazrlad: The P layboy B ook o f Science F ic
tion (1998); P layboy S tories: The B est o f F orty Years o f
Short F iction (1994); Snakes H ands: A C hapbook A bout
the F iction o f John C row ley (2001). Bata The N ew York
R eview o f S cien ce F iction olmak zere eitli dergilerde
makaleleri yaymland.

Ayrm: 412
ncelme dizisi: 190
Cehennemin Tarihi
Alice K. Tumer
ngilizceden eviren
Ayhan Sargiiney
Yayma hazrlayan
Nilgiin Bayram
Kitabn zgn ad
The Hisory a/Hell
A Harvest Book/1995
basmndan evrilmitir.
Alice T b m e r/1993
Kapak illstrasyonu
Sevin Altan
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
A. Tansel Mumcu
Bask ve cilt
Sena Ofset 10212) 613 38 46
Birinci basm 2004
Bask adedi 2000
ISBN 975-539-403-6

AYRINTI YAYINLARI
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Dizdariye emesi Sk. No.: 23/1 34400 embcrlita-st. Tel.: (0212) 518 76 19 Faks: (0 212) 51645 77

Alice K. Turner

Cehennemin Tarihi


N
C
E
L
E
M
E
D
I
Z
i
S
I
ENLKL T O P U M ! Jfch a t YEL POUTlKAW. a t MARKS, FREUD VE GNLK HAVAN ELETRS. ) a t KA
DINLIK ARZULAHL/R. Couard a t FREUD'DAN U C A N A PSKANAZ/S. . Tura a t NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NN
TNSELLK?/ Sahra a t ANTROPOLOJK AIDAN DDET/Der: 0. * ELETREL ALE KURAMFM. Posiez a t KBNE
DORUlft ms a t OEMOKRASi ARAYIINDA KENWK Bumi
YARIN/R Havemmn
DEVLETE KARI TOPLUM/R
Ctastres a t RUSYA'DA SOVYETIER (195-1921, AmuVsr -* BOLEVKLER VE DKETMiA! Blinton * EDEBYAT
KURAMVT Eagleton
k i FARKU SYASET/L K iker a t ZGR ETM Spring * EZLENLER! PEDAGOJS/R F raie a f
SANAY SONRASI TOPYALAR/B. Frmkel a t KENCEY DURDURUNYT Akem a t ZORUNLU ETME HAYIRVC. Betef a t
SESSZ YIINLARIN GLGES! DE YA DA TOPLUMSALI! SONU/J. Baudtilard a f ZGR BRTOPLUMDABM/R Feyerabend
a f VAH SAVANN MUTSUZLUU/ Oestres a t CEHENNEME VG/6. Vassaf a t GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debotd a t AIR EKM. Soul a t CNSEL 00ET/A Goderai a t ALTERNATF TBLNOLOJID, Drctaon
ATE VE
GNE! Uutdoch -A OTORTE/R. Senne a t TOTALTARZM/S. a t SLAM'N BNALTNDA KAHNIF Ayt Sabbeh
a t MEDYA VE DEMOKRASJ. Keane OCUK HAKLARI/Oer: B. FrankTtn a t KTEN SCNRA/Den R. B inektim a t DN
YANIN BATIUUMASI/S. Latoche a t TURKYENN BATIUUTIRIIMASI/C. Aktar a t SINIRLARI YKMAKG!. to to a t KAP
TALZM, SOSYALZM, EKQLOJVA G o t a t AVRUPAMERKEZCLk/S. Amin a t AHLAK VE MODERNK/ft Ftofe * GNDELK
HAYAT KIUVUZUIS. m s a t SVLTOPLUM VE DEVLET/Der J, > TELEVZYON: LDRBIELENCEIN. Postoan - *
MODERNLN SONULAfil/A G ito n s a t DAHAAZ DEVLET DAHA OK TOPLUM IR Cantzen a t GELECEE AF
bert - a t MEDYA, DEVLET VE ULUS'A Schlesiger a t MAHREMYETN DNM/A. S o te n !
TARH VE TNIJ,
Kovel
ZGRLN EKOLOJSIM Bookchin - DEMOKRAS VE SVLTOPLUM/J. > U HAN KALPLERMZ/R
! A K U VEDA/P, Feyerabend a t BEYN FAL ffiE KE S A MaHert ^ KTSAD AKUN ELETRSt/A Goz a t MO
DERNLE SKNT1LARI/C. Taylor a t GL DEMOKRAS/B. B a te r
EKRGE/B. Suits
KTLN EFFAFUVJ.
/riSard * ENTELEKTE1 S an * TUHAF HAVA'A R oss a f YEN ZAMANLARA. Hal-M. Jacques - TAHAKKM VE DREN SANATLARVJ.C. Serti a t SALIN GASPV! Ilc h a t SEVGNN BLGEVA FM kkraul * KMLK VE FARKLILIK/IV
Connoty a t ANTPOLTK ADA POLTkA/G to lg an a f Y B I BR SOL ZERNE TARTIMALAR/H. Wamwnghl a t 0 RAS VE KAPTALZM/S. Bufes-H. G M s a f OLUMSALLIK, RON VE DAYANIMA/R. Rony * OTOMOBLN KOLOJS/R Freund-G. Manin a t PME GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNEA P hilips a t MKANSIZI! POLTKASI/J.M Besni a t GEN
LER N HAYAT BLGS a KTABVR, VaneJem a t CENNETN DB/G Vassal a t EKOLOJk BR TORUMA DORUIM. Booteb il a ! DEOLOJK Balatn a t DZEN VE KALKINMA KISKACNDA TRKYE/A ksel a t AMERKA/J, Baudrlard a t POSTMODERNZM VE TKETM KLTR/M, Fealherslone a t ERKEK AKIl/G. Uoyd a t BARBARLK/M. Henry a t KAMUSAL NSA
NIN K Sermen a t POPLER KLTRLER/D. R om a t B E L E h l YTREN TOPLUM/R Jecniy a t GLME/H. Berg
son a f LME KARI HAYAT/N. O. Bm m a t SVL TAATSZK/Def.: Y. Coar a f AHLAK ZERNE TARTIMAUR/J. to n a l
* TKETMTOPLUMU/J. Baudrilard a t EDEBYAT VE KTLK/G, BataHie a t LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kier
kegaard a t ORTAK BR EYLER OLMAYANLARN ORTAKUI/A. Unis a t VAKT LORMEK/P. Feyerabend a t VATAN A
KIM!. V to i a t KMLK MBLANLARVO, to /te y-K . Robins a t DOSTLUK ZERNE/S ly cft a t KSE LKLERN. LafoBrt
a t KADINLAR NEDEN YAZDKURI HER MEKTUBU GNDERMEZLER7/D. Leader a t OKUMJ/VG. Josm ld a t TRAF ED
LEMEYEN CEMAAT/M B lancM a f RRT ZERNE/A PtaHps a t FELSEFEY YAAMAK/R B iln jlo n a f POLTk KAMERA/M.
Ryen-D. Ke/her a t CUMHURYETLK/P Penh a t POSTMODERN TEOfiVS. Best-D. Kelner a t MARKSZM VEAHUK/S. L
tes a t VAHET KAVRAMAK Reemtsma a t SOSYOLOJk DNMBL'Z Banman a t POSTMODERN ETK/Z Bauman a t
TOPLUMSAL CNSYET VE KTDAR/R.IV a t OKKLTURL YURTTAUK/V. K yrrim a a t KARIDEVRM VE S
YAN/H kiram sa a t KUSURSUZ CNAYET/J. Baudrilard a t TOPLUMUN McDONALDLATIRIlMASVG. Bzer a t KUSURSUZ NlHUST/KA Peasen - t HOGR ZERN E/M Walzer a t 21. YZYIL ANARZMler.J. P v tk is iJ . Bonen a t MAR/CN Z
GRLK ET/G. G. Btankett a t MEDYA VE GAZETECLKTE E Tk SORUNUR ar.:A, B elce yi R C hatM ck a t HAYATIN DE
ERM. Harris a t POSTMODERNZMN YANILSAMAURVT a t DNYAYI DETRMEK ZERNE/M. Lwy a t K
ZN A'SVB. Sanders a t TAHAYYL GCN YENDE! DNMEK/D.: G Robmsco J. R urdel a t TUTKULU SOSYOLOJVA Game t A. NefcaFe a t EDEPSZLK, ANAR VE GEREKLK/G Sanwell a t KENTSZ KENTLEME/M. a t YN
TEME KARI/P Feyerabend a t HAKKAT OYUNLARIM. Forresler a t TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/ Cennertm a t LME
HAKKI/S. Inceou a t ANARZMN BUGN/0ef.:HansM5fJ Deen a f MELANKOL KADINDIR/D. Bmkert a t SYAH 'ANLAR
l-IVJ. BendrUard a t MOOEPNZM, EVRENSRLk VE BREY1$. Benhabb a t KLTRE BZPERYALZMM TomSnson a t G
ZN VCDANVR S efiren a f KRESELLEME/Z a t ETE GR/A Pieper a t DUYGUTES TOPLUM/S. M eskcn
a t EDEBYAT OURAK HAYAT/A Nehamas a t MAJ/K Robins a t MEKANURI TKETMEK/J. Urry a t YAAMA SANATVG.
S a rim i a t ARZU AM Km el a t KOLONYALZM POSTKOLONYALZM/A Loomba a t KRETEK YABAN l/A P hilips a t
ZAMAN ZERNE/N, B ias a f TARHN YAPtSKM/A to n slo w a t FREUD SAVALARVJ. Forresler a t TEYE ADIM/M.
B lancM a t POSTYAPISALCI ANARZMN SYASET FESEFESl/T Mey a t ATEZM/R La Poidevin a f AK LKlLEfiVO.F.
Kemberg a t POSTVODERNLK VE HONUTSUZLUKURL/Z Bauman a t LMLLK, LMSZLK VE DER HAYAT
STRATEJLERVZ Bauman a t TOPLUM VE BNDIVK Leledakis a t BYS BOZULMU DNYAYI BYLBAEK/G. RJter
a t KAHKAHANIN ZAFERl/fl. Sandars - EDEBYATIN YARATILII/ Oupor > PARALANMI HAYAT/Z Bauman a f KL
T R E BELEK/J. Assmam a t MARKSZM VE DL FESEFESVV, N. Vo/o/nov a t MARX1N HAYALETLER/J. Damda a t
ERDEM PENDE/ t t DEVLETN YENDEN RETM/J. Stevens a f AOA SOSYAL BLMLER FESEFES/B. Fay
a f KARNAVALDAN ROMANA/MI BaM a t PYASA. ON a a f ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/EV Welidon a t KUTSAL
NSAN/G Amgamben at BNALTNDA DEVLET/R. Loutauat YAADIIME SEFALET/A Gorz a t YAAMA SANATI FELSE
FESN Nehamas
KORKU KLTR/ Funx a t ETMDE ETK/ Haynes a t DUYGUSAL YAANTl/0. Lupton a t
ELETREL TEOR/R. Gees a t AKIVlSTh E KTABVR Shart a t KARAKTER ANMASI/. Senne a t M00ERNLK VE
MPHBJLk/Z Bauman a t NIETZSCHE BR AHlAK KARITININ ET/P. Berhm itz a t KLTR. KMljK VE SYASET/Nafe
Tok a t AYDINLANMI ANARl'M. Kaufmann a t MODA VE GNDEMLER/D. Crane a t BLM ETVD. Resnk a t CEHEN
NEMN TARHVAK Tumer
H
A
Z
I
R
L
A
N
A
N
K

T
A
P
L
A
R
ADALET ARZUSU/fi.C. Sokrmon a t KRESELLEME VE KLTR/J. Totrinscn a t ZGRLK OLARAK KALKINMA/A Sen
a t KORKUNUN GLERVJ. Kisteva a t FOUCAULTNUN ZGRLK SERVEN/J.IV. Bernauer a t

indekiler

Giri............................................................................................. 9
I. KO RK UN Y ER A L T I........................................................................ 14
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.

M ISIRIN LLER K T A B I...................................

23
Z ER D T L K ..........................................
28
KLASK H A D E S ..................................................................................33
PLATONK C E H E N N E M ................................................................ 45
ROM A M P A R A T O R L U U ........................................................... 50
E O L .........................................................................................................57

V1U. GNOSTSZM.......................................................
IX.

63

M A N C L K . ..................................................................................... 66
5

X. LK H1RSTYANLAR........................................................................69
XI. CEHENNEM E N .............................................................................86
XII. SON YARGI............................................................................................93
XIII. APOKALPTK CEHENNEM T U R L A R I.................................106
XIV. O R T A A ............................................................................................ 114
XV. GZEM O Y U N L A R I........................................................................ 145
XVI. A R A F ...................................................................................................... 160
XVII. D A N T E NN N FER N O S U ..........................................................168
XVIII. YKSEK ORTAA........................................................................ 183
XIX. R E F O R M A S Y O N ............................................................................. 199
XX.
XXI.
XXII.
XXIII.
XXIV.

BAROK C E H E N N E M ...................................................................215
KAYBEDLM C E N N E T ..............................................................221
MEKANK E V R E N .......................................................................... 235
A Y D IN L A N M A ............................................................................... .2 4 6
SW EDEN BO RG U N G R S ....................................................258

XXV.
X XV I.
XXVII.
XXVIII.

ON DOKUZUNCU Y Z Y I L .........................................................262
GOETHENN F A U S T 'U ................................................................ 268
R O M A N T K LE R ............................................................................... 272
E V R E N SE L C L K ............................................................................. 286

XXIX. FREUD A I ................................

293

K A Y N A K A ....................................................................................... 300
D Z N ........................................................................................................

TEEKKR
Bu akademik bir alm a olm asa da, kimi sekin akademisyenler kitabn
baz blmlerini okuma inceliini gsterdiler. N ew York ve Yale niver
sitelerinden Harold B loom a; N ew York niversitesi'nden Norman Can
tor ve James R Carseye; Harvard'dan Em ily Vermeuleye teekkr bor
bilirim. M etinde herhangi bir hata varsa sorumlusu kesinlikle onlar deil,
benim. lk blmler iin mkemmel bir disiplinleraras balang noktas
salayan, N ew York niversitesi Bilim ve Sanat Okulu'nun grece yeni
kurulmu olan Liberal Studies blmne ve ktphanede gsterdii ayr
calklar iin zellikle Cynthia Warda mteekkirim. Okul arkadam o l
duu iin Carol H ill'e, Gotik esinlem eleri iin Margaret A twood'a, kimi
iyi nerileri iin Ted K leine, John Martin iin Tom D isch'e, A rt & Antic/t/esdeki gzel tantm iin Jeffrey Schaireye, haritalar hazrlayan Ken
F eisele, hem verdii evk hem de yayna hazrlamadaki kat tutumu nede
niyle Anne Freedgooda teekkrlerimi sunuyorum. ki zel teekkr de
yayncm ve dostum Eric Ashworth ve sonsuz moral destei, yararl kitap
lar ve snrsz bilgisi iin deerli R oom Anne Stainton Danee.
Bir kaynakada tm kitaplar eittir, ama gerekte bazlar dierlerin
den daha eittir. Enfem olojinin diabolojiden ne kadar farkl olduunu on
dan iyi kimse bilm ese de Jeffrey Burton Russel Fin. blis zerine okumaya
deer be kitaptan oluan nc akademik alm as, srekli mihenk ta o l
du. Sayfalan anan dier kitaplar arasnda Robert H ughesun H eaven and
H ell in Western A rt' . D.P. W alkcrm D eclin e o f H ell, Le G o f f un The
Birth o f P u rgatory'si, Paul Johnson'n A H istory o f Christianity'! ve H o
ward Rollin Patchin The O th er World'ii var. A.R.L. B eilin C ehennem in
Ayklanmas zerine hazrlad baslmam tezi yararl oldu ve birok ma
kalenin yenibasmlannt bana gnderdii iin Alan B em steine aynca m
teekkirim; Mr. B em stein'in ortaada Cehennem zerine yapt akade
mik almas da cehennem evrelerinde merakla bekleniyor.
Bu baskda, gerekli dzeltme ve eklem eler hekim Henry M. Claman,
rabip Dr. Kendall S. Harmon, Luther J. Link. Patrick M. O 'neil ve John
Updike tarafndan yapld.
Bana birok kez, bu kitab yazma Fikrinin nereden kt soruldu. in
hakikati altnda, G lgam , Enkidu, nanna ve Erekigali gecikm i kefim
yatyor. M ezopotamya mitleri beni ylesine artt ve k ey if verdi ki. Kor
kun Yeralt'nn geri kalann da kefedebilirim diye dndm. Ve bu y
le bir yolculuk oldu ki. asla tahmin edem eyeceim yerlere ekti beni.

G iri

Dnyann her yerinde insanlar lmden sonra yaama, bedenin i

levini yitirmesinden sonra bilinli kiiliin varln srdrdne
inanrlar. Antropologlar, arkeologlar, sosyologlar, klasik dnem uz
manlar ve karlatrmal din tarihi uzmanlan, bu inancn imdiye
kadar bildiimiz tm kltrlerde varolduu konusunda hemfikir
dirler. Bir paramzn bir yerlerde var olmaya devam ettiine inan
rz. Basite ifade edilen bu inancn tesinde, yaam sonras varolu
un zelliklerinin kltrden kltre, inantan inanca sanld kadar
olmasa da farkl olduu grlr.
llerin yaayanlar etkilediine, belki tanrlarla aramzda ara
clk ettiine ya da bize uyanda bulunmak, yardm etmek iin veya
kendi mulak hayaletsi amalan nedeniyle hayalet olarak grn9

1. XIII. yzyldan bir Fransz Kyamet sahnesi, Cehennem Az

dklerine inanrz. Biz de br dnyada onlara gerektii gibi davranmasn salamak iin, l bedenlerini uygun ekilde gmerek
ya da yakarak onlar etkileyebiliriz. Dualarmz, sunulannz ya da
ihmalkrlmz onlar etkileyebilir. Baz kltrler, llerin ruhlar
nn insan ya da hayvan olarak yeniden beden bulduklarna inanr
lar. Bazlar ise bir ller lkesinde, kasvetli bir Ananka ya da eolde, gneli bir Tir na n-O gda. destans bir Valhallada ya da Es
ki M srdaki gibi bir corafi blgeler toplamnda daimi bir lm
tesi varolua inanrlar. Ve bazlar da bedenin et ve kan molekl
lerinin, sonuta fiziksel olarak yeniden dirileceine inanrlar.
oumuz mant bir yana brakarak bu grlerin birkana
birden inanrz. Sekler amzda bile iyi bir Hristiyan, Arthur
Amcann ayn anda mezarlkta gml olduu yerde yattna; ru
hunun baka bir yerde, byk olaslkla da yukarda, merhametli bir
Tanr'nn yannda olduuna; hayaleti ya da ruhuyla bir medyum ya
10

da spiritalist araclyla veya anlaml, belki de gaipten haber ve

ren bir ryada iliki kurulabileceine; ve gelecekteki bir Yarg G
n'nde fiziksel beninin olgunluunun zirvesindeki haliyle yeniden
oluturulacana inanabilir. Bir ya da iki kuak ncesine kadar bir
ok Batl, bir hayaletin bir insana ya da belli bir yere musallat ola
bileceine inanyordu ve kimileri tamamen ya da ksmen buna h
l inanmakta. Eskiden bu dnyadan gen biri yalnzca Amca de
il. ayn zamanda Kral Arthur da olduunda; onun hem gml
hem cennette olduu, hem hayalet olarak birine ya da bir yere mu
sallat olabilecei, hem bir gn gelip yeniden dirilebilecei, ayrca
Kyamet borusu aldnda ya da zaman geldiinde arlmay
bekledii, bir tr daimi alacakaranlk uykusunda tutulduu dn
lebilirdi.
te yandan eer o Aziz Arthur olsayd, l bedeninin eti ve ke
mii huu iinde korunabilir; vcudu, dmanlarca deil, inanl
Hristiyanlarca para para edilip hastalarn ve muhtalarn yarar
lanmas iin trbelere datlabilirdi. l bir azizin parmak kemii
ya da hatta giysisinin bir parasnn bile mucizevi bir ifa ya da di
lekleri gerekletirme arac olabilecei dncesi ok yaygnd.
Bu kitap, Hristiyanlk tarafndan kabul edilen ve lm sonras
varln srdren kiiliin ya da ruhun gidecei iki ana mekndan
biri olan Cehennem zerinedir. Dier byk dnya dinlerinin de
kendi Cehennemleri vardr ve bunlar artc derecede benzerdir;
Hindularnki milyonlar bulurken Budistlerinki sekiz ile birka bin
arasnda deiir. Ancak bunlarn hi birinde ruh ebediyen alkonmaz ve hibir din Cehenneme Hristiyanlk kadar nem atfetme
mi, onu efsane, mit. itikat ve belli bir uzaklktan belirsiz psikoloji
diyebileceimiz eyden oluan youn bir katmanla evrili, fantas
tik bir yeralt zulm krall haline getirmemitir.
Bu aratrma teolojik ya da psikolojik olmaktan ok corafidir.
Cehennem nasl tahayyl ediliyor? Bu dnceye nasl gelindi? Ve
topografyas, yzyllar boyunca nasl deiti? Cehennem, yaratc
zihinlere her zaman olaanst ekici gelmitir. airler ve sanat
lar Cehennem e daima ar ilgi gstermi ve onu kimi tuhaf yol
lardan kefe kmlardr. Teolojik adan Cehennem artk gzden
11

dt, ama ou insana hl Periler lkesinden, A tlantisten, Valhalladan ya da dier hayali meknlardan daha gerek gelir. Bu
nun nedeni, olduka hacimli, ar ve etkin olan eski gelenekler, ya
ratc fanteziler, analitik gerekeler, kat dogmalar ve yeralt dnya
snn haritasn karmak iin sregiden giriimde ok uzun bir s
redir - binlerce yldr- kullanlan hem basit hem de karmak inan
lardr. Cehennemin peyzaj, imgelem tarihindeki en byk ortak
ina projesidir ve bam im arlan da Homeros, Vergilius, Platon, Augustinus, Dante, Bosch, Michelangelo, Milton, Goethe, Blake gibi
yaratc devler olmutur.
Cennet farkldr. Teologlar, airler, ressamlar ya da lm eii
deneyimi geirenler onu tarif etmeye altklarnda belirginlikten
uzak duma eilimi gstermilerdir. (XVIII. yzyl spiritalisti
Emanuel Swedenborg bir istisnadr). Cennet kavram, cennet kap
lar, arplar ve haleleriyle gerek bir yer olmaktan ok, igdsel
olarak T ann'nm rahmetindeki ruhun esriklii ya da erincini anlat
mak iin yetersiz bir giriim, bir metafor olarak anlalr. Gnah
krlarn cezalandrld yer olan Cehennem ise, belki de anlamas
daha kolay olduundan, daima daha gerek bir yer olarak dnl
mtr. Cennet tinsel ise, Cehennem, can yakai ikenceleri ve
zellikle de tarihinin baz dnemlerinde ar derecede ar atmos
feriyle garip bir ekilde tenseldir. Ancak Cehennem ayrca, Cennetten farkl, esrarl bir merak uyandryor gibidir. Tarihin kimi d
nemlerinde, kimilerine romantik de gelmitir.
Cehennem in olas bir radikal boyutu, Hollywoodun onun e
lence unsuru olarak niteleyebilecei yandr. Ciddi eskatologyann
yan sra, br dnyaya ykc bir mizahi bak da hep var olmu gi
bidir. Bu kahkaha, asabi olabilir, ama varl da inkr edilemez.
Mezarlk mizah tarihte uzanabileceimiz kadar eskiye, eski Yakn
Dou'dan bize kalan ilk ller lkesi yklerine kadar geriye gi
der ve gnmzde de Stephen King'in romanlar ve korku filmle
rinde yaamaktadr. Mizah, her zaman da mevcut deildir -kim se
Augustinus ya da M iltona mizah deme gafletine dm eyecektirama tamamen uzakta da deildir. Hristiyanlk tarihinin en sofu ve
kilise egemen saylan dnemlerinden ortaa ve Priten Reformasyonda bile Elenceli Cehennem rnekleri vardr.
12

Bu kitap, Cehennemde bulunduu haller dnda blisle ilgili

deildir. blis konusu karmak ve genitir, ktlk ve acnn varl
gibi ciddi sorunlara dokunur. Burada, diaboloji yerine, daha ba
sit bir konu olan enfemolojiyle ilgilendik. Ancak kt ruhlar ve
prens ya da ba gnahkr olarak blis ve Demonlar, cehennemi bl
gelerin vatandalar ve hizmetkrlardr ve bu nedenle de onlarla
orada karlaacaz, tabii kimileri prens deil, kralie olan dier
yeralt hkmranlaryla da.
Yakn tarihlerde Gallup tarafndan yaplan bir kamuoyu yokla
masna gre, Amerikallarn % 60 Cehennem e inanyor ya da
inandklarn sylyor. Bu oran 1953de % 5 2 ymi. Ancak bunla
rn yalnzca % 4 kendilerinin oraya gitme ihtimalleri olduunu
dnyor. Hitler ya da en son seri katil dnda oraya kim gidecek
ki? Hristiyanlar arasnda, siyasi dmanlar, muhalifleri, ateistleri
ya da dier dinlerin inananlarn Cehenneme gndermek artk siyaseten doru bulunmuyor, stelik Freud sonras ada gnah da
eskisinden daha tartmal bir kavram. Ben ahsen Cehenneme
inanmyorum -inanm olsaydm bu kitab yazmaya girimem zor
olurdu- ama oray ziyaret etmek iin gerekten inanlmaz derecede
ilgin buluyorum. Burada Cehennem, Tanr ya da blis tarafmdan
biimlendirilmi bir yer olarak deil, bir insan yaps olarak ele
alnd. Yani bu kitap, hayali bir yerin gerek tarihidir.
lk dnemlerinde Kilisenin biraz naho nosyonlarndan biri de
iren fantezi yani kurtarlmlarn sevincinin ksmen lanetlen
milere yaplan ikenceleri seyretmeye dayand fikridir. Birok
resimde kutsanm ruhlar, dzenli sralar halinde dizilmi, arba
l bir edayla altlarndaki kzgn kaosa gzlerini evirmi, Cennetin
ebedi gece T V sini seyrederler. Cehennem in tarihini izlemek, kimi
zaman en azndan bu anlamda kutsanmlarla zdelemektir. Tm
bu meselede, sanki bir tr sahnelenmi gerekdlk vardr. Ancak
ok uzun bir zaman, ok fazla sayda insan iin Cehennem fikrinin,
yaamlarn gerek anlamda biimlendiren korkutucu bir gerekli
i olduunu da unutmamak gerekir.
* D.P. VValker'n The Decline of H eire belirtildiine gre, bu sert deyim, XIX.
yzyl vaizlerinden F.W. Farrara aittir.
13

K o rk u n y eralt

ller lkesine ilikin ilk bilgiler, Irakta, Basra Krfezinin kuze

yindeki Frat-Dicle vadisinde bulunan, yaklak drt bin yl ncesi
ne ait kil tabletlerde yazldr. XX. yzyla kadar hakknda ok az
ey bildiimiz bu blgenin en eski ad Sm erdir. Modem Smer
dili uzmanlan, Hint-Avrupa ailesinden olmayan bu dili zdler ve
onlann evirileri de antik iir ve mit mirasmza katlm oldu.
Smer Uygarl, Sami Akadlar tarafndan fethedildi ve blge,
bakent Babilden tr Babil olarak anlmaya baland. Smerler,
Akadlar, Babilliler ve komulan Asurlular ou kez Mezopotamyallar olarak gruplandnlr, daha sonralar Yunan ve Roman tannlannda olduu gibi kimi zaman tannlarnn adlan farkl olsa da inan
ve mitlerinin birou ortaktr.
14

Kahramanlarn ve tanrlarn bu ok eski ve alas karmaklk

taki hikyeleri daha sonraki dinsel dnce, mit, edebiyat ve eskatologya zerinde olaanst etkili olmutur. Ortaa uzman Ho
ward Roln Patch The Other World adl eserinde, ister Douda is
ter B atda olsun, btn br dnya ya da yeralt hikyelerinde
(ller diyarna ilikin olmas gerekmez) ortaya kan bir dizi ortak
unsuru listeler. Bunlar: Almas gereken bir da, bir nehir, bir ka
yk ve kayk, bir kpr, kaplar ve muhafzlar ve nemli bir aa
tr. Kpr hari (ller lkesine giden invat Kprs daha son
raki ran edebiyatnda ortaya kar) bunlarn hepsi, Mezopotamya
mitolojisinde zaten mevcuttur.
Bilinen Mezopotamya hikyelerinin drd ksmen ller Kral
lnda geer. Bunlarn en iyi bilineni Smer, Akad, Hitit ve Asur
dillerinde rastladmz kahraman kraln destans hikyesi Gilgam esh'd r [Glgam, Can Yay. 1994)]. Ancak dierleri de bilinmeye
deerdir.
Klasik mitoloji ya da kuzey mitolojisine aina olan herkese drt
bin yl ncesinin kozmografsi tandk gelir. Gk Tanr liderliinde
ki tanrlar Yce Sem ada otururlar. En heyecanl ve en ilgin Smer
hikyeleri, A surlular'n Astarte, Filistinlilerin Astoret ve Akadlarn tar dedikleri Yeryz ve Cennetin Kraliesi nannanm
evresinde dner. Onun kardei olan Kralie Erekigal (Asurlarda
Aliatu) Dn Olmayan lkede, Korkun Yeraltnda lleri y
netir. lmller Yeryznde yaar, ama br dnyann buraya
baland yerler vardr. Yeryz Cenneti, Mau Dalan nm ardmdadr, ayrcalkl bir lml ile karsnn sonsuza kadar yaayacaklan Kutsanmlar Adas Dilmun da buradadr. Edenin, Hesperidlerin Bahelerinin, Atlantisin, Avalonun. Dalgalar Altndaki lkenin, Prester Johnun Krallnn, btn bu yerlerin hepsinin
yeryznde olduu dnlr - ama nerededir?
Cehennem in Ayklanmas tarih boyunca farkl ekillerde orta
ya km bir hikyedir. Bu hikyede yaayan bir kimse, bir mace
ra uruna yeralt dnyasnn tehlikelerine gs gererek gnll
olarak aa iner; kimilerinin ok ciddi nedenleri vardr (Orpheusun karsn aray), kimileri ise ciddi biimde delalete dm
15

lerdir. (Theseus ve Peirithoos'un Persephoneyi karmaya kalk

mas gibi). Teknik olarak buna ini motifi denir. Bilinen ilk ini
hikyesi Siimerlerden kalmadr ve kahraman da nannadr.
Anlalmayan nedenler yznden. nanna kzkardei Erekigali
ziyaret etmeye karar verir: Gzn Yce Sem adan Korkun Yeralt'na dikmitir. nanna. ihtiyatl davranarak veziri N inuburu
niyetlerinden haberdar eder, eer geri dnmezse ne yapmas gerek
tii konusunda ona talimatlar verir. En gzel elbiselerini giyer, en
deerli mcevherlerini takar, ama Yeraltna giden ilk lapis lazuli
kapda igzar bir muhafz tarafndan durdurulur ve tac bandan
alnr. Bunu takip eden her bir kapda da zerindekilerden biri al
nr. sonuta plak ve kzgn bir halde Erekigalin karsna kar,
onun zerine atlr. Kzkardei onun zerine altm bela musal
lat ederek (Akad uyarlamasnda) ya da bir diree asarak (Smer
metinlerinde) onu yar yolda durdurur. gn gece geer ya da
Akad uyarlamasna gre boann inei dllemedii, eein diisi
ni gebe brakmad, adamn kendi odasnda, bakirenin de kendi
odasnda yatt bir mevsim geer. Akad uyarlamas bunun bir do
urganlk miti olduuna iaret eder; Smer uyarlamas ise, sann
-ya da aacna aslm A ttisin veya Odin'in- hikyesiyle paralellik
kurmaya alan okurlara ilgi ekici gelebilir.
Onun yokluundan dolay panie kaplan sadk veziri, hanm
nn kurtarlmas iin tanrlara bavurur. Erekigal, gnlszce, ken
di yerine birini brakmas ya da fidye vermesi artyla, nanna'nn
yukardaki dnyaya dnmesine izin verir (bu tema daha sonralar
deiik ekillerde karmza tekrar kacaktr, bunlardan biri de H
ristiyanlk asndan olduka nemlidir). Verdii sz tutmasn
salamak iin, bir ift cin ona elik etmek zere yukarya gnderi
lir. nanna, yerine rehin olarak, yokluundan yararland iin fke
lendii oban ei Dum uziyi gnderir (Akadlarda Temmuz). So
nunda, Dumuzinin kzkardeinin yln alt ay onun yerine kalma
s kouluyla, Dumuzinin yln yalnzca alt ay yeraltnda kalmas
konusunda politik bir uzlamaya varlr. (Bu nbetlee kalma tema
s, Yunanllarn Kastor ve Polluks kardeler hikyesinde yeniden
ortaya kar).
16

Bu hikye, birok uyarlamas bilinen len-bilki-tann mitlerin

den biridir: A kadlar'da Temmuz ve tar, H ititlerde Telepinus ve
Kamrusepas, Ugaritler'de Baal ve Anath. Daha sonraki nller ise
M sr'da Osiris ve sis, Ortadouda Attis (veya Endymion) ve
Kybele, Yunanistanda Persephone ve Demeter, Rom a'da Proserpina ve Ceres, Yunanistan ve Rom ada Adonis ile Aphrodite veya Ve
nstr. Yeni A hitte, Yeniden Dirilii gerekletii bahar saba
hnda, kadnlarn sa nn kabri evresinde toplanmasnda da bu es
ki lm ve yeniden dou, k ve bahar ritel hikyelerinin ak bir
yansmas vardr.
nanna-Dumuzi hikyesinde artc olan, tipik dourganlk mi
ti tanras, grnrde lm olan ei ya da olu (ya da kz) iin
yas tutar ve/veya onu kurtarrken, (erotik imgeler uyandrabilecek)
dier Smer iirlerinde ona tutkuyla bal olduu halde nannanm
Dumuziyi ller lkesine bizzat kendisinin gndermesidir. Bel
ki de her yl nannay temsil eden yksek rahibe, bir Dumuzi dub
lrn yeraltna gnderiyordu ve ardndan da onun yerini alan ya
kkl halefini buyur ediyordu. Ya da belki, biri nannamn dour
ganlk kurban olarak kendi rzasyla Korkun Yeraltna gittii (ya
da nanna hilekr bir tanra olduundan, bu bir hile olabilir), die
ri de Dum uzinin onun yerine kurban olduu iki farkl hikye za
manla birbirine karmtr.
Erekigalin Nasl Koca Bulduu tmyle baka bir mesele
dir. ok eski ve yabanc bir kltrden gelen bir hikyenin niyetini
yorumlamak riskli olsa da, Nergal ile Erekigal hikyesini, yapt
ie samimiyetle inanan doktora aratrmaclarndan baka kimsenin
tam anlamyla ciddiye almasn beklemek pek olacak i deildir.
Konusu klasiktir ve ilk yeralt komedisi gibi grnmektedir; batan
karc bir kadn ile bahtsz bir adamn baya ur hikyesi.
Hikye bir partiyle balar. lm Kraliesi, yeralt kralln terkedemediinden, Yce Sem ada davetli olduu bir ziyafetteki lez
zetli yiyeceklerden bir tabak getirmek zere vezirini gnderir. Ve
zir kk tanr Nergalin hakaretine urar ve Erekigal ondan ah
sen bir zr talep eder. Dier tanrlar Nergale, yeraltna yapaca
yolculukta hayatta kalabilmesi iin tavsiyelerde bulunurlar; ekmeF 2 N /C eh cnnem tn Tarihi

17

2. Mermerden yaplm bu kadn figr, Mezopotamya'dan gelse de yaygnlat

zamanlarda daha ok sadaki kil figrdeki gibi resmedilmesi olas Erekigal olmas
iin ok ge tarihli (M.. 300).

i, eti, biray, ykanmak iin suyu - yani ona yeraltnda sunulacak

hereyi - reddetmelidir.
Nergal yedi kapdan geerek aa iner. Mkemmel ev sahibesi
Erekigal ona ekmek, et, bira ve su sunar, ama o, hepsini reddeder.
Ancak Erekigal ona ilahi bedenini sunduunda direnci krlr. l
gnca bir hafta birlikte yatarlar. Doygunlua ulaan Nergal gitmeye
alr. Tanrlara nianlandklarn aklamak iin Yce Sem aya
kmasna izin verirse, hemen geri dneceine sz verir. Btn er
keklerin ve gemi drt bin yl boyunca bu ka bahanesinin eit
lemelerini duymu olan ou kadnn bildii zere. Nergal yalan
sylemektedir. Ancak Erekigal erkek dnekliine pabu brakma
yacaktr. Yukarya bir uyar gnderir: Nergal kaderine raz olmak
zere geri dnmedike, Yaayanlar yutmalar iin lleri gndereceim/lleri yaayanlardan ok klacam. Veziri onu geri g
trmek iin geldiinde, Nergal kendini kel, felli ve topal gibi gs
terir, ama bu hile ie yaramaz. Tpk nannann yapt gibi, her ka
pda sahip olduu bir eyi brakarak yeniden aa inmesi gerek
mektedir (Aktr ki statsn kaybetmitir: lk ziyaretinde bu ona
18

F2 ARK A/Cchcnncmin Tarihi

balanmt.). Bu yolculuun kaydedildii tablet burada krlm

tr. ama biz sonunu biliyoruz: Nergal, mitolojik szlklerde Erekigalin ei olarak gsterilir.'
Glgam muhteem ve karmak bir iirdir, fakat bir bakma da
yalnzca bir adamn timor mortis'en. lm korkusundan kann
hikyesinden ibarettir. Uruk Kral Glgam ve onun en iyi dostu
(ya da a) Enkidu nannay gcendirirler ve tanrlar ikisinden
birinin lmesi gerektiine karar verir. Bir ryada Enkidu, yce kral
larn dize getirildii, tozlu, kasvetli ve rktc yeraltn grr.
Hastalanr ve lr, bunun zerine Glgam acya boulmakla kal
maz korkuya da kaplr. Bu kaderden kamaya karar verir ve lm
szlk bahedilmi tek adam. N uh'un M ezopotamyadaki karl
olan Utnapitim i (Smerce Ziusudra), bulmak iin yola koyulur.
Uzun bir yolculuktan sonra, zifiri karanlkta. Akrep nsanlarn ko
ruduu byl Mau D alarfn aar ve deerli talarla dolu by
l bir baheye girer, oradan da denizin kysna ular. nce ilahi bir
meyhaneci kadnla, ardndan da bir kaykyla karlar, ikisi de
ona araynn bouna olduunu sylerler. Ancak kayk onu
lm sularYdan geirip byl ada D ilnun'a gtrmeyi kabul
eder. Glgam orada lmsz bilgeyi bulur. Tufan hikyesini anlat
tktan sonra bilge ona, lm yenmeye almak iin nce uykuyu
fethetmesi gerektiini syler. Enkidu'nun lmnden beri uykusuz
kalan Glgam bunu duyduktan az sonra sanki zerine slak bir sis
kmeesine uykuya dalar. Yedi gn yedi gece uyur ve uyand
nda araynn nafile olduunu anlar.
Utnapitim kaykya, D ilm una bir daha asla bir lmly ge
tirmemesini syler, ama karsnn tevikiyle G lgam a, lmsz
lk bahetmese bile, genliini geri getirecek bir bitkiden sz eder.
Ancak Glgam daha eve ulaamadan bir ylan bu bitkiyi ondan a
lar; kaarken derisini atar ve yeniden ltl ve gen grnr. Deri
deitirme yeteneklerinden tr, eski zamanlarda ylanlar genel
likle lmszl ya da ebedi genlii simgelemilerdir.
G lgam n hikyesi, onbirinci tabletin sonunda, Uruka dn* Bu hikyenin, Nergal'in Erekigali krallndan kovduu daha snk bir uyarla
mas vardr.
19

3. Huluppu aacna azlar ak baka kalan bu Mezopotamyal ift. nanna ile

Glgam olabilir.

yle biter ya da bitmelidir. Ancak Glgama on ikinci bir tablet

daha vardr ve kesinlikle kafa kartrcdr- Glgam ile Enkidu
arasnda geen, yeraltna ilikin serbest tarzda bir diyalog. Aslnda
bu baka bir hikyenin sonudur ve nasl olup da bir yazc tarafn
dan Glgam'm sonuna ilitirildii ve dierlerince de kopyaland
ebediyen bir muamma olarak kalacaktr.
Huluppu Aac , nanna-Glgam-Enkidu geninin, lme
20

ok farkl bir tarzda odaklanan deiik bir uyarlamasdr. Bir tr

Eden miti olarak balar: nanna bir aaca (belki de lk Aa) rastgelir ve onu kendi kutsal bahesine dikip tahtasndan bir taht ve
yatak yapmak iin bymesini beklemeye koyulur. Dehet iinde,
demonlarn aac igal ettiklerini grr -b ir ylan, Zu ya da Anzu
kuu ve daha sonra Yahudi geleneinde A dem in ilk kars olarak
nem kazanacak dii bir demon olan Lilitu ya da Lilith. nanna gz
yalarna boulur ve burada kardei olarak grnen Glgam yar
dma arr. Kahramanmz bronz baltasyla demonlar bozguna
uratr ve nanna iin bir taht ve yatak yapar. nanna, onu dllen
dirmek iin, aacn kklerinden, dallarndan ve yapraklarndan bir
pukku ile bir mikku yapar. Bu olay, Urukun kadnlarn gcendirir
ve bunlar bir delikten Yeraltna derler (ya da atlrlar).'
On ikinci tablet bu noktada, Enkidu, pukku ve mikku'yu getir
mek iin yeraltna gitmeye hazrlanrken balar. Glgam ona ne
yapacana ilikin tler verir: Eski elbiseler giymeli ve sslen
meden, yalnayak gitmelidir; mzran ve eyalarn geride brak
maldr, kimseyle konumamal ve pmemelidir. Doal olarak
Nergal gibi Enkidu da bu tavsiyeleri gzard eder ve Erekigal onu
ele geirir. Glgam tanrlara bavurur, tanrlardan biri, Ereki
gal'in ei Nergali, iki arkadan iletiim kurabilmeleri iin bir de
lik amaya ikna eder. Birbirleriyle kucaklamak isterler, ama Enki
dunun hayaleti dokunulamaz olduundan bunu yapamazlar.
Glgam ona aasnn nasl olduunu sorar. Enkidu anlatama
yaca kadar rkn olduunu syler. Haereler vcudunu yemek
tedir; pislik doludur. Glgam dehetle kendini yere atar, ardndan
baz insanlarn balarna gelenleri sorar; haberler ktdr.
Bu eski hikyelerde l ruhlar zorlu, kasvetli, yavan ve tmy
le eit bir varolu iindedir. Henz ayrcalkl ya da kutsanm ruh* Pukku ile mikkUnun ne olduu bilinmiyor. eitli aratrm aclar davul ve davul
tokma, hokey diski ve sopas gibi nerilerde bulundu. Bana kalrsa Glgam n
penisini ve erbezlerini temsil ediyor ve bunu tartabilirim de, am a burada deil.
Bunu sylememin nedeni, Glgam 'n son tableti dahil, tm huluppu aac bl
mnn, G lgam in ihtiamna W indsorun en Kadnlar havas veren, bir tr
mstehcen hayalet hikyesi olduuna inanmamdr. Bu nedenle, bu etkiyi yarat
m ak iin Enkidu'nun yeraltndan alamas abartlr. Ancak bu ortodoks bir yorum
deildir.
21

lar ile gnahkrlar ya da sradan insanlar arasnda bir ayrm yoktur.

lm dncesi G lgam rktr; Glgamta lm kabullenir;
nk buna mecburdur, ama Huluppu Aacnda sefil, bir krala
yakmayacak korkaklkta gsterilir. Hayaletler, gerek anlamda
glge gibidir, dokunulamayacak denli esasszdr; daha sonra Yu
nanllar biraz kan tatmann onlara anlk bir g verebileceini d
nmlerdi.
Dier eski zaman hikyeleri, canavarlarla savamak ya da ata
laryla konumak iin bu dnyann tesine giden kalramanlardan
sz ederler. Etrsklerde Kharun adnda karanlk bir yeralt demonu vardr. Eski zamanlardan kalan anak mlekler zerindeki re
simler onu, tpk bir polo sopas gibi grnen tipik silahyla gste
rir. Onun ad, l ruhlar tayan Yunan kayk Kharonla, hatta ya
r at. yar insan bir Yunan yarat olan Kheiron ile kartrlr.

22

II

M s r n l l e r kitab

Bize lm tesi dnya hakkndaki dncelerinin yazl kaydn b

rakan dier bir kadim blge de M srdr. Baz Msr hiyeroglifleri
drt bin yl ncesinden daha gerilere dayanr; ilk ller Kitab pa
pirslerinde kaytl olan trensel by szleri ile efsunlar, yazya
dklmeden nce de yzyllar boyunca kullanlm olabilir. Srek
li olarak dinsel inan atmalar ve savalarla ypranan Ortado
unun aksine, Msr uzun tarihinin byk bir blmn grece ba
r ve refah iinde yaamtr. Grkemli firavun mezarlarndan, us
talkla hazrlanm mumyalardan, mezarlarda bulunan kiisel eya
larn okluundan ve br dnyada gvenli bir yolculuk salamak
iin papirslere oka resmedilmi ller Kitabndan bildiimiz
gibi, M srllar lmden sonrasyla derinden ilgiliydiler.
23

Onlarn deien br dnya inanlar hakknda da ok ey bili

yoruz; ve bu deien inanlar, sadece drst yaayan soylularn bir
br dnya umabilecei Eski Krallk (M..3000-2200) ve Osi
risin ller Tanrs olarak ortaya kt Orta Krallk (M..21301570) vb. boyunca izleyebiliriz. Ama Eski M sr'n br dnyas
bizimkinden farkldr. Yahudiler, ktan nce M srhlar'n klesiydi, ancak Msr inanlarnn onlar fazla etkileyemeyecek dere
cede yabanc, egzotik ve fazlasyla karmak olduu grnyor.
Zengin olmasna ramen M sr mitolojisi, etkili, ama ge Helenis
tik sis klt dnda pek yaylamad.
Ancak baz Msr dnceleri Hristiyanlkta yank buldu. Gk
sel sa figrnde, O sirisin etkisi vardr. Osiris yalnzca yarg, kral
ve llerin tanrs deildi - neredeyse tm dier ller lkesi h
kmranlarndan farkl olarak - onun tmyle mfik olduuna da
inanlyordu. sa gibi, o da kurban edilip yeniden dirilen tanrdr;
ilahi olu Horus ise yaayanlara hkmediyordu. Msr lleri be
densel varolua sahipti ki bunun. Son Yargnn ardndan Hristiyanlar iin de geerli olaca dnlr. lmden sonra yarg d
ncesi, ayet randan deilse, M srdan gelmi olabilir." Ve yok
edilmekten kurtulan M sr lleri, tam anlamyla ceza olmasa bile,
sk sk dehet verici ani tehlikelere maruz kalmlardr.
Sekhet Hetepete ulamak iin (tpk size benzeyen) Aanzn ya
da temel yaam gcnzn ve (insan bal bir ku gibi betimlenen)'
/jnzn ya da ruhunuzun, yeni l ykyle gece Batya ulamak
iin gn iinde gkyz nehrinde (Samanyolunda) yol alan Rann
(Gne) kayna binmesi gerekir. Kafalarn ters evirmi olan
Agen ile M ahaf gksel kayklardr. Kayktan indikten sonra, her
birinde isimlerini ller K itabf na bavurarak aracanz birer
Kapc, Gzc ve Ulak bulunan yedi kapdan gemeniz gerekir. Ar
dndan Osirisin evinin, gemenize izin verilmeden nce selamla
manz gereken birok gizemli kaps kacaktr karnza.
Anubisin refakatinde saf, temiz ve beyaz giysiler ve arklar Benliin dier yanlar khu ya d a ruhsal zeka, gcn bir nitelii olan sekhem ,
khaibit ya da glge ve ren ya d a simdir, ismi silmek benlii ebediyen yok etm ek
tir. Metafizik kalp teraziye konulduunda, arln ka. ba. khu ve ren oluturur.
24

la, srme srlm, mrsafiyle yalanm olarak Adalet Salonuna gireceksiniz. Anubis genellikle akal bal bir tanr olarak
tasvir edilir, ama soylu Msr kan bin yl kadar geriye dayanan saf
kan bir firavun kpei gren herhangi biri onu hemen tanyacaktr.
zellikle cesetlerle balantlandrldnda akaln uursuz bir a
rm vardr. Fakat Anubis, ruhun lideri ya da klavuzu rolnde reh
berlik etmeye gelen sadk bir kpektir.
Ondan ok daha sevimsiz olan kk, rkn canavar Ammit,
bize gemi ve mevcut varoluumuzu savunma ansnn verilecei
Adalet Terazisinin altnda melmitir. Bilgelik Tanrs, blis bal
Toth, savc rolndedir. Osiris, Yarg olarak, tanralar Neftis ve
sisin eliinde bir tahtta oturur. Sz istediiniz kadar uzatn ve
etkili konuun, sonunda Anubis terazinin bir kefesine sizin kalbini
zi, dierine de Hakikat Tanrs M aatn balndan alnm bir t
y koyacaktr. Eer kalbinizdeki gnahlarn arlndan dolay ke
fe inerse Ammit kalbinizi yutacaktr. Ve bu da sizin sonunuz ola
caktr.
Diyelim ki hayatta kaldnz ve yeni bedeninizle ya da sahu'nuzla Sekhet A aruya ya da Sazlk A lana kabul edildiniz. Sorunlarnz
henz bitmemitir. ller Kitabnda, sizi timsahlardan, ylanlar
dan, dev bceklerden, havaszlktan dolay boulmaktan, rmekten, tekrar lmekten {sahu dokunulmaz deildir), ba aa dn
mekten ve dk yedirilmekten koruyacak byler vardr. imdi he
definiz kendinizi (ya da belki ha"nz) bir kua dntrmektir: Bir
altn ahine, bir ankaya, bir balkla veya bir krlangca. Ya da bel
ki de bir timsah veya bir ylan (G tlg a m f ta grdmz gibi, ye
nilenmenin ve genlemenin sembol) olmak istersiniz, ya da bir
Nilfer.
Belki de bir ifti olmak isterdiniz. Sazlk Alan, her birinin ken
di hkmran olan ve bazlar esrarl on be Aat ya da blgeden olu
ur. rnein, tanrlardan gizlenmi bir blge olan kesi'de yalnz
ca Yumurtasndaki yce tanr yaar. Burada yaamak istemezdi
niz, nk hi hava yoktur ve Yumurta tanr da pek dost canls de
ildir.
Ancak, belki tarma elverili bir alan bulabilirsiniz ve topra
25

4. Anubis Kalbi tartyor. Bu yorumda Ammit aka dii olarak gsterilmitir; dierlerinde daha ok hayvana benzer.

srme, ekme, bime, sulama gibi ilemler iin de mezarnza yer

letirilen alet ve aralar kullanabilirsiniz. Siz, btn cennetlerde
vaadedilen - nefis yiyecek ve iecekler, cinsel hazlar, iyi dostlar ve
evinizde olmas gereken btn konforla - rahat bir yaam srerken,
dnceli akrabalarnzn mezarnza koymu olaca abti'niz,
br dnyada kleniz olacak ve ar ilerinizi yapacaktr. Kral
T utun mezarnda 414 abti1si vard, ama siz, daha nemsiz biri
olarak bir ya da ikisiyle yetinebilirsiniz.

27

III

Zerdtlk

Eski Babil dneminden bir sre sonra Ortadouda Zerdt [Zarat

hustra] adnda bir peygamber ortaya kt. Kurduu uzun mrl
din. Rusyann gneyi ile Balkanlarn dousuna ve douda Hin
distana kadar geni bir blgeye yayld. Bu din, ardndan zulm
getiren Mslman igalinin yaand M.S.VTI. yzyla kadar yar
liini srdrd. YakiiTzamhlrTcdr randa da yaayan Zerdt
lk, bugn (Zerdtilere Parsi, yani Persli denilen) Bombay ba
ta olmak zere Hindistanda varln srdrmektedir.
Zerdt dneminde blgede yaz sanat unutulmaya yz tutmu
tu, sonrasnda da yzlerce yl boyunca dinen yasakland. Bu neden
le, Zerdt hakknda bilgimiz yok, ne zaman yaad bile bilinmi
yor. Modem akademisyenler Zerdtn, sadan belki de bin yl
28

5. Asurlularn bir demonu olan Pazuzu, Hristiyanlk'taki demonlarla birok ortak

zellie sahiptir.

kadar nce Rusya'nn gneyindeki bozkrlarda yaayan Bronz a

gerleri arasndan ktn tahmin ediyorlar.
Zerdtln kutsal kitab Avestanm M.S.V. yzyla kadar
yazya geirilmedii - o zaman da bir daha hi kullanlmayan, zel
olarak yaratlm kutsal bir dille yazld - ve mevcut tek elyazmasnn XIV. yzyldan kald, bunun da eksik olduu gz nne al
nrsa, bu din hakknda bildiklerimizin Zerdtn sylemi olduk
larn tam anlamyla yanstmyor olabileceini sylemek mmkn
dr. Ki bu, kutsal kitaplar Tanr ya da melek Moroni tarafndan
yazdrlm olsa bile tm dinler ve peygamberler iin geerli olabi
lir.
Ancak Zerdtlk Hristiyanlk ve zellikle de Cehennem
tarihi zerinde dolayl ya da dolaysz olarak ok byk etkisi ol
mutur. Zerdtlk, Hinduizmin ve Budizm'in de iinden kt
Veda inancna dayanr, ama Zerdt panteon yerine dalist bir
din onaya atmtr: Yedi area spenta'slyla (lmsz Kutsallar )
ya da melekleriyle gkte yaayan ilahi iyi g Ahura Mazda ( Bil
ge Efendi) ya da Hrmz ile yeraltnda Cehennemin karanln
da yaayan ve dnyaya azap ektirmek iin deva'larn ya da ib
lislerini gnderen Yalanlarn Efendisi Angra Mainyu ya da Ehriman
(Kt Ruh) kar karyadr. Yasa, dzen ve aydnlk karanln,
kfrn ve lmn karsndadr. Bunlar arasndaki atma dnya
nn tarihidir ve bu atmann hedefi de insann ruhudur.
lmden sonra l bedenin ba etrafnda ii gn boyunca do
lanan ruh, adalet melei ya da cini Ranu ve - Helenistik dnemde
askerlerin tanrs olarak yeni bir grev stlenen - Mitra tarafndan
yarglanr. Tm iyi ameller defteri kebire alacak olarak, tm kt
ameller de bor olarak ilenir. Yeraltndaki ivat (Muhasipler )
Kprs'nn banda hesap yaplr. Eer iyi ameller arlktaysa
ruh, iki beki kpeinin elik ettii gzel bakire Daenann rehber
liinde kprden geirilip ark Evine gtrlr. Eer kt amel
ler fazlaysa, aradaki fark yalnzca nemsiz gnah da olsa ruh,
len ilk insan olan Yima ya da Yamann hkmranlndaki Cehenneme der. Eer iyi ve kt ameller dengedeyse ruh, eski Babil yeraltsna olduka benzeyen bir tr Limbus olan Hammista30

gana gnderilir ve kyamete kadar orada bekler. Ne dua, ne kurban

ne de Ehrim anm inayeti bu matematiksel yargnn yasal sonucunu
etkileyemez.
M.S.IX. yzyl civarndan kalma bir elyazmasnn, inancn ilke
lerini dorulamak iin yeraltna gnderilen ve orada birok ruhun
azap iinde olduunu gren dnyann en iyi adam Viraz' anlatan,
ok daha eski bir hikyenin bir nshas olduu sanlyor. Bu hik
ye, ikinci yzyl ile XIII. yzyl arasndaki birok Hristiyan gr
syle biimsel olarak neredeyse ayn ve hangisinin dierini etkile
diini belirlemek olduka zor. Hem gnah hem de cezalar asn
dan Hristiyan uyarlamalarndan farkllklar gsteriyor. Douya
zg en belirgin yan ise ruhlarn birbirleriyle ilikisinin olmamas;
Bizans sanatnda lanetlenmiler tecrit edilmi ku tulafda gsteri
lir, oysa Cehennem in kaotik ve kalabalk olarak tasvir edildii Ba
tda, byle bir uygulama yoktur.
Nihayetinde yi ile Kt arasnda son bir evrensel sava olacak
tr ve Kt sonsuza dek fethedilecektir. Zerdtn tohumuyla ge
be kalacak bir bakireden doacak olan Soyans adndaki kurtarc
Cehennemi ayklayacak; tvbekr olan gnahkrlar affedilecek;
ve tm bedenler yeniden dirilip ruhlaryla birleecektir. Cehennem
imha edilecek - erimi metalle yaklp temizlenecek - yeryznde
Tanrnn krall balayacaktr.
Her Hristiyan okurun hemen fark edecei gibi, bu eski Zerdt fikirlerin birounun Hristiyanlk zerinde olaanst kalc et
kisi olmutur. Hristiyan ortodoksisinin bunlara borcu resmen kabul
edilmez; oysa drt ncil yazarndan br dnyayla en ok megul
olan Matta, sann doum hikyesine M elkioru sokup Douya
yeni bir yldz koyarak M esihle Zerdtlkte vaadedilen yeni
den dirili ve lmszlk arasnda sk skya bir balant kurmak
istemi gibi grnmektedir; benzer olarak Matta, eski zaman bilge
liiyle balantsn ima etmek iin say bebekliinde M sra gn
dermitir.
Son iki bin yl iinde dalist Hristiyan sapkn!klar defalar
ca ortaya kt, isimleri deise de Zerdtln tm eitleme
lerinden Manicilie, XII. yzyldaki Bogom iller'e ve Katharlar'a
31

uzanan izgileri takip etmek zor deil. Bugn bile, Hristiyanlk,

yksek teolojik dzeyde dalizme kar savan kazanm olsa da,
popler dzeyde ktcl gler hl etkilidir. eytani blisin ya da
El-eytanm, ok kat tektannc ortodoks slam teolojisince kabul
edilmeyen folklorik bir neminin olduu slamiyet iin de ayn ey
sylenebilir.
Zerdtlk, Budizmin iinden kt Hinduizm i, tm Roma
mparatorluu boyunca Hristiyanln ciddi bir rakibi olan Mitraizm e, daha sonraki rakibi slama ve Hristiyanln kendisine ba
lar. Avrupa ve A syadaki byk dinlerin br dnya senaryolar bir
ok bakmdan mthi benzerlikler gsterir, ki bu da Svvedenborgvari evrensel br dnya grlerinden ok, ticaret yollarnn kalc
lna ve zaferi hedefleyen ordularn dinsel meselelerdeki gevek
tutumuna bal olsa gerektir.

32

IV

K la s ik H a d e s

Tm dnyann deitii M.S. V. yzyldan nceki bin yl akn bir

sre boyunca, Olim postaki panteonuyla eski Yunan ve Roma dini,
bugn hl Akdeniz halklarnn uygar ya da klasik olarak dn
dmz dnyasnn normal, muhafazakr diniydi. Bu dine nezih
insanlar inanrd; bunun dndaki her ey ilkel, anarik, egzotik,
barbar ya da radikal olarak grlrd. Perslerle savaan eski Yu
nanllar iin, D aryusun ve Kyrusun inand Zerdtln, Ak
denizdeki nihai etkisinin kendi dinlerinden fazla olaca dnle
mezdi bile. Hele Yahudilerin tuhaf adetlerinin daha da etkili olaca
n dnmek iyice abes gelirdi.
Adlar ve eserleri bize kadar ulaan eski Yunan yazarlar, itaat
kr bir ekilde kutsal szleri kayda geirmekten ziyade iirler.
P3N/Cchenncmm Tarihi

33

oyunlar, tarih ve felsefe yazdlar ve kendi fikirlerini sunmakta bir

ktlk grmediler. Bu, yeni bir tr yazma biimiydi, kiisellie,
gsterie ve iirsel ya da akac yolla ortodoksiden bir miktar uzak
lamaya izin veriyordu. Bize ulaan kaytlar, airler ve sanatlar
dan kald iin, aslnda eski Yunan ortodoksisi hakknda tam bir
ey sylemek zor. Zerdtlkteki gibi, iyilik ve ktlk ayrm
olmadna kuku yok; her Yunan tanrs hem iyilik hem de kinci
bir ykclk sergileyebiliyordu - edebi gelenekte bunu kantlayacak
yzlerce rnek var.
iirleri, Fenikelilerden alnp uyarlanan yeni alfabeyle yazya
geirilmi ilk eserler olan Homeros ve Hesiodosun M.. VIII.
yzylda yaadklar kabul edilir. Hesiodos. bugn Homerostan da
ha az okunuyor, ama onun. Yunan yaradl mitlerini ve efsanevi ta
rihini anlatt, tanrlar ve ilahi varlklar sralad Theogany adl
eseri, ok byk miktarda yazm rnnn asli temelidir. Sonraki
mitoloji uzmanlan, Yunan dinsel yaznn dzenlemeye ve kurum
sallatrmaya alrken onun, Styksin (Hadesin tanna olarak kiiletirilmi nehri) stunlar Cennete ulaan muhteem evi gibi da
ha fantastik imgelerini bir kenara attlar, ama gerek eski gerekse
modem airler onu hep sevdiler ve eserlerinde sk sk onu yanstt
lar.
Hesiodos bize, Hadesin alak ve yksek blgeleri olan Erebus
ile Tartarosun Gece ve Yeryzyle birlikte ilksel Boluktan do
duklarn syler. Tanrlarn kanl savalarn anlatr. lk olarak Gk
yz Tanrs Uranos ile Toprak A nann birlemesinden Kykloplar
[Tepegzler, alnlannn ortasnda tek gzleri bulunan devler, .n.)
doar. Asilik etmeleri zerine Uranos onlar, yerin gkten aada
olduu kadar yerin altnda olan Tartarosa atar; ki, Cennetten d
en bir rs oraya, ancak on sekiz gnde ulard. Geceyle kuatlm
Tartarosun etraf korunakl bronz bir duvarla evrilidir. inde ise,
bir kimsenin bir yl boyunca dse bile dibe ulaamayaca Abis
vardr. H ades'in ve "korkun Persephonein, Cehennem Kpei
tarafndan korunan malikanesi oradadr.
Homerosun Odysseia's [Odysseia. Can Yay. 1992]. ller l
kesine yaplan ziyarete ilikin en ok bilinen hikyelerin ilkidir. O
34

F3ARKA/Cchcmcmin Tarihi

kadar iyi bilinir ki, ou insan bunun gerek olmadn bile unu
tur. Cad K irkenin yeraltna gitmeleri gerektiini syledii Odys
seus ve denizci arkadalar aslnda oraya gitmezler, yine de Odys
seus Hades'teki nllerden birounu grmeyi baarr.
On yl boyunca Troya Savanda savaan thakeli asker kral
Odysseus yurduna dnmeye alnca ciddi engellerle karlar.
Bata amansz Kralie Hera, tiim tanrlar ona kardr. Ona ancak,
hem erkek hem kadn olarak farkl zamanlarda yaadndan lm
llerin en bilgesi olduu sylenen Tiresiasn ruhu yardm edebilir,
tabii ona bavuracak cesareti varsa.
Bunun iin Odysseusun kuzeye yelken ap Hadesin Kralie
si Persephonenin, yeralt nehirleri Phlegeton ve Kokytosun Akherona kart yerdeki korusuna gitmesi gerekir. Oradaki maara
nn aznda gen bir ko ve bir karakoyun kurban edip kanlarn bir
ukura aktmaldr. Kokuyu alan ruhlar maarann azna eceklerdir, ama Odysseus, konuabilmek iin kan tatmas gereken
Tiresias gelene kadar klcyla onlar durdurmak zorundadr.
Ruhlar lk la gelirler, aralarnda daha yeni lm olan
ve gemideki arkadalarnn henz yokluunun farknda olmadkla
r gen bir denizci, Elpenor da vardr; gerek Hadese ulaabilmesi
iin ona bir ant sz verilir. Tiresias, kan tatmak ve gelecee ili
kin karanlk haberler vermek zere gelir. Odysseus annesini grr
ve ona, kendisini niye tanmazdan geldiini sorar. Kandan geici
bir g alncaya kadar konuamayacan renir. Annesi kan ta
dnca konumaya balarlar, annesine sarlmak ister, ama Glgam m Enkiduya sanlamamas gibi, o da bunu yapamaz.
Dier nl kadnlar gelir yanma; bylece sonraki airlerin izle
yecei bir gelenek balatlr: Yeraltmdaki ziyaretlerde nce bayan
lar gelecektir. Odysseus eski komutan olan ve evine dndnde
kars tarafndan ldrlen Agamemnonu grnce ok arr. Di
er si lal arkadalar olan Akhilleus, Patrokles ve Aias grnr. Ke
derli Akhilleusu teskin etmeye alr: Durum o kadar da kt de
ildir; burada bile kendisine soylu muamelesi yaplmaktadr. Akhil
leus ise, tkenmi ller e efendilik etmektense, sefil bir iftinin
serfi olmay yeleyeceini syleyerek onu tersler.
35

Ruhlar maarann azna geldiklerinden Odysseus, nl beki

kpei Kerberosla ya da Styksdeki kayk Kharon'la hi kar
lamaz. Ama her naslsa, sadece dileyerek Hades'in kimi nlleri
ni bir an da olsa grr: Alk ve susuzlukla azap eken Tantalos, ka
yasn yuvarlayan Sisyphos, akbabalarn saldrd Titan Tityos ile
yarg Minos ve mutlu kahramanlar Orion ve Herakles. Persephonenin bundan sonrasnda gerekten naho bir ey gndermesinden
korkan Odysseus adamlarna seslenir ve onlar da hzla kreklere
aslrlar.
Odysseia'de, sona doru, klk deitirip evine giden Odysseusun, karsnn sryle am evini soyarken yakalamas ve dra
matik bir dvle onlar br dnyaya gndermesinin ardndan,
Hadese (ya da nekyia'ya - bu kkten nekropolis, nekromansi...)
ikinci bir yolculuk daha vardr. Ardndan bir ara gelir, hikye iin
de kk bir hikyedir bu. Tanrlarn habercisi Hermes, len ak
larn ruhlarna rehberlik etmeye gelir. Aklarn ruhlar, karanlk
maarada yarasalar gibi ciyaklayarak onu izlerler, kuruni renk
teki sulan ve Rya sahillerini geip dnyann sonuna, llerin ika
met ettii Asphodelos ayrlarna gelirler.
Bundan hemen nceki satrlarda aklar neredeyse haydut gibi
dirler, ama ldklerinde air onlarn ruhlarna kederli bir soyluluk
ykler. Birer eit olarak Yunan kahramanlanyla karlarlar, kahra
manlar zihinlerini srekli megul eden eyi, lmlerini tartmakla
drlar yine. Daha nceki Elpenor hikyesinin aksine, ruhlar gml
meden nce gelirler buraya. Bu, eski Yunan br dnyasna ilikin
bildiklerimizle eliir gibi grnen, tuhaf bir ara olaydr. Ancak i
irsel adan olaanst etkileyicidir, ki Yunanllar iin ortodoksi i
irden sonra gelirdi.
Daha sonradan Persephone (Ykm Getiren) adyla anlan Ba
kire Korenin karlp tecavze uramas hikyesi, eski Yunan ve
Helen dnyalarnda nemli bir dinsel klt olan Eleusis gizemleri
nin temelini oluturur. Bu hikyede iek toplayan gen bir kz,
Tartarosun efendisi Hades tarafndan karlr ve yeraltna gtr
lr. Gen kz orada ne yer ne de ier. Annesi olan msr tanrs Demeter ekinleri ihmal ederek yas iinde dnyay dolar; ve nihayet
36

6. lenlerin ruhlarna rehberlik eden Hermes'in nclndeki Persephone,

yeraltndan kp Demeter ile Hekateye katlr. ller diyarnn bu drt figr, bu
vazonun gizem trenlerinde kullanlm olabileceini gsterir.

bulunduunda, Korenin yedi nar tohumu yedii anlalr, bu yz

den. her yln belli bir zamann yeraltnda geilmesi gerekmekte
dir. Bu bir dourganlk mitidir ve dier Olimpos tanrlarna tapn
ma formaliteye dntkten ok sonralar bile, kadnl erkekli halk,
Demeterin bahar ve yeniden douun zaferi ile sonulanan yeral
tna yolculuunun simgesel olarak canlandrld, Eleusis kabul
ayinlerini tam anlamyla yapmaya devam etmilerdir.
Cehennem in kraliesi Persephone, masum bakire Koreye pek
benzemez. Babilli kz kardei Erekigal gibi, Persephone de karan
lk yolda H adesten daha rktcdr. Hadese maden kaynakla
37

rndan, ou zaman llerle birlikte gmlen deerli nesnelerden

ve bereketli topraklardan kan ekinlerin salad zenginlikten do
lay ve ayrca adn syleyip dikkatini ekmekten kanmak iin bir
hsn tabir olarak kimi zaman Plton (Zengin-bundan da pltokrat vb. gelir) denir.
Bir baka nemli klt de kars Eurydikeyi geri getirmek iin,
Taenarus maarasnn arkasndaki bir geitten yeraltna inen arp
Orpheus evresinde olumutu. Orpheus klt, yzyllar boyu sr
d ve hem Yunan dinini hem de Hristiyanl ok etkiledi. Genel
likle, Orpheus ile birlikte arap tanrs Dionysosun da annesi olan
yar tanna Semeleyi kurtarmak iin yeraltna indii kabul edilir;
kimi zaman Dionysosun gk tanrs Zeus ile Persephonenin olu
olduu da sylenir. Glgam gibi Orpheus da kalbindeki arzuyu yi
tirmi olsa da Dionysos-Orpheus klt de Eleusis klt gibi kesin
likle lm ve yeniden dirili ile ilgilidir.
Helenistik dnemin sanatlar sklkla Orpheusun niteliklerini
saya atfettiler. Tm tanrlara ne olur ne olmaz diye yaklaan ha
mileri iin, sanatlar Msrl Horus ve Farsi M itradan da yararlan
dlar, ama Orpheus-Hristos, yi oban ve Cehennem Ayklaycs
hepsinden poplerdi.
Yeraltna ilikin dier Yunan hikyeleri pek ciddi deildir. Theseus, Cehennemi ayklama giriiminde bulunan ilk popler Yunan
kahramandr, ama baarszla urayp kk dmtr. Yakn
arkada Peirithoos, onu. daha sonra Troyal Helen diye anlacak
olan nl Heleni karmakta kendisine yardm etmeye ikna eder.
Helen daha ocuktur o sralar.JJantklan kahin onlara, dalga gee
rek Onun yerine niye Persephoneyi karmyorsunuz? der. Bunu
ciddiye alacak kadar aptal (ve kibirli) olan Peirithoosla birlikte Ta
enarus geidine inerler. Yeraltna ulatklarnda ev sahibi onlar,
Unutkanlk Makam olduu anlalan bir sraya oturtur ve oraya ya
pp kalrlar. Drt yl boyunca ylanlarn ve Furialarn ikencele
rine, Kerberosun dilerine ve Hadesin alaylarna maruz kalrlar.
Eski Yunanllarm gzde kahraman olarak Herakles, yeraltn
iki kez ziyaret edecek kadar cesurdur. Heraklesin Oniki inden
onbirincisi, Kerberosu Kral Euryslheusa getirmektir. Basiretli
38

7. Herakles tarafndan zaptedilen Cehennem kpei Kerberos, korkak Kral

Eurystheus'in zerine atlr. M.. VI. yzyldan kalma Yunan vazo resmi.

davranarak, nce G izem lere kabul ritiielinden gemek zere Eleusise gider, destekisi de Theseusdur. Byk gnah yknden
arnmas drt yl srer. Ardndan o da Taenarus maaras yolundan
iner ve Styks'den kendisini geirmesi iin kayk Kharon'u korku
tur. Hayaletler bile ondan kaar. Yalnzca, hayattayken biroklarm
taa eviren ylan sal Gorgon Medusa onu taa evirmeye alr.
Ama ldn ve gcn yitirdiini unutmu grnen Medusa
bunda baarsz olur.
Eski dostu Theseusu Unutkanlk M akam 'nda bulan Herakles,
onu tm gcyle kaldrr, ama Theseusun vcudunun byk bir
blm orada kalr. Sra Peirithoosa gelecektir, ama Hades devre
ye girer. Kararl olan Herakles kpei ele geirir. Onu boazn
dan da kavrayarak (Kerberosun kafa says deiir, ama genellikle
39

 tane olduu kabul edilir) yere serer, aslan postunun iine sarar
ve Theseusu da peinden sryerek yukar kar. Kerberos krala
sunulur, ok korkan kral, Kerberos geri gnderilene kadar bir k
pn iinde melerek saklanr.
Bir baka yolculuunda Herakles, Alkestisi kurtarmaya gider.
Alkestis, yerine lecek birini bulabilirse lmden kurtulaca sz
n alm olan Admetos adnda bir kralla evlenmitir. Kocam ol
malarna karn annesi de babas da lmeye raz olmad halde, bu
sadk kadn zehir ierek onun iin lmtr. Adm etosun evine ta
knlkla gelip sonra mahup olan Herakles, Alkestisin peinden gi
der ve Persephone bir kadnn kocas iin lmesinin kabul edilemez
olduunu dndnden onu kolayca geri alr. M.. IV. yzyl
oyun yazarlarndan Euripides, Alkestis adnda bir oyun yazmtr,
ama bu oyunda yeralt sahneleri yoktur. Adm etos'un ailesinde ya
anan psikolojik gerilimlerle ilgilenmitir.
Bu hikyeler dinsel unsurlardan arndrlmtr. Theseus hikye
si, Theseusun M inotaurosu ele geirmek iin Girit labirentine
(simgesel bir Hades) inmesini ileyen ciddi bir hikyenin basit tak
lidi niteliindedir. Yeralt dnyas, en azndan kimi zaman, dalga
geilen bir yer de olmutur. Bu nedenle M.. 405de, Euripidesin
lmnden yalnzca birka ay sonra, komedi yazar Aristofanes,
kahramanlar sarho Dionysos, soytar hizmetkr Ksanthos ve bir
aslan postuna brnm olan ve kas yn gibi duran Heraklesin
olduu bir Hades yolculuu zerine, The Frogs adnda bir fars yaz
mtr. Slyksi, korkun canavarlar yerine, ark syleyen kurbaa
lar bekler. Komik l Kharon ile baarsz bir pazarla giriir, ar
dndan bir Eleusis riteline katlr (bu, zamannda dinsel hiciv ola
rak grlmtr), bir meyhaneci kadna rastlar (Glgam gibi) ve
nihayet yeraltmn yarglarndan biriyle karlap ona isteklerini
syler: Artk nezih air kalmamtr, Euripides geri dnmelidir.
ller ayaklanr, daha kdemli ve ciddi bir air olan Aeskylus ile
Euripides arasnda taraf olurlar. Bir iir yarmas dzenlenir ve
Aeskylus kazanr.
ok daha sonralar, M.S. II. yzylda, yaratc air Samosotal
Lukianos, Dialogues o fth e Deacl'de, daha kullanl bir hiciv bii
40

mi icat etmitir: lm olan nl insanlar, politika ve din dahil tar

tmal konularda fikirlerini - daha dorusu yazarn fikirlerini - sy
lerler. Bu yzden ona zndk lakab taklmtr. Alayc Lukianosa
hayranlk duyulan XVm. yzylda bu hiciv biimi yeniden canlan
drld ve XX. yzyla uzanan popler dergilerde varln srdr
d.
Aktr ki, cehennemle dalga gemek daha sonraki Yunanllar
asndan sakncal deildi; Aristofanes popler bir oyun yazanyd
ve Pythagoras, tanrlar hakkndaki yalanlarndan dolay Hesiodosun ruhunun bronz bir diree balandna, Homerosun da y
lanlarla kuatlm bir aata asl olduuna ilikin bir gr iddi
asnda bulunmu olduu halde sapknlk suuyla tutuklanma tehli
kesi iinde olmad bellidir.

ESK YUNAN'n durumunu karmaklatran Platola cebelle

meye girimeden nce durup klasik Hades ve sakinlerine bir gz at
makta fayda var. Bu karanlk yeralt krallna giren az saydaki
lmlnn yolu, Mora Yarmadasnda Marmari yaknlarnda bulu
nan Taenarus maarasndan geer. ller, sradan denizcilerin ula
amayaca bir adada bulunan Persephonenin byl korusundaki
baka bir maarada en az bir kez ortaya karlar. Yeni len psik ya
da ruh, Herm es'in rehberliinde Akheron (Ac), Phlegelon
(Ate), Kokytus (Gzya), Aomis (Kusuz, ama aslnda Ta
enarus maarasnn talyanca karl Avemusun yanl bir eviri
si) ve Lethein ( Unutkanlk) sularnn kart Styks (Nefret
Uyandran) nehrine gtrlr. Bu nehirler genellikle drde indiri
lir, ama her zaman ayn drtl deildir. Ruhun Styksde kardan
karya geirilmesi iin, kayk Kharona bedel denmesi gerekir,
yoksa ruh sonsuza dek dier yakada ac ekecektir. Kerberos ok
bal beki kpeidir. Persephone ile Hades (ya da Plton), Ha
desin daha dorusu Erebusun hkmranlardr.
ok yaratc bir ekilde cezalandrlm bir avu nlden biri
olan Tityos hari, tm Titanlar Tartarosun aa kesiminde zincire
vurulmutur: Apollon ile Artemisin annesi Letoya saldran Tityus,
4!

Hadesin 3.636 hektarlk bir alanna mhlanm ve cieri akbabalarca yenilmektedir. Hadesten firar etmek iin hileye bavurmu olan
Sisyphos, ebediyen bir kayay yoku yukar yuvarlamaya mahkm
edilmitir, ki kaya, tam tepeye ulamken her seferinde tekrar aa
yuvarlanr. Onun yanmda, Olympos Kraliesi Heraya tecavz
giriiminde bulunduu iin ateten bir embere balanm ksion
vardr. Yaknlarda bir yerde ise, kendi olunu piirip tanrlara sunan
Tantalos vardr: Bir gln zerindeki aata asldr, alk ve susuz
luk iindedir, ama ne gldeki suya ne de aataki meyveye uzana
bilir. Erken dnem Yunan yazarlar, kimi zaman onu yalnzca boy-

nuna ta balayarak cezalandrmlardr. Glden elekle su ekmeye

alanlar ise, kocalarn firketeleri ile ldrm olan, kimi zaman
elli, kimi zaman kzkarde olarak sz edilen Danaidlerdir.
Canavarlar ve demonlar Hadeste yaar: l Medusa; Hristi
yanlktaki eytan gibi, insanlar nce ktle ya da ahmakla
tevik edip ardndan da cezalandran Alastor: ellerinde krbalar ta
yan intikam ruhlar olan Erinysler ya da Furialar; yaayan her ruh
bana bir tane den rktc, kanatl l ruhlar olan kereler; Kore-Persephone-Hekate veya Bakire-Kralie-Cad lsnn iincs olan byc tanra Hekate'nin kzlar olduu dnlen,
vampirimsi yaratklar Lamia ve Empusa.
Orestesin annesini ldrmesinden sonra Furialann onun pei
ne dmesinde olduu gibi, doast gler tarafndan da yerine
getirilse, eski Yunan hikyelerinde ktln cezalandrlmas, tan
rlarn kendilerine kar ilenen birka su dnda, genel olarak bir
lm sonras meselesi deildir. Oidipusun aclan da Atreus Slalesinin kuaklar boyu mahvna sebep olan nl kaltsal lanet de
tanrlarn, ller iin deil, yaayanlar iin verdii cezalardr. M
srllar ve Zerdtilerin aksine, erken dnem Yunanllar'da lm
den sonra sorgulamann olmamas, Klasik Yunanda merkezi bir
yarg sisteminin olmayna balanr.
Ancak M..V. yzyla gelindiinde Yunanllar, Pers ya da Msrllarm fikirlerini benimsedi: Pindar, ktlerin dayanlmas zor ikencelere maruz kald bir br dnyadan sz eder. Platon. Gorg/o.vda yeralt dnyas yarglarnn adlarn verir: Avrupallar yar
glayan Aiakos; Asyallar" yarglayan Rhadamanthys; ve itiraz
mahkemesinin banda da Minos vardr. yi ruhlar, Pindar'm kimi
leri at biner, spor yarmalar yapar, kimileri dama oynar, kimileri lir
alar ve her yerde rengarenk iekler aar; tanrlarn sunaklarnda
daima parlak atele kark eit eit kurbanlar vardr diye anlatt
Eleusis ayrlna gider. Kt ruhlar Tartaros'a, geri kalanlar da
yeniden Asphodelos ayrl'na dner. Orpheus kltnde yaln
adaletin, hakettikleri ceza ya da dl alabilmeleri iin, llerin ruh
larnn yaamasn gerektirdiine inanlrd. M.. 1. yzyl tarihisi
Diodoros, hem Orphik hem de Eleusis inancnn ve br dnya ril43

ellerinin (rnein, Anubis maskelerini taklit eden Kerberos maske

leri) ve de Homerosun ikinci nekyia'da Hermesi ruhlarn klavuzu
olarak kullanmasnn kayna olarak M sr gsterir.
M.. V. yzylda ayrca, ilk kez cehennemin tarihini epeyce et
kilemi bir sanatya da rastlyoruz. Yzyllar boyu turistler ve ha
clar. Polignotusun Apollon tapnann bulunduu Delfideki bir
kulp binasnn duvarna yapt ve Odysseusun ller diyarna zi
yaretini anlatan byk duvar resmini grmeye gittiler. Bu resim,
ok uzun zaman nce (byk olaslkla da Hiristiyanlarca) tahrip
edildi, ama M.. II. yzylda. Yunan gezi yazar Pausanias tarafn
dan byk bir titizlikle tasvir edildi. Onun uzun ve ayrntl anlat
mndan, Polignotusun kendini Odysseiae bire bir bal kalmak
zorunda hissetmedii anlalyor. Bunun yerine, Homerosun sz
etmeyi unutmu olduunu dnd eyleri - ya da daha cesur
olup da daha aaya inebilseydi Odysseusun grebileceklerini anlatmt. Bunlar arasnda, Orpheus dahil, birok seme mitolojik
kahraman vardr. Ayrca Polignotus (yzyllar sonrasnda Pausani
as byle bir mitten hi haberdar olmadndan), byk olaslkla
kendi kafasndan bir hayvan demon yaratmt ki. bu cehennem uz
manlarnn dikkatinden kamayacakt.
D elfr deki rehberler, Eurynom osun Hades'teki daim onlarm biri oldu
unu ve lenlerin etlerini yiyip yalnzca kemiklerini braktn syler.
im di. H om erosun iirlerinde de, M inyas ve DHt'ilerdc de Eurynomos adnda hibir
a rastlanmaz. Yine de Eurynomosu ve onun
nasl tasvir edildiini anlatacam: Derisinin rengi, etin etrafna en
sineklerinki gibi, mavi ile siyah arasdr; dilerini gsterir ve oturmas
iin bir akbabann derisi serilmitir alna.

Eurynomos, E rlerden [lm anlamna gelip lm simgeleyen

tanralar iin kullanlr, .n.j biri ya da yine koyu mavi renkte olan
Etrskl Kharunun bir trevi olabilirdi, ama Pausanias pek yle
dnmyor gibidir. Yerel mitlere ve efsanelere byk ilgi duyan
ve ok gezmi bu aratrc yazarn, srgndeki Yahudilerin Beelzebubu, yani Sineklerin Tanrsn konu edinen hikyelerini du
yup duymad merak konusudur. Eer duymadysa. benzetmesi
byk bir rastlant olsa gerektir.
44

P la to n ik c e h e n n e m

Bir filozof ve retmen olan, etkisi gnmze kadar ulaan Platon

(M.. y. 428-348), M.. IV. yzylda pek dindar olmayan Yunan
llarn lmden sonra neler olabileceine dair inanlar hakknda,
bize en gvenilir bilgileri verir. Platon, her zaman yapt gibi ko
nuyu eitli yollardan ele alr ve bazlarnda dalga geer, ama ileri
srd teoriler tutarldr. Diyaloglar, sklkla ruhun kaderiyle ilgi
lenir; filozof Sokratesin lm deindeki mthi ve dokunakl
dramnn anlatld Phaidoriun [Phaidon, Sosyal Yay. 2001] tm
konusu da budur.
Platon bariz bir ekilde ortalkta olmadndan, hikyeyi Pha
idon anlatr. Sokratesin arkadalarndan on bei, baldran zehirini
imeden nceki son saatlerini paylamak iin onunla birlikte hc45

resindedirler. Sokratesin morali yerindedir. dostlarndan daha y

reklidir ve ruh, bir filozofun en iyi paras olduu ve onunki de en
ksa zamanda zgrlne kavuaca iin zlmeye gerek olma
dn dnerek onlarla akalar. Yine de Bir BoeotiaI olan Kebes, ruhun kaderi konusunda endielidir:
lm gnnde mahvolup sona erebilir - bedenden ayrlr ayrlmaz du
man ya da hava gibi dalp hilie karabilir.

Sokrates hemen, imdi beni iiten hi kimse, hatla eski dmanla

rm olan Komik airlerden biri bile olsa, beni ilgim olmayan mese
leler hakknda konumakla sulayamaz! diyerek arkadalaryla
yapaca son syleinin konusunun bu olduunu ima edip onu ya
ttrmaya soyunur.
Ardndan gelen tartma, dier eylerin yan sra. Platonun idealar kuramn, deneyimlediimiz herhangi bir gerekliin, bir ide
alin yalnzca maddi ve eksik bir imgesi olduu fikrini ortaya koyar.
rnein bir sandalye, ne kadar bulank olursa olsun, bir ideal san
dalye kavramna gre yaplr. Bu teori, Batdaki dinsel inanlar
zerinde derin bir iz brakt. Helenist dnemin yeni Platoncular,
zellikle de Msrl Plotinos ve Msrl Yahudi Philo tarafndan ye
niden yorumlanan Platonun yazlar, hem Gnostikler hem de ortadoks ilk Hristiyanlarca dikkatle okundu ve lk Gnah ve ardndan
gelen kurtulu gibi hi de Yuanllara zg olmayan fikirleri b
yk lde etkiledi. Yeni Platonculuk eitimi alan Hristiyanlar
sann, cismani biiminde Platonik ideal insan temsil ettiine ka
rar verdiler (insanl pahasna onun uluhiyetide srar edenler cid
di sapknlar, Docetistler olarak grld). Daha sonralar da Bakire
Meryem, ideal kadn temsil etmeye balad. Tanrnn yeryzndeki krall, ilk H ristiyanlarn bildii ekliyle yaamn ideal bir
uyarlamas olacakt. Bunlar, Platona yaslanarak Pers dalizminden
kanabildiler: Bu dnyann prensi tarafndan ynetilen gnahla
dolu ve yozlam bir maddi dnyann varln kabul edebilirken,
bu prensin iktidarnn kalc olduunu inkr ettiler.
Phaidon da Sokrates, bilginin, zaten bilinenlerin derlenmesin
46

den ibaret olduunu ne srerek ruhun ok sayda yeniden dou

yaadn kantlar. Ona gre ruh, tpk ideal form gibi, ama bede
nin aksine lmszdr ve iyi davranlar araclyla nihayetinde
iyi ve bilge Tanrya doru yol alrken, yine onun (ruh) gibi grn
mez, saf ve soylu olan hakiki Hadesten geecektir, ki olur da Tan
r izin verirse, benim ruhumun da gidecei yer orasdr.
Peki ya ktlerin ruhlar?
Sokratese gre bylesi ruhlar, maddi alemde smsk tutulurlar
ve her birinin daha nceki yaamda yaptklarna uygun olarak, ba
ka bedenlerde yeniden hapsedilmesi gerekir. rnein, ayya biri
eeinkinde, ekiya kurdunkinde. Bu sistem. Hinduizme ya da Bu
dizm e yakn grnyor. Sokrates burada tmyle ciddi deildir;
konformist A tm allar da aka yollu karncalarn ve eek arlarnn
yuvalarna gnderir. Dier yandan bir filozof, tanrlarn meclisine
buyur edilir.
Daha sonra hayalgcyle oynayarak tanrlarn yaad gerek
yeryzn tarif eder: Yukarda ve bizim yuvarlak dnyamz t
myle rten bir kredir, ama ondan kan engin bir kanyon yarp
geerek yeryznn merkezine uzanr; Tartaros oradadr. Yeryz
n evreleyen Okeanus nehrini ve Tartarosdaki nehirleri tarif eder:
Akheron, Pyriphlegeton, Kokytus ve Styks glne akan Stigian.
Ne iyi ne de kt bir yaam srm olanlarn ruhlar, iyilikleri
iin dllendirilmeden nce, Akheron nehri zerinden Akherusian
G lne gtrlp ktlklerinden arndrlr ve insan ya da hay
van olarak yeniden domak zere geri gnderilir. Ancak Cehennem in ne kadar gelitiini, hatta kimileri iin ebedi mekn olduu
nu da gsterir:
Am a sularnn byklnden dolay iflah olm az grnenler - kutsal
deerlere kar birok kez ve ar derecede hrmetsizlik edenler, vah
ice cinayet ileyenler ve benzerleri - layk olduklar yere, Tartaros'a
atlrlar ve bir daha da oradan kamazlar. Yine byk ama affedilm e
si mmkn sular ileyenler - rnein bir fke annda anne ya da ba
balarna iddet uygulayan, ama hayatlar boyunca da bu gnahlarndan
dolay pimanlk duymu olanlar ya da rnein hafifletici sebepler al
tnda cana kyanlar - bir yl boyunca aclarna katlanmak zorunda ka47

lacaklan Tartarosa yollanrlar, bir yln sonunda dalgayla dar atlr

lar - sradan katiller Kokytus. ana baba katilleri Pyriphlegethon yoluy
la - Akherusian G lne tanrlar ve orada ldrdkleri ya da ktlk
yaptklar kurbanlarna seslenerek kendilerine acmalar, efkat gster
meleri ve gle girmelerine izin vermeleri iin yalvarrlar. Etkili olur
larsa gle girip aclarndan kurtulurlar: aksi halde yeniden Tartarosa
gtrlr ve oradan nehirlere atlrlar, kurbanlarna kendilerini balatana kadar bu sre yinelenir: nk, yarglarnn onlara kestii ce
za budur.

Sokrates, anlattklar iin kuku kapsn ak brakr, ama bu tr

eyler doru olabilir. Gorgias [Diyaloglar I, Remzi Kitabevi,
1996] hemen hemen ayn eyleri tekrarlar. Sokrates, tanrlarn bl
gelerini nasl ayrdklarn, ruhlarn yarglarnn nasl atandklarn
ve baboluk, lks, haddini bilmezlik ve nefsine hakim olama
makla irkinleen bir ruhun Rhadamanthys tarafndan iflah olur ya
da olmaz diye nasl ayrlp Tartarosa yollandn ok ho bir hi
kyeyle anlatr. flah olmazlarn hep kamuya malolmu kiiler ara
sndan kar grndn de ekler. Ayrca, nemli olann hikye
nin doru olup olmamas deil, en iyi yaam tarznn, yaamda ve
lmde adalet ve her trl erdemi salamak olduunu syler.
Phaedrus'da Sokrates, ruhu, kanatl bir yaratk olarak tarif eder.
Mkemmel ruh yukar doru uarken mkemmel olmayan ruh ye
re der ve lml bir bedene girer. Platon, mecazi olarak ifade et
mi olsa bile bu, yzyllar sonrasnda kimi Hristiyan kilise babala
r, zellikle de Platon'un ruhun yeniden cisimlemesinin nasl ile
yebileceine ilikin dncesinden de etkilenen Origenes (M.S.y.
185-y. 254) tarafndan kl krk yararcasna incelenmitir. Yukar ya
da aa hareket edebilecek kanatl ruh imgesi de Origenese Cehennemin ebedi olamayacann kant gibi grnd.
Platon Repubiici [Devlet, Sosyal Yay., 2002], gnmzde
lm eii deneyimi dediimiz olay yaam bir asker olan E rin
nl hikyesiyle bitirir. ld sanlp brakld muharebe meyda
nnda on iki gn boyunca kalan Er, yeniden canlanp hikyesini an
latr. E rin anlattklar, klasik Hadese uymaz: Kimi imgeleri, orta
a Hristiyan grlerini nceler gibidir (ki bunlar etkiledii kesin
48

dir), kimileri ise, Douya zgdr. Erdemli ruhlar sadaki gksel

yoldan karken gnahkrlar soldan inerler ve yolda, onlar srk
leyen ve kamlayan korkun grnl vahi adamlarla karla
rlar. On ikinci gnde ruhlar, dnyaya gelecekleri yeni bedenlerini
semek zere Kader tanralar tarafndan evrilen Zorunluluk
eirm enine gelirler. Platon -ac, gln ve tuhaf olan - bu tercihle
rin akla deil de nceki deneyimlere dayandn gstermek iin,
eski mitolojik kahramanlar kullanr.
Oradan gidip L ethenin ( Unutkanlk) suyundan ierler, ardn
dan yeniden domak zere kayan yldzlar gibi yukar frlarlar. Ta
bii. cenaze treninde cesedi yaklmak zereyken kendine gelen Er
hari.
Eer ruh lmszse yeniden cisimleme - veya metempsikosis
ya da ruh g - aklanamaz aclarn, ktlerin dnyevi zaferleri
nin ve gnah ile cezaya ilikin yargsal sorunlarn zm asn
dan lm sonras ebedi dl ve cezaya dayal sabit bir sistemden
daha mantkl (tabii, burada mantk geerliyse) ve daha tatmin edi
cidir. Amansz bir doast yasann buyruu altnda ve duraan ol
maktan ziyade - bir kelebein metamorfozu ya da mevsimlerin
dngs gibi - ahlki adan dinamik ve doal dzenin paras ola
rak metempsikosisle baz gerek zorluklardan kurtulunur. Birok
kimse, gnahn nihayetinde saaltlabileceine inanmay tercih
eder. Duraan bir sistemdeki tektanrclarn, eer Tanrya kart
deilse bir paras olmas gereken bir ktlk ilkesiyle boumas
gerekir. Ancak, Dou dinlerinde geni kabul gren metempsikosis
Batda reddedildi. Zerdtten gelip slamda da kabul gren fizik
sel bedenin kyamna ilikin Hristiyanlk doktrini bunu imknsz
hale getirmitir.

P4N/Cehcnneni Tarihi

49

V!

R o m a m paratorlu u

Giriimci tacirler, cretli askerler ve Yunan ordularnn Persleri

yeniden Ortadouya pskrtmeleri sayesinde, Yunan kltr en
azndan M..V. yzyldan itibaren Akdenizde egemen hale geldi;
tek rakibi eski ve duraan Msr uygarlyd. Fakat Byk sken
der, drdnc yzylda dnyay fethe giritiinde Yunanllar hzla
bir kentler a oluturdu ve Yunan uygarl Hindistandan Ispan
yaya kadar yayld. skender kendi adamlarn iktidara getirdi M srda Ptolemaios. Suriye ve Anadoluda Seleukeia. Nihayetin
de, kltrleri Yunan kltrnden fazlaca etkilenmi olan Romallar
devreye girdi, Galyadan kuzeye, Britanyaya kadar barbarlarla sa
vaarak ilerlediler ve Akdeniz uygarln da kendileriyle birlikle
oralara ladlar.
50

F4ARKA/Cehcnncmin 'tarihi

Tabii ki iler hep iki ynl yrd. Askerler yerli kzlarla evle
nip onlar lkelerine gtrd ya da ordudan ayrlp oralarda yerle
ti - iki durumda da kltr harmanlamas gerekleti. ok uzaklar
daki bir kentin stsnflan, lkelerini fethedenlerin Helenistik, aris
tokratik tarzlarna zenirken yerel kyller de yeni gelmi piyade
lere kendi geleneklerini rettiler. Daha nce hayal bile edemeye
cekleri tercihler karsnda olan genler ya da tatminsiz kesimler
yeni bir eyler istiyordu. Asyadan, A frikadan, skandinavyadan
ve Slav lkelerinden getirilen kleler, kendileriyle birlikte tuhaf
adetlerini de getirdiler. Helenistik sfatnn, Yunan ve Dou kl
trlerinin uyumlu bir karm olduu kabul edilir, ama Roma m
paratorluumu da iine alan uzun dnemde, bu kltrel harman
ok daha zengindi.
Dnya tarihinde o zamana kadar dillerin, kltrlerin, adetlerin
ve inanlarn bylesine artc bir apraz dllenmesi grlmemi
ti ve XX. yzyla kadar da bir daha grlmeyecekti. Eski dinler bir
yenilikler mozainin saldrsna uramt. Greko-Msrl Serapis
gibi tmyle yeni tanrlar uydurulmutu, yaban ellerden ise eski
tanrlar gelmiti: Asyadan Sabazios. randan Mitra, M srdan
sis. Byk Ana Kybelenin heykelcii Anadoludan Romaya ta
nmt ve onun hadm rahiplerinin cinsiyetsiz grnlerinden
fazlasyla rahatsz olan Roma senatosu, ge de olsa vatandalarnn
onunla herhangi bir ba kurmalarn yasaklamt.
Helenizmin Roma mparatorluu iinde eridii bu uzun kltr
harmanlama dnemi, sfr dediimiz noktadan balayarak her iki
ynde de yaklak drt yzer yllk bir sreyi kapsar. Bir ucunda
Byk skender (M.. 336-323), dier ucunda ise yine Byk de
nilen Konstantin (M.S. 306-337) yer alr. Yaklak olarak her iki u
ta da, Cehennem hakkmdaki fikirler de dahil, nemli dnceler
reten bir fikir adam vardr: Atinal Platon ve Hippolu Augustinus.
Romallar, dindar olmalarna karn pek mit oluturma eilimin
de deillerdi. Kendi yerel dinleri, Japon intoizm ine ok benzer
bir tr animizmdi: Korularn, akarsularn, halta tek tek aalarn bi
le kendi tanrs vard; hanelerin, avlularn ve gndelik yaamn her
ynnn ya da ilevinin de. Her erkein kendi genin.?u. her kad51

nm da kendi ju n o su vard ki, bu kavram Hristiyanla koruyucu

melek olarak gemitir. Binlerce numina vard; gerekte, ad olan
her eyin bir numen'i vard. Gkyz, gne, ay, deniz, hasat, kalp
gibi nemli eylerle ilgili tanrlar ve ak, sava, evlilik, akl gibi
kavramlar iin Yunan mitlerini toptan uyarladlar; bu hikyelerin
kahramanlarna da kendi tanrlarnn adlarn koydular.
Yabanc lkelerde seferdeyken de yerel tapnaklar karsnda
aynsn yaptlar. Bylece, bir bakirenin heykeli, D ianann tapna
olarak grld ve yerli Galyallarn onu kim olarak grdkleri
ne aldrmadan gereken saygy gsterdiler. Bu uygulama, ok iyi i
ledi: Ordular, sayg ve dindarlk sergilediklerinden pek fazla dinsel
atma yaanmad. mparatorluun son dneminde bile, Romallar'n tutumu aa yukar kaygsz Bayan Patrick Campbell'inki
gibiydi: Yolda yatp atlar rktmediiniz srece istediinizi yapa
bilirsiniz." Kybele'nin hayasz rahipleri ve Sezarn tanrsalln
reddeden kat Hristiyanlar, bu kural inemi oldular. Onlarn
davranlar, Roma standartlarna gre, saygszlk ve dzensizlik
ti.
Yaygn Helenistik gizem kltleri, ilk dnem Hristiyanln ok
etkiledi. rnein, H ristiyanlarn hem dini hem de corafi Cehen
nem tasvirlerinde benimsedikleri Yedi lmcl Gnah, yedi say
sna mistik anlam veren ve Zerdtle dayanan Mitraik bir formlasyondu. Mitraik hikyeye gre, l ruh Olak Burcunun ka
psndan geip yukar karken yedi gksel katmandan geer, her
birinde de oraya uygun bir kusurdan kurtulur: Gne-Kibir. AyKskanlk, Mars-fke, Merkr-Agzllk, Jpiter-Hrs, Vensehvet, Satrn-Tembellik. Mitra ayrca, Tanrnn doum gn ola
rak 25 Aralk, H ristiyanlarn da benimsedii Ki-Ro burcunu ve
dier kltlerle birlikte, astroloji ve saybilim konularna kalc bir
ilgiyi de miras brakt.
Latin airler, eski Yunan hikyelerini ssleyerek yeralt dnyas
antolojisine birka katkda bulundu: Vergiliusun Aeneis'i, Vergilius ve Ovidiusun Orpheus hikyeleri, Apuleiusun Golden A y da
ki fAltn Eek) Psikin gen kzlk maceras, Ciceronun br dn
yann olumsuzluklarndan ok olumlu yanlaryla ilgilenen The De52

am o f Scipio'su [Skipioun Ryas] ve Plutarkhosun, gemiten

Platonun E rini anmsatan geleceklen de ortaan rya grlerini
nceleyen The Vision ofThespesius'u [Thespesiusun Grs], Ro
mallar birka ismi deitirdi: Plton ya da Plutoya kimi zaman
Divesn ksaltmas Disten Dis Pater- yani Zengin Baba - denil
di. Persephone Proserpine oldu; bu, byk olaslkla Yunanl kar
lndan daha az rktcyd. Hermes de Mercurius oldu.
M.. 30 ile 19 yllar arasnda yazlan Aeneis, o zamanlar Rom ada yaayan airi tarafndan ok iyi aratrlarak yazlmtr. Ye
ralt sahneleri, onun ayrca Platonu da bildiini gsterse de Vergiliusun modeli Homerostu. Kukusuz Vergiliusunki, en iyi bilinen
ller lkesi tasviriydi; bu nedenledir ki, bir iki kuak ncesine
kadar Avrupa ve ABD'deki liselerde Vergilius dzenli olarak oku
tuluyordu.
Bu destann kahraman, byk savaa katlm bir Troyal olan
Aineiastr. Odysseus gibi, o da bir yolculuktadr; Troya yklnca
kendine yeni bir yurt bulmas gerekir. len babas Akhises'den,
Herann Romal karl olan, amansz dman Junonun gaza
bndan nasl kurtulacana dair t almak zere yeralt dnyasna
iner. Hayaletsi lleri dar ekmekte zorlanmayacaktr; Aineias
inie hazrlanr. Rehberi, Cum aeli Sibylla ya da rahibedir ve l
ler lkesinin rknlklerine kar sihirli koruyucusu da kutsal al
tn daldr.
Odysseiadak gibi, mrettebat, bu kez gnmz Napolisinin
yaknlarndaki Cum aede, maarann aznda bir kan kurban ha
zrlar. Bu yer belirlidir - Cehennem, br dnyada bir yerde deil,
talyann altndadr. Vergilius, sahneyi dehet verici zel efektlerle
balatr: Havlayan kpekler, slak maaralar, zehirli dumanlar, dep
remler, rktc lklar. Hollywood, Vergiliusa ok ey borlu
dur.
Yoksul ruhlarn bir yzyl boyunca ya da doru dzgn gmlnceye kadar - Romallar dzgn brokratik biimden yanayd
- beklemesi gereken bir yer olan Limbus kar ilk kez ortaya. Aine
ias, dehet iinde onlardan n tanr, ama Sibylla. onlar daha
sonra kurtarmak iin, bir rahibe olarak etkisini kullanaca szn
53

verir. Uyku maaralarn geerler (Vergilius, Hesiodos ve Homerosa kar duyarlyd: Bunlar, l aklarn getii maaralardr,
daha sonralar Romantik airler de buralar ziyaret edecektir), ar
dndan huysuz Kharon ile nehri geerler, Kerberosa yattrc bir
ey atarlar, M inosun ruhlar yarglad salondan geip aralarnda
Aineiasn, onu grnce srtn dnen trajik, intihar eilimli ak
Didonun da bulunduu kadnlarla karlarlar. Sonra kahramanlar
grnr, kahramanlar bu kez Yunanllar deil, kendi kasvetli sava
hikyeleriyle Troyallardr.
Sibylla onun, ikiye ayrlan yolun sandan, Disin evini geip
Cennet Baheleri'ne gtren tarafndan gitmesi iin acele etm ekte
dir. Ancak Aineias sola, alevler fkran bir nehrin karsnda, ze
rinde Furialardan birinin tnedii devasa bir kaps, kat duvar
olan hisara bakmak iin durur. eriden iniltiler, kam aklamalar,
zincir krtlar duyar. Sibylla, bu ruhlar oraya, abise dmeden
nce vahi kzkardeleriin ve elli bal korkun Hydrann intikam
almas iin Rhadamantysun gnderdiini syler.
Sibylla bildik nllere dikkat eker -Titanlar, Tityus, ksion, Peirithoos, Theseus (airler ona gereksinim duyduunda Theseus ma
kamna dner). Ama akrabalarna zulmedenler, cimriler, zina ya
panlar, hainler gibi sradan gnahkrlar da vardr burada. Sibylla,
demirden grtla olsa onlarn gnahlarn anlatmakla bitireme
yeceini syler.
Vergilius'unki, zihinde canlandrlmas mmkn ilk btnsel ni
telikteki Cehennem tasviridir ve en iyilerinden de biridir. indeki
tm imgeler, dneminde yaygn ve gndemdedir ama sanatn, ge
nel fikirleri olduka belirli ekillere sokan bir yolu vardr. Vergili
us, yalnzca kendisinden rehber ve retmen diye sz eden (ve ken
disi de Cehennem in haritasn ebediyen deitiren) Dante gibi da
ha sonraki air ve hikye anlatclar zerinde deil, Hristiyan koz
molojisinin ilk hatlarn ortaya koyan kilise babalan - skenderiye
li Klernes, Origenes, Tertullianus ve zelliklede ondan sk sk aln
t yapan Augutinus - zerinde de ok etkili oldu.
Yeralt dnyasna yaplan bu ziyaretin geri kalan, R om ann ha
nedan soyunu Troyann soylu hanedanlna balamak gibi yurtse54

IF
Q ate of
Ivory

Q ate of
H orn
Elysiar
Elysian
Fields

Prison of
Tartarus

Cit
. -

Pluto

vc

Crossroads

Ou
f

Fields of Tears

ftiver SW*
^

K>^

Avrnus

O -k j.

%
Jns

9. Vergilius'un Aa Dnyasnn haritas

ver bir ama gden Vergiliusa yle gelmese de nemsizdir. Ankhises ortaya kar ve br dnyada ilerin nasl yrdn aklar:
55

E rinkine yakndr anlattklar. Ardndan Aineiasm torunlar geer

gururla, Rom anm gelecekteki zaferinin bir gsterisidir bu. Aineias, kendi soyunun grntsnden yle etkilenir ki, neredeyse Juno
hakknda soru sormay unutur; artk yaayp soyunu devam ettire
ceini bilir. Sonunda, tuhaf bir ekilde, Aineias ile Sibylla hilesiz
Boynuz Kaps yerine sahte Fildii Kapsndan karlar.

PLUTARKHOS (M.S. y.46-y.l20), aslnda Yunanlyd ama bir s

re Rom ada yaad. Ortaadaki poplerliinden dolay The Vision
o f Thespesius adl eseri byk nem tar. Biimi, Er hikyesine
benzer: Thespesius adndaki bir gnahkr, yksek bir yerden der
ve ld diye braklr. gn sonra, gmlmek zereyken dirilir ve
lm grsn anlatr. Ruhu, birka parlak yldzn bulunduu
diyara gitmitir, orada fokurdayan kzgn sular iinde, yeni lm
lerin kimileri ykselen, kimileri den, kimileri de ne yapt belli
olmayan ruhlarn grr. Ykselen ruhlar prl prldr. dierlerinin
zerinde ise pul pul olmu benekler vardr, bazlar ise btnyle
bu lekelerle kapldr. Yarg Dis tarafndan den ruhlara anndrc
cezalar verilir, ama kimilerinin arnmas mmkn deildir ve
Erinyselerden biri onlar abise dene kadar trl azaplar vererek
oradan oraya kovalar. Thespesius, lanetliler diyarnda kendi baba
sn da bulur; babas, baz konuklarn altnlarn almak iin zehir
lediini itiraf eder. Ruhlar ac iinde kvranmaktadr, kimilerinin i
organlar paralanmtr. Yalanlarda, biri kaynayan altndan, biri
dondurucu kurundan, biri de demir paralarndan olumu kor
kun gl vardr; ve demonlar ruhlar birinden dierine atmaktadr
lar. Thespesiusun grd son ey, ruhlarn, bir baka yaama gn
derilmek iin ekle sokulmak zere acmaszca ezilip dvldk
leri dzeltme ilemine tabi tutulmasdr. Bu kitap, Hristiyanlk
dnemini nceler, oysa Lucius Apuleiusun, ayn dnemdeki daha
i ac bir eser olan, Golden A ss'i gemie dnktr: Gzel
Psikin, sihirli gzellik kutusunu almak iin Hadese inmesi gere
kir ve biroklar gibi o da uyarlar dikkate almaz. Neyse ki mace
ras mutlu sonla biter.
56

VII

eol

Yalnzca Eski A hite gre deerlendirildiklerinde Yahudiler, ya Ak

deniz halklar arasnda hayalgc en zayf olan ya da lmle ilgili
konulara en az ilgi duyanyd. Komularnn aksine llerle iliki
leri yoktu; onlara tapnmadlar, adak adamadlar, ziyaret etmediler,
br dnyada onlarla yeniden bir araya gelmeyi ummadlar, lm
den sonra Yahve ile bir iliki de beklemediler. Tam aksine:
ukura inenlerle saylmaktaym;
Yardmcs olmayan adam gibiyim .
ller arasna atlm.
Artk anmadn
Ve senin elinden ayrlm.
Kabirde yatan ldrlm olanlar gibiyim . (Mezmurlar, 88.4-5)
l , a sln d a m urdard.
57

Eski Ahitte, branice eol kelimesi sk sk geer: Kimi zaman

Cehennem, kimi zaman mezar, kimi zaman da ukur olarak
evrilir, ancak metaforik olarak depresyon ya da umutsuzluk iin
kullanlmas dnda. hibir yerde bedenin ebedi istirahate terkedildii yer dnda bir anlam yok gibidir. eol, bazen de cezaevine ben
zetilir. Cehennem olarak evrilen ikinci szck de plerden baka,
sulularn ve hayvanlarn cesetlerinin de atlp shhi nedenlerle s
rekli yakld bir tr p yn ya da kent pl olan ve sadece
Hinnom vadisi anlamna gelen Cehenna'dr. Daha eskiden orada, pa
gan tanrs M olok'a insan kurban edildii de sylenir. Cehenna ad,
naho bir yeri anlatmak iin bir metafor olarak ve ayrca byle bir
yerde lm, Yahvenm yasalarna ok aykr bir yaamn gstergesi
olduundan bir lanetlenmitik olarak da kullanld. Ara sra kullan
lan dier terimler ise Abaddon (Ykm) ve B o rdu (ukur).
srailoullar, M ezopotamyadaki komularyla, hayaletimsi bir
br dnya yaam iin, kuru ve tozlu bir yeralt diyar kavramn
paylam olabilirler: Endor Bycsnn ars zerine Samuelin hayaleti ya da hortla oradan gelmiti. (l.Sam . 28.7). aya
Peygam berin Babil kraln lanetledii ksa beddua da imgesel a
dan tmyle Babilli'dir:
ller diyar senin geliini karlamak iin dibinden kaynayor; senin
iin lleri, dnyann btn byklerini uyandryor; milletlerin btn
krallarn tahtlarndan ayaa kaldrd. Hepsi sana cevap verip diyecek
ler: Sen de mi bizim gibi zayfladn? Bize mi benzedin? Hametin ve
santurlarnn velvelesi ller diyarna indirildi; senin altna kurtlar se
rildi ve senin zerini kurtlar rtyor. Ey parlak yldz, seherin olu,
gklerden nasl dtn! Sen ki. milletleri devirirdin, nasl yere yk l
dn! Ve kendi yreinde derdin: Gklere kacam , tahtm A llahn
yldzlan zerine ykselteceim ; ve imalin sonlarnda, cemaat dan
da oturacam; bulutlann yksek yerleri zerine kacan, kendimi
Yce Allah gibi edeceim . Fakat ller diyanna. ukurun en derinine
indirileceksin. (aya, 14.9-15)

Yonma ak bu blm, hem srailoullarnn Cehennem i, hem de

Luciferin d iin Kutsal Kitaptan bir kant olarak gsterildi.
Ancak, balam olarak, belirgin bir ekilde Babil kralna yneltil58

initir. Sayfa 62de yer alan, Birinci Enota nakledilen hikyeyi

ima eder, ama yalnzca metaforik olarak. Verdii mesaj, Enkidunun G lgam a bildirdiinin tmyle aynsdr, yani byk
krallar Erekigalin karsnda gcn yitirmilerdir. Gerekten de
peygamberin bir Babil kraln Babil Cehennem i'ne gndermesi ac
bir alay gibidir.
Benzer bir lanetleme ya da at" da Hezeikel tarafndan Tire
kralna yneltilir (Hezekiel 28.1-23; bk. s. 79).
Hayalknklna uratacak denli ksa birka blm, Yahudi d
ncesindeki br dnya anlayna ilikin olarak ok az da olsa
ipucu verir. Bunlarn ilki, yine ayadan, M.. III. ya da IV. yz
yla ait. Peygamber, zerimizde hakimiyet sahibi olan Yahvedan baka tanrlar kastederek yle der:
Onlar llerdir, dirilmezler; glgelerdir, kalkmazlar; bundan tr on
lar yokladn ve helk ettin, onlann anlmasn da btn btn yok et
tin. (taya 26.14)

Buna karlk Yahvenn kendi halk yaayacak gibi grnr.

Senin llerin dirilecekler; benimkilerin cesetleri kalkacaklar. Ey sizler, toprak iinde yatanlar, uyann ve terennm edin; nk ilerin ot
larn ii gibidir ve yer llerini dar atacak. (aya 26.19).

Dieri ise, M.. 165 diye tarihiendirilen, D anieln Kitabmdan. K

yamet zaman, bamelek Mikail ortaya kacak ve kurtulutan n
ce byk bir sknt dnemi yaanacaktr:
Ve yerin topranda uyuyanlardan bir ou, bunlar ebedi hayata ve
unlar utanca ve ebedi nefrete uyanacaklar. Ve anlayl olanlar gk
kubbesinin parlts gibi, bir ounu salha dndrenler de yldzlar g i
bi ebediyen ve daima parlayacaklar. (Dan. 12. 2-3)

Bu blmlerin, ran etkisinin artn gsterdii dnlr. ayada

layk olmayanlar hi uyanmaz; D aniel'de ise utanmalar ve ebedi
yen aalanmalar iin uyandrlrlar. ki blmde de Zerdtten
bile eskiye dayanmas muhtemel bir fikir olan fiziksel bedenin ye
niden diriliinin kabul edildiine dikkat edin.
59

Yahudilerde yeniden dirili inancna ilikin daha fazla kant, n

gilizce Kutsal Kitapta genellikle Apokrifada' yer alan ikinci Makkabeler'de vardr. kinci Makkabeler. M.. II. yzylda, Suriyenin
tecavzne kar giriilen cesur ve baarl bir Yahudi ayaklanmas
n anlatan tarihsel metinlerden biridir. Bizi ilgilendiren yedinci b
lm, yedi dindar Yahudi kardele annelerinin ikence edilerek l
drlmelerinin tyler rpertici hikyesidir. Sular ise domuz eti ye
meyi reddetmeleridir. , drt ve yedi numaral kardelerin ve an
nelerinin lrken syledikleri, ikenceden bozulmu bedenlerin
Yahve tarafndan tam olarak yeniden diriltileceine plan inanc gs
terir - Yahve ayrca onlara ikence edenlerden de intikam alacaktr.
Yahudiler'in, M.S. I. yzyl itibariyle, br dnya anlaylarn
daki deiimin dier kantlar Yeni Ahit ve Yahudi tarihi Flavios
osephustan gelir. Bunlar, yabanc olan yeniden dirili kavram
n reddetmi muhafazakr soylular olan Sadukiler ile bu kavram
benimseyen populist Ferisiler arasndaki ekimeyi belgeler. (Markos 12.18: Matta 22.23; Lukas 20.27; Resilerin leri 23.8). Feri
si szcnn, Bonbayl bir Zerdtinin Farsi olmas gibi, Farsa
gnderme olduu dnlr. Hristiyan olmadan nce Aziz Pavlus
bir Ferisi idi, osephus da yle. osephus, M.S. 70de Kudsn y
klndan 25 yl kadar sonra ldnde neredeyse tm Yahudiler
Ferisiydi. Ancak bu noktada, Yahudi Refom izm inin, yeniden di
rilii kabul etmediini belirtmek gerekir.
M.S. 66-70 yllar arasnda R om a'ya kar yaplan savatan k
sa bir sre sonra yazan osephus, bize nc bir gruptan, Essenilerden sz eder. Yeni Platonculuktan fazlasyla etkilenmi olan bu
manastr kardelerinin, ahiret tahayyllerinde fiziksel dirili deil,
bedenden ayrlm ruhun yeniden douu vard. The Jewish War,
Roma mparatorluundaki mezheplerin, birbirine benzer Fkirlerce
nasl apraz dllendiini gsterir.
Gerekten de bedenin bozulabilirliine ve onu oluturan maddelerin
kalc olmadna, oysa ruhun ebediyen lm sz kalacana dair sarsl
maz bir inanlar vard. En ince elerden oluan ruhlar, sanki doann
bylerinden biriyle aa ekilm i gibi, bedenin zindanna kapatl
mlardr, ancak bedenin esaretinden bir kez kurtuldu mu, yllar sren
* Kutsal Kitaba resmen kabul edilmeyen metinler, (.n.)
60

klelikten azat olm u gibi sevinirler ve yukar uarlar. Yunanllarla

ayn doktrini savunarak iyi ruhlarn, okyanusun tesinde, ne yamurun
ne karn ve ne de scan rahatszlk vermedii, okyanustan tatl tatl
esen m eltem le tazelenen bir yurda gideceini sylerler. Kt ruhlar
ise, sonu gelm ez cezalarla dolu karanlk, frtnal bir abis beklem ekte
dir. Sanrm Yunanllar da kahraman ya da yar tanr dedikleri cesur
adamlarna Kutsanmlar A dalanm, ktlerin ruhlarna ise hikyeleri
ne gre belli kimselerin - Sisyphos, Tantalous, ksion, Ttyus ve ben
zerlerinin - ceza ektikleri, H adesteki lanetlilerin yerini ayrrken ay
n fikri paylamaktayd. Bu hikyeleri anlatrlar nk, ilk olarak ruh
larn lm szlne inanrlar, ikinci olarak da iyiler, lmden sonra
bir dl umuduyla yaamlarnda daha iyi olacandan ve ktler de bu
yaamda yakalanmasalar bile ldkten sonra ebedi ceza ekecekleri
korkusuyla kstlanacandan erdemi tevik edeceini, ktl de en
gelleyeceini umarlar.

M.S. I. ve II. yzyllar Yahudiler iin esas olarak. Roma ya da He

lenistik, ge antik ya da kesinlikle erken Hristiyanlk dnemi ola
rak deil. Kuds'n ykm ve Diaspora'nm balangc olarak d
nlr. Enoun Birinci ve kinci Kitab (Etyopik ve Slavonik
diye bilinir), bu dneme (belki de daha ncesine) aittir ve byk
olaslkla da ada Yeni Ahit gibi, M srdaki mlteciler tarafn
dan Yunanca yazld sanlmaktadr. Bu kitaplar, pseudepigrafk'
kategorisine alnm olsa da Yahudi dnce ve efsanelerine ilikin
ipular arayan aratrmaclar tarafndan titizlikle incelenmilerdir.
Enoun kinci Kitabnda Yahve, Enoa gizlerini aklar ve
ona, yaamnn 365inci ylnda tm yeryzn ve on kal g, ki
ncsnde hem cennet hem de cehennem bulunmaktadr, lp
kaydetmesi iin izin verir. Ve Eno unlar anlatr:
Ve o iki adam (m elekler), beni kuzey yamacna gtrp korkun bir
yer gsterdi. Her trl ikence vard: Zifiri karanlk, kasvetli bir lo
luk. Soluk bir ateten baka hi k yoktu. Kzgn ateten bir nehir var
d ve her yerde ate, her yerde don ve buz, susuzluk ve titreme; pran
galar acm aszca vurulmutu ve melekler rktc ve acm aszd, ucu
sivri silahlar tayor ve acm asz ikenceler yapyorlard. Buras ne
korkun bir yer dedim. (Enoun kinci Kitab 12)
* Kutsal Kitap yazarlarnca yazld sanlan, am a doruluu resmen kabul gr
meyen metinler, (.n.)
61

Agzller, hayr ilemeyenler, ocuklar taciz edenler, by ya da

sihir yapanlarn yan sra On E m irden herhangi birini ihlal edenler
de ebediyen kalmak zere buraya gnderilirler. Ate de buz da
mevcuttur; buz Yunan ve Roma yeralt dnyalarnda yoktu. Birinci
Eno btnyle farkl bir senaryo sunar;
Rzgrlarn nasl Cennetin kemerlerini esnettiini ve gkle yer arasn
da yerletiini grdm. Bunlar Cennetin stunlardr. Cennet ateinin
kolonlarn grdm ve bunlarn arasnda, ykseklik ve derinlikte l
lerin tesinde olan ateten alayan stunlar grdm.Ve bu abisin te
sinde. zerinde gkkubbesi, altnda salam zemini olmayan bir yer gr
dm. Orada, ne su ne de ku vard; korkun orak bir yerdi. Orada, ya
nan byk dalar gibi yedi yldz grdm ve sorduumda melek bana,
Buras Cennetin ve yeryznn sonu. Yldzlar ve Cennetin evsahibi iin bir zindan oldu dedi. Ve atein zerinde kayan yldzlar, onlar
iin belirlenen zamanda ortaya kmadklarndan, Tannnn emirlerini
doularnn balangcnda ihlal ettiler, ve Tanr onlara kzd ve sular
balanana kadar onlar onbin yllna hapsetti. (Enoun Birinci Ki
tab 17)
Bu blmde dikkat ekici olan Hesiodosun anlattklarn yanst
masdr. Cennetten abise uzanan ate stunlar Styksin Evinin
gm stunlar gibidir; hapsedilmi meleklerin durumu (Enoun
iki kitab da Grigori ya da Tekvindeki G zclerle - VI. 1-7 - z
deletirir), Tartarostaki T itanlarn durumu gibidir. Vahiy Kitab
da den melekleri den yldzlarla bir tutar.
Drdnc yzyldan Aada, eytanm dne - bu uyarlama
daki d nedeni Ademin byk yeteneinden, yani hayvanlara
ad vermeden yoksun olduu kantland halde eytanm ona bo
yun emeyi reddetmesidir - ve Ademin ilk kars feminist demon
Lilith'c ilikin parlak bir aklama getirir. Lilith. belal Babil demonu Lilitunun kzkardeidir; burada Lilith Adem'i reddeder, nk
Adem cinsel birlemede stte olmakta srar eder. Agadann Cehennem i, ylanlar ve akreplerle Oryantal tarzda ilenmitir ama, en
azndan yaratld tkinci G nde, iinde kimse yoktur. (Cennet
bahesi nc G ne kadar yaratlmamtr, ki bu da bunlarn ge
reksinim srasn gsterebilir.)
62

VIII

G nostisizm

Korkunun baskn olduu Ge Antikitede yaygn olan dier bir Ce

hennem fikri de insanlarn gndelik yaamlarn srdrrken bile
orada olduuydu. Ortaadaki yaygn Hristiyan tarikatlarnda ye
niden ve yeniden ortaya ksa da, biraz dikkatli baknca Hristiyan
ortodoksisinde bunun izini grsek de bu ktmser bak genellikle
Gnostik diye adlandrld. Akademisyenler Gnostik'leri sadan
sonraki ilk ya da drt yzyln Yahudi ve Hristiyan sapkn
lan ya da zgr dnrleri diye ayrrlard, ama yakn tarihlerde
Nag Hammadi ve Kumranda yaplan keiflerden sonra, bu konuda
daha dikkatliler. Daha iyi bir dnyann kt bir glgesinde yaad
mz fikri, kolaylkla, dnyamzda zorunlu olarak ktlk oldu
unu sylemi olan pagan Platona dayandrlabilir.
63

En yaygn Gnostik mit aa yukar yledir: Sofya (Bilgelik)

adl bir aeon ya da melek. Yce Bilinmeze ya da Yabanc T ann'ya
byk hayranlk duyar - yine, evreni mucizevi bulan, ama kiisel
bir tanr kavramna ya da ktle bilerek izin veren bir tanrya ra
z olmayanlara cazip gelen Platonik bir formlasyon. Sofya, hr
metle, ama yanlgya derek, Yce Tanrnn kendine yeterli aseksel yaratcln taklit etmeye alr ve bu hatas onun cennetin
temiz, aydnlk ve saf olan yukar katlarndan dmesine neden
olur. Ac ve umutsuzluk iinde, ekilsiz bir dk yapar ve bu da
evrenin, dnyann, maddenin ve insanln yaratcs olan Demiurgos ya da Alt Tanr olur. Demiurgos bunlar yaparken. Yce Tanr'dan ve annesi Sofyadan tmyle bihaberdir; tek tanrnn kendi
si olduuna inanmaktadr. O halde suretinde yaratldmz tanr
Demiurgos olduundan biz de cehalet ve ahmaklkla yaratldk.
Doada iyi ve ruhani olan ne varsa, bize kar ilk bataki hatasn
dzeltmeye alan semavi srgn Sofyann eseridir.
Sofyann hikyesi, onu bir sr mehur kadnda yeniden can
landran srgit bir mitolojiyle sulandrld: Havva, N uh'un kars.
Troyal Helen ve Mecdeli Meryem bunlardan yalnzca drddr.
Ancak bu Gnostik mitin hayalgcn yakalad yer, onun sa Me
sihin cisimlemesini yorumlayndayd. Eer dnya cahil ve alak
bir blis tarafndan ynetilen Cehennemse ya da en azndan bir tr
Hades ya da Limbus ise, M esihin gksel pleromadan (ilahi tamlk)
inip hatayla yaratlm bir dnyann murdar havasn soluyacak et
ten kemikten bir bedene brnmesi, tam anlamyla bir Cehenneme
initir. Onun Prometevari amac, gnosisi ya da gizli bilgiyi getire
rek insanlarn ruhlarn kurtarmak iin, Demiurgosun bu mutsuz
diyarn ayklamak ya da talan etmekti.
Kilisenin ilk dnemlerinde yeni vahyedilmi bir inancn kimi
esneklikleri bulunsa da Gnostik dncenin ou hikyesi, hele he
le Sofyannki kabul edilemezdi. Yabanc ya da Bilinmez Tanr, Ye
ni Platonculuk (ve Aristotelesin lk Devindiricisi) ile uyumlu ol
makla birlikte, sann ncirde dua ettii Gksel Babadan kkten
farklyd ve yeni Hristiyan teolojisiyle kaynamas ok zordu. Eer
sann dnyadaki tek amac gosis ile gizemli bir kurtulu sala
64

mak olsayd, arrmha Gerili ve Yeniden Diriliin anlam kal

mazd. Ve, zellikle de gnosisin, ayrcalkl bir aznla mahsus gi
bi grnmesiyle tm bu tasan popler cazibeden yoksundu.
Yine de bu dnyann blisin peneleri altnda olduu fikri, tp
k, insan bedenini de kapsayan maddenin doasnda ktlk ve ka
balk olduu fikri gibi, birok Hristiyan yanda buldu. ncilde.
sann ldeyken biat etmesi iin bu dnyann tm krallklarnn
btn grkemiyle gnaha tevik edilmesindeki gibi, blisden ya
da eytandan bu dnyann tanrs ya da prensi diye sz etmek yay
gnd.
Ge Antik ada, byk olaslkla Rom allarn ahlki kn
tsne bir tepki olarak, ilecilie doru bir eilimin, servetten, yi
yecekten ve cinsellikten bir tr irenmenin varl aka grlr.
Bu, Yahudiler (rnein, Esseni keileri) ve paganlar iin olduu
kadar, Hristiyanlar ve Gnostikler iin de geerliydi. Yakn tarihle
re kadar, Hristiyan bebeklerin vaftizinde, vaftiz anne ve babalar,
bu kavramn sk skya ilikilendirildii bir dnemin yansmas
olarak dnyay, bedeni ve blisi, bebek adna reddettikleri sz
n verirlerdi.
lk Hristiyanlar ve Gnostiklerin ou, sann kinci Geliinin
ve Yarg G nnn yakn olduuna inanyorlard. Hristiyanlar,
Cennet umup Cehennem korkusu yaarken, Gnostikler gizli bilgi
leri yoluyla gksel pleromaya. ulama zlemindeydi. Cehennem,
uzaklarda deil, burada olduundan Gnostikler iin ceza, kurtarlmamaktan ibaretti. nsan rknn byk blmnn sonu gelecek
olsa da kyamet, yeryzndeki Cehennem den daha rktc deil
di. Bu kader, Hristiyanln geliirken yaratt korkun imgelem
lerin aksine, hem grece merhametli hem de tuhaf bir ekilde mo
dem grnyor.

$*3N/Cehcnncmn Tarihi

65

IX

M anicilik

Markion ve Mani, geleneksel olarak Gnostiklerle balantlandrlr, ama bilselerdi phesiz ki ikisi de bu balanty inkr ederdi.
kinci yzylda Rom ada yaayan Suriyeli Markion, kendisini bir
Hristiyan ve Aziz Pavlus'un takipisi olarak grd, ama iki Tanr
olduunu dnyordu: Eski Ahitin kaprisli ve ounlukla hiddet
li Yahvesini -tam anlamyla kt olmayan, ama iyi ve kesinlikle de
kadiri mutlak olmayan- Demiurgos ile zdeletirdi. Bylece Eski
Ahitin tmn ve cemaatine byk lde budayarak sunduu Luka Incili ve Pavlusun risaleleri dnda Yeni A hitin de byk b
lmn reddetmi oldu. M arkionun retisinde sa, Hakiki Tanrnm oluydu ve insanl esareti altnda tutan ve Kyam ette ken
di deersiz maddi evreniyle birlikte yok olacak olan Demiurgosa,
66

K5AJtKA/CchermcminTarihi

karsz bir merhamet ruhuyla fidye olarak gnderilmiti. Ortodoks

kilise liderlerinin sert muhalefetine karn Markion, drdnc yz
yl ilerine kadar ok sayda yanda buldu.
M.S. 215 yl civarnda A surda bir Yaludi-Hristiyan cenaatinde doan Persli Mani, daha yirmi drt yandayken yeni bir din
yayma misyonunu byk bir baaryla balatt. Avrupa ve Asyada,
hatr saylr bir kitleyi etkiledi ve bu etki, B atda en az bin yl, Dou'da daha uzun bir sre, inde ise byk olaslkla XX. yzyla
kadar devam etti.
Mani M.S. 276 yl civarnda ortadoks Zerdtiler tarafndan
idam edilse de onun dalist sistemi, bu dine ok ey borluydu. Bu
sistemde de kart ruhlar dnyann kontrol iin savar. Ik Tanr
s asli ruhtur ve onun krall gkleri, erdemleri, melekleri, doann
gzelliklerini vb. iine alr. eytan ya da Ehrim anla kiiletirilen
ve zdeletirilen Madde, Karanlk krallndan, demonlar, ate,
duman, kt hava -ve kadnla - birlikte domutur. Adem, Ehriman
tarafndan kendi suretinde yaratlmtr, ama zihni alnt kTa
aydnlatlmtr. Havvay da o yaratmtr ve neredeyse tmyle
bir karanlk yaratdr; onun grevi Ademi batan karmaktr, si
lah da ehvettir (bu teori Augustinusu, onun araclyla da Hris
tiyanln tarihini etkilemitir). Adem ile H avvann soyundan ge
lenlerin k ve karanlk oranlar deiir, ama Dou geleneine uy
gun olarak, erkekler daima kadnlardm daha aydnlanmtr. Tenselliin bastrlmas, doru yaama (vejeteryanlk dahil) ve Ma
ni'nin retilerine ballk yoluyla, seilmiler ya da perfecti, daha
fazla k alarak lmden sonra dorudan Ik Krallna gidebilir
ler. Kefareti denmemilerin, a kablden nce art arda gelen ya
amlarda bir arnma srecinden gemeleri gerekir. sann kinci
Geliinde tvbekr olmayanlar, tm dnyay 1468 yl boyunca ya
kacak olan alevlerin iine decektir. Genel anlamda bu ilem, Sok
rates tarafndan Phaidon'da zetlenenden ya da Budistlerinkinden
ok da farkl deildir.
Manicilik, Gnostiklerden de yararlanarak Budizm 'i, Zerdt
l, Hristiyanl ve Markionculuu birletirip onlarn yerini
almaya ynelik bilinli bir giriimdi. Gnostikler ve Markioncu67

larda baarl oldu ve bunlarn ou bu yeni dini benimsedi. Onlar

gibi, Maniciler de Eski A hitin Yahvesini taplacak bir varlk ola
rak kabul etmiyorlard. Adem i, N uhu ve brahimi ata figrleri
olarak kabul ediyorlard, ama tabii ki M usay ve Y ahudilerle zel
likle balantlandrlan dier peygamberleri reddediyorlard. Buday, Zerdt ve say kabul ediyorlard: Mani, Pavlus gibi ken
disinin de sa'nn resul olduunu iddia ediyordu.
Manicilik, iyi ile ktnn ruhu ele geirmek iin verdii mca
deleyi, insan doasndaki atklar, kurtulu ihtiyac ve srecini,
kendini oluturma srecindeki erken dnem Hristiyanlk da dahil
birok dinden ok daha net bir ekilde aklayan, anlalr bir sis
tem olmann avantajna sahipti. Zamann sonunda iyi ve kt g
ler arasndaki nihai sava da dahil zaten bildik olan mitolojiden de
yararlanan Maniciliin ilecilii de dnemin kvamna uygundu.
M aninin retileri Roma mparatorluumda hzla yayld, As
y ann ilerine kadar ilerledi ve mparator Konstantinin drdnc
yzylda Hristiyanl kablnn ardndan gelen ar bask ve zu
lm olmasayd B atda, olduundan daha kalc olabilirdi. Budist
dinsel yaam model alan Manici manastr sistemi, Essenilerinkini etkiledii gibi. Hristiyan manastr sistemini de byk lde et
kilemitir. Ayrca, Kilisenin ilk dnem tarihindeki en etkili figr
olan Augustinus, dokuz yl boyunca Maniciydi.

68

lk H r i s t i y a n l a r

Yahudi bir Ferisiyken Hristiyanl benimseyip Roma dnyasna

ynelen en nemli misyoner olan Tarsuslu Saul, erken dnem H
ristiyanlk dncesine dair ilk tanmzdr. Sonradan ald ady
la Pavlus sayla hi karlamamt ama onun Yeni A hitteki mek
tuplar, ilk ncil olan Markos ncilinin (M.S. 70 civan) yazln
dan ncedir ve Lukamn, Pavlusla birlikte yaptklan yolculuklar
hakknda Resullerin lerini yazmasndan en az yirmi yl nce ya
zlmtr. Pavlus, Kyamet Borusu flendiinde sann alevler iin
de geliinden ve Rabbin yznden ve kudretinin izzetinden [eki
lecek] ebedi helktan (Selaniklilere ikinci Mektup 1.9) sz eder,
ama br dnya ngrsne daha fazla girmez.
69

phesiz ki Hristiyan Cehennem doktrini, Hristiyanln ilk

ilahiyatsyla birlikte ortaya kmamtr. Pavlus, T annnn Krall
na kabul edilmeyecekleri yerde sayar: 1. Kor. 6.9-10; Gal.
5.19-21; Efes. 5.5. Bunlar evlilik d iliki kurup tvbekr olm a
yanlar, putperestler, zina edenler, ecinseller, hrszlar sarholar, if
tiraclar, dolandrclar, bycler, kskanlar, kavgaclar, hayasz
lar ve agzllerdir. Pavlus, bu gnahkarlan Cehenneme mahkm
etmek yerine, gnahn bedeli lmdr (Rom.5.6) diye vaaz etti
ve helkMa da bunu kastetti. yiler yaayacak, gnahkrlar lecek
ti. Yzyllar sonra, buna imha teorisi denilecekti. lmden, Tanr'nn rahmeti ve sa M esih'le btnleme iinde vaftiz olma yoluy
la kurtulunabilir ve inananlar iin Pavlusun mesaj gven verici bir
olumluluktadr: Btn her ey sizin bina olunmanz iindir, ey
muhteremler. (2.Kor. 12.19 ) Dier havarilerden Petrus ve Yahuda,
mektuplarnda alevlerden olmasa da gelecekteki cezadan sz etti
ler.
sann yaamna ilikin anlar ve hikyeleri sreklilik arz eden
bir biimde ilk kez bir araya toparlayan Markos, byk olaslkla
say tanmad, ama Petrusu tanm olabilir. M.S. 4. yzylda ya
ayan tarihi Eusebiusa gre Onun tek endiesi vard: Duydukla
rndan hibirini darda brakmamak ve gerek olmayan hibir e
yi katmamak. Markos, Ruhlkudse iftira edenler iin ebedi lanetlenmeden bahseder (3.29.30). ama Cehennemden yalnzca bir
kez sz eder. sa, havarilerine konumaktadr:
Eer elin srmene sebep oluyorsa, onu kes; senin iin hayata olak
olarak girmek iki elin olarak cehennem e, snm ez atee, atlmaktan iy i
dir. Eer ayan srmene sebep oluyorsa, onu kes: senin iin topal
olarak hayata girmek iki ayan olarak cehennem e atlmaktan iyidir.
Orada onlarn kurdu lm ez ve atei snm ez. (Markos 9.43-48)

Ve gnah ileyen gz iin byledir. imdiki inanlar asndan ba

karsak bu dorudan bir tehdit yerine tekrara dayal renkli ve abar
tl bir retorik olarak grlebilir; bireyin kendi hatalarn dzeltm e
ye arldna dikkat edin.
Hekim olduu sylenen eitimli biri olan ve Pavlusa seyahat70

lerinde yoldalk eden Luka, kendi ncilini M arkosunkine (ya da

kimi zaman Q diye anlan farazi bir ortak kaynaa) dayandrm
tr ve bu blm almamtr. Onun sas cezadan kanmaktan zi
yade T annnn Krallna ulamak iin tvbe etmeye anr. An
cak Luka, birazdan deinilecek olan Zenginler ile Lazarn arpc
hikyesini aktarr. Ve sann havarisi olan Yuhanna tarafndan ya
zlsn ya da yazlmasn. Yuhanna ncili Cehennem 'den hi sz et
mez. Bir zamanlar yanllkla Yuhannaya atfedilen Vahiy Kitab
ise baka bir konudur.
Matta buna dahil deildir. Markosa gre. Matta sann ilk on
iki havarisinin yedincisidir ve Matta ncili de vergi toplaycs
Matta diye sayar onu. Ancak Matta ncili arlkl olarak Markos'unkine dayanr ve bir tann eseri olduunu gsterecek fazla
bir ey yoktur. M.S. 80den sonra yazld dnlmekledir ki bu
da sz konusu kimlik saptamasnn pek de doru olmadn gste
rir. Bununla birlikte Hristiyanlkta Cehennemin varl ve amac
na ilikin kantlarn ou da Matta ncili'ne dayanr.
M atta'nn byk yenilii, M arkosun saya atfettii mesellere
br dnyaya ilikin uyarlar yklemesiydi. Bunun, onun kendi fik
ri olduu da onun nciliyle ayn hikyeleri, bu uyarlar yapmaks
zn tekrar eden Lukannki karlatrldnda aka ortaya kar.
Eskatologya Matta iin ok nemliydi. M arkosun uzuvlarn reddi
ne ilikin blmn, biri Zeytinlik Da Hutbesi (5.29-30), dieri
de kk ocuklar hutbesinden sonra (18.9) olmak zere iki kez
yineler. ki yerde de bu tekrarlar yapmak yalnzca abart deil gi
bidir. Onun sas helak olmaya giden byk kapy deil, doru ya
amn dar kapsn amaya arr. (7.13) Ardndan gelenlere bede
ni ldrp ruhu ldrmeye kudreti olmayanlardan korkmamalarn
syler: Bilkis hem bedeni hem de ruhu Cehennem 'de helak etme
kudreti olandan korkun (10.28) der ve ekler: Kim beni insanlar
nnde inkr ederse ben de onlar gklerdeki Babam'n nnde in
kr ederim. (10.33) Nedamet getirmeyen bir gruha can sklan
ve mucizelerinin Tire, Sidon ve Sodom da gerekleseydi oralar
kurtaracan iddia eden sa; Hkm gn senden ziyade Sodom
diyarna kolaylk olacaktr, der. ( i 1.24)
71

Mattann sas mesellerden ahlki ders karmasyla stnlk

kazanr. ki noktay vurgulamak iin vakit ve aba harcar: Kurtulu
yalnzca Oul tarafndan temsil edilen Tanr'yladr ve kurtarlma
mak feci tehlikelidir. Buday ile delice meselini aklarken, dnya
nn sonunda, nsanolu meleklerini gnderecek ve onlar srmee
sebep olan tm eyleri ve fesat ileyenleri onun melekutundan top
layacaklar; ve onlar frn ateine atacaklar; orada feryat ve di gcr
ts olacaktr. (13.40.42) Ve yine, iyi insanlar, iyi balklar gibi melek
lerin ana taklacaklar, deersizler ise meleklerce ate frnna at
lacaklar: Orada feryat ve di gcrtlar olacaktr. (13.50) der.
Matta'nn sas tapmakta ikiyzllkleri, agzllkleri ve
bakalarm da ktle sevketme istekleri yznden Ferisilere ba
rarak uzun ve renkli bir lanet yadrr: Siz, ey ylanlar, siz, ey
engerekler nesli! Cehennem hkmnden nasl kaacaksnz?
(23.33). Ve nihayet Zeytinlik Danda Son G nlerden, kinci Geliinden, yeni bir an habercisi olan byk sknt zamanndan
sz eder. Ardndan bir dizi mesel anlatr - akll uak, akll ve ah
mak bakireler, on hner, koyun ve keiler- ki hepsinin de tek-bir te
mas vardr: Hak edenler ebedi yaama kavuacak, dierleri ise
"D karanla atlacaklar: Orada alay ve di gcrtlar olacaktr
(25.30) ya da blis ile melekleri iin hazrlanm olan ebedi atee
(25.41) atlacak ya da ebedi azab a mahkm edileceklerdir. (25.46)
Bu uyarlan yalnzca Matta vurgular. Markos ve Luka onlarsz
da gayet iyi idare ederler ve Luka nciline kendisinin diye sahip
kacak kadar dayanan Pavlusun bunu onayladndan kuku duya
biliriz.
Ama tuhaftr ki, ilk Hristiyanlar iin Cehennemin lmden
sonra gnahkrlar iin bir cezalandrma yeri olarak varolduuna
ilikin esas yadsnamaz kant, ihtarc M attadan deil Luka ncilinden gelir. Markos, saya gelip ebedi yaantn srrm soran ve
bunun sahip olduu her eyi yoksullara datmasna bal olduu
nu renince mitsizlie kaplan zengin adamn hikyesini anlatr;
bu durum, say deve ve ine delii benzetmesini kullanmaya iter.
(Markos 10.17.27). Ancak Luka, sann zenginlerin yoksullara
kar toplumsal sorumluluuna vurgusunu, servet ve mlkiyet ze
72

rine bir dizi mesel ve uyarc rneklerle byk lde geniletmi

ve dnya malna ok deer veren Ferisilere ynelik bir konumay
la bitirmitir.
Zengin bir adam vard, erguvani renkte ince keten giysiler gi
yip her gn yiyip iip keyfine bakard - Ona Dives denirdi (Yu
nanca. zengin adam). Lazar adnda bir yoksul, onun sofrasndan
kalan krntlarla doymak iin kapsnda yatard, onunla birlikte bo
mitlerle krnt bekleyen kpeklerde onun yaralarn yalarlard. Ve
yoksul adam ld ve melekler tarafndan brahimin kucana ta
nd. Zengin adam da ld ve Cehennem 'e gitti. Alevlerin iinden
yukar bakp dilini slatmak iin Lazarla bir damla su gndersin di
ye brahime yalvard. Ama brahim ona. iyi eylerini. yaarken
aldn hatrlatt. Ayrca araya byk bir ukur konulduu iin
gei imknszd. Zengin Adam geride kalan be kardeini uyarmak
istedi, ama brahim Musa ile peygamberleri dinlemiyorlarsa l
lerden biri kalksa bile onlar inanmaz, (Luka 16. 19-31) diyerek bu
isteini geri evirdi.
sann tm ncillerdeki meselleri metaforik imalarla doludur.
Ancak Lukann daha sonraki okuyucular bu meseli olduu gibi
alp, M attann alay ve di gcrtlarnn konumuna ilikin
mulak gndermeleri yerine, daha ak bir ekilde Cehennemin
konumunu belirlemede kullanmay semilerdir. Cehennem (Yu
nanca aslnda Hadesdi) uzaklardaki belli ve ateli bir ikence
yeridir, ancak Lazar kucanda tutan brahim A tanm da gr
alan iindedir.
evirideki gramatik karklk kucak sorununa yol amtr.
Latince gnlk dilde yazlm olan Incilde in sinu Abrahai diye
geer; Latincede sins bir giysinin kvrnt anlamna gelir, bura
dan da kucak ya da etek anlam kar. Ortaa sanatnda brahim
genellikle, kucana yayl olup iinden Lazarn ve ayrcalkl ka
der ortaklarnn ocuklar gibi balarn uzattklar havlu gibi bir
eyle gsterilir. (Kimi zaman okuma yazmas olmayan bir sanat,
haliyle hikyeyi yanl anlayp dilenci Lazar ile ncilde ad geen
ve Meryem ile M artann kardei olan Lazar birbirine kartrarak
zengin adamn ac kaderine kart olarak dilenciyi lmden dirilir73

10. Bir ortaa mezmurlar kitabndan. Zengin Adam ile Lazar

11. Lazar ve arkada, Zengin Adam'n lp de scak kazana atld anda brahim'in
kucandaki seilmilere katlr. Ortaaa ait bir mezmurlar kitabndan.

ken resmedecekti.) Ortaadaki bilge kiiler, brahim'in kucanda

ka ruhun durduu zerine ciddi olarak uzun uzadya tanacaklar
d. Yalnzca Lazar m vard? Ya Tanryla yrd: ortadan kaybol
du, nk Tanr onu ald denilen Eno ya da bir ate arabasyla
ge uurulan lyas, peki ya brahim in kuca lam olarak nere
deydi?
Mesele, metinleri harfiyen anlayanlar iin, var olmayan ya da en
azndan sann Ge k'ndan nce gksel ev sahibi dnda
ahalisi olmayan ve sonrasnda da siyaseten yanl zel bir ehir ku
lb gibi yalnzca Hristiyanlara ayrlm bir Cennete bir Yahudi
olarak kabul edilemeyecek olan brahimin nereye yerletirilece
inde yatyordu. Cenneti hakeden Hristiyanlk ncesi kimseler
iin yaygn zm Lim busdu.
Limbus (Latince, Snr lkesi) paganlardan alnm, ama yeni
bir kullanma alm bir blgeydi. Zamanla Hristiyan gelenei
Limbusu iermee balad. Limbus infanium, kutsanmadan Cennet'e gidemeyecekleri halde (henz) kimsenin Cehenneme mah
km etmek istemedii vaftiz edilmemi bebekler iindi: yzyllar
boyunca bu masumlan kurtarmak iin birok teolojik giriimde bu
lunuldu. Limbus palriarcbum, bata Eski Ahitteki atalar olmak
zere Hristiyanlk ncesindekilere ve Limbus paganum da saya
inanma frsat olmayan Platon gibi deer verilen paganlara ayrl
mt. brahim, Limbus palriarchuma. ait grnyordu, kuca da
orann bir tr alt blgesi gibiydi. Ancak sann meseli L a z a rn bir
tr cennette olduunu ortaya koyuyordu.
Bariz ahlk dersine ek olarak Zengin Adam ile Lazar hikyesi,
kurtulanlarn sevincinin ksmen de lanetlenmilerin ektikleri acy
dnmekte yatt iddiasna rnek oldu. lk dnem Kilisesi bu g
rn. Tanr'mn adaletini ve gnahtan nefretini gsterdiini retti
ve bunu da Kutsal Kitaplan en azndan dier iki alntyla destekle
di - Vahiy 14.9-11 e gre, gnahkrlar Kuzu ve meleklerin nnde
ate ve kkrtle ikence grecekler ve aya 66.23-24e gre de ne
kurtlar lecek ne de ate sneceinden dindarlar gidip gnahkr
larn ikence edilmi bedenlerine bakacaklar. Modem kiliseler
(XIX. yzyl vaizlerinden Dean Farrar'n deyiiyle) bu iren fan76

12. Yedi ba, burada kzl ejderha ve Romanm yedi tepesiyle zdetir. Babil'in
Fahiesi'nin ise, hi allmadk ekilde, burada hayvan ba vardr.

teziden sessizce vazgetiler ama yzyllar boyunca ortaya koyul

mu sanat eserleri bunu dorular niteliktedir.

VAHY kitab Yeni A hite son anda almdt ve sonunda kabul edil
mesi de bir atf hatasyla gerekleti. Yazar artk, Yuhanna ncilinin yazarndan ayrt etmek iin genellikle Patmoslu Yuhanna ola
rak adlandrlyor. Vahiy kitab, ilk yzyln ikinci yarsnda Roma
idaresine, zellikle de imparatora tapnmaya dayal imparatorluk
kltne kar protesto olarak yazld sanlan apokaliptik bir eser
dir. Dnemin imparatoru Domitianus (M.S. 81-96) kendisine daima
dominus et d e us, efendi ve tanr diye hitap edilmesini isleyen, za
lim ve atafat dkn biriydi.
77

Vahiyin kehanetleri bize imdi o zamankinden daha tuhaf geli

yor, nk bu biim, Daniel ve Hezekielin kitaplar gibi, dayatlm
tiranla kar yazlm geleneksel Yahudi kyamet edebiyatnn de
vam gibidir. Sunulan ar dramatik atma, evrensel iyi ve kt
gler arasndadr; kt, byk ve yedi bal kzl ejderhayla simge
lenen Roma mparatorluu tarafndan temsil edilir. Sahne, atee ve
rilmi yeryz, tuzlu ve tatl sularn zehirlenmesi, volkanik patlama
lar, korkun ekirgelerin ve atlarn musibetleri, insanln te ikisi
nin katli ve byk depremlerle gelen kyamettir. Yedi melek borula
rn ltrmtr ve gk grlts, yeni bir deprem ve kasrgayla bir
likte Tanrnn cennetteki tapna almtr.
Gnei kuanm" hamile bir kadn kar ortaya, kzl ejderha
onun dourduu oulu yutmaya alr. Ancak ocuk T anrfya ka
rld Mikail ve onun melekler ordusu saldrp tm dnyay kan
dran ve eytan ve blis diye adlandrlan bu eski ylan ve melek
lerini yeryzne attlar.
Ejderha gcn denizden kan irkin bir yarata aktarr ve
kfre den insanlar ona taparlar. Yeryzne yeni felaketler gelir.
Yedi bal ejderhann dnemin dman Romay temsil etmesi gi
bi, srailin eski dman Babili temsil eden Byk Fahie (Zer
dt yaratl mitolojisinden bir tipleme olan Yade veya Yeh) yenilinceye kadar bu felaketler srer ve ardndan Cennet alr.
Ve gkten inmekte olan bir m elek grdm; elinde cehennemin anahta
r ve byk bir zincir vard. Ve blis ve eytan olan ejderi, eski ylan,
tuttu; ve onu bin yl mddetle balad ve bin yl tamam oluncaya ka
dar artk milletleri saptrmasn diye, kendisini cehennem e alp onu ka
pad ve onun zerine mhrledi: bundan sonra ksa bir mddet z l
mesi gerektir. (Vahiy 20.1-3)

Ardndan eytan dar kp Yecc ile M eccn, denizdeki kum

kadar kalabalk" glerini toplayacaktr. Cennetten kan ate on
lar yutacak ve blis, yalanc bir peygamberle birlikte ebediyen
azap ekmek zere ate ve kkrt glne atlacaktr. (20.7-10)
Yarg Gn'de deniz llerini verecektir, lm ve Hades de.
Amel Defterlerine gre yarglanacaklardr. lm ve Hades, yarg
78

lanp deersiz bulunanlarla birlikte "ikinci lm temsil eden ate

glne atlacaktr. (20.13-15)
te Kutsal Kitapta burada mileneryanlar,' yeniden-uyanlar,
vecitiler, mistikler ve onu kullanacak grclerdeki radikal Hris
tiyan sapmann salam dayana bulunur - ama o kadar da salam
deildir, nk Eusebiusa gre nc yzylda Dionysus adnda
bir piskopos buna ilikin kukularn dile getirmitir. Vahiy Kitab
olmasayd Hristiyanlk daha rahat ederdi, ama bu kadar renkli bir
din de olamazd.

D, Hristiyan inannda kilit metafordur. Bu metaforun m er

kezinde, Tekvinde anlatlan ve Adem ile Havvann asli bir masu
miyet ve mutluluk durumundan acnn, kaybn, strabn ve l
mn olduu bir dnyaya dlerinin hikyesi vardr. Tabii ki Yahudiler de bu miti paylayorlard ve dier birok kltrde de eski
bir altn adan sz edilir. Ancak Hristiyanlar, kendi yeni doktrin
leri ve disiplinleri araclyla kefaret ve kurtuluun nemini vurgu
lamak iin bu ilk itaatsizlik eyleminin anlam ve sonucunu abartt
lar. Hristiyanlk lk Gnah'n ilk ebeveynlerden insanla getii
ni, daha sonraki gnahlardan kanlamayacak kadar youn bir bo
zulma ortam yarattn retti.
Ancak Hristiyanlktaki yaratl mitinde ilk d Ademinki
deil, Luciferinkiydi." (lk Hristiyanlardan bazlan Luciferin d
nn A dem inkinden sonra olduunu savunmu olsalar da niha
yetinde gelenek aksine karar verdi.) Bir zamanlann bu muhteem fi
grnn dne Yahudi geleneinde Enoun kinci Kitabnda
rastlanz, ok daha ncesinde de aya, Babil kraln alaya alrken bu
de gnderme yapar. Kutsal Kitapta den bir prense gnderme
yaplan ikinci rnei, Hezekiel peygamberin Tire kralna okuduu
ve kendisine Yahve tarafndan dikte ettirildiini syledii bedduada
Vahiy kitabnda sz edilen ve kyam etten nce bar ve mutluluun hkm s
recei farz olunan bin yllk dnemin geleceine inananlar, (y.h.n.)
Lucifer, sabah yldz Phosphoros'un Latince karldr ve Ik tayc anla
m na gelir. Hristyanlk'ta nceleri sa'y nitelemek iin kullanld, am a ortaada
eytan bu adla anlm aya baland, (.n.)

79

13. Lucifer'in dnn, bilinen en eski resmedilii. M.S. V. yzyl. Bu resimde kzl
ejderha, hl yakkl olan bir dm melee dnmtr; hayvani eytan henz
ortada yoktur. st solda, Aziz Mikail.

grrz. Sz edilen bu kral bir zamanlar ok gzdeymi:

Kemalin mhr, hikmetle dolu, gzellikte tam olan endin. Sen
Aden'de Allah'n bahesinde idin. Tm deerli talarla kaplanmtn...
Sen meshedilmi glge salan kcrubi idin; ve seni ben diktim: Sen Al
lahn mukaddes dandaydn; ateten talar arasnda gezdin. Sende
80

ktlk olduu bulununcaya kadar, yaratldn gnden beri yollarn

da kmildin. (Hezekiel 28.12-23)
Bedduann ounda kral bekleyen ktlkler saylr. Hezeikel, bu
arzulanan d, muhteem bir adsz varlnkiyle karlatrr.
Onun dten nce bu varln nasl da mcevherlerle parldad
n cafcafl bir ekilde anlat, Lucifer'in dmeden nce melekle
rin en grkemlisi ve gzdesi olduu inancna yol verdi. Hatta sap
knlarca ona T annmn Byk Olu bile denildi.
branicede Lucifer (Ate tayc) Helel ben Sahar, Sabahn
Parlak Oludur. Daha sonra gelenek onu Vens gezegeniyle, ve
tuhaf bir ekilde, den dier ateli figrlerle - Hefaestus, Prometeus, Feton ve karus - balantlandrd. Tanrnm tahtna oturtan
gururdu onu dren: bu, ilahi adalet tarafndan ska cezalandr
lan Yunan InbrisT.' Vahiy kitabndaki nihai sava da ayrca ilk sa
va, zamann balangcnda Lucifer ile M ikailin gleri arasnda
Cennette gerekleen sava olarak yorumland. Dten sonra
Lucifer kzl ejderha ile zdeletirildi, gzelliinin tam aksi irkin
leti - bu canavar aklad - ve ad eytan oldu.
Luka nciline gre sa havarilerine eytann gkten imek gi
bi dtn grdm. (Luka 10.18) der. Korintoslulara kinci
Mektubunda da Pavlus, eytan, kendisi, bir nur meleinin sureti
ne girer (11.14) diyerek sahte peygamberlere kar uyarr. Bu ka
ntla ve Enoun kinci Kitabndakiyle eytanm yani dman, en
gelleyici ya da Eski A hitin hizmetknnn den ya da hilekr me
lek Luciferle zdeletirildii aktr.
brani Kutsal Kitab ya da Eski Ahitte eytan hasm ya da
rakip anlamna gelir ve eytan diye adlandrlan bir figrden
sz edildiinde, bu daima Yahvenn pek de takdir edilmeyen kimi
ilerinde insanlara kar alan melek hizmetkr ya da aracsdr,
asla Yahveya kar almaz. The O ld Enemy adl eserinde Neil
Forsyth. harika bir ekilde ona Politbronun pheli ama gerekli
bir yesi der. Yahvenn su ortaklyla Msrl ocuklar ldrr
(k 12.23), Balam taciz eder (Saylar 22.22-35), srailin pren* insana su ileten tutku, hrs ve ar zgvendir. Ar varlk, doygunluk anla
mndaki Koros'un ya anas ya da kz olarak simgelenir.(.n.)
P6N/Cchetmcmi Trihi

81

14. Otranto Katedralindeki XII. yzyldan kalma bir yer mozaiinde eytan ken
disiyle zdeletirilen kzl ejderhann zerinde oturuyor.

sine kar ihaneti kkrtr (Hkimler 9.22-23), Kral Saulu alaka

hareket etmeye tevik eder (I.Sam .16 .14-16; 18.10-11; 19.9-10),
srailin bana musibetler gnderir (2.Sam. 24.13-16 ve 1.Tarihler
82

F f jA R K A /C d te m c n n T a rih i

21.1-30), A hab askeri felakete srkler (2.Tarihler 18.18-22) ve

Eybe eziyetler eder. Akademisyenler, eytan karakterinin eski elyazmalarna ounlukla, Yahvenn saygnln korumaya alan
editrlerce eklendiine inanyor; Kral Davut'un nfus saym yap
maya kalkarak iledii gnahm cezas olarak gnderilen musi
bete ilikin 2 inci Samuel 24.1-25 ile l inci Tarihler 21.1 -30daki
anlatmlar karlatrmak gerek. eytan, Yahve tarafndan yalnzca
bir kez azarlanr (Zek. 3.2-10), o da Kudsi fazlasyla evk iinde
cezalandrd iin; yalnzca burada eytann bamsz bir eylemi
ne ilikin kant vardr.
ncillerin yazld ilk yzylda eytan. ldeki Gnaha Tevikte bu dnyann prensi olarak zerklik kazanm gibidir - an
cak burada da onu, Tanrnn, sa'nn kararlln snayan aracs
olarak grebiliriz. (Gnostik Deniurgosun aksine Yeni A hitte ey
tan, prensi olduu dnyay yaratmamtr.) Daha sonra, say yet
kililere ihbar etmesi iin Yahuday ayartmay baarr, ama bu da
armha Gerili ilesinde nceden takdir edilmi gibidir. Petrus
onu tutuklanmasna ve armha gerilmesine gtrecek eylemlerden
vazgeilmeye alrken sann Petrusa Ge arkama, seni ey
tan" deyiinde bu szcn eski ve daha basit olan engelleyici an
lam geerliliini korumaktadr.
sann vaaz dnda kaydedilmi nemli faaliyetlerinden biri de
insanlar ele geiren kk dem onlan kovmasdr. O zamanlar bir
ok saaltc, byc ve cin kovucu faaliyetteydi; onlarla arasnda
ki fark. sann Kutsal Ruh araclyla faaliyet gstermesiydi. Demon szc Yunanca daimat ya da daimonion dan gelir ve Yeni
Ahitte yalnzca eytan anlatan diabolos szcyle zdelemi
tir. Birinci yzyla kadar Yahudiler arasnda sradan, her yerde
mevcut olan, bela ve hastalk getiren dem onlann bir ba demona
bal olduklarna dair kimi iaretler vardr. eytan miti bydke,
kanlmaz olarak pagan tanrlar da onun naipleri arasna eklendi;
her zaman birinin tanrs dierinin eytandr.
Metninin karmakl ve tutarszlna ramen ya da bu neden
le Vahiy Kitab, ok sayda ima ve efsaneden yeni bir mil karma
ynnde yorum ve sentez yapmak iin uygun bir zemin hazrlam
83

oldu. Den melek, artk kendileri de demonlarla zdeletirilebile

cek melekleriyle - semadaki yldzlarn te biri- birlikte Cenn e f ten atlan kzl ejderhayla zdeletirildi. Ejderha, brani ncilindeki korkun ve doast hayvanlar gibi bir yaratkla balantlandnld - Leviathan (Azndan alevli mealeler kar ve ate k
vlcmlar srar. Burun deliklerinden duman kar, kaynayan ka
zandan ve yanan kamlardan kar gibi. Soluu kzleri tututurur
ve azndan alev kar (Eyb 40.14-21); Behemot, (te bak, kuv
veti belindedir, kudreti de karn adalelerinde. Kuyruunu erz aac
gibi diker, kemikleri tuntan borulardr, kaburgalar demir ubuk
lar gibi. T anrfnn ba eseri odur, yaratan onun klcn vermitir
[Eyb 40.16-19]); ve deniz ejderhas Rahab.
Sonra, melek-ejderha-yaratk, Adem ile Havvann Eden'den
karlmasndan sorumlu tutulan o eski ylanla ilikilendirildi. n
ciller eytan, sann ve Yahudann ayartcs olarak gsterdi; Va
hiy Kitab onu, tm insanln asl ayartcs, ardndan gelen zn
t ve hatta lmn nedeni olarak gsterdi.
eytan Yecc ile M eccn gleriyle birlikte iktidarda gs
termekle onun bu dnyann prensi konumu daha da pekitirilmi
oldu, en azndan nihai yenilgisine kadar. sa'nn lk G eliinin eytann yeryzndeki gcn hi azaltmad gerei de mphem bir
ekilde aklanm oldu.
yi ve kt glen arasndaki nihai evrensel savan ardndan ge
len ve Zerdt ve Mitra dinlerinin metinlerinden ve Yahudi kyamet
yaznndan zaten aina olunan Son Yarg, Matta ncilindeki kyamet
kehanetini dorulad ve Tanrfnn dman eytan olarak belirlendi.
Sonunda, kfirler (yarata tapanlar), yaratn kendisi ve onun
(her zaman zde olmasa da Deccal ile ilikilendirilen) sahte pey
gamberi hep birlikte ate glne atlacaktr. Uzun bir sre abiste
bal kalan blis ya da eytanm kendisi de (ejderha), kiiletirilmi
pagan lm figrleri olan lm ve Hades de onlara katlacaktr. Yar
gdan sonra da daha nceden onlarn himayesindeki ller arasnda
bulanan gnahkrlar gnderilir yanlarna. Bu, imdiye kadarki bir
ok farkl figrn anlaml bir gruplandrmasdr. Ortaaa gelindi
inde yaratk, ejderha. lm ve Hadesin hepsi eytanda birleti.
'84

lk Hristiyan teologlar, blisin roln ve onun Tanr ve insanla

ilikisini belirlemeye urarken zor olgusal metinlerle boutu
lar. Daha basit bir ykleme dzeyinde bu sentez organik olarak
gerekleti. Bartholomeos ncili'nde greceimiz gibi, nc yz
yl itibariyle ou olumutu. Beinci yzylda Augustinus son par
alarn ounu da yerlerine yerletirdi, ama ortaaa kadar Cehen
nem 'in zellikleri ya da hatta blisin ad bile genelletirilmemiti.'

Dier isimleri: Satanel, Beliar ya da Belial (Deersiz"); Beelzebub (Sineklerin

Tanrs"); Beelzeboul (Dk Efendisi"); Mastem a (Husumet"); A zazel (orakyer).

85

XI

C e h e n n e m e ini

ki bin yln byk bir blm boyunca, sann Kutsal Cuma ile
Paskalya arasnda Cehenneme inii, sa'nn yaam, lm, yeni
den dirilii ve ge knn tamamlanm hikye dngsnn ay
rlmaz paras olmutur. Yeni A hitte bu konudaki kaynak, mulak
olarak Malta 27.52-53dedir. sann lm annda deprem oldu, ka
birler ald, ve uykuda olan nice mukaddeslerin cesetleri kyam
ettiler. Petrusun ilk mektubu daha aktr (3.19-20): Bedende l
drlm, fakat ruhta diriltilmi olarak, bir defa ld; o ruh ile de
gidip zindanda olan ruhlara vz etti. Bu blm Nuh, Tufan ve vaf
tiz sulan zerinde mulak bir ekilde devam eder, ama armha
Geriliten hemen sonra sann saygn Eski Ahit cetlerinin ruhlanna vaaz etmeye gittii ve ardndan onlann da Kutsal Kente ya da
86

15. XIII. yzyldan bir mezmurlar kitabndan bir Cehennemin Ayklanmas sahnesi.
Havva'nn arballna ve stteki tipin kurtulua doru umutsuzca abalayna
dikkat edin.

Cennete girdikleri inanc bu blme dayanr. Ya da belki sa pa

gan, Yahudi ve hatta gnahkrlar dahil tm llere vaaz etmitir.
ok gemeden daha heyecan verici bir hikye yaylmaya bala
d. Bu hikyede sa, dillerin ruhlarn kurtarmak zere militan bir
kurtarc olarak yeraltna iner. Bu macerann M.. 100 civarna da
yandrlan Yahudi versiyonu The Testament o f The Twelve Patriarchs'da beklenen Mesih esirleri kurtarmak iin Cehennem in efi
olarak geen Beliarn (ya da Baal) krallna gider. III. yzyla ge
lindiinde The Teachings ofSilvanus ve Bartholomeos ncili bu hi
kyeyi hl beklenen Yahudi M esihinden saya aktarmt. Erken
Hristiyan yaznnda Cehennem e inie birok gnderme yaplm
87

tr, ama en eksiksiz ve etkili olan Nikodemus ncili'dir. Bilinen ilk

yazl uyarlamas V. yzyldan kalmadr, ama bundan nce geni bir
kesimce bilindiine kuku yoktur ve yzyllar boyunca da Kilisenin Yeni Ahite dahil ettii nciller arasndayd.
ki balantl blm vardr. Pilatusun leri diye bilinen ilki,
sann yarglanmas ve armha gerilmesinin Yeni Ahit ncillerindeki anlatmn aar. kincisi, Yksek Rahip Sim eonun. eytan'n kendi ayarlad, ama kendisi iin felaketle sonulanp Cehennemin iindekileri dar almak zorunda kald arm ha Geriliin ardndan gelen mucizevi olaylara tanklk etmeleri iin ge
ici olarak yeniden diriltilen iki olu tarafndan anlatlan Cehennem in Ayklanmasdr.
Teknik olarak sa, Cehennemi deil, Hadesin (Yunan gelene
inden) dnyadaki grevlisi eytanla (brani geleneinden) birlik
te ynettii karanlk bir yeralt zindan olarak anlatlan, ecdadnn
kald Lim busu temizler. Sradan bir zindanda olmas beklenen
den daha fazla ikence yoktur burada ve mahkmlar, olacaklar se
zince iyice zaptedilemez hale gelirler- tabii ki bu da Nikodemus'un
Yahudiler tarafndan niye sevildiini aklar. sa, eytan, demonlarn ve Hristiyanlar iin nemli bir simge olarak, Hadesin kiili
inde lm bozguna uratr.
Ayklama ok nemli bir dnemi ve Zengin Adam zamannda
her neredeyse artk yukarya yerletirilebilecek olan brahim dahil,
Adem ve Havvadan balayarak Eski A hitdeki ulu kiiliklerin uy
gun tanzimini aklyordu. Hristiyanln yeniden dirili vaadini
Yeni A hitdeki tm kitaplardan daha iyi dramatize ediyordu.
Dahas Ayklama, yiit ve muktedir bir sa, armhta ac eken
ya da yoksullara vaaz eden deil demonlarla savaan, mahkmlar
kurtaran, yanllar dzelten ve muzaffer bir sava prens gibi fer
manlar veren bir sa portresiyle. Hristiyanlk imgelemi iin de ha
yat nemdeydi. Biroklar iin bu byk kurtar ve lme kar
kazanlan zafer, bu yeni dinin en cazip ve rahatlatc yan olmu ol
mal.
Ancak Ayklama hikyesi zorluklar da getiriyordu. Eer eytan
sa tarafndan yenilip hapsedildiyse, hl nasl aramzda olabilirdi?
88

16. Demoniar. balarna gelenlere bir trl inanamamaktadrlar. Andrea da

Firenzenin bu resmi de Nikodemus'un ruhuna uygundur.

Eer sann lm, ecdadn Hadesden ya da Lim bus'dan kurtulu

unu ve kapal olarak da tm iyi Hristiyanlarn gelecekteki zgr
ln saladysa, bu fidye kime denmiti? blise mi? lk Kilise
babalarndan bazlar tam da byle dnd, ama dierleri bu fikri
89

hiddetle karlad. blis, T annyla pazarlk etmeye nasl cret ede

bilirdi?
Nikodemus pek yararlanmasa da eytan ile Hadesi ayrmak,
fidye teorisini kurban teorisine dntrmek iin bulunmu ze
kice bir edebi yoldur. Eer sa nemli bir dman (blis ya da ey
tan) yattrmak ya da ona olan borcu demek iin deil, yeniden
dirili yoluyla lme kar zaferi simgeleyecek bir kurban olarak
ldyse, ayartc eytandan ayr ve onun efendisi olarak kiiletirilmi lm ya da Hades olarak soyutlanm bir ikinci karakter ya
rarldr. Nikodemus soruna, blisin say safd braktna inand
rlp kendi felaketiyle karlat kafesleme teorisinin bir halk
hikyesi uyarlamasyla yaklar. Ancak Hades ya da kiiletirilmi
lm, ortaan sonlarna kadar geri gelmemek zere ortadan kay
bolduundan teologlar bu savda zorlandlar.
Anlam nasl tartlrsa tartlsn, Cehenneme iniin gerekli
i sorgulanmad. Hristiyan inancnn en eski ifadesi olan Resulle
ri'n Aments bunu yle ifade eder:
O Cehennem 'e indi:
nc gn yeniden dirildi;
C ennete kt ve K a d iri M utlak B ahann sanda oturdu;
D iriyi de liiyii d e yarglam aya oradan gelecektir.

Daha sonraki Kilise amentleri (VI. yzyldan Athanasios ament

s hari) ini blmn dlad, bu da yksek entelektel dzeyler
de Ayklama hikyesinden duyulan rahatszla iaret edebilir. VI.
yzylda, History o fth e Franks [Frenklerin Tarihi] isimli kitabna
Tekvine dayanarak dnyann yaratlyla balayan ve sann ya
amn da alan Tourslu Gregorius, arm ha Gerili ile Yeniden
Dirili arasnda olanlara ilikin sylenen her eyi darda brakt.
Dier yandan Papa Bytik Gregorius iin yazd Paskalya iirinde
u dizeler vardr:
sa Cehennem i ayklad: E sareti esir etti:
Karanlk, kaos ve lm grnce kaar.

90

Papa Gregorius ve daha nemlisi Augustinus, Ayklama konusun

dan tmyle emindiler, tarihsel gerekliini ve armha Gerili i
lesindeki gerekli roln asla sorgulamadlar. Ortaa boyunca din
adamlarnn byk ounluu dahil, hemen herkes iin Ayklama
hikyesi Adem ile Havvannki ve Beytlehem mucizesi kadar zihin
lere kaznmt.

D EC C A L

Matta gibi Pavlus da sahte peygamberler, zellikle de eytan'n

M esihe kar kard ve Deccal diye bilinecek olan kt kart
konusunda uyard - Deccali Vahiy K itabfndaki ate glnde gr
mtk. Deccal gelmeden milenyum gelemezdi, bu nedenle onun
kimlii zerine ok speklasyon yapld. Roma mparatorluunda
bu role uygun imparator sknts olmad -Domitianus, Caligula,
Neron- ama onun bir ruhani lider olmas ve mucize gstermesi da
ha uygundu. Resullerden Petrus ve Pavlus ile atan Gnostik by
c Samaryah Simon Magus ilk adaylardand. Daha bir ok aday
vard, Reformasyona kadar Protestanlar bu terimin tm papala
yklenmesi gerektiine ve bir sahte din milenyumunu yaadklar
na karar vermilerdi.
Milenyum kafa kartrc bir terim. Kat anlamyla Tanrnn
Vahiyde ngrlen yeryzndeki krallnn - Yeni Kuds ya da
Tanrnn Kenti - bin yllk dnemini ya da Vahiyin mulaklnda
ayn derecede ngrlm gibi grnen olumsuz bir kartn ifade
eder. Bu dnem. Son Yarg ve tarihin sonunu nceleyecekti. Ama
terimin anlam deiti ve artk neredeyse daima bizzat Son G n
ifade ediyor. Tm erken dnem Hristiyanlar milenaryand ve da
ha sonralar, bekledikleri halde Kyametin niye hl kopmadm
aklamak iin, Vahiy Kitabna bavuruldu. M ilenaryalizm, Hris
tiyan tarihinde srekli varolmutur ve iki bin yln boa km
umutlarnn verdii derse karn bugn bile artc derecede yay
gndr.
Sanatlar. Cehennemdeki Deccali eytann olu olarak, o
91

unlukla da dizinde otururken ya da daha sonralar (adn bran ilerin gerek bir muharebe meydanndan alan) nihai Armagedon
savanda Yecc ile Mecc glerinin -paganlarn, kfirlerin, sap
knlarn, bilerek gnah ileyenlerin - bandayken tasvir ettiler.
Ama artk Rosmary'nin Bebei gibi filmler dnda pek bir nemi
kalmad.

92

XII

S o n yarg

Hristiyanlkta Cehennem le ilgili temel konularn sonuncusu ve

en karma Son Yarg, Dies Irae, yani Gazap G ndiir. Eski Ahit,
adaletin nihayet yerine gelecei Yahvenin Gn ya da Tan
r nm Gn ne yaplan gndermelerle doludur; Eno, Esdras ve
Danielin kyamete dair vahiy kitaplar ve Yahudi Apokrifas t
myle bu olaya ynelmitir, ama bunlarn Yeni Ahit metinlerinden
nemli bir farklar vardr: ller deil, yaayanlar yarglanacaktr.
Mattann 24nc blm Hristiyanlktaki kyamet ve Son
Yarg iin dayanak oluturur. sa, Zeytinlik D anda havarilerini
gelecek bir korkun zamana, savalarn, yoldan sapmann, sahte
Mesih ve peygamberlerin ve iaret ve mucizelerin gelecei bir
zamana dair uyarr. Evrenin kendisi yklacaktr. Tm bunlar ola
93

na kadar bu nesil gemeyecektir der, ardndan daha kaamak bir

ekilde devam eder (Matta bunu. sann lmnden yaklak elli
yl sonra aktaryordu), Ama o gn ve saati hi kimse. Cennet'teki
melekler bile bilmez, yalnzca Babam bilir. (36)
Dinleyenlerini ge olmadan tvbeye aran sa, yarglamann
nasl yaplacam aklayan, koyunlar ve keilerle biten uyarc
meseller anlatr.
Tm milletler onun nnde toplanacaklar ve o, obann koyunlarm
keilerinden ayrd gibi, onlan birbirinden ayracak: Koyunlan sa
yanna, keileri soluna koyacak ... Ardndan solundakilere diyecek ki,
ey lanetliler, ayrln benden ve blis ile melekleri iin hazrlanm eb e
di atee gidin...Ve bunlar ebedi azaba, ama salihler ebedi hayata gide
cekler. (Matta 25.32-33. 41. 46)

Pavlusun ok geni kesimlere ulaan mektuplarnda (1.Kor. 15;

2.Sel. 9-12) bu temel fark eklemi olmasna ve Ayklama hikye
sinin de bunu daha sonra dorulamasna karn Matta, bunun hem
lleri hem de yaayanlar kapsayacak bir yarglama olacan-be
lirtmez.
Hristiyanln ilk dnemlerinde, sonun her an beklendii za
manlarda. yzyllardr zaten bilinen fikirlere dayanan Son Yarg
inanc hakknda fazla kafa kartracak bir ey yoktu. Ancak zaman
getike sorunlar ortaya km aya balad. Eer yarg Tann'n Gn ne dek gecikecekse, bedenin lm ile o gn arasndaki srede
17. Venedik'teki Torcello Katedrali'ndeki XII. ve XIII. yzyldan kalma bu mozaik, tm
Son Yargfya genel bir bak sunar. En st dzeyde, sadaki Vaftizci Yahya'nn
haber vermi olduu gibi, sa'nn Adem, Havva, Davud ve Sleyman'n ruhlann
serbest brakt Ayklanma ya da anastasis" resmedilmitir. Bir sonraki dzeyde.
Isa. ikinci Gelii'nde, efaatiler Bakire ve Vaftizci Yahya'nn tuttuu ''mandorlada
oturuyor, evresi de Cennet'e zaten kavumu olan azizler ve ehitlerle evrili. Bir
sonraki dzeyin ortasnda. Kutsal Kitap ve ile'nin aletleriyle taht olan etimasia"
vardr. Melekler Sr borusunu fler ve her iki yanda da yeryz ve deniz yaratklar
yeniden dirilmek zere l bedenlerini brakrlar. Bir alt dzeyde, hemen kapnn
zerinde bir melek elinde bir terazi tutarken demonlar da arl artrmaya alrlar,
aadaki Meryem ise merhamet diler. Solda kutsanmlar dizisi yer alr, sada ise,
melekler ktleri, Deccal'i dizinde oturtan eytan'a doru drtklerler. (Ktlerin
yakndan grnm iin Resim 26'ya bakn.) En alt dzeyde ise, kucanda bir
ruhla brahim, Meryem, Vaftizci Yahya. Cennet kapsn bekleyen gzleyici bir
kerub", Petrus ve ruh rehberi olarak bir melek vardr.

94

ne olacakt? Bu kadar zamandan sonra beden nasl diriltilebilecekti? Lanetlenmi ruhlar da dirilecek miydi, yoksa bu yalnzca kut
sanmlar iin miydi?
Bu sorular zel Yarg fikrinin domasna yol at, bylece M
sr ve Pers sistemlerindeki gibi, bireysel ruhun gidecei yer lm
de belirleniyordu. Zengin Adam ile Lazar meseli de, sann Golgotada iyi hrsza verdii sz de bu zm destekler grnyordu.
Yine de kyamet mileneryanizmi buna kar kt.
lk kilise babalar bu fikirleri uzlatrmaya alt. kinci yzyl
da Justinus iyilerin ve ktlerin ruhlarnn Son Yargy ayr yerler
de (ve kesinlikle ayr koullarda) bekleyeceini syledi. Aa yu
kar ayn zamanlarda yazan Tatianus ise, ruhlarn, zamann sonuna
kadar uyuyacan dnyordu; birok sapkn ve Protestan mez
hepler de bunu kabul etti, ancak bu Roma doktrini deildir.
nc yzylda Tertullianus - dorudan Cennete gidecek olan
ehitler hari - tm ruhlar yeri ve koullar farkl olan yeralt Limbuslarnda bekletmeyi uygun buldu. IV. yzyla gelindiinde Poitiersli Hilarius, ruhun nihai yargsnn Kyamete dek bekleyeceini
kabul etse de. gnahkrlar hemen lmden sonra gelecek cezaya
kar uyard. Beinci yzylda ise Augustinus, biri hemen lmden
sonra ve dieri de yeniden diriliin ardndan yaplacak olan iki ay
r yarglama olduunu ilan etti. Bu, yzyllar sonra Araf doktrini ta
rafndan tasfiye edilinceye kadar Bat Kilisesi'nin olduka gevek
tanmlanm tavr oldu.
Son ya da Genel Yarg kutsal metinlerde sk sk getii halde
zel Yarg ak olarak hi ifade edilmedii iin (Zengin Adam ile
Lazar ve iyi hrsz rneklerini rtk olarak kabul edebiliriz) kilise
babalarnn bunlar arasndaki fark belirlemeleri gerekti. Augusti
nus, The City o fG o d 'da bu fark, byk bir ustalkla bedenin yeni
den dirilii doktrinine balad.
Ruhlar, bedenleriyle yeniden buluup haklarnda oradaki ayn beden
lerinde azap ya da kutsanma kararnn verilecei asl yarglamadan n
ce, bedenlerinden ayrldklarnda yarglanrlar.

96

18. Bir m elek, C e h e n n e m in enesi'ni sktryor. X III. yzyl, VVnchester

M ezm urlar'nd an .

19. Liebanal Beatus adnda. VIII yzyldan bir spanyol kei, Vahiy Kitab'ndaki Kyamet
zerine, elyazmas kopyaclarn 500 yl etkileyen bir metin yazd. Bu. XIII. yzylda. IX.
yzyldaki aslndan Franszca kopyas karlan eserlerin tipik bir rneidir. Sol stte,
gnele rtnen kadn, meleklerin saldrd kzl ejderha tarafndan kovalanmakta. Kzl
ejderha, gkteki yldzlarn te birini kuyruuyla sprmekte. Yldzlarsa meleklerin

tetatoru olarak kullanlm. Kadnlar, den melekler olarak grrz, ardndan. eytan'n
artk hayvani olarak, rlplak ve ocuka ate glnde oynayp uzandn grrz.
sytan'n kafasndaki vandalizm izi, ne yazk ki ok yaygn. Beatus'un bu gzel eseri.
p'erpont Morgan Ktphanesine aittir.

-0-21. Bu muhteem srad minyatrler. Berry Dk iin hazrlanan bir D ua S aa tle ri

Kitab iin 1416 yl civarnda Limbourg karde tarafndan resmedilmitir. Lucifer'in
Jerkenki gzelliine dikkat edin. Yukarda. blis'in kol ve bacak says yaygn kanya
jygun dse de C ehennem zellikle. Tundal'n Cehennemi'dir. Simon Marmion'un, sonra<i sayfada bulunan Tundal uyarlamalaryla karlatrn.

22. Koruyucu melei, gen Tundal' bir Cehennem turuna karr. lk olarak.
Cinayet Vadisini grrler.

23. Yaratk Akheron. cimri ve agzlleri yutar.

ftc buut p c n tm ffin t fc

#U r a b c f if 'T 'ir t ik
C Ttctu Jlu t* t r i K CUHV d y c u l

IvintU

txftc aor fajjrtn/c

>c n r j n n tvf-b t M - touf

IfJ c u ltv f a n d t a lto m -

Jllll llUllb A d illi#

c/h n < r a jf\r'> n ic e

cl lo jju cn Jc c cvtic btfh:
ck tK ito n n cT tik lomttu- irrfn tfn c n rc n
JaU icjju ctc ru r^ ^ v u t^
ma'icUkmfcntn
tutJcur tur lanu-u* ne
T U in C L 'ira ttb V r tff.v .-'K .

c?|vwWccfrnfi::

T ;.' '* U xjb.-i a v

iu r

tlOll

dkv fctdK'iof Uf-

jjc i ' Y cjbiim cc

' I K I i r p i m

p if jf c r C ll u

$ur.'-..{ l

b :/fn - ttl'ltltcttd<nr>

c tn fc yajji.KWt-t3X jl:-.n

ici ililir iacSw dM llw

lil.'.'S io t-tb n c

f J /td ilv
m m c k f w u m o d n c r

tm c ftU tc p k /f

fa t o m u l l

pOUHWvUlgilMlui'in
.J jtr

4. Tunaal'n ineini, hrszlarn ve soyguncularn tepetaklak aa yuvarland

;ivili kprden geirmesi gerekir. 68. Resim'de, Bosch'un S am a n A ra b a s yla
(arlatrn.
!5. Oburlar ve zina yapanlar, Phristinus'un Evi'ne ularlar. Tundal. burada
>iraz azap eker.

iLomcutTumtcC: rtjHE

k*(pU rm cne ve- W

cttfccuib ncnalnmc

j j v n n f muuf.o o u u r tt
J lo lc rmtfun c r t t* efe

ota^i rnauNt- jnclbrvc

b<uJ)>vl<t m umtffitc

'Stdtlitcr (iv j*mc<-rtio u to tf- c t 5c\v fbiin

<W cftoc tpo: ham'K <3"

cctcmv*
coiuU-l,
pV cutt oocntter tn tw '

'9cusUcmaful>n4tdk

mcttmrfuuv 4S4}Wtr

(cuts fucfomr tuuton*

~\ 5c u - < z h w fw : 'i> ^ H a e

lam c d r t t # i a < w

y }>|\\fc vVe torncu-

e t m f e b e f c jic /f'" i o t t n t f l u i * m i l t t c t l t

l\u <Vlajti>uc
.\uc^3iK.patymaft
MiSme-oticretomcif

4*+iiinr>"tKnf &tla
mc^nd:iiilcrTprcr
M m t m bnc

26. Cinsel perhizini bozmu olan rahip ve rahibeleri yiyip dklayan korkun
yaratk. Resim 69'da, Bosch'un D n ye vi Z e vk le r B a h e sin d e ki kula
karlatrr.
27. Cehennem 'deki son dehet m anzaras, bir krkayak kadar ok sayda kol ve
bacayla Lucifer ve etrafna m demonlardr. Ayn sahnenin. Resim
2 1 'deki Limbourg uyarlam asyla karlatrn.

jL o illin tlT /lulttfc ac tut

fcufiuur ncu/am cS
d ttlitrto iv U cVe-Zcc
vtty- \ / t r ou llvvt
Ktl/icr x cfft<n p t f ll l t '.

f a r r t d i c td n c f I h t t

fr 1icurunrcz't,
a .n u fto a n i' Jctrc/Jc. .
tzjtt'L ct Imh iUl n c i I3
cm c IVd lum r lut

28.
S ayfa 95'deki.
Torcello'daki XII. yzyldan
kalma mozaikten Cehennem
detay. Bir Bizans eytam'nn
dizindeki Deccal kadar insani
oluuna dikkat edin. Bizansa
zg bir baka nitelik de
lanetlenmilerin muntazam
blmelere ayrlmasdr; Bat
Cehennem leri daha kaotiktir.
Melekler, ssl balklarndan
servetleri ve kibirleri
anlalanlar drtklyorlar.
Cehennem az ise.
eytan'n tahtnn parasdr.
Hi uyumayan kurtuklar alt
soldadr.

29. 1300 ylnda. Floransa'daki vaftiz yerinin kmbetindeki byk mozaiin rtsnn
al nemli bir olay olmu olmal. Dante. buradaki kimi imgeleri kendi n fe m o 'su iin kul
land. Kulak ve tahttaki eneye dikkat edin.

3 0 . 1302'deki srgnden sonra Dante. Giotto'yu, nl freskleri zerinde alt

Padova'da, byk ihtimalle ziyaret etmitir. Giotto'nun. bir gnahkr dklayan iren
eytan', Dante'nin kavram na yaklayor ve gnahkrlara verilen farkl cezalar da onun
bulularn ncelyor. Resimde. sa'nn tahtndan kan drt ate nehrini grebilirsiniz.

31. Francesco Traini'nin. Pisa'da Camposanto'daki. hayvani eytan'. Traini, bir tr

grotesk gzellie ulayor.

32. Bologna'da. Pinacoteca'daki, cokulu ve anonim bir XIV. yzyl Son Yarg's, Dante'nin
b lg e ve kprlerini de ieriyor.

33-34 Orcagna ya da Nardo di

Cione, Floransa'daki Santa
Maria N ovellad a tam anlamyla
Danteyi izledi. Fresk, iyi bir
kopyasn karm ak iin
fazlasyla silik, am a Kharon'u,
Limbus'daki filozofun atosunu,
havadaki evhetli anaforu, st
ayrntda Minos ile talar yuvar
layan ve tabutlar yakan cimrileri
ve msrifleri ve alt k'smdaki
kimi harpileri grebilirsiniz.

35. Luca Signorelli (1441-1523) ayrntl ve bir nevi pornografik C ehennem ler izmitir. Bu
resim, kalabalk Barok resimlere iyi bir rnektir.

36. Michelangelo'nun S on Varg'sndan bir detay.

37. Baciccio'nun, Roma'daki Cizvit kilisesi Gesu'nun Barok tavanndaki resmi. yerde,
resmin erevesi, ykm a doru den lanetlilerce bozuluyor.

Bu, yer ve koullan farkl Linbus teorisinin geniletilmi hali ola

rak grlebilir: Gnahkrlann bekleyen ruhlar, Tanrnm Itlundan yoksun kalmak (poena damni) gibi ar bir cezay ekmeye
balarlar, ancak bedenleriyle yeniden birleinceye kadar Cehen
nem in alevlerindeki ikence (poena sensus) balamayacaktr. Salihlerin bekleyen ruhlar ise, kendi kutsanm bedenleriyle Cennetin nihai mutluluuna kavuana dek ho ve i ac bir yerde
(refrigerium) ikamet edecektir.
Bu yorumun sorunu, byk gnahkrlara, hakettikleri gerek
cezalardan nce bir teneffs umudu verebileceiydi. Ayrca Eski
A hitteki cetleri, sa'nn lmnde hemen T annnn huzuruna ka
bul eden Ayklama hikyesiyle de uyumuyordu. Ve sradan insan
lar iin de ok karmakt. ou Hristiyan, Son Yargy beklerken
bile ruhun hemen dln alacana hep inanmtr ve zaman ya da
derece farkllklarn uzlatrmay da umursamamm
Yarg Gn ayrca. Petrus ve Yahudamn mektuplarnda aka
doruland gibi. Cennetten kovulan meleklerin kaderini de belir
leyecekti: nk eer Tanr gnah ilediklerinde melekleri esirgemeyip, fakat hkm iin hfzolunmak zere onlar cehenneme atp
karanlk zincirlere teslim etti ise (2 Pet.2.4); Ve kendilerinin reis
liini hfzetmemi, fakat kendi meskenlerini terk etmi olan melek
leri byk gnn hkm iin, ebedi balarla karanlk altnda sakla
d. (Yahuda 6) lk yzylda bu melekler Titanlar gibiydi, yine mah
kmdular. ama henz demon, gardiyan, ikenceci ya da ayartc ol
mamlard.
Yakn bir gelecekteki kyamet beklentileri azalrken, ilk dnem
kilise piskoposlar birok nemli doktrin sorunuyla kar karya
kald, bunlardan biri de evrensel yarg ve ceza konusundaki resmi
durutu. Karar vermek zordu. Gnostik speklasyonlar gibi kimi te
olojik giriimler aka zan altnda olsa da, K ilisenin hangi Hris
tiyan metinlerinin kabul edileceine ve hangilerinin imdi apokrifa
ya da pseudepigrifa dediklerimiz arasnda olacana karar vermesi
yzyllar alacakt.
Hristiyanlk kyamete dayal bir din olduundan, btn mesele
lm ve yeniden dirili yoluyla kurtulu zerine oturuyordu, ahireF / N / C c h e t n n in T a rih i

97

t- <MUYit; fn a t f im ciyi cf t n
-v tc h m m uuoat{ S H uY (T
tYYm tttK 'fcj/o.tce m ctie:ct< I
m m k m fc v n t
tve T J^fa

H S S b rln tfatK m c e t te (o:?

u m t i ) < i o tu c T H t? m uom u..|
K h v tM m r tlvm- o H tt iu a tn
I me<xm m ftr e o /i t o n u m a dr

mfhttf; ct-Sctta n v mf.'Ytuv.

.<

38. 1510 ylndan kalma Franszca bir elyazmasnda daha

ekonomik bir Son Yarg. Eski cesetler ltl yeni bedenlere
aktarlr ve yarglama iin soldan ykselirler, bu arada Aziz
Mikail deersiz olanlar sadan derhal kovmaktadr.

tin olumlu yanlar da olumsuzlan da byk nem tayordu. Kimin

lanetlenip kimin kurtulaca takntl bir speklasyon konusu oldu.
Bu speklasyonlardan kimi yerini basil bir intikam fantazisine b
rakt. Afrikal bir mileneryan olan Tertullianus (y. 160-230) bu b
yk an sabrszlkla bekliyordu:
Ne seyirlik manzaradr o gnk! Glp el rpmak iin hangi yne
dnsem? Cennete ykselileri ilan edilen ve imdi bu ykselie tank
lk eden Jpiterin kendisiyle birlikte derinliklerde inlemekte olan kud
retli krallara m? Tarf nn adn zulm sebebi sayp da cesur Hristiyanlar yaktklarndan daha gl alevlerde eriyen valilere mi?
rencilerine dnyann Tannmn umurunda olm adn retip onlar ya
hi ruhlar olm ad ya da ruhlarnn eski bedenlerine asla dnm eyece
i konusunda temin edip de rencileriyle birlikte yanarken mahcup
olan akll filozoflara nu? Rhadamantys ya da M inosun deil de
-s rp riz!- M esih'in mahkemesi nnde titreyen airlere mi? Trajik ak
trleri kendi melodramlarnda brrken duymaya deer! Atete s
rayan kom edyenler vgye deer olacak dorusu! nl sava arabac
s kendi kzgn tekerleinde kzaracak: atletler cimnastik salonunda de
il alevlerin zerinde parende atacak... nanyorum ki. bunlar sirkten,
her iki tr tiyatrodan ve stadyumdan ok daha elenceli.

En radikal speklasyon skenderiyeli Klem esin (y.l50-y.220)

rencisi olan Origenesden (185-254) geldi. yi eitim grm olan
Klemes, Platonnun idealar kuramn ktlk sorununa uygulad ve
ktl iyinin yokluu olarak aklad - Tanr mkemmel iyilik
olduundan, ktlk yok demekti. (Bu sorunlara yol aacakt:
Maddenin kt olduu Gnostik ve yeni Platoncularn yaygn g
ryd ama, Augustinusun iaret edecei gibi, maddenin namev
cut olduunu iddia etmek samayd.) Ayrca Klem ese gre, blis
ve meleklerinin isyan ve cennetten kovuluu zgr isten teorisini
kantlyordu. Kader, Tanrnn ktlk yaratklarn bilerek yaratt
anlamna gelirdi ki, bu kabul edilemezdi.
Hem zgr isten hem de kt melek ile gnahkr ruhun, Tann dan uzaklap kaba maddeye dnde, Klem esle ayn fikirde
olan Origenes, deimez blisiyle ebedi bir Cehennem fikrini inan
drc bulmad.
99

Sk sk vurguladmz gibi, ruh ebedi ve lmsz olduu iin engin ve

snrsz uzaylarda uzun ve eitli alar boyunca en yksek iyiden en
dk ktye debilmesi ya da en ktden en iyiye iadesi mmkn
dr.
Nasl yaayacamz semekte zgrsek, lmden sonra da se
mekte zgr olmaya devam etmemiz gerekirdi. Platonnun nerdi
i gibi, reenkamasyon varolu merdiveninde aa ya da yukar
doru bir hareket yoluydu ve Origenes, tam anlamyla kabul etm e
se de buna eilim gsterdi.
Origenes nihayetinde herkesin, hatta blisin bile tvbe etmeyi
seebilecei yargsna vard. sa herkes iin ldyse, bu melekleri
de kapsayacakt: blis de zamannda bir melekti. Eer Tanr sonsuz-

39. Bir Bizans fildii kabartmasnda, alt kanatl kerublar Cehennemin kapsn bek
lerken intikam melekleri lanetlileri eytan'a doru iterler ve aada, Sr flenir.
Lanetlileri ayr kutulara koymak. Bizans sanatnn tipik bir zelliidir. Alt kutudaki
kurtuklara dikkat edin.

I(X)

sa herey doal olarak zamann sonunda onun paras olacakt - blisin olumsuz yanlar artc atete yok edilip yalnzca esas melek si benlii kalacakt. Bu evrensel kurtulu teorisine apokastastasis
denir.
Origenesin mantn izlersek Cehennem zamann sonundan
sonra varln srdremezdi: nk byle bir ey. gnahn ve blisin zaferine iaret ederdi. Origenes ayrca, ondan sonra gelenle
rin birou gibi, gnah ve sutan caydrc bir unsur olarak sradan
insanlarn inanmalar gerektiini dnse de Cehennem deki duyu
sal cezalara ilikin makul kukularn ifade etti.
Origenesin lmsz, ama dmeye yatkn ruh imgesinin Platonunkiyle ne kadar yakn olduu, bu ykselme ve dme eylemi
ni byk bir dng olarak aklayan hasm bir tann, Jerom enin
(y.340-420) grlerinden kolaylkla anlalabilir.
Origenes'in retisi tm rasyonel, grnmez, cism ani olmayan varlklann (burada m elekler) dikkat etm ezlerse yava yava aalara doru
kayacam syler. Maddeye doru szlerek inileri srasnda hava ya
da esir younluunda, ama insan teninden yaplma bedenlere brnr
ler. Bu arada, kendi kararlaryla blisin liderliinde Tanrnn hizm e
tinden km olan demonlarn birazck aklllan balarna gelm ise
(K lem esi izleyen O rigenesin demonlann igal ettiini dnd da
ha kaba, daha maddi ten yerine) onlar da insan tenine brneceklerdir,
yle ki, her biri cezasm ekm i olarak, ilk nce tene girdikleri ayn
dngsel hareketle ykselm eye balayacaklar ve T annnn yanma d
necekler, bylece effaf esir bedenlerinden kurtulacaklar. Ve ardndan
tm eyler Tanrnn nnde diz kecek ve Tanr, bizim le birlikte,
her ey olacak.

Bu, Platonik ruh gne yakn, Budizme de gz krpan bir gr

tr. Jerome katlmasa da Ambrose, Nyssal Gregorius, Nazansuslu
Gregorius gibi ilk kilise babalan bu gr doru buldular. Eskalologya hl gelien bir aland.
Apokastastasis etrafndaki tartmalar nc yzyldan beinci
yzyla kadar Hristiyan dnrleri megul etti, sonunda Hipponun (Bugnk C ezayirdeki Annaba kenti) byk piskoposu
Augustinus (354-430), ebedi ve esas olarak statik bir Cehennemin
101

varln etkili bir biimde kantlayarak" buna bir son verdi.

Dokuz yl boyunca Manici olan Augustinus, yeryzn bir tr
Cehennem ve maddeyi de kt gren tehlikeli grlere sahip
Gnostiklerin (ki o zamanlar M anicilerin kendileriydi) syledikle
rinin yanlln kantlamaya can atyordu. Tekvinden Ve Tanr
bakt ve iyi olduunu grd ifadesini alntlayarak yaratlm do
ann gzelliini ve iyiliini vurgulad. Buna karlk lk Gnah
doktrinini yerletirdi ki, biyografyasn yazan Peter Brown, eski g
nahn insanln mevcut strabndan sorumlu olduu fikrinin o za
manlar hem paganlar hem de Hristiyanlar arasnda yaygn olduu
na dikkat ekmi olsa da, bu doktrinin yaratcs olmakla suland.
Augustinusun katks, lk G nah' cinsellikle ayrlmaz biimde
balantlandrm olmasyd.
Augustinus ilk bata bir kaderci deildi, ancak lk Gnahtaki
srar, onu yalandka bu konuma itti. nsanl, oumuzun ebedi
azap ekecei derecede ve geri dnlmez biimde lekelemi olan
kaltsal bir gnah memeli reme faaliyetiyle ilikilendirmekte srar
ederken, zgr istenci savunmak hemen hemen imknszdn Eer
Augustinus kendi grlerini uzlatrmakta zorlandysa, kader ile
zgr isten arasndaki elikinin Hristiyanl kronik olarak ra
hatsz etmesine amamak gerek.
Augustinus yaratlm dnyann gzelliini ve iyiliini vurgulasa da - gnahn sonucunun madde deil lm olduunu sylyor
du - Karanlk Efendinin M anicilerin dnyasn ynetmesi gibi,
bu dnyann artk blis tarafndan ynetildiini de kabul ediyordu.
Ancak Hristiyanlktaki blis, Tanrya eit deildi ve cezalandr
lacakt. City o f Gods' da Augustinus bunu kantlamak iin Kutsal
Kitapa bavurdu:
Ate ve kkrt gl de denilen C ehennem de maddi ate olacak ve in
san ya da blis olsun lanetlenmilerin bedenlerine - birinin kat vcu
duna, dierinin effaf vcuduna- ac verecek. Ya da eer yalnzca in
sanlarn bedeni ve ruhu varsa, bedenleri olm asa dahi kt ruhlar, hayal
bahetmeden ac ekecek ekilde atele ilikilendirileceklerdir. Tek
ate kesinlikle ikisini de yakacak.

102

Merhamet ve hakedilmemi ltufla azat edilmedike kimse ceza

dan m uaf deildir. Augustinusun sav, bir dereceye kadar, Baar
mak yeterli deildir; dierleri baarsz olmal kuramna dayan
yordu. Kartnn bak as ve kartndan o kadar ok- olmadan
ltfn deerini nasl bilecektik? Ve herkesin bana gelecekler
gsterilebilsin diye, kurtarlandan daha ou azapta braklr.
Cezann ebedi olamayacana inananlara kar Augustinus,
M attadan, Vahiyden ve Petrustan kantlar gsterdi. Kendileri ya
da bakalar adna araya girmeleri iin azizlere ve meleklere dua
edenlere kar, Hristiyanlarn kt melekler iin dua edememele
ri gibi, ki bu kfr saylrd, kt insanlar iin de dua edemeyecek
lerini savundu. Platon ve Vergiliusdan alnt yaparak o-kadar-dakt-olmayanlardan bazlan iin ilk lmden sonra geici bir
Araf zmn kabul etti, ama Yarg Gnndeki ikinci lmden
sonra cezann da dln de ebedi olacanda srar etti. Aynca, la
netlenmilerden en gnahkrnn da dierlerinden daha fazla azap
ekebilecei varsaymnda bulundu.
Vaftiz tek bana, ktlk edenleri koruyamazd, ama kurtulu
iin de gerekliydi. Sapknlann sonu ktyd. Ne yazk ki, vaftiz
edilmemi bebekler iin de durum buydu. Augustinusun huysuz
yallk ann kzgn ve gen babelas olan Eclanumlu Julianius
bu gre kar fke iinde yle yazmt:
Byle yarglayann Tanr olduunu sylyorsun; o, yeni domu bebek
lere zulmeder; o ki, kck bebekleri ebedi alevlere atar... Seninle tarmak bile yakk almaz: Bu noktaya dinsel duygularla, uygar duygu
larla, gereklen de saduyuyla geldin, yle ki Tann'nn, barbarlann bile
pek tahayyl edem eyecei kadar adaletsiz olabileceini dnyorsun.

Julianius bu duygularnda yalnz deildi, ama kalc olan onun fik

ri olmad. Augustinus, savunmasn - sapkn olarak Julianiusun
kabul etmedii - lk Gnahn korkun etkisine ve T annnn anla
lmazlna oturtmutu: Tann adildir, ama T annnn adaleti insan
adaleti deildir. nsann ahlki ltleri geerli deildir. Vaftiz, ya
lk G nahtan arndran byk ve kutsal bir ayindir ya da deildir;
her ikisi birden olamaz.
103

40. Aziz Augusiinusun kalbinden fkran izgilerle sanatnn tam olarak neyi
anlatt bir srdr, ama eer Augustinus'un (dipten saat ynnde) kylleri, oban
lar, ormancl, teknolojiyi, tamacl, iftilii ve Cehennem'in kendisini
etkilediine iaret etmek istediyse, bundan daha yanln yapamazd.

Ancak, Augustinusun ilk ve ikinci lmler arasndaki ge

ici bir Araf teklifi, kabul edilmek iin yedi yzyl beklerken be
bekler de sorun olmaya devam etti. Yine de Origenes ve onun blise kar anlayl tutumuna kar Augustinusun zaferi tamd. H
104

ristiyan pisikoposlar, 543 ylnda Konstantinopoliste meclisi topla

dklarnda, u karar kmt:
Eer bir kim se demonlann ya da imanszlarn azabnn bir snr oldu
unu ya da bunun elbel bir sonu olacan ya da bir gn balanacak
larn ya da yeniden esen .klnacaklarn syler ya da dnrse aforoz
edilecektir.

Ve, dedikleri gibi de yzyl nce len O rigenesi, onbe ayr su

lamayla aforoz ettiler. Cezasn tam olarak ektiinden emin olmak
iin de 553, 680, 787 ve 869da toplanan meclisler de onu tekrar
tekrar ebedi atee mahkm ettiler.
Yine de Origenesin fikirleri kalc oldu. XX. yzyln sonunda,
imdilerde evrenselcilik" dediimiz bu gr her zamankinden
daha revata.

105

X III

A p o k a l i p t i k c e h e n n e m turlar

Hristiyanln ilk birka yzylndaki apokaliptik yazn Yarg G

n ve ardndan gelen ahiretin bir fragmann sundu. Bunlar ya ha
varilere, azizlere ve Eski Ahit figrlerine atfedildi ya da kahraman
lar onlar oldu ve otantik olduklar iddia edildi. Bu nedenledir ki,
Pavlusun Apokalipsisi' nin nsznde kitabn elyazmasnm onun
ayakkablaryla birlikte bir kutunun iinde bulunduu iddia edildi.
Ancak sahtekr, bu kefinin tarihini 388 olarak koymakla Origenesin en az 150 yl ncesinde yazd eserlerinde Pavlus'a gnder
melerini fark etmi olan ortaa akademisyenlerinin kafasn iyiden
iyiye kartrarak kendini ele verdi.
Bunlar arasnda en eskisi olan Petrusun Apokalipsisi M.S. II.
yzyln ortalarna aittir. Daha iyi ve ayrntl yazlm olan Pav106

lusun Apokalipsisi en ok bilinendi; btn Avnpa dillerinde oldu

u gibi, Asur, Kpti ve Habe dillerinde de elyazma kopyalan bu
lunmaktadr. Yine ilklerden olan Bakirenin Apokalipsisi ortaada
Bakire kll iin nemli olacakt. Bazlanm n artk yalnzca para
lar kalm olan dier apokalipsilerin kahramanlan ise Thomas,
Tsefenya, Baruh, Gorgorius, Ezra, sak, Pakomius ve lyastr.
Petrus, sa dnda hibir rehberi olmamasyla ou Cehennem
turundan ayrlr. Hi ho olmayan kinci ve narazi bir slupla kaba
ca izilmi olsa bile lm sonras cezalann anahatlarnn Dantenin
Cehennemi' nden [lahi Komedya, 2002, ev. Rekin Teksoy, Olak
Yay.J 1200 yl ncesinde bu denli belirlenmi olduunu grmek

41. XII. ve XIII. yzyllarn romanesk katedralleri, ikenceleri dekoratif bir unsur
olarak kulland. Bu, Fransada Tours'daki St. Julienden bir stun bal.

107

Dante hayranlarn artabilir. Ancak gnahkrlarn datm ol

duka farkldr.
P etrus'un, Hristiyanln dier dinlerle ciddi bir rekabet halin
de olduu bir dnemde yazld aktr. Yarg ve ceza iin sunulan
ilk adaylar, pagan pullarnda ve tasvirlerinde yaayan ve yazarn
ciddi olarak demonlar diye dnd ruhlardr, ama eski M
sr'n hayvan tanr lan grece snk grnen bir frna gnderilir.
eytan grnmez. Bu erken dnemde Cehennem, Tanrfn adil
ama acmasz melekleri Uriel ve A zrailin idaresindedir.
Aile deerleri ok nemliydi. Bunlara ihanetin bedeli ard:
Dk yaplan ocuklar annelerini atele kr eder; tacize urayan
ocuklar ailelerinin vahi hayvanlarca paralann seyreder; say
gsz ocuklar ve asi klelere ikence edilir; kt yola den bakire
ler lime lime edilir; zina edenler, ecinseller gibi acmaszca ceza
landrlr. Dantenin Cehennem'inde yalnzca son iki gnahkr ka
tegorisi yer alr ve Dante ikisi iin de ok anlay gsterir.
Ortaada Cehennem ou kez insann zayfln olduka eit
biimde datan Yedi lmcl Gnah etrafnda kuruldu, ama eFken
dnem apokalipsileri cinsel blgeye odaklanmlard. Petrus gibi,
mesela iddet sularnn aksine cinsel davrana yneltilen nokta
hedefli belgeler, Hristiyan Cehennemi "nin ilk ve esiz belirgin
zelliklerinden biri oldu. Cezalarn tyler rpertici tasvirleri kala
balklar ekti; erken dnem apokalipsilerindeki Cehennem sahne
lerinin, kendini hakl gren bir pornografi biimi olduunu syle
mek pek de ar kamaz.
Petrus'un yazarnn rntgenci, sadist ve seks dkn olma ei
limi daha sonraki grlerin havasn belirledi. Dier yandan, bu ya
zar tuhaf bir dnemde yaad. M.S. II. yzyldan nce Roma yasa
lar vatandalara ikence yaplmasn yasaklyordu. Yalnzca kle
lere ve o da teknik olarak bir su isnat edildiinde ikence edilebi
liyordu - ancak onlar mlk olarak grldklerinden efendileri onlar
zerinde mutlak hak sahibiydi. Ama Roma vatandalarnn yasal
haklan son zamanlarda, bir yzyl ncesinde hogrlemeyecek
derecede - ilk yzyln ikinci yarsnda Pavlusun Kuds'te tutuk
lanmas hikyesinden bildiimiz gibi (Resllerin leri 22.23) 108

42. Autun, S. Lazare'den bir stun bal.

erozyona uramt. Kkrtclkla sulanan Pavlus, mahkemeden

nce sorgulama iin krbalanacakken Roma vatanda olduunu
hatrlatmt. Bu iddiaya hemen ve ciddi bir yant olarak Pavlusu,
(vaazlaryla fkelendirdii Yahudilere kar korumak iin) en az
iki yz yetmi kiilik bir silahl birlikle Roma yasalarna uygun ola
rak yarglanmak zere Kaisereia eyalet valisine gndermilerdi
Ancak ikinci yzylda Roma senatosu birok vatandan yurtta
lk haklarn geri alp onlar kt koullarda sorgulanma ve ikence
ye kar savunmasz brakt. mparator ve evresine kar yaplacak
herhangi bir eylem vatana ihanet olarak yorumlanabilirdi ki, vata
na ihanet sz konusu olduunda herkese ikence yaplabilirdi.
Yahudilik Roma mparatorluunda yasal olduundan, Yahudi
likken kan bir mezhep olarak grld srece Hristiyanlk g
vendeydi. Ancak M.S. 64 ylndan itibaren zalimliiyle n salm
mparator Neron tarafndan Hrisliyanlar, Yahudilerden ayr grl
109

meye baland. Artk onlarn dinlerinin gereklerini yerine getirme

si yasad olduu kadar zndklk ve ykclkt ve avlanmalar da
mubaht. Erken dnem azizlerinin ve ehitlerinin listesi bunun so
nularnn ak kantdr. Eusebius, M.S. 177'de bir lin giriimin
den ve ardndan alt gn boyunca dur durak bilmeyen korkun i
kencelerden, zellikle de Blandina adndaki zavall bir kle kza
yaplanlardan sz eder. Halk gsterileri ou insann hatrlad
eylerdir. Tertullianus yle sylemitir: Tiber tasa ya da Nil tamazlk etse, gkyz hareket etmese ya da dnya harekete gese,
ktlk ya da hastalk olsa ayn lk ykselir: Atn Hristiyanlar
aslanlara! zellikle imparatorluun son dnemlerinde Romallarn katliamdan daha fazla sevdikleri bir ey yoktu.
Bu nedenle P etn s'tan irkilsek ve onun bu denli etkili olmasn
dan rahatszlk duysak da yazld dnemde ikence tehdidinin H
ristiyan vatandalar iin yeni bir endie kayna olduunu bilmek
yararl olabilir. Eklemleri ve kaslar geren ask, krba, falaka ve
kzgn metal aletlerin sorgulamada kullanm M.S II. yzyldan V.
yzyla kadar giderek yaygnlat. kence grenlerin ou lse de
bu teknikleri kullanarak lm cezasn infaz etmek yasakt. Romahlarda lm cezasn infaz etme yntemleri ba kesme, talama,
sopayla dvme, uurumdan aa atma ve diri diri gmmeydi. Eski
Yunanllarn kulland boma ve zehirleme yasakt; armh kle
ler ve aalanan sulular iindi. Aslanlara atma fazla pahalya malolduundan pek yaygn deildi.
Pavlus'n Apokalipsisi'nde anlatlan Cehennemde kan, kar ve
ate ukurlarna ek olarak ate nehirleri ve TV/r/'unkinden daha
fazla kurtuk, canavar ve ellerinde ikence aletleriyle intikam me
lekleri vard. Tartarukus, Yarg G nne kadar hkm srecek i
kence meleidir. Yarg'dan nce her ruhun, Perslerdeki gibi, amel
lerinin yazl kaydn tutan kendi melei vardr. Biri bir ruhun amel
lerini on be yandan itibaren sayp dkmeyi nerdiinde Tanr
yalnzca son be ylyla ilgilendiini syler. Cehennemin kuzeyin* Hem apokaliptik hem de gr edebiyatnda Tanr, pek ender olarak konuarak
grnr. Aziz Pavlusun ne kadar ok okunduu gz nne alndnda, gnah
lar iin be yllk dnemin hi yaygnlk kazanm am olmas olduka ilgintir.
110

43. St. Foy'un bat kem er aynalndan bir sahne. Conques.

de kfirler iin ayrlm dar, pis kokulu ve ateli bir ukur vardr ve
iinde de uyumayan kurtuk bekler, stelik onlardan ok sayda
vardr ve her biri de ift baldr. Ve atee ramen souktan diler
takrdar.
Pavlus'dak asl yenilik, mola ya da refrigerium fikridir. Pavlus,
ikenceleri grnce gnahkrlarn kaderine alar, ama byle yapt
iin paylanr da (bu azar, Dantenin kullanaca bir baka tema
dr). Sonuta bamelek Mikail, semai ordusuyla birlikte aa iner.
(syankar melekleri bozguna uratmasnn dnda Mikail sklkla
Yarg G nnde koyunlar keilerden ayrmak ve gerekli datmn
yaplmasyla da grevlendirilir). Pavlusun merhametinden dolay
sa, Paskalyada bir gn bir gece ikenceye ara verilmesini buyu
rur. Bu popler halk temas, efaatinin sklkla Bakire Meryem ol
duu Orta a boyunca varln srdrmtr.
111

M.S.III. yzyldan kalan Bartholomeos ncili srad ve olduk

a elenceli bir apokalipsidir. Ad eskiden eytan olan canavar Beliar (Deersiz) ile yaplan bir konumay aktarr. Beliar, sa tara
fndan, tuhaf bir yaratk olarak kei ziyaretilere gsterilmek ze
re abisten karlr: 1463 metre uzunluunda, 36.5 metre enindedir
ve kanatlar 7.3 metredir, kzgn zincirlerle balanm olup 660 me
lek tarafndan tutulmaktadr. Bartholomeos onunla grrken boy
nunda dolar ki. bu sanatta bilinen bir imgedir. Beliar tm hikye
sini anlatr: Nasl yaratlan ilk melek olduunu, nasl Adem e sec
de etmeyi reddedip yandalaryla Cennetten kovulduunu (yan
dalarnn yalnzca 600 buradadr), nasl dnyada dolanp durdu
unu, nasl Havvay ayarttn (yntemi sradyd; Havva onun
suyla kartrlan terini imiti), nasl insanlarn ruhlarn cezalan
drdm ve kendisinin de cezalandrldn, nasl kk demonlanm insanlar ayartmak iin dnyaya gnderdiini.
Bartholomeos ayrca Cehennemin Ayklanm asnn bir erken
dnem anlatmn ierir, stelik (yaygn anlatmn aksine) sanm
bak asndan. Daha da artc olan ise bu erken tarihte Bakire
M eryem in Cehennem Kraliesi olarak nitelenmesinin ilk iareti
nin verilmesidir. Beliar/eytan hl blisten -burada Beelzebubve l ruhlarn yeralt dnyasn bekleyen Hadesten ayrdr. nti
kam melekleri B eliara cezalan uygularlar, ama B eliarn birlikleri
insanlan ayartr ve iddetle cezalandrr.

F8 N /C ehtfnnem in Tarihi

113

XIV

O rta a

Cehennem tarihindeki en zengin dnem, Rom ann yklm izle

yen milenyum, yani klasik dnya ile Rnesans ya da renmeye
ynelik klasik yaklamn yeniden douu arasndaki orta dnem
dir. Roma ktnde Cehennem in temelleri olumutu, ama pro
jenin genel peyzaj ortaa boyunca ayrntlaryla ilendi.
Ortaa teologlar, kilise babalarnn oluturduu doktrini ile
meyi srdrd, ama ok nemli bir olay dnda 1253te Araf
doktrininin resmen kabul- Cehennem zerine entelektel dn
cede gerek anlamda ilerlemeler olmad. nemli tek bir kii, Johannes Scotus Erigena (y. 815-y.877) gerek bir Cehennem in var
lndan kuku duydu, o da sapknlkla suland- ki, rencilerinin
onu kalemleriyle ldrd sylenir. Peter Lombard (y. 1100114

F8ARKA/CchenncminTarihi

y.l 160) ve Thomas Aquinas (y.1226-1274) Augustinusu izleyerek

zihinsel ve ruhsal olanlara ek olarak fiziksel azabn da olduu alev
ler iindeki gerek bir Cehennemin varlnda srar ettiler. Aquinas
zellikle iren fantezinin zevklerini vurgulad.
imdi artc olan, mecazi deil bire bir yorum yapmaya ei
limli teologlarn, bire bir yoruma hi de msait olmayan konulara
dalm olmalardr. Yzyllarca sonra domu olsalar, tarifi olanak
sz ya da metaforik olan uzaydaki kara delikler ve kuarklaria ak
layabilecek olan zeki ve eitimli insanlar, dikkatlerini, yaam bo
yunca tketilen gdann yeniden dirilite bedenin paras olup ol
mayaca gibi meselelere ynelttiler. (Bu sorunun cevab evetdi,
ama ardndan ilgin yamyamlk sorunlar ortaya kmt). Bir
toplu inenin banda ka melek dans edebilir? teologlarn kafa
yormalar beklenen soruydu ama onlar iblisleri de saydlar ve Ce
hennem 'in bykln ve yerini hesaplamaya altlar - yery
znn altnda ya da havada bir yerdeydi.
C harlem agne'nin tevik ettii yeni niversitelerde, Skolastikler
diye bilinen retmenler ve dnrler Hristiyan kurtuluun temel
sorunlarn tartmay srdrdler, ama sorunlar Platonculukla de
il Yunan rasyonel mantn kullanmak suretiyle Aristotelesin ye
niden kefedilmi ve hayranlk uyandran yazlaryla btnletir
meye alarak - ki, bu zor bir iti. Ancak ortaada, yalnzca po
pler heves denebilecek yaklamn Cehennem kavram zerindeki
etkisi, yksek teolojiinkinden ok daha fazlayd.
Ana dilde vaaz, Latin ayinleriyle kafalar giderek karan yerel
halklarla iletiimin bir yolu olarak olduka erken geliti. Bir ky ya
da kk bir kasabada, bu haftalk vaaz, ahali iin en nemli, belki
de tek elence kayna olabiliyordu. Cehennem atei vaazlar ka
labalklar karmak nedenlerle ekiyordu ve neredeyse gnmze
kadar da byle olageldi. James Joyceun The Portrait o f The Artist
as a Young Man deki [Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi,
ev. Murat Belge, letiim Yay., 1994] mkemmel rnei, XX. yz
yln balamasna pek az kala Dublindeki rencilik yllarnda din
ledii bir vaazdan neredeyse aynen ald sylenir. Ortaa vaizle
rine, vaazlarn hazrlamalarnda ve gnah kartmalarnda yardm
115

c kaynaklar veriliyordu; bunlar arasnda hitabeler, menkbeler, va

az kitapklar ve kefaret demeye ilikin kitaplar bulunuyordu. Ki
liseler ve katedraller iin yaplan yaratc heykeller, kabartmalar,
mozaikler, freskolar ve resimler de olduu gibi, bunlarda da gna
hn korkun sonular gzde bir konuydu.
Bu vaazlara ve donatya verilen tepkilere ilikin kaytlar olma
dndan, onlarn nn varlklarn srdrmelerinden karmak
zorundayz. Ancak ortaa tiyatrosunda Cehennemin popler ol
duu kesin. Vaazlar ve sanat eserleri gibi gizem oyunlar da ilk ola
rak Kutsal Kitab cemaate retmenin bir yolu olarak grld, an
cak ok gemeden bunun dna tatlar. Abartl derecede amas
glnlkleri, atapatlar ve kaba lazmlk manzumeleriyle bu
oyunlarn Cehennem sahneleri, popler tiyatronun - tek popler ti
yatronun - gzdesi oldu ve yzyllar sonra yasaklandklarnda, bu
gn hl varln srdren biimlere doru deiim gsterdiler.
Ortaa oyunlar edebi deildi, ama yksek edebi gelenein
artc bir ksm da Cehennem e - ge ortaada, kimileri heyecan
verici ekicilikte olan her trl Cehenneme- odaklanmt. Kilise
tarafndan sunulan eski yeralt ziyareti temasnn rktc grnt
syle nleri tkanan yazarlar, byk bir yaratclkla, Cehennemin
tuhaf bir ekilde Periler lkesiyle iie getii ve alegorik val
yelerin maceralar yaad klasik dnem ve skandinav mitolojisi,
folkloru, feodal fantezisi ve iirinden alman eklektik yeralt blge
lerini Cehennemin yerine koymay baardlar.
Belki de hepsinden ilginci, gerek bir kitlesel pazar trne d
nen bin yllk gr edebiyat birikimiydi - bunlar eski apokalipsilerden tarz olarak ok farklyd. Varln srdren altm a
kn grnn yzlerce elyazmas kopyasnda, bir kimse doast bir
klavuzla aa blgelere, ardndan (kimi zaman) A rafa ve oradan
da Cennete gtrlr. Grler okur yazar din adamlarnca yazya
dklm olsalar da ounlukla onlara kesin olarak inanan, olduk
a sradan insanlarca deneyimlenmilerdi. Onlarn modem karlk
lar UFOlarn adam karmalarna ilikin rivayetler olabilir. Unu
tulmamaldr ki, o a tutkulu sofuluun, farz olmayan orularn,
kendini krba lamalarn yaand, ateli hastalklar iin antibiyo
116

tiklerin olmad ve insanlarn grlere inanmak ynnde eitildik

leri bir ad. Onlar gr istiyorlard. Dier yandan kimileri de,
zellikle de daha sonrakiler, dindar ve safdilleri hayrete drmek
zere yk anlatclar tarafndan uydurulmutur kukusuz.

AUGUSTNUS, paganizmin 360larda mparator Julianus dne

mindeki ksa sreli yeniden canlanmasnn baarszla uramas
nn ardndan Hristiyanln bir imparatorluk dinine dnmesinde
ok nemli rol oynamtr ve Roma mparatorluunun ykln
grecek kadar da yaamtr. Vizigotlar, Rom a'y 410da yamala
m, barbarlar Roma topraklarna m ve Vadallar da 429da
Augustinusun Afrikasna girmilerdi. Yal Augustinus bir sonra
ki yl Hippo kuatma altndayken ve bildii dnyas parampara ol
muken lmt.
Roma mparatorluunun yklnn dnyann sonuna iaret et
tiini sylemek pek de abartl saylmaz. Akdeniz evresine yaylan
ve Avrupann ilerine kadar uzanan yzyllarn uygarl. Kuzey
ve Batdan gelen kavimler, Gotlar. Vizigotlar, Oslrogotlar. Frenkler, Saksonlar, Cermenler, Suevler ve doudan H unlarn eski top
raklarna meleriyle kt ve 476da (Roma aslnda fiziksel ola
rak bir sonraki yzyla kadar yklmasa - ve o zaman da barbarlar
ca deil Bizansllar tarafndan yklm olsa da) teslim bayran
ekti. Bizans kendini, para birimini, askeri savunmasn ve ticaret
sistemlerini gelecek bin yl boyunca korudu ve Bat, en azndan
Charlemagne (742-814) dnemine dek srd sylenebilecek bir
karanlk aa girdi.
Tek elde toplanm sivil iktidarn kyle devlet destekli okul
ve niversite sistemlerinin kaybedilmesi, geriye kalan tek kollektif
yap olarak K iliseye kontrol ele geirme frsat verdi. Ve byk
oranda, dikkate deer papa Byk Gregoriusun (y.540-604) gele
cei grme ve idari yetenei ile pratik saduyusu sayesinde hzla li
derlik konumuna ykseldi.
Zengin bir Romal hukukunun olu olan Gregorius 590da pa
pala seildi. Bu greve getirilen ilk kei olarak, disiplin asn
117

dan askeri bir birlik gibi rgtlenen, eitimleri ve zekalar olduka

yksek olan sekin Benediktin birliklerinin byk idari potansiye
lini deerlendirmek iin esiz bir konumdayd. Benediktin keile
rini hukuk ve i idaresinde eitti, edebiyat ve sanata ilgilerini te
vik etti ve onlan, birou az buuk Hristiyanlam olan barbarla
ra misyoner olarak gnderdi.
Kltrel ve teolojik merkezler olarak manastrlar kurmalarna
ek olarak, Benediktinler okuma yazma bilmeyen yerel liderlerin
Roma sistemine dayal yazl hukuk gelitirmelerine, muhasebe tut
malarna. vergi toplamalarna, miras ilerinin idaresine ve kendi ta
rihlerini formle etmelerine yardmc oldular - ksacas kendilerini
vazgeilmez hale getirdiler. Keiler ok iyi ifti ve arap tccar
oldular ve vergilendirmeden kurtulmak iin manastrlara anlamal
olarak verilen topraklarla giderek byyen arazilerin verimli yne
timiyle barbarlara rnek oldular
Gregorius, Romal askerleri d lkelerdeki seferlerinde bu den
li etkili klan pragmatik hogry miras almt. Kendi sa'nn
askerlerCni, Cermen ve Frenk Avrupasmda birok tuhaf ve naho
putperest hurafesiyle karlaacaklarn, ama kendilerini bunlara
uydurmalar gerektii konusunda uyard. Hristiyan olacaklard
ama buna zorlanmayacaklard. Gregorius, daha sonralar bu yakla
mndan tr ar eletiriler ald, ama daha sert bir yaklam Merovenjler gibi zorlu bir grupta asla ie yaramazd.
Gregorius, misyonerlerini yerel geleneklere dikkat etmeleri ko
nusunda tevik etti, bu da ksmen onun ilgisini ekmelerindendi.
Papa seilmeden nce Britanyaya gitmeyi ummutu; baz sarn,
mavi gzl gen kleleri grnce Bunlar Angles deil angels!'
diye barmasyla hatrlanr. Folklor ve iyi bir hikyenin deerini
bildii kadar mzikten de holanrd - olduka gzel Gregoryan
ayin ilahileri onun adyla anlr - ve Bat tarzndaki ilk Hristiyan
grlerinin de onun kalemiyle kaydedilmi olmasna amamak ge
rek.
590 yl civarnda yazlan Dialogues'da bu grlerden ok say* ngiliz anlamndaki Angles ile melek anlamndaki angel arasndaki benzerlikten
sz oyunu yaplm, (.n)
118

da vardr ve ilgin olaylar olarak sslenmeden olduu gibi yazya

dklmlerdir. lki sylentidir. Gregoriusa bir kei, ona da bir
hastalktan len spanyal Petrus adnda baka bir kei anlatm
tr. Bu kei, Cehennem de, bu dnyann ileri gelenlerinin alevler
iinde asl olduu saysz yerler grmtr, ardndan ona doru
yola girmesi uyarsnda bulunan bir melek tarafndan yaama dn
drlmtr. Soylu bir adam olan Reparatus, rya gibi bir durum
da, Tiburtius adnda gnahkr bir rahip iin byk bir atein hazr
landn grmtr: uyannca onu uyarmak iin bir ulak gnder
mitir, ama mesaj daha ulamadan Tiburtius lmtr. lm de
indeki bir adama gnah karma ilemi iin yetiemeyen Severus
adnda baka bir rahip at yakmtr ve adam dirilmitir. Azlarn
dan ve burunlarndan alevler fkran iren insanlar onu karan
lk bir yere ekiyorlarm ki, tam o srada yakkl bir delikanl
mdahale etmitir: Severusun duasna kulak veren Tanr, len g
nahkr geici olarak serbest brakmtr. Gnah kardktan bir
hafta sonra da yeniden lmtr.
Bir baka gr, Gregoriusa, dorudan Estefanius adl bir tacir
tarafndan anlatlmtr. Konstantinopoliste hastalanp len bu ta
cir, Cehennemde, hep duyduu ama asla inanmad eyleri gr
mtr ve sonuta bir kimlik karkl olduu iin kurtulmutur:
Onun yerine, lmesi gereken Estefanius adndaki bir demircidir.
Olay aktaran Estefanius hemen yaama dndrlmtr. yl
sonra, len ve bir Cehennem grs yaayan yerel bir asker ile
ayn zamanda salgnda lmtr - asker de grsnde tacir Estefaniusu grmtr!
Bu askerin hikyesi, Bat grlerinde ok aina olunan baz toporafik zelliklerin ilk habercisiydi. Pis ve dayanlmaz kokan,
simsiyah ve dumanl bir nehrin zerinde bir kpr grmt. Neh
rin tesinde gzel ayrlar ve biri altndan olan parlak kkler var
dr ama yalnzca, askerin grd bir rahip gibi, gnahszlar kar
ya geebilir. Kprnn bu tarafnda sadist bir kilise hizmetisi (ki
Gregorius tanmt), ok pis bir yerde demir zincirlerle balan
mtr; zavall Estefanius da buradadr ve kpry gemek iin r
pnmaktadr. Estefanius kayar ve nehirden, onu bacaklarndan aa
119

 ekmek iin korkun yaratklar kar. Ayn zamanda gzel be

yaz varlklar onu kollarndan tutup yukar ekerler. Tam bu nokta
da asker yaama dner ve Estefaniusun altn kke gidip gideme
dii asla renilemez.
Gregoriusun bu tuhaf hikyelere ilikin yorumu biraz sradan
olur: br dnya grleri kimi zaman onlar deneyimleyenlerin ya
rarnadr, kimi zaman da onlar duyanlarn gnahtan kanmak ze
re daha ok aba harcamalar iin bir tanklktr. Gregorius nehir
kysndaki talihsiz konumlaryla kklerin, aslnda temiz ama ne
fislerine hakim olamam insanlarn olabileceini dnyordu.
Papa Gregoriusun adalar arasnda, ayn zamanda bir ei
timci, idareci ve diplomat da olan ve taral bir piskoposun iyi bir
rneini sergileyen ToursTu Gregorius (539-594) da vard. Azizle
rin mucize hikyelerini kaydeden ilk yazarlardand, ama o daha ok
deerli eseri History o f the Franks'la tannr. Burada. Salvius ve
Sunniulfa ait iki gr anlatlr. Salvius yeniden bilincini kazanma
dan nce Cehennemi ucundan grme ansna sahip olmutu, ama
Randu manastrnn ba rahibi Sunniulf, insanlarn kovandaki a n
lar gibi topland ateten nehire gtrlr. Nehrin zerinde, tek
ayan koyacak yerin bile zor bulunduu bir kpr, kar kyda ise
beyaz bir ev vardr. Cemaatine kar umursamaz olmu din adam
lar nehire dm, kimi beline kadar, kimi koltukaltlarna kadar,
kimi de enesine kadar iine batmtr. Vicdanllar ise kprden
gemitir. Byk Gregorius bunu uyarc bir gr olarak deerlen
dirdi.
Badiyakos Bede (673 -735) Ecclesiastical History ofE ngland
(731) adl eseri daha sonraki tarihiler iin klasik bir kaynak olu
turmu bir ngiliz keiti. Bu kitapta, iki Cehennem grsn, ken
dinden ncekilerden ok daha ayrntl aktarmtr. Bede ayrntlara
nem veren yetenekli bir yazard ve hem Gregoriusun eserlerini
hem de apokaliptik yazndan bazlarn okumutu, bylece ne tr
bir malzemeyle uratn ve ondan en iyi ekilde nasl yararlana
can biliyordu. Dahas, hikyeler ona dorudan anlatlmamt
-F u rscu sunkini, imdi kayp olan daha nceki bir kitaptan oku
m utu- bu nedenle onlar kendince ilemekte saknca grmedi.
120

45. Birok ortaa grsnde ortak olan kprnn harika bir manzaras. Ne yazk
ki, talya, Piano'da, Santa Mariadaki XV. yzyldan kalma bu anonim freskteki
Cehennem sahnesi, tmyle paralanm; gr edebiyatndan bylesine etkilenmi
bir ressamdan bir Cehennem manzaras grmek ilgin olurdu.

Furseusun grs, Bede taralndan 633 ylna tarihlendirilir.

William Blake gibi, Furseusun da grlere kar eilimi vard. r
landalI bir vaizdi ve ilk grsnn sonucu olarak East Angliada bir
misyon oluturmutu, bir baka grsnde de m elekler korosunu
duymutu. nc grs fazlasyla rktcyd. Bu grsnde,
melekler tarafndan karanlk bir vadi zerine havalandrlr, ardn
dan havada drt ate grr. Melekler ona, bu atelerin srasyla ya
lanclar, agzlleri, arabozucular ve kargaa yaratanlar, acma
szlar ve sahtekrlar cezalandrdn syler. Sonra, drt ate bin
leip, Bedenin iinde iblislerin uutuunu grd tek bir byk
ate haline gelir. Demonlardan biri ikence altndaki gnahkrlar
121

dan birini ona frlatr; bu, Furseusa miras yoluyla biraz para brak
m biridir. Furseus, bedenine dndrldnde bu deneyim nede
niyle enesinde ve omuzunda, m r boyu tayaca yank izleri ol
duunu grr. Ve Bede bize, tand ok eski bir keiin tand
bir adamn Furseusu grp souk bir k gnnde ondan hikyesi
ni dinlemi olduunu aktarr - kara ktr ama Furseus, ince bir el
bise iinde olduu halde yaz scandaki gibi terlemektedir.
Bedenin 696 tarihini verdii ikinci hikyesi, Drythelm adl
Northumbrianl bir aile resine aittir. Drythelm akam zeri lr ve
afakta birden yeniden dirilir, haliyle ailesi korku iindedir. Ayn
gn mallarm e bler, bir parasn karsna, birini ocuklarna ve
ncsn de hayr ilerine verir ve bundan ksa bir sre sonra da

46. Surreydeki St. Peter ve St. Paul kiliselerindeki, XIII. yzyldan kalma bu yaratc
fresk birok gr unsurunu sergiler: Demonlarn gnahkrlar ekip ald Yakub'un
Cennete kan Merdiveni, kzgn kazan, ivili kpr, ikence aletleri. Eden
aacndaki ylann ift oluuna dikkat edin.

122

Melrose M anastrna kapanr. Drythelm e olup bitenler yledir:

Birden ortaya kan bir melek onu sessizce kuzeydouya, ok ge
ni ve derin, ama sonsuz uzunlukta bir vadiye gtrr. Vadinin bir
yanndan alevler fkrr, dier yanda ise tm ynlerden iddetli do
lu ve kar yaar. ki tarafta da ekilleri bozulmu ruhlar azap ek
mektedir, ama rehberi ona, yok dndn gibi deil, buras Ce
hennem deil der. Vadinin en uzak yerinde karanlk hakimdir ve
iren kokulu bir ukurdan kara dumanlar iinde byk ate topla
rnn ktn ve yeniden dtklerini grr. Bunlarn her biri insan
ruhlaryla doludur. Arkasndan grltl, iren kahkahalara kar
an acnas yakarlar geldiini duyar. Kt ruhlar etesi, ruhlar
karanla doru srklemektedir - bunlarn arasnda Drythelmin
dikkatini bir din adam, sradan biri ve bir kadn eker. Onu gren
baz ruhlar, ellerindeki maalarla ona doru atlrlar, ama ona ula
amadan kasvetli karanlkta bir yldz gibi parlayan rehberi yeniden
ortaya kar ve kt ruhlar korkutup karr.
Melek ona bir tr Elysion ayrl gsterir, ama buras sand
n gibi Cennet krall deil der. ardndan da Cennet'in kendisini
gsterir. Rehberi vadinin gnah karma ve pimanl lm de
ine kadar erteleyenlerin ruhlarnn yarglanp cezalandrld
aafvari bir yer olduunu, ama, yaayanlarn dualar sreci hzlandrsa da Yarg G nnde kurtarlacaklarn anlatr. ukurdakiler ise
labiki lanetlenmilerdir. Bede bu hikyesini tekrar bir grg tan
na, Drythelm kardein sonraki yllarnda buz gibi suyun iinde bo
azna kadar batp durduunu ve bylesi bir eziyete ap kalanla
ra da Ben daha souunu grdm dediini dorulayan kei Hingilse dayandrr.
ok okunan ve sayg duyulan bu yazar, bat grsnn me
ruiyetini salayp gelitirdi. Grlerinin hepsi, yarm yamalak ha
trlanan hikyelerin ok canl renklere brnd, ateli hastalk
ryalar gibi, otantik gelir. Bedenin fazla gelitirilmi hikyele
ri. ykselip den ate toplaryla Thespesius'un elyazmalartnn Bri
tanya'ya ulam olduu kukusunu destekliyor. B edenin Furseus'un yann ve iki kahramannn da ar soua kar dayank
lla rn otantikleirmesi mucize hikyeleri geleneini izler.
123

Bede aynca, lmek zere iken, kendisine ait amel defterlerini

getiren, iyi ve kt ruhlar grm bir askerin grsn de tekrar
lar; Byk Gregorius da aym hikyeyi aktarr ama onunki kadar ay
rntl deildir. Bede byk bir gelenei balatmtr: Avrupanm
her yerinden gr yazn rnekleri kalm olsa da Britanya ve rlan
d adan kalanlar daha zengin ve daha yaratcdr.
Bunlarn en popleri, 1149da rlandalI bir keiin yazd The
Vision o f Tunda!'d. Yaklak iki yz elli elyazmas metin en azn
dan onbe dilde varln srdryor ve bunlardan biri, Cehennem den onbir sahne dahil. Simon Mamion tarafndan tmyle
resimlendirilmitir. Gr edebiyatnda bylesi bulunmasa da Tundaln Cehenneminin ortaan en nl dua kitab, Les Tres Riches
Heres'da Berry Dk tarafndan 1413 civarnda Limbourg kar
delere yaptrlan bir minyatr de vardr.
Tundaln maceras niye bu kadar poplerdi? Eletirel adan
konuursak teknik olarak trnn stn bir rneiydi ve XII. yz
yl itibariyle, bunun hem din adamlar hem de halk arasnda gerek
bir edebi ya da alt edebi tr olduuna kuku yok. Eski Norve dili
ne Kutsal Kitaptan sonra evrilen ilk kitap Tunda!'d. Gr hik
yelerinin aynl -k i, modem bir okura sknt verebilir - ortaa
okurlarn ve birer birer dinlemeye gelenleri rahatsz etmedi. Yine
de Tunda l, benzerlerinden daha ok dekora, daha ok canavara ve
daha ok cazibeye sahipti. Kahraman olan yakkl rlandalI
valye sevimli bir hergeleydi: Parasn. Kiliseye vermek yerine
soytarlar, palyaolar ve gezgin halk ozanlaryla elenerek harc
yordu. Yeraltna giden birok skc ziyaretinin aksine, o gerekte
mthi duyusal aclar ekmek zorunda kalmt.
Hikye, bir dostuna duyduu fkeyi bastrmaya almann s
knts iinde olduu bir yemek masasnda balar, grnen o ki, bir
tr fel geirir. ki gn boyunca ok az yaam belirtisi gsterdii bir
komada kalr.
Bu srada bedenini terk eden ruhuna olanlar dehet vericidir. lk
olarak, korkun bir zebani srs lk la onun en sevdii
arklarn rktc parodilerini sylerler, ona di gcrdatrlar, pen
eleriyle kendi yanaklarn yolarlar ve Nerede imdi o gzel gn
124

ler? Nerede gzel kzlar? Kibirin nerede? diye haykrrlar. Tundalm ruhu korkudan kaskat kesilmitir ki, bir melek kagelir. Bu
melein, onun hibir zaman umursamad koruyucu melei oldu
u anlalr, fakat melek ona, tvbe etmezse bana neler gelecei
ni gstermeyi nerir. Bu sre zarfnda demonlardan korunacaktr,
engellenen dem onlar ise vahice aralarnda kavgaya tutumular
dr.
Tundala ii, berbat kokular karan kzgn korlarla dolu bir va
dinin zerinde uzanan demir bir zgarada czrdayan katiller, ardn
dan bir yan ate dier yan buz ve kar kapl ve aralarnda dolu fr
tnalarnn olduu bir da gsterilir, zebaniler, ellerinde demir kan
calar ve yabalarla kfirleri ve sapknlan (baka bir uyarlamasnda
casuslan ve hainleri) bir ikenceden dierine kovalamaktadr.
Sonra, zerinde 300 m. uzunluunda ve yalnzca 30 cm. geni
liinde bir kalasn uzand ve kibirlilerin ve cimrilerin aa yu
varland tehlike dolu derin bir vadi gsterilir. Tundaln korku do
lu ruhu, melein yardmyla buradan gemeyi baarr ve ardndan,
gzlerinden alevler saan ve aznda iki iblisin stunlar gibi durdu
u devasa canavar Akherona giden yolu trmanmaya balar. Cana
varn kam nda agzller - ve bir an iin Tundaln kendisi de!vardr. Koruyucu melei ortadan kaybolur ve beklemekte olan ze
baniler Tundal lgn aslanlar, kudurmu kpekler ve ylanlar ta
rafndan srlmak, atete yanmak, souktan donmak, dayanlmaz
kokulara maruz kalmak ve iblislerce dvlmek zere aa atarlar
ve nihayet melek yeniden ortaya kar. Haliyle Tundal devam ede
meyecek kadar bitkin dmtr, melek onu eliyle saaltr.
Bir sonraki zorlu aama, alktan gzleri dnm canavarlarla
dolu bir gln zerindeki 3 km. uzunluunda ve yalnzca bir avu
ii geniliinde olan ucu keskin ivilerle kapl bir kprden ge
mektir. Hrszlarn ve ekyalarn bu kpry gemesi gerekir, tabii
TundaFm da, stelik vahi bir inekle. Hatrlar m sn? diye sorar
melek arkadalarndan birinin ineini almtn? Ama geri ver
dim diye barr Tundal. Ald cevap ise Yalnzca ona bakamadn iin, ama yine de geri verdiin iin fazla azap ekmeyeceksindir.
125

Kprde ters yne ilerleyen bir ruhla karlaan Tundal, bir an

zor durumda kalr, ama kprden gemeyi baarr. Yrtlan ayakla
r melek tarafndan iyiletirilen Tundal, oburlar ve evlilik d cin
sel iliki kurmu olanlar (din adamlar da dahil) cezalandran zalim
Phristinusun yuvarlak frn eklindeki evine doru yola der;
Tundaln gemite yaptklarndan tr melek, ona burada da bir
para ac tattrr.
Srada, bekaretini korumam rahibeler ve rahipleri yiyip onlar
hem erkeklerin hem kadnlarn ylan dourduklar donmu bir gle
dklayan demir gagal dev bir ku vardr.- Tundaln bunu da ya
amas gerekir, ama neyse ki bu konuda ok ayrnt verilmez.
Zorlu bir trmann ardndan Ate Vadisine gelir, orada zebani
ler Tundal kzgn maalarla yakalayp kor haline gelene dek bir f
rna atarlar, sonra onu yirmi ya da otuz gnahkr ruhla bir arada
rsle dverek hepsini tek bir ktle haline getirirler ve nihayet m e
lek gelip kurtarana kadar havaya atp tutarlar. kili aaya, gerek
Cehenneme doru inii srdrr.
"Arlar gibi kolayca uyarlan demonlar byk bir samm ev
resinde "lm arks" sylemektedirler. Derinliklerde ise, bir za
manlar Tanrnn yaratt ilk, en gzel ve en gl yaratk" olan
Lucifer vardr. imdi ise:
Kargadan daha kara ve gagas, sivri ulu kuyruu ve her birinde val
ye mzrandan uzun trnaklaryla yirmier parma olan binlerce eli
ve ayn ekildeki ayak parmaklan ile trnaklar dnda bir insana ben
zer. her eli bir mutsuz ruhu skmaktadr. Kzgn korlann zerindeki de
mirden bir zgaraya zincirlerle bal uzanmaktadr. Etraf demon sr
leriyle evrilidir. Ve ne zaman nefes verse sktnlm mutsuz ruhlan
yukarya. Cehennem azaplanna fkrtr. Ve nefes aldnda onlar y e
niden inem ek zere geriye yutar.

Bu mutsuz ruhlar arasnda Tundal'n dostlar ve akrabalar da vardr.

Simon Marmion bu srad eytan' son Cehennem iziminde
ok baarl saylmasa da anlatmaya alt. Limbourg kardeler bu
* Banda tencere olan bu ku, Bosch'un kanatl tablosu Dnyevi Zevkler Bah
es/ndedir; Tundal'n kpry geen inei, Bosch'un cehennemlerinin en az iki
sinde vardr ve frn biimindeki kzgn demirci oca genel bir zelliktir.
126

sahneyi sadk bir ekilde gsterdiler, ama kol ve bacaklar izmek

ten kandlar. Onlarnki boynuzlar ve peneleriyle, tm grsel ce
hennemler arasnda en kaplca benzeri olan bir yerde keyif yapar
gibi yaylm grnen bir iblisti.
Tundal, kt ama ok da kt olmayanlarn alk, susuzluk ve
kt hava koullarndan muzdarip olduklar, iyi olup da ok da iyi
olmayanlarn ise daha yavan ama daha mutlu olduklar otlak ben
zeri bir araf blgesine geer. Tundal ve melein ok ksa bir an bi
le olsa geip grd Cennet, bu insanlar iin gm bir duvarn
ardnda bekler. Sonra Tundal kendini yeniden bedeninde bulur.
Ve bylece gzlerini aar ve Aai Rabbani ayini ister, tm var
ln yoksullara datr, giysilerine ha iareti diktirip Tanrnn s
zn yaymaya balar.
Kimi grler politik bir eilim tar. Swabianin IX. yzyldaki
kral iman Charles, babasnn ve amcasnn dinsel danmanlarn
(kt tavsiyede bulunduklar iin) kaynar zifte batrlm olarak bu
lur, ardndan cennette amcas ve kuzenine katlmak zere A raftan
geen babasn bulur. Her ihtimale kar Charles iin iki derin f
kaynattrlr. Halkn bunlara gerek olmayacana temin eder:
Rheimsli Hinchmar (c.806-882), azap eken bir sr piskopo
sun dnda, srf Bapiskopos Hinchmar'n deerli dne kulak
asmad iin Kral Kel Charlesm da acnas bir dununda olduunu
gren B em oldn hikyesini anlatr. Hinchmar muhbir asndan
kutsanm gibidir, nk muhbirlerden biri olan Eukherius, Charlamagnenin bykbabas Charles Martele ikence edildiini grm
tr; onun da iyi de kulak vermesi gerekiyordu- Hinchmar'nki
gibi. Charlamagnenin kendisi de The Vision o f Welti'de (824) Cehennemde grnr - ama The Vision o f Rotchariusda -ki ada
dr- ise cennettedir.
Dier grler edebi etkilerin izini hissettirir. The Vision ofThurkilTde [Thurkillin Grstinde] (1206) bir ngiliz, siyah-beyaz be
nekli ruhlar (yine Thespesius), bildik ateler, bataklklar, ince kp
r, frn benzeri ocaklar, ukur ve arlk konmu terazi grmtr.
Dante, Charles Marteli, nc C ennefe, yani Vensnkine koyar. Cehennem 'de yeniden ortaya kacak.
127

Ancak beyaza alan scaklkta demir kasnaklar ve ivilerle bal

oturan bir kalabaln bulunduu kademeli oturaklar olan bir
meydan da grmtr. Dier oturaklarda ise, sanki bir tiyatroday
m gibi, elenmeleri iin birbiri ardna uygulanan ikenceleri sey
redip gzleri parldayarak keyif atan iblisler vardr. Yaknlardaki
bir dada bir duvarn zerinde duran azizler de bu gsteriyi izle
mektedir. Thurkill bilindii kadaryla bir kyldr ama grs ku
ku ekecek derecede akllca ve renklidir. En azndan birisinin ona
Tertullian okumu (ya da vaaz etmi) olmas gerekir.
Dantenin The Vision o f Alberici okuduu dnlr. Settefrafili Alberic, nl Monte Cassino manastrnda keiti. Onu dokuz
gnlk bir komaya sokan bir hastaln ardndan grsn kei ar
kada Guidoneye 1115 yl civarnda yazdrmtr. On ya da on
be yl sonra grsn, Pietro Diacono adl baka bir keiin yard
myla yeniden yazmtr. Albericin, bu ksa yolculuundaki reh
berleri ten az deildir - Aziz Petrus ve melekler Emmanuel ile
Eligius, ayrca ruhuyla uan bir de kumru. Yanan gazda arndrlan
ocuklarn kaderi zerine vurgu yaparak standart manzaralar anla
tr; grdkleri arasnda ayrca donmu bir vadi, belalarla dolu bir
orman, ylanlar, kzgn ateten bir merdiven, zift kazan, kkrt f
rn, bir kan gl, kaynar metalden bir havuz, ateten bir gl, ate
ten bir nehir ve dar bir kpr vardr. Yenilikler ise Yahudann, Ananiasn, Kaiafasm, Herodosun ve dier ar gnahkrlarn iinde
bulunduu bir ukurun kenarnda zincirlenmi devasa bir ejderha
ve bir de yal bir keii nce ukura atp sonra yeniden karan b
yk bir kutur.
Ortaan sonlarnda gr edebiyatnn baz rnekleri (bazen hicivli) edebi alegoriye dntrlmt. Raoul de Houdenc tarafn
dan 1215 yl civarnda yazlan Le Songe d Enfer'de, rya gren
hac, Gloutonie nehrinden Mounl Desesperancea (mitsizlik Da
) kadar bir dizi simgeselletirilmi mekn boyunca yolculuk
eder. Burada Pilatus ve Beelzebub ile oturup sarmsak soslu kzar
m sapkn ve grei yer, ardndan da Cehennem'in kralna gnah
kr halk ozanlarna ilikin bir kitab yksek sesle okur.
128

47. Cehennem aznda kzarm sapkn eti ziyafeti. 1440 yl, Cleves'li Catherineir
Dua Saatleri Kitab.

Flemenk air Jehan de le M ote'nin daha ciddi olan La Voie

d'Enfe et de Paradis' i 1340 tarihlidir ve ngilizce Weye to Paradys
yaklak 150 yl sonrasna aittir. William Langlandn, belki de en
ok bilinen alegorik rya iiri Piers Plowman, Ayklanma'y yeni
den anlatr.
IV. yzyldan XIV. yzyla kadar gr edebiyatnn oalmas
nn ve poplaritesinin, gnmzde korku filmlerini isteyen ayn i
tahn sonucu olduunu anlamak iin psikanalist ya da edebiyat
FVN/Cchcnncmm Turihi

129

eletirmeni olmak gerekmez. Ancak bu grler baka noktalan da

aydnlatyor. zel Yarg ve Genel Yarg zerine tartmalar entelek
telleri megul etmi olsa da grler sradan insanlarn - piskopos
lar ve krallar d ahil- lmden sonra olacaklann hemen olacana
inandklann gsteriyordu: Bunlar gelecek grs deildi ve Kya
met Borusu'nun flenmesiyle yeniden dirilie kadar uykuya dalma
fikrine ilikin bir ipucu yoktu.
Benzer olarak Araf, Kilise tarafndan XIH. yzyln ortalarna
kadar benimsenmese de Bedenin VII. yzyldaki Drythelm'i kadar
eskiye dayanan grler, lm sonras artc bir geici ceza kavra
mnn yalnzca grcler arasnda deil onlarn daha eitimli yaz
clar arasnda da yaygn kabul grdne iaret eder. iman Charlesn babasnn kefaretini der demez yukar ktna kuku yok
tur. Tundal ve Alberici zaman itibariyle Araf blgelerinin birbi
rinden ayr geni blgeleri bile vard.
A rafn XIII. yzyla kadar resmi kabul grmediini dnr
sek, XII. yzyla ait bir hikyenin srf oraya hasredilmesi anlaml
dr. Teknik olarak Saint Patrick's Purgatory' i bir gr deildir, n
k rlandalI valye O w enin da yolculuunu Aineias, Orpheus ya
da Theseus gibi etiyle kemiiyle yaptna inanlr. Gnahlar, zel
likle de Kilise mlkn almas, onun vicdann rahatsz etm ekte
dir ve o, County Donegalde Lough Derg'deki Station A das'nda V.
yzylda kurulmu olan manastrdaki Aziz Patrickin A rafna git
meye gnll olmutur. Adadaki bir maarann (hl turistlerin zi
yaretine ak) A rafa bir giri olduuna inanlr. Owen geceyi ora
da geirir, alevleri grlemeyecek kadar hzla dnen cehennemi bir
tekerlein de olduu rknlklerle ve demonlarla karlar.
sann adyla demonlar durdurur. Oradan knca da kendini iyi i
lere verir ve Kutsal Topraklara hac ziyaretinde bulunur. Ramon de
Perelhos da 1398 civarnda Katalonyadan yola kp Lough Derge
giderek benzer maceralar yaamtr ya da en azndan yaadn
anlatmtr.
* Yeraltna giden geitlerin olduu en ok sylenen iki yer rlanda ve Sicilyadr.
Sicilya'da, Etna Yanarda zellikle giritir; "Sicilyaya yelken amak", Cehennem e gitmenin yumuatlm bir syleniidir.

130

F9 A R K A /C chcnw m in Tarihi

Saint B rendans Voyage, bir azizi rlandalIlarn imram dedii

Hristiyanlatrlm bir Denizci Sinbad benzeri maceralara gnde
rir.* Gerek Brendan V. ve VI. yzyllarda yaamtr, ama (bir ok
dilde en azndan 116 elyazmas bulunan) bu macera, X. yzyla tarihlendirilir. Hikyede bir gemi dolusu rlandal kei Atlantikte
bir maceraya karlar. Bir adada, kk, siyah bir ocuk klna
girmi bir demonla karlarlar ve demon keilerden birini haki
miyeti altna alr; dier bir adada ruhlar temsil eden bir ku srs
Luciferin dne ilikin bir cezay ekmektedir; nc ve vol
kanik adada, demon demirciler keilere kzgn korlar atarlar, bir
baka demon gurubu ise keilerden birini Cehennem e gtrr; ve
nihayet okyanusun ortasnda plak bir kayada oturmu pazar mo
lasnn keyfini karan Yahuda skaryotu bulurlar. Haftann alt g
nn Cehennem de geiren Lucifer kimi pazarlar azaptan m uaf tu
tulur - ve Aziz Brendan, demonlarn mthi rahatszlna ramen
ona ekstra bir tatil kazanr. Fransz romans Huon de Bordeaux' da
Yahudayla yine okyanusun ortasnda karlalr, ama bu kez Ce
hennem Krfezinin yaknlarnda kanvas bir teknededir. Dier bir
Fransz iiri Bauduin de Sebourc Serazen yolcularn Brendanm
adalarnn bulunduu yere gnderir.
Grlerin ou, hatta imramYas ve romanslar, tuhaf bir ekilde
souk gibidir. kenceler gerek anlamda actmaz ve eski apokalipsilerdeki kadar korkutucu da deildir, yalnzca hikyenin unsurlar
dr. Daha esrik azizlerden sveli Aziz Brigit (y. 1303-1373), zaman
zaman gereklik etkisine yaklamtr:
Frnn atei ruhun ayaklan almda, suyun ykselip bir kaynaktan f
krmas gibi, yukan doru ykseldi, y le ki damarlar alevle akar g i
biydi. Kulaklar demirci kr gibi beynini kavuruyordu. Gzleri ters
dnm gibiydi, kafasnn arkasna bakyordu. A z alm ve dili, bu
run deliklerinden ekilip dudaklarna sarktlmt. Dileri ivi gibi da
mana aklmt. Kollan ayaklanna kadar ekilm iti ve iki elinde de
* Birok okur bir imramla karlamtr: nl bir ortaa uzman olan C .S. Le
wis ocuklar iin hazrlad Narnia dizisindeki nc kitab, afak Yldznn
Yolculuuna ho bir im ram a evirdi.[Bu dizi, Trkeye de evrilmitir. Narnia
Gnlkleri 1.7. ev. Mfit Balabanllar, i Bankas Kltr Yay., 2003. (y.h.n.)]

13!

yanan zift vard. Derisi, vcudunu rten tabakalarm deri ve her yeri
ne sperm bulam keten bir elbise gibiydi; buz gibi souktu ve enfeksiyonlu bir lserden szan, bu dnyadaki hereyden daha iren kokan
bir aknt karyordu.

ESK NGLZCE kendine ait edebiyat olan en eski Avrupa diliy

di ve bu dilin yaayan en eski eserlerinin byk bir kesiminin ze
rinde durduumuz konuyla ilgili olmas kimseyi artmamaldr.
Tekvin A ve Tekvin B, Christ and Satan'la birlikte Lucifer/eytann
biyografisini anlatr ve Nikodemus'un ok eski bir manzum eviri
si vardr. Bu iirlerin Caedmon ekolne ait olduu sylenir, n
k iirsel yeteneini meleksi bir grden alan sradan bir VII. yz
yl Hristiyan kyls olan Caedmon, ngilizcede bildiimiz en es
ki air addr. Beow ulf kimi eletirmenlerce Hristiyan mitolojisine
dahil edildi, ama kendi zamannda pek bilinmiyordu; onun Hristi
yanlka kabulu yenidir.
Tekvin B . Luciferin ve asi meleklerin d hikyesini tamam
lamak iin daha yaygn kabul grm olan Tekvin A'ya. eklenmitir.
Anlatlan hikye tandktr, ama daha ayrntl ve zellikle- feodal
bir yaklam hakimdir. syankr ve kibirli derebeyi uyruu, Cennetin kuzeyinde kendi tahtn kurar; buna kzan Tanr Cehennem i
hazrlar ve hizmetkrlaryla birlikle onu oraya atar. Hepsi demon
olurlar, hl lider olan eytan, mritlerine bir konuma yapar: Tan
r yalnzca lanetinde adaletsiz olmakla kalmayp daha da adaletsiz
bir ey planlamakta, yeni bir dnyada, aalk ve gaspedici bir ift
yeryz yarat yaratmak istemektedir. eytann kendisi Cehennem e mahkmdur ama astlarndan biri, T annmn plann bozmak
la grevlendirilir. Gider de - ama pek alldk tarzda deil; iyi bir
valye gibi evin reisi olan Adem e yaklar nce. Terslenince, en
dalkavuka yalanlarla H avvaya gider. Stratejisi ie yarar ve iblis
e bir nee iinde yoluna gider.
Christ and Satan, eytan hikyesini blmde srdrr:
Dm Meleklerin At, Cehennem 'in Ayklanmas ve l
de Gnaha Tevik. lki Tekvindeki olaylar zetlemek iin geriye
* Milton'un Tekvinin yaynlanm am el yazm as suretlerini okumu olduu d
nlr.

132

doru iz srer, ardndan asl malzemeye geer. Keder iindeki ey

tan hepsini bu korkun yere koyan kadere at yakar. Demonlar ba
rp ararak ikayet ederler. nsanl ynetmesi beklenen eytann u oluna ne olmutur? Sanki Tanr'nn olu tm an ve e
refi kapyor gibidir. (Burada Cennet'teki savaa Mikail deil, sa li
derlik eder). Ve gerekten bu blm. sann tm grkemiyle orta
ya kyla sona erer.
Ayklanma Nikodem us'u izler. Gnaha Tevikte, Cehennem den kandan sz edilmeyen eytan, say omuzlarna alp
tm dnyay ve zenginliklerini gsterir ve sadakati karlnda ona
tm bunlar - hatta hibir hakknn olmad C enneti bile - verme
yi vaadeder. sa onunla alay eder ve ona, Cehennem e geri dnp
kendi elleriyle uzunluunu ve geniliini lmesini emreder; her
bir ynde 100 bin mil olduu ortaya kar.
Bu iirler, IX. yzyln balarna ait olabilir ve Kilise tarafndan
kabul grp Yeni Ahit ncili olarak evrilen dier Nikodemus daha
da gerilere gidebilir. X. yzylda Eynsham barahibi Aelfric (y.950y. 1020) tm eytan hikyesini yeniden anlatt ve ek olarak da Deccal ve dnyann sonunu katt. XIV. yzylda William Langland, Piers Plowman'da, Ayklanma hikyesini alegorik deiikliklerle ye
niden anlatt. Langland, eytan ile Lciferi ayrd ve Edendeki
ayartmadan (Bir kadn simasyla srngen suretinde) Luciferi
sorumlu tuttu ve eytan blisle zdeletirdi. Cennet'teki savan
yeni bir uyarlamas, Cfrisrs Victory and Triumph in Heaven and
Earth'le, 1610da Giles Fletcher tarafndan yapld.
M iltonun not defterleri bize, aheseri iin bir konu aradnda
Britanya Tragedyas dndn gsterir ve sonuta, setii
konu malzemesinin daha Britanyah olamayaca grlr.

Avrupann kuzeybatsndaki kavimlerin ou genel gruplama

iine giriyordu: Keltler ya da Galyallar, Cermenler ya da Ttonlar
ve skandinavyalIlar ya da Vikingler veya Nordikler. Bunlar Romahlarn snflamasyd ve byle snflanan ger savalar, iftiler
133

ve denizciler iin hibir ey ifade etmiyordu, ancak anlalrlk ve

dil guruplarn ayrt etmek iin bu isimleri deitirmedik. Genel
olarak ifade edersek Kekler Rhinein batsmdayd; Cermenler Rhine ve Tuna arasnda, douda Leh Vistul'a uzanp yukarda Dani
m arka'y, Norvein gneyini ve svei iine alan blgedeydi; Vikingler ise iyice kuzeydeydi. Vikingler, Hristiyanlatrlan son
grup (1000 yl civar) olduundan onlarn dinsel inanlar hakkn
da dierlerininkinden daha fazla bilgiye sahibiz, ama Cermenler ile
Keltler'inki kimi yerel farkllklar olsa da ok benzerdi.
Byk Gregorius'un emriyle kuzeye ve batya gnderilen mis
yoner keiler, karlatklar inanlarla savamak yerine onlar H
ristiyanln paras haline getirmeyi baardlar. Bylece, aslmda
skandinav lm tanras olan Hel (Cehennem), tpk H ades'in Yunancada hem tanr hem de yer anlamna gelmesi gibi, bu lm tan
rasnn lkesi anlamna da kullanlmaya baland. H elin Cermen
dilindeki ad Hellia idi. Kuzeyde bu szck Latince nfernusun
(Latin dillerinde, kk farkllklarla hl kullanlmaktadr) yerini
ald, ki o da zamannda Yunanca Hadesin yerini almt.
Viking cehennemi de Niflheim diye adlandrlyordu. Burann,
Dnya Aacnn, Yggdrasilin kklerinin altnda, en kuzeydeki yer
olduu dnlyordu. Dousu devlerin lkesi Jotunheim, gneyi
byk boluk Ginnugagapn tesinde dev Surl'un ynettii ateli
bir blge olan M uspelldi. Midgard, ya da Orta Yer bizim dnyamzd. XII. yzylda zlandal air Snorri Sturlusonun yazd Prose Edda da, Tartarosun Erebus ya da Hadesin en aa blgesi ol
mas gibi, Niflheim da H elin en alt blgesiydi ve tpk Tartaros gi
bi zifiri karanlk, durgun ve orak bir yerdi. Gerek Hel gerekse
Niflheim, ceza yeri olarak deil de souk, karanlk ve hayaletlerin
kasvetli lkesi olarak dnlyordu. Dier yandan, Cesetler Ky
s ndaki kaplar kuzeye bakan ve ats zehirli ylanlardan oluan
byk salon Nastrond, byk olaslkla gnahkrlardan ok d
manlar iin ayrlm bir br dnya ceza yeri gibi grlmtr. Ej
derhalar. zellikle de Nidhogg (Ceset yiyen") Hel'le ve llerin
kendileriyle gml hzineleriyle ilikilendirilir.
134

Bu naho yerlere kart olarak, bakire Valkrlerin domuz eti ve

ikiyle len yapmalar ve ebediyen birbirleriyle amanszca sava
malar iin cesur savalarn ruhlarna elik ettikleri O dinin len
salonu Valhaa (yle bir cennet kavram ki, Vikinglerin niye bu
kadar korktuunu aklar) ve Keltikin Tir na n-Og (Genler lke
si") ya da G allerin Annvvni gibi, yine bir cennet ama tekinsiz ve
hayli rktc bir periler lkesi olan Glasisvellir vardr. Valhalla,
erkek mterilere eskort hizmeti verilen tek cennet deildir: Keltlerin Kadnlar lkesi, ortaa Cermenlerinin mulak Venusbergi
ve tabii ki, kara gzl /inlerin olduu ortaa Mslman Cenneti
mehurdur."
Hele yaplan en bildik ziyaret, eli Hermodunkidir. Odinin
sekiz bacakl at Sleipnirle tanrlarn evi Asgarddan drt nala yo
la kan Hermod dokuz gn boyunca karanlk vadilerden, yksek
dalardan ve derin nehirlerden geip Gjall nehrine ular. skelete
benzeyen bakire M odgudun koruduu Gjallarbrudan (Yank
Kprs) geer. Kuzeye doru yoluna devam eder, yapraklan
keskin metalden kara aalan olan Demir Orm am ndan geerek
-bu, gr edebiyatn ve Danteyi etkileyen arpc bir imgedir- yo
luna devam eder.
Sleipnir, memeleri kanl av kpei Garm n koruduu, yksek
duvarl Hel kentinin Valgrind kapsndan atlar. eride, devasa ka
zan Hvengelmirde, Nidhogg ylanna yem olacak ktler (ya da
daha byk olaslkla! dmanlar) kaynatlmaktadr. Dev M imir ta
rafndan korunan bir kuyudan tuhaf nehirler akar: Buzlu Slith bak
ve klla doludur (Boschun kulland bir imge). Dier hikyeler
baka imgeler ve isimler kullanr. Hatta Balder hikyesi bile dei
iklikler gsterir; bir uyarlamasnda, Avare Vegtam klna girip
B ald eri bulmaya H ele giden bizzat Odinin kendisidir; bir baka
snda ise, onun gerek katili olan ve sihirli bir cinayet silah bulma
ya giden Hoderdir.
Valhalla'da baz kadnlara da yer alm olabilir. Eler, metresler ve kle kzlar,
cenaze ateinde ve m uhtem elen de lm sonrasnda erkeklerine katlm ak iin ya
gnll olarak kendilerini asarlar ya da boaztanrlard. H. R. Ellis Davidson'n
Gocfe a n d M ylhs o f Northern Europe [Kuzey Avrupada Tanrlar ve Mitler] adl ki
tabnda. bu i karartc uygulam aya ilikin bir tartma yer alyor.

135

48. sve, Larbro'dan bu VKing la resminde, Odifin sekiz bacakl at Sleipnirin

srtnda l bir sava var.

Yar kara renkli (ya da yava yava ryen) ve yan ten rengindeki tanna Hel. hem eytanla hem de Prometeusla karlatrlan
kavranmas zor bir tipleme olan Loki'nin kzdr. Prometeus gibi,
Loki de tam anlamyla bir tanr deildir ve bir dev olarak temsil
edilir. Btnyle kt de deildir; adnn Hristiyanlar tarafndan
ktye karld dnlr. Esasen bir dzenbaz, komedyen, hr
sz ve deiik cinsiyetlere brnen bir sanatyd: Diil biiminde
yalnzca Helin deil, kurt Fenririn. at Sleipnirin ve dnyann
evresini saran byk Midgard ylannn da anasyd.
Loki. Attis ya da Dumuzinin eski skandinavyalI karl olan
Balderin lmnden sorumluydu (ki, Hermod onu Niflheimde
bouna aramt). eytan ve Prometeus gibi, Loki de suunun ceza
136

s olarak balanmt.' eytan gibi o da tanrlar ve devlerin nihai sa

va Ragnaroku balataca Son Gnlerde zgr kalacaktr.
Ragnarok'un Hristiyanlar'm Nihai Savayla bariz koutlukla
r vardr ve IX. yzylda Eski Yksek Almancayla yazlm, Hris
tiyan apokaliptik iirinin bir paras olan M uspilli ikisini birletirir.
Burada kurt Fenrir, sava alannda Deccal ve eytanla ittifaka gi
rer. lyas, iyillik glerine nderlik eder, ama yenilir. Surt ve Muspellin oullar, aka kiiletirilmeseler de tpk Hristiyanlk n
cesi zamanlardaki gibi yeryzn egemenlik altna alrlar.
XIII.
yzyldan kalma bir skandinav iiri, Draumkvaede, imge
leminin Kuzeyli olmas dnda tipik bir gr edebiyat rndr
(ki ska manzum hale dntrlmtr). ren kokan amurun
zerindeki bildik kpr Gjallarbrudur, krmz ve altn sars ku
lelerle sslenmi, sivri kancalarla donatlm ve bir ylan (ya da ej
derha), bir kpek ve bir kz tarafndan korunmaktadr. Bunun d
nda anlatann deneyimi sradandr.
Keltlerin br dnyaya ilikin mitolojisi pek anlalr deildir,
ancak allmadk tarzda olumlu ve reenkarnasyonu ierir grn
mektedir. Rontallarn yorumuna gre, K eltlerin savata ok per
vasz olmasnn nedeni lmden korkmamalaryd. Yeralt tanrla
rndan birinin ad Donndu, ama ne onun hakknda ne de Goethenin yzyllar sonra Cehennem kaleydoskopunda kullanaca,
Analar denilen gizemli Cermen yeralt tanralar ls hakkn
da elimizde pek bilgi yok.
ou kltrde br dnya ok uzaklarda ya da eriilemezdir
ama Kelller ve Cermenler, hemen hemen bu yeryz zerine yer
letirilmi paralel bir yeryz ruhlar dnyasna inanyorlard; dev
lerle, insan yiyen yaratklarla, trollarla, elflerle, ccelerle, cinlerle,
iyi huylu kk perilerle, perilerle, muzip kk cinlerle, dii su
perileriyle, rlandal sid h 'le, insan grnml demonlarla, kurt
adamlarla ya da ay adamlarla ve vampirlerle, bazen bizim, bazen
onlarn dnyasndaki karlamalar anlatan birok hikye gnm
ze dek varln srdrmtr. Bu yaratklar aa yukar Hristi* eytan gibi, am a Promethus'un aksine, hem baldr hem bal deildir; zincir
lerine ram en sorun yaratmak iin ortaya kar.
137

yanlkta da varlklarn srdrd. Bir dereceye kadar Hristiyan demonlar oldular, ki bu da baz durumlarda demonik statlerinin mu
zip bir cinden ok da kt olmayan bir yarata, afacan kk ey
tan statsne indirilmesine yol at.'
Roma mparatorluunu dnnce aklmza kentler, ticaret yolla
r, gemicilik, para sistemi, klecilikle desteklenen uluslararas bir
ekonomi ve dzenli ordu sistemi gelir. Hristiyan Bizans mparator
luu bu modeli korudu ama Batnn bymesi farklyd. ok geni
tarm ve orman arazilerinin yerel efendilerce idare edildii, mer
kezden koparlm bir idare biimi olan feodalizm, ortaan belir
leyici zelliiydi. Vergiler, yasal sorunlar, dinsel atamalar, hayr i
leri ve gnlk yaamn tm ayrntlar, antropologlarn yapay akra
balk yaps dedii bir sistem altnda bu efendilerce idare ediliyor
du. Sistemin merkezinde airetin lideri, ona sadakat yemini eden
herkesin babas olan bu efendi bulunuyordu. Byk soylu aileler,
geni topraklarnn ortasnda kaleler iinde yaarlard ve atl val
yelerden oluan ordular -vassallar- tarafndan korunurlard. Bu
vassallar da, o topraklarda geimini salamak iin tarmda ya da di
er el iiliklerinde alan ok daha fazla saydaki sertler ya da r
gatlar tarafndan besleniyorlard.
Manastrlar da sekler feodal sistemin hemen hemen ayns olan
bir rahipler sistemi uygulad: Barahip efendinin roln stlendi,
rahipler vassallard ve sradan keiler de serflerdi. Barahibin pa
paya ballk yemini etmesi gibi, efendinin de bir krala resmi ba
llk gstermesi gerekebilirdi.
Bu nedenle gksel hiyerarinin ou zaman, kendi Efendisi, ma
iyetindeki havarileriyle gen prensi, (Bakire Meryemin kiiliinde)
malikanenin hanmefendisi, ailenin nde gelenleri olarak azizleri ve
zrh giyip kl kuanan ve ou kez ardndaki melek birlikleriyle
ortaya kan bamelek Mikail de valyesi olmak zere feodal bir
yapda sunulmas artc deildir. Lucifer dtnde yanna ken' Rnesans da benzer olarak, klasik faunus ile satyrteri, "dem onlatrdf. Ayak
lara bakn. Eski demon resimleri, Bizans rn ve insan ayakl om adka genel
likle ku penelidir. Rnesans ise, Pann ift toynakl ayaklarn tercih etti.

138

49. Mikail, bir sava melei olarak zrh iinde.

di valyelerini de ald. Dantenin, aslnda bir ortaa kalesi olan,

Dis Kentindeki savalarda aylaklk eden asi melekleri, kiralk
valyelerin ya da silahrlerin mkemmel rnekleridir.
Lucifer'n gnah, olduka iyi konumdaki bir vassalm Efen
diye sadakati ya da ball reddetmesi, ortaa iin ok byk
anlam ifade ediyordu. Sadakatsizlik, feodalizmin byk gnahyd.
Uluslararas Kilise ve yerel devletin hileli ibirliiyle skca koru
nan ar muhafazakr bir sistem iin, yalnzca efendiye deil, di
nin gereklerine bal olmak da zorunluydu. D antenin Cehennem indeki en alt daire ihanet edenler iin ayrlmt ve eytann
kendisinden sonra hainlerin en aal, korkun bir sadakat p
139

c parodisiyle onuruna ve kendi Efendisine ihanet eden Yahud adr.

Mslmanlar ya da Hal seferleri srasnda onlara verilen adla
Serazen iin kullanlan popler terim kfirler, hainlerdi. Msl
manlar Yahudilerden ya da daha iyisini bilmeyen basit putperest
lerden ok daha kt grlyorlard, nk onlar da kitap ehliy
di, Kutsal Kitaptand ve Yeni A hifteki gerek imandan uzakla
mlard. ok popler bir Fransz valye destan olan Chanson de
Rolandda Mslmanlar neredeyse insan olarak bile grlmezler.
Hristiyanlar onlar eytann uaklarf'olarak grd, Mslmanlar
da ayn karl verdi/
Christopher Marlovvedan ok nceleri balayan Faustvari pa
zarlk hikyelerinde, iblisin istedii ballk yeminidir. Sadakat s
z karlnda eref, g, servet, talih ve basit bir Hrisliyann Tanrdan ya da azizlerden istedii her eyi vaat eder. Karanlklar Efen
disine ballk pcnn, kndan verildii dnlyordu.

Peki, ortaa Kilisesinin onlara kar srekli olarak kulland bu

Cehennem tehdidine sradan insanlar nasl tepki veriyordu? Din
adamlar yaz zerinde neredeyse tekel kurduklarndan, kilise kuru
mu dnda kalan insanlarn tutumunu, eldeki ok az ipucundan
karmak zorundayz. XV. yzylda Franois Villon kendi annesinin
azndan Bakire M eryem e bir dua yazmt. te ortaa boyunca
da pek ok, hatta ou kimse, Villonun Bakireye yakarmakta olan
annesinin hissettiklerine ilikin betimlemesindeki gibi hisselmi
olabilirler:
Ben bir kadnm, ya l ve yoksul.
H ibir ey bilm eyen, tek b ir h a fb ile .
Tapndm m ahalle kilisesinde
C ennet a rp la r ve lavtalarla resm edilm i,
Ve bir Cehennem, lanetlenm ilerin kaynatld
' Kuran'a gre, sk sk ve dehet verici szlerle anlan Cehennem , kfirler iin
hazrlanmtr, yani Mslman olmayanlar, rnein, Hristiyanlar ve Vahudiler, bir
de dinsizler iin.

140

B iri beni korkutur, d i eri nee ve zevk verir.

Bana o neeyi ver, yiice tanra...

Dier yandan, acaba Villon, Cehenneme inanyor muydu? Eer

inanyorsa, bunun, onu gnah ilemekten alkoymad kesin- tabii,
lm deinde gnah karma olasl her zaman vard. Villon
profesyonel bir hrsz (Kilise mallarn bile alm), bir kadn avc
s ve kavga srasnda olmu bile olsa bir katildi. Byk olaslkla
dinle ilgisi yoktu. Emmanuel LeRoy Ladurie'nin XV. yzyln so
nunda bir Fransz sapkn kyn baaryla anlatt Montailloedaki kyllerden biri, Raymond de lAire, komular gibi din adam
larna dmanca bir tutum benimsemekle kalmayp, sa ile ilintili
her trl mucizeyle birlikte br dnyay da kesin olarak reddedi
yordu. Bu kyl, srad biriydi, ama esiz de olamazd. Byk
olaslkla iblislerin talihsizlik getirdiine inanyordu, ama bu ancak
manta uygun gerekleirdi ve o da grnd kadaryla gl bir
mantk adamyd. Komular onun tutumuna geleneksel adan a
rsalar da bu aknlk ok daha fazla deildi. Kendilerinin de br
dnyaya ilikin ilgin grleri vard.
XV. yzyl, tabii ki ge. Ancak Tourslu Gregorius, en azndan
te dnyaya inanmayan bir kiiden sz eder, elimizde bir de, gen
kahramannn sevgilisiyle sevitii takdirde Cehennem azabyla
tehdit edildii bir XII. yzyl Fransz romans olan Aucassin et Nicolette var. Bu tehdide kahramann verdii karlk yledir:
N e yapaym C enneti? Oraya gitmek deil, ok sevdiim biricik Nicolette'uma sahip olmak istiyorum ben. C ennetle yalnzca sunaklarn
nnde ve eski kilise mahzenlerinde gece gndz iki bklm duran
yal rahipler, yal ktrmler, yal sakatlar ve eski psk cbbeler
ve paavralar iinde plak ve yalnayak, alk ve susuzluktan, souk
ve acdan lenler vardr. Onlar C ennete giderler, benim onlarla iim
olm az. Ben C ehennem e gitmek istiyorum, nk oraya yakkl ka
tipler, spor iin at stnde mzrakla dvrken ve zerafetle savarken
len valyeler, iyi memurlar ve soylular gider: Ben onlarla gitmek is
tiyorum. Ve oraya kocalarndan baka, iki ya da dostu olan gzel ve
kibar hanmlar ve oraya altn, gm ve krk gider ve oraya arplar.

141

cambazlar ve krallar gider. Benim tatl dostum N icolette ile olduka,

ben onlarla oraya gideceim .

Bu duygu fazlasyla tandk ama burada. Kilise egemenliinin do

ruunda olduu XII. yzylda yaanyor.
Bu birka ipucundan ve slah olmaz biimde ilenen gnahlara
kar yaplan srekli uyarlardan, ortaada bile olduka nemli sa
yda bireyin, br dnyaya ilikin ortodoks ceza ve dl anlay
karsnda kukucu, umursamaz ya da m uhalif tutumlar benimsedi
i anlalr. Yazl kantlarn ou aksini sylyor. Ama onlar da
zaten din adamlar hazrlamtr.
Cehennem onlarn byk silahyd, nk bir ruhu kurtaracak
vaftiz ve gnah kartma ilemlerini yapm aya yalnzca onlar yetki
liydi. Yksek Kilise otoriteleri aforoz ve lanetlemeyle tehdit edebi
lirdi: Bir ruhu Cehennem e gnderebilirlerdi. Vaaz krssnden s
rekli olarak karanlk ve atei, iren kokular, demonlar ve ylan
lar ve i ekilerini ve zdraplar. alaylar ve feryatlar, kor
kun lklar, dindirilemez alk ve susuzluu, bitmek bilmez di
gcrtlarn hatrlatyorlard..
Gnah karma blmesinden kefaretleri belirliyorlard: rlan
d adan bir kefaret el kitab, gnahkr bir ruhun kurtulmas iin 365
kez Rabbin Duas'n okumasn. 365 kez sunak nnde diz kme
sini ve yln sonuna kadar her gn bir krba vurarak 365 kez
kendini krbalamasn neriyordu. Daha yaygn olarak her gna
hn kefaretini gsteren listeler hazrlanyordu. Vicdan Azab ve
Sesin l (ki ayn eyi ifade ederler) gibi gzde vaazlar Ondrt
ceza ve cehennemin sar edici grltsn stelemiti.
Exempia, vaazlar canlandrmak iin hazrlanm ahlk dersi ve
ren anekdotlar derlemesiydi. Bunlardan Franszca olan birinde,
kendine kalan mirasn fazlasyla keyfini karma tehlikesi iindeki
yetim bir kzn hikyesi anlatlyordu. Kza nce, Cehennem deki
annesi gsterilir -gnde be yz kez alevlerle yanmakta, ardndan
srngenlerce kemirildii buz gibi souk suya atlmakladr- sonra
da mutluluk iindeki babas gsterilir; kz yola gelip bundan sonra
snda iyi bir yaam srer.
142

XII. yzyln balarnda yazlan ve yaygn olarak kullanlan bir

vaaz kitab olan Elucidarium'da Autunlu Honorius, iki Cehennem
betimliyordu. stekinde, yeryznde insanlarn zaten ektii ac
lar devam ediyordu, alttakinde ise, kt ruhlar iin hazrlanan do
kuz tr ikencenin veciz bir zetini sunuyordu: sndrlemez ate,
dayanlmaz souk, kurtuklar ve ylanlar, iren koku, krbal demonlar, korku dolu karanlk, strap verici utan, irkin grntler
ve sesler, kzgm prangalar. Gururlular, kskanlar, kurnazlar, inan
szlar, oburlar, ayyalar, haz dknleri, katiller, zalimler, hrszlar,
soyguncular, haydutlar, iffetsizler, agzller, zina edenler, ehvet
dknleri, yalanclar, yalan yere yemin edenler, kutsal eylere say
gszlk edenler, benciller, kfrbaziar ve kavgac kimselerden olu
an bu kesimdekiler ba aa evrilecekler, srtlar birbirine dn
drlecek ve durmadan gerileceklerdi. C ennetten aaya bakan
kendi aile yeleri, onlarn dayanlmaz strabn ho bir grnt,
bir havuzdaki baln zplamas gibi seyredeceklerdi.
XIV.
yzyln en byk vaizinin, yalnzca 100 binde bir kiinin
kurtarlacan ngren Regensburglu Berthold olduu sylenirdi.
Geriye kalan 99.999 kiiye gelince, Berthold onlardan, ilerin daha
da ktye gidecei Yarg Gnne kadar kendilerini kzgn bir ev
rende kzarmaktan kvranrken hayal etmelerini istemitir. Aclar
nn dnyann balangcndan bu yana yaam btn hayvanlarn
kllarnn tmnn says kadar yl boyunca sreceini hayal ede
bilirlerdi.
Alegorik ge ortaadaki vaazlarda sklkla Gnah atosu fig
r kullanld; orann ba valyesi fke, hazinecisi Hrs, as
Oburluk, kahyas Tembellik, efendisi Kibir, hanmefendisi de ehvetti. Literatre and Pulpit in Medieva! England'm yazar G.R.
Owst, XIV. yzyla ait bir elyazmasnda John Bnyann Pilgrimss
Progress'inin [armh Yolcusu, ev. Umut Alper Ceylan, Btn
Dnya Kitapl, 2003] alnm olduu zgn vaaz buldu. Orada
mitsizlik Batakl aslnda, hacnn gnah uvalyla iine debi
lecei Cehennem Batakl'dr. Owst ayrca. Yarg G nnde zen
ginlerin kaderini ileyen Zengin Adam ile Lazar hikyesine vurgu
yapan hatiplerin, ortaan sonlarndaki yaygn kyl isyanlarna
143

katkda bulunmu olabileceini de belirtir. Yarg Gn kimilerine

hesaplama asndan ok uzak gelmi olabilir. Her halkrda va
azlar, bolca drama sundu ve keilerin ak hava vaazlar bir sonra
ki aamaya, yani dramann kendisine yol at.

144

XV

G i z e m o y un la r

Erken dnem Kilisesi, Rom ann canl tiyatro geleneini lanetleyip

kkn kazd ve Latince toplu ayinlerde ilkel kutsal dramay yeni
den icat etti. Aktrleri, diyalogu ve bir hikye seyriyle gerek dra
ma ise, sapkn tarikatlarn cazip grnmeye balad dnemde,
okuma yazma bilmeyen cemaatlere ulamak ve Kutsal K itap
retmek isteyen yerel kiliselerin abalarnn bir paras haline geldi.
Heykel, resim, vitray ve kilisenin dier tm grsel dekorasyonlar
da ayn amaca hizmet ediyordu.
Hristiyan takvimindenki festivaller iin gelitirilen oyunlar iin
kullanlan nystery [gizem] szc, Latince mimstsrium ya da
hizmet den gelir, ilk nceleri, bu retici kk oyunlar kilisede
ayinin bir paras olarak oynanyordu. Ksa zamanda bunlar bal
FtO N /C ehcnK inin Thrihi

145

bana bir faaliyet haline gelmeye balad. Yaklak olarak X. yz

yldan XVI. yzyla kadar, dinsel kkenli dramatik gelenek, kutsal
gnlerde mzisyenler, danslar, hokkabazlar ve dier unsurlaryla
halkn dikkatini ekmeye abalarken daha yaratc hale geldi ve
kapsam geniledi.
Bu oyunlarn XII. yzyla kadar geriye giden birok rnei g
nmze ulat, ama daha ou da kayboldu. Bunlar ekoslovak
y adan Britanyaya tm Avrupada sahnelendiler ve birok yerde
de Yaratl'tan Kyam ete dnyann tarihini anlatan dizi oyunlar
halinde sunulmaya baland. ngilteredeki dizilerden York, Ches
ter, Wakefield ve (yazmalarn sahibinden dolay) Hegge dizisi ya da
N-Town veya Ludus Coventriae diye bilinen drd gnmze ula
t. talya ortaaa ait oyunlarn kaybetti, ama Fransa, spanya, Al
manya, Avusturya, Hollanda, svire ve daha birok yerde ou ko
runmutur.
Oberammergau festivalinde 1634den beri her on ylda bir ile
dizisi sahnelendi. Bu dikkate deer dizi, Avrupann her yerinde
dinsel oyunlar durduran Reformasyon boyunca da devam etli, yal
nzca Nazilerce geici bir sre durduruldu. Yz yirmi drt konu
ma blm ve kalabalk sahnelerinde yzlerce kostml figran
vardr-yani tm kasaba oyuna katlr- ve oyun yaklak sekiz saat
srer. Aslnda, yzyllar boyunca metni kkl deiikliklere ura
d iin Oberammergau bir ortaa dizisi deildir, ama sunumu,
byk bir ortaa dizisinin nasl olduuna dair iyi bir fikir verir.
Gizem oyunlar her zaman bu denli ayrcalkl ve bu kadar se
kliler deildi. Bir ngiliz manastrnda, Cehennem in Ayklanmas'nn basit ve byk olaslkla da ayin havasnda sahneleniinden
sz edilir. Eski Ahit atalarnn ruhlarn temsil eden rahibeler bir a
pelin kaplar ardna toplanr. Rahip vaazn verip kaplar ardna
kadar atktan sonra, palmiye dallar tayan rahibeler Latince ila
hiler syleyerek tek sra halinde dar karlar.
Ge ortaa itibariyle din adamlar oyunlarda rol almamaya
balad. Byk kent dramalarnda, giderek daha incelikli hale gelen
yapmlarn sorumluluunu, ticaret loncas birlikleri paylamaya
balad. Her lonca kendi belirledii yerde, ayr bir kk oyun 146

FlARKA/Cchcnntrmin Thrih

F?J

tt>*1K*t*

= 2 ^

-7 9 ^

4
'>3 K T

!# ] ?

> S 4 !

W
* 7 f-c

y~j

50. Bir Alman kent meydannda oynanan bir gizem oyununun, ynetmen taralndan
yaplm sahne tasarm. Cehennem'in az alt solda ve Cennet, bir merdivenle, en
sttedir.

51. Sahnede ina edilebilecek bir tr hapishaneden bir Ayklanma. Fransada,

Perpignan yaknlarndaki Elne Katedralinden.

karyordu. Cehennemin Ayklanmas, lonca yeleri atele alma

ya alk olduklarndan ve ikenceler iin kullanlacak byk ka
zanlar ve dier aletleri ve ayrca ses efektleri iin birbirine vurmak
zere tencere ve tavalar tedarik etmeleri kolay olduu iin oun
lukla alara ve frnclara veriliyordu.
amatal Cehennem sahneleri, kanlmaz olarak, daha arba
l gidiatta komik bir rahatlama aras haline geldi. Zaman iinde,
yellenmeye fazlasyla nem atfedilmesiyle birlikte komedinin sevi
yesi dt. Eletirmenler sklkla Christopher M arloweun Doktor
FatsM.undaki demonlarn amatac muzipliklerini pek iyi olma
yan bir oyun yazarna atfettiler, ama yzyllarn gelenei baya
muziplikleri destekledi ve Marlowe da byk ihtimalle seyircisine
oynuyordu.
Cehennem herkes iin gizem oyunlarnn gzde blmyd. Bir
merdiven kadar basit bir eyle ulalan bir inaat iskelesi eski bir
148

yapmda Cenneti temsil edebiliyordu, ama bildiimiz daha eski

oyunlarda bile Cehennem sahneleri iin ayrntl sahne tarifleri ve
riliyordu -X II. yzyldan Mystre d Adam zincirleri, duman bulut
larn, kazan ve orkestra davulunun tangrtlarn tariflerken yine
ayn dnemden Anglo-Norman Seinte Resureccinn, sa'n atalar
kurtaraca Limbusu temsil etmek zere sahnenin bir yanna zin
dan ina edilmesini istiyordu. Daha sonraki yapmlarda havai fiek
ler, barut, slfr, toplar, mekanik ylanlar ve kara kurbaalan eklendi.

52. Cehennem azndaki zebaniler". Stun benzeri dzenek, byk ihtimalle eneyi
ap kapamak iin kullanlyordu. XV. yzyldan kalma Almanca bir elyazmasndan.
149

Tm yapm iindeki en pahal dekor Cehennemin azyd. Sa

natlar halihazrda Cehennem in enesini harfiyen resmetmeye
balamlard, sahne tasarmclar bunu bir adm ileri gtrdler.
Marangozlar tahta, kartonpat, kuma, parltl malzemeler ve baka
neye ihtiyalar varsa hepsini kullanarak bir canavar ba yapp giz
li bir kapan stne yerletiriyorlard. Byk azlarn alp kapanabilmeleri iin ounlukla vin ve kablolar kullanlyordu. Seyir
cileri etkilemek iin, iinden dumanlar, alevler, kt kokular ve
sesler karlyordu. Bir keresinde kyya vurmu bir balinann e
nesi bile kullanlmt.
ounlukla dramatik bir dizinin farkl sahneleri iin, bir kated
ralin ya da kent meydannn evresinde sabit yerler olurdu ve bu
durumda Cehennemin az ylesine byk olurdu ki, gerek sah
neler onun iinde oynanabilirdi; bir sahne plannda Cehennem a
znn geniliinin 2 metre 90 santim olmas ngrlmt. Daha
gsterisiz yapmlarda oyun. Cehennem aznn gizli kapann ar
kasnda ya da ihtiya duyulana kadar perdeyle gizlenen daha alak
bir inaat iskelesinde oynanyordu. Kimi zaman tm oyun tanabi
lir oluyordu. Aada XV. yzylda Bourgesdaki bir tren iin ha
zrlanan gsteri arabasnn tasviri yer alyor. Kalabaln iine girip
kan bir grup yaramaz iblis, bu arabann nnden gidiyordu.
Bu iblislerin ardndan, zerinde srekli yanan, alev karan ve iinden
Luciferin ba ve gvdesiyle grnd bir kulenin ykseldii kaya
biiminde, 4 metre 27 santim uzunluunda ve 2 metre 44 santim geni
liinde bir Cehennem geliyordu. Lucifer her klma bir ss pulu aslm
bir ay postu giyiyordu ve banda, rengarenk m alzemelerle sslenm i
iki m askeli bir post vard; srekli olarak alev kusuyor ve ellerinde, ha
reket edip ate tkren bir sr ylan ya da engerek ylan tutuyordu.
Kayann drt bir kesinde azap eken ruhlarn grnebildii kk
kuleler vard. Ve kayann n cephesinden slk alp boazndan, burun
deliklerinden ve gzlerinden ate pskrten byk bir ylan kyordu.
Ve kayann her tarafndan farkl trlerde ylanlar ve kurbaalar trma
nyordu. Kaya, iinde bulunan ve iaret verildiinde uygun yerde i
kenceleri uygulamaya koyan belli sayda insan tarafndan hareket etti
rilip ynlendiriliyordu.

150

ou bu kadar grkemli deildi, ama eski belgeler, Cehennem'in

n cephesinin hazrlanmasnda kentlerin birbirleriyle kyasya bir
rekabet iinde olduklarm aka gsteriyor. Ge dnem bir Alman
rneinde rktc ve parlak renkler iinde bir sr iblis vard. Ve
hem emek hem para asndan pahalya malolmutu.
Oyun asndan esas olarak dnyann tarihinin balang ve so
nunda nemli olmasna karn, kolayca hareket ettirilemeyecek ka
dar byk olan Cehennem az, tm oyun boyunca sahnede kalabi
liyordu. Hemen hemen oyunun banda kullanlyordu. Yaradln
sahnelenmesi haliyle zordu ve genellikle Cennetin nde gelenleri
tarafndan yaplan bir konumaya dnmt, bunun ardndan
Tanr, yedinci gnde dinlenmek zere sahneden ekiliyordu. Bylece Lucifer'in d, dramatik oyunu balatyordu.
Parlak giysiler iindeki Lucifer, Tanrmn tahtna oturup bbr
lenmeye cret eder, bu davran, dier melekler tarafndan tuttukla
r tarafa gre korkudan nefesleri kesilerek ya da sevinle karlanr.
Ama ardndan d gelir. Yorktan bir rnek:
Ah! iy taneleri! H epsi yere dyor!
Gciim kudretim kalm ad
mdat! D ostlar, dyorum.

Ve Lucifer, ardndan gelen kafadarlaryla Cehennem in azna

doru yollanr. Ludus Coventriaede bu sahne yle ifade edilir:
im di C ehennem 'e g id er yolum
bitm ez aclarla, ukura
Atein korkusundan osuruyorum

Lucifer rol riskliydi, nk aktrn azndan alev karmas, elle

rinde ve knda atapat tamas gerekebiliyordu. eytanm mas
kelerine ve kostmlerine koruma amacyla balk srlyordu.
Lucifer, bunlar yarasz beresiz atlatrsa, ok gemeden (Miltonda olduu gibi, bazen bir iblisler m eclisinden sonra)
Edendeki gnaha tevie katlmak zere Cehennem 'in aznda be
lirirdi. Burada kostmnde bir deiiklik gerekirdi ve bir maskey151

53. Sahne tasarmna gre Kurulduu aka belli olan baka bir
Cehennem az.

le. hayalgcne dayal ylans biimde bir kostm ya elinde tar

ya da yarm yamalak giyerdi. Adem ile Havvaya kar kazanlan
zaferden olsa gerek, artk melek kostmleri yerine grotesk maske
ler ve kl ya da tyden kyafetlerle uygun bir kla brnm olan
iblisleriyle daha neeli muziplikler sahnelenirdi. Oyunlarn ak
152

Eski Ahitten Yeni Ahitin balarna ilerlerken, zaman zaman - Habil ile Kabil, Eyb ve benzeri durumlarda -yeniden sahnede gr
nebilirlerdi. imdi eytana, uygun demonik grnmndeki n
c kostmyle, sann Gnaha Tevii iin ihtiya duyulacaktr.
Gnaha Tevikte eytan, komik, baarsz bir tipleme olarak
gsteriliyordu; Ludus Coventriaede eytan, byk bir gmbr
tyle Cehennem in azna doru hiddetle yrr, Chester'deki
oyunda ise, izleyicilere vasiyetini aklar:

153

B uradaki herkese duyurulur

Size bok brakyorum

Cehennem aznn en tumturakl zaman, sann, armha Geri

li'ten sonra, peygamberleri kurtarmak iin iniiydi. Nikodenus
mkemmel bir dramatik senaryo sunmutu. zleyicileri, armha
Gerili ilesi sahnesindeki ciddiyetten sonra grlt patrt, sava
ve daha fazla dk seviyeli komediyle oyalyordu. Bir uyarlama
snda eytan, sa ile teke tek mcadelesinde sann s?m,sini ya
da zrhn ekitirir. Bu sahne, iyilik glerinin zaferiyle sonulanr
ve iblisler kendi zindanlarna ya da hatta daha aadaki bir Cehen
nem katma hapsedilir.
Kimi zaman Ayklanmaya kk bir ekleme yaplmtr: Bira
ya su katt iin Cehennem e gnderilmi olan ve iblislerden biriy
le evlenmek iin orada kalan bir meyhaneci kadnn hikyesidir bu.
te yine o, her milenyumda ortaya kan u Meyhaneci Kadn G lg a n u f ta, Frogsdu ve imdi de bir ortaa Ayklanma hikye
sinde!
Deccal hikyesini, sann dramatik yaam aknn iine yerle
tirmek zordu. Bu nedenle, popler bir dramatik konu olsa da - me
leklerle demonlar arasnda daha fazla sava, ayrca sahne hileleri ve
Deccal sahte mucizelerini gerekletirirken yapt hokkabazlklargenellikle bamsz olarak ya da bamsz bir Kyamet oyununun
kkrtc balangc olarak sahnelendi. Gnmze ulaan en eski
gizem oyunlarndan biri, Almanya'daki Tergemsee M anastrndan
kalan bir XII. yzyl D eccal'idir.
Kyamette yeni dirilmi ller, sa tarafndan yarglanmak ze
re i amarlar iinde plak olarak ortaya karlar, bu arada
Meryem de efaati olarak rol alr. Kurtarlanlar meleklerce kutla
np Cennete ykselirken, lanetlenmiler alayp szlanarak Cehen
nem azna doru yol alrlar. Lanetliler arasnda her zaman krallar,
kralieler, piskoposlar ve zengin tccarlar olduundan, bu sahne
kalabalktan memnun ediyordu. Towneleydeki uyarlamada ana te
mann dna taan bir ekleme vardr: blisler Cehenneme yollanan
ruhlarn saysnn ok fazla olmas karsnda sevin duyarlar, bu
154

ruhlar o kadar oktur ki. Cehennem Kapsndaki grevli dinlene

cek vakit bulamaz. Shakespearein M acbeth'inde II. perde III. sah
nede, Duncan cinayetinden hemen sonra kapcnn taklit ettii bu
sahnedir.
blislerin, esirleri karsnda yaadklar bu sevin anna izin ve
rilir, ama oyunlar mzik, atafat ve Cennete neeli bir ykselile
daha mnasip bir sonla biter.
Zengin Adam ile Lazar ya da akll ve aklsz bakireler gibi Kut
sal Kitap meselleri, ksmen tarih olmadklarndan, ksmen de
Thuringia Valisi Korkusuz Frederick'in hikyesinin gsterdii gibi
izleyicilerde rahatszlk yaratabilecek olmasndan dolay pek yay
gn olarak sahnelenmiyorlardu. Frederick 1321de, Eisnadide bir
erkek okulunda akll ve aklsz bakireleri anlatan bir oyunu izlemi
ve aklsz bakireleri oynayan krpe kzlar hakknda verilen karar
karsnda o kadar byk sknt duymutur ki sahneye srtn dn
mtr. Tiksinti iinde Eer bir gnahkr M eryemin ve dier
azizlerin efaatiyle balanmyorsa Hristiyan inancnn anlam
ne?diye barmtr.
Frederickin hikyesi birok bakmdan reticidir. Okuma yaz
ma bilmeyen bir toplumda dramatik sunumun gcn gsterir. Ay
rca, dier Cehennem sahnelerinin niye kanlmaz olarak farsa
doru ekildiini gsterir. Dncesizliklerinden dolay bir grup i
rin kzn lanetlendiini gstermek rahatsz ediciydi. Bir izleyici
kitlesinin zenginlere kzgnl olsa bile. Zengin Adam n kurtul
mak ya da yaayan kardelerini uyarmak iin brahime yalvarla
r da ayn etkiyi dourabilirdi. Komik ve haylaz bir iblis gruhunun
bahtsz bir makete ikence yaparm gibi yapmalarn seyretmek
festival ruhuna ok daha uygundur. Nihayetinde dinsel dramay
Britanya sahnesinden kovan da. XVI. yzyl itibariyle kabalam
olsalar da daha sonraki gizem oyunlarnn geleneksel sunumu de
il, Doktor F a u stu s'm daha tartmal ciddi iiri oldu.
Ge ortaa tiyatrosunda daha farkl iki oyun tr sahnelendi.
Toplumun okum a yazm a bilmemesi gerekm ez. G izem oyunlarndan alnm
birok teknik kullanan modern bir mzikal oyun olan Tanr Tlsm'nm (Godspell)
bir lisedeki sahneleniinde, sa'y oynayan aktrn koyunlar keilerden ayrma
annn, seyircileri belirgin ekilde rahatsz ettiine tank oldum.

155

bunlar mucize oyunlar ve ahlki oyunlard. Mucize oyunlar aziz

lerin ve ehitlerin yaamlar ve lmleri hakknda yzyllardr an
latlan hikyeleri dramatize ediyordu. Bu oyunlarn telkin edici ol
mas isteniyor olsa da, bunlarn poplerlii bile sunduklar canllk
la dorudan ilikiliydi. Jean Bodel'in Aziz Nikolas oyunu (y. 1200),
Hal Seferinden savalar ve genelevler ile tavernalardan sahneler
sundu, ama dier oyunlar mucizeler, ejderhalar, vahi canavarlar ve
gereki ehit olma sahneleri iin srtlarn sahne hilelerine dayad
lar.
Cehennem az bu oyunlarda da ok kullanld. Miracle de Theophile'de, Faustun bir ilk rnei niteliindeki tipleme, Celennem in azndan Bakire tarafndan kurtarlr. Bir Alman oyununda
Aziz Mikail sahte Papa Joan kurtarr. Bir Hollanda oyununda
ise, kurtarc papadr. Azizleri ayartmalar ve onlara eziyet edenleri
Cehenneme srklemeleri iin demonlara ihtiya vard.
Ahlki oyunlar ya da dramatize edilmi alegoriler, ortaan
sonlarna doru ortaya kt. Ortaa edebiyat okuyan modem
rencilerin zlerek dorulayabilecekleri gibi, alegorik anlatm ba
zen anlalmaz olabiliyordu. Ancak popler tiyatro dzeyinde ale
gori yalnzca eytan figrne lm ekledi ve Yedi ltimcl Gnah' kiiletirerek Cehennem in azna yerletirdi. Bir spanyol
oyunu, onlarn kostmlerini yle belirler: Kibirin banda ta,
elinde asa vardr; Kskanlk iyi giyimli ve gzlkldr; Oburluk
yiyecek eyler tar, iyi giyimlidir; fke zrhldr; ehvet, elinde
ayna olan bir kadndr; Hrs, bir akademisyen cppesi giyer ve elin
de bir para czdan tar; ve Tembellik dk pantolon giyer ve bir
yastk tar.
Ahlki oyunlar dnyann sonuyla deil, insann sonuyla ilgile
niyordu. lme doru yolculuk ve ruhun kaderiydi onlarn temas;
Merhamet. A daletle tartyordu ve Erdemler ile Kt Huylar s
tnlk kurmak iin birbirleriyle savayorlard. zleyicilere oyna
may unuttuklarnda sorun yayorlard. ngiliz ahlk oyunlarnn
en eskisi ve uzunu olan The Castle o f Perseverance'de be sahne
Dnya, Ten, blis, Agzllk ve Tanrmn Taht'n anlatr. Bu oyun,
modem tahammln snrlarn zorlayacak kadar skcdr. 1475 y
156

l civarnda yazlan ksa bir ahlk oyunu olan M ankind'da [nsan

lk], daha fazla sahne ustal vardr: Kritik bir noktada bir aktr,
ba iblis Titivullusun ancak apka dolatrlp ii dolduktan sonra
ortaya kacan sylemek iin ne kar. En ok bilinen ngiliz
ahlk oyunu Everyman [Herkes] (y. 1500), popler Titivullusu ge
ri getirdi.
XV.
yzyla gelindiinde hareketli bir ceset ya da iskelet olarak
kiiletirilen lm figr Avrupa sanatnda bolca kullanlyordu.
Tyler rpertici bir tr modann ilk habercisi, XIV. yzyln bala
rna doru, birok kez betimlendiinden sklkla yalnzca Efsane
olarak ksaltlan Legend o f the Three Living and Three Dead' le [
Canl ve l Efsanesi] ortaya kar. Efsanede zppece giyin
mi gen ya da kimi zaman kral, kurumu cesetle karla
r. Siz naslsanz biz de yleydik derler, Biz naslsak siz de y
le olacaksnz.

55. Fransadan Jean Colombe'un 1470lerin sonlarnda yapt, tabuttan kan ve

elinde ok tutan lm. Canl ile /iinn ayrntl bir talyan yorumu.

157

56. lm Dans, XV. yzyla ait bir tahta bask kalb.

Daha katksz grsel bir tema da Dance o f D e a th ' u

[lmn Dansl ki ou kimse bu temay Holbeinin daha nceki,
ortaaa daha uygun modellere dayandrd XVI. yzyl yorumun
dan hatrlar. Dans, Efsaneden ok daha incelikli ve ironik bir kav
ramdr ve kendi ruhsal rehberiyle her lmn kiisel olduunu ifa
de ettii iin Efsane'yi tek bir resimle anlatmak mmknken, lm
iin ok sayda resim gerekmitir. Dans, alayc bir mizaha eilim
gsterdi, ki Holbeinin tahta bask resimlerinde bu ok belirgindir.
Holbeinin zamannda lm, genellikle kuru bir cesetten ok bir is
keletti ve sardonic [alayc] szc, gerekten onun kemikli srt
n tanmlamak iin tretildi.
158

XIV.
ve XV. yzyllarda lmn kimiletirilmesine ynelik b
hamle. armha Gerili, Meryemin sann cesedini kucanda tu
tuu, azizlerin ehit olular ve lm dei imgelerinin rktc
canllktaki yzlerce resim ve kabartmasnda ve hatta Ars Mor ien
di ya da lm Sanat denilen kk karikatr kitapklarnda
yanksn bulur; bu eilim, ahlk oyunlarnda olduu kadar iirde
de grlr. lm dehetine duyulan bu ilgi, salgn hastalklara ya
da dier felaketlere bir karlk m yoksa zamann doal olarak k
tmserlie doru eilimi mi, bu tartmaya ak bir konu. Asl an
laml olan, sanatn ve iirin, Kilisenin A raf doktrinini benimseme
sinden hemen sonra Cehennemin hayalgc stndeki etkisini yi
tirdiini gstermesidir.
Bu, insanlarn artk Cehenneme inanmad anlamna gelmi
yor. Kukusuz ou inanyordu ve Kilise bu yndeki abalarndan
asla vazgemedi. Ancak Araf, yk hafifletti ve yle grnyor ki.
Cehennem korkusunun yerini lm korkusu alm oldu. Barok a
na gelindiinde zerleri kurtuk kaynayan cesetlerin rktc
gereklikteki heykelleriyle sslenmi mezarlar hi de nadir deildi.
Felemenk Jan van Eyckin XV. yzyl ortalarnda yapt srad bir resim, eski Cehennem in, yeni iskeletsi ve srtkan lm ta
rafndan bastrldn gstererek iki kavram arasndaki mkemmel
grsel kpry kurar.

159

XVI

Araf

Cehennemin ebedilii, teologlarn bana bela olmay srdrd.

Daha eski dinlerde Cehennem rktc olsa da ne duraan ne de
ebediydi. Hindu, Budist ve Zerdt cehennemleri, koullarn iyile
mesini salayabilecek enkamasyon dnglerine dayanr. Origenesin tm varln zamanla T annya dnecei sav, Augustinus ve
ortodoks Kilise tarafndan kesin biimde reddedildi, ancak asla tam
anlamyla silinmedi.
Kutsal Kitaptan bir blm, dua ve sunularn lleri kurtarabi
leceine iaret eder grnyordu. kinci Makabiler 12.43-46da
Yuda Makabi. savata len Yahudi askerlerinin ruhlar iin 200.000
drahmilik bir sunu emri verir:
160

ldrlenlerin yeniden dirileceini ummasayd ller iin dua etmek

gereksiz ve nafile olurdu. Ve ayrca bunda, dindarca lenler iin iyilik
olduunu grd, bu kutsal ve iyi bir dnceydi. Bu yzden gnahtan
anndrlabilmeleri iin ller zerinde bir uzlama yapt.

Ayrca brahimin, lyas ve Enou (en azndan) ve de dilenci Lazar' sallad dnlen kuca vard. Buras, kimi zaman, dinlen
me yeri olan refrigeriumla zdeletirildi. Atalarn ve vaftiz edil
memi bebeklerin Lim busundan sz edildi. Dahas Pavlus, blm
ok ak olmasa da atele bir tr kurtulua iaret eder gibidir
(l.K o r.3 .15). Ve grler, yzyllar boyunca tekrar tekrar Cehenneminkinden ayr Araf cezalarna ilikin imalarda bulundular.
Kilisenin br dnyada nc bir ana yeri kabulnn tarihi,
akademik bir dedektiflik almasnn iyi bir rnei olan The Birth
o f Purgatory'de Fransz tarihi Jacques Le Goff tarafndan yazld.
Bu kitap hakkndaki en nemli eletiri, bir baka nemli ortaa
uzman olan Rus Aron Gurevi tarafndan yapld; Gurevie gre
Le Goff, Kilise resmen kabule hazr hale gelmeden ok nceleri
Araf fikrinin iyice yerlemi olduunu gsteren grlere yeterli
nemi vermemiti. Her halkrda bu yeni doktrin, Trent Konsiline kadar nihai onay verilmese de 1253deki papalk mektubuna
kadar geri gider.
Trent Konsilinin daha sonra hazrlanan ilmihalinde yle der:
Lekeli hibir eyin giremeyecei ebedi lkeye onlar iin bir giri
alabilmesi iin, dindarlarn ruhlarnn, geici bir cezayla ardldk
lar bir araf atei vardr. Orada tutulan ruhlara, inanllarn duala
r, ama zellikle de sunaa yaplan kabul edilebilir adak yardm
eder. Piskoposlara bu doktrini retmeleri sylenirken, zellikle
konuyla ilgili olarak eitime hizmet etmeyen ok zor ve incelikli
sorunlardan uzak durmalar sylendi, zellikle de batl inanlara
hizmet edebileceklerden, parasal kazan kokanlardan ya da skandal
ve saygszlk yaratma olasl olanlardan. Bu son ifadede Protes
tanln borularnn hafif hafif flendii duyulabilir.
1984 Amerikan basmnda, LeGoff, eletirileri kabul edip grlere yeni bir e k .
litirdi, am a XII. yzyla kadar gerek anlam da Araf kavramnn olm adna ili
kin tezinden geri adm atmad.
Fl lN/Cebctncmin Tarihi

Araf ksmen, sapknla bir tepki olarak kabul edildi. Ancak bu

sapknlk, Book o f Martyrs'de [ehitler Kitab] (1563). John Foxeun yapt gibi, daha sonraki Protestanlar tarafndan kimi zaman
iddia edilse de tam anlamyla erken Protestanlk deildi. Hareketli
geen XI. ve XII. yzyllar. Kilisenin hogrebileceinden daha
fazla zgr dnce retti. Adn bir Bulgar rahipten alan sapkn
Bogomiller, Dou'dan batya doru hareket ettiler. Waldensiyanlar
(Lyonlu Peter VValdonun takipileri) ve Katharlar ya da Albigensiyanlar (Albi kasabasndan) aa yukar Verona'da karlaana ka
dar Katalonyadan ve Pienelerden kuzeye ve douya hareket etli
ler. Hac srasnda ve zellikle de Hal Seferlerinde byk insan
gruplarnn hareketlilii, sapknln yaylmasna yardmc oldu.
Burada, ortaadaki sapkn hareketlerin ve Engizisyondun uzun
ve kanl tarihine yzeysel bir baktan fazlasna imkan yok. Kilise
tarafndan sulanm sapknlarn ounun kendilerini hi de sapkn
grmediklerini, ama onlara gre, giderek agzlleen ve yolsuzlu
a bulaan Kilise brokrasisinin cemaatini oluturanlardan genel
olarak ok daha inanl ve iyi Hristiyanlar olarak grdklerini sy
lemek yeterli olur. Aziz Fransisin (1182-1226) dilenciler tarikat
da tam bu duygularla kurulmutu, ama Kilise, en sonunda dier ko
pulara bir snr izmeden nce, Frasiskan hareketine kucak ap
kendine katmay baarmt.
ou sapkn hareketin, din adamlar snfna kar olu dnda
ki en gl gds, ortak zellikleri olan ve Kilisenin zerine ul
land, sapkn liderlerin M ani'nin adn duyup duymadklar bile
belli olmasa da Manicilik dedii dalizmdi. Daha olas durum ise.
hemen hemen tm sradan ortaa insannn, kk din adamlar ve
soylular da dahil, stnkr bir dalizme eilimli olmasyd. Kili
se, bununla baa kmak iin havu ve sopa yntemini kulland. So
pa, sapknla kar yrtlen Albigensiyan Hal Seferi denilen
mcadele ve ardndan gelen acmasz Engizisyondu. Havu ise
A raft.
Araf gl bir propaganda malzemesiydi, nk Regensburglu
Berthold ve dier Cehennem vaizlerince Cennetten dlanan kitle
lere yeni bir ans veriyordu. Teolojik olarak - Dante pagan Limbus162

P llA R K A /C e h c n n e m ln T*trit

unu Cehennem in lk Dairesine yerletirse de- Aral', brahimin

kuca ve iki Limbus sorununu baaryla zyordu. len bebekler
bile belki hatif bir araf cezasyla, artk mutlulua eriebilirlerdi.
Araf aynca, ou insann inand, hayaletlerin nasl yryebil
diim de aklad. lmdeki zel Yarg ile nihai Son Yarg arasn
da neler olduuna ilikin karmaklklar zd. ok gemeden,
azizler, ehitler ve iflah olmaz ktler dnda neredeyse herkesin
A raf'a gidecei sans yaygnlat. Ve Kilisenin aka ifade ettii
gibi, yaayanlarn dualar llere yardmc olabiliyor ve onlarn
Arafta geirecekleri sreyi ksaltabiliyordu.
Peki bu dualarn muhatab kim olacakt? Kilisenin. Bakire
M eryemin A rafn Kraliesi olarak alaca olaanst rol nce
den grm olmas pek olas grnmyor. Drdnc ya da beinci
yzyllara kadar geriye giden M eryem'in Apokalipsisi'nde Mer
yem, Cehennem deki gnahkrlar iin bir mola imkan (refrigeri
lim) elde etmitir. Ancak Pavlus da bunu elde etmiti ve belli ki
onun hikyesi, hikye anlatclar arasnda olmasa da, manastrlar
da daha iyi biliniyordu. 1070 ylndan kalma bir mucize hikyesi,
genlere ynelik lezbiyenliinden (!) tr Cehennem e gnderilen
bir kadm anlatr: Kadn, Tanrnm Annesi onun iin araya girip de
anlald kadaryla onu yaama dndrnceye kadar orada kalr.
Yaklak olarak ayn zamanlara ait baka bir ykde Meryem, balatc nitelikleri olan -yoksullara ve Kiliseye kar cmertlik soylu bir gnahkr bir demon srsnden kurtarr, ama onun ba
land zincirlerin, hl yaayan baka bir gnahkr iin ayrlmas
n emreder. Kimse Cehennem i terkedemeyeceinden bunlarn, he
nz yle tanmlanm olmasa da A raftan kurtarlm olmalar ge
rekir. Heisterbachl Caesariusun A raf kavramndan ok da nce
sine gitmeyen bir tarihte. 1220 yl civarnda yazdna gre, Chris
tian adnda gen bir kei ryasnda. Bakirenin kendisini demonlardan kurtardn grmt, uyandktan sonra ylesine hrmetkar
bir yaam srmt ki, genliinde iki piin babas (ikisi de kei
olmutur) olduu halde ldnde dorudan Cennete gitmiti.
M eryemin kurtarlarnn en nls ise. hikyesine Faust efsane
sinde deineceimiz Teophilius'unkidir.
163

Biz gnahkrlar iin dua edin, imdi ve lm vaktimizde. sa

Yargtr, ama Meryem efaatidir ve yzlerce yarg sahnesinde de
byle gsterilirler. M eryem in arabuluculuktaki artan gcyle bir
likte Araf, ortaada dorudan Meryem kltne, ge Protestan
la rn kmseyerek dedii gibi Meryemperestlie yol at. Belki
de halkn isteini izleyen Kilise, M eryeme giderek artan doast
nitelikler bahetti. O. Ghahsz Doumun lekesiz bir rnyd,
ilahi nlemle, rahme d anndan itibaren gnahtan korunmutu.
Olunun aksine asla lmemiti, yalnzca uykuya dalmt (Dormisyon) ve kendi ululanm bedeniyle Cenete nakledilmiti (M er
yem in Ge k. 1950ye kadar bir iman art olmad). Bu be
deniyle yeryznn herhangi bir yerinde ortaya kabilir ve yle
grnyor ki, sk sk da bunu yapyor. Tasvirleri glmser, gerek
gzyalar dker ve dualara karlk verir. (Ge ortaada neredey
se tm kutsal emanetler Bakirenin tasvirleri lehine terkedildi.) O.
Vahiy Kitabnn gnele rtl kadndr. sann Doumu sah
nelerinde yeni yaamn anasdr, ama Mater Dolorosa olarak mer
hametli lm tanrasdr. Franois Villon, annesi iin yazd dua
iirde, annesinin dualarnda ona Cehennemin Hanmefendisi, yer
yz kraliesi, /Cehennem bataklklarnn mparatoriesi dedirtir.
Yaayan ya da lm (ou lmt) btn azizler mucizeler
sergilemiti, ama M eryem in doast yaam stats ve A raftaki
etki alan, onu ller iin edilen dualarda ilk sraya oturttu. Daha
nceleri efaati olarak onun grevlerini Vaftizci Yahya paylayor
du, ancak XIII. yzyln sonu itibariyle -A rafn douundan ksa
sre sonra - daha ok yalnz olarak, gnahkrlar Ouln gazabn
dan korurken gsterildi. Ortaada salgnlar, savalar ve alk Av
rupay kasp kavururken ve lm her yerde kol gezerken onun da
ha popler olmasna amamak gerek. Trent Konsili M eryemin
glerini snrlamaya alt, ama bugn bile, onun Katolikler ara
sndaki statsnden anlayabileceimiz gibi pek baarl olamad.
Teoride adil ve insancl grnen Araf, baka glklere de yol
at. M eryeme (ya da azizler gibi, dier efaatilere) putpereste
tapnlmas ile birlikte Araf kavramn tmyle reddeden Protestan
reformcular, bunlar o kadar ok dillendirdiler ki, zerlerinde yo164

57.

XV. yzyl Fransz Dua Saatleri K/fa/'ndan baya mstehcen bir Araf

58. XV. yzyldan, Bosch'un Arafv, zaman iin

olduka srad ve tuhaf bir ekilde, modern zaman
larda lm eii deneyimi geirenlerin
anlattklarna benziyor.

rum yapmadan yalnzca deinmek gerekir. zetle, Kilise lm son

ras cezann balanmas iin af ya da ceza indirimi satma iine
girmiti. Bu durum, yalnzca yoksullar iin ba kutusuna bata
bulunup bir mum yakarak dua edilirken zararsz grnebilse de vic
danlarnda Zengin Adam nkinden daha ar ykler tayan zengin
lerin, kendileri yerine oru tutmas, dua etmesi, hacca gitmesi, Ha
l Seferlerinde savamas, hatta kldan gmlek giyip kendini kr
balama cezas iin yoksullar kiralamasnda olduu gibi, rezil u
lara tanabiliyordu. Kilise yetkilileri, tm bunlar, uygun para ya
da hazine sunularyla birlikte, kefaretin ikamesi olarak gnl rahat
l iinde kabul ediyorlard. Araf, ortaa yaamnn her alannda
k gl olan K iliseye, mezarn tesine uzanan yeni gler ver
di. Ayn zamanda da kadiri mutlak Roman Katolik Kilisesinin zr
hnda ciddi bir yark at.
Araf, Dantenin dandaki gibi, gnahlarn ayn ekilde, ama
Dantenin Cehennem i'ndeki kadar ar olmadan cezalandrld
geici bir Cehennem olarak dnld. Daha sklkla da ilk gnah
ve sonradan birikmi gnahlar yakp yok eden atele, artc
atele ilikilendirildi. Sanatlar, bu sreten geen plak ruhlar
cennete tayan melekleriyle birlikte A raf genellikle bu ekilde
tasvir ettiler. XIX. yzyla gelindiinde, neredeyse tm Katolik su
nak eserlerinde A raftaki ruhlarn bir tasviri bulunuyordu.

167

XVII

D a n t e nin n f e r n o su

Dante Alighieri (1265-1321) hakknda yazlan yorumlar, onun ken

di Cehennem ini doldururdu ve bunlarn onun Cehenneminin m
hendislii ve corafyasyla ilgili olanlar da nemli bir altblm
olutururdu. Dantenin Cehennem peyzajnda gsterdii mimari
yaratclk, okuyucular daima bylemitir: Divina Commediann
[lahi Komedya, ev. Rekin Teksoy, Olak Yay., 4. Bask, 2002]
modem basmlarnda haritalar ve diyagramlar vardr, ressamlar da
yalnzca hikyenin karakterlerini ve yaratklarn deil, harika ye
ralt setlerini, kale hendeklerini, hisarlarn, ta deli hendeklerini
ve kzgn demirden duvarlaryla D isin K entini de resimlediler.
Galileo da 1587de elenceli bir renci tezi olarak Cehennem in
yaps zerine teknik bir rapor hazrlamt. Vergiliusun H adesi,
168

fazla derinlii olmayan, grkemli bir sahne setidir, Dantenin Ce

hennem i ise yarklarna, atlaklarna ve lk Dairenin Ayklanmas f m izleyen byk depremde altyapsnda meydana gelen yknt
larna kadar boyutlu tasvir edilmitir.
Muhteem iirini srgnde yazan Dante tarihle, Floransa'daki
politik yaamla, din adamlarnn yozlamasyla, adalarnn ahl
ki konumuyla ve her eyden nce de kendi psikiyle ilgileniyordu.
Yedi yzyl sonrasnda sonuncusu dnda bunlarn hibirini kolay
lkla takdir edemeyiz - Dante duygularnda cmerttir. Ancak Cehemem' yalnzca hikyesi iin" okuyan biri bile, yalnzca Ziya
retinin anlatld hikyelere deil, grntlere ve seslere- ve ko
kulara! -hayran olabilir.
Dante. bu kitapta izi srlen her temay - felsefi, mitik, Orphik,
demonik, iren, fantastik, alegorik, grotesk, komik, psikolojik alp kl krk yaran bir dikkatle tm zamanlar iin bir araya getirdi.
Dinsel grleri ortodokstu. ama hayalgc yle deildi. Sanatsal
katks, Hades'i klasik zellikleriyle grlerdeki Hristiyan Cehennemininkileri birletirmek gibi radikal bir admla snrlanm
bile olsayd, bu bir kilometre ta olurdu. Ama onun etkisi bunun
ok tesine geti.
Dante, yeryznde karmak bir yaam srd. Kk yalarda
yetim kalp Floransa kent devletindeki varlkl akrabalarnn yann
da byd ve hem klasikler hem de zamannn iiri zerine m
kemmel bir eitim ald. Szck bilgisiyle ilgileniyordu ve bir za
manlar, yarmadadaki birok leheyi bir potada eritip bir "ortak
talyan' dili oluturmay istiyordu; ama Komedya'y kendi Floran
sa lehesiyle yazmaya karar vermesiyle bu proje tmden bir kena
ra allm oldu ve bylece, Petrarca ve Bocaccionun da daha son
raki katklaryla Toscana lehesi talyann kalc edebiyat dili hali
ne gelmi oldu. Farkl zamanlarda iadam, asker, politikac ve fel
sefe profesr olarak alt. Dneminin kark politik ortamna
uyum salayamad iin, yaamnn son yirmi yln mutsuz, ama
pek de konforsuz olmayan bir srgnde geirmek zorunda kald,
D antenin ocukluundaki en nemli olay, dokuz yandayken,
kendisinden bir ya kk olan Beatrice Portinari ile karlamas
169

dr. Onlarnki bir soylu romans modeliydi, nk ok ender gr

tler. ikisi de bakasyla evlendi ve Dante tm yaam boyunca ona
iir yazmay srdrd. Beatrice 1290da ld; Dante, lahi Komed
ya' y tam on yl sonrasnda, 1300de balatt iin bu tarih iyi ha
trlanr. iirde Beatrice, air Vergilius tarafndan temsil edilen nsan
A klnn artk daha fazla gidemeyecei noktada Ziyaretiye ilham
verip rehberlik eden lahi Ak ya da Ltuf'tur. Dantenin 1300 y
ln semesinin baka nedenleri de vardr: O yl Dante otuzbe ya
ndayd, "yaam yolunun ortasnda; yeni bir yzyl balyordu ve
iirin yaps rakamlar stne kurulmutur.
Dantenin fiziksel ve etik evrenini zihninizde canlandrmak
iin, kuzey yar kreden merkezine dzensiz bir koni ya da huni bi
iminde bir delik alm yuvarlak yeryz topunu dnn. Bu de
liin merkezi Kuds ve ap, yani Kuds' evreleyen dairenin ge
nilii, yeryznn yarapna eittir, yaklak 3.930 mil, ancak
Galileo'nun hesaplar bunun birka yz mil daha az olduunu gs
termiti. Bu delik, Cennetten dp yere arpan Luciler ve melek
lerinin arlk ve kuvvetlerinin etkisiyle olumutur. Bu etkiyle yer
deitiren madde, Vergilius ve Dante'nin kamak iin kulland
tnel boyunca yukar ve geriye doru basn yapm ve gney yar
kredeki ssz bir adada ters bir huni gibi ykselen A raf D an
oluturmutur. A raf'n tepesinde Yeryz Cenneti vardr. Cehen
nem 'in girii, airlerin girdii gibi dzensiz s yarklarn varl
aikar olsa da Galileonun derinliini 405|5 mil olarak hesaplad
bir yeryz kubbesiyle kapldr.' Cehennem in ilk kantosundaki
Karanlk Orm anda, Ziyareli'nin leopardan, aslandan ve dii kurt
tan kat yerde bir tepe vardr, bu tepeyi trmanp, nl " eri
girenler, darda brakn her umudu" szlerinin yazl olduu allderinliklerin giriine ulamak gerekir.
Resmi tamamlamak iin, mehur Galileoya deil de Danteye
gre, yeryznn, evresinde dokuz kristal gksel krenin -Ay,
Merkr. Vens, Gne, Mars. Jpiter, Satrn, sabit yldzlar ve ev 28 Austos 1990 tarihli The W eekly World News'e gre, C ehennem , Sovyet
mhendislerinin Bat Sibirya'da petrol iin kazdklar bir noktada yzeyin dokuz
mil altndadr. Dumann kokusunu ve lanetlenmilerin lklarn duyunca delii
kapatmlard.

170

59. Dante'nin inferno'sunun' haritas.

reni dzende tutan primum mobile ya da lk Devindirici- dnd

Ptolemaiosa zg bir evrenin merkezinde olduunu unutma Inferno: Cehennem , kontrol edilem eyen byklkte ate, (y.h.n.)

171

mak gerek. (Tabii ki daha darda kalan gezegen henz kefe

dilmemiti.) Bu krelerin tesinde engin arl, Tanrnn, melek
lerin ve azizlerin mekn vard, ancak Dantenin cennetleri kreler
dedir. Cehennemin dokuz dairesi, sistemin tam bir ters evrimidir:
arl gibi, A rafn dokuz katnn zerindeki yeryz cenneti gibi,
Cehennemin girii onuncu bir blge oluturur.
Dantenin eksiksiz yap ve say simgecilii tutkusu iirine de
yansr. iiri, her dizelik ktann her birinde ilk ve nc dizeler
uyaklyken ikinci dizenin bir sonraki ktann ilk ve nc dizesiy
le uyakl olduu terza rina tarzndadr. blmden her biri, yani
Cehennem. A ra f ve Cennet, her birinde otuz kanto bulunan
lklere blnr ve giri arksyla birlikte hepsi yz kanto eder. Bu
yapy bu denli okunabilir halde kurmak gerekten artcdr.
nc kantoda Cehennem 'in Kapmdan giren iki air, Dan
tenin kararszlar, yaamak da dahil hibir eye kendilerini asla
vermemi olanlar- bylece cehennemlik olmasalar da gerekten
lmeyenleri- yerletirdii bir blge olan giri blmne ular. Bu
giriten, her biri bir sonrakine kararak nihayetinde yeryznn
merkezindeki donmu gl Kokytosa akan dngijsel nehirden il
ki olan Akherona inilir. Dante, Cehennem in drdnc geleneksel
nehri olan Letheyi, dramatik nedenlerle A rafa yerletirir. Vergilius, Hesiodosa layk bir imgeyle, Ziyaretiye, tm bu sularn Gi
rit'teki da Da'nm iindeki byk bir metal heykelin gzyalarndan aktn anlatr. (Bu heykel, Nabukadnezarn, Daniel Peygam
berim kitabnda anlatt (2.31-34) ryasndan gelir, ama gzyala
r Dantenindir).
Tm yeralt konisi, Kokytosun bulunduu yeryznn merke
zinin en dibindeki kuyu ya da ukura kadar giderek daralan kat
manlar ya da daireler halinde aa doru basamaklandrlmtr.
Kayk Klvaronun airleri karya geirdii Akheron ile Styks ara
snda. Cehennemin ilk drt dairesi bulunur, teknik olarak bun
lardan en stteki de ou pagan olan vaftiz edilmemi erdemli ruh
larn mekn Limbusdur. A fvm deki iriotu Cennet Bahelerini
andran, kendi Felsefe atosu ve ac gzyalaryla hibir ilgisi yok
gibi grnen kendi taze akarsuyu olan lk Dairede kimse ceza gr
172

mez. Vergilius. Homeros (Dantenin Homerosun eserini yalnzca

duyduu dnlr) ve dier nl paganlarla bu dairededir. Tabii ki
braniler, Ayklanmada kurtarlmtr. Vaftiz edilmemi ocuklar
ise. D antenin kand bir sorundur.
Sonraki drt dairede, yaamlarnda tutkularna yenik denler.
radesizler cezalandrlr. Dante gnahlarn snflandrlmasnda,
daha ok Yedi lmcl Gnah listesi yerine Aristotelesin elik sis
temini izlemitir. Bu nedenle Minosun denetledii kinci Dairede.
ehvet dknleri arzu rzgarnda ebediyen dner dururlar. nc
Daire de, Kerberos bekilik yapar ve burada oburlar souk, pis ko
kulu bir p yn iindedir. Plutos (bir baka klkta yine Baba
Zengin Adm) tarafndan denetlenen Drdnc Dairede, birou
rahip olan cimriler ve msrifler birbirleriyle kaptrlr. Pis bir ba-

60. intihar Orman, Gustave Dor.

173

61. William Blake, insan kemii fosillerini, blge zerindeki kprnn talarna
koyar.

taklk olan Styksin kendisi de Beinci Daireyi oluturur, ayrca Dis

Kentinin hendei ve Yukar ve Aa Cehennem arasndaki snrdr.
Bu bataklkta, fkeliler birbirini paralamaya alrken, miskinler ve
somurtkanlar da amurun iinde abuk sabuk sesler karrlar.
airler. Phlegyas tarafndan, Styksin st kysndaki byk ku
leden karya. Cehennemin bakenti v e - b ir melek eli kapy zor
layana kadar airlerin ieri girmesine izin vermeyecek olan- d
m meleklerin yuvas Disin (ya da eytanm) Kentine geirilir
ler. Tm Aa Cehennem, Furialar ve M edusamn bekilik yapt
- gerekten bir kale olan- bu kentin duvarlar iindedir. Hemen ka
pnn ardnda, kzgn mezarlarda yanmakta olan sapknlarn bulun
duu Altnc Daire vardr; adna ramen Dante'nin Cehenneminde
geleneksel ate cezas, yalnzca bu kalenin duvarlar iinde uygula
nr.
174

62 . airler, ykk bir kprden inerek kurtulurlar demonlardan. Gustave Dor.

airler, M inotaurosun bekilik ettii dik bir yokutan aa,

Yedinci Daireye ve K entaurIar tarafndan korunan kaynar kan
nehri Phlegetona doru yrrler, Kentaur'lardan biri, Nessus onla-

r kar kyya geirir. iddet gnahlarnn cezalandrld Yedinci

Daire, blmeden oluur ve ilki Phlegetonun kendisidir. Bu kor
kun akntda srklenenler iddet sam olanlardr. Sava kkr
tclar. tiranlar, yamaclar, ete yeleri ve psikopatlar. Harpyalar
tarafndan kontrol edilen bir sonraki blme, (belki de Dantenin en
rktc kavram olan) ntihar Ormarudr, ormann kysnda ise.
msrifler vardr. Ardndan tefecilerin, kfre denlerin ve ecinsel
lerin bulunduu Kzgn Ova gelir; airler buradan ancak, Phlege
tonun, bir uurumda byk bir elaleye dnen en u kolunun k
ys boyunca uzanan arkn kenarndan yryerek geebilirler.
Canavar Geryoneus onlar uurumdan aa uurup tm daire
lerin en ayrntls olan daireye gtrr; buras, yeni ve son bir g
nah kmesinin balangcdr; Hile ve Kt Niyet. Malebolge, mer
kezi bir kuyuya giden on emerkezli hendek ya da blge zerinde
ki, tekerlek parma gibi bir dizi ta kpryle byk bir amftiyatro biimindedir. Her bolgia bir grup gnahkr barndm: lkinde
boynuzlu demonlar, pezevenkleri bir yne, batan karclar ba
ka bir yne doru kovalarlar. kincisinde, dalkavuklar bok iinde
debelenirler; ncde, en az bir papann da aralarnda bulunduu,
dinden kar salam din adamlar, vaftiz kumasn andran bir e
vin iine ba aa sarktlrlar, bu arada ayaklar alevlerle vaftiz
edilir. Drdncde, yalanc peygamberler ve kahinler, balar, gz
yalar kalalarna gelecek ekilde ters evrilmi halde yorgun ar
gn yrrler; Odysseia'de, zc bir ekilde rtbesi alnan Tiresias
da buradadr.
Beinci bolgia1da Dante bize, gizem oyunlarnda zimmetine
para geirenleri -rvet yiyenler ve yolsuzluk yapanlar - , beden
hareketleri yapar gibi ve neredeyse dalga geerek kaynar ziftin ii
ne atanlara benzer bir antik iblis gruhu olan M alebranche' (ey
tani Peneler) takdim eder. Ortam, grotesk komediye dner ve
XXI. Kanto geleneksel bir osurukla sona erer.
Dante tam bu noktada komik bir deiiklie gitmeyi seer, n
k bu onun kendi bolgia'sdr. Yeryznde, entrika ve papaya d
manlkla ilgili mulak sulamalarn yansra zimmetine para geir Dantenin trettii bir szck. Male, kt, blge ise cepler anlam na gelir.
176

63. Jan van Eyck'in 1440 civarnda

yapt bu srad S on Yarg, birok
ressamn eytan n yerine iskeletle tem
sil edilen lm' koym aya balad bir
dnem e iaret eder. Hayvani demonlar,
Bosch'u nceler.

64-65. Sada: Hans Memling (y.14301494) ve kar sayfada Dieric Bouts

(y. 1410-1475). ikisi de sunaklara unutul
maz C ehennem tasvirleri yapt. Felemenk
resminde dem onlar olmasna karn
eytan'n olm ayna dikkat edin.

66-69. Hieronymus Bosch'un Cetennemieri grece "normal" balayp tuhaflat.

S am anarabas C e h e n n e m in d e (karda, solda). Tundal'n ineine ve buz tutmu nehre
dikkat edin. D n ye vi Z e v k le r B a h e sin d e (karda, sada) baklar, nehrin Slith oluunun
iaretleridir. Tundal'n kuu, Seylan'n yerini alr.

70-71. Yal Pieter Brueghel'in cehennemi unsurlara hareketli yaklamnn ki rnei.

YUK A R ID A : Asi melekler havada hayvani yaratklara ve cinlere dnyor. Burada bile,
Mikailin sandaki dokunalara ilitirilmediyse eytan yoktur. AA IDA: D u lle Gret,
C ehennem in kapsndaki demonlar bile korkutuyor.

f
in . w %

'\

' 4 Tf r

v'*-

'!>?. - r f \

""

72-73. YUK A R ID A : H e rri m e t de B le s ya da il C ivetta, Bosch'un X VI. yzyldan bir

takipisiydi ve belki de yuvarlak ekiller onun Aral'n yanstr. A A IDA : Yal Pieter
Brueghel'in olu Jan Brueghel (1568-1625), C ehennem in gemiindeki unsurlar bir araya
toplayan bu her am aca uygun O rfeus'u resmetmi.

*i

?
W

s .

74. Sonraki Felem enk ressamlarn en nde gelenlerinden Peter Paul Rubens (1577-1640)
bile La n etle n m ile?de farkl bir tarz uygulad.

/6 . G e Ortaa'da Cehennem baya elenceli olabiliyordu. XV. yzyl Fransa'sndan.

C le v e s li C atherine'n D u a S a a tle ri K ita b indan.

* d u i r i ur* tp c tiv u t a r f n \ i \ j u M ct
fK

p i o t t b cc t h n t f v r J m u f f r t m

i t y u c * Ds> ( m m < u ju

f &cmoxx <t) fcun& ol>/lmczOGt rnx6 cn c a u u r 0 1 am cnt d>r

7 6-77. Cehennem genelde bir ekilde

ehvetli bir yer olmutur. XV. yzyl
Fransa'sndan. S a p ie n c e i n H zine sin d e n .

78. Yine XV, yzyl Fransa'sndan, bir diablerie.

79-80. Blake, hem Dante hem

de M iltonin eserlerine ills
trasyonlar izdi. Yukarda,
sada, in fe rn o 'dan "Paral
Papa": aada, K aybedilm i
C e n n e t'ten "eytan Asi
Melekleri Uyandryor".

82. William Hogarthin eytan. G n a h ve lm ' (y. 1735-40)

83. John Martin, D en M ele kle r P ande m on iu m 'a Giriyor, y. 1840.

84. Auguste Rodin, C e h en n e m 'in Kaplar, X X . yzyl balar.

inek ya da siyasi yolsuzluk sulamasyla Floransadan srgn edil

miti. Sulamalara kar tavr acmasz bir alay oldu ve bir sonraki
bolgia'da gerekte birlikte olmas gereken riyakarlarn olmas raslant deildir.
airler altnc bolgia zerindeki kprnn Cehennem in Ayklanmasnm ardndan meydana gelen depremde yklm olduunu
grrler. fkeli M alebranchm elinden kurtulmak iin, ykntlarn
arasndan syrlp tek sra halinde ayaklarm sryerek yryen,
kurun astarl cppelerinin arlnn verdii yorgunluktan ala
yan riyakarlarn diyarna gemeleri gerekmektedir. kili kar ky
daki ykntlara trmanr ve oradan aaya, hrszlarla srngenle
rin srekli birbirlerine geip ayrldklar yedinci bolgia'daki ar
tc ekil deiimlerine bakarlar.
Sekizinci bolgia'da hilekrlar yanar: Aralarnda Ulysses de var
dr- Date bu byk sava konusunda kesin olarak Vergiliusla
Troya (ve talyan) tarafndadr ve Ulysses yapt hileyle tannrd.
Dokuzuncu bolgia'da fitne karanlar vardr, elinde kl bulunan
birdem on tarafndan korkun bir ekilde paralanmaktadrlar. Bun
larn arasnda, D antenin bak asndan bir sapkn olan kfir
Muhammed de vardr. Bu bolgia'nm evresi yirmiiki mildir; koni
ciddi biimde daralmaktadr. Sahtekrlarn - birini taklit ederek
sahtecilik yapanlar, yalanc ahitler, kalpazanlar, simyaclar - kor
kun hastalklarla yattklar onuncu ve son bolgia'nn evresi yal
nzca onbir mil. genilii ise yarm mildir.
M alebolge yapsnn dibindeki kuyuda, D antenin Tartarosunun Titanlar olan, her biri yaklak on be metrelik Devler
vardr. Burada, balan ve gvdeleri danda, Cehennem ukurunu
beklerler. Antaeus, airleri devasa avucuna alp Dokuzuncu Daireye inen yolun yaklak yansnda bir noktaya indirir.
hanet diyar olan buzlarla kapl Kokytus glnn evresindeki
blmden oluan blgede hainler bulunur. K ainada [Kainden,
yani Kabilden-.nl ailelerine ihanet edenler, Antenorada (Troyaya ihanet ettii sylenen Antenor, Homeros iin bir kahramand
ama Dante, Vergilius ve Troyallarn tarafm tutuyordu) vatanna
ihanet edenler vard. Ptolom aisde ise konuklarna ihanet edenler
FlN/CehencmmTarihi

177

vard: Ptolemeios, Erihada bir liderdi ve kaynbabas yksek rahip

Simeon ve iki olu erefine bir ziyafet dzenleyip onlar ldrm
t. Cehennemin ve yeryznn tam merkezinde, efendilerine iha
net edenlerin bulunduu Yudeka (Yahuda'dan, tabii ki) ve onun
merkezinde de en byk Efendiye ihanet eden en byk hain: Dis
(eytan) vardr, ki skaryot Yahuda, Brutus ve Kassiusun ruhlarn
yutarken donakalm, sersemce alamakladr. airlerin ak havaya
ve gn na ulamak iin onun kll kasklarna lrmanmalar ge
rekir.
Dantenin Dis ya da eytan portresi, hem gelenee uygun hem
de zgndr. Gr edebiyatnda eytandan kanma ya da yalnz
ca rktc bir ksa deiniyle geitirme eilimi vardr ve Dante.
Tunda!' okumu olsa bile, krkayak benzeri bir yaratk onu hi tat
min etmezdi. Dantenin tiplemesi yeterince grotesktir. yzldr,
ortada krmz (Yahuda), solda siyah (Brutus), sada sar (Kassius)
vardr ve her birinin altnda da Kokytosun dondurucu rzgrn
yelleyen bir ift kanat vardr.
Bu ban esin kayna, sanatnn tasavvurlardr. Dante de
ou Floransal gibi srgne gnderilmesinden iki yl nce, 1300
ylnda tamamlanm olan San Giovanni Katedral ine gidip vaftiz
kmbetindeki mthi Son Yarg mozaiini grm olmal. Vasari.
Lives o f the Artists' de (1550). Dantehin, yine bir Floransal olan
Giotto ile yakn arkada olduunu syler. Dante, srgne gnde
rildikten sonra, Giottonun 1307 yl civarnda nl fresklerini ta
mamlad Paduadaki Scrovegni apeli'ni de ziyaret etmi olmal.
Bu apel, Enrico Scrovegni tarafndan, kimse paralarm alanla
sn diye bara ara kasasnn anahtarlarn isteyerek ld
sylenen, utanmaz bir paragz olan tefeci babas Reginaldonun
gnahlarnn kefareti olarak ina ettirilmiti. Bu yzden Enrico,
(Giottonun. kendisini de koyduu) Cennette. apelin bir modelini
hrmetkarca azizlere sunarken resmedildi. Dostuyla dalga geen
Dante, Papa Reginaldoyu tefecilerle birlikle Cehennemin Yedin
ci Dairesine koyarak karlk verdi; o. airlerin. Aa Cehennem e
umak iin Geryoneusa binmeden konutuklar son kiidir.
178

F 2 A R K A /C c h e n n c m n T u n l

Her iki Son Yarg da hayvani eytanlar, kulaklarnn olmas ge

reken yerden kan gnahkr yutan bir ilt ylanla gsterir. Tasvir
de ylanlar iirsel olmaktan ok, tuhaf grnm olabilirler, Dante
de bu imgeyi Teslise paralel klmak iin yeniden dzenlemiti. b
lisleri insans olan Bizansn Son Yargf lannda, Cehennemin az
n kompozisyona katmann akllca bir yolu olarak, eytann tah
tndan ruh yiyen ylanlar kar. Floransadaki kmbette de Giotto nun fresklerinde de bu imge kullanlmtr; inenmi gnahkr
larn ifraz ise, oturma pozisyonuyla ima edilir. eytanm kll be
deni, gizem oyunlarnda kl ya da tyle kapl olan ve Botticellinin,
Dantenin Disini izimlerinde kolaylkla grlebilen iblis kost
mnden gelitirildi. Ressamlar, Kutsal Kitap'taki melek tasvirleri
ne dayanan, karmak kanat takmlarndan hemen vazgetiler ve
ou yalnzca bir ift kanatla yetindi.
Dantenin edebi tasvirindeki yenilik, teolojik olarak doru olsa
ve G iottonun hayvani Figr ve gr edebiyatnn kimi rneklerin
de ima edilir gibi grnse de eytann, mutlak surette yenilmi,

86. airler Geryona kmaya hazrlanrken seyreden paragzden biri ortada olan
ve genellikle armasndaki hamile domuzla zdeletirilen Reginaldo Scrovegnidir.
180

sersemce gevi getiren, alayan, yan donmu bir protoplazma ka

barc, airlerin kendi bedeni zerinden geerek kalanndan bile
bihaber olarak tariflenmesiydi. D antenin eytan grs, grlerde
yaygn olduu zere, ksa ve zdr, ama sanatsal adan da bilge
cedir. Canavarlara gelince, etkileyicilikleriyle glnlkleri arasn
daki uzaklk, tehlikeli derecede azdr.
Cehennem kar kmaz sansasyon yaratt ve oaltlmaya ba
land. Tarih 1314 civaryd ve Dante hl K om edyann son blm
leri zerinde alyordu. Cehennem'in resimli kopyalar da hemen
kmaya balad ve yaratt mthi etki, kamusal sanata da yans
d. XIV. yzyl talyada katedral inaas asndan furya dnemiy
di ve smarlanan Son Yarglar da Dantenin buluunu yanstmaya
balad. Dantenin A raftaki da, A rafn nasl resmedileceine
ilikin sorunu zmt, ama sanatlar asl hayran brakan onun
Cehennem'iydi.
Danteyle birlikte Cehennemin tarihi yeni bir aamaya girdi.
Gr edebiyatm tmyle bitirdi ve bir anlamda, kurgusal ve alego
rik olarak zerine dnebilmeyi olas klarak Cehennem in sonu
nun gelmesine yardmc oldu. Gr edebiyatndaki eski hakikat
kandrmacasn terk edip okuyucular, bir hikyede, gemie dier
yazarlarn eserleri vastasyla takdir edici ve eletirel bir gzle ba
kan bireysel bir yazarn sanatsal yaratmnda kendisine ve Vergiliusa katlmaya davet etti. Nardo de Cionenin Floransadaki duvar
resmine bakan sradan biri bile, resmin gerek imlamda bir Cehen
nem deil de D antenin Cehennemi olduunu anlayacakt. Tabii
onun niyeti kesinlikle bu deildi. Dante, Rnesans ve Aydnlanm ann entelektelleri iin Cehennemin gerekliini reddetmeyi
kolaylatrd.
Komedya'da tasvir edilen yolculuk, artk kalc bir isel metafor
olarak da hizmet etmeye balamt. Freud sonras gayretke mit
haritalandrma amzda, ller lkesine ya da Cehennem e ya
da benzeri yerlere yaplan edebi yolculuklarn, ruhen yeniden gnma kmadan nce ruhun karanlk gecesini deneyimleyen bi
reyin alegorileri olduunu grmek ok kolaydr. Modem din psikoanalizde bir hastann rehberiyle, mutsuzluunun ve doru yo
181

lu izlemekteki aczinin derin kaynaklarn kefetmesi gerekir. Ardn

dan, grece zihinsel salk cennetine kavumak iin ac verici
A rafa, davranlarn inceleme ve sorgulama srecine katlanmas
gerekir. Uyuturucu ve alkol bamllna kar on iki admlk bir
program, aa doru giden sarmal, bir bireyin dibe vurana ka
dar bamlla ve ykc davrana kaymas ve a doru mca
delesinde eytann kll bacaklarna sarlabilmesi olarak yorumla
yacakt; bu durumda Araf, aykln gvensiz cennetine ulamak
iin gereken davran deiikliidir. Joseph Cam pbell'in, Junga
dayanarak, dinsel mit ve aray macerasnda temel bir unsur olarak
bulduu kahramanlk yolculuunda, kahramann, tanrlk merte
besine giden snanma yoluna girmeden nce canavarn karnna
girme riskini gze almas gerekir.
Ancak, Date Komedya'y yazmasayd, modem metaforik d
nmenin, bu tmyle rahat ve yaygn yntemi var olmayabilirdi.
Komedya bize, ruhsal yaamlarmza dorudan bakmak iin olaa
nst yararl bir yntem ve yeni bir szck daarc verdi.

182

XVIII

Y k s e k o r ta a

Danteyle birlikte gerek Cehennem grleri birden kesildi ve bu

kaynaa ihtiya duyan edebiyat - nk gereki edebiyatm isten
mesi ya da yazlmas iin daha yzyllar geecekti - Kilise tarafn
dan anahatlar izilmi ve sahiplenilmi olan rkn ve ebedi Ce
hennem'le ba baa kalnca yzn baka yana evirmek zorunda
kald. Dante. bu ama iin Klasik Hadesi kullanmann bir yolunu
gstermiti ve bylece, tam da o zamanda tm Avrupa dillerine
evrilmekte olan Vergiliusun Aeneis'i, airler tarafndan birok
yolla, evk iinde didik didik edildi.
XIV.
yzyldan XVII. yzyl ortalarna kadar uzanan talyan
epik iirinde, olaylarn ak iine bir de Cehenneme yolculuk kat
mak neredeyse m oda olmutu. Bu iirlerin ou, D anteninkinin
183

aksine seklilerdi ve keif yaptklar Cehennem, Hristiyan gelene

inden ok Vergiliusa ve Ovidiusa dayanyordu. Bunlardan dzi
nelerce vard. En baarllar ise. Lodovico Ariostonun, Charlem agnen Serazenlere kar savandaki Rolandn hikyesini tam
bir fantaziye dntrd ve Lidyann Cehennemdeki hikyesi
ni katt Orlando Furioso'su (1532) ile Torquato Tassonun yine
Cennetde geen ve eserde Plton diye sz edilen eylan'la yaplan
askeri bir sava konu edinen, lk Hal Seferine ilikin Jerusalem
Delivered'dir (1532).
Yeralt dnyas maceralar yalnzca talyada yoklu, Fransa'da
da eski efsaneler, Charlem agnenin bykbabas Charles M arteli
Cehenneme gnderdiler ve bunlar romanslara yansd. XII. yzy
la tarihlenebilecek History o f Charles Martel and His Succes
sors'da Charles, yzkaras bir pi olunu, byc bir rehberle Luciferden hara istemeye gnderir - ve hara alnr! Ardndan Char
les, kendisine ballk gsterilmesi iin Cehennemi bizzat ziyaret
eder. Dantenin, bilinen en eski taklidi olan ge dnem Fransz hi
kyesi Auvergneli Huon, onun malzemesini Keltik romans temala
ryla harmanlar. Bu kez Charles, karsn batan karabilmek iin
Huonu Cehenneme gnderir. Aeneis ve Orange'l William eli
indeki Huon, hareketli bir manzara ve ceza turu yapar ve bu ara
da da Charles M artelin gerek niyetini anlar. Lucifer, Charles Martelin vassal olmay kabul eder ve ona hara gnderir: Bin altn
ku. bir ta, bir yzk ve grkemli bir tahtrevan. Tabii ki. bu b
yl tahtrevan, Charles M arteli dosdoru Cehennem 'e tar.
Periler lkesi, ak bir ekilde Cehennem in geleneksel roln
almaya balyordu. XIII. yzyln sonunda yazlan, ama Marie de
Francen kaybolan daha eski tarihli iiri Lai d 'Orphe'ye dayanan
Sir Orfeo adl bir ngiliz iirinde, hibir aklama yaplmakszn
Cehennem Periler diyar oldu. valye ruhlu arp prens Sir Orfeonun (Kral Plton ve Kralie lunonun olu), periler tarafndan
karlan Dame Heurodisini (Eurydike) aramas gereken yer, bu
tuhaf melez yerdir.
Bunlar, vakitlerini av kpekleri ve ahinlerle avlanarak, ve g
184

zel elbiseler iinde dans ederek geiren sarayl ortaa perileridir.

Ancak air (ve de Marie), Ovidius ve Vergiliusdaki kaynaklarn
hi de unutmu deildir, nk Sir Orfeo, kendine gezgin halk oza
n ss vererek atonun avlusuna girmeyi baardnda, rktc
bir '"uyurlar yn grr.
K im i basz yryordu.

Kiminin kollar yoktu.

Kimi yara bere iindeydi.
Kimi delirip balanm
Kimi at gibi kounmu
Kimi yerken boulmu,
Kimi suya batm
Kimi ateten bzm
Kadnlar dourmada,
Kimi lm, kimi ldrm
Ve birou da akn
le uykularn uyurken.
Ve aralarnda, bir aacn altnda uzanm yatan Heurodis de vardr.
Sir Orfeo peri kralna arp alar, kadnn geri alr ve mutlu bir son
iin onu kendi atosuna gtrr.
Aktr ki Sir Orfeo, dehet verici bir yer olan Hristiyan Cehennem ine gitmi olamazd. Periler lkesi gerekli bir alternatifti.* Ce
hennem ile Periler lkesinin birbirine gemeye baladnn ia
retleri, aristokrasi tarafndan smarlanan Dua Saatleri Kitabndaki
cicili bicili resimlerde ve imranada. da grnmeye balyordu.
Thomas ofE rceldoune romansnda, gizemli bir kadnla gn ka
ranlkta yol alan valyeye Cennete, A rafa. Cehenneme -ve Pe
riler lkesine- giden drt yol gsterilir. A e n m in, XII. yzyln
sonlarnda (Roman d'Eneas olarak) yaplan ilk Franszca evirisinde Sibylla bir byc, Aeneis feodal bir valye ve Kerberos
peneli ayaklar, uzun kollar ve kpek benzeri bayla bir demon olur.
XV. yzyldan bir Ingiliz iiri, Henryson'n Orfeus Hikyesi, Orfeusun iren
koku"sundan yerini belirledii "tiksindirici cehennem evi"nden sz eder. Ka
mmkn deildir.
185

Fairy Queen, ortaan alegorik trajik-konik-tarihsel-pastoral romans epiklerinin bir numarasdr. Dante gibi Edmund Spen
ser de (y. 1552-1599) devrini tamamlam bir edebiyat trne dn
d ve ikisi de bu tr yarglayp sonunu getirdi. Dante, yaayan ye
rel dili kullanmada bir ncyd, ama Spenser'n dili kasten arkaik
ti. O, talyan tarznda bir ngilizce epik, Arthur hikyelerine ekle
necek yeni bir Britanya miti yazmaya niyetlenmiti. Onun On iki
ahlki erdemi biimleyen on iki kitap tasars da Kralie Eliza
bethan sarayndaki, air valye arkadalar Sir Philip Sidney ve
Sir Walter Raleighin de aralarnda bulunduu stsnf iin yazlm
romantik bir elencelik olacakt. Cehennem in tarihi asndan
onun dank iirindeki en yeniliki dnce, iyi ile kt arasnda
ki savan yeni bir tanmdr: Spenser bir Priten, (modaya da uy
gun olarak) kararl bir anti Katolikti.
Spenserin uzun alegorisi, baka bir Londra olan Cleopolisteki.
baka bir Kralie I. Elizabeth olan Gloriana tarafndan ynetilen
baka bir ngiltere olan Periler lkesinde geer. Spenserin val
yeleri pek yle feodal deillerdir. Rnesans sarayllar olmak, iin
zamanla deimilerdir. Kzlha valyesi bir tr" Mesihtir ve
ldrd canavarlar da eytan trleridir. Speser, zamannn n
gilteresinde papann ve papaln fazlasyla dahil edildii cehen
nemi tipler konusunda lgnca bir savurganlk iindedir. rnein
Kanto lde. Hata Maarasnda ilgin bir canavar vardr, yan kadn,
yar ejderhadr: lrken "pis ikembesini kusar ve eski kitaplar ve
kt tomarlar (Katolik reti) dolu bir zehir seli karr ve kendi
korkun yavrular atlayp lnceye kadar annelerinin zehirli kan
n emerler. Pek incelikli bir alegori saylmaz.
Sonra, sofu bir mnzevi gibi grnen Archmiago kt bir by
c, yanndaki demonlarla tam bir Deccal tiplemesi oluverir.
Plton un korkun Hanmn uyandrd.
Ve Cennet'e lanet yadrp
In ve yaamn Efendisi, Yce Tanr'y kt and,
yle cretkr, yle kt bir adam ki. Byk Gorgou,
Kokyts'un tir tir titreyip Styks'in kat.
Karanln ve kr gecenin Prensi'ni adyla ard
186

87. Vergilius iin ta bask. Sanatnn. Hristiyan imgelemini nasl da ustaca

kattna dikkat edin: Tm sa alt, Eumenides'i (iyilikseverleri) tutan bir Cehennem
azdr; Hidra. Kzl Ejderhadr; Sibil'in (sol st) banda bir byc bal vardr.

Saadet K am eriyesinde byleyici Akrasia (Kirke diye okunur) h

km srer; air Spenser - ahlk Spenserin aksine - bu eytani
ehvet kaynandan holanr ve sk sk ona geri dner. Kralie Lucifera, Kibir Evinde, ona elik eden lmcl Gnah demonlannn
bindii alt canavar tarafndan ekilen altn bir sava arabasndadr.
Gecenin elik ettii byc Duessa. derin Avemus ukurunun iyi
ce alm yarndan Hades'e iner. Hades duman ve slfr, kor
kun Furialar, Akheronun hrn dalgalan, Phlegetonun ate
ten seli ve eiinde Kerberosun bekledii bitimsiz aclar eviyle
tastamamdr. ksion tekerleini dndrr, Sisifos tan yuvarlar,
Tanlalos aacndan sallanr, Tityus akbabasn besler, Danaos Kz
lar sularm eker ve (klasik bir yazar deil, Boccacio tarafndan
Cehennem 'e gnderilmi olan) hekimlik tanrs Asklepios zincire
vurulmutur.
mitsizlik Maaras intihara tevik eder ve eytan simgeleyen
ve alev saan baka bir ejderhayla baka bir savaa yol aar. Ve en
nemlisi de M am m on'un (Zengin Adam) M aarasna alr; yeraltnn Zenginler Evi burada yer alr ite, alegorik gnahlann bek
ledii Cehennem kapsnn yannda ve oradan Proserpine Bahe
sine, gmten bir sandalye ve dallar altn elmalarla dolu bir aa
cn yan banda Kokytus nehrinin akl baheye geilir. O sandal
yede oturan ya da elmalardan sran birine ne olacam biliyoruz ve
yle grnyor ki, valye Guyan da bunu bilmektedir, nk ken
disine gsterilen konukseverlie kanmaz. Nehrin kysnda durup
dikkatle baknca dehetli lm kokan o hazin nehirde/birok la
netli kimseyi, ayrca (yine) Tantalusu ve hi durmadan ellerini y
kayan Pontius Pilatusu grr.

GE ORTAA

Yksek deerlere bal alegorik oyunlar ve romanslar ge ortaaa

zgdr. Ama, en seviyesiz halk mizah da bu dnemin rndr.
Bu trn ou rn tabii ki yazya dklmemiti, ama gizem
oyunlarnn Cehennem sahnelerinde, Yal Peter Brueghelin ve
188

onun kimi Felemenk takipilerinin resimlerinde ve en gze arpan

biimde de Rabelaisin yazlarnda izleri ok belirgindir.
Tarihiler, eitli festivallerin toplamnn, ge ortaa ylnn
ayn bulduunu tahmin ediyorlar. Bunlardan bazlar, belli gnler
de hem skolastiklerin hem de alt seviyedeki din adamlarnn kutla
d festa fatuorum ya da deliler bayramyd: Ylba G nne
dek uzatlan Aziz Estefanos Gniinde (26 Aralk), ayrca Byk
Perhizden nce, Cadlar B ayram fnda ve kasabadan kasabaya de
ien belli aziz gnlerinde dzenleniyordu. Curcunal bando geit
leriyle bu festivallarin tm amac, ciddiyetten uzaklama, sarho
luk, kutsaln kaba istismar, ortaada gnmzdekinden daha be
lirgin katmanlardan oluan snf dzeninin grotesk bir ekilde ba
aa edilmesiydi. Bylece, normal zamanda korkulan ya da ulula
nan her eyin alaya alnmas serbestti, hatta zorunluydu - Cehen
nem ve sakinleri, bilinli olarak fark etmesek bile, bu tr kutlama
lar iin hl vazgeilmezliini korur.
XVII.
yzyla gelindiinde artk, festivallerdeki Cehennem ge
itleri yle azgnlat, yle saygszlat ki, sklkla iddete yol a
maya balad ve dinsel oyunlar Avrupann her yerinde yasakland
- yalnzca Katolik lkelerde izin veriliyordu, ama oralarda da
1540'da kurulan Cizvit topluluu ya da dier keilerce dzenlen
mesi koulu vard. Ancak bu tr bir festival heyecannn, toplumsal
gerilimi azaltmada oynad rol vazgeilemeyecek kadar nemliy
di. Bylece, Elenceli Cehennem, ortadan kalkmak yerine seklerleti. lk nce, ortaan sonunda, rktc konulara duyulan an
ilginin alegori ve curcuna ile bulumasnn tuhaf bir tezahr ola
rak lm Dans kt ortaya: lm ve onun kostml yandalar,
seyircileri kendi antik gsterilerine ektiler. Ardndan soytarlar
[harlequin] kt ortaya.
Soytar nceleri, bir pagan Alman demonuydu. Fransada, vah
i av gecesinde ortaya kt dnlen bir demon ordusunun li
deri oldu - ngiltere onu, Avc Heme, Almanya ise Erlknig (E11Kral) olarak tand. Sahneye k, en azndan XIII. yzyla kadar
geriye gider: En eski Fransz sekler dramas olan Adam de la Hal
le nin Le Jeu de la Reullee'inde Harlekin Croquesot olarak kt
189

sahneye. talya'da Arlecchino olarak, "dinsel iblisler yasaklannca

onlarn yerini alan komik isimli, kaba davranl, sokakta doala
ma oyun sergileyen aktrler olan zanni ya da soytar grubunun par
as oldu. Bir dieri Pulcinellayd (Polichinelle, Petruka, Punch).
XVIII. yzyldaki kukla tiyatrosunda yapt kariyerin ardndan
Soytar, comed'a deU'arte arasna katld, kadns incelikte davra
n biimleri edinip kendine zg bir kostm benimsedi ve nihaye
tinde, bugn alveri merkezlerinde ve parklarda grdmz can
skc sokak minicilerine dnt.
Komik bir Cehennem 'i anlatan yazl parodiler de vard. Saint
Pierre et le Jongleur, XIII. yzyl Fransasndan kalmadr. Jonglr,
komik bir iblisi oynayan bir tr sokak soytarsdr. lnce Cehennem e gider. Lucifer ve demonlar ruh toplamaya ktklarnda.
Aziz Petrus ile Cehennemdeki tm ruhlar zerine kumar oynar,
kazanan Aziz Petrus olur. Geri dnen Lucifer fkeden kudurur, soy
tary Cehenneminden atar ve bir daha da onlardan birini oraya al
mamaya yemin eder. Yine, yaklak olarak ayn dnem den, Salut
d 'E n fer, demon Tervegann salonundaki yemek m asasnda bulu
nan btn yiyecekleri tarif eder- daha ok, kzarm sapkn var
dr.
Harlequin ve Punch gibi, Gargantua ve Pantagruel de kken
olarak sahne demonlardr ve onlarn maceralarn anlatan kitap
Gargantua et Pantagruel, soytarlk ruhunda yazlm bir msteh
cenlik. pislik ve sarholuk lenidir ve en elenceli Yedi lmcl
Gnah hikyesidir. Bu tiir hikyelerdeki mizah, komedide oun
lukla olduu gibi, gncellie dayand iin gnmzde pek tutmu
yor. Bunlar, Fairy Queen kadar lszdrler, ama biri tmyle sa
ray evresinin hnerli bir eseriyken, dieri kasten banaldir. nce
Fransiskan keii, ardndan bir Benediktin ve daha sonra da tp
doktoru olan Franois Rabelaisin (1495-1553) yazdklarndan do
lay bana bir ey gelmemesi, zamann deimekte olduunun bir
iaretidir. Rabelaisnin yksek mevkilerde dostlan olduu da sy
lenir. ki bu onun sansrden daha ar bir ceza almaktan kurtulma
sn aklayabilir.
Komik olaslklar dnrsek, Rabelaisnin Cehennemi ha190

yatknc, hatta yavandr. Onun Romal modeli Vergilius ya da Ovidius deil, Cehennem'ini tek esprilik bir akademik hicive eviren
Lucianuslur. M enippus'ta Lucianus, br dnyada filozoflarn y
celtildiini, Kserkses ve skender gibi krallarn ise alaltldn
gsterdi. Rabelais bu imgeyi, (ayakkab tamir eden) skender ve
(hardal satan) Kserksesten balayp klasik tarih ve mitolojiye, Arthur hikyelerine ve dier romanslara, papalara vs. uzanarak uzun
bir nller listesine yayd. Rabelaisnin onlar iin bulduu tek yeni
ikence ise frengiydi. Bir de onun Cehennem inde bolca ienir.

Ortaan sonlarnda insanlar, deyileri ve dier halk edebiyat

rnlerini derlemeye balad. Brueghelin ataszleri ve ocuk
oyunlar resimleri ile Yedi lmcl Gnah ve Cehennem izimleri
bu ilgiyi yanstr. Ortalktaki bol miktarda cehennemi malzemeyi
dnnce, birisinin bunu kategorize etmeye almas pek srpriz
olmamal. lk Cehennem aratrmacsnn ad Reginald le Queuxyd ve 1480 tarihli kitabnn ad da Baratre InferneVdi.
Kitapta, birada yaplmakta olan yapmaya, pagan ve Hristiyan
kaynaklarn saknmadan alnt yaparak bir araya getirmeye, Cehennemin mahkmlarn ve orada grlen manzaralar anlatmaya
ve bu malzemelerden sonular karmaya girimitir. lk olarak,
ahlk, yergi, at, soyktk, teoloji, tarih, felsefe ve mitoloji"den
altm iki eski kaynan adn verir. Elli Hristiyan yazarn, on Kut
sal Kitap blm ya da apokrifal kitabn adlar gelir ardndan. Al
d rnekler arasnda biroklarnn yannda Tunda! ve iko Charlesn grleri de vardr, ve iindekiler blmyse ok ikindir.

FELEM ENK R E SSA M L A R V E BR TALYAN

Jan Van Eyck (y. 1390-y. 1441) XV. ve XVI. yzyllarda serpilip ge
lien Felemenk sanat ekolnn ilk ustasyd ve Son Yarg adl eseri
geleneksel Cehennem imgelerinin lm nkilerle - ya da yeni ve
allmadk imgelerle - yer deitirmeye baladklar noktay ok
191

gzel gsterir. Roger Van der Weyden, Dieric Bouts ve Hans Memling sunak arkasndaki panolar iin dikkate deer, hatta gzel Ce
hennem sahneleri resmetmilerdir. Ancak gelenein iyice tesine
geen Bosch olmutur.
Hieronymus Bosch (y. 1460-1516), ok az saydaki, gerek an
lamda zgn Cehennem yaratcsndan biridir. XV. yzyln sonla
rnda gelenek olduu zere, sunak arkasndaki tahta panoya ya
plan bir Son Yarg resminde, soldakindeki Cennet ya da Edeni
dengelemek iin sadaki panoda bir Cehennem olurdu, ancak
Boschun kanatl resimlerinde Cehennem sinsice tm kompozis
yonu kaplama eilimindeydi.
Bosch. adn ald (aile ad van Aken'di) bir Felemenk tara ka
sabas olan Hertogenboschda yaad. Gnmz Hollandasnda
Belika snrnda ve Ren nehri yaknlarndaki bu kasaba, ortaan
sonunu getirmeye balayan gelimekte olan orta snf kasabalarn
dan biriydi. Bu noktada, ortaa Kilisesi hl egemendi ve Bosch
ile ailesinin ou yesi, Bakire'ye bal birok dinsel gruptan biri
olan Meryem Kardeliine yeydi. Bykbabas, babas, kardei
Goosen ve drt amcasndan en az ressamd, ama byk ihti
malle bykbabasna ait olan bir fresk hari, hepsinin resimleri
kaybolmutur. Bosch, 1479 ile 1481 arasnda bir tarihte zengin bir
kadnla evlendi. Yapt baz ilerin tarihleri dnda, onun yaam
hakkndaki bilgi de bu kadardr.
Sanat tarihilerinin ok ilgisini eken ve artan resimleri. Ce
hennem tarihinin sk takipileri iin daha anlalabilir gelebilir.
Okuma yazma bilsin ya da bilmesin, Bosch zamannn adamyd ve
o zamanlarda Cehennem zengin bir gr, alegorik fantezi, valye
parodisi, mit ve folklor, dinadam dmanl, grotesk yaklam,
mstehcenlik ve samalk geleneini ieriyordu. Bosch, deiken
leri yeniden ve yeniden deneyerek bu karm resmetti. Cehennem,
onu dier konulardan daha ok ekti; Eden resimlerinde bile asi
melekler gkten derken kk cinayetler - fare, kurbaa, geyik ilenir. Orta panolarnn birinde, saman dolu yk arabas, zerinde
bir demon olduu halde Cehennem 'e doru gider; Viyanadaki Son
Fu/'^/sda ortadaki pano A rafa benzer; Dnyevi Zevkler Bahesi.
192

geleneksel bir yeryz cennetinden ok Venusbergi ya da mitik

Cockaigne lkesi ni artrr.
Ancak sk sk tandk nirengi noktalar grrz. Demonlar, kur
banlarnn paten kayd Slilh nehri kylarnda onlar ie geirip
tavalarda kzartr. Tundalin inei Samanarabas Cehennem inin
kprsnden geer, kuu da Bahe Cehennem 'de gnahkrlar yu
tup karr. Tencere, tava ve mutfak eyalar alar ve frnclarla
balanty hatrlatr; mzik aletleriyle birlikte amatasn ima
ederler. Yedi lmcl Gnah ve onlarn cezalarm grebiliriz. Yu
varlak frnlar, kazanlar ve Cehennem azn antran kaplarla mi
mari tandktr. Demonlar ve ikenceler imdiye dek grdklerimiz
den daha eitli ve yaratcdr, ama tmyle de farkl deillerdir.
Dante gibi Bosch da eski malzemeyi alp kendine zg bir tarzda
kullanmtr. (Boschun, Danlenin eserini bildiine ilikin bir ipu
cu yoktur; kaynaklar tmyle Kuzeylidir.)

88. Cehennemin Ayklanmas, Yal Pieter Brueghel

F13 N /C clcnnetm n Tarihi

D anteninki gibi, Boschun yenilikleri de baarldr. Matbaa

icat edilmiti ama fotoraf hl yoktu ve onun eserlerini yalnzca
rastlayanlar biliyordu; gelecek kuaklar iin byk bir ans olarak,
bunlar arasnda baz gl sanatseverler de vard. spanya Kralie
si sabella, 1504de ldnde Boschun eserine sahipti; o za
manlar Hollanda. spanyanm egemenlii altndayd. Venedik Kar
dinali Grimani de Boschun eserlerini almt, byk olaslkla im
di Doges Saray'nda bulunan Cennet ve Cehennem de ondayd. An
cak Boschun en merakl alcs, dierlerinin elindeki eserleri de al
maya koyulan spanya Kral II. Felipeydi (1527-1598). Felipe na
ho bir adamd, fanatik bir Katolikti ve yalnzca ngilterenin
Kanl Marysinin kocas olarak deil, Engizisyonun en iren
arlklarnn sorumlusu olarak da kt bir n yapmt. Onun.
Boschun eserlerine duyduu ilgi sayesinde, Lizbon'daki, Escorial
ve Prado mzelerindeki zengin koleksiyonlar olumutur.
Bu ilgiden Flanders de payn ald. Yksek tabaka, eytani iler
mi istiyordu? O halde istedikleri verilecekti, Anlvverp ve Brksel
evresindeki ressamlar bu konuda uzlant. Bylece ie koyuldu
lar; bunlar arasnda Jan Mandyn, Pieter Huys, Pieter Brueghei
(y. 1525-1569) ve oullar Jan ve Pieter de vard. (Gen Pieter, yap
t Cehennem manzaralarnn bolluundan dolay Cehennem" la
kabn almt).
Bunlar arasnda en iyisi, Yedi lmcl G nah'a mizah katan.
Asi Meleklerin D'ne (1562) takn bir enerji veren Yal Bruegheldi. Onun en rkn tablosu Cehennemi deil, Kyam eti an
latr: lm'n Zaferi adl eserinde. lm soluk renkli bir atn ze
rinde bir araba dolusu kafatasn ekerken, Yecc ile Mecc gle
rini temsil eden iskeletler saf tutmu yrmektedir. Ancak Dtlle
Grie (y. 1534) daha da zgndr. Brueghelin en ok bilinen eser
leri, ounlukla halk deyilerini ve ataszlerini resmettikleridir ve
bu resim de Cehenemin azn talim edip tek bir izik almadan
geri dnecek kadar kzgn olan bir kadn hakkndaki komik ve ka
dn dman bir aforizmay anlatr. Dulle Griet (Kzgn Gretel)
zrh giymitir, elinde dev bir kepe sallamakta ve bir pazar sepeti
ile bir anta dolusu ganimet tamaktadr ve evresindeki demonik
194

F 1 3A R K A /C chcnncm in Tarihi

faaliyet karsnda son derece soukkanl grnmektedir.

Brueghelin oullar daha az zgn ve daha oportnisttirler. Jan
Brueghelin Orpheusu tm sanat akmlarndan farkl unsurlar bir
araya getirmitir: Rnesansn plakl, Boschun grotesk imgele
ri, babasnn mizah. Yani, her amaca uygun bir Cehennem manza
rasdr.
Yaamm Cehennem e harcayan Bosch ya da piyasaya ynelen
BruegheFlerin aksine Michelangelo Buonarroti (1475-1564), Cehennemi yalnzca bir kez resmetmitir. Ancak, Vatikandaki isti
ne apelinin duvarndaki Son Yargs dnyann en mehur resim
lerinden biridir ve baskn unsurdan ok uzak olsa da onun Cehenliemi unutulmazlar arasndadr.
Michelangelo, talyan Rnesansnn en parlak dneminin en
ltl mcevheriydi. Uzun yaam boyunca, kendisini daima bir

89. Son Yarg, Yal Pieter Brueghel

195

ressamdan ok bir heykeltra olarak grmt: ama ikisinde de ok

baarl eserler vermekle kalmam, Rom adaki San Pietro Kilises inin kubbesini de tasarlamtr. Uzun mrndeki birok baars
na burada deinmesek de, kesinlikle bir Hristiyan olmasna ve ya
landka ruhani eylere ilgisinin artt dnlmesine karn,
genliinde Lorenzo de' M edicinin bahelerinde rendii Platonun fikirlerine de ok bal olduunu bilmek de yarar var. isti
ne apelindeki Son Yarg da dahil tm eserlerinde klasik Yunan ru
hunun yansmalar vardr.
Michelangelo, istine apelinin tavan ve kemerlerini 1508 ile
1512 yllar arasnda tamamlad. Bu, onun iin uzun ve rahatsz a-

90. Michelangelonun Son Y'a/g/'sndan bir detay, ilk kez gerekten, sonunda, geri
dndrlemez biimde Cehennem'e gitmekte olduunu fark eden bir gnahkr gs
teren bu imge, Bat sanatnn en nl imgelerindendir.
196

lma saatleri boyunca inaat iskelesine uzanp yzn yukar e

virmek zorunda kald ok yorucu bir maratondu. 1534te Papa
VII. Klemes onu yeniden grevlendirdiinde hi de honut kalma
mt- istine apelindeki sunan zerindeki byk duvar, Peruginonun freskleriyle kaplyd ama papa oraya bir Son Yarg resmi
istiyordu ve bunu da M ichelangelonun yapmasnda srar ediyordu.
Neredeyse altm yama geldii halde, M ichelangelonun bunu
reddetmesi mmkn deildi. ok gemeden Klemes ld, ama
onun yerine geen Papa III. Paul de ayn derecede srarcyd. Bu
byk freskin tamamlanmas yedi yl srd. Giottonun, Scrovegni
apelinde yapt gibi kendi portresini kurtarlmlar arasna yer
letirmek yerine, Michelangelo dokunakl bir ironiyle kendisini,
Aziz Bartholomeosun ortaa geleneine uygun bir ekilde, ehit
liinin bir simgesi olarak elinde tuttuu yzlm derisine, bitkin
ve topal olarak resmetti.
Resim bittiinde bile dertler bitmemiti, nk papa asistanla
rndan Biagio da Cesena'nn ikayetine kulak vererek, ondan, muh
teem plak erkeklerinin cinsel organlarn kapatmasn istedi.
Michelangelo. bunu yapmay reddetti. Bunun yerine fke iinde,
Cehennemdeki M inosu Biagionun pek de ekici olmayan yzy
le resmetti. Biagio bunu protesto ettiinde papa, Ressam seni
A rafa gnderseydi, seni oradan karmak iin elimden geleni ya
pardm, ama Cehennem de hibir etkide bulunamam, oradan kurta
rlma ansn yok diye karlk verdi. Daha sonra onun yerine ge
en Papa IV. Paul, gereken ii baka bir ressama, Daniele da Volterraya yaptrd. 1990lann geni apl temizlik almalarnda bile,
sonradan eklenen bu ap aras bezleri ve G-stringler karlmad:
Vatikan, bu kadar zamandan sonra bunun imkansz olduunu iddia
etti.
M ichelangelo, bildik doast unsurlar olan hale ve kanat do
nanmlarn kullanmad - resmindeki tek kanat, olduka gizemli bir
ekilde Kharonun kayna ya da belki altndaki bir yarata eklen
mi gibi grnr. Demonlar eek kulakl ve kk boynuzlu olsa da
demonlar ve m elekler insans ve cinsiyetlidir (ya da yleydiler!) ve
M inosun ylan kuyruu vardr. Geleneksel bir canavar demon, - er
197

keksi ve aman vermez sa figr dnda - belki de resimdeki en n

l figre, gerekten Cehennem e gitmekte olduunu yeni anlayan
adama saldrr.
Resim boyunca kvrlarak akan drt cennet nehri vardr, bura
da hava nehirleri ve solda (bizim samzda) btn halinde Stykse
karrlar, yanan Phlegeton ise tededir. Gerek Cehennem resimde
grnmez, buras snrdr. Alt ortada gnahkrlarn yand frn
benzeri yap, yalnzca birka kiinin kurtarlmaya baland A raf
temsil eder.

198

XIX

Reform asyon

Kiliseye kar duyulan honutsuzluk, XII. yzyldan sonra, bask

lara ramen artt. Ruhban snfnn byk bir blmnn yolsuz
luklar. cehaleti, riyakarl ve kaytszl iten dinsel inan sahibi
olan insanlar rahatsz ediyordu; utanmazlk derecesindeki af sat
kanayan bir yarayd. Manastrlarn byk serveti, vergisiz toprak
larnn iyice genilemesi (Avrupann te biri ile yans arasnda bir
alan), harata srar etmeleri, siyasete karma haklar ve Kutsal Kitapa dayal kendi mahkemelerinin varl sekler prensleri iyiden
iyiye ileden kard. Ticarete dayal orta snfn egemen olduu
kentlerin bymesi, otokratik hiyerarik yapsyla feodal sistemi
iyice etkisizletirdi. XIV. yzylda, bazen iki, hatta papa ayn za
manda ibanda oluyordu, bu da papaln gzden dmesini hz199

landrmt. Engizisyon'un vaheti, atete yakarak idam cezasnn

kitleler iin bir elence olduu, sapknlarn, Yahudilerin, czzamllann ve - ok gemeden - cadlarn katlinin meru sayld bir
ada bile, duyarl insanlarn tepkisini ekiyordu.
XV.
yzyln ortalarnda matbaann icad, muhalefetin kna
inanlmaz derecede yardmc oldu. Kilise, sradan insanlarn Kutsal
Kitab, brakn evirisinden, Latincesinden bile okumasn sapkn
lk sayyordu. Ancak oaltlan eviriler, Kiliseni bulduklarn
(hatta yakalarlarsa evirmenlerini bile) yakmasna ramen, XIII.
yzyldan beri sessizce yaylyordu ve matbaayla birlikte bu yayl
ma nlenemez hale geldi. Dahas, ok gemeden, yeni fikirlerle do
lu kitaplar da geni bir okuyucu kitlesine ulamaya balad.
Bu yeni dnemin ilk ok satan kitabnn yazar, kitaplarnn sa
tlar yzbinlere ulaan Roterdaml Desiderius Erasmustu (y.
1466-1536). yi bir yazar ve byk bir hmanist olan Erasmus, or
taa Kilisesi'nin paralanacan ngrd -T h e Praise o f Follyde
[Delilie vg, ev. Derya Tekgz, Gn Yay., 2 0 0 J (1511) de hic
vetti- ama beraberinde ortaln kan glne dneceini tahmin ede
medi. Aristocu Skolastik metafizie ve teolojik formllere kar
Platonu savundu - A rafta geirilecek zaman, sanki bir matema
tik fomlyle doru olarak llebilecek bir kavanozmu gibi yl
na, ayna, gnne ve saatine kadar hesaplarlar. Sanki orada yllar
n geirmiler gibi, C ehennenf in her yannn tam tarifini yaparlar!
- ve Kilisenin gnah bedeli, hac, cenaze ayini gibi ticari giriim
lerine ve kurtulula ilgili dier fnansal aralarna kar kt. Kut
sal Kitabn kendisine ynelinmesinin ve akl ile entelektel zgr
le dayal barl bir ahlki reformun savunuculuunu yapt.
Yzyllardr rtbas edilen eserleri yeniden okunmaya balanan Origenesin yeni bir basksn hazrlarken lmesi de tmyle bu tablo
ya uygun grnyor. Onu eletirenler, XVI. yzylda din adna d
klen kanlar hatrlayarak, kararllk yoksunluu diye grdkleri
lmll yznden ona saldrdlar. Onlara gre, Erasmus ncl
ele alm olsayd, eski eytani Kilise uyum iinde reforme edilebi
lir, birlii korunabilir ve yzyl sren katliam, zulm ve kymdan
kanlabilirdi.
200

Onun yerine, an lideri, tutkulu bir keskinlie sahip olan ke

i Martin Luther (1483-1546) oldu. Renkli, etkili konuan bir ka
lay madencisinin olu olan bu adam, 1517de Wittenberg kilisesi
nin duvarna, gnah balama sistemine kar doksan be tezini
asp ilkeleri uruna yaamn tehlikeye atarak ok farkl bir tavr or
taya koymutu. Hedefleri, Erasmusunkilerden pek farkl deildi:
Skolastisizme kar Kutsal K itapa dnlmesi, gnah balama ve
dier yolsuzluklarn bitmesi. Ancak uzlama imkan grmyordu.
Mthi enerjik ve isten sahibi bir adamd ve manastra, ardudan
da bu reform misyonuna dorudan Tanr tarafndan arlm oldu
una inanyordu. Onun yapt gibi, K iliseye kar dorudan halka
ve Alman prenslerine arda bulunmak ok tehlikeliydi. Ama o,
kadere inanyordu.
Luther manastrda, Augustinus zerine alt ve ortaan aka
demisyenlerinin, zellikle de Aristotelese hayranlklaryla Skolas
tiklerim yoldan saptna ikna oldu. Okumalarnda onu en ok ar
pan fikir, ilahi takdirdi. Lutherin anladna gre, Augustinus, in
sann kurtulmasnn da lanetlenmesinin de yalnzca Tanrnn sei
mi olabileceini sylyordu. Bu yzden, tm Kilise yapsnn br
dnya iin araya girmesi botu ve bu sistem, kt niyetli kiilerce
srf agzllkten uydurulmutu. ok gemeden Rom adaki ma
kamn, eytan tarafndan ele geirildiini ve Deccalin taht oldu
unu dnmeye balad.
Luther, A raf' ve Bakirenin efaati ve ilahe oluu dahil.
A raf'la ilgili her eyi bir kenara att. Cehennem i Augustinusunki
gibiydi, yani, kadiri mutlak Tanr tarafndan ktleri cezalandrmak
iin hazrlanm rktc ve ebedi bir yerdi. Tanr'nn ihsan olma
dka kimse oradan kurtulamazd ve sonucu etkilemenin de hibir
yolu yoktu - iyi ameller yalnzca Tanr'nn inayetinin bir gsterge
siydi, kendi balarna etkileri yoktu; ller iin dua etmek bounayd. blis, T annnn hizmetkryd, Tanr tarafndan yaratlmt ve
dmesi de Tanrnn takdiriydi. Eski l babalarndan biri gibi,
Luther de kendisinin demonlarca taciz edildiine inanyordu ve tam
bir ortaa adam gibi, bu demonlar barsaklaryla ilikilendiriyordu - anlalan, gaz ve peklik sorunlar yayordu. Luther ayrca,
201

byclerin varlna ve onlarn blisle anlama yaptklarna da

inanyordu; bu da ackl cad av konusunda Protestan kaytlarnn,
mmknse, Katoliklerinkinden niye daha kt olduunu aklyor.
Reformasyonun ikinci lideri John Calvin (1509-1564) Fran
sada dodu, ama ana ss olan Cenevre ile anld hep. Lutherin
fikirleriyle daha rencilik yllarnda tant ve yirmili yalarn ba
nda da inanlarndan dnd. Lutherin ilkelerini kabul etti ama
takdiri ilahi konusunda daha da ileri gitti. Ona gre. Tanrmn, za
mann balangcnda takdir ettii plan yrrlkteydi. XVII. yzyl
ortalarnda Cambridge Calvinistleri, Kimi insanlar ve melekler
iin ebedi yaam, dierleri iin de ebedi lm takdir edilmitir di
ye yazacaklard. Yani sa tm insanlk iin deil, yalnzca seilmi
ler iin lmt. eytan, ktleri cezalandrmak iin T annnn em
riyle hareket ediyordu. Dualar, iyi ameller, lm deinde tvbe
kar olmak ve gnah karmak kamlamaz kaderi deitiremezdi.
Calvin bile, ifte ilahi takdirin ok sert olduunu itiraf etti. Yine
de Tanrnm her eyi bilen ve her eye kadir olmas nedeniyle, man
tksal olarak tutarl bir konumdu.
Luther de Calvin de, Reformasyonun nc lideri svireli
Huldreich Zvvingli de (1484-1531) A raf reddetti, ama de vaf
tiz edilmemi bebekler iin bir Limbusu ve lm ile Son Yarg ara
snda geici bir durumu doruladlar. Calvin'e gre, bu srada seil
miler brahim'in kucama gidecekti ve,
Lanetlennilerin bana gelecekler, kukusuz Yudann iblisler iin
syledikleriyle ayndr: K esilm i cezalarn ekmek iin gtrlene
dek. zincire vurulacaklardr.

Yeniden diriliten, blisten ve ebedi Ceheruem'den kukular yok

tu. Evrensel balanma konusunda Origenesin grlerini payla
an Anabaptistler adl bir reform grubu, hem Luther hem de Katolikler tarafndan sapkn ilan edildi ve iki kal bask grdler. Dier
yandan, Jacobus Arminius (1560-1609), zgrce saya inanmay
seenler iin kurtulu takdir edildiinin dnld artl ilahi
takdiri nerdi. Arminiusuluk, doktrinel olarak zan altndayd.
202

ama Protestan dncenin iine szd ve sonunda baskn bir unsur

oldu; gnmzde neredeyse btn Protestanlk aa yukar Arminiusudur.
XVII. yzyln ortalarnda, dinsel savalar nihayet son buldu.
Dinsel meseleleri vatandalarn oylamasna sunan svire de dahil
bu savalardan etkilenmeyen Avrupa lkesi yoktu. talya, belki kl
trel rnesansnn erken gereklemesinden, belki de byle bir ilgi
yi yeniden canlandran klasik antikiteyle yakndan ilikili olduun
dan ya da eski papalk hiyerarisinin talyan aristokrasisiyle yakn
aile balar olmasndan, Venedik ve Floransada reformist kml
danmalar olsa da Protestan svireye g yaansa da Katolik kal
d. Engizisyon, spanya'da deiimi engelledi, Portekiz, rlanda,
Avusturya, Dou Avrupa ve gergin bir ekilde Fransa da Katolik
kald.
Tm skandinav lkeleri, resmi din olarak Luthercilii benim
sedi ve XVI. yzyln ortalarnda, hl Luthercilerle Calvinciler
arasnda blnm olarak yar yarya Protestan olan Alm anyada da
Luthercilik yasallat. Fransz Huguenot "Presbiteryanlkn uyar
layan John Knox (1505-1572) liderliindeki skoya gibi, svire
de C alvini izledi. II. Philip'in Hollandada engizisyon mahkeme
si kurmaya kalkmas, Hollanda'nn Protestan. Belikann ise
Katolik kald bir blnmeyle sonulanan sert bir mcadeleye yol
at.
ngilterede, VIII. Henry, inan yznden deil siyasi neden
lerle Roma ile ilikileri koparmaya yneldi ve onun ngiliz Kilise
si, papasz papalk olmay tasarlad. Yeni filizlenen Protestan fi
kirlere kaplan sapknlar yaktrd ve kilise ile devletin birliine
ilikin rahatszl belirten piskoposlarn kellesini vurdurdu. Ma
nastrlar datt, mallarna ve topraklarna el koydu. Resm bir n
gilizce Kutsal Kitap ve Katolik putperestiikten arndrlm ama
eski deerlere sk sikaya bal ana dilde bir dua kitab hazrlanma
sn tevik etti. Olu VI. Edward bu politikalar srdrd ve Kan
l Mary lkeyi yeniden Katolik yapmaya abaladysa da ok ge
kalmt.
ngilterenin en byk ans, 1. Elizabethin uzun hakimiyet d
203

nemiydi (1558-1603). Kralie, dier yneticilerin ounun aksine,

doutan gelen bir yetenekle pazarlk ve uzlama sanatlarndan an
lar gibiydi. ngiliz Kilisesi, Elizabethin ruhani meselelerde Ba
Ynetici olduu yapsyla, devlet dini olmay srdrd (Bu terim,
bir kadn e f olarak kabul edemeyecekleri incitmemek iin se
ilmiti.). Katoliklere para cezas veriliyordu ama, John Knoxun,
ngiliz parlamentosundan bir yl sonra Aai Rabbaniyi ve papalk
otoritesini reddeden sko Presbyterianlar dahil, kimse zulm
grmyorlard. Ksaca, Elizabeth dnemi, ngiliz Rnesans ile
eanlamldr ve byle nemli bir zamanda byle makul bir lider ve
rerek ans ngiltereye iki kez glmtr.
Elizabeth dneminin grkemi, bata William Shakespearein
oyunlar (1564-1616) olmak zere, dramatik edebiyatndadr. Sha
kespearein Cennet ve Cehennem konularna hi deinmemi ol
mas biraz artc gelebilir, ama iin asl, bu konulara girmekten
men edilmiti. Eski mucize oyunu, kendi amataclnm kurban
olmutu ve yzyln ortalar itibariyle hemen her yerde yasaklan
mt. ngilteredeki son mucize oyunu, 1584 ylnda Coventry.de
sahnelendi ve grnd kadaryla da ngiliz parlamentosu iin
barda taran son damla da 1589 ylnda sahnelenen M arloweun
The Tragicall Histori o f Doctor Faustus'u [Doktor Faustus, ev.:
rfan ahinba. teki Yay., 1998J oldu. Bu oyunun 1594 ile 1597
yllar arasnda yirmi kez oynanm olduunun kant var, ama
bu tr oyunlarn oynanmas resmen yasaklanmt. Daha yalnzca
birka yl ncesine kadar popler tiyatronun tek biimi olan dinsel
oyunlar Britanyada, tam da Shakespeare'in kariyerine balad
I589da yasakland ve yeni bir popler dnyevi elence biimi
oluturmak ona ve Elizabeth dneminin onun gibi ahsiyetlerine
kald. O zamana kadar sekler drama bilgilik taslayan, yapay
oyunlardan ibaretli ve yalnzca st snflara oynanmt.
Bu nedenle Doktor Faustus'a., dnemin ekseni denebilir. Tart
mal bir oyundu ve yazan Christopher Marlowe (1564-1593), tar
tmal bir gen adamd. Dmanlar onu, ateizmle, kfrle, casus
lukla, ahlkszlkla (ecinsellikle) suluyordu ve byk olaslkla
da hepsi doruydu. Bir ayakkabcnn, akademik bursla olunu
204

Cam bridgee gnderebilecek bir lonca yesinin oluydu. Kabahat

lerinden dolay mezun olamama tehlikesi iindeydi, ama Taht onun
lehine araya girdi - yle grnyor ki, Usta Marlowe lkesinin
karlaryla ilgili meselelerde derslerini ihmal etmiti - ve 1584te
mezun oldu. yl sonra M.A derecesini almak iin renimine
devam etti. Cizvitler hakknda casusluk yapmas iin birka ayl
na Rheimse gnderilmi olduu ve niversite yetkililerinin onun
Katoliklie gemesinden korkmu olabilecei dnln bu dne
min ngiliz Katolikleri niversitelere girebiliyor, ama derece alamyorlard.
Bir oyun yazan olarak, Marlowe hemen baarya ulat. Yirmi
yandayken yazd Tamburlaine'la (y. 1587), gl bir kahra
man ve Marlovyan uyaksz iirinin etkileyici ve grleyen dilini
yaratt. Ama onun en mehur oyunu Doktor Faustus'lu.
Bu oyun, ngilizce'ye 1592'de P.F., Gent. tarafndan evrilen,
1587 tarihli bir Almanca kitaba, Historia von Dr. Johan Faustene
dayanr: ama M arlow eun oyunun 1589 tarihli olduu dnlr.
P.F.nin, ngilizce evirisine. The Historie o f the Damnable Life
and Deserved Death o f Doctor John Faustus, Newly imprinted and
convenient places amera/er/...baln koymas, imdi kaybolan es
ki bir basmn varolduunu gsteriyor. Bu basm genellikle, Faust
Kitab diye geer.
Ruhunu blise satan filozof hikyesi eski bir hikyedir ve H
ristiyan efsanesinde, Resl Filipus (Resllerin leri 8.5) tarafndan
vaftiz edilen ve ounlukla, ikinci yzyldan kalma apokrifal Pet
rusun leri'ne gre, Petrus onun dp kafasn krarak lmesine
sebep olmadan nce Roma Forum u'nda byyle uarken resmedi
len ilk yzyln Gnostik bycs Samaryal Simon M agus'a kadar
uzanr. Helen, onunla seyahat eden eski bir fahienin adyd ve Si
mon onun, Troyal H elenin (Sofyann, Havvann, Bayan Nuhun
ve Mecdeli M eryemin de) yeniden cisimlemesi olduunu iddia
etti; Helen de. neredeyse her zaman yer ald hikyeye ilk kez by
le ginni oldu. Kutsal eylerin sat ya da takasna Simon M agusa
atfen Simoni denildi ve Protestanlar iin, Katolikler'in gnah be
delleri ve rahiplerin maa ve makamlar katksz simoni olduun205

91. XIII. yzyldan bir Fransz el yazmasndan, Theofilis. Demon phesiz ki iblis
kyafetli ve maskeli bir aktrdr.

dan din savalar srasnda ad ok anld. Simon, tam bir sahte

peygamber rneiydi ve tm Hristiyan sapknlnn babas sayl
d. Dante onu. aalara, Sekizinci Daireye koydu ve bir Deccal
tipi olarak grld - ki o zamanda Deccal, Potestanlarn papa
iin kulland yaygn lakapt.
Ortaada sevilen ve sk sk izilen bir hikye de Adana denilen
bir Trk kentinin kilise diyakozu olduu sylenen Theofilisin hi
kyesidir. Greve yeni gelen bir piskopos onu iinden atnca, Theoflis, blisle ilikiye gemek iin Yahudi bir bycye gider ve blisle, kendi kanyla bir anlama imzalar; baar ve servet karl
nda ruhunu satmtr. stediklerine kavuur, ama vicdan onu ra
hat brakmaz. blisie yeniden pazarlk yapmay dener am a baara
maz. Bakireye dua ederken uykuya dalar ve ryasnda, M eryemin
elinde yapt anlamann belgesini tadn grr. Meryem, Cehennem e inip belgeyi blis'ten bizzat aldn ve Theoflisin affe
dildiini syler. Uyannca anlama belgesini yannda bulur ve g
nah karr ve huzur iinde lr. Bu, Bakireyi blisin karsna ko
yan dzinelerce kurtar hikyesinin en mehuruydu.
Gerek bir Doktor Faustus, 1509 ylnda Heidelbergde niver
siteden mezun oldu. Onun hakkndaki hikyelerden biri, gya tarih
sel olarak da dorulanr: Hapishanedeyken papaza, bedava arap
karlnda, yzndeki kllardan ve tepesindeki salardan bak
kullanmadan nasl kurtulacan sylemeyi teklif etmitir. arap
gelir ve Faustus papaza bir arsenik merhemi verir ve papaz, yalnz
ca yzndeki kllardan deil, derisinden de kurtulur! Grnen o ki.
bu sadist akac, gnmzde erken Rnesans bilimadamlar olarak
grdmz tm ahsiyetlere uyan bir i tanmyla filo zo f, by
c, simyac ve astrolog olarak amtr dkkan: Nicoiaus Kopernik (1473-1543), John Dee (1527-1608), Tycho Brahe (15461601), Giodano Bruno (y.1548-1600), Francis Bacon (1561-1626),
Galileo Galilei (1564-1642) ve Johannes Kepler (1571-1630) dier
rneklerdir. XVII. yzyln ilerine kadar, Newton simya alm
t, bir yzyl sonra da Goethe.
Protestanlar iin skolastik renim sorun olurken, Katolikler
207

92. Edward Alleyn, Doktor Faustus rolnde.

iirt de sekler aratrma bir ba belasyd. Tm bilgili kiilerin "ya

sak bilginin peinden giderek blisle bir ekilde ibirlii yaptkla
rna inanmak ok kolayd - nkleer ada buna glp gemekte
pek acele etmeyelim, unutmayalm ki, ilk cad av frtnas da 1590
ile 1620 yllar arasnda Avrupay kasp kavurmutu. Marlowe,
Doktor Faustus'u yazarken Macbeth' de olduu gibi, blisle ya da
demonsu tiplemelerle anlama yapma fikri fazlasyla ortalardayd.
Faust kitab, kt hretli Alman doktor hakknda yllardr o
alp birikmi birok efsaneyi olduka dzensiz ekilde bir araya
toplad; M arlowe'un oyununun, orta blmnde bu denli karmak
olmasnn nedeni, kitab fazlasyla yakndan takip etmesiydi. Mar208

lowe burada da bir gelenek balatmtr; uzun Faust geleneindeki

tm nemli almalar dzensizdir {The Picture o f Dorian Gray
[Dorian G rayin Portresi, ev. Nihal Yeinobal, Can Yay., 2003]
gibi daha kk olanlarn bile ortalar karmaktr - zaten Cehennem in asli nitelii de kaos deil midir!).
Mefostoflis, tpk Eski A hit'te eytann Yahvemn dnyevi hiz
metkr olmas gibi, Faust kitabnn byk Luciferin hizmetkr
olan yeni karakterinin Marlowe tarafndan syleni biimiydi. Yu
nanca Ik sevmez anlamna gelebilecek olan uydurma bir sz
cktr; daha yaygn olan Mefisto ise, Latince pis kokan anlam
na gelen mephitusz. yakn durur. M arloweun blisi, kimi zamanlar
yannda geleneksel en demonlar olsa da ciddi, ironik, hatta melan
koliktir. Bu adan Rabelaisin zarif, incelikli bycs Panurgee
(Her eyi yapan, Gnostik Demiurgos zerine bir oyun), bir ey
ler borludur. Ne bir ayartc ne de bir yalancdr, aksine hem ken
di kaderine hem de kukucu bilimsel yaklamyla ne ruha ne de
Cehenneme inanan Faustusun kaderine kar tmyle kaytszdr.
Eer Cehennem olacaksa. Faustus sevinle klasik olann tercih eder;
u lanetlenme" szc beni rktmyor,
nk ben Cehennemi Cennet Baheleri'nde alt ettim
Ruhum eski filozoflarla olacak
Yine de merak iindedir. M efostoflise soru sormaya balar:
FAUSTUS: Peki L uciferIe yaadnz nedir?
MEFOSTOFILS: LuciferIe den mutsuz ruhlar,
L ucifer'le Tanrmza kar ibirlii yapular,
Ve LuciferIe ebediyen lanetlendiler.
FAUSTUS: N ereye lanetlendiniz?
MEFOSTOFILS: Cehennem e.
FAUSTUS: Peki o zaman sen nasl Cehennem in dmdasn?
MEFOSTOFLS: Niye ki, buras Cehennem, ben de dnda deilim .
Dn ki, Tannnn yzn gren
Ve C ennetin ebedi neesini tadan ben,
Ebedi erinten mahrum kalarak
On bin Cehennem le cezalandrlmadm m?
F 4 N /C eh e n n em in Tarihi

209

Ve yine:
FAUSTUS: Syle bana, insanlarn Cehennem dedii u yer nerede?
MEFOSTOFLS: Gklerin altnda.
FAUSTUS: Evet, her ey yle, ama neresinde?
MEFOSTOFLS: Bu elementlerin en dibinde.
Azap iinde ebediyen kalacam z yerde,
Cehennem in snrlan yoktur, kendine ait bir yeri de yoktur.
Bulunduumuz yerdir Cehennem.
Ve Cehennem neredeyse biz de hep oradayz.
Ve ksacas, tm dnyann sonu geldiinde.
Ve her yaratk arndnda.
Cennet olmayan her yer Cehennem olacak...
Ve:
FAUSTUS: Faustusu, bu yaamdan sonra bir ac olacan
Dnecek kadar aptal m sanyorsun?
Hayr, bunlar bo laflar ve yalnzca kocakar masallar.
MEFOSTOFLS: Ama Faustus. ben aksini ispatlayan bir rneim,
nk sana lanetlendiimi ve imdi C ehennem de olduumu sylyo
rum.
FAUSTUS: Nasl? im di, C ehennem de?
Hem de buras C ehennem se ben seve seve lanetlenmeye razym.
Ne! Uyumak, yem ek, yrmek ve tartmak m?

Faustus yle olduunu dnmeyi tercih etse de Mefostoflis, yer

yznn Cehennem olduuna ilikin Gnoslik fikri vurgulamaya a
lmyor. Bunun yerine, poena sensus ile poena damni arasndaki
eski farkllatrmay alp Cehennem 'e mahkm bir iblisin nasl olup
da hl yeryznde faaliyet gstermeyi srdrebildiini aklamak
iin ustaca eip bkyor: Fiziksel ikenceden ok, yoksunluun ya
kc acsn ekmektedir. Faust Kitabnn yazarndan daha eitimli
olan Marlowe, bir Protestan olarak bu ayrma izinli olduunu bili
yordu; A rafa kavuan Katoliklerin ise byle bir izni yoktu. Tabii
ki. sonunda Faustus, melodramatik bir poena sensus acsn ekmek
zere gerek Fiziksel Cehennem e gidecektir. Daha az seyircinin
beklentisini karlamyordu.
Lucifer, Beelzebub ve Mefostoflis barp ararak, Faus210

F!4ARK_A/C<hcnnem n T an h

tusun son rpnlarn seyretmek iin gelirler. Ortaadaki lm

dei m inyatrlerinde genellikle ruh iin savaan iyi ve kt me
lekler de gelir, ama iyi melek talebinden vazgeer. Perde alr ve
korkun Cehennem az belirir.
Faustusun. Ah Faustus/imdi yaayacak yalnzca bir saatin
kald diye balayan son umutsuz i konumas, aktrler asndan
zorluuyla nldr ve aktr Edward Alleyn, kendisi iin yazlm
bu szlerle byk ihtimalle sahneyi inletmitir. Ancak, gl dize
lerinden baka, bu i konumada anlam derin baz dnceler var
dr. Faustusun hikyesi Theoflisinkinden farkldr - gnahnn
byklnden deil, Protestanlk'ta efaatilie yer olmadn
dan. Onun iin kurtulu umudu yoktur. Lanetlenii nceden belir
lendii iin (grnrde zgrce seilmi olsa da), Tanrmn gaza
bndan ka yoktur. Faustusun saya seslenii imdiye dek ya
zlm en gzel dizelerdendir:
Al, Tanrma srayacan! Kim beni aa ekiyor?
Bak, bak, Isa'nn kan semada nerede akyor!
Bir damla kan beni kurtaracak, Ey sa'm sa'mn adn sylediim iin paralamayn kalbimi!
Yine de onu aracam - Ah, Ac bana Lucifer Ama Lucifer, Faustusu, merhametin adaleti etkileyemeyecei Pro
testan bir sistemde, lm deinde tvbe etmenin nafile olduu
konusunda batan uyarmtr:
sa, senin ruhunu kurtaramaz, nk o adildir,
Bakas deil, bir ben ayn eyle ilgileniyorum.
Onun ac verici yakarlar da bavurduu Pythagoras felsefesi de
ebediyeti yumuatamaz ya da Faustusu Cehennemin aznda
lklar atan iblislerin para para etmelerinden kurtaramaz. Kan
damlas. Zengin A dam m brahim 'e yalvard bir damla suya ya
plan incelikli bir gndermedir."
Bu uzun konuma, teolojik adan hedefi bulsa da. ikna olduum kadaryla Bri
tanya'da dinsel dram ann nihai olarak yasaklanm asndan dorudan sorumluydu.
O zam anlar iin bu ak bir fitneydi. 1616 ylna kadar (byk ihtimalle, Hamlet'in
babasn saym adan), bir daha iblis sahnede grnmedi, o tarihten sonra da y a l-

211

Marlowe, otuzuna gelmeden bir arbedede baklanarak ldrl

d. Shakespeare'in abartl Kralie Mab konumasn verdii, Ro
meo ve Ju liet'm hatip soytars M ercutio'nun, onun bir portresi ol
duu sylenir; eer bu doru deilse, olmas gerekir.
Shakespeare, ksmen de rakibi sayesinde, edebi gelenein d
na kmaya zorland, ki ona hibir zarar dokunmadna kuku
yok. Oyunlar, dnemin batl inanlar ve itikatlar hakknda by
leyici ipular verir ve bunlar, dinsel temalardan kanmadaki ze
ni nedeniyle de gvenilir bilgilerdir. Hamlet [Hamlet, ev. Sabahat
tin Eybolu, Remzi Kitabevi, 1983] (y.1602) harika bir eskatolojik elikiler yumadr ve - teolojik adan makul Doktor Fausm.v'un aksine - sradan popler inancn bir aynasdr.
lk olarak, bir hayalet vardr. O zamanlar insanlarn ou haya
letlere inanyordu ve Katolikler onlar, Shakespearein - M ac
bethde deilse de - burada yapt gibi, A raf ile ilikilendiriyordu.
Ancak Shakespeare Katolik deildi ve Ortak Dua Kitabnn
XXIIinci Maddesi, A raf aptalca bir umut ve T anrfm n Kelam na saygszlk diye zellikle reddetmiti. Ya Elizabeth dnemi
nin sradan inancnda A raf hl varln srdryordu ya da haya
letin sahte bir retiden sz etmesi, onun sevimli klkta bir iblis ol
duunun kantdr:
Ben babann ruhuyum senin ve bir sre iin
mahkiimum geceleri karanlkta gezmeye.
Gndzleri ateler iinde kalmaya.
Yanp tiikeninceye dek ilediim gnahlar.
Aklamam yasak olmasayd eer
Yaadm zindann srlarn.
yle eyler anlatrdm ki sana.
Tek kelimesi akln bandan alr,
Kaynayan kann dondurverirdi;
Gzlerin iki akn yldz gibi
Frlard yuvalarndan.
0 bukle bukle salarn ayrlp birbirinden
Diken diken kllarna dnerdi
rkm bir yaban kirpisinin.
nzca Ben Jonson'n, dinle ilgisi olmayan hafif komedisinde {iblis Bir Eektir)
grnd.

212

Hamlet, dzenledii bir oyunla amcasnn suuna ikna olmu olsa da

ruhu dorudan Cennete gider korkusuyla Claudiusu dua ederken
ldrmeyeceklir; kraln tensel zevklere dald bir an bekleyecektir:
Vur o zam an, yere, am ura dsiin kafas!
K apkara, lanetli can cehennemin dibine gitsin!

Bu geleneksel dncedir - Horatiusun Meleklerin ninnileriyle

uyu son uykunu dizesi saylmazsa, oyundaki tek geleneksel dinsel
dnce - ama H am letin, hayaletin gvenilirliine ilikin bitmek
bilmez kararszl nedeniyle yalnzca bir zr de olabilir. Baka
yerde yaam sonras belirsizdir:
K im ister btn bunlara katlanmak
A r bir hayatn altnda inleyip terlem ek.
lmden sonraki b ir eyden korkmasa,
O kimsenin gidip de dnm edii bilinm ez dnya
rktm ese yreini?
B ilm ediim iz belalara atlm aktansa
ektiklerine raz etm ese insan

Prensin dncesi, ister Protestan ister Katolik olsun, dnemin ki

lise kaynakl dncesini izlemez, btnyle daha modemdir.
Mezarlkta, Hamlet kafataslanyla oynar, skenderin ve Se/.arn kemiklerinden bira flarna tka olabilecei akasn yapar
ve lm D ans'na gndermede bulunur (imdi hanmefendinin
odasna gidip ona, bir kat daha boya srnmesine izin olduunu, bu
iyiliin karlnda da gelmesi gerektiini syleyin). Bu, yaam
sonrasna deil, lme vurgusuyla, bir XV. yzyl memento morisdir [lm simgesi]. Arlkl olarak byl ve demonik unsurlara
dayand halde neredeyse ar bir titizlikle yaam sonrasndan ka
nan bir oyun olan M acbeth'm yavan lm (1606) de yle:
Otuz yl kadar nce Macbethler dosdoru Cehennem in azna yol
lanrlard.
Ksasa Ksas'&d (1604) Claudio Hamletin muhteem konuma
sn yanklar: Eski Cehennem imgelemi bile ate, buz, Paolo ve
Francesca gibilerinki gibi, endieyle bekleen ya da ikence altnda
inleyen ruhlar - onun btnyle ortaaa zg grnmesine yetmez.
213

Ah, am a lm ek ve bilm ediim iz b ir yere gitmek,

Souk aresizlik iinde, rm eye terkedilm i;
Bu anlam l scak hareket
Yorulmu bir toprak p a ra s olacak: ve kvanl ruh
K zgn tufanlara batacak, ya da
rpertici kalu dam arl buz diyarn da kalacak;
B aksz rzgarlarda hapsolacak
Ve huzursuz iddetle savrulacak epeevre
Bolukta sallanan dnyada; y a da beterin d e beteri
Yasa tanm az ve m ulak dncenin
inlerken tahayyl ettikleri! ok korkun!
En usandrc en nefrettik dnyevi hayat
O a, ac, sefalet ve hapislik
lm korkumuzun yannda doay b ir cennet klabilir.

Shakespearein bu konuda gilmeye tenezzl ettii yer buraya kadar

dr. Oyun yazarlar, sansre uramasalar bile, byk olaslkla orta
an klielerinden bkmlard. Gerek Iago gerekse Macbeth de (so
nutan memnun kalarak) kendilerini iblislerle karlarsalar da.
Shakespearein byk kt adamlar batan aa insandrlar. Lea r da, kocas Goneril'i iblis olmakla sularken, Kralie Anne da 111.
Richarda ayn sulamada bulunur. Yeni korku imgeleri giderek da
ha kanl ve istismar edici oldular, bunlarn banda ise, Shakespe
arein Titus Andronicus'unda, da bulunsa bile zellikle John Webster
ve Cyril Toum eurun intikam oyunlar geliyordu. Ancak Shakespearin tm oyunlar iinde hibir blm, Webstern Malf De
si'nden (y. 1613) alnan aadaki rnek kadar meum deildir:
Cehennem hakknda kafam kart;
Cehennem 'de tek b ir m adde, ate v a r diyor.
Ama herkesi ayn yakm ayacakm .
G e onu. Sulu b ir vicdan ne d e yorucu!
Bahem deki balk havuzuna baknca.
Elinde trmk, sanki bana vuracakm g ib i duran
B ir e y grdm sanrm .

Hi bir Fransz dekadan bu imgelemi ya da dnyadan bezmilii

aamad.

214

XX

Barok C ehennem i

D om inikanlar ve Fransiskanlar, R eform asyon ncesinde K ilise'ye

sknt verm eye balam lard ve din savalar onlara bir rahatlam a
saladysa da glerini yitirm ilerdi. B enediktinlcr, yoksullaan
p rensler tarafndan kendi hallerine terkedilem eyecek kadar zengin
diler. B ylece, K ar R efo rm a nderlik etm ek, eski bir B askl soy
lu ailenin en kk olu Ignatius L oyola (1491-1556) tarafndan
1540da kurulan yeni ve enerjik bir dinsel hareket olan sa nn C e
m aatine dt. S av ata ald bir yara Ig n a tiu su faal yaam dan e
kilm eye zorlad ve uzun sren nekalat dnem inde K ral A rth u runkiler gibi saray rom anslarn ve azizlerin yaam larn okum as, onu
feodal kutsal valyelik ideali zerine dnm eye yneltti. yileti
inde e itim ini s rd rm ey e k arar verdi - gen b ir v aly e olarak,

215

temel eitimi eksik kalmt - ve 33 yanda Barselona niversitesi'ne girdi. Engizisyonun kovuturmas onu, nihayet 4 5 inde M.A
derecesi ald ve yeni cemaatini oluturmasna yardmc olacak ar
kadalarn bulduu Parise gitmeye zorlad; bu yeni oluum, ksa
srede Katolik reform iin etkin bir liderlik a ve Protestan yayl
masna kar direni gelitirdi.
Cizvit ideali, bir kimsenin yalnzca kendi ruhunu deil, komulannkini de kurtarmasn ierir; bu nedenledir ki, hem bir reti
hem de bir misyoner hareketidir. Cizvitler inanlarn A syaya, Do
u ve Bat Hint A dalan'na ve Amerikaya tadlar. Eski Katolik
oluuma ve ayrca yeni Barok sanatna itenlik, canllk ve yeni fi
kirler kattlar. Belirlenmi snrlar dahilinde, bilimde de gnceli ya
kaladlar.
XVII.
yzyln balarnda ine giden Cizvit misyonerleri Ay ve
Gne tutulmalarn doru tahmin edebiliyorlard; daha sonralar,
Dnyann Gnein etrafnda dnmesi gibi ruhlarn da sabit Tan
rmn etrafnda dndn ilan ederek, Galileonun konumuna
dmekten kandlar. (Vatikan, 1992ye kadar, Galileo meselesin
de hatal olabileceini resmen kabullenmedi.)
Basl kitaplarn ve deien eitim standartlarnn yaygnlama
ya balad erken modem ada, rencilerinin ou zengin ve
nde gelen kimselerin ocuklar olduu iin, C izvitlerin retisi
toplumu etkileme ve deitirme ynnde ok gl bir konumday
d. Jacob Burkhardk, The Civilization o f the Renaissance in Italy
adl kitabnda, Rnesansn dorua ulat dnemde, talyadaki
st ve orta snflarn Kiliseye kar hissiyat, derin ve aalayc
bir nefret, gnlk yaama girmi olan harici kilise adetlerini uysal
lkla kabullenme ve ayin ve trenlere kar ballk duygusunun ka
rmndan ibaretti diye yazar. Cizvitler de bu duygular deitir
meye koyuldular.
Etkili yaklamlardan biri Cehennem i deitirmekti. Eski Ce
hennem, rktc olduu kadar eitlilik, faaliyet ve bir oranda da
elence deerine sahipti -aslnda Cizvitler iin fazlasyla elence
liydi. Eitimsiz kitleleri iyi davranmaya yneltmek iin onlar kor
kutmaya yarayabilirdi, ancak bu insanlar tarafndan ciddiye alnm
216

yordu. Bu nedenle Cizvitler, sslemeleri kaldrd. Ate dndaki

tm ikenceleri, belki asla uyumayan kurtuk" dndaki tm ca
navarlar eledi, ama bu ikisinin nasl bir arada varolacana ilikin
baz kukular belirdi (belki de kurtuk kt vicdan iin bir ereti
lemeydi). Cehennem e, o zaman iin yldrc bir unsur olan kent
sefaletini eklediler.
Cizvit Cehennemi (byk olaslkla milyonlarca yeni Protestan
mlteciden dolay) dayanlmaz, boucu ve iren bir ekilde kala
balkt. Mezbele ile zindann rutubetli ve klostrofobik karmnda
narin aristokratlar ve zengin tccarlar ile kaba, iren kokulu, bitli
kyller, czzamllar ve ayaktakm, yanak yanaa, birinin kalas
dierinin gbeinde, az aza, vck vck iie olacaklard. Yeni
den dirilite kutsanmlarn bedenlerinin gzelletirilmesi gibi, lanetlenmilerinki de deforme edilecek, iecek, sarkacak, hastalkl,
tiksin, arap evinde ezilmi zmler gibi" olacakt (ok gzde bir
imge). Hela olmayacakt. Cehennemi pis koku, insan kokuuydu;
iren ve ebediydi ve kir, dk, salgn hastalk, irin, az kokusu ve
yaratc C izvitlerin varlkl cemaat yelerinin yola gelmelerini
salayacan dndkleri daha baka eylerden oluacakt. Bylesi bir senaryonun, zaten anlatlamaz bir yoksulluk iinde yaayan,
pis kokulu ilerde alan kentli ayaktakmm korkutup korkutamayaca bilinmez, ama st ve orta snflarda etkili olduu kesin.
Eski ikencelerden vazgeilmesinden rahatsz olanlar bu simya
ann ateiyle rahatlatldlar; nk 1628de yazan Romolo
M archelliye gre ate, alk spazmn, keserek, boarak ve yakp
kl ederek ldrmeyi, vahi hayvanlarca paralanmay, kurtuk ve
ylanlarca diri diri yenilmeyi, ustura ya da oklarla delinmeyi, g
slerin dilimlenmesini, kemiklerin krlmasn, eklem yerlerinin
kopar masn, el ve ayaklarn paralanmasn vs. damtp iine
alacakt. Cehennem ateinin her bir kvlcm, tm bu aclar iin
de tayacakt. Jam es Joyceun Sanatnn Bir Gen Adan Olarak
Portresi'nde, Stephan Dedalusu fazlasyla rahatsz eden rktc
vaaz, yz yl boyunca mkemmel bir ekilde korunan Cizvit Ce
hennem ini tyler rperten bir ayrntyla sunar.
Cizvitler demonlar da tmyle, ya da hemen hemen tmyle
217

C ehennenrden defettiler. Ac ve dehetleriyle birbirlerini azdran

dier insanlarm Cehennem inde onlara ihtiya yoktu. Her hal
krda, demonlann artk yeni grevleri vard, artk yeryznde in
sanlar gnaha sokacak, onlar yoldan karacaklard, zellikle de
aresizlik ve sefalet iindeki yal kadnlar. Sapknlar iin Dominikanlar neyse, Rnesansla balayp aralkl da olsa neredeyse
19uncu yzyla kadar- ve stelik yalnzca Katolik lkelerde de de
il- sren cad avnda da cadlar iin Cizvitler yleydi. eytan ya da
bir demon efinin cadlarn efendisi olduu dnlyordu, ancak
onun cadlarla ilikisi yani gece uular, eytani aleniler, byler
ve ikence altnda binlerce kiinin itiraf ettii tm eski samalklar
br dnyaya deil daha ok buraya aitti. ster Katolikler ister Protestanlar arasnda olsun, Reformasyondan sonraki ciddi Cehennem
tartmalarnda. eytan neredeyse hi yoktu.
C izvitlere gre, dem onlann sapknlar, ateistler ve Faust gibi fi
lozoflar iin her zaman vakitleri vard ve bylece Bruno yakld,
Galileo srf yalan syleyerek benzer bir kaderden kurtuldu ve John
Dee ok ciddi bir ekilde byclk sulamasyla kar karya kal
d. XVII. yzyln ortalar gibi ge bir zamanda Descartes Protestan
Hollandaya kamann uygun olacan fark etti ve hatta daha son
ralar da Voltaire ve Rousseau svireye snd.
Cizvitler, ihtiya duyduklarnda demonlar kendileri arabilir
lerdi. Sradan insanlarn oynad dinsel oyunlar artk yasaklanm
t, Cizvitler dinsel tiyatroyu ele geirmilerdi. 1597'de, M nih'teki
St. Michael Kilisesi artc bir festivale tanklk etti; yzlerce
oyuncu, bando ekibi, ejderha, gnahkr ve sapkn ieren bir oyu
nun son perdesinde, yz maskeli demonun imdiye dek tasarlan
m en byk Cehennem azndan ieri atld atafatl bir gsteri
gerekletirildi.
Artk dinsel sanatta yeni konular arayan ressamlar, tercihen de
sevgili pwmlerinin pembe tenlerini sergileyenler, haliyle Cizvitierin Cehennem'ini cazip bulmuyorlard. Yine de Romadaki ilk
Cizvit kilisesi olan Gesunun muhteem tavan, dnemin grn
hi irkinlik katmadan byk bir yetenek ve yaratclkla ve Mnih
Gzel ocuk eklinde tasvir edilmi melek, (y.h.n.)

218

93. Bir XVI. yzyl Pan', evhetle bir peri kzna bakyor. Pan ile iblis imgeleri,
Rnesans'ta iyice yaknlat.

festivalinin ruhunu da yanstarak aktarmay baarmtr. Bu tavan,

resmini Bem ininin takipisi olan l Bociccio, 1670 ile 1683 yllar
arasnda ve Barok sanatnn en son hnerlerini ve perspektif tekni
ini kullanarak yapmt. Cennetin kubbesi alm ve Kerublar ile
melekler Empyriosa doru balarn kaldrp bakarken, kutsanm
lar yukar kar gibi grnr. Tavann kenarlarnda ve kelerinde
ise, acyla kvranan lanetlenmiler, srler halinde Cehenneme - ya
da bak anza gre, cemaate - doru yuvarlanrlar.
Barok dnemi daima opera ile ilikilendirilir, Cizvit yneticile
ri de Katolik Avrupann soylu saraylaryla balantl olarak, opera
ve baleyle yakndan ilgilenmilerdir. 1600 ile 1607 yllar arasnda
bestelenmi ilk Floransa operas, zel efektleriyle yeralt fantazilerine frsat veren Orpheus ve Eurydike hikyesine ve sorun ya
ratan dinsel imalara yer vermeyen alegorik balelere dayandrlm
tr. Bunlardan ncs. Claudio M onteverdinin hazrlad
(1607) Ofeo ise, ilk byk opera hitiydi.
Pagan Orpheus hikyesine, operadaki sklk asndan yalnzca
Protestan Faust ve Faust gibi genellikle (ama her zaman deili g
nahlar yznden Cehennem e srklenen Katolik apkn Don Juan rakip olmutur. XVIII. yzyln sonlarna gelindiinde, Mo
zartn Don Giovanniyi bitirmesi ve Goethenin, Faustun baslan
ilk blmne Gretchenin Faust tarafndan ayartln eklemesin
den sonra Faust ve Don Juan birbirine benzemeye balamt.
1829da Christian Dietrich G rabbenin Almanca oyununda akta
birbirlerine rakip olarak grndlerse de Berlioza, Boitoya ve
Gounoda ilham kayna olan, Goethenin Faustun ilk blmnde
bu ikisini birlelirmesiydi.'

* E.M . Butlern The Fortunes o f Faust [Faust'un Zenginlii] (1952) adyla derle
dii kronolojik aratrmada, bazlar mzikal, otuzu akn Don Juan dram as, krk
akn da Faust dramas yer alyor, (besteciler, Goethe'nin Gretchen hikeyesini
eklemesinden sonra ilgilenmeye baladlar). Bunlarn arasnda, X VIII. XIX. yz
yllardaki yar doalam a saysz anonim kukla oyunu yok. Butler de onlar say
m adan, Goethe sonrasnda elliyi akn Alm anca Faust olduunu sylyor.
22 0

XXI

K aybedilm i cennet

John Milton (1608-1674), kendisinden bir kuak nce Cambridgede okuyan M arlow edan ok farklyd. Stenograflk ve kimi za
man da tefecilik yapan, sonradan Protestan olma bir babann kk
oluydu. Cam bridgede M iltona, tartmasz gzelliinden ok,
anya kaan ahlklndan dolay Hanmefendi lakab takl
mt. Ailesi onun din adam olmaya uygun olduunu dnyordu,
ama onun dncesi bakayd. niversitedeki yedi yllk eitim (li
sans ve yksek lisans iin) dneminde yazd ve sa nn Dodu
u Sabah ile LAllegro ve l Penseroso yu da ieren iirleri
ona yerel bir n ve edebi kariyeri dnecek gveni salamt.
Babasnn cmertlii sayesinde, almalarn srdrmek zere
- Galileoyu ziyaret ettii - talya'ya gitti ve orada dinsel zgrlk
221

lehine risaleler yazarak yirmi yl geirdi: Stuartlar dnemi, ngilte

reye dinsel uyumazlklar ve i sava geri getirmiti. Buna ek
olarak evirmenlik ve editrlk yapt ve bir sre de Oliver Cromw ellin hkmetinde politikac olarak grev ald. evlilik yapt,
ilk karsndan kz oldu ve grme gcn yava yava kaybetme
ye balad ve hep yazmay umduu byk destanm bir szcn
bile yazamadan nce, 1652de tmyle grmez oldu. II. Charles
yeniden tahta oturtulduunda, krl sayesinde aslmaktan kurtul
mu olmas olasdr: Andrew M arvellin onun iin ricada bulundu
u sylenir.
M iltona kimi zaman "Priten air de denir, ama en azndan en
byk eserinde, bunun gerekle ilgisinin olmad grlebilir. Mil
ton. Calvinizm'in ngiliz Kilisesi ne nfuz ettii bir zamanda bir
Anglikan olarak yetitirilmiti, ama Kaybedilmi Cennetin asli
meselesi, mukadderat rtp isten zgrln gstermektir.
eytan Cennette isyan etmeyi seer ve kt olmay tercih eder; biz
onun dncelerindeki her ktl paylarz. Aldatlm ve ah
mak Havva seiten muaf tutulabilir, ama Adem, Havva'ya olan a
k Tanr akna stn geldiinde, sonularn deiLse bile, meseleyi
kesinlikle anlar. Aslnda Paradise Lost' u [Kaybedilmi CennetJ
yazdrmaya baladnda (1667de yaymland) M iltonn dinsel
grlerinde olduka bamszlam olduu anlalmaktadr. Bu
adan ann dier entellektellerinden farkl deildi geri, ama
tekilerin ou fikirlerini saklayacak kadar akllyd. Milton iirle
rinde kendi grlerini bulanklatrd ve onu izleyen kuaklar, di
ni (ya da din kart) ve ou zaman itirazlarla karlanan kendi fi
kirlerini savunmak iin kaybedilmi Cennete bavurarak onu ken
dilerine mal ettiler.
iirin kaynak malzemesi boldu. spanyol Rnesansnn byk
oyun yazarlar Migucl de Cervantes (1547-1616), Lope de Vega
(1562-1635) ve Calderon de la Barca (1600-1681) tema olarak blisin kaderini ilemiti. Hollandada Hugo Grotius (1583-1645),
M iltonn haberdar olduu Latince bir oyunu, Adamus Exul'u yaz
mt, Joost van den Vondel in (1544-1590) Lucifer' i de mehurdu.
Guillaume du Bartasm yaratl ve d hakknda yazd ve
222

1605te Josuah Slyvester tarafndan The Divine Weeks and Works

[lahi Haftalar ve ler] diye evirilen bir Huguenot iiri ngilte
rede yaygn olarak okunuyordu ve M iltonm bildii de kesindi:
Milton bu iirden. III. Kitaptaki meleklerin ilahisi iin Deimez,
lmsz. Sonsuz dizesini kullanmt.
M iltonn olaanst devasa eytanmn karakteri, genellikle
ateli bir ekilde, yzyllar boyu tartld ama kozmografye odak
lanmak iin biz bu tartmadan uzak duracaz. Cennetteki olaan
savatan daha sert geen ve Mikail ve birliklerini desteklemek iin
O ulun gnderilmek zorunda kalnd savan ardndan eytan ve
ordusunun bana gelenleri reniriz:
Eterik Gk'ten a levler iinde baaa savruldular
ok peria n ve yanarak
D ipsiz Cehennem azabna.
K rlm az zincirlerle bal Cehennem ateinde yanm aya

Dokuz gn, Kaosun iinde derler, ta ki:

N ihayet Cehennem
A p azn onlar tmyle yutup kapanana dek.
Cehennem onlarn layk, snm ez a teler iinde
Istrap ve ac mekn

Yanan bir gle derler ve etrafa baknca parlak meleksi biimleri

nin ok deitiini grrler ve evreleri:
Korkun b ir Zindan, d rt b ir yan evrili
D evasa bir F rn dan a levler fkrr, am a alevlerden
Ik d eil, K aranlk grnr
Yalnzca, strap m anzaralar.
Huzur ve rahat yz grm eyen
H erkese doan umudun hi uram ad
K ederin, k asvetli ruhlarn diyar grlsn diye;
Am a ikence durm akszn srer
Ve her daim yan p tkenmeyen Kkrtle beslenen a te Tufan da;
B yledir lahi A d a letin a siler iin hazrlad yer
B urasdr onlar bekleyen Zindan

223

Zifiri karanlkta ve onlarn kaderi,

Tanr'dan ve C ennet'in I'ndan
M erkezin Kutbun ucuna uzaklndan kat daha uzakta.

Zindan mukadderdir ama iine atlacak olanlar deil. Cehennem

hazrdr, ama onlarn oraya atlmalar mukadderat deildir. Krl
mas imknsz zincirlerden nasl kurtulduklar asla aklanmaz
(M iltonm nclleri de bunu aklayamamtr), ama onlarn gittik
leri yer:
O radaki kasvetli O va, ssz ve yaban.
Kuruni alevlerin sat
Solgun ve boucu lt dnda
K aranlk ve i karatc

Yine de eytan, durumdan en iyi ekilde yararlanmaya kararldr;

Mefostoflisin atnn tuhaf bir tersine evriminde meydan okur:
E lveda mutlu ayrlar
N eenin ebedi olduu: Selam size korkular.
Selam Cehennemi dnya, ve sen en dipteki Cehennem
Yeni Sahibini kabul et; Zaman ve M eknla deitirilem ez b ir niyet g e
tiren.
Bu niyet kendi yerid ir ve kendinde
B ir C enneti C ehennem 'e. Cehennem 'i C ennet'e evirebilir.
Hl aynysam nerede olduumun.
Ve G k grlem esinin daha muhteem kldndan daha aadaysam .
N e olacam n ne nem i va r ki?
Burada nihayet zgr olacaz; K a d iri M utlak buray
H asetinden kurm ad, bu yzden b izi buradan kovm ayacak:
Burada gven iinde hkm edebiliriz, ve bana kalrsa
Hkmetmek. Cehennem de bile olsa hrs yapm aya deer:
C ennette kul olm aktansa C ehennem d e efendi olm ak yedir!

Demonlar, gerek anlamda Priten bir evkle, bir volkann kysn

da grkemli bir saray ina etmeye koyulurlar. Bu sarayn okurun
zihninde Barok Rom ann, Bizans Konstantinopolisinin, gnahkr
B abilin en u arlklarn canlardmas beklenir. Mimar, pagan
224

Olimposun ustas Hefastus ya da Vulcanusun dier ismiyle Mulciberdir ve inaat, eski pitokratik dostumuz, Cennetten den
en deersiz Ruh/ C ennet'te bile baklar ve dnceleri/ Daima
aa doru kayan/ C ennetin Altn kapl kaldrmlarn/lahi ya da
kutsala yeleyen M ammondur. Bunlarn ortak abas, artc bir
sonu verir. Pandemonium (Tm Demonlar), Cehennemin tari
hindeki en muhteem yapdr, Spenserdeki her eyden daha byk,
Dantenin D isin Kentinden daha heybetli, Hesiodosun Styksin
Evinden daha gz kamatrcdr. eytan, gsterili toplant salo
nunda bir konsil ans yapar. Cehennemi konsil, edebiyat ve dramada gelenekseldir ama Miltonnki tmyle farkldr. Yeni monark, yalnzca Shakespearein Kleopatrasnn altn kaplamal salta
nat kayyla kyaslanabilecek bir atafatla oturur makamna:
Hrmz'n ve H in din y a d a K rallar na
G rgszce nci ve A ltn yadran
M uhteem D ou nun zenginliini g lgede brakan
B ir Saltan at Tahtnda

Bu ktii mevkiye laykyla ykselen

eytan oturur hametle
Bahardaki arlar gibi demonlarn binlercesi konsile r. n
de gelen demonlarn her biri birer konuma yapar. Molok sava is
ter - o, fkedir. Akllca, ama alaka her trl savaa kar olan
Belilal ise Tembelliktir. Cehennem in Mcevherleri ve altnlar
iin kzgn skntlara raz gelen Mammon, Tamahtr. Rtbece ikin
ci gelen Beelzebub, Kskanlktr; Baka bir dnya, nsan denilen
bir rkn mutlu diyarndan sz eder ve onu ykmay Clz yerleiklerini/Srldmz gibi srmeyi; ya da srmezsek/Onlar bi
zim tarafa ekm eyi nerir. Plan Konsili memnun eder ve uygu
lamak iin oy verirler. Ama bu dnyay ziyaret etmek iin karan
lk dipsiz A bisten kim geecektir? Gururuyla eytandan baka
s olamazd bu.
Stygian Konsili dald, iblisler kahramanlk oyunlarna, arp
almaya, felsefe yapmaya ve en nemlisi yeni dnyalarn kefet
meye dald.
F15N/Cehcnncmn Tarihi

225

94. Kaybedilmi Cennet

-Milton'n evreninin haritas / Milton'n Evreni I Cennet / Evren
Kaos Pavyonu /Cehennem

Bil kasvetli D nyay, belki daha yaanlas

B ir iklim iin iyice kefetmek iizere yen i b ir cz m acera iin
Meum sularn yanan g le kusan d rt cehennem i nehir boyunca
Uan B irlikleri d rt bir yan a dald;
lm cl nefret tufan Tiksin Styks,
K ederin elim Akheron'u, kara ve derin;
Pim anlk akntsnda duyulan a tlaryla malum K okytus;
A te selinden dalgalar fkeyle yanan kzgn Phlegeton.
Bunlarn ok uzanda sakin, sessiz b ir aknt,
Unutuun nehri Lethe,
Onun sudan labirenti, ienin eski halini hemen unutturur.
Hem neeyi hem kederi, hem zevki hem acy unutturur.
Bu tufann ardnda donm u b ir K ta uzanr
K aranlk ve yaban, her daim kasrgalarn ve korkun dolu frtn a la r
nn dvd
Sert zem inde erim eyip biriken
Ve harabet. kadim zam andan kalm a g ibidir; g erisi derin kar ve buzdan
ibarettir.

Arazi yaps ve faunas, yaamaya uygun deildir:

B ylece. mitsiz ve aknca
Bouna dolanan m acerac Topluluk, nce tyler rpertici dehetten
benzi atm
Ve g zleri fa lta g ib i alanlas nasibini grd
Ve onlara huzur yoktu: B irok karanlk ve hazin Vadiden
B ir dolu azap B lgesinden, Buzlu, Kzgn D alardan
K ayalardan. M aaralardan. G llerden, Bataklklardan, ayrlardan
inlerden ve lmn glgelerinden getiler,
B ir lm Evreni, ki Tanr lanetle ktl yaratt
nk ktlk yaln zca tm yaam n bittii, lmn hkm srd.
Ve doann, m asallarn taklit ettiinden y a da korkunun hafsalasm a
girenden
D aha iren, dah a berbat ve a za alnm az olan,
G orgonlarn, H idralarn ve Kim eralarn rkt
C anavarca, d evasa eyleri yaratt yerd e iyidir

Bu arada eytan alelacele pirinten, demirden, de

sert kayadan yaplm olan ve kiiletirilmi Gnah ve lm oldu
u anlalan iki yenilmez karakterce korunan Cehennem in ke
227

re katl kaplarna doru ykselir. Gnah

Beline kadar K adn g ib iyd i ve gzeldi.
Ama g erisi p u l p u l boum larla
K at kat ve geni, lm cl srklarla donatlm
B ir Yland: O rta yuvarla civarnda
Byk K erheros azlaryla, durm adan avaz kt kadar uluyan
Ve irkin b ir ses karan Cehennem kpeklerinin l:
Am a istediklerinde, seslerin i h ibir e y kesm ezse, srnerek
Rahmine girer ve yuvalanr, o rada havlayp ulur
Grnmezden.

Gzde Miltonik konular eytan, Gnah ve lmolan izerler,

kolayca anlalaca gibi, Gnahla daima sorun yaamlardr.
lm de genellikle, M iltonn mzrak sallayan, ta takm ekilsiz
hayalet tarifine pek aldrmadan, yalnzca geleneksel XV. yzyl is
keletini ya da kurumu ceset kullanmlardr.
Gnahn, Athenanm Zeusun bandan kmas gibi, eytann
alnndan olgunlam olarak fkran kz olduu ve lm n de
eytann ondan ensest iliki sonucu doan olu olduu belirlenin
ce, Gnah kaplar aar ve bir an iin hepsi Kaosa bakarlar.
Bu noktada, M iltonn Cehennem inin nerede olduu merak
edilmeye balanabilir. Geleneksel olarak dnlen yerinde, yery
znn merkezinde olmad kesin. M iltonn asi melekleri dt
nde yeryz henz yaratlmamt. Klostrofobik bir Cizvit zinda
n deildir ama asiler. Gnah, lm ve olaanst canavarlar dn
da (henz) dolmam geni bir dnyadr. yle grnyor ki, t
myle baka bir gezegende ya da onun iinde bir yerdedir. Gnah
kaplan atnda, burada Kaos olsa da eytan sanki bolua adm
atmak zeredir. Ve Kaos, evrenin genel olarak anlald haliyle
evrenin dndadr.
Kaos'ta elementler grlt iinde birbirleriyle savarlar, bu
arada eytan, ilk dura olan kiiletirilmi Kaos ile elikisi G e
cenin pavyonuna ulaana kadar darbe alarak zar zor ilerler. Bura
da, Cehennemin bu durumun altnda olduunu ve yeni Dnyann, Cennetin senin Lejyonlarnn dt tarafna /Altn bir
228

Zincirle bal olarak Kaosun zerinde asl olduunu reniyo

ruz. Aslnda, bu sarkan nesne hi de bir dnya deil, dnyann ev
resinde dnen dokuz kreli eski Ptolemaios evrenidir. Galileo ile
tanklna karn, Milton ondan vazgemeyi iirsel adan ok
daha yararl buldu.
eytan arkasna baknca Gnah ve lm n ardnda bir kpr
kurduklarn grr, ardndan ilerisinde C ennet'in opal kulelerini ve
safir burlarn ve altn bir zincirle ondan sarkan, Cennete kyasla
ayn yanndaki bir yldz kadar kk grnen askdaki Dnyay
grr.
eytan, bu dnyann, yeniden yaplanmam Roman Katolikler iin ayrlan ve grnd kadaryla Ahmaklar Cenneti denilen
bir Limbusun bulunduu en d kresine konar. C ennete giden bir
merdiven bulur, ama sabit yldzlarn kresinden geerek oradan
uzaklar, Satrn, Jpiteri ve M ars geip bamelek Urielin y
nettii gne kresine doru gider. Sevimli bir kerub kina br
nerek yol sorar ve Uriel onu, Adem in mekn Edene ynlendirir.
Ve eytan hemen hzla Niphatos Dana gidip mthi i konuma
sn yapar, ki ksmen yledir:
N e bedbahtm ! H angi y n e uacam ?
Sonsuz gazaba ve sonsuz umutsuzlua?
N ereye usam Cehennem ; ben kendim Cehennemim;
Ve en dipte bile, daha b ir dip
Beni yutm ak iin sonuna kadar alyor.
yle ki, ektiim Cehennem b ir C ennet kalr yannda.
P eki ya son b ir m erham et: N edam et ve A f iin
H i y e r yo k mu?
Boyun em eden asla; ve hu sz
K ib ir beni men ed e r ve utan korkum
A adaki R uhlar arasnda, boyun em e dndaki
Vaatler ve dllerle kandrdm.
K adiri M utlak' d ize getirm ekle vndm.

Bu blm, en azndan nedenden tr ilgintir. lk olarak, Marloweun ve yoksunluun poena damni'sinin yanks vardr; kinci
si, iirin zgr isten savnn altn izer, ve nc olarak da XVII.
229

<JOMN MILTON& DLSCRIPTON Of H fLL

95. -1928de Eugene Cox tarafndan izilmi harita.

John Miltonn Cehennem Tarifi

yzylda ciddi olarak tartlmaya balanan Origenesin evrensel

kurtulu teorisine imada bulunur. eytan bile tvbe edebilir, ama
artk bunu yapmas hem birliklerine hem de gururuna ihanet etmek
olurdu.
eytann yolculuk hikyesi karktr. Milton, Cehennem ve
Cenneti Ptolemaios evreninden tmyle karrken arl yerine
de Kaos lk Devindiriciyi harekete geirir, Cehennem ve Cennet
onun tam kar tarafnda iki ayn alan ya da evren - ya da Cehennem
bir tr tavan ya da platformdur. M iltonn kozmozunun mantkl bir
haritasn karmak imkanszdr ama bu haritaclar denemekten
alkoymamtr. M iltonm kendisi, Christian Doctrinede Cehen
nem evrenin snrlarnn tesinde konumlanm grnyor der ve
Kaosun doruluunu kantlamak iin Luka ncilinden 21.8i aln
tlar. Bir paralel evrenden sz etmek iin parack fizikisinin ya
da bilimkurgu yazarnn sz daarcn kullanmay seve seve ka
bul edebilirdi. Eski bir nktedan, olduka doru bir tespitle, Mil
tonm, Kaosu anlatrken yazdklarnn garip ekilde kaotikletiinden yaknmt. Ve T.S. Eliot ac bir ekilde M iltonn gksel ve
aa blgeleri byk ama ar konumalarla dolu iyi denmemi
dairelerdir diyordu.
Ancak M ilton'm yazdklarn izenlerden biri, Cehennem den
dikkat ekici bir anlam kard. Bu John M artindi (1789-1834).
Martin, zamannda byk hayranlk uyandrd ama ksmen resimle
rinin artk cafcafl ve fazla ayrntl grlmesinden, ayrca da inan
lr bir insan figr izememesinden dolay saygnl uzun srme
di. Kyamet ve destan onun zel alanyd ama ok byk lekli
mimari ve mhendislik de (zellikle kanalizasyonlar) onu ilgilendi
riyordu. Bir maden kasabasnda bymt ve kardelerinden biri
deliliiyle mehur bir kundakyd. Belki de bu ilgi ve koullar
kombinasyonu onun Kaybedilmi Cennet iin yapt bir dizi oy
ma, mezzotint ve resimde, etraf hep bir eylerle sarl lgn ate
lerin aydnlatt usuz bucaksz yeralt kasvetini nasl bylesine iyi
ifade edebildiini aklar. M iltonn Cehenneminin, tm corafi
niteliklerine karn, tam anlamyla bir lam ukuru deilse bile, as
lnda byk ve derin bir isel yeralt dnyas olduunu anlayan tek
231

izerdi. Kaos Kprs'y le de harika bir i yapt. Pandemonium, il

gisini yle ekti ki birok kez ona yeniden dnd ve fasa fiso film
leri toplayanlar, D.W. GrilTtliin Intolrance filmindeki Babil de
korlarnn (1028 kilometrekaresinin) muhteemliini dorudan
M artinin demonik saraylar grsne borlu olduunu renmek
ten keyif alacaklardr.
Ancak Martin bu grleri bu denli grkemli gsteren ilk sanat
deildi. nk elimizde eytan Birliklerini, Pandemonium Sa
ray Yanndaki Ate G lnde Topluyor: M iltondann tiyatral pa
noramasnn harika bir tarifi var. Bu, 1782de, Philippe Jacques de
Loutherboungun Londra'da yaratt ve Eidophusikon adn verdi
i, filmlerin habercisi niteliindeki bir tr hayali fener gsterisiydi:
Burada, eteklerinden en yce tepelerine dek ok renkli alevler saan
dalar arasnda snrszca uzanan manzarann n plannda, kaotik bir
ktle karanlk bir ihtiamla ykselir, yava yava biim almaya balar
ve erimi pirin kadar parlak, sndrlemcz ateten yaplm gibi,
muhteem mimaride byk bir tapnan i ksm olur. Bu heybetli
sahnede, lambalarn nndeki renkli camlann etkisi tmyle sergile
nir, seyirciden gizlenmi olarak tm etkisini sahneye yayar, hzla dei
ir, bir slfr mavisi olur, ardndan parlak krmz ve sonra yeniden so
luk renkli bir gl k olur ve sonunda deiik melalleri eriten parlak
bir frnn sergiledii gibi, gizemli bir cam kombinasyonuna dnr.
Bu harika grntye elik eden sesler seyircilerin hayretler iindeki
kulaklarna doast geldi, nk gk grlemeleri ile glleleri ve ta
lar anlatlamaz gmbrt ve grltyle savuran uultulu dzenein
elikilerine daha huu verici bir karakter kalmak iin uzman bir asis
tan tefin yzeyine baparman srterek cehennemlik ruhlardan gelen
iniltileri artran sesler karyordu.
Ne yazk ki Eidophusikon, XIX. yzyln banda bir yangnla yok
oldu.
Yeniden Kazanlan Cennetde Milton eytann hikyesine
sann Gnaha Tevik'ini da katt; ama Cehennem in Ayklanmasna girmedi. XVII. yzyln sonlarna doru artk. sann Cehennem e inip ecdad kurtar gzden dmeye balamt. Ayrlk
96. izimler, John Martin'in Kaybedilmi Cennet izimleridir

233

Protestan topluluklar, amentiilerinde daima O Cehenneme ndi

ifadesini kullandlar, ancak bu inanmaktan ok gelenekten kaynak
lanyor gibiydi; yirminci yzylda, daha sonraki tarikatlar, zellik
le Metodist konsiller, byk olaslkla Limbus ile Cehennem ara
sndaki farkn artk yaygn olarak anlalmamas nedeniyle, bu ifa
deyi sessizce terkettiler. Ayrca Cehennemin Ayklanmas, eytan
ok nemli klar ve M iltondan sonra eytan ve dier iblislerin Ce
hennemle ilikisi giderek azalmt.

234

XXII

M e k a n i k e v re n

KatolikJer iin Cehennem in ve ebedi cezann varl, Trent Konsilinin 1564te kard ilmihalde kesin olarak kabul edildi ve Engizisyonun Bruno ve Galileoya tavr, onlar kilisenin dogmasna
meydan okumada ihtiyatl olmaya itti. Ancak sekliler bilginin iler
leyiinin nn kesmek zordu. Kopemik devriminin ilk ve en he
yecanl gnlerinde, gerek Protestan ve gerekse Katolik Avrupann
her yannda' bilim ve mekanikte yeni keifler yapld. Ancak XVII.
yzyla gelindiinde Protestan lkeler byk bir bilimsel stnle
sahip durumdaydlar. Newtonla birlikte yzyln en byk dn
r olan Ren Descartes (1596-1650), Cizvitlerle birlikte alt,
" Kopernik Polonyal'ydi; Tycho DanimarkalI; Bruno ve Galileo Italyan; Kepler
Alman; Dee ve Bacon ngilizdi.
235

ancak kendi almalar Galileo'nun astronomik bulgularn doru

ladktan sonra, Fransadan Protestan Hollanda'ya gitmeyi daha
akllca buldu. XVIII. yzyl Fransz Aydnlanmasnn hemen he
men btn entelektelleri deiik zamanlarda Hollandaya, ngilte
reye veya svireye sndlar.
Bu arada matematik ve astronomiye duyulan byk ilgi, optik
teki ve saat retimindeki byk ilerlemelerle birlikte katlanarak art
t - saat sarkac yzyln ortasnda devreye girdi, saatler iin denge
yay da yle - ve bu gelimeler de tm fenomenlerin Tanr tarafn
dan yaplm doal yasalara uygun olarak hareket ettii "mekanik
ya da otomatik evren veya saatinin" evreni anlaynn yaygn
lk kazanmasna yol at. Bazen yzyllar boyunca din ile birlikte
doast bir tarihin ve hukukun hkm srm olduunu aklmza
bile getimekte zorlanrz. Calvinist kadercilik, en azndan ilk ba
ta deitirilemez doal yasalar destekler grnyordu.
Mekanik evren fikri. XIV. yzyla kadar geri gider. Ancak bu
anlay, Galileonun keifleriyle vurguland ve insan yaamn.
Gnostiklere benzer bir tarzda berbat, kaba ve ksa diye niteleme
siyle hatrlanan Thomas Hobbes (1588-1679) tarafndan felsefi ola
rak da aklmd. Onun kendi yaam uzun, entelektel adan zen
gin ve kitaplarnn sebep olduu dmanla karn olduka rahat
t: Ona kar yaplan yaygn ve ciddi sulama, onun bir ateist oldu
uydu. Yaamnn daha sonraki yllarnda ise, eskiden kendisinin
matematik rencisi olan ve kendisine her zaman yaknlk duyan
ngiltere Kral II. Charlesn korumas altnda yaad.
Hobbes'un ilk ak geometriydi, ardndan da mekanik ve fizik
geliyordu; astronomi ve evrenin doas zerine tartmak iin tal
y ada Galileoyu arad. Modern anlamda bir ateist deildi, ama bi
limi Kutsal Kitaba kurban etmektense kendi matematiksel yakla
mnn mantksal saflyla daha ok ilgilenen zgn bir dnrd.
Bir materyalistti ve Royal Societynin bilimsel zihniyetli yelerinin
ondan uzak dursalar da - adlandrld ekliyle ngiliz Deisllerinin ilkiydi. Onun alayc mizah ve batl inanlar kmsemesi
(Leviathann IV. blmne, Karanln K rallfna D air'e bakn)
XVIII. yzyln iklimine ok uygundu, ama o tehlikeli ekilde za236

maninin ilerisindeydi. Cehennem konusunda ise, Cehennemin

hem dipsiz bir ukur hem de yeryznde bir yerlerde olamayaca
na, aya 14.9a gre, Cehennem in su altnda olduunun varsayabileceine ve M attanm Cehennem ateinin de yalnzca lm iin
bir eretileme olarak alnabileceine iaret etti - bu, radikal bir tef
sirdi.
Hobbes nihayetinde imha teorisini, yani yalnzca kutsanmla
rn yeniden dirilecei ve lanetlenmilerin ebedi lme mahkm
edilecei fikrini savundu. Bu, Augutinusu lanetlenme teorisine
kart iki temel modem Hristiyan teorisinden biridir, dieri de aa
yukar Origenesinkine yakn evrensel kurtulu teorisidir.
Descartesin akl tartmas, geleneksel ruh beden kartln
kastl olarak daha az hassas olan zihin ve duyu kartlna ekti.
Descartes, Hristiyanl kabul ediyordu, ama maddi evrenin tinsel
evrenden tmyle ayr olduunda ve Yaratl'tan sonra T annnn
evrene mdahale etmediinde srar ediyordu. Hobbes ve Galileoyu izleyerek, evreni Tanr tarafndan konulmu yasalara uygun
olarak ileyen bir mekanizma olarak ele ald; eer bu mekanizma
mkemmel deilse, bunun nedeni yalnzca Tanr nn mkemmel
olabilmesindendi - bu, dnyadaki aclar lk Gnaha balamaktan
kanmann incelikli bir yoluydu. Descartes'n materyalist tutumu.
Kutsal Kitaptaki mucizeler de dahil, doast olaylarn olasln
reddetmekle, Hobbesun da tesine geti - ok kafa yoran tartma
lar tetikleyen bir u noktayd bu. Tanrdan gelen vahyin, kantlanamasa bile inkrnn ok zor olduuna ilikin incelikli (ve politik)
argmanyla geri adm att, ama daha sonraki kukuculuun kapla
lm ak brakt.
Kukucularn en cesuru Hollandal Baruch Spinozayd (16321677). Bir Yahudi olarak Spinoza, takdiri ilahi ve zgr irade ile In
cildeki mucizelere ilikin tartmalara belli bir uzaklkta duruyor
du, ancak Kutsal K itapn ruhun lmszl ya da meleklerin var
lna ilikin kantlarn reddettii iin daha yirmibe yana gelme
den sinagogtan aforoz edildi. Spinoza, Descartesn mekanik evre
ninde bulduu hatay dzeltmeye giriti: Bunlar, akn bir Tanr,
zihin beden dalizmi ve zgr iradede srar etmesiydi. T annnn
237

yerine, her eyi kapsayan ve tapnmaya deer olsa bile bununla il

gilenmeyen evrenin varlfn koydu. Bu varlk, bilinli olabilse
de anladmz anlamda iradesi yoktur ve Son Yarg ya da ebedi
ceza gibi eylerle ilgilenmez ya da bunlar yapmaya muktedir de
ildir. Zihin ve beden, insan varlnn kendine has iki parasdr,
zihin de farknda olan ksmdr. Ancak bedensel igd, itah ve ar
zu iradeyi bastrr; nee ve keder duyguyu dntrr. Bir kimse,
biri yerine dieri iin abaladka zgrdr. yi olan, bir bire
ye ya da tre yararl olandr. Tanr asndan bir anlam yoktur. Mu
cizeler, doal olaylarn yanl izlenimleridir.
Spinoza, zihnin bir parasnn ebedi olduunu kabul etmitir, ki
bu da sisteminin geri kalanyla uyumaz grnyor. Haliyle Spino
za, XVII. yzylda bir ateist olarak dland ve XVIII. yzylda da
bir ateist olarak benimsendi.
Daha uzlamc bir zihin iin, mekanik bir evrende, srf mahv
na terk etmek iin niye bu kadar ok ruhun yaratldn aklamak
zordu. Alman Gottfried Leibnitz (1646-1716), bireyin iyi ya da k
ty semek iin zgr istenci olduunu ieren Kartezyen rasyona
lizmi ile Calvinist ifte takdiri ilahiyi btnletirmeye alt. So
nuta. Tanrnn daha iyi bir evren yaratabilseydi yarataca fikrine
doru geri ekilerek bir tr Arminiusu iyimserlie ulat; hata
lar, yaradla zgyd: Leibnitz, Voltairein Candide'inde [Candide ya da yimserlik, ev. Server Tanilli, Adam Yay., 2000] olas
dnyalarn en iyisi iddias yznden dalga geilen Dr. Panglosstur (Her eyi aklayan ya da Her eyi cilalayan, ho bir
szck oyunu).
Daha nceki bilimsel dnem, retilmi olanla renilmekte
olan btnletirmeye abalyordu, oysa Voltaire Hristiyanlk kar
t Aydnlanma dnemindendi. XVII. yzyl bilim adamlan ve fi
lozoflar (henz onlar ayracak gerek bir fark yoktu), Kutsal Ki
tap dnda da kstlanmlk iindeydiler. lk olarak, evrenin ve
dnyann gerek ya hakknda bir fikirleri yoktu; ikisinin de genel
likle de Kutsal K itap'a dayanarak' zerinde uzlalm bir tarih ola* Johannes Hevelius (1611-1687), Alman gkbilimci, yaratl ann M . . 24 Ekim
3963, saat leden sonra alt olarak hesaplad.

238

n M. 4004 ylndan balayarak, birka bin yl yanda olduu ve

kabaca Tekvinde anlatld gibi flora ve faunasyla eksiksiz olarak
sabit bir mekanik ileyi dzeninde yaratld sanlyordu. Evrim
kavramlar olmadndan, doann olaanst dengesi. Tanrmn
ilahi ustalnn, yaratc kadiri mutlaklmm ve Protestanlar iin
takdiri ilahinin kant olarak grlyordu. Buna tasarm argma
n" deniliyordu.
Dahas, saatinin evreni kkt. Roman Katoliklerinin muha
lefetine karn, bilimsel zihniyettekiler, Gne merkezli Kopemik
evrenini kabul ediyordu, ama henz Gne Sislem i'nin tesini gremiyorlard. K opem ikin dnyay altnc gezegen olarak ekleme
siyle, yalnzca alt gezegen biliniyordu. ok gemeden ak fikirli
ler, yldzlarn baka gneler olabileceini dnmeye baladlar
ama henz teleskoplar galaktik nebulay ayrt edecek kadar geli
memiti. Her birinin trilyonlarca gezegenin etrafnda dnebilecei
milyarlarca gnei ieren milyonlarca dier evrenler nosyonu iin
ok erkendi.
Isaac Newton (1642-1727), anlaml bir istisna olarak Hobbesun dnda, o zamann benzer zihniyetli ngilizlerinin ounu
bir araya toplayan Royal Societynin en nde gelen yesiydi. Bun
lar evren modellerini Descartestan alp Newtonla gelitirdiler ve
Kutsal Kitapla uzlatrmaya altlar. Kararl, ama dikkatli bir e
kilde Calvinist Anglikanizm den uzaklap daha basit bir deizme ya
da doal dine kaydlar. Bunlarn en nemlisi olan Newtondan,
inancn koruyan bir bilimadam olarak hayranlkla sz edilir. zel
yazlarnn basld XX. yzyla kadar, samimi bir dindar ve ayn
zamanda samimi ve kendini adam bir matematiki de olan Newtonun, gittike Yeniden Dirili de dahil mucizelere inancm yitirdi
i ve bylece de Teslisi reddetmek zorunda kalarak Lockeun ko
numuna geldii bilinmiyordu. Newton Tanrya ve hatta Son Yargya inansa bile m ucizeler ile Newton matematii bir araya gele
mezdi. Ancak Newton, Cehennemin ebediliinden de kuku duy
maya balamt.
Son Yargdan sonra Cehennemin ne anlam olurdu ki? Ceza
caydrma, slah, iyiletirme ya da intikam ilevi grebilir. Cehen
239

nem kesinlikle caydrcyd: Kuku duyanlar bile iten ie bunun

dierleri, zellikle de ait snflar iin yararl bir kavram olduunu
dnyordu. Katolik A raf slah edici ve iyiletiriciydi. Ancak za
mann sonunda, gnahlar sonlu olanlara sonsuz ac verilmesinin ne
anlam olabilirdi? Ne iyiletirici ne de caydrc olurdu. ntikamdan
baka ne olabilirdi ki bu? Buna ifte ilahi takdiri ekleyince, gerek
anlamda korkun bir Tanr kavramna ularsnz: Kendi yaratt
bir durum yznden ebediyen cezalandrmak iin lanetlenmi bir
ezici ounluk yaratp (arlan ok olur ama pek az seilir) kur
tulu doktriniyle de onlarla dalga geen ve bunu da srf seilmile
ri elendirme amacyla yapan bir Tanr. XVII. yzyl rasyonalizmi,
brakn kozmik makineyi tkayacak bylesi bir kalnty, byle bir
Tanr grn de ho gremezdi.
Tabii ki insanlarn ou ifte ilahi takdire inanmyordu; byk
olaslkla, cezay -bakalar iin - hakl klan bulank bir zgr is
ten biimine inanyorlard. Ancak her eyi inceden inceye dn
meye alanlarn birou, ebedi ceza fikrini sessizce terketmeye
balyordu. Hobbes, John Locke ve daha niceleri, gnahlara uygun
bir ceza dneminin - belki bin yl ya da yle bir ey - ardndan k
tlerin basit ve toplu halde yok edilecei sonucuna varmlard.
Kimi, bu imhann lmden hemen sonra olabileceini dn
d. Socinicilerin buna inand syleniyordu.' Yahudiler de buna
benzer dnceler iindeydi. Bir yzyl ncesinde, Anabaptistler de
benzer dncelere sahipti. Tm bu gruplara kukuyla yaklald,
ama XVIII. yzyla gelindiinde David Hume, Boswellin dindar
ca skntsnn aksine, kendi lm deinde yok oluunu sakince
karlayarak tm ahiret biimlerini reddederek bu yaklam u
noktaya tad.
Royal Society'de bile bilimsel yntem, ortaa harfiyenciliini
taklit edebiliyordu. 1714de Tobias Swinden, tm son teorileri izle
yerek An Enquiry into the Nature and Place o f Hell adl kitabn ya
ymlad: Mantksal ve bilimsel olarak Cehennemin G nete oldu' Sociniciler'in lmden sonrasna dair ne dndklerine ilikin belirsizlikler var
dr; isimleri, Albigensian Hal Seferi srasnda daha ok, "Maniciler" olarak ge
ti. Bk. D.P. Walker, The Decline o f Hell [Cehennem'in k, 1964, blm V.

240

O rbita a tu rn
O rbita Jovis
1 O r b ita M a rtis

OrbitaJTel|i/r/s

/ /

. "'"ory>it

/ f / f / / 77
/^ %
/

///// /
f

\ \ \ \

\ \ \ \ \

\\ \ \ \ \
\W a \
\

. X\
\

\ \ \ \\ \ \ \ \

\\WV
^ \ \\ '\
/7 /I /
I

/ /

1 1 , ,

V \

\ \

'-.

97. Tobias Swinden'in evreni.

unu kantlad. Onun hesaplarna gre, ruhlarn birikimi herhangi

bir yeralt alanna smazd ve atelerin yanmasna yetecek oksijen
bulunamazd. Yalnzca Gne, gemi ve gelecekteki lanetli kitle
leri alacak kadar byk, ateli ve ebediydi. Dahas, Kopemik evre
ninin merkezi olarak, yanlp yeryznde sanlan Tann Kat en
uzak yerdi. Haliyle sonu aikard.
Grne baklrsa, pek yle deilmi. yl sonra, CambridPl6N/CchcnneminTarihi

241

gede Newtonun ardndan matematik profesr olan, ama ortodoksiye uymayan inanlarndan dolay atlan William Whiston, ha
reketin ikinci yasas ile, kuyruklu yldzlarn mekanik evrende elip
tik ama izlenebilir yrngeler izleyen gk cisimleri olduu fikrinin
olumasna yardm eden Newtona adad, A s tr o n o m ic a l P r in c ip
le o f R e lig io n , N a tu r a l a n d R e v e a ld 'i yaymlad. 1705de Edmund
Hailey, yirmidrt periyodik kuyruklu yldzn hesaplanm yrn
gelerini yaymlad ve Newtonun devrimci matematiini kullana
rak, adn tayan kuyruklu yldzn 1758deki dnn doru tah
min etti. Whiston, bu kitab ve zellikle ar scak ve souk asn
dan Cehenneme ilikin kant inceledi ve Gnee fazlasyla yak
lap Satrne yakn souk blgelere kadar uzanan bir kuyruklu
yldzn izledii yolun, azap yeri iin mantksal Yzey ya da At
mosfer olduuna karar verdi.
Royal Societydeki arkadalar biraz kukuyla yaklanca W his
ton da kendi imha teorisine dnd. 1740da, T h e E te r n ity o f H e ll
T o rm en ts C o n s id e r e d 'd a , t m l ruhlar, yola gelme anslarnn
olaca, yeryzndeki cezasz bir (kalabal dnnce kesinlikle
rahat olmayan) Hadese yerletirdi. Son Yargda (Whiston bir milenyumcuydu), kutsanmlar ruhani bedenlerde, slah olmaz tipler
de lmdeki hastalkl ya da hasarl bedenlerinde yeniden dirilecek
lerdi. Bu. kurtuklar aklyordu, ate ise, dnyann sonundan on
lar en byk aclarda yok olana kadar" srecekti.

LONDRAdaki St. Paul Katedrali'nin barahibi olan John Donne

(1573-1631), Cizvitler hakknda Ig n a tu s, H is C o n c la v e [Ignatius.
Onun Kardinaller Toplants ] adnda bir hiciv kaleme ald: Cehennem de geiyordu, ama Cizvit uyarlamasnda deil, Lucianusun
politik grlerini ifade etmek iin icat ettii hicvi Cehennemde.
Donne gya bu blgeyi ziyaret eder, banliylerinden, yani Limbus ve A raftan geer ve Lucifer ile gnatius Loyolanm, yeni dn
ya dzeninin bilimadamlar ve dnrlerini yarglamak iin kafa
kafaya verdiklerini grr: Bunlar Kopemik; almas Donnenin
242

F l A R K A /C e h cn n cm m T an h i

ilgisini eken bir tbbi simyac olan Parakelsus; ve blisin, nere

deyse Ignatiusu terkedecek kadar ilgisini eken Machiavellidir.
Gelileonun teleskopunun yardmyla Ayda Ignatiusun hakimiye
tinde yeni bir Cehennem kolonisi kurmaya karar verirler, burada
Vatikann lanetledii tm sapknlar kalacaktr.
Bu deneme, hafif ve elencelik niyetine yazlmtr. Ancak yal
nzca fen bilimleriyle deil, an btn keifleriyle ilgilendii ve
o a heyecanl klan Amerika. Hint Adalar ve Douya yaplan
yolculuklarn haberlerini aktard iin de dikkate deerdir. Donne,
bir Roman Katolik olarak yetitirilmiti ve dinsel inanlarndan do
lay paye alamad Oxford ve Cambridge niversitelerine gitme
den nce, Cizvitler tarafndan eitilmiti. Bilimle hep ilgiliydi;
Hobbes ve M iltonn Galileoyu ziyarete gitmesi gibi, o da Avus
turyann cra bir kasabasnda Kepleri aramt. Donne, hem din
sel hem duygusal alandaki cokulu ve heyecanl iirleriyle tannr,
ama ok sonralar da olsa Anglikan inancn benimsemesinin ardn
dan ok nl bir vaiz de olmutu. Cehennem ateini vaaz etmiyor
du - mrnn sonlarna doru lme hastalkl bir ilgi duymaya
balam olsa da bu, onun mizacna tmyle ters derdi- bilimsel
gelimeleri takip edip de inanlarna bal kalan lml, eitimli, or
ta snf Protestanlarm inanabilecei poena dam ni'yi ok iyi anla
tan nl bir vaaz veriyordu:
O Tann ki bana kalkp kapy alarak, sradan giri yollarndan, szy
le, merhametiyle ulaamaynca yarglarn uygulamaya koydu ve bu
evi. bu bedeni stma nbetleri ve inmelerle sarst, ateli hastalklarla ve
hummayla evi atee verdi ve evin efendisini, ruhumu, korkun olaylar
la ve endielerle rktt ve bana ulat; O Tanr ki, tm amalarn ve
uygulamalarn benden esirgesin ve sanki ona hibir eye malolmamm gibi beni bir kenara atsn, ki bu Tann sonunda bu ruhun bir duman,
bir buhar, bir kabarck gibi uup gitmesine izin versin, ki bu ruh ne du
man, ne buhar ne de bir kabarck olabilir, ama karanlkta yaamak zo
runda kalr; ...Bu lanetlenmeden, Tanrnn nazanndan ebediyen, ebe
diyen, ebediyen ayn kalmaktan daha byk ikence var mdr?

243

Bu vaazda birinci tekil ahs kullanm mthi bir etki yaratr. Don
ne, Marlowe ve Shakespearein ada olsa da onlardan daha uzun
yaamtr ve hem iiri hem de dzyazs yzn bilim ana ve
Augutinus ile Marcus Aureliustan beri uygulanmayan bir tr z
vahiye evirmi gibidir.
Thomas Brownem (1605-1682), Religio M edici'ndeki benzer
bir gnah karma pasaj, Donneye benzer ama biraz onun solun
da bir Anglikan konumunu ele alr. Dier entellektellerle uyumlu
olarak Browne da deizme kayyordu. Cehennemden hi korkmad
n anlatyor ve Tanrnn Cehennem i kkrtma sonucunda, an
cak son are olarak kullanmas gerektiini dnyordu.
Cennete korkuyla giren biri olabileceini pek dnemiyorum; Cennete, Tannya, bir Cehennem olmakszn hizmet edecek en gzel yol
dan giderler; Cehennem korkusuyla onun nnde diz ken dier
kar dknleri, kendilerine hizmetkr deseler de aslnda Kadiri Mut
lakn klesidirler.
Dier yandan yzlerce Priten vaiz, dinleyicilerini. Christopher
Lovenki (1618-1651) gibi tehditlerle korkutuyordu;
Artk konuamayana dek dua etseniz; kasklarnz atlayana dek i ge
irseniz; her sz bir i geirme, her i geirme bir gzya, her gzya
bir kan damlas bile olsa Ademle yitirdiiniz hsam asla geri kaza
namazsnz; Tannmn gzel suretini sildiniz; bir gnahla o bilgiyi yi
tirdiniz, ki artk onu, onbin vaazla da onbin Hizmetle de geri alamaz
snz.
Tezat bir ekilde Love ad verilen bu mfrit, konumunu korku ve
ren vaazlarn imana gelmemi ruhlar zerindeki etkisi, huzur veren
vaazlarnkinden daha hayrl olmutur, kat ve zorlu ruhlarda
yalnzca cehennem ateinin yalamas vicdan irkiltir diyerek sa
vundu. Ilml bir dinadam olan Robert Burton (1577-1640), The
Anatomy o f M elancoly'de (1621) kkreyen vaizler tarafndan
lmcl umutsuzlua itilenleri tarif etti ve onlara, Kutsal Kitaptan
rahatlatc blmlerin listesini yapmaya soyundu.
Ancak XVII. yzyl vaizlerinin en tannm, bir Baptist olan A.
244

John Bnyandr (1628-1688). Onun, kurtulua giden yolda bir Hristiyann yolculuunun alegorisi olan, ok popler armh Yolcu
su (1678) adl eseri, 1792 ylna kadar yz altm bask yapmt ve
ngilizcede XVIII. yzyln sonlarna kadar. Kutsal Kitaptan son
ra en ok satan kitap olmutu. Bu kitapta Cehennem, yalnzca ev
resel unsur olarak yer alr, ancak onun, ikinci nl kitab A Few
Sighs from H ell'd ir ki ilk basld yl olan 1658 ile 1797 yl ara
snda otuz basks yaplmtr. Bnyann iki kitabnda da genel ba
k as ve teknii tmyle ortaaa zgdr: A n popler olma
lar. sekinlerle kitlelerin bak alar arasnda nasl derin bir uu
rum olabileceinin bir kantdr. Gerek bir vaazdan gelitirilen A
Few Sighs, Priten terrist hitabetiyle gncelletirilmi bir gr
yolculuundan baka bir ey deildir: K annlar kzgn zift ya da eri
mi kurunla doldurulmu, kzgn kerpetenlerle etler para para
kopanlm akta, kollar bacaklar kopmu, ruhlar kzarmaya, dalan
maya ve kavrulmaya ve ebediyen yanmaya terk edilmitir. Ve Pritenlerin ocuklan Bnyann kitaplanyla bytlrd.

245

XXIII

Aydnlanm a

XVIII. YZYILDA, entelektel faaliyetin merkezi, ngiltereden

Fransaya kayd ve ister Fransz olsunlar ister olmasnlar Aydmlanm ann merkezindeki gruba philosophes denmesi adetten oldu. Bu
szck, kimileri yle olsalar da tam anlamyla filozoflar kastetmi
yordu. Bunlar esas olarak, rgtl dinin basks da dahil her trl
baskdan kurtulmak isteyen, aklclk ve bilime inanta birleen
dnrler, yazarlar, polemikiler, eletirmenler ve edebiyatlard.
Ecrasez l'infm e [Ezin Rezili] diye haykryordu Voltaire de
Vinfme [rezil] derken, tam olarak Hum eun, zorlayc ara ola
rak Cehennem korkusunu vurgulamak suretiyle Aptallk, Hristi
yanlk ve Cehalet diye niteledii eyi kastediyordu.
Kolaylk olarak, izin verirseniz, Pierre Bayleyi (1647-1706)
246

bunlarn ilki olarak kabul edelim. Bayie, XVI11. yzylda yalnzca

birka yl geirmi olsa da o an ironik tonuna sahipti ve an
karakteristik megalelerinden biriyle urayordu, yani bir eyi ka
ntlamak iin canla bala olgu ve fikir derliyordu. John Ray
(y. 1627-1705) nesneleri snflamak ve gruplandrmak iin kullan
l bir yol olan trn tanmn dilbilgisi asndan yeni zmlemi
ti: ve ister Aydnlanmamlar ister muhalifleri olsun, XVIII. yzyln
entellektelleri bkp usanmadan szlkler, ansiklopediler, katalog
lar, ktphaneler, zl bilgi kitapklar, koleksiyonlar hazrlyorlar
ve her trden sistemler oluturuyorlard.
Dier tannm Fransz Aydnlanmaclar arasnda Voltaire,
Montesquieu, Diderot, bilimadam Jean d Alembert ve krk drt
blmlk Natural H istory'yi yazan Comte de Buffon ve sonunda
dierleriyle uyumazla dp kopan Rousseau vard. ngilterede
en ok tannanlar ise, filozof David Hume, ekonomist Adam Smith
ve tarihi Edward Gibbondu. Amerikada da yeni yerleimin nc
lerinden Ethan Ailen, politika teorisyeni Thomas Paine saylabilir;
Benjamin Franklin ve Thomas Jeffersonda yeni uluslarnn Ba
mszlk Bildirgesini, Aydnlanmann en muzaffer politik belge
si yapmak iin almalara katldlar.
XVII.
yzyl ile Aydnlanmann aratrmaclar arasndaki fark,
Aydmlanmaclarn, artk bulgularn -yermek dnda- Kutsal Kitapa ayarlamakla ilgilenmemeleriydi ki bu da ilk kez gerek de
neyciliin yolunu at. Bylece, Buffon yalnzca binlerce yla de
il, llemeyecek kadar uzun bir gemie ve alt gnle ya da hat
ta alt devirle snrlanmayan bir yaratla gzn evirdi. Yeni
Dnyadan ve Uzak Doudan giderek artan sklkta gelen haber
ler, rnler ve kimi zaman da insanlar, Avrupay dar kafallktan
giderek uzaklatryordu. eviri eserlerin kesintisiz birikimi de
gemie ve dier kltrlere saygy artryordu. Sanayi a bal
yordu ve felsefe, bilim ve din farkl kategoriler olarak ayrlmaya
balamt.
Aydnlanmaclarn. Cehennem konusunda ortodoksiyi rt
mek zere bilimsel yaklam nasl kullandklarn grmek iin,
Bayle'nin 1697de baslan ansiklopedik eseri Dictionnaire Histori247

98. Gzlk takan, dnemine uygun bir Aydnlanma demonu.

que et Critique1y\c balayan derlemelerine bakmakta yarar var.

Tam bir denemeler derlemesi olan szlnde, Bayie yalnzca
doktrine kar genel bir sava deil. Calvinist Huquenot lider Pier
re Jurieuya kar zel bir sava da veriyordu. Jurieu Tanrmn g
naha, ondan nefretini gstermek iin izin verdiini savunuyordu.
Bayie byle bir nefretin, onu nlemekle daha iyi gsterileceini
syleyerek karlk verdi. Jurieu, Cehennem in akl, gelenek ve
248

dnyann tm yasalar itibariyle gerekli olduunu sylyordu.

Bayie ise, buna kar kyordu.
Dictionnaire'z enfer [cehennem] diye bir madde yoktur; za
ten bu pek makul olmazd. Bayie bu kavrama sapknlk, paganizm,
ateizm, vahiy ve Spinoza gibi filozoflar hakknda yazd maddele
rin kamuflaj altnda saldrd. Silahlar nkte ve byk bilgi biriki
mi, vurgulad ise etik ve erdemli yaamn Tarya (ya da tanrla
ra) kar su ileme korkusuyla pek fazla ilgisinin bulunmad ve
birinin dindar gizeminin bir bakasnn karanlk batl inanc olduu
fikirleriydi. Katolisizme saldran Jurieu, Kilisemin ilk dnemlerin
deki sapkn tutarszlklara dikkat ekiyordu. Bayie, Kalvinizmin
ortodoksi tarafndan tenkit edilen yeni sapkn akmlar, kurtulutan
mantksal olarak dlayamayacan kantlamak iin onun kendi
savlarn ona kar kulland. Bayleun en ironik fikirlerinden biri,
Cehennem korkusu olmayan ateistlerin doal olarak erdemli oldu
u, oysa gerek ktlerin yalnzca ebedi ceza korkusuyla zaptedildikleriydi.
Elli yl sonra D iderotnun devasa eseri Encyclopdie ortaya k
maya balad. Bu kez, Cehenneme saldr dolayszd. Lanetlen
me maddesinde ortodoks dncenin mantkszl adm adm
gsteriliyordu: Ne kadar byk olursa olsun, fani gnahla ebedi ce
za arasndaki orantszlk; yarg sonras cezann anlamszl; ebedi
strab merhametli bir Tanr ya da sam kurban edilii ile bada
trmadaki zorluklar. Erdemli paganlar, soylu vahiler, tm Protestanlar ve dier sapknlar lanetlenmek zorunda mdr? Swinden ve
Whiston ciddiyetle tekrarlanr, ama budalala m ek olsun diye.
Lanetlenme iin yalnzca tek bir argman vardr: Kant, Kutsal
Kitapta aka vahyedilmiir. Diderotnun Kutsal Kitapa ilikin
phecilii ok keskindir.
Encyclopdie'nin son blm 1772de kt, ancak Voltaire, da
ha ksa olsa da Bayleunkinden daha aa bir szlk olmayan Dic
tionnaire Philosophiqueini karmak iin onu beklemedi. Volta
irein onu yazma gds tmyle ykcyd; ona gre Encylopedie
bir devrim yapmak iin fazla geni ve hantald, ama kendisinin
1764te anonim olarak yaymlad ve hemen resmi evrelerin tep249

kiini eken ucuz cep kitab bunu baarabilirdi.

Voltaire, argmanlar sunmak yerine, genellikle yanlsz olarak
olgular belirtti, ardndan da bu olgulardan mantksal ama olduka
arpc sonular kard. Anlamsz vaazlarda ve ince lmihallerde lmn tm ynlerine, yeniden dirilie, eskatalogyaya, kya
mete, mucizelere, Kutsal Kitaptaki olgulara ve felsefi teorilere
deinen dzinelerce alay konusu vardr. Cehennem maddesi enfe r dierleri kadar elendirici deildir, ama hataszdr. Voltaire
Cehennemin. cezalandrmann yalnzca drt kuak srdne
inanan Yahudiler tarafndan deil Persler, Kaideliler (Mezopotamyallar). Msrllar ve Yunanllar tarafndan icat edildiini ve Eski
Ahitde bu fikir iin rtk destek bulmann olaanst yaratclk
gerektirdiini syler. Ferisilerin ve Essenilerin, Cehenneme inan
dklarn ve bu inanc Yunanllar vastasyla R om ahlardan aldkla
rn kabul eder, ama birok kilise babasnn da bir kei ald diye,
zavall birinin ebediyen yanmas sama geldii iin bu fikri red
dettiklerine deinir. Ve son olarak, Cehennem fikrini nemsemeyen
ama hizmetinizin, terzinizin, zellikle de avukatnzn inanmas
iyidir diyen bir rahipten alnt yapar.
Bu yaklam Samuel Johnsonm (1709-1784) Dictionary'siyle
[Szlk] karlatrmak ilgin olur. Johnson, samimi bir Angli
kand ve Voltairein Candide'diyle ayn yl yaymlad ve ona son
derece benzeyen Rasselas adnda yergisel bir roman olmasna kar
n. Aydnlanmaclar kmsyordu. Dictionary'de Johnson alt
cehennem tanm veriyor, her birini edebiyattan ve Kutsal Kitaptan
alntlarla destekliyor ve yedincisinde de yorum yapyor:
CEHENNEM (helle, Sakson) 1. blisin ve kt ruhlarn yeri. 2. yi ya
da kt, ayn ruhlarn yeri. 3. Geici lm. 4. Kovalamaca oyununda
yakalananlarn konulduu yer. 5. Bir terzinin artk ipliklerini att yer.
6. Ktcl gler. 7. Modem yazarlardan ok. eskilerin eserlerinde
kullanlr.
Bundan daha dorusu ve mnasibi olamazd. Ancak Boswellin,
Johnson hakknda anlatt tuhaf bir hikye vardr ve bu, XVIII.
250

yzylda, ayn sosyal evreden ya da Boswellin dedii gibi kulpten olan eitimli insanlar arasndaki farkllklara biraz k tutar.
12 Haziran 1784te, cumartesi gn, bu byk adam, papaz Dr.
Adams, alim ve sofu Mr. Henderson ve B oswellle akam yemeindedir. Johnson bir noktada aniden aklar:
Selametin baland koullan yerine getirdiimden emin olam ad
m iin, korkarm lanetleneceklerden biri olabilirim . DR. A DA M S,
(kasvetli bir bak atarak) Lanetlenmile ne demek istiyorsunuz?
JOHNSON (tutkulu ve yksek bir sesle) C ehennem e gnderilmek,
efendim ve ebediyen azap ekm ek. DR. A D A M S. Ben bu doktrine
inanmyorum.... (Johnson) kasvetli bir heyecan iindedir: Bu konu
da artk konum ayacam .

in dorusu Johnson, o zaman yetmi be yandayd. Ama ona

kar kan din adam ondan ya daha bykt.
Bu hikyeyi, Boswellin sko filozof David Hum ea 7 Temmuz
1776da pazar gn, Humeun lmnden yedi hafta nceki ziya
retiyle karlatrn. Boswell, dnnce, olduka densiz bir ekil
de lmszlk konusunu aar ve H um eun lmszle de herhan
gi bir dine de inanmadn renince arr. Gelecek bir hal mm
kn deil midir? diye sorar Boswell.
Hume, atee atlan bir kmr parasnn yanmamasmn olas olduunu
syledi; ve onun ebediyen varolmas gerektiinin en sama hayal o l
duunu ekledi. Yokoluun ona herhangi bir rahatszlk verip vermedi
ini sordum. H i de deil dedi, hi varolmam olduu dncesinden
daha fazla rahatszlk vermediini syledi.

Tam bir ortodoks olan Boswell, kayg ve ylgnlk iindedir ama di

renir.
Ama dostlarmz yeniden grme umuduna sahip olmak ho olmaz
myd? dedim ve yakn zamanlarda lm olan ve onun ok deer
verdiini bildiim kiinin adn verdim. Ho olacan kabul etti,
ama onlarn hibirinin de byle bir nosyona sahip olmadklarn ekle
di. ok aptalca ya da sama bir ftkirden szettiine inanyorum, n
k inanszlnda uygunsuz ve kaba bir ekilde pozitifti.

251

99. XVIII. yzyldan, Honor Daumier'nin Tantalus'u.

Boswell, kendisini bir sre rahatsz eden izlenimlerle oradan ay

rlr.
XVIII. YZYIL, Cehennem konusuna baka alardan da dam
gasn vurdu. Lucianusun icat ettii llerin diyalou biimi,
dergi ve el kitaplarnda yeniden canlandrld ve hicvin, dinsel ve
siyasi yorumlarn ve kimi zaman da skandallann gzde bir biimi
oldu. Bunlarn izgideki karlklar ise kimi zaman William Hogarthn (1697-1764), Francisco Jose de G oyann (1746-1828) ve
daha nemsiz sanatlarn rpertici karikatrleriydi. Diyaloglarn
katlmclar, Dr. Johnson zel bir gzde olmak zere, ounlukla
klasik ada ya da yakn zamanlarda lm nllerdi. Dierleri M i
nos, Plton, Julius Caesar, Socrates, Montaigne, monarklar, pisko
poslar, sosyete hanmlar, Addison ve Steele gibi gazeteciler olabi
liyordu. George Bernard Shawin, Don Juan Cehennem de gs
terdii Man and Superman bunlar model alr. llerin diyalou,
XX. yzyl dergilerinde hl grlr.
Don Juann kariyeri, byc edeeri Faustla birlikte ykseli
yordu. Don, gzel sevgilileri ve onu Cehenneme atan Stat, sahne
ye ilk olarak Tirso de Molina adn kullanan spanyol bir keiin
1630 civarnda yazd El Burlador de Seville fSevilyal Kadn Av
cs J adl bir oyunla kt. O zamandan beri de bata M ozartn Don
Giovanni's\y\e ( 1787), sahnede kalmay srdrdler. te, Restoras
yon dneminin oyun yazarlarndan Thomas Shadwell tarafndan
yazlm bir Don Juan oyunu olan The Lihertinein (1676) ziyafet
sahnesi iin hazrlanm, dayanlmaz aptallkta bir arkl dansl
Cehennem paras:
LK BLS: Hazrlann, hazrlann, yeni konuklar geliyor. Cehen
nem in kysnda grndler.
KNC BLS: Taze Kkrt Ateleri yakn.
Tm Zebaniler toplann,
Cehennem'in tm ahalisini yaya brakacak
manszlarn korkun sonuna hazrlann.
BLSLER KOROSU: Brakn gelsinler, brakn gelsinler.
Ebedi bir korkun Sona
Brakn gelsinler, brakn gelsinler.
253

 NC BLS: Ktlkte tm lanetlileri geride braktlar;

Burada alayacaklar, amanszca inleyecekler.
nleyip ebediyen feryat edecekler.
BRNC BLS: Kan ve ehvetle, nasl da hakettiler,
C ehennem in en kzgn alevlerini hissetm eyi.
KNC BLS: Ettikleri ktlklere burada yanacaklar nafile
Sonu gelm ez ar ikencelerle.
NC BLS: Bulduklar Ebedi Karanlk olacak.
Ve ebedi Zincirlerle balanacaklar.
Zihinsel ve bedensel sonsuz aclar iinde.
BLSLER KOROSU: Brakn gelsinler, brakn gelsinler
Ebedi bir korkun Sona.
Brakn gelsinler, brakn gelsinler.

Hemen hemen ayn tarihlerde, William Mountfort, Harlequin ve

Scaramoucheu da olaya katan The Life and Death o f Doctor Faustus Made Into a Farce' yazp sahneledi. 1724 N oelinde, Drury
Lanedc, Harlequin Doktor Faustus adyla bir ocuk temsili de oy
nand. Colley C ibber'in benzer bir yapm olan Dunciad'd |M ankafa] Papa yle der:
Birden. Gorgortlar tslar, Ejderhalar ateli gzlerini diker,
Ve on boynuzlu zebaniler ve Devler savaa koturur.
Cehennem ykselir, Cennet alalr, ve Yeryz"tide dans edilir:
Tanrlar, kk eytanlar ve canavarlar, mzik, fke ve cmb,
Bir ate, bir cig dans, bir sava ve bir balo.
Ta ki, byk bir yangn hepsini yutana dek.
Avrupann her yerinde, meydan ve pazar yerlerinde, kukla tiyatro
lar yaygnlat. Kukla tiyatrosu tanabiliyor, yalnzca birka ak
trle (gerek bir kukla oyununda yalnzca bir aktrle) ucuza geliyor
ve normal oyunlara uygulanan sansrden kolaylkla syrlabiliyordu. Seyircilerinin ou ocuklar olsa da bu oyunlar onlara gre de
ildi, olas en geni halk mizahna dayanyordu. zgnlk, bu ov
larn asl amac deildi, gnmzn televizyonlarndaki durum ko
medileri gibi bildik karakterlerin rol ald, yinelenen hikyelere
dayanyordu. Punch and Judy, kukla geleneinin yaayan son tem
254

silcileridir ama ilkinin pe pee batan karmalar kincisinin de

mucizeleri ve muziplikleri ilenen eski Don Juan ve Faust uyarla
malar, seyirciler seyrettii srece uzatlabilirdi. Don ve Doktor,
oyunun gerek kahramanlar bile deildi; seyirciler onlarn soytar
uaklar Hans Pickelharing, Hans Wurst ya da H erlekine glp al
klyorlard; uaklarn maceralar da efendilerinin bir taklidi ve parodisiydi, am a sonunda, demonlar kibar beyleri Cehennem 'in az
na srklerken bu tarallar demonlar kandrp kamay baaryor
du ve seyirciler de kahkahalara boulup alklyorlard. Kuklacla
ra ilk olarak ilham, gezginci kumpanyalarn Marlowe evirisini
oynamalar vermi olsa da Goethenin Fan.vf unun kayna, Marlow eun dramas deil, Faust kukla oyunlaryd.

XVI11. YZYILDA ou insan henz akln peine taklm ya da

dini, hatta Cehennem fikrini terketmi deildi. 1732de Alphonso
de' Liguori, Katolik vaiz krslerine, zellikle Cehennem vaizcilerini gndermek iin Kefaretiler topluluunu kurdu. te, onun ma
halli kiliseler iin hazrlad The Eternal Truths kitapndan bir
rnek:
Mutsuz zavall, frndaki odunlar gibi atele sarmalanacak. Altnda
ateten bir abis, zerinde bir abis, her yannda bir abis olacak. Dokun
duu ate, grd ate, soluduu ate olacak. Sudaki balk gibi ate
te olacak. Bu ate lanetliyi sarmakla kalmayacak, ona eziyet etmek iin
barsaklarna girecek. Vcudu tmyle ate olacak, yle ki barsak
lar, brndeki kalbi, kafasndaki beyni, damarlarndaki kan, hatta
kemiklerindeki ilii yanacak; ondaki her kt istek bir ate frn ola
cak.

Cizvitler ok mthi vaizlerdi ve Encylopedistlerin ykc mesajla

rn hazrladklar dnemde, nl Abb Bridaine ve dierleri tm
Parise lanetler yadryordu. Ancak Puritenlerin grkemi vaazlarndayd ve bu en ok da Protestan muhaliflerin ve ar ularn o
unlukla yaamay setii Amerikada geerliydi.
Anglikanlar Virginia kolonilerine yerleti. M assachusettsin
255

Mayflower Prtenlri, Anglikan hiyerarisine bakaldrm Kongregasyonalistlerdi. Baptistler de aa yukar ayn zamanda kopup
Rhode Islandda rgtlenmilerdi. ngilterede eziyet gren Quakerlar, Pennsylvania'da yerletiler ve sko Presbyterianlar da on
lara orada ve New Jerseyde katldlar. John Wesley M etodizmi
XVIII. yzylda kurdu ve ana kilise birok kola ayrlsa da New
York eyaletinde kk sald.
1730lardan balayarak tm kolonilerde, bir misyoner uyan
hareketi yayld. Byk Uyan denilen hareket. New Jerseyde,
Presbyterian misyoner Gibbert Tennent (1703-1764) ile balad,
ama hemen New Englandda nl Kongregasyonalist teolog Jonat
han Edwards (1703-1758) tarafndan stlenildi ve ardndan da san
sasyonel vaaz tavr, kendisinin de dedii gibi, Ate, Aklk ve
G" bileimi olan Calvinist Metodist George Whitefield (17141770) tarafndan gelitirildi. Bunlarn ilan edilmi amac uyukla
yan ruhlara korku ivisi akmakt. Dinleyenler gzyalar, lk
lar, kaslmalar ve baylmalarla karlk veriyordu ve kitlesel dn
meler gerekleiyordu .
Bykbabas ve babas New England din adamlarndan olan
olan Edwards, 1723de M.A. derecesi ald Yale niversitesinde,
Newton ve Locke okumutu ve doa bilimlerini Pritenizmin ii
ne ekmeye abalyordu ve bunda da azmsanmayacak bir baar
elde etmiti. Ktl ve cezasn byk bir tasarnn paras ola
rak dnen kat bir kaderciydi, ama ayn zamanda da biraz esrikti
ve terr v aazfnda yetenekliydi. Onun ilk byk uyan toplants,
1734-35de Northampton, M assachusettsde gerekleti ve en ok
bilinen vaazlarndan biri olan Kzgn Bir Tanrnn Ellerindeki G
nahkrlar", Byk Uyann dorua ulat 1741de vaaz edildi.
Bu vaazn metni. Zaman gelince ayaklan kayacakd, tefsiri ise,
Ktleri herhangi bir anda Cehennem'in dnda tutacak, Tanrmn
keyfinden baka hibir ey yokturdu ve zayf iplikiklerden alevle
rin zerine sarkan rmceklere ilikin arpc imgeleminde, iplik
ikler Tannnn parmaklarna balanyordu.
Kalbin doutan gelen, gnahkr sapknln paylaanlarn
kibar pazar tavrlar, belli ki onu rahatsz ediyordu. Ktlerin Ge
256

lecekteki Cezalan: Kanlamaz ve Hogrlemez balkl bir ba

ka vaaz yle bitiyordu:
ok gem eden harika bir deiim geireceksiniz. imdi, Cehennem i
ve yce Tannmn gazabm duyan ve burada byle rahat ve sessizce
oturup umursamadan giden sizler, yaknda sarslp titreyecek, lklar
iinde feryat edecek, dilerinizi gcrdatacaksnz ve imdi kmsedi
iniz bu byk eylerin arl ve nemini tam anlamyla kavrayacak
snz. O zaman, kendinize gelm ek iin vaaz dinlem eye ihtiyacnz kal
mayacak: yle bir noktada olacaksnz ki, Tann'nm, imdi bu kadar
sessiz ve umursamazca dinlediiniz o g ve gazabna burun ktvramayacaksmz.

Edvvardsn, W hitefeldin ar duygusal ak hava misyonerliinin

ok ileri gittiini dnd sylenir. Ne yazk ki, kendisinin lm
llyla onun arlm karlatrmak iin, W hitefieldin vaazlar
nn hibiri yazl olarak gnmze ulamad.
lk Byk Uyan (bunu, XIX. yzyl boyunca dierleri izledi),
Amerikan tarihine iki belirgin etkide bulundu. Uyandrd duygu,
ok gemeden kolonileri saran devrimci atee kesin olarak katkda
bulundu ve bu da biroklarnca milenyumun balangc olarak g
rld.
kincisi daha derin ve uyan liderlerinin benimsemedii bir et
kiydi. Uyanlann neden olduu kitlesel tartma ortam ve dinsel
heyecan, Kurucu Babalardan da uzak kalmad. Bir sre Aydnlan
ma dnemi Fransasnda yaayan Franklin ve Jefferson gibilerin
dinsel banazla kar honutsuzluklar onlar, aksi halde benimse
yebilecekleri lml Hristiyanlktan da uzaklatrd. Franklin, deist
olduunu aka belli ederken, Jefferson gizli bir deist oldu, tkisi
de Am erikann, hizipilik ve fanatizmden kurtulmas iin dinsel
oulculuunun desteklenmesi gerektiini grecek kapasitedeydi.
Ve Franklinin yardmyla Jefferson tarafndan kaleme alnan Ame
rikan Bamszlk Bildirgesi de Hum eun da bizzat onaylayabilece
i bir zmle yalnzca Doa Yasalar ve D oann Tanrsna
gndermede bulunur. Anayasada, Tanrnn ad hi gemez ve kili
se devletten kesin olarak ayr tutulur.

F 17 N /C clw nnem in Tarihi

257

XXIV

S w e d e n b o r g un grs

XVIII. YZYILIN son byk figrlerinden biri, Stockholml

Emanuel Swedenborgdur (1688-1772), ancak onun asl etkisi
XIX. yzylda hissedilmitir. Bir piskoposun olu olan Sweden
borg, adalarnn birou gibi bilimle ilgiliydi. Aslnda, astrono
miden cebire, metalrjiden olduka ileri dzeyde Fizie ve anato
mik almalara kadar uzanan ilgisiyle bir bilim dahisi gibidir.
Emerson onu devasa bir ruh diye vmtr, ve daha az bir v
gyle de ondan edebiyatn soyu tkenmilerinden biri olarak sz
etmitir.
Swedenborgun bilim ve felsefe alanlarnda yaptklar, ellili
yalarnda kaydetmeye balad grsel ruhsal vahiyleriyle kazan
d nn glgesinde kalmtr. En mehur kitab Heaven and
258

F 7ARKA/Cchcnnemn Tarihi

H ell'de (1758), yazdklar ortaa gr edebiyatna artc bir

benzerlik gsterir, ama bir o kadar da farkldr. Yaklam tmyle
farkl, dili sakin , ak ve duygusuzdur - sanki bir corafyac gr
dklerini kaydediyor gibidir - ama ok daha uzun olmasna karn,
biimi olduka benzerdir. Ortaa grclerinin aksine, melekler
ve cennetlerle cehennemlerden ok daha fazla ilgilenmitir. (Birok
ortaa grsnde olduu gibi, bunlar bir btnn alt birimleri ol
salar da kozmolojisinde ouldurlar). Ancak, bir tr pirinten asan
srle indii aa dnyaya ziyaretlerini de dev duygusuyla kayde
der.
Ona gre ruhsal dnyann da tpk doal dnya gibi dzlkleri,
dalan ve akarsularyla kendine ait bir arazi yaps vardr. Cennet
ler en yksek yerinde, ruhlar dnyas onun altnda ve en altta da ce
hennemler vardr. Ruhlar, i grlerinin ald zamanlar dn
da, cennetleri gremez, lanetliler de kendi zerlerindekini. Ancak
Cehennem ve Cennet arasnda bir denge vardr, nk Cehennem den srekli olarak ktlk yapma abas kp yaylr, Cen
netten ise iyilik yapma abas. Origenesin yanks kkrtcdr,
Tundaln gnahkrlar iine ekip dar brakan Luciferinin yan
ks da. Ancak Swedenborg, bir tercih yapldktan sonra dnmeye
yer brakmad, ki bu da tutkulu bir evrenselci olan Emerson da.
ilahi takdirden ilk bata bylenip daha sonra kaderin en kk bir
esintisinden bile, bu yzden Swedenborgdan da irkilen bir baka
grc olan William Blakei de rahatsz etti.
Swedenborgun aradaki ruhlar dnyas, XIX. yzyl spiritalistlerini ve XX. yzylda lm eii deneyimlerini kaydeden
leri en ok meraklandran kavram oldu. Bu dnyann eiti, Katolikler'in azapsz A raf', ya da kimi Protestanlarn tanmlamak iin
ok abaladklar, simyac ve medyumlarn bizim dnyamzla al
veri iinde olduuna inandklar Cennet ve Cehennem arasndaki
yerdir. Bu gri Limbus benzeri blgede, Swedenborgun grsne
gre, ruhlar doalarna gre Cennet ve Cehennem e doru ar ar
ilerler.
Her cennet alt blmnn cehennemi bir karl vardr. En k
t cehennemler batdakilerdir, zellikle de kuzeybatdakiler; bun259

larda Tannlar olarak tapnlmak isteyen ve bundan dolay da in

sanlarn ruhlar ve Cennet zerindeki glerini tanmay reddeden
lere kar nefret ve intikam duygularyla yanan Roman Katolikleri
bulunur. Dierlerinde ise ateistler, dnyeviler, kindarlar, hasmlar.
hrszlar, soyguncular, cimriler, agzl ve acmaszlar vardr. Ku
zeybat cehennemlerinin tesinde habis ruhlarn vahi hayvanlar
gibi sinsi sinsi dolatklar karanlk ormanlar vardr, gneybatnn
tesinde ise hile ve aldatmada en kurnaz olanlarn yaad l
ler uzanr. Cehennemler, ktln sonsuz eitliliklerine gre, ka
t bir dzen iinde snflanr.
Her yerde cehennemler vardr, hem dalarn, tepelerin ve kayalarn al
tnda. hem ovalarn ve vadilerin altnda. Cehennemlere giden bu yark
ya da kaplar.... kayalarn atlaklar ve delikleri gibi grnrler, kimi
iyice alm , kimi kk ve dardr v e ou sarptr. lerine bakldn
da hepsi karanlk ve lo grnr; ama ilerindeki lanetli ruhlar, odun
kmrnden kana benzer bir tr kla bulurlar yollarn. Gzleri,
dnyada yaarken ilahi hakikatten yoksun karanlkta olmalar nedeniy
le bu a almtr. Tm yarklar, ruhlar dnyasndan kt ruhlarn
gnderildii zamanlar dnda rtldr. Aldklarnda ya duman ya
ate ya kurum ya da kaim bir sis gibi nefes verirler dar. Lanetli ruh
larn, iinde olduklarnda, kendilerini sanki kendi atmosferlerindeymi
ve bylece iyi yayorlarm gibi hissettiklerinden, bu dumanlan, ate
leri ya da sisleri grmediklerini iittim.

Swedenborg cehennemleri incelemi ve iindekiler ktnn yanl

gsna battklar iin st ksmlarn karanlk, gnahkrlar bizzat
ktle battklar iin de alt kesimlerin kzgn alevler iinde oldu
unu bulmutu.
Daha hafif cehennemlerde, kaba saba kr evleri grlr, bazen, yol e
ritleri ve caddeleriyle bir kentte olduu gibi, sra sra dizilidir bunlar;
ve bu evlerin iinde srekli az dala yapan, dmanlk sergileyen,
birbirini dven ve birbirlerini para para etm eye abalayan lanetli
ruhlar bulunur; sokaklarnda soygun ve yamadan geilm ez. Baz ce
hennemlerde baklamyacak kadar iren genelevler vardr, her trl
pislik ve dkyla doludur.

260

Pastoral manzaraya ramen, kentin kt mahallelerinin ahlkszl

nn ve sefaletinin tad vardr. Bunlara inanmayan, ama grsel
dnceye sayg duymaya gnll olan Emerson hem cennetleri
hem de cehennemleri an skc buldu: Ona gre. Swedenborg iir
duygusundan yoksundu. Bu fikir Swedenborgu da artt; nk o
kendisini hala, ciddi olgulan kaydeden bir bilim adam olarak g
ryor gibiydi.
Emerson, Swedenborgun ok uzun zaman okunmayaca n
grsnde bulundu ve bu da doru kt. Ama Swedenborg, XIX.
yzyln zerine uzun bir glge drd. Bilim ilerlemeyi srdrken, Akl ann savunduu hereye kar bir tiksinti, romantiz
me, spiritalizme, sezgiye, belirsizlie ve ou Cehennem ve br
dnyaya ilikin eski grlerle dalga geen karanlk fantaziler olan
yeni fantezi biimlerine yneli balad.

261

XXV

O ndokuzuncu yzyl

18 HAZRAN 1815te Napolyonun gleri Waterlooda yenilince,

bir eyrek yzyllk siyasi karklk da sona erdi. Ekim aynda da
Napolyon, mrnn sonuna dek kalmak zere Saint Helenaya
gnderildi ve neredeyse kanlmaz olarak gl bir sembol, sr
gndeki bir eytan ve demoralize olmu, iflas etmi, kan glne
dnm Fransada iktidar ele alp ardndan onu rktc bir dn
ya fethine tamak zere gaipten gelmi bir melek -y a da Deccal gibi ortaya km ve ardndan dm bir kahraman olarak mitletirildi."
* Emerson, tartmay seven Nepoleon'un Cehennem 'in varln inkr ettiini
syler - o kadar ok kimse, orann onun doal evi olduuna inanyordu ki bu
uygun der.
262

Fransz Devrimi, etkisini, uzaktaki Am erikadan daha ok Avru

pada gstermiti. Fransz halkn galeyana getiren tiranlk, yolsuz
luk ve adeletsizlik, evre lkelerdeki libarelleri ve reformistleri de
rahatsz etmiti. Aydnlanma ile patlamaya hazr hale gelen halk,
1789daki nsan Haklar Bildirgesiyle heyecana gelmiti. Yzyln
sonundaki iirler, umut ve heyecan doluydu, olumlu anlamyla milenyumcuydu: Fransa. Tanrmn yeryznde vaadettii kralln
yolunu aacakt. Ancak ok byk bir hayalkrkl yaand. Artk
yaamak bir mutluluk kayna deildi.
an Ruhu zerine ok konuuldu; John Stuart Mili tarafndan
1830larda yaymlanmaya balanan bir dizi incelikli makalenin
bal bu oldu. Bir yandan, bu yzyl, ivmesi artarak dosdoru
ilerliyordu. Sanayi gelimi, bilim, keifler, fetihler, ticaret ve de
miryollar alanlarnda byk admlar atlmt ve Amerikan tarihi
lerinin drste soyguncu baronlar dedii insanlar byk servet
ler kazanmt.
Ancak yzeydeki ilerlemenin altnda an R uhu rahatszd.
nceki Aydnlanmaclar, batl inan ve imparatorluk mirasnn sal
lantdaki styaps olarak deerlendirdikleri eylere saldrmak iin
nkteyi, akl ve bilgiyi kullanmlard. Ancak yeni a, gelenei bir
kenara atarak belirsizlii, akln nafile kt duygusunu getirdi. Bu
yzden Ruh. metafizie ynelik gl bir ilgiyle birlikte, bir dere
ceye kadar ani entellekteldi.
Tarihi Peter G aye gre, XVIII. yzyl bitmeden nce Aydnlanmaclar Roman Katolisizmi, ilkel eski Yunan ve Cermen folklo
rik nosyonlarnn tuhaf bir karm olan bir Cermen ideolojisinin bir tr Ttonik paganizmin - ar basks altndayd. Bir sonraki
yzyln sonuna gelindiinde ise, bu tuhaf karm, Gotik ve Ro
mantik edebiyat ve mzii, fantazi ve folklora kar youn bir il
giyi ve diyabolizm gibi bir dzine farkl esrarengiz ve mistik ta
rikat dourmutu. Ayrca ruh araynda, sonralar psikoanalizme
dnecek olan sekler yaklam ve de yzyln sonlarnda lm ve
lmekle ilgili olarak, XV. yzyldan beri grnmeyen hastalkl bir
ilgi patlamas vard.
Yce"den ok konuuluyordu. Bu szc hain Alp manzara263

L es

L asons d a n g e re u se s.

lar ve Romantik dnemin ateli duygularyla ilikilendiririz; sra

dan gzelliin dzen ve uyumunun tesine geip sonsuzun kaosu
na uzanr. 1756daki bir denemesinde Edmund Burke, sonsuzluk
zihni, ycenin en hakiki etkisi ve gerek testi olan keyifli bir deh
etle doldurma eilimine sahiptir der. Bu tanm, XIX. yzyln de
imekte olan Cehennem anlayyla flrt eder.
Nesir roman, yararl modeller olarak Don Juan ve Faustun g
venilir gelenekleriyle, XVIII. yzylda gelitirildi. Don Juan, Sa
muel Richardson un Clarissasnda (1478) Lovelace olarak ve Pi
erre Chodobsun Laclosnun Les Liaisons Dangereuses' unda (1782)
Valmont olarak kar karmza. ki kitapta da erdem dllendirilir
(iki kadn kahraman da lp Cennete gider), ancak ikisinin de ent
rikalarn ynlendiren ve okuyucuya sayfalar evirten kesin olarak
ktlktr. Ancak gnaha eilimli aristokrat kahraman apknlar
nn entrikalar, onlar cehennemde hak ettikleri yere gtrmez. Ye
ni bir yaklam domaktadr.
Ham ktlk, dneminin en eytani aristokrat olarak nlenen
Marquis de Sadem (1470-1814) ilham kaynayd. Yaamnn o
unu ya hapiste ya da akl hastanesinde geirdi, ki fantazileri iin
bolca zaman oldu ve saf cinsel zevk adna tuhaf tecavzleri, iken
celeri ve cinayetleri ieren pornografik bulularnn (Justine [Justi
ne ya da Erdemin Felaketleri, ev. Birsel Uzma, iviyazlar,
2000], 1791; Histoire deJuilette [Juliette, Erdemsizlie vg, ev.
Mnire Ylmaer, iviyazlar, 2003], 1796), Aydnlanma fikirleri
nin meru sonulan olduunu iddia etti. Eer Tanr yoksa, ne hesap
verme, ne toplumsal szleme sz konusuydu ve dierlerinin se
bepsizce ldrlmeleri de dahil her ey mubahd. Eer insanlar
nesnelerse (sklkla yanl kullanlan terimin en gerek anlamyla
cinsel nesnelerse), ahlkn znel olduu bir dnyada onlarn istek
lerinin bir deeri yoktu.
De Saden etkisi bykt. Sansasyonalizmi ve ehvet dkn
ln, daha nceki tm zevk snrlarnn tesine tad ve onun
iddet dolu dnyevi senaryolar Cehennem grlerinin, tyler r
pertici ehitlik hikyelerinin ya da en arpc intikam melodramla
rnn tesine geti. Saden yazlarnda hibir ahlksal balan
265

yoktu; stelik durum lam da bunun tersiydi. Trl trl rezillikler

yaayan kadn kahramannn erdeme inat ball, cennetleri bi
le fkelendirdi ve Justine'de onu ldrdler. De Sade'm kendisi,
daha sonraki imgelemde bir tr yeralt kahraman, lgn, kt
Lord Byronn bir prototipi, lanetlenmi romantik aristokratn kiiletirilmi hali oldu.
Ortaaa zg ortamda getiinden Gotik roman denilen tr
de aa yukar ayn zamanda balad ve gereki romann geli
imiyle baa ba gitti; aslnda Clarissa klasik Gotik tarza ok ya
kndr. Horace Walpole, Don Juan temasna gotik malzemeler yk
leyerek The Castle o f Otranto' da. [Otranto atosu. Altkrkbe Yay.,
2002] (1764) bu tre damgasn vurdu: Kasvetli atolar, akrda
yan zincirleri, frtnal havalan, kara kara dnen kahramanlar,
mezalime urayan kadn kahramanlan, bu trle ve byk lde
Romantik iirle ilikilendirdiimiz gcrdayan engizisyon ark..
Tm ihtiamna ramen, Gotik romanda, Cehennem 'e sanlabileceinden daha az yer verildi. yle grnyor ki, - Sadedan son
ra neredeyse kanlmaz olarak - Gotik yazarlar, hemen hzla Ce
hennem'i yeryznde yeniden yaratmaya baladlar. rk ve kor
kuyu - dikkatlice farkllatrldlar, ilki doalken kincisi doas
tyd - ahlki ders vennek yerine, ehvet uyandrmak iin kullan
dlar. Ceza, hemen hemen her zaman masumlarn payna derdi;
cezalandranlar da sululard.
Matthew Gregory Lewisin The M onk' unda (1789) sadistik Go
tik byk bir srama yapt. Yirmi bir yandan nce yazd bu ki
tap ona, Kei Lewis lakabm kazandrd. De Sade, kitabn bir a
heser olduunu dnd, Byron da buna katld; daha yaygn bir
fikre gre ise. bu kitap genlik iin bir zehir ve dknle yne
lik bir kkrtmayd." Lewis, batan karlm Abbot Ambrosio yo
luyla, Roman Katoliklii'ni tecavzle, orjilerle ve tyleri dikin di
ken eden bir iddetle balantlandrd. Kitapta, sonunda gnahkr
keii paralamak iin sahneye bizzat Lucifer'in kendisi girer, an
cak gerek anlamda bir Cehennem sahnesi yoktur. Klostrofobi, zin
dan, ikence ve yeralt kasveti tatmin edici bir cehennem atmosfer
yaratr ve Lewisin, kurban olmayan kahramanlan tmyle eytan
266

s davranrlar - ayartc Matilda bir demondur.

Yeryzndeki Cehenneme ynelik eilim, Charles Robert Maturinin, yine giderek artan bir alaln, umutsuzluun ve bozulma
nn yaand, ama yine nihai bir Cehennem sahnesinin olmad
karanlk bir dnyada kurulan epizodik bir Faust hikyesi olan Melmoth the Wanderernda [Avare Melmoth] (1820) daha da belirgin
dir. Poenun hibir eserinde gerek bir Cehennem sahnesi yoktur.
Victor Hugonun Notre Dame de Parisinde [Ntre Damen Kam
buru, ev. Nesrin Altinova. Sosyal Yay., 19991, irkince deforme
edilmi dilencilerin karanlk yeralt krall bir tr yeryz Cehen
nem idir, ama Kambur Quasimodo bir tr kart melek olur. Eski
doast formller, psikolojik olarak tuhaf olann giderek kank
sand bir ada artk yararszd. Byronn M anfredi, bu tr yar
glayan byk bir jestle, bunlar kategorik olarak ve aalayarak
reddeder.

267

XXVI

G o e t h e nin F a u s t u

BYK ALMAN AR Johann Wolfgang von Goethe (17491832) tarihsel olarak nereye yerletirilir ki? Yaam yle uzun ve
verimliydi ki, eserleri tm yaratc dnemleri kapsar: XVIII. yzyl
klasizminden, gerek anlamda balatp sonra reddettii Alman
Sturm und Drang (Coku ve Frtna Akm) dnemine, Fransz
Devrimi ve Napolyon Savalarndan -N apolyonla grt ve onu
byk lde onaylad- Gotik Romantizmini geip Viktorianizme,
oradan modem an fantazmagorik deneyciliine kadar uzanr.
Burada ele alacamz bayapt Faust'un yazlp gzden geiril
mesi altm yllk bir sreye yayld. XIX. yzyln Romantik ope
ras, ilhamn bu dramann* ilk blmnden alrken, tm XX. yz Berlioz, Boito, Gounod, Schumann, Liszt ve M ahlerin hepsi F a u s f\a urat,

268

yl edebiyat nesli, onun isteiyle lmnden sonra yaymlanan

ikinci blme ok ey borludur.
Goethe, bir avukatn olu olarak Frankfurtta dodu ve kendisi
de ilk olarak, hastalanana kadar Leipzigde, ardndan da 1771 de
mezun olduu Strasbourgda hukuk eitim ald. Sanat ve mimarl
a. tbba ve bilime (Darwinin evrim almasn nceden ngr
d), zellikle Spinozaya hayranlk duyduu felsefeye, Swedenborgvari ve dier trl byl mistisizme - ve fazlasyla da kadn
lara - ilgi duyuyordu. Ergenlik dneminden lmne kadar her za
man bir kadndan dierine koarak tutkuyla kur yapyordu, ancak
yalnzca bir kez evlendi, o da yllar ncesinden ona bir oul dou
ran bir hizmetiyle -durum gerei -yapt evlilikti..
Sturm und D ra n g ' XVIII. yzyl sahnesine egemen olan Fran
sz oyun yazarlar Corneille ve Racinein klasik kadansiarna kar
kasti bir tepkiydi. Bu dnemin ilk sansasyonel baars, Goethe'nin,
Avrupa apnda reddedilmi aklarn intihar dalgasna yol at
sylenen karlksz ak roman, Di Lieden des Jungen Werther'di.
[Gen W ertherin Aclar, ev. Celal ner, Oda Yay., 2001J. Ayrca,
kltrel olarak geri kalm bir ulus addedilen A lm anyay da edebi
yat haritasna yerletirdi ve Saxe-Weimarn gen dk Charles
Augustusun dikkatini ekti. Dk onu nce ziyaretine ard, son
ra da devlet bakan yapt. Goethe hayatnn geri kalann orada ge
irip tarmla, madencilikle, bilimle ilgilendi ve yirmi yl akn bir
sre dk iin tiyatro yneticilii yapt.
Btn bu zaman iinde, arlkl olarak tiyatro iin olmak ze
re yazmay srdrd, ama bu arada iki popler roman daha yazd:
Wilhelm Meisters Lehrjahre (1796) ve Die Wahlverwandtschaften
(1809) [Gnl Balan. Halk El Sanatlar ve Neriyat Yay.J. Ama,
yaam boyunca aralkl olarak onu megul eden bayapt Faust'tu.
sondan kisi senfonide gerekletirdi bu giriimi. Dorudan yaklam asa da W ag
ner de etkilendi. Goethe. Romantik yaklam umursamad ve Mozartn eserini
mzie dkm em esine ierledi. Don Giovannfye byk hayranlk duydu Sihirli
Flt'n devam n yazm aya balad, ki bunun da F au st un llinci Blmnden
Helena''y etkiledii dnlr.
* Cokunluk, feveran a: Alman edebiyatnda aklclk akm na ve eski dnya
ya ball reddedip dehann yaratc zelliine deer veren dnem (17671781)
269

Yirmili yalarnn balarnda, daha Weinara gitmeden nce,

Faustun. M efstofelesin tevikiyle masum bakire Gretcheni ba
tan karp ortada brakt Birinci Blm'n ana hikyesine bala
mt bile. M arloweun oyununu okumamt, ama pazar yerlerin
deki Doktor Faustus ve Don Ja kukla oyunlarna ainayd ve on
larn hikye rglerinden yararland ve bunlar birletirdi. 1790da
Faust: Bir Fragman'\ yaymlad ve byk beeni toplad. 1808de,
sonradan opera ve tiyatro oyunlarnn temelini oluturacak Birinci
Blm tamamlanm haliyle yaymlad. Yirmi yl sonra, kinci
Blmn Byrona saygsn da ifade etlii Helena isimli ksmn
yaymlad. II. Blm lmeden ksa bir sre nce bitirdi ve mhr
ledi.
Aslnda, Faust'ta yeralt sahnesi yoktur. kinci Blm iin, by
le bir sahne planlanmt: Faust, Helenay istemek iin Proserpinenin sarayna inecektir. Akas bu, onun kararlatrd Hristi
yan sonla uyumayacakt, bylece. bunun yerine Hadesin dii demonlarn Klasik VValpurgis Gecesinde yeryzne salar, akn
ama tutsak alnm Gotik demon M efstofelesi de Birinci Blmdeki cadlar toplantsyla paralellik arz eden ho bir yergisel
sahnede aralarnda dansetmeye yollar.
G oethenin hazrlad son, entelektel evrelerde bir tr ok
etkisi yaratt. Gretchen. Birinci Blmn ilk uyarlamalarnda bir
Katolikti, ama yalnzca basit bir kz olduu belliydi ve Faust, illa
bir ey olacaksa, Goethe gibi bir simyacyd. Prologda, Tanr ile
blis arasnda tutuulan ve Eyb anmsatan bahis. Tanrnn (ya
da Goethe'nin) Faustu kurtarmay planladna iaret ediyordu.
Ancak, klasik ve Miltonvari tarzlar da dahil, bir dizi edebi tarzda
yazlm olan II. Blmn entelektel ironileri ve fantazilerinden
sonra, biti sahnesi kii srprizlerle doludur. Hesap annda sahne
nin bir yannda geleneksel demonlar, onu yakalayp gtrmek iin
Cehennem 'in azndan yuvarlanrlar - ancak bir ptti ve amoretti
taburu, gksel korolar ve bizzat Bakire'nin kendisi, Viktoryen e
ker kutularna resmedilmeye layk bir senaryoda, dier taraftan,
Cennetten inerler. Bir mucize oyununun neo-Barok bir parodisi gi
bidir. Ebedi diil Gretchen, pek hak etmedii halde, Faust iin
270

araya girer. Mefistol'eles, srf kenblarn plak kalalarna taklp

cinsel olarak uyarld iin mcadeleyi kaybeder. Goethenin, tar
tmak yerine elyazmasma son noktay koyup mhrlemesine a
mamak gerek. Yoksa, kasten hayalgcn kstlayan - ve byk
olaslkla bunu, yal adamn lm deinde imana geliinin bir
iareti olarak gren - Katolik zrcler bata olmak zere herkesi
artaca kesin bir sonu zerine tartmak zorunda kalacakt.

271

XXVII

Rom antikler

RNESANS klasik miti yeniden kefetmenin tadn kard, Milton Hristiyan mitini geniletti, deistler bilimi mitletirdi ve Aydn
lanma da her trl mitletirmeyi nlemeye alt. Gemie isyan
eden romantik yazarlar, eskileri altst etmeye ve itibarn sarsmaya
alarak yeni ve badak mitler retmeye giritiler. Yzyl ilerle
dike bu yeni mitler daha sapkn, daha doast ve fantastik (ama
daha az zgn olduu sylenebilir), uyuturucu ve ila kullanm
nn sonucu olan grlere daha baml ve bilerek daha ahlksz ol
du. Tm Avrupa apnda hakl olarak kar kltr denebilecek bir
bak as olumaya balad.
Bu radikal bak as, daha yzyln banda, kimi ynlerden
gelecek olann bir n rnei niteliindeki William Blakein (1757272

1827) yazlarnda ve izimlerinde grlebilir. Londrada bir orap

nn ya da klotlu orap reticisinin olu olan Blake, ergenlik a
nda bir oymacya rak verildi. Yirmi bir yama geldiinde kendi
dkkann at ve kars Catherinein' yardmyla tm yaam bo
yunca bu ite alt. ok iyi bir okur olsa da yksek eitim alma
mt. Teolojisini kendi yaratt, ama tam anlamyla din duygusuna
sahip biri ve bir gr adam olduu sylenebilir. Bir dizi karmak
epik iirde klasik dnem ve Hristiyan mitlerinin, Milton, Sweden
borg ve hatta D antenin mitolojik sistemlerinin yerine kendisininkini koydu.
Blakein zamannda bu sistematik iirler pek bilinmiyordu, ve
bugn bile onun saygnl, gzel ksa liriklerine ve sanki zamanla
derinlii ve anlam artm olan yzlerce stilize resim ve izimlerine dayanr. Yine de imdi o zamanlar tanmlar gibi grnen her e
ye duyarl olan Blake, zaman iin bir turnusol kad gibidir. Ame
rikan ve Fransz devrimlerine tarihin akna gre nee veya umut
suzluk yanstan apokaliptik iirlerle, -yarm yzyl boyunca airle
rin ana iiri olan - Kaybedilmi Cennet'e kendi M ilton'uyla ve
Swedenborga The M ariage ofH eaven and H eli' le [Cennet ile Cehennemin Evlilii, Btn Eserleri, Altkrkbe yay., 1997] karlk
verdi. Dneminin byl ya da mistik cokusunu yanklad. Sana
yi Devriminin olumsuz yann ilk olarak onun iirinde grrz;
Londra ve Kudsde, kentin yoksul mahalleleri, umursanmayan
yoksullarn Cehennemi olarak simgeletirilir. Daha sonraki airler,
bu imgeleri klieletirdiler ama yine de Blake gcn yitirmedi. Bir
Eski Ahit peygamberi gibi, dnemindeki riya ve zulmn rtsn
kaldrd. Epiklerinde de eytan figrn, ilk kez, baskc bir tirana
bakaldran kahraman olarak grrz; yksek Romantik iirin en
merkezi temas da bu olmutur.
Blakein alegorik sistemini, bir rehberle bile zmek zordur,
nk onun sembolleri ve zdeletirmeleri sabit deildir. Demonik figrlerin olumlu sunulduunu bilmekte yarar var, nk Bla' Mutlu bir evlilikti. Harika bir anektoda gre, komularndan biri seslenerek
onlara yaklanca Bay ve Bayan Blakein rlplak bahede oturup Kaybedilmi
C enneti okuduklarn grr. Gel hadi! diye barr Blake, Yalnzca Adem ile
Havva'yz, biliyorsun itel
H l B N /C ehenncm in Tarihi

273

ke onlar, iirin dehas ya da daemom ile zdeletirir. Nietzche bu

na, klasik gzelliin dzenli Apollonvari gcne kart olarak kaotik yceliin Dionysusvari gc diyecekti; Blake de (Milton
iin) gerek bir air eytann tarafndadr derken bunu kastedi
yordu.
Daha sonraki hibir air, Blakeinki kadar karmak bir mitolo
jiye yeltenmedi ama Percy Bysshe Shelley de ( 1792-1882) Prometheus Unbound'da milenyal bir yeni Cennet ve yeryzne kavu
mak iin alaa edilmesi gereken baskc bir Jpiterden, tm y
le kt yaratc Gostik bir Demiurgos'tan sz eder. Onun kar
snda, sarp bir kayala zincirlenmi olan azap iindeki Prometeus
vardr. Shelley iirin nsznde, Prometeusu dorudan ve olumlu
bir ekilde, M iltonun eytanna kar hrs, haset, intikam ve b
brlenme arzusunun pisliklerinden bak olarak tanmlanmaya
uygin diye sunar. Prom eteusun Kafkaslarm zirvesinde bal olma, ini motifini zorlatrr ki, Shelley de bunu, kahramannn ru
hani simgesi olan Asyay Dibe, korkun, tuhaf, yce ve latif ekillerin arasnda adsz dnyalarn tanrlarn ve glerini, hayalet
leri, kahramanlar, yaratklar ve Demogorgon ve inanlmaz Kas
vet! bulaca, mezarn altndaki br dnyaya gndererek zer.
Shelleyin Jpiter ve Furialaryla (yani, amacndan saptrlm
Hristiyanlk ya da Kilise ve devletin ibirliinden doan yerleik
otorite) ilikilendirdii Dip, Cehennem hatta Hades bile deildir.
Demogorgon, Shelley'in tam gelimemi, belirsiz ktlelerin gcy
le zdeletirdii byk, karanlk ve biimsiz bir varlktr. Hem Yu
nan tragedyalarn hem de eski gizem oyunlarm artran bir
tarzda, Jpiter yenilir ve Hristiyan Cehennem ine (Platonik de ola
bilir) benzer bir yere der:
Brakn Cehennem
Kzgn ateten Okyanuslarnn niinii asn
Ve onlar dipsiz holua aktsn
Ah/Ah!
Elementler hana itaat etmiyor. Batyorum
Bam dnerek aa - aa, daha aa.
274

F 1 8 A K K A /C c h c a n c m m T a rih i

Ve. bir bulut gibi, yukardaki dmanm

Zaferle karartyor dm! Ah! Ah!
Yeryz, Ay ve ruhun Ak onuruna dzenledikleri coku dolu gr
kemli enlie, yeni ortaya kan Demogorgon da katlm Cennetin Despotluundan kurtuluu kutlamaktadr.
John Keats (1795-1821), Titan olarak, Apollon tarafndan tah
tndan indirilen gne tanrs Hyperionu seer. lk miti Hyperionda, Shelleyin teknik sorunuyla karlar: Yeralt dnyas Tartarosda, dm Titanlar keder ve kasvetle hareket edemez hale gel
milerdir - neredeyse szn gerek anlamyla ta kesilmilerdir.
Keats, ikinci mitinde. The Fail ofH yperon'da [Hyperion'un D
], hareket sorununu, bir rya grsnde kendisini yeraltna gn
dererek zd (Dante okuyordu). Kendini, A rafn merdivenlerinin
banda bulur ve oraya trmanmas Titanie Moneta tarafndan em
redilir. Korku iinde, buz gibi souun verdii acyla bzlerek ita
at eder. Moneta ona, artk lmenin ne demek olduunu rendiini
syler. Ardndan bizzat Tartarosu grr. Yalnzca gne tanrs de
il, iirin de tanrs olan Hyperionun ardl Apollon olarak yeniden
domak zere onun air benlii ac ekmeli, lmeli ve Cehennemi
fethetmelidir.
Bu tamamlanmam iir, ini motifine yaratc hrsn ve sanat
nn seleflerinin devasa figrleriyle ya da baba figrleriyle mcade
lesinin bir metaforu olarak bakn byleyici bir erken rneidir.
Kimi zaman, sanki tm XIX. yzyl, Freudu bekler gibidir.
Kendi zamannda George G ordonn, yani Lord Byronn
(1788-1824), romantik iirin merkezi figr olduu kadar, yazdk
larndaki Romantik kar kahraman bizzat temsil ettii de yaygn
kabul grd. Byron sefahati abartmit: Yar z kzkardei ile ensesi
iliki kurduu sylentisi saygnln glgelemiti; evlilii, ev ii
sadizm haberleri arasnda kmt, ve bir dizi cinsel skandal onu
ngiltereyi terke zorlamt. Bu srgne kar verdii alayc kar
lk ise. ensesi gnahna batt belli, slah olmaz bir eytani ya da
aslnda Byronsu soylu hakkndaki bir Faust dramas olan Manfred'i yaymlamak oldu. Manfred, Tanrya da blise de (burada ad
275

Arimanes) ball reddeder ve sonunda son derece mao bir tavr

la, onu alp gtrmeye gelen geleneksel demonlara kstah uaklar
gibi davranarak Cehennem e gitmeyi reddeder:
Dnn Cehenneminize!
Bana gcnz yetmez, bunu hissediyorum;
Beni asla ele geiremeyeceksiniz, bunu biliyorum:
Yaptklarm yaplmtr; iimde ektiim ikenceye
Sizinkinin kataca bir ey yok:
lmsz zihin, iyi ve kt dncelerinin bedelini der Kendi ktlnn ve sonunun kaynadr Ve kendi mekn ve zamannn....
Beni siz ayartmadnz, ayarlamazdnz da
Ben sizin enayiniz deildim, kurbannz da Sonumu kendim hazrladm, bundan sonra da yle olacak
ekilin, sizi akn zebaniler!
lmn eli zerimde - sizinkiler deil!

Byron, Britanya burjuva dzeninin akn zebanilerine kar horgrsn dorudan kustu ve bundan daha iyisini de yapamazd.
Karanlk nn sonuna kadar kullanarak kendisini, biraz da ironiy
le, tiranla isyan eden yalnz bir Promethevari asi, srgn edilmi
sanat, kadnlarn arzulad lanetlenmi Don Juan ve kibirli Gotik
anti kahraman olarak sundu. Halk, onun bu pozuna kand - kitap
larna da. Goethe, onun M issolonghideki iirsel lmnden son
ra, Faust'u bir mersiyeyle keserek Byronu Euforion, iirin Ruhi
olarak gklere kard; ayrca, M efistofelese sakat bir toynak vere
rek - Byronun mehur sakat ayana bir gnderme - bir baka tr
den takdir ifadesine de giriti.
Byron, tahmin edilecei zere, Luciferin bizzat Byronvari bir
kahraman olduu C ain'de [Kabil], bu demonik temaya geri dnd
Burada Cehennem ilgintir, nk o an ve bizzat airin kendisi
nin, bir baka yann gsterir. Byron, Comte de Buffon ile Darwin
arasndaki dnemin balayc ahsiyeti Fransz jeolog ve paleontolog Baron Georges C uvieri (1769-1832) okuyordu. Baron, hl
276

geerli olan bir sonuca, bir felaket ya da felaketler dizisinin, XIX.

yzyl fosil avclarnca artan miktarda dev kemikleri bulunan yara
tklarn sonunu getirdii sonucuna varmt. Byron, Kutsal Kitap'taki o gnlerde yeryzndeki devler ifadesini kullanarak, bu
luntularn insandan ok daha zeki ve mamotdan daha gl... akl
l varlklarn kemiklerini de ierdiine dair iirsel kurgusunu or
taya att. Bu kayp varlklarn ruhlaryla, bolukta bir yerde, bir tr
bilim kurgusal H adesi doldurdu. Bu kurguda Lucifer, Spermenin
Lois Lanei M etropolisin zerinden tamasna benzer ekilde Ka
bili oraya gtrr. Kabil bylenmi ama korku iinde sorar:
Ey, siz, yiizen hayaletlerin ve devasa ekillerin
Sonu gelmez kasvetli diyarlar.
Kimi tmyle grnen, kimi belirsiz ve hep
Kudretli ve melankolik - nesiniz siz?
Canl m, ya da yaadnz m?
Bir anlamda her ikisi de diye karlk verir Lucifer, onu gzel ve
grkemli ekillerin zerinden geirir, ki bir zamanlar:
Zeki, iyi, muhteem ve grkemli eyler.
Burada, Edende olabilseydi Adem babanz,
iten ie nemli yozlamasnda.
Altm bininci kuan olaca kadar stn.
Sizden ve olunuzdan da; - ve ne kadar da zayflar,
Kendi bedeninizden kyaslayn.
Bir okyanus hlyasnn tesinde devasa yaratklar vardr:
Ve oradaki devasa Ylan.
Dklen yelelerini ve koca ban kaldrp
En yce sedir aacndan on kat yksee uzatan
Abisten dar doru bakarak
Daha yeni baktmz krelerin etrafndan kvrlan
Eden deki o aacn altnda
Zevkle gnelenen trden deil mi?
Edendeki ylan kadar brontozor!
277

Ensesi temas (yine) ve aklsz ortodoksiye akll itaatsizlie v

g (Kabilin Yahveya kar gelii), iiri kfr olarak damgalatt, ki
Byron da aka yle olmasn istemiti. Mesaj da akt. Bilgi ve
ak elde etmeye deer der, Lucifer kesin bir dille ve bunlar engel
leyen b irT an n ya (ya da hkmete) hakl olarak kt denebilir.

BYRON ve Shelley talyada uyuturucu deneyimlemi olabilirler,

ancak dier XIX. yzyl airleri, deneyimlemenin tesine geip ok
doal olarak Cehenneme denk bulduklar bir leme varmlardr.
Samuel Taylor Coleridge (1772-1834) ve Thomas De Quincey
(1785-1859), yzyln balarnda laudanum yattrclar ya da
afyyn tentr almaya baladklarnda, henz tbbi bir bamllk kav
ram olmasa da onlar Faustvari pazarln ne olduunu anladlar:
Sihirli dnyalm alan pencereler, evet, ama bir bedel karlnda.
Grlerin her zaman bir bedeli olmutur, kimileri de her zaman
bu bedeli demeye gnll olmutur. Ortaada bu bedel uzun s
reli hipnotik dualar, orucu, kendini krbalamay, ateli sayrlkla
r, uykusuzluu ve kimilerine gre, budaya saldran bir mantar
olan ergot gibi doal halsinojenleri kullanmay ieriyordu. Blake
ya da Bosch gibi kimilerinde grler doal olarak gerekleiyor gi
bidir. Ancak, sanayi anda daha kolay ulalabilir hale gelen
uyuturucular, grleri daha kolay hale getirdi. Zihnin aprazlarn
da yeni bir keif dalgas yayld: mthi renkler iinde, zehirleyici
ayartclkta, tehlikeli bir iirsel alegorik Cehenneme yolculuk
lar balad.
Uyuturucu balantl deneyimler o kadar sklkla br dnya
yolculuklar biimini ald ki. XX. yzyl sonlarnn psikodelik deneyimcileri bunlara rutin olarak trip adn verdiler. Coleridgein
The Rime o f the Ancent M ariner'i (htiyar Denizcinin Trks] bu
adan bir prototiptir. Denizcinin gemisi, doal olmayan tropik bir
gne altndaki, tuhaf bir denize savrulur ve birden durur; binler
ce ve binlerce amursu ey ve dmanca ruhlarla dolu sularla ev
relenir. lm ve lmde Yaam Kabusunun tayfalarnn doldur
duu bir hayalet gemi grnr ve Denizcinin gemisindeki tm tay278

101.

Gustave Dor'nin htiyar Denizci izimi.

falar susuzluktan kavrulup bir bir lrler ve Denizci bir bana ka

lr. Yedi gn yedi gece, yapayalnz bir pimanlk iinde (nk bir
albatros ldrmtr) beyhude lm arzulayarak geer. Birden, ay
altnda denize baknca, parltl kla, hor grd amursu
ey lerin gzel giysiler iinde olduklarn grr. Kalbinden su y
lanlar iin ak fkrdnda - Romantik tersine evrimin bir baka
rnei - by bozulur ve yamur yamaya balar, ardndan bir rz
gar kp gemiyi harekete geirir, geminin tayfalar, artk llerin
bedenlerine giren meleklerdir ve gerek dnyaya dnerler.
htiyar D enizci'nin, Coleridgein (olduka gzel) kenar notlar
na ramen, ok da anlaml olmad sylendi. Oysa bir kez bilincin
tesine geince anlamn zaten ok byk bir nemi yoktur, hem za
ten kontrol altnda da deildir artk. Geri bundan da, uyuturucu
etkisinde yazlm grlerde ortaya konan kavray ve duyarlklarn
tmyle ans eseri olduu sonucuna varmamak gerekir. htiyar D e
nizci ve Coleridgein dier nefis doast grleri Christabel ve
Kuhla Khan (uyuturucuyla grdn kabul etmitir) cazibelerini
hi kaybetmedi.
ngilizler gibi Fransz Romantikler de M ilonm eytanyla da
latlar ancak Napoleon onlarn arasnda yaamt ve isyan giriim
leri pek de baarl olmad. Chateubriand, Cehennemi Kuzey Ame
rikaya tad (Les Nazchez, 1826), Victor Hugo ise kurtarmaya ni
yetlendii eytan zerine yarm kalm bir triloji yazd. Bu arada
daha gen Fransz airler esrar ve afyonu, pelin otundan yaplan ve
halsnasyona, nihayetinde de beyin hasarna yol aan bamllk
yapc bir iki olan absenti ile birlikte alarak kendi yollarna sapt
lar. Frengiye yakalanan Charles Baudelaire (1821 - 1867) daha kr
kna gelmeden deliliin eiindeydi. Svvedenborgun izinden giden
ve Byron ile Poenun hayran olan Baudelaire. ilk iir derlemesine
Les Fleurs dit M al [Ktlk iekleri, ev. Ahmet Necdet, Adam,
Yay., 2001j (1857) adn verdi. Bu iirlerinden her biri, bir ekilde
eytana, Cehennemin yerleiklerine, cesetlere, vampirlere ya da
en azndan meum bir eye gndennede bulunur. air onlarla bt
nyle zdelemez ama onlarn cazibesini ve byleyiciliini his
seder. Biraz ironik de olsa, zgr bir tercihle, uyuturucularn ve
280

dnn rehberliinde, Cehennemde dolanmay seti; en kt

snden yavan dnyadan bir k, en iyi haliyle de onun da reddet
tii Yahveya bir meydan okumayd. Onun iirinde iyi ve ktnn
birbirine geii, souk ve meum gzelliin vgs tamdr. Ki
tab, m stehcenlik sulamasyla yargland ve alt iiri sulu bu
lundu ama ylesine zamannn rnyd ki moda olmas kanl
mazd.
Arthur Rimbaud (1854-1891) Baudelairein takipisiydi ve ben
zer ekilde frengiye yakalanacak kadar da bir pocte mauciit'ydi.' i
ir kariyeri yalnzca on alt yandan on dokuzuna kadar srd ve
uyuturucularn onun iin sanal bir dine dnt sylendi. Une
Saison an Enfer uyuturuculardan ok, onun, narkotiklere adan
m nc bir air olan Paul Verlainele ilikisi zerinedir, fakat
Rimbaud, trnn en mehuru saylabilecek trip iirini de yaz
mtr. Le Bateu vre hayali bir Yeni Dnya nehrindeki lgn bir
yolculuu anlatr. air kusmuk dolu bedeninin, kaynn kontrol
n onu nehirde daha yksee, daha hzl tayan uyuturucu ya da
ikiye kaptrmtr, nehir de her nehir olmu, Sam anyoluna doru
ykselmektedir. Boschvari manzaralar fantastik Floridalar - tu
hafl bellekle kartrarak hzla gelip geerler, yle ki deneyim
coku verici bir korku, sonsuz bir ycelik hissi verir, hem nefret et
tii hem sevdii bir Cehennem dedir.
Ruha giden gr yolculuklarnn tabii ki uyuturucuyla yapl
mas gerekmez, am a uyuturucuyla yaplanlar, ounlukla sanki
gerekirmi gibi gelmesine yardmc olur. Herman M ervillein ilk
dnem deniz hikyeleri anlatm tarz asndan anlalr, hatta e
lencelidir ama uzun, alegorik gr yolculuu M ohy D ick'te [Moby
Dick-Beyaz Balina, ev. Sabahattin Eybolu, M ina Urgan, YKY,
1999] (1851), maddeye zg gibi gelen sannsal bir tarz bulmutur.
Bu balamda. Hart Crainein alkantl ve parltl XX. yzyl gr
yolculuklar ile uyuturucuyla en az har neir olmu airlerden
Wallace Stevensin, bata The Comedien as the Letter Csi [K
Harfi Olarak Komedyen] olmak zere, tm gr yolculuklar tr' Poete maudit: Lanetli air. Baudelaire, Rimbaud v e Verlaine bata afyon olma!
zere keyif dknlkleri nedeniyle lanetli air sfatyla anlrlar, (y.h.n)

281

nn incelikli parodilerini anmsayabiliriz.'

Uyuturucular ou kez Victorya dneminin doastcly
le, zellikle de yeleri arasnda William Butler Yeats. Algernon
Swinburne (ki. iirinde yeryzndeki Cehennem trnn erotik sadomazoizmi u noktadayd) ve Oscar Wildein da bulunduu Hermetik Altn afak Topluluu gibi diabolist gruplarla ilikilendirildi.
(Yaam boyunca doastcle inanan Yeats, ruhani isim ola
rak Demon Esi Deus Inversus, blis Tanrnn Tersidiri semitir.)
eytan'a ilgi, Aubrey Beardsleyin izimlerindeki gibi, sklkla iro
ni ile demlense de XIX. yzyln sosyete evrelerinde pek mo
dayd.
Victoria dneminin en tuhaf uyuturucu iiri, hi kukusuz,
Christina Rossettnin Goblin Marketidir (1862). air ve sanat
kardei Dante Gabriel Rossetti sayesinde Londrann sanat evrele
riyle ilikili olsa da onun uyuturucularla ilk elden pek fazla dene
yimi olmas olas grnmyor. Ama Laurann, onu tuhaf meyvey
le ayarlan kedi suratl ve fare suratl cinlerle yaadklarna ne
demeli? Zavall Laura hemen baml olur, ama cinler onun gr
alanndan kaybolarak ona ikence ektirirler. Kz.kardeinin stra
bna dayanamayan erdemli Lizzie, onlar bizzat ziyaret eder, onlar
da ona gerek doalarn gsterirler:
Sesleri sar ediciydi.
Grnleri eytani.
Kuyruklarn yere vurarak
Onu ineyip ilip kaktlar,
Dirsekleriyle drtiiklediler.
Trnaklaryla trmaladlar.
Havlayp miyavlayarak, tslayp alay ederek
Geceliini yrtp oraplarn pislettiler.
Salarn kknden yoldular,
Narin ayaklarna bastlar.
Ellerini tutup, ona yedirmek iin
Yemilerini azlaryla sktlar
* Beatles yeleri, 1967 ylndaki arklar Lucy in the Sky with Diamonds"n
uyuturucuyla ilintili olduunu kararl bir ekilde reddettiler; ancak bu ark,
mkemmel bir minyatr gr-yolculuudur. belki de anaokulu uyarlamas.

282

Sir O rfeodan yola kan bir ortaa gizem oyunundan bozma bir
sahnedir bu. Ancak tuhaflklar daha yeni balamtr. Cesur Lizzie
cinlerin sularm tatmaz ama her tarafna bulam halde eve, Lauraya koar, lk ladr:
zledin mi beni?
Hadi gel p beni.
Bover morluklarm.
Sarl bana, p beni, eni sularm
Cin yemilerinden senin iin skld.
Cin z, cin iyi.
Ye beni, i beni, sev beni;
Lara, al beni."
Ve Laura ona doru atlr. Stmal gibi korku ve acyla sarsla
rak,/Byk bir itahla onu pcklere bodu." Cinlerin suyu bu kez
acdr, ama Laura duramaz. Neyse ki Lizzienin erdemi, bedeninde
ki suyu panzehire evirir ve Laura kanndaki zehiri'den kurtulur ki bu, kzkardelere zg temiz aka ilikin ahlk dersi ve Victorian dneminin nansa kar kasti krlyle birlikte, bu ka attrc iiri tm ailece okunur hale gelirdi.

VCTORA dneminde yaayanlar, spiritalizm ya da mesmerizm

veya teosofiyle bylenmi olarak ve kralielerinin rneini de iz
leyerek, yas ve l kltn fetiletirdiler zellikle de len gen bi
riyse; ayrca hayalet hikyelerine, korku hikyelerine ve kimileri
nin sonuna hafif ahlk dersi yamalanm olsa da yalnzca bir ka
belirgin olarak Hristiyanla zg olan fantazilere baylyorlard.'
Aa yukar Edgar Allan Poe (1809-1849) tarafndan icat edilen
Amerikan korku ykleri gibi, onlar da cler ve hayaletler, doa
st ve mezarn tesindeki gizemli ruh dnyasndan geri dnen
ler lehine Cehennemden kandlar. ok gemeden bilimkurgu,
Lutherci ahlkln, H ans Christian Andersenin eski skandinav fabllarna
szdn grmek tuhaf ve biraz da rahatsz edici; ona bu denli ar sansr uygu
layan XX. yzyl sulamak zor. Onun Cehennem fabl Som una Basan Kz"n
iren buldum, am a unutamadm da.

283

102. "Goblin Market" iin Laurence Houseman'in izimi

galaksinin tesinden bunlarn yerine yenilerini gnderecekti.

Eldeki tm zengin malzeme iinden, XX. yzyln temel pop
ler fantazilerini Gotik roman retti. Bunlar, yeniden ve yeniden
oaltlp uyarlandlar ve bunun da pek sonu gelecek gibi grnm
yor. Bu roman, tabii ki, Mary Shelleyin, bilimin bir canavar ya
ratp ardndan terkettii Franketayn' (1818) [Frankenstein, ev.
Orhan Ylmaz, thaki Yay., 2002]; Robert Louis Stevensonun The
Strange Case o f Dr. Jekyll and Mr. Hyde' (1886) [Dr. Jekyll ve Mr.
Hyde, ev. Ebru Kl, thaki Yay., 2002], ki burada bilim adam ya
am. yedek paralardan deil, din kendini ortaya karmasndan
yaratr; ve fanatik Gotik demon hayrannn seri katil hikyesi olan,
Bram Stoker'n D rakula'sidir (1897).
Bu romanlarn hibirinde Cehenneme yer yoktur. Drakula ve
onun kleleri demonlardr, ama hala yaplan okus pokusa karn,
onlar Hristiyan demonlar deildirler. Onlar, halk hikayalerindeki
kara ormanlarn gece yaratklardr ve kimse, tozduman daldn
da, vampir ruhlarn ve kurbanlarnn Cehenneme gideceklerini bir
an bile aklna getirmez. Hyde da bir demondur, ama Victoria dne
minin geleneki mdahalesine karn, o doast glere dayana
rak lanetlenmi bir ruh deil, nemli bir modem metafordur; onun
kart, H yde'm ruhunu Jekylln yznn ardnda saklayan Dorian
Gray dir (1891). (Oscar Wilde, onun gerek irkinliinden utanma
snn uaklarca kefedilmesinin Dorian iin yeterli bir ceza olaca
n hissetmi gr n yor-ki, kukusuz haklyd.) Mary Shelley, a
nn olduka nnde giden bir ilericiydi, oysa Stoker ve Stevenson
fazlasyla alarnn adamlaryd, ancak hibiri, karanlkta kaybol
mu yaratklar iin cezalandrc bir Cehennem e gereksinim duy
madlar.
Bylelikle XIX. yzyln sonuna gelindiinde artk. Cehennem
popler kltrden neredeyse tmyle silinmiti. Cehennemin ger
eklii, orta snf zihniyetinde hl varln korusa bile, bu Cehen
nem nereye konacakt? Lewis CarroIIm, Alice in Wonderland
[Alice Harikalar lkesinde, ev. Tomris Uyar, Can Yay., 2001] ya
ymlad 1865ten sonra, aranacak yer artk kesinlikle yeralt deil
di. William Whiston ya da Byronla, uzayda bir yerlerde olmalyd.
285

XXVIII

Evrenselcilik

XIX. YZYIL SONLARINDA da ateli bir mcadele olsa da H

ristiyan yap iinde Cehennem den kurtulunmaya allyordu.
Origenesin, herkesin nihayetinde balanacana ilikin ilk d
ncelerinden beri, evrensel kurtulu kavram Hristiyanln fo
nunda pusuya yatmt ve gerek Protestan gerekse de Katolik hiye
rari iinde serte yadsnmasna karn da tmyle silinememiti.
Aydnlanma zamannda, 1500 yllk tarih iinde ilk kez, aykr te
oriler aka tartlyordu. Bize imdi bildik gelen, ama 150 yl n
ce bir yenilik olan ve T anny Ak olarak gren Romantik bak, lanetlenmeye yeni bir bak gerektirdi.
1750 civarnda, evrensel kurtulu doktrinini ilk ilan edenlerden
biri ngiliz James R ellydi (y. 1720-1778). nceleri, ate kusan din
286

sel uyanl Jonathan Edwardsi bile duraklatan kt hretli

George W hitefieldin Baptist bir izleyicisi olan Relly, W hitefieldi
terkedip John W esleyin daha lml M etodizmini benimsedi. An
cak ok gemeden daha sola kayd ve - bu noktada belki Quakerler dnda ou ngiliz tarikatn iinde barndran - ortodoks Calvinizti yadsyp Eer sa herkes iin ldyse. herkes kurtarla
caktr mesajn yayan gezgin bir vaiz oldu.
Rellyye inanp inanc deienlerden biri de, 1770de New Jer
sey, Good Lucka gelip, hemen tm kuzeydou kolonilerine evren
sel kurtuluu vaaz etmeye balayan Calvinist John M urrayd
(1741-1815). M urraym Baptist dostu Elhanan Winchester (17511797), 1781de Evrensel Baptist Kilisesini kurdu. Bu kilise, 1790
ylna gelindiinde, Philadelphiada bir Evrenselci Kilise Temsilci
leri Meclisi toplanacak kadar yaygnlamt ve 1820ierde kilise
nin Am erikadaki varl salamlamt.
lk Evrenselciler, ebedi azap dndaki tm konularda kendi
inandklar Protestan tarikatlarnn ortadoks grlerine bal kald
lar. lk ngiliz deistleri gibi, Evrenselciler de Cehennem e inanyor
lard, ama geici ve slah edici bir konaklamayd bu. Murray. Tann mn iyiliinin daha cezalandrc bir eye izin vermeyeceini ve
ayrca -b ilse de bilmese de Origenesi izleyerek- insanlarn Cehen
nem de zgr istenlerini koruyacan ve nedamet getirebilecekle
rini, hele oradaki deheti dnrsek, bunu kesinlikle yapacaklar
n savunuyordu. Ancak etkileyici bir lider olan Hosea Ballou
(1771-1852), kendinden ncekilerden daha fazla eitimli olmasa da
daha zenli dnen ve entelektel eilime sahip biriydi; deistleri
okumu, akla inanmt ve Thomas Jefferson ile Ethan Ailen'e hay
rand. Evrenselci konumun teolojik zorluklaryla dondan yzle
ti: Eer Tanr 'nn doas kurtuluu garanti ediyorsa ve insann do
as sonunda iyiyi seecek yapdaysa, sann kurban ediliinin an
lam neydi? Onun tanrsna ve yeniden diriliine inanmak niye ge
rekliydi? Teslise neden gerek vard? nsann D ya da lk Gnaha ne anlam verilebilirdi? Dahas, ebedi Cehennem yoksa, kur
tulacak ne vard?
287

Ballou, radikal bir kla ortadoks teolojik bagajlarn hibirinin

gerekli olmad sonucuna vard: sa'nn armha Gerilii, o za
mandan beri artk varolmayan bir kt sondan kurtuluu garantili
yordu. Ballou, ebedi azaba inanszlktan yola karak tmyle ce
hennemi yadsmaya ulat, ki bu da kendi kilisesinde blnmeye
yol aan bir aknlk yaratt. Evrenselciler, bu zemin zerinde ile
ri geri gidip geldiler. XIX. yzylda geici cezalandrmaya doru
kayarken -b u restorasyon olarak biliniyordu - XX. yzylda Ballounun ar utaki konumuna geldiler. Artk birok Evrenselci
br dnya inancn tmyle terk etmiti.
Ancak Evrenselcilik, kendi okullarn -A m erikan devlet okulla
r sistemi, Evrenselci Horace M ann'e ok ey borludur- ve niver
sitelerini kurarak geliti, 1860lardaki Darwin krizini rakip tarikat
lardan daha iyi atlatt ve kendisini genellikle bilim yanls olarak
ortaya koydu. Ayn zamanda da i yanlsyd: Sanat iletmecisi ve
sirk patronu olan P.T. Bamum, nde gelen bir evrenselciydi. ki bu
onun, her dakika yolunacak bir kazn doduunu sylemesine en
gel olmuyordu. XX. yzylda, hakiki dinin kelimenin her anlamy
la evrensel olduu sonucuna varan Evrenselciler, dier byk
dnya dinlerine de uzand. 1960da Evrenselci Amerikan Kilisesi,
Amerikan niter Birlii ile birletirildi.
Ancak ortadokslarn daha sert olduu XIX. yzylda, evrensel
kurtulu doktrini, zellikle de geici bir Cehennemden bile kuku
duyulduunda tam da Ballounun belirledii noktalarda her yandan
saldrya urad. Tanry. tm insanlar, hatta en gnahkrlar bile
kurtarma konumuna koymak, ahlkd ve kfr gibi geliyordu ve
Arminiusu zgr isten taraftarlarnn iaret ettii gibi, Calvinizm
kadar da deterministti. Cehennem in gerekliini ve dolaysyla
arm ha Geriliin hayati nemini inkr etmek, Hristiyanl t
myle terketmekti. Bu, yalnzca hmanizmdi, grlerinde Ame
rikann ge XX. yzyl fundamentalistleri kadar grleri snrl
olan biroklan iin de kesinlikle aforoz nedeniydi.
Amerikan teolojik alma gruplarnn ou ya XIX. yzylda
kuruldu ya da zaten olumu durumdaydlar. Onlarn eski kitap ko
288

leksiyonlarnn tozlu raflarna bir bakmak tartmann atelilii

hakknda ok retici olur. 1836da Metodistler tarafndan Atlanta,
Em oryde oluturulan byle bir alma grubunun, Victoria dne
mine ait ktphanesindekiler arasnda unlar vard: A History o f
Opinion on the Scriptural Doctrine o f Retribution (1878), Everlas
ting Punishment and Eternal Life (1879), Everlasting Punishment
(1880), What is o f Faith as to Everlasting Punishment (1880), What
is the Truth as to Everlasting Punishment? (1881), The Endless Fu
ture: The Probable Connection between Human Probation and the
Endless Universe that is to Be (Yazar, bu kitab anonim olarak ya
ymlamay tercih etmitir. Hedefi ve ilham kayna hret deil, ha
kikattir 1885.), Doom Eternal (1887), Future Retribution: Viewed
in the Light o f Reason and Revelation (1887), Gods Mercy in P u
nishment (1890), Future Retribution (1892). Ve liste, tartmann
her iki yanndan rneklerle uzayp gidiyor. Bu risaleler Britanyallar kadar Am erikallarca da yazlmtr ve yazarlarn birou da dinadam deil, Victoria dneminin ikna yetenei gl, akszl
dnrleridir.
Ancak sa kanat kararldr. Papa XIII. Leo, 1879daki bildiri
sinde, ebedi bir Cehennem ve blisin varln teyit elmi, Katolik
entelektellerden buna itaat etmeleri beklenmitir. Geleneksel yap
daki Victorian aileler, ocuklarna Bnyann kitaplarn ya da
Muhterem Joseph Fum issin, lanetlenmi ruhlarn zindanlardaki
feryatlarn anlatan ok satan kitab The Sight o f H ell' ini okutmu
lardr:
Kk ocuk kzgn frndadr. kmak iin nasl da feryat ettiini din
le; atein iinde nasl da rpndn gr. Frnn tavanna ban vuru
yor. Kck ayaklarn yere vurup tepiniyor... Tanr, bu kk ocu
a kar iyiydi. Onun giderek ktleeceini ve asla nedamet getirme
yeceini ve C ehennem de azapla cezalandrlacam grmtr. Bu
nedenle Tanr, onu kk yata bu dnyadan almtr.

Gelenek, muharebeyi kazand, ama sava henz bilmedi. ou H

ristiyan tarikat hl Cehenneme inandn sylyor, ama yalnzF l^ N /C ebcnncm m Tarihi

289

103. izimler, Girmemeleri in Uyarmak zere Cehennemin Hristiyanlar'a

Almas'ndan, Dublin, 1841.

This ftyttrt rrprrsnts tlr prr.tcn 'rnviiffi of tin ,

tmti it tiiforpuring toJJtt ttu -ratt to ceme.

104. nsan Kalbini ya Tanrintn Tapna ya da iblisler'in Yurdu

Olarak Gsteren Ruhani Ayna'dan, 1830. (Bu figr gnaha boyun
emi ve gelmekte olan gazaptan kamaya alan bir kimseyi
temsil eder.)

ca Katolik gelenekiler ve Protestan fundamentalistler bu inanla

rn fazlaca vurguluyor. Cehennem, bir sknt kayna olmutur ve
lanetlenmenin tehditlerine bavuran bir piskopos, popler basnda
hemen bir gzel halanr. Ahirete inanan ou kimse, gizliden giz
liye modem ya da eski slah haliyle gevek bir Evrenselci konu
munu benimsiyor gibidir.
Ancak dier hibir Hristiyan tarikat, henz, niter-Evrenselcilerin admn atp Em ersonunkine benzer bir nesirle bunu ak
a ilan etmedi:
Ebedi bir cehennem retisini, Tanrnn karakterine ilikin tasavvur
edilebilecek en irkin isnat olarak ve kalbi tatan olmayan hibir var
lk kendi sevdiklerinden birou da dahil, insanln yansnn azap
iinde olduunu bilerek hibir yerde muilu olamayacandan bizzat
cennette mutluluu imkansz klacak bir ey olarak kesinlikle reddedi
yoruz. Bylesine karanlk ve Tanrnn erefine leke sren bir reti
yerine, gelecekteki varoluta Ebedi Adalet ve Akn hkm srecei
ne, bu dnyada Babamz dediimizin, gelecekteki dnyada tm in
sanlara daha az babalk etmeyeceine, gelecek dnyann yalnzca bu
rada iyi olanlara ebedi iyilik getirecek ekilde deil, burada Tctlk
yapm olanlara da ebedi umut sunacak ekilde-planlanacana inan
yoruz.

292

XXIX

Freud a

MODERN DNYANIN PEYGAMBERLER olarak sklkla drt

isimden sz edilir. XD(. yzyl ortalarnn entelektel oku, Char
les D anvinin (1809-1882), en ileri felsefi fikirleri nemli lde
deitiren bir biyolojik belirlenimcilik kuramn ortaya koyduu
The Origin o f Species' in [Trlerin Kkeni, ev. mer nalan.
Onur Yay., 1996] (1859) yaymlanmasyd. Da doru geniledik
e zaten atlamaya balam olan mekanik evren, organik mcade
lenin, jeolojik zamann ok gerilerine uzandnn grlmesiyle he
men paraland. Tanrnn gcn ve iyiliini gsterdii dnlen
uyumlu tasarm, artk bir dizi bireysel cinsel baarnn sonucu gibi
grlyordu. Bu, ateizmi ve ahlkszl ima eden naho bir dn
ceydi ve biroklan hem bundan hem de Tanrnn suretinde btn
293

olarak yaratlmak yerine kendimizin de maymunlardan ya da may

munsulardan trediimiz ihtimalinden byk rahatszlk duydu (ve
hl da duyuyor). Kimileri de bu yeni ncili, ilerlemenin kesin bir
iareti, doa ve insanln ileri ve yukar doru gittii ve gidebile
ceinin bir kant olarak selamlad.
Hatta daha ncesinde, 1848de Karl Marx (1818-1883), Mani
fest der Kommunistischen Partei'yi [Komnist Manifesto, ev. Le
vent Kavas, thaki yay., 2003] yaymlamt, ancak daha etkili olan
ve Friedrich Engels tarafndan yayma hazrlanan Das Kapital [Ka
pital, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yay., 1997] yzyln sonunu bekleye
cekti. Marx, dini tarihsel olarak smr ve tiranl destekleyip ko
ruyan bir oyalama, halkn afyonu olarak tmyle bir kenara att.
lerleme zel mlkiyet, snf farkllklar, adaletsiz i blm ve c
retlerle birlikte dinin de ortadan kaldrlmasn gerektiriyordu. Bu

105. Demonlar kasay kendileri aamazlar. XIX. yzyldan bir reklam.

294

irler, XX. yzyln byk ulusal kazanlarnda snanmadan nce,

r konulamaz bir entelektel ve insancl argman sundular.
Friedrich Nietzche (1844-1900) ilerlemeye, zellikle de zorla
ma eitlikilie inanmyordu. Ona gre, insanolu zaten fazlasyla
v.onfomist ve vasatt ve Hristiyanlk da insanlar tuhaf doast
ohditlerle hizada tutmak iin alaka kullanlyordu. Naziler tarandan srekli amacndan saptrlan bermensch ya da st insan,
Nietzche iin istenci olan ve uyumlulua (rgtlenmi din dahil,
zellikle faizmi andran herhangi bireye) kar direnme gcne
sahip, kendi yksek kiisel etik standardn koyan bireydi. Goethe,
Nietzche'nin gerek stn insan rneiydi. Zamann airleri gibi,
Nietzche de yce ya da Dionysosa zg neeyi, Apollonvari
gzellik dzeninin tesinde bir ey olarak gklere kard.
Ancak Cehennem 'e modem bak asndan, Sigmund Freud
(1856-1939) merkezi nemdedir. XIX. yzylda metaforik ya da
iirsel dnce ilerlemiti, ama Freudun zihinsel topografye y
nelik cesur savlan, karanlk blgelere yeni k tuttu ve modem sz
daarcn kalc ve nemli bir ekilde deitirdi. lahi takdire kar
zgr isten sorunlan, ilkel din Ego ve Sperego ile mcadele
siyle bouan bir a iin talidir. Arlk lk Gnah yerine anksiyeteden, snrlamadan, bastrmadan ve Oidipus kompleksinden sz edi
yoruz. ancak, takipilerinin birounun aksine Freud da Augustinus gibi, tm bunlar cinsel eyleme balamakta kararlyd.
Freud, kurumsallatnlm nevroz olarak grd dine karyd.
Az ok mistik zihinsel eilime sahip olan gen meslekta Cari
Jung (1875-1961) ise onunla bu konuda da ayr dt ve bireye ol
duu kadar tre de arlk veren arketip figrlere dayanarak kollektif bilind kavramn gelitirdi. Bilinaltnn bastrlmasndan
kaynaklanan umutsuzlua Glge adn verdi. Jungun sanatlar ve
yazarlar zerindeki etkisi, Freudunkinden de byk olabilir; onlar
G lgeyi kesinlikle anlarlar.
Cehennem, yok olmad gibi, XX. yzyln en nemli ve yay
gn metaforlarndan da biri oldu. John Bnyan bile, eski vaazdaki
Cehennem Batan, armh Yolcusu'nda Umutsuzluk Batana
evirirken bir dzeyde ne yaptn biliyordu. Ancak bu, Freud ve
295

Nietzcheden derinden etkilenen ve Doktor Faustus'u ( 1948) takn

tl ve umutsuzluk iindeki mzisyen kahramannn ldrd Hit
ler Almanyasnda ileyen Thomas Mann gibi entelektel bir yazarukinden tmyle farkl bir dzeydi. Fyodor Dostoyevski (18211881). iyiyi ve kty, aklbandak ve delilii inceledii bir dizi
gl romanla, demonik imgelemi zaten gereki yazna sokmutu;
Nietzchenin Tanrnn lm savn, hi kimse, Karamazov K ar
delerd eki [ev. Ergin Altay, letiim Yay., 20011 vandan daha
gl ifade etmemitir.
Modem yazarlar. Cehennem metaforunu byk bir d gcy
le, birok ekilde kullandlar. ronik fantazmagori yaygndr. Goethenin TaM.v/unun 11. blm, James Joyceun Ulysses'n\n (1922)
Iev. Nevzat Erkmen, YKY., 2004] Gece kenti ya da yeralt ge
nelev blmne ve oradan M annn Doktor Faust u s'u m . William
Gaddisin The Rcognitions ma (1955) ve Cehennenvden ok ib
lislerle ilgili olsa da Salman Rushdienin The Satanic Verses'a
vard.
Sklkla bir vahi orman ya da sava blgesi olan tehlikeli top
raklara yaplan drst bir yolculuk, bir i yolculukla da kout ola
bilir; Joseph Conrad'n roman The Heart ofD arkness (1902) [Ka
ranln Yrei, ev. Sinan Fiek. letiim Yay., 1997], bunun iyi bi
linen bir rneidir. Ancak Francis Ford Coppola, bu roman
1979daki filmi Apocalypse N o w '&a [Kyamet], dneme uyarlayp
Vietnam Sava'nn ortamnda ilediinde, II. Dnya Sava sonra
s dnemine ok doal grnen fantazmagorik bir teknii seti. Jo
seph Heller, Catch-22'de, Gnler Grass Die Blechtrommel'de [Te
neke Trampet, ev. Kamuran ipal, Genda Kltr, 2000], Jerzy
Kosinski Painted Bird'de [Boyal Ku, ev. Aydn Eme, E Yay..
2001] ve J.M. Coetzee The Life and Times ofM ichael K .'de [Michael K. Nasl Yaad?, ev. Beril Eybolu, Adam Yay., 1986] ayn
teknii kullandlar. Benzer olarak, bir sava resmi de olsa Picassonun strap iindeki Guernica's da (1937) dorudan bu gelenek
iinde, aka bir Cehennem resmidir.
Bir tr entelektel Cehennem de vardr. Don Juat in H eli'de
George Bernard Shaw, Don Juan oyunlarndaki geleneksel erdem
296

106. Auguste Rodin (1840-1917), Cehennem'in Kaplar eseri zerinde yllarca

alt. Hibir gelenee bal kalmad ama bu, Dante'den, Ugollno'nun bir kabart
masdr.

figr Komandaloreyi, Cenneti fazla simetrik ve ciddi bulduu

iin Cehenneme gnderir. Jean Paul Sartren k Kounda ise.
insanlar birbirlerini ebediyen bunaltrlar.
Cehennemin dier bir modem grnm de ilk olarak Robert
297

Browningin "ocuk Roland karanlk kuleye geldisindeki a adi

doada ortaya kan orak topraklardr. Browning, iirdeki umut
krc kabus imgeleminin nereden kaynaklandm ya da ne ifade
ettiini bilmediini iddia etti, oysa T. S. Eliot, ayn imgelemi Was
teland'da (1922) [orak lke, ev. Suphi Aytimur, Adam Yay.,
1990] kullandnda daha iyimserdi. Tm gelenekten yararlanan
ve ayn zamanda ona bireyler de katan Eliot, byk chthonic (te
dnyac) airlerden biridir. Onunki, bitkinlik ve bunalm Cehen
n e m i, kra bir boluktur burada kalbin ve anlamn boluunun
vard nokta dnekler geidi,/l adamlar orada yitirmiti kemiklerinidir. Buraya, dier iirlerinde de geri dner. Bunlarn banda,
epigrafim Karanln Yrei'nden alan The Hollow Men (1925)
[S nsanlar] ile yeraltna yolculukta rehberi, esas olarak Dante ve
yakn tarihlerde len Yeatsinkiler olmak zere 'tandk bir terkip
hayalet olan Four Quartets' in [Drt Drtlk] sonuncusu Little
Gidding (1942) [Kk Sersem] gelir.
Bu varolusal oraklk ya da yaknndaki kk arazi de, bana
kalrsa, Samuel Beckett'in neredeyse tm roman ve oyunlarndaki
kahramanlarn srndkleri ya da aylak aylak dolandklar veya,
Dantenin bir bolgia'snn sakinleri gibi, boazlarna kadar gml
dkleri yerdir. Kafkamn arazisinden de ok uzakta deildir. Hatta,
J.R.R. Tolkienin fantezi lemesi The Lord o f the R ings'dz [Y
zklerin Efendisi, ev. idem Erkal pek, Blent Somay, Metis
Yay.. 2001] Karanlk Efendinin gcnn kant, neredeyse nkleer
bir katliam sonrasnn l gibi, grotesk figrlerle dolu, afet sonra
s bir yerdir.
Baka kitaplarda, ya depresyon ya da izofreni olmak zere, de
lilikle Cehennem arasnda etkileyici bir balant kurulur, ki bu ki
taplarn bazlar roman trnde deildir. Hannah Greenberg, nl
izofreni roman / Never Promised You a Rose Garden'da [Sana
Gl Bahesi Vadetmedim, ev. Nesrin Kasap, Metis Yay., 1996]
parlak bir Miltonvari imgelem kullanmtr. Mark Vonngut, The
Eden Expresste kendi uyuturucu ve izofreni devresini anlatm
tr. Yaklak olarak yzyln ortalarnda, ngiliz psikoanalist R. D.
Laing, uyuturucunun yardmyla ya da onsuz, bile isteye delilie
298

inmenin ya da dmenin ruha yararl olabileceini nerdi; bu ilem,

Doris Lessingin birok romannda, zellikle de B ricfingfor a Descent into H ell'd e karmza kar. Sinema ya da televizyonda Ce
hennem ounlukla gotik ve nemsizdir, sahne tasarmclar ve
zel efektiler asndan gsteri yapmak iin bir frsattr. Metafor,
sinemada iyi tasarlanp uygulanabilir - Jean Cocteau'nun Orphee'si (1949) ve Marcel Cam us'nun Noir Orpheus'u (1959) gibi iki
harika Orpheus filmindeki gibi - ama ticari film stdyolar genel
likle bundan kanyor. Eski temay arpc bir biimde ele alan ti
cari filmlerden biri, aktris Sigoumey Weaverin, bir uzay a nannas olarak, canavarms bir Erekigalin elinden bir ocuu kur
tarmak zere rkn bir Cehenneme ini maceras olan Aliens'dr
(1986). Elendirici yaramaz zebanileriyle komik cehenneme, o
unlukla karikatr ya da izgi filmlerde rastlarz. Stanley Elkinin
kara mizah trndeki roman The Living End (1979), tmyle, en
geleneksel ortaa rktclndeki bir Cehennem de geer - sa
de ama ustaca bir hile.
Cehennem, zellikle de lm eii deneyimlerine ilikin ara
trmalar srdke, byk olaslkla, dinsel retiden yava yava
silinmeye devam edecek. Ancak, M ezopotamya'daki gnlerinden
bu yana ska ve dikkate deer bir ekilde deitii gibi, deiimi
ni srdrecek olsa da esnek bir metafor olarak kaybedilemeyecek
kadar deerlidir.

299

Kaynaka

A bram s. M .H JJatural Supernaturalism : Tradition and Revolution in Rom antic Literatu

re, N ew York: N orton. 1971.
A puleius. The Golden A ss o f Apuleius, fev. R obert G raves. N ew York: Pocket L ibrary.
1958.
A rbes. R udolph. Terlullian. Father o f the Church. 1959. yeniden b astn . W ashington,
D .C.: C atholic U niversity P ress, 1977.
A ries. P hilippe. Im ages o f M an and D eath, ev. Jan et L loyd. C am bridge: H arvard U ni
versity P ress, 1985.
Arifes. P hilippe, The H our o f O ur D eath, ev, H elen W eaver. N ew York: K nopf. 1981.
A ristophanes. Five Comedies, ev. B enjam in B ickley R ogers. G arden C ity. NY: D oub
leday. A nchor B ooks, 1955.
A uerbach, E rich. Mimesis, ev. W illard R. T rask. Princeton: P rinceton U niversity P ress,
1953. [Mimesis, Ayrnt Y aynlan yayn program nda.]
B akhtin. M ikhail, Rabelais and H is World, ev. H elene lsw olsky. B loom ington: Indiana
U niversity P ress, 1984.1Rabelais ve D nyas, A yrnt Y aynlan yayn program nda.]
B ate. W alter Jackson, John Keats. C am bridge: H arv ard U niversity P ress. 1979.
Bate. W alter Jackson. Sam uel Johnson. N ew York: H arcourt B race Jovanovich, 1975.
1977.
B ayle. P ierre: Dictionnaire historiqne. L cH avre: P. d e H ondt. 1759.
B ecker. E m esi J . A C ontribution to the C om parative Study o f the M edieval Visions o f
H eaven an d H ell, with Special Reference to the M iddle-Engtish Versions. B altim ore:
John M urphy C om pany. 1899.
B elle. A .R .L . T h e H arrow ing o f H ell: A S tu d y o f Its R eception and A rtistic In terpreta
tion in E arly M edieval E uropean L iteratu re. D o k to ra tezi. U niversity o f M arvland.
1971.
B crthold. M argot. The H istory o f World Theater: From the Beginnings to the Baroque,
ev. E d ith S im m ons. N ew York: C on tin u u m . 1972. 1990.
B lake. W illiam , The C om plete Poetry and P rose o f William Blake, der. D avid V. E rdm an.
B erkeley ve L os A ngeles: U n iv ersity o f C alifo rn ia P ress. 1 9 8 1.
B loch. M arc, F eudal Society, cilt. 1 v e 2. ev. L .A . M anyon, C hicago: U niversity o f C h i
cag o . 1961.
B loom , H arold, The Visionary C om pany: A Reading o f English Rom antic Poetry, Itha
ca: C o rn ell, 1971.
B oase. T .S.R . D eath in the M iddle Ages: M ortalitv. Judgm ent and Rem em brance. N ew
York: M cG raw -H ill. 1972.
302

B osing, W alter, Hieronymus Bosch: Between H eaven and Hell, C ologne: B encdikt Taschen. 1987.
B oyce. M ary, der. ve ev. Textual Sources fo r the Study o f Zoroastrianism, M anchester:
M an ch ester U niversity P ress, 1984. yeniden basn. C hicago: U niversity o f C hicago
P ress. 1990.
B row n, Peter, Augustine o f Hippo: A Biography. B erkeley and L os A ngeles: U niversity
o f C alifo rn ia P ress. 1967.
B row n. Peter. The M aking o f Late Antiquity. C am bridge: H arvard U niversity Press.
1978.
B row n, Peter, Society and the H oly in Late Antiquity, B erkeley ve L os A ngeles: U niver
sity o f C alifornia P ress. 1982.
B udge, E.A . W allis. The Egyptian H eaven and Hell. C ilt.3, The C ontents o f the Books o f
the O ther World D escribed and Compared. N ew York: A M S P ress. 1976.
B u rck hard l, Jacob. The Civilization o f the Renaissance in Italy, ev. S.G .C . M iddlem orc. N ew York: R andom H ouse, M odem L ibrary. 1954.
B urkert, W alter. Greek Religion, ev. John R affan, C am bridge: H arvard U niversity
Press, 1985.
B urkert, W aller. Horn N ecans: The anthropology o f Ancient Greek Sacrificial Ritual and
Myth. ev. P eter B ing. B erkeley ve L os A ngeles: U niversity o f C alifo rn ia P ress. 1983.
B ush. D ouglas, der. John Keats: Selected Poems a n d Letters, B oston: H oughton M iff
lin, 1959.
B utler. E liza M arion. The Fortunes o f Faust, L ondra: C am bridge U niversity P ress, 1952.
B yron. Lord, G eorg e G ordon, Byron:Selections, der. Jerom e J. M cG ann. N ew York: O x
ford U niversity P ress, 1986.
C am pbell, Joseph, The Hero with a Thousand Faces. 2. b asm . B oltingen Serisi,
cill.X V Il, Princeton: P rinceton U niversity P ress, 1968.
C am poresi, P iero, The F ear o f Hell: Im ages o f Damnation and Salvation in Early M o
dern Europe, ev. L u cind a B yatt. U niversity P ark. PA: P enn sylv an ia State U niversity
P ress. 1991.
C antor. NoTman, M edieval History: The Life and D eath o f a Civilization, N ew York:
M acm illan. 1963.
C o h n. N orm an R .C . The Pursuit o f the M illennium. 1957, ikinci basm . N ew Y ork: O x
ford U niversity P ress. 1972.
C oughlan. R obert v e T im e-L ife B ooks edit rleri. The World o f M ichelangelo: 14751564, A lexandria. VA: T im e-L ife B ooks. 1966.
D ailey. S tephanie, ev. M yths fro m M esopotam ia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and
Others, N ew York: O xford U niversity P ress, 1989.
D ante A lighieri. D ante: The Divine Comedy, cilt.I: Inferno, ev. M ark M usa. B loom ing
ton, In d ian a U niversity P ress. 1971. ikinci b asm . N ew York: P enguin. 1984. [lahi
K om edya, cilt. I, C ehen nem , ev. R ekin Teksoy. O lak Y aynclk, d rdnc bask.
2002-1

D ante A lig hieri. The Inferno, ev. John C iardi. 1954, N ew Y ork, ikinci basm . New
A m erican L ibrary. 1982.
D ante A lighieri. The Inferno, ev. D orothy S ayer, B altim ore: P enguin. 1950.
D avidson. C lifford v e T h om as H. S eiler, der. The Iconography o f H ell. K alam a/.oo: M e
d iev al Institute P u blicatio n s. W estern M ichigan U niversity. 1992.
D avidson. G ustav, A D ictionary o f Angels. Including the Fallen A ngels. N ew York: Free
P ress, 1967.
D avidson. H .R. E llis, G ods an d M yths o f N orthern Europe. B altim o re: P enguin. 1964.
303

D avidson, U .R. E llis, M yths and Sym bols in Pagan Europe: Scandinavian an d Celtic
Religions, S yracuse, NY: S yracuse U niversity P ress, 1988.
D elem ueau, Jean, Sin and Fear: The Emergence o f a Western G uilt Culture 13tli-18th
Centuries, ev. Erich N icholson. N ew York: S t. M artin 's P ress. 1990.
D iderot. D enis. Encyclopdie ou D ictionnaire raisonne de sciences, des a n s et des m e
tiers, N ew York: A dler. 1967.
D odds, E.R. The Greeks and the Irrational, B erkeley ve L os A ngeles, U niversity o f C a
lifornia P ress, 1951.
D oods. E.R . Pagan and Christian in an A ge o f Anxiety: Som e Aspects o f Religious Ex
perience front M arcus Aurelius to C onstantine, N ew York: N orton, 1965.
D olan. John P., der. ve ev. The Essential Erasmus, N ew York: N ew A m erican L ibrary.
M entor-O m ega, 1964.
D onne, John. The Complete Poetry and Selected Prose o f John Donne, der. C harles M .
C offin. N ew York: M o d em L ibrary, 1952. [Seilmi iirler, ev. B lent B ozkurt, Ya
p K redi Y aynlar. 1994. |
Ebor, D onald ve bakalar, ev. The N ew English Bible with the Apocrypha. N ew York:
O xford U niversity Press and C am bridge U niversity P ress, 1970.
E im crl, S arel. The World o f Giotto. N ew York: T im e, Inc.. 1967.
E liade. M ircea ve bakalar, der. The Encyclopedia o f Religion, N ew York: M acm illan,
1987.
E lsen, A lbert E. The G ates o f H ell by Auguste Rodin. Stanford, CA : S tanford U niversity
P ress, 1985.
E m erson. R alph W aldo. Essays and Lectures, N ew York: T h e L ibrary o f A m erica S eri
es. L iterary C lassics o f the U .S.. 1985.
E m m erson, R ichard K enneth. Antichrist in the M iddle Ages: A Study o f M edieval A p o
calypticism. Art. and Literature. Seattle: U niversity o f W ashington P ress. 1981.
The Encyclopedia Britannica. C hicago: W illiam B enton, 1963.
E uripides, Four Tragedies. N o. I., der. D avid G rene ve R ichard L attim ore, C hicago:
U niversity o f C hicago P ress. 1955.
E usebius o f C aesaria, The History o f the Church From Christ to Constantine, ev. G . A.
W illiam son, N ew York: P enguin. 1965. yeniden basm 1989.
Faulkner. R .O .. ev. The Ancient Egyptian Book o f the Dead, der. C arol A ndrew s. A u s
tin: U niversity o f T exas P ress. 1990.
F eavere. W illiam . The A rt o f John M artin. O xford: C larendon P ress. 1975.
Ferguson. John, The Religions o f the Rom an Empire. Ithaca: C ornell U niversity P ress.
1970.
Forsyth. N eil. The O ld Enem y: Satan and the Combat M yth. Princeton: P rinceton U ni
versity P ress, 1987.
G ardiner. Eileen, der. Visions o f Heaven and H ell Before Dante, N ew York: Italics P ress,
1989.
G ardner. John ve John M aier, Giigamesh. N ew York: K nopf. 1984.
G ay. Peter, The Enlightenm ent: A n Interpretation, The Rise o f M odern Paganism . N ew
York: W.W. N orton, 1966.
G ay. Peter. The Party o f Humanity: E ssays in the French Enlightenment. N ew York:
W.W. N orton, 1971.
G ibson, W alter S. Brueghel, N ew York: O xford U niversity P ress. 1977,
G ibson. W aller S. Hieronymus Bosch, N ew York: O xford U niversity P ress. 1973.
G inzburg, C arlo, Ecstasies: Deciphering the Witches' Sahhatli, ev. R aym ond R o sen t
hal. New York: P antheon. 1991.
304

G oethe. Joh ann W olfgang von. Faust. Part l, ev. P hilip W ayne. N ew York: P enguin.
1949.[FflH.w, ev. C elal ner, O d a Y aynlar. 2001; Faust, ev. sm et Zeki E yubolu,
S osyal Y aynlar. 2001; F aus, 1. K sm , ev. A hm et C em al. M ito s B oyut Y aynlan,
1999; Faus 1. K sm , ev. Ali an k n l, T m a Y aynlan. 1999; Faust 1. K sm , ev.
N ihat Diner, te k i Y aynlan, 1996.J
G oethe. Johann W olfgang von. Faust. Part II. ev. P hilip W ayne. N ew York: P enguin.
1959.
G raves, R obert. The G reek M yths, N ew York: G eorge B raziller, 1955.
Green, V.H.H. Renaissance and Reform ation: A Survey o f European H istory between
1450 and 1660. L ondra: E dw ard A rnold, 1952.
G urevich, A ron, M edieval Popular Culture: Problems o f B elief and Perception, ev. Ja
m es M . B ak ve Paul A . H ollingw orth. N ew York: C am bridge U niversity P ress. 1988.
1990.
G uthrie, W .K .C. O rpheus and G reek Religion: A Study o f the Orphic M ovement, N ew
York: W.W. N o n o n , 1966.
H adas, M oses, A H istory o f Greek Literature. N ew York: C olu m b ia U niversity Press,
1950.
H askell, A nn S .. dcr. A M iddle English Anthology, G arden C ity. NY: D oubleday. A nchor
B ooks, 1969.
H earn. M .F. Rom anesque Sculpture: The Revival o f M onum ental Stone Sculpture in the
Eleventh and Twelfth Centuries, Ithaca: C ornell U niversity P ress, 1981.
H cidel. A lexander, The G ilgam esh Epic and O ld Testament Parallels, C hicago: U niver
sity o f C h icag o P ress. 1949.
H erberm ann, C harles G eorg e ve bakalar, der. The Catholic Encyclopedia, cilt.17 . N ew
York: A ppleton. 1907-1912.
H esiod, Theogonv, Work and O avs, ev. M .L. W est, N ew York: O xford U niversity P ress,
1988.
H im m elfarb, M artha. Tours o f Hell: An Apocalyptic Form in Jew ish and Christian L ite
rature. P h iladelphia:U niversity o f Pennsylvania P ress, 1983.
H innels, John R der. A Handbook o f Living Religions, N ew Y ork: P enguin, 1984.
H olm es, R ichard, C oleridge: Eearly Visions. N ew York: V iking, 1989.
H om er, The Odyssey, ev. R obert Fitzgerald, 1961. G arden C ity. NY: D oubleday, A nc
hor B ooks. 1963. [Odysseia, ev. A zra E rhat, A .K adir, C an Y aynlan. 1997. ]
H ooke. S.H . M iddle Eastern Mythology. Baltim ore: V iking-P enguin, 1963.
H oughton. W aller E. The Victorian Fram e o f M ind. N ew H aven: Yale U niversity Press.
1957.
H ughes. R obert. Heaven and H ell in Western Art. N ew York: S tein & Day, 1968.
H uizinga. Johan. The Waning o f the M iddle Ages: A Study o f the Form s o f Life, Thought,
and A rt in France and the N etherlands in the X lV lh and XVth Centuries, ev. A Hopm an. G arden C ity. NY: D oubleday, A nchor B ooks, 1949. 1954.[Ortaan Gnbatmt, ev. M ehm et A li K lbay, m ge K itabevi Y aynlan, 1997.]
H uxley, A ldous, H eaven and Hell, N ew York: H arper, 1956.[A/g Kaplar, Cennet ve
Cehennem , ev. M eh m et F ehm i m re, m ge K itabevi Y aynlan, 1995.|
Jam es, M ontague R hodes. The Apocryphal N ew Testament, O xford: C larendon, 1924,
1953.
Joh n so n . Paul. A History o f Christianity, N ew York: A theneum , 1976.
Johnson. Sam uel, A D ictionary o f the English Language. L ondra: W. S trahan. 1765.
Jonas. H ans. The Gnostic Religion: The M essage o f the Alien G od and the Beginnings
o f Christianity, ikinci basm , B oston: B eacon P ress, 1963.
R N /C eh e n n em in Tarihi

305

K eener, Frederick M . English D ialogues o f the Dead: A Critical History, an Anthology,

and a Checklist, N ew York: C olu m b ia U niversity Press, 1973.
K irk, G .S. M yth: Its M eaning and Functions in Ancient and O ther Cultures, B erkeley ve
L os A ngeles: U niversity o f C alifornia P ress, 1970.
K irk. G .S. The Nature o f Greek M yths. H am m ondsw orth: Penguin, 1974.
K oester, H elm ut, History. Culture and Religion o f the Hellenistic Age. Philadelphia:
Fortress P ress, ! 982.
K ovacs, M aureen G allery, ev. The E pic ofG ilgam ess, Stanford. C A : S tanford U n iv er
sity P ress. 1989.
K ram er. S am uel N oah. M ythologies o f the Ancient World, G arden City, NY: D oubleday.
A n ch o r B ooks. 1961.
K ram er. S am uel N oah, Sum erian M ythology: A Study o f Spiritual and Literary A chieve
m ent in the Third M illennium B.C .. Philadelphia: U niversity o f P ennsylvania Press,
1961, 1972.
K rcn. T hom as ve R oger S. W ieck. The Vision ofT ondal fro m the Library o f M argaret o f
York, M alibu, CA : T he J. Paul G etty M useum , 1990.
L adurie. E m m anuel Le Roy, M ontaiilou: The Promised Land o f Error, ev. B arbara
Bray. N ew York: G . B raziller. 1978.
L am bert, M alcolm , M edieval H eresy: Popular M ovem ents from Bogom il to Hus. N ew
York: H olm es & M eier, 1977.
L ane Fox, Robin, Pagans and Christians. N ew York: K nopf. 1987.
L e G off. Jacques. The Birth o f Purgatory, ev. A rth ur G oldham m cr, C hicago: U niversity
o f C hicago. 1984.
L e G off. Jacques. Time. Work and Culture in the M iddle Ages, ev. A rth ur G oldham m er,
C hicago: U niversity o f C hicago P ress, 1980.
L urker, M anfred. Dictionary o f Gods and G oddesses, Devils and Demons. N ew York:
Roulledge ve K egan Paul, 1987.
Lurker. M anfred, The. Gods and Sym bols o f Ancient Egypt: An Illustrated Dictionary.
N ew York: T h am es and H udson. 1980.
M cD annell. C olleen ve B ernhard L ang, Heaven: A History, N ew H aven: Yale U niver
sity P ress. 1988.
M cG inn, B ernard, Visions o f the End: Apocalyptic Traditions in the M iddle Ages, N ew
York: C olum bia U niversity P ress. 1979.
M cM anners, John, D eath and the Enlightenment: Changing Attitudes to Death among
Christians and Unbelievers in Eighteenth-C entury France. N ew York: O xford U ni
versity P ress. 1981.
M cN eill, Jo h n T. ve H elena M . G am er. M edieval Handbooks o f Penance. New York: C o
lum bia Lfniversity P ress, 1938.
M arlow e, C hristopher, The Complete Plays, der. J.B . Steane, H am m ondsw orth: P eng u
in, 1969. {Btn Oyunlar, ev. M .H am it alkan, Yap K redi Y aynlan. 1996.)
M elton. J. G ordon, der. The Encyclopedia o f Am erican Religions. R eligious C reeds ,
D etroit: G ale R esearch, 1987.
M eredith. P eter ve John E. Tailby, The Staging o f Religious Drama in Europe in the L a
ter M iddle Ages: Texts and D ocum ents in English Translation, ev. R afaella Ferrari,
K alam azoo: M edieval Institute P ublications. W estern M ichigan U niversity, 1983.
M eyer. M arvin W., der. The Ancient M ysteries: A Sourcebook. Sacred Texts o f the
Mystery Religions o f the Ancient M editerranean World, San F rancisco: H arper &
Row. Perennial L ibrary. 1986.
M ignc, J.P. ve b ak alan , der. Encyclopdie Thologique. Paris: C hez 1 E diteur. 1845306

F 2 0A R K A /C eheruuin Tarihi

1873.
M ilton, John. The Student's M ilton, der. F ran k A llen P atterson, N ew York: A ppletonC entury-C rofts, 1957.
O vid, The M etam orphoses, ev. H orace G regory, N ew York: V iking, M entor, 1958,
I960. [Dnmler, ev. snet Z eki E yubolu, Payel Y aynlan, 1994.]
O w en, D .D .R . The Vision o f Hell: Infernal Journeys in M edieval French Literature.
N ew York: B am es & N oble. 1971.
O w sl, G .R . Literature and Pulpit in M edieval England: A N eglected Chapter in the H is
tory o f English L etters and o f the English People, ikinci g zden geirilm i basm .
N ew York: B am es & N oble, 1966.
Panofsky, E rw in, G othic Architecture and Scholasticism: The M iddle Ages, N ew York:
N ew A m erican L ibrary, 1974.
Patch, H ow ard R ollin, The O ther World: According to D escriptions in M edieval Litera
ture, C am bridge: H arv ard U niversity Press. 1950.
Pike, E. R o y ston , Encyclopedia o f Religion and Religions, N ew York: M eridian, 1958.
Plato, The D ialogues o f Plato, ev. B enjam in Jow ett, N ew York: R andom H ouse, 1937.
[Diyaloglar, ev. S abah attin E yiibolu, A dnan C em gil. M elih C evd et A nday. T eom an
A ktrcI, R em zi K itabev i, 4. B asm . 1996.]
Platt, R utherford H ayes, The L ost Books o f the Bible and the Forgotten Books o f Eden,
N ew York: N ew A m erican L ibrary. M eridian, 1974.
Praz, M ario, The Rom antic Agony, ev. A ngus D avidson, N ew York: O xford U niversity
Press, 1970.
P ritchard, Jam es B., der. The Ancient N ear East. cilt.I. An Anthology o f Texts an d Pictu
res, P rinceton: P rinceton U niversity Press. 1958.
P ritchard. Jam es B.. der. The Ancient N ear East, cilt.II. .4 N ew Anthology o f Texts and
Pictures. Princeton: P rinceton U niversity P ress, 1975.
R ice. D avid G . ve Joh n E. S lam baugh. Sources fo r the Study o f G reek Religion. N ew
York: S cho lars P ress. 1979.
R obinson. Jam es M . ve bakalar, der. The N ag Ham m adi Library in English, 3. B asm .
N e w York: H arperC ollins, 1988.
R ussell, Jeffrey B u rton , The D evil: Perceptions o f Evil fro m Antiquity to Primitive
Christianity, Ith aca: C o rn ell U niversity P ress. 1977.
R ussell. Jeffrey B urton, Lucifer: The D evil in the M iddle A ges, Ithaca: C ornell U niver
sity P ress. 1984.
R ussell. Jeffrey B urton. M ephistopheles: The D evil in the M odern World, Ithaca: C or
nell U niversity P ress, 1986.
R ussell. Jeffrey B urton. The Prince o f Darkness: Radical E vil and the P ow er o f G ood in
History. Ithaca: C o rn ell U niversity P ress. 1988.
R ussell, Jeffrey B urton, Satan: The Early Christian Tradition. Ithaca: C ornell U niver
sity P ress. 1981.
S hakespeare. W illiam . T he C om plete Works o f Shakespeare, der. G o erg e L ym an K ittredge, B oston. N ew Y ork, C hicago: G inn & C om pany, 1936.
Shelley. P ercy B ysshe. Shelley's Poetry and Prose, der. D onald H . R eim an ve S haron BP o w ers. N ew Y ork: N o rton C ritical E dition. 1977.
S m ilh. M orton. Jesus the M agician, S an F rancisco: H arper & Row . 1978.
Snyder, Jam es. M edieval Art: Painting. Sculpture. Architecture. 4 tli-l4 lh Centuries,
N ew York: A bram s. 1989.
Spenser, E dm und, Edm und Spenser's Poetry: Authoritative Texts. Criticism , der. H ugh
M acL ean. N ew York: W.W. N orton, 1982.
307

S ullivan, Jack der. The Penguin Encyclopedia o f H o n o r and the Supernatural, N ew

York: V iking. 1986.
S w edenborg. E m anuel. Heaven and H ell. N ew York: A m erican-S w edenborg P rim ing &
P ublishing Society. 1883.
T erpening, R onnie H Charon and the Crossing: Ancient. M edieval, and Renaissance
Transformations o f a M yth, L ew isburg, PA: B ucknell U niversity P ress, 1985.
T ristram , P hilippa, Figures o f Life and D eath in M edieval English Literature. L ondra:
Paul E lek, 1976.
Van d er M ecr F.. Apocalypse: Vision fro m the Book o f Revelation in Western Art, N ew
York: A lpine Fine A rts C ollection, 1978.
Vasari, G iorgio. The Lives o f the Artists: A Selection, ev. G eorge B ull. N ew York: P e n
gu in , 1971.
Vatter. H annes, The D evil in English Literature, B ern, svire: F ranke V erlag, 1978.
V erm eulc. Em ily, Aspects o f D eath in Early G reek A rt and Poetry, B erkeley v e L os A n
geles: U niversity o f C alifornia P ress, 1979.
V irgil. The Aeneid, ev. R obert Fitzgerald, N ew York: R andom H ouse, 1983. [Aeneas,
ev. sm et Z eki E yubolu. Payel Y aynlan. 1995.]
Voltaire, F ranois M arie A rouet d e, Dictionnaire philosophique, Paris: G am ier, 1967.
W akefield, W alter L. v e A ustin P. E vans. H eresies o f the H igh M iddle Ages, N ew York:
C olum bia U niversity P ress, 1969, yeniden b asn, 1991.
W alker. D.P., The Decline o f Hell: Seventeenth-Century Discussions o f Eternal Torment,
C hicago: U niversity o f C hicago P ress, 1964.
W arner. M arina, Alone o f A ll H er Sex: The M yth and Cult o f the Virgin Mary. N ew York:
V intage, 1983.
W einstein, L eo, The M etam orphoses o f D on Juan. N ew York: A M S P ress, 1957.
W estfall. R ichard S., Science and Religion in Seventeenth-Century England, A n n A rbor:
U niversity o f M ichigan, 1973.
W olkstein, D iane ve S am uel N oah K ram er, Inanna, Queen o f Heaven and Earth: Her
Stories a nd H ym ns from Sumer. N ew York: H arp er & Row , 1983.
W oolf, R osem ary, The English M ystery Plays, B erkeley ve Los A ngeles: U niversity o f
C alifornia P ress, 1972.
Young, K arl, The Drama o f the M edieval Church. 1933, O xford: C larendon P ress, 1967.

N O T : eviride K itab M ukaddes aln tlan brani. K ildani ve Yunani dillerinden yaplan
tercm enin 2001 tarihli basksndan (eski eviriden) yapld. Kitab M ukaddes,
Eski ve Yeni Ahit, K itab M ukaddes irketi, stanbul, 2001.

308

Resim ler

1. X III. Y zy ld an b ir kyam et sahnesi, M s. 422, B elediye K tphanesi. C am brai, G iraudon/A rt R esource, N ew York.
2. M erm erden y ap lm M ezopotam yal b ir kadn figr, L ouvre, Paris, G iraudon/A rt
R esource. N ew York; B ir kadn figr, V orderasiatische S am m lungen, B erlin, M arburg/A rt R esource. N ew York.
3. N ip p u rdan iki hey k elcik , Irak M zesi, B adat, S eala/A rt R eso u rce. N ew York.
4. P ren ses E n tiu -ny in cenaze papirs. K ralie M ery e-A m u n un T eb ehrindeki m eza
rndan. M etropolitan Sanat M zesinin izniyle. 1928-29 tarihli M ze v e R ogers F o
nunun d este iy le yaplan kazlardan.
5. A str P azuzu bronzu, L ouvre, Paris, G iraudon/A rt R esource, N ew York.
6. P ersep h on e re s sa m la n 'n a atfedilen A ten ad ak i b ir vazo. M etropolitan S anat M zes i'n in izniyle, F letch er Fonu 1928.
7. C ehen nem kpei K erb eru sa ait siyah figr, M . . VI. yzyl, Env. E 701, L ouvre.
Paris, E rich L essin g 'in fotoraf/A ri R esource, N ew York.
8. K haron, III. Y zy ld an kalm a bir lahit, Vatikan M zesi, E rich L essin g 'in fotoraf/A rt
R eso u rce. N ew York.
9. V ergiliusun aa d ny a haritas.
10. M .S .835 tarihli b ir m ezm urlar k itab, M nih, M arburg/A rt R esource, N ew York
11. Sr. Louis ve K astilyah Biance M ezm urlar Kitab, F ranszca, 1223-1230, Lal. 1186. f.
171, B iblotheque N ation ale, Paris.
12. N. B ataillc. "D n yad an v e D enizden B ir H ayv an ," C hateau A ngers, G iraudon/A rt
R esource. N ew York.
13. Trier Kyam eti, E rk en H ristiyanlk d nem inden bir el yazm as, C arolingian ko py a
s. M s. 3 1. f. 37R . T rier S tadtbibliothek. A lm anya.
14. P antaleone y er m ozaii, X II. yzyl, O tranto, E rich L essin g in fotoraf/A rt R esour
ce, N ew York.
15. Staasbibl M ezm urlar Kitab, M nih. 1. V. 13, f. 2 7, M arburg/A rt R esource. N ew
York.
16. A ndrea d a F irenze, C ehennem 'in Ayklanm as, S anta M aria N ovella, F loransa, A linari/A rt R esource. N ew York.
17. X II. Y zyl B izans m ozaii, D uom o, T orcello. V enedik, A linari/A rt R esource. N ew
York.
18. B ir m elek C eh cn n cm in enelerini sktryor, W inchester B a Piskoposu Blois'l
309

H enrynin M ezm urlar Kitab, B ridgem an/A rt R esource, N ew York.

19. F ransz B eatus K yam eti, M .644 f.l5 2 v f. 153, Pierpont M organ K tphanesi, N ew
York. 1993.
20. L im bourg K ardeler. A si M eleklerin D, Berry Dknn Dua Saatleri Kitab.
C hantilly. C ond M zesi. M s. 65 f. 64v., G iraudon/A rt R esource. N ew York.
2 1. L im bourg K ardeler. Cehennem, Berry Dknn D ua Saatleri Kitab, C hantilly, M u
se C ond, M s. 65 f. 108, G iraudon/A rt R esource. N ew York.
22-23. J. Paul G etty M zesi koleksiyonundan, M alibu, C alifornia, S im on M arm ion.
valye Tunda!in Grleri. 1474. kum a zerine suluboya, 36.3x26.2 cm . 87. M N .
141 (M s 30) f. 13v. (st), f. 17. (alt)
24-25. J. Paul G etty M zesi k o leksiyonundan, M alibu, C alifornia, Sim on M arm ion,
valye TundaT m Grleri. 1474, kum a zerine suluboya, 36.3x26.2 cm . 87. M N .
141 (M s 30) f. 20. (st), f. 24v. (alt)
26-27. J. Paul G etty M zesi koleksiyonundan, M alibu, C alifornia. S im on M am io n.
valye Tundalin Grleri, 1474, kum a zerine suluboya. 36.3x26.2 cm . 87. M N . 141
(M s 30) f. 24 v. (st), f. 3v. (alt)
28. T orcello m o zaiinden b ir detay. V enedik. S cala/A rt R esource, N ew York.
29. F lo ran sada b ir vaftiz yerinin d etay, S cala/A rt R esource. N ew York.
30. G iotto, Son K arg'dan detay. Serovegni apeli. P adova, S cala/A rt R esource N ew
York.
31. F rancesco T raini, Inferno'dan b ir detay, C am posanto, P isa S cala/A rt R esource, N ew
York.
32. A nonim bir Son Yarg, P in aco teca, B olonya, S cala/A rt R esource, N ew York.
33-34. O rcagna, iki Inferno detay, S anta M aria N ovella, F loransa, S cala/A rt R esource.
N ew York.
35. L uca S ignorem li, C ehennem 'deki L anetliler'den b ir detay, D uom o, O rvieto, S ca
la/A rt R esource. N ew York.
36. M ichelangelo. Son Kargd an b ir detay. S istina apeli, V atikan. Scala/A rt R esource.
N ew York.
37. B aciccio, sa'nn Son Zaferi. GesC K ilisesi, R om a, Scala/A rt R esource. N ew York.
38. B ir F ransz el yazm as 1510 d o la y lan . M . 646. f. 69. Pierpont M organ K tphanesi.
N ew York, 1993.
39. :Son Y arg", B izans k ab artm as, V ictoria and A lbert M zesi, L ondra.
40. B ir F ransz el yazm as 1400-1405 dolaylar. A ziz A ugustinus ve T an r'n n ehri",
B elediye K tphanesi. B oulogne. G iraudon/A rt R esource, N ew York.
41. St. Ju lic n 'd e bir stun bal. T ours. G aranger-G iraudon/A t R esource, N ew York.
42. St. L az a rc 'd a b ir stun bal. A utun. L auros-G iraudon/A rt R esource, N ew York.
43. St. F o y 'u n bat k em er a yn alnd an b ir sahne. C onques. M arburg/A rt R esource, N ew
York.
44. St. F o y un bau k em er aynalndan b ir sahne. M arburg/A rt R esource, N ew York.
45. XV. Y zyldan kalm a anonim bir fresk, L oreto A prutino, S anta M aria, P iano, S ca
la/A rt R esource, N ew York.
46. St. P eter ve St. P aul K ilisesi, bat cep hesinden b ir fresk. C haldon, Surrey. R oyal
C om m ission o r the H istorical M onum ents o f E ngland, Londra.
47. C levesli C atherinein D ua Saatleri Kitab. M . 917 f. I05v.. P ierpont M organ K
tphanesi. N ew York. 1993.
48. V iking ta resm i, S tatens H isoriska M zesi, S tockholm , W erner F om an A rivi/A rt
R esource, N ew York.
49. Son Yarg. H ans M em ling. M arburg/A rt R esource. N ew York.
310

50. B ir A lm an kem m ey dan n d a o y nan an b ir g izem oyununun ynelm en tarafndan y a

p lm sah n e tasarm .
51. E ine K atedrali. P erpignan y ak n lan , F ransa. M arburg/A rt R esource. N ew York.
52. C ehen nem azn d ak i "zeb aniler." XV. yzyldan kalm a A lm an ca b ir el yazm asndan.
53. S ahn e tasarm na g re k urulm u b aka b ir C ehen nem az.
54. M ey han eci k ad n v e .
55. Jean C o lo m b e. E tinde Ok Tutan lm . B ourges, F ransa, m . 6 7 7 1. 2 4 5, P ierponl
M organ K t p h an esi. N ew York 1993; Canl ite l. M . 14. f. 130v-131.
P ierpont M organ K t p h an esi, N ew Y ork. 1993.
56. lm D ans, XV. Y zyla ait b ir tah ta bask kalb.
57. A raf, M . 677 f. 3 2 9. P ierpont M organ K tphanesi, N ew Y ork. 1993.
58. H ieron y m u s B osch, A r a f Grs, D klk S aray, V enedik, S cala/A rt R esource. N ew
York.
59. D ancn in n fe m o 'sun u n haritas.
60. ntihar Orman, G u stav e D or.
61. W illiam B lake. lahi K om edya iin izdii ilstrasyon. T ate/A n R esource. N ew
York.
62. airlerin K urtuluu. G ustuve Dor.
63. Jan v an E y ck , Son Yarg, M etropolitan S anat M zesi. F letch er F onu, 1933 (33.92b).
64. D ieric B outs. C ehennem e ni. G zel S an atlar M zesi, L ille. F ransa. E rich Less in g 'in fo to raf/A ri R esource, N ew York.
65. H ans M em ling. sa p an el. Son Yarg, P om orskie M zesi, G d an sk . P o lonya. S c a
la/A rt R esource, N ew York.
66. H ieronym us B osch, Inferno. D klk S aray, V enedik. S cala/A rt R esource, N ew
York.
67. H ieronym us B o sch , sa p an el. Son Yarg. Inv. 4 D , A k adem ie d e r B ildenden K uenste. V iyana, E rich L essin g 'in fotoraf/A rt R esource, N ew York.
68. H ieronym us B osch, sa panel Hay-wain C ehennem i, P rado. M adrid. Scala/A rt
R esource. N ew Y ork.
69. H iero n y m u s B o sc h , s a p an e l. D nyevi Z evkler B ahesi, P ra d o , M ad rid .
S cala/R esourcc, N ew York.
70. Yal P ieter B rueg hel. A si M eleklerin D, K raliy et G zel S an allar M zesi. Brk
sel, S cala/A rt R eso u rce, N ew York.
7 1. Yal P ieter B rueg hel, D ulle Griel. M ayer van den B eig h M zesi. A ntw erp, B elika.
E rich L essin g in fo io raf/A rt R esource, N ew York.
72. H erri m et de B les, Inferno, D klk S aray. V enedik. S cala/A rt R esource, N ew York.
73. Jan B rueghel. O rfeus C ehennem de. Palatina, F lo ran sa/A rt R eso u rce. N ew York.
74. P eter P aul R u b en s. Lanetlenmiler. A lte P inakothek. M nih. G iraudon/A rt R esour
ce, N ew York.
75. C levesli C atherine'in Saatleri, M .945, f.169. Pierpont M o gan K tphanesi,
1993.
76-77. C c h e n n c m 'd e S a rh o lar ve eh v etliler v e C eh en n em d e H rszlar." Sapien
cein Hzinesi. C hantilly. C o n d M zesi, M s. 146. G iraud o n /A rt R eso u rce. N ew
York.
78. Bakire M eryem 'in Saatleri. R o u en 'd a , C laude 1 M ole iin k alem e alnm , M . 356 f.
6 4 , Pierpont M o rgan K tphanesi, 1993.
79. W illiam B lake. P aral P apa , c. 1825. T ate/A rt R esource. N ew York.
80. W illiam B lake. eytan A si M elekleri U yandryor . V ictoria and A lbert M zesi/A rt
R esource. N ew York.
311

81. W illiam B lake. Son Yarg, T he N ational T rust. Petw orth H ouse. B ridgem an S anat
K tphanesi/A rt R esource. N ew York.
82. W illiam H ogarth, eytan, G nah ve lm, T ate G allery /A n R esource. N ew York.
83. John M artin, Den M elekler Pandem onium 'a Girerken, Tate G allery/A rt R esource.
N ew York.
84. A uguste R odin, C ehennem in Kaplar, M use d 'O rsay , Paris, G iraudon/A rt R eso u r
ce, N ew York.
85. G iotto . Son Yarg'dan bir detay, S cro veg n i apeli, P adova. A linari/A rt R esource.
N ew York.
86. airler G e ry o n 'a k m aya hazrlanrken.
87. V ergilius iin ta bask.
88. Yal P ieter B rueghel, C ehennem 'in Ayklanm am, 1550 d o lay lan , A lbertina, V iyana,
M arburg/A rt R esource, N ew York.
89. Yal P ieter B rueghel, Son Yarg, 1558, A lbertina, V iyana. M arburg/A rt R esource.
N ew York.
90. M ichelangelo. Son Y argi'dm b ir detay. V atikan. S istina apeli, S cala/A rt R esource.
N ew York.
91. T h eo filis, DanimarkalI Ingehorg'un M ezm urlar Kitab, C ond M zesi. Chantilly,
M s. G /1695 f.35v G iraud o n /A rt R esource, N ew York.
92. E dw ard A lleyn, D oktor F austus rolnde.
93. G iulio R om ano, Pan ve Peri K z, Te S aray, M antua. E rich L essin g 'in fotoraf/A rt
R esource. N ew York.
94. Kaybedilm i Cennet, M ilton un evreninin haritas.
95. E ugene C o x un haritas, K en Feisel.
96. John M artin in K aybedilm i C ennet izim leri.
97. T obias S w in d e n 'in evren i, K en Feisel.
98. G zlk takan, dnem ine u y gu n bir A ydnlanm a dem onu.
99. H onor D a u m ie rnin T an talu su.
100. Tehlikeli likiler, san sayfalardan.
101. G stave D or. htiyar Denizci.
102. "G o b lin M arket iin L aurence H o u sem an n izim i.
103. izim ler, Girm em eleri iin U yarm ak zere Cehennem 'in H ristiyanlar'a Alm am ndan, D ublin, 1841.
104. nsan K albini ya Tanr'nn Tapna ya da blisler'in Yurdu Olarak Gsteren
R uhani A yn a 'd m , 1830.
105. X IX . Y zyldan b ir reklam .
106. A uguste R odin. C ennet'in K apla r'n d m U golino, K unstgew erbem useum , Z urih,
E rich L essin g 'in fotoraf/A rt R esource, N ew York.

312

Dizin

I. E lizabeth 203
U. C harles 222
U. D nya S ava 296
n . P hilip 203
n . F elibc 194
DI. R ichard 214
IV. Paul 197
V I. E dw ard 203
V III. H enry 203

A
A at 25
Abaddon (Y km ) 58
A bis 34, 84
A dalet T erazisi 25
A dam d e la H alle 189
A dam s 251
A dana 207
A ddison. Joseph 253
A dern 21, 62, 6 7 .6 8 , 79, 84, 88. 91, 94,
132, 1 5 2 ,2 2 2 , 229
A dm etos 40
A donis 17
A elfric 133
Aeneis 52, 5 3 , 172, 183. 184, 185
aeon 64
A eskylus 4 0
A frika 51. 117
A gada 62
A gam em non 35
A gcn 24
A hab 83
A hura M azda 30

A iakos 43
A ias 35
A ineias 5 3 ,5 4 , 56, 130
A kad 14, 15, 17
A kdeniz 33, 5 0 ,5 7
A kheron 3 5 ,4 1 . 47, 125, 172, 188
A kherusian G l 4 7 ,4 8
A khillcus 35
A krasia 188
A krep nsanlar 19
A lasto r 43
A lberic 128, 130
Albi 162
A lbigcnsiyan 162
A lbigcn siy an lar 162
Alice H arikalar lkesinde 285
Aliens 299
A lighieri. D ante 168
A llatu 15
A llen, E than 2 4 7, 287
A lleyn, E dw ard 2 0 8 ,2 1 1
A lm an 147, 151, 156, 1 8 9 ,2 0 1 ,2 0 8 , 235,
2 3 8 ,2 3 8 , 2 6 8 ,2 6 9
A lm anca 149, 205, 2 2 0 ,2 2 0
A lm an y a 146, 154, 189, 2 0 3, 269
A ltnc D aire 174
A m brose 101
A m erika 216. 243, 2 4 7 ,2 5 5 . 257, 263.
287, 288
A m erikan 1 6 1 ,2 5 7 ,2 6 3 . 2 7 3 ,2 8 3 ,2 8 8
A m m it 25
A nadolu 5 0 ,5 1
A n alar 137
313

A nanias 128
A nanka 10
A nath 17
A ndersen, H ans C hristian 283
A n Enguiry into the Natura and Place o f
H ell 240
A nglo-N orm an 149
A nkhises 53, 55
A nnw n 135
A ntaeus 177
A n tcn or 177
A ntenora 177
A ntw erp 194
A nubis 24, 2 5 .4 4
A nzu kuu 21
A o m is 4 1
A phrodite 17
apokaliptik 106
apokastastasis 101
A p o krifa 60, 97
A pollon 41. 4 4 , 275
A puleius 52, 56
A quinas. T h om as 115
A raf 9 6 . 116. 130, 159, 160. 161. 162,
163, 165, 166. 167. 170, 172, 181, 182,
185, 192, 197. 198. 200. 201, 202, 210,
212, 240, 242, 259, 275
A raf D a 170
A ra fn D ouu 161
A rchm iago 186
A rio sto , L odovico 184
A ristofanes 4 0. 41
A ristoteles 64, 115, 173,201
A rlecchino 190
A rm agedon 92
A rm inius. Jacobus 202
A rs M oriendi 159
A rtem is 41
A rth ur 186, 191
A sgard 135
Asi M eleklerin D 194
A sklepios 188
A sphodclos ayrl 36. 43
A starte 15
A storet 15
A sur 15, 67. 107
A surlular 14, 15, 29
A sya 3 2 .5 1 .5 1 .6 7 .6 8 .2 1 6
A a C ehennem 178
314

Aai R abbani 127, 204

A te Vadisi 126
A thanasios 90
A thena 228
A tlantik 131
A tlantis 11, 15
A treus 43
A tis 16, 17, 136
A ugustinus 12. 54, 67. 68, 85, 91, 96. 99.
101.
102. 103, 104. 115, 1 1 7 ,1 6 0 , 201,
244, 295
A ugustus. C harles 269
A ureilus. M arcus 244
A utulu H onorius 143
Attvergne'li Huon 184
Avalon 15
A vare M elm oth 267
Avare Vegtam 135
Avc H em e 189
A vem us 188
A vesta 30
A vrupa 32, 67, 146, 146, 157, 164, 183,
189, 203, 208, 254, 263. 269, 272
A vusturya 146. 203, 243
Ay 5 2, 170
Azim atosu 156
A ziz A rth ur U
A ziz B arlholom eos 197
A ziz B ren d an n Y olculuu 131
A ziz E stefanos G n 189
A z iz F ra n sis 162
A ziz M ikail 98, 156
A ziz N ikolas 156
A ziz P atrick 130, 130
A ziz P avlus 60, 66
A ziz P etrus 128, 190
A ziz P etrus ve Joglr 190
A zrail 108

B
ha 24, 25
Baal 17
Baba Z engin A dam 173
Babil 14. 30. 58, 58. 59, 6 2 .7 8 . 7 9 ,2 2 4 .
233
B acon, F ran cis 2 0 7 .2 3 5
B akire 1 9 2 .2 0 1 ,2 0 7 . 270
B akire M eryem 4 6 , 113. 138, 140
Bakire'nit Apokalipsisi 107

Bakire K o re 36
B akire-K ralie-C ad 43
B alam 81
B alder 135, 136
B allou. H osea 287. 288
Baratre Infernel 191
B am um . P.T. 288
B arok a 159
B artas. G u illaum e du 222
B artholom eos ncili 85, 87. 113
B anh 107
B asra K rfezi 14
Bat H int A d alan 216
B audelaire. C harles 2 8 0. 281
Baudin de Sebour 131
Bayie, P ierre 246. 2 4 7 ,2 4 8 . 249
Beardsley. A ubrey 282
B eatles 282
B eatrice 170
B eckett, S am uel 298
B ede 1 2 0 .1 2 1 . 122. 123, 124. 130
B eelzeb ub 44. 113, 128, 210
B ehem ot 84
B elika 1 9 2 ,2 0 3
B eliar 87, 113
B enediktin 118, 190
B eo w ulf 132
B eradsley, A ubrey 264
B erlioz 220, 268
B ernini 220
B em o ld 127
B erry 124
B einci D aire 174
B eytlehem 91
B ilgelik 64
B ilgelik T anrs 25
Birinci E n o 59, 62
B izans 31. 117, 138, 180
B izans m paratorluu 138
B izans K o nstantinopolisi 224
B lake, W illiam 12, 121, 174, 2 5 9 ,2 7 2 ,
273. 274
B landina 110
B ocaccio 169, 188
B ociccio. l 220
B odel. Jean 156
B oeotia 46
B o g om illcr 31, 162
B oito 220. 268

blge 174, 176

bolgia 176, 177
B om bay 28, 60
Book o f M artyrs 162
B or ( ukur) 58
B osch 12, 126. 135. 166, 192, 193. 194.
195
B osw ell 2 4 0 ,2 5 0 .2 5 1
B ourges 150
B outs, D ieric 192
Boyal K u 296
B oynuz K aps 56
B rahe. T ycho 207
Briefing fo r a D eseenet into H ell 299
B ritanya 5 0. 118, 123, 124, 146, 155,
1 8 6 .2 0 4 .2 1 1 ,2 7 6
B ritanya T ragedyas 133
B ritanyal 133
Bronz a 30
B row n, P eter 102
B row ne. T h om as 244
B row ning. R o b ert 298
B rueghel, P eter 188, 191, 193, 194. 195
B runo 2 0 7 .2 1 8 .2 3 5 .2 3 5
Brutus 178
B rksel 194
B uda 68
B udist 67. 6 8. 160
B udizm 3 0 .3 2 ,4 7 ,6 7 , 101
B uffon, C om te de 247, 276
B u lg ar 162
B nyan. A . John 143, 2 4 5 .2 8 9 , 295
B uonarroti, M ich elang elo 195
Burke, E dm und 265
B urkhardk. Jaco b 216
Burton, R o b ert 244
B utler. E .M . 220
Buzlu Slitli 135
B yk G reg o rius 124, 134
Byk skender 50, 51
Byk P erhiz 189
B yron 266, 2 6 7 .2 7 0 . 276. 277, 278. 280.
285

c-
C ad K irke 35
C ad lar B ayram 189
C aedm on 132
C aesar. Juliu s 253
315

C aesarius 163
C alig u la 91
C alvin, John 202
C am bridge 205, 221, 243
C am bridge C alvinistleri 202
C am pbell, Joseph 182
C am pbell, P atrick 52
C am us. M arcel 299
C anav ar G eryoneus 176
Candide ya da iyim serlik 238
C arroll, L ew is 285
C ath erin e 273
C ehennem A yklaycs 38
C ehennem K pei 34
C ehen nem in A yklanm as 113, 132, 146,
148. 177, 193, 2 3 3 ,2 3 4
C ehen nem in enesi 150
C ehen nem in k 240
C ehen nem in K aps 172
C enevre 202
C ennet B aheleri 172
Cennet ile Cehennem 'in Evlilii 273
C eres 17
C erm en 118, 137
C erm en ler 1 1 7 ,1 3 3 ,1 3 4 ,1 3 5
C ervantes, M iguel d e 222
C csen a, B iag io d a 197
C e se tler K ys 134
C harlem agne 1 1 5,1 1 7, 127, 184
C harles 269
C hatcubriand 280
C h ester 146, 153
C hrist and Satan 132
Christ's Victory a n d Triumph in Heaven
a n d Earth 133
C hristian 163
C ibber. C olley 254
C icero 52
C io n e. N ardo d e 181
C ity o f God. 96, 102
C izv it 189
C laudius 213
C leopolis 186
Clevesli C atherinein D ua Saatleri Kitab
129
C ockaigne lkesi 193
C octeau, Jean 299
C oetzc, J.M . 296
C oleridge, S am uel T aylor 278, 280
316

C olom be, Jean 157

comedia delTarte 190
C o n rad, Joseph 296
C oppola, F rancis F ord 296
C orneille 269
C o u nty D onegal 130
C oventry 204
C ox, E ugene 230
C raine, H art 281
C rom w ell, O liv er 222
C u m ae 53
C u m a e'li S ib y lla 53
C uvier, B aron G eorges 276
arm h 65
arm h Yolcusu 143
arm ha G erili 154, 159
eko slo v ak y a 146
k Yok 297
in 67. 216
ince 250
invat K prs 15, 30
ld e G naha Tevik 132
orak lke 298

D
d 'A le m b ert, Jean 247
D aena 3 0
D alg alar A ltndaki lke 15'
D anaid ler 43
D anaos K zlan 188
D ance o f D eath 158
D aniel 7 8 .9 3
D aniel P eyg am b er 172
D an ielin K itab 59
D anim arka 1 3 4 ,2 3 5
D ante 1 2 .5 4 , 107, 108. 111. 127, 128.
135. 139. 139, 162. 167, 169. 170, 171,
1 7 2 .1 7 3 .1 7 4 , 1 7 6 ,1 7 7 ,1 7 7 , 1 7 8 ,1 8 0 ,
181. 182, 1 8 3 ,1 8 4 , 186. 193. 1 9 4 ,2 0 7 ,
2 2 5 .2 7 3 .2 7 5 .2 9 7 , 298
D arw in. C harles 2 6 9 .2 7 6 , 288, 293
D aryus 33
D aum ier. H onore 252
D avidson, H .R . E llis 135
D uvud 94
d e Q uincey, T h om as 278
de S ade. M arquis 265, 266
D cccal 84. 91. 94. 133, 137, 154, 186,
201. 207. 262

Dee, John 207, 218. 235

Dein 44
Delilie vg 200
Demeter 17,36, 37
Demir Orman 135
Demiurgos 64. 66
Demogorgon 274, 275
demonlar 176
den Vondel, Joost van 222
Descartes, Rene 218. 235,237, 239
Dev Mimir 135
Diacono, Piero 128
Dialogues o f the Dead 40
Diana 52
Diaspora 61
Diderot 247, 249
Dido 54
Dilmun 15, 19
Diodoros 43
Dionysos 38.40, 79
Dis 54, 174, 178. 180
Dis Kenti 139, 168, 174
Dives 53,73
Divita Commedia 168
Dialogues 118
Doges Saray 194
Dou Avrupa 203
Doktor Faustus 148, 155,207, 208. 212,
296
Doktor Faustus and Don Jan 270
Dokuzuncu Daire 177
Domitianus 77.91
Don Giovanni 269
Don Jan 220. 253, 255, 265, 266, 276
Don Juan in Hell 296
Donn 137
Donne. John 242,243,244
Dor, Gustave 173, 175
Dorian Grayin Portresi 209
Dormisyon 164
Dostoyevski, Fyodor 296
Dnler 44
Dn Olmayan lke 15
Drdnc Daire 173
Dr. Jekyll ve Mr. Hyde 285
Draumkvaede 137
Drythelm 122, 123
Dua Saatleri Kitab 124, 185
Dublin 115

Duessa 188
Dulle Griet 194
Dulle Griet 194
Dumuzi 16, 17, 136
Duncan 155
Dnya Aac 134
Dnyevi Zevkler Bahesi 126
Dm Meleklerin At 132

E
East Anglia 121
Ebedi Ceza 289
Eclanumlu Julianus 103
Eden 15,84, 122. 133, 151. 192,229,277
Eden Express 298
Eden miti 21
Edwards, Jonathan 256, 257, 287
Efsane 157
Ehriman 30, 31.67
Eisnadi 155
Ejderha 134
Elesius 36. 37, 38. 39.40
Eleusis ayrl 43
Elf-Kral 189
Eligius 128
Eliot, T.S. 231,298
Elizabeth 204
Elkin. Stanley 299
Eine 148
Elpenor 35, 36
Elucidarium 143
Emerson 258, 259,261,262,292
Emmanuel 128
Empusa 43
Empyrios 220
Endor Bycs 58
Engels, Friedrich 294
Engizisyon 162, 200
Enkidu, nanna 19, 20,21. 35. 59
Eno 61,76, 79, 81, 93, 161
Er 4 8 .4 9 ,5 3 . 56.56
Erasmus 200, 201
Erceldounelu Thomas 185
Erebus 34,41, 134
Erekigal 15. 16. 17, 18, 19, 2 1,37,59,
299
Erigena, Johannes Scotus 114
Eriha 178
Erinysler 43, 56
317

E rlknig 189
E scorial 194
E sdras 93
E skatologya 71. 101
E ski A hil 5 7 .5 8 .6 6 .6 8 . 76, 8 1 .8 6 . 88.
9 3 .9 7 .
106. 146. 153, 209. 2 5 0 .2 7 3
E ski B abil 28
E ski K rallk 24
E ski M sr 10, 24
E ski N orve 124
E sseniler 6 0 ,6 8 . 250
E stefanius 119. 120
E tna Y anarda 130
E triiskler 22
E triisklii K harun 4 4
E tyopik 61
E ukhcrius 127
E um enides 187
E uripides 40
E urydike 38. 184, 220
E urynom os 44
E usebius 70. 7 9 , 110
Everyman 157
Exem pla 142
E y ck , Jan Van 159, 191
E ynshani 133
E v b 8 3 . 1 5 3 ,2 7 0
E zra 107

F
F airy Queen 186, 190
Farrar, D ean 76
F arrar. F.W. 13
F ars 6 0
F aust 156. 1 6 3 ,2 0 9 . 2 1 8 .2 2 0 . 253. 255.
2 6 5 .2 6 7 . 2 6 8 .2 7 0 .2 7 0 .2 7 5 , 276, 296
F aust K itab 210
F a u sl'u n Z enginlii 220
F austus 2 1 0 .2 1 1
F elem enk 189. 191. 192
F elsefe atosu 172
F enikeliler 34
F en rir 136, 137
Ferisi 6 0 .6 9
F crisiler 6 0 .7 2 . 7 3 .2 5 0
fesla fatuorum 189
F eton 81
F ew Sighs From H ell 245
F ildii K aps 56
318

F ilistinliler 15
F landers 194
F letcher. G iles 133
Floransa 169. 177. 180, 1 8 1 .2 0 3
F lo ran sak 178
F orsyth. N eil 81
F oxe. John 162
F our Q uarters 298
Francesca 213
Frankenstein 285
F rankfurt 269
F ran klin . B enjam in 2 4 7 ,2 5 7
F ransa 107. 146, 148, 157, 184, 189, 190.
202, 203, 2 3 6 ,2 4 6 . 2 5 7 ,2 6 2 . 263
F ransiskan 162, 190
F ransz 140, 141. 161. 165, 184, 189,
306. 214, 236, 246. 247. 263. 268, 269.
273. 280
Franszca 142, 185
F ren k 117. 118
F reud. S igm und 13. 181. 295
Frogs 154
F uria 3 8 .4 3 , 54, 174, 188
F u m iss, M uhterem Joseph 289
F urscus 120. 121. 122, 123

G
G add is. W illiam 296
G alilei. G alileo 207
G alileo 168. 1 7 0 ,2 1 6 , 2 1 8 ,2 2 1 . 229,
2 3 5 .2 3 5 .2 3 6 ,2 3 6 .2 3 7 .2 4 3
G aller 135
G allup 13
G a ly a 50
G aly allar 5 2 ,1 3 3
G argantua 190
G argantua et Pantagruel 190
G arm 135
G ay. P eter 263
G azap G n 93
G e A ntik a 65
G e A ntikite 63
G en W ertherin Aclar 269
genius 51
gere 154
G ery o n 180
G ery o neu s 178
G csu 218
G ibb o n . E dw ard 247

Glganu 15, 1 9 .2 0 . 2 1 .2 2 , 25, 3 5 ,3 8 ,

40.
59, 154
G innugagap 134
G iotto 178, 179, 180. 197
G iril 4 0 .1 7 2
G izem ler 39
G jali 135
G jallarb n 137
G lasisv ellir 135
G loriana 186
G loutonie 128
G nostik D em iurgos 6 3 , 8 3 ,9 7 ,2 1 0
G nostik m it 64
G n o stik ler 65, 66, 67
G oblin M arket 282
Godspell 155
G oetfe, Joh ann W olfgang von 12, 137,
2 0 7, 220, 255. 268. 269. 270, 271, 276.
295, 296
Golden / l i t 56
G o lg o ta 96
G o o scn 192
G ordon. G eorge 275
G orgias 4 3 ,4 8
G orgon 186
G orgorius 107
G o tlar 117
G ottfried 238
G o u no d 2 2 0, 268
G oya. F ran cisco Jo se d e 253
G k T an n 15
G nl B alan 269
G zc 24
G rabbe, C hristian D ietrich 220
G rass, G n ter 296
G ray. D orian 285
G reenb etg , H annah 298
G reg o rius 9 0 ,9 1 , 101. 117. 118. 119. 120
G reko-M isirli S erapis 51
G retchcn 2 2 0 .2 7 0
G riffith . D.W . 233
G rigori 62
G roitu s, H ugo 222
grotesk 176
Guernica 296
G uidonc 128
G urevi, A ron 161
G uyan 188
G nah atosu 143

G naha T evik 153

G n e 52. 170
G zel Psik 56

H
H abe 107
H abil 153
H al S eferleri 140. 156, 162. 167, 184
H ades 34, 35, 36. 3 7, 3 8 ,3 9 ,4 0 .4 1 , 42.
4 3, 4 4 ,4 7 ,4 8 , 56, 6 1 .6 4 , 7 3 .7 8 . 84.
88, 8 9 ,9 0 , 113, 134, 168, 169. 188.
2 4 2 .2 7 0 .2 7 4 . 277
H akikat T an n st M aat 25
H ailey. E dm und 242
H am let 2 1 1 ,2 1 2 ,2 1 3
H am let. C lau d io 213
H am m adi. N ag 63
H am m istagan 30
H arlekin C roquesot 189
H arlequin 190. 254
H arpyalar 176
H ata M aaras 186
H avv a 64, 6 7 .7 9 , 84, 87. 88. 91. 94, 113,
132.
152, 2 0 5 ,2 2 2
Heaven and H ell 259
H efaestus 81. 225
H egge 146
H eidelberg 207
H eistcrbach 163
H ekate 43
H el 134, 136
H elen 36, 38. 205
H elena 269, 270
H elena, Saint 262
H elenisl 46
H elenistik 3 0 .3 8 .5 1 . 51. 52. 61
H elenizm 51
H eller. Joseph 296
H enderson. Mr. 251
Henry.son 185
H era 42. 53
H erakles 38, 3 9 .4 0
H ercdos 128
H erlekin 255
H erm es 3 6 .4 1 ,4 4 , 53
H erm od 135, 136
H eriogcnbosch 192
H esiodos 3 4 .4 1 .5 4 , 62. 172. 172. 225
H esperidler 15
319

H eurodis, D am e 184, 185

H evelius, Joh ann es 238
H ezeikel 59, 78, 79, 81
H ristiyan 3 1 ,4 8 . 54, 60, 63, 64, 6 5 ,6 6 ,
6 7 ,7 0 ,7 6 ,7 9 , 8 7 .9 1 .9 7 , 101, 115.
118, 131. 132, 134. 138. 1 4 5 ,1 5 5 . 162.
169, 184. 185, 187, 191. 196, 2 0 5 .2 0 7 .
237, 2 4 5 ,2 7 2 .2 7 3 , 274. 2 8 5 .2 8 6 .2 9 2
H ristiyan D oktrini 231
H ristiy an lar 2 4 .4 4 , 46. 52, 65. 7 2 .7 6 ,
79, 99. 103, 110, 136. 137. 140. 140
H ristiyanlk 24. 29. 30, 32. 3 8 .4 3 .4 9 ,
52, 5 6 ,6 1 , 67, 6 7 ,6 8 , 6 9 , 70, 7 1 ,7 9 .
9 3 , 102, 106, 108, 109, 1 1 7 .2 3 7 ,2 3 8 .
2 4 6 .2 5 7 ,2 8 3 . 2 8 8 .2 9 5
H rs 52
H idra 187
H ilarius 96
H indistan 28. 50
H indu 160
H induizm 30. 32. 47
H ingils 123
H innom 58
H int A dalar 243
H int-A vrupa 14
H ip p o 101. 117
H ipp o lu A ugustinus 51
H istory o f Charles M artel and his
Successors 184
H itit 15
H ililler 17
H itler 13
H itler A lm anyasi 296
H obbes. T h om as 236, 2 3 7 ,2 3 9 .2 4 0 . 243
H ogarth, W illiam 253
H olbein 158
H ollanda 146. 156, 192. 1 9 4 .2 1 8 ,2 2 2 .
236. 237
H ollyw ood 12
H om eros 1 2 .3 4 .4 1 .4 4 ,4 4 .5 3 .5 4 . 173.
177
H oratius 213
H orus 24
H oudcnc. R aoul d c 128
H ouscm ann, L aurence 284
H ristos 38
H ugo. V ictor 2 6 7 ,2 8 0
H uluppu A ac 20. 22
H um e, D avid 240. 246. 2 4 7 .2 5 1 .2 5 7
320

H u n lar 117
H uys, P ieter 194
H rm z 30
H w eng elm ir 135
H y d e 285
H ydra 54
H yperion 275

I-
lag o 214
Irak 14
Ik T anrs 67
b lis 13, 3 2 .6 4 .6 5 .7 2 . 78, 8 5 ,8 9 .9 0 .9 4 .
100.
101. 102. 104, 133. 140, 1 4 1 .1 5 0 ,
151. 152. 154. 155, 157, 176. 180, 190.
1 9 0 .2 0 1 .2 0 2 .2 0 2 .2 0 5 ,2 0 6 .2 0 7 , 208.
209. 2 1 0 .2 1 1 , 2 1 2 .2 1 4 , 2 1 9 ,2 2 2 .2 2 5 .
2 3 4 ,2 5 3 ,2 5 4 ,2 7 0 , 275. 2 8 2 .2 9 6
Ibrahim 68. 73. 76, 88. 94. 155. 161, 163,
202.211

brani ncili 84
b ran iler 173
da D a 172
htiyar D enizcinin T rks 278
Ikarus 81
jk esi 25
kinci D aire 173ksion 4 2 .5 4 .6 1 . 188
lahi H aftalar ve ler 223
lahi K om edya 169. 170. 107. 168. 181,
182
lk D aire 163. 169. 172
ilk G nah 79
Uyas 7 6 . 107. 137. 161
m parato r Julian us 117
m p arato r K onstantin 68
n an na 15, 16. 17. 17. 1 8 .2 1 .2 9 9
nanna-G tlgam -E nkidu 20
ncil 3 1.6 4 .6 5 . 7 1 . 7 2 .7 3 . 8 3 . 237
n fem o 171
ngiliz 146, 156, 157. 184. 1 8 5 ,2 0 4 .2 0 5 .
2 3 5 .2 3 6 .2 3 9 .2 8 0 .2 8 6 .2 8 7 .2 9 8
ngiliz K ilisesi 2 0 3 ,2 0 4
ngiltere 146, 186. 189. 194, 2 2 2 .2 2 3 ,
2 3 6, 2 4 6 .2 4 7 ,2 5 6
ngiltere K ilise T arihi 120
ngiltere K ral II. C harles 236
ntihar Orman 176
oscphus. F lavios 6 0

Jonson, B en 212
Jotunheim 134
Joy ce, Jam es 1 1 5 ,2 1 7 ,2 9 6
Isa 16, 17. 24, 2 8. 3 1 .4 6 . 63, 64, 65, 6 6.
Julianius 103
Juliette, Erdem sizlie vg 265
67. 68. 70. 70, 71. 7 2. 7 3 ,7 6 .7 6 .7 9 ,
81. 83, 84, 86, 87, 88. 8 9 ,9 0 ,9 3 .9 4 .
Jung 295
9 6 ,9 7 . 100. 107. 111, 113. 118. 130,
Jung, C ari 182
133.
141, 149, 153, 154, 155, 159. 164.Ju n o 52. 56
1 9 8 .2 0 2 . 202, 2 1 1 .2 1 5 , 221. 233, 249, Jurieu . P ierre 248. 249
287
Justine ya da Erdem in Felaketleri 265
Isak 107
Juslin us 96
Isis 1 7 ,2 4 ,2 5 ,5 1
Jp iter 52, 99, 170, 274
skandinav 116, 134, 1 3 6 ,2 0 3 , 283

Iran 1 5 ,2 4 ,2 8 ,5 1 ,5 9
rlanda 124, 130, 142.203
rlandalIlar 131

skandinavya 51

133
skaryot Y ahuda 178
skender 191, 213
skenderiye 54
sko 251
sko P resby tcrianlar 204
Iskoya 203
tslam 3 2 ,4 9
ispanya 50, 146. 194, 203
spanya K raliesi sabella 194
spanyol 156, 253
spanyol R nesans 222
srail 7 8 . 82
srailo u llan 58
sve 1 3 4 ,1 3 6
sveli A ziz B rigil 131
svire 1 4 6 ,2 0 3 ,2 1 8 . 236
svireli H u ld reich Z w in g li 202
aya P ey g am b er 5 8 ,5 9 ,7 6 .7 9 , 237
tar 15, 17
taly a 5 3 ,1 2 1 , 146. 169, 181. 184, 190.
2 0 3 ,2 1 6 , 2 2 1 .2 3 6 ,2 7 8
ta ly a 'd a R nesans U ygarl 216
talyan 157, 169, 177, 183, 1 8 6 .2 3 5
talyan R nesans 195
thakeli 35
yi oban 38

ka 24
K abil 1 5 3 ,1 7 7 . 276, 277, 2 7 8 .
K adn lar lkesi 135
K adiri M utlak B aba 90
K afk a 298
K aiafas 128
K ain 177
K aisereia 109
K aideliler 250
K am bur Q uasim odo 267
K am rusepas 17
K anto I 186
K apc 24
K apital 2 94
Karam azov K ardeler 296
K aranln Yrei 2 9 6
K aranlklar E fendisi 140
K assius 178
K astor 16
K alalonya 130, 162
K a th a rla r3 l, 162
K atolik 167. 186, 189, 194. 203, 208.
213, 2 1 8 ,2 2 0 , 240, 2 5 5 .2 7 0 , 271, 286.
2 8 9 .2 9 2
K atolik A vrupa 2 2 0 ,2 3 5
K ato lik reti 186
K ato likler 1 6 4 .2 0 2 .2 0 4 , 2 0 7 ,2 1 2 .2 3 5
K aybedilm i C ennet 2 2 2 ,2 7 3
K ayk K haron 172
K eats, Joh n 2 75
K ebcs 4 6
K ellik 135. 184
K clller R hine 133. 134. 135, 137
K entau r 175
K epler, Joh ann es 2 0 7 ,2 3 5 ,2 4 3

sk a n d in av y a lIlar

J
Ja n ve P ieter 194
Jap o n in toizm 5 1
Jeffcrso n. T h om as 2 4 7 ,2 5 7 , 287
Jerom e 101
John. P rester 15
Joh n so n . S am uel 250
FZlNCehcnefnn Tarifai

321

K erberos 36, 3 8 -4 1 .4 4 . 54. 173. 185

khaibi 24
K haron 22, 36, 39. 4 0 .4 1 . 54
K harun 22
K hciron 22
khu 24
K ibir 52
K ibir Evi 188
K ilise 13, 64, 68, 76, 88, 89, 90, 97, 117,
124. 130. 133, 139, 140. 141. 142. 145.
159, 160. 161, 162, 163, 164. 167. 183,
192. 199. 2 0 0 ,2 0 1 , 215. 216, 235. 249
K ing, S lephen 12
K pti 107
Kirke 188
K i-R o 52
K skanlk 52
K iyam el 146
K yam et B orusu 69
K zgn O va 176
Kzl E jderha 187
K zlha valyesi 186
K lasik H ades 183
K lem cs 54, 99. 101
K leopatra 225
K nox, John 2 0 3 ,2 0 4
K okytos 35. 172, 178
K okytus 4 1 ,4 7 .4 8 , 177, 186. 188
K om andatore 297
Kom nist M anifesto 294
K onstantin 51
K onstantinopolis 105, 119
K opem ik, N icolaus 207, 235. 239. 241
K ore 37
K orc-P crsephone-H ekate 43
K orintoslular 81
K orkun Yeralt 15, 16, 17
K osinski. Jerzy 296
Ktlk iekleri 280
K ral A rth ur 1 1 ,215
Kral D avut
K ral E u ry sth eu s 38
Kral P lton 184
K ral Saul 82
K ral T ut 27
K ralie H era 35
K ralie A nne 214
K ralie I. E lizabeth 186
K ralie luno 184
322

K ralie L ucifera 188

K santhos 40
K serkscs 191
K u d s 60, 61. 83. 108. 1 7 0 ,2 7 3
K um ran 63
K uran 140
K urbaalar 40
K urtanlm :j K uds 184
K utsal K ent 86
K utsal K itap 58. 6 0 ,7 6 . 7 9 .7 9 . 102, 116,
124, 140, 145, 155, 160, 180, 199, 200,
201. 203, 236, 2 3 7 ,2 3 8 , 239, 244. 245,
247, 249. 250, 277
K utsal R uh 83
K utsal T opraklar 130
K utsanm lar A d alan 61
K uzey A m erika 280
K k S ersem 298
K ybelc 17, 51,52
K ykloplar 34
K y ru s 33

L
l'A irc . R aym ond de 141
la B arca. C alderon d e 222
L aclos, Pierre C hodobsun 265
L adurie. E m m anuel L eR oy 141
Lai d'O rphe 184
L aing, R .D . 298
L am ia 43
L ane. D rury 254
L ane. L ois 277
L angiand, W illiam 129. 133
L atin 115
L atince 145. 146. 200. 209. 222
L aura 282, 283
La Voie d'E nfe et de Paradis 129
L azar 73. 7 6 .9 6 . 143. 155, 161
L e B ateu ivre 281
Le G off, Jacques 161
Le Songe d'E nfer 128
Legend o f the Three Living and Three
D ead 157
Leh V istul 134
L eibnitz. G ottfried 238
L eipzig 269
L essing. D oris 299
L ethe 4 1 ,4 9 , 172
L eto 41
F21ARKA/CchcnncminTarihi

L eviathan 84
L ew is. G.S. 131
L ew is. M atthew G reg o ry 266
L ibertine 253
L idya 184
L iguori. A lph o n so d e 255
L ilith 21. 62
L ilitu 21
L intbourg 124
Lim bus 30. 53, 64, 76, 88, 89, 97. 149,
161. 162. 163. 1 7 2 ,2 0 2 . 2 2 9 ,2 5 9
L iszt 268
Lives o f the A rtists 178
L iving E nd 299
L izbon 194
L izzie 283
L ocke, John 239. 240, 2 5 6
L oki 136
L om bard, P eter 114
L ondra 186, 2 3 3 ,2 4 2 .2 7 3 , 273, 282
L ord B yron 275
L o renzo d e M edici 196
L ough D erg 130
L o uih crbo u n g, P hilippe Jacques de 233
L ove. C h ristop h er 244
L oyola. Ig n atiu s'21 5 . 242
L u cifer 58, 79. 8 1 .1 2 6 , 131, 133. 138.
139. 150, 151. 170, 1.84, 1 9 0 ,2 0 9 ,2 1 0 .
211, 242, 259. 2 6 6 .2 7 6 , 277, 278
Lucifer 222
Ludus Coventriae 146, 151, 153
L u ka 60. 6 9 .7 1 , 72, 73
L uka ncili 66. 81, 231
L ukianus 41, 1 9 1 ,2 4 2 ,2 5 3
L uther, M artin 201, 202

M
M acbeth 155, 208, 2 1 2. 213, 214
M ah af 24
M ahler 268
M ak kab eler 60
M alebolge 176, 177
M alebranch 176, 177
M am m on 188
M ancilik 31
M andyn. Jan 194
M anfred 267
M ani 66. 6 8, 162
M anicilcr 68

M ankafa 254
M ankind 157
M ann, H orace 288
M ann. T h om as 296
M ani 67
M archelli. R o m o lo 217
M aria de France 184
M arie 185
M arkion 66, 67
M arkionculuk 67
M arkos 60, 7 0 ,7 1 ,7 1 .7 2
M arkos ncili 69
M arlow e, C h ristop h er 140. 148. 204, 205,
208. 209,210.212, 221,229. 244. 255.
270

M arm ari 41
M ars 52, 170
M arta 73
M artel. C harles 127, 184
M artin, John 231. 233
M arvell, A ndrew 222
M arx. Karl 294
M assachusetts 256
M au D alan 15. 19
M ater Dolorosa 164
M atta 31, 60, 71, 7 2 .7 3 ,8 6 .9 1,9 3 ,9 4 ,
103, 237

M atta ncili 71, 84

M aturin, C harles R o b ert 267
M ccdeli M eryem 64, 205
M ecilc 78, 84, 92, 194
M edusa 43, 174
M edusa, G orgon 39
M efislo 209
M eftstofeles 270.271,276
M efostofilis 209, 210, 224
M clk ior 31
M elrose M anastr 123
M em ling, H ans 192
M enippus 191
M ercurius 53
M crcutio 212
M erkr 52. 170
M erovenjler 118
M ervilie, H erm an 281
M e ry e m 73.94, 111, 154, 155, 159. 163,
164, 192.207

M eryem 'in Apokatipsisi 163

M eryem 'in Ge k 164
323

M esih 3 1 .8 7 , 9 1 .9 9 , 186
M etropolis 277
M ezopotam ya 14. 15, 1 9 .5 8 ,2 9 9
M czopotam yallar 250
M ichelangelo 12, 196. 197
M idgard 134. 136
M ik a il5 9 ,7 8 .8 1 , I I I , 133, 138. 1 3 9 .2 2 3
M ilenaryalizm 91
M ill. John S tuart 263
M ilton, Joh n 1 2 .1 3 2 . 1 3 3 ,2 2 1 , 222, 223,
2 2 4 ,2 2 5 .2 2 6 ,2 2 8 . 2 3 1 .2 3 3 ,2 3 4 ,2 4 3 ,
2 7 2 .2 7 3 .2 7 4 .2 8 0
M inos 3 6 .4 3 .5 4 ,9 9 , 173, 197. 253
M inotauros 4 0 ,1 7 5
M inyas 44
M iracle de Thophile 156
M sr 1 7 .2 3 .2 4 .2 5 , 3 1 .4 4 . SO. 5 1 ,6 1 .
96.
108
M srl H orus 38
M srl P lotinos 4 6
M srl Y ahudi P hilo 4 6
M srllar 2 3 ,2 4 ,4 3 .2 5 0
M issolonghi 276
m istik 52
m it 14. 15, 16. 1 7 .3 4 ,3 7 ,4 4 , 79, 83.
181, 182. 186. 1 9 2 ,2 6 2 ,2 7 2 ,2 7 3 , 275
M itra 38. 51, 84
M oby D ick-Beyaz Balina 281
m odern d in 181
M odgud 135
M olina, T irso de 253
M olog 58
M ontaigne 253
M ontesquieu 247
M onteverdi, C lau d io 2 2 0
M ora Y arm adas 41
M oroni 30
M ote, Jeh an d e le 129
M ountfort. W illiam 254
M ozart 2 2 0 ,2 6 9
M uham m cd 177
M ulcibcr 225
M urray, Joh n 287
M u sa 6 8 ,7 3
M uspell 134. 137
M uspilli 137
M Qnih 218
M slm an 2 8 , 140

324

N
N abu k adn czar 172
N apolyon 2 6 2 .2 6 8 .2 8 0
N am ia 131
N astrond 134
N azansus 101
N a zile r 1 4 6 ,2 9 5
N eftis 25
N ergal 1 7 ,1 8 , 19,21
N eron 9 1 ,1 0 9
N essu s 175
N ew E ngland 256
N ew Jersey 2 5 6 .2 8 7
N ew Y ork 256
N ew ton, Isaac 2 0 7 ,2 3 5 , 239, 2 4 2 .2 5 6
N icolette 1 4 1 .1 4 2
N idhogg 134. 135
N ietzsche, Friedrich 2 7 4, 295 2 9 6
N iflheim 134. 136
N ikodem us 9 0. 132. 133. 154
N ikodem us incili 88
N il 110
NilUfer 25
N in$ubur 16
N oir O rpheus 299
N o rd ik lcr 133
N ortham pton 256
N orthum brian 122
N orve 134
N otre D am e d e P aris 267
N -T ow n 146
N uh 1 9 ,6 4 .6 8 .8 6
N y ssa 'li G regorius 101
0 -

O b eram m ergau festivali 146

O d in 16. 135, 136
Odysseia 3 4, 3 6 ,4 4 , 176
O dysseus 3 5 .3 6 ,4 4 ,5 3
O idipu s 4 3 , 295
O lim p o s 3 3 .3 7 .4 2 .2 2 5
O n E m ir 62
O ran g e 184
O restes 43
O rig en cs 4 8 .5 4 .9 9 . 100. 101, 1 0 4 .1 0 5 .
106.
160, 2 0 0 .2 0 2 .2 3 1 ,2 3 7 .2 5 9 .2 8 6
orion 36
Orlando Furioso 184
O rphe 299

O rpheus 15. 4 3. 44. 52. 130, 195. 220

O rphik 4 3 , 169
O rta K rallk 24
O rta Y er 134
O rtadou 1 7 .2 8 . 50
ortodoks 169, 251
O ryantal 62
O siris 1 7 .2 4 , 25
O strog o llar 1)7
O tranto atosu 266
O vidius 52, 184, 185, 191
O w st. G .R . 143
O xford 243
fke 52
ller K itab 2 3. 24, 25
l le r K rall 15
ller T an n s 24
ller lkesi 10. 12, 14. 15, 17. 34,
53, 181
lm D ans 1 5 8 ,1 8 9
l m K raliesi 17
lm Sanat 159
lm 'n Dans 158
liim 'n Z aferi 194
lm cl G nah 188
l m s z K u tsallar 30

P
P adua 178
P aine. T h om as 247
P akom ius 107
Pan 138
Pantagruel 190
Panurgc 209
Paolo 213
p apa 186
P apa m. Paul 197
P apa Joan 156
Papa R egin aldo 178
P apa VII. K lem es 197
P apa X in . L eo 289
Paris 216. 255
P atch. H ow ard R o l n 15
P atm oslu Y uhanna 77
P atro k les 35
P ausanias 44
P avlus 68, 70, 72. 8 1 ,9 1 ,9 4 , 106, 108.
109. 111, 161, 163
Pavlus' un Apokalipsisi 106. 107, 110

P azusu 29
P eirithoos 16. 38, 3 9 ,5 4
P erelhos 130
P eriler K raliesi 186
P eriler lkesi 11. 116. 185
Perpignan 148
Pere 4 3 ,4 6 , 96
P ersephone 16, 34, 3 5 .3 6 ,3 7 , 3 8 ,4 0 ,4 1 ,
53
P ersler 33, 50. 1 1 0 ,2 5 0
P erugino 197
P etrarca 169
P etrus 70, 83, 86. 91, 9 4 ,9 7 , 103, 107,
108. HO. 1 1 0 .2 0 5
Petruka 190
Pkaedrus 48
Phaidon 4 5 ,4 6 . 67
P hiladelphia 287
Phlegeton 3 5 ,4 1 , 175, 176, 188, 198
P hlegyas 174
P hosphorus 79
P hristinus 126
P iano 121
P icasso 296
Pickelharing, H ans 255
Piers Plowman 133
P ilatu sun leri 88
P ilatus 128
P ilatus, P ontius 188
Pin d ar 43
P iren eler 162
P ythagoras 4 1 ,2 1 1
P laton 12. 41, 4 3 , 45. 4 8 ,4 9 , 5 3 , 53, 63,
7 6 ,9 9 .1 0 0 , 103. 196, 200
P latonculuk 115
P latonik 64
P lutarkhos 5 3 ,5 6
P luton 38, 53. 184, 1 8 6 ,2 5 3
P lutos 173
Poe, E d g ar A llan 267, 280, 283
P oitiers 96
P o g n o tu s 4 4
Polluks 16
P olonya 235
Portekiz 203
Portinari, B eatrice 169
P rado 194
Prolog 270
P rom eteus 81, 136. 1 3 7 ,2 7 4
325

Prose Edda 134

P roserpine B ahesi 188
P roserpine 53, 270
P rotestan 96, 161, 162. 164. 202, 203,
207, 208, 2 1 0 .2 1 1 . 213, 216, 217. 218.
221, 234, 235, 2 3 6 ,2 5 5 ,2 8 6 , 2 8 7 .2 9 2
P rotestanlar 259
pseudepigrifa 97
psik 41
P tolem aios 50, 171, 178
P tolom ais 177
pukku 21
P ulcinella 190
Punch 190
P riten 186
Pyriphlegethon 4 7 , 48
Q -R
Q ueux, R eginald le 191
R a 24
R abelais. F ranois 189, 190. 191. 209
R acine 269
R agnarok 137
R ahab 84
R aleigh, S ir W alter 186
R am on 130
R andu 120
R anu 30
Ray. John 247
refrigerium 161. 163
R egensburglu B erthold 143, 162
R eginaldo 178
R elly, Jam es 286
ren 24
R en nehri 192
R eparatu s 119
Republic 48
R esullerin A m ents 90
R esullerin leri 6 0 ,6 9 , 108
R esul Filipus 205
R hadam anthys 4 3 ,4 8 , 54, 99
R heim s 205
R heim sli H inchm ar 127
R hine 134
R ichardson, S am uel 265
R im baud, A rth ur 2 8 1
R odin. A uguste 297
R oland 184
R om a 33. 51. 52. 53, 54, 56. 60. 61. 62.
326

6 6 ,6 9 , 77. 96. 108. 109. 114, 118. 145,

1 9 6 .2 0 1 .2 0 3 ,2 0 5 .2 1 8 ,2 2 4
R om a m paratorluu 32, 51, 60, 68. 78,
117. 138
R om al 50. 51. 52. 53. 65, 133, 137, 191.
250
R om an 14, 167
Roman <TEneas 185
R om an K atolik 229, 239, 2 4 3 .2 6 0
Romeo ve Juliet 212
R osm atynin Bebei 92
R ossett, C hristina 282
R ossetti, D ante G abriel 282
R o lch ariu s'u n G rs 127
R ousseau 218, 247
R oyal S ociety 236, 239, 240. 242
R nesans 114, 138, 181. 186. 195
R ushdie, Salm an 296
R u sy a 28. 30

S-
S aadet K am eriyesi 188
S abazios 51
S adukiler 60
Saint Pierre et le Jongleur 190
S akso nlar 117
Salut d'E nfer 190
S alvius 120
S am aryali S im on M agus 91. 205
S am osolali L ukianos 4 0
S am uel 58. 83
San G iovanni K atedrali 178
S an P ietro K ilisesi 196
Sana G l Bahesi Vadetmedim 298
Sanatnn Bir G en Adam Olarak
Portresi 115, 217
S artre, Jean P aul 297
Satrn 52, 170
Sazlk A lan 25
S caram ouche 254
Schum ann 268
S crovegni apeli 178, 197
S crovegni, E nrico 178, 179
S crovegni, R eginaldo 180
Seinte Resureccion 149
S ekhet A aru 25
S ekhet H etepet 24
S eleukeia 50
Sem ele 38

S e ra /e n 140. 184
S etlefraf 128
S everus 119
Sevi h a l Katln Avcs 253
S ezar 5 2 ,2 1 3
S hadw ell. T h om as 253
S hakespeare. W illiam 1 5 5 ,2 0 4 . 212. 214,
225. 244
Shaw", G eorg e B ernard 253, 296
Shelley. M ary 275, 278. 285
Shelley. Percy B ysshe 2 7 4
S ibirya 170
Sibylla 54, 56, 185
Sicilya 130
Sidney. S ir P hilip 186
Sidon 71
S im on M arm ion 124, 126, 207
Sinbad 131
Sineklerin Tanrs 44
S irO rfeo 184, 185
S isline apeli 195. 196, 197
S isyphos 3 6 .4 2 .6 1
Skipio'nun Riivas 53
Slav 51
S lavonik 61
S leip n ir 135, 136
S lith nehri 193
S lyvester, Josu ah 223
Sm ith. A dam 247
S o do m 71
S ofva 64. 205
S o krates 4 5 .4 6 .4 7 , 4 8 .6 7 . 253
Son Yarg 24, 84, 163. 180, 181, 191. 192
195. 196. 202, 238, 239, 242
S oyans 31
S ovyet 170
S penser. E dm und 186. 188
S pinoza, B aruch 237, 238, 2 4 9 .2 6 9
St. Julien 107
St. M ichael K ilisesi 218
S ta, M aria 121
S tation A das 130
Stat 253
Steele, R ichard 253
S tevens, W allace 281
S tevenson 285
Sligian 47
S tockholm 258
Stoker 285

S trasbourg 269
Sturluson, S norri 134
S tvks 34, 36. 3 9 .4 0 . 4 1 ,4 7 .6 2 . 172, 174,
186, 198. 225
Suevler 117
S u n iu lf 120
S uriye 5 0 ,6 0
Suriyeli M arkion 66
Srt 134, 137
Sleym an 94
S m er 14, 15, 16, 17
S r 94, 100
S w abia 127
S w edenborg, E m anuel 12, 32, 258, 259,
260, 2 6 1 ,2 6 9 ,2 7 3
Sw inden, T obias 240, 241
abti 27
ark Evi 30
ehitler K itab 162
ehvet 52
eol 10, 58
eytan 6 2 ,6 5 .6 7 .7 8 . 79, 81, 83. 8 4 .8 8 ,
91.
108, 133. 1 3 6 ,1 3 7 , 139, 151. 153,
153. 154, 156, 174. 1 7 8 ,1 8 0 . 181, 182,
1 8 4 ,2 0 1 , 2 0 2 .2 0 9 ,2 1 8 . 223, 224, 225,
227, 228. 229, 231, 233. 233. 234, 262.
273, 280, 282
eytani P eneler 176
im an C harles 127, 130. 191

T
T aenarus 3 8 .3 9 . 41
Tamburlaine 205
Tanr Tlsm 155
T an talo s3 6 . 42, 61. 188
T arsuslu S aui 69
T artaros 34, 3 6 .4 3 ,4 7 , 48. 62. 134, 177,
275
T artarukus 110
Tasso, T orquato 184
Tatianus 96
T ekvin 6 2 .7 9 ,9 0 . 102. 132, 239
T elepinus 17
T em bellik 52
T em m uz 17
Teneke Trampet 296
Tennent, G ibb ert 256
Tcophilius 163
T ergcm see M anastr 154
327

TertulliSnus 54, 9 6 ,9 9 , 110, 128

T ervegan 190
Te/slis 180. 239
The Birth o f Purgatory 161
The C astle o f Perseverance 156
The E tem itv o f H ell Torments Considered
242
The M onk 266
The O ld E nem y 81
The O ther World 15
The Sights o f H ell 289
The Recognitions 269
The Testament o f The Twelve Patriarchs
87
The Vision o f Welti 127
The Weekly World N ew s 170
T h co filis 206, 207, 211
T h eseu s 1 6 .3 8 ,3 9 ,4 0 ,4 0 .5 4 , 130
T h esp esiu s 56, 123
T hom as 107
Thomas o f Erceldoune 185
T h urin g ia Valisi K orkusuz F rederick 155
T hurkill 128
T iber 110
T iburtius 119
T r n a n-O g 10, 135
T ire 59, 71, 79
T iresias 176
T ilan 275
Titan T ityos 36
T itan lar 62, 177
T itivullus 157
T ityus 4 1 .5 4 , 61, 188
T olkien, J.R .R . 298
T orcello K atedrali 94
T oscana 169
T oth 25
T ourneur. C y ril 214
T ours 9 0, 107
T ourslu G reg o rius 12 0,1 4 1
T ow neley 154
T to n lar 133
T rent K onsili 164, 161
T ro y a 5 3 .5 4 .1 7 7
T roya S ava 35
T royali H elen 3 8 ,6 4 .2 0 5
T ro y alilar 5 3 ,5 4 , 177
T sefenya 107
T u fan 86
328

T una 134
T undal 125. 126. 130, 178, 191, 193
T rk 207
Trlerin K keni 293
TVcho 2 35

u-
U g aritler 17
U golino 297
U lak 24
U lysses 296
Une Saison an Enfer 281
ur 17
U ranos 34
U riel 108
U ruk 1 9,21
U tnapitim 19
nc C ennet 127
nc D aire 173
m itsizlik D a 128

V
V aftizci Yahya 9 4 , 164
Vahiy 91,103, 164
Vahiy K itab 6 2 ,7 1
V algrind 135
V alhalla 10, 11. 135
V alkrler 135
van A ken 192
V andallar 117
V asari 178
V atikan 195. 197, 216
V eda 30
Vega. L ope d e 222
V enedik 9 4 .2 0 3
V enedik K ardinali G rim ani 194
V enusbcrg 135, 193
V ens 1 7 ,5 2 . 170
V egilius 1 2 ,5 2 ,5 3 ,5 4 ,5 5 . 103, 168.
170. 172, 173, 177, 1 8 1 ,1 8 3 , 184, 185,
187, 191
V erlaine, P aul 281
V ictoria 282, 2 8 3 ,2 8 5 .2 8 9
V ietnam S ava 296
V kingler 133, 134, 135. 136
V illon, F ranois 140, 141. 164
V iraz 31
V irginia 256
V iyana 192

V izigolar 117
V oltaire 218, 238, 2 4 6 ,2 4 7 ,2 4 9 , 250
V ollera, D aniclc d a 197
V onngui, M ark 298
V ulcanus 225

W
W agner 269
W akefield 146
W aldensiyanlar 162
W aldo. P eter L yonlu 162
W alker, D.P. 13, 240
W alpole, H orace 266
W aterloo 262
W ay to P aradys 129
W eaver, Sigourney 299
W ebster, John 214
W eim ar 270
W esley, Jo h n 2 5 6 ,2 8 7
W eyden, R oger Van d er 192
W histon. W illiam 242, 285
W hitcfield. G eorge 2 5 6 .2 5 7 , 287
W ilde. O scar 282, 285
W illiam 184
W indsor'un en Kadnlar 21
W inehester, E lhanan 287
W urst, H ans 255

Y
Yade 78
Y ahuda 7 0 . 83, 84, 9 7 , 112, 128, 131,
1 4 0 ,1 7 8
Yahudi 59, 6 0 .6 1 .6 3 ,6 7 ,6 9 .7 6 , 78. 79,
160, 2 0 7 ,2 3 7
Yahudi A pokrifas 93
Yahudi R e form zm i 60
Y ahudi S ava 60
Y ahudilcr 24, 3 3 ,4 4 . 5 7 ,6 0 .6 1 . 65. 68,
79.
83. 140, 140, 200, 240
Y ahve 57, 5 8 ,5 9 . 6 0 . 6 1 .6 6 . 68. 79, 81,
83, 2 0 9 ,2 7 8
Yakub 122
Y alanlarn E fendisi A ngra M ainyu 30
Y am a 30
Y aratl 146
Yarg G n 1 1 .6 5 . 78. 143. 144
Yarg D is 56
Yeats, W illiam B u tler 282
Yecc 78, 8 4 .9 2 . 194

Yedi lm cl G nah 52. 156. 173. 190,

191, 1 9 3 .1 9 4
Yedinci D aire 175, 176. 178
Yeh 78
Yeni A hit 17, 60. 61, 66, 6 9 .7 7 . 83. 83.
86.
8 8 .9 3 , 133, 140, 153
Yeni K uds 91
Yeniden D irili 17. 6 5 , 239
Y ggdrasil 134
Y im a 30
York 146. 151
Yuda 202
Yuda M akabi 160
Yudeka 178
Yuhanna 71
Y uhanna n cili 7 1, 77
Yukar ve A a C ehen nem 174
Yunan 14, 3 3 .3 4 . 36, 38, 38, 42, 4 3 ,4 4 ,
5 0 .5 1 ,5 2 ,6 2 ,8 1 , 1 9 6 ,2 6 3
Yunan m illeri 52
Yunanca 6 1 ,8 3 . 134. 209
Y unanistan 17
Y unanllar 1 6 ,2 2 , 3 3 ,4 1 , 4 5 ,4 6 . 50. 53,
5 4 .5 6 .6 1 , 1 1 0 .2 5 0
Y ce B ilin m ez 64
Y ce S em a 15, 16, 17, 18
Y ksek K ilise 142
Y ksek R ahip S im eon 88
Yzklerin Efendisi 298

z
zanni 190
Z arath ustra 28
Z erd t 2 8 .3 0 , 3 1 ,4 9 ,5 9 , 68. 78. 84, 160
Z erdtlk 2 8. 30, 32. 33. 34. 52, 67
Z crd tiler 43, 60, 67
Z cu s 38, 228
zndk 41
Z u 21

329

Giorgio Agamben

Kutsal insan
E G E M E N K T D A R V E IP L A K H A Y A T
nceleme/eviren: smail TrkmenJ272 sayfa/SBN 975-539-331-1

Kutsal nsan. talyan sitasyonizm inin nde g elen isim lerinden G iorgio A g am
b en in siy aset felsefesi geleneini radikal olarak yeniden dnm eyi gerektiren
zgn analizlerine b ir yenisini ekliyor. Yakn g em iteki alm alarnda kim lik,
tekillik, cem aat kavram lar zerin de younlaan ve to taliter olm ayan am a b i
rey den de h areket etm eyen b ir cem aatin olabilirlik koullarn aratran A g am
ben, bu kitabnda d a p lak h ay a t kav ram nd an yola karak eski Y unand an bugie Bat siyasi dncesine h ak im olan iktidar anlaynn grnm eyen y z
n ortaya karyor.
M ichel F o ucaultn u n biy o lo jik m o dernliin eii o larak adlandrd v e insann
biyolojik varoluunun tad tm glerle birlikte dorudan doruya siyasetin
nesnesi halin e gelm esi olarak tanm lad biyosiyaset k avram m k noktas
o larak alan A gam ben, F o u cau ltnun tersine biyosiyasetin sadece m odernlie
zg olm adm , farkl biim lerde de olsa A risto teles'ten R o m a H u k uk u n a . n
san H aklan B eyannam esind en C arl S chm itte, A u sch w itzden g nm z to p la
m a k am plan n a k ad ar siyasi dnce ve p ra kleri boydan boya kateltiini g s
teriyor. ln san m biyolojik varoluunu plak h ay a t olarak kavram sallatran
A g am ben e gre btn bu srete sz konusu olan, y aam n siyasi dzenin ii
n e dahil edilm esi, aslnda egem en ik d an n kendisini d e k uran kkensel b ir
edim le ik tid an n p lak hayat zerinde egem enlik kurm asdr. O y sa hayatm si
y asi dzene dahil edilm esi p aradoksal b ir biim de ancak belirli anlam larda d
lanm asyla gerekleir. B u p aradoksal durum u tarihsel olarak en iyi ifade eden
fig r ise R o m a H u k uk u 'n da k arm za k an H om o Sacer, y an i kutsal insan
figrdr. O ldriilebilen. am a kurb an edilem eyen b ir kategori olarak kutsal in
sann tad yaam ayn zam anda egem enliin alann d a belirler.
K endi p lak hayatm k endi setii b ir biim de siyasetin nesnesi h alin e getiren,
am a bunu yaparken de k u tsal olan hay atnd an vazgem eyi g ze alan insanla
r hayata dndrm ek zere ldrebilen ik tid ar u y gu lam alan b u analizler
nda d aha anlalr hale geliyor.
K u tsal n san , siyaset felsefesindeki y erleik d n m e k alp la n v e tanm lardan
vazgeerek okunm ay gerektiren v e D ebo rd un G steri Toplumu ndan N egrive
H a rd t'm m paratorluk'm a. g iden ze l izgiye ait b ir kitap.
Marx, radika) kiinin kklere gitmesini bilen kii olduunu sylyordu. Glorgio Agamben'ln Kut
sal Insan' Eski Roma hukukundan modem devletin toplama kamplanna Bat'nn yasal dzeniy
le iktidar dzeninin kklerine gittii in radikal bir kJtap.[...| Aslnda, Agamben yasal olmayan,
hatta yasaya kar ve hi kukusuz anarist ynler ve tarihsel olmaktan ok onolojlk nitelikli tk noktalar eren alternatif bir politika aray inde. Gene de, yararsz ya da iirilmi birok
kitabn yannda, bu salam ve tutad deneme devletin doas zerine blrtatmay yeniden ba
latabilir.
Romano Luperlni
evremizde grdklerimize inanmamz m gerek? Kan ve rza geme, yoksulluk ve etnik temiz
lik. kayrma ve dlama grntlerine? Yant evet ise, belli bir iktidarszlk duygusu zerimize
kyorsa, o zaman Iktidan ve onu yeniden tanmlamay dnme vakti gememi demektir. Gior
gio Agamben de, son derece yi savlarla, son kitab Kutsal Insan'da bunu yapm.
Antonio Gnoll

Zygmunt Bauman

lmllk, lmszlk ve
Dier Hayat Stratejileri
nceleme/eviren: NurgUl Demirdven/285 sayfa/ISBN 975-539-250-5

l m l l k , d n y a z e rin d e k i h e r e y i d e i tire b ile c e i v e k e n d in e

u y a r la y a b ile c e i in a n c n d a n b e s le n e n in s a n o lu n u n e n b y k y e n ilg i
s id ir. l m s z e s e rle r v e r m e k y o lu y la , b e d e n in in l m l l n d
n c e n in l m s z l y le a lt e tm e a b a s , in s a n n l m l l k k a r s n
d a k i e n m a s u m a b a la n n d a n d r ; ta rih , y n e tic i s n f la rn a d la r n l m
s z le r lis te s in e y a z d r m a k i in y a p t fe tih le rin k a y d d r. D n y a y
z n d e k i s a v a la r, Y a h u d i s o y k r m , e tn ik te m iz lik h a r e k e tle r in in t
m , l m l l n k a y n a o la r a k g r le n k ir lili i k a n a k ta ra k o r ta
d a n k a ld r m a k v e b y le c e l m s z l e y a k la m a k i in y a p lm k a tli
a m la rd r. S a lk a la n n d a k i b t n g e li m e le r" , h a s ta lk la ra k a r a l
n a n n le m le r, s p o r y a p m a k , b e s le n m e r e jim le r i, h ijy e n s a p la n ts ...
b u n la r n h e p s i, m o d e m ite n in b a a k a m a d l m l l n y a p s n
s k e re k o n u b a e d ile b ilir p a r a la r a a y rm a s tr a te jis in in e le rid ir.
M o d e m ite , l m te c rit e tm i , m e z a rlk la r v e c e n a z e t r e n le rin i g n
l k y a a m n u z a n a ta m , a d e ta k i is e l b ir s u a d n t rm t : N e
d e n s iz l m y o k tu r ; le n , y a s ig a ra i ti i i in , y a s p o r y a p m a d i in ,
y a h a s ta lk la ra k a r g e r e k li n le m le ri a lm a d i in , y a d a k a r d a n
k a r y a g e e rk e n s a m a s o lu n a b a k m a d i in , v b . lm t r. S u lu
d u r! Y a a m s re k li b ir tiy a tro s a h n e s in e d n t re n p o s tm o d e m ite
is e , l m h a b e r b lte n le rin d e b ir s o n r a k i h a b e re k a d a r a k ld a k a la c a k
b ir o la y a d n t r r; l m s z l k , te le v iz y o n e k r a n la r n d a b ir k a s a n i
y e g r n e r e k h r e t o lm a k ta y a ta r. l m , y a a m n n ih a i o la r a k s o n a
e ri i d e il, h r e tin z irv e s in d e n d p o rta d a n k a y b o lm a k d e m e k tir.
O r ta d a n k a y b o lm a , l m l l k k a r s n d a p o s lm o d e m ite n in y a a m
s tra te jis id ir.
Z y g m u n t B a u m a n , l m l l k , l m s z l k ve D i e r H a y a t S tra te jle r i n d e s a v a , b ilim i, te k n o lo jiy i, a k , c in s e lli i, ik tid a r , m e d y a y , k
s a c a in s a n lk ta rih in i, y a a m v e l m z e rin e y e n id e n k u ru y o r ; in s a
n o lu n u n k a n lm a z v e d e i tirile m e z y a z g s o la n l m k a r s n d a k i
b e y h u d e a b a s n , b a a rs z l n g z le r n n e s e riy o r. K u lis le r e tk p
o y u n d a k i s r a m z n g e lm e s in i b e k le d i im iz b u tiy a tro s a h n e s in d e , l
m e v e ld rm e y e k a r a h l k i tu tu m u a ra try o r. B u d e rin lik li v e k
k rtc k ita p , s o s y o lo ji, a n tro p o lo ji, te o lo ji v e fe ls e fe a la n la r n d a k i p ro
fe s y o n e lle rd e n re n c ile r e k a d a r g e n i b ir o k u r k itle s in i c e z b e c e k .

Sren Kierkegaard

lmcl Hastalk Umutsuzluk

Incelemetev,: Mehmet Mukadder Yakupoltdl53 sayfalISBN 975-539-173-8

lm cl H a sta lk U m utsuzluk, fe lse fe ta rih in in e n n e m li y ap tla rn d a n b i

ri. K ie rk e g a a rd n , t m y a a m b o y u n c a so rg u la d k o n u la n z e tle y e re k
b u n la n z m le m e y e alt b ir y ap l. K ierk e g aa rd b u y ap tn d a, t m y a
am m z a e lik e d e n , v a ro lu u m u z u n g iz e m in i y an stan u m u tsu z lu k d u y
g u s u n u t m y n le riy le o rta y a k o y m a k ta v e b u d u y g u n u n a n lam m s o rg u la
m ak tadr.
V aro lu un z , so n s u z lu k " z le m iy le y a n a n in san n so n lu lu k " rp n
dr. K ierk e g aa rd lm cl H a sta lk U m utsuzluk'ta b u z e d o k u n u y o r v e
U n a m u n o , H e id e g g e r, Ja sp e rs, M a rc e l, S a rtre v e d i e r v a ro lu u la rd a s o
m u tlaa n fe lse fi d n c e a k m m b a la ta n d m e y e basyor.
K ieT k eg aard a g re u m u ts u z lu k l m c l h asta lk tr, u m u tsu z lu k g n a h tr
v e u m u tsu z lu k ev ren seld ir. B u g n a h , bu l m c l h a s ta lk ben ve r u h 'u n
tm ilik ile rin in d e e r e v e s in i o lu tu ru r. n k n asl u m u tsu z lu k b e n in
h asta l y sa , l m s z l k d e ru h u n h a sta l , d o la y sy la u m u tsu z lu u d u r.
O h a ld e in san bu o lu m su z lu k ta n k m a k z o ru n d a d r. B u k so n lu lu k ta n
so n su z lu a g e ile g ere k le e b ilir. B u g e i i h an g i b e n g e r e k le tirir? S
r s k arsn d a o b a n n b e n i, a n n e b ab a k a rsn d a o c u u n b e n i y a d a
D e v let k a rsn d a b ire y in b e n i d e il, T an r k a rsn d a in sa n n b e n 'i b a a
ra b ilir b u nu . D a h a a k b ir d ey ile o lu m su z lu k ta n k u rtu lm ak , b e n e y a b a n
c la m a a n la m n a g e le n u m u tsu z lu k ta n k a n m a k , b irey in y aratcs ile k a r
k a ry a g elm e c e s a re tin i g ste rm e siy le m m k n d r. K ierk e g aa rd b u c e
su r e y le m i in an o la ra k tan m ly o r. n a n , h e n in k en d in e d n e rk e n , k e n
d i o lm a k iste rk e n , k e n d i sa y d a m l i in d e n o n u o rta y a k o y a n g c n iin e
a a m a sd r."
K ie rk e g a a rd 'n fik irle rin in ta m z d d n a p b ilim in in g r le ri y e rle m e k
tedir. K a p ita list-te k n o lo jik d e v in im in h e g e m o n y a s a ltn d a k a la n tp b ilim i,
u m u tsu z lu u , b az in san larn y a a m la rn n b elirli s relerin d e y a k a la n d
d e p re sy o n (m elan k o li) h a sta l n n b ir sem p to m u o la ra k d e e rle n d irm e k
tedir. K ie rk e g a a rd n u m u tsu z lu u re d d e tm e n in , u m u tsu z o lm a d m s y
le m e n in d e u m u tsu z lu k o ld u u n u b e lirtti i d u ru m u , a y n e n tp d n y a sn n
i in d e g r y o ru z . U m u tsu z lu k , ra h a tsz l n k e n d is i o la n b ir h a s ta lk g ib i
de ild ir. B u n ed e n le ru h d o k to rla rn n te k a m a c h asta la rn a u m u tlu o ld u k
la rn s y letm ek tir. P s ik iy a tri b u n u s a la m a k i in a n ti-d e p re sa n ad n v e r
d i i b ir g ru p ila la in s a n ru h u n d a d e iik lik le r y a ra tm a y a alm ak tad r!
N e y a z k k i, h e r e y in m a d d e le li i b ir d n y a d a y aa y a n g n m z in san ,
fa rk n d a o lm a d an . K ie rk e g a a rd n y z elli yl n ce m k em m el b ir b i im d e
b etim led i i u m u tsu z lu u n i in d e rp n p d u rm a k tad r.

Norman 0 . Brown

lme Kar Hayat

T A R H N P S K A N A L T K A N L A M I
Incelemelev.: Abdullah Ytlmaz/371 sayfallSBN 975-539-171-1

B ir e y in b a s trlm a s z e rin e k u ru lm u o la n y a a d m z to p lu m s a llk

b i im i, b u g n in s a n t r n y o k e d e b ile c e k b ir n o k ta y a v a rm tr. B u
n u d a d n k l m i g d s y le , y a n i s a ld rg a n lk la y a d a a k v e h a
y a t ld re re k y a p m a k ta d r.
N o rm a n O . B r o w n , l m e K a r H a y a t k ita b n d a F r e u d u n y a z d k la
r n b ir b t n o la ra k g rm e k te v e o n u n s n rla rm g e n i le tm e k te d ir . B u
y o lla in s a n n p a r a y a v e l m e te s lim iy e t ta rih in i in c e le m e k te v e b u s
re te n k y o lla n n e rm e k te d ir. B r o w n 'a v e g e n e ld e p s ik a n a liz e g
r e b ir e y in z , k e n d i in s a n d o a s n n b a s trlm a s d r . B a s tn la n la r, a k
ln r e d d e tti i h a z la r, a r p k ik a m e le r o la ra k (r y a , e s p ri, n e v r o tik
s e m p to m ) g e r i d n e rle r. Y a n i h e rk e s n e v r o tik tir, s a h k lY n m d i e r le
rin d e n fa r k , to p lu m s a l b a k m d a n a l ld k b ir n e v r o z y a a m a s d r.
B r o w n a g re l m h a y a ln k a r t d e il, p a r a s d r . O y s a in s a n l m
v e h a y a t u z la m a z k u tu p la r a a y rr. l m b a s tn r . B a s tr lm l m
i g d s l m o lu m la y a m a z ; in s a n a te k a r e o la r a k l m d e n k a m a k
k a lr. B u k a y o lc u lu u n d a , in s a n o lu , z a m a n a m e y d a n o k u y a n p ir a
m itle r, l m s z l k v a a t e d e n d in le r, s o y u d e v a m e ttir e c e k to r u n la r , ile
le b e t y a a y a c a k k u ru m la r, k a r s n d a l m n b ile c c e k a la c a y c e
a m a la r... ic a t e tm i tir. l m k a r s n d a k i b u a c iz lik , ir o n ik o la r a k in
a m y a a m a k ta n u z a k la trr, a k t if l m is te in e y a k la trr. l m d e n
k a m a k i in l m n k u c a n a a tla r in s a n .
A n c a k E ro s (y a a m a i g d s ) b e d e n in h a y a tn o lu m la y a r a k l m
o lu m la y a b ilir . z m , b e d e n in d irili in d e d ir. z m , b ilin d n d a
v u rm a k a p a s ite s i o la n s a n a tta d r. B a k m z , d o la y s y la b e d e n im iz i
d e i tire b ile n iird e d ir. z m , b e d e n i m k e m m e lle tir m e y i h e d e fle
y e n m is tis iz m d e d ir . z m , z o ru n lu a l m a n n o r ta d a n k a lk a c a , b i
r e y in y a ln z c a k e n d in i g e li tirm e k le u ra a c a g n le r in to p y a s n
k u ra n M a r x ta d r. B iz e b ilin d n a n la m a a ra la r n v e r e n p s ik a n a liz
d e d ir z m .
B e d e n in g iz ilg c n h a re k e te g e irm e k , a k ln k e m ik le m i ta h a k
k m n d e n k u rtu lm a k is te y e n le r e ...

mmmmmmmmm
Todd May

Postyapsalc Anarizmin
Siyaset Felsefesi
nceiemeleviren: Rahmi G. dVl96 sayfa/SBN 975-539-274-2

O la n ile o lm a s g e r e k e n a ra s n d a k i g e r ilim , g e le n e k s e l a n a r iz m d e n
M a rk s iz m e , E le tir e l K u r a m d a n p o s ty a p s a lc k a k a d a r s iy a s e t fe ls e
fe s in in a n a s o r u n s a ln o lu tu ru r.
M a rk s iz m , o la n ' a k la r k e n e k o n o m ik ili k ile ri m e rk e z e k o y a r, e rk
ili k ile rin i d e b u b a la m d a y o ru m la r. G e le n e k s e l a n a r iz m is e , M a rk
s iz m 'in to p lu m s a l v e s iy a s a l a la n a r a m a iz d i i k e s in a y r m a k a r
k a r; a m a in s a n n d o a s g e r e i iy i o ld u u k a b u l n e d a y a n a n h m a n iz
m i n e d e n iy le k im i s o r u n la r b n y e s in d e b a rn d rr.
F o u c a u lt, D e le u z e v e L y o ta rd p o s ty a p s a lc y a k la m la , te k b ir m e r
k e z d e n k a r a k to p lu m u k o n tro l a ltn a a la n b a s k c e r k a n la y y e rin e ;
m e rk e z s iz , h e r y e r d e b u lu n a n , re tic i b ir e rk a n la y n o r ta y a k o y a ra k
s iy a s e t fe ls e fe s in d e b y k b ir d n m n im k n la rm s a la m la rd r.
T o d d M a y , P o sty a p sa lc A n a r iz m in S iy a s e t F e ls e fe s i n d e , h m a n is t a
p r io r i's in d e n s y rlm , p o s ty a p s a lc b ir a n a r iz m k u ra m g elitiriy o r.P o s ty a p s a lc l m k u ra m s a l n c lle r in i d e v le t, e rk , to p lu m s a l a la n , s i
y a s a l p ra tik g ib i b a la m la r d a in c e le y e n M a y , p o s ty a p s a lc d n c e n in
b u a la n la r a ili k in y a k la m m b ir ta k tik s iy a s e t fe ls e fe s i o la r a k b e n im
siy o r. M a y e g re s tr a te jik s iy a s e t fe ls e fe s i te k b ir h e d e fe y n e lik , n ite r b ir z m le m e y i g e r e k li k la r. T m s o ru n la r te m e l b ir s o r u n a in
d irg e r. M e rk e z d e te m e l s o ru n u n , e v re d e is e t r e m i s o r u n la r n y e r a l
d e m e rk e z li h a lk a la r d a n o lu m u b ir to p lu m s a l v e s iy a s a l e v re n
ta s v ir e d e r. B u fe ls e fe y e g re e r k b ir m e rk e z d e n y a y lr. z g r le e b il
m e k i in n c b ir p a rtin in e lik e tti i m d a h a le /m c a d e le t r e s a str.
F o u c a u lt, D e le u z e v e L y o ta r d m y a p tla rn d a a a k a n ta k tik s iy a
s e t fe ls e fe s i i in e rk in k o n u m la n d te k b ir m e rk e z y o k tu r. E rk in m e rk e z s iz le m i , d a n k v e a s a l b ir z e llik g s te rd i i y e r d e n c ro l
g e re k s iz le ir. T e m s iliy e t re d d e d ilir . E rk v e b a s k n n m e rk e z s iz o lm a s
g ib i d ir e n i in d e m e rk e z s iz o lm a s z o ru n lu d u r.

mmmmmmmmm

Joel Kovel

Tarih ve Tin
Z G R L E M E F E L S E F E S Z E R N E B R N C E L E M E
Incelemeltv.: Hakan Pckincli325 sayfaJISBH 975-539-066-9

T am b ir k u a tlm lk a ltn d a y ay o ru z . B ir y a n d a n k a p ita liz m d o a y v e

h e r t rl a k n lk im k n n ta h rip e d ip ru h u m u z u d a s a tl a k a ra ra k bizi
h e r g n k u r u n a d iz iy o r, te y a n d a n h l " k a lp siz b ir d n y a n n k a lb i" o l
d u u z an n e d ile n d in o k g l b ir c az ib e m e rk e z i o la ra k y en id e n n e k
yor. z g rl m z , y a n i in s a n l m z h e r a n b ira z d a h a e k siliy o r, b ir ta
h ak k m d en b ir b ak asn n k u c a n a k o u p d u ru y o ru z . M o d e m to p lu m lard a z g rle m e v a a d in in ta y c s o la n s o sy a liz m ise e k o n o m iz m v e k a rte z
yen ra s y o n a liz m e tabi o lu p tin se l p o ta n siy e lin i v e d o la y sy la , in san lar s e
fe rb e r e tm e g c n y itird i. B e d e lin i a k ta n , iird e n , o y u n v e k ah k ah a d an
y o k su n h a y a tla r y aa y a ra k d y o ru z !
Jo e i K o v el tin v e " ru h k a v ra m la rn n in san n z g rle m e si i in su n d u k
la r im k n la r e n in e b o y u n a in c eled i i b u k ita b n d a h e m k a p ita liz m in h em
d e Y ahu d ilik , H ristiy a n lk . B u d a c lk g ib i k u ru m la m d in le rin g l b ir
e le tirisin i su n u y o r. Y azar, k itab a sle n H e g e lin b a la tt v e M a rx , N i
e tz sc h e , F re u d , K a fk a v e H e id e g g e r'in e i i b i im lerd e s rd rm o ld u k
la r tin se llik s o ru n u n u d in d b ir e r e v e d e g e li tirm e p ro je s in in s rd r c s o la ra k ta sarla m . T in i c isim s iz b ir t z o la ra k g rm y o r, o n a g re
tin , k k le ri in s a n n to p lu m - n c e si d o a sn d a , " v a rl n p la z m a s n d a o lan ;
a m a te z a h rle ri h e r z a m a n ta rih e b a m l o la n b ir iliki biim i. V erili d n
y an n re d d i v e h e r t rl ta h ak k m n e le tirisi z e rin d e te m e lle n e n tin i ta
n m lay a n e d im , " b e n li in te sin e g e ip te k i'n in t m fa rk ll i in d e tan n m a s dr. B u a n la m d a d a tin se llik d in sel re tile rd e n o k d a h a fa z la e
y i ierir, tn s a n v aro lu u n u n h e r a la n n d a ; c in se llik te , siy a se tte , g n d e lik fa
a liy e tlerd e v e d o a d a tin se l im k n la r v ardr. A m a E g o sa l, y a n i te k i'n i ta
n m a k ta n a c iz b ir v a rlk k ip i e tra fn d a rg tle n m i o la n k a p ita liz m , a n la m
l y a a m n b en li in m a k sim iz a sy o n u o ld u u n u te lk in e d e re k b u im k n lar
ta h ak k m a l n a alr. Y azara g re , tin se lli i bu c e n d e re d e n sad e ce y en id e n
ta n m lan m a s g e re k e n b ir s o sy a liz m p ro je si k u rta ra b ilir. B u p ro je d e k k
le rin i S ta lin , M a o g ib i s o sy a liz m a d n a, tin se lli in n k o u lu o la n z g rl
b o a n la rd a d e il; g e r e k d e v rim c in in o la an st b ir se v m e y eten e in e
sah ip o lm as g e re k ti in d e s ra r e d e n C h e g ib ile rd e b u lacak tr.
Tarih ve Tin zo r" d e il z o rlu " b ir k itap . T in d e n u z a k la m m o d e m /p o stm o d e m to p lu m la rd a y a z g rl k s z y a d a ru h su z h a y a tla r y aa m a k
m a z n a m a k iste y en v e d n m e k te n k o rk m a y a n c id d i o k u ra b y k b ir
h e y e c a n v e re c e in i san y o ru z .

R olf Cantzen

Daha Az Devlet
Daha ok Toplum
Z G R L K / E K O L O J /A N A R i Z M
Inceleme/ev.: Veysel Ausyman/299 sayfa!ISBN 975-539-061-8

K a p ita liz m in san v e d o a y y a m a la m a y , in am in san k la n d e e rle ri

ek o n o m iy e tab i k lm ay s rd r y o r. D ah as k a p ita liz m in id e o lo g lar ta ri
hin, id e o lo jile rin , siy a s e tin so n u n u n g e ld i in i ila n e d ip h e r t rl a lte rn a tif
siy ase ti d e e rd en d rm e y e a lrk e n y e n i te k n o k ra sile rd e y n e te n -y n e tilc n a y rm d a h a d a k e sk in le iy o r. S o lu n ta rih in d e h k m s rm m e r
k ez iy e t i, o to rite r, d e te rm in ist, san a y ile m ec i, d ev leti g e le n e k ise a lte rn a
tif o lm a k y le d u rsu n k a p ita liz m in in sa n la ra su n d u u z g rl k y a n ls a
m asn bile g e r e k le tire m e d i. B ir z g rl k g e le n e i o la ra k s o lu n y e n id e n
i e rik len d irilm esi v e so m u t, u y g u la n a b ilir p ro je le r re tm e si a rtk k a n l
m az h ale g eld i...
C a n tze n , lk e m iz d e h i b ilin m e y e n v e h a k sz y ere te r riz m ' v e k a rg a a '
ile zd e letirile n a n a r iz m h a re k e tin in P ro u d h o n . K ro p o tk in , B a k u n in ,
L a n d a u e r v e M a la te sta g ib i k la sik sa v u n u c u la rn n d n c e le rin i g n c el
u y g u la n ab ilirlik leri a sn d a n d e e rle n d ird i i b u k ita p ta , a n a r iz m in s z
k o n u su p ro je re tm e s re c in e c a n a lc k a tk la r s a la y a b ile c e in i g ste ri
yor. S o sy al d e m o k ra sin in tk a n d , ii sn fn a d a y a k g e le n e k se l M a rk sist
iz g in in e tk isiz le ti i b ir o rta m d a , an ti-o to riter, id d e t k a rt, z y n e tim
ci, d n s z z g rl k te n v e k a rlk l y ard m lam a d a n , a d e m im e rk e z iy e t i
fe d e ra tif y ap la rd an y a n a b ir a n a riz m in g n d e m e g e ld i in i sy ly o r. n
n e a sl h e d e f o la ra k , d evletin toplum sallatrlm as v e top lu m u n devletsizletirilm esi" s re le riy le in san n h e r t rl ta h a k k m c y a p d a n k u rtu lu p
zg rlem e sin i k o y u y o r. B u n u n m c ad elesin in d e b ir d e b ir o k c e p h e
d en s rd r lm e si g e re k ti in i, b u s rec in k a rg a a y a d e il z e n g in le m e y e
yol a a ca m ileri sr yo r.
E k o lo jiy e zel b ir n em a tfe d e n C a n tze n , in sa n m e rk e z c i v e sa n a y ile m e c i
z ih n iy etin d o a y n asl ta h rip e t in i a n la trk e n k im i e v re c ile rin d o a n n
k en d i i in d e b ir a n la m v e d e e r k ay n a o ld u u v e in sa n n o n a a y a k u y
d u rm as g e re k ti i y o lu n d a k i d n c e le rin in i e rd i i te h lik e le re d ik k at
ek iy o r. D o ay a a n la m m e n in d e s o n u n d a in sa n n k e n d isin in v e rd i in i
v u rg u lay p , d o a y in sa n n e m rin d e k i sn rsz b ir y a m a a la n o lm a k ta n
k a rtm a k g e re k ti in i b elirtiy o r.
G e le c e k k u a k la r i in d e il k e n d im iz i in z g rl k ta le p e tm e k te n v e b u n u
h em en h ay a ta g e irm e k te n y a n a o lan b ir k ita p D a h a A z D evlet, D a h a o k
Toplum . H ay al e rte le m e k te n b k a n la r v e s a h ic i a lte rn a tifle r a ra y a n la r iin.