ARESZ STRATEJLER

ARESZ STRATEJLER
Jean Baudrillard
eviren: Ouz Adanr

Jean BaudriUard
Les Strategies Fatales
Editions Grasset & Fasquelle, 1983
BTEKA.. 2010
Boazii niversitesi Yaynevi
Boazii niversitesi Uaksavar Kamps
Cengiz Topel Caddesi, Garanti Kltr Merkezi, Arka Giri
Etiler/stanbul
bupress@boun.edu.tr
www.bupress.org,www.bupress.net
Telefon ve faks: (90) 212 257 87 27
Sertifika No: 10821
Yayma Hazrlayan: Ergun Kocabyk
Kapak tasarm: Kerem Yein
Kapak resmi: Gustave Moreau, Leda ve Kuu, 19. yzyl sonlan
Bask: G.M. Matbaaclk ve Tic. A..
Yzyl Mah. Matbaaclar Sitesi, 1. Cadde, No: 88
Baclar /stanbul
Telefon: 0212 629 00 24
Birinci Basm: 2002
Gzden Geirilmi ikinci Basm: Temmuz 2011

Boazii University Library Cataloging in Publication Data

BaudriUard, Jean.
aresiz Stratejiler / Jean BaudriUard; eviren Ouz Adanr
90 p. ; 21 cm.
ISBN 978-605-4238-60-6
1. Culture. I. Adanr, Ouz. II. Les Strategies Fatales, Turkish.
III. Title.
AC25.B3219

indekiler
KENDNDEN GEME VE TEPKSZLK (ATALET), 7
POLTKA-TES(NE AT) BMLER/POLTK OLMA ZELLKLERN
YTRM BMLER, 31
iko, 33 # Rehine, 44 # Mstehcen, 64
RONK STRATEJLER, 92
Toplum saln Ktlk Melei, 94 # Nesnenin Ktlk
Melei, 104 # Tutkunun Ktlk Melei, 126
NESNE VE NESNENN ALINYAZISI HAKKINDA, 144
Nesnenin st n l K onusunda, 144 # Salt Meta, 150
# Cinsel Nesneye vg, 155 * Kaale Bile Alnm ayacak
Tehditler, 166 # Kristal Krenin intikam, 178 # Yazgsal ya
d a Her A n Tersine Dndrlebilecek Tehdit, 186
# illzyonist ve Paracelsusu n G l, 213 * Trensel Bir
D n ya Dzeni, 215
BR KTLK LKES HAKKINDA, 232
Dizin, 247

KENDNDEN GEME VE TEPKSZLK (ATALET)

eyler canlarn skan diyalektik anlam retim srecinin

elinden kurtulmann bir yolunu nihayet buldular; baka
bir deyile bundan byle eyler onlar kendiliklerinden bir
ama sahibi yapan ve bir mantkszlk biimi olarak nite
lendirilebilecek an ular arasnda gidip gelme, msteh
cenleme mantna uyarak sahip olduklan z her yere
yaymaya, kabul ettirmeye ve ii abartl boyutlara vardr
maya alacaklardr.
Bu mantk tersine evrilerek de ayn sonulara ula
labilir; o zaman da bunun baarl bir mantkszlk biimi
olduu sylenecektir. Nereden bakarsanz bakn sava
mantkszlk kazanmaktadr. Ktlk ilkesi ite budur.
Evrenin diyalektik bir aklamas yaplamaz; zira ev
ren dengede kalmaya deil an ular arasnda gidip gel
meye mahkm edilmitir. Evren bir uzlama ya da sentez
mantna deil radikal bir uzlamazlk mantna boyun
emeye mahkm edilmitir. Ktlk ilkesi iin de ben
zer eyler sylenebilir; nk bu Ktlk ilkesi kendini
nesnenin ktlk perisi, zneye kar stratejik bir zafer
kazanm, kendinden gemi saf bir nesne eklinde sun
maktadr.
Biz burada gizli niteliklere radikal bir boyut kazand
ran, herkesin kolaylkla fark edemedii biimler retecek
ve mstehcenlie kar kendi silahlaryla mcadele ede
ceiz. Dorudan daha doru olann karsna yanltan
daha yanl olanla kacaz. Gzelin karsna irkini
deil, irkinden daha da irkin, gudubet olan kartaca
z. Grnenin karsna gizlenenle kmayacak, gizliden
daha da gizli srra benzeyeni arayp bulacaz.
Deiimle ilgilenmeyeceimiz gibi, deienle deime
yeni karlatrmayacaz. Devingenden daha da devingen

aresiz Stratejiler

olan, yani biim deiikliine uram (metamorphose)

olan bulacaz. Aslla sahtesini birbirlerinden ayrmaya
caz; nk sahteden daha sahte olann yani illzyon ve
grnmn neye benzediklerini bulmaya alacaz.
Bu an ular arasnda gidip gelirken radikal bir kar
latrma yapmann yan sra mstehcenlik ve ayartma
oyunlann birlikte ele almamz gerekebilir!
letiimden daha hzl bir eyler baka bir deyile
meydan okuma, dello trnden eyler bulmaya ala
caz; nk iletiim artk ok yavalam, neredeyse bir
yavalk oyununa dnmtr. letiim, iliki kurmak ve
szden ibaret bir eye benzemektedir. Oysa bak iletiim
den daha hzldr, medyanm en hzl mediumu baktr.
Bak dzeyinde her ey annda olup bitmek zorundadr.
Burada bir iletiim srecinden sz edebilmek olanaksz
dr. Bakanla baklan arasnda kurulduu sylenen iletiim
bak, k ve ayartmann anlk bir ey olmalan nedeniyle
asla kurulamamaktadr.
Keza, iletim a ve kapal devre sistemlerin ulatklan hz dzeyine karn, biz yavaln peinden koacaz;
ancak bu zlemi ekilen zihinsel bir yavalk deil, ken
dinden kurtulmann olanaksz olduu bir devinimsizlik,
yavatan daha da yava bir ey, yani tepkisizlik (atalet)
ve sessizlik trnden bir ey olacaktr. Tepkisizlii aba
harcayarak, sessizlii diyalog kurarak zemezsiniz. Bu
hl zlmeyi bekleyen bir srra benziyor.
Aslndan daha gerek grnen modelin insan zerinde
mthi bir gereklik duygusu yaratmas gibi, moda olay
da gzelden daha gzel, yani byleyici bir eydir. Moda,
deer yarglanyla ilgisi olmayan bir ayartma gcne sa
hiptir. Snr tanmayan bir biimsel deiiklie urama
srecine dnerek kendinden geen moda, estetik boyu
tu ap gemi durumdadr.
Bu durumda modann ahlksz bir biim olduu
sylenebilir; nk estetik bir biim her zaman gzel ve

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet)

irkin ayrmn ieren bir ahlk anlay tarafndan belir

lenmitir. Sanat ve beeni kavramlarna zg bir zevk an
laynn tesine gemi olan bu modaya zg bir sr varsa
o da ite bu ahlkszlk, insanlarn bu saman alevi kadar
ksa sren modellere boyun emeyi kabul etmeleri, bu her
trl duygusallktan uzak ve her eye kar hissedilen an
cak her an vazgeilebilecek bir tutku; arzuyla bir ilikisi
olmayan nedensiz, yapay ve bilinli biim deiikliidir
(arzu belki de budur).
Arzu buysa, toplumsal ve politika da dahil olmak ze
re modann dnda kalan tm alanlarn u her trl de
er yargsnn olas yadsnmasndan etkilenmi ahlkszca
biimlere doru yneldiini dnmemizi yasaklayacak
bir engel yoktur. Yine eylerin znel niteliklerine bir
son vererek onlar daha ok tek zellikleri alp geilmi
anlamlara, alp geilmi tanmlara sahip kendilerinden
gemi eyler olmaya mahkm eden; onlarn nesnel ni
teliklerine bir son vererek tam bir karmaa iine itenin de
bu arzu olduu sylenebilir.
Tm abartlm zellikler, kendi kendilerini amaya -ha
kiki olandan daha hakiki, gzelden daha gzel, gerek
ten daha gerek- mahkm edilmi olup, her trl ierik
ve nitelikten bamsz bir ekilde kendilerinden gemeye
zorlanmakta ve gnmzde kendisine tutkuyla baland
mz tek alana benzemektedirler. Bu bir ap geme, yk
selme, egemenlik altna alma, kendinden geme tutkusu
na benzemektedir. Kendilerine tutkuyla balanabilmemiz
iin bu zelliklerin kartyla ilikisi olmayan herhangi
bir nitelie sahip olmalar (hakikinin sahteyle, irkinin
gzelle, dselin gerekle bir ilikisinin olmamas) gerek
mektedir; zira alp geilen bu zellikler olumlu anlamda
yceltilmi ve dolaysyla kartlarnn anlamlarm kendi
hesaplarna geirmi olacaklardr. irkinin sahip olduu
tm anlamlan kendi hesabna geirmi gzel bir eyler
dnn, bunun ad modadr... Sahtenin tm anlamlan-

10

aresiz Stratejiler

n kendi hesabna geirmi bir asl dnn, bunun ad

simlasyondur...
Bu adan bakldnda ayartma basit bir karlk
l ekim oyunundan ok kendisine meydan okuma gibi
bir anlamn da yklenmi olduu ya da znde yazgsal
bir eyler bulunan arpc bir oyuna benzetilebilir. Marie
Dorval, Ben gzel deilim, gzelden beterim derdi.
Bizler artk canl birer model, canl birer moda bam
ls, bir simlasyon aracna dntk. Baka bir deyile
doru olan belki de Roger Cailloisnun kulland termi
nolojidir. Belki de tamamyla yar/rekabet ve davurum
oyunlar stne oturan kltrmz, rastlant/talih ve
insan kendinden geiren oyunlara doru kaymaktadr.
Gerek nedenler konusunda duyduumuz kukular, bi
imsel nitelikleri ba dndrc bir hzla oaltmamza
neden olduundan kendinden geme (exta.se) aamasna
ulamak kanlmaz hale gelmektedir. Kendinden gemek
demek, yaayan bir varln anlamn yitirinceye kadar
uratktan sonra sonunda anlamsz ve ieriksiz bir bii
me brnerek yeniden ortaya kma gibi bir zellie sahip
olmas demektir. Moda gzelin kendinden gemi, yani
hangi yne gittii belli olmayan bir estetiin anlamsz ve
ieriksiz biimidir. Simlasyon, gerein kendinden ge
mi bir biimidir. Televizyonu izleyin ne demek istediimi
anlarsnz; baka bir deyile kk ekrandan yansyan
tm gerek olaylar insann baka bir ey dnebilmesini
engelleyecek kusursuz bir art ardalk ilikisi iinde, yani
hem grmeye hi alk olmadmz hem de birbirlerin
den ayrt edilemez, hem gerek d, hem de kendilerini
tekrarlar bir ekilde sunulmaktadrlar; bu yntem onlarn
anlamsz ve kesintisiz bir ekilde birbirlerini izlemelerini
salamaktadr. Kendinden gemi bir nesne sunan rek
lamlar tketen izleyici de kendinden gemektedir. Nereye
doru gittikleri belli olmayan kullanm ve deiim deerle
ri, sonunda marka denilen anlamsz ve ieriksiz bir biim
tarafndan yok edilecektir.

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet) *1 1

Daha ileri gidelim ve anti-pedagojinin, pedagojinin ken

dinden gemi anlamsz biimi; anti-tiyatronun, tiyatro
nun kendinden gemi anlamsz biimi olduklarn sy
leyelim. Anti-tiyatroda artk ne sahne vardr ne de ierik.
Sokak tiyatrosu, oyuncusuz tiyatro, herkes iin tiyatro
olarak anlan etkinliklerin neredeyse illzyondan yoksun
yaantmzdan hibir farklarnn bulunmadn gryo
ruz. Gndelik yaantmzn aynsn sunmak ve i yeri
mizin ehresini deitirmekten baka bir ey yapamayan
bir illzyon bizi etkileyebilir mi? Zaten sanat denilen ey
de tam bu noktada kendi snrlarnn tesine gemeye,
kendi kendini yadsmaya almaktadr. Byle bir sanat
anlayna uyduka daha bir hipergereklemekte, sahip
olduu anlamsz zn daha da anlamszlamasna neden
olmaktadr. Sanat da kendinden gemi, gerekle i ie
gemi ve sersemlemi bir haldedir. Ama hibir ey bir gn
Marcel Duchampm aniden bir resim galerisinde bo ie
askln sergileyerek yaratc eylemin anlamszln ve
yararszln tm parlaklyla sergilemesi kadar artc
olmamtr. Burada kendinden geen, kendi kendini aan
yalnzca sradan bir nesne deil ayn zamanda yaratc
eylemin kendisidir. Bundan byle nesnesini yitiren resim
eylemi resim ad altnda rettii eylerle byleyici bir
kendi ortadan kaybolu oyununu sergileyecektir. Gn
mzde byleyici olan, sanatn kendi ortadan kaybolu
oyununu sergilemesidir.
Ktln sahip olduu tm glerle donanm
bir iyiliin ad Tanr olacaktr; ama bunun, dnyay, bir
meydan okuma sonucunda yaratan ve sonra da onu ken
di kendini yok etmeye zorlayan ahlksz bir Tanr olduu
sylenebilir...
nam artan bir baka ey de toplumsaln alp geil
mesiyle ortaya kan ve toplumsaldan daha toplumsal bir
eye benzeyen kitledir. Burada da anti-sosyaln tepkisiz
lik, direni, sessizlik gibi tm olumsuz enejilerini yutmu

12

aresiz Stratejiler

bir toplumsal vardr. Toplumsal mantk burada varabile

cei en st noktaya, yani amalarn tersine evirdii bir
tepkisizlie ve kendi kendini yok ettii bir noktaya ula
maktadr. Kitleler toplumsaln kendinden gemi hali,
kendinden gemi biimidir. Kitlelerin toplumsal tm
ikinliiyle yanstan bir ayna olduu sylenebilir.
Burada gerek dsel yararna deil, gerekten daha ger
ek grnen, yani hipergerek yararna ortadan kaybol
maktadr. Hakikiden daha hakiki gibi grneneyse sim
lasyon diyoruz.
Varlk, yokluk yararna deil, varlk-yokluk kartl
n ap geen bir ey yararna ortadan kaybolmaktadr.
Tamamyla bo olan, tamamyla dolu olan yararna
deil, bolluk ve doyuma ulama -tamamyla dolu olandan
daha da dolu olan, tpk vcudun an imanlayarak,
cinselliin mstehcenleerek boluktan holanmadn
gstermesi gibi- yaranna ortadan kalkmaktadr
Devinim, devinimsizlikten ok, hz ve hzlandrma
yntemiyle yok edilmektedir. Deyim yerindeyse devinim
kendinden daha devingen olan bir sre tarafndan gide
bilecei en u noktaya kadar gtrlp anlamszlatnlarak yok edilmektedir.
Cinsellik yceltme, bask ve ahlk tarafndan deil
cinsellikten daha cinsel bir sre, yani pornografi tara
fndan yok edilmektedir. Hipergerein ada olsa olsa
hipercinsel olabilir.
Daha genelinde gzle grlen eyler karanlk ve ses
sizlik tarafndan deil; grnenin ok abartl bir biimine
benzeyen bir mstehcenlik evreni tarafndan emilip yok
edilmektedir.
Alldk grnmlerini yitiren eyler, iine girdikleri bu
anormal gelime srecinde ne yapacaklarn bilemez bir
haldedirler. eylerin iinde bulunduu bu yeni durumu
aklayabilecek gzel bir rnek varsa o da yaadmz

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet) *1 3

sistemin bir anda rastlant, belirsizlik ve greceliin ege

menlii altna girmi olmasdr. eylerin iine dtkleri
bu yeni durum karsnda eski deerler kaderlerine raz
olup kendi kelerine ekilmemilerdir. Tam tersine bir
referans olarak kullanlan, bir ilev, bir amac olan ve bir
nedene balanan bu deerlerin says inanlmaz bir e
kilde artm ve her eyi belirlemeye balamlardr. Doa
belki de belirsizlikten hi holanmyor, zira tam da bu
noktada hibir eksii olmayan, anormal bir gelime sre
ci sergileyen ve bolluk iinde yaayan sistemlerin ortaya
karak o belirsizlii yadsdklar grlmektedir (baka bir
deyile her eyin yitirildii bir yerde her zaman gereksiz
tekrarlarla karlalmaktadr).
Belirginlik, belirsizlik deil bir hiperbelirsizlik, yani
tamamyla yapay, gereksiz bir belirsizlik evreni iinde yok
olup gitmektedir.
Amallk, amaszlk deil, hiperamallk, hiperilevlilik, yani ilevselden daha ilevsel, amaldan daha
amal olan bir eyler yararna ortadan kaybolmaktadr;
buna anormal gelime (hypertelie) deniliyor.
Bizi anormal bir belirsizlik sreci iine sokan rastlan
tnn elinden, nedensellik ve amalla abartl boyut
lar kazandrarak kurtulmaya altk. Anormal bir yapsal
gelime yalnzca birka hayvan tryle snrl rastlantsal
bir sre deil ayn zamanda amalln giderek artan bir
belirsizlie kar meydan okumas demektir. eylerin gide
rek rastlantsal bir grnme sahip olduklar bir sistem
de, her eye bir ama kazandrma lgnlnn yaand
bir srada ortaya amalarn ap geerek tm sistemi ege
menlii altna alabilen unsurlarn kt grlmektedir.
Bu unsurlar arasnda kanserli hcrenin reyi bii
mi (tek ynl hipervitalite), hiperuzmanlam nesneler
ve insanlar, en kk ayrntya bile bir ilemsellik, en
kk gstergeye bir hiperanlam kazandrma gayreti var
dr; baka bir deyile btn bunlar bizim yalnzca gnlk
yaantmzn leitmotivi deil ayn zamanda tm iko

14

aresiz Stratejiler

ve kanserli, yani iletiim, haber/bilgi, retim, yok etme

stne oturan sistemleri iten ie rten bir hastalk
tr. (Zaten bunlar uzun bir sre nce ilevlerini, kullanm
deerlerini yitirmi olup hayali amalar edinmeye ve bun
larn saylarn hzla artrmaya almaktan baka bir ey
yapmamaktadr.)
Amal olmann (ereklik) tersi saylabilecek bir histeri bi
imiyse; kkenler ve nedenlerin ayn anda yok edildii bir
nedensellik histerisi, yani saplant derecesine varan bir
kken, bir sorumluluk, bir referans aratrmas yaparak
olaylarn tm nedenlerini en kk ayrntlarna kadar
aklama arzusudur. Bu ayn zamanda ldkten sonra
yeniden yaama dnn (palingenesie) psikanalitik ya
nyla (rhsal yapnn tamam ocukluun ilk yllarnda
belirlenir, tm gstergeler birer semptomdur) yle ya da
byle ilgisi olan bir kken ve soy kompleksidir. Ayn za
manda biyogenetik (deimeyen bir molekler dzen sa
yesinde tm olaslklarn snanmas ve geriye snanacak
bir olaslk kalmamas) ve tarih aratrmalarna atfedilen
anormal nem, yani her eyi aklama, bir yerlere atfetme
ve referans deeri kazandrma lgnlndan sz edebili
riz... Sonunda btn bunlar akla hayale gelmeyecek bir
karmaaya yol amakta; baka bir deyile birbirine gn
derme yapan tm referanslarn ayn zamanda birbirlerini
yok etmeye altklar grlmektedir. Burada da sonu
olarak karmza, belirledii amala ilikisi bulunmayan
kanserli bir yorumlama sistemi kmaktadr. Btn bun
larn kkeninde farknda olmadan anlamszlatnlan nes
nel nedenler vardr.
Tepkisizlik olaylar giderek artmakta, gelimesi durmu
biimler yaygnlamakta ve gelime, hastalkl (kanserli
hcrelerde olduu gibi) bir gelime sreci tarafndan dur
durulmaktadr. Bu, denizden uzaklaan bir yengecin bir
trl geriye dnememesi gibi; amacnn ok tesine ge

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet) *1 5

mi olan, ok abartl ve geriye dn olmayan bir yap

sal gelime (azmanlama) biimidir. Paskalya adalarnda
nce kk boyutlarda retilen heykellerin zaman iinde
devasa boyutlar kazanmas gibi.
Doyum noktasna ulam tepkisiz bir dnya, bir ah
tapot gibi her taraf sarmaya, hastalkl gelimeye, kansere,
azmanlamaya mahkmdur. Zaten kanser demek, kendi
ereini bir hiperereklik srecini benimseyerek yadsmak
demek deil midir? Gelime de, intikamn kanserli geli
meye dnerek almaktadr. Hz tepkisizlikten bu ekilde
intikam almaktadr. Kitleler de bu muazzam tepkisizletirme srecine onu hzlandrarak ayak uydurmaktadr.
Kitle her trl gelimeyi yok etmeye alan kanserli bir
yok etme srecidir. Kitle, kendisine korkun bir ereklik
sreci tarafndan ksa devre yaptrlm bir devreye ben
zemektedir.
ABD hkmeti Exxon adl ok uluslu bir kurulutan
yeyzndeki tm faaliyetleri konusunda genel bir rapor
hazrlamasn ister. Sonu olarak ortaya, her biri bin say
fa tutan on iki ciltlik bir rapor kar. Bu, okumas ya da
zmlemesi bile yllarca srebilecek bir almadr. Bu
rada haberden/bilgiden sz edebilmek mmkn mdr?
Yoksa haberi/bilgiyi de bir zayflama rejimine mi tabi
tutmak gerekiyor? imanlarn, iman sistemlerin ya
larm eritmek iin kurulmu enstitler gibi bu i iin de
haberdar etmeme/bilgilendirmeme enstitleri mi kurmak
gerekiyor?
Stratejik silahlar akl almaz boyutlara ulaan bir yok
etme gcne sahiptir. Dnyada yalnzca hzl nfus ar
tnn buna eit bir gc vardr. nsana ne kadar ters
gelirse gelsin ikisinin de doasnda yatan mantk ayndr.
Her ikisi de ayn kanserli gelime ve tepkisizlik mantna
boyun emektedir. Bu anormal mantk her eyi egemen
lii altna almtr; baka bir deyile bu srelerden birini
ya da dierini yavalatabilecek bir nlem ya da bir hukuk
ilkesi yoktur. Bunlar birbirlerine yapm bir vaziyette

16

aresiz Stratejiler

srklenip gitmektedirler. stelik bu lszln gurur

duyulacak, tucuyla balanacak bir yan olmad gibi, in
sanln gelimesine ynelik bir meydan okuma arzusuyla
da herhangi bir ilikisi yoktur. Dnyann gidiatna bakl
dnda insanlk sanki geriye dnmenin, yavalamann ve
hzn kesmenin imknsz grnd gizemli bir noktay
ap gemi gibidir.
Belli bir noktadan sonra sanki tarih gerekliini yitirmi
tir. Btn insanlk farkna bile varmadan aniden gerek
lik evrenini terk etmitir. B u tarihten sonra olan bitenle
rin gerek olup olmadklarn anlayabilmemiz mmkn
deildir. Bundan byle amacmz b u gerekliin yitirili
tarihini tespit etmek olacaktr. B u tarihi tespit edemedi
imiz srece gncel yok olu srecinin elinden kurtula
mayz. Oysa byle bir dnce insan canndan bezdir
mektedir.

E. Canetti
Bunun ad l noktadr (dead point) baka bir deyile her
sistem; aklamas pek de kolay olmayan bu tersine evri
lebilirlik, eliki ve kendi kendini sorgulama snrnn te
sine geerek yaamna elikilerden anndnlm, kendine
hayranlk duyarak kendinden gemi bir biimde devam
edebilir.
Bu noktada devreye bir sistemler patafizii (dsel
zmler bilimi) sokulabilir. Her zaman (yava ekim) bir
felakete benzese de bu mantk tesine geiin, bu trma
nn olumlu yanlan da vardr. Keza stratejik silahlanma
ve yok etme sistemlerinde de durum byledir. Yok edici
gler mantk tesi bir boyuta ulamda sava meydan
diye bir eyden sz edilememektedir. Zira yok etme po
tansiyeli ve yok etmenin amac arasnda yararl bir iliki
kurabilmek olanakszlatndan, byle bir gce bavur
mak anlamszlamaktadr. nk bu yntem sayesinde
sistem kendiliinden savamaktan vazgemektedir. nsa
na sama gelse bile caydrma byle olumlu bir sonuca yol
aabilmektedir; baka bir deyile artk sava meydan diye

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet) *1 7

bir yer yoktur. nsann trmana geen bu nkleer tehlike

ve silahlanma yarnn srp gitmesini dileyesi geliyor.
Bir biimden ibaret anlamsz, hipergerek ve sonsuza dek
caydrc bir biime sahip olacak bir sava* iin denmesi
gereken karlk budur. Tarihte ilk kez, kendi kendini olay
kartmaktan alkoyan bir insanl gerekten kutlayabi
liriz. Bundan byle ne gerekten sz edebileceiz ne de
savatan. Doal olarak insanlar nkleer glerden vazge
erek kendilerine yeni sava alanlar bulmazlarsa! kinci
dereceden ok yararl bir lgnlk biimine benzeyen bu
nkleer silahlanmadan vazgeme sonucunda ortaya k
stl da olsa savaacak bir alan ve savaacak insanlarn
kmas durumunda silahlar yeniden bir kullanm ve bir
deiim deerine sahip olabileceklerdir. Bylelikle sava
lar srdrebilmek mmkn olacaktr. Neyse ki, dnya
boyutlarnda ve anlamn yitirmi bir savan imknszl
insanl top yekn savamaktan alkoymaktadr.
eylerin gereklii terk ettikleri, tarihin biz farkna bile
varmadan yok olduu -aksi taktirde bu gncel yok olu
srecinden kurtulmamz mmkn olmayacaktr- u kr
noktay yeniden yakalamak isteyen Elias Canettinin dile
i konusunda neler sylenebilir?
O kr noktay belirlemi olmak neyi deitirebilir ki?
Tarihe yeniden gereklik kazandrabilecek bir mucize var
mdr? Zaman iinde geriye doru giderek zamann yok
olmasn engelleyebilecek bir mucize olabilir mi? nk
bu kr nokta ayn zamanda u izgisel zamann da sonu
demektir. Zaman ve gemi diye bir ey yoksa, bilim kur
gunun zamanda yolculukla ilgili ektii numaralara ne
gerek var?
Bu tarihi k, bu tarihi koma durumunu, gere
in bu buharlap yok olmasn engelleyebilecek nlemler
alnabilir miydi? Biz ne gibi yanllar yaptk? Acaba in

* Paul Virilionun almalarna bakabilirsiniz.

18

aresiz Stratejiler

sanlar geriye dn olanaksz yanllar, birtakm srlan

aa karmak gibi tamiri imknsz hatalar m yaptlar?
Btn bu sorular, bir kadn tarafndan terk edilmi bir
erkee, bu kadn seni neden terk etti demek kadar anlam
sz ve gereksizdir. nk erkek hibir ekilde kadn bu
karanndan dndremez. Bu olayda insan rahatsz eden
bir ey varsa o da geriye dn olmayan o noktaya geri
dnmek iin harcanacak tm abalann hibir ie yara
mayacadr. Burada nseziler bir ie yaramamtr, zira
her olay kendinden ncekini hakl kartmtr. Dolaysy
la olaylann gereklemesini engelleyebilecek bahaneler
retmek pek de akllca bir i deildir. Nedensiz bir olayn
gereklemesini hibir ey engelleyemez. Nedensiz bir olay
yeniden retilemezken, nedenli bir olay her zaman yeni
den retilebilir. Ama o zaman da bunun bir olay olmad
ileri srlecektir.
yleyse Canettinin bu varsaym radikal bir varsa
ym olarak nitelendirilebilir. Oysa dileini tanndan ba
ka gerekletirebilecek birileri yok. nk szn ettii
nokta, tanm gerei, saptanmas olanaksz bir noktadr.
Bu noktay saptayabilseydik zamana da yeniden egemen
olabilirdik. Zaman ve tarihin birbirlerinden kopmasna
yol aan srecin hangi noktadan yola klarak tersine
evrilebileceini bir trl kestiremiyoruz. Bunu baara
mamamzn nedeniyse bu kr noktay farkna varmadan
ve istemeden ap gemi olmamzdr.
Canettinin szn ettii byle bir nokta belki de yoktur.
nk bu noktann varln kantlayabilmenin yolu ta
rihin varlnn kantlanmasndan gemektedir. Tarihe
yabanclaan bir evrende tarihin ne syleyecek bir sz
olabilir ne de kendi varln kantlayabilir, ite bu yzden
bizden nceki tm dnemleri, tm yaam biimlerini, tm
zihniyetleri kendi tarihlerini yazmaya ve varlklarm belge
lere dayanarak kantlamaya zorluyoruz (bylelikle her ey
belgelenmi olacaktr). Baka bir deyile iinde yaamak

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet) *1 9

ta olduumuz tarihin sonunu simgeleyen evrende btn

bunlar rtlm iddialara benzemektedirler.
Bundan byle, geriye dnmemiz mmkn olmad gibi
bu durumu kabul etmemiz de mmkn deildir. Oysa ki
milerinin bu sorunu alelacele bir ekilde zdkleri ve bir
anti-Canetti noktas bulduklar grlmektedir. Bu nokta,
atmosfer tesi bolukta kaybolan bir uydunun hz kesile
rek yeniden atmosferin iine ekilmesi gibi bizi yeniden ta
rihin, gerein ve toplumsaln iine ekebilecek bir yava
lama noktasdr. Yanl bir radikal dnce biimi bizi asl
ilgilenmemiz gereken alan ve konulardan uzaklatrmken
yaamsal bir sramayla yeniden gereklie dnyoruz. Bir
kez tarihin gerekd bir saplantya benzedii, zaman ve
gerekle ilgili bu ani k sreci yadsndnda her ey
yeniden bir gereklik ve anlama sahip olabilmektedir.
Belki de onlar hakldr. Belki de deer alanndaki bu
anlam kaybnn durdurulmas gerekiyordu. Belki de in
sanlar terr boyutlarna varan radikal bir dnce biimi
ne, simlakrlara, yani salm giderek yitiren bir ahlk,
inan ve anlam retim sistemine son vermek istiyorlard.
Bize yeni ufuklardan sz eden zmlemelerin cehenne
me kadar yolu var!
Bu noktann tesine geildiinde yalnzca herhangi bir
sonuca yol amayan olaylardan (kuramlar iin de ayn
ey sylenebilir) sz edebiliriz. nk anlam olmayan
olaylarn sonuca ulamalar ya da herhangi bir ngr
retilmesini salamalar olanakszdr.
Bu noktann tesine geildiinde yalnzca felaketlerle
karlalmaktadr.
Kendi ortadan kaybolu biimini reten, bunu herkese
gsterebilen ve bylelikle gereinin sahip olduu bir gr
nme kavuabilen her olay ya da dilyetisi kusursuzdur.
Felaketler akla gelebilecek en doal olaylardr. ste
lik bunlar bir olaydan ok olay zellikleri tayan bir eye

20

aresiz Stratejiler

benzemektedirler. Doal bir olay bir sonuca yol ama

makla birlikte herkesin meraklanmasna da neden olabil
mektedir.
Tarihin anlam sona erip bir kez u tepkisizlik nok
tas aldnda her olay doal bir felakete ya da saf ve
sonusuz bir olaya (gcn bu zelliinden almaktadr)
dnmektedir.
Bir sonuca varmayan olay da organsz beden,* belleksiz zaman ya da Robert MusiPin niteliksiz insan gibi bir
eydir.
k kayna k yaymak yerine mevcut yutup, yok
ederek n yaylmasn engellediinde, olaysal zaman
karmakark bir hale gelmektedir.** Bu, szcn gerek
* Bkz. Deleuze-Guattari, Anti-Oidipustaki anlam ev. notu.
**Paul Virilionun Esthetique de la Disparition (Ortadan Kay
boluun Estetii) balkl metnini okumadan bu ilk blmde
BaudriUardm dncelerini kavrayabilmek biraz gtr. zel
likle hz ve k kavramlaryla ilgili aklamalar okuyucuyu
zorlayabilecek trden aklamalardr. nk Virilio, bugn
zellikle teknolojiye bal hz kavramnn gerekte bir gelime
deil bir yerinde saymann gstergesi olduunu sylemektedir.
rnein bilgisayar terminal ekranlar ya da bizzat televizyon
ekranlarndan yansyan k ve onun hz b u trden bir olgu
dur. Bir baka deyile, Batda teknoloji toplumsal bir geli
menin arac deil, kendi kendini ama edinmi bir sretir.
Oysa baka lkeler bu teknolojik gc bir gelime gstergesi
gibi alglamaktadrlar. Onlarn kavrayamadklan ya da anla
mak istemedikleri ey, baka bir tarihsel ve toplumsal sreci
yaayan lkelerde teknolojinin bir duraklama gstergesi olabi
lecei olgusudur. B u sonuncu toplumlar iin byle bir dn
ce elikili gibi grnmektedir. Oysa Virilio, sisteme onlar gibi
dardan deil ieriden bakmakta ve rnein saniyede 24 kare
hzla akan film eridi sonu olarak sabit, duraan grntler
gstermektedir; saatte 1.000 km. hz yapan bir uaktan aa
ya baktnzda sanki hareket etmiyormu izlenimine kapl
yorsunuz demektedir. te yandan k hzyla bilgisayar ya da

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet) *2 1

anlamnda bir felakettir; baka bir deyile bir ey balad

anda bitmi oluyorsa, biti noktas balang noktasnn
nne konularak onu anlamszlatrabilmek ve bylelikle
yerini nedeni ve sonucu olmayan bir olaya -sa f bir olayabrakmas salanabilmektedir.
Anlamn bana da byle bir felaket gelmitir; ba
ka bir deyile sonusuz bir olay demek her trl nedenin
hibir ayrm yaplmadan, kendisine rasgele bir ekilde
atfedilebilecei sradan bir olay demektir... Nedenini bile
mediiniz bir felaketin sonularn nasl tahmin edebilirsi
niz ki? Byle bir durumda zaman ve anlam geri sarlarak
balang noktalan bulunamaz.
Gnmzde herhangi bir olaydan sonu kartlmas ola
naksz gibidir. nk bu olaylar bin bir ekilde yorumlanabilmekte ve hepsi de bir anlama sahip olabilmektedir;
baka bir deyile tm nedenler ve sonular edeerli olup
her olayn pek ok nedeni ve sonucu olduu sylenebilmektedir.
Olayn anlam, insann belleinde brakt iz, kapsa
d zaman dilimi giderek ksalan ses ve k dalgalan ek
linde sunulurken; olayn sonulanna ynelik nedenlerden
hemen hi sz edilmiyorsa (bilindii gibi gnmzde olay
bize bir tr ses ve k dalgas eklinde ulamakta ancak
yalnzca televizyon ve radyo kanallan arasnda dolaan
dalgalar eklinde deil ayn zamanda dil ve anlam re
timine zg terimlerle aklanmas olanaksz dalgalara
benzemektedir, zira byle bir olay yalnzca renk, dokun
ma, ortam ya da insan zerinde brakt duygusal izlenim
terimleriyle aklanabilir), bunun nedeni k kaynanda

televizyon ekranlannda karmza kan bilgi ve grntlerin

zorunlu olarak bir gelime gstergesi olamayaca gereini de
kavramak gerekmektedir. Ekranlardan yansyan k huzme
leri gerekte bir boluu, devinimsizlii ya da ataleti simgeliyor
olabilir! -ev. notu.

22

aresiz Stratejiler

grlen zayflama, olaya olay tesi bir anlam kazandran,

onu bir mesaja dntren k dalgalarnn neredeyse
durmasdr. Keza politika ve tarihin yaydklar varla yok
aras k dalgalarn nasl glkle alglayabiliyorsak,
bedenlerin de bedenden ok beden simlakrlanna benze
diklerini ayn glkle alglayabiliyoruz.
Yavalayan n bizim amzdan bir felaket anlam
na geldiini kavramamz gerek. Ik ne kadar yavalarsa
olayn ortaya kt blge, yani olup bittii yerden uzak
lamas o kadar g olur. Keza eyler ve olaylarn muhak
kak bir anlama sahip olmaya, sahip olduklan bu anlam
yitirmemeye, daha nce sahip olduklan anlamlanysa or
tadan kaldrmaya altklan sylenebilir.
Bilimkurguyla ilgilenenler k tesi hz dncesini her
zaman ok ekici bulmulardr. Oysa bundan daha ilgi
ekici bir dnce varsa o da, n, k hznn altnda
kalan bir hza sahip olup olamayacadr.
Bir anlamda, eylerin gerekliini yanstabilecek bir
hza sahip olan k, ayn zamanda algladklanmzm a
da imgeler olduklanna kefillik etmek durumundadr.
Ik hznda grlecek belirgin bir yavalama sonucunda,
nedenler ve sonular stne oturuyor grnen bir evren
tamamyla ortadan kaybolabilir. Ortaya kacak mutlak
bir dzensizlik evrenindeyse her ey her eyin yerini ala
bilecektir. Biz bu k hzndan, yaamn her alannda
referans olarak yararlanyoruz. Bu k hz artk bizim
tannrmz, kendisinden vazgeemeyeceimiz bir eydir. Bu
k hznda grlecek bir yavalama akmla da, tannya
da bir son vererek iinde yaamakta olduumuz evrenin
bir belirsizlik iine dmesine yol aacaktr.
Elektronik iletiim aralan sayesinde k hznda yer
deitirebilen haberler dnyasnda durum budur. Artk
kendisiyle kyaslayp, orantlar kurabileceimiz deimez
bir doru yoktur. Ancak bu hzlanmann gerisinde kesin
likle yavalayan bir eyler vardr. Kesin lik le yavalayan o

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet)

23

ey ise bizleriz. Peki ya k insan kadar yava hareket

eden bir ey olsayd ve bizi, bizden daha da yava hareket
eden bir imgeler denizi iine srkleseydi ne olurdu?
O zaman bu durum gkyznde oktan snp gitmi
yldzlardan gelen klara benzetilebilirdi. Yldzlardan
gelen bu n bize ulama hz k yllaryla llmek
tedir. Bu k ok daha yava olsayd, iinde yaamakta
olduumuz evrende yan bamzda duran pek ok eyin
bana da bu snm yldzlarn bana gelenler gelirdi.
Baka bir deyile olduklar yerde durur gibi yapan bu
eyleri kesinlikle hem grebilir hem de onlarn gerekte
ortadan kaybolmu olduklarn bilirdik. Gerek de zaten
bu durumda deil midir? Bize klarn gnderen gerein
kendisi ortadan kaybolmutur. Byle bir gerek olsa olsa
zihinsel nesnelere, dsel mesajlarn gnderilip alnd
dsel bir evrene benzetilebilir.
In yavalamas durumunda nesneler imgelerin
den daha hzl hareket ederlerse ne olur? Bu durumda ya
knlatklarm bile fark edemediimiz nesneler gelip bize
toslar. yleyse k dnda kalan her eyin bu hzn ok
altnda kalan bir hzla hareket ettii ve iinde yaadmz
evrenin tam tersi saylabilecek bir evren dleyebiliriz.
Byle bir evrende k ok yava bir ekilde hareket eder
ken onun dnda kalan her ey mthi bir hzla hareket
edecektir. Dolaysyla ekranlardan, nesnelerinden nce
yansyan ve bizim evrenimizi ynlendiren kl mesajlar
gibi bir ynlendirme sz konusu olamayacandan tam
bir kaos iine dlecektir.
Rzgr gibi eitli hzlara sahip olabilecek byle bir
k zaman zaman rzgr gibi kesilebilecek ve k kesildi
inde bu blgelerden imge gnderebilmek olanaksz hale
gelecektir.
Bu bir parfm andran bir k olacaktr; baka
bir deyile k maddelere gre deien bir kokuya sahip
olacandan, yakn evresi dnda kalanlar tarafndan
alglanamayacaktr. Bu kl mesajlar k kaynandan

24

aresiz Stratejiler

uzaklatka zayflayp alglanamaz hale gelecektir. In

aydnlatt belli bir blgenin dnda kalanlar nesneyi gre
meyeceklerinden onlar iin byle bir nesne olmayacaktr.
Belki de ktalar kadar yava hareket eden ve birbirleri
stne bindiklerinde depremlere yol aan bu devasa kt
leler gibi rettiimiz tm imgeleri arptan ve sahip oldu
umuz mekn kavramn deitiren bir ktan sz etmek
gerekiyor.
Bir insan yznn ve hareketlerinin, ok youn bir
suda ilerlemeye alan bir yzcnn hareketleri kadar
yava yansldm dnelim. Karnzda durup dur
madndan bile emin olmadnz bir insann gzlerinin
iine bakarak onu nasl ayartabilirsiniz? Btn dnya
y sinematografik bir yava ekime benzeyen bir yaam
biiminin kapladm dnn. Hzlandrma srecinin
anlam paralayarak ap gemesi olsa olsa komik bir za
fere benzetilebilir; oysa anlam iten ie eriterek yok eden
yavalatma sreci iirsel bir byleyicilie sahiptir.
Gnlk yaantmza hzn egemen olmasyla birlikte
askya alma (suspense) ve yavalatma, gncel yaantmz
belirleyen sradan trajik biimlere dnmtr. Dei
ken boyutlara taman bir gerek lik le birlikte, doal za
man ak diye bir ey kalmamtr. Artk zaman bilin
tarafndan belirlenmemektedir. Tpk hareketin, meknn
belirleyicisi olma zelliini yitirmi olmas gibi. Artk bir
amatan yoksun zaman ve mekn kavramlarna, trajik
bir grnm kazandracak bir tr alm yazs kavramnn
devreye sokulmas gerekecektir. Askya alma ve yavalat
ma da bu adan alnyazsm andrmaktadrlar. Biimsel
deiiklii durma noktasna getiren almyazs ie yarar
bir anlam retimini de engellemektedir. Belki de anlaml
syleve kar alttan alta yava yava retilen ve iin iin
kaynayan baka bir sylev vardr.
Ancak bu ikinci sylev ylesine yava bir ekilde re
tilmektedir ki, insan onun yerinde saydn dnmekte
ve dolaysyla evreye yaylamayan k sanki tm evrenin

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet)

25

yerinde saymasna neden olmaktadr.

Bu trden bir tepkisizlik (atalet) oyununu srdrmeye
alan sistemler nedense simlasyonun ada sayla
bilecek bir deprem felaketine benzemeye almaktadr
lar. Kayan toprak, oluan faylar, atlayan kabuklarndan
frlayan eyler, paralanm ve dzensiz nesneler, birbir
lerine geen muazzam yer kabuklan, ktlesel grntler
insan rktmektedir. Volkanlardan gkyzne doru
ykselen u cehennem ateini andran lavlar bizi o kadar
da artmyor; nk bu ate daha dne kadar insanlar
cezalandran, gnahlanndan anndran ve topra bere
ketlendiren bir ey olarak grlyordu. Tufan grnce de
aknlktan dilimizi yutmuyoruz; nk tufan, dnyann
yaratlna hizmet etmi bir tr ana felaket gibi gryo
ruz. Bunlar insanlann bir trl kurtulamadklan nemli
efsanevi ve masals biimlerdir. Bunlann en sonuncusu
patlamayla ilgili olandr. Bu patlama masal, nkleer fela
ket saplantsyla birlikte en kusursuz grnmne sahip
olmutur (bu saplant dnyann sonuyla ilgili bir masal
retimine deil, tam tersine Byk Patlama gibi evrenin
ortaya k ya da balangcnda byk bir patlamann
bulunduu gibi bir efsanenin retilmesine yol amtr).
Daha da gncel bir felaket biimi varsa o da depremlerdir.
Zira felaketler o blgenin kltr tarafndan biimlendi
rilirler. Keza kentleri ekici klan ve onlan birbirlerinden
ayrmamz salayan bir zellik varsa o da bu kentlerle
ilgili felaket varsaymlandr. New York denildiinde akla
King Kong,* elektrik kesintisi ya da dikey bombardman,
yani Yangn Kulesi" trnden eyler gelmektedir. Los An
geles denildiindeyse aklmza yatay atlaklar, knlmalar
ve Pasifik Okyanusuna doru kayan Kaliforniya, yani

* King Kong, 1933, 1976 ed. notu.

**The Touering Infemo, yn. John Guillermin, 1974 ed. notu.

26

aresiz Stratejiler

Deprem* trnden rnekler gelmektedir. Gnmzde

depremin zincirleme tepkilere neden olan bir tr ekir
dek paralanmasyla annda, halka halka, dzensiz ve ani
dalgalar eklinde yaylan ve ani yer deitirmeler gibi bir
biime sahip olduu grlmektedir. Artk bamza ykla
cak bir dnya yoktur; nk toprak ayamzn altndan
kayacaktr. Her eyin parampara olduu, bir babo bu
zul dalan ve depremler evreninde yayoruz. Bu deprem
bizde de byle bir zihinsel ve interstitiel (klcal dokulara
kadar giden) bir ke yol aabilir. Bize yutturulan gzel
eylerin hepsi birer birer atlayp paralanrken geride braktklan bolukta insanlan hl heyecanlandrabilen ve
etkiyebilen bir eyler vardr. Aslnda bir topraktan sz edi
lemez; nk ayamzn altnda katmanlam ve yzeyi
atlam yer kabuundan baka bir ey yoktur. Yer sar
sntlar altyapyla ilgili atlardr. Bundan byle bamza
neler geleceini yldzlara ve gkyzne bakarak deil,
topran stne melip bizi uzay boluuna savurmakla
tehdit eden yer alt tannlann sorgulayarak reneceiz.
Deprem srasndaki enerjinin denetim altna alnabi
leceini sanmak tam bir lgnlktr. Bunun yerine otomo
bil kazalann, kpeklerin ezilmesini ya da kebilecek ne
varsa onlar engelleyin daha iyi (burada devreye giren yeni
bir varsaymdan sz edilebilir; baka bir deyile kaza ve
felaketler bizim yeni enerji kaynaklanmz oluturabilir;
nk eyler kp gitme, yok olma eilimindedirler). Ne
deprem srasnda ortaya kan enerji denetim altna alna
bilir ne de deprem dalgalarnn kayt sreci yavalatlabilir; baka bir deyile bir tr simgesel enerjiye benzetilebilecek depremin zihinsel byleme ve aknla uratma
gc gerek bir yersarsntsmn yol at maddi hasarla
llemeyecek kadar byktr.
Depremi denetim altna alma adl bu lgnca pro
jenin ya da daha ksa sre iinde gerekletirilebilecei

* Earthquake, yn. Mark Robson, 1974 ed. notu.

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet) 2 7

iin daha gereki grnen, yerleim blgelerini boaltma

senaryolaryla depremden kalabileceini sanan dier
projenin asl amalan, bu sarsntnn simgesel byleme
gcne sahip olabilmektir. in en komik yanysa, uzman
la ra , nceden haber verilecek bir acil durumun yaratabi
lecei panik sonucunda meydana gelecek maddi hasann,
gerek depremin yapabilecei maddi hasardan ok daha
byk olacan sylemeleridir. (Bu mthi komik bir ey
dir, nk gerek bir felaket yerine simlasyon yoluyla
istediiniz kadar felaket retebilirsiniz. stelik bu yolla
gerek felaketlere edeerli bir zarara neden olabilirsiniz.
nsan kendi kendine bu trden hayalleri o uzmanlarn
retip retmediini sormadan edemiyor; nk nkleer
aratrmalar alannda da benzer hayaller retiliyor. Nk
leer tehlikeleri nceden haber veren caydmc sistemler,
gerekte bir tr gcl felaket retim merkezlerine ben
zemektedir. Felaketi nleme ad altnda, felaketin tm
sonulann derhal gzlerimizin nne serebilmektedir.
Bundan byle felaket konusunda bile rastlantlara gve
nenleyiz; nk gvenlik nlemleri ad altnda felaketin
programlanm bir benzeri vardr).
yleyse depremleri nceden haber verebilecek ve tm
sonulann ngrebilecek kadar gelimi bir devlet ya da
iktidar, toplum ve insanlk iin depremlerden daha byk
bir tehlike oluturacaktr. Gney talyadaki terremotati
[depremzedeler], gsterdii ihmalkrlk nedeniyle talyan
devletine iddetle saldrmlardr (nk olay yerine yar
dm ekiplerinden nce varan medya bu trden acil durum
larla ilgili hiyerarik bir gsterge gibidir). Terremotatihin
felaketin sorumluluunu iktidara yklemesinin nedeni
iktidann ikide bir evrensel dayanmadan dem vurmas
dr. Bu insanlann felaketleri nceden haber verebilecek
caydnc bir dzenin oluabileceini inanmalann bekle
mek saflktan baka bir ey deildir. Byle bir durumda
maddi hasar ylesine byk olacakr ki, herkes gerek
felaketin sonulanna katlanmay yeleyecektir. nk

28

aresiz Stratejiler

felaket aniden ortadan kaybolma masalna daha uygun

bir olaydr. Keza iktidarn iine dt o aresizlikle de
alay edilmesini salayan bir olaydr. Terrizm konusunda
da benzer eyler sylenebilir; baka bir deyile terrizmi
daha kuluka aamasnda yakalayp yok edecek caydrc
bir devlet (Almanya) nasl tanmlanabilir? Byle bir devlet
terristlerden daha terrist olacak ve dolaysyla terrn
her dzeyde yaygnlamasna neden olacaktr. Gvenlik
iin denmesi gereken bedel buysa, bu durumda herke
sin gnlnde bu gvenlik anlaynn yatp yatmadnn
sorulmas gerekir.
Antik Pompei kentinde karnza kan her ey, me
tafizik bir grnm arz ediyor. Hatta bu kentin meknsal
deil, dsel, labirentlerinkini andran zihinsel bir geo
metrik yapya sahip olduu bile sylenebilir. le scan
da, bu meknda zamann tamamyla durmu olduu gibi
bir hisse kaplyorsunuz.
Meknn askya alnd bu harabelerde, bklen gl
geler, bildik eyler insan duygusal adan ok etkiliyor.
Sokaklarda ylesine lakayt bir ekilde gezerken aslnda
felaketin gereklemi olduu o ok zel an simgeleyen
bir baka zamansal boyutta dolayorsunuz. Artk o yok
edici gcn yitirmi grnen Vezv yanarda l so
kaklarda seraplar grmenize neden oluyor. nsan orada o
anda sanki volkann hemen patlama an ncesindeymi
esine bir duyguya kaplyor ve aradan iki bin yl gemi
olmasna karn sokaklarda lp gitmi o hayatlar muci
zevi bir ekilde kafasnda yeniden canlandrabiliyor.
nsan zerinde bylesine tuhaf bir izlenim brakabilen
yer says ok olmasa gerek (Freud ve Wilhelm Jansenin
Gradivadak psiik olaylar neden buraya tadklarn
anlayabiliyoruz). nsan burada sradan ve fosillemi nes
nelerin yeniden rettikleri o lm ann tm scaklyla
teninde hissediyor. rnein, ta bir yol zerindeki tekerlek
izleri, anm kuyu talan, yan ak talam bir tahta
kap, kllere gml bir insan vcudu stndeki kuma

Kendinden Geme ve Tepkisizlik (Atalet)

29

kvrmlar gibi. Bu gerek grntlerle bizim aramza abi

delere saygnlk kazandran trden bir tarihsel aklama
giremez; nk biz bu eyleri, lmn onlar yakalam
olduu andaki halleriyle grebiliyoruz.
Pompeide gzel ya da antsal grnmn bir nemi
yok. Burada nemli olan, tpk kendi lm anmzn ku
sursuz bir simlakn gibi alglayabileceimiz bu grnt
ler ve felaket nnn byleyiciliidir.
Pompei kenti bir tr gz yanlmas ya da ilkel sahne
ye (scene primitive) benziyor; baka bir deyile insan ora
da, Pompeililerin yaad korkuya ok benzer bir korku
hissediyor. Burada eksik olan boyut zaman, fazla gelen
boyutsa yaanlan halsinasyon duygusudur. rnein,
yapay bir glde yzerken suyun altndaki canl aalarn
tm ayrntlarn nasl fark ediyorsanz, Pompeide de en
inanlmaz ayrntlar fark edebiliyorsunuz.
Felaket insann zihinsel yaps zerinde bu trden bir
etkiye, yani eyleri o lm anndan nceki anda yakalamak
ve hep bu esnada sahip olduklan o donmu grnmleri
ni muhafaza etme gibi bir sonuca yol amaktadr.
Daha sonra yaanan bir deprem felaketi Pompeiyi
ikinci kez yok etmitir. Harabelerin bana neden byle
bir felaket gelmitir? Pompei neden ikinci kez yklp ye
rin altna gmlmtr? Burada sanki felaketlere zg
sadist bir alayclk vardr; baka bir deyile, felaket, hara
beleri yeniden ykabilmek amacyla onlann eski anlam ve
gzelliklerine kavumalann beklemi olabilir. Bu trden
felaketler bir yandan sonsuzluk illzyonunu yok etmeye
alrken, dier yandan da ayn sonsuzluk illzyonuy
la oynamay srdrrler; zira eyleri dondurarak onla
ra ikinci kez sonsuza dek yaama hakk tanyabilirler.
Pompei kentini ekici klan da zaten bu, felaket annda
durdurulmu, dondurulmu/talam yaamn varln
alglayabilmenin yol at aknlktr. Birinci Vezv fe
laketi baanl bir felaketken, sonuncu deprem felaketini
aklamakta zorluk ekiyoruz. nk ikinci depremin

30

aresiz Stratejiler

uyduu bir kural varsa o da kendini daha ok bir paro

di biiminde ikinci kez yeniden reten olaylardr. kinci
felaket, birincinin ok zavall bir kopyasdr. Bu, sefil bir
tanrnn parmaklarn aklatarak noktalad ok anlaml
bir almyazsna benzemektedir. Belki de bu olay bize b
yk kmeler, ldkten sonra dirilmeler, lm ve sonsuz
luk oyunlar gibi bambaka eylerden sz ediyor. Bundan
byle belki de blk prk olaylar, ortadan yavaa biim
deitirerek kaybolmalar ve bir daha ortaya kma ans
na sahip olamama gibi eylerden sz edilmesi gerekiyor;
nk bize biilen yeni aln yazmzda bunlarn farkna
varmamz istenmiyor. Btn bunlar doruysa olaylarn
herhangi bir sonuca yol amadan yatay bir ekilde geliti
i bir dneme gemi olduumuz ve bu konuda son olarak
doann bir parodiyi andran olaylar rettii sylenebilir.

POLTKA-TES( NE AT) BMLER/

POLTK OLMA ZELLKLERN YTRM BMLER

Yapsal zelliklerini yitiren bir evrende karlalan yapsal

effaflk ve mstehcenlii politika-tesi olarak tanmlyo
ruz. Tarihsel zelliklerini yitiren bir evrende karlalan
deiim srecine zg effaflk ve mstehcenlii de yine
politika-tesi olarak tanmlyoruz. Politika-tesi demek,
artk hibir olayn gereklemedii bir evrene zg ef
faflam ve mstehcenlemi haberler; iletiim ve ba
ka amal alar (ebekeler) arasndaki su ortaklnn
yol at uzamsal effaflk ve mstehcenlik; toplumsaln
kitleler tarafndan effaflatrlmas ve mstehcenleti
rilmesi; politikann terr tarafndan effaflatrlmas ve
mstehcenletirilmesi; vcudun ikolaarak ve genetik
klonlama araclyla effaflatrlmas ve mstehcenle
tirilmesi demektir... Tarih, politika, hayal kurma ve insan
bedeninin sahnelendii meknlarn ortadan kaybolmas
ve yerlerini mstehcenliin almas demektir. Srlar dne
mi sona ermi ve yerini effaflamaya brakmtr.
Politika-tesi btn bu srelere bir son veren bii
min addr (bundan byle retim biimleriyle deil, orta
dan kaybolu biimleriyle ilgileneceiz). Anlaml bir evrene
son veren ey ite bu politika-tesi uursuz sapmadr. Sis
temler belli bir doyum noktasna ulatklarnda artk tep
ki vermemektedirler (atalet iindedirler) baka bir deyile
terr ve caydrma stratejileri arasndaki denge, devasa
miktarlardaki sermaye, hidrojen bombalan, haber uydulan... ve herhangi bir gnderenden yoksun ii boaltlm
kuramlar dnyann evresinde dans edip durmaktadr
lar... ikolam haber/bilgi stoklama ve bellek sistemle
riyle bundan byle hibir ey yaplamaz. Tpk hedefledii
amalan imdiden anormal bir ekilde ap geerek, has-

32

aresiz Stratejiler

talik boyutlarna varan bir nkleer yok etme sistemi gibi.

Politika-tesi ayn zamanda doal bir gelime srecinden
hastalkl bir gelime srecine, amal bir yapdan has
talkl bir yapya, organik dengelerden kanserli metastaz
aamasna gei yapmak demektir. Politika-tesi, bir fela
ketler evrenidir; bir bunalmlar evreni deil. evre ve ruh
salyla ilgili olanlar da dahil olmak zere bizi her trl
gerek, tarihsel ve yazgsal sreten uzaklatran eyler
teknolojinin hzna ayak uydurmaya almaktadr.
effaflama her geen gn srlan (yalnzca anlam
retiminin deil ayn zamanda grnmlerin sahip ol
duu illzyon ve ayartma gcnn sahip olduklann da)
aa kartrken, sahne grevi yapan meknlar da her
geen gn biraz daha mstehcen bir grnme sahip ol
maktadr. Ama siz hi merak etmeyin politika-tesininki
de dahil olmak zere ufakta henz Sphinksin* sorduu
bilmeceyi zebilecek birileri grnmyor.
Politikann yol at dzensizlik ve dengesizlik (anomie) ann bunalm, iddet, delilik ve devrim gibi gs
tergeleri vardr. Oysa politika-tesinin yol atysa bir
anormallik, yani herhangi bir sonuca yol amayan olayn
ada saylan herhangi bir sonuca yol amayan arpt
malar adr.
Yasama erkinin elinden kaabilen eye anomi denil
mektedir. Anormallikse normlara uymamak demektir.
(Yasa bir srece benzerken norm bir arptma biimine;
yasa bir akmlk biimine benzerken norm bir araca ben
zemektedir). Anormallik, her eyin rastlansal, istatistik
veriler stne oturduu, herhangi bir yasal snr ya da
* Sphinks: Mite gre yz bir kadna, gs, ayaklan ve kuy
ruu aslana benzeyen kanatl bu dii canavar, Hera tarafn
dan Thebai halkn cezalandrmak iin gnderilmiti. ehrin
yakmlanndaki bir daa yerlemi b u canavar, civardan geen
leri, sorduu bilmeceleri bilimedikleri iin yemektedir. Ancak
Oidipus Sphinksin bilmecesini zer; bunun zerine canavar
kahnndan kendini bir kayadan atp lr ev. notu.

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

33

yasann ngrd bir yasak ineme zellii tamayan

snrsz deiikliklere izin veren ilemsel bir alana ait olup,
bu alan artk istatistik ve ilemsel denklemlere indirgen
mi durumdadr. Bu ylesine normalletirilmi bir alandr
ki burada delilik ve ykclk (subversior) bile anormallik
ten saylmamaktadr. Biz yine de anormallik anormalliktir
diyeceiz.
Anormalliin gizemli bir yan vardr; nk nereden
kaynakland belli deildir. Oysa anominin bir aklama
s yaplabilir. Anomi alannda yasalar bilmezlikten geline
mez ve anomi bir arptma olarak nitelendirilemez. Ano
mi, belli bir sistemin yasalarna kar gelmek demektir.
Oysa anormalliin kar geldii ve inedii bir yasa olup
olmad bile belli deildir. Eskiden var olup olmadm
bilmediimiz anormallik yasas diye bir eyden bugn
sz edemiyoruz ya da byle bir yasal dzenlemeyle he
nz karlamadmz sylenebilir. Belki bir kar gelme,
daha dorusu nedenler ve sonular stne oturup otur
madn anlayamadmz bir sistem karsnda yaanan
aknlktan sz edilebilir.
Anormallik artk eskiden olduu gibi trajik bir anla
ma sahip deildir. Hatta anominin tehlikeli ve insan yol
dan kmaya iten zelliine de sahip deildir. Bir anlamda
anormallik demek anlamszlk, anlamsz ve aklanmas
mmkn olmayan ey demektir. Anormallik, kendisiyle
yalnzca grnmler evreninde karlalan, bir sistemin
yani bizimkinin yzeyini oluturan gaipten gelmi, belki
de baka bir sisteme zg bir eydir.
Bu sistemde anormallik eletirilmemekte ve bir tr
deiiklik gibi alglanmaktadr.
KO
ABDnin her yerinde karlalan bir anormallikten, u
insan byleyen ikoluktan (obezite), u doa yasalar
na kar gelen bolua uyumlanma biiminden sz etmek
istiyorum. Toplumsal ilikiler ve bedenin iinde eriyip git

34

aresiz Stratejiler

tikleri, artk insana bkknlk veren ve anlamsz bir top

lumsalln ulat hiperboyutlan gsteren, an uyum
luluun neden olduu u biimsel bozukluktan sz etmek
istiyorum.
Bu tuhaf ikolama biiminin koruyucu bir ya ta
bakas ya da ruhsal bunalma bal rievrotik ikolukla bir
ilikisi yoktur. Bu, ok tknma yntemiyle azgelimiliini
gizlemeye alan bir ikoluk deildir. Size tuhaf gelebilir
ama bu tr bir ikoluk, insan vcudunu ortadan kaldr
ma yntemine benziyor. ikoluk, normal vcut lleri
ni dzenleyen gizli kurala bir son vermitir. Vcut, sahip
olduu hatlan ve aynadaki yansmasn denetlemekten
vazgeerek snr tanmayan bir tombullama sreci iine
giren canl bir organizmaya benzemitir. Normal vcut
hatlan, kendini zorlayarak dzgn vcut hatlanna sahip
olma dnemi sona ermitir; baka bir deyile insan vcu
du d dnyaya kar direnmek yerine, d dnyay iine
tkmaya alan bir eye benzemitir.
Ayartma srecinin tamamen dnda kaldklarndan
bihaber olan bu ikolar, insan adeta bylemektedirler.
Bakalann ayartma gibi bir sorunlan olmad gibi, ikoluklanndan dolay bir komplekse kaplmadan, Freudun o
ideal ben kavramyla sanki hibir ilikileri yokmua
sna ortalkta salma salma dolamaktadrlar. Gln olduklan sylenemeyecei gibi kendileri de gln olmadklannm farkndadrlar. Sanki bu ikoluk bir tr gereklii
ifade ediyormu gibi davranmaktadrlar. Gerekten de
ikolarda sisteme zg bir eyler vardr. ikolar, iinde
yaamakta olduumuz sistem gibi, bolukta hi durma
dan ien varlklara benzemektedirler. ikolar, sona eren
uyumlu gstergeler, fiziksel yaplar, beslenme biimleri ve
kentsel biimler dneminin nihilist bir ifadesi gibidirler.
Drt bir yana doru hzla yaylan kanserli hcre dokusu
na benzemektedirler.
Bu ana kanundaki beslenme ya da bir tedavi bii
mine benzeyen bir ikoluktur; baka bir deyile ikolar

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

35

sanki kendi kendilerini dourmak zere olan ama bunu

bir trl baaramayan insanlara benzemektedirler. S
rekli ien vcut bir trl kendini douramyor gibidir.
Bunun ayn zamanda ikincil bir ikoluk, insana gncel
sistemleri anmsatan simlatif bir ikoluk olduu syle
nebilir. Bu sistemler akl almayacak kadar ok haber/ bil
giyle dolu olmalarna karn asla douramamaktadrlar.
Bunun her eyi depolayan, yapay belleklere ykleyen ve
total bir yararszlk aamasna doru ilerleyen, dnya ve
bilgi konusunda kayt altna alnabilecek hemen her eyin
dkmn yaparak ortaya koyduu korkun boyutlarda
ki bu bilginin yeniden sunumunu olanaksz klan ilemsel
modernlie ait belirgin bir zellik olduu sylenebilir. Yz
yl sonra cool ve ironiden, patafizik eletiriden yoksun bir
evrende, Kral bnn o koca gbeini insanlara yeniden
anmsatabilecek hibir ey olmayacaktr.
ster dsel zmler bilimi (patafizik), isterse meta
fizik bir dnce sisteminin rn olsun, bu ikolama
lgnl Amerikan kltrne zg en tuhaf gsterge
lerden biridir. Her yerin hayaletlerle sarl olduu byle
bir ortamda, iko, kanser hastalnda olduu gibi her
hcrenin (her ilevin, her yapnn) sonsuz sayda oala
bildii, dal budak salabildii, sanal dzeyde tm uzam
tek bana kaplayabildii, bilgi/haber srecine tek bana
el koyabildii (bu arada feed-backin zaten ikoyu and
ran bir yapya sahip olduu, her trl yapsal ikoluun
anas olduu sylenebilir) ve yararsz bir genetik yinelen
me yoluyla yaamn srdrp, kendi kendine yetebildii
bir gstergeye benzemektedir.
Burada be kiinin ikoluundan deil sistemin i
koluundan, bir kltrn tamamyla mstehcenleme
sinden sz ediyoruz. nsan bedeninin ileyi dzeni bo
zulduunda ve kendine den rol oynayamayacak hale
geldiinde mstehcen bir grnme sahip olmakta, yani
ikolamaktadr. Toplumsal ileyi dzeni bozulduun

36

aresiz Stratejiler

da, toplum kendine den rol oynayamayacak hale gel

diinde ve gerekletirme iddiasyla tututuu bahisleri
yitirdiinde mstehcen bir grnm kazanmaktadr. Her
eyin apak bir ekilde toplumsal tarafndan belirleniyor
gibi grnd, tm meknlarn toplumsal tarafndan i
gal edildii, hibir eyin toplumsaln elinden kaamad
bir yerde btn bunlar btnsel bir grnm arz eden
effaf ve hayaletlerden oluan evrende herhangi bir dei
iklie yol amamaktadr.
Bu ikoluk da ayn hayaletler dnyasna ait bir eye
ve ierikten yoksun bir toplumsal biim olarak bir o yana
bir bu yana salman balonlara benzemektedir. ikoluk
toplumsaln gncel, biimden yoksun grnmne sa
hiptir; baka bir deyile kendi kendisiyle uzlama, ken
di kendine yetme ve kendi kendini ynetme konularnda
gerekletirilebilecek ideal bireysel paradigmaya benze
mektedir. Bunlar szcn gerek anlamnda birer vcut
deil, her an her yerde karlaabileceimiz bir tr kan
serli inorganik varlk rnekleridir.
Yeme, ime konusuna bir son vermeden nce (bu i
koluun yemeye imeye zorlanma ya da gemite kalan bir
dneme duyulan zlemle hibir ilikisi yoktur) bir Ameri
kan mutfandan ne kadar sz edilebilirse toplumsaldan
da o kadar sz edilebilir diyebiliriz. Amerikan mutfanda
ki lezzet olay devasa bir caydrma giriimine benzemekte
dir; baka bir deyile asl kokularndan arndrlan besin
lerle komik ve yapay soslar retilerek kendilerine sentetik
bir yntemle o eski tatlan yeniden kazandrlmaya allr
gibidir. Bu olay yeni filmlere, o eski filmlerin byleyicili
ini (glamour) katmaya almak (flavor) gibi bir eydir.
Baka bir deyile bu durum, stdyoda kazandrlan yapay
bir ekicilik ve byleyici modellere benzeme adna kii
sel zelliklerden vazgemek anlamna gelmektedir. Top
lumsaln iinde bulunduu durum da bundan ok farkl
deildir; baka bir deyile tpk lezzetten yoksun bir sos
gibi, toplumsal da, ilevsel adan, iinde yzdmz

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

37

sorunlara zm retmekten aciz bir konumdadr. liki,

denetim, ikna ve caydrmadan oluan, yasaklarn kitlesel
ya da bireysel dzeyde tehir edildii bir toplumsal gr
nmnden (sociosphere) sz ediyoruz; baka bir deyile
Have a problem? We solve it!* mstehcenliin ta kendi
sidir. Tm yaplar ters yz edilmi, gzler nne serilmi,
her ey herkesin gzleri nnde olup bitmeye balamtr.
Bu durumla Amerikann her yerinde karlaabilirsiniz.
O salkm saak havai hatl elektrik ve telefon hatlarndan
balayarak (tm ebeke aktadr) ev iinde kendisine gi
derek daha ok grev yklenen insan bedenine, yiyecek
kutularnn stndeki bitmez tkenmez bilgilerden aylk
gelir (maa) ya da zek katsaysnn tehirine, insan bi
tap dren gsterge bombardmanndan beynin hangi
yansnn eletiri ilevini yerine getirdiini belirleme hr
sna edeer bir g tutkusunda bile bu mstehcenlikle
karlaabilirsiniz...
Yaamda her an deitirilebilen kararlar dzeni he
men her eyi programlama gibi bir arzuya kar direnememekte; hemen her ey saplanty andran bir karar sreci
ve tze balanmaya allmakta; bir zamanlar snflar,
proletarya ve atmann aynas saylan toplumsal, yerini
zrl insanlar adl kalc bir tze brakmaktadr. Tarihi
elikiler artk zihinsel ya da fiziksel zrl patafizik bir
grnme sahiptir. Bu saplantsallam toplumsal d
nm srecinde bir tuhaflk vardr. Bu tuhafla kona
bilecek en doru tehis; geri zekl ya da iko grnml
olan gibi zrl toplumsal da yok olmaktan korkmaktadr
eklinde olabilir. Koyduu politik oyun kurallan geersizleen ve inandncln yitiren bir toplumsal, geride kalan
salarla birlikte kendine bir tr politika-tesi yasallk ka
zandrmaya almaktadr. Kriz ynetiminden sonra sra
da, bile bile ak veren ve anormal boyutlara ulaan bir

* Bir sorun mu var? Biz gzeriz! ev. notu.

38

aresiz Stratejiler

autogestion dnemi vardr.

Bir zamanlar herkese yetenekleri kadar verilirdi, sonra
herkese ihtiyac kadar denildi, bugnse herkese zr
kadar verilmektedir.
Bir anlamda iko, sahip olduu beden sayesinde cin
sel ayrmlamann elinden kap kurtulmutur. iko bir
vcut, cinsel eksikliini, evresindeki boluu yutarak
kapatmaktadr. Bu ikoluk, simgesel adan, vcudun
kendilerinden ayrlmak istemedii ya da sevebilmek ama
cyla kendilerinden uzaklamay baaramad eylerin
oluturduu bir ikoluktur. Burada vcut, kendine ait
olanla olmayan birbirinden ayramamaktadr. ikonun
vcudu, ibkey ya da dbkey bir ayna gibidir. iko,
kendini olduu gibi yanstacak dz bir aynay henz bu
lamam biridir.
ocuk, eylerin d grntlerinden yola karak
dsel olanla, yeniden canlandrlm (simgesel) grnm
arasndaki ayrmn farkna varabilirken (bu ayrmlama
dnemine ayna evresi** denilmektedir) ikonun byle bir
ayrmlama sorunu yoktur. Dolaysyla kendi bana zihin
* Ak veren bir ynetim biimi, toplumsal her trl amazla
kar karya getirmitir. te size bir alegori: A B D nin her ye
rinde kaldrmlar, tekerlekli sandalyede oturan zrl insanlar
dnlerek yeniden dzenlenmitir. Bunun zerine ynleri
ni kaldnm talarndaki kntlar sayesinde bulan krler, gi
decekleri yn anp trafik kazalarna kurban gitmeye ba
lamlardr. Sonuta anayollarn kenarlarna krler iin raylar
denmitir. Ancak bu kez de tekerlekli sandalyeler raylarn
arasna skmaya balamtr.
**Ayna evresi: Jacques Lacan tarafndan psikanalize hediye edil
mi olan bu terim, ocua ait bir Benin oluabilmesi (ocuun
aynada kendi imgesini tanyabilmesi) ve imgesel btnln
salayabilmesi iin 6-8. aylar arasnda yaad deneyim sre
sidir ev. notu.

Politika-tesi(re) Ait Biimler

39

sel bir blmleme yapamadndan (aynada) yansyan bir

imgeden yoksun bir vcut iinde iinmeye devam eder.
Doada iko ya da mstehcen hayvanlar yoktur.
Bunun nedeni herhalde hayvanlarn o ayna evresini yaa
mam olmalar deildir. Hayvanlarn kendilerini aynada
seyretme gibi bir sorunlar olmadndan mstehcenle
meleri de sz konusu deildir. Oysa insan aynada kendini
grmeden yaayamayan bir varla benzemektedir. iko
insan bu aynaya bakma szlemesini tek tarafl feshet
mi birine benzemektedir. Sanki, aynadan yansyan bir
grntye sahip olmak istemeyen, batan kartc bir
yansmayla gurur duymaktan vazgemi, vcudunu ken
di yz gibi grmeyen biridir. Bu ikoluk salg bezleriyle
ilgili olmaktan ok aynaya bakma ve mstehcenlikle ilgili
bir rahatszlktr.
Bedeni bir gsteri arac haline sokan eyin ne oldu
unu syleyebilmek kolay deildir. Ama en azndan bu
gsteri arac zellii sayesinde biimler ve hareketten eko
nomi yaparak kendi kendisiyle dalga getii sylenebilir.
Dans vcudu tepkisizlikten kurtarrken, hareket hare
ketsizlikten kurtarmakta, baklardaki ekicilikse onun
varlm ya da yokluunu ifade edebilmektedir. Ksaca
vcut bir ayartma nesnesi olmaya almaktadr. Btn
bu zelliklerden yoksun bir iko vcudun mstehcen bir
grnme sahip olduu sylenebilir.
Gereksiz kilolarn simgesi olan ikoluk, sonunda
cinsellii de bir gereksiz bir eye dntrmtr. ikoy ile klon (tekillik anlamnda) ortak bir zellie sahiptir.
Henz bir klonla karlamam olmamza karn onu en
iyi aklayabilecek biimin ikoluk olduu sylenebilir.
Klon gibi ikonun da amac, gnn birinde ikiye bl
nerek bir balama kendine tpatp benzeyen ikinci bir i
ko yaratmak deil midir? Kendince bir transseksel olan
ikonun da amac cinsel retimin tesine geerek ikiye
blnme yoluyla (klon) reyen canllar dnyasnda ken
dine bir yer edinmek deil midir? Blnerek oalan bir

40

aresiz Stratejiler

vcudun, genetik blnmeyle oalan bir vcuttan pek

fark yoktur.
Klonlama srecindeki tersliin kkeninde, genetik
ana babann (Oidipus tipinde olmayan) sureti (tpksnn
ayns) saylabilecek canllar retme zorunluluu vardr.
Bu durumda klonlar bir kadna ya da bir erkee benze
mek durumundadrlar. Oysa klonlama srecinde cinsel
ilikiye gerek yoktur. Klon gereksiz bir cinsel organa sahip
olmakla birlikte bunun, Bataillem szn ettii u her
nne gelenle birlikte olmann yol at cinsel gereksiz
likle bir ilikisi yoktur; nk Bataillem szn ettii ge
reksiz cinsellik, yararsz bir kalntya benzemektedir. Tpk
insanlarla hayvanlarda hangi amaca hizmet ettikleri ok
iyi bilinmedii iin insana anormal ve irkin gelen organ
lar ya da fazlalklar gibi. Cinsellik bu haliyle artk anlam
retmekten aciz tuhaf bir ayrmlama, kanserli bir gelime
srecine benzemitir (insanlk ve cinsellik tarihi boyunca
lp gitmi bir yn ayrmlama biimi vardr).
Belki de her organda dierine benzer bir ekilde geli
me itkisiyle ayn izgisel ve hcresel srece boyun eme
eilimi vardr. Canllarn tamamyla birbirlerine benzer bir
ekilde ve ngrlenden ok daha hzl bir ekilde geli
mesine Freud lm itkisi diyordu. Bunalm ya da felaketin
etkileyemedii bu srecin sonsuz bir gelimeden baka
bir amac yoktur.
Ancak bir an gelmekte ve bir eyler bu sreci dur
durmaktadr. Oysa ikolukta bu sre durmamaktadr.
zgn hatlarn yitiren vcutta, doku yaps tek dze ge
liimini srdrmektedir. Bu, daha ok kendine zg bir
grnme sahip ancak cinselliini yitirdiinden sonsuza
dek srp gidecek kanserli bir yaylma biiminden baka
bir eye benzemeyen bir vcuttur.
Uber den Begriff der Ekstasis als Metastasis (Metastaz
Trnden Bir Kavram Olarak Kendinden Geme) balkl
yaptnda Franz von Baader, kendinden gemeyle(/ken

Politika-tesifne) Ait Biimler *41

dini kaybetmeyle) bir tuttuu metastaz kavramn, henz

hayattayken kendi amalarnn tesine gemek, peinen
lmek gibi bir ey olarak nitelendirmektedir. ikoda da
buna benzer bir eyler vardr. iko da henz hayattay
ken kendine ait l vcudu yutmu birine benzemektedir.
Kendi vcudunu yutan biri imanlayacandan bu du
rumda iman vcudun kendisi bir fazlala dnecektir.
Bu olay yararsz bir organdaki tkanmaya benzemektedir.
iko, bir anlamda kendi cinsel organn yutmu birine
benzediinden, yutulan cinsel organ bu azmanlaan v
cuda mstehcen bir grnm kazandrmaktadr.
Yaam tehdit eden, onu ete kemie brnm ya
rarsz bir ey gibi gsteren Baaderin bu kendinden ge
mi, metastatik lm biimini gncel haber sistemlerini
de iine alacak ekilde geniletebiliriz. nk l anlam
peinen canl bir anlamlama sreci iine yerletiren gn
cel haber sistemlerinin de metastaz aamasnda olduklar
ve bu durumun, gereksiz bir protez rnei, bol miktarda
yararsz haber retimine yol at sylenebilir. Pornog
rafi konusunda da durum farkl deildir; baka bir de
yile dsel bir plaklk evreni izlenimi yaratan ey, l
cinselliin bile bile tm ayrntlaryla gzlerinizin nnde
cereyan eden bir cinsellik sreci iine yerletirilmesidir
(l emein, canl emek stndeki etkisinden daha nce
sz etmitik). Bylelikle pornografi sayesinde cinsellik de
sonunda gereksiz bir eye dnmektedir. te asl ms
tehcen olan da budur; zira burada sz konusu olan ey
grlen ok saydaki cinsel iliki deil, cinsel ilikinin ar
tk gereksiz bir eye dnm olmasdr.
Btn bunlara ne gerek var diyebiliriz (zira burada
dolayl bir ekilde bile olsa bize anlalmaya allan bir
eyler vardr). Hangi eytan vcudun hissettii dayanl
maz cinsel arzularn bylesine arptlarak sunulmasna
neden olmaktadr (zira burada gsterilen bir ey varsa o
da doymak bilmeyen cinsel arzulardr).
Yoksa bu da normal oalma hzna kar gelen kan-

42

aresiz Stratejiler

erli hcrelerin gerekletirdikleri trden bir devrim mi

dir? Eskiden devrimler politik bir ierie sahipti. Bu dev
rimler arzulan, enerjileri ve beyinleri bask altna alnm
bireylerle gruplar tarafndan gerekletiriliyordu. Artk
byle devrimlerle karlalmyor. nk, iinde yaa
makta olduumuz ada devrim artk genetik bir gr
nme sahiptir. Bu metastaz yapm kanserli hcrelerin
gerekletirdii trden bir devrimdir; baka bir deyile en
gellenmesi olanaksz bir yaam tutkusuyla, denetlenmesi
olanaksz bir yaylma hz. Bu da bir devrim saylr ama bu
devrimin diyalektii yoktur. Bu bilinsizce gerekletiri
len devrimi anlama ve aklama konusunda zorlanyoruz.
Kanserli oluumlarn mantkl bir aklamas yaplabilir
mi? Kanserli oluumlarda karmza kan bu yararsz
gelime belki de toplumsal oluumlardaki hipergereklie
uygun bir biimdir. Kansere yakalanm bir vcutla, bu
vcudun rettii kanserli hcreler sanki genetik kodla
ra, DNA komutlanna bakaldrm gibidirler. Burada v
cut nesnel tanmna bakaldrmaktadr. Bu, daha nce
aklanan antikor dzenlerindeki bozulma gibi patolojik
bir eylem midir? Somatik ve psikosomatik veriler stne
oturan geleneksel patolojiye gre insan vcudu dtan ge
len fiziksel, toplumsal ve psikolojik saldrlara kar tep
ki gstermektedir; baka bir deyile bu da ynelik bir
tepkidir. Oysa kansere yakalanm bir vcudun tepkisi
ie yneliktir; baka bir deyile vcut kendi i rgtlenme
dzenine bakaldrmakta ve kendi yapsal dzenini boz
maya almaktadr. Bu olay sahip olduu zgn tanm
dan bkan insanolunun, kendini organik bir hastaln*
* Bu hem blnm, hem de duygusal adan bask altna aln
m metafizik vcut patolojisinde metastazn bir anlam yok
tur. iko, klon ya da kanserli vcut bir protez, bir metastaz,
an hastalkl bir gelimeye benzemektedir. Hibir eyi yanstamayan bu vcut asndan hayal kurma ya da bask altna
alnmann da bir anlam yoktur. Bir anlamda b u vcudun bi
linalt yoktur. Bilinalt yoksa psikanalize gerek yoktur. Bu

Politika-tesifne) Ait Biimler

43

kucana atmasna benzetebiliriz.

ikoluk da bir tr (deliliktir) hastalktr! nk o
yalnzca normal vcut morfolojisine kar gelen bir i
man deil, imandan daha da iman biridir. Onu kar
tyla karlatrmann bir anlam yoktur. Ondan olsa olsa
anlamsz kilolara sahip, normal vcut llerini oktan
yitirip iki, kat irilemi ve hipergerek bir varlk olarak
sz edebiliriz.
imanlk patolojisiyle ilgili uyanlar umursamayan
iko, diyet ve psikoterapi srecine de srtn dnerek ba
ka bir mantksal evrene yerlemitir. Bunu bir erek ya da
referanstan yoksun eylerin bir tr i ie geme yntemiy
le kendi ikizlerini rettikleri katsaysal oluum stratejisi
olarak adlandrabiliriz.
ikoluk, gelecekte bamza gelebilecek olaylar ko
nusunda gzel bir rnek tekil etmektedir. Belli bir oyun
kuralnn bulunmad bir yerde eyler diyalektik mantk
(.Aufhebung) yerine iki ya da sonsuz sayda oalabilmelerini salayan devrimci bir olaslatrma mant (Steigerung)
erevesinde deiip dnebilirler.
Hz, kusursuz bir devingenlik rneidir; nk devi

da yeni bir patolojinin balangc demektir; baka bir deyile

varlklarn itkiler ve younlamadan ok yaylma ve boaltma
yntemiyle srdren cinsellikten yoksun, sonsuza dek ikiye
blnme yntemiyle oalabilecek hcrelere, normal gelime
den ok hastalkl bir gelime; ayartmadan ok genetik aktanm zelliine sahip (artk bir aa benzeyen ve alar gibi alan
vcutlara) sonsuza dek ikiye blnebilecek varlklara zg bu
klon kkenli (kronik) melankoli yabancmz deil. B u insana
ve topluma zg narsis -cinsel ayrmdan yoksun ve tanmlan
mas imknsz- melankoliyle yakndan tanyoruz. Psikana
lizin bu hastalkla bir ilikisi yoktur. Zaten psikanaliz ancak
simgesel (dilsel) metaforlar konusunda konuabilir; farkl ya
da biim deitirme stne kurulmu kendisiyle hibir ilikisi
olmayan bir dzen ya da metastaz konusunda syleyebilecei
bir ey yoktur.

44

aresiz Stratejiler

nimin tersine bir anlam, bir amac yoktur; dolaysyla de

vinimle ilikisiz bir eydir; baka bir deyile hz, devinimin
kendinden gemi biimidir. Bu adan hzla, kusursuz
bir arpk vcut rnei olan ikoluk arasnda bir benzer
lik vardr. ikoluk, vcudun kendinden gemi biimidir;
nk iko, aynaya bakmak yerine kendini bir vcuda
sahip olduunu inandrmaya alan biridir. Canetti yle
demektedir: Yalnzca deiik szcklerle tekrarlanabilen
tmceler kesinlikle dorudur.
REHNE
iddet anomik, terrse anormal bir eydir. iko rne
inden yola karak, terrn, siyaset dnyas ve dzenini
deforme eden dbkey bir aynaya benzedii sylenebilir.
Bir bakma terr demek siyasetin sonu demektir. Terr
artk yalnzca iddetle aklanamayacak baka bir man
tksal evrene sanki rastlantsal, insanlar olduklar yere
mhlayan, birbirlerine korku alamalarna yol aan bir
evrene aittir. iddetten daha iddetli olan bir ey varsa
o da terrizmdir. Oyun kuralndan yoksun bir evrende,
politika-tesi adl sarmaln bu an ulara trmana uy
gun bir biim olduu sylenebilir.
Yaam belirsiz bir sre iin askya alman rehine ne
l biridir ne de diri. Bir insann rehine olarak alnmas;
alnyazs, ecel gibi eylerle deil, aklamasn yapmaktan
aciz kald tamamyla nedensiz, rastlantsal bir anssz
lkla ilikilidir. Rehine olmak kuralsz bir lm kalm oyu
nu oynamaya benzer. te bu yzden rehinenin kendine
yabanclamas sz konusu olmad gibi, yabanclama
ve dei toku terimleriyle aklanmas da olanakszdr.
Rehine kesinlikle istisnai konuma sahip olan bir insan,
potansiyel bir ldr.
Rehine lmeyi gze alma olana elinden alnm biri
olup, yaam baka bir eyin teminat olarak gsteril
mektedir. Bu insan ileden kartan bir durumdur; zira
bulunduu konumda rehinenin gze almas gereken bir

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

45

risk yoktur. O, szcn gerek anlamnda koruma al

tna alnm biridir; zira artk bir almyazsma bile sahip
deildir.
Kendi rzasyla lmeyen bir rehineye kurban dene
mez; nk yaamnn elinden alnma nedeni baka bir
ldr. Rehine, bireysel zgrlne yabanclam biri
deil, zgrl geici olarak elinden alnm biridir.
Bu durumla sava srasnda da karlalmaktadr.
Sava d bir edeerlik ilkesine gre, ldrlen her su
baya karlk on rehine ldrlr. efleri uruna rehin
olmay kabul eden uluslar bile vardr. rnein Hitler,
sava kazanamayan bir Alman halkn lme mahkm
edecektir. Nkleer strateji alanndaysa sivil halk ve byk
metropollerde yaayan insanlar genel kurmay bakan
lklar tarafndan bir rehine gibi grlmektedirler; baka
bir deyile sivil halkn lm ve byk metropollerin yok
edilmesi caydrc kant olarak kullanlmaktadr.
Hepimiz birer rehine saylrz. Bundan byle her bi
rimiz birer caydrc kant olarak kullanlacaz. Nesnel
rehineler konumunda bulunan varlklar olarak neyin
karl olduumuz belli deil. Yoksa ipleri kimin elinde
tuttuu belli olmayan, bir tr deitirilmi almyazsma
m sahibiz? Emin olduumuz tek ey lm terazisindeki
bize ait kefenin ipini elden karm olduumuzdur. Bun
dan byle simgesi nkleer g olan istisnai bir bekleyi
ve askya alnma srecinde yaayacaz. Dehet saan bir
tanrnn nesnel rehineleri olarak ipimizin son kez hangi
olay ya da kazadan sonra kimin tarafndan ekileceini
bilemiyoruz.
Hepimiz ayn zamanda birer znel rehine konu
mundayz. Kendi yaammz baka bir eyin teminatna
benziyor. Kelle koltukta, lm tehlikesine bile bile lades
diyoruz. Byle bir kural ancak sizi tm risklere kar si
gortalayan bir toplumda geerli olabilir. Rehinenin iinde
bulunduu durum bundan farkl deildir. Toplum bizi
nce hastaneye yatrp (hospitalises) sonra da rehin al

46

aresiz Stratejiler

maktadr (hostage). Gvenliinizin salanmasndan kast

ne l ne diri olmanzdr. Rehine de paradoksal bir ekil
de ayn konumdadr.
Terrist eylem ya da rehin almann yol at anonim,
milyonlarca insan kapsayan, biimsel ve rastlantsal so
rumluluk akla gelebilecek en abartl ve komik sorumluluk
biimidir. Oysa konuya biraz younlamak, terrizmin as
lnda, elikili bir ekilde hepimizi hem her eyden sorum
lu hem de hibir eyden sorumlu tutmayan bir sistemin
yedii byk haltlarn emir kulluundan baka bir ey
yapmadn grmemizi salamaktadr. nk nne ilk
kan ldren bir terrizm, bundan byle gerek yaam
larmzda boyun eeceimiz anonim sistemle, anonim ikti
dar ve anonim terr tarafndan anonim bir ekilde alnm
karan infaz etmekten baka bir i yapmam olacaktr. Bi
rini yok etmek istiyorsanz onu ldrmeyin, milyonlarca
insann olaya duyarsz kalmasn salayn yeter. Terrizm,
somutlaarak kendini yadsmak, baka bir deyile snr
sz ve belirsiz bir sorumluluun (herkes her an iin her
eyden sorumludur) gereklerini yerine getirmek demektir.
Terrizmin, neden olduu inanmas en g sonulardan
yola karak, liberal ve Hristiyan insanlk anlayna uy
gun bir ekilde davrand sylenebilir; baka bir deyile
btn insanlar birbirleriyle dayanma iinde olmaldr
lar, rnein, sen u anda burada olsan bile Kalktadaki
sefaletten sorumlu saylrsn, trnden bir dnceyi ya
ama geirmekten baka bir ey yapmad sylenebilir.
Terrizmin korkunluundan sz ederken sormay unut
tuumuz bir soru varsa o da terrizmin, znde, korkun
ve terrist saylabilecek evrensel bir sorumluluk duygu
sundan kaynaklanp kaynaklanmaddr.
inde bulunduumuz paradoksal durum yle zetlene
bilir: Hibir eyin anlam kalmadna gre her ey ku
sursuz bir ekilde yryp gitmelidir. Bundan byle hi
kimse hibir eyden sorumlu tutulamayacana gre en

Politika-tesifnej Ait Biimler

47

nemsiz olayn bile muhakkak birine ya da bir eye at

fedilmesi gerekecektir. Herkesin her eyden sorumlu ol
duu bir ortamdaysa herkes her an her olaydan sorumlu
tutulabilecektir. Gnmzde her anormalliin nedenini
aklamak, her dzensizliin nedenini ve sulusunu bul
mak zorundayz. Bunun da bir tr terr ya da terrizm
biimi olduu sylenebilir; baka bir deyile bu byk,
kk demeden gerekleecek her olaydan kendini so
rumlu tutmay istemek gibi bir eydir. Bu sorumluluk
duyma hastalna yol aan eyse yalnzca sonularla il
gilenen bir sistemde olaylarn nedenlerinin artk kimseyi
ilgilendirmiyor olmasdr.
Toplumlanmz tehdit eden gvenli bir ortamda yaama
sorunu, uzun bir sre nce zgrlk sorununun yerini al
mtr. Bunun nedeni felsefi ya da ahlki dzeyde gerek
leen bir deiimden ok sistemlerin nesnel durumlarnda
grlen deiikliktir. Bu durumu yle zetleyebiliriz:
bir zamanlar grece dank, lakayt ve aa yukar
her eyi denetleyebilecek bir konumda bulunan sistem
zgrlk retmekteydi;
daha farkl bir konumda (kendi kendine eki dzen
verdii, denetledii, feed-backvs. gibi olanaklara sahip ol
duu bir ortamda) sistem gvenlik retmeye balad;
hem geliigzel hem de anormal boyutlarda bir ge
lime gsterdii ve doyum noktasna ulat son aamada
sistem panik ve terr retmekle meguldr.
Bunlar anlamsz, soyut dnceler deil, sistemin iinden
getii nesnel durumlardr. Bu yaklamn sorumluluk ya
da trafik dzeni iin de geerli olup olmadn sorabili
riz. Bize gre ikisi arasnda bir fark yoktur. Yaamn tm
alanlarnda zgrlk, gvenlik ve terr aamalarndan
getik. nce kiisel sorumluluk, sonra denetim (sorumlu
luun nesnel bir sre tarafndan yklenilmesi) sonra da
(genelletirilmi sorumluluk ve sorumluluk duymazsanz

48

aresiz Stratejiler

fena olur, yani antaj aamas) terr.

Ortaya byk terr sistemlerinin kmasna, yani
kaza sonucu gerekleen lmlerden korunma ad altnda
sistemli ve rgtl lmlere yol aan ey, (bizim zgrlk,
hukuk ve verimlilik sistemimizin kabul edemedii) kaza
sonucu gerekleen lm skandalim telafi etme dn
cesiydi. Biz ite bylesine dehet verici ve mantkl, yani
lm reten sistemlerin kaza sonucu lme son verdik
leri bir ortamda yayoruz. Zaten terrizmin bu sistemli
lmn (terr) yerine seici bir mantk, yani rehine man
t koyarak hibir sonu elde edemeden mcadele etmeyi
srdrd ey de bu mantktr.
(Anonim bir terr yerine seici bir terr mantn ye
leyen Papa bile, Hristiyanlkta ilenmi gnahlar ba
latmak iin kurban olmay seen sa modelinde olduu
gibi, Mogadiulu rehinelerin yerine kurban olmay ner
mitir. Ancak bu kendini feda etme giriiminde kendine
ramen parodiyi andran bir eyler vardr, zira gndeme
getirdii zm yntemi gncel sistemlerin neremeyecekleri bir model zerine oturtulmutur. nk gncel
sistemlerde itici g kendini kurban etme deil, yok etme;
seilmi bir kurban deil, devasa boyutlara varan bir
anonimliktir). Bu, iinde bulunduklar durumdan lerek,
yani kendilerini kurban ederek kurtulmaya alan te
rristlerin balanmasn gerektiren bir durum deildir.
Zira byle bir davran anonim terr rtsnn ucunu bir
anlna kaldrmaktan baka bir ie yaramamaktadr.
Ortada balanmas gereken bir su yoktur; nk re
hineler gibi terristler de bu eylem srasnda anonimlemekte ve bir isme sahip olmalarnn bir anlam kalma
maktadr.
Daha nce terr eylemlerinin gerekletirildii me
knlardan sz etmitik. Bunlar hava alanlar, elilikler,
paralanm blgeler, lke snrlan dmda kalan blge
lerdi. Yabanc bir lkenin tmn rehin alabileceiniz en

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

49

kk mekn bir eliliktir. Yolcularyla birlikte havala

nan bir ua dman toprann havada uan bir zerresi
olarak nitelendirebiliriz. Bu durumda bir lkeyi andran
uak bir rehine gibi alglanabilir, nk bir eyi rehin al
mak demek, onu bulunduu ortamdan, balamdan skp
alarak terrn belirledii bir ortama tamak demektir.
Bu duruma dnyann her yerinde rastlamakla birlikte en
somut biimiyle dnyamz epeevre saran yldzlara ait
uzayda karlayoruz.
Dnya artk terrn egemenlii altnda bulunan
bu no mans landden ynetilmektedir; baka bir deyile
dnyamz szcn gerek anlamnda bu corafi snrlar
tesine ait, gezegen d bir yerlerin rehinesine dnm
gibidir. Terrn belirledii mekn denildiinde akla gel
mesi gereken ey budur; baka bir deyile herkes mev
cut dnya dzeninden sorumlu tutulmaktadr. Bu dzeni
bozacak tehlikeli bir eylem dnyann yok olmasna neden
olacaktr... Dnyay uzaya yerletirilmi uydularla, bom
balardan daha kesin bir ekilde yok edecek bir yntem
biliyor musunuz? Tm yeryzn ntralize eden ve re
hin alnmasn salayan ey ite bu kesinlikle bir mekna
benzemeyen boluktur. Biz artk uzaya gndermi oldu
umuz uydularn uydularna dntk.
Uzaydan denetimle, terr eylemlerinin gerekleti
rildii meknlar arasnda byk bir fark yoktur. Dnya
evresinde uan asker ve sivil amal uydular, tpk iine
kapatld meknda bana her an bir eyler gelebilecei
korkusuyla yaayan, yani nce szcn gerek anlamn
da korkudan len sonra da ldrlen* rehine gibi, gezege
nimize ait uzay boluunun neresinin kime ait olduunu
* Uzaydan denetleme dncesi terrn olabilecek en kk
ve bireysel dzeylerde ortaya kmasn engelleyen bir rnek
deildir; baka bir deyile egemenlii altnda yaadmz
dzenden biz sorumluyuz. B u dzen ciddi bir ekilde tehdit
edildii takdirde, psikolojik adan hepimiz kendimizi yok
etmeye programlam durumdayz...

50

aresiz Stratejiler

belirlememizi olanaksz klarak bamza her an bir eyler

gelebileceini dnmemize yol amaktadrlar.
Terr eylemlerinin gerekletirildii bir mekndan
sz edilebiliyorsa, bu durumda bu meknda gerekleen
rehine al verilerinden de sz edebilir. Bir bakma her
rehin alma olay, her terrist eylem sanki bir bakasn
dan esinlenmektedir. Bu durum insann, dnyada bir
zincirleme politika-tesi terrist eylemler gerekletirildii
(halbuki politikaclar zerimizde kesinlikle bu trden iz
lenimler brakmamaktadrlar) izlenimine kaplmasna yol
amaktadr. Tpk Melanezya takmadalarnda hi kesin
tiye uratlmadan srayla her adada gerekletirilen kula
trenleri gibi, kutsal bir haber nitelii tayan terrist
eylemler de dnyann bir ucundan dierine kesintisiz bir
elektrik akm eklinde tamabilmektedir.
Rehine al veriinin devreye girmesiyle insan, insan
olmaktan karak bir baka eyin karl, gerekletirilmesi-olanaksz-kusursuz-bir-dei-toku biiminin arac
haline gelerek euro-petro-dolarla, dalgalanmaya brakl
m paralarn ikizine benzemitir. lkeleriyle her trl
balantlar kopan bu paralar altn ve ulusal para birim
leriyle llemez bir hale gelmi ve gerekte bu paralan
borsa gibi bir yerde (gcl anlamda) alp satabilmek bile
olanakszlamtr. Ancak bu paralar gkyzne gnderil
mi soyut bir stnlk ve denetim lgnlm temsil eden
uydular gibi dnya lkeleri arasndaki yolculuklarna de
vam etmekte ve asla gerekletirilemeyecek olan soyut bir
total dei toku lgnlm temsil etmektedirler. Bu ayn
zamanda dnyann yrngesine yerletirilen bombalann
temsil ettii gerekletirilmesi olanaksz ve kusursuz bir
sava biimidir.
insan olarak hepimiz hem birer rehine, hem de birer te
rrist saylrz. Bu dei toku dzeni efendilerle kleler,
egemenlerle bamllar, smrenlerle smrlenlere ait
olan dier dei toku dzeninin yerini almtr. Kle ve

Politika-tesi(ne) Ait Biimler 5 1

proleter zerine oturtulan aklamalar sona ermi, bun

larn yerini rehine ve terristle ilgili aklamalar almtr.
Yabanclamayla ilgili aklamalar sona ermi, bunlarn
yerini terrle ilgili aklamalar almtr. Bu aklamalar
dierlerine oranla ok daha berbat eyler olmakla birlikte
en azndan liberal dzenin zlemini ekmemizi ve tarihin
bize oyun oynamasn engellemektedirler. Bundan byle
politika-tesi bir dneme girmi bulunuyoruz.
Tm dierleriyle birlikte politika alannda da antaj
burcuna girmi bulunuyoruz. Yaamn tm alanlarnda
karmza kmaya balayan bu sorumluluk lgnl bir
tr caydrma grevi yapmaktadr.
Bu ii sahip olduumuz kimliin rehinesine dn
meye kadar gtrdk; baka bir deyile bu kimlikten
ykml olmak, kendi hayatimzdan sorumlu olmak zo
rundayz (bu gvenlik nleminin ad muhtemelen sosyal
sigortadr). Kendi kendimiz olmaya, konumaya, haz al
maya mecburuz, aksi takdirde... aksi takdirde ne olur?
Buna kkrtma denir. eylerin olduklarndan baka bir
ekilde grnmelerine, kendilerini gizlemelerine, meydan
okuma ve karmak bir grnme izin veren ayartma s
recinin tersine, kkrtma, zgrlnz kstlamakla
yetinmeyip bir de sizi nasl biriyseniz yle grnmeye zor
lar. Kkrtma asla olduunuzdan baka trl grnme
nize izin vermez (yleyse kkrtma simgesel bir cinayettir,
nk siz asla o kii olamazsnz, ama o kii gibi grn
meye mahkm edilebilirsiniz).
Gdmleme evreninde de egemen olan mantk bu
dur. Gdmleme, tehdit yntemiyle iddet reten yumu
ak bir teknolojidir. Bililerini tehdit etmek istiyorsanz bu
ii ancak bir bakasna ait bir eyleri, rnein o kiinin bir
smm, hassas olduu bir konuyu, en ok arzu duyduu,
en ok keyif ald eylerden birini renerek, ona ac ek
tirecek bir ey, yaama hakkm elinden nasl alabilecei
nizi bilerek yapabilirsiniz. Psikolojinin tm dallaryla ilgili
bir ey olan gdmleme srecinin sahip olduu aralar

52

aresiz Stratejiler

bunlardr. Biz isteklerimizi karmzdakine ite bu zorla

ma yntemiyle kabul ettiriyoruz.
Bireyler byle bir dzende birbirlerinden bir ey is
terlerken (ak, tutku ya da ayartma srelerinde karla
lann tersine), kendilerine yaplan duygusal tehditlere,
dierinin arzularna boyun emek zorunda kalmaktadr
lar. rnein, Onu bana vermezsen, depresyona girerim
ve bunun sorumlusu da sen olursun; beni sevmezsen
lmmden sen sorumlu olursun ve doal olarak seni
sevmeme izin vermezsen, lmnden kendin sorumlu
olursun. Ksaca herkes sanki karsndakinden bir yant
bekleme, onu yant vermeye zorlama hastalna yakalan
m gibi davranmaktadr.
Rehin alnmak istemiyorsanz, dierlerini rehin aln.
Hem de hi tereddt etmeden. Bu herkesin uymas ge
reken tek zorunlu kural, tek kouldur. Politika-tesi tek
koul kitlelerin dayattklardr. Politika-tesi tek eylem,
bizim politika tesi sefaletimizi ortaya koyarak bundan en
olumsuz sonulan kartan eylem biimiyse terrizmdir.
Hangi dnya grne sahip olurlarsa olsunlar terristler
hep ayn ekilde davranmaktadrlar. Rehin almann ilet
meye alt politik bir mesaj yoktur; nk politik a
dan bu anlamsz ve herhangi bir sonuca yol amayan bir
eylemdir. Yol at herhangi bir sonu yoktur; nk olay
her seferinde kmaz bir sokakta bitmektedir. Grnte
bir sreklilik tayan siyasi olaylar da aslnda herhangi bir
sonuca yol amyorlar. Oysa srekli zm retilmesini
salayacak bir sre ok daha ilgin olurdu. Eskiden dev
rim olarak adlandmlan bu zm gnmzde dillerden
drlmeyen bir aldatmacaya dnmtr. Terrizm
ise devasa bir aldatmacadan baka bir ey deildir.
Grne gre terrist eylemler anlam retimine
kar deildirler. Hibir eyin gizlenmedii bir evrende te
rrizm eylere eski anlamlarm kazandrmaya almak
tadr. Bunu gerekletirebilmek iinse aklna insanlan
ldrmek ve buna karn toplumsal aldrmazlk srecini

Politika-tesifne) Ait Biimler

53

hzlandrmaktan baka bir zm gelmemektedir. Terrist

eylem insanlar kendine zg bir biimde etkilediinden
onu effaflk dzeninin felaket zelliklerine sahip youn
lam, saydam bir biimi olarak bizi epeevre kuatan
tm dier yaygn biimlerden ayrp, onlara kar kullana
biliriz. Terr, bizim bir trl zemediimiz bir bulmacaya
benzemektedir; baka bir deyile gizliden gizliye giderek
yaygnlaan bir terr sorunu ancak younlatrlp grle
bilir bir hale getirilerek zlebilir.
Gnmzde eyler kendi kendilerini diyalektik (Aufhebung) bir ekilde ap geerek devrime yol aamazlar.
Terrizm, ironi ya da simlasyon gibi eylerin bir devrime
yol aabilmelerinin yolu ok hzl bir ekilde oalmalar,
son tanmayan, snr tanmayan bir art sreci iine gir
melerinden gemektedir.
u anda geerli olan kendinden geme (extase) man
tdr, yoksa diyalektik mantk deil. Dolaysyla terrizm
iddetin kendinden gemi (extatique) biimidir. Dolay
syla devlet toplumun kendinden gemi biimi, porno
cinselliin kendinden gemi biimi, dolaysyla msteh
cen de sahnenin kendinden gemi biimidir, vs. Eletirel
ve diyalektik anlamlarm yitiren eyler kendi kendilerini
ancak ok hzl bir ekilde yaygnlap, ortal sarp sar
malayarak ve grnr hale gelerek aabilmektedirler.
Keza Virilionun szn ettii saf sava da byle bir ey
dir; baka bir deyile hemen her yerde her an kabilecek
gerek d bir savan kendinden gemi biimi. Uzay
aratrmalar da dahil olmak zere yaamn her alannda
her ey birbirini tekrar etmekten baka bir ey yapma
maktadr. Yaamn her alanna olaslatrma ve tekrarlar
mant egemen olmaya balarken bizi de umursamazlk
adl bir kendinden geme biimine mahkm etmektedir.
Bask altnda ve aresizlik iinde yaayan insanlar tara
fndan gerekletirildiinde terrizm, rehin alma eylemleri
politik bir nitelie sahip olabilirler (baz durumlar iin bu

54

aresiz Stratejiler

hl geerli bir dncedir). Aslnda her ulus ve grup iin

terrizm ve rehin alma gnmzde kanksanan, sradan ey
lemlere dnmtr. rnein, SSCB Sakharovu ldrp
Afganistan ilhak etmek yerine, Sakharovla Afganistan
rehin almakta, yani Souk savan iplerini germemi iste
miyorsanz g dengelerini bozmayn trnden bir yak
lam sergilemektedir. ABD ise SSCBne kar Olimpiyat
oyunlarn rehin almakta, yani Oyunlarn sona ermesini
istemiyorsanz geri adm atn demektedir. Petrol reten
lkelerse Batya kar petrol rehin almaktadrlar. Btn
bunlar insan haklan ya da baka eyler adna knamak
anlamszdr. Bu evre oktan alp geilmitir. Bu caydrc
sistem gereini en iyi bilenler rehin alanlardr (zaten bu
yzden sistem onlar ahlkszlkla sulamaktadr).
Daha genelinde hepimizin toplumsal tarafndan re
hin alnd sylenebilir; baka bir deyile Toplumsalla
ma srecine katlp sermayenizi, salnz, arzularnz
bu dorultuda ynlendirmez... toplumsallamay redde
derseniz yok olup gidersiniz. yleyse insann arzularn
gerekletirebilmek amacyla kendi kendisini rehin almak
zorunda kalmas o kadar da tuhaf bir dnce deildir.
rnein, iine kapandklar yerden lnceye kadar kma
yan lgnlar da bundan baka bir ey yapmamaktadrlar.
Yasaktan daha beter olan bir ey varsa o da antajdr.
Cezadan daha beter olan eyi biz caydrma olarak adlan
dryoruz. Caydrma bunu yapmayacaksn deil, bunu
yapmayacak olursan trnden bir taktik gtmekte ve
daha ileriye gitmemektedir. Burada tehdit olasl askda
braklmaktadr/ertelenmektedir. antaj ve gdmleme
sanatnn bel kemiini bu askya alma/erteleme sreci
oluturmaktadr. Erteleme terre zg tipik bir zelliktir;
zira rehin alma olaynda rehine lme mahkm deildir,
bekletilen, yani lm ne kadar sreyle ertelenecei belli
olmayan kiidir. Bu rnekten yola karak bizim de nk
leer sava tehdidi altnda yaadmz ancak bunu doru
dan bir tehdit eklinde deil, srekli ertelenen bir nkleer

Politika-tesi(ne) Ait Biimler *5 5

sava tehdidi eklinde yaadmz sylenebilir; byle bir

antaj sistemi dnyay yok etmekten ok onu gdmlemeye alan bir sisteme benzemektedir.
Bu durum yasaklarn yol at iddet stne kurul
mu bir iktidar ve iliki biiminden ok baka bir iktidar
ve iliki biimini zorunlu klmaktadr. Zira belli bir alan
da belli bir konuyu kapsayan bu iliki biiminde yasak
ineyebilmek mmkndr. Oysa bir zorunluluk nitelii
tamayan ya da yasal bir dayanaktan yoksun ima ykl
antaj sistemi (bundan byle neye kar misilleme yapti
belli olmayan ve yaptrm gcnden yoksun bir yasa s
tne kurulu bir caydrma yntemi bulmak gerekmektedir)
bilmeceyi andran bir terr srecine benzemektedir.
Bildik yasak ve iddet srecine son veren terr msteh
cen bir eydir.
Karlkllk/dei toku srecine son veren antaj
mstehcen bir eydir.
Hatta rehine bile mstehcendir. nk rehine aln
d sre iinde temsil ettii hibir ey yoktur (bu msteh
cenliin tanmdr). Rehine tehir edilmekten baka bir ie
yaramaz. Bir imgeden yoksun tamamen nesnelemi bir
varlktr. lmeden ortadan kaybolan biridir. Tam ortadan
kaybolaca anda yaamasna izin verilmi, yaam askya
alnm biridir.
Aldo Moroyu karan Kzl Tugaylannki (doal olarak
kendisinden bir an nce kurtulmak isteyen Hristiyan
Demokratlarn da ibirliiyle) bu trden bir zaferdir. Kzl
Tugaylar Moroyu devre d brakarak, onun temsil ettii
bir ey bulunmadn ve dolaysyla hileen bir devletin
eanlamls olduunu gstermilerdir. Derisi yzlen ik
tidar anonim, sradan bir cesede dnmtr. ktidarn,
bir arabann bagajmda, insanlk adna utan verici bir
durumda bulunabilecei gsterilmitir! Bu mstehcen ve
aklanmas olanaksz bir durumdur; nk geleneksel
politik dzende bir kral ya da bir prensi rehin almak kim

56

aresiz Stratejiler

senin akima bile gelmezdi; bu insanlar ldrlr ve l

bir kral ya da prensin cesedi bile insanlar etkilerdi.
Kendisinden kurtulamadnz bir rehine msteh
cenlemektedir (Kzl Tugaylar, Moro olaynda bu olguyu
kantlamlardr). Bu, bir lnn mstehcenliine benze
mektedir; zaten bu yzden l politik adan bir ie yaramamaktadr. lerek mstehcen bir varla dnen Moro
yznden iktidar da mstehcenlemitir (Moroy u ka
ran Kzl Tugaylar bu konuda ok baarl olmular ancak
Moronun lm byk sorunlara yol amtr. Zira lmek
bir ie yaramyorsa, ortadan kaybolmay bilmek gerekir.
ldrmek bir ie yaramyorsa ortadan yok etmeyi bilmek
gerekir).
Eli aya balanm ve az tkanm bir vaziyette bir
arabann bagajmda bulunan Yarg Urso"yu hatrlayn. Bu
lunduu srada l deildi. Tam tersine, bamda bir kulak
lk, sesi sonuna dek alm bir radyodan ykselen senfonik
bir mzik dinlerken, yani transistorize bir halde bulundu.
Kzl Tugaylar, nedense her seferinde bu kutsal pislikleri
komnist parti binasnn nne brakmaktadrlar.
Kurban etme ve ritel dzenindekinin tersine, ter
rizme zg bu bilinli tehircilik ve ahlkszlk, onun ile
tiim aralaryla olan yaknlm aklamaktadr. nk
iletiim aralar haberin ahlkszlk aamas olarak nite
lendirilebilir. letiim aralarnn terrizmin varlk nedeni
olduklar sylenmektedir. Gerekten de terrizm zgn
bir politik eylem olarak tek bana var olamaz; baka bir
deyile terrizm, iletiim aralarnn rehinesidir. Tpk ile
tiim aralarnn terrizmin rehinesi olmas gibi. Bu son
suza dek srebilecek bir antaj oyununa benzemektedir.
Burada herkes herkesin rehinesiyse o zaman toplumsal
iliki denilen ey kesinlikle lm demektir. Bu ksr dngsel antaj dzeninin stne oturduu bir terim varsa o
da kitlelerdir. Kitleler olmasayd ne iletiim aralar diye
bir ey olurdu ne de terr.
Bir rehine ya da rehin alnm bir ey konusunda ve

Plitika-tesi(ne) Ait Biimler

57

rilebilecek bir ilk m ek varsa o da kitlelerdir. Baka bir

deyile kitleler istedii gibi davranamayan, tedavlden
kalkm artk kendisine hibir yerde rastlanmayan bir
zneye benzerlerken, bir nesne olarak ele alndklarnda
onlar aklayabilmek kesinlikle olanaksz hale gelmekte
dir. Rehine gibi kitleler konusunda da yaplabilecek pek
fazla bir ey yoktur, yani insan kitlelerden nasl kurtula
bileceini bilememektedir. Rehine ve rehin alnm kitleler
kendilerini rehin alanlardan, belleklerden silinmeyecek
byle bir intikam almaktadrlar. Bir gdmleme stratejisi
oluturulabileceini ya da gdmlemenin stratejik bir i
leve sahip olabileceini dnenlerin iinden kamadk
lar konu da budur.
Eski gnlere duyulan zlemin de etkisiyle gnmzde
hl gdmlenmi edilgin bir varlkla etkin bir gdmleyiciden sz edilebilmektedir. Eskiden egemenlik ve iddet
stne oturan ilikiler, iinde yaamaya baladmz yeni
yumuak teknolojiler dnemine ancak bu ekilde yanst
labilmektedir. nemli gdmleme rneklerinden birinde
yararlanlan karlkl grme, kamuoyu yoklamalar ve
dier ynlendirici katlm biimlerinin kullandklar soru/
yant adl en kk birimde sorunun artrd bir ya
nt vardr. Oysa soruyu soran kii de yant verenden daha
zgr bir konuma sahip deildir; nk soruyu ynelten
kii ancak yant nceden belli olan sorular sorabilir. y
leyse gdmleyici konumunda bulunan da gdmlendii
sanlan insan da ayn ksr dngsel srecin bir paras
dr. Burada bir gdmleme stratejisinden sz edilemez;
nk her iki taraf birbirlerini karlkl olarak gdmlemektedirler. yleyse kazanma ya da kaybetme konusun
da her ikisi eit ansa sahiptir.
Berabere kalma stratejisi konusunda Moro olay
gzel bir rnektir. Bu olayda iletiim aralar kara kutu
grevi yaparken; grntleri hibir tepki vermeden, b
ylenmi bir ekilde izleyen kitlelerin amplifikatr grevi
yaptklar sylenebilir. Burada drt oyuncunun yer ald

58

aresiz Stratejiler

ancak sorumluluu hi kimsenin yklenmedii devasa bir

dngden sz ediyoruz. Politika-tesi bir evrende dekor ve
oyuncular srekli deimektedirler.
Saydam bir kiilie sahip olan Moronun benliinde,
asl rehin alman ey (kendini bize alglatan ama bize ula
amayan, bizim de ona kendimizi alglatp kendisine ula
amadmz) varlm hissedemediimiz, ortalkta grn
meyen devlettir. te yandan Moroyu rehin alan terristler
de yasa d ve ele geirilmeleri olanaksz kiilerdir. Gerek
devlet gerekse terristler ayn anda bir iktidar ve kariktidar oyunu oynamaktadrlar. Bu durumda bir pazarlk
tan sz edilemez; nk her snrsz sorumluluk sistemin
de olduu gibi birbirlerini rehin alan devlet ve terristler
asndan Moronun lm, iki taraf arasnda pazarl
yaplacak bir eyin kalmadm gstermektedir. Gelenek
sel toplumda sorumluluun snrlan vardr, zaten bu yz
den o toplumda iler yolunda gitmektedir. Oysa insana
snrsz sorumluluk ykleyen ya da eskiden karlkl an
lamaya yarayan bugn ii boaltlm terimlerle anlam
l hibir diyalogun kurulamayp karlkl konumaktan
baka bir ey yaplmayan bir toplumda, sistem, her konu
da insann kanm dondurmak ve bylemekten baka bir
ey yapmamaktadr. nsanlk tarihine Rnesans, Venedik,
Kilise, gz yanlmas, opera gibi nefis gsteriler armaan
eden talya, bugn de bize tm talyan toplumunun su
ortaklyla gerekleen bereketli ve barok bir terrorismo
dellarte (terrizm gsterisi) sunmaktadr.
Yarg Ursonun karlmasyla birlikte bu konuda bir
adm daha atlmtr. nk bu olayda resmi devletle
kar karya gelenler bu kez zgr ve yasa d terristler
deil, tam tersine, kapatldklar hcrelerden yarglk tas
layan tutuklu terristlerdir (oysa Yarg Ursonun tutuk
luluunun simgesel bir anlam vardr). Bu haber gizlilik
deeri tamasna karn iletiim aralar haberi ularan
tutuklulann varlndan habersizmi gibi davranmakta

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

59

dr. Kutuplar yer deitirmitir; yani nce kimlikleri bi

linmiyor gibi davranlan tutuklu terristler kim olduklan
aklandktan sonra politik snfla deil iletiim aralan
snfyla pazarlk etmilerdir.
Gerekteyse burada da pazarlk konusu yaplabilecek
bir ey olmad gibi Kzl Tugaylann yaynlanmasn iste
dikleri metinler, politik adan gln metinler olup bu
metinlerde yer alan srlar da bir o kadar glntr. Elle
rindeki rehineleri ne yapacaklann bilemeyen Kzl Tugay
lar gibi, devlet de, zgr olduklannda bu kadar ok can
skmayan parmaklklar ardndaki bu tutuklularla nasl
ba edeceini arm durumdadr.
Sonu olarak bu olaylar srasnda Kzl Tugaylar d
nml bir sorumluluk srecinin olumasna yol aa
caklar ve bu srete devlet, politikaclar ve iletiim ara
lan Yarg Ursonun lmnden en az terristler kadar
sorumlu olacaklardr. Hibir ie yaramayan snrsz bir
sorumluluk dzeninin srdrlmesi sonu olarak genel
bir sorumsuzluk dzenine yani toplumsal szlemenin
bozulmasna yol amaktadr. Burada politik oyun kura
lnn bozulmasna yol aan ey iddet eylemlerinden ok
eylemler konusunda giriilen lgnca karlkl sulama
larla bu eylemlerin nedenleri ve sonulannn yan sra
devlete zg iddet, sorumluluk, adalet vb. deerlerin zor
la devreye sokulmasdr.
Politikaclar byle bir baskya kar direnemezlerdi.
stelik zerlerindeki bu bask: Terrizmden kurtulabil
mek iin ne gibi dnler verirsiniz? trnden dolayl bir
ltimatomla ikiye katlanmaktayd. Bu szlerle terrizmin,
polis devletinin stesinden gelebilecei trden bir ktlk
olduu ima edilmektedir. Bizler de bu mthi neriyi iten
ie benimsemi grnyoruz; nk bunun iin politik bir
bilince gerek yok. nsan kendi kendine bir terr deerlen
dirmesi yaptnda devletin tm yaamsal alanlarn denet
lenmesine ynelik nlemler almasndan, aklc bir iddet
uygulamasna gitmesindense zaman zaman spazm anlan

60

aresiz Stratejiler

eklinde ortaya kan iddet eylemlerini yeleyesi geliyor.

Devletin sahip olduu snrsz gcn bir eyler tara
fndan dengelenmesi gerekir. Bu varl tartmal den
geyi salayan araclar politikaya zg oyunun kuralyla
beraber ortadan kayboldularsa, hi kimseye toplumsal
bir konuma sahip olma hakk tannmyorsa, bu durumda
toplumsal szlemeye son verilmi, yani kii toplumsal
karlar adna sahip olduu kiisel zgrln bir ks
mndan vazgeemeyecek bir duruma dm demektir;
grne gre bunun tek sorumlusu her konuda sorum
luluu stlenmi olan devlettir (burada da artk bir dei
toku olayndan sz edilemez; nk byle bir durumda
birey sahip olduu o zgrlk parseli konusunda pazarlk
etme olanan yitirdiinden bir rehine ya da sosyal g
vence altna alnm biri gibi grnmektedir). Byle bir
devletin ortadan kaybolmaya balayan bu siyaset dnya
syla birlikte, onun yerini alacak radikal ve saplantsal bir
yadsma biimi bulmas gerekmektedir; baka bir deyile
bunun ad devletin kendisiyle bir tr ahlk d toplumsal
szleme imzalad, onunla ayn oyunun kuralna boyun
een terrizm adl saplantdr.
Gnderdikleri ltimatoma yant verilmesini isteyen
terristler devleti kendilerinden daha da terrist olmaya
itmektedirler. Bu arada iletiim aralar da sakalla byk
arasnda bir tercih yapmak zorunda kalmakta, yani ter
rizme bir son vermek istedikleri takdirde, haber yapmak
tan vazgemeleri gerekmektedir.
Rehine sorunu olduka ilgin bir konudur; nk rehine
demek dei toku edilmesi olanaksz bir varlk demek
tir. Oysa iinde yaadmz toplumun temel yasas dei
toku olup, dei tokuun kendine zg kurallar vardr.
Bizim toplumumuzda dei toku giderek belirginliini
yitirmekte, anlamn yitirmi olan pazarlk kurallar ne
deniyle her geen gn daha az ey gerekten pazarlk ko
nusu edilebilmekte ya da her eyin dei toku alan iine

Politika-tesi(ne) Ait Biimler 6 1

ekilmesiyle birlikte dei tokuu olanaksz son nesneler

gn yzne karak pazarlk srecinde hayati neme sa
hip kozlara dnmektedirler.
Dei toku dzeni tarihe karmak zeredir. Oysa
yalnzca bir dei toku (pazarlk) sreci yazgya kar
kabilmemizi salayabilmektedir. Dei toku srecinden
yoksun bir yerde aresizlie, yazgya boyun emek ka
nlmaz hale gelmektedir.
Saf nesne, sahip olduu g nedeniyle elde edilmesi
ya da dei toku edilmesi olanaksz tek eydir. Saf nesne
demek, insann kendisinden nasl kurtulacan bilemedi
i ok deerli bir ey demektir. Saf nesne yaklr ama pa
zarlk konusu edilmez. Saf nesne yok edilir ama intikam
da alnr. Ceset her zaman byle bir ileve sahip olmutur.
Keza gzellik de. Feti de. Saf nesneye bir deer ya da fi
yat biilemez. Hem ok deersiz, hem ok deerli, hem de
yeri doldurulamayacak, neredeyse kutsal bir nesnedir.
Rehine bu iki zellie de sahiptir, yani o hem defter
den dlp, kendi haline terkedilmi kimliksiz bir nesne
hem de tamamen farkl, istisnai, btn dikkatleri stne
ekebilen, tehlikeli ve hayranlk duyulan bir nesnedir. Re
hine de en az bir terrist kadar tehlikelidir. nanmyor
sanz rehineleri serbest brakanlara sorun. Rehine, onlar
stnde en az bir terrist kadar gl bir etkiye sahiptir.
Byle bir durumdan kurtulmak istediklerinde rehine ya
da terristin ldrlmesi arasnda bir fark grmemekte
dirler; baka bir deyile hkmetler duruma gre kurban
olarak ya birini semektedirler ya da dierini.
te btn bu nedenler yznden rehinenin gizli
bir pazarlk nesnesine dntrlebilmesi olanakszdr.
nk rehineye karlk aklnza geleni talep edebilirsi
niz. Baka hibir olayda bylesine bir paradoksla karlaamazsnz; baka bir deyile ait olduu dei toku
dzeninden aniden ekilip alman rehineyle her ey dei
toku edilebilir. inde bulunduu o hem istisnai ve ra
dikal hem de her eyle herkesten yaltlm olmann yol

62

aresiz Stratejiler

at kutsal konum nedeniyle, rehine, dnyada var olan

her eyle dei toku edilebilecek olaanst bir nesneye
benzemektedir.
Burada tpk feti ya da tlsm gibi dnyayla balants
kopartlan rehine de sanki zihin gcyle her eye egemen
olunmasm salayan tuhaf bir ileme araclk etmektedir.
Buna benzer bir durumla zellikle ans, talih oyunlarnda
karlalmaktadr; baka bir deyile bir dei toku arac
olma zelliine son verilen ve kumarda kaybedilecek bir
eye dntrlen para bir anda ancak saf bir nesneye,
yani tamamen yapay, sahte bir ey ya da bir fetie benze
diinde zihinsel bir oaltlma ilemine tabi tutulmakta ve
hemen her eyin karl olabilmektedir.
Fetii, dncenin egemenliini yadsyan gnlk
yaama iade edebilmek nasl mmkn deilse, kumarda
kaybedilen parann da ekonomik dzene iadesi mm
kn deildir. Kumarda kazanlan ya da kaybedilen para
baka bir dzene ait gizli bir yasaya boyun eer gibidir.
Tpk rehineye ekonomik ya da politik bir deer biebilme
olanakszl gibi. Byle bir ey yapacam sanan terrist
yanlmaktadr. Buna karn terrist eylemler insanlarn
rehine asla bir eyle dei toku edilemez, rehineyi verme
karlnda asla bir ey alnamaz gibi bir yanlgya kapl
malarna yol amaktadr. Tpk ikence gren bir insann
ektii aclarn politik karlara hizmet edememesi ya da
ikence yapan kiinin zevk hanesine geirilememesi gibi.
Sonu olarak, terristlerin rehineyi baka bir eyle dei
toku edebilme olasl yok denilecek kadar azdr; n
k onu iinde yaad gerekliin iinden ylesine ani ve
iddetli bir ekilde ekip almlardr ki ayn ekilde iade
edebilmeleri olanakszdr.
Rehin alma, karma ve gzlerden saklama ynte
miyle (bir anlamda onu ei nadir bulunan bir koleksiyon
parasna dntrerek) bir nesne ya da bir insana paha
biilmez bir deer konulmasn isteyerek g ilikilerini
tehlikeli bir hale getirmekte ve olabilecek en st dzeyde

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

63

bir dei toku olay gerekletirmeye almakta ancak

bu giriim paradoksal bir ekilde baarszla uramak
tadr; nk bir insan karmakla yok etmek arasnda
bir fark bulunmadndan, terrist, rehinenin deiim de
erine kendi elleriyle son veren birine benzemektedir. te
yandan ksa bir sre sonra karlan kii olmadan da ile
rin yrdn fark eden sistem (Moro rneindeki gibi)
bir anlamda onu geri almamann kendi yararna olacan
dnmeye balamaktadr. Zira zgr bir rehine, l bir
rehineden daha tehlikelidir; nk bulac bir hastala
yakalanm bir insan gibi, onun da evresine yalnzca k
tlk mikrobu yayaca dnlmektedir (bir devlet ada
m olan Moronun itibarm sfra indirgeyen Kzl Tugaylar
artk hi kimsenin istemedii ve tm siyaset dnyasn
etkileyebilecek, hastaln herkese bulatrabilecek bu
politikacy, bu yaayan-ly iade etselerdi doru bir ey
yapm olurlard; nk o zaman Moroyu balarndan
defetme iini politikaclarn stne ykm olurlard).
Rehinenin baka bir eyle dei toku edilebilme ola
nakszl karsnda terrist sonuta kendi yaamyla rehineninkini dei toku edebilme seeneinden bakasna
sahip olamamaktadr. kisini kader birlii yapmaya zorla
yan bu durum sayesinde aralarndaki tuhaf su ortakl
nn nedeni de anlalmaktadr. Rehineyi bir deerler siste
mi iinden aniden ekip alan terrist, ayn zamanda kendi
kendini bir pazarlk yapma olanandan yoksun brakm
olmaktadr. inde bulunduklar istisnai durum nedeniyle
yasal erevenin dna kan bu dei toku edilebilme
leri olanaksz iki insan bir tr su ortaklna gitmekte,
ikili bir figr oluturmaktadrlar. Bu, insan ayartan bir
figre benzemektedir; bu, hem modem dnyaya zg tek
lm paylama biimi hem de hi kimsenin kesinlikle
ilgi duymad bir lme biimidir.
Belki de rehin almann kesinlikle pazarlk yapmak
gibi bir amac yoktur; nk rehin alma eylemi dei
toku srecine bir son vermekten baka bir ey yapama

64

aresiz Stratejiler

maktadr. Terristin sorunu rehineden nasl kurtula

ca deildir. Bu iinden klmas olanaksz, zgn bir
duruma benzemektedir. Terrizm aniden ortaya kan ve
iddete bavurarak artk dei toku sreci diye bir ey
kalmadn gsteren topik bir eylemdir. inde yaa
makta olduumuz bu kanksanm tarihsel durumu, yani
artk dei toku sreci ve kurallaryla birlikte toplumsal
szlemenin de sona erdiini her seferinde sahneye dei
toku srecinin kesinlikle yrmediini gsteren bir oyun
koyarak sergilemektedir. Karmda muhatap olarak alabi
leceim biri olmayacaksa o zaman elimde kalan zgrlk
ve haklar konusunda kiminle grecek, kiisel haklar ve
zgrlkler konusunda kimin kapsn alacak, beni ki
min temsil ettiini nereden bileceim?
Karnzda konuacak bir muhatap bulabildiiniz, seve
seve katlandnz, gvendiiniz toplumsal szleme ve
aklc dei toku, yani karllk ve umut dzeni artk sona
ermitir. Bunlarn yerini meydan okuma ya da kkrtma
ya dayal akl almaz bir istisnai speklasyon sreci alm
gibidir. Rehin alma olaynda ite bu trden, yani ok ksa
sren, mantk d, saniyelerle ifade edilebilecek bir spe
klasyon sreciyle karlalmaktadr. Politik bir nitelie
sahip olmayan rehin alma eylemi daha ok insann dgcn zorlayan bir tezgh, gerekletirilmesi olanaksz
dsel bir dei toku biimi ve byle bir dei toku bi
iminin neden gerekletirilemeyeceini bire bir gsteren
bir olaydr.
MSTEHCEN
nlenemeyen bir umursamazlk, bir boluk duygusu, bir
ikoluk ve terr dzenine ait olan btn bu figrler ayn
zamanda yitirilen bir illzyon, oyun ve sahne dzenine ait
mstehcen figrlerdir.
ikoda artk vcut diye bir eyin varlndan sz edi

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

65

lemezken, rehine dei toku, mstehcenlikse cinsellik

dzenine bir son vermektedir, vs. Keza toplumsal, siyasi
dzen ve stnde oyunlarn sergilendii tiyatro sahnesi
diye bir ey kalmamtr. Artk sr, mesafe bilinci ve illz
yon retme yeteneini yitirmi bir dzende yayoruz.
Simlakrlar zerine oturtulan bir egemenlik biimi
artk tamamyla unutulup gidilmitir. Oysa kltr demek
simlakrlann kolektif bir ekilde paylalmas demekken,
gnmzde bu kltr anlayna gerek ve anlamn zorla
paylalmas gibi bir srele kar klmaya allmak
tadr. Eer bir egemenlik biiminden sz edilecekse bu
yalnzca grnmlere egemen olma eklinde ifade edilebi
lir. Eer bir su ortaklndan sz edilecekse bu yalnzca
illzyon ve sm n kolektif paylam eklinde olabilir.
Bir illzyon retim dzeni ve biimi olduunu unu
tarak varsaymsal bir gerek ve gereki biimlerin peine
taklan herkes mstehcenlik tuzana dm demektir.
Bir illzyondan sz edilebilmesi iin sahneye, mstehcen
likten sz edilebilmesi iinse geree ihtiya vardr.
Terristlerin hi durmadan birbirlerinin ayns saylabi
lecek terr eylemleri gerekletirmelerinde insan hem
korkutan hem de byleyen bir eyler vardr. Bu kark
duygular doann eseri olup bu doal karkla son ve
rebilecek tek ey illzyondur/kandrmacadr. Bu birbirle
rinin ayns olan terr eylemlerinin birbirlerinden ayrlma
sn salayabilecek tek ey illzyondur/kandrmacadr.
Gerekten daha gerek kadar berbat bir ey dne
miyorum. Bu konuda klon ve u illzyonist hikyesinde
yer alan otomat rneklerini verebilirim. llzyonist
hikyesinde insan dehete dren ey doal varln,
yapay bir varlk tarafndan kusursuz denilebilecek bir
ekilde taklit edilerek geri plana drlmesi deil (n
k illzyonistin imal ettii bu otomat insana zg tm
hareketleri kusursuz bir ekilde taklit edebildiinden oto
mat illzyonistten ayrabilmek neredeyse olanakszdr),

66

aresiz Stratejiler

tam tersine, insanlarn yapay bir varl doal bir varlk

olarak alglamalardr. Bir skandala benzeyen bu olayn
acmaszca eletirilmesi gerekir. nk doal olanla ya
pay olan birbirinden ayrmamz engelleyen bir doa ka
dar korkutucu bir ey olamaz. Seyirciler stnde byle
bir benzerliin yol aaca korkuyu sezinleyen illzyonist,
illzyonun sahip olduu etkileme ve kandrma gcnden
yararlanarak otomatn yapmas gereken az ok mekanik
bir grnme sahip hareketleri taklit ederek sahnede bir
otomat bulunduunu kantlamaya almaktadr.
illzyonun gcne sahip olmayan, yani insan batan
kartmayan bir ey cansz ve korkutucu bir eydir. Ceset,
klon ve daha genelde gereiyle grntsnn birbirlerine
kartrld her ey insan ancak korkutabilir. llzyonun
sona erdii yerde karmza lm kmaktadr.
Gerei gerekten, gerei kendisinden daha da ger
ek grnenden ayrabilmek (bu durumda gerek annda
pornografik bir nitelie sahip olmaktadr) ve mstehcen
leen geree, adna benzerlik denen u doal ile yapay
arasndaki iren su ortaklna kar mcadele edebil
mek iin illzyonu eski salna ve gcne kavuturmak
gerekir. nk doal olann yapay olandan ayrlmasn
salayan bu ahlk d ve uursuz gce biz ayartma diyo
ruz. nk terre ayartmadan baka bir eyle kar koya
bilmek olanakszdr.
illzyon retimine ynelik tm sahneler ortadan kalk
m, illzyon tm gcn yitirmi, trensel dzen ya da
oyun kuralnn zorunlu kld mesafe bilinci yok edilmi,
yani yaamn tm alanlarna karklk egemen olmutur.
Btn rollerin birbirlerine kartrldklarn gsteren, bu
karmaay en gzel ekilde davuran sreler erotikle
tirme ve cinselletirmedir. zellikle, her zaman karman
orman ve mutsuz bir grnm sunan psikolojinin ortaya
kmas birbirlerinden farkl oyun alanlar ve oyun kural
larnn yok olmasyla ilgili bir olaydr. llzyon sahnesi,

Politika-tesifne) Ait Biimler

67

yani u temel sahnenin yerini asla bilinalt rn hayali

bir teki sahne alamaz.
illzyon sahtekrlk yapmaya almaz; nk aklla
mantkla aklanamayacak gstergelerden yararlanr,
sahte gstergelerden deil. Kendilerinden yararland bu
gstergeler araclyla bizi byleyen illzyon, anlam ta
lebimize karlk verme gereksinimi duymaz.
Genelde byleyici bir ey olan imgenin gerekten
daha zarif bir grnme sahip olmasnn tek nedeni iki
boyutlu olmasdr; bu da onu her zaman daha ekici kl
mtr (nk biz eytann egemen olduu bir evrende ya
yoruz). Keza gz yanlsamas denilen ey resme bir ger
eklik yanlsamas ekleyerek onun sahteden daha sahte
bir grnme sahip olmasna neden olur. Biz bunu ikinci
dereceden bir simlakr olarak adlandryoruz.
Ayartma da sahteden daha sahte bir eydir; nk o
da kendilerine anlamlarn yitirttii geree benzer gster
gelerden yararlanr. Ayartmann hem gstergeleri, hem de
insanlar aldatt sylenebilir. Hayatnda bir bak ya da
bir szckten hi etkilenmemi, tamamyla gstergelerin
rettikleri bir illzyona teslim olmam, annda grnm
lerin egemenlii altna girmemi; baka bir deyile sahte
bir dnyann tesine geerek, tamamyla yapay bir evre
nin paras olmak istememi ka kii vardr?
Sahte bir ey bizim doru bildiimiz eyden kuku
lanmamza neden olurken, sahteden daha da sahte g
rnml bir ey bizi baka dnyalara gtrp, kendine
hayran brakmaktadr. Gerek dnyada terazinin kh
doruluk kefesi ar eker k yanllk kefesi. Ayartma s
recinde (burada sanat yaptlarm gz nne getirin) sahte
sanki hakikatin tm gcn eline geirmektedir. llzyon
sanki hakikatin tm gcn ele geirmektedir. Bu sreci
durdurabilmek mmkn mdr? Artk ne gerek vardr
ne de doru bir gerek aklamas. Mevcut enerjiden ok
daha gl bir eneji sayesinde ortaya bir biim kyor,

68

aresiz Stratejiler

sahtenin enerjisi gerein gcn ele geirebiliyorsa ya

da iyilik, Ktln enerjisine sahip olabiliyor ve bunlar
karlarmak yerine bir tr tuhaf biimsel arptma bir
biim iinde baka bir biimin, bir enerjinin daha gl
ters bir enerji iinde alglanmasrna izin veriyorsa bu sre
ci engelleyebilmek mmkn mdr?
An ulara trmanma srecini belirleyen ey ters sonulann ayn anda ortaya kmasna neden olan mantktr.
Belki de mstehcenlik ve ayartmann yol atklan sonulann radikal bir ekilde karlanlmas gerekiyor. Belki
de onlan bir araya getirip iinden klamayacak bir ekle
soktuktan sonra ikisini birden ayn anda incelemek gere
kiyor.
Keza kumar parasnn sahip olduu kesinkes ms
tehcen grnm ve deer konusundaki gizli yanlsamaya
ok arprcr bir aklama getirilebilmektedir.
Kumarda ortaya konan parann bykl, deer
kavramnn anlamszlaarak ortadan kaybolmasma ne
den olmaktadr. Bunun potla ve harcama dzeninde
karlalan deer yasann inenmesiyle bir ilikisi yok
tur. Bu Bataillem ok da bilinli bir ekilde retmedii bir
topyadan baka bir ey olamaz; nk ekonomi politiin
dleyebilecei en son ey budur. Kumarda parann re
tilmesi ya da yok edilmesi gibi bir eyden sz edilemez;
nk kumar paras deerini yitirdikten/anlamszlatktan sonra para grnmnde yeniden ortaya kan bir
eye benzemektedir. Kumar paras yalnzca d grn
m paraya benzeyen, kazan ve kayp szckleriyle ifade
edilen bir eydir.
Kumar kesinlikle mstehcen bir oyundur, nk sa
hip olduu bir anlam ya da deer yoktur; baka bir deyile
kumar paras sahip olduu deeri tamamen yitirmi, bo
kadn edeerlisi saylabilecek bir eydir. Yalnzca oyna
yanlar arasnda gidip gelebilmesi iin biimsel deiikli
e uratlm, yalnzca bir byleme, biimsel bir tutku,

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

69

insana verdii yzeysel zevkin hem belli edildii hem de

gizlenmeye alld bir eydir. Kumar paras bir gste
ri arac, deerin kendinden gemi anlamsz biiminden
baka bir ey olamaz.
Kumarn hi kimse tarafndan zlememi bir sim
varsa o da kumarda para diye bir eyin bulunmamasdr.
Bu olay iktidarn sim denilen eye benzemektedir, zira
iktidarn sim diye bir ey yoktur. Kumarda para ne bir z
ne bir tz ne de bir deere sahiptir. Kumar, var olmayan,
hayali bir parayla oynanan bir oyuna benzemektedir.
Parann varlnn tm simgesel arlyla hissedildi
i ekonomi politik ve dei toku dzeninde bunun tam
tersi bir durumla karlalmaktadr. Bu dzende, para,
mstehcenlemesine izin verilmediinden keyfi bir oyun
kuralna boyun een kusursuz bir simlakr paylamna
benzemektedir
Kumarda bir sr varsa o da parann hibir anlama
sahip olmamasdr. Burada para bir grnmden ibaret
tir. Burada grnmler oyunuyla keyfi bir oyun kural,
deerin sahip olduu tz yitirmesine neden olmaktadr.
Zihinsel dzeyde gerekletirilen toplama ve arpma
ilemleri gibi kumar esnasnda da inanlmaz miktarlara
varan paralarla oyun oynanabilmesinin nedeni ortada bir
parann bulunmamasdr. Bu durum, kim en ok terimi
belleinde tutabilir oyununa benzemektedir; baka bir
deyile szcklerin anlamlan unutulduunda, bellee ok
daha fazla terim yerletirilebilmektedir.
Burada sz konusu olan ey tketim ya da harcama
deildir, zira insann para ve deeri tketebilmesi iin on
lara tutku derecesinde bal olmas gerekmektedir. Tpk
yasak ineyebilmek iin yasalara tutku derecesinde bal
olmak gerektii gibi. Bunlar scak, yani somut tutkulardr.
Oysa kumarda nemli olan tutkuyla ballk, inan deil
srdr; tpk var olmayan para ya da bir grnm kazan
drma ve biimsel deiiklie uratma gc (baka bir de

70

aresiz Stratejiler

yile oyunun sahip olduu mutlak simlasyon gc) gibi.

Bu, cool bir tutku, kendinden gemenin souk/soyut bir
biimidir. Oyun kural ve grnmlere zg vahi ritele
katkda bulunan her ey gibi souk kanllk da kumara
zg bir eydir. Souk kanl olmak bir eylerin gizlenme
sini salarken ayn zamanda tm dikkatlerin oyuncunun
yz stnde younlamasna neden olmaktadr. Souk
kanl olmak grnmlerin tesinde yer alan baka bir
eylere, ilahi glerin oyuna katilma biimlerine ve znel
grnmlerin gerisindeki gizli nesnellie eki dzen ver
mektedir.
Sahte, gerein tm gcne sahip olabiliyorsa -ki biim
sel adan bu illzyon ve ayartmann ulaabildii en st
dzeydir- bu durumda gerek de sahtenin tm gcne
sahip olabilir demektir; ite bu mstehcen bir biimdir.
Gerekten daha gerek grnen eye mstehcen di
yoruz. Tpk bir film ekrannn tamamn kaplayan cinsel
ilikiyle ilgili grntler gibi. Bunlar ok abartl boyut
lara sahip' olup cinsellii anlamsz bir biime indirgeyen,
cinsel ilikiyi tekrar tekrar gstermekten baka bir ey
yapmayan grntleridir (burada yinelemeden baka bir
gerekten sz edilemez). Burada cinsel ilikinin cinsel ili
ki grntsyle iftletii sylenebilir. Tpk iko bir v
cut ve metastaz yapm kanserli hcreler gibi cinsellik de
burada kendini organlar ve orgazm grntleri eklinde
tehir eden bir eye benzemektedir. Bu cinsel ilevlerin
basit, komik ve aalanm bir biimi deil, tam tersine
cinsel ilevlerin bilinli bir ekilde abartl boyutlara ta
nmasdr. Burada cinsel ilikiden daha gereki cinsel
iliki grntleri sunulmakta, cinsel ilikiye cinsellik kalmaya allmaktadr. Bu grntlerde mstehcen olan
iftleen bedenler deil cinsel ilikinin zihinsel yinelen
mesi, giderek artan gereki grntlerin neden olduu
pornografik boyutlara ulaan cinsel organlardr.
Ayartmann insan byleyen boyutlara ulamas

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

71

na neden olan da yine ayn sretir. Mstehcen olan bir

ey varsa o da ekran kaplayan, ancak hibir ey ifade
etmeyen devasa cinsel organlardr (pornografik evrende
karlalan en byk eksiklik ayn oranlara ulamayan
bir duyarlk ve zevk alma srecidir). Bir anlama sahip ola
mayan, u noktaya ulam bir zevk alma annn kurgu
marifetiyle yalnzca birka saniye gsterilmesine ayart
ma denir. Her iki durumda da salt biimsel bir cinsellik,
srekli byyerek kendinden geen biimlerle karlal
maktadr.
Yalnzca nitelik deil, nitelikten yoksunluk konusun
da da byle bir kendinden gemeden sz edilebilir; baka
bir deyile ntr biimler de kendinden geme yntemiyle
yaygnlaabilir, kendi kendilerini var edebilirler. O zaman
da ortaya akl almaz mstehcen eyler kar. Gerekten
de pornografi ntr biimleri tehir eden ve zorla yaygn
latran bir sanattr.
Cinsellie dayal mstehcenlik hem insani niteliklere
sahiptir, hem de ikiyzl bir eydir; nk bizim ms
tehcenlie genel bir biim vermemizi engellemektedir.
Cinsellie dayal mstehcenlik tamamen biimsel, ok
abartlm imgeler iinde kaybolup giderek, grnmez ol
mann salad ekicilii de yitirmektedir.
nk grnenden daha da grnr olmaya ala
na mstehcen diyoruz.
Grnmeyenden daha da grnmez olmaya alanaysa sr diyoruz.
Sahne, grlenler dzenine ait bir eydir. Oysa ms
tehcene ait bir sahneden sz edilemez; olsa olsa ok abartl
boyutlara ulaan bir grsellie sahip eylerin ortal kap
lamasndan sz edilebilir. Btn sahneleri yerle bir eden
eyi mstehcen olarak adlandnyoruz. Mstehcenlik, ad
zerinde, kt nam sahibi bir eydir. nk eyleri hipergrnrlk boyutuna tayan mstehcenlik ayn zamanda
onlarn sonunun habercisi, bir tr kyamet gstergesidir.

72

aresiz Stratejiler

Tm gstergeler mstehcenlemiti!-, yoksa yalnzca kaba

saba bir cinsellik ieren ve cinsellii canlandrmaktan aciz
gstergeler deil. Sr lnce, mstehcenlik bizim iin bir
almyazsna dnmtr. Tm bilmeceler zldn
de yldzlar snmeye balamaktadr. Srlan aa kartp
gzler nne sermekle yetinmez onlan grnrden daha
da grnr bir hale getirir, yani mstehcenletirir, tm
illzyonlan kolaylkla anlalr bir hale getirirsek o zaman
gkyzyle dnya arasndaki balant kopmaktadr. Bi
zim kltrmzde yok olmadan nce her ey bir cinsellik
aamasndan gemektedir. Bu idoller, gstergeler, kurum
lar ve sylevlerin ruhuna ilemi bir ehvet dknl
eklindedir, yoksa kutsal bir fahielik eklinde deil. Sy
levlerin ruhuna ileyen bu mstehcen antrmalarla, bu
mstehcen ses tonlar ayn zamanda onlarn ortadan kay
bolularnn da en somut gstergesidir.
Cinsel yalnzca cinsel, toplumsal da yalnzca toplumsal
olarak kald srece mstehcen diye bir ey olamaz. Oysa
gnmzde her ey nasl mstehcenletiriliyorsa ayn e
kilde de toplumsallatnlmaktadr; baka bir deyile biz
toplumsal ilikiden, cinsel bir ilikiden sz eder gibi sz
ediyoruz. Bu artk sra d zelliklere sahip masals bir
toplumsallk deil insanlar birbirlerine yaknlatrmaya,
(gzle kotak lens arasndaki gibi) birbirleriyle balant
kurmaya iten, bir protezi andran, sigortacnn kendi ken
dini sigortalamas trnden zavall bir toplumsallktr. Bu
yas tutan bir toplumsala, yani nereye doru gideceini bi
lemeyen bir grubun iine dt bir trl sona ermeyen
bir yanlsamaya benzemektedir. Bireyde nasl bir cinsellik
taknts varsa insan gruplannda da yle bir toplumsallk
taknts vardr. Cinsel anlamda her ikisinin de reyememe gibi bir saplants vardr.
Gnmzde hepimiz birer toplumsal ii saylrz.
Oysa bir iten baka bir eye benzeyemeyen bir toplum
sal da neyin nesidir? Olgusal ve hukuksal varlndan ok

Politika-tesi(ne) Ait Biimler

73

piyasadaki arz, tketim ve dei toku miktaryla doru

orantl bir varla sahip olabilen toplumsal, kendini pazar
ekonomisine ait sradan bir eya gibi grdnden yalnz
ca zorla yeniden retilebileceine inanmaktadr. Reklama
bile inand sylenebilir; nk ister iletiim aralar, is
ter ideoloji ve sylevler araclyla olsun yapti tek ey
kendi reklamdr.
Kamusal enerji, daha dorusu masals ve inam
hlyalar kurmaya srkleyen toplumsal enerjinin (en
youn illzyon biimleri topyalardr) giderek tkendii
bir dnyada, toplumsal, akl d boyutlara ulamakta,
giderek ikolamaktadr. Byle bir grnme sahip olan
toplumsal sizi sarp sarmalayan ana, memeli, hcreli,
cinsel organa sahip bir bedene benzemektedir. Eskiden
kahramanlara gnmzdeyse zrl, tk, dejenere,
geri zekl ve uyumsuz insanlara endekslenmi toplum
sal, artk muazzam bir saalc analk irketine dn
mtr.
Toplumsal ancak belli snrlar iinde, yani bir efsane,
oyun, aln yazs hatta bir meydan okuma biimi olma
y srdrebildii lde var olabilir; yoksa kesinlikle bir
arz talep oyunuyla saf d edilecek bir gereklik eklinde
deil. Vcut cinsel bir arz ve talep oyunu tarafndan yok
edilmi ve toplumsal gibi o da gzel bir ayartma nesnesine
dnmesini salayan efsanevi gc yitirmitir.
Gnmzde szcn gerek anlamnda msteh
cenleen toplumsal, kendisinden nasl kurtulacamz bi
lemediimiz bir cesede benzemektedir. Bundan byle top
lumsaln berbat bir rme evresine girdii sylenebilir.
Tamamyla kurumadan ve lm kendini tm gzelliiyle
gstermeden nce, cesedin, ne pahasna olursa olsun
kesinlikle kt ruhlardan ve eytanlardan arndrld,
szcn gerek anlamnda mstehcen olarak nitelendi
rilebilecek bir evreden gemesi gerekmektedir; zira ne bir
isim ne de temsil edebilecei bir ey bulunmayan l bir
vcudun szcklerle ifade edebilmenin olanaksz grn

74

aresiz Stratejiler

d bu deiim sreci her yeri sarmaktadr.

Nesnel varln ya da irenliini zorla kabul ettirme
ye alan, yani lmn sahip olduu sr ve zarafete sahip
olmayan, ryen bir ceset gibi yalnzca fiziksel ayrma
urayan, hayal gcne son verilerek her eyin gereki
bir grnme sahip olduu maske, gz fan ve bir yze
sahip olmann mmkn olmad bir yerde her ey ya ta
mamyla cinsel bir grnme kavuturulmu ya da lm
demektir. Bu saylanlann tamam hem mstehcen hem
de pornografik olarak nitelendirilebilir.
An anlam yklenen, an yer kaplayan her ey
mstehcendir, dolaysyla bunlann gerei yeniden can
landrma srecinde ly kardklan, yani kusursuz
birer simlakra benzedikleri sylenebilir.
Her ey politika alan iine ekildiinde, politika toplum
sal yazgy belirleyen bir sre olmaktan karak kltrel
bir srece dnmekte ve beraberinde ortaya bir de sefil
bir politik kltrn kmasna neden olmaktadr.
Her ey kltrel alan iine ekildiinde, kltr top
lumsal yazgy belirleyen bir sre olmaktan karak po
litik bir srece dnmekte ve beraberinde ortaya bir de
sefil bir kltrel politikann kmasna neden olmaktadr.
Tarih, ekonomi, toplumsal ve cinsellik iin de benzer
eyler sylenebilir. Bir zamanlar zgn ve birbirlerinden
farkl olan bu kategorileri mantksal adan gidebilecekle
ri en u noktaya kadar gtrdnzde sradanlaarak,
kendilerini yok edecek politika-tesi bir ortamn hazr
lanmasna katkda bulunduklann grrsnz. Biz buna
aresiz stratejilerin sonu sradan stratejilerin balangc
diyoruz.
Vcut, spor ve modann politik anlamlara sahip olduklan ileri srlerek ykc (subversif) bir keif yapld
sanlmtr. Oysa bu trden bir yaklam, aralarndaki
benzerliin analitik ve ideolojik adan sorgulanmasna yol
amaktan baka bir ie yaramamtr. Bu, tm hastalk-

Politika-tesifne) Ait Biimler 75

lann psikosomatik bir kkene sahip olduunu sylemek

gibi bir eydir. Hi kimseye bir yaran olmayan gzel bir
keif; baka bir deyile byle bir yaklam biimi onlann
daha alt kategoriler eklinde tanmlanmasndan baka bir
ie yaramamaktadr.
Politika, kltr, toplum, cinsellik, psikoloji alanlarnda
karlalan bu genel durum sonlarnn gelmi olduunu
gstermektedir. Bu genel durumu en gzel ekilde ifade
eden semptomsa akla gelebilecek her ekli alabilen okdisiplinli bir bilim anlaydr. Burada her disiplin dier di
sipline ait ie yaramaz kavramlardan yararlanmaktadr.
Bu kavram ve kategori karmaklnn, birbirlerine
kanan ve birbirleriyle su ortakl yapan rklar rnein
de olduu gibi barok olarak nitelendirilebilecek sonula
ra yol atklar sylenebilir. Yeni bir mstehcenlik alan
olarak nitelendirilebilecek ABDde toplumsal kaytszlk,
yan yana yaama ve su ortaklnn ulam olduu ar
pc sonular apak bir ekilde grlebilmektedir. Ancak
buradaki mstehcenlik bedenler, gstergeler ve imgeleri
oluturan maddelerin hzlandmlmasyla biimsel dn
me uram gibidir.
Btn modem biimler mstehcendir. nceleri msteh
cenlikle yalnzca, sonsuza dek srp gideceini dn
dmz, cinsellikte karlaacamz sanmtk. Oysa
gnmzde mstehcenlik gzle grlebilen her yere ula
abilmektedir. Bakn kendisi mstehcenletirilmi gibi
dir. Bu, perdede izlenen sadistliklerin kamera karsnda
gerek anlamda yaand Latin Amerikada ekilmi kimi
hipergerek filmlerdekine benzeyen lmcl bir fahielik
biimidir. Bunun ldrme arzusundan kaynaklanan bir
sapklk biimi olduu sylenebilir mi? Hi sanmam; zira
bu hem pornografinin temel zellikleri arasnda yer alan
ayrntnn yeniden n plana kartlmas, gerein tama
myla yanstlmas gibi bir yanlsamayla ilikili bir eydir
hem de gemiin grsel anlamda yeniden retilmesi, ger

76

aresiz Stratejiler

eklik izlenimi ve yaamn gereklii ksaca yaamla

ilikili bir eydir.
Pornografi cinsellie bir gereklik katmaya alrken,
retro da yaanm bir olaya, kltrel ayrntya ve tarihi
kiilie gereklik katmaya almaktadr. Her ikisi de akl
almaz ayrntlar ve srekli yinelenen haddinden fazla ger
eki gstergeler sunarak her trl zlem duygusuna son
verebilmektedirler. Bu da bir tr sahtekrlktr (exaction);
nk eylere zorla gereklik kazandrlmaya, gereki
anlamlar yklenmeye allmaktadr. Belki de eyler an
cak bu ekilde, yani ar i bir kla aydnlatldklar ve
inandrc dozda gsterge kullanldnda bir gereklie
sahip olabilmektedirler!
Bundan byle gerek adna ne varsa pornografinin
hipergereklii iinde yer alrken imdiki zaman dilimi
iinde olup biten her ey retronun iinde, anlamdan ge
riye kalanlarsa bizi epeevre kuatan boyutlu gster
geler iinde yer alacaktr.
Bugn toplum, ahlk ve haber adna bkp usanlma
dan filme ekilen, ayklanan, gzden geirilen ve dzelti
len her ey mstehcendir. rnein, televizyonda insanlar
kendi yaamlar hakknda zorla konuturulmaya al
lrken, tm Fransa itiraf ve gnah kartmaya itilmekte,
hatta hayvanlarn bile eitim dzenine boyun eme teh
didiyle kar karya kalmaktadrlar; baka bir deyile
eskiden douran bir zrafa canl olarak izlenebiliyordu.
(Onlar ne mthi grntlerdi!) Bugn ayn olay okula
tanma, yani ayn olay ocuk gzyle sunulmaktadr vb.
Televizyonda gsterilen en sradan filmler bile ahmaka ve
ie yaramaz tartmalardan sonra izlenebilmektedir; ba
ka bir deyile burada sz edilen ey zararsz bir kltrel
teknoloji, kudurmu bir toplumsallatrma sreci ve ke
sintisiz bir ekilde srdrlen toplumsal hakkmdaki yo
rumlarda grlen arttan kaynaklanan mstehcenliktir.
Katlm salama (sollicitation), duyarl klma, hedef

Politika-tesi(ne) Ait Biimler 77

belirleme, balant kurma, iliki kurma, aktarma yani

zetle bunlar zararsz bir mstehcenlik terminolojisine ait,
dur durak tanmayan bir pislik ve irenlik srecini ifade
etmeye yarayan terimlerdir. Bu, kendilerine ilemsel bir
biim kazandrlm, tamamyla da dnk davranlar,
deerler ve insanlk d belirsiz gstergelerden oluan ye
nilie zg bir mstehcenliktir... Bu kamuoyu yoklamalar
ve istatistiklerden oluan zararsz bir mstehcenliktir. Bir
srlar yoksa bile kitlelere srlan aklatlmaya allmak
tadr. Bu dzende herkes srlann aklamak, sessizliini
bozmak ve gz atmaya, kulak vermeye bile demeyen ileti
im srecinin bir paras olmak zorundadr. Kim ne derse
desin, mstehcen bir baktan sz edebilmek olanakszdr.
Tam tersine, mstehcen olan, baklmaya bile deer olma
dndan ayartlmas da gerekmeyen bilumum canl cansz
eylerdir; bunlar ayartc baklar atmaya demeyecek tr
den yalnzca grlp geilmeye mahkm eylerdir.
Mstehcenlik demek baklan eyin ok aynntl bir grn
me sahip olmas, bakn o izledii ekran iinde kaybolup
gitmesi demektir. Bu, bakanla baklan su ortakl yap
maya zorlayan, en byk boyutlarda yakn ekim grnt
lerle gerekletirilen bir fuhu biimine benzemektedir.
zellikle de biz Batllar, insan yzlerine, kendilerini
gereklik ve arzuyla donatp psikolojik adan soyduumuz
cinsel organlara bakar gibi bakyoruz. Bu grntlerde
trensel bir zellik tamayan, makyajsz ve gstergeler
den yoksun yzlerin tm gleriyle mstehcen grnme
ye altklan sylenebilir. Bizlerse bu var olmayan haki
kat gsterisini izliyor ve enerjimizin tamamn hibir ie
yaramayacak aklamalar retmek amacyla harcyoruz.
Yalnzca grnmler, yani haklarnda anlam retmedii
miz gstergeler her alanda karmza kan, bu bombo
hakikat evrenindeki tz yitimini engelleyebilirler.
Deiik grnmlere sahip olamayan bir yzn cin
sel bir organdan baka bir eye benzemedii sylenebilir.

78

aresiz Stratejiler

Deiik grnmlere sahip olamayan bir vcudunsa p

lak ve mstehcen (plaklk, vcudu rterek, onu msteh
cenlikten koruyan eyin addr) olduu sylenebilir.
Deiik grnmlere sahip olmas tamamyla engel
lenen bir vcut ya da bir yz yalnzca seyrederek zevk
alabilmek mmkn mdr? Bir vcut ya da bir yzn
ekiciliini yok sayarak arzulanabileceim dnmek ola
naksz bir eydir. Srdan yoksun bir vcut ya da bir yz
nasl kefedilebilir? Buna karn gz ard edilmemesi ge
reken bir ey varsa o da mstehcenliin her trl karma
klk ve ayartma srecine son verebilecek bir gce sahip
olduu ve bizi yzden yoksun bedenler, gzden yoksun
yzler ve bombo bakam gzler tarafndan bylenmeye
mahkm edebileceidir. Bizim ilgimizi eken ey belki de
iin yalnzca bu yan, yani tamamyla kendinden gemi
ve mstehcen bir evrende kusursuz gereklik parackla
rna benzeyen bu bildik ilevsiz nesnelerin birbirlerini yok
edecek olmalardr.
Bu mstehcenlik sreci eskiden dler kurmamz sa
layan ierik yanlsamasndan arta kalan ne varsa pei
sra srkleyip gtrrken bir yandan da u bysn
yitirmi dnyaya sorulabilecek son soruyu sormay ihmal
etmemektedir: Dnyann gizli bir anlam var mdr? Her
eye an miktarda anlam yklendiinde anlam anla
lmaz bir eye dnmektedir. Hibir duygusal boyuta
sahip olmayan bir kendinden geme srecinde abartlan
tm deerler (Fransadaki gncel sosyalist toplum anlay
da dahil olmak zere) gerekliklerini yitirmektedir.
yleyse geleneksel pornografi de bizimle dalga ge
mi olabilir. Pornografi aslnda gerekten de bir yerlerde
benim gsteremediim gzel bir cinsel iliki biimi var,
yoksa ben onun karikatr olamazdm demeye almak
tadr. Ben lsz bir cinsellik rneiysem, bu durum
da ll bir cinselliin varl yadsnamaz demektedir.
Asl sorun da zaten budur; baka bir deyile bir yerlerde

Politika-tesifne) Ait Biimler

79

gzel bir cinsel iliki biimiyle karlaabilmek mmkn

mdr, vcut arzu ad altnda zgrletirilmeyi bekle
yen ideal bir cinsel iliki aracndan baka bir ey deil
midir? Cinsel ilikiyi tm boyutlaryla ele alp aklama
giriiminde bulunanlar grne gre bu soruya hayr
yantn vermektedirler. nsanlar hibir arzu duymadan
ve zevk almadan zgrce cinsel iliki kurmak isteyebilir
(bu mmkn) ve hi kimseye hesap vermeden canlarnn
istedii kiiyle birlikte olabilirler.
Ekonomi politie de bir zamanlar ayn, yani insanlk
d ve soyut bir kapitalist sistemi yaatan deiim deeri
nin tesine geildiinde, zgrletirilmesi gereken olumlu
bir deer tz, meta kapsayan ideal bir kullanm deeri
var mdr sorusu sorulmutu. Tabii ki hayr, zira deiim
deerinin ortaya kmasyla birlikte kullanm deeri deni
len eyin tarihe kararak ekonomi politik tarafndan son
radan retilen paradoksal bir de benzedii sylenebilir.
Ayn soru toplumsal iin de geerlidir; baka bir de
yile bu terrist ve hipergerek toplumsallama ve srekli
tehdit altnda bulunan iletiim srecinin tesine geildi
inde ya da berisinde kalndnda olumlu bir toplumsal
tzle, zgrletirilmeyi bekleyen hatta zgrletirilmesi
gereken ideal bir toplumsal iliki biiminden sz edilebilir
mi? Yantn olumsuz olduunu hepimiz biliyoruz; baka
bir deyile belli bir toplumsal szlemeyle oluturulan
denge ve uyum tarihe kartndan deiim denilen ak
seik bir mstehcenlik srecine mahkm edilmi bulunu
yoruz. Sakn bundan kt bir topyann gerekletirilmi
olduu gibi bir sonu kartlmasn; zira bizim yaptmza
olsa olsa gerekliin kmesi pahasna bir topyay yaa
ma geirmek denilebilir.
Tiyatro ve illzyon reten sahneler iin de benzer eyler
sylenebilir. Barok tiyatro dneminde sunulan temsiller
ok abartldr. enlik, su ve havai fiek elenceleri, me
kanik hileler (tiyatral illzyon retimiyle birlikte ortaya

80

aresiz Stratejiler

nemli mekanik bulular kmtr) bu dnem tiyatrosu

nun vazgeilmez unsurlardr. Barok tiyatrodaki sahne
illzyonu kusursuzdur. Bu tiyatro sahnesinde sunulan
illzyon kusursuzdur. Tpk gerekten daha gerek gibi
grnen ancak gerekle kartrlmak istenmeyen gz
yanlmasnn ada karl saylabilecek simlakrlann tersine barok tiyatroda teknik, taklit, artefact ve ma
kinelerin de yardmyla geree kendi kurallarna uygun
bir ekilde meydan okunmaktadr. XVI. yzyldan XVII.
yzyla kadar giden mimari ve resimsel perspektif iin
de benzer eyler sylenebilir; nk burada kendisinden
yararlanlan perspektif ounlukla bir sahneye koyma bi
imine, bir illzyon retimine benzemeye almaktadr.
Perspektiften yararlanmak demek sahneye bir eyler koy
mak demektir. Perspektifin amac gerek deil, grnm
retebilmektir. Perspektife dayal illzyonun insan nasl
olup da etkileyebildiini aklayamyoruz; nk ortada
aklanmas gereken bir ey yok.
Yine de illzyona sm m itiraf ettirebilmek amacyla
bask yaplm, tiyatro ise yeniden canlandrma tuza
na drlmtr. XVIII. yzylda gerekle ilgilenmeye
balayan tiyatro sahnesi, mekanik simlasyon ve meta
fizik illzyon retiminden uzaklaarak natralist biime
boyun emitir. Bu tiyatro sahnesi baka bir dnyann
gizli ekicilii adna biimsel deiikliklerin salad
prestijden vazgemitir. Toplumsal kartlklar, psikolojik
sorunlarn yaand ve daha genelinde gerekliin sorgu
land dnemin ada saylabilecek eletirel bir tiyatro
dnemi balamtr.
Oysa yeniden canlandrma srecinde almas gere
ken nemli bir engel vardr. Artk biimsel deiiklikler ya
da taplas illzyon numaralan ekebilecek bir gce sahip
olmayan tiyatronun eletirel bir enerji ve bir tr kutsal e
kim gcne sahip olmay srdrd sylenebilir. Ele
tirel bir gce sahip olan tiyatronun sahne ve seyirci ek
linde ikiye blnmesi, bir stnlk ve yarglama alanna

Politika-tesi(ne) Ait Biimler *8 1

dnmesi bile ekim gcn etkileyememitir.

Artaud, hi kukusuz, tiyatroyu u rm gereklik
masallar anlatmaktan kurtarmak isteyecek son insandr.
Artaud, yeniden canlandrma srecinin sona ermekte ol
duunu ilk fark eden insanlardan biri olarak illzyon ve
simlakr dnemleri ncesine kadar gidip, tiyatroya, vahet
kavramnn da yardmyla gstergenin gereklie vahice
saldrd ya da gereki olmayan tiyatrolarn (Pekin Ope
ras, Bali tiyatrosu ve lmcl bir illzyon sahnesine ben
zeyen kurban trenleri gibi) temel zellikleri arasnda yer
alan gerekle gsterge zdelii enjekte etmeye almtr.
Gnmzde tiyatro sahnesi sahip olduu eletirel
gcn yan sra hi kukusuz illzyon gcn de tama
men tketmek zeredir. Tiyatronun sahip olduu etki
leme gc artk sahneyi bir illzyon retim alan olarak
grmeyen insanlarla her trl anti-tiyatro biiminin eline
gemi durumdadr. Belki bir zamanlar bir biim olarak
tiyatro ve gerek arasnda diyalektik bir al veri olduu
sylenebilirdi. Oysa gnmzde ancak bo ve anlamsrz
bir gerekten sz eden bo ve anlamsz tiyatro oyunlar
izliyoruz. Sahne ve salon arasndaki kopuklua son veren,
illzyonu yasaklayan tiyatro sokaa, gnlk yaamn ii
ne inerek tm gereklii ykletirebileceini, gerekliin
iinde eriyip ortadan kaybolabileceini ve ayn zamanda
da bu gereklii dntrebileceini sanmaktadr.
Bundan daha byk bir paradoks olamaz, nk
byle bir durumda ortalk bin bir eit animasyon, yara
tclk ve davurum, happening ve acting out gsterileriy
le dolup tamaya balamakta ve tiyatro genelinde terapi
amal bir psikodrama uygulamasna benzemektedir.
Tiyatronun artk seyirciyi tutkularndan arndran o
nl Aristocu catharsis kavramyla bir ilikisi yoktur. Bu
tiyatro bir anlamda, insan kt alkanlklardan kurtaran
ve yaama dndrmeye alan iyiletirme krlerine ben
zemektedir. Bu tiyatronun illzyonla bir ilikisi yoktur;
baka bir deyile burada hakikat bin bir deiik ekilde

82

aresiz Stratejiler

zgrce da vurulmaktadr. Herkesin hem oyuncu hem

de seyirci olduu bir dnyada sahne diye bir yer yoktur;
nk artk her yer sahnedir. Kural mural kalmamtr,
herkes kendi yazd oyunda oynamakta, kendi kurduu
hayallerde durmadan deiiklik yapmaktadr.
Bu mstehcen antitiyatro biimiyle her yerde kar
lalmaktadr.
Her yerde karmza bilgi ve deliliin karmak bir
psikodramaya benzetilerek anlalmaz hale getirildii
antipedagoji, antipsikiyatri biimlerinin yan sra has
tayla doktora (zmleyenle, zmlenene) yer deitirten antipsikanalizin mstehcen biimleri kmaktadr.
Tm sahneler ortadan kaybolmutur. Baka bir deyile
her alan sahip olduu sahneyi yitirmekte; ilgi ekici ya
da farkl bir bak asna sahip her eye kar tepkisiz
kalnmaktadr. Belki de bunlarn bir tr mstehcenlik
olarak nitelendirilebilecek yapay bir yeniden canland
rlma cezasna arptrldklar sylenebilir. Bu deiim
srecinin en gzel rneklerinden biri ortadan kaybolan
emek sahnesidir. Almanyada bou bouna alan fab
rika simlakrlannda gerek anlamda retim yaplma
makta, bunlar yalnzca isizleri oyalamak amacyla ayak
ta tutulmakta ve psikososyal adan insanlarn alma
srecinden kopmalar engellenmeye allmaktadr. Bu
fabrikalarda alan insanlar, retimle hibir ilikisi ol
mayan bir meknda retime ynelik jestleri bou bouna
yineleyerek, karlnda bir ret almaktadrlar; baka
bir deyile bu modem dnyaya zg inanlmas zor bir
halsinasyona benzemektedir. Bu kesinlikle emein ken
dinden gemi bir biimi olup, burada alanlar emein
kendinden gemi anlamsz bir biimini retmektedirler.
Bu alma parodisi kadar melankolik ve mstehcen bir
ey olamaz. Burada proleter, havas alnp ambalajlanm
bir orospuya dnmektedir.
Siyaset sahnesinin kyle birlikte, zararsz msteh

Politika-tesifne) Ait Biimler

83

cenlik, yani her eyi grnr hale getirme lgnl olabi

lecek en u noktaya ulamtr.
XVIII. yzyldan itibaren siyaset sahnesi belli bir
ahlk ve ciddiyete sahip olmutur. Zaman iinde halk,
halkn iradesi, toplumsal elikiler vb. olaylarn asal gs
terilenine dnmtr. Politika ideal bir temsil etme bi
imi olmaya zorlanmtr.
Oysa bu siyaset sahnesinden nceki kral saraylarn
da karlalan politik yaam dolap evirme ve entrikalar
dan oluan bir tiyatro oyununa benziyordu. O tarihten
sonra ortaya kamusal alan ve temsil sistemi diye bir ey
kmtr (kopukluk tiyatrodaki sahne ve salon blnme
siyle ayn tarihe rastlamaktadr). Estetik bir oyuna benze
yen politika sona ermi ve brakt yer, tarihsel nesnellii
sahne illzyonuna yeleyen gstermelik bir politik etik
anlay tarafndan doldurulmaya allmtr.
Siyaset sahnesinin etik bir grnme sahip olabilme
si iin uzun bir bask altna alma dnemi yaanmas ge
rekmitir (dilbilimsel yaplanmann gstergenin bask al
tnda tutulmasyla mmkn olabilmesi gibi). Mstehcenle
ite bu temsil etme sistemi adl sahnenin dnda kalan,
aydnlatlmam blgelerde karlalmaktadr. Balan
gta bu karanlk blge iinde yer alan mstehcenlik si
yaset sahnesi ya da dnyasnn kolaylkla kavranmasn
engellemekteydi; tpk bilinalt ve bask altnda tutma
srelerinin bilincin kolay anlalr bir kavram olmasn
engellemeleri gibi. Bu grlmesi, temsil edilmesi olanak
sz mstehcenlik gizli bir iddet uygulayabilecek, politik
sreci kesintiye uratabilecek, yasaklarn inenmesine
yol aabilecek enerjiye sahipti. Toplumsal ya da cinsel
anlamda bastrlan, temsil edebilecek ya da edilebilecek
trden zelliklere sahip olmayan geleneksel mstehcenlik
ite byle bir eydi.
Oysa bizim iinde yaamakta olduumuz dnyada
mstehcenlik, tam tersine, her eyi temsil edebilme zel
liine sahiptir. Bize zg bu radikal mstehcenliin bilin

84

aresiz Stratejiler

alt ya da bask altnda tutmayla hibir ilikisi yoktur.

Bu olsa olsa toplumsal effaflk, toplumsal ve cinsel ef
faflatrlma srecine ait bir mstehcenlik olabilir. Her ey
altst olmu durumdadr. Eskiden mstehcenlik bask
altnda tutma srecine zg yasak, fantazmlar ve sapk
lklarn ekiciliine sahip ikincil bir zellikken -eskiden
temsil etme sreci bir cehenneme benzetilirdi- gnmz
de her yerde karlalan temel bir karaktere dnm
tr. Gnmze zg mstehcenlik gzle grlebilen her
eyi kendinden gemi bir yeniden canlandrma sreci
iine ekmeye almaktadr.
Balangta grnmler oyununa zg kuraln ad
srd. Sonralar onun yerine bask altnda tutma geince
bu kez oyun kuralnn ad derin balar kurma oldu. Son
olarak ortaya kan mstehcen, yani effaflk evreniyle
birlikte yeni oyun kuralnn ad grnmler ve derinlik
ten yoksunluk olmutur. Biz buna zararsz mstehcenlik
diyoruz.
Artk her ey herkesin gzleri nnde olup bittiinden
saklanacak bir ey kalmamtr. En nemsiz eylerin bile
srlan aklanmtr. Bir sr gibi saklanan ya da mevcut
olmayan eylere zorla bir gereklik kazandrlmaya al
lm, yerli yersiz hi de inandmc olmayacak bir ekilde
yeniden canlandnlmtr. Bunun ad kesintisiz yeniden
canlandrma saldmsdr. rnein, pornografik filmlerdeki
yakn ekim renkli bir orgazm an, gerekli ya da inandmc
bir grnt deildir. Bunun olsa olsa herhangi bir gerek
liin ifadesi olmayan haddinden fazla gereki bir grnt
olduu sylenebilir. Bu imgelerin yeniden canlandrdklan hibir ey yoktur; bunlar yalnzca insan bakmaya zor
layan iren grntlerdir.
Bir eyin bir anlama sahip olabilmesi iin bir sahne
stnde olup bitmesi ve bir sahneden sz edilebilmesi iin
de bizi peinden srkleyip gtrecek, batan kartacak
ve isyan ettirecek minimum bir illzyon, bir d gc ve
meydan okunacak bir gerek olmas gerekmektedir. s

Politika-tesifne) Ait Biimler *8 5

tnde bir eylerin olup bittii bir siyaset sahnesinden (si

yaset dnyasndan) ve siyasi olaylardan sz edebilmek iin
ona zg bir estetik, bir konuma ve rol yapma biimine
gerek vardr. Oysa gnmzde bu minimal illzyondan
bile yoksunuz; baka bir deyile Biafra, ili ve Polonyada
yaanan olaylar, terrizm, enflasyon ya da nkleer sava
arasnda iliki ya da benzerlik kurmamz iin hibir neden
yok. Bize bu olaylarla ilgili haddinden fazla grnt sunan
iletiim aralar kesinlikle bir d gcnden yoksundur.
Bunlar bizim iin tamamyla mstehcen grntlerdir;
nk iletiim aralar tarafndan televizyon denilen bir
aracn ekran stnde baklmadan grlmek, dletmeden izletmek ve cinsel ilikiyi izleyerek kendinden gemi
bir rntgenci gibi seyirci tarafndan emilmek zere hazr
lanm grntlerdir. Bizler oyuncusu ve seyircisi olama
dmz bir oyunun d gcnden yoksun rntgencilerine
benziyoruz.
Duyarszlamamzn/uyuturulmu olmamzn ne
deni siyaset sahnesinin szcn gerek anlamnda bir
oyun kural, bir meydan okuma biimi ve bir estetikten
yoksun olmasdr. Zira haberler ve iletiim aralar bir
sahne zerinde olup biten, bir alan derinliine sahip ya
da stnde bir eylerin oynand bir yer deildir. Bun
lar bir derinlikten yoksun televizyon ekran karsnda
oturan alcnn okuma sreciyle uyumlu bir erit stne
kaydedilmi mesaj ve sinyallerdir.
Tamamyla simlatif bir hale gelen toplumsal ve po
litik dzende yitip giden sahne ve illzyonun yedini dol
durabilecek bir ey henz kefedilmemitir. zellikle de
kendilerini duygusal el kol hareketi ve szck simlasyonuna zorlayan politikaclarn ektikleri sylevin bu bolu
u doldurmas olanakszdr, nk bu duyarszlk reten
pomograflar illzyondan yoksun bir evrene zg msteh
cenlii resmen ikiye katlayp gzmzn iine sokmak
tadrlar. Zaten bu sylevleri kimse umursamamaktadr.
Tarihle, politikann kendinden getikleri, anlamlarn

86

aresiz Stratejiler

yitirdikleri bir dnemde yayoruz. Herkesin her eyden

haberdar olup, hibir ey yapmad, her eyle dayanma
iinde grnp yerinden bile kprdamad bir dnyada
yayoruz. Hepimiz daha lmeden politika-tesi varlklara
dntrlm gibiyiz.
Gnmzde politik akmlm yerini, olaylarn akna
dorudan tank olabildiimiz bir ekran, iletiim evrenine
zg ilemsel ve kaygan yzey almtr. retim ve tke
timin Faustu, Prometeci dnemi, yerini ekilden ekle
girebilen iletiim alan; kendini beendirmeye alan ve
ekilden ekle girebilen balant biimleri, bitiiklik ve
feed-backin yan sra, genel bir uygulama alan bulan arayzler dnemine brakmtr. Televizyon ekran gibi iinde
yaadmz evren ve vcudumuz da bir kontrol ekranna
dnmtr.
Nesneler ve modern dnyann biimsel bir deiiklie
uramasna neden olan ey unsurlar ve ilevlerde gr
len biimsel ve ilevsel soyutlama eilimi; hepsinin tek bir
olas srece boyun emesi; elektrikli ya da elektronik ku
manda dmelerinin insan hareketlerinde, bedenlerinde,
harcanan enerjide yol atklan deiiklik; llemeyecek
kadar kk ve mikro-ilemler yapabilen, gerek bir sah
neyi andran bellein -burada artk gerek bir sahneden
sz edilemez- srelerin zamansal ve meknsal adan
minyatrletirilmesini salamasdr.
Artk zaman, vcut ve zevklerin minyatrletirildii
bir ada yayoruz. Bu eyler insani zelliklere sahip
ideal ilkelere boyun emiyorlar. Artk her ey ekirdek
boyutuna indirgendi. Tm alanlarda insani boyutun
yerini ekirdek boyut ald. rnein, bedenimizin boyu
posu, organlannm, dokulannn, ilevlerinin okluu ve
karmakl bile bize gereksiz ve yararsz grndn
den, gnmzde her ey canlnn ilemsel tanm olarak
kabul edilen beyin ve genetik formle indirgendi. inden
geerken canmzn skld u muazzam krsal alanlar

Politika-tesifne) Ait Biimler

87

bile bizde gereksiz boyutlara sahip bir l izlenimi brak

yorlar. O zaman da tm olaylarn her geen gn klen,
be tannm semte indirgenen kentlerde olup bittikle
rine tank oluyoruz. Peki ya u iinde kaybolup gittiimiz
muazzam bir bolua benzeyen, tkenmek bilmeyen bo
zaman konusunda neler sylenebilir? letiim denilen ey
gndelik ilikileri art arda sralanan anlk zamansal bi
rimlere indirgeyerek zamann kendisini gereksiz hale ge
tirmemi midir?
Yabanclama adl drama sona erdi; imdi kendinden ge
mi bir iletiim evreni iinde yayoruz.
zel yaam yabanclamaya yol aabilir, nk sizi
dierlerinden kopartr. Buna karlk simgesel dzeyde
kendinizi tekiletirerek sreci her durumda kendi ya
rarnza evirmenizi salayabilir. Gsteri toplumunda
olduu gibi tketim toplumunun da temel gstergesi ya
banclamadr; oysa gsteri gsteridir ve mstehcen bir
yan yoktur. Mstehcenlik sahnenin ortadan kaybolup,
her eyin nlenemez bir effaflama srecine girdii yerde
balamaktadr.
Marx, bir zamanlar, iren bir zgr dolanm ilkesiyle
aklanan metann mstehcenliinden sz etmiti. Ona
gre nesne bir arla ve hacme sahiptir, oysa msteh
cen meta soyut, biimsel ve hafif bir eydir. Srrn hibir
zaman itiraf etmeyen nesneye karn, metann gizleyebi
lecei bir ey yoktur. Meta her zaman zn, yani fiyatn
ak ak sergilemitir. Meta tm nesnelerin biimsel zel
liklerine sahip olduu iin onun araclyla tm nesneler
birbirleriyle iletiim kurabilmektedirler. Modern dnyaya
zg ilk nemli iletiim arac metadr. Bize deiim de
eri adl hi deimeyen son derece yaln bir mesaj iletir.
Aslnda burada belirleyici olan bir mesaj zelliine sahip
metadan ok dolanm dzeni adl aratr.
Marxm mstehcen meta zmlemesini, iletiim ev
renini de iine alabilecek ekilde genileterek aklamaya

88

aresiz Stratejiler

alalm.
Pornografide mstehcen olan yalnzca cinsellik deil
dir; gnmz haber ve iletiim, iletiim alan ve devre
leri de pornografik bir grnme sahiptirler. Dmesine
basnca alan, her keseye uygun, kullanl, kolaylkla
ayarlanabilen, kendisinden deiik ekillerde yararlan
labilen, deiik anlamlar yklenebilen ve her biime gi
rebilen nesneler ve ilevler de pornografik bir grnme
sahiptir... Mstehcenlik adna ne varsa hepsiyle iletiim
alan iinde karlaabilirsiniz.
Zararl mstehcenliin yerini zararsz mstehcenlik al
mtr. Duygulara seslenen mstehcenlik yerini duygusuz
bir mstehcenlik biimine brakmtr. Bunlar bir tr su
ortadr; baka bir deyile burada vcuttaki mide ve ba
rsaklar, ev iine doldurulmu nesneler, bask altnda tu
tulan duygular arasndaki su ortaklndan, yani organ
lar, bilinalt ve tensellik arasndaki bir su ortaklndan
sz edilebilir. Dieriyse yzeysel bir doygunluk, durmak
bilmeyen bir katlm ans ve hibir alanda boluk kal
mamas iin yaplan mcadele arasnda gerekletirilen
bir su ortakl biimidir.
Telefonun ahizesini kaldrdnz an bu sreten ka
abilmek olanakszdr. letiim kurduklann sanan marji
nal bir saflar ordusu size yapmakta ve cannzdan bez
dirmektedir. zgr radyolar ad altndaysa her kafadan
bir ses kmakta, herkes dncelerini davurmakta ve
arklar alnmaktadr. Btn bunlar dinleyiciye doru
ierik aktarma gibi bir hlyann rndr. letiim terim
leriyle konumak gerekirse (FM) bandnda bo yer kalma
mtr. Bu st ste binen ve birbirine kanan istasyonlar
artk hibir ey iletememektedir. Bir zamanlar zgr bir
eyler olmusa bile bugn byle bir eyden sz edilemez.
O kadar istasyon arasndan insan hangisini seeceini bi
lemez bir hale gelmektedir. Kendisini dinlememizi isteyen
o kadar ok insan var ki.

Politika-tesi(re) Ait Biimler

89

nsan bir anda kendini, radyo istasyonlarnn olum

suz olarak nitelendirilebilecek kendinden gemilik sreci
iinde bulmaktadr.
Hi kukusuz, bu iletiim lgnl insan bylemek
te ve tuhaf bir zevk almasna yol amaktadr. Cailloisnun
oyun snflandrmasna bakarak ada kltrn [da
vurum, yarma, talih, insann ban dndren/iini r
perten oyunlar] davurum ve yarma oyunlarn, talih
ve ba dndren/i rperten oyunlar yararna yok etme
eiliminde olduunu grebilirsiniz. Bu sonunculardan
alman zevkin artk sahne, estetik, gizlilik ve anlamla bir
ilikisi yoktur. Bunlar iki kiiyle oynanan bir oyun, bir
sahne, bir ayna, bir meydan okuma oyunu olmaktan ok
insan kendinden geiren, yalnz oynanan rastlantsal,
uyuturucu ve byleyici bir etkiye sahip narsiste oyun
lardr. Bunun olumsuz bir yarglama olduu sylenemez.
Sonularn henz ak seik bir ekilde gremediimiz
u alglama ve zevk alma biimleri kesinlikle deimitir.
Eski duyarlk ve tepki ltlerimiz yeni duyarlk evrenin
de geerli deildir.
Kesin olan tek ey sahneye tutku derecesinde bal ve
mstehcen tarafndan bylenmi olduumuzdur. By
lenme ve kendinden geme tutkuya bir son vermektedir.
lgi duyma, arzu, tutku, ayartma ya da Cailloisnun terim
leriyle davurum ve yarma oyunlarnn iinde bulun
duklar evren duygusal bir evrendir. Kendinden geme,
mstehcenlik, bylenme, iletiim ya da Cailloisnun te
rimleriyle talih ve i rperten oyunlarn iinde bulunduk
lar evrense duygusuz, cool bir evrendir (uyuturucu mad
denin verdii de dahil i rpertisi duygudan yoksundur).
Sonu olarak iletiim srecinin dayatt bir kural olan
herkesin gz nnde zorla iini dkme ve yalnzca d
grnmlerle ilgilenme daha uzun sre bamz arta
caa benziyor. Acaba bu konuda hastalkl metaforlardan
m yararlansak? Histeri denilen ey, kiinin kendini par

90

aresiz Stratejiler

alayarak varln sergileme, kendini ifade etme, bedene

tiyatral ve ilemsel bir anlam kazandrma hastal; pa
ranoya da dnyann kesin kurallara uygun bir ekilde
rgtlenmesi ve yaplandrlmasysa; bu durumda bizim
iletiim, haber sreci, tm elektrik, elektronik vb. alarla
su ortakl iinde bulunmamz ve sonu gelmeyen izleme
alkanlmzla yeni bir izofreni biimine yol atmz
sylemek gerekecektir. Gzle grlebilen bir histeri ve
paranoyann yerini bundan byle saldrgan bir izofreni,
yani her eye ok yakndan bakma arzusu, her eyle i
ren bir su ortakl yapma, ilgilenip iliki kurduumuz
hibir zorlamayla karlamadan iimize szlen eyler
almtr. Baka bir deyile insan artk kendini koruyan,
sarp sarmalayan, boyu posu belli bir vcuda bile sahip
deildir. Artk izofrenin stnde dolanabilecei bir sahne
yoktur, o kendine ramen hibir ayrm yapmadan eylerle
geliigzel bir ekilde ilgilenmek zorundadr. izofrenin
kendisi mstehcen bir varlktr, mstehcen bir dnyann
mstehcenletirdii bir kurban. izofren, gerekten ra
dikal bir ekilde kopmu ya da ondan k yllan kadar
uzaklam biri deildir. O, eylerin dur durak tanmayan
anlk saldms karsnda savunmasz ve korumasz kal
m, i dnyasyla ba baa kalmay yeleyen, k bom
bardman ve effaflna kar koyamad bir dnya ta
rafndan boulan birine benzemektedir. izofren nasl bir
insan olduunu bilmeyen dolaysyla bu durumu yanst
maktan aciz; baka bir deyile kendini etkilemeye alan
tm iletiim alanna kar duyarsz, her eyi emip yutan
bir ekran, bu iletiim alan arasnda dolamaktan baka
bir ey yapmayan biridir.
Aa yukan hepimiz bu durumdayz.
Genel bir grnm arz eden tm mstehcen ilevlerin
kendinden gemeleri mmkn ve doru olabilseydi, o za
man arzulanan effaflk salanr, zne ve dnya banr,
dolaysyla Kyamet sonras bir dnyada yayor olurduk.

Politika-tesi(nej Ait Biimler 9 1

Burada eit ansa sahip iki olaslk vardr: Birinci

si henz ge kalm saylmayz. Mutsuzluumuzun asl
nedeni gerekten hibir ey becerememi olmamzdr
(zgrleme, devrim, gelime... amalan olan topyalar
dr). kincisi her ey olup bitmitir. Grlebilecek her eyi
grdk, yaanabilecek her eyi yaadk. Tm metaforlar
yaama geirildi ve gerekliin iinde eritilip yok edildi.
Bizim yazgmzda daha teye gidememek varm. Bizler
sona ermek bilmeyecek (transfinj bir evrende yayoruz.

RONK STRATEJLER

Sahne ve hakikatin snrlan da dahil olmak zere, ine

mediimiz yasak kalmad.
Gerekten de her eyin tesine gemi durumdayz.
Bundan byle iktidar d gc, k ve zeknn eline ge
mitir. Kusursuz bir toplumsal yapya sahibiz ya da ksa
bir sre sonra sahip olacaz. Btn topyalar gerekle
ti. Bir zamanlar parlak bir gelecee benzeyen ey bugn
yava ekim bir felaketi andnyor. Parann tadn aldk,
yabanclama dneminin temel dsturu saylan effaflk,
gnmzde trde ve terrist bir grnme sahip. Artk
bir hiperhaber, hipergrnrlk evreninde yayoruz.
Artk yasak, yabanclama ve yasak ineme gibi
kara by rnekleriyle deil, kendinden geme, byle
me ve saydamlk gibi zararsz by rnekleriyle karla
yoruz. Yasal duygusallk dnemi sona ermitir. Kyamet
gnn beklemenin bir anlam yoktur; nk biz farkna
bile varmadan, Kyamet sonras bir yaam srdrmekle
megulz.
Olanlar oldu, hepimiz cenneti boyladk. llzyonlar
dnemi sona erdi. Dnyann balangcndan bu yana ger
ein yakasna yapp onu frenlemeye alan illzyon
bile sonunda dayanamayp ortadan kayboldu. llzyondan
yoksun bir dnyada her eye bir gereklik kazandrlma
ya allyor. Gerek ve rasyonelin sonsuza dek uyumlu
bir birliktelik sergileyeceini ve dolaysyla metafizik bir
dncenin varln srdreceini sanan tarihsel dler
bile sonunda dalp gitti, yani rasyonel yerini geree b
rakt. Rasyonelin gerein grntsne sahip olabilmesi
hipergereklik, yani gerein kendinden gemi biimi sa
yesinde mmkn oldu. Metafizik dnce dnemi sona
erdi ve yerini patafizik bir dnce ortamna; baka bir

ronik Stratejiler 93

deyile kusursuz bir ekilde yinelenebilen grotesk hakikat

srelerine brakt. Kral bnn karn boluu muhte
em bir boluk duygusu uyandrmaktadr. Kral b iko
szcne bire bir denk den, her eyiyle grotesk ancak
tamamyla gereki bir grnme sahip, her eyi yiyip yu
tan, tm yasaklan ineyen ve bolukta dsel bir zm
gibi pml pml parldayan dahi bir etli butlu kahramandr.
Acaba Tann Kyamet gn sonrasnda insan kendi ken
disiyle bantnp, tamamyla ruhsal bir varla benzeme
sini salamak gibi kendine yakmayan bir strateji mi
gtmtr? Neyse ki byle bir ey yok; baka bir deyile
Tannmn gtt bir strateji varsa o da insan hep bir
beklenti sreci iinde tutmak, kendisiyle kavgal olmasn
ve bir ilkeye dntrd Ktlk sayesinde amacndan
saptracak tm ayartma biimlerine kar duyarl olmas
n salamaktr.
Burada bir zevk ya da bir gereklik ilkesinin varln
dan sz edilemez. nk ortada insan Kyamet gnnde
kendi kendisiyle bantrabilecek nihai bir ilke ile sonsuza
dek srp gidecek bir Ktlk ve Ayartma ilkesinden ba
ka bir ey yoktur.
Kendinden gemi bir toplumsal, bir cinsel iliki, vcut
ve haberin tesine geildiinde karmza Ktlk ilkesi;
toplumsala ve nesneye ait ktlk melekleri ve ironik bir
tutku kmaktadr.
zneyi ilgilendiren nihai ilkenin tesine geildiinde
nesnenin, saf nesnenin, (kanlmaz) saf olayn, kitleselnesnenin (sessizlik), feti-nesnenin, kadms-nesnenin
(ayartmann) o kendinden kalmas olanaksz tersine evrilebilme zelliiyle karlalmaktadr. anl, erefli yz
lerce yllk bir gemie sahip olan znelliin yerini ironik
bir nesnenin yan sra, haber ve bilim, sistem ve yasalar,

94

aresiz Stratejiler

arzu ve her trl psikolojik srecin merkezinde bulunan

somut ve nesnel bir ironiye brakti grlmektedir.
TOPLUMSALIN KTLK MELE
Toplumsal gelimenin kkeninde ahlkszlk ve gnah
krlk vardr; toplumsal bir ahlkla pozitif deerler deil.
Ne ideal ve Platoncu bir grnme sahip ahlk an
layna ait yi, Doru; ne de bilim ve teknolojiye zg
pragmatik ve nesnel zellikler tayan ahlk anlayna ait
yi, Doru toplumsal deiim ve yaam ynlendiremezler.
Toplumsal yaam ve deiim konusunda itici g ahlksz
imgeler, fikirler ya da gstergelerdir.
Aklc ahlk, deer, bilim ve akla dayal sistemler
toplumlann yalnzca izgisel geliimleri ve yaanm ta
rihlerini ynlendirebilmilerdir. Oysa, eyleri harekete ge
iren bu enerjinin kkeninde tarihsel ve toplumsal ahlk
anlay ya da gelime ahlkyla hibir ilikisi olmayan in
tihar drts de dahil olmak zere ayartc ya da ztlaan
drtler, prestij ve meydan okuma gibi nitelik ve duygular
vardr.
Rekabetin, her trl ahlk anlayndan daha etkili bir
ey olmasnn nedeni bir ahlkszlk biimi olmasdr.
Modann, her trl estetik anlaytan daha etkili bir ey
olmasnn nedeni bir ahlkszlk biimi olmasdr. Atalar
mzn da an ve hrete liyakatten daha byk bir nem
vermelerinin nedeni an ve hretin bir ahlki biime
benzememesidir. Yaamn tm alanlarnda gstergelerin
gereklikten daha etkili olmalarnn nedeni gstergelerde
grlen ahlkszlamadr. Binlerce yllk oyun kurallarnn
bugn bile alma kurallarndan daha etkili olmalarnn
nedeni oyunun ahlk d bir ey olmasdr. Tm ayartma
biimlerinin ak ya da karlardan daha etkili olmasnn
nedeni ayartmann ahlk d bir ey olmasdr.
Mandevillein ahlkszlk kavram da Kinik (cynigue)

ronik Stratejiler 95

bir felsefi anlayn rn olmaktan ok btn toplumlar

ya da sistemler iin geerli nesnel bir dncenin rn
dr. Dncenin sahip olduu etkileme gc bile, Kinik
ve ahlk d bir eydir; baka bir deyile yalnzca rettii
kavramlarn mantna boyun een bir biliminsan, burnu
nun ucundan tesini gremiyor demektir. Kinik olamazsa
nz yok olur gidersiniz, oysa Kinik olmak ahlksz olmak
deildir; nk eylere zg gizli dzen de Kiniktir.
Bireyler ve gruplar bugne kadar asla gizli bir dr
tye boyun emedilerse bile; iktidarlar bu kar koyu,
ahlkszlk biimi ve ktlk meleini insanlarn kafala
rndan skp atabilmek iin irrasyonel motivasyonlar
bile yok etmeye alm ve bu yzden onlar her zaman
yava bir lme mahkm etmilerdir. Gnahn sahip ol
duu gcn yerinin doldurulamamasmn nedeni insann
kafasndaki her eyi paralayabilecek ve skp atabile
cek bir enerjiye sahip olmasdr. Gnahn sahip olduu
bu enerjinin yerini, retime ynelik mekanik bir enerjinin
alabileceini sanan baz saflar var.
Szde rasyonel ve programl bir yaant sren toplumlanmzda neler olup bittiine yle bir bakalm. Sokaklar
da insanlar yrtp, koturan gcn ad nedir? Bilimsel
gelimeler mi, nesnel haberler mi, kolektif mutluluk ara
y m, yoksa nedenlerle olgular arasndaki ibirlii mi?
Sulularn gerekten cezalandrlmas ya da yaam kalite
si mi? Hibiri deil. Kamuoyu aratrmalarndaki sorulara
yant grevi yapmann dnda, bu verilerle ilgilenen tek
bir insan bile yoktur, insanlar ahlksz gstergeler deni
len ey bylemektedir; nk gstergeler, gereklii her
zaman ve her yerde ayartmay baarmtr. Bu ok ilgin
bir oyun olup iletiim aralar, moda ve reklamlar da ayn
oyunu oynamaktadrr. Daha genelinde politik ve teknolojik
gsteriler, bilimsel gsteri ve tm dier gsteri biimleri
ayn oyunu oynamaktadr. nk, gerekliin batan
kartlp ahlkszlatnlmasnm, temsil biimleri ve olgular
arasndaki muazzam uyumsuzluun yan sra simlasyo-

96

aresiz Stratejiler

nun kazand zafer en az bir felaket kadar byleyici bir

eydir. Bu gerekten de bir ahlkszlatrma biimi olup,
tm anlam oyunlarn akl almaz bir ekilde arplmtr.
Bu simlasyon ve ayartma oyunu iin, nedense, yaam
kalitemizi gerekten ykseltebilmek amacyla dememiz
gereken karlktan ok daha fazlasn demeye hazrz.
Ahlki enerjiyi yok edip, ahlk d enerjiyi zgrle
tirerek insanlar cinsel zevklere ynlendirmeye alan
oyun, moda ve reklam gibi sistemlerin sim budur. Bunlar
herhangi bir gereklie sahip olmayan gstergelerle bes
lenmekten holanan sistemlerdir. Bu adan onlarn ener
jisini alar boyunca gerek dnyann sahip olduu g
yerine, dnce gcn yeleyen arkaik ve sihirli enerjilerinkine benzetebiliriz.
Bu ahlksz enerji anlam paralamakta, olgular,
temsil biimlerini, benimsenmi deerleri deitirmekte
ve ideal bir toplumsal imgesine taklp kalm toplumlan
harekete geirmektedir.
Var olan tm deer sistemlerine karn bu ahlk d
eneji ve eytani dntrme gc konusunda verile
bilecek en gzel rnek ABDdir. Bu lkede geerli olan
ahlk anlayna, pritanizme, erdemli olma saplants ve
pragmatik idealizme karn her ey, tanm gerei izgisel
olmas gereken geliim drtsyle ilikisi olmayan, kar
konulamaz bir drt tarafndan deitirilmektedir. Bu l
kedeki gerek itici gcn ad, zgr dolanm irenliidir.
Bugn hl topluma ayak uyduramayp vahi bir ekilde
yaayan ve her trl uyumlu toplum projesini reddeden
insanlarn bulunduu, yani her trl eyin denendii, pa
rayla lld, her eyin bir deere sahip olduu ve her
eyin baarszla urad bir lke. Batda mziin her
trls, Doudayisa tm terapi eitleriyle birlikte cinsel
sapknlklar ve gkdelenler vardr. Ayrca, birbirleri pei
sra kesintisiz bir ekilde ortaya kan liderler, gadgeflar
ve sanat akmlan vardr. Bol miktarda kltr ve anlamla

ronik Stratejiler 97

beslenmi kltrel bilinalmzm byle bir grnt kar

snda bbrmesi doalken, bunlarn ayn zamanda cap
canl ve baarl bir toplum gstergesi, yani btn biimler
ve rklar aras ahlk d su ortakl, vahi bir deiim
gsterisine benzedii sylenebilir.
Euro-dolarlar, borsa deerleri ve reklamn irenliiyle
soyut dolanm dzeni... Moda yeniliklerindeki ahlkszlk,
yararsz teknolojilerle prestij teknolojileri, seim ama
talar ve trmanan bir silahlanma. Btn bunlar, hem
kapitalist egemenliin tarihi gstergeleri hem de ondan
daha nemli bir olgunun kantdr. Btn bunlar, kapi
talizmin gnmze kadar gerek anlamda bir toplumsal
proje retmekten aciz oluunun kantdr. Bunlar ayn za
manda toplumsal srele hibir grubun ilgilenmemi ol
duunu gsteren bir kanttr. zetle, sorumlu bir kolektif
znenin varlndan, bir kolektif zne olaslndan ya da
bu tr bir amatan sz edebilmek bile imknszdr.
Kamu ahlk, kolektif sorumluluk, gelime, toplumsal
ilikilerin rasyonelletirilmesiymi! Hepsi palavra! Bunlar
yaama geirmeyi dlememi tek bir grup tanyor musu
nuz? En azndan sosyologlarla ideologlarn byle bir d
kurduklar sylenebilir. Toplumsal yaam tm ayrntla
ryla sergileyen Mandeville izlendiinde politik kurnazlk
ve sahtekrlklarn (fallacy) artk yalnzca Machiavellinin
Hkmdar*mdaki politikaclara zg bir ey olmayp, tm
toplumsal yaam belirlediini unutan politikaclara ne
demeli?
Toplumsal szlemeyi yalnzca sosyalist bir dzen
kurmak olarak alglayan ve enerjisini bu dzeni yaama
geirebilmek amacyla harcayan bir toplum, ok az aba
harcam saylr. Bu belli bir dzeyi aamayan, yava ya
va ve yalancktan harcanan bir enerjiye benzemektedir.
Zaten halklarn da yalnzca yaadklar tarihsel bir srece
benzettikleri bu szlemeye uymadklar grlmektedir.
Bilinli enerji birikiminin belki de en st aamasn ifade

98

aresiz Stratejiler

eden Fransz Devrimi bile tarihin aklanmasnda yetersiz

kalmaktadr. Rivarolun dedii gibi: Halkn gerekten is
tedii ey devrim deildi, onun arzulad ey bir devrim
gsterisiydi. Bundan daha byk bir dzenbazlk, daha
byk bir ahlkszlk olabilir mi? (stelik burada sz
edilen ey bir devrimdir. Ama iiniz rahat olsun, zira halk
bir dzen arzuluyorum dediinde, bu, gerekte bir dzen
gsterisi istiyorum demektir).
Balangtan bu yana ahlk bozukluumuzun k
keninde, gerek yerine bir gerek gsterisi, gerek eyler
yerine gstergeleri ve bu gstergelerin hi fark edilmeyen
glnlemesi varsa, bunun anlam, eylerin gerekten
deimesini istemiyoruz demektir. nk gerek bir de
iiklik iin, nce batan kartlmamz gerekiyor. Devri
min gerekleebilmesi iin bizi ayartmas gerekmektedir.
Bu ii ancak gstergeler araclyla baarabilir. Byle bir
Devrimin, seilemeyeceini dnen yeteneksiz bir politi
kacyla ayn konumda olduu sylenebilir. Batan kar
tlmak bazen ok pahalya mal olabilir; zira nemli olan
Devrimin tarihsel bir belirleyicilie sahip olmas deil, in
sanlara unutulmaz bir Devrim gsterisi sunmasdr. Peki
ya biz neyi tercih ettik? Devrim yapmann karln en
ar ekilde dedikleri zaman bile, halklar, gerekletiri
len eylemi canla bala savunan insanlara ve talihsiz bir
olay olarak nitelendirdikleri Devrime bo verip, bir devrim
gsterisi uruna canlarn seve seve feda etmilerdir.
Zaten bizi terre teslim olmaktan koruyan ey de, bu
alayc drtden bakas deildir.
ok ahlksz bir baka toplum rnei de talyan toplumudur. Neden talya? talya neden Sosyalist Fransa kadar
hrn deil?
Hi kukusuz, o sanal simlasyon izgisini kolektif
bir ekilde ap geen tek toplum olduu iin. talyanlar
bu hem anlamsz hem de aklanmas ok g simlasyon
dzeninde hep birlikte yaama baarsn gstermektedir

ronik Stratejiler 99

ler. Zaten bu yzden talyada insanlar daha mutludur.

Bakalarn hrnlatran, mutsuz klan bu anlam, tz ve
deer yitimine kar umarsz bir ekilde mcadele etme
mektedirler. Bakalar boyun emek zorunda kaldklar
bir simlasyon evreninde yaarken; tm farkllklar gz
nnde bulundurma kouluyla talya keyifli bir simlasyon
evreninde yaamaktadr. Yasa yerine her zaman bir oyun
ve bir oyun kural tercih edilmitir. Kzl Tugaylardan, gizli
servislere, la mammadan Mafyaya, terramonatiden, P2 lo
casna (gizli rgte dnm bir devlet mucizesi!) kadar
tm talyanlar, bundan byle yaayan bir iktidar, yasa,
dzen ya da dzensizlik simlasyonu ve oyunu konusun
da ironik olarak nitelendirilebilecek bir su ortakl yapar
gibidirler. Bu, her eyi denetimi altna alm grnmler
stratejisi konusunda yaplm gizli bir anlamaya benze
mektedir. Bir varm bir yokmu gibi grnen toplumsal
ve politik dzen srekli el deitirmekte ve bu oyundan
hep birlikte zevk alnmaktadr (bu Rnesans dneminde
oynanan oyunlar gibidir). Tek gncel toplumsal paylam
biimi: kolektif bir ekilde paylalan ayartmadr.
Bundan daha mthi bir toplumsal imento olabilir
mi?
Sahip olunan bireysel ya da kolektif referans sistem
lerinin paralanmasndan sonra geriye, kurmacayla g
rnmlere zg ironik bir stratejiden baka ne kalabilir
ki? lp gitmi bir Fransz sosyalizminin bunun tersini
syleyebilmesi gtr. nk Komutan Mitterand ve alt
komuta zincirini oluturan ahlkl brokrasi tarafndan
temsil edilen toplumsal adl ant mezar da, mutsuz top
lumsal grnmleriyle oynamaktan baka bir ey yapma
maktadr.
Kendi koyduu ilkeleri gizlice tersine eviren bir grubun
bu mthi ahlkszl ve iki yzll, evrensel dzenin
bir yansmasna benzemiyor mu? Tm dzenlerin yalnz
ca kar gelinmek, saldrlmak, deitirilmek ve yklmak

100

aresiz Stratejiler

zere var olmas gerektiini syleyen Ktlk ilkesine,

yilik ilkesiyle kar kmann bir anlam yoktur. nsanla
rn ikiyzlln gsterebilmek iin, Manicilik ve btn
mitolojilerde karmza kan evrensel Ktlk ilkesini
uyandnlmas gerekiyor.
Bu dnce, ok farkl bir tanr anlayna sahip vah
i halklara aittir; nk onlar tanrlarm yok etmek iin
yaratrlar ve bu teker teker kurban edilen tanrlar onlara
bir yaama gc verirdi. Aztek tanrlar gne, ay ve in
sanlarn doabilmesi iin kendilerini srayla kurban eder
lerdi. Bir eyin yaayabilmesi, ona hayat veren tanrnn
lmesine baldr.
Temel kural budur. Yaamasn istediiniz bir grup
ya da bir bireyin malna, karlarna ve ideallerine asla
saldrmayn. Her zaman iin bunlarn dnda kalan ya da
yaknnda bulunan bir eyleri hedefleyin; tpk Japonlarn
sava oyunlarnda yaptklar gibi. ki ilkeyi (yilik ve Kt
lk) bartrmaya kalkmann bir anlam yoktur. kiyz
llk bir strateji, kendisinden kalamayan bir eydir.
Bataillem, harcama ve lanetli pay kavramlaryla sy
lemeye alt ey de budur. nsanlar iin nemli olan
gereksiz eylere ve gereinden ok fazlasna sahip olmak
tr. Toplumsal enerjiyi harekete geiren, karlar iin m
cadele edilmesine yol aan ey budur. Bu durumda top
lumsal dzen grup karlarnn bir szleme erevesinde
rgtlenmesi olarak deil (bu bir bolluk deil, olsa olsa
bir ktlk ynetimi olabilir, zellikle de ktl ekilen bir
toplumsal ynetim biimi; nk ekonomi ilkeleri herkesi
toplumsallatrmann hibir zaman mmkn olamayaca
n sylemektedirler. Oysa Bataille, her zaman herkesi
toplumsallatrmaya yetecek kadarndan fazlasma sa
hip olunduunu ve arya kamaktan kaabilmemizin
olanaksz olduunu sylemektedir) olsa olsa idealist ve
muhtemelen de sama bir rgtlenme biimi olarak ni
telendirilebilir. Bu toplumsal bir anti-ekonomi, bir muci
ze, koruyucu doaya kar bir meydan okuma dzenidir.

ronik Stratejiler 101

Toplumsal sre bir lkstr. Bize zg kolektif srecin

sahip olduu tek zellikse toplumsal sefalettir.
Bir baka cesaret verici gsterge varsa o da, ellerine
bir frsat getiinde eflerini kurban eden ya da kurban
ediliine tank olma tutkusuyla yanp tutuan bir halkn,
olaanst kolektif bylenme zelliidir. Bir kast ya da
politikaclar iktidara getirdikten sonra onlarn k ya
da mahvolulanna tank olmak isteyen halkn bu tama
myla politik saylabilecek tutkusunu hafife almayalm.
Bu tersine evrilebilirlik yasasnn politik bir versiyonu
olup en az yalanlanmak amacyla yceltilen toplumsal
szleme ve iktidarn vekaleten politikaclara devredil
mesine edeer ya da ondan daha stn bir politik zek
biimidir. Hi kukusuz halklar, setikleri eflere boyun
eer, kendisine iktidar ve yasama yetkisi verdikleri tem
silciye gven duyarlar. Oysa bu iin ucunda, her zaman
iin bir intikam alma mant bulunduu sylenemez mi?
Nasl ve nereye ait olursa olsun, iktidar her zaman iin
simgesel bir cinayettir ve bedeli ancak lerek denebilir.
Bu kuraln btn toplumlar tarafndan bilindiine yemin
edebiliriz. Akll bir politikac, kendisine iktidar sunan bir
halkn bu trden duygulara sahip olduunun kesinlikle
bilincindedir.
Bu da, hibir insan ya da grup yalnzca kendini d
nmemelidir adl oyun kuralna uyan bir durumdur.
Gerekten var olmak isteyen bir iktidar da, asla kendi s
rekliliini amalamamaldr. Bir noktada durmas, lmesi
gerektiini bilmelidir. Aksi halde, bir iktidar illzyonu iin
de yaamaya balar; iktidar asla kendisinden baka biri
nin temsil edemeyecei gibi komik bir dnceye saplanp
kalr ve byle bir iktidar hi durmadan dn verir. Bunu
anlamayan bir iktidar yok olup gitmeye mahkmdur.
Bunu anlamayan bir toplum mahvolur gider. Var olmak
isteyen bir iktidar lmeyi de bilmelidir.
Bu kural bile bile koltuklarm brakmak istemeyen
ve ritel bir kurban olmaya yanamayan modem lider

102

aresiz Stratejiler

ler bile, kendi lmlerini kendilerine kar dzenledikleri

suikastlar araclyla sahnelemekten ekinmemektedir
ler. Bu arada, yanllkla kurban olanlar da vardr; ancak
nemli olan lmek deil, ortadan kaybolmay bilmektir.
Brokrasi ya da bir iletme zihniyetiyle ynetilen modem
sistemlerin temel zellii bir trl lmeyi ve birbirlerinin
yerini almaktan baka bir ey bilmemektir. Gnmzde
halk tarafndan seildiklerini sanan yneticiler dolaysyla
bu seimi hak edecek bir erdeme sahip olduklarn dn
mektedirler. Bunlar sradan bir iktidar stratejisi gderler.
Oysa, iktidarn bakalarnn iradesine tek tarafl sahip
olma yeteneinin-yan sra ortadan kaybolma adl baka
bir ince ve karmak oyun anlamna geldiini fark eden
politikaclar da vardr. Bunlar iktidarn tpk hakikat gibi
bir boluu ifade ettiini bildiklerinden, bakalarnn da
bu iktidar adl bolua derek yok olmas iin o bolu
u igal etmemeye ve yaatmaya zen gstermilerdir. Bu
boluu igal eden ve bu rol stlenen bir iktidar msteh
cen ve iren bir eydir. Byle bir iktidar er ya da ge kanl
ya da komik bir ekilde yok olup gitmeye mahkmdur.
Ne istediini bilen ykc bir strateji, iktidara asla cep
heden saldrmaz ya da dorudan kar koymaz, ancak onu
hakikatin bu mstehcen konumunu, herkesin gzne ba
tan bu konumu igale zorlayabilir. nk, tam o konum
da bulunduu srada gerekten iktidar olduunu sanarak
gerekliini yitirip, dsel bir srece dnecektir. nk
bu ekilde davrandnda kendi srrn ifa etmi olacan
dan yok olup gitmek durumunda kalacakr.
1968 Maysnda bu taktie bilinsiz bir ekilde bavurul
mu ve iktidara gerek bir iktidar muamelesi yaplarak
-rnein bir ok hata yapmas salanarak- baskc bir ik
tidar gibi gsterilmeye allmr. Grne gre ama
ok basit ve ie yarayacak trden deildir.
Byle bir ama uruna insan kendini neden feda
etsin ki? Oysa bu bir tuzak; baka bir deyile iktidar

ronik Stratejiler 103

gerekte olduundan daha baskc olmaya zorland. De

mek ki gstericiler sahip olduklar simlatif g sayesinde
baskc iktidarn uygulad basknn ak seik grnr,
mstehcen bir hale gelmesine yol atlar. ktidar tketen
ey de budur; baka bir deyile simlasyon her zaman en
etkili silahtr. Sizi yadsyanlara kendinizi yok etme yn
temiyle bir karlk verdiinizde, onlarn tepkisizliklerini,
kendilerine kar bir silaha dntrm olursunuz.
1968 Mays saldrgan bir eylem deildir (nk byle ol
sayd iktidar, oyunu batan kazanm olurdu), olsa olsa
(ortada bir sr bulunmadn gstererek) iktidarn srrn
alan; iktidar, sahip olduu o kar konulmaz gc ne
yapacan bilemez bir konuma sokan bir savunma simlasyonu olabilir.
Unutulmamas gereken bir ey varsa o da, iktidarn
srekli olarak gzlerden gizlemeye alt bir irkeflik
ukurunda debelendiidir. Birini iktidara getirmekse, o
kiiye kendini her an iin gln konuma sokabilecei ve
karlk veremeyecei bir ayrcalk tanmak demektir. Po
litikac byle bir durumdan ancak kararsz ve ikiyzl bir
tavr taknarak kurtulabilir. Politikac sahip olduu ikti
dardan hep kuku duyan biridir, kuku duymasn engel
lediiniz takdirde onu lme mahkm etmi olursunuz.
Ktlk ilkesi demek nesnel ironi ve rettii stratejiler
demektir.
Her dnem, her felsefe, her metafizik dnce (Maniciler,
sapknlar, Katarlar, byclk, Nervalciler, Jarrieciler,
Lautreamontcular), gn gelmi dnyann kesinlikle an
lamsz, gerek d, dsel bir yer olduunu iddia etmi;
baka bir deyile gerekte Ktlk ilkesinin varln
onaylam ve dolaysyla inkr olanaksz bir gnah ile
diinden aalanm ve yaklmtr. Anlald kadaryla,
dnyann gerekd bir yer olduu ve bunun zorunlu bir
sonucu gibi grnen her eyi etkileyebilen dnce-gc

104

aresiz Stratejiler

yalnzca gereklik dncesinden yoksun toplumlar iin

geerlidir, tarihsiz ve yazsz olanlar iin deil. Ortaya
kan btn dinler ve mitolojiler gerei iddetle yadsdk
lar ve fiziksel varolu srecine kafa tutabildikleri iin var
olabilmilerdir. Gerei yadsyan ve ona meydan okuyan
her ey hi kukusuz dnyayla kolayca dsel ilikiler
kurabilir.
ironiye Mefistovari bir biim kazandrlmtr, oysa
ironi her eyi szgeten geirir ve birbirine karmasn
nlemekten baka bir ey yapmaz, ironi; szckler, tinler
ve bedenlerin yan sra, kavram ve zevkleri de szgeten
geirir. Onlarn yapkan ve su orta klara benzeme
lerini engeller. roni; zihinsel adan bir biimi arptarak
bir baka biime dntrrken, fiziksel adan da bir
tr baka bir tre dntrr. Bu adan ele alndn
da Yunan mitolojisindeki tanrlar ve insanlar arasndaki
iftleme ironik bir zellie sahiptir. Bu tanrlarla insan
lar ya da insanlarla hayvanlar arasndaki fark ayartc bir
ileve sahiptir. Ayn cinsten iki ey iftletiinde her ey
mstehcenlemektedir. Varlna en az zevk kadar gerek
sinim duyulan ironi Ktle duyulan gereksiniminin bir
parasdr.
NESNENN KTLK MELE
XX. yzyl bandan bu yana mikroskobik gzlem dze
neinin nesnesini etkileyerek, deimesine neden olduu
nu kabul eden bilim, bize, gzlemlenen alan konusunda
salkl bilgilere ulamann ne kadar g bir i olduunu
gstermektedir. Bu kadar bile bilimde bir devrimden sz
edebilmek, szlemesel bir gereklik ve nesnel bir bilim
varsaymna son verme konusunda yeterli grnmekle
birlikte sonuta deney yapma ilkesine dokunulmad g
rlmektedir. Kesin sonulara dayanan bilimsel oyun sona
ermi ve yerini kukulu sonular adl yeni bir szlemeye
brakmtr. Bylelikle bilimsel ileyi srecine bal g
receli bir kesinlie sahip gelip geici bilimsel aratrma

ronik Stratejiler 105

sonulan elde edilmektedir. Oysa bu grecelik, bir anlam

da kendini an beenmiliin sonucuna benzemektedir.
rnein, bir mikrofiziki yle demektedir: Ulatm sonulann kesinlii, aratrmalanmn bana sunduu gz
lem olanaklanyla snrldr; ya da bir k knnts cam
yzeyden geemiyorsa bunun gerek nedeni cam yzey
deil midir? Fotorafik bir plaka ya da bir ekran stne
sabitlenmeden nce (ya da sonra) bir fotondan sz ede
bilmek mmkn mdr? Her yantn sorunun iinde bu
lunduunu varsayan tmevanmc bir manta yaslana
rak zmleme ve yorumlamann gereksizliini ima eden
insanbilimlerinde de benzer bir durumla karlalmakta
ve eyleri gidebilecekleri en u noktaya kadar gtren de
rinlemesine zmlemelere asla rastlanmamaktadr (bu,
herkes iin geerli bir durum deildir).
Gzlem dzeneinin zorlamalanna boyun emek du
rumunda kalan ve bir karlk verme olanandan yoksun
braklan nesne (ya da ortaya Orpheus ve kans Euydike arasndaki ilikiye benzeyen, yaratlan nesnenin yok
edilmemesi gibi karmak bir durum kmaktadr), her za
man tahrif edilmi bir nesne varsaymyla idare etmi olsa
bile, bu gerekletirilen yine de snrl ya da rastlantsal
modellere, yani kesinlikle simlatif bir srece benzemeye
mahkm edilmi bir devrimdir...
Hakknda tahrif edilmi bilgiler retilen, sorgulanan,
katlm beklenen, tecavze urayan nesnenin bu bilgileri
retenlere kar kullanaca nedense bugne kadar kim
senin aklna gelmemitir.
Kendi kendine yabanclamasna neden olan bir gz
lem srecinden holanmayan nesne acaba bizi aldatyor
mu? Nesne, bize hem istediimiz hem de kendi istedii
yantlan m veriyor? Belki de zmlenmek ve gzlemlen
mekten hi holanmayan nesne kendisine meydan oku
yanlara (ki bu dorudur), bir meydan okumayla karlk
veriyor. nsan bilimler adna retilen ve nesneyi zd
dnlen almalarn, gerekte, nesnenin ustalk

106

aresiz Stratejiler

la hazrlad tuzaa dm olduunu, sanrz (bilinli

olarak grmezden gelmiyorsa) herkes hissetmektedir.
Daha imdiden grece ve kukulu sonular reten insan
damgas yemi bir zmleyici znenin konumu hakkn
da dn olmayan bir noktaya ulald ve egemenliin
el deitirdii; baka bir deyile sahip olduu nesne ko
numu nedeniyle bugn zmleyici zneye kar mca
deleyi her alanda nesnenin kazand sylenebilir. Nesne,
kendini aklamaktan aciz bir zneyi ne idi belirsiz bir
konumda tutmaktadr. Nesnenin karmakl karsnda
ezilen znenin ona ynelttii sorular yantsz kalmaktadr.
Tersine dndrlen maddi sreler, her trl katlm en
gellemektedir (ne trden olursa olsun olgulara dayatlan
belirginlie [determinasyon] kar bavurulabilecek tek si
lah tersine dndrme olup, bu sre belirsizlii de kapsa
maktadr, zira tersine dndrme geliigzel bir ekilde ya
plamaz; baka bir deyile tersine dndrme ahlksz bir
kar-belirginlik sreci, belirginlik srecine hem ters hem
de onunla ayn anda retilen bir tr amaz: belirginlik
tir). zmlemenin geldikleri yere geri gnderdii maddi
sreler tersine dnmektedir; tpk anlamn geldikleri yere
geri gnderdii grnmlerin tersine dnmesi, biimsel
deiime uramalar gibi. Nesne, ayakta durmakta zor
lanan bir zmleyici zneden yeni yeni intikam almaya
balamtr. Bu intikam, genel bir tersyz etme srecinin
bir parasdr.
Daha da kt eyler olacak ve gnn birinde, zne,
belki de nesne tarafndan ayartlacak (bundan doal bir
ey olabilir mi?) ve yeniden grnmlere teslim olacaktr;
bu da, nesne ve bilimin bama gelebilecek en gzel eydir.
Dil dzeyinde nesne ve zne arasna skarak bilme
cemsi bir grnme sahip olan bilginin bu tersyz edili
ya da tersine evrili biimiyle maddenin ait olduu fen
bilimlerinin snrlarnda somut bir ekilde karlaan fi
zikiler vardr:
Bir zerreciin boyutlan ayn koullarda retilen bir baka

ronik Stratejiler *1 0 7

zerreciin boyutlanna eit olmak zorunda deildir... r

nein bir molekln lm srasnda bir foton, deney
koullarnn tamamn ylesine etkileyebilir ki, birinciden
ayrlarak bizim llerimize gre ondan k yllaryla he
saplanabilecek sonsuz bir uzakla giden dier molekl
zerinde de ayn anda ayn etkilere sahip olabilir.
Bir lmn sonulan ok uzak mesafelere k hzndan
daha hzl bir ekilde yaylr... Fotonlar, gzlem tertibatn
bozmadan onu atlatabilir ve birbirlerini uyararak bilgiyi
k kaynana ulatrabilir. Fotonlann birbirleriyle ileti
im kurmalar ne mthi bir ey. Birbirleriyle iletiim ku
rabilmek iinse sanki birbirlerini karlkl olarak, uzak
tan uzaa etkilemeleri gerekiyor. Burada sz konusu olan
ey k hzn ap geebilen bir iletiim hz; gelecee ait
(henz var olmayan) bir enerjinin sistemin gncel biimi
ni deitirebilecei trnden bir eydir...

zmleme (analiz) dzenine meydan okuyan, bu ultra

hzl gizli servis elemanlarna sahip fotonlann k tesi
ironisine kar koyabilmek mmkn m? Kim ne derse
desin, bu, maddenin tepkisiz kalmadn, indirgenmesi
olanaksz ve isyankr bir ey olduunu varsayan olum
lu bir yanttr. zmlemelerinde nesneyi kendi karlar
dorultusunda kullandm ileri srerek iip kalan bir
zneyle sradan bir nesne arasndaki bu lm kalm sa
va varsaym bile mthi bir eydir. Bu kr parmam
gzne denebilecek kadar ak ve somut bir varsaym
dr. Bu, geree benzemeyen bir evrende lp gitmi bir
nesnellik (bilimsel) varsaymdr. Materyalist bir bak
asndan deerlendirdiinizdeyse maddenin edilgin ve
tepkisiz kalmadm, tam tersine, srtndan geinmek is
teyenlerin oyununu bozan bir melek, bir ktlk melei
olduunu grrsnz.
Gerekten de gnmze kadar metafizik dncenin
egemenlii altnda yaayan bu tersyz etme yntemi (Ev
renin nedensel bir ekilde aklanabilmesinin kkenin

108

aresiz Stratejiler

de, nedenle sonu terimlerinin edeerli ve birbirlerinin

yerine geebilen terimler olmay yatmaktadr. Birbir
lerine kartrlp bekletildikten bir sre sonra yeniden
aynamayan suyla mrekkep gibi... Her fiziksel olgu da
neden-sonu bantsnn tersyz edilemezliine boyun
emek durumundadr...) u sralar belki de fiziksel dze
ni bozmak ve temellerini sarsmakla meguldr.
Burada, sonucun balangtaki nedeni aklayarak
onu geersiz klmas gerektiini, sonucun nedenin geer
siz klnmas demek olduunu syleyen aklc dncenin
geerliini yitirmesinden sz edilebilir ya da asla neden
yoktur, belki birbirini izleyen sonular dzeninden sz
edilebilir. Tersyz etme yntemi daha yumurta aamasn
da her trl kesinlik ya da belirsizlik ilkesini yok etmeye
almaktadr. Yumurta aamas derken de olaya hem
tavuk hem de yumurta asndan baktm syleyebili
rim. Hangisi neden hangisi sonutur? Yumurta ve tavuk
rnei nedensel bantlarn nl mantksal kartldr.
Baka bir deyile burada nedensel dzenin bile bir pa
rodiyi andran ksr dngsel srecin elinden kaamad
grlmektedir. Burada tersyz edilebilen bir dzen sanki
intikam almaya almaktadr.
En ilgin hikyeler tersyz etme hikyeleridir. Tpk
fareyle psikolog hikyesinde olduu gibi. Burada fare, so
nunda psikologu, kafesin kapan her anda bana bir
para ekmek uzatma konusunda kusursuz bir ekilde
eittim demektedir. Olaya byle bakmzda, bilimsel
gzlem dzeyinde de tm deneylere hile kartrlm ola
bilecei dnlebilir. Bu i, gzlemci tarafndan farknda
olmadan deil, nesne tarafndan intikam almak ve elen
mek amacyla yaplm olabilir (zerreciklerin akl almaz
yrngeleri gibi). Belki de nesne, fizik yasalarna uyar gibi
yapmaktadr, nk, gzlemcinin bundan byk bir keyif
aldm grmektedir.
Snrlarnn nerede sona ermesi gerektiini kendine
bile itiraf edemeyen bir fizik olsa olsa bir patafizie (uydu-

ronik Stratejiler 109

ruk, dsel zmler bilimi) benzeyebilir.

Bu ayartma biiminde tekinin ne istediini sylemeden
tahmin etme, arzularna tercman olma, hatta nceden
davurma; baka bir deyile onu ok byk bir d k
rklna uratma, beynini okuma, yanltma, ynlendirme,
zetle ustalk gerektiren bir intikam alma duygusu vardr.
Keza madde gibi kitleler de kamuoyu aratrmalar ya da
zerrecikleri yanstan fotografik yzeylerden oluan ba
tan kartc simlatrlerin rettikleri bir gereklik evreni
iinde yok olup gitmektedir. Bu olay, iletiim aralar ve
televizyon ekranlarnn arkasna gizlenen olaylarn iin
de bulunduklar duruma benzemektedir. nk olaylar
da, zerrecikler gibi yalnzca onlar yanstamayan bir y
zey stnde var olabilmektedir. Bu, olaylar yanstmay
baarabilen bir yzey deildir. Ayna, eskiden zneyi d
sel anlamda yeniden retebilen bir nesneydi, oysa ekran
(sylemeye altm ey, iletiim alan, devreleri, delikli
film eritleri, manyetik ses bantlar, simlasyon model
leri, tm kayt ve kontrol dzenleriyle stne kayt ya
plabilen tm yzeylerdir) znenin iinde kaybolup gittii
bir yzeydir. Televizyon bir ey yanstamaz, nk
ierden yzeye doru giden bir ktr. Burada olaylar san
ki tamamyla ekran stnde olup bitmektedirler. Nesnel
olarak nitelendirilen ok gelimi gncel batan kartma
dzenekleri sonu olarak kendilerini reten srelerin
nesnelliine son vermitir.
teki, yani nesne bilimsel almalar iinde kaybo
lup giderken; olay ve anlamn iletiim aralan iinde kay
bolup gittikleri grlmektedir.
Belki de ortadan kayboluun kendisi bir stratejidir.
Bu, haber dzeneinin zorunlu bir sonucu olmaktan ok
kendisini denetlemeye ynelik ekran yzeyinde kaybolup
giden bir nesne stratejisidir. Katot nlarnn oluturduklan grntlerin birbirlerini izledikleri ekranda birey ya da
kitlelerin yapmaya altklar bir ey varsa o da parodik

110

aresiz Stratejiler

denilebilecek bir ekilde ortadan kaybolmaktr. Ekrann

gerisindeki birey ya da kitleler kimdir, bunlar ne yapmaya
almaktadrlar? Birey ve kitlelerin burada iine szlmas ve anlalmas olanaksz bir yzeye benzedikleri, yani
bunun bir ortadan kaybolma biimi olduu sylenebilir.
Bunlar iinde yaadklar yzeysel gerekliin stnde
yok olup gittii yzeysel ekrandan silinip gitmektedirler.
Tpk davransal olaslklar zmlemesinde hibir de
iiklie yol almadan madde zerreciklerinin radikal bir
ekilde sorgulanabilmesi gibi. Aslnda kitleleri batan
kardklarm sanan iletiim aralar ve modellere zg bu
gereklii gizleyen nesnel grnml parlak yzey ko
nusunda saysz aratrmac, analiz uzman, bilgin, gz
lemci (bir o kadar da iletiim uzman ve politikac) al
masna karn; mevcut retim dzeni tarafndan sunulan
anlamsz, zevksizlik rn program ve parodiler aracl
yla gerekte nesnenin kendi ortadan kaybolu srecini
bir parodi eklinde sunduu sylenebilir.
letiim aralarnn olay, nesne ve referans sistemleri
ni yok ettikleri sylenebilir. Btn bunlar belki de nesne
nin ortadan kaybolma stratejisine hizmet etmekten baka
bir ey yapmamaktadr.
Kitlelerin bireyin hayatn sndrp onu yok ettikleri
sylenebilir. Btn bunlar belki de bireyin drt gzle bek
ledii bir ortadan kaybolma frsatdr.
letiim aralaryla karlkl konuabilmek olanak
szdr. letiim aralar belki de, kitlelerin konumamak
iin arkasna saklandklar saydam bir duvardr.
in iinde acaba yine ayartma m vardr? Evet vardr
ancak bu kez, kitleler iletiim aralar tarafndan deil,
iletiim aralar kitleler tarafndan, kitlelerin iletiim ara
lar iinde kaybolma stratejisine uygun bir ekilde ayar
tlmaktadr.
nceden saptanm gzlem koullarnda bir zerreciin
gsterdii tepki, ayn koullarda baka bir zerreciin gs

ronik Stratejiler 1 1 1

terecei tepkinin ayns olamaz. Tpk bireyler ve kitlelerin

kamuoyu yoklamalar ve zmleme modellerine boyun
ei nedeninin, onlar daha anlalmaz hale getirmek ol
mas gibi. Zira kamuoyu yoklamalarnda kesin sonu diye
bir ey olamaz. Onlar ilgi ekici hale getiren de zaten bu
zellikleridir. Kesin bir sonuca sahip olamamalarnn ne
deni nesnenin ekranlarn gerisinde neredeyse tamamen
ortadan kaybolmu olmas, yani ne kendi varl hakkn
da herhangi bir dnce retilmesine ne de modellerin
gerekten etkileyici olup olmadklarndan sz edilmesine
izin vermemesidir.
Btn bunlar genel anlamda kamuoyu yoklamalar
nn sonularndan kuku duyulmas ya da ciddiye aln
mama, yani bir tr kendiliinden aratrma simlasyonu eklinde alglanma gibi bir sonuca yol amtr. Bu
kuku uyandran ve inandrclktan yoksun aratrma
sonulan gnmzde bize iletiim aralan ve haber kanallan, hatta bilim kanalyla ulatmlmaktadr. Artk her
eyi gren, kaydeden ama hibir eye inanmayan birer
ekrana benziyoruz. Bir ekrandan grp, kaydettikleri
ne inanmasn kim isteyebilir ki? Hepimiz simlasyona
simlasyonla karlk veren birer simlatr dzeneine
benzedik. Kamuoyu aratrmalanna inanmak gerekir
se dnyada hl uzay mekiklerine inanmayan insanlar
varm! Burada sz konusu olan ey insann varl ve
grnmlerle ilgili felsefi kukular deil, tmyle yitirilen
illzyonlarla birlikte gereklik ilkesine kar da tamamyla
duyarszlam olmamzdr. Kavram, sahne ve ayna gibi
tm eski bilgi dzeneklerinin amac bir illzyon duygusu
yaratarak dnyayla ilgili gerekleri yanstabilmekti. llz
yon retemeyen elektronik yzeylerse bize belirsizlikten
baka bir ey sunamamaktadrlar.
Bu elektronik yzeylerde, o gzelim eletirel ve ironik
yarglamadan eser yoktur. Eskiden, gzel konuan in
sanlara edebiyat yapma! denirdi. Yapmack davranlar
sergileyenlere numara yapma! (tiyatro), insanlan kandr

112 aresiz Stratejiler

maya alanlaraysa sinema yapma! denirdi. Oysa g

nmzde hibir konuda televizyon yapma! diyemiyoruz,
nk byle bir referans evrenine sahip deiliz. nk il
lzyon denilen ey ya sona ermitir ya da her ey bir illz
yona dnmtr. Hah, ite televizyon budur!, Hah,
ite haber bu! diyebildiimiz gn her ey deiecektir.
Hkmedenler gibi film denemelerinin says arttka
belki bu da olacaktr. ABDnin prestiji asndan hayati
nem tayan Hkmedenler gibi bir Mars yolculuu son
anda ortaya kan bir arza nedeniyle gerekletirilemeyince, uydu yollama ii, ldeki televizyon stdyolarnda
kusursuz bir ekilde simle edilerek yeryzndeki tm
ekranlara canl yayn grntleri gibi iletilmitir. Neden
olmasn? Simlasyon bir su deildir. nandrclksa yal
nzca bir zel efekttir. Bizim iin kozmik evren bile de
rinlikten yoksun bir simlasyon ekran gibidir. Burada
uzamsal efekt ile zel efekt birbirine karmtr.
Bir ekran ya da bir kamuoyu aratrmasnn tek bama
bir anlam yoktur. Bir szcn bir eyi, bir imgenin bir
gereklii, bir yzn eitli duygulan temsil ettii gibi bir
dnceden yola karak kamuoyu aratrmalarnn da bir
eyleri temsil ettiini dnmek yanlgya dmektir. Tem
sil edenler ve edilenler arasnda grece bir diyalektik ili
kinin varlndan dem vuran seim sisteminin hl temsil
ettii bir eyler olabilir. Oysa kamuoyu aratrmalar byle
bir zellie sahip deildir. Kavramn tersine, model, sim
lasyon dzenine (olas, rastlantsal, caydnc, referans sis
teminden yoksun bir dzene) aittir yoksa temsil etme d
zenine deil. Temsil edici bir sistem mantnn simlasyon
dzeninde de geerli klnmaya allmas tam bir yanlg
dr. Model ve kavramn sahip olduklar deer ve doru kullanmlan konusundaki sonu gelmez ve yararsz polemik
lerin kkeninde de ayn mantk vardr. (Seguela/Mitterand

* Capricome One, yn. Peter Hyams, 1978 ed. notu.

ronik Stratejiler *1 1 3

reklamnda sosyalizmi yutturan hangisidir?) Bu sama

sapan ve iinden klmas olanaksz bir mantktr; zira bu
rada birbirlerinden tamamyla farkl iki sistem tarafndan
sunulan veriler birbirine kartrlmaktadr. lemsel, ista
tistik, enformatik ve simlasyona dayal bir sistem; temsil
etme, irade ve gre dayal bir sistem gibi gsterilmeye
allmaktadr. Bu yanl anlama bir haber ahlk felsefe
sinin olumas iin yeterli olmutur.
Ne kadar kusursuz bir grnme kavuturulurlarsa
kavuturulsunlar, sonu olarak, kamuoyu yoklamalarnn
temsil ettii bir ey yoktur; nk onlara zg oyun kura
lnn temsil etme sistemine zg oyun kuralyla bir ilikisi
yoktur. Kamuoyu aratrmalar nesnel bir mantk stne
oturtulmakla birlikte aratrmalarn sonunda ortaya ko
nulan somut bir sonu yoktur; baka bir deyile bunlar
yzde yz nesnel olarak nitelendirilebilecek sonulardr.
Byle komik bir ey olamaz! Bu, tm iletiim aralar iin
de geerlidir; baka bir deyile bir simlasyon dzeninde
ya da eylerin ne doru ne de yanl olduklan bir dzen
de, her trl meslek ahlk ikiyzl olmaktan baka bir
seenee sahip deildir. Ha kamuoyu yoklamalanna zg
(ya da iletiim aralanna) bir ahlktan sz etmisiniz ha
modanmkinden, fark eden bir ey yoktur. Gzel ile irkin
arasnda bir aynm yapmadan genel bir ayartma oyunu
erevesinde bu iki nitelie keyfince yer deitirtmeye
balad gnden bu yana Moda bir meslek ahlkna sa
hip deildir.
Kamuoyu yoklamalannn tamamyla gvenilebilir so
nular, haberlerin inanlabilir bilgiler sunduu gn hap
yuttuk demektir. Zira bu yntemle elde edilecek ideal
bir toplumsal tanm bizi dramatik sonulara mahkm
olmaktan kurtarabilir. Byle bir sonusa toplumsaln,
toplumsal teknoloji tarafndan alt edilmesi anlamna
gelecektir. Zaten btn simlasyonlann gerekletirme
ye alt eytani ama da budur. Bu noktada devreye
yumuak yok etme teknolojileri girmektedir. Asl sorun,

1 14 aresiz Stratejiler

simlasyonun inandrclyla ilgili olandr; zira nemli

olan nokta makinenin arptt gerekler deil, gerekli
in tamamnn, nesnel bir gvenilirlie sahip makine ta
rafndan arptlmasdr.
Gerekliin hayatta olduu gnlerde haber gzel bir
eydi. Gerekliin egemen olduu gnlerde bilim gzel bir
eydi. Nesnenin egemen olduu dnemlerde nesnellik gzel
bir eydi. zne varken yabanclama gzel bir eydi, vs.
yleyse iletiim aralarnn yararl kullanmndan sz
edenler de hakszdr, gdmleme var diye bas bas ba
ranlar da; nk anlam ve simlasyon sistemleri arasnda
hibir iliki yoktur. Kamuoyu aratrmalar ve reklamlar,
bir insann gr ya da iradesini etkileyemez, nk bir
yargnn olumasn salayan irade ve temsil etmeyle ilgili
bir zaman ve mekna ait deildirler. Ayn ekilde birinin
irade ya da grn ortaya koyabilmeleri de olanaksz
dr; nk grleri oluturan tiyatral ve temsil dzeni,
yani siyaset dnyasyla bir ilikileri yoktur. yleyse zl
meye gerek yok, zira siyaset dnyasn yok edebilmeleri
olanaksz. Ama kendi kendimizi de kandrmayalm, zira
siyaset dnyasn adam edebilmeleri de olanaksz.
Birbirine geen bu farkl iki sistem yznden, bugn
yaptmz seimler, sahip olduumuz grler ve yarglar
konusunda hep birlikte akn ve ne yapacamz bilemez
bir durumdayz. Bu durum nedeniyle kamuoyu aratrma
lar ve reklamlarn insanlarn iradesini deitirip deitir
mediklerini asla renemeyeceimiz gibi, onlar olmadan
neler olup biteceini de hibir zaman bilemeyeceiz, ile
tiim aralarnn oluturduu ekran, belirsizlikten baka
bir ey retmeyen bir yzeye benzemektedir. stelik bu
belirsizlik biimiyle daha nce hi karlamadk; nk
bunun kkeninde eskiden olduu gibi haberden yoksun
luk deil, bizzat haberin verili biimi ve an miktarlara
ulaan haber vardr. Her zaman bir aklama getirebil
diimiz geleneksel belirsizliin yerini, tamiri imknsz ve

ronik Stratejiler 1 1 5

kendisinden kurtulmann olanaksz olduu bir belirsizlik

almtr.
Yazgmz artk kamuoyu aratrmalar, haber ve is
tatistikler tarafndan belirlenmektedir; baka bir deyile,
bizden, nceden belirlenmi davranlara uymamz, ek
ranlardan gzmz ayrmamamz, kendi irademiz ya
da bir bakasnn iradesine asla kar kmamamz isten
mektedir. Artk kendimize bile yabanclaamyoruz, zira
tpk toplumsal ve siyaset dnyas gibi teki diye biri, te
kinin oynad bir rol yok. Her bireyden istatistiklerle tam
bir uyum iinde olmas isteniyor. Bu da tpk bir aklama
getirilemeyen belirsizlik gibi bir aklamas yaplamayan
bir da-dnklk/toplumsallama biimidir.
Kamuoyu aratrmalarna zg mstehcenliin nedeni
gizli bir gr ya da kiisel iradeye ihanet etmeleri ya da
vicdani sorumluluklara tecavz etmeleri deil (nk or
tada gerekten bir sr olsayd, sr sahibi bile bu srra iha
net edemezdi), toplumun kendine ynelik bir sreklilik arz
eden, istatistik boyutlara ulam tehircilik ve rntgenci
liidir. Baka bir deyile, toplum, hastalk hastas bir deli
gibi hi durmakszn kendi kendisinin tam olarak ne iste
diini ve ne dndn bilmeye, televizyon ekranndan
yansyan saylar grmeye, ateinin ne zaman inip ktm
gsteren erilere bakmaya almaktadr. Toplumsal ken
di kendine takm, kendi kendisi iin bir kusur, bir ahlk
bozukluuna dnmtr. An haber bombardmanna
maruz kalan toplumsal, giderek ikolamaktadr.
Kitleleri yarattn ve aydnlattn iddia etmesine
karn gereksiz ve kitleler kadar sessiz sedasz bir ey var
sa o da bu an haberdir. Haber ve kitleler uyumlu bir ift
tekil etmektedirler, zira haber kitleleri bilgilendirmemekte ve kitleler de bir gre sahip olmaya almamaktadr.
Bu iki olgu hi durmadan birbirinden beslenmektedir.
Ayn eyleri hi durmadan giderek daha ok yineleyen
haber, kitleleri saysal anlamda bytebilir ama onlarn

1 1 6 * aresiz Stratejiler

bilin dzeyini ykseltmez.

Gereksinimlerle kamuoyu nesnel bir gereklie sahip
olsayd, bu sylenenler dramatik bir anlama sahip olabi
lirdi. Reklam, kamuoyu aratrmalar, iletiim aralar ve
haber (demokrasi ve bilin kirlilii) karsnda gerekten
de kendine zg deerler ve bir iradeye sahip toplumsal
bir zn yan sra, bir de gerek insan olsayd o zaman
btn bunlar dramatik bir anlama sahip olur ve yabanc
lama sorunundan kap kurtulamazdk.
Daha da ileriye gidilerek haber kuramyla ilgili tm
topyalar gzden geirilmelidir. Yzyl bandan bu yana
yaamn her alannda eyler mthi bir hz kazanmtr.
Bugn bizi iimize kapanmaya iten eyin ad an haber
dir/bilgidir.
Bugn herhangi bir olay hakknda bize aktarlan bil
gi, aslnda, o olayla ilgili bir laf kalabalndan baka bir
ey deildir. Baka bir deyile bize sunulan, etkileyiciliini
az ok yitirmi bir olaydr... Keza kamuoyu hakknda sa
hip olunan bilgi de kamuoyunun etkileyiciliini yitirmi
bir biiminden baka bir ey deildir.
rnein, olay daha ortaya kmadan nce bu olay
hakknda modeller araclyla bilgi retildiinde; baka
bir deyile ortaya nce etkileyiciliini yitirmi (simlatif)
bir olay ve kamuoyu ktnda olay da kamuoyu da tm
etkileme glerini yitirerek enerjilerini boa harcam ol
maktadr.
Bu bak as dorultusunda ele alndnda, ev
rende olup bitecek olaylarn nceden tahmin edilebilece
ini ileri sren bir bilimin, bizi evren konusunda doru
bilgilendirme olasl ok zayftr. Bu durumda bilim ve
haberin (kar) amalannm da sistemli ve bilinsiz bir e
kilde dnyay haber araclyla kurtarmak gibi (burada
birtakm kt niyet izleriyle karlalmaktadr) kar bir
topyay bile bile benimseyerek dnyann sonundan sz
ettikleri sylenebilir mi?
Evrenle ilgili tm bilgiler bir araya getirilerek dnya

ronik Stratejiler *1 1 7

belki yok edilebilir. Bu, Tannnm Dokuz Milyar Ad ba

lkl hikyedeki olaya benzemektedir. Bu hikyede bilgisa
yar, Tannnn dokuz milyar adn sralamay bitirdiinde,
dnya yok olmakta, yldzlar snp gitmektedir.
yleyse, evreni yok etmenin yolu haberden/bilgiden
gemektedir. Haber/bilgi olmadan evren asla yok edile
mez.
Belki de eylere insana keyif veren yeni bir gzle bakmak
ve sona ermek bilmeyen eletirel kuramn yerini ironik ku
rama brakmasn salamak gerekmektedir.
Doruluk ve yanllklar tartma gtren ve ku
kulu sonulara sahip kamuoyu aratrmalar, kehaneti
andran hava tahmin raporlarna benzetilebilir. Herkes
bu samaln farknda olmak ve bu raporlara inanma
makla birlikte, kimse onlara kar kamamaktadr (s
telik her geen gn hava tahmin raporunun daha sk
verilmesi istenmektedir). Bu tahminlerde kart olgular
ve eilimleri birlikte ele alabilir ya da sonular iinize gel
mediinde saygda kusur etmeden nesnellii arptabilir
siniz (rnein, .F.O.P.un lm cezas ve gmen iiler
konusunda yaptrd aratrmada olduu gibi) zellikle
davranlarmzn doruluu ve yanllm saptamaya
kalkan kamuoyu aratrmalarnn sonularna her zaman
itiraz ediyor ve bu sonulan her zaman inkr ediyoruz.
Hi kimse kendisine nasl davranmas gerektiinin sylenilmesinden ve istatistik dorulann boy aynasnda grl
mekten holanmamaktadr. (Bu istatistik rastlantlann,
inatla neden yadsndn aklayan bir baka ho rnekle
bizzat istatistiklerin uygulan biiminde karlayoruz:
Sizi rahatlatacaksa R.A.T.P.nin [Paris zerk Ulam A]
yaptrd aratrmaya gre, altm yl boyunca, gnde iki
kez metroya binecek elli kii arasndan saldnya urama
ihtimali olan yalnzca bir kii vardr. Bu kiinin siz olmas
iin bir neden yok!) Kumarbazlar rastlantya deil ansa
inanrlar (si byk harfle yazlan bu ans bir Ltuftur,

1 1 8 * aresiz Stratejiler

yoksa bir olaslk deil). Kaderine inanan bir insan, ista

tistiklere inanmaz.
Zaten istatistiklere nem verilmesinin nedeni nesnel
olmalar deil, bilinsiz bir ekilde mizah konusuna d
nmeleridir.
Dnyaya mizah gzlkleriyle bakmakta yarar var.
Kamuoyu aratrmalannm toplumsal dzen ve toplum
sal olaylar ele al biimindeki patavatszlk benzer bir
okuma ve deerlendirme patavatszlna yol amaktadr.
Toplumsal ele al biimlerindeki ciddiyete, uradklar
baarszl acmaszca dile getiren bir ironi ve bu geli
igzel arptmalar araclyla yant verilmektedir. Sanki
bir yerlerde, bu kusursuz mekanizmay bozan ve onu nes
nellik tuzana dren bir mizah tanrs vardr. Burada,
sanki toplumsal dzenin ta derinliklerinden gelen ve ken
dine kar koymann mmkn olmad bir silah vardr.
Bu, kamuoyu aratrmalar ve istatistiklere dayandrlan
bir yant simlasyonuna tamamyla gizlenme yntemiy
le karlk veren bir silahtr. Toplumsal adl gereklik ve
zmlemesini her zaman baarszla uratm olan bu
silah nesnenin, kitlelerin ya da toplumsaln ktlk me
lei olarak adlandrabiliriz.
Nesne asla masum deildir, o yaar ve intikam alr.
Toplumsal adl maddenin haber m doru dzgn bir
ekilde yanstamamas bir aksaklk ya da bir kusur ya da
n dzenleni biimiyle deil, nesnenin sahip olduu
zellikle ilgilidir. Toplumsal, kendi hakknda yaplan ara
trmalara bir saldryla karlk vermekte ve bu sre hak
knda aratrma yaplan nesneyle aratran efendiler, kit
lelerle politikaclar vs. arasnda gizli bir delloya davetiye
kartmaktadr. Burada kafas almayan birileri varsa o
da kendi iyilii iin nesnenin kendi hakkmdaki gerekleri
sylemekten baka bir seenee sahip olmadm d
nen aratrmac konumundaki gdmleyicilerdir. Toplu
mun kendisine yneltilen sorulan anlamazlktan gelmesi,
bilinli olarak kt ya da ok gzel bir ekilde yantlamas

ronik Stratejiler 1 1 9

ve sorular sormasnn nedeni, doal olarak, zmleme

dzenini tam olarak kavrayamamasna balanmaktadr!
Bilim, akl havsalaya smayacak bir ekilde kendi ken
dini kandrmakta ve stnde aratrma yapt nesnenin
kendisiyle ibirlii yaptn sanmaktadr! Bu bilim her
nedense nesnenin gnahkr, akn, patavatsz olmasn,
yapt yalanc su ortakln, sreleri konikletirecek,
nesne ve zne arasndaki mcadeleden nesnenin kazanl
kmasn salayacak zgn bir stratejiyi besleyecek ne
varsa kmsemektedir.
Kamuoyu aratrmalarna bu adan yaklaldnda,
ne srdkleri amacn, gttkleri amacn tam tersi ol
duu grlmektedir. Haber programlan gibi onlar da bir
gsteriye (haberler de, devrimler gibidir; baka bir deyi
le halk haber deil, gsteri ister) dolaysyla gln bir
habere benzemitir. Kamuoyu aratrmalan, politikay ve
politikaclan gln bir duruma drmektedir.
Politikanm.inandnclm yitirmesini (ve bizim de bu
bilimsel palavralardan sinsice bir haz almamz) salayan
eyin kkeninde, kamuoyu aratrmalannm rettii bu bi
linsiz mizah olgusu yatmaktadr. Hazrladktan sorulara
stratejik bir nem atfeden ve bir karar verebilmek iin ka
muoyu aratrmalarna gerek duyan bu insanlar da kimin
nesidir? Sahip olduklan gc aratrmalara devrederek
tuzaa den politikaclar hibir konuda yetkilerini kul
lanamamaktadrlar. Btn iletiim aralan onlara bunun
ekici bir tuzak olduunu hissettirmemeye almaktadr;
baka bir deyile bir toplumun yerine getirmesi gereken
politik ilevi yok etmeye ve ynlann ironik bilinaltn
honut etmeye almaktadrlar. nk kalabalklara ait
bilinaltnn derinliklerinde yatan bir drt varsa o da po
litikaclarn simgesel bir ekilde ldrlmeleridir.
Temsili sistem tarafndan her zaman bir ara/
bahane/mazeret (alibi) olarak kullanlan halk, bunun
acsn siyaset dnyasm bir gsteriye dntrerek
kartmaktadr. Bugn ayn halk, siyaset dnyasnn or

120

aresiz Stratejiler

tadan kayboluunu bir gsteriye dntrerek intikam

almaktadr. Halkn nabzn kamuoyu aratrmalaryla
elinde tuttuunu sananlar vardr. Oysa kamuoyu ara
trmalarndaki ini k grafiklerini bir gsteriye dn
tren halk, evde oturduu yerden her gn bunlar izle
mektedir.
Gerek halk, gerekse bizler bir gsteriye ne kadar ina
nyorsak bunlara da o kadar inanyoruz.
Tpk her hafta yinelenen ans talih oyunlarnda ya
da kumar masalarna oturduumuzda kazanacamza
ne kadar inanyorsak onlara da o kadar inanyoruz. Tm
eilimler ayn sonuca ulamakta, gereklik oyunlar, tm
soru ve yantlar ksrdngsel bir grnme, vs. sahip ol
maktadr. Belki de ortaya, kendi kkenleri hakknda soru
sormayan ve yalnzca kendi ortadan kaybolu gsterisini
izlemek isteyen ok bilgece bir yeni ironik kolektif varolu
biimi koymak istedik?
Bu kolektif var olu biiminin en gzel rnei kitlelerdir.
Kitlelerin var olu nedeni bask altna alnmak ve gdmlenmek deildir. Kitlelerin zgrlemek gibi bir sorunu
yoktur, zaten isteseler bile zgrleemezler. Sahip ola
bildikleri (politika-tesi) tek g saf bir nesneye benzeye
bilmek yani, kendilerini konuturmaya niyetlenen politik
dzene sessizce, hibir arzu belirtisi gstermeden kar
koymaktr. Herkes onlar ayartmaya, kendi taraflarna
ekmeye ve gvenlerini kazanmaya almaktadr. Bu
ruhsuz, bir eye benzemeyen, bir bilinaltna sahip olan
kitlelerde pasif, anlalmas ok zor bir g vardr. Dnya
y hi umursamadan, ilerini hi konumadan byk bir
beceriyle gren hayvanlar gibi (stelik kitleler daha ok
hormonal ya da i salglamaya dayal bir ze sahiptirler
yani onlar antikorlara benzetebiliriz) tm siyaset dnyas
ve politik sylevleri etkisiz klmaktadrlar. Siyaset dnyas
ve politik sylevler bylesine anlamszlam, ruhsuz bir
dramaya benzemi ve yararsz iktidar oyunlarnn eline

rorik Stratejiler 121

terk edilmise; artk hibir iddia, proje siyaset dnyasn

heyecanlandramyorsa bunun nedeni u devasa sessiz
antikorun sergiledii kitlesel mstehcenliktir. Bunun ne
deni bilimkurgu canavarlanmnkine benzeyen u hayvani,
sama, emme ve yutma gcne sahip, adlandrlmas ola
naksz eyin bzlme kapasitesidir ki, gerekten de siste
min sahip olduu hzlandrma gc, bu tepkisizlik ve ses
sizlie son verebilmek amacyla salglad saysz haber
kitleleri tepkisizletirmekten baka bir ie yar amam akta
dr. Ne yapsanz nafile: kitle s a f bir nesne, yani znenin
iinde kaybolup gitmi, tarihin iinde kaybolup gitmi bir
varlktr. Tpk szn iinde kaybolup giden sessizlik adl
saf nesne ya da her gn anlamn iinde yok olup giden sr
adl saf nesne gibi.
Nesne-kitle ite byle bir akl almaz gce sahiptir.
Kitleler saf bir politik nesne, yani mutlak bir iktidar, top
lumsal dzeni yok etme dne benzemektedir. Kitleler,
rktc bir iktidar hayalinin somutlam biimi, yani
hibir politik dncenin aklayamad anlamsz, yaa
ma geirilmesi olanaksz, radikal bir antikor; dolaysyla
da yararsz ve tehlikeli bir varlktr. Politik senaryo tersine
dndrlmtr; nk bundan byle kitleler, iktidarn
dmen suyundan ilerlemek yerine can ekimekte olan
bir iktidar pelerinden srkleyip gtrecektir. Kitleleri
bou bouna ayartmaya alan politikaclar, sahip ol
duklar iktidar simlakn karlnda, iftletikten sonra
diisi tarafndan yutulan erkek misali, kitleler tarafndan
i i yutulmak gibi bir bedel deyip demedikleri soru
sunu sormaldrlar.
Eskiden zne iin bir nesne zellii tayan her ey
artk onun iin lm tehlikesi arz etmektedir. Kleliini
yadsyan bir kle gibi, nesne de zorlama bir nesne ak
lamasn reddetmektedir. zne, ok ksa bir sreliine,
nesneyi ynetmi olduunu dnebilir; ancak nesnenin
bakaldrmasn engelleyebilmesi ya da durdurmas ola
nakszdr. Bundan byle devrim ancak bu ekilde, yani

122

aresiz Stratejiler

sessizce yaplabilir.
yleyse bu simgesel, ekici, arpc ve znel bir dev
rim deil; anlalmas ve aklanmas g, ironik bir dev
rim olacaktr. Diyalektik deil, kendinden kaabilmenin
imknsz olduu bir devrim olacaktr. Anlamsz brakl
m tm batan kartc nesnelere, ayartma ve rktme
nesnesi olabilecek her trl nesneye kar gdlecek tm
stratejiler dorudur.
Dur durak tanmayan haberlerle iletiim aralarnn
ilettikleri mesaj ynnn tek amac bu lmcl bulac
hastaln elinden kap kurtulabilmektir. Gnmzde
harcanan enformatik, medyatik ve iletiimsel enerjinin
tek amac, u ekicilii giderek artan duyarsz ve umursa
maz antikor, yani u sessiz kitlenin yaamnn kk bir
paras olabilmek, onu bir para da olsa anlayabilmektir.
Bu tepkisizlii alt edebilmek iin tm enerjilerin bir ara
ya getirilmesi gerekmektedir. Bundan byle haber ancak
byle bir amaca hizmet edebilir.
letiim aralar ve haber evrenini zne felsefesine ait ira
de, temsil etme, seenek, zgrlk, bilgi ve arzu gibi ge
leneksel kategorilerle zmlemeye kalkmak her zaman
ok g olmu ve olacaktr. Zira bu yntemle yaplan
zmlemelerde ne sylenmise her zaman tersi doru k
m olup, zmlemeleri gerekletiren ve konuya hkim
olmas gereken znenin ona tamamyla yabanc olduu
grlmektedir. Haber evrenine zg ahlk ilkesiyle, bizim
boyun ediimiz sana ne yapman gerektiini ve ne is
tediini reteceim diyen ahlk kurallar arasnda ok
byk bir uurum vardr.
Bu bak as dorultusunda, iletiim teknolojileri ve bi
limlerinin bize bir eyler retmekten ok irade ve temsil
etme kavramlarnn snrlarm alabildiine zorlayarak an
lamlarn karman orman ettikleri ve her insann kendi
vcuduna, kiisel arzu, seim olana ve zgrle sahip

ronik Stratejiler *1 23

olma imknn elinden aldklar sylenebilir.

Ancak byle bir yabanclama dncesi varsaymsal
kitlelere hizmet eden ideal bir felsefi perspektiften baka
bir ey olmamtr. Yabanclama szc, bu szc
bulan filozofun kendine yabanclamasndan, yani kendini
bir bakas gibi grmesinden baka bir ie yaramamtr.
Bu konuda kendilerinden nceki dnemi bir yanlglar
imparatorluu olarak nitelendiren ve onu kmseyen
Aydnlanma filozoflaryla Aufklrer konusunda, Hegel,
son derece ak ve seik bir yargya sahiptir.
iletiim evreni ve belki de teknolojik evrenin tama
mnn, bu szde yabanclam kitlenin gtt gizli bir
stratejinin rn, gizli bir iradeyi yadsma biimi, felsefe
ve ahlkn zneye dayatt her eye, yani her trl irade,
bilgi ve zgrlk uygulamasna kar bir meydan okuma
biimi olduunu gsterebilmek iin iletiim aralar tara
fndan kendisine yabanclatrlm bir kitle dncesinin
yklmas yeterlidir.
Buna devrimden ok, bir tr kitlesel devir/ devretme
de denilebilir; zira burada sz konusu olan ey politik,
entelektel, teknik ve ilemsel aralara kitlesel dzeyde
vekleten devredilen bir tr iktidar ve sorumluluktur.
Bunun ad iradenin kitlesel dzeyde reddedilmesi, kitle
sel dzeyde bir iradeden vazgeitir. Bu vazgei, bir k
leleme ya da yabanclama arzusunun rn deildir.
(Bilinli kleliin sim La Boetieden bu yana zleme
mitir. Bundan byle sorun, var olup olmadm bile bi
lemediimiz kleletirilmeye raz, kendi varlndan emin
olamayan zneden yola klarak ilenecektir). Bu vazge
i, iradesini kullanmama srecini ynlendiren baka bir
felsefenin rndr. Bu felsefe bir tr antimetafizik d
nceye benzeyen ve srr; kitlelerin (ya da insann) kendi
leri ve iinde yaadklar dnya hakknda konumamalar
gerektiini ok iyi bildiklerini, istemek, bilmek ve arzula
mak gibi bir sorunlar olmadm sylemekten ibarettir.

124

aresiz Stratejiler

nsann hayatta en ok arzulad eyin, arzulamaktan

vazgeerek bir bakasnn arzusuna boyun emek oldu
u sylenebilir. Kendi arzularndan, kendi iradesinden
vazgeme stratejisi, ironik bir gce sahip olma stratejisi.
Felsefi, ahlki ve politik ykmllkleri dierlerine kaka
lama stratejisi.
Kavramlara ve arzulara hkmedenler, onlara iste
dikleri ekli verenler, entelekteller bu ile grevlendiril
milerdir. Btn reklamc, haberci ve politikaclar bize
ne yapmamz, kitlelere ne yapmalar gerektiini sylemek
iin vardr. Byk bir keyif alarak devrettiimiz bu kitlesel
sorumluluun kkeninde yatan ey; bilmenin, istemenin,
yapabilmenin ve arzulamann bizim iin ilgi ekici eyler
olma zelliini yitirmi olmasdr. Bunlar bize filozoflar ta
rafndan dayatlan kavramlardr.
Seim yapma zorunluluu iren bir eydir. nsan
iradesini kullanmaya zorlayan bir felsefe, onu umutsuz
lua srklemekten baka bir ie yaramaz. nsann ne
istediini bilmesi vgye deer bir eydir. Buna karn
mutluluu kendi iradesine sahip olmamaya balayan,
aklanmas zor ancak hayati bir neme sahip dier bi
lin (yani bilinalt) iin ne istediini bilmemek, aklc bir
iradeye boyun eme ve seim yapma zorunluluundan
kurtulmu olmak da bir o kadar byleyici ve ayartc bir
eydir. Seim yapma zorunluluu ve kendi irademize bo
yun emek yerine bize anlamsz da gelse bir bakasmn
iradesine boyun emek daha iyidir. Bu gibi durumlarda
Brummel uandan yararlanrd. Gllerle ssl nefis bir
manzara karsnda uana dnerek: Which lake do I
preferP (Hangi gl tercih etmem gerekiyor?) sorusunu
sorard.
nsanlar kendilerine ne istediklerinin sylenmesinden
holanmadklar gibi, ne istediklerini bilmekten de kesin
likle holanmazlar, hatta bilmek isteyip istemediklerin
den bile emin deildirler. Brummelin uana yapt gibi,
byle bir istek karsnda, insanlarn ktlk melekleri

ronik Stratejiler 125

kulaklarna, haberler ve reklamlarn sizi ikna etmelerine

izin verin, sizin adnza bir seim yapsnlar (ya da politi
kaclar dnyay sizin yerinize sorgulasnlar), szcklerini
fsldamaktadrlar.
Bu durumda sizce kapana kstrlan kimdir?
Bir ey bilmediini bilen kitlenin bir ey bilmek gibi bir
niyeti yoktur. Bir ey yapamayacan bilen kitlenin bir
ey yapmak gibi bir sorunu yoktur. Ahmak ve edilgin ol
duu suratna bara bara sylenir. Bu kesinlikle doru
deildir; kimse kitleye ahmak ve edilgin diyemez, zira kitle
herkesi ve her eyi kmser. O da Brummel gibi seim
yapmay bilinli olarak bir bakasna havale etmektedir.
Bu ii hi fark ettirmeden bir tr sorumsuzluk, ironik
bir meydan okuyu ve bilinli bir iradesinden vazgeme
oyununa dntrerek yapmaktadr. Btn araclar (po
litikaclar, aydnlar yani kitleleri eletirme konusunda
Aydnlanma filozoflarnn miraslar) u can skc iktidar
ve irade iini kitlelerden yetki alarak vekleten yrtmek,
kitlelerin byk bir keyif alarak devrettikleri bu stnl
, bir stnlk gsterisine dntrerek kitlelere sun
maktan baka bir ie yaramazlar. Veblenin deyimiyle,
iradeleri, u kmsedikleri kitlelerin ok iyi gizledikleri
amalar dorultusunda, kendilerine ramen saptrlan
ayrcalkl snflarn iinde bulunduklar konum budur,
yani dcarious (veklet etme).
Btn bunlar bizim iin znel ve paradoksal duygu
lardr; nk iimizde bu kitlelerle birlikte onu mahkm
edip kmseyen zeki bir varlk vardr. Bilince kimin
kar kt bilinmemektedir. Doal olarak, psikanalizin
zorla bask altnda tutulduunu ileri srd u bilinal
tnn dnda. Gerek bilinaltmz belki de tam tersine u
ironik vazgeme, arzulamama, renmeme, sessiz kalma;
tm gleri emme, tm glerden, tm irade ve aydnlan
ma biimleriyle ikna edici olmaktan uzak tm anlamsal
derinliklerden kurtulma gcmzdr. Bilinaltmz, yal

126

aresiz Stratejiler

nzca drtlerden oluan ve bask altnda tutulan bir ey

deildir. Bilinalt bask altnda tutulamaz, o daha ok in
sann iradesiyle ilgili gereksiz styaplarn tmnden key
fini karta karta kurtulduu bir eye benzemektedir.
(Kendilerine yabanclam) kitleler ve (bastrlm)
bilinalt konusunda hep tasalanmzdr. Bize zg tm
felsefi dncelerin kkeninde bu hznl bant var
dr. Oysa srf eit olsun diye kitle ya da u nesne-kitleyi
sonunda ironik, neeli ve ayartc olmay baaran bir bilinaltyla ilikilendirerek insan d krklna uratan,
dleten, imada bulunan bir strateji sahibine benzetmek
ok ilgin bir ey olacaktr.
TUTKUNUN KTLK MELE
Ak konusunda, ya aklnza eseni syleyebilirsiniz ya da
susup oturursunuz. Akn varln inkr edemezsiniz. n
san annesini, Tanny, doay, bir kadn, kk kulan,
iekleri sevebilir; baka bir deyile duygusal bir temele
oturtulan kltrmzde bir leitmotife dnerek, konu
tuumuz dile ait en patetik szck olan ak, ayn zaman
da en yaygn, en sradan ve en anlalmaz szck olmay
da srdrmektedir. Salam, somut bir ayartma srecine
karn ak, sv hatta uucu bir solsyona benzemektedir.
Akn iine her eyi tkabilirsiniz; tpk ak her eyin iine
tkabileceiniz gibi. Her eyi tutku ykl bir uyumluluk
ya da uyumlu bir libido sreciyle aklamaya ve zmeye
alan ak, bir tr (her soruna are) evrensel yant, ideal
bir ikili yaam umudu, olas bir ikili ilikiler dnyasdr.
Nefret aynr, ak birletirir. Erosun grevi insanlan bir
birlerine balamak, iftletirmek ve birlikteliklerini sa
lamann yan sra onlan birbirleriyle zdelemeye, kii
liklerini karlkl olarak yanstmaya ve birlikte yaamaya
itmektir. Bugne kadar bize hep Birbirinizi sevin denil
mitir. Kimse kalkp da Birbirinizi ayartn dememitir.
Araya gizli bir mesafe koyan, sonsuza dek srebilecek
bir ztlama ve meydan okuma biimi zerine oturtulmu,

ronik Stratejiler 127

ok youn bir ilgi ve ekicilik gerektiren, aklamas zor

bir dello varsaymna benzeyen ve bir oyun kuralnn
olumasna izin veren ayartmay ak ve yol at duygu
sal yaknla yelerim. ki kiiyle oynanan ayartma oyu
nunu, evrensel bir biim olan aka yelerim. (Heraklite
gre yaamn gidiatm belirleyen ey elementler, canllar
ve tanrlar arasndaki ztlamalardr. Burada ne btn
dnyada karlalan aka yer vardr ne de yaratt ha
yal krklna. Burada birbirleriyle dvp birbirlerini
ayartan tanrlar vardr. Hristiyanlkla birlikte bir yaratl
ilkesi olarak ortaya kan ak, ayartma denilen bu mthi
oyuna bir son vermitir).
ki kiiyle oynanan ve herkesin anlayabildii bir oyu
na benzeyen ayartmadan sz edebilirken; ak hi kimse
nin aklayamad evrensel bir biime sahiptir.
Belki de yalnzca ayartmann gerek anlamda bir bi
ime sahip olduunu sylemek gerekiyor. Oysa ak, in
sanlar yalnzla srklemenin yan sra onlar birbirleri
ne yaklatrmaya alan evrensel bir gcn yerini almas
iin retilen yaygn bir metafordan baka bir ey deildir.
Hangi mucizevi irade, hangi ilahi g, tezghlanan hangi
oyun insanlar birbirlerini sevmeye zorlayabilir ya da han
gi lgn d gc insanlar birbirlerini sevmeye, birbiri
mizi sevmeye, sizi seviyorum demeye itebilir?... Burada
tamamyla hayal rn evrensel bir ekim ve denge ilke
sinin sonsuza dek srdrlmeye allmasndan baka
bir ey yoktur. Bu znel bir hayal kurma biimi, rnek bir
modem tutkudur.
Oyunla kurallarn tkendii bir dnyada, vcut ve
ruh arasndaki blnme sorununa bir zm getirecek;
nefret, aln yazs, ayrm ve yazgya bir son verecek evren
sel bir iini dkme ve rahatlama biimiyle bir yasa ve bir
duygulanma biimi bulmak zorundayz; baka bir deyile
bir yazgya benzeyen ayartmaya gerekten de son veren
ey bu kutsallatrdmz duygusal evrendir.
Aka, ilahi adalete inanrcasma inanlmas, evrensel

128

aresiz Stratejiler

bir insanlk etiine dntrlmesi (dnyann her yerinde

grlen ahlki yorumlarda srarla akn insan mutlu et
tii sylenmektedir), ayartmann, ak ncesinde oynanan
bir oyun', ahlki sapknlk, ahlkszlk trnden bir ey
gibi alglanmasna neden olmutur. Ak, dayanlmas zor
bir dnyaya ait tek ie yarar (ya da yce bir) ama, kar
lnda ceza alnmayan tek sutur. Ayartmay baka yol ve
yntemlerle yceltmeye ynelik her giriim, aka zg y
celtme ve idealletirme mekanizmalarna taklmaktadr.
Ayartma srecinde n planda olan duygular deil, her
an deiebilen d grnmlerdir. rnek alabileceiniz bir
ayartma modeli olmad gibi, ayartarak rahatlamak gibi
bir ey de sz konusu deildir. Bu durumda ayartmann
ahlkszca bir davran olarak nitelendirilmesi gereke
cektir. Ayartmada ahlk bir duygusal alveri yoktur.
Ayartma, evrensel ve doal olmaktan ok yapay ve bir
retiyi andran anlama, meydan okuma ve ittifak biimine
benzemektedir. Aka ayartmann bir sapknlk biimi
olduu sylenebilir.
Terimlere bal kalndnda i daha da karmakla
maktadr. Kesin bir kavram niteliine sahip olmayan ak
ve ayartma (ne psikanaliz, ne de nemli kavramsal sis
temler ikisinden de sz etmemektedir) kolaylkla birbirle
rine kantnlabilir. Ayartma bir meydan okuma, kazanan
asla bilinemeyen bir oyun, kesintiye uratlmadan srd
rlen ritel bir alveri, hep daha ounun istendii bir
iliki ya da gizli bir su ortaklna benzetildiinde byle
bir aklamaya kar gelebilmek ve Bu ekilde tanmlan
dnda ayartma akn ta kendisi deil midir? sorusunu
sorabilmek mmkndr.
Hatta ilikiler tersyz edilerek, aka ayartmadan
daha belirsiz ve daha kuku uyandracak bir biim ve
rilebilir. Ak olabilmek iin narsist olmak gerektii sy
lenebilir. rnein, karmdakini sevmemin nedeni bana
benzemesi, demek ki onda kendimi buluyorum. Onu
bana hi benzemedii iin seviyorum, yleyse o beni ta-

ronik Stratejiler 129

marnlyor. te yandan, ak bir kar ve karlk bekleme

den dierinin kollarna atlma, onu, beni, benim ona olan
sevgimden daha byk bir sevgiyle sevmeye zorlayan bir
meydan okuma, yleyse sonsuza dek srp gidecek bir
daha ounu isteme biimi gibi grebilmek de mmkn.
Ayartmay da amac olan bir oyun, partnerini kendi ama
lar dorultusunda gdmleme abas olarak grebiliriz.
Tersine evrilmi bu terimler konusunda yaplabile
cek bir ey yok. En yce ve en sradan anlamlan arasnda
bir fark bulunmayan akla ayartma konusunda konua
bilmek imknsz bir ey. stelik gnmzde ak sylevi
nin yeniden canlanmaya balad, can sknts ve cinsel
doygunluun duygulan yeniden harekete geirdii syle
nebilir. Bunun nedeni ak simlasyonudur. nk lgn
ak ile tutkulu ak ok yce ve kahramanca bir mcade
lenin sonunda yok olup gitmilerdir. Gnmzde insan
lar en ok ak olabilmek, duygusal ve tutkulu olabilmek
istemektedirler; bunlar eksiklii en ok hissedilen duygu
lardr. Arzulanna ve zevk ald hibir eye snr koyma
yan ve sonunda cinsellikten bkan bir kuak gnmzde,
ak, duygu ve tutku eklenmi bir cinsellik biimi olarak
yeniden kefetmeye almaktadr. Daha nceki romantik
ya da post-romantik kuaklar ak bir tutku, bir yazg gibi
yaamlard. Bizimkiyse neoromantik bir aka benziyor.
Cinsellik konusunda ekilmi bunca duygusal sylev
den sonra, sra ak ilikisi konusunda ekilen neopatetik
sylevlere gelmitir. Libidinal ve itepisel aktan sonra,
sra tutku konusunda ekilen neoromantik sylevlerde
dir. Artk aktan ne bir aln yazs ne de ka olmayan bir
ey gibi sz edilmemektedir. Burada sz konusu olan ey,
Marcuseun dedii gibi, uzun sren bir arzulann toplum
sal ynlendirilme dneminden sonra, insann k olma
sn salayacak, arzulan n plana geirecek yeni bir yol
bulabilmektir.
Cinsel iliki, retim ilikileri kadar basit bir eydi.
Freud ve Marxm dncelerinin tesine geme konusun

130

aresiz Stratejiler

da ge kalm olduumuz sylenemez.

yleyse ortada cinsel kltrden arta kalan sprn
tleri andran bir ak biimi bulunduu ve bu yeni evre
dzenlemesi konusunda fazla hayalci olunmamas ge
rektii sylenebilir. Bir simlasyon evreninde yaamakta
olduumuzu tpk psikanalizin hayr duas alnarak bir
film eridi zerine stereo kaytlan yaplan cinsel iliki,
ak, ayartma, sapknlk, pornografi, vs.nin hibir aynma
tabi tutulmadan libidoya balanmalanna bakarak anla
yabiliyoruz. Bu stereofonik bir konerto; baka bir deyile
snai montaj zincirine sonradan eklenen psikososyoloji ve
karlkl fikir al verii gibi cinsel ilikinin ak, tutku ve
ayartma eklenmi halidir.
Bu, cinsellik konusunda retilen ok saydaki ms
tehcen sylevin iip kaldn gsteren bir semptom ola
rak dikkate deer bir durumdur (bu mstehcenliin kay
na cinsellik deil, hakknda konuulan ve aklamalar
yaplan cinsellik adl hakikatle ilgili mstehcenliktir). Bir
hakikat olarak cinsellii gidebilecei en u noktaya ka
dar gtrdk. Neyse ki bu durum, cinselliin egemenlii
altna girince yz hatlar ken ve ekiciliklerini yitiren
biimlerin yeniden gndeme getirilmesini salad.
Ayartma, ak, tutku, arzu, cinsel iliki gibi szckler ara
snda bir aynm ya da hiyerarik bir sralama yapmaya
kalkmak sama bir eye benzemekle birlikte, biz bundan
baka bir seenee sahip olmadmz dnyoruz.
Bizim kltrmzde ayartmann altn a, Rne
sansla XVIII. yzyllar arasnda kalan bir dnemi kap
samaktadr. O dnemde ayartma, nezaket ya da saray
kurallar gibi szlemesel, aristokratik bir grnme sa
hipti. Akla pek bir ilikisi olmayan stratejik bir oyundu.
Oysa bizim iin bu oyun farkl, sonradan deien tonlara
sahip romantik ve romanesk bir sre; baka bir deyile
artk bir oyun ya da trensel zellikler tayan bir ey de
il bir tutku, bir sylevdir. Arzu sizi peinden srkleyip

ronik Stratejiler 131

gtrebilecek bir gce sahiptir, lm imdadnza koup

sizi onun elinden kurtarr. Bunun ayartmayla bir ilikisi
yoktur. Bizim anladmz anlamdaki ayartma kavram
kendini XVIII. yzyl sonuyla XIX. yzyl balan arasnda
varln srdren yapmack ayartma oyununa bir kar
k srecinde gstermektedir. Eski ayartma kavramyla
yenisi birbirlerinden tamamyla farkldr. Birincisi strate
jik bir yanltmaca ve iki kiiyle oynanan bir oyuna benzer
ken; kincisi bireysel, yeni bir amaca sahip olan arzunun
gerekletirilmesine benzemektedir. Asl byk deiiklik,
arzunun, bireyin cinsel ve psikolojik arzulan ve kitlelerin
politik arzulan olarak gruplara blnmesidir. Bu arzu
ve arzunun zgrletirilmesi denilen ey neye benzerse
benzesin bunun o aristokratik meydan okuma ve ayartma
oyunuyla hibir ilikisi yoktur.
Dahas var. Ayartma dinsiz, ak ise Hristiyandr.
Sevmek ve sevilmek sayla balamtr. Din duygusallk,
ac ekmek ve sevmekten ibaret bir eye dnmtr.
Oysa byle eylerle bir ilgisi bulunmayan arkaik, ve antik
kltrler ve mitolojilerde dnyay yneten gler varlklann dzenlenmi gsterge ve grnmler, trenler ve
d grnmlerinde yaptklan deiiklikler, yani yalnzca
ayartma oyunlanyla kantlamaktaydlar.
Bu kltrlerde ak* ya da duygusallk diye bir ey ol
mad gibi; nemli dini ya da gereki laf ebelikleri ya da
ak mitinin yeerecei u psikolojik i dnya denilen ey
de yoktu.
Bu kltrlerde yalnzca riteller vardr ve bir bak
* Hristiyanlk anlayna uygun bir ayartma kavramnn anlam
tamamen deimektedir. B u anlaya gre ayartma, Hristi
yanlkla birlikte ortaya kmtr; nk o, ilahi dzeni bozan
bir eytan icaddr. Nietzscheye gre ise, sa ayartmann ta
kendisidir, nk insanlan ayartan Isann kiiliidir. sa onlan ak ve psikolojiye bavurarak ayartmtrr. Oysa ayartma
dan bihaber Yunanistanda ak, homoseksel ve pedagojik bir
anlama sahiptir. Bir erdem, bir tutkudur.

132

aresiz Stratejiler

ma ritel demek ayartma demektir. Ritellemi biimle

rin yok edilip, zgrlklerine kavuturulmas ortaya ak
denilen eyin kmasna yol amtr. Ak sahip olduu
gc, dnyaya sihirli ritueller araclyla egemen olmaya
almak da (daha sonra sapkn Hristiyan mezhepler ara
clyla srdrlen gerek dnyann Manici ya da kom
niste uygulamalarla yadsnmas) dahil olmak zere, bu
biimlerin zlmesine borludur. Dnya adl gereklie
kar kan ve yalnzca bir gsterge ilevine sahip olan bu
ilkel, deimeyen biimler; psikoloji, duygusallk ve aktan
yoksun bir grnmler dnyasnn hkimiydiler. nsanla
rn tm benlikleriyle boyun edii bu kltrlerde ak ve
pei sra ortaya kan ruhun kurtuluuyla ilgili metafizik
dnce sanki o gne kadar srlan zlememi, retiye
dayal, ser verip sr vermeyen, niteliksel biimlerin para
lanmas ve yaylmasnn bir sonucu gibi grnrken; ak
taraf deitiren, evresine k saan, niceliksel bir ener
jiye sahiptir. Ak enerjisini da vururken ritel da vur
maz, gizler. Ak, bir davurum, bir srcaklk, bir itiraf ve
iletiim biimi, yleyse potansiyel ve youn bir enerjinin
zgrletirilmi, etrafna k ve s saan bir evreden ya
yldka zayflayan bir evreye gemi biimidir. yleyse bu
kurallann belirledii, hiyerarik ve aristokratik dzenlere
kar kan popler ve demokratik bir dinin mayalanma
sna katkda bulunacak bir aktr.
Ak, kuralc dzenlere bir son vererek yasal dzenlerin
balamasna neden olmutur. nceki dzen bozulmu ve
eyler artk gsterge oyunlan, nereye doru ekilirse uza
yp giden, nem verilmeyen, yapay bir tz yerine duygular
ve duygusal bir yapya, yani insanlann ok nem verdik
leri bir tz ve anlam dzenine boyun emeye balamtr.
O gne kadar kullann sevdiine hi tank olunmam bir
Tann fikir deitirip kullann sevmeye balaynca dnya
da bir oyun alan olmaktan kacaktr. Biz byle bir miras
devraldk. Ak ise varln kurallann yok olup gitmesi ve
o kaynama dneminde ortaya kan bir enerjiye benze-

ronik Stratejiler 133

meine borludur. Akn kart saylabilecek biimin ad

dini kurallardr; baka bir deyile oyun kural ve oyun
la karlalan hibir yerde akla karlalmamaktadr.
Oyun ve trenlere zg abartl bir szlemesel yapnn
belirledii kurallara karlk ak istedii yere zgrce girip
kabilen bir eneji retim biimine benzemektedir. yley
se ak, zgrleme ve zgr dolanm ideolojisini tek ba
na temsil edebilecek etkileyici bir modernleme sylevinin
ta kendisidir.
Ak denilen evrensel tutkunun en nemli zellii bireysel
liidir ve ak insann tek bana yaad bir duygudur.
Oysa ayartma iin iki kii gereklidir, yani ayartabilmek
iin ayartlm olmak gerekir ya da ayartabildiim lde
ayartlabilirim. zetle ayartma oyunu iki kiiyle oynanr,
temel kural budur. Oysa sevilmeden de sevebilmek mm
kn. Sevdiim kii beni sevmiyorsa bu benim sorunumdur. Seni sevmiyorsam bu senin sorunundur. Birinden
holanmyorsam bu onun sorunudur. Akn doal bir
uzantsna benzeyen kskanlkla ayartma srecinde kar
lalmamaktadr. Emin olamayacamz bir ey varsa o
da duygusal ilikidir, oysa gstergeler konusunda yan
labilmek mmkn deildir. stelik ayartma oyununda
insan, karsndakine duygusal bir bala balanarak,
psikolojik adan onu harap etmeye almaz. Ayartma
oyununda aktaki kskanlktan eser yoktur.
Ak kskanla indirgemeye almyorum ama ak
ta ll de olsa bir miktar kskanlk, yalnzca sevilen
kiiye balanma ve onun da yalnzca sizi sevmesi gibi bir
talep vardr. Belki de kskanlk duygusu ak ortaya k
madan nce de vard, zira ak ve duygusallktan bihaber
olmalarna karn birbirlerini lesiye kskanan Yunan
tanrlar iin de bu vazgeilmez bir tutkuydu.
Birini sevmek demek onu dnyadan yaltmak, ge
miini silmek, ruhunu sahiplenmek ve lmcl olabile
cek bir sona doru srklemek demektir. Birini sevmek

134

aresiz Stratejiler

demek onun etrafnda snm bir yldz gibi dolanmak

ve kara bir deliin iine ekmek demektir. Bir insandan
bize snrsz bir ayrcalk tanmasn istemek demektir,
te bu anlamda kskanlk bir tutkudur, zira sahip olun
mak istenilen kiiye zihinsel anlamda sahip olunmaya
allmakta, kii sevdiini kendinin bir paras gibi gr
mek istemektedir. Oysa sevilen kiiyi bir paranz haline
getirmek demek onu ldrmek demektir.
Ayartmayla karlatrldnda ak daha belirsiz bir bi
im, daha yaygn bir zm hatta bir lme biimine ben
zemektedir. En gzel rnekleriyle romanlarda karlat
mz patetik ak bir lme biimine benzemektedir. Bir st
aamadaysa cinselliin bu patetik ak yutup yok ettii
grlmektedir. Bu aamada cinsellik nesnel cinsiyet
ayrm stne oturtulmu bir iliki biimidir. Ayartma
hl trensel bir zellie sahipken, ak patetik bir ilikiye,
cinsellikse yalnzca bir ilikiye benzemektedir. Gsterge
lerin oynadklar roln, insanlar arasnda olabilecek en
nemsiz farkllk olarak nitelendirilebilecek cinsiyet ay
rm stne oturtulmu organik, enejetik ve ekonomik
ilevler yararna azald grlmektedir.
Cinsiyet ayrmn asal ve zgn bir ayrmlama gibi
sunarak tm ayrmlama biimlerini onun bir uzants ya
da metaforu gibi gstermek bir aldatmacadan baka bir
ey deildir. Byle bir ey yapmak insann vcut ve biyo
lojiden ok daha nemli yapay ayrmlar rettiini bilmez
den gelmek demektir. Zira insanlar doal farkllklar
her zaman yapay fark llk la rn nemsiz bir uzants gibi
grmlerdir. Gerek anlamnda ele alndnda cinsiyet
ayrmnn hibir nemi yoktur (Yin ve Yang farkl eyler
dir; baka bir deyile onlar, bu dnyay ynlendiren gler
arasnda gidip gelen, iki metafizik kutuptur). Baz kltr
lerde sava olan/olmayan, Brahman olan/olmayan gibi
ayrmlar cinsel ayrmdan ok daha nemlidir; zira ayrm
lama yapma konusunda ok daha fazla kafa patlatmakta,

ronik Stratejiler 135

eyleri daha kesin ve karmak bir ekilde dzenleyebilmektedirler. Bizimki hari tm dier kltrlerde l ve
diri, soylu ve soysuz, eitilmi ve eitilmemi ayrm cinsi
yet ayrmndan ok daha nemlidir. Biyolojik ve stnlk
taslamaya ynelik zellikleri bir yana brakldnda cinsel
ayrmn olabilecek en gsz ve yoksul ayrmlama biimi
olduu ve dierlerini yuttuu sylenebilir.
Doal ayrmlama mant stne oturan hibir ay
rmlama biimi belirleyici olamaz; nk bu mantk yapay
gstergelerin sahip olduklan belirleme gcnden yoksun
olup, kusursuz bir dzen oluturmas, dnyaya trensel
bir dzen grnm kazandrmas olanakszdr.
Ayartma anda, dii ve erkek estetik ve trensel/
hiyerarik adan farkllamr;
ak (tutku) anda, dii ve erkek ahlki ve patetik
adan farkllamtr;
cinsellik anda, dii ve erkek psikolojik, biyolojik
ve politik adan farkllamtr.
te bu yzden ayartma, aktan daha kolay bir e
kilde anlalmaktadr; nk ayartma kusursuz bir aynmlama yaplmasn salayan daha stn bir ikili biim
stne oturmaktadr. Aynmlamanm en u rnei olan
cinsel aynmn, aynmlamayla bir ilikisi yok gibidir. En
eski ayartma alanndan en son cinsel iliki ama kadar
giden bir biimler yelpazesinde, ak, her zaman arada bir
yerlerde olup, mutlak bir farkllklar evreninden mutlak
bir benzerlikler evrenine doru gidildiini somut bir ekil
de gstermektedir. Kendine zg bir biime sahip olama
dndan betimlenebilmesi de olanakszdr. Ayartmay gi
zemli klan ey sahip olduu o ikili biim deildir; gizemli
olan, arzularnn esiri olan ya da hangi cinse ait olduunu
anlamaya alan kiinin grntsdr.
Yazgnn kendini bir imek hzyla dayatt ve by
le bir durumda asl aklama gerektiren konunun bir
yazgdan-yoksunluk olduu sylenebilir. Zaten bizim de
yazgdan-yoksunlua klf uydurmaktan baka bir ey

136

aresiz Stratejiler

yapmadmz ortada. nk eylerin sonuna kadar gi

dildiinde yazgdan-yoksunluk konusunda da, ak konu
sunda olduu gibi, sylenecek hibir ey yoktur.
Ayartma gizemli deil, bilmecemsi bir eydir.
Sr gibi bilmece de anlalmas zor bir ey deildir.
Bilmece ok kolay bir ekilde anlalabilir, ancak bilmece
yi bakalaryla paylaamaz ya da onunla ilgili bir akla
ma yapamazsnz. Ayartma da byle bir eydir; onu tm
somutluuyla grebilir ancak aklayamazsnz. Bu oyu
nun ad, her oyunun temel ve gizli bir kural var, yani
her oyun bir bilmeceye benzerdir. Oysa oyun srecinin
kendisinde gizemli olan hibir ey yoktur. nk oyunun
nasl oynandn herkes ok iyi bilmektedir.
Dnyann en gizemli eyi gibi grnen akn anlal
mayacak, bilmecemsi bir yan yoktur. Oysa ak konusun
da bitmek bilmeyen sylevler ekebilirsiniz, nk ak
kavram bilmece deil zm dzenine aittir. Bilmecenin
yant aktr ya da daha kaba bir deyile Burada asl
yant cinsel ilikidir diyebilirsiniz. (Peki, nasl oldu da biz
bu mucizevi gerekliin farkna XX. yzylda vardk? Bu
kesinlikle doru deildir; zira bugne kadar bilmecenin
ayartma gcnden hibir ey yitirmemesinin nedeni he
nz hi kimse tarafndan zlememi olmasdr).
Ayartmadan aka, arzudan cinsellie ve oradan da por
nografiye doru ilerledike srdan, gizemden uzaklalarak
grne gre itiraf, duygularn davurma, aklama ve
rahatlama, ksaca gereklie doru yol alnmtr. Msteh
cen bir grnm kazanan kltrmzde bu cinsel gerek
lik, gerekliin kendisi gibi dayatlmaya, zorlama itiraflar,
zorlama aklamalara benzemeye balamtr.. .oysa ortada
itiraf edilmesi, aklanmas gereken hibir ey yoktur.
Sim zmek, tm plaklyla ortaya koymak, radi
kal bir mstehcenlik biiminden yararlanmak gibi lgn
ca bir dnce nasl ortaya km olabilir ki? Bu bile bir
topyadr; zira gerek diye bir ey yoktur ve asla gerek

ronik Stratejiler 137

diye bir ey var olmamtr. Bunun bilincinde olan ayart

ma sm m hl koruyabilmektedir. Tm dier biimler ve
zellikle de son derece geveze olan ak susturmak nere
deyse olanakszdr. Ak, ok konumak, sylev ekmek
demektir. Ak duygusunun en youn olarak yaand
anlar ounlukla szlerle balayp, szlerle bitenlerdir. Bu
duygularn dile getirilmesi ok ayp bir eydir, zira bu ko
nular hakknda konuulmamas gerekir. nsan nasl olur
da birine Seni seviyorum diyebilir. Bu hassas duygulan
szcklere sdrabilmek olanakszdr ya da bunlar yal
nzca szck dzeyinde kalan ve herhangi bir srra sahip
olamayan duygulardr. Bu duygular ya sessiz sedasz bir
ekilde yaanr ya da tersini ifade eden szcklerle dile
getirilir; Artk seni sevmiyorum ya da Artk seninle
konumuyorum gibi. Bu tmceler bile ayartmaya zg
meydan okuma ve merak duygulanyla ykldr. Bunlar
da tehditkr bir ak duygusu sezilmekle birlikte bu aka
dile getirilmemekte, yadsnmaya allmakta, sevilen kii
oyuna getirilmek, kandrlmak istenmektedir.
yi ki byledir nk seni seviyorum szckleri,
ifade ettiklerinden baka bir anlama sahiptir. Seni se
viyorum tmcesinde n plana geen, ayartma kipindeki
anlamdr (tm fiil ekimlerinde imdiki zamanla emir kipi
arkasna gizlenen bir de ayartma kipi vardr). Ayartma ki
piyle her sylevde karlalmaktadr. Buna, karsndaki
ni tmcelere ykledii ters anlamlarla etkilemeye alan
ak sylevi de (umanm) eklenebilir. Keza sizi seviyorum
szckleriyle dile getirilmeye allan anlam, sizi seviyo
rum deil, sizi ayartmak istiyorumdur. Ayn anda iki ayn
anlama sahip olabildiinden muhatabn kararszla iten,
dolaysyla d grnm itibanyla ekiciliinden hibir ey
yitirmeyen bu anlamsz szcklere inanmann bir yaran
ve gerei yoktur. Sizi seviyorum szcklerine inandnz
an, ak da dahil her ey sona ermektedir; nk bu, an
lamsz bir eye anlam vermeye benzemektedir.
Sylevin ak seik olmad durumlarda bu yaplabi

138

aresiz Stratejiler

lecek en doru eye benzemektedir. Cinsel iliki talebin

deyse her ey ak seiktir. Talebin gerisinde yatan gizli
bir sr yoktur; szckler neyi ifade ediyorlarsa o anlama
sahiptirler. Cinsel iliki talebi bir arzunun itiraf anlamna
geldii takdirde bu itiraf biimine zg terimlerin bulun
mas gerekmektedir; nk burada grnmler oyununa
bavurmann bir anlam yoktur. Burada seni seviyorum
szckleri farkl bir anlama sahip olmaktadr, zira fiil eki
mi ayartma kipiyle deil, umutsuz dilek kipiyle yaplmtr:
Seni sevmek istiyorum, Beni sevmeni istiyorum gibi.
Burada Lacanla hemfikir olabiliriz; nk Lacana
gre de cinsel ilikiye ait bir gereklik olamaz. Burada
seni seviyorum ya da seni arzu ediyorum ya ayart
c bir anlama ya da yalnzca sevimek istiyorum, arzu
luyorum gibi bir anlama sahiptir. Burada kesinlikle ak
ya da cinsel ilikiden sz edilmemektedir. Burada ak,
doru insanla karlamama anlamna gelirken, cinsel
iliki de Lacanm dedii gibi o doru insanla karlaamamanm hikyesine benzemektedir. Henz son szmz
sylemedik; zira ayartma sarmalna ait aklamas en zor
blm, doru insanla karlamamann hikyesini anlat
mak yerine, gereklemeyen karlama oyununu betim
leyendir. Ayartma sreci de insanlar dii ve erkek olarak
kar cinslere blen doann bu ho ve sama ayrmndan
kendine den zevk payn almaktadr.
Bir zamanlar meydan okuma ve ayartma denilen ey, bu
gn bir ricaya/talebe dnmtr. nsanlar kendileriyle
cinsel iliki kurmanz, onlar arzulamanz ve kendilerine
kar bir eyler hissetmenizi rica etmektedirler. Beni ayar
tn, beni sevin, orgazm olmam salayn, benimle ilgilenin.
neredeyse en belirgin ve amaz zellii ana kamnda
sevilmek (ftal stratejiler) olan bir sevilme talebine kadar
gtrlebilmektedir. Son iki- yzyldan bu yana klt
rmze ait tm ak biimlerini (doal ak da dahil olmak
zere) belirleyen ey, ana sevgisi ve duygusalldr. Bu

rorik Stratejiler 139

nun elinden kaabilen tek ey ayartmadr; nk ayart

ma bir talep deil bir meydan okuma biimidir. Biriyle
btnlemektense iki kii kalmay yeler.
Anne sevgisi artk deiken bir libidodan baka bir
eye benzeyememekte, evresindeki her eyi tutku sistem
leri yerine daha alt dzeyde yer alan souk ve tutkusuz
duygu sistemleri dorultusunda umutsuzca etkilemeye
almaktadr. amzn tipik bir rn olan ve dnya
nn her yerine homeopatik* ve homeostatik** dozlarda da
tlan ekolojik libidoysa duygusal adan insanlar arasnda
asgari bir ayrmlama biimi olarak toplumsal ve psikolojik
talebi beslemeyi srdrmektedir. Aknt ynnde bir kap
tan dierine aktarlabilen, srklenebilen, ynlendirilebi
len bu deiken, libido gdmleme dzeninin arayp da
bulamad ideal niteliklere sahiptir.
Bylelikle ayartmann sahip olduu eritici/ zc g
cn, tutkulu ak dzenine boyun eerek, rastlantsal bir
talep dzeni iinde nasl yok olup gittii grlmektedir.
Neyse ki talep konusunda sylediklerimi dorulaya
cak bir canlanma var. Oysa kendine zg terimlerden yola
klarak yaplacak bir talep aklamas konusunda -ya
da aklanr gibi yapldnda- yanlgya dlebilir. Bu
histerik talep srecinin, belki de yalanlanmak, yadsn
mak, d krklna uratlmak ve olayla bir ilikisi bu
lunmadnn sylenmesinden baka bir arzusu yoktur.
Yadsnmak ve yalanlanmak amacyla ekilen her sylev
gibi, talep sylevi de arzunun dile getirdii itiraflar ve
kendisinden ricada bulunulan kiiye yneltilen dilekleri
onu tuzaa drebilmek, kandrmak, yani ayartabilmek
amacyla kullanabilir.
Talep denildiinde akla gelen ey gerekten buysa, bu
durumda, talebe yant vermek yanlgya dmek anlamna
* Homeopati: ok az miktarda eritilmi ila kullanarak hastalk
lar tedavi etme yntemi ev. notu.
**Homeostatik: nceden saptanm bir denge durumuna gre
kendini yeniden dzenleme ev. notu.

140

aresiz Stratejiler

gelecektir. Talebe (beni sev, beni ayart, beni kendimden

geir) yant verme konusundaki isteksizliin nedeni de budur. Oysa bir meydan okuma ya da ayartmaya hi tered
dt edilmeden annda karlk verilmektedir. Kendini ifade
etme konusunda zorlanan bir talep srecinde ayartma gibi
bir niyet varsa buna ancak ayartmayla karlk verilebilir.
Sonunda tm biimlerin balang noktasna geri
dndkleri grlyor ki -tersine evirme dzeninin geri
dnmesi- bu da onlarn neden kolay kolay aklanamadk
larn gsteriyor. Bu gln nedeni ortada sylenecek
bir ey olmamas deil, tersine evirme dzeninin, izgisel
sylev dzeninden intikam almasdr. Neyse ki bugne
kadar bu gl aabilen birileri kmad, oysa syleye
cek sz olmayanlarn bol keseden attklarn gryoruz.
En gzel aklar masal ve romanlardakilerdir. Acaba bu gi
zemli tutku mu romann ortaya kmasna neden olmu
tur, yoksa tersi mi dorudur? te size iinden kmann
olanaksz olduu bir soru. Ama zellikle sorulmas gere
ken bir soru varsa o da gerekten aka zg bir davran
biimi olup olmaddr.
Acaba Tristan ve Iseult hikyesinde de byle bir ey
var mdr? nk bu hikye aklarn en ycesini, yani
aresiz ak anlatmaktadr. Bu olaanst hikyede ak
nedense kendiliinden ortaya kan ve srdrlen bir
olaya benzememektedir; baka bir deyile bu ak sihirli
bir iksire ihtiya duymaktadr. Bu ifti birbirine balayan
g, kesinlikle karlkl olarak hissettikleri doal arzular
deildir. Hem sahte, hem rastlantsal, hem de kanlmaz
bir anlamaya benzeyen bu iddetli ak ilikisi psikolojik
bir derinlie sahip olmaktan ok yapay bir ilikiye ben
zemektedir. Her zaman by dzenine ait olmu yazg
nn kendini hep trajik gstergelerle ifade ettii dncesi
bir yanlsamadr. Buradaki (psikolojik adan yanl yere
tutku metaforu olarak yorumlanabilecek) iksir by
dzenine ait bir gstergedir. iftin birbirlerine kar his

ronik Stratejiler 141

settikleri bu tutku ilahi adalete bir meydan okuma bii

midir, zira kutsal eylere saygszlk ettikleri iin mahkm
edilmektedirler. Oysa bu iftin paylat ak iksiri dinsiz
olup, deimeyen anlamlara sahip gstergelerle ifade edi
len tanr sevgisi konusundaki deimez kurallara tama
myla ters den ayartma ve alnyazsyla szleme yapt
grlmektedir
Dnp dolap ayn yere geliyoruz, ak diye bir ey yok
tur. Olsayd iyi olurdu ama yoksa da yaplacak bir ey
yok. Bu romantik dnem klar srdrmeleri olanaksz
grnen ilikiye soyut bir grnm kazandrabilmek iin,
birlikte intihar etmekten baka bir k yolu bulamam
lardr. En yce ak, tutkulu yani lm batan kabul
eden aktr. Oysa tutkulu ak nedense hibir zaman bir
yaam biimine dnemeyecek olan bu erotizm ve doa
kart korku sayesinde var olabilmektedir. Bunun, bizim
ak anlaymz, yani birbirlerini arzulayan ve birbirleriyle
olmaktan zevk alan iki insan arasndaki ideal karla
mayla hibir ilikisi yoktur.
Zaten bu sradan ve (cinsel ve duygusal) bir al verie
dnm ak anlaynn dier ak anlaynn elinden
kap kurtulabilmek iin uydurulmu bir ey olup olma
dn sorgulamak gerekiyor.
Yazg ve anlamsz gstergelerin elinden kaabilmenin
tek yolu al veri yapmak ve bu al verie uygun gster
geler retmektir. Artk ne iksir vardr ne de meydan oku
ma. Ne efkat gsterme vardr ne de duygusallk. Yaam
yapaylk ve kendini feda etme stne oturan ldrc
biimlere kar kendini ancak bu ekilde koruyabilmek
tedir. Bir yaam ve sevme biimiyken, daha sonra insan
lmekten alkoyan lmcl bir ieriksizliin ayartc zel
liklerine sahip olan lm ya da aka kar, yaam kendini
ancak bu ekilde koruyabilmektedir.
Belli bal ieriksizlik biimleri arasnda geliigzel bir
ekilde zevk alma ve zevk alamama vardr. Kader denilen

142

aresiz Stratejiler

ey budur. Kaderle yalnzca Tanr oynayabilir, ikincil ola

rak nitelendirilebilecek ieriksizlikler arasndaysa sevmek
ve sevilmek vardr. Bunlar insanlara zg duygular olup,
duygusal adan benzer huylara, arzulara ve yz hatlarna
sahip insanlar kmeler halinde bir araya getirmektedirler.
nsanlarn ou sevilmeyi, ayartlmaya tercih etmek
tedir. Onlar iin duygular, zevk alma ve evcillik akn ka
ntlandr. Belki de insanlar ayartlmaktan korktuklar iin
sevilmek istiyorlar. Ayartlmak istemiyorsanz kesinlikle
sevmeniz gerekiyor.
Ayartma adl zalim oyunla karlatrldnda, sev
mek, bir tr psikolojik yasak iliki kurmaya (irceste), duy
gusal bir yaknlamaya benzemektedir.
Dnyann hibir yerinde yalnzca aka zg olduu sy
lenebilecek bir davran biimi yoktur ama (eppure si
muove!) ak denilen ey var olmay srdryor. Ak ya bir
meydan okuma ve yazg dzeninde ya da bir alveri ve
talep nesnesine dnerek yok olmaktadr. Eine sesle
nen kadn You give love because you want sexF' (Benimle
yatmak istediin iin beni seviyorsun!) derken, erkek You
give me sex because you vant love! (Benimle yatmann
nedeni sevilmek istemen!) yantn vermektedir.
ada ev ekonomisine zg dnyevi bir biime b
rnen ak ve cinsel iliki kolaylkla bir pazarlk nesnesine
dnebilmektedirler. Tanrsal kader anlayndan kur
tulduunuzu sandnz anda, kendinizi tadna doyulamayan bir alveri biimi iinde buluyorsunuz. Bu noktada
her eyin her eyle yer deitirebildii ve eksikliini telafi
edebildii grlmektedir. rnein, Benimle yatarsan, seni
severim!
Alveriin olduu yerde aldatma da olabilir. Bir al
veri biimine deil de, bir meydan okuma biimine ben
zeyen ayartma srecinde aldatma yoktur. Cinsel iliki
dzeyinde zorda olsa bir alveri dengesinden, ilikilerin
iyiletirilmesi gibi eylerden sz edilebilir; oysa ayartmada

ronik Stratejiler 143

byle eyler yoktur. te bu yzden insan iin gerekten

lmcl olabilecek tek mahrumiyet biimi ayartmadr.
Zaten yukardaki kar-koca hikyesinde anlatlmaya
allan ey de budur. nk iftteki burukluun nedeni
al veriin karlkl olamamasdr. Onlar batan kartl
mak istemektedirler!
Zaten bir kadn sevilmemeyi balayabilir (ak ve
cinsellik konusunda insanlar her zaman anlaabilir) ama
balayamayaca bir ey varsa o da batan kartlma
mak ya da batan kartamamaktr. Ona kar istediiniz
kadar efkatli ve sevecen olun, onu batan kartamadmz srece sizden zalimce bir intikam alacandan emin
olabilirsiniz. Sizi ayarlamayan bir kadnn sizi yok etmeye
alacandan emin olabilirsiniz. Ak ve cinsellik konu
sundaki tm gnahlar balanabilir, nk bunlar bir
hakaret nitelii tamazlar. Oysa ruhun can damarna do
kunan ayartma ancak lmle huzura kavuabilir.
Benim tutkunun ktlk melei dediim eyin kke
ninde de bu vardr.
En tutkulu, en gzel ve en umutsuz davran biim
lerinde bile dierinin tuzaa drlmesine yardmc olan
bir ktlk melei vardr.
nsann tm saflyla ve tm kalbiyle sevdiini syle
dii anlarda bile, iinde, onu ironik bir ekilde drten ve
ahlkszlk yapmaya iten bir eytan vardr.
Tutkudan daha gl olan bir ey varsa o da, illz
yondur. llzyon tutkusu cinsel iliki ya da mutluluktan
daha gl bir duygudur. Ayartmak, her zaman ayart
mak lazmdr. Erotik g, oyun ve stratejinin kar konulamayan gcyle yenilebilir. Bunun iin insann tuzak
hazrlamann verdii heyecan tatmas ve mutluluktan
gkyzne utuu zamanlarda bile ironik cehennem nu
maralarna bavurmay bilmesi lazmdr. Ayartma byle
bir eydir. llzyon byle bir eydir. Tutkunun ktlk
melei byle bir eydir.

NESNE VE NESNENN ALINYAZISI HAKKINDA

NESNENN STNL KONUSUNDA

zne arzu etmekten baka bir ey yapamaz, yalnzca
nesne ayartabilir.
Yzyllar boyunca znenin atafatl, nesneninse sefil
bir yaam srdne inandk. zne, dnya ve tarihe bir
anlam ve btnlk kazandrmtr. ster bireysel ya da
kolektif, isterse bilinli ya da bilinsiz olsun sonu olarak
btn metafizik dnce sistemlerinin amac zneye ait
bir dnya yaratmaktr. Bu dnce sisteminde, nesne,
znellik denilen kusursuzlua giden yolda karlalan
nemsiz bir aamaya benzemektedir.
Bildiim kadaryla bugne kadar hi kimse nesne
nin yazgsyla ilgilenmemitir. Tek bana ele alndnda
aklanamayan bir eye benzeyen nesne, znenin kendi
sine yabancla, ie yaramaz parasdr. Lanetlenmi,
mstehcen, edilgin, fahielie eilimli nesne Ktlk ve
yabanclamann ete kemie brnm halidir. O bir
kledir. Ulaabilecei en st kademe, ksa bir sre nce
ortaya kan ve gnn birinde nesnenin de zneye dn
ebileceini syleyen doktrine zg bir efendi-kle diya
lektii iinde yer alabilmektir.
Bugne kadar nesnenin sahip olduu gc sezinle
yebilmi birileri var mdr? Arzu konusunda retilen d
ncelerde bile ncelik znededir, nk yalnzca zne bir
arzulama hakkna sahip olabilir. Oysa devreye ayartma
denilen kavram sokarsanz her eyin tersine dnd
n grrsnz. nk bu kavramdan yola kldnda
arzulayan bir zne yerine ayartan bir nesneden sz edil
mesi gerekmektedir. Her ey nesneyle balayp nesney

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 145

le bitmektedir; tpk her eyin arzuyla deil, ayartmayla

balamas gibi. znenin o ok ama ok eskilere dayanan
ayrcal burada tersine dnmektedir. nk ok hassas
bir yapya sahip olan ve arzulamaktan baka bir ey yapa
mayan zneye karlk, arzulamann nasl bir ey olduu
nu bilmeyen nesne, durumu kendi lehine evirmektedir.
Arzulamann nasl bir ey olduunu bilmeyen nesne bu
sayede zneyi batan kartmakta onun arzularyla oyun
oynamakta, nce kkrtp sonra reddetmekte ya da nce
heyecanlandrp sonra d krklna uratmaktadr.
Nesnenin sahip olduu bu g nedense ya unutulmak is
tenmi ya da unutulmaya allmtr.
zneye neden bir ayrcalk tanyor; znenin iradesi,
bilinci hatta bilinalt denilen u kurmacaya inanmay ne
den srdryoruz? Bunun nedeni olsa olsa zneye belli bir
deer biilmesi ve bir tarihe sahip olmas olabilir, nk
byle bir dnce insan rahatlatmaktadr. Bu dnceye
gre znenin bir irade biimi ve bir evreni, bir itepisi ve
bir nesneyi dengede tutan bir varlk olmas insana huzur
vermektedir, zira byle bir zne henz deiik, rktc
ve byleyici; nereden kt belli olmayan zalim ve rast
lantsal bir ayartma evreninde yaamadndan evrede
ki canl ya da cansz biimler tarafndan yok edilmekten
kurtulduu gibi sonsuza dek srecek gibi grnen ayart
ma oyunlarnn elinden de kap, kurtulabilmektedir. Bu
znenin stne titrenmitir; baka bir deyile egemen
olduu evrende zne nce igdler, arzular ve bir iradey
le donatlm sonra da mucizevi bir ekilde nedense hi
kimse tarafndan sorgulanmamtr.
znenin sorgulanmas onu her eyin stnde tutan
metafizik aklamalarda nemli bir deiiklie yol ama
mtr. Baka bir deyile zne olarak kendi zayflm,
hassasln, diiliini, lmn sorgulamak zorunda kal
m ve bu znelik anlayna bir son vermek durumunda
kalmtr (yalnzca psikolojik znelikten deil ayn zaman
da iktidar ve bilgi znesi olmaktan da vazgemitir). So

146

aresiz Stratejiler

nunda zne kendi yok olu srecini anlatan melodramda

rol almtr; nk ayakta kalabilmek, yetkilerini kaptr
mamak ve bugne kadar karlar dorultusunda yn
lendirdiini sand dnya ile bir gentlemans agreement
yapabilmek iin rpnmaktan bitap dmtr. Onun
zgrleme srecini anlatan olaylar insann kafasn
kartrmaktan baka bir ey yapmamaktadr. Oysa gu
rurlu, istedii gibi davranabilen, snrsz bir irade gcne
sahip, stn iktidar znesi, tarih znesi eklindeki me
tafizik aklamalar ya da kendine yabanclamasyla ilgili
olarak yaplan eitli aklamalar geerli olduu srece
zne kendisiyle ilgilenmeye deer bir varlkt. Bu zellikle
rini yitirdii andaysa ne istediini, nasl birine benzemesi
gerektiini bilemeyen, iinde yaad evreni anlaml, dz
gn bir ekilde aklayamayan ve tarih adl cesedi yaama
dndrebilmek iin kendini paralayan, cann feda etmeye
hazr bir cesede benzemektedir.
zne etkilenme ve l numaras yapmaz; nk va
rolu nedeni bir yandan bunlardan, bir yandan da ken
dini yok edebilecek yazgsal ayartma oyunlarndan ka
maktr. Bu aklamalarda zneye deer bime konusunda
karlalan elikilerin iinden kabilmek olanakszdr.
Dolaysyla gnmzde znenin sa/unulacak bir yan kal
mamtr. Bugn tarih, bilgi ve iktidar znesi roln st
lenebilecek birileri yoktur. Zaten kimsenin bu rolleri st
lenmeye almad grlmektedir. Burjuvaziyle birlikte
ortaya kan psikolojik ve znel evren samalna bir son
verilmeye balanan gnmzde artk hi kimse bu rollere
talip olmamakta ve her ey herkesin gzleri nnde olup
bittiinden hi kimse bu durumu umursamamaktadr.
Bir znellik anlaynn yklna tank olurken ortaya
yenilerinin kmasn engelleyemiyoruz. Bu durum artk
kimseyi etkilemiyor, zira yabanclama sorunsal denilen
eyin bir anlam kalmamtr. Somut bir eye benzeyen
arzu ise artk bir masal kahramanna dnmtr.

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 4 7

Sonu olarak, savunulacak bir yan kalmayan znenin ye

rini ancak nesne alabilir gibi, ters bir sonuca ulalmak
tadr. Burada yalnzca bir nesne stratejisinin varlndan
sz edilebilir. Bununla anlatlmak istenen ey, kullam
ancak imdi znenin sahip olduu zerklie sahip olmak
isteyen, kendine yabanclam ya da yabanclamadan
kurtulmaya alan bir nesne deil, mevcut haliyle zne
ye meydan okuyan, onu keye sktrarak savunmasz
brakan bir nesnedir.
Nesnenin gtt stratejinin sim udur: Nesne ne
istediini bilmez, dledii eylere inanmaz, bir ey arzu
lamaz. Hibir eyi sahiplenmedii gibi bir eyleri kendine
hesabna geirme ya da zerkleme gibi sorunu yoktur.
znde arzulayan bir varla benzemek istemediinden
bu durumda kendine yabanclamann ne demek olduu
nu bilmesi sz konusu deildir, yleyse kendine yabanc
lamas olanakszdr.
zne ikiye blnebildiinden kendine yabanclama
ya mahkmdur, oysa ayna evresi ve yabanclamadan bi
haber nesnenin ikiye blnmesi sz konusu deildir.
Nesne bir aynadr. Hem de lmcl bir ayna, nk
zne ona baktnda kendi yansmasn grememektedir.
zgn bir tze ya da anlama sahip olmad iin de zne
yi byleyip, ayartabilmitir. Saf nesnenin kendi bana
buyruk bir varlk olmasnn nedeni, ona egemen olmaya
alanlar alt edip, kendi kazdklar kuyuya drmesi
dir. Kristal kre* intikamn byle almaktadr.
znenin aklamakta zorluk ektii nesne, tam da ortadan
kaybolduu sanlan bir anda gtt stratejiyle zneyi ta
mamyla egemenlii altna almtr. yleyse bu durumda
asl nesnenin zneyi aklayamad sylenebilir.
Bu dnce, arzu duygusundan yoksunluun sala
d bir gce sahip olan cinsel nesne kadar gcn sessiz-

* ya da saf nesne ev. notu.

148

aresiz Stratejiler

liginden alan kitleler iin de geerlidir.

Arzu diye bir ey yoktur, olsa olsa tekinin kaderi
ni tayin etme arzusu diye bir eyden, yani zaman iinde
hibir znellik trnn kendisinden kaamayaca, her
trl znelliin tesinde yer alan, artk kesinlikle nesnel
olduu sylenebilecek bir tutkuyla zneyi kendine ve dn
yaya kar gtt amalardan, var olma ykmll
ve sorumluluundan kurtaran nesne diye bir olaydan sz
edilebilir.
znenin, dayatt bir oyun kural erevesinde, ken
dini dnyaya yn veren bir merkez ve evrenin var olu
nedeni gibi grmek istemesi, nesneyi, hi fark ettirmeden
bir feti, bir tlsm, nedensellii tersine eviren bir varlk,
znellii ani kan kaybna uratan bir ey gibi grmesini
engellememektedir. nk nesnellik her zaman iin z
nel grnmlerin ardna gizlenmektedir.
znenin kaderi artk nesnenin elleri arasndadr, ironi,
onsuz bir dnya dnemeyen znenin yerine kendinden
kalmas olanaksz zgn bir nesneyi koymutur.
Feti, olaan nedensellik mantna, yani her nedeni bir
olaya ve her olay bir nedene balamak gibi anlamsz bir
dnceye kar gsterdiimiz youn tepkiyi ifade etmek
tedir.
Nedenden bamsz bir ekilde elde edilebilen her so
nu ok gzeldir. nemli olan sonutur, neden yalnzca
bir bahanedir.
Feti, dnyadaki nedensizlie bir son verip onun ye
rine mutlak bir nedene sahip olma dncesinin gemesi
gibi bir mucizeye yol amtr.
Nedenleri tam olarak kavrayamamakla birlikte olma
lar gerektii gibi grece bir dnceye sahibiz. Bu du
rumda hissettiimiz mutluluk duygusu da grece olmak
durumundadr. Bizi yalnzca gerekten zorunlu olduuna
inandmz bir dnce kendimizden geirip, mutlu ede
bilmektedir. Bu ii ise ancak dnyay bir anda kanatlan-

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 49

nm altna alabilen u saf ve zgn bir varla sahip nesne

yapabilir.
Evrensel niteliklere sahip bir dnyada nesnel amalar
peinden koabilir, birbirlerinden ok farkl yaam biim
leri srdrebilir, eyleri az ok aklc bir ekilde deerlen
direbiliriz ( bunun bizim kendi kendimizi deerlendirme
biimimizle bir ilikisi yoktur), ancak gn ve saati gel
diinde mutlulukla mutsuzluu, hatta yaamn kendisini
bile hi bilmediimiz varlk ya da eylere balayabiliyoruz.
Oysa hibir evrensel nitelie sahip olmayan bu eylerin,
nesnenin doal zelliklerine oranla belirgin ancak kant
lanmas olanaksz, tamamyla yapay bir duygusal sre
eklinde ortaya karak tm kimlik ve tekilik biimlerini
zetledikleri sylenebilir.
Dnyada nesnelliin gizli gcn u ya da bu nes
neye yklemeye kalkmam bir insan bulamazsnz. Bu
da, Pascalm Tanr konusunda ileri srd iddiaya ben
zeyen sama iddialardan biridir.
Byle bir iddiaya tutuuluyorsa bunun bir nedeni
olmaldr. nk dnyann kkeninde tek bir eyin bulu
namayacan ileri sren bir akl, tam tersine, kendi varl
nn aklamasn yeryznde var olan btn verilerden
yola karak nesnel bir ekilde aklamak durumundadr.
Bu akl bizi ikna etmiyor, bu aklc kesinlie karn, hl
tek bir zelliine ait z bile aklamaktan aciz varlklar
olarak dnyaya tapmay srdryorsak, o zaman bize bu
akln varsaymsal bir ey olduunu sylemekten baka
bir seenek kalmyor demektir.
eyleri aklamak yerine bu ie bo verip onlar nesnel
kavramlar ve tkenmek bilmeyen bir referanslar sistemine
mi havale etmeli, yoksa tam tersini yaparak dnyay tek bir
ayrntdan, bir olay tek bir zelliinden, doann sahip ol
duu tm enerjiyi canl ya da cansz tek bir nesneden yola
karak m aklamal? Bence anlamla bir ilikisi olmayan
ve srryla gcn kimseyle paylamayan saf nesneye gi
den en ksa yolun, o gizli geidin bulunmas gerekiyor.

150

aresiz Stratejiler

SALT META
Hibir deer ve nitelie sahip olmad halde normal bir
nesneye oranla daha inandrc bir nesne grnmne
sahip olan -dolaysyla nesneden baka bir eye benzeme
ans olmayan- ve bu sayede nesnel yabanclama sreci
nin elinden kap kurtulabilen eye saf nesne diyoruz.
Bu normal bir nesneye oranla daha inandrc bir nes
ne grnmne sahip olmay bir deil, iki kez devrimci bir
hareket olarak nitelendirebiliriz, nk Baudelairee gre*

* Giorgio Agamden, Stances (ahlaki iirler), (Christian Bourjois

ed.) balkl metninde yle der: (Baudelaire) bir metaa dn
en nesnenin bu yeni zelliini kabul ederek, sanat yaptnn
onun etki alanndan kaabilmesinin olanaksz olduunu anla
mtr . Baudelairein bykl bizi drt bir yandan kuatan
eyaya karn, sanat yaptn da bir eya ve bir fetie dndr
meyi becermi olmasndadr.... Baka bir deyile sanat yapt
nn bile bir kullanm ve bir deiim deerine sahip olduunu
gstermitir.... buradan yola karak onun sanat yaptnn ya
rarlan konusunda yaplan tm yorumlara kar yrtt o
ok sert polemikten sz edebiliriz... Baudelaire srarla estetik
alma srecini belli bir kalba oturtabilmenin mmkn ol
madn sylemi ve b u yzden oluturduu gzellik kura
mm alayc ve anlalmas imknsz bir gizli gereklie ben
zetmitir. O dnemde balayan sanat yaptna zg auray
alglama gl, deiim deerinin metaa kazandrd feti
grnmyle edeerlidir....
Sanat yapt dzeyinde de deiim deeri ve kullanm
deeri arasnda bir kopu olduunu gstermekle yetinmeyen
Baudelaire, meta meta olmaktan karmaya kadar giden bir
fetiletirme sreci iinde, bir tr salt meta yaratmay ner
mitir. Deiim deeriyle kullanm deerlerinin birbirlerini
karlkl olarak yok ettikleri bir yerde meta ne kadar yararsz
sa o kadar deer kazanmakta ve el srlemeyen bir ey olarak
kullanld lde de bir meta olma zelliini yitirmektedir.
Baka bir deyile salt bir meta grnm kazandrlan sanat
yapt ayn zamanda metan en radikal yok edilme biimidir.
Bylelikle, yapt sanat almalaryla insanlar ok etmeyi

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *151

hibir eyin kendisine kar duyarsz kalnmasn engelleyemedii salt metan sahip olduu bu zellik yabanclama
srecine kendi silahlaryla karlk verilmesini salamakta
dr. Modem dnyada kendine meydan okuyan bir meta ile
kar karya kalan sanat (sanat yapt) bu sorunu eletirel
bir yadsma yntemiyle zmeye almamtr, almamaldr da (aksi taktirde metam gln ve sradan bir yan
smasndan baka bir ey olamaz. Tpk kapitali yadsyan
diyalektik dnce rn eletirilerin, onun gln ve
sradan bir yansmasna dnmesi gibi). zm, metaa
abartl boyutlara varan zihinsel bir biim verilmesinde ve
fetiletirilmesinde, ona atfedilen abartl deiim deeri
masalnda aranmaldr. Bylelikle sanat yapt normal bir
metaa oranla daha inandrc bir meta grnmne sahip
olabilmektedir, nk kullanm deeriyle onun arasnda
kurulan iliki daha da zayflamaktadr.
Nesnenin bir zamanlar sahip olduu ideal biime
(gzellik, doallk ve ilevsellik) son veren metan sahip
olduu biimsel z grmezden gelinerek o ideal biimin
yeniden yaama dndrlmeye allmas yanl bir ey
dir. Oysa yaplmas gereken ey bunun tam tersi olup bu

hedefleyen Baudelairein neden byle bir kstahlk yapt da

anlalmaktadr. Nesnelerin bilmecemsi bir meta grnmne
sahip olabilmek amacyla kullanm deerinin kendilerine ka
zandrd gc yitirerek tuhaflamalarna yol aan ey ok
etme arzusudur.... Baudelaire, sanayi uygarlnda sanat eseri
retimini srdrebilmenin yolunun, sanatnn rettii ya
ptn bir kullanm deerine sahip olmamasna ve geleneksel
yaklam biimine izin vermemesinden getiini anlamt....
dolaysyla sanatn ayakta kalmasnn tek yolu kendi kendisini
yadsmasndan gemekteydi.
Modem iirin ilk rneklerini veren insann bir fetiist ol
mas ok ie yaramtr. Zira kadnlara zg ss eyalar ve
sa biimleri, mcevher ve makyaja bylesine ilgili ve tutkulu
biri olmasayd metaa kar giritii mcadeleyi kazanabilmesi
ok zordu.

152

aresiz Stratejiler

deer paralanmas gidebilecei en u noktaya kadar g

trlmelidir; zira modernleme dncesi byle bir stra
teji stne oturtulmu olup, Baudelairee gre modem
dnyann sapk ve insan maceraya atlmaya iten bir kan
drcla sahip olmasnn nedeni de budur.
Meta ve deer arasnda diyalektik bir iliki yoktur. Sentetik
bir dnce yaps ok da kalc saylamayacak zmler
retirken; diyalektik bir dnce yapsnn gemie zlem
duyan zmler rettii grlmektedir. Modem ve radikal
bir zm varsa o da, metam sahip olduu, yeni, zgn,
artc ve dahice olduklar sylenebilecek zelliklere bir
gereklik kazandrmak, yani insanlarn yararllk dn
cesi ve deere kar duyarszlamalarn; alm satm d
zeninin kaytsz artsz n plana gemesini salamaktr.
zetle sanat yapt byle bir ey, yani metam sahip oldu
u insanlar ok eden, tuhaf, artc, rktc, belirsiz
hatta kendi kendini yok edebilme, anlk ve gerek d bir
ey olabilme gibi zelliklerin tmne sahip olmaldr.
nsanlk d bir ey olan deiim deeri insan ken
dinden geirebilecek boyutlara tanrken, bir yandan da
her trl yabanclama biimine ironik bir grnm ka
zandrlmas gerekmektedir.
te bu yzden Baudelairein (diyalektik deil) ironikmasal mantna gre sanat yapt moda, reklam ve i
irsel kodla ayn ileve sahiptir. Baka bir deyile sanat
yapt bombo, cvl cvl, hibir eye gnderme yapmayan,
rastlantsal ve insann tylerini diken diken eden bir eye
benzemelidir. Her eyin kolaylkla sanat yaptnn yeri
ni alabildii bir evrende nedenler ortadan kaybolurken
zihinsel adan sonular arasnda hibir fark kalmad
grlmektedir.
Bu nesneler herkesin bildii gibi be para da etmeye
bilirler ancak sanat yapt bu be para etmezlii, artk bir
sanat eserine benzemezlii bir fetiletirme sreciyle ykp
bundan olaanst bir ekilde yararlanabilir. Yeni kan

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 5 3

drma biiminde nemli olan szlemesel, yani illzyon ve

estetik zelliklere sahip sonular retmek deil, msteh
cenlemeyi insan rktecek boyutlara tamaktr. Ancak
aradaki fark anlayabilmek mmkn mdr?
Olmazsa olmaz bir meta haline gelen ve kandrc bir
etkiye sahip olan sradan metann yalnzca retim evreni
ne egemen olabildii grlmektedir (bu evrende gemie
duyulan zlemin boyutlarm ancak Tanr bilebilir!).
Ortal kasp kavuran yeni bir fetie (yoksa kendine
yabanclam mutsuz fetie deil) benzeyen sanat eseri
nin sahip olduu o geleneksel aura, etkileme ve illzyon
gcne bizzat son vererek ortaya mstehcenlikten baka
bir nitelie sahip olmayan meta grnmnde kmas
gerekmektedir. Sanat eseri, herkesin alkn olduu bil
dik, tandk bir nesne olmaktan karak insan dehete
drecek tuhaflkta bir nesneye benzemek durumun
dadr. Bu artk bask alna alnm bir bilinalt ya da
yabanclamadan kaynaklanan bir tuhaflk deildir. Bu
nesneyi ekici klan ey bir saplantya benzemesi ya da
insann farknda olmadan zvanadan karmas da deil
dir. Bu nesneye ilgi duyulmasn salayan ey nereden
kaynakland belli olmayan bir kandrma gcne sahip
olmas, nesne olma dnda baka bir zellie sahip ol
mamas, yorum yapmaya gerek duyulmayacak kadar ak
seik bir olay olmasdr.
Baudelairein bak asn, pek ok adan, Walter
Benjamininkine stn klan ey, 1855 ylnda alan Ev
rensel Sergide bir gsteri nesnesine dntrlen meta
dr. Tekniin Yeniden retilebilirlik anda Sanat Yapt
balkl yazsnda Benjamin, bu yeniden retim anda
aurasyla doalln yitirmi bir nesneden yola karak in
am gemie zlem duyan bir modernleme srecine iten
radikal politik (ya da politik adan gereklemesi olanak
sz) sonulara ulamaktadr. Oysa ok daha modem bir
dnce yapsna sahip olan Baudelairee gre (insan bel
ki de yalnzca XIX. yzylda gerekten modem olabilirdi),

154

aresiz Stratejiler

stnde durulmas gereken konu saf nesnelerle yorum

gerektirmeyecek kadar ak ve seik olaylarn yan sra
bylenme adl bu modem tutkunun yol at batan
kartc biimlerin kefedilmesidir.
Baudelairein insan canndan bezdiren (ancak XX.
yzyla ait maym beyinleri etkileyebilen) u yabanc
lama kuramna kar direnmesinin nedeni, tarihsel an
lamda bir yenilik olarak adlandrlabilecek metam ortaya
kmasn, dnyaya meydan okuyan bir yabanclama
dncesine, hem estetik ve metafizik hem de ironik ve
neeli bir karlk verme amacyla kullanabileceini anla
m olmasyd.
Baudelairein estetik konusundaki dnceleri cid
diye alnacak kadar nemli deildir. Ama salt meta konu
sundaki dnceleri tm alanlara* uygulanabilecek kadar
radikal bir bak asnn rndr.

* Bununla birlikte Marx da ticari mal hem modem dnyaya ait

sradan bir olgu hem de akla gelebilecek en tuhaf ey olarak gr
mektedir. Yapt meta aklamasnda, Marx, nce aklamas
yaplamayandan yola kar, ancak bunu gerek bir meta akla
mas yapabilmek amacyla deil, dogmatik meta zmlemesini
kertecek bir bilmeceye dntrmek amacyla yapar. Ticari
mal neredeyse aklanmas olanaksz bir eye dntrr.
Deer demek ben demek diyen bir ticari mala karlk
Marx, ticari maln tm deerler, yararllk, ahlak, gerek ve an
laml bir dnya dzenine kar meydan okumas konusunda
ok da anlaml saylamayacak, masals aklamalar yapmtr.
Tm kapitalist olgularn yan sra evrensel bir grnm
arz eden bu masals zelliklere sahip kodla ilgili kimi zgn
aklamalarda ayn bylenme olayyla karlayoruz.
Marksist dogma, btn bunlar darmadan etmitir
(Marx bu srece bizzat katkda bulunmutur). Devrimci ah
lak gerek kapitalizm gerekse ticari maln srlarn aklamaya
alrken her eyi eline yzne bulatrmtr. nsan kendi
kendine devrimcilerin ne gibi ahlkszlklar yapm olduklarm
sormadan edemiyor.

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 5 5

CNSEL NESNEYE VG
Yalnzca nesne ayartabilir.
Sradan bir zampara ayartmann ne olduunu bil
mez. Kendini zne, karsndakini de kurduu tuzaa
den bir kurban olarak grr. Bu, kurbanlara sahip
kan temiz kalpli insanlarn sergiledikleri kadar sradan
bir psikolojik davrantr. nk ne zampara ne de temiz
kalpli insanlar gerekte ipleri elinde tutann nesne oldu
unu grememektedir.
Bylesine sradan bir ayartma zmlemesinin so
rumluluu da tabii ki bu zmlemeyi yapanlara aittir.
Karsndakini batan kartmaya alan kii belki de
sandmz kadar saf deildir (kandrlmaya allan kii
de belki sanld kadar saf deildir), nk ayartc konu
munda olan insan bu kadar basit bir ayartma psikolojisi
nin asla ie yaramayacann farknda olmak durumun
dadr. Ayartabilmek iin ayartlm olunmas gerekmez
mi? Bu durumda nesne, ipleri gizlice eline geirmi sayl
maz m? Kurduu tuzakla nesneyi eline geirdiini sanan
zampara, gerekte nesnenin kurduu tuzaktan kaabil
mesinin olanaksz olduunu fark edememektedir.
Burada insann houna giden bir ey varsa o da
yazgsal bir grnm arz eden bu srecin kendisidir.
Sartrem deyiiyle hi farknda olmadan bakasna mey
dan okumak insann rahatlamasn salayan bir eydir.
Tpk salt metam bizim sradan eyayla olan ilikimize bir
son vermesi gibi.
Sartre yle demektedir:
Birini ayartmaya altmda onun bana benzeyip ben
zemediini anlamaya almam... Ban a gre ayartmak
demek insann hi farknda olmadan bakasna kar ta
mamen sorumlu hale gelmesi, kendini onun gzlkleriyle
grmesi ve ona onun grmek istedii ekilde grnmesi
demektir. Ayartmak demek insann hi farknda olma
dan sunduu grnmle bakasn tuzaa drp onu
elde etmesi demektir. Kesinlikle vazgemeyeceim bir ey

156

aresiz Stratejiler

varsa o da bu farknda olmama durum udur, nk ben

mcadelemi byleyici bir nesneye dnerek srdr
mek isterim...

Gerekten ayartlmaya deer binleri varsa o da bir ey

leri arzulama gibi sorunlar olmayanlardr (bir histeriin
aklna gelebilecek en son ey ayartlmaktr). Ayartlmaya
deer biri kendi kendine bir eyleri arzulayp arzulamad
n sorgulamaktan vazgemi ve arzulann kendi haline
brakm biridir.
Kendisine ateli bir mektup yazan adama en ok
neremi beeniyorsunuz? sorusunu soran zalim kadnn
hikyesinde adam, gzleriniz yann verince, kadn
adam batan kartan gzlerinden birini pakete koyarak
ona yollar!
Bir zamparann hdklne bakn bir de meydan
okumann gzellik ve acmaszlna. Bu eytan kadn
ayartldn dnerek kendini de cezalandrmakta; ba
ka bir deyile kendisine kurulan tuzaa tuzakla yant
vermekte, yani gze gz die di demektedir. Daha nce
bakasna kendi gzn bylesine bir pervaszlkla sunan
kadmnki kadar zalimce bir cezayla karlaldn san
myorum. Kadn bir gzden olurken, erkek rezil oluyor. O
andan itibaren bu erkek bakaca her kadndan benzer
karlk alaca korkusuyla yaamak zorunda kalmayacak
mdr? Zira bir insann bana gelebilecek en kt ey
lerden biri, arzulanmn gerekletiini grmektir. Burada
adamn, szcn gerek anlamndaki bir nesne tarafn
dan tuzaa drld grlmektedir.
Bu her nesnenin sahip olduu bir zellik olup her
biri bu zalim ayartma oyununu her an balatarak istedii
kiiyi tuzana drebilir. te bu yzden en ok nere
mi beeniyorsunuz? gibi davetkr bir soruyla karlaan
erkek, bu tuzaa derek tamiri imknsz bir hata yapar.
nk daha olay balamadan nesne intikamc bir tavr
taknmaktadr. (Erkek ya gzleriniz yerine sesiniz, aznz,
cinsel organnz, ruhunuz ya da yrynz deseydi ne

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 5 7

olacakt gibi bir soru sormann bir anlam yoktur, nk

nezaket kurallar uyarnca verilebilecek tek yant ruhun
metaforu olan gzlerdir).
Bu metaforu bilinli bir ekilde yadsyan kadnn s
tn bir konuma sahip olmamas olanakszdr. Erkek bu
metafor oyununa boyun emekten baka bir seenee sa
hip deilken, her trl metaforu reddeden kadn zneyi
yok etmeye alan, kar konulmas olanaksz bir nesne
haline gelmektedir.
Bunun iin szckle gerek organn birbirlerine ka
rtrlmas yeterli olmaktadr. Tpk, kl bal parolas
yerine kl baln gsteren Harpo Marxm kestirmeden
anlam ifade etmesi gibi. Kadndaki mizah anlay daha
da acmaszdr, nk gzleriniz parolasn yadsd
anda, soyut bir ayartma retoriini de yadsdn bilmek
tedir. Zira erkein yazm olduu metinde gzler ve bak
larla kadnn vcudu bir tutulmakta, dolaysyla kadn bu
szlere vcudunu sunarak ya da sunmayarak bir karlk
verme konusunda zgr braklmaktadr. Ancak gzn
basit bir nesne gibi grp sunma konusunda ayn zgr
le sahip olmamaldr. Anlama bu kadar gereki ve za
lim bir ekilde ksa devre yaptrlmas baka bir balamda
sevilen varln yamyamca yenilmesi gibi bir dnceyi
artrmaktadr. Bu rnekte kesinlikle deersiz bir nesne
gibi alglanan vcudun zalimce bir sunumuyla karlal
maktadr. Nesnenin, yani kadnn kurduu tuzakta gzn
metaforik anlam yadsnmakta, yani gz szcyle gz
adl organn yer deitirmesi engellenmektedir; oysa zne
denilen canlnn var olabilmesi ve batan kartlabilmesi
iin gzler, baklar ve kanl canl insanlara gerek vardr.
Burada metaforun tasfiye edilerek, gstergenin an
lamsz bir somut nesne eklinde sunulmas ldrc bir
etkiye sahiptir. nk bu olayda nesne olarak alglanan
dnyann, zne olarak alglanan insana verdii anlamsz
yant, anlamsz bir ekilde gerekleen ve herhangi bir me
tafor kullanmn gerektirmeyen deprem tr bir felakete

158

aresiz Stratejiler

benzemektedir. Zaten yazgda da buna benzer zelliklerle

karlalmaktadr; baka bir deyile belli bir anda, belli
bir yerde bir metafora dntrlemeyen gstergeler za
lim ve deitirilmesi olanaksz nesnelere dnmektedir.
Bunlar herhangi bir anlamlandrma giriimine izin verme
mekte, eylerle birbirlerine kartrlmaktadrlar (zaten bu
yzden yazg dediimiz ey hayal kurmaya meyilli olup, o
da en az dlerdeki gstergeler ya da szckler kadar ksa
sreli ve anlalmazdr).
Nesnenin gtt strateji, bu hikyedeki kadnn
yapt gibi arzu edilen eyle zdeletirilmektir. Olaya ke
sinlikle ironik ve zalim bir boyut kazandran bir ey varsa
o da bu abartl dzeylere ulatrlan nesnel bir karlk
verme biimidir, zira byle bir yant znenin elini kolunu
balamaktadr.
Bu yk ayn zamanda kadnn eylere ayn anda iki
ayr anlam verebildiini gsteren gzel bir rnektir. Ba
ka bir deyile kadn kendini hem cinsel bir nesne olarak
sunabilmekte hem de dorudan cinsel iliki talebinde
bulunabilmektedir (bizim ykmzde cinsel iliki teklifi
ni hibir art komadan kabul ederek gzn gnderen
kadn karsnda, erkein eli ayana dolanr ve kendini
ahlksz biri olarak grrken, onun elini ayana doland
ran ve kendini aalk biri gibi hissetmesine neden olan
nesne bundan zevk alacaktr). Belki de kadn kendini
cinsel bir nesne gibi sunma ve dorudan cinsel iliki ta
lebinde bulunmann tesine geebilmekte, yani bunlarn
yan sra ayn anda oyun oynama, tuzaa drme, metaforlatrma, cinsel iliki talebine gecikmeli bir karlk
verebilmeyi de baarmaktadr. Oysa erkek byle bir ey
yapamaz. Kadn istedii yerde istedii gibi davranabilir.
Oysa erkek her an iin rezil olma tehlikesiyle kar kar
yadr. Baka bir deyile bir sevime imasnda bulunduu
zaman reddedilebilir, daha zekice numaralar evirmeye
kalkt zaman daha zekice reddetme biimleriyle kar
laabilir. Tersi doru deildir. nk kadn arzulayan de

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 5 9

il ok daha stn olarak nitelendirilebilecek arzulanan

bir nesne konumundadr.
Doal olarak kadn farknda olmadan sahip olduu
arzu nesnesi konumundan bilinli bir ekilde vazgetii
anda bu stnln yitirmektedir. O zaman da herhan
gi bir zne kadar duygusallamakta ve onun yaamak
zorunda kald gereksiz ac eitlerinin tmn tatmak
zorunda kalmaktadr.
Cinsel inisiyatifin kadnn eline gemesi ortaya yeni
bir durumun kmasna neden olmutur. nk erkein
kadnn bir nesne olarak grld dnemde sahip ol
duu stnlk ortaya, en azndan bir tutku ve ayartma
kltryle birlikte, bir de szm ona cinsel yasaklar oyu
nunun yer ald bir kltrn kmasna neden olmutur.
Erkekten yola karak benzer bir kltr dnebilmek
olanakszdr. nk bir erkein, kadnn sonsuza dek bir
kadm olarak kalmasn salayan ve insan kendine hay
ran braktran o utangalk, gizem, kkrtma ve geri ekil
melerden oluan bir strateji gdebilmesi imknszdr. Er
kein sonsuza dek bir erkek olarak kalmasn salayacak
ve onu kadnn cinsel iliki taleplerine karlk vermekten
alkoyacak bir yasak yoktur. Kadn isterse ayartma oyu
nunu oynamaktan vazgeebilir. Buna karlk kadnn is
temesi durumunda erkek bu ayartma oyununu oynamak
zorunda kalacaktr.
Kadn bir nesne olarak alglama zorunluluu ortadan
kalkm olabilir, ancak erkein erkek olarak alglanma zo
runluluu ortadan kalkmamtr. Erkek rezil olmay gze
alamad durumlarn dnda kadnn sevime talebine
karlk vermek zorundadr. Oysa kadnn byle bir du
ruma dmesi sz konusu deildir. Zira zellikle ayartma
ve reddetme oyununda bu gibi durumlardan her zaman
syrlmay bilmi ve rezil olmad gibi hep rezil etmitir.
Belki de bu dnceden yola klarak Fellininin
Kadnlar Kenti [1980] filminin bir aklamas yaplabilir.
Ayartma oyunlaryla hibir ilikisi bulunmayan tm dii

160

aresiz Stratejiler

lik oyunlarnn sergilendii bu filmde, kadnlklarm dei

ik fantazmlarla tehir eden kadn canavarlar karsnda,
erkek akn, savunmasz ve ne yapacan bilemez bir
haldedir.
Burada artk ikili deil, tekil bir durumdan sz edi
lebilir. Ayartmann (arzuyla ilikili gizli bir oyun kural)
efendisi nesne olarak alglanan stn konumdaki ka
dndr. Nesne olarak alglanan erkekse yitirdiini sand
stn konumunu zleyen, arzulama yetisini yitirmi, ne
yapacan bilemeyen, neyi var neyi yoksa kaybetmi bir
varlktan baka bir ey deildir. Szcn gerek anla
mnda erkek artk arzunun ne nesnesi ne de znesidir.
O retilen acmasz zgrlk masalnda ba kahraman
roln oynamaktan baka bir ey yapmamaktadr.
Konuma yeteneine sahip olmayan ve hi hareket etme
yen her nesne konusunda, Canettinin hayvanlar konu
sunda sylediklerini yineleyebilir ve: Bir hayvana dikkat
le baktnzda sanki iinde bir insan gizlenmi de sizinle
alay ediyor gibidir diyebiliriz.
Kadnlar iin de sanki ilerine bir bakasnn gizlen
mi olduunu ve bu bakasnn bizimle alay ettiini sy
leyebiliriz. Kadnlar uysal ve mutsuz grnmeyi ylesine
gzel beceriyorlar ki, insann ilerinde bizi gzleyen birileri
olduuna inanas geliyor. Nesnel ironiyi alt ettiini sanan
btn znellik biimleri byle bir sona mahkmdur.
Kadn sanki sahiplenmenin nasl bir ey olduunu
bilmeyen bir varla benzemektedir. Nesne sanki sahip
lenmenin nasl bir ey olduundan bihaberdir. Sahiplen
me zneyle ilgili bir sorun ve bir hava atma biimidir, nes
nenin sahiplenme ve zgrlemeyle bir ilikisi yoktur.
Nesnenin ayartmaktan baka bir sorunu yoktur. Ko
numama avantajndan yararlanan hayvanlar, her eye
kar duyarsz kalan talar, baklarm kullanan kadnlar
gibi nesne de iinde bulunduu klelik konumunu kulla
narak oyunu her zaman kazanmaktadr.

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 161

Oyunu benzerliin kazanacan bile bile insan fark

lln stnlnden neden sz eder ki? Oyunu, sessizli
ini koruyann kazanacan bile bile konuma ve anlam
retiminin stnlnden sz etmek niye? Nesne, gc
n ironik bir varlk olmasna borludur.
Kadn da tm haklara sahip olmak istediinde (za
ten bunun da yeni bir ayartma biimi olduu sylenebilir
zira kadn ve erkei ak oyunlar adl nesnel bir tat alma
srecine iten zneleri zgrletirme oyunu insana ekici
gelmektedir) erkek seve seve bu tuzaa dmektedir, zira
o da zveride bulunmaktan holanmaktadr. Bu tuzaa
dt andaysa hap yutmu demektir. ekildikleri k
eden durumu o nesnel ironik baklaryla izleyen kadn
lar iin erkekler ok komik yaratklardr (zaten kadnlarn
zgrleme iddialarm kkten rten bir ey varsa o da
bu gizli ironidir). Tpk kendisine bir dizi hak tanyaca
bir hayvann gznde gln duruma debilecei gibi.
Zaten tuzaa tam bu noktada dlmekte ve sonrasnda
kurtulmak mmkn olmamaktadr.
Birinin tm haklara sahip bir zne olduunu iddia
etmek gln bir eydir. Kadn Ayartlmak deil, kiilii
mi kabul ettirmek istiyorum dediinde erkek bu tuzaa
kolaylkla decektir. nk hak datma gibi bir ko
numda bulunmak ho bir eydir. Oysa erkek kendisini bu
ironik zorunlulukla kar karya getiren srecin farknda
bile deildir.
Bu kadnn ya da birer nesne olarak hepimizin istedi
i ey (bizler hem zne hem de nesne roln oynuyor ve
stelik bu ii daha deiik bir ekilde yapyoruz; baka
bir deyile bizim edilgin olmaktan ok nesne zellikleri
tayan bir varla ait itepilere sahip tutkulu nesneler
olduumuz sylenebilir) btn haklara sahip biri oldu
u sylenerek ayakta uyutulmak ve pohpohlanmak deil,
gln, ahlksz ve sra d bir ekicilie sahip bir nesne
olarak alglanmaktr. Burada nesne szcyle ifade edil
meye allan ey kendinden ne istenirse yapmaya ha

162

aresiz Stratejiler

zr, evrensel bir kurban ve avc, yani batan kartlm,

fahieletirilmi, kleletirilmi, gdmlenmi ve bu e
kilde damgalanm olmakla birlikte kesinlikle ayartc ve
kendisine yabanclamas olanaksz bir varlktr. Bir kez
cinsel nesne olma gibi temel bir zellie (zgrl) sahip
olduu kabul edildiinde, kadnn, sizinle her trl ak ve
psikoloji oyununu oynamaya hazr olduunu grrsnz.
Ancak sizin ayartacanz ya da sizi ayartacak kadn bu ii
bir zne olarak deil, kusursuz bir nesne olarak yapacak
tr. Kadn hkmedilmeye, smrlmeye ve ayartlmaya
hazrdr; ancak bunu kendine yabanclat, boyun emek
istedii ya da mazoist olduu iin yapmaz (bu konuda
yaplan aklamalarn yanll nesneye sapk ve kusurlu
bir zne psikolojisi yklemelerinden kaynaklanmaktadr).
Oysa kadn gl klan bir ey varsa o da kesinlikle znelemek gibi bir sorunu olmamas ve zneleme olayna
tamamen duyarsz kalmasdr. pleri elinde tutan kadn
ya da oyunu ynlendiren nesne sahip olduu ironik gce
g katmaktan baka bir ey yapmamaktadr.
Yalnzca yandan ve elimsizliinden sz edilen bir ocuk
nasl alnganlarsa, yalnzca onuru, hays ve zeksyla
ilgilenilen bir kadn da o kadar alnr. nk ocuun bil
dii bir ey varsa o da bir ocuk olmaddr. Kendisiyle
yetikin bir insan arasnda nemli bir fark bulunduunu
gsterebilmek iin ona, gstermelik bir zgrlkle sorum
luluk yklemeye alanlara ocuk hi mi hi aldrmaz.
ocuk size kar sizin silahlarnzla mcadele eder. ocuk
ne zgr ne de aalk bir varlktr; ancak dierlerinin
byle dnmeleri onu rahatsz etmez. Eit koullarda
mcadele ettiini dnen ocuk isterse edepsizleebilir.
Yetikin bir insan karsnda duyarsz ya da hassas bir
ocuu oynayabilir; bylelikle sizinle eit bir konumda bu
lunduunu kabul ettirmeye, sizi kendisine deer vermeye,
sahip kmaya zorlayabilir. Can isterse bu kez de onunla
eit konumda bulunmadnz gsterebilir (ocukluk ya

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 6 3

da ocuk diye bir ey yoktur). ocuk her iki durumda da

hakldr. Zaten ocuun stn bir konuma sahip olmasn
salayan ey de budur.
Benzer bir ekilde kadn da istedii takdirde cinsel
nesne roln oynamaktan vazgeip kendini tereddt et
meden karsndaki erkee teslim edebildii (bu gibi du
rumlarda erkekler her zaman app kalmaktadrlar) gibi
sonsuza dek bir zne olarak kabul ettirmeye, ayartmaya
alp, erkee teslim olmay reddedebilir vs. Kadn, her
hangi bir histeri, kapris ya da adn bilmediim bir krize
tutulmadan da her an bu kiiliklerden birine brnebilir.
Bunun ad stratejidir, yoksa psikoloji deil. Kadn erke
e stn klan zellik kesinlikle budur.
Herkes kendince tatmin olmaktadr. Oysa bir cinsel iliki
den sz edilebilmesi iin kar cinslerin birbirlerinin nasl
tatmin olduklarm bilmemeleri (hatta kar cinslerin bir
birlerinin tatmin olup olmadklarn bile bilmemeleri) ge
rekir denilmektedir. Bu tamamyla yanl bir dncedir.
Burada sz edilen ey biyolojik bir srra benzemektedir.
Konuyla ilgili baka srlar bulunmasna karn biyolojik
srra, yani tekinin zevk alp almadn hissedememe
konusuna ok byk bir nem atfedilmektedir. Oysa bu
dnce kimsenin kimseyi sahiplenemediini gstermek
tedir, zira tekini sahiplenebilmeniz iin onun ald zevki
hissetmeniz gerekmektedir.
yi ki tekinin zevk alp almadn anlayamyoruz.
nk neler hissettiini anlayamadmz kadn erkei
sonsuza dek ancak bu ekilde batan kartabilir. Yine
tekinin zevk alp almadn bilememek sonsuza dek zevk
alma olanana sahip olmamz salayabilir.
O olaanst hikyede Teiresias, iftlemekte olan
iki ylandan hangisinin erkek hangisinin dii olduunu
bilmitir. yleyse Teiresias nce erkek sonra da dii ol
mutur. Daha sonra kadnn erkekten dokuz kez daha
ok tatmin olduunu syleyince Hera tarafndan gzleri

164

aresiz Stratejiler

kr edilerek cezalandrlm ve khin yaplmtr.

Tatmin olmann, zevk almann srrna ihanet etmek
zorunda myz? Cerrahi operasyonla deil orgazm deiik
lii yntemiyle cinsiyet deitirebilmeyi baarm birini ta
nyor musunuz? Bize bundan sz edebilecek biri var m?
Neyse ki her cinsin tamamyla kendine zg orgazm
olma biimi sayesinde balangtan bu yana farkl cinsi
yetler varlklarm srdrebiliyorlar, ite bu yzden orgazm
olmann sim bir trl zlemiyor. Oidipus gibi Teiresias
da bu sim zd ve tekinin cinsiyetine sahip oldu
u iin kr edilecektir. Istenseydi Teiresias, iki cinsiyetli
bir aa haline de getirilebilirdi. Bence bu cezaya kadnn
nasl orgazm olduunu ifa ettii iin arptnlmamalyd,
zira byle bir sr yok. Baka bir deyile kadnn dokuz kez
daha fazla orgazm olmas, aslnda, erkein kadn dokuz
kez daha ok arzulamas gibi ironik bir anlama sahiptir.
Bu da erkein kadna kar neredeyse kendinden geecek
boyutlara varan ironik bir arzu hissetmesi demektir.
Bunun aksini iddia edecek birileri var m? Kuku
duyulmas gereken tek ey, bizi alman zevkin eit oldu
una, arada bir fark bulunmadna inandrmaya alan
dncedir. Cinsel zgrlk dncesi byle bir mantk
szlk stne oturmaktadr.
Sonu olarak, olayn en ilgin yan orgazm olmak de
il, ok daha olaanst bir iliki biimi olan ayartmadr.
nk, ayartma, kar cinsi bizim yazgmz deitirecek,
yani onu sonuta orgazm olmamz salayacak bir nes
ne deil, bizi lme ve deiime srkleyecek, kendinden
kamann olanaksz olduu bir nesne olarak grmek gibi
tuhaf bir duruma dren tek iliki biimidir. nk
ayartma anatomik (ya da psikolojik) farkllklarla ilikisi
olmayan baka zeliklere sahiptir. nk ayartma fark
llk oyununu yalnzca bir meydan okuma, bir batan
kartma oyununa dntrebilmektedir. nk ayartma
kimin tekinden dokuz kez daha ok tatmin olduunun
nemsenmedii nefes kesici bir iliki biimi olup, burada

Nesne ve Nesnenin Ahnyazs Hakknda 1 6 5

insann nefesini kesen eyin sayyla deil meydan oku

mayla bir ilikisi vardr. nk meydan okuma sonsuza
dek srp gidebilecek daha st dzey bir szleme biimi
dir, oysa matematiksel olarak hesab tutulabilen orgazm
gnn birinde sona ermek durumundadr. Bir cinsin di
erinden stn olmasm engelleyen tek ey ayartmadr.
Ak ilikisinde insann gereklemesini arzulayabilecei
tek ey kadn olmaktr. Fiziksel ve zihinsel akta gerek
ten arzulanabilecek bir ey varsa o da sahiplenme deil,
fiziksel ve cinsel bir dnme urayabilmektir. Sevime
nin doruk noktasnda bile kar cins insann kafasn kur
calayan bir bilmeceye benzemektedir. Tm iftlemelerin
amac sahip olamad iin insan mutsuz klan kar cin
sin cinsel organna dokunmak ve dsel bir ekilde bile
olsa ona sahip olmak/onunla btnlemektir. Bu dn
gereklemesi, tm kadnlan elde etme dncesi kadar
olanaksz bir eydir.
Kadnlarn da bu konuda neler dndklerini sor
mak gerekmez mi? Grne gre onlarn erkek olmaya
almak gibi bir sorunlar yok. Onlar byle bir aalk
duygusuna sahip deiller. Kar cinsi tanmak iin lp
bitmiyorlar, kendi kendilerine yetiyorlar. Bu ii, herke
sin bildii zere vcutlanna an bir ihtimam ve dikkat
gstererek yapyorlar. Makyaj, narsisizm, ayartma, ekici
olma lgnl gibi eyler kadnn gnn her dakikasnda
kendini tamamyla kutsal biri olarak grmesine ve kapris
yapmasna yetiyor. Bakml ve kendine zen gsteren bir
kadn d grnmn dzenli bir ekilde deitirir. Er
kein, kadmn bu klktan kla girme iini nasl baard
m anlamaya almaktan yapabilecei bir ey yoktur.
Erkek, olayn cinsel aynm boyutuna takl kalm
olup; cinsel aynm adl hikyenin tek kahramandr. Cin
sel ayrmdan krl kan tek kii kadndr. Ne srdrmek
zorunda kald sefil yaam ne de bask altnda tutulmas
onun erkekten stn bir varlk olarak yaratlm olduu

166

aresiz Stratejiler

gereini deitiremez. Byle bir alnyazs d, saplant,

bilmece, kurnazlk gibi zelliklerin kendini seven cinsiyet
tarafna kaymasna ve tekinin de zevkten drt ke ol
masn salayan delik iine girebilmek iin kendini harap
etmesine yol amaktadr.
Teiresias hikyesinden kan sonuca gre insanlarn
derinden derine en ok arzuladklar ey cinsel ilikide bu
lunmak deil, kar cinse dnebilen bir cinsiyete sahip
olma yeteneiyle donatlm olmak, yani tpk ayn anda
zamann tesini ve berisini grebilen Teiresias adl kahin
ya da peygamber gibi ayn anda iki farkl cinsiyete birden
sahip olabilmektir. Kahin olmak istememizin nedeni za
man tersine evirme gcne sahip olabilmektir; tpk bir
cinsiyetten dierine geebilmek amacyla orgazm srecine
egemen olmay dlediimiz gibi.
Bir cinsiyetten dierine gei an orgazm duygusunun
en youn ekilde yaand andr
KAALE BLE ALINMAYACAK TEHDTLER
Kar cinsi bizim iin vazgeilmez, sevilmesi, elde edilmesi
ve smnm renilmesi gereken bir varlk haline getiren
ey, tuhaf bir gurur duygusudur. leri perde arkasndan
ynetmekten mthi bir zevk alnmas tekini ortadan
kaldrma sanatnn bilinmesine baldr. Bunun iin uyul
mas gereken bir sr kural vardr.
rnein, nce sokaa kp insanlar birka saat
boyunca geliigzel bir ekilde izleyeceksiniz. Zira insan
yaamnn anlamsz, belirsiz ve rastlantsal olduu gibi
bir dnce insana ok ekici gelmektedir. Neden yaa
dnz unutabilmek iin dierlerinin yaantsyla ilgilen
meye balyorsunuz. Kendinizi, kendinize ramen izlemek
istiyorsanz o dierini haberi bile olmadan izlemeye ba
layn, grrsnz. Amacnz dier insann kim olduunu
renmek, neler yapmaya altm bilmek olamayaca
gibi kendinizi akntya brakp o dorultuda ilerlemeye
de almazsnz. Baka bir deyile btn bunlarn eitli

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 167

ada ideolojileri artrdklar ve insana hi de ekici

gelmedii sylenebilir. Oysa insan byle eyler yapmaya
itebilecek tek g ayartmadr.
izlediiniz kiiye hi fark ettirmeden neler yaptn
grp bilmek insann ok houna giden bir dncedir.
Tpk Kierkegaardm duvar aynas rneinde olduu gibi.
Burada kz aynann orada asl olduunun farknda deil
dir ama ayna bunun farkndadr. nsan batan kartan
bir dnce varsa o da izlediiniz insann yaansmn
orta olmaktr. Oysa izlenen asndan bir anlama sahip
olan bu yaantnn, o yaantya ortak olan kii asndan
hibir anlam olamaz. zleyen kii sanki izledii kiinin
hibir yere gitmediini bilmektedir. zleyen kii bir an
lamda, izledii kiinin yaama amacn eline geirmekte;
baka bir deyile bir ktlk perisi sanki izlenen kiiyle
aynadaki grnts arasna girmektedir. nsanlar ou
kez igdsel denebilecek bir ekilde byle bir olay hisse
der ve kendi hareket alanlar iine birinin girerek yaam
izgilerini deitirdiini fark ederler.
Gnn birinde bayan S. bu deneyime farkl bir boyut
katmak ister. Bir ara kendini izleyen, rasgele tanp merha
balat bir adamn Venedike gideceini renir. Bayan S
adamn peine taklp yol boyunca onu izlemeye karar verir.
Venedike varr varmaz her yeri dolap adamn kald ote
li bulur. Otelin karsndaki bir binaya yerleerek adamn
otele giri k saatlerini saptar. Bir elinde drbn, dier
elinde fotoraf makinesi, adam nereye giderse neye doku
nursa hi durmadan fotoraflarn eker. Kadnn adamla
ilikiye girmek ya da onu tanmak gibi bir sorunu yoktur.
Bu adamdan holanmad bellidir. O srada Venedikte
karnaval vardr. Kadn esmerdir, adamn kendini tanyabi
leceini dnerek san bir peruk takar. Makyaj yaparak
grntsn deitirir. Kadn karnavaldan ok adamla
ilgilenmektedir. On be gn boyunca adama grnmeden
onu izleyebilmek iin byk bir aba sarf eder. Adamn
Venedike neden gelmi olduunu, girip kt dkknlarla

168

aresiz Stratejiler

yer ayrtt gsteri salonlarndaki insanlarla konuarak

renir. Hatta Parise hangi saatte kalkan trenle dneceini
bile renerek bir nceki trenle Parise giderek son bir foto
rafm ekmek zere onu garda bekler.
Ancak bu son fotoraf olmaz. Adam izlemeyi srd
rp alt insanlar ve adamn fotoraf ilerini yapaca
bir yazarla tanr. Ancak bu takip iini daha fazla sr
dremez nk adam biri Venedikte olmak zere iki,
kez izlendiini fark eder ve tartrlar. Ancak Pariste de
izlendiini fark eden adam ok kzar ve kadna saldrr.
Bunun zerine iin tad kaar ve kadn adam izlemekten
vazgeer.
Yoksa kadn izlenmeye tahamml edemeyeceini d
nd adamn (nk kadn adamla bir iliki, zellikle
de gizli bir iliki kurmak niyetinde deildir) sonunda s
tne saldrp kendisini ldrmesini mi arzulamaktadr?
Belki de Euydikeyi Cehennemden kartp getiren Orpheus gibi arkasna dnp bakarak aniden kendisini yok
etmesini mi istemektedir? Kadnn derdi nedir? Adamn
aln yazsn m deitirmek istemektedir yoksa adamn
kendi aln yazsn deitirmesini mi? Her oyun gibi bu
oyunun da deimeyen temel bir kural vardr. Buradaki
oyun kuralna gre iliki kurmak yasakr. Ayartmann
bedeli budur. Sr ifa edilmemelidir, aksi takdirde olay s
radan bir hikyeye dnmektedir.
zlenen adam evresinde gezinen lmn kokusunu
hissetmi olabilir. Hatta kendine olan gvenini yitirerek
ac ekmi de olabilir. Ancak Bayan S.nin amac bu de
ildir (aradan geen gnler ve saatlerden sonra kafasnda
byle bir dnce olumu olsa bile byle bir ey yapmaz,
nk onun da gze ald riskler vardr; baka bir deyile
adam bu durumu tersine evirebilir ve kadmn ne yapma
ya altm anlaynca onu hi ngremeyecei macerala
ra srkleyebilirdi. Dolaysyla burada erkein bir kurban
deil en az kadn kadar gl bir varlk olduu sylenebi
lir). Zira cinayet ilemek iin daha zeki olmak gerekiyor;

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 6 9

baka bir deyile bir cinayet olaynda izlediiniz kurbann

brakt izleri teker teker ve yava yava silmek gereki
yor. Oysa insann iz brakmadan yaayabilmesi mmkn
deildir. zlenen kii bir sre sonra durumu tersine evi
rebilmektedir. Ortada bir iz yokken bile kii kendini bek
leyen tehlikeyi mutlaka hissedecektir. Adam izleyen ve
perde arkasndan aln yazsn belirleme konumunda olan
kii ya da sarn kadn bir iz brakmad gibi, adamn
brakt izlere el koymaktadr. Hi durmadan adamn fo
torafn ekmektedir. Bu fotoraflar arivlenmek ya da
sapk bir amaca hizmet etmek amacyla deil, yalnzca u
gn, u saatte, urada, yle bir kta biri vard demek
iin ekilmi olabilecei gibi o gn urada, u saatte ol
mann hibir anlam yoktu gibi bir anlama da sahip ola
bilir. Aslnda orada hi kimse yoktu, adam izleyen kii
olarak ben kesinlikle orada hi kimsenin bulunmadn
syleyebilirim gibi bir anlam da kartabilmek mmkn.
Bu fotoraflar, izleyenle izlenen kiinin birbirlerinden ha
bersiz bir ekilde orada olduklarn deil, olmadklarn
kantlayan fotoraflardr.
nsanlar zaman zaman izlediini syleyen kadna,
erkek, yleyse beni izleyin, nk beni izlemek nn
ze kacak ilk ev kadnn izlemekten ok daha ilgin bir
serven olacaktr yantn vermektedir. Oysa burada bir
yanl anlama vardr; nk bir eye kar ilgi duymakla
ayartmann en st aamas birbirine kartrlmaktadr.
lgin olan birinin ikili bir yaant srdrdn ren
mi olmak deildir, byle bir ey insan olsa olsa biraz
meraklandrr o kadar. Burada nemli olan izlenen kii
asndan izleme srecinin ikinci bir yaantya benzemesi
dir. Sradan bir yaant her an iin dntrlmeye hazr
bir yaantdr. Tpk olaanst bir yaantnn her an iin
sradanlatrlmaya msait bir yaant olmas gibi. Bir kez
daha yineleyelim sorun ac ektirmek deil, ayartmaktr.
Palagonya dk, yanstt grntleri deforme eden ay

170

aresiz Stratejiler

nalardan yararlanmaya alan biriydi.

Bu soylu, irkin ve biimsiz spanyol, Palermo yakn
larnda rya gibi bir villa yaptrarak iini eci bc insan
larla doldurmu ve binann her yerini dbkey aynalarla
kaplatmt. Byle eyler yapmasnn nedeni Sicilyann
en gzel kzn kendine e olarak semesiydi. nk ona
gre bu yntemle gen kz aynalara baka baka sonunda
kendi grntsnden irenip kocasna benzediini d
necek ve onu sevecekti.
Belki de bu ynteme bavurarak aynalardan yans
yan biimleri azdrmaya (irkinliin insan azdrd sy
lenir) almakta ve bu arada gzel insanlar da bu kurala
isteyerek ya da istemeyerek boyun emektedirler; nk
kusursuzluk tahamml edilmesi ok zor bir niteliktir.
Belki de her trl ayartma biiminin srr burada ya
tyor; baka bir deyile ayartma sreci biimsel deiiklie
uratt kusursuz gzellie bir son verip kiinin zgrle
mesini salyor. Kiileri farkl bir ekilde gsterme yetenei
sayesinde tekinin kiiliinden, zgrlnden, yansma
sndan, benzerliinden vazgemesini salyor. Ayartma,
srlarn kendilerine saklayanlardan holanmyor.
Tanr bile eytan tarafndan kandrldna gre geri
sini siz dnn.
Palagonya dkne ait villann bir srr var mdr? Ha
yr yoktur; nk gzellik irkinlemek, kt muameleye
maruz kalmak, zorla al konmak, tecavze uramak, i
kence grmek istemektedir (binann iindeki apelde Isa
heykeli ii doldurulmu l bir ku gibi omuzlarndan ta
vana aslm bir ekilde durmaktadr). Gzel, karlat
ilk irkinlik timsali erkek tarafndan ayartlacaktr.
Gzel, villada karsna kan ilk irkin insan tarafn
dan ayartlmayacaktr; nk Palagonya dk ne de olsa
soylu biridir!
A., gen ve gzel bir kzdr. stelik onu grebilmek iin
peinden koan ve her gn mektup yazan bir de prens

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 171

vardr. Bu prensin varlndan A.nn hibir zaman haberi

olmayacaktr. A., ancak annesi ldkten uzun bir sre
sonra olan bitenin farkna varabilecektir. nk prensin
mektuplaryla ona verilen yantlan bulacaktr. stelik bu
yzden annesinden nefret etmeyecektir. Tam tersine, ya
zan lm bu ihanet mektuplan onun hayranln kaza
nacaktr.
Burada, prensi batan kartan ey A.nm sahip ol
duu doal ekicilik olup bunda alacak bir yan yoktur.
Oysa ayartmann lmcl ve simgesel (Kierkegaard buna,
estetik g diyecektir) gcyle gizeminin farknda olan
gerek bir ayartc varsa o da annedir.
Kzna fark ettirmeden onun cazibesine cazibe katma
ya, onun cazip grnmesini engelleyecek her eyi saf d
etmeye ve bu cazibeyi tekine yanstmaya alan kii an
neden bakas deildir. Buradaki temel kural, kzn olayn
farkna varmasn engellemektir. Anne, kznn bir kralie
olduunu, sevildiini, bir amac bulunmadn ve ok an
lamsz bir yaama sahip olduunu bilen tek kiidir. Bir
anlamda anne, kznn yapk bir ikizi gibidir. Bu kandr
maca sayesinde anne, kznn yaamna bir anlam katm
ve ona atfettii bu yaam ondan daha youn bir ekilde
yaamtr.
Bu hikyeyi ekici klan zellik yasak iliki imasdr.
Ancak bu yasak ilikinin Oidipal samalkla hibir ilikisi
yoktur. Herkesin bildii gibi, insann dourduu varl
batan kartmas kadar byk bir su yoktur. Oysa ey
leri daha derinlemesine incelediinizde, yasak ilikinin do
al ve zorunlu bir iliki olduunu grrsnz. Kamnzda
byterek dourduunuz varl ayartmak zorundasnz.
Belki de tam tersine, dnyada domak ve biri tarafndan
dourulmaktan daha byk bir su yoktur. stelik bu
su, ayartmak ve ayartlmak gibi bir reti srecinin so
nucuna benzemek, balanmak ve cezalandnlmak du
rumundadr. Byle bir ayartma srecinin yasak ilikiye
benzemedii sylenebilir mi? Yasak ilikiyle (inceste) kar-

172

aresiz Stratejiler

latnldnda, ayartmann, daha ok, insan yaamaya

iten, yaamn srlarna ortak eden; insan yalnzca yaa
yan bir varlk olmaktan kartp bir de alnyazs kazand
ran anlalmas zor bir biime benzedii sylenebilir.
Zaten, kzndan habersiz bir ekilde araclk yapan
anne de kzn dnyaya getirmi olmann iledii suu
balatacan dnmektedir. Hikyenin gzellii, k
zn alnyazsnn anne tarafndan gizlice deitirilmi ol
masndan kaynaklanmaktadr. Bu hikyede anne kzna
ikinci bir yaam hakk tanr gibidir.
Yasak ilikinin arzu ya da arzunun yasaklanmasyla
bir ilikisi yoktur. Bu ilikinin kkeninde doal ya da do
aya ters den bir itepi, libidinal olarak nitelendirilebi
lecek bir eyler olmad gibi simgesel ya da yasal dzenin
oluturulmasyla ilgili bir eyler de yoktur. Yasak ilikinin
temel kural udur: dnyaya getirilen her varlk ayartlmaldr (yaamn nasl bir ey olduunun renilmesinden
sonra, ortadan kaybolmann nasl bir ey olduunun
renilmesi gibi). Herkes bir ekilde bu iin altndan kalk
maya almaktadr. Yaamda yasann bizi retmeye zor
lad her eyi, hi durmadan batan kartmak (baka bir
deyile kandrmak, kurban etmek, yok etmek, aldatmak
ve bylemek) zorundayz. Yasa bize retmeye zorlarken,
hi kimse tarafndan asla aka dile getirilmeyen ve ya
sann ardna saklanan ve yasadan ok daha gl olan o
gizli kuralsa bizi ayartmaya itmektedir.
Varlndan haberdar olmadm srlarm bilen birileri
var trnden bilmecemsi bir durumda alnyazs deni
len eyin farkna varlmaktadr. Hi kimse kendi srlarna
sahip olamaz. Bilinaltyla ilgili olanlar da dahil olmak
zere, tm psikolojik aklamalarn iine dtkleri yan
l budur. Benim dmda (dlerimde, anlattklarmda,
yaadm olay ya da felaketler srasnda) olup biten eyler
kendilerinden kaamadm bir eye dnmektedir. Bu
yazgsal sre insann lmne neden olmasa bile, zne

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 7 3

nin kendine ramen bir tr kendinden geme yntemiyle

kiilik deitirmesine yol amakta, onu kendine ramen
lm sonrasnda bile srlara bomaktadr.
Bilmece (muamma) udur: nsan farkna bile varma
dan nasl bir srra sahip olabilir? Yine bir bilmeceye ben
zeyen yantsa yledir: S im yalnzca teki bilir, Tann bilir,
sr almyazsmdadr ve sr demek, kendinize ramen sahip
olduunuz ey demektir.
A.nn yksnde de byle olmutur. A. bilmeden bir
srra, gizli bir almyazsma sahip olmutur. Bu yzden bu
yazgya ihanet edebilmesi mmkn deildir, nk sim
bilen tek kii annesidir.
Kimi durumlarda sim yalnzca dil bilmektedir. n
k ironik ve yazgsal bantlar yalnzca dil dzeyinde ku
rulabilmektedir.
Alphonse Allaisnin Parislilere zg Bir Hikye ba
lkl yksnde de byle olmaktadr. ki gen sevgili, g
nn birinde, dierinin kendisini nasl aldattn anlatan
birer imzasz mektup alrlar. Sevgilisinin kendisini aldat
tndan emin olmak isteyen kadnn bunu anlamas iin
maskeli bir baloya gitmesi yeterli olacaktr; nk mek
tupta erkein o baloya Harlequin klnda gelecei yazl
dr. Erkee gnderilen mektupta da benzer eyler yazldr.
u adresteki maskeli baloya gittiiniz taktirde sevgilinizin
oraya Kongolu bir kayk klnda geldiini greceksiniz
denilmektedir. O geceki maskeli baloda herkes lgnca
elenirken ekildikleri kede can skntsndan len iki
kiiden biri Kongolu kayk, dieriyse Harlequindir. Er
kek sonunda kadn dansa davet eder. Gece, birbirlerine
saldrarak maskelerini paraladklar bir garsoniyerde son
bulur -ancak aknlktan kk dillerini yuttular- diyen
hikyede maskeler dtnde ne kadn o kadndr ne de
erkek o erkek!
ykye mantk d bir ekicilik salayan ey de
budur, nk birbirlerine doru seirterek maskeleri
ni drdklerinde akndan kan onlar deildir. Sanki

174

aresiz Stratejiler

Kongolu kayk ile Harlequin maskeleri kendiliklerinden

bulumu gibidir. Maskelerin byle bir ey yapmas iin
bir neden yoktur; nk btn bunlar cansz bir dilin,
yknn rndr. (yleyse onlar hangi mucize, hangi
rastlant bir araya getirmitir, bu esnada gerek sevgililer
nerededir?). Burada gerek oufa gnderilmi ve yerini g
rnmler almtr; bunlar mantim bandan tamamyla
defettii, kendi i mantklarna gre dzenlenmi gr
nmlerdir. Baka bir deyile saf grnmler oyunu ite
byle bir eydir.
Gnlk yaantmzda yapmz nkteler/espri
ler (sz oyunlar) konusunda da ayn mank geerlidir.
nk Witz?de (nkte/espri), szck baka bir eye d
nmektedir (burada szck bir eyin gstergesi deil
yalnzca grnmlere araclk eden bir eydir). Birbirle
riyle hibir ilikisi olmayan dile ait szckler, ortada hibir
neden yokken birbirleri tarafndan bylenerek bir araya
getirilmi gibidirler. Onlar artan ey, yan yana geldik
lerinde grdkleri eyin kendileriyle hibir ilikisi olmayan
bir baka eye benzemesidir . Burada szckler karlkl
olarak birbirlerinin maskesini drmekte ve hibiri te
kinin ne anlama geldiini bilmemektedir.
Doal olarak byle bir eyin mmkn olabilmesi, dilyetisinin gerein bir uzans olduu (sanki dilyetisinin
temsil ettii bir gereklik varm gibi) ve sonra da temsil
gcn yitirerek tamamen yzeyselletii gibi bir dn
cenin kabul edilmesine baldr. Baka bir deyile szck
lerin ldkleri zaman bile bir ie yaramas istenmektedir.
Bu mantk Allaisnin: ... ne kadn o kadndr ne de erkek
o erkek! gibi akl almaz bir tmceyi devreye sokmasn
salamr. Bu tmce dilyetisinin sahip olduu gerek
likten bamsz bir ekilde hareket edebilmek gibi lgnca
ve inanlmaz yetenei sayesinde mantksal bir grnme
sahip olabilmitir. Oysa aklc bir dncenin bu tmce
yi kabul etmesi mmkn deildir. Bu tmce olmadan da
yk sona erdirilebilirdi. rnein, maskeleri atnca birbir

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 175

lerini gren iki sevgili sarma dola olup banabilirlerdi.

Oysa byle bir son XVIII. yzyl duyarln yanstan ine
leyici ve tleyici bir son olurdu (tpk Sade tarafndan
yazlan ,bir ykde travesti olduunu sand gerek bir
kadn batan kartan bir travesti gibi. Gerekte ikisi de
homosekseldir fakat yataa girdikten sonra kar cinsten
olduklarm anlaynca hayal krklna urarlar; sonuta
yine de bir yolunu bulup anlarlar). Allaisnin yksnde
rnein, iki sevgiliden birinin gerek sevgili, dierininse
baka biri olabilecei dnlebilirdi; ancak o zaman da
bu yk bir apknlk yksne dnr, ama batan
kartc bir yk olmazd.
Allaisnin okuyucuyu en ok artt yer ise bu
olaydan sonra bir daha hi kavga etmediler dedii sonu
blmdr; nk byle bir kalem cambazl ve gerekle
ilikisi olmayan szcklerle yine de gereklie bir gnder
me yaplmaya allmaktadr (aksi taktirde yk sonu
suz kalacaktr). nk byle bir ifadenin maskelerin ge
risindeki yzlerin bataki kahramanlara ait olduu gibi
akl almaz bir dnceyi artrd grlmektedir.
Zaten maskelerin ardnda biri ya da dierinin bulun
madn kim bilebilir ki? Ortada onlarn bulumasna
tank olan birileri mi var? Gerek kiiler, orada olmadk
larnn farknda bile deildirler oysa szckler onlarn ora
da olduklarm sylemektedirler. Tpk Kierkegaardm ayna
hikyesinde olduu gibi: Kar duvara aslm bir ayna
vard; kz aynann orada olduunun farknda deildi ama
ayna bunun farkndayd.
Ayartmadan sz edilebilmesi iin gsterge ya da sz
cklerin Wtzde olduu gibi birbirlerinden habersiz bir
ekilde hareket etmesi, eylerin kendiliklerinden orta
dan kaybolmalar ve szcklerin ne anlama geldiklerini
bilmemeleri gerekiyor (bunu bilme hakk yalnzca dilyetisine aittir). Tpk S. olaynda Snin, adamn hibir yere
gitmediini bile bile onu izlemesi ya da Semerkanttaki
lm hikyesinde adamn nereye gittiini bilen Azrailin

176

aresiz Stratejiler

tam tersini yaparak adamdan nce Semerkanta gidip onu

orada beklemesi gibi.
Bu anlamda Allaisnin sunduu beklenmedik ar
tc son (iki sevgili bir daha hi kavga etmediler!) belki de
grnd kadar sama deildir. Genellikle szckler
den yaanan olaylar dile getirmeleri beklenir; baka bir
deyile dil dzeyinde iki szck tamamyla bilinsiz bir
ekilde bir araya getirilmi (Witz) olsa bile yanllkla bir
araya getirilen bu iki szcn tmcenin anlamm tama
myla deitirebildii, dolaysyla dinleyen kiiyi etkileyip
artt grlmektedir. yleyse maskeler kartldnda
beklenen kahramanlarla karlamama gibi artc ve
mantk d bir durum gerek kahramanlan etkileyip on
lar mutlu edecek bir sonuca yol aabilmektedir; baka
bir deyile onlar bir ekilde yeniden bir araya gelmekte ve
birbirlerini yeniden batan kartmaktadrlar. ykye ait
yzeysel szcklerin gerei her zaman etkilemi olduk
lar sylenebilir. Szcklerden bundan fazlasn beklemek
hakszlk olacaktr. Eskiden bycler szcklerin gere
i etkilemesini ister ve bu ite baarl olurlard.
Okuyucusunu batan kartmak isteyen bir yknn
mantksz ve anlamsz olmas yeterli deildir. Bunun yan
sra olan bitenin anlalmasnda zorluk ekilmesi gerek
mektedir. Zaten Allaisnin yksn de ne mantk terim
leriyle zebilirsiniz ne de rastlant ve olaslk terimleriyle
(nk byle bir olay kesinlikle rastlantsal olamaz). Bu
ykde yer alan olaylann mantksal bir ekilde birbirlerine
eklemlenebilmesi olanakszdr, ancak burada kullanlan
dil dzeyinde beklenmedik ve ironik bantlar kurulmas
zorunludur. Dolaysyla yknn bir sonuca ulamama
s sradan bir eye deil arpc bir eye benzemesine yol
amaktadr; nk olaylar tamamen dil dzeyinde olup
bittiinden, yk de okuyucusunu bu sayede byleyebilmektedir.
Nasl ortaya ktklan belli olmayan bu ksack tmceler

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 177

bir illzyon yaratmaya almaktadr. Canettiye gre: Bu

tmceleri asla unutmamamzn nedeni, muhtemelen bizi
ekici klabilecek masum grntmze bir son vermeleri
dir. Oysa insan insan yapan, iittii bu acmasz szck
lerdir. insan ancak kendini yaralayan bu szckler sa
yesinde gerekten nasl biri olduunu anlayabilmektedir.
Bu tmceler hi beklemediimiz bir anda ve tanmad
mz insanlar tarafndan sylenmelidir. Bakalarnn sy
ledikleri eylerin bizi etkilemesinin nedeni, ne syleyecek
lerini bilmememiz, yani bu szcklere ayn ekilde yant
veremeyecek kadar akn bir durumda bulunmamzdr.
Farkl koullarda kendilerine kar gstereceimiz tepki
bu gibi durumlarda onlarn ekmeine ya srmektedir.
Bu tmceler her gn birbirimize sylediimiz o sradan
tmcelerin tam tersi saylabilecek yani bizi utandran ve
insan olduumuza piman eden trden tmcelerdir. Bu
ldrc kk tmceler ortaya ne idi belirsiz nesneler
gibi kp insan kendi kendini tanyamaz hale getirmek
tedir. nsan bu tmceler kadar etkileyebilen baka bir
ey yoktur; nk bu tmcelerle zdeleemeyen insann
sradan tmcelerle yapt gibi kendi kendini kandrabilmesi mmkn deildir. Bu yzden normal koullarda bu
tmcelere kar kmak amacyla tketecei enejinin so
nuta onlar daha da etkileyici klmaktan baka bir ie ya
ramad grlmektedir. Nasl ortaya kt belli olmayan
bu tmceler tm ilikileri altst etmekte, yani znenin
sahip olduu tm g nesnenin eline gemektedir. Bu ne
reden kt belli olmayan nesne ortaya kt anda sahip
olduumuz enerjiye el koyarak onu baka bir amala kul
lanmaktadr. Biz ise bu tmcelere seve seve sahip kyor
ve eylerin anlamlarm deitiren bu acmasz szckleri
duymaya, yani bu beklenmedik bak as deiikliine,
kart anlam retebilmek amacyla abalamaya ve g
kutuplarnn yer deitirmelerine baylyoruz.

178

aresiz Stratejiler

KRSTAL KRENN NTKAMI

Yaantmzn yalnzca belli bir yann n plana kartan
psikanaliz, dier yann grmemizi engellemitir. Biyolojik
doum ve cinsellikle ok yakndan ilgilenen psikanaliz,
retiye dayal doum srecini unutup gitmitir. Biyo
lojik yaradlmzn kkeninde iki kiinin bulunduunu
syleyen psikanaliz, bakalarnn her zaman iin bizi ba
tan kartarak (bu bakalarna da ana baba diyebiliriz)
yaamay retebileceklerini sylemeyi unutmutur. Bu
ikinci yaradl (ya da ikinci kez dou), psikanalizin uzun
uzadya betimledii, yalnzca ilk doum ve onunla ilgili
Oidipal atmalar unutmaya deecek kadar nemli bir
olaydr.
Biyolojik doumdan yola klarak bize zorla bir Oidipus hikyesi kabul ettirilmeye allmaktadr. Bastr
lan duygular, bilinalt, psikolojik komplekslerin ve yas
tutmann nedenleri, Baba, Yasa ve simgesel dzenle ku
rulan onur kinci ve her zaman saptrlm ilikilerle ilgili
aklamalar gibi. Oysa psikanalizin farknda olmad bir
ey varsa o da bamza daha nce hi karlalmayan bir
olayn gelmi olmasdr; bir aklama yerine bir yazgdan
sz eden bu daha nce hi karlalmayan olay bizi hem
bu doum olayndan hem de bu olaya bal Oidipusla
ilgili aklamalardan kurtarmaktadr. Bu daha nce hi
karlalmayan olayn ad ayartma olup ayartmann k
kenlerinden sz edebilmek olanakszdr; nk ayartma
nn nasl ortaya kt belli olmad gibi, onunla hi bek
lenmedik zamanlarda karlald, bilin ve bilinaltyla
ilgili bilimsel aklamalar bir anda yerle bir ettii, hibir
yorum gerektirmeyecek kadar ak ve seik bir biime sa
hip olduu grlmektedir.
Dnyaya gelen herkesin bir gn ayartlmas gerek
mektedir. Oidipus ve Yasann tesine geerek bizi hem
bu psikolojik ikence hem de belli bir cinsiyete mahkm
eden biyolojik srecin elinden kurtarp gerek anlamda
zgrletiren bir ey varsa o da ayartmadr.

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 7 9

Ayartmadan baka bir hastala yakalanmak sz

konusu deildir. Baka bir hastala yakalananlar varsa
bunlar o daha nce hi karlalmam ayartma olay
n yaamam; retiye dayal ikinci doumdan bihaber,
dolaysyla Oidipus aklamalar ve psikanalize mahkm
bir yaant srdrecek olan insanlardr. Ayartmadan bi
haber olan bu insanlar, psikanalizin arzularn ynlendi
rilmesi, yani bu bataa saplanmalarnda nemli bir yere
sahip olan ayartmay yadsyarak yapt aklamalara
mahkmdurlar.
Zira psikanaliz denilen ey (tabii yalnzca o deil) bi
reyin kendi arzularyla ilgili akl almaz halsinasyonlar
retmesine neden olmutur. Monique Schneiderin Freud
ve Zevk Alma balkl yaptnda aklad gibi bir XIX.
yzyl rn olan bu psikolojik devrim gerekte o ba
nza nasl geldiini anlayamadnz, yava yava nasl
bir eye benzediini grdnz, ayartc, daha nce hi
yaanmad iin tekini aresizlik iinde brakan, dnya
ile gstergeler arasndaki beklenmedik rtmenin sizi
bir zneden ok ayartlmak amacyla seilen bir nesneye
dntrmek gibi bir ileve sahip olmak yerine bireysel
psikolojinin ynlendirilmesi, bir libido sahibi olma, ki
isel arzular ve bu arzulara Oidipal aklamalar getirme
gibi lgnca bir i yapmtr. Hayatta kalmamz salayan
ey arzularn gc deil (bunlar XIX. yzyla zg ener
ji ve ekonomiyle ilgili uyduruk aklamalardr), dnya ve
ayartma adl biim arasnda oynanan oyun, oyun oynama
ve aldatlma tutkusu, byleme ve grnmler retme
tutkusu, o nereden kp geldii belli olmayan ama eli
nizi ayanza dolatran bakalarna ait kandrc yzler,
szler ve davranlar; sizinle karlamadan nce, sizin
dnzda ve siz olmadan srdrlen bir yaamla karla
m olmann verdii aknlktr (saf nesnenin, saf olayn
olaanst dsall). Her eye bir kulp takmaya, her ka
bahati kendimizde aramaya ylesine altrlmz ki, ken
dimize ramen bamza gelen olaylar sonunda rahat bir

180

aresiz Stratejiler

soluk almamz salamakta ve bizi batan kartmaktadr.

Bu kadar aklamann bile bizi batan kartmaya yetip
artm olmas gerekir. Cansz yeryz ekilleri, gne
tutulmas, duygulanmamz salayan eyler, l grn
tlerinin bizi batan kartmasnn arzularn ynlendiril
mesiyle hibir ilikisi yoktur. nk doruyu sylemek
gerekirse insan iin tek bana srdrlen bir yaamn
anlam yoktur. Tek bana bir hi olduunu ve yalnzca
kabuundan kmaya zorlandnda, yani dnya ve ba
n dndren ayartma adl biim arasnda oynanan oyuna
katld takdirde yaamaya baladn hissetmektedir.
D dnyay insana ynelik bir saldr merkezi, nsa
n/Beni bu saldrdan korunma ve kurtulma, zevk almay
ise psikolojik rahatszlktan kurtulma sistemi gibi gren
psikanaliz yukarda ayartma adna yaptmz tm akla
malara kar kmaktadr. Freud, yaam boyunca ayart
ma adl bu denetlenmesi olanaksz biimi paralayp yok
etmeye almtr.
Psikanalitik zmleme dlerden yararland za
man kendisiyle elimektedir. Yazgsal bir biime benze
yen ayartma perspektifinden bir olay nitelii tayan d,
psikanalitik zmleme perspektifinden bakldnda tpk
delilik, nevroz ve dil srmesi gibi bir semptom olarak yo
rumlanmakta, yani psikanaliz btn bunlarn toplumsal
yaamda nasl olup da ortaya kabildii, insanlar nasl
byleyip kandrabiliyle hi ilgilenmedii gibi, bunlar
birer olgu deil birer semptom olarak kabul ederek eyle
rin kendiliinden birdenbire ortaya kma, bizi byleme
ve meydan okuma haklarm ellerinden alp, bunlar yo
rumlama iini psikanaliste vermektedir. Psikanaliz btn
bunlara rettii o bilinalt dnyasnn yalnzla mahkm
Robinson Crusoesu olarak d dnyadan gelen her trl
saldryla mcadele eden ve arzularna teslim olan insanla
kar koymaya almaktadr. D dnyay bir psikolojik
dengesizlik kayna, insann itepilerini de bu dnyadan
kopma arzusu eklinde yorumlamak bile semptomatik bir

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 181

olguya benzemektedir; baka bir deyile byle bir dnya

da znenin ruhsal bozukluklarndan kurtulmak, i at
malarn sona erdirmek, hi durmadan psikolojik sal
n tehdit eden eytani glerin aniden ortaya kmalarn
engellemeye almaktan baka yapabilecei bir ey yok
gibidir. Bu itepilerin genetik yapsyla deil, olsa olsa itepilerden kurtulma dncesiyle ilgili bir ey olabilir.
D grnmlerden hibir ekilde etkilenmeyen
Ulysses gibi, znenin de, grne gre bilinaltnda bi
riktii sylenen enerjisini ilke olarak (!) zevk alma adl bir
savunma biimiyle tketmek ve sonunda da lp gitmek
hatta psikolojik rahatszlklarndan kurtulabilmek iin bir
lm itepisinden baka bir seenei yok gibidir.
Monique Schneider, Freudun yapt kuramsal akla
malarda ayartma (ayartma kavram) ynnden gelecek
ilk saldrlan nasl ngrp geri adm attn ve balan
gta psikanalizin korumas altna ald birey stnde
younlaan zmleme alann nasl bir anda geniletti
ini gstermektedir. Balangta insann psikolojik yaps
sanki arzulann gerekletirmek, onlan bir yerlere doru
ynlendirmek, birileriyle iliki kurmak, insanlara kendi
sini nemsetmekten baka bir ey bilmeyen itepilerden
ibaret bir depoya benzemektedir. Baka bir deyile belli
bir bireyselletirme sreci dorultusunda insan bana
gelenlerden tamamyla kendisi sorumlu olup, ikili bir
meydan okuma srecine uygun bir yaam srdrlen d
dnyann bu konuda hibir suu yok gibidir.
Aslnda Oidipusun Thebaiye geri dnebilmesi ve Oidipus kompleksi adl sorunsaln (annesiyle yatmak, sim
gesel bir idi edilme biimi olarak kr edilme vb.) z
lebilmesi iin Sphinksin lmesi gerekmektedir. Baka bir
deyile ayartma ve insana yaatt ba dndrc duygu
larla bilmece ve yaatt gizemli duygulardan kurtularak
yerine bask altna alnm duygulann rn olan gizli bir
yk konulmas ve bu yknn de yalnzca psikanalist

182

aresiz Stratejiler

ler tarafndan zlmesi gerekmektedir (oysa bilmecenin

bilmece olarak kalabilmesi nasl zleceinin hi kimse
tarafndan bilinmemesine baldr; zira bilmece kehaneti
andran bu gizli zellii sayesinde insanlar batan kart
may srdrmektedir). Ksaca lmcl sonular douran
gereklerin ortaya kartlabilmesi iin insan merakta
brakan bilmece oyununa bir son verilmesi (Sphinksin
ldrlmesi) gerekmektedir. Ayn ekilde Freudun psikanalitik yorumunun Oidipus kompleksi stne oturtulup
kusursuz bir grnm kazanabilmesi, bilinalt adl bir
krallk kurabilmesi ve psikanalizle har neir olabilmesi
iin, tpk kral Oidipus yksnde halka detilen bedel
gibi, bizim de dramatik sonulara yol aan bir bedel de
memiz, yani bizim de Oidipus gibi ayartma srecine bir
son vermemiz, psikolojik gerekliin var olmasna izin
vermeyen grnmler dnyasna ait Sphinks adl yarat
ldrmemiz gerekmitir. Kendisini batan kardn d
nd arkaik anne, Sphinks, byc ya da sapk st
anne imgesini zihninden skp atabilmek ya da kendi ru
hunun derinliklerine gmebilmek amacyla, Freud, zel
likle batan kartc anneyi sonsuza dek lme mahkm
edecekti. Psikanalizin ilk ortaya kt sralarda ayartma
denilen eyden nasl kurtulduunu, Freudun psikanalitik
zmlemeyi ayartmann yadsnmas stne nasl oturt
tuunu ayrntl bir ekilde aklayan Monique Schneider,
sonu olarak, Babann ldrlmesi yerine Anneninkini
koymaktan baka bir ey yapamamtr; nk ayartma
olaym insan iin iin yiyip bitiren, batan kartc, erkek
ve kadm reten ana kalba benzettii bir anne kavramy
la snrlandrmaktadr. Burada ayartma sreci ayartcya
indirgenirken, kadma ana kamyla zdeletirilen eyta
ni ve psikanalitik bir yok etme gc atfedilmektedir vs.
Bunun psikanaliz tarafndan kandrlm, yani kadn g
nmzde yeniden korkulmas gereken, arkaik ve erkekle
kadmn duygusallna ayn anda sahip olabilen bir varlk
olarak gstermeye alan modem feministlerin ektii

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 1 8 3

kt bir numara olduu sylenebilir; bir anlamda bu Ba

bann Adn Anann arzulanmasn engellemek amacyla
kullanan Freudu hakl kartmak demektir. Kadnn ayn
anda iki cinsin duygusallna sahip olduu bir ayartma
evreninde yaamaktansa Oidipus kompleksi ve Yasakla
rn yer ald bir dnyada yaamak daha iyidir. Oidipus ve
Yasaklar penceresinden bakldnda ayartma saplantsal
bir korku, eytani ve yasak bir ilikiye benzemektedir.
Oidipusun hem annesi hem de kars olan okastenin
kurban edilip ldrldkten sonra gerek anlamda ayart
c bir figr, bilmeceler soran batan kartc bir Sphinkse
dntne tank olunurken; Oidipusun yozlamasna
yol at bir dnyada, ayartma kavram, akla gelebilecek
en kt ekilde, intikam simgesi grnmnde yeniden
yaama dndrlecektir. Ancak bu ayartma kavramnn
o ayartma kavramyla hibir ilikisi yoktur. Baka bir de
yile Sphinkse zg ayartma kavram karlkl meydan
okuma stne oturur ve bilmecemsi zellikler tarken;
okasteye atfedilen ayartma kavram ana ve yasak iliki
stne oturmakta, arkaik ve iki cinsiyetin duygusallna
sahip olma gibi zellikler tamaktadr.
Ayartma, Freudun da hakl olarak korktuu gibi
insan iin iin yiyip bitiren anne imgesinden ok fark
l bir eydir. Psikanaliz (Yasa, Baba, vs.) insann anneye
kar karmak arzular hissetmesini engellemeye alp
arzularna egemen olmay retirken; ayartma sizi arzu
larnzn esiri olmaktan kurtarp dnyann koyduu ku
rallara boyun emeye iter. Ayartma insanlar psikolojik
fantazmlann, basklarn, dlerin esiri olmaktan kurtarp
ba dndrc ve yzeysel bir grnmler dnyasnn
iine iter. Ayartma insanlar metaforlara boyun emekten
kurtarp, d grnmlerin hi durmadan deitii bir
dnyaya doru iter. Ayartma insanlar ve eyleri yorumla
mann egemen olduu bir evrenden kurtarp bir kehanet
ler evrenine doru iter. Ayartma yava yava renilen ve
gstergelere sahip olduklar gc yeniden kazandran bir

184

aresiz Stratejiler

biimdir. te bu yzden gstergelere yalnzca bir anlam,

hibir ie yaramayan anlamlar ykleyen (psikanaliz gibi)
bir disiplinle ayn dnyay paylaamaz.
Dler, bir zamanlar yorumlama arac olmaktan
baka ilere de yaramlard. Psikanalitik yorumlamann
eline derek kendilerine sahip olmalar gereken anlam
lar verilerek, yok edilmeden yani ekiciliklerini, yazgsal
niteliklerini yitirmeden nce, dler, kehanetler kadar
etkileyici eylerdi. Freud, aklanmas mmkn olmayan
eylere benzeyen dlere anlamlar yklemeye kalkm
tr. Daha ok almyazsyla ilgili eyler gibi grnen dler
Freud la birlikte arzunun ilgi alan iine sokulmulardr.
Bir zamanlar sahip olduklar insanlar tedirgin eden o
byleyiciliklerini yitirerek bilinaltnn rettii bir eye
dnmlerdir. Grnmler evrenine ait bir oyunken
gerek bilinaltnn nasl ilediinin anlalmasna gerekse
metaforik anlam retimine izin vermeyen dlerin insan
lar batan karttklar, bir olaylar silsilesi iinde yer alan
bir ykce benzedikleri grlmektedir. Bu evrende d
ler birer semptom olarak deerlendirilmemektedir; aksi
takdirde bir anlama sahip olmak durumunda kalrlard.
Dten baka bir eye benzeme anslar olmayan dler
daha ok, belli bir dnce sistemi ve bilinaltna zg
bir terminoloji gerektiren analitik yorumlamay kertebi
lecek kadar gl kehanetlere benzemektedir.
Psikolojik bir grnm kazandrlan dler, psikolojik d
zenin bir paras haline getirilmilerdir. Tpk nevrotik has
talklar, grlen hayaller, dil srmeleri, delilik ve genelde
psikanalitik yorumlamann bilinaltnda ikamet etmeye ve
sonunda semptomlara dnecek belirtilere sahip olma
ya mahkm ettii bir hastalk gibi. (Freudun ayn orab
nktenin/esprinin bana da rmesine ramak kalmt)
Ben yalnzca yorumlanmam, deiiklie uratlmam
ve gizemli dlerle ilgileniyorum. Dler hakknda hi
bir ey bilmediimiz iin onlar anlamakta ok zorlanyo

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 8 5

ruz... Onlar alelacele yorumlamaya kalkan lgnn vay

haline. nk onlan yanl yorumladnz takdirde bir
daha asla hatrlamayabilirsiniz.
Birbirleriyle hi ilikisiz dler grmeyi baarm ak
olanaksz bir eydir. eriklerinin zenginlii gereklii etkileyebilme gleriyle doru orantldr. nemli olan d
lerin gereklemesidir (oysa psikanalitik yorumlamann
devreye girmesiyle birlikte dler gerekleme zellikle
rini yitirmilerdir, tpk ocukluk ve baka eylerin eski
anlamn yitirmi olmas gibi). Ancak dler, sradan d
yoram culannm sandklar ekilde gereklemez. Dler
drt bir yandan gereklie saldrp onu deitirmek, ste
lik bu ii hi beklenmedik noktalardan saldrarak gerek
letirmek zorundadrlar.... Aklamasn yapamadmz
dler zaten gereklik tarafndan biimlendirildiinden,
dardan mdahale yntemiyle onlara ikinci bir anlam
yklenmesine gerek yoktur.
D yorumlarnn yol at tahribat saymakla bit
mez. Yorumlama sreci hibir eyi deitirmemi gr
nebilir, ama dler olaanst duyarl eylerdir!... D
lere dokunup onlar bozmaya kyamayan insan says yok
denilecek kadar azdr. Aksi takdirde onlan gz gre gre
deitirme cesaretini gsterebilir miydik?
E. Canetti

Her ey gibi dlerin de bir ze sahip olduunu dn

yorum. Baka bir deyile, d, illzyon gc psikanaliz
tarafndan elinden alnm ideal zelliklere sahip bir fi
grdr. Grnmlerin de bir biime sahip olduklarn ve
sahip olduklar illzyon gc psikanalitik yorumlama ta
rafndan ellerinden alnm dlerin kusursuz grnm
ler olduklarn dnyorum.
Psikanaliz, gstergeyi aclar iinde kvrandran bir di
siplindir. nk her gstergeyi bir semptoma, her eylemi
bir yanlgya, her sylevi gizli anlamlara sahip bir eye, her
trl yeniden canlandrma srecini bir arzu halsinasyonuna dntrmektedir. Analitik yorumlama bu konuda
tamamyla yanlmaktadr. nsann dncelere kandn
bilen psikanaliz art niyetli dnce retebilmek amacyla

186

aresiz Stratejiler

elinden geleni yapmaktadr.

Grnmlere gvenmeyen, semptomlarn anlamlar
n deitirmeye ve gizli anlamlan gzler nne sermeye
alan, kimsenin zemedii bilmeceyi zen psikanaliz
Nietzscheye gre mevcut mutsuzlua katkda bulunmak,
insanlar bile bile mutsuz etmek ve bin bir eit bilinalt
retmekten baka bir ey bilmemektedir.
Oysa ayartma psikanalizden nasl intikam alacan
ok iyi bilmektedir. Bu ii, doktor tavsiyesi zerine gr
len dleri, psikanalisti ayartp zmlemeyi amacndan
saptrarak ironik bir ekilde yapmaktadr. Yapt dier
eylerin yannda bu devede kulak saylr. nk bilme
cenin zlmesiyle bozguna urayan Sphinksin, Oidipus
kompleksine balanan ilikilere zg gizli mstehcenlii
tm aklyla ortaya kard, yani cinayet, yasak iliki
ve hakikatin ortaya kmasna bal olarak krleme gibi
sonulara yol at grlmektedir. Mstehcenlemeye yol
amak istemiyorsanz bilmeceyi zmeye kalkmayacak
snz, zaten mstehcenliin bir paras olmak istemeyen
Oidipus da kr olmaktan baka bir seenee sahip ola
mamtr. Evet, Sphinksin intikam alnmtr; baka bir
deyile Sphinks lnce Oidipus bu lmcl oyunun ayrl
maz bir paras haline gelerek Freudu o psikolojik idi
edilnje aklamasnn iine hapsetmitir.
YAZGISAL YA DA
HER AN TERSNE DNDRLEBLECEK TEHDT
Rastlant beni yoruyor. Tanr.
Sylentiye gre Yugoslavya'nn ku umaz kervan
gemez vadilerinden birinde, insanlar zel bir zar atma
oyunu sayesinde rastlant olayna bir son vermiler. Biz
bu habere, btn zar oyunlar uzun bir sre nce rastlan
tya son vermilerdi yantyla karlk vereceiz.
Rastlant konusunda iki varsaymdan sz edilebilir.
Birincisi: Eninde sonunda her ey birbiriyle kar karya
gelmek zorunda olup, bu karlamay engelleyebilecek

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 1 8 7

tek ey rastlantdr. kincisi: Her ey darmadank ve bir

birinden habersiz bir ekilde yaadndan, yalnzca rast
lant onlar zaman zaman bir araya getirebilmektedir.
Bu ikinci varsaym bilmeyen yoktur, asl ilgin olan
sa insana ters gelen birinci varsaymdr.
Zaten birinci rastlant varsaym konusunda bile ka
falar ok karktr, zira eylerin geliigzel bir ekilde ora
ya buraya dalm olmasnn (bu durum onun tanmna
uyan bir durumdur) nedeni rastlant mdr, yoksa eyler
rastlant sayesinde mi zaman zaman bir araya gelebilmek
tedirler? ki varsaymn da doru olduunu syleyebiliriz.
Rastlant, geliigzel bir ekilde ortalkta dolanan eyle
rin bir araya gelmesini salar demek kadar mantksz bir
ey olamaz. Rastlant, eylerin birbirlerinden tamamyla
bihaber olduklar anlamna m gelmektedir, yoksa bir
birlerinden tamamyla bihaber grnen eyleri bir araya
getirmekten zevk alan gizli bir iradenin, bir tr ktlk
perisinin varln kantlayan bir ey mi?
Belki de zm baka yerde aramak ve modem
zmleme ynteminin dnyay determinist bir bak a
sndan yola karak aklamaya alanlarn boluklarn
yakalayarak, ortaya nesnel nedensellii saf d brakan
rastlantsal bir dnya aklamasnn kmasna, dolaysy
la her eyin rastlantsallk penceresinden yorumlanmaya
balanmasna ve bu arada da dikkatlerin deiik ve gizli
kapakl rastlantsal aklamalara doru ekilmesine neden
olduunu sylemek gerekiyor (rnein psikanaliz tarafn
dan yaplan bilinsizce yorumlar rastlantnn dil srme
leri, bilinsiz davranlar, dler ve delilik gibi alanlardan
silinip atlm a sna neden olmutur). Ayn dnemde ortaya
ilke olarak kendisinden kaabilmenin olanaksz grnd
yapsal ya da psikolojik alnyazs adl ok daha karmak
bir baka zorunluluk biimi kmtr; buna gre dnyann
dzenini belirleyen ey bilinalt olup, her eyi belirleyen
bu stn srecin koyduu kurallara gre rastlant diye bir
ey yoktur. Konuya bu adan yaklaldnda anlalr ne

188

aresiz Stratejiler

denlerin yerine gerekte rastlantya oranla ok daha gizemli

olduklar sylenebilecek bir bantlar dzeni konulduu
sylenebilir. Bu durumda rastlant her eyi aklayabilen bi
limlerin bu yeteneklerini geici bir sreliine yitirdikleri bir
aamadan ok -aksi takdirde rastlant elle tutulur somut
bir eye benzeyecektir- nedensel bir aklama dzeninden,
rastlantnn varlm reddeden kesinlikle farkl bir aklama
dzenine geiin gstergesine dnecektir. yleyse rast
lant diye bir eyden sz edilemez.
Bir baka sorun da (en azndan ikinci varsayma uy
gun bir) rastlantdan sz edebilmek iin bir akma olma
s, yani iki benzer sre, iki olay, iki insan, iki zerreciin
bir araya gelmesi gerekmektedir. Yok denebilecek kadar
az bir ansa sahip olsa bile byle bir karlama olma
s gerekiyor; tpk nedensellik stne oturan bir srete
nedenle sonu arasnda yle ya da byle bir akrabalk
ilikisi olmas gerektii gibi. Bu postulat her zaman tar
tmaya aktr. Rastlant diye bir ey olamaz diyebilmek
ok gtr. Byle bir sz olsa olsa tamamen g ilikileri
stne oturan, yani eyler, bedenler, bireyler ve olaylarn
birbirleriyle temas halinde olduklar, birbirlerine arparak
onlar birbirlerinden ayrabilmenin gletii bir evren iin
geerli olabilir; nk bunlar normalde sahip olduklar,
her trl yaknlamay yasaklayan o auralann yitirmi
durumdadrlar. Oysa kutsalln ve trenlerin egemen ol
duu bir dnyada eyler asla birbirleriyle yan yana gelip
temas kuramazlar. Byle bir dnyada eyler birbirlerine
hi dokunup demeden yalnzca art arda sralanrlar.
Zaten bu iin pf noktas da bu temas yasadr. O t
renleri izlediiniz zaman gerekletirilen jestler, tanan
ssler ve vcutlarn birbirlerine dokunmadan nasl eilip
bkldklerini, birbirlerinin yanndan nasl birbirlerine
dokunurcasma ama dokunmadan, birbirlerinin yanndan
birbirlerine nasl meydan okurcasna getiklerini grrs
nz. Burada rastlantdan eser yoktur, baka bir deyile,
vcutlarn birbirlerine arpmasna neden olabilecek bir

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 89

aknlk anndan, eylerin birdenbire birbirlerine girme

sine neden olabilecek bir disiplinsizlikten sz edilemez.
Vcudumuz ve gnlk yaantmz konusunda da
benzer eyler syleyebiliriz. Jestlerle vcutlarn sokaklar
da geliigzel bir ekilde yan yana gelebilmeleri, kentler
ya da kamplarda younlaabilmeleri, ak araclyla bir
birlerine yaknlap sarma dola olabilmeleri iin kendi
lerini saran bu auray yitirmeleri gerekmitir. Her vcu
dun iinde devindii bu manyetik emberi krabilmek ve
rastlantnn vcutlar bir araya getirebilecei bu anlamsz
evreni yaratabilmek iin byk aba harcanmtr. Buna
ramen bugn hl her birimizin, hatta modem ada
meknlarda yaayanlarn hatta zgrlne kavuturul
mu, istedii yere gidip istedii kiiyle sevime zgrl
ne sahip olanlarn bile bu tutucu gc iinde yaatmaya
alt sylenebilir. Bir tabuyu andran bu g her trl
yaknlamay reddetmekte, rastlantya izin vermeyen, her
trl rastlant rn kaynama ya da karklktan ka
an bir farkllk anlayn dayatmaktadr. Zira rastlant,
insanlarn ya da mikroskobik bir evrenden sz ediyorsak
zerreciklerin, tek dze bir dnyada, geliigzel bir ekilde
hareket edebilme zgrlnden baka bir ey deildir.
Oysa her canlnn kendine ait kutsal bir alana sahip ol
mas gerektiine inanan simgesel dnce asndan bu
zgrlk iren ve mstehcen bir eydir. (Bu dnce
nin herhangi bir priten dnce biimiyle hibir ilikisi
olmayabilir, ama vcutlarn iinde devinme gereksinimi
duyacaklar kiisel bir alanla kesinlikle ilikisi vardr). y
leyse rastlant ve ait olduumuz modern dnyann temel
zellikleri arasnda yer alan istatistik olaslklar iren ve
mstehcen yntemlerdir. zgrlk adna imdilik bun
larn varlna katlanmak durumundayz. Ancak gnn
birinde, eylerin bir ok kez bir araya gelmesine izin veren
ve dzensiz yaantlarmz daha da dzensiz hale getiren
bu rahatszlk, bu zgrlk lmcl bir belirsizlik ve an
lamszla dnerek bizi canmzdan bezdirecektir. Rast

190

aresiz Stratejiler

lant yalnzca Tanny deil bizi de yoruyor.

Bat kkenli materyalist dnce, dnyay rastlantsal
ve dzensiz olaylarn egemenlii altnda yaayan dzen,
disiplin altna alnmas gereken bir yer olarak grmekte
dir. Dnyann balangc konusundaki dncelerimizin
dzeyi ise, gnn birinde Tannnn biri gelip de dnyaya
bir ruh, bir anlam ya da bir eneji katmasayd, yeryz
l bir topraktan baka bir ey olmazd seviyesini aamamaktadr. Bu dnceye gre dnyay o balangtaki
kaostan ancak bir Tanr kurtarabilir ve dzensizlie bir
dzen getirebilirdi.
Rastlantnn kendine gre bir dzeni vard, evren bir
dzene k avu tu ru ld u u n d a rastlant d a dnyann
yaratl yksndeki yerini ald.

A. Verdet
Bugne kadar hep szde bir dzensizlikten yola klarak
bir dzen retilmeye, dnya bir dzene sokulmaya, bir
anlam oluturulmaya ve retilmeye allmtr. Gerekletirememekten en ok korktuumuz, gerekletirmeyi
en ok arzuladmz ey (entropi) ayn zamanda bizim
sonumuz anlamna gelmektedir.
nk stnde yaadmz bu dnyada, hi dur
madan alp abalayarak retebildiimiz birka aklc
bantnn her an kp anlamm yitirebilecei gibi bir
dnce znde ktmserlik ve umutsuzluk artran
bir varsaymdan ibarettir. Tanr bile bu varsaymdan bk
mtr. ans oyunlarnn yasaklanmasyla ilgili olarak bir
dinbilimci: Rastlant Tanry yoruyor demektedir. Tanr
bile rastlantyla uramaktan bkp usanmtr (zaten so
nunda dayanamayp yelkenleri suya indirmi ve gerek
ten de rastlantsal bir dnya grnn yerlemesine izin
vermitir). Byle bir balangla da doal olarak ancak
byle bir sonuca ulaabilirsiniz. Dnyaya bir anlam ka
zandrabilmek, anlaml bantlar kurabilmek, rastlan

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 191

tnn var olmadna inanmakla inanmamak arasnda

gidilip gelinebilmesi iin bir enerjiye gerek duyulaca
dnlecek olursa bu enerji er ya da ge gnn birinde
tkenecek; Tanr bile anlam katliamn durduramaya
cakt. Zaten kimse bu katliama kar koyamazd, ortaya
kan bu anlamsz dnyayla mcadele etme konusunda
Tannnn gc bile yetersiz kalacakt. Rastlantnn ortaya
kmas Tanry ne artt ne gcendirdi ne lser etti ne
de korkuttu, yalnzca yordu. nsann kulaklarna inanas
gelmiyor!
Bu muhteem tmceyi tersine evirebilir ve Tanry
yoran ey rastlantyla mcadele etmek deil, rastlant
retmektir; baka bir deyile Tanr sonsuza dek rastlant
retmeye mahkm edilmitir, zira gerekte rastlant diye
bir ey yoktur, rastlant retilmesi gerekiyorsa da bu
insan st aba gerektiren ii ancak bir Tanr yapabilir
trnden bir varsaymda bulunabiliriz.
eylerin zorunlu ve dzenli bir ekilde art arda dizil
mesini engelleyebilmek amacyla rastlan retilmesi gibi
bir dnce, mutluluk ya da mutsuzluklarn buna bala
yan insanlar ileden kartabilir. nsanlarn anslarn ya
da ansszlklarm deneyip inanmalar iin rastlan re
tilmesi duyduklar her trl sululuk duygusunun hafif
lemesine yol amaktadr. Kaza ya da kaza olasl, yani
tamamyla anlamsz, gereksiz ve kendisine her hangi bir
sorumluluk yklenemeyecek bir eye, rnein bir dostun
lm, talihin tersine dnmesi ya da doal felakete inan
mak hayati bir neme sahiptir; nk bu trden olay
lar insann bana asla teker teker gelmedikleri gibi, bu
olaylarn isterseniz Tanr olarak nitelendirilecek bir irade,
toplumsal ya da kiisel bir uursuzlua mal edilmesi in
am dayanlmas zor bir yk, kaldrlamayacak trden bir
sorumluluk ve hata yapma endiesinden kurtarmaktadr.
Artk dnyann hibir yerinde eyler kendiliklerinden or
taya kamyorlar! lkel insanlarn tam da bu trden bir
evrene, yani dnce ve iradenin ynlendirdii, rastlan

192

aresiz Stratejiler

tnn zerresiyle bile karlalmayan bir evrene inanmala

rnn nedeni zaten bir by ve vahet dzeninde yayor
olmalaryd. yi ki hi kimse rahat soluk alp vermemizi
salayan rastlantnn ortaya kmasn istememi! Rast-,
lant denilen ey insanlara acyan ulu Tannnn bir ltfudur. Zaten iinden kamadmz bir olayla karlanca
ou zaman Allahn dedii olur (yani hi kimsenin) diye
rek iin iinden syrlrz. Tanr sonunda rastlant rettii
ne bin piman olmu, rastlant retmekten yorulmutur;
bu yzden zaman zaman dnyayla ilgilenmeyi brakarak
eyleri kendi akna, baka bir deyile tamamyla kendi
kaderine terk etmektedir.
Rastlant varsaym, her ey arasnda ilahi ya da ey
tani bir balant, evrensel bir almyazs, dnyay ekip
eviren bir Tanr dncesinden ok daha olaanst bir
varsaymdr. nk eyler asndan birbirleri ard sra
dizilmek, birbirlerinin biimlerine brnmekten daha
kolay bir ey yoktur. Bunun engellenebilmesi ve yalnz
ca rastlantlardan oluan bir dnya yaratlabilmesi iin,
snrsz bir eneji ve bir irade sahibi olmak gerekiyor ki,
tm zerreciklerin yaltlmas, tm unsurlarn, olaylarn,
durumlarn belli bir dzene uymalarnn salanmas, ora
da burada karlalan tm kandrma biimlerine egemen
olunmas ve kusursuz bir rastlantlar dzeni kurulmas
gibi mthi bir iin stesinden tek bana gelebilmeyi
Tanr bile baaramaz. Aslnda tamamyla yapay bir ey
olduu sylenebilecek rastlantnn var olabilme ans ne
redeyse yok denilecek kadar azdr (en az Tannmn var ol
mas kadar zayf bir olaslk).
Doal olarak eyleri bir dzene sokma konusunda u
bizim rasyonel ve rasyonalist tanrmz, ok yetersiz kal
maktadr. Bu tanrnn varlk nedeni kendisine bir Kyamet
gerekletirme olana tanyan baz nedensel bantlarn
varln garanti etmesi ve onaylamasnn yan sra yi ve
Kt arasndaki o belli belirsiz farkn ortaya konulabilme
si iin yaratlm kaosu ak seik bir ekilde alglamasn

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 9 3

engelleyen sis perdesini bir ucundan tutup aralamasdr.

Oysa ikide bir ortaya kan eytan bu hale getirebilmek
amacyla stnde ok allm bu mantksal akla
malar baltalarken; ayartmann da hi durmadan yiyle
Ktnn arasn bozmaya alt sylenebilir. Ardnda
btnyle zgr ve rastlantsal bir dnya ile eylere bir
eki dzen verme iini Rastlant adndaki gerekleri gr
mekten aciz bir ilaha brakarak giden bir Tannmn lmesi
kadar doal bir ey olamaz.
yleyse Tannnn insanlarla yapt szlemeye uy
mad sylenebilir. Bu Tanr her eyin nedeni olmakla
ykmlyken, nedensiz bir ekilde ortaya kan, ok na
dir karlalan ya da ortaya' kma olasl yok denilecek
kadar az olan eyin, belli bir nedene bal olarak ortaya
kan eyden ok daha derin bir anlama sahip olmasn
uygun grmtr. Rastlantsal bir ekilde karlatmz
eylere, mankl bir aklamas olan eylerden ok daha
fazla nem veririz. An dzenli ve her eyin nceden be
lirlendii bir dnyada rastlant bir zel efekt reticisine
benzemektedir. Bir zel efekte benzetilebilecek rastlan
d gc iin kusursuz bir kazay andrmaktadr (seri
imalat rn nesneler arasnda yalnzca hatal olanlarn
olaanst bir deere sahip olmalar gibi). Sonu olarak,
insanlarn kaza eseri ortaya kan bir eyi, mantkl ba
ntlardan daha anlaml ve ekici bulduklar paradoksal
bir dnya yaratmay baardk. Belki bu durumun kendisi
de bir rastlantnn eseridir; baka bir deyile an deer
verdiimiz rastlantyla kaza eseri gerekleen birliktelik
lerden aldmz ironik ve eytani zevki, olsa olsa kaos
iinde yaayan bir dnyada ilk mantkl banty bulan
bir zeknn ald zevkle karlatrabiliriz. Bunu bulan
kii her kimse, o tarihte herhalde eytann kendisi olmak
la sulanarak diri diri yaklmtr.
Btn bunlar kaos iinde yaayan bir dnyaya, man
tkl bantlar araclyla kar konulmas gerektiini id
dia eden inandrclktan uzak bir varsaymn rndr.

194

aresiz Stratejiler

Oysa ok daha inandrc ve anlaml saylabilecek, dn

yada kesinlikle rastlant diye bir eyin olmadn iddia
eden kart varsayma gre; hibir ey l, cansz, ruhsuz,
birbirinden bamsz ya da rastlantsal olamayaca gibi,
tam tersine her ey kanlmaz ya da kusursuz bir ekilde
birbiriyle bantldr. Ancak bunlar aklc (nk aklc
bantlar ne kanlmaz ne de kusursuz bantlardr) de
il dzenli bir ekilde biim deitiren, biimler ve gr
nmlerin oluturduklar insan batan kartan bant
lardr. erik retmekte zorlanan bir yere benzeyen dnya
can kan olmayan bir eye benzeyen rastlant terrne
boyun emekte ve ehresini deitirmesine engel olama
maktadr. Aklc olmayan bir dzene benzeyen grnm
ler dzeni penceresinden bakldnda, yani yalnzca bu
grnmlerden yola klarak konuulduunda dnya
tam tersine kesinlikle kendisine sahip klmas gereken
bir yere benzemektedir. Dnyaya bu pencereden bakld
nda her eyin birbiriyle balantl olduu, her eyin bir
birini batan kartmaya alt, hibir eyin dierinden
yaltlmam ve rastlantsal olmad grlmektedir. Byle
bir dnyada istisnasz her eyin birbiriyle karlkl ban
t iinde olduu sylenebilir. Asl sorunun daha ok istis
nasz bir ekilde birbirleriyle bant iinde olan btn bu
olaylardan kimileri arasndaki bantlarn anlam kaybna
uratlmas ya da tamamyla anlamszlatnlmas olduu
sylenebilir. Sorun, insann ban dndren u birbirle
rini grnm deitirmeye zorlayan biimlerle, (bakala
rnn sihirli bir dzensizlik olarak nitelendirecekleri) u
sihirli dzene, yani btn olaylarn mucizevi bir ekilde
birbirlerine balanabildii, bizim yazgsal olarak nitelen
dirip, kendiliinden zincirleme bir ekilde ortaya ktkla
rn sandmz olaylar silsilesi ya da (uurlu ya da uur
suz) olay akmalarna bir son verilmesidir. Konuma ve
yazma srelerinin de byle bir zellie sahip olduklarm
gryoruz, zira szckleri kendi hallerine braktnzda
alnyazsma benzer bir itepi sanki onlar da kendiliin

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 195

den yan yana dizmekte; bolukta salman gstergeler san

ki sihirli bir el tarafndan temel bir bant oluturmaya
itilmekte ve bir dilin tamam tek bir cmleye sdrlmaya
allmaktadr. Szcklerin nasl zincirleme bir ekilde
art arda dizildiklerini ve bu sreten kamann mmkn
olmadn herkes bilir. eyler de kendi hallerine brakl
dklarnda, yani biz onlara aklc bantlar, mantksal ve
anlaml tmceler ya da zaman iinde rettiimiz ikinci bir
anlaml aklamayla kar kmadmz srece sanki ayn
byleyici el onlar da kendiliklerinden denilebilecek bir
ekilde bir araya getirmektedir.
Btn bunlar Levi-Straussun, dilbilimsel terimlerle
ls kam gsteren dedii eye benzemektedir. Bu
bak asna gre dnyann her yerinde ortaya nce bol
miktarda gsteren km ve gsterilen, bu gsteren bollu
una asla bir son verememitir. Bu gsteren bolluunun
kkeninde by (ve iir ) dzeni vardr. Bu bir rastlan
t ve belirsizlik dzenine benzemedii gibi, tam tersine,
her gstereni bir gsterilenle iftletiren (ki bu iftleme
byk lde keyfidir) o aklc dzenden ok daha s
tn niteliklere sahip olan bir dzendir. Her gsterene bir
gsterilen uydurma ii uzun srm aklc bir alma
nn rn olup, bir anlamda bu durdurulmas olanak
sz gsteren bolluunu frenlemeyi ve ortadan kaldrmay
amalamaktadr. Dnyann insan byleyen bu ayartc
grnm mmkn olduunca arptlmak hatta yok
edilmelidir. Gerekten de her gsteren bir gsterilene,
her ey bir anlam ve gereklie kavutuu gn dnyann
sonu gelecektir. Dnya ancak bu ekilde ortadan kaldr
labilir. Aklc bantlar, batan kartc bantlarn ye
rini aldklar gn szcn gerek anlamnda dnyann
sonu gelmi olacaktr. Yazgsal srelere nedensel ya da
olaslatrma mantna uygun bir grnm kazandrd
mzda szcn gerek anlamnda bir felaket gerekle
tirmi olacaz (gerek entropi de zaten byle bir eydir).
Byle bir giriimin asla baarl olamayaca sylenebilir,

196

aresiz Stratejiler

ancak kesinlikle kuku duyulmamas gereken bir ey var

sa o da eylerin aknn rastlant deil, yazg tarafndan
belirlendii gereidir. Aklc dncenin yok etmeyi bir
ama ve gurur meselesi haline getirdii ey rastlan de
il, varln kabul ettii yazg yani biimlerin insanlar bir
anda batan kartabilme yeteneidir. Bir kez daha yine
lemek gerekirse: Rastlantnn kendine gre bir dzeni vard,
evren bir dzene kavuturulduunda rastlant da dnyann
yaratl yksndeki yerini ald.
Akln grevi bantlar, ilikiler ya da anlam retmek de
ildir; nk dnyann balangcndan itibaren ortada bol
miktarda bant, iliki ve anlam vardr. Akln grevi tam
tersine, belirsizlik, anlamszlk retmek, birbirlerine yap
k gibi grnen gruplam unsurlar ve biimleri birbir
lerinden kopartarak birer serseri mayn gibi ortala sal
dktan sonra onlara birer varolu gerekesi uydurmak ya
da kendi hallerine terk etmektir. Akln grevi dzenli bir
ekilde tekrarlanan dngsel grnmlere son vermektir.
Rastlan, yani insan insan yapan zelliklerin yiti
rilmesi, insanlarn birbirlerine kar tamamen duyarsz
lamalar, ksaca zgrlk kavramnn belirsizlemesinin
nedeni bu yazgsal dzenin yok edilmesidir.
Ksaca, rastlan demek biimler evrenini yok ederek
yapay bir ekilde rettiimiz ey demektir. Asla rastlan
t diye bir ey var olmamr, zellikle de o balangta
bizim var olduunu ileri srm olduumuz biimiyle.
lk balangta bir biimden yola karak dier biimleri
aklayabilmek ok kolay bir eydi, nk tm biimler
birbirleriyle iliki iinde olmak zorundaydlar, yani bu bi
imlerin hepsi bir ie yanyordu.
Oysa rastlannm gereklemesi iin ie yaramaz
biimlere gerek vardr. Baka bir deyile tm ierik ve
biimler arasnda zaman zaman anlam yitimi olmas ya
da szcn gerek anlamnda uzun sreli anlamsal bo
luklara gerek vardr. Rastlany ancak bizim modem d

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 1 9 7

nce yapmz retebilirdi yoksa bakas deil. Rastlant

ve boluk kavramlarnn, Pascal ve Torricelli* sayesinde
XVII. yzyla doru ayn anda kefedilmi olmas bir rast
lant (!) deildir. Bu belirsiz kavramlarla bu boluk simlasyonlan, yani rastlant ve boluk (eylerin birbirleriyle
iliki iinde olmadklar, biim ve alnyazsmdan yoksun
bir evrenle, ierikten yoksun bir dnya) kesinlikle modem
insan tarafndan retilmitir. XVII. yzylda yazg ve ltuf
yerlerini, eytani bir bilimsel ve saysal yok etme yntemi
ne brakarak ortadan kaybolmaya baladklar bir srada,
bu iki soyut biimsel kavram ortaya karak modernleme
srecini balatmlardr.
Rastlant oyunlar paradoksal bir ekilde oyuncunun
rastlany kesinlikle yadsdn gstermektedir. Oyuncu
kesinlikle istatistikler ve olaslk kurallaryla ilgilenme
mektedir, nk bu sradan bir nesnel bant kadar can
skc bir eydir. Oyuncunun peinde olduu bir ey varsa
o da ans olup, bu ans gerekleip gereklemeyecei
belli olmayan ve yalnzca gereklemesi gerektii zaman
gerekleen bir rastlantya benzememelidir. Oyucunun
sahip olmak istedii ans bir seilmilik gstergesine,
oyun kuralnda yer almas gereken genel bir batan kart
ma srecine (yoksa bir olaslk kuralna deil) benzemek
durumundadr. ans denilince oyuncunun aklna gelen
ey ans denizinde yzmek ya da paalarndan akan n
alnamaz bir ans dncesidir.
Oyun dnyasndaki geerli tek strateji aklc neden
leri dlayp sihirli balantlara bel balayandr. Bu, ara
sra gelip giden bir ans biiminde (oynanan her oyun es
nasnda sahip olunabilecek trden rastlantsal bir ans
olasl) deil, tam tersine, oynad srece oyuncuyu
terk etmeyen, paalarndan akan bir anstr (bu art arda
alman anssz darbeler eklinde de olabilir ama, oyuncu
asndan nemli olan kazanmaktan ok bir alnyazsma

* Jacques Brosse, Traverses # 23.

198

aresiz Stratejiler

sahip olmaktr; baka bir deyile kader kendi kazd ku

yuya dtnde, geriye ilahi glere snmaktan baka
bir zm kalmamaktadr). Herkesin bildii gibi ansn
ansa benzeyebilmesi iin bir kartopu olmaktan karak
a benzeyen bir felaket grnmne brnmesi, insa
n batan kartan bir k gibi parlamas gerekmektedir.
ans kavramnn nesnel olaslk hesaplaryla herhangi bir
ilikisi yoktur; nk nesnel olaslk denilen ey, bir ola
slk ve hesap kitap iinden baka bir eye benzeyemez.
Oysa ans zorlanmal, usulnce ayartlmal ve kkrtlmaldr. Byle bir durum karsnda Tanr bu beklentiye
olumlu yant vermekten baka seenee sahip deildir.
Tanr, eyleri doal aklarna ve kaderlerine terk etmek
ten baka bir ey yapamaz. (Saylar da dahil olmak zere)
kaderin belirlemi olduu tm biimler herhangi bir kaza
ve aksamaya neden olmadan art arda sralanmak zorun
dadrlar. Temel kural bu olup Tanr bile bu kurala uymak
zorundadr.
Temel kural demek biimler arasnda kaderin belir
ledii ve hi kimsenin bilmedii bir dzen, gizli bir dnya
dzeni kurmak demektir. Bu kural keyfi oyun kuralla
rnn (somut kurallarn) trensel kurallara (yoksa yasal
alm satm szlemelerine deil), yani oyuncunun kesin
likle kazanmak iin oynad ironik zellikler tayan bir
ritele benzemesine neden olmutur.
Hepimiz birer kumarbaz saylrz. Baka bir deyile
en ok gereklemesini arzuladmz eylerden biri de za
man zaman u birbirlerini kesintisiz bir ekilde izleyen
aklc bantlardan kurtulmak ve ksa bir sreliine bile
olsa onlarn yerini olaanst bir baka dzenin almas,
ok sayda peri masalnda karlaan trden, en kk
ayrntsna kadar nceden belirlenmi, yani yazgsal ni
teliklere sahip olaanst olaylara gebe zincirleme bir
gidiatn kahraman olmaktr; nk o ana kadar yapay
bir neden ve sonu ilikisiyle dolayl bir ekilde birbirleri
ne balanm eylerin rastlantsal deil, kendiliklerinden

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *1 99

denilebilecek bir ekilde bir anda art arda ortaya karak

bir dzen oluturacaklarn ve bu dzeni bir daha hi boz
mayacaklarn umarz.
Bu ekilde davranmak houmuza gider, nk bu olayla
r gerekten de yaadmza inanrz. Nesnel nedensellik
yasalarnn geersizleip her eyin benzetii, her eyin
belirgin olduu, umursand bir gerekliin ayartma ev
renine zg bir gereklik olduu sylenebilir. Nedenler ve
sonular evrenine zg akl yrtme dzeninin gidiatn
bozabilmek iin nedensiz gstergelerle, nedensiz denebile
cek trden kodlar retmek gerekmektedir. Hem nedensel
yntemin hem de eylerin nesnel gidiatn bozan ve yeni
den gidiatlarm deitirmenin olanaksz olduu bir ekil
de art arda gelmelerini salayabilen bir 03nn kural gibi...
Hepimiz birer kumarbaz gibi gerekten de bu trden mey
dan okuma yntemlerine bavururuz, ister iirsel, isterse
kuramsal olsun, yazlar da baka bir ekilde ortaya k
malar mmkn olamayacak duygu ve dnceleri keyfi
bir oyun kural ve dzene (bir oyunun kurallarnn olu
turulmas) uygun bir ekilde yanstmaktan baka bir ey
yapmazlar
Bamza gelen bu kk felaketleri, bu anlam k
meleri ve ortaln karmasna yol aan olaylar, David
Ruellein* Balang koullarna belirgin bir ekilde bal
kalmak dncesinden yola karak ngrlmesi olanak
sz olaylar konusunda gelitirdii bir mantk araclyla
yorumlayabiliriz. Bu manta gre, balang koullan
arasnda yer alan minimal dzensizlik bir sistemi etkile
yebilmekte ve ksa bir sre sonra iddetlenerek (zellikle
de evrede srekli hareket halinde olan ve grnm dei
tiren eyler varken) tahmini g sorunlara yol aabilmek
tedir. rnein: Dnyann bir yerinde birinin haprmas
birka ay sonra dnyann bir baka yerinde bir kasrga

* David Ruelle, Traverses # 23.

200

aresiz Stratejiler

ya yol aabilir denilmektedir. Akl almaz sonulara yol

aan byleyici bir manksal bantya benzemesine
karn yine de nesnel ve determinist zellikler tamak
tadr. Olaylarn akn deitirmeye ynelik bu trden
beklenmedik derecede abartl mantksal aklamalarn
baka bir nedeni olduunu sanyorum. Bence burada sz
konusu olan ey yalnzca mantksal snrlarn zorlanmas
deil mantn biimsel bir deiime uralmasdr (mutasyondur). Bu olay biraz Freudun dlerde anlamlarm
yitiren szcklerle ilgili yapti aklamaya benzemekte
dir. Ona gre bu anlamlarm yitirmi szckler eylerin
yerini alarak somut varlklark benzemekte ve her trl
sz dizim ve uyum ilkesinin dnda kalan akl d bir d
zene (yoksa rastlansal bir ekilde deil) boyun emi bir
ekilde ortaya karak art arda sralanmaktadr. Burada
eylerin yerini aldklarn sanan szcklerin gerekte bu
eylerin oyununa geldii grlmektedir. Keza olaylar da
bazen her trl psikolojik ve nesnel aklamann tesine
geerek oyuna gelebilirler ve tarihsel anlam dlayarak
kendi amalarnn tesine geebilir. eyler gibi durumlar
da anlamlarn yitirip, akl almayacak bir manta boyun
eerek tek balarna kendilerine bir olay ss vermeye
alabilir. Bu durumda kurulacak btn anlamsal ba
lantlar bir felakete yol aabilir; baka bir deyile olaylar
beklenmedik bir ekilde birbirlerine kantnlabilir ve akl
lar karman orman edilebilir, ancak dlerde istedikleri
eylerle zgrce iftleen szckler gibi bu karmakl
n kesinlikle vazgeilmez bir zorunlulua dntrlmesi
gerekmektedir. Byle bir ortamda znenin ok yaknnda
ancak farknda olmad birtakm olaylarn ortaya karak
giderek iddetlenip bir kasrgaya dntkleri sylenebi
lir. Bunlar szel anlamm yitirip eyleen znenin eylerin
ileyi biimine boyun ediini gstermektedir.
Grdm dte nedenini bilmediim derin bir yas
iindeydim. Biri bana, bu yas olaym belli etmeden atlatt
m sylyor. Ben de ona, zaten hep byle olur, diyorum.

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *201

Bunun zerine evremizdeki insanlar kahkahalar atarak

glmeye balyorlar. Bir tr glme felaketine yol ayo
rum. ki ift szckle byle mantksz bir sonuca yol a
tm iin nedenini aklayamadm bir ekilde ok uta
nyor ve kaacak yer aryorum. Acaba bilmeden neye yol
am olabilirim? Hi farknda olmadan bir paras haline
geldiim bu mthi olayn bir aklamas var mdr? Bu
kahkahalarn ne kimliimle ne de d gryor olmamla
bir ilikisi olamaz, olsa olsa sylediklerimle ilgili olabilir.
Bu kahkahalara yalnzca sarf ettiim anlamsz ve sradan
szckler neden olmu olabilir.
Baka bir ey eklemeye gerek var m? Hi farkna var
madan en nemli paras haline geldiim bu nefis, insann
ban dndren, aklanmas olanaksz olaya birinden ilk
bakta holanma kadar benzeyen baka bir ey olamaz.
nanlmaz basitlikteki bir nedenin yol at olaanst
bir sonu; baka bir deyile Tannmn varlyla ilgili tek
kant. Gerek dlerimiz gerekse gnlk yaantmzn s
tne oturduu temel mantk bu aklamasn yapmaktan
aciz olduumuz mantksal bantlardr. Nedenle sonucu
birbirlerinden akld yntemlerle ayrmak kadar holan
dmz bir ey yok. Bu yntem kendi kkenlerimiz ve sa
hip olduumuz g konusunda hayal bile edemeyeceimiz
ufuklarn almasn salamaktadr. Ayartmay bir strateji
olarak tanmlayanlar var. Oysa bundan daha yanl bir
dnce olamaz. nk ayartma, tm stratejilerin yeni
den retmekten baka bir ey yapmadklar ngrlmesi
olanaksz bantlar zerine oturmaktadr.
Sonucu neden retir derler. yleyse nedenler her zaman
bir anlam ve amaca sahip olmulardr. Nedenler asla bir
felkete yol amazlar (nedenler krizden baka bir eye yol
amazlar). Felaket demek nedenlerin devre d braklma
s demektir. Felket, nedenin arl altnda ezilen sonu
demektir. Nedensel bantnn lm demektir. eylerin
apak bir ekilde ortaya kmalar ya da ortadan kaybol-

202

aresiz Stratejiler

malan demektir (pr tela ortaya kan ve ayn ekilde

ortadan kaybolan biimsel bir toplumsal kavram iin de
ayn ey sylenebilir). Felketin nedeni rastlan ya da
belirsizlik ortam deil, bir tr kendiliklerinden mantksz
bir ekilde art arda sralanan grnmler olabilecei gibi,
meydan okuma olaynda karlalan kendiliinden deni
lebilecek bir boy lme sreci ya da biimsel dnm
srecinde karlalan birtakm grnmlerin yerini ba
ka grnmlerin almas eklinde de olabilir.
Nedenler asla bir felkete yol amazlar, yalnzca ken
diliklerinden art arda sralanan grnmler bir felkete
yol aabilirler. Nedenlerde dzensizlik anlamna gelen kri
zin tersine, felket bir biim ve grnmler lgnlndan
baka bir ey deildir. ldrmak nasl herhangi bir ger
eklie gnderme yapamayan bir dilyetisine ait ierikten
yoksun biimsel bantlar anlamna geliyorsa; tren nasl
herhangi bir gereklie gnderme yapamayan bedensel
hareketler, ritler ve sslerden ibaret biimsel bir bamysa; keza felaketler de herhangi bir gereklie gnderme
yapmayan eyler ve olaylardan ibaret biimsel bir bant
olup, hibiri rastlansal olarak nitelendirilemeyecek ha
yati bir gereksinime benzeyen birer biimsel bantdr
(bunlar zaman zaman herkesin bana gelebilecek cinsten
ok sayda olumsuz ya da inanlmas g sama sapan
ve yalnzca rastlantyla ilgili rneklerde yan yana getiri
lebilecek trden olaylar olup insan nce hznlendirip
stnden zaman getikten sonra komik bulduu eyler
dir. Bir tr doal felaketi andran bir sre iinde birbir
lerinin ortaya kmasn engellemeleri ve birbirlerini saf
d etmeleri insan yalnzca zevkten drt ke ederken,
mantksz bir ekilde art arda ortaya kmalar insann
batan kmasna yol amakta, birbirleriyle ok gzel ili
kiler kurmaktadrlar. Dnyada insana zevk verebilecek
tek ey sonunda belirleyici ve kendilerini belirlemekten
aciz, bir zorunluluk ve rastlant dzeninin egemenliine
son veren eylerin bu bir felaketi andran ortadan kaybo-

Nesne ve Nesnenin Ahnyazs Hakknda

203

lulan, yani tpk neden retme gereksinimi duymadan

dorudan sonu reten nkte/espri ya da ayartc bak
larn yaptklar gibi bir daha hi geriye dn olmayacak
bir ekilde insan zevkten drt ke eden bantlar d
zeninin egemenlii altna girmelerine tank olabilmektir.
Baka bir deyile dolambal aklamalara bavurulma
yan grnme zg o inanlmaz hzl ortaya k srecine
tank olabilmektir.)
yleyse, rastlant diye bir ey yoktur. Rastlant, anlam
larn ve amalarm yitirip, kendi hallerine terk edilen
eylerin szcn gerek anlamnda zgrlemeleri ve
bir uzaylyla karlama olasl yok denilecek kadar az
olan rastlantsal bir hiperuzamda salnmak gibi inanlma
s kesinlikle olanaksz bir zellie sahip olmalar demek
tir. zgrln her eidini tattktan sonra bizi bekleyen
molekler/bireysel yalnzlk adl cehennem aa yukar
byle bir eydir. eylerin baka bir ekilde olup bittikleri,
gerekten ok daha kesin kurallara boyun eilen bir ev
rende rastlant diye bir ey yoktur. nk rastlant ya da
rastlant kavramndan sz edilen bir evren nedensel ba
ntlardan bakasnn var olmasna izin vermemektedir.
yleyse rastlantyla zorunluluk ayn evrene aittirler. ey
lerin bir varolu nedenleri yoksa (ya da eyler bir varolu
nedeni retemiyorlarsa) o zaman denklem retiminin
zorunlu olduu bir olaslklar dzenine ait olmaktan ba
ka bir seenee sahip olamazlar. eyler rastlant adl ce
hennemde dolaan l ruhlar gibidirler. Rastlant demek
neden sonu ilikileri adl cehennem demektir. Bir daha
asla geriye dn olamayacak biimde yok olup gidecek
leri molekler/ bireysel cehennem adl son durakta ruhlar
kendilerine bir beden, sonular da bir neden uydurulma
sn beklemektedirler.
Oysa eyler nedensel bant biimlerinden baka
bant biimlerine boyun emektedir. rnein (kt so
nularn ou kez rastlantyla kartrdmz) almyaz-

204

aresiz Stratejiler

s gibi. Bamdan geen bir olay anlataym. Arabamzla

bir uuruma yuvarlanmamza ramak kala kurtulmu
tuk. Yol kenarnda duran spanyollar: Suerte, suerte...
(MucizelMucize!) diyerek bize kutsal bir eye dokunur
gibi dokunmulard. Alnyazs ya da yazgnn nedensel
bantlarla hibir ilikisi yoktur. eylerin ortaya kyla
ortadan kaybolular yazg adl gstergenin eseridir, yani
doumdan da lmden de yazg sorumludur. Siz de bu
arada isterseniz nedensel dzeni altst edebilir, eylerin
akn deitirebilir, baka yerlere g edebilir ya da bir
psikanaliste bavurabilirsiniz, ama nafile; baka bir deyi
le doum annzda da lm annzda da ayn gstergenin
ortaya kmasn, ayn zelliklere sahip deiik olaylarn
bir araya gelmesini, doum annda yaanlan kk bir
olayn lm annda da yaanmasn engelleyemezsiniz.
Ulatnz konumla dtnz konum ayn simgeyle
ifade edilmektedir. Ortaya kmayla ortadan kaybolma
ayn simgeyle ifade edilmektedir. Alnyazs byle bir ey
dir. Alnyazsn istediiniz gibi yorumlayabilirsiniz ama
bu konuda yapabileceiniz bir ey yok. Alnyazs kod ve
saylarla aklanamaz. Bu i iin bir gsterge yeterli ol
maktadr. Antik tragedyada olduu gibi bu gstergenin bir
yaam ya da bir hanedan simgelemesi gerekmez. Bu ok
daha ksa bir sreyi kapsayan ancak aklc ya da kaza
eseri olmayan, yazgsal bir bant eklinde de olabilir:
baka bir deyile bir olayn hem balang hem de biti
noktasnda bulunan gstergelerin rastlantyla uzaktan
yakndan bir ilikisi olamaz. Oysa byle bir bak as
benimsendiinde geriye kalan her eyin bir rastlant ya
da kaza eseri olduunu sylemek gerekecektir. Bunlarn
hepsi fatum dur (yazgnn oyunu). Alnyazs kesinlikle
kaza eseri olanla (ayn zamanda aklc olanla) ayn an
lama sahip deildir. Oysa (aklc aklamalarn yetersiz
kaldklar noktada) rastlantlara dayandrlan bir dn
ya aklamasn, almyazsna dayandrlan aklamalara
yeliyoruz. Yaadmz dnyadaki somut dzensizlii

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 205

rastlant ve kaza eseri olarak yorumluyoruz. Oysa genel

kannn aksine ortaya kaza eseri (insanlar rastlantya pek
inanmamaktadrlar) bir olay kma olasl yok denile
cek kadar az grnmesine karlk, alnyazs dillerden
drlmemektedir. ou kez size ok para kazandran
sayya oynayarak tm kazandklarnz yitirirsiniz. 05nn
masas dnda da benzer bir ekilde davrandnz olur.
Siz de hakl olarak, bunda alacak bir ey yok insanlar
hep ayn sayya para basarlar, diyeceksiniz. Zaten ben de
bundan sz ediyorum, eer insanlar hep ayn sayya para
basyorlarsa bu bir rastlant olamaz.
Her trl erdeme dayal ahlk aklamasnn tersine,
eyler nceden belirlenmi yazgsal bir sralamaya boyun
eebilirler. Bir doum ve gelime izgisi izlemektense, n
ceden belirlenmi bir ortadan kaybolu izgisine boyun
emeyi yelerler. yleyse eyleri birbirlerinden ngr
deil, kehanet ayrabilir. Balangtaki gstergenin neye
benzediini bilirseniz, eyler ya da olaylarn ak silsile
sini belirleyen alnyazs varsaym bu yaam balad
noktaya dndreceinden, yani yeniden ayn gstergeyle
karlamak zorunda brakacandan, onun ileri srecei
balang varsaymn da kabul etmek durumunda kalr
snz; nk bu gstergenin deitirilmesi olanaksz bir
eydir. Bylelikle tpk nceden bilinen trensel bir ak
srecini izlercesine, sonu hibir zaman deimeyecek
olan dnyaya zg olaylarn trensel ak srecini sezin
leyebilirsiniz.
Burada her ey yazgsaldr, her ey trensel zelliklere
sahip olmak zorundadr gibi bir ey sylemeye almyo
ruz, ancak her insann yaamnda, nedenleriyle sonulan
arasnda hibir iliki bulunmamasna karn, hi unuta
mayaca yaamsal neme sahip baz anlar vardr.
On yl arayla gerekleen iki olay dnn. Bu iki olay
arasnda hibir iliki bulunmasn. Bunlar simgesel cina
yete edeer iki olay olsunlar. Nasl sylesem, yle ma

206

aresiz Stratejiler

nevi adan balanamayacak trden iki olay olsunlar.

Bu olaylarn birincisinde simgesel anlamda ortadan kay
bolan kii bendim; kincisindeyse ayn ekilde terk edilen
kii ben oldum. Burada sorun yaptnn cezasn ekerek
kendini balatmak ya da bir-bir berabere kalm olmak
deildir (zaten balanacak ne var ki?). Gnn birinde,
daha nce aralarnda hibir balant kuramadm (oysa
aralarnda bir iliki bulunduunu anlamam gerekirdi,
zira ikisi de yllardr dzenli bir ekilde ryalarma giren
insanlard) bu birbirleriyle hibir ilikisi olmayan iki y
knn birbirlerinin tersini andrdklarn, ikisini de ayn
gstergeyle ifade edebileceimi ve bu ilgin balant sa
yesinde olaylar bir araya getirmeyi baarabileceimi fark
ettim. Bu gsterge bir isimdi ve bu iki insan ayn ismi ta
yorlard. eylerin, hangi nemsiz ayrntnn izini srerek
byle bir sonuca ulam olduklarn kimse syleyemez,
ancak bunun bir rastlant olmad kesin. Burada olayla
rn akla kavumasn salayan ey isim akmasdr.
Bylelikle bir hikyeden yoksun (bu akma olmasayd
ortalkta anlatlacak bir masal, bir bahane olmayaca
gibi, iyi ya da kt nedenler ksaca hibir ey olmayacak
t, nk ekip gitmeler nedensiz olunca, geriye dn
de sz konusu olamaz. Oysa eyleri genelde hikye ya
da psikoloji yardmyla aklayabiliyoruz) ve o gne ka
dar aralarnda bir balant kurulamad iin aklamas
yaplamam bu iki olay, ok daha olaanst bir ekilde
aklanma olanana kavuuyordu; nk birbirleriyle
ikilendiremediim sre iinde belleimi kemiren bu iki
an bir tr espri/sz oyunu, bir tr yazg oyunu gibi bir
araya gelmelerini engelleyen balardan kurtularak zgr
lemi bulunuyorlard. ki ayr insann ayn isme sahip
olmas, bu isimlerin zihinsel dzeyde bir araya getirilmesi
srlarnn ifa edilmesine gerek kalmadan bir anlam ka
zanmasn salamtr. Her iki olayn kahramanlarnn
psikolojik adan neler yaam olduklarnn hibir ne
mi yoktu; nk balangta anlamsz grnen olaylar,

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 207

baka bir bant iine oturtulduklar zaman bir anlama

sahip olabilmilerdi.
Bylelikle bir psikanaliste para kaptrmaktan da (bi
linaltnn yararszlndan) kurtulmu oldum.
Hi istemeden, size ramen banza gelen olaylar byle
bir gce sahiptir. Bu olaylar bir rastlantnn rn de
ildir. nk o olaylar sizin banza gelmektedir. nk
byle bir akma olaca sizin alnnza yazlmtr. Ba
ma byle bir olayn gelmesini istemezdim deseniz bile
banza byle bir olay gelmi olmas hounuza gider.
Alnyazs ve rastlant arasndaki temel fark da budur. Bir
an iin tamamyla rastlantsal eyler olabileceine inan
sak bile, rastlantyla hi ilgilenmeyiz; nk tamamyla
rastlantsal bir eyin houmuza gitmesi iin bir neden
yoktur. Tamamyla rastlantsal eylerden sz etmek ke
sinlikle nesnel bir evrenden sz etmek demektir. Zaten bir
olay anlamszlatrabilmek ya da etkisini hafifletebilmek
amacyla bu rastlant stratejisinden yararlanr ve Bu bir
rastlant (yoksa ben istediim iin yle olmad) deriz. Bir
dost ya da bir yaknn lmesiyle birlikte zihnimiz sululuk
duygularyla kaynamaya balar ya da gidenin lmeyi ok
istedii iin bizi terk ettii gibi korkun bir duyguya kap
lrz. Dnce gcne boyun emi bir evrendeki zihinsel
vahete maruz kalmaktansa bamza geleceklere boyun
emek daha iyidir.
stelik burada rastlantdan destek alabilmek de
mmkndr; baka bir deyile eylerin hibir mantksal
silsile izlemeden ya da sorumluluk almamz engelleyecek
her trl aklc aklamadan (teknik, maddi, istatistik)
yararlanarak ortaya ktklarn dnmek (bunu yapa
bilmek gtr) yeterli olmaktadr. Aslnda bu sorumluluk,
sayemizde gereklemesini isteyeceimiz olaydan iten ie
holanmamz engellemektedir. Bu sorumluluk bizi her
hangi birinin lmne (her hangi bir mutlu olay ya da
yaam gibi) yol amaktan da koruyabilir. Bu sorumluluk

208

aresiz Stratejiler

dncesine kar kmann bir yaran yoktur. Bu d

ncenin, birinin lmn arzulama gibi bir dnceyle
hibir ilikisi yoktur. Birinin kaza sonucu lmesindense,
zihinsel dzeyde lmesi daha iyidir. Birinin lmn ar
zulamak, ahlki adan insan ok ypratan bir duygudur.
Ancak bundan daha kt bir duygu varsa o da ok daha
yerleik bir bak as olan simgesel dei toku asn
dan bir insann rastlant eseri gerekleen lmdr.
Bylelikle ahlki adan (rastlant da dahil olmak
zere) her trl bahaneye bavurarak lmcl olaylarn
sorumluluunu tamaktan kaabiliriz, ancak simgesel
adan belirsiz, rastlantya boyun emi yleyse kimseye
zarar vermeyen ve anlamsz bir dnyadan en az nesnel
aklamalara gereksinim duyan bir dnya kadar ireni
riz. Bunlar yaamas daha kolay olan dnyalar olmakla
birlikte, btn dnyann ilahi ya da eytani bir iradeye
boyun emesi gibi batan kartc; baka bir deyile zih
nimizde yarattmz, dnce gcyle gerekletirmeye
abaladmz ve gerekletirdiimiz olaylarn yer ald
bir evrende yaamak gibi bir dnceye kar konulamamaktadr. Bu vahi evrende hi kimse masum deildir,
zellikle de bizler. Nesnel bir ekilde hi durmadan ayn
dzende amadan yinelenen olaylann znelliimize son
verdii (bizim de gle oynaya iinde yer aldmz) dn
ce rn bir evren. Bu zihinsel evren bir anlamda dn
yann kendisi gibi alglanr olmutur. yle ya da byle
bu dnya bizim eserimizdir gibi bilgece bir laf etmeden
nce, yle ya da byle bu dnyay sevmi olduumuzu,
onu bizim tasarladmz, dolaysyla bir dostun lm,
bir olay ya da bir felketin biz dnmeden ve bizim ira
demizin dnda olup bitmesinin mmkn olamayacan
da unutmamamz gerekir.
Bu durumda rastlantya boyun een, anlamsz, ma
sum bir dnyada yaamak ve tannlann zar atma oyunu
oynamaya devam etmelerini isteyebilir, ancak herkesin
yazgsal bir g, bir vahet ve banya boyun emesini

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 209

yeleyebiliriz. Olaylarn kesinlikle dnce gcnn eseri

olduklarna inanmay yeleyebiliriz. Birinden holanabilir
ve dierini yeleyebiliriz. Btn sonularn bir nedenler
silsilesini izlemesini isteyebilir, ancak dnyann rastlant
ve geliigzel karlamalara boyun een bir yer olmasn
yeleyebiliriz. Her eyden ok gereklemesini istediimiz
bir ey varsa o da kendisinden kalamayacak bir almyazsma sahip olmaktr. Aklc dnce rastlanty asla yok
edemeyecei gibi, rastlant da alnyazsn asla yok ede
meyecektir.
Bamza gelenler dndklerimizle yapmaya niyetlen
diklerimizin o kadar tesinde ki onlara ulaabilmemiz
ya da gerekten neye benzediklerini grebilmemiz asla
mmkn deildir.

Rainer Maria Rilke

te bu yazgnn tanm, yani sonucun kendi nedenlerinin
nne gemesidir. eyler henz ortaya kmadan nce var
gibidirler. Nedenler sonradan ortaya kmaktadr. Hatta
baz eyler var olmadan, yok olup gitmektedir. Bizim byle
bir eyden nasl haberimiz olabilir ki?
eylerin izlemeleri gereken nedensel silsileyi atlaya
rak zamansal adan onlarn nne nasl geebildiklerini
hi kimse aklayamaz. eylerin bizi batan kartmala
rnn sim burada yatmaktadr. Bu ayn zamanda gerek
diye bir eyin var olmasn sonsuza dek engelleyebilecek
bir srdr, zira gerek, belli bir zaman diliminde yaanan
bir olay ve bu olayla rten nedensel aklamalardan
baka bir ey deildir.
Nedensel aklamalarndan nce ortaya kan eyler
daha gereklemeden nce grlebilir, bir grnme sa
hip olabilir. Zaten bizi de bu sayede batan kartmay
srdrebilmektedirler.
Hi kukusuz hz da byle bir ey; baka bir deyile
eylerin ve insanlarn her trl teknolojiden yararlanp,
her trl teknolojinin tesine geerek retecekleri neden

2 1 0 aresiz Stratejiler

sel aklamalar sollayp balang noktasna dnerek, hi

balang noktas diye bir ey olmam gibi davranma ar
zusudur. Bu anlamda hz, Paul Virilionun deyiiyle ba
dndrc bir ortadan kaybolu biimidir. Bir baka or
tadan kaybolu biimi ise yazdr. Yaznn sim kavramlar
arasnda bant kurmaktan daha hzl bir ekilde retile
bilmesinde yatmaktadr.
Bir felakete benzeyen bu duruma karlk anlam her
zaman daha sonra ortaya kmaktadr:
nk felket her zaman iin normal akn te
sine geen, birbirine uzak iki ayr zaman dilimini deprem
gibi aniden bir araya getirip, birbirleriyle tokuturan bir
eydir.
Anlam da Kafkann Mesihi gibidir. Hi gerek du
yulmad bir anda kp gelmektedir. Kyamet gnnde
deil, bir gn sonra gelmektedir.
Anlam da sonsuza dek eyler ortaya ktktan sonra
grnmeye mahkm edilmi bir eydir. eylerin ortaya
k nceliini yadsyabilmek amacyla srekli nedenler
retilmeye allmaktadr. eylerin ok hzl bir ekilde
art arda ortaya kmalarm geciktirebilmek, grnmle
rini yadsyabilmek amacyla srekli olarak anlam retil
mektedir.
Nedensel dzenin bu tersine evrilebilme zellii, so
nucun nedenin nne gemesi, sonucun nedenin yerini
alarak onu alt etmesi ok nemli bir eydir. Bu tersine ev
rilebilme zellii yaamsal, yazgsal ve birincil bir neme
sahiptir. Bu alnyazsnn tersine evrilebilmesi demektir.
Alnyazsnn tersine evrilebilme zellii (nk rastlant
ancak nedensel bir dzende a contrario -ters denilebilecek
bir ekilde- var olabilir) rastlanty dlamas nedeniyle birileri asndan lmcl bir tehlike arz edebilir. te bu
yzden, znde Batl olan sistemimiz, rastlant yerine,
sonucun nedenin nne getii bir baka biim retmi
tir. u yaknlardaysa eylerin yerini ortaya kma olayn
baka bir ekilde yadsyan modeller ve simlakrlann al-

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *211

dklan grlmektedir. Bir yerini alma biimine, bir baka

yerini alma biimiyle kar klmaktadr, iki dzenin nasl
kar karya geldiklerini gzden karmamak gerekiyor.
Bu meydan okuma biimlerinde rastlantya, yani nesnel
ve belirsiz bir tze yer yoktur. Evren yilikle Ktlk, yani
birbirine kesinlikle kart olan iki dzene boyun emek
tedir. Her eyin belirsiz olduu bu evrende ayn zamanda
her ey karttr.
te bu yzden sorunun yantn basit bir nedensel
aklama bunalmnn ok tesinde bir yerlerde aramak
gerekmektedir. nk eylerin bunalma girebilmesi
normal bir silsile dzenini gerektirdiinden, bunalm,
nedensel aklamalara uygun bir biim kazandrmak,
yani nedenlerin zgrletirilerek neden ve sonu ilikileri
konusunda yeniden aklc bir bant retebilmektir. Oysa
bu ani yer deitirme biimine, kendi nedenlerini yok eden
olayn tersine dnebilme zelliine karn, eylerin, ilkesel
olarak ortaya k ve varlklarm srdr biimlerinin
tartlmad grlmektedir. Gerekle yeniden canland
rlm halini aniden aktran tamamyla kaza eseri r
n olan bu biimler, element Rossetye gre, anlamsal
eletiri yaplmasn salayacak bir sreye sahip olunma
sna izin vermemektedir. Bu bir ortaya kma ve grnm
dzeninden baka bir ey deildir. Her ey anlamn iinde
bulunduu durumun tersine evrilmesiyle ilintilidir.
Determinist nedensellik ilkesini sorgulamakla ye
tinmedii zamanlar bilim de byle yapmaya almakta
(birinci devrim budur) ve hl hiperaklc bir grnm
sergileyen belirsizlik ilkesinin tesine getiini hissetmek
tedir. Rastlantnn, bilimsel yasalarn geersizlemesi gibi
bir anlama sahip olmas bile olaanst bir eydir. Ancak
uygulamal fizik ve biyolojinin ulat son evrede, bilimsel
dnce, fiziksel yasalarn geerliklerini yitirmelerinin ve
belirsizlemelerinin yan sra tersine evrilebileceklerim de
hissedebilmektedir. Oysa bu her bilimsel yasann tersine
evrilebilecei gibi iinden klmas olanaksz bir soruna

212

aresiz Stratejiler

benzemektedir; yoksa evren konusunda retilmi birka

ultraforml ya da metadenklemle (o zamanlar grecelik
kuram da zaten byle bir eydi) ilgili bir ey deil. Bu
muammann her trl bilimsel yasann tersine evrilebi
lirliiyle (zerreciin, antizerrecie, maddenin antimaddeye
deil, bizzat fiziksel yasalarn tersine evrilmesiyle) ilikisi
vardr. Tarihsel bir neme sahip metafizik dnceler bu
tersine evrilebilirlik varsaymndan her zaman sz etmi
lerdir. Tersine evrilemeyen zamansal, yasal ve anlaml bir
dzene kar biim deitiren grnmler oyununa zg
temel kural bu tersine evrilmedir. Sonu olarak bilimin
de kendi mant ve kendi oluum srecine bylesine ters
den varsaymlara ulam olduunu grmek insan ok
etkiliyor.
yleyse bu konuyla ilgili sylenebilecek son sz ne
densellik, determinizm ya da anlamn yitirmi nedensel
lik, olaslk, belirsizlik ve grecelik deil ama tersine evir
meyle tersine evrilebilirlik olacaktr.
eyler, yasalar ya da rastlantsal bir zgrlk ve be
lirsizlik srecine boyun emezler, olsa olsa belli bir kura
la gre tersine evrilebilirler. yleyse sorulmas gereken
soru udur: Tersine evrilebilen bir dzenden yola kla
rak tersine evrilemeyen bir dzen aamasna nasl ula
lmtr? Zaman, tarih, aklc dnce hatta rastlant bile
nasl tersine evrilemez bir duruma gelmitir?
Belki de btn bunlar dnyann tersine evrilebilmesinin olanaksz olduu izlenimini yaratmak istemilerdir.
Belki de bu durum artk deimek zeredir. Kim bilir, bel
ki de iinde yaadmz evrenin aklc bir ekilde tersine
evrilemezliinin en salam garantisi olan fizik yasalar
bile yava yava tersine evrilebileceklerini grmeye ba
lamlardr?
Ne olursa olsun, bizi hi beklemediimiz sonularla
kar karya getirecek olan ey aklc aklamalar deil,
tersine evrilebilirliktir. Bizi artabilecek bir ey varsa o
da, rastlant ve sunduu gln nesnel istatistik sonu

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 2 1 3

lar deil, tersine evirme yani, rastlant ve zorunluluktan

kama sanatdr. Bu, eylerin ortaya k ve ortadan kay
bolularn dzenleyen, yazgsal ve aklamas olanaksz
bir sanattr.
LLZYONST VE PARACELSUSUN GL
Dahi bir illzyonist, sahnede kendisine elik eden kadn
herkesin gz nnde ortadan kaybetmeyi baarabildii
takdirde yaamnn en nemli numarasn gerekletirmi
olacam dnmeye balar. Bir tavan, bir fular ya da
bir apkay sahnede grnmez hale getirmek ok kolaydr
ancak o bir kadmn ortadan kaybolmasn salayacak bir
numara gerekletirmek istemektedir. Daha nce hi ba
aramad bu numara dlerine girmeye balar. Bir ak
am salon alktan yklr nk kadn ortadan kaybolur.
Bu ii nasl .baarmtr? Btn sorun bu ii hangi gizli ve
dolambal yollardan geerek baarm olduudur (bu i
iin belki de yalnzca dnmek yeterliydi, kadm yok ede
bilmek iin yok olduunu dnmek belki de yeterliydi.
Oysa bu grnd kadar kolay bir i deildir). Belki de
kadnn ortadan kaybolmasn salam bir g vardr, bel
ki de sihirbaz tarafndan gerekletirilmi grnen bu olay
onun hi farknda olmad bir rastlantnn rndr.
Dier hikye ise Paracelsusla ilgilidir. Bir gn onu zi
yarete gelen bir renci, ustadan kendisine bildiklerini
retmesini, ancak renmeye balamadan nce ustaln
kantlayan bir numara gstermesini ister. Paracelsus te
reddt eder. Dieri srar eder ve elinde tuttuu gl atee
atarak ustadan onu yeniden gl haline getirmesini ister.
Paracelsus yapamayacan syleyerek bu neriyi redde
der. renci kzar ve gider. O gittikten sonra Paracelsus
atee yaklaarak bir eyler mrldanr ve atee atlan gl
eski haline dner.
Borgesin yksnde, herkesin bildii usta-rak ili
kisinin dmda kalan, kimsenin bilmedii bir ey varsa
o da, Paracelsusun bu gl gerekten szler araclyla

214

aresiz Stratejiler

diriltip diriltmediidir. Bu ii belki de srf denemi olmak

iin yapan usta, bir mucize ya da bir rastlant sonucu
gerekleen olay karsnda nce kendisi armaktadr.
raa byle bir gce sahip olmadn sylerken belki de
doruyu sylemitir. Bu gc daha sonra hi beklenme
dik bir ekilde kazanm olabilir ya da burada bir g
ten ok hangi aralklarla yinelenebileceim hi kimsenin
syleyemeyecei bir rastlantdan, bir kazadan sz etmek
gerekecektir.
Ortada bir rastlant (bu imknsz gibi bir eydir) ya
da bir sihirbazlk numaras (bu da ok kolay bir numa
ra olurdu) yoksa, kadnn ortadan kaybolmasn ve g
ln geri gelmesini salayan ey nedir? Bu konuda biraz
dnmek gerekiyor (kurmaca yklerde neden bir ger
ee benzerlik aryoruz? Gizli zmlerle neden gerek
yklerde deil de kurmaca yklerde karlayoruz.
Sze dayal espriler gibi bu ykler de tinsel bir zmle
me biimine bavurulmasn zorunlu klyorlar). yleyse
dnmek gerekiyor. Bu varsaymn kendisi bile sunamad ve asla sunamayaca kantlar kadar gerek d
bir dncedir. yleyse her eyin, eylerin her an tersine
evrilebilecei gibi bir dncenin varlnn sezinlenme
sine bal olduunu sylemek gerekiyor. Kadnn ortadan
kaybolmasn engelleyecek nemli bir neden yoktur, zaten
sihirbazn gerekletirdii numarann sim da burada giz
lidir; baka bir deyile gerek eylerin tm her an iin
ortadan kaybolmaya hazr bir ekilde beklemektedir. San
ki ortadan kaybolmaktan baka bir amalan yok gibidir.
Ortaya ktktan sonra da yaamalar ve varlklann sr
drebilmeleri iin her eyi gereklik zerinden aklama
sevdasndan vazgememiz yeterlidir. Daha dorusu, belki
de, geerli olan kuraln bir eyin ayn anda ortaya kmas
ve ortadan kaybolmas olduunu kabul etmek gerekiyor.
yleyse ayartmaktan baka bir dertleri olmayan eylerin
bu ii baarabilmesi iin anlamdan vazgemek yeterli
olabilir. Zaten biri olmadan dieri de olmuyor. Kadnn

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *2 1 5

ortadan kaybolmasn salayabilmek iin onu kandrmak

gerekiyor (gerek, yani ok gereki bir gndelik yaam
srmekten vazgeirmek, akln elmek gerekiyor). Gln
geri gelmesi iin kandrlmas gerekiyor (bir kl yn ola
rak kalmasn engellemek gerekiyor). nk eyleri ba
tan kartmak demek, onlar yeniden sonsuza dek srp
gidecek bir ortaya k ve ortadan kaybolu, biimsel d
nme dzeni iine yerletirmek demektir. Byle bir ey
yapmak insann kendisini rastlant ya da iktidar diye bir
eyin bulunmad, ancak ortaya k ve ortadan kaybo
lularn o yazgsal kurala (bu kaderin kendisidir) boyun
eerek art arda sralandklar bir dzen iine yerletirmesi
demektir. izgisel ve iradeye boyun een bir dzende ka
dirim ortadan kaybolabilmesi ya da gln geri dnebilme
si olanakszdr. Bu ii ancak bir tersine evirme dzenine
boyun eip, kendilerine bir yer edinme baarsn gstere
bildikleri takdirde yapabilirler.
TRENSEL BR DNYA DZEN
Artk tamamyla bir alkanlk halini alm ve her eyin
kuralna uygun bir ekilde olup bittii ya da kesinlikle
hibir anlam ifade etmemeleri gereken bantlar dzenin
de tren yazgsal bir olguya benzemektedir.
Tren de oyun gibi ii bo ve anlamsz bir bantdr.
Trenin bir anlam yoktur ama da kapal olmak gibi bir
kural vardr. Trenin sonsuza dek srp gitmesini sala
yan ey bir reti rn olmasdr.
Tren, kesinlikle yapay ve hi sorgulanmadan boyun
eilen bir dnya dzenine ait znel grnmlerin gerisin
de ldayan gizli nesnelliin yceltilmesi demektir.
Vahilere zg dnce biiminin dnyadaki nes
nellie hi aldr etmeden her eyi znelletirdii sylen
mektedir. Oysa, asl biz nesnel aklclk adl bahanenin
arkasna gizlenerek her eyi znelletirip, psikolojik bir
grnm kazandrmaya ve her eyin gizli bir znellie bo
yun emesini salamaya alyoruz.

216

aresiz Stratejiler

Tren, znellik denilen bilim d (occultisme) akla

malara bir son vermektedir.
O (Brahman) gn batm, gn doumu ve gne tutuldu
u srada, gne nlan su yzeyinde yansmaya bala
d ya da yolda yrd esnada asla gnee bakmaz.
Bir inein boynuna balanm ipin stnden asla
atlamaz. Yamur yaarken komaz. Suda yansyan g
rntsne bakmaz, nk kurallar byledir.
Yanlarndan getii srada sa yann her zaman bir
toprak yn, bir inek, bir put, bir Brahman, antlm
bir tabak tereya ya da bal, drt yol az ya da herkesin
bildii aalardan yana verir.
Kars regl olduu srada ne kadar arzularsa arzula
sn ona yaklamaz ve onunla ayn yatakta yatmaz.
Karsyla ayn kaptan yemek yemez ve kars yemek
yerken hapnr, esner ya da sere serpe otururken onun
yzne bakmaz.
Gzlerine damla koyduu, kokular srnd, boy
nunu at ya da dnyaya bir ocuk getirdii srada kansyla gz gze gelmez.
Yol ve kllerin stne, ineklerin otlad bir yer, sa
banla srlm bir toprak paras, su ya da cenaze atei,
bir da tepesi, bir mabet kalnts, beyaz kannca yuvas
stne iini ve pisliini asla yapmaz.
Yrrken ya da ayaktayken iini ve pisliini asla
- canl yaratklarn yaad deliklerin iine, su kenar ya
da bir da tepesine yapmaz.
iini ya da pisliini yaparken hibir zaman rzgnn
sallad nesnelere, atee ya da bir Brahm ana, gnee,
suya ya da ineklere bakmaz.
htiyalarn gndz yzn kuzeye geceyse gne
ye dnerek, afak ve akamn alaca karanlndaysa yine
gndz yapt gibi yaparak giderir.
M anu Kurallar, IV. Kitap

Manu kurallar yaamn her ayrntsn titizlikle ele alarak

bunlar bir ritele dntrmtr. Bu bir tr vahet ti
yatrosu gibidir; nk byle bir yaamn her annn farkl

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *2 1 7

bir gstergeyle ifade edilmesi, her eyin birbirinden ay

rlmas, kutsal bir farklla boyun emesi gerekmektedir
(burada kesinlikle sosyolojik bir ayrmlamadan sz edi
lemez; nk sosyolojik ayrmlama kurallarn bu kadar
keskin olmad, daha sradan, her trl znel deerlen
dirmeye izin veren gelii gzel kural ve trensel kurallara
boyun eilen bir dzendir. Bu sosyolojik dzenin ilgilen
meye deer bir zellii yok gibidir). En kk hareket, en
sradan sz, vcudun dar att her madde, en sradan
doal olayn ritelletirilmesi gerekmektedir. Her ey bir
reti dzenine uygun bir grnme sahip olmak duru
mundadr, yani tamamyla gstergelere boyun eilmesi,
her eyin mutlaka bir gstergeye sahip olmas, deiiklik
lerin yalnzca gstergelerin biimsel dnme uratlma
s sayesinde gereklemesi gerekmektedir.
znel arzu ve nesnel rastlantya izin veren bir dnyaya
tamamen ters kusursuz bir dnya dzeni ancak byle bir
ey olabilir. Trensel dnya dzeninde arzu ve rastlant
diye bir ey yoktur. Tren bir arzu ve rastlant metaforuna
bile benzetilemez. Manu Kurallar adl metinde bir meta
for, bir retorik ya da bir alegoriyle karlamak olanak
szdr. Bunlar gizemli deil, yalnzca art arda sralanm,
gece ve gndz uyulmas gereken ritel says belirlenmi
kurallardr. Ritler gibi dil yetisi de znde kural koyucu
olup, diyalektik ya da psikolojiyle bir ilikisi yoktur. Bu
kurallar olumlayacak ya da antracak mitlere bavurma
gerei bile duymaz. Yaplmas gerekeni syler, o kadar.
Burada bir deerler ya da yorumlama sisteminden deil,
yalnzca bir kurallar sisteminden sz edilebilir.
Yalnzca uyulmas gereken kurallara benzediklerin
de; keyfi ve ayrmlamaya dayal bir oyuna zg kurallara
olabildiince kusursuz bir grnm kazandrdklarnda
gstergeler ok etkileyici olabilmektedir. Bu gstergeler
birbirlerinden ayrlabilir, yani bunlarn kesinlikle birbir
lerine kartrlmasn engelleyen birer biime ve zaman

218

aresiz Stratejiler

iinde yazgyla edeer bir grnme sahip olduklar, an

cak birbirlerinden farkl olduklar sylenemez, nk fark
demek anlam demektir. Yazgsal bir olay hi beklenme
dik bir zamanda gerekleendir (yani tamamyla mucizevi
bir olaydr). Yazgsal bir olay bir anlama sahip olmadan
nce bir gsterge niteliine sahip olabilen (yleyse tama
myla nedensiz/keyfi), kendini nedeni aklanamayan bir
sonu (yleyse kesinlikle adil olmayan) eklinde dayatan
bir olaydr. Ahlki, duygusal ve demokratik bir dzen
sizlik evreninde yaayan bizler asndan btn bunlar
gerekten de kantlanmas olanaksz ve ahlk d eylere
benzeyebilirler. Oysa eyler ve gstergelerin en etkileyi
ci, byleyici olduklar, yaamaktan en ok keyif alnan
evren budur. Ne var ki, uzun bir sreden bu yana yazg
ve ayrmclk tm iddetleri stlerine ekerken, amal ve
farkl olma eilimine ok scak bakyoruz.
Dnyann sonunu felaket trnden, tamamyla bi
imsel, trensel bir gstergeyle ifade eden bir dnce
biiminin, olaylar nedenlere ve sonulara balayan bir
dnce biiminden her zaman iin daha arpc ve b
yleyici grneceine kuku yoktur. Sahip olduumuz
zgrl elimizden alarak bizi bir yazg (bunun en basit
biimine ans bile dense) dzenine doru iten bir sre
tarafndan batan kartlma olaslmz, bizi, zaten ken
disi de bir temel stne oturmayan bir zgrlk ve so
rumluluk dzenine doru itenden daha yksek olacaktr.
stne oturmu olduu temelleri sorgulayan bir zgrlk
komedisine mahkm olmaktansa elikilerle dolu trajik
bir dzene mahkm olmak daha iyidir.
Herkes iten ie, ne istediini bilmedii ve ne istediini
bilmediini itiraf etmek zorunda kald iren bir liberal
dzene mahkm olmaktansa, kendisine bir seim hakk
tanmayan bir elikiler ve vahet dzeninin bir paras
olmay yelemektedir. Zira birinci durumda olabilecek en
aklc dzene, ikinci durumdaysa fark ll a izin vermeyen
bir dzene mahkm edilmi olacaktr. Herkes iten ie

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *2 1 9

olabilecek en kk deiikliin tm dzeni alt st edece

i, diyalektik mantn gelimesine izin verilmeyen, dilden
kaynaklanan tm kazalar aklayabilen tek bir mantn
geerli olduu kat kurallara boyun eilen bir dzen ve
elikiler stne oturan (yazgsal ya da trensel gibi ke
sinlikle mantkl saylamayacak) bir yaant istemektedir.
Hi kukusuz herkes iten ie yazgsn deitirmek, akla
gelebilecek her trl dzen gibi trensel dzeni de alt st
etmek isteyebilir, ancak byle bir durumda bile yazgnn
uygulanacak iddeti nceden belirlemi olmas ve trensel
bir dzenin rn olmas gerekmektedir. Bu mantksal
deil, duygusal bir iddet olup dramatik olaylara yol a
mas gerekmektedir. Konuyla ilgili olarak aklma Cehen
nemin Kaps oyununda sessiz bir ekilde cereyan eden,
o uzun trensel ay ime sekansnda yer alan gzel bir
sahne geliyor. Bu sahnede aniden ayaa kalkan bir
valye, ay fincannn krlmasna neden olur. Bu kuralla
ra uygun olduu sylenebilecek iddet gsterisi tm gizli
atmalar su yzne kartr. Grne gre sessizlie
son veren ve ay fincann krlmasn zorunlu hale getiren
olay, ay ime treni srasnda yaanan gerginliktir. Bu
trensel iddetin nedeni bir yasak inemeden ok, oyu
nun durmasyla birlikte yaamn askya alnmasna ne
den olan bir kurala kr krne boyun eilmesidir. Buna
benzer bir durumla, savalarn, dvn en can alc ye
rinde, ta bir heykel gibi aniden olduklar yere aklarak
tamamyla sessiz kalmalarnn, hareketsizliin sra d
bir sessizlik ortamnda harekete kar bir tr iddete d
nmesini salayan in operasnda karlalmaktadr.
Her trenin iddet ierdii ancak iddete yol aan
olayn yasann inenmesi deil, kuraln tersine evril
mesiyle ilgili olduu sylenebilir. Gstergenin kartna
dnmesine yol aan ey sahip olduu gtr. Bir tren
esnasnda arka arkaya sralanan, ritel kurallarna gre
birbirlerini izleyen ve birbirlerini douran gstergelerin
ifade ettii bir ey varsa o da gereklie kar dzenlenmi

220

aresiz Stratejiler

bir saldrdr.
Her trenin amaz bir dzene sahip olmas zamana
kar gerekletirilen bir saldrdr. Yalnzca gstergeler,
binlerce saf gsterge araclyla var olabilen trenin doa
st bir dzene boyun emesi anlam ve anlam mantna
kar yaplm bir saldrdr. Trenin batan kartc bir
olay olarak alglanmasnn nedeni onu anlam kltrne
kart bir eye dntren bu fetiist, semiurgique, bar
barca iddettir.
Trenin, yavalkla eanlaml bir olay olarak alglanma
snn nedeni, yazgsal ve nceden belirlenmi kurallara
boyun emesidir. Kurban etme riteli srasnda gsteri
len acelecilik, trenlerde kutsal eylere kar yaplan bir
saldn anlamna gelmektedir. Tren srasnda jestlerin
oyun kurallarna uygun bir ekilde gerekletirilmesi ge
rekmektedir. Tren srasnda zaman kavram da ortadan
kaybolmaldr. Tren, bir ak dzeni ve bir sonu oldu
unun bilincindedir. Trenin seyircisi yoktur. Seyircinin
olduu yerde tren yoktur, zira tren ayn zamanda gste
riye kar yaplan bir saldrdr. Trenin gerekletirildii
meknn sahne ya da illzyon retilen sahneyle bir ilikisi
yoktur; baka bir deyile buras kurallarn kendiliinden
bir ak dzenine boyun edii bir mekndr, isterseniz
(kt, satran, talih) oyunlarnn nasl oynandna bir
kez daha gz atalm. Bu oyunlar srasnda insanlarda gz
lemlenen tutkunun gsteriye benzer bir yan yoktur. 050n
srasnda oyuncu kendilerini herkese gstermeye alan
sahne ve gsteri oyuncularnn tersine tamamyla kendi
iine kapanmakta, tm dikkatini oyunu nasl srdrece
ine karar vermesini salayan iindeki sesi dinlemeye y
neltmektedir. Treni bir gsteri gibi alglamaya kalkmak
bile onu estetik bir srece dntrerek, izlemekten zevk
alman bir olay haline getirmektedir. Oysa tren bir zevk
deil, bir gcn gsterme dzenine ait olup bunun genel
geer bir estetik beeniyle deil, sahip olduu tm gster

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda *221

geler, oyuncular ve ak dzeni tarafndan ikinletirilen

gle ilgili bir ey olduu sylenebilir.
Bizim aklc bir estetik anlaya uygun ve kusursuz
hatlara sahip olmas beklenen Batl yzlerimizle kar
latrldnda, trenin, Japonlarn irsi ve ritel yz g
zelliine sahip olduu sylenebilir. Bizim Batl gzellik
anlaymz ya doal ve anlaml yz hatlanyla ilgilidir
(karakter gzellii) ya da modann belirledii zellikler
le (srekli deien yz modelleri, belli dnemlerde belli
zelliklerin n plana gemesi gibi, vs.). Bu doallanlan
ve bir modele benzetilen yzler gzel ya da irkin olmak
durumundadr (son zamanlarda gzellik anlay zorla
deitirilmeye allmaktadr). Buna karlk yze bir ay
rcalk tanmadan btn vcut hareketlerini gz nnde
bulunduran Douya ait zellikler irsi zellikler olup, bizim
doalc ve davurumcu estetik anlaymzn tersine, akl
c saylamayacak/keyfi ve szlemesel bir gzellik anlay
stne oturmaktadr. Byle bakldnda herkesi eit bir
konuma getiren ritellemi d grnmn olaanst
bir gzellie sahip olduu sylenebilir. Erkek ya da kadn
fark etmeden btn yzlerin gzel olduu ve bir anlamda
burada herkesin ayn kalptan km olmas nedeniyle
irkin bir yz bulunmad sylenebilir. Byle bir gzel
lik anlayyla karlatrldnda, kark modellerden
yola klarak retilen bireysel yz hatlarnn inanlmaz
bir pespayelik sergiledii grlmektedir, irsi yz hatlarna
dayanan bir gzellik anlay, bizim kltrmz tarafn
dan retilen estetik deerlere dayal gzellik anlayndan
kat be kat stndr.
Trensel gzelliin gzel zneyle bir ilikisi yoktur,
tpk kumar masasndaki duygusal younlamann bir
duygu ya da arzuyla ilikisi olmamas gibi. Tren adl oyu
na da ahlki ilkeler ya da arzular son verebilir.
Gnmzde ahlk kurallarna, gstergelerden daha ok
deer veriyoruz. nk szlemesel kurallara gre oyna

222

aresiz Stratejiler

nan oyunu iki yzl ve ahlksz olmakla suluyoruz; ba

ka bir deyile bu oyuna ok iten ve saygl bir tavrla hat
ta edepsizlie yakn bir arzu kavramyla kar kyoruz.
nsan ilikilerinin karlklla dayandna, bu karlk
lln itenliine, doutan duygulara ve duygusallk bi
imlerine sahip olduumuza inanyoruz. G ilikilerinin
gizli bir aklamas olduuna, bu aklamann gstergele
rinin davurum aralarna sahip olduuna, bu aralarn
gereklii her zaman iin baka bir ekilde sunabilecekle
rine ve insanlar kandrabileceklerine inanyoruz. Deifre
edilecek bir alan gibi grdmz vcudun gizli bir cinsel
aklamas olduuna inanyoruz. Yzeysel bir ekilde bir
birlerine kartrlan gstergeler arasnda kendine bir yol
amaya alan tanmlanmas olanaksz ayrcalkl bir g
ya da grnmlerin tesine geen derin bir anlamn varl
na (yreklerde yer etmi bir kurala) inanyoruz. Yaam
mza yeniden Yasa ve Hakikatin egemen olabilmesi iin,
eskiden beri var olagelen kurallar inemeye hazrz.
Hi kukusuz nezaket kurallar (ve genelde trenler)
artk eski anlamlarna sahip deiller. Bugnlerde nezaket
kurallarna o eski geerliklerini kazandrabilmek amacyla
onlar anlaml klmaya alyoruz. Ancak keyfi kurallar
yerine yasal gerekeler retmeye kalktmzda, neza
ket kurallar istenildii zaman uyulan istenildii zaman
uyulmayan bir szlemeye benziyorlar. Satran kuralla
rm da ahlki adan sulayp, kmayabilmeliyiz. Eskiden
trensel bir dzen iinde yaayan insanlar aras ilikilerin
bir paras saylabilecek iddeti yumuatmak, tehdit ve
saldrganl nlemek gibi bir ilevi olan (karsndakine
silahsz olduunu gstermek iin el skmak gibi) neza
ket kurallarnn, bugn ayn ileve sahip olmadm bili
yoruz. Bugnk nezaket kurallar insanlar uygarlatrc
bir ileve sahip deildir; baka bir deyile biz ikiyzlyz,
zira btn insanlar aras ilikilere hi durmadan ahlki
ilevler yklyor ve gkyznden gnderilen kurallarn,
yeryzne ait karlkllk kurallaryla bir ilikisi yoktur

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 223

deyip duruyoruz. Gkyznden gnderilen kurallarn

daha ok ittifak, antlama ve kandrc bantlara benze
dii sylenebilir.
Ayartc bir bant, nedenle sonucu su ortakl
yapmaktan alkoyan bir bantdr. Ayartc bir bantnn
gstergeleri arasnda karlkllk stne oturan yazl bir
szleme deil bir ittifak yaplabilir. Yaam ynlendiren
ey anlam deil, yalnzca birbirlerini izleyen grnmler
dir. yleyse srekli hareket eden gstergelere sahip gk
yz, kendiliklerinden trensel zelliklere sahip bir alnyazs gibi grnmeye alan takm yldzlarn art arda
sralandklar kutsal kurallara benzemektedir. Bir burca
sahip olmak o burcun zelliklerini tamak ya da bu bil
giler dorultusunda yorumlanmak demek deildir. Bir
burca sahip olmak demek tm varlnzla o burca teslim
olmak, o burla bir ittifak yapmak ve almyazmz belirle
yecek bir gce sahip olduunu dnmek demektir. Ne
zaket kurallar konusunda olduu gibi burada da sorun,
inanmak ya da inanmamak yani anlam olmayana bir
anlam yklemek deildir. Gstergelerin ve grnmlerin
hi deimeyecek bir biimde srekli yinelenmeleri gibi
bir anlama sahip olan alnyazs aklamasn biz tuhaf
buluyor ve kabul edemiyoruz. Biz artk bir alnyazs deil
bir hikyeye sahip olmak istiyoruz. Oysa tren demek bir
anlamda alnyazs demektir.
Amacmz, nezaket kurallarna toplumsal bir ilev
ykleyip yeniden o eski itibarlar kazandrmak deildir.
Zira yalnzca toplumsal bir ileve sahip olacak nezaket
kurallar gerekten de gln ve sama kurallara benze
yeceklerdir. Tpk Bejart koreografisi sayesinde gln ve
sama bir psiko-diyetetik disipline dnen yoga ya da
sava oyunlar gibi. Bireysel haklar, davurma zgrl
, itepiler, konuma zgrl denilen eyler bu ya
rarsz tren ve ikiyzl gstergeler dzeninin anna ot
tkadlar. Bravo!
Ancak zincirlerinden boanan bir hakikatin yan sra

224

aresiz Stratejiler

tm doruluk/drstlk biimlerinin katksyla kazan

lan bu zaferin aslnda illzyon ve sahip olduu etkileme
gcne bir son verdii sylenebilir. Burada, illzyon,
szcn gerek anlamnda reti kurallarna, gerein
sunduundan farkl ve daha stn bir oyun kuralna
boyun emeyi renmek anlamna gelmektedir. Bu oyun
kuralna gre her sistem sahip olduu gereklik ilkesinin
tesine geerek baka bir manta boyun eebilir. llzyo
nun srr bundan ibaret olup, yaamsal bir neme sahip
bu zelliin ne pahasna olursa korunmas gerekir. Tpk
XVIII. yzylda insan hareketlerini kusursuz bir ekilde
taklit eden bir otomat imal eden u illzyon ustasnn
rettii otomatn kusursuzluunun anlalmamas ve
insanla makine arasndaki bir farkllk olduunu gste
rebilmek, yani illzyonu yaatmak amacyla kusurlu bir
otomat taklidi yapmas gibi. Baka bir deyile otomat ve
ustann gerekletirdikleri hareketlerin kusursuz olmas
durumunda seyircinin bir illzyon duygusu yaayabilme
si olanakszlaacaktr.
Bu trden bir illzyon duygusu yaatabilmek ya da
gerekle gereklik arasndaki o kl pay fark koruyabil
mek, gerei abartarak gereklie bir son veren bu ironik
oyun kuraln yaatabilmek amacyla sanat, tiyatro ve
dilyetisi dediimiz eyler yzlerce yldan bu yana al
maktadrlar. Geree kar birer saldn olarak nitelendi
rilebilecek sanat, tiyatro, dilyetisi gibi eylerin hl ritel
ve trensel baz zelliklere sahip olduklar grlmektedir.
O eski gcnden ok ey yitirmesine karn sanat hl
baz trensel ve retisel niteliklere sahiptir (ehit ve gazi
antlar nnde yaplanlarla, dl datmlar ve Olimpi
yat Oyunlar kesinlikle trensel ve retisel bir gce sahip
deildirler). Bugn bir grnmler stratejisi, yani ortaya
k ve ortadan kaybolular konusunda uzmanlaarak
zellikle de gerein ortadan kayboluunu bir kurban t
reni gibi ynlendiren ey sanattr.
Bizim gncel oyun yorumumuzun bunun tam tersi

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 225

olduu sylenebilir. Oyun denilen eye tamamyla bir o

cuk gibi yaklatmz, paideai (= bir eitim biimi) gibi
grdmz, yani Yasal dzen ve dncelerle duygula
rn bask altna alnmas ncesinde insan tamamyla do
al, vahi bir yaratcla sahip ve naslsa yle grnen bir
varlk olarak grdmz sylenebilir. Hayvani zellikler
tayan oyunla trensel oyun birbirinin zdddr. Oysa ne
ku keyif iin ter ne de ocuk i olsun diye oynar. En
karmak oyunlarda bile o tekrarlar, ritel ve kusursuz
ak srecine, yaratlan kurallar, kurallara uyma konu
sunda gerekletirilen su ortaklna zg bir ekicilik
olup; ocuk oyunlarnn gc ve zgnl de buradan
kaynaklanmaktadr.
rnein (Lacandaki) fort-da gevelemesi (hecelemesi) an
nenin yokluunu gsterebilecei gibi bir tr tren, ortaya
kma ve ortadan kaybolma anlamna da gelebilir. Olay
bir arzuya balamak bu oyunsu biimi devre d brak
maktadr, nk ona bir anlam yklemektedir. Byle bir
yaklam ayn zamanda oyunun sahip olduu kandrma,
yani olduundan baka trl grnme gcne de bir son
vermek demektir.
Sr demek, insann olduundan baka trl grn
mesini salayan bir dzen adna nedenlerin ve sonularn
yok edilmesi demektir. Sr demek, nasl Ortaya klaca
n ve nasl Ortadan Kaybolunacam reten Kural de
mektir.
yleyse tren demek nasl ortaya klacam ve nasl
ortadan kaybolunacam dzenleyen kural demektir. ey
lerin ortaya kmalar ve ortadan kaybolmalar iki mucize
vi olay olup, bu olaylar insanlar her zaman bylemitir,
insanlar her zaman ortaya kma ve ortadan kaybolma
trnden mucizeler gerekletirme oyunu oynamay sev
miler ve bu oyununun kurallarna egemen olmaktan
holanmlardr. rnein, doum ve lm, yldzlarn
snmesi ve tutkularn yitirilmesi, dngsel dzene zg

226

aresiz Stratejiler

tekrarlanan olaylar bu trden mucizelerdir. Bizimkinden

baka, bu trden bir ykmllkten kaarak, her eyi
u rastlant denilen ne olduu belirsiz bir zgrlk biimi
ya da zorunluluk olarak adlandrlan endktif/dedktif
bantya indirgeyen bir kltr yoktur.
Bugn, tm yaamn bir retim biimi stne oturt
tuktan ve bu konuda yaanabilecek her trl d krkl
m yaadktan sonra, artk trensel niteliklerini yitirmi
bir ortaya k ve ortadan kaybolu biimi sunan bir dn
yada yaamakta olduumuz sylenebilir. amz ortaya
kma ve ortadan kaybolma gibi mucizelere sayg duyma
d gibi bu saygnln kkeninde bulunan geree baka
bir grnm kazandrma ve kendini feda etme olayn da
yadsmaktadr. retim dzeninin tek amac eylerin orta
ya k dzenine bir son vermek, daha bir yaama hakk
ve anlama sahip olmadan, bir neden ve bir sonu ilikisi
bile kurmadan aniden ortaya kmalarm engellemektir.
eyler daha ortaya kmadan nce olup bitmi gibidirler.
Biz, gerekten de eylerin ortaya kmadan nce olup bit
tikleri, yani yalnzca bir grnme (bir maskeye) sahip
olduklar bir dnyada yayoruz. Sradanlk bile yeniden
yalnzca grnmden ibaret bir eye benzeyebilir ve bu
sayede yeniden bir alnyazs, yani bir ayn anda ortaya
kma ve ortadan kaybolma biimine benzeyebilir.
Gnmzde eylerin ortaya k nedenlerini ak
layabilmek amacyla retken ve itepisel bir enerjiden
yardm almak zorundayz. lmek iin bile bir lm itepisinden yardm istemek zorundayz. Oysa bir ortadan kay
bolma yntemi kefetmeye almak lm itepisinin tam
tersi ve onunla ilikisiz bir ey yapmak demektir.
Dnyaya geliimizin asl amac sanld gibi yaamak
ve var olmak deil, ortaya kmak ve ortadan kaybolmak
tr. Bizi batan kartan ve byleyen tek olay budur. Yal
nzca byle bir dnyada bir sahne ve trensel bir dzen
den sz edilebilir. eylerin ortaya kmalarn ve ortadan
kaybolmalarm salayan ey kesinlikle rastlant deildir.

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 227

Bizim grevimiz eylerin varlklarn srdrmelerine yar

dmc olmak ve onlara bir anlam kazandrmaktr. Rast
lant, eylerin stnde kaybolup gidecekleri bir sahnenin
ortaya kmasn salayabilecek en son eydir; baka bir
deyile rastlant bize istatistiklere dayanan katliamlardan
baka bir ey sunamaz. Rastlant, hibir eyin ortaya k
masn salayamaz; baka bir deyile bir eyin gerekten
ortaya karak grnmler dzenine katlabilmesi iin
batan kartlm olmas gerekmektedir. Yine bir eyin
gerekten ortadan kaybolabilmesi, sahip olduu grn
m yitirmeyi kabul edebilmesi iin, biimsel dnmn
gereklemesini salayan bir trene gerek vardr.
ster savalar ve aklar, isterse gstergeler ve flama oyun
lar araclyla olsun, Pekin Operas yani tm in tiyat
rosu sanki yalnzca vcutlar, jestler, sesler ve hareketler
deki karlkl kvrakl sahneye koymaya, oyuncularn,
birbirlerinin hareketlerini ok yakn bir mesafeden, bir
aynadan aksettirir gibi aksettirmeye, sonu olmayan bir i
ie geme olayna benzemeye almaktadr. Bu tiyatroda
vcutlar hareket eden ve birbirlerini yanstan akrobatik
aynalara benzemektedirler. Kendi etraflarnda dnerek
gerekletirdikleri dans srasnda giysiler, taklar ve yel
pazeler birbirlerinin yanndan birbirlerine teet bir ekil
de gemektedir. Silahlar bile birbirlerine srtmeden ama
srtercesine gemekte ve tehditkr tavrlar ortada alp
geilmesi yasak bo bir alan gstergesine dnmektedir.
rnein, dello blmndeki karanlk blgeler, ak ya da
sava blmlerindeki batan kartma ya da sava bl
geleri, salc blmnde nehrin dalgalarn alglamamz
salayan salc ve gen kzn vcut hareketleri gibi. Neh
rin almas srasnda yaanan tehlikeli anlarda, trensel
bir mekndan baka eye benzemeyen bu hayali salda,
birbirlerinden uzakta duran iki insann sesleri ve vcutla
ryla birbirlerine meydan okumalarna tank olunmakta
dr. Glgede kalan karanlk bo alan kusursuz ve iddet

228

aresiz Stratejiler

ykl hareketlerle betimleyen gece dellosu srasnda o

birbirlerini arayp bulamayan vcutlarn, yaplan her jes
te ayn ekilde karlk verip, kendilerini ayran karanlk
ve birletiren su ortaklna somut bir grnm kazan
drmalarndan daha gzel bir ey dnemiyorum.
Bu sahnedeki her jest nceden dzenlenmitir. Bir
frldak gibi dnen kvrak vcutlar, birbirlerinin yanndan
syrlarak gemeler, ne klar ve gerilemeler, meydan
okumalar, taknlklar ve yerinden kmldamadan duru
lar. Burada doalama ve dzensizlie izin verilmemek
tedir. Burada zincirleme bir ekilde akp giden olaylarn,
zincirleme giden bir anlam dzenine deil, yalnzca zin
cirleme bir grnmler dzenine boyun edii grlmek
tedir. Bu tiyatrodaki kusursuzluk muhteem bir hareket
dzeni, havadaki hareketleri gerekletirirken gsterilen
eviklik ve hibir aba sarf edilmeden art arda sralanan
kvrak grnmleri elde etmedeki ustaln rndr.
Hayvanlarn kvrakl, zellikle de onlarnki hareket ve
beden arasnda kurulan ustaca banda yatmaktadr.
Bu tiyatrodaysa kvraklk, hareketlerin ok hzl bir ekil
de gerekletirilmesi nedeniyle gstergelerin bir anlama
sahip olmasn engellemekte, hatta bu hareketlilik hi
kprdamadan durmayla sonulanarak meknn kart
glerin birbirlerine meydan okuduklar kalc bir rekabet
alanna benzemesine yol amaktadr.
Bu tiyatroda dvler, asla bir meydan okuma, g
ilikileri stne deil, nceden dnlp belirlenmi ha
reketler stne oturmaktadr; baka bir deyile lmcl
bir kurnazlk, yandan saldn, yine nceden dnlm
ve rakibinkine benzer hareketler stne oturmaktadr.
Her vcut karsndaki vcudun hareketlerini yinele
mekte, karsndakini tuzaa drp, artarak onu
aradaki bolukla savamaya zorlamaktadr. Burada m
cadele grnmler dzeyinde kazanlmakta, yani herkes
rakibine sahip olduu gcn gstergelerini sunmaktadr.
Burada hi kimse kesin bir zafer kazanamayacann bi

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda

229

lincindedir, zira mcadele hi kimsenin iine giremedii

bir alann etrafnda gereklemekte ve bu alan hi kimse
tarafndan igal edilememektedir. Tuzak anlamna gelen
bu bo alann igal edilmeye allmas (tpk anlamsz bir
hakikate anlam kazandrmaya almak gibi) bir lgnlk,
dnyann bir oyun ve tren alan olduundan tamamyla
bihaber olmak demektir.
Oysa insan bedenleri ve hareketlerinin tersine ev
rilebildii, karlkllk stne oturan bir tiyatro yerine,
laftan ibaret bir psikolojik yansmay yeleyen bizim Batl
tiyatromuz dnyann bir oyun ve tren alan olduundan
tamamen bihaberdir. Bat tiyatrosunda sahip olduklar o
trensel duralarn (Benjamin) yitiren vcutlar ve gster
gelerin birbirlerine tosladklar grlmektedir. Kalabalk
lar ve kitlelerin hareket etme, yrme biimlerinde bile bir
farkllk olduu sylenebilir. rnein, Batda metro, kent,
pazar yeri gibi meknlarda birbiriyle arparak mekn
kavgas yapan ya da kardan gelenin yolu zerinden
ekilirken bile saldrganlk belirtileri sergileyen insanlar
varken, Doulu kalabalklar ya da bir Arap arsnda y
ryen insanlarn baka trl hareket ettikleri grlmek
tedir. Birbirlerinin yanndan nsezileriyle (nazike) geer
ken, en skk yerlerde bile ang-Seli kasabn daha nce
szn etmi olduu o dapdarack alanlar ok iyi deer
lendirmektedirler. Bunun bedenler arasnda braktmz
mesafeler ya da kiisel egemenlik alanlarnn snrlaryla
bir ilikisi yoktur. Bunun bedenlerin birbirleriyle nasl
kar karya gelebileceklerini syleyen kurallar tarafn
dan belirlenmi kutsal alanla ilikisi vardr. Tren demek
bedenler arasnda belli bir mesafe bulunmas gereken
ve bu mesafenin dzenlenmi hareketler ve grnmler
araclyla algland somut bir evren demektir. Bu ev
rende birbirine toslayan, arpan iki vcut mstehcen
ve kirlenmi iki bedene benzemektedir. ster iki szck,
iki gsterge ister baka ekle sahip olsunlar, birbirleriyle
dorudan ilikiye giren ve baka bir srece gerek duyma

230

aresiz Stratejiler

dan bir araya gelen eylerin saflklarn yitirmi olduklar

sylenebilir. Bunlarn arasnda toprakla ceset ya da i
ren eylerin kendi aralarnda yaptklarna benzeyen bir
su ortakl vardr. eyler birbirlerinden ayrlmadklar
takdirde evren sefil bir grnm kazanmakta ve karmaa
sonucu ortaya kan tamamyla gereksiz bir iddete yol
amaktadr.
Ssler ile taklar ayrmlama yaplmasn salamak
tadrlar. Burada farkllk reten bir moda sistemine ait
sslerle taklar deil, doal olanla olmayan arasndaki
fark ortaya koyan aynmlayc bir g olarak ssler ile
taklardan sz ediyoruz. Moda, vcutlar ve giysilerin gide
rek rastlantsallaan bir kombinezonlar oyunu araclyla
zgrletirilmesi demektir. Oysa sslerle taklar deiti
rilmesi neredeyse olanaksz bir trensel zorunluluktur.
Onlar somut, ikin ve retici bir trensel evrene aittir
ler. (Hayvanlarda trenin genetik bir zellik olduu sy
lenebilir. Zaten trensel bir dzen yaratma konusunda
insanlar bu yzden hayvanlan rnek almlardr, yoksa
doal dzeni deil). Moda, bak ve yeniden canlandr
ma evrenine zg akn, modem, hareketli ve gizli sakls
olmayan bir eydir. Moda, biimler, estetik ve politik bir
ayrmlama oyunu oynama arzusunun rndr. Moda
gstergeleri de ayrt edici bir zellie sahip olup, evren
sel bir moda yasalarna boyun emekte ve hi amayan
arkaik, zaman mefhumundan yoksun, aynmlayc ssler
ile taklar dzeninin tam tersi saylabilecek modem z
nellik dncesiyle uyumlu bir birliktelik sergilemektedir.
(Moda hi kukusuz kolektif bir byclk biimi olarak
da alglanabilir ancak bu asla trensel dzene zg ko
lektif bir kutsama eylemine benzeyemez. Sonsuz seenee
sahip olsa bile tm olas biimler arasnda bir benzeme
ve su ortakl srecinden baka bir eye benzeyemez.)
Bir zamanlar tren dzenine ait olan bu biimler imdi
modann hesabna geirilmi olmakla birlikte bu iki eyi
birbirine kantrmamak gerekir.

Nesne ve Nesnenin Alnyazs Hakknda 231

Tren gibi kuram da karmaa ve su ortaklna izin

vermez. Tren ya da btn ritellerin amac dnyann
balangcndan beri var olan iddetten kurtulmak deildir.
[Dinsel trenlere zg kurallar ve dualar bir boalma bi
imi (catharsis) olarak kabul edilemez!] Bu ilk balangta
ortaya kan iddetin yapclna inanan ilevselcilik ka
dar eski bir dnce olup tm idealistlerin, tm antropo
loji amatrlerinin iine dtkleri bir yanlgdr. Kuramn
da kavramlara diyalektik bir nitelik kazandrarak onlar
evrenselletirmek gibi bir amac yoktur. Tam tersine ge
rek tren gerekse kuram iddet ykldr. Bu iddetin
amac eyler ya da kavramlarn geliigzel bir ekilde yan
yana getirilmelerini engellemek, farkllk retmek, araya
mesafe koymak ve birbirine karan eylerin tekrar yerli
yerine oturmasn salamakr. Birbirine karan fikirlerin
yol atklar mstehcenlie kar savamaktr. Kavramlar
arasndaki su ortaklna kar mcadele etmektir. Ra
dikal bir kuram byle yapar. Kurallar bilenle bilmeyeni
birbirinden ayran tren de ayn eyi yapar, zira tren
her zaman reti, yani kurala uyma ve uymama oyunu
stne oturan bir eydir, zira eylere hep bir eki dzen
vermeye alr, yani d grnmne baklarak vgye
deer bulunabilen ve yok edilebilen ve sahip olduu an
lam dorultusunda retilen bir eydir, zira trenlerde her
zaman bir eyler kurban edilir.
Bir alnyazs yerine, bir hikyenin simgesine dn
en gstergeler artk trensel bir dzene ait deildirler.
Toplumbilim, gstergebilim ve psikanalizi arkalarna alan
gstergeler bir ritelin paras olamazlar. nk trenle
re zg u ikin biim deitirme gcn yitirmilerdir.
llzyon glerini yitirmiler ve hakikatin bir paras hali
ne gelmilerdir. Geree, oluturduumuz gerekliin bir
parasna dnerek ait olduklar vahet tiyatrosunu terk
etmilerdir.

BR KTLK LKES HAKKINDA

Sz edilen aresiz stratejiler gerekten var mdr? Bu

stratejileri betimleyebildiimden, aklayabildiimden hat
ta bunun dsel bir varsaym olup olmadndan bile emin
deilim; zira gerek, d gcnn harekete geirilmemesi
iin elinden geleni yapyor. Nesne konusundaki aklama
larnzn bir asl astan var m? Nesnellik, aresizliin/aln
yazsnn tam tersidir. Gerek olan nesnedir ve gerein
uymas gereken yasalar vardr, ite o kadar.
lgn bir dnya ancak gereklie boyun emektedir.
Baka bir deyile lgn bir dnyadan kurtulmak istiyor
sanz, onu ekici bir yer olmaktan kartn. Oysa dnya
daki lgnln dozu arttka, denmesi gereken bedel de
artmaktadr. Gerek tehdit edilmektedir. Bugn hayatta
kalmann yolu illzyondan deil, sfn tketmi bir gere
e egemen olmaktan gemektedir.
Belki de kar koyulmas olanaksz tek strateji kuram
retmektir. Sradan bir kuramla kar konulamayacak
bir kuram arasndaki tek fark, birincide znenin kendini
nesneden hep daha akll sanmas, kincideyse nesnenin,
ironik bir ekilde batan karmaya alt zneden her
zaman iin daha akll, daha hayasz ve daha zeki oldu
unun dnlmesidir. znenin, nesnenin urad bi
imsel dnmler, bavurduu kurnazlklar ve strateji
leri kavramakta zorlanmaktadr. Nesne, znenin ne ikizi
ne bask altnda tutulan versiyonu, ne rettii bir d ya
da sanr, ne kendini yanstan bir ayna ne de aynadaki
yansmasdr. Nesnenin kendine gre bir stratejisi olup,
znenin asla kavrayamayaca bir oyun kuralna sahiptir.
Nesnenin bu kural kavrayamamasnn nedeni gizemli ol

Bir Ktlk lkesi Hakknda 233

mas deil, mthi ironik olmasdr.

Bizi pusuya drmeye alan nesnel ironi zne ya
da yabanclaan zneye hi aldr etmeyen kusursuz bir
nesnenin rndr. Yabanclama evresinde mcadelenin
galibi znel ironi olup, iinde yaad cahiller dnyasmn
kendisine karlk vermesi olanakszd. znel ironi, ironik
znellik gibi eyler; yasaklar, Yasalar ve arzular stne
oturtulmu bir evrenin en deerli parasyd. zne gcn
zaman iinde giderek daha kusursuz bir varla dnme a
balarna borluydu, oysa nesnenin dnyas kusursuz bir
yer olup bu evrenden kaabilmek olanakszdr.
Biz yazgsal bir srele bask altna alnm duygu ve
dncelerden kurtulmay birbirine kartryoruz (kendi
sinden kalmas olanaksz bir ey varsa o da arzudur).
Oysa yazgsal dzen, bastrlm duygu ve dnceler
dzeninin tam tersidir. Kendisinden kalamayan bir ey
varsa bu arzu deil, nesnenin ironik varl, umursamaz
l, birbirini izleyen ve birbirine benzeyen grnmleri,
kafa tutmay sevmesi, ayartcl, simgesel dzene (eer
bir bilinalt olsayd znenin bilinaltna da boyun emez
di) boyun emeyi sevmemesi, ksaca Ktlk ilkesinin
kendisidir.
Nesne, dnya kurulal beri yiyi szp Kty ayran
metafizik dnce yapmza kar isyan etmektedir. n
k nesne Ktle kar direnmez. Bu yzden kendisine
zorla kabul ettirilmeye allan her trl yasaya boyun
emi ve tamamyla uyumlanm gibi grnme kurnazlk
ve eytanln gstererek, o da Doann yapt gibi her
trl yasama yetkisine kar gelir. Sahtekrln ruhuna
ilemi olduu nesneden sz ettiimde anlatmaya al
tm ey, bizim iinde yaamakta olduumuz toplumsal
ve politik dzendir. Bilinli klelik sorununa bu pence
reden bakmak bu sorunu zmemizi salamaz, ama ne
den bu ekilde davranldn alglamamza belki yardmc
olur; baka bir deyile boyun eme gerekten de stnde
durmaya ve konumaya bile demeyecek bir stratejidir;

234

aresiz Stratejiler

zira bu strateji ya da her boyun eme biiminde kesinlikle

simgesel dzeni yok etmeye ynelik nedeni aklanama
yan bir direnile karlalmaktadr.
te bu anlamda, yani gizemli ve akn bir sre ola
rak deil, simgesel dzene yardm ve yataklk etme, bu
dzene ironik bir ekilde yardm ve yataklk etme, sahip
olma, karp rzna geme eklinde bir Ktlk ilkesinin
varlndan sz edilebilir. Nesne ite bu anlamda Ktlk
ilkesine kar direnmez; baka bir deyile znenin tersine
simgesel dzene kar diren gsterirken, almyazsna,
yani tamamyla nesnel, amaz ve kendisiyle uzlamann
olanaksz olduu, ikin ve aklanmas olanaksz grne
ne direnmeden boyun eer.
Zaten olayn ilgin olan yan Ktlk deil, durumun gi
derek daha vahim bir grnm almasdr. Mutsuz zne
nin kendi bak asndan Ktl ok gzel bir ekilde
aklad, ancak nesnenin aklamaktan fazlasn yapma
ya bizzat Ktln kendisi olmaya alt sylenebilir.
Nesne dnyaya zneden kesinlikle ok daha olumsuz bir
pencereden bakmakta, yani sonu olarak her eyin sim
gesel dzene kar direndii bir dnyada yine her eyin
daha ilk ortaya kt anda yoldan saptrlm olduunu
dnmektedir.
yleyse, dnyann daha yaratlmadan nce batan
kartlm olduu sylenebilir. Bu tuhaf olay bugn bile
tm gereklii etkilemeye devam etmektedir. Dnya ba
langtan itibaren yalan bir dnya olarak alglandysa bu
durumda dnyann yalan bir dnya olduunu kantlaya
bilmek olanakszdr. Dnce dzeyinde bile kalsa tarih
sel ya da znel olumsuzlama, o ilk balangtaki gerekten
eytani olduu sylenebilecek kandrlma yannda, solda
sfr kalr.
lk gnahtan arndrma uygulamasnn tamamlaycs
nitelendiinde olan bir Kyamet gn topyasna, insann
ban dndren bir simlasyonun yan sra, dnyann

Bir Ktlk tikesi Hakknda *2 35

balangc ve sonuyla ilgili o tuhaf eytani kandrma ola

yyla kar klmaktadr.
te bu yzden tanrlar yalnzca insani niteliklere
sahip olmayan bir dnyada nesneler ya da hayvanlarn
iine gizlenerek, sessiz ve nesnel bir alklk evreni iin
de yaayabilirler, yoksa konuma ve znel alklk st
ne oturan insanlara zg bir evrende deil. nsan-Tann
kavram samaln dik lsdr. Bir tanr sahip olduu o
insani nitelikler tamayan ironik maskeyi frlatp atarak,
hayvan metoforunu, sessiz sedasz bir ekilde Ktlk il
kesini temsil etmesini salayan somut biimsel deiikleri
yadsyp, nasl olur da bir ruh ve bir yzn yan sra iki
yzl bir insan psikolojisine sahip olmak isteyebilir ki?
nsani niteliklere sahip olmayan yaratklara kar
saygl olmak gerekiyor. Baka hibir gereke bulamad
mz iin kaderci olarak nitelendirdiimiz kimi kltrler
bu yaratklara kar saygldrlar, nk onlar kendilerini
yaratklarn, yldzlarn, hayvan-tannlann, burlarn ya
da bir imgeden yoksun soyut bir tanrnn ynetmesini
istemektedirler. mgesiz bir tanr ne kadar soylu bir
zmdr! Bizim modem ve teknolojik ikona taparlmza
bundan daha ters bir dnce olabilir mi?
Metafizik dnce yalnzca olumlu nlarn gemesi
ne izin vererek, Dnyay, (kendisi de bir ayna evresinden
gemi olan) zneyi yanstan bir aynaya, yani znelerin
aynadaki yansmalarndan, yere den glgelerinden ve
sahip olduklar imgelerden farkl biimlere sahip olduk
lar bir yere benzetmeye alr; baka bir deyile bunun
ad yilik ilkesidir. Oysa nesne her zaman iin bir feti,
sahte bir ey, bir feiticho, yapay bir ey, bir tuzaa yani bir
ey ile sihirli ve yapay ikizinin iren bir karmn temsil
eden ve her eyi gereklie dayandrp, gereki bir ekilde
yanstmaya alan hibir dinin aklayamayaca bir eye
benzetilebilir; baka bir deyile bunun ad Ktlk ilkesi
dir. Nesne ve nesnenin rettii aresiz stratejilerden sz
ettiim zaman, bu, insanlar ve onlarn rettikleri insanlk

236

aresiz Stratejiler

d stratejilerinden sz ediyorum demektir. rnein, in

san denen yaratk tatile karak gnlk sknt istihkakn
ikiye hatta e katlayabilir. Bu katmerli sknt mutluluk
ve elencenin tm zelliklerine sahip olabilir. in ilgin
yan, tatilin, kesinlikle can skc bir ey olmas ve insa
nn da kendi kendine bu olaydan kaamayacan ac bir
ekilde kabul etmek zorunda kalmasdr. Gnlk yaan
tya bir alternatif arayan insanlardan gnlk yaantlarm
yadsmalar beklenebilir mi? Tam tersine, onlar gnlk
yaanty yazgsal bir srece dntrmek, yani gnlk
yaamn tam tersi zelliklerle donatarak onun bir simlaknn oluturmak ve mevcut can skntsn ok daha
katmerli bir can skntsna benzetebilmek iin ellerinden
geleni yapacaklardr. Katmerli can sknts bizim iin yazgsal bir eye benzemektedir.
Bunu anlamayanlar u kolektif alklk olayn hi an
layamazlar, oysa kolektif alklk bir tr devasa bir neden
yayorumu unutma biimidir. nann dalga gemiyo
rum; baka bir deyile insanlar iin nemli olan elenmek
deil, yazgsal bir elence biimi kefedebilmektir. nemli
olan can sknts deil katmerlemi can sknts olup,
katmerlemi demek kurtulu, kendinden geme demek
tir. Aklnza gelebilecek her ey ikiye e katlanarak ken
dinizden gemeniz salanabilir. Bu, iinde yaanan iren
dzenden kurtulabilmek amacyla bask ya da irenlik
dzeyinin ikiye e katlanmasn salamak eklinde de
olabilir. Tpk metadan kurtulmann yolunun mutlak metalatrma srecinden gemesi gibi. Bilinli klelik soru
nuna bundan baka bir zm nerilemeyecei gibi, bun
dan, yani koullarn gidebilecekleri en u noktaya kadar
zorlanmasndan baka bir zgrleme biimi de yoktur.
Tm mucizevi bir zgrlk dncesi yayma aba
lan devrimci bir ahlk anlayndan sz eden can skc
metinlerden ibarettir. zgrletirici bir mant savunan
be kiiye karn, byk bir ounluk yazgsal mantk
anlayndan yanadr.

Bir Ktlk lkesi Hakknda *2 3 7

Bir baka temel hayszlk (cynisme) biimi de bilgi ve ik

tidar n plana kartmaya alanlara kar u gsteri ve
illzyonu n plana kartma arzusudur. nsanlarn yrek
lerinde yaattklar bu arzunun olaysal sreleri de etkile
meye balad sylenebilir. Sanki insanlarda ilenmemi
olaylar, nesnel haberi, en gizli olgu ve dnceleri bir gs
teriye dntrmeye, onlar olduklar gibi alglamak yeri
ne bir sahne stne tayarak anlamszlarmaya iten bir
itepi vardr. Gereklik kazandrmak zorunlu olabilir ama
gsteriye dntrmek yaamsal bir gereksinimdir.
eyler, snrlan zorlandnda; baka bir deyile yeni
den canlandrma sayesinde deil, yol atklan sihirli sonuliar sayesinde bir eye benzemektedir. eyler yalnzca
bu ekilde dahiyane bir grnm ve bir var olma ansna
sahip olabilmektedir. Doann duyarsz olduu sylenir.
nsanlann tutkulan ve giriimlerine kar kesinlikle du
yarsz olan bir doann, i doal felaket gsterisi sunmaya
gelince, hi de duyarsz davranmad grlmektedir. Bu
bir mesele {parabol) benzemekle birlikte asl anlatmaya
alt ey tutkulara sahip olma tutkusu, simle edici
tutku, batan kartc tutku, tuzaa drme gibi tutku
lar araclyla eylerin yeniden canlandrma srecinden
ok sahip olduklan o mthi biimler, tuhaf grnmler,
kendilerini reten nedenleri kmseyip zellikle ortadan
kaybolmalann salayacak sonular retilmesini sala
yan byle bir sahneye koyma, bir illzyon, gln hale
sokma yntemiyle ekillerinin deitirilmesi durumunda
bir anlama sahip olabildikleridir. Tarihin her dneminde
ahlklar bu harikulade zellii ar bir ekilde sulam
lardr, zira, eylerin, dnyann daha o yaradl aama
sndaki yoldan kartlmalanyla ok uzaktan bir benzerlik
gsteren kendi kken ve lmlerine utanp sklmadan
duyarsz kaldklan nokta burasdr.
Zaten bizi gerekle gerein yol aabilecei feci sonulanndan koruyan ey bu tuhaflktr.
Dnyann, Kyamet Gnne kadar hi bozulmadan,

238

aresiz Stratejiler

kz olan kz el dememi bir ekilde kalmasn isteyen

ciddi insanlar, eylerin sihir ve yapay yntemlerle fetiletirilip, bir gsteriye dntrlerek ortadan kaldrlmala
rna, yani bu eyleri arptma giriimine kar her zaman
mcadele edeceklerdir. Bunun ok zararsz bir ktlk
yapma biimi olduu sylenebilir. Zira yalnzca bir gr
nme sahip olmay reddeden Tanr bu anlam kudurganl
nn sonunun nereye varacan bilebilir.
Devrim bile ancak bir gsteriye dnme kouluyla
gerekleebilmektedir; baka bir deyile iyi kalpli insan
lar zen bir ey varsa o da, iletiim aralarnn gerek
olaylara son vermi olmasdr. Olaya nkleer tehlike a
sndan bakacak olursak, bizi nkleer felaket yaamaktan
koruyan eyin dengeli bir terr politikasndan ok (caydr
mann stratejik adan kesin sonu vermesi diye bir ey
sz konusu olmad gibi, insanlarn igdsel korunma
arzusu diye bir ey de yoktur) gnlk yaantmzda gide
rek daha byk bir dehete kaplmamza yol aan dolayl
bir ekilde simle ettiimiz panik duygusu, saplant ve
rpertilerdir. Bizi nkleer felaketten koruyabilecek bir ey
varsa o da, byle bir felaket gsterisine tank olamayaca
mzn bilincinde olmamzdr. Nkleer bir sava olmaya
caksa bu yzden olmayacaktr, yoksa baka bir nedenden
dolay deil. Zira insanlar fiziksel bir yok olu biimine
katlanabilirler ama bu yok olu gsterisine tank olamama
gibi bir eye katlanamazlar (bir baka gezegenden bu olay
izleyecek seyirci bulabilirlerse o zaman durum deiebi
lir). nsandaki gsteri itepisi, tr koruma igdsn
den ok daha gldr ve nemli olan da bu itepidir.*
* Burada sz edilen gsterinin sitasyonistlerin yabancla
mann en u noktas, kapitalin bavurabilecei en son are
dedikleri eyle bir ilikisi yoktur. B u gsteri kavram onlarn
dnd gsteri kavramnn tam tersidir, nk burada
nesne stratejisinin zaferiyle onun bavurduu kandrma bi
imlerinden sz edebiliyoruz, yoksa onun yoldan kartlma
sndan deil. Burada Baudelairedeki eyann byleyiciliiyle

Bir Ktlk lkesi Hakknda *2 39

eylerin sahip olduu ahlki zellikler, o kutsal kul

lanm deeriyle ilgili bir eyse, o zaman yaasn ahlksz
nkleer bomba ve silahlar; baka bir deyile bu ahlkszlk,
nkleer bomba ve silahlan bile sonu olarak hayasz bir
gsteriye benzemek zorunda brakmaktadr. yleyse ya
asn her eyin boyun emesi gereken simgesel yasala
ra bakaldrmasn salayan gizli kural! Bizi ne kullanm
deeri kurtarabilir ne de aklc dnceye boyun emek.
Bizi kurtaracak bir ey varsa o da bu ahlksz gsteri ilke
siyle o ironik Ktlk ilkesidir.
Bu olumsuz sonulara mahkmiyet bir tutku, kendinden
kalmas olanaksz bir tr alnyazs gibidir. Yaam deni
len ey de ikinci bir yaam olasl olmadan dnlemeyen bir eye benzemektedir. Yaama bir ama kazandran
ey Kyamet Gnne benzer bir sreten gemeden beden
lerin yeniden dirilmesine benzer bir ekilde yaamda daha
nce yaam olduumuz anlar ya da grm olduumuz
yzleri er ya da ge bir kez daha greceimizi dnmemizdir. Bu anlar yeniden yaanacak ve o yzlerle yeniden
karlalacaktr; zira gemite kaybolup gitmi olan bu
anlar ve yzler sizin yaamnz deitiren olaylar olup,
siz hi farknda olmadan yaamnzn bir paras haline
gelerek gnn birinde sizden kendilerine ikinci bir ans
tanmanz ya da artk yaamnz boyunca sizin aynlmaz
bir paranz olmak isteyeceklerdir. te ancak o zaman bu
olaylann gerekten yaanm olduklan, gerekten yaan
maya deer ya da unutulmay hak eden olaylar olduklan
sylenebilecektir.
Belli bir noktadan sonra bu ikinci kez yaamak zo
runda olunan olaylar yaam denilen o hibir eyin rast
lantsal olmad dokuyu oluturmaktadr. Rastlantsal
olan bir ey varsa o da ilk kez gerekletiinde kendi ba
na hibir anlama sahip olmayan ve yaamn iinde kay

ilgili aklamaya daha yakn olduumuz sylenebilir.

240

aresiz Stratejiler

bolup giden o olaydr.

Bir olayn gerek bir olaya dnebilmesi iin iki kez
yaanmas, yani yazgsal zelliinin olmas gerekmekte
dir. Gsterge ancak kendinden nce ortaya kan gsterge
tarafndan yinelendiinde ie yarayabilir. Tek bana var
olduunda nemsenmeyen bir gsterge yinelendiinde
yazgsal bir anlama sahip olmaktadr.
Ayn olaylarn yalnzca ve yalnzca iki kez yaand,
ayn olayn dngsel bir ekilde yalnzca bir kez gerekle
mesine izin verildii bir yaam gerek anlamda yaanm
bir yaam olarak nitelendirilebilir. Ayn olay ikinci bir kez
yaamasna frsat verilmeyen bir yaam daha balama
dan bitmi bir yaamdr.
Alnyazs buralarda bir yerdedir. Bu anlamda o eski
sapkn dnceler yerden ge haklydlar. Herkes ikinci
bir kez doma hakkna sahiptir. Ancak bylesine gerek
yaam denebilir. Herkesin bir almyazsma sahip olduunu
yldz falna bakarak deil, bize bu trden olaylar yeniden
yaamak zorunda olduumuzu syleyen iimizdeki sesi
dinleyerek anlarz. Rastlantnn kymeti harbiyesi kalma
ynca Kyamet Gnne de gerek kalmamtr.
te bu yzden alnyazs kuram, ruhun zgrleme
sini/kurtulmasn savunandan ok daha stn bir ku
ramdr. Zira birinci kuram yaamdan alma yazlmam,
bir kez yaanan, kaza eseri olan ne varsa frlatp atarken;
ilk kez yaandklarnda ok derin izler brakm olan olay
larn ikinci kez gerekleerek yaamaya deer bir yaama
sahip olunmasn salayan her eyi almyazsma mal ettii
grlmektedir.
lk kez yaandnda pek nemsenmeyen ve sradan
bir karlamay andran bir olay bir eye benzetilemeyen
anlamsz bir olaydr. Alnyazsnn devreye girdii yer bir
kez yaanm bir olayn yeniden yaand andr.
Belli bir irade ve g rn gibi grnen ancak hi
kimsenin nasl gerekletiini aklayamad bu duru
mun gizli bir dzenin rn olabilmesi kesinlikle mm

Bir Ktlk lkesi Hakknda *241

kn deildir. Kimi eylerin nereye doru gittikleri apak

bir ekilde grlebilmektedir.
Yldzlar geliigzel bir ekilde grnp, ayn ekilde
ortadan kaybolsaydlar gkyz bir anlama sahip ola
mazd. nsanlarn dikkatini yldzlarn belli bir yrngeyi
izleyerek ortaya kmalar ve ortadan kaybolmalar ek
mitir. Yaamdaki en nemli olaylar yazgsal zelliklere
sahip olan o iki kez yaananlardr.
Btn bunlardan sonra dhi olduu sylenebilecek,
yazgsal bir grnm arz eden nesneye kar elimizden ne
gelebilir ki?
Hayatta kalma sanatnn ardndan ortaya ironik bir
ortadan kaybolu sanat kmtr. zne her zaman iro
nik bir ekilde ortadan kaybolmay dlemi olup, bu d
onun evrenin tamamna diyalektik bir grnm kazan
drma dnn tam tersidir ve bu sonuncu d asla o
birinci dn unutulup gitmesini salayamamtr. zne
nin bu baarszl bugn ok daha zekice dncelerin
peinden koulmasn salayabilir.
yleyse kafa kartrmak isteyen aresiz stratejiler s
radan stratejilerin tam merkezinde mi retilmektedir?
Bizim bir yazgya, bir stratejiye boyun ediimizi ka
ntlayabilecek hibir ey yok. Zaten iki terimin mantksal
adan bir araya gelmesini aklayabilmek zor; baka bir
deyile stratejinin olduu bir yerde yazgdan sz edilebi
lir mi? Zaten yant aranan soru da bu, yani her strateji
yazgsal bir eydir; en sradan stratejilerin ayrlmaz bir
paras olan aresiz stratejiler bize bu iin byle olduu
nu gstermektedir. Bu, stratejiyi bir yazgya dntren
nesnenin iidir.
Bu, baka bir oyun kural gibidir. Aslnda nesne ken
disine atfedilen o gln kurallarla alay etmekte, kendi
hakknda retilen istatistiklerin ve verilerin karlatrl
masyla elde edilen sonularla dalga geilmesini salaya
cak bir deiken olmay kabul etmekte, ancak oynamay

242

aresiz Stratejiler

kabul ettii bu oyunu hangi kurala gre oynadn kimse

bilmedii iin onlar aniden deitirmektedir.
Bir stratejinin nasl bir ey olduunu hi kimse bi
lemez. Dnya amalarn belli bir sraya gre dizilmesini
salayacak olanaklar sunmuyor. yleyse stratejinin na
sl bir ekilde sonulanacan hi kimse bilemez. Tanr
bile bu konuda ok zorlanr. lgin olan bir ey varsa o
da, nesnenin boyun emesi istenen oyun kuralna gre
oynayarak daha byk bir meydan okuma yolunu se
mesi, stndeki stratejik basklan artrarak, zgn ama
lardan yoksun bir strateji retmesini salayacak yazgsal
bir mantksal srecin ortaya kmasn salamasdr. Bu,
znenin rettii stratejiyi boa karan keyifli, kendi
amalarnn tesine geen znenin iinde eriyip gittii a
resiz bir stratejidir.
Bizim de nesneye yklenen bu ama bolluunun su
orta olduumuz sylenebilir (bu, anlam konusunda ifra
ta kama eklinde olabilir ve herkes tarafndan anlald
sanlan bir szck iinden klmas olanaksz bir hale
gelebilir). Birtakm stratejiler retmemizin nedeni bek
lenmedik bir olay tarafndan baanszla uratlmasm
grebilmektir. Gerek diye bir ey retmemizin nedeni
gnn birinde bunun mthi bir aldatmacaya dneceini
umut etmemizdir. Btn nesnelerden projelerimizi boz
guna uratacak dnmeden verilen yantlar bekliyoruz.
Stratejiye boyun emeye razyz ancak, batan kartma
tarafndan artlmak kouluyla.
Batan kartmann elinden kaabilmek olanakszdr.
Ayartma demek insanln o ilk balangta duyduu he
yecan yce bir nesnenin size aniden yeniden yaatmas
demektir. Buna karn gizli bir oyun kural kefetmek ka
dar batan kartc bir ey varsa o da yazgdr. Bir oyun
kural kefetmek tm kayplarnz karlayabilecek kadar
muhteem bir eydir.
Nkte (sz oyunu) de byle bir eydir.
Dil dzeyinde kendinden kalmas olanaksz/yazg-

Bir Ktlk lkesi Hakknda 243

sal bir bant aradmda karma nkte /espri kyor.

Nkte /espri dili bozguna uratan dilsel bir olgudur (yar
gsaldan anlalmas gereken de bu, yani ayn gsterge
nin bir yaam ve o yaamn sonunu zetlemesi, bir olay
iinden klamaz hale getirmesi ve sonra da bir zme
kavuturmasdr).
Herkesin kendince anlamlar rettii dilyetisinde, esp
rideki (= Witz = sz oyunu) ironi bu karmakln iinden
somut bir ekilde klmasn salamaktadr. Sz oyunun
da olduu gibi yaamn her alannda karlalan tekrarlar
ve meydan okumalar tinsel bir zme benzemektedirler.
Dnyann balangcnda eyler nasl yoldan kartlp
karmakark bir hale getirildiyse, yine yazgsal ve tinsel
bir ekilde bir zme kavuturulmaldr.
Yazg bile ironik bir, amalardan vazgeirme biimidir.
Rastlant da yledir. ronik bir srece benzeyen rastlant
y, nesnel bir srece dntrmek ne ie yarayabilir ki?
Tabii ki rastlant diye bir ey vardr ama bu bilimsellikle
hibir ilikisi olmayan, molekller dzeyinde bile ironik
niteliklere sahip olan bir rastlantdr. Ayrca yazg diye de
bir ey vardr. kisi ayn anda var olamaz diye bir ey yok
tur. Aradaki fark yazgdaki ironinin, rastlantsal ironiden
daha byk boyutlara sahip olmasdr; bu da onu daha
trajik ve batan kartc bir eye dntrmektedir.
Aklamas zor ve alnmas g bir karardan, yani nesne
tarafna geerek onun yannda yer almaktan sz ediyoruz.
Baka bir oyun kural ya da kuramsal aklama yntemi
aramann gizemli bir yan olamaz. Bu arayn tuzaa d
rlm ve yapt ok etkileyici betimlemelerle korktu
unun bana geldiini gsteren znel bir bak as r
n lgnlk raddesine ulam maddiyatlkla da hibir
ilikisi yoktur. Burada, baka bir mantk aramak ve ba
ka stratejilerin varln gzler nne sermek ve meydan
nesnel ironiye brakmaktan baka bir ey yaplmamtr.
Bu da belki sama, ancak bu samalama riskini gze alan

244

aresiz Stratejiler

bir meydan okumadr. Bu riskin gze alnmas gerekiyor

du; baka bir deyile aresiz bir strateji varsaymnn ken
disi de yazgsal bir eye benzemek durumundadr.
Eer ahlk diye bir ey varsa onun da bu eksenin
den kaym dnyann etkisi alnda olduu ve tpk hipergerekleen bir gerek gibi, ahlkn da bir hiperahlk
grnmne brnd grlmektedir. Bu ahlki bir
duraksamadan ok, ahlkn kendinden gemesi olarak
nitelendirilebilir. Ahlk artk bir kandrmacadan baka
bir ey deildir.
Levi-Strauss, simgesel dzen bizi brakp gidince yeri
ni tarih ald demiti. Gnmzdeyse Canetti, tarihin bizi
terk edip gitmi olduunu sylyor. Geriye nesnenin ta
rafna gemek, bize sunduu inanmas g ve deerli so
nularla yazgsal sonulara (yazg demek, kesinlikle zgr
braklm sonular demektir) sahip kmaktan baka ne
kalmr? Her halde (Semiorrhagie) bir gstergebilimselkanama /kltrel-kanama.
Tamamen gereksizleen radikal bir eletiriyle giderek
mkemmelletii sanlan bir dnyada her trl olumsuz
lua bir son verilmeye allr, eletirel dnce sosya
lizm adl yazlk evine ekilir, ortada arzulanacak bir ey
kalmazsa eyleri yeniden o aklanmas olanaksz balan
g noktasna geri gndermekten baka ne yapabiliriz ki?
Bulmaca sorma ii tersine dnmtr. Eskiden Sphinks
insanlara, insanlarla ilgili sorular sorard. Oidipus bu
sorulan yantladm sanmt. Biz de yle samdk. Oysa
gnmzde insan yaraa, yani Sphinkse yaratk, yaz
g, giriimlerimizle nesnel yasalara kar dnyann yapt
saygszlk konusunda sorular sormaktadr. nsandan
daha kurnaz olan nesneyse (Sphinks) artk hibir soruya
yant vermemektedir. Ancak yasalan ineyip arzuyla dal
ga getii srada kimi sorulara istemeden de olsa yant
vermi olmaldr. Bize de bu aklanmas olanaksz gr
nen sorulann stne stne gitmekten baka bir seenek
kalmamtr.

Bir Ktlk lkesi Hakknda 245

Her eyi bununla ilikilendirebilmek mmkn; baka

bir deyile, eylerin dzeni konusunda deimesi ve ak
lanmas olanaksz bir nyarg bulunduunu bir anlna
bile olsa kabul etmemiz gerekir.
Ne yaparsak yapalm iinde bulunduumuz durum
ok aptalcadr. Ne kadar aptalca olaylarla karlatmza
bakacak olursak, yazg diye bir eyin, tabii yle bir ey
varsa, bunlarn dnda kalabilmesi olanakszdr. Gn
mzdeki sradan hakikat ve nesnellik aklamalarnn ap
tallndaki nefis ironiyi grmezden gelebilmek olanaksz.
Her ey kendini u ya da bu ekilde aklayabilmekte. Her
eyle istenildii gibi oynanabilmektedir. Hakikatin ileri
karmak hale getirmekten baka bir ie yaramad g
rlmektedir.
Herkesin bildii gibi dnyann sonu her insann yaa
mna ait ksack bir an seip, sonsuza dek yaatmas de
mekse, bu ironik sonu kiminle paylamamz gerekiyor?

Dizin

Allais, Alphonse 173

Artaud, Antonin 81
ayna evresi 38
Baader, Franz von 40
Bataille, Georges 40, 68, 100
Baudelaire, Charles 150, 152,
153, 154, 238
Bejart, Maurice 223
Benjamin, Walter 153, 229
Borges, J. L. 213
Brummel, Beau 124
Caillois, Roger 10, 89
Canetti, Elias 17, 18, 160, 177,
244

Kral b 35, 93
La Boetie, Etienne de 123
Lacan, Jacques 138, 225
Levi-Strauss, Claude 195, 244
Machiavelli, Niccol di Beraado
dei 97
Mandeville, Bemard de 94, 97
Marcuse, Herbert 129
Marx, Kari 87, 129, 154
Mitterand, Franois 99, 112
Moro, Aldo 55, 56, 58, 63
Musil, Robert 20
Nietzsche, Friedrich 186

Dorval, Marie 10
Duchamp, Marcel 11
DTJrso, Giovanni 56, 58, 59

Oidipus 20, 40, 164, 178, 179,

181, 182, 183, 186,244
Orpheus 105, 168

Eurydike 105, 168

Paracelsus 213
Pascal, Blaise 197
Rivarol, Antoine de 98
Rosset, Clement 211
Ruelle, David 199

Fellini, Federico 159

Freud, Sigmund 28, 34, 40,
129, 182, 183, 184, 186,

200
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich
123
lokaste 183
Jansen, Wilhelm 28
Kadnlar Kenti 159
Kafka, F. 210
Kzl Tugaylar 55, 56, 59, 63,
99
Kierkegaard, Soren 167, 171,
175

Sade, Marquis de 175

Sartre, Jean-Paul 155
Schneider, Monique 179, 181,
182
Seguela, Jacques 112
Sphinks 32, 181, 182, 183,
186, 244
Teiresias 163, 164, 166
Torricelli, Evangelista 197
Veblen, Thorstein 125
Virili, Paul 20, 53, 210

 gereksinilen radikal bir eletiriyle giderek mkemmelletii

n bir dnyada her trl olum suzlua bir son verilmeye allr,
fetirel dnce sosyalizm adl yazlk evine ekilir, ortada arzulanacak
kalmazsa eyleri yeniden o aklanmas olanaksz balang noktasna
gndermekten baka ne yapabiliriz ki?,
klmaca sorma ii tersine dnmtr. Eskiden Sphinks insanlara, insanlarla
ilgili sorular sorard. Oidipus bu sorulan yantladn sanmt. Biz de yle
andk. Oysa gnm zde insan yarata, yani S p h ink se yaratk, yazg,
giriimlerimizle nesnel yasalara kar dnyann yapt saygszlk konusunda
sorular sormaktadr. nsandan daha kurnaz olan nesneyse (Sphinks) artk hibir
soruya yant vermemektedir. Ancak yasalar ineyip arzuyla dalga getii
sra d a k im i so ru la ra

istem e den de olsa y a n t v e rm i o lm a ld r .

Bize de bu aklanmas olanaksz grnen sorularn stne stne gitmek v e '

sradan stratejilere aresiz stratejilerle kar km aktan baka bir seenek'
kalmamtr.

t*;

vs

Je an Ba u d r il l a k d (1929-2007) postyapsala felsefe ve postmodernizm zerine

almalaryla nlenmi bir dnrdr. Sorlomie niversitesinde Almanca*
okudu. Mezun olduktan sonja bir sre ei ti nrku ramlarnda Almanca re tti^
1950- 960lar arasndaki dted^,, Cezayir sorunu yaamn ve dncesini
lnemde sosyoloji dalndaki doktora**1
fazlasyla etkiledi. Almanca reti
ini bitirdi. Eyl 1966da niversite de#
tezine de devam etti. 1966da dotaf
renci eylemlerinin etkisinde kald,
Paris-X Nanterrede asistan oldu. 19
[fendi. 1972de ayn niversitedfe.
Yapsal Marksizm ve medya teori
I*987den 1990a kadar niversite1
profesr olarak sosyoloji dersleri veri
da nemli esere imza atmktr
de Paris-IX Dauphinede grev afd.