GENEL FZK I

DERS NOTLARI
Hazrlayanlar:
Prof. Dr. Mustafa POLAT
Prof Dr
Prof.
Dr. Leyla TATAR YILDIRIM

2012

BLM-1
lme

M
I
IR

D
L
I
Y
Bu blm kapsamnda aadaki balklar zerinde
durulacaktr:
A
L
Y
E
L
.
Bir fiziksel niceliin

llmesi

R
D
e
v
Birimler,Tbirim sistemleri
A
L
O
Mekanikte
temel birimler
P
A
F
A
Birim dnmleri
T
S
U
M
lmlerdeki duyarllk
.
R

(1-1)

lme: miktar belirleme ilemidir.

Fizikte, nicelikleri lmek iin birtakm deneyler yapar ve llen
Fizikte
M
I
nicelikler arasnda bir ba kurmaya alrz. Bu balar Igenellikle
R
D
matematiksel eitlikler yoluyla ifade edilir.
edilir
L
I

A
L
Buna en iyi rnek Ohm Yasas
Yasas dr.
dr Bu yasann
z bir iletkenin iki
z,
Y
ucu arasna uygulanan potansiyel fark L
ileE iletken zerinden akan
.
elektrik akmnn llmesi esasna dayanr.
R
D
e
v
Uygulanan potansiyel fark (V) ile elektrik akm (I) arasndaki iliki
T
A
izgiseldir ve aadaki L
matematiksel
form ile verilir
O
P
A
V AF
R T Constant
sabit
I
S
U
M
.
Bu eitlik Ohm
Ohm Yasas
Yasas olarak bilinir
bilinir.
R
D
Eitlikteki R, iletkenin direnci dir.

(1-2)

Birimler: Fiziksel bir bykl tam olarak tanmlayabilmek iin o

bykln nasl lleceini bir kurala balamak ve bir birim ile ifade
etmek gerekir. Bylece byklkleri bir standarda balam oluruz.

M
I
IR

D
L
I
Y
Temel Byklkler: Byklklerin tm birbirinden
bamsz deildir.
A
Baz byklkler temel byklk,
byklk dierleri ise Y
buLtemel byklklerden
E
tretilmi byklklerdir.
L
.
R
D
Temel byklkler iin bir standart
saptanr ve dier byklkler
e
v
temel byklkler cinsinden birimlendirilir.
T
A
L
O
Temel byklklerinPbelirlenmesi
amac ile, 1875 ylnda kurulan ve
A
halen ParisteFbulunan
Uluslararas Arlk ve lmeler Brosu
A
(IBWM S
=T
International Bureau of Weights and Measurements) 1971
U
ylnda
bir toplant yapm ve Tablo 1de verilmi olan 7 bykl temel
M
.
R
b klk olarak
byklk
l k semitir.
i ti

(1-3)

Bu 7 byklk uluslararas birim sistemini

(The International Systems of Units = SI) oluturur.

Tablo 1. SI temel byklkleri

Byklk

Ad

.
KilogramDR
e
Saniye
v
T
A
Amper
LA

Uzunluk

Metre

Ktle
Zaman
El kt ik k
Elektrikakm
Scaklk

O
P

kg
s
A
K

Madde
dd miktar
k

Moll

moll

Ikiddeti

Kandela

Cd

A
T

D
L
YI

A
L
Sembol
Y
LEm

Kelvin

A
F

M
I
IR

R
D

S
U
. MMekanikte sadece tane nicelie ihtiya duyulur.
Bunlar uzunluk, zaman ve ktledir.

(1-4)

Metre:

M
I
Balangta metre, kuzey kutbu ile ekvator arasndaki
R
I
D
mesafenin on
on-milyonda
milyonda biri olarak tanmlanmtr
(1792).
(1792)
L
YI
A
AB
L
1m
; (R
6370 km)
km)
Y
10
E
L
.
P tik nedenlerden
Pratik
d l dDR tr
t daha
d h
sonra metre,
t
e yaplm standart bir lm ubuu
platin-iridyumdan
v
T
zerindeki
iki izgi arasndaki mesafe olarak
A
L
tanmlanmtr.
O
P
A
F
7

R
D

S
U
.M

A
T

Dnya

1983 ten beri metre, 1/299792458 s lik zaman

aralnda n bolukta ald yol olarak
tanmlanmtr. Bu yeni tanmn sebebi, k hznn ok
hassas bir ekilde llebiliyor olmasdr.
olmasdr

(1-5)

Saniye:

M
I
IR

Balangta saniye, Dnyann kendi ekseni etrafndaki tam bir dn

sresinin (24x60x60) ta biri olarak aadaki gibi tanmlanmtr.

1
1 saniye
24 60 60
Bu tanmdaki
B
t
d ki problem,
bl
ekilde
kild
gsterildii gibi, bir gnlk
srenin sabit olmaydr.
olmaydr

A
F

A
T

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

S
U
Bu nedenle 1967 den beri saniye, Cessium-133 elementinin yayd
.M

bbelli
lli bir
bi ddalga-boyundaki
l b
d ki n
9192631770 tit
titreimi
i i iin
i i geen sre

olarak tanmlanmaktadr.

(1-6)

Kilogram:

M
I
IR

D
L
YI

SI birim sisteminde ktle standard olan bir p

platin-iridyum
y
silindir aada

verilmitir.

R
D

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

Bu silindirin
B
ili di i ktlesi
k l i 1 kilogram
kil
olarak
l k kabul
k b l edilmi
dil i ve Paris
P i teki
ki
Uluslararas Ktle lm Brosu nda tutulmaktadr. Hassas kopyalar
da baka lkelere gnderilmitir.
gnderilmitir
(1-7)

Birimdntrme:
Birim
dntrme:

M
I
IR

D
ou zaman fiziksel niceliklerin birimlerini deitirmeye ihtiya
duyarz.
duyarz
Bunu
L
I

Y
yapmak iin, iki birim arasndaki dnm faktrn bilmemiz
gerekir.
A
L
Y
E
L
.
rnek: karayolu
y hz limiti olan 65 mil/saat'
i m/s cinsinden ifade ediniz.
R
D
1 mil = 1609 m ve 1 saat = 3600es
v
T
A
Bu durumda,
L
O
P
A
mil A
m
F 1609 m
65x
29
65
T

S
saat
3600 s
s

U
M
.
R
D bulunur. Bu hz limitini km/sa cinsinden bulunuz.

(1-8)

lmlerdeki Duyarllk :

M
I
Rbelirlenebilir.
I
Belli bir nicelik, rnein bir cismin uzunluu L, deiik duyarllklarda
D
L
Duyarllk lm yntemine ve lm aletine baldr.
YI
A
L
En kk lei 1 mm olan bir cetvel ile lm yapyorsak
L uzunluunu,
uzunluunu
Y
E
L = 1.234 m eklinde vermek gerekir.
L
.
R
Yani L uzunluu
nl drt anlaml sa
say ile verilmelid
erilmelid
ir.
D
e
v
Cetvel zerindeki en kk T
lek 1 mm olduundan,
olduundan
A
L
L' yi L = 1.2346 m biiminde
vermek anlamsz olacaktr.
O
P
A
Dier taraftan, duyarll
0.1 mm olan verniyeli kumpas kullanyorsak,
F
A
Teklinde verilebilir ve bu durumda be anlaml sayy ile ifade edilir.
L = 1.2346 m
S
U
M nicelikteki anlaml say, hesaplamalarda kullanlan niceliklerin anlaml
Hesaplanan
.
R

D saylarndan fazla olamaz.

(1-9)

rnek: Sabit v hzyla hareket eden bir ara

d = 123 m' lik yolu t = 7.89
7 89 s' de alyor.
alyor
Aracn hzn bulunuz.

Aracn hz :

M
I
IR

D
L
YI

d
123 m
A m/s
v=
=
=15.5893536
L
Y
t
77.89
89 s

E
L
.
R
v' yii if
ifade
d etmek
k iin
i i dokuz
d k rakam
k D kullanmak
k ll
k anlaml
l l deildir.
d ildi
e
v
nk, v' nin hesaplanmasnda
kullanlan d ve t nicelikleri
T
A
sadece anlaml sayLile verilmitir.
O
P
A
F
A
Dolaysyla
v' de anlaml say ierecek ekilde verilmelidir:
T
S
U
M
.
R v = 15.6 m/s.

(1-10)

Birimlerin alt ve st katlar: Baz byklkler ayn birim ile ifade edildii halde
saysal deerleri birbirinden ok farkl olabilir. rnein, bir atomun yarap ile
D nn yarap metre
Dnya
t olarak
l k ifade
if d edilir,
dili ancakk saysall deerleri
d l i okk farkldr.
f kl d
Bu nedenle SI birimlerin alt ve st katlarn gsteren iaretler kullanlr.

R
D

S
U
.M

Faktr
1024
1021
1018
1015
1012
109
106
103
102
101
10-1
10-22
10-3
10-6
10-99
10-12
10-15
18
10-18
10-21
10-24

A
T

A
F

sim
Yotta
Zetta
Exa
Peta
Tera
Giga
Mega
Kilo
H t
Hecto
Deka
Deci
C ti
Centi
Milli
Micro
N
Nano
Pico
Femto
Att
Atto
Zepto
Yocto

A
L
O

Sembol
Y
Z
E
P
T
G
M
k
h
da
d
c
m
m
n
p
f
a
z
y

e
v
T

.
R
D

D
L
YI

Gnlkdildekiad
Gnlk
dildeki ad
1 septilyon
1 sekstilyon
1 kentilyon
1 katrilyon
1 trilyon
1 milyar
1 milyon
bin
yz

on
onda bir
yzde
d bir
bi
binde bir
milyonda bir
milyarda
il d bir
bi
trilyonda bir
katrilyonda bir
k til
kentilyonda
d bir
bi
sekstilyonda bir
septilyonda bir

A
L
Y
LE

M
I
IR

(1-11)

M
I
IR

Baz lme Aletleri

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

(1-12)

M
I
IR

Cetvel

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

(1-13)

Verniyeli
y Kumpas
p

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

R
D

(1-14)

M
I
IR

Mikrometre

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

(1-15)

BLM-2
V kt l
Vektrler

M
I
IR

D
L
YI

Fizikte sadece byklkleri

y
ile tanmlanan niceliklere skaler
nicelikler diyoruz. Scaklk, ktle, enerji bunlardan bazlardr.

A
L
Y
LE

Byklk yannda ayrca yn bilgisi ieren veya gerektiren dier fiziksel

niceliklere ise vektrel nicelikler diyoruz. Yer-deitirme, hz, ivme, kuvvet
bunlardan bazlardr.

e
v
T

.
R
D

Bu blm kapsamnda, aadaki konulara deineceiz:

A
L
O

Vektrleri geometrik toplama ve karma ilemi

Vektrleri bileenlerine ayrma

A
F

Birim vektr notasyonu

A
T

S
U
. Mki vektrn skaler (dot veya nokta) arpm
Bileenler yardmyla toplama ve karma
Bir vektrn bir skaler ile arplmas

R
D

ki vektrn vektrel (cross) arpm

(2-1)

Bir vektrn eleman vardr.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Uygulama Noktas (balang noktas):EYVektrel bykln
L balang noktas denir.
uyguland noktaya uygulama ya da
.
R
Yukardaki
k d ki vektrn
k
uygulama
l
noktas
k D O noktasdr.
k d
e
v
Bykl:
y
Vektrn saysal
y T deerine

o vektrn bykl
y
denir.
A

L
ekilde verilen a vektrnn
bykl a AB' dir.
O
P
A
Yn:VektrelFbykln
yn, doru parasnn ucuna konulan
A

T
okun ynndedir.
ekildeki a vektrnn yn O
O' dan A' ya yneliktir
S
U
veya
dou ynndedir.
M
.
R

(2-2)

M
I
IR

A noktasndan B noktasna hareket eden bir cismin yer

yer-deitirme
deitirme
vektr A noktasndan B noktasna izilen bir okla gsterilir.

D
L
I
Y
Okun yn ise yer-deitirmenin yn ile
ilgilidir.
A
L
Y
ekilde A dan B ye, A' den B' ne
ve A'' nden B'' ne izilen
E
L ayndr.
vektrlerin byklkleri ve ynleri
.
R
D
Vektrler, byklkleri
ve dorultular deitirilmeden
e
v
istenildii gibi kaydrlabilir.
T
A
L
Kitaplarda
vektrler sembolik olarak iki ekilde gsterilir:
O
P
A (niceliin
zerine bir ok izilir)
a
F
A
T a (nicelik
S
( i lik koyu
k
yazlr)
l )
U
M
.

R
D
Vektrn bykl de a veya a biiminde sembolize edilir.
Ok n uzunluu
Okun
nl yer-deitirmenin
er deitirmenin bykl
b kl ile orantldr.
orantldr

(2-3)

Vektr ilemleri

Vektrlerin Eitlii
Bir Vektrn Negatifi

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
R
Vektrlerin ToplanmasD
e
v
Vektrlerin karlmas
T
A
L
O
Vektrn
P Bileenlerine Ayrlmas
A
F
Vektrn
Byklnn Bulunmas
A
ST Vektrn
V kt bi
bir eksenle
k l yapt
t ann bulunmas
b l
Vektrn Tanmas

R
D

U
.M

Vektrlerin bileenleri

cinsinden toplanmas
p
devam

(2-4)

Vektr ilemleri
Vektrlerin arplmas:
1. Bir Vektrn Bir Skaler ile arplmasA

.
R

M
I
IR

D
L
YI

L
Y
2. ki Vektrn Skaler (dot veya nokta
arpm) arplmas
E
L
.
R
3 ki Vektrn Vektrel arplmas
3.
D
e
v
T
A Blnmesi
L
Vektrlerin Skalere
O
P
VEKTRAVEKTRE BLNMEZ !!!
F
A
T
S
U
M
(2-5)

Vektrlerde Geometrik Toplama :

M
I
IR

L
YI
s aA b
L
Y
LE

R.
b vektrnn
kt bbalang
l
noktas
kt Da vektrnn
kt

e
v
ucuna gelecek ekilde b Tvektr kaydrlr.

L
a vektrnn balang
noktasndan b vektrnn
O
P

u noktasna
k
izilen
iAil vektr
k s vektrdr.
k
d
F
A
T

R
D

S
vektr
ki
arasndaki a olmak zere, s vektrnn bykl,
U
. Ms =a +b +2abcos
2

ile verilir (kosins teoremi).

(2-6)

Vektrlerde Geometrik Toplama :

M
I
IRB

A
R=A+B=?

S
U
.M

A
T

A
F
C

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

R=A+B

D
L
YI

R=A+B+C+D=?

B
A

R=A+B+C+D
R
A+B+C+D

R
D

(2-7)

Vektrel top
toplama
lama ileminin
"deime zellii" vardr:

a b b a

b vektrnn negatifi (-b ), ve

T
A
b vektr ile ayn byklkte
L
O
fakat ters yndedir.P

S
U
.M

M
I
IR

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

A
F

A
T

R
D

(2-8)

rnek : Kuzeye
y doru
yynelmi 20 km' lik bir vektr ile 60o
M
I
kuzey-batya doru ynelmi 35 km' lik vektrn bilekesini bulunuz.
IR

D
L
YI

ki vektr arasndaki a 60 o ' dir.

A
L
Y
Kosins teoremine gre bileke vektrn bykl,
E
s a 2 +b 2 +2abcos

e
v
T

L
.
R
D

o
A
20
+
35
+2
20
35
cos
60
L
2

= 48.2
48 2 km

A
T

A
F

O
P

sin
i Usin
iS
b
35

sin sin
sin(120 ) 0.629
48.2
bM s
s
.
R
38.9o
D
(2-9)

Vektrlerde Geometrik karma:

M
I
IR

d a b

D
L
YI

A
L
d a b a b Y
biiminde yazlabilir.
yazlabilir

L
.
R

b vektrnden
b vektr bulunur ve a vektr
e

A
F

A
T

v
ile toplanr.
pT
A
L
O
P

Not: U
N
VSk l i bileenleri
Vektrleri
bil
l i vastasyla
l toplamak
l
k veya karmak
k
k
mmkndr.
Uygulamada bu yntem ok daha kullanl ve kolaydr.
.M

R
D

(2-10)

Vektrlerde Geometrik karma:

-B

A
R=A-B=?

S
U
.M

A
T

A
F

O
P

LA

e
v
T

A
L
Y
LE

R=A-B

.
R
D

R=A-B+C=?
R
AB C ?

M
I
IR B

D
L
AYI

R=A-B+C
A
C
-B

R
D

(2-11)

Vektrn bileenleri ve bir eksenle yapt a:

Bir
i vektrn
k
bi
bir eksen
k
ynndeki
d ki bil
bileeni,
i vektrn
k
o eksen
k IM
R

I
ax , a vektrnn xD- ekseni
zerindeki izdmdr. rnein
L
I
Y
zerindeki izdmdr. Vektrn ax bileeni, balang
ve u
A
L
noktalarndan x - eksenine izilen dikmeler
mesafedir
Yaras mesafedir.

L
.
a vektrnn x- ve y-bileenleri
R
D
ax a cos ve
e ay a sin .

v
eitlikleri ileTverilir.
A
L
a O
ve a bileenleri biliniyorsa, vektrn bykl
P
x

R
D

S
U
.M

A
T

A
F ve srasyla x ve y ekseni ile yapt a bulunabilir.
ABC di
dikk geninden:
2
x

a a a

2
y

olarak bulunur.

ve tan x

ay
ax

; tan y

ax
ay
(2-12)

Birim vektrler :

M
I
IR

Herhangi bir dorultuda,

dorultuda bykl "1"
1 olan vektre "birim vektr " denir.
denir

Birimsizdir ve sadece sadece yn gstermek

amacyla kullanlr.

A
L
x, y ve z - eksenleri ynndeki birim vektrler,
vektrler
Y
E
L

srasyla, i , j ve k ile gsterilirler.

.
R
D
e
v
Tm vektrler birim vektrler cinsinden yazlabilir.
T

ekildeki vektrler: a aLi a j ; b b i b j

O
P

A
birim vektrler:
a ve b ynndeki
F

A
a T b
a = ; S
b=
ile verilir.
verilir
U
a
b

.
RBu durumda a ve b vektrleri,,
x

a aa ; b bb biiminde de yazlabilir.

D
L
YI

(2-13)

Bileenleri Yardmyla Vektrlerin Toplanmas:

M
I
IR

a a x i a y j
YI
r a
b ?

A
L
b bx i by j
Y
. LE
rR ax bx i a y by j

D
e

v
T

Bileenleri Yardmyla A
Vektrlerin karlmas:

.
R

OL

aP ax i a y j
A
d a b ?

F
A
i b j
b

b
T
x
y

S
i a b j
U
d

x
x
y
y
M
(2-14)

rnek : Bir cisim ardk yer-deitirme yapyor. Bunlar srasyla,

M
I

cm
d1 = 15i + 30j+12k cm, d 2 = 23i 14 j 5k cm ve d3 = 13i
+
15j
R
I

D
L
olduuna
ld
gre,
toplam
t l yer-deitirme
d i ti
vektrnn
kt bileenlerini
bil I l i i ve
Y
A
bykln bulunuz.
L
Y
E

L
.
R d1 d 2 d3 15 23 13 i + 30
14 +15 j + 12 5 k
R
D

e
= 25i + 31j + 7k cm
v
T
A
L
O
Rx 25 cm ; RP
y 31 cm ; Rz 7 cm
A
F
A
T
S
2
2
2
U
2
2
2
RM
Rx + Ry + Rz 25 31 7 40.4 cm
.
R
D

(2-15)

rnek: A ehri B ehrinin 46 km bat ve 35 km gneyinde yer

almaktadr Bu iki ehir arasndaki en ksa mesafenin bykln
almaktadr.
ve ynn bulunuz.

M
I
IR

D
L
I
Y
46
km
A
L
Y

R 46i 35 j

R = 57.8 km

e
v
T

A
L
O
P km

35
tan AFA

46
km
T
S
U
. M = 37.30

R
D

35 km

R (46 km) 2 (35 km) 2 . L

R=?
A

R
D

(2-16)

rnek: Bir erkek ocuu bir kza, ekildeki gibi, 240 N luk bir kuvvet
uygulamaktadr. Kzn kolu yatayla 28 a yaptna gre bu kuvvetin
bileenlerini bulunuz.

M
I
IR

D
L
I
Y
F = 240
N
A
L
Y
E F

L
O

T
A

A
F

ve

FLy
.
R
D

A
F = -|(240
|( S
N)T
) cos 28 | = - 240*0.88= -212 N
U
M
.
F = +|(240
|(
N)) sin 28 | =240*0.47= +113 N
R
D
x

280

Fy

Fx

Birim vektrler cinsinden

F 212 N i 113 N j
(2-17)

rnek: Bir kaplumbaa aada verilen ardk yerdeitirme ve

yer deitirmelerin

yyatayla
y yyapt
p a
verilmitir.
Kaplumbaann
p

bu y
toplam yer deitirme vektr R nin bykln ve ynn
bulunuz.
C=0
0.5
5m
A = 5 m, 00
R

M
I
IR

D
L
YI

B = 2.1 m, 200
C = 0.5
0 5 m,
m 900
cos 200= 0.94
0 94

A
L
O

e
v
T

A
L
B=2
2.1
1m
Y
20
LE
.
R
DA = 5 m

sin 200= 0
0.34
34

Vektr

A=5 m

0
A
T

A
F0

X-bileeni
P ((i))
+5m

B=2.1m
B
2U
1S 200 +(2.1
(2 1 m)) cos 200

M
.
RC=0.5 m

900

Rx = Ax+Bx+Cx

Y-bileeni

(j)
0
+(2.1
(2 1 m)) sin
i 200
+ 0.5 m
Ry = Ay+By+Cy

(2-18)

rnek devam: Verilen

vektrn toplamn
p
bulunuz.
A = 5 m,00; B = 2.1 m, 200; C = 0.5 m, 900R
. IM

I
D

x-bileeni (i)
Ax = + 5.00
5 00 m
Bx = +1.97
9 m
Cx = 0

A
L
O

A = 5.00 i +

R
D

S
U
.M

e
v
T

L
I
y-bileeni (j) Y
A
L
Ay = 0EY
L
.
BR
0 8m
y = +0.718
D
Cy = + 0.50 m

0j

A
T

A
FB = 1.97 i + 0.718 j
C=

0i+ 0
0.50
50 j

R=

6
6.97
97 i + 1
1.22
22 j
(2-19)

Bi Vektrn
Bir
V k Bir
Bi Skalerle
Sk l l arpm

M
I
IR

D
L

I
s bir skaler nicelik ve a ' da bir vektr olmakYzere,

L
bunlarn arpm b sa ile verilen yeni
bir vektrdr.
vektrdr
Y
E
L
.
B yenii vektrn
Bu
k bykl
b klD
bR
= s | a | il
ile verilir.
ili

ve
s 0 ise, b vektr aTile ayn yndedir.

A
L
s 0 ise, b vektr
a ile ters yndedir.
O
P
A

A
rnek
: F ma
T
S
U
.M

R
D

(2-20)

ki Vektrn Skaler
arpm
p
:

M
I
IR

D
L
ki vektrn
kt skaler
k l arpm, "dot
"d t veya nokta" arpm Iolarak
l k da
d bili
bilinir.
i
Y

L
a ve b vektrlerinin skaler arpm a b =abYcos ifadesi ile verilir
verilir.
E
L
.
R
D
e
v
rnek:
T
A

L
O
W Fx
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R

(2-21)

Bileenleri Cinsinden Skaler arpm :

a b = a x i a y j a z k bx i by j bz k

i j k olduundan,

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
I
Y

i i j j k k 1
A
L
i j j i 0

P a b axbx a yby az bz bulunur.

bulunur
A
i k k i F
0

A
T

S
j k k j 0
U

M
.
R

(2-22)

rnek : A = 2i + 3jj + k ve B = 4i + 2jj k vektrleri arasndaki

M
I
ay bulunuz.
IR

D
L
I iki
Bu soruda, iki vektr arasndaki ay bulmak iin vektrlerin
Y
farkl yolla skaler arpm ileminden yararlanacaz.
ki sonucu
A
L
birletirerek aya geeceiz
geeceiz.
Y
E
L
.
R

I. Yol : A B ABcos = (2) e
(3)D (1) (4) (2) (1) cos
v
T
= 14 21

cos
cos
A
L
O

P
II Y
II.
Yoll : A B AAB A B A B (2)(4) (3)(2) (1)(1) 3
F
A
T
S

U
A B
3
3
M
cos
=

0.175 = 100
.
R
AB
2

14 21

294

(2-23)

rnek : A ve B vektrlerinin byklkleri ayn ve 5 birimdir.

M
I

A+ B = 6i olduuna gre, bu iki vektr arasndaki ay

Rbulunuz.
I
D

2
2
L
Kosins teoremine gre: A+B A + B + 2 AY
IB cos ' dr.

A
L
6 5 + 5 +Y
2 5 5 cos
E
Buna gre,
L
.
(6 0) (5) (5)
(6.0)
14 R
cos
D 0.28 106.3 bulunur.
e50
2(5)(5)
v
T

LA
rnek : A 6i 8j O
; B 8i + 3j ve C 26i +19j vektrleri veriliyor.
AP
aA+bB+C =F0 eitliini salayan a ve b saylarn hesaplaynz.
TA
+ ( 8a 3b 19)j 0
S
aA+bB
A+bB
+C

(6
a

8
b+
26)i
U
M 6a 8b 26
.

R
2

b l
a 5 ve b 7 bulunur.
8a 3b 19

(2-24)

Vektrel arpma:

R c a b
a ve b vektrleri arasndaki vektrel arpma ilemi,
I
D

L
I
ile verilen yeni bir vektr oluturur. c vektrnn
bykl
Y

A olutur
L
c ab sin ile verilir ve a ile b vektrlerinin
duu
Y
dzleme diktir. Yn "sa-el-ku
LEral" ile belirlenir:
.
R
D

Vektrel arpm,e"cross" arpm olarak da bilinir.

v
T

.
R

A
Sa el kural:
L
O

i. a ve bPvektrlerinin balang noktalarn birletiriniz.

FA
iiA
. a vektrn parmak ularnz onun ynn gsterecek
T ekilde
S
kild sa avu iine
i i yatrnz.
t
U
M iii. a vektrn kk a ynnde b ' nin zerine sprnz.

iv. Ba parmanz c vektrnn ynn verir.

(2-25)

Sa el kural:

M
I
IR

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

(2-26)

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
R
D

.
R

e c a xb
Vektrel arpmn zellikleri:
v
T
1 c abb sin
1.
i
A
L

O
2. a ve b birbirine
y antiparalel
p
ise c 0'dr.
P pparalel veya
FA

3. c Aa

dzleme diktir.
T c vektr a ve b ' nin bulunduu
S
4.
c b
U

M
5. c ( b x a ) vektrel arpmda deime zellii yoktur.
(2-27)

Bileenleri Cinsinden Vektrel arpma :

a b a x i a y j a z k b x i by j bz k

M
I
IR

ILD

A
L
Y
E
olduundan

L
.
k i j ; i k j
R
D
j k i ; k j i
ve
T

a b a y bz az byLAi az bx ax bz j ax by a y bx k
O
P

A
Not : a b, aadaki determinant yolu ile de belirlenebilir.
F
A
T
i j k
S



U
a b ax a y az
; Not : a b b a
M
.
i i j j k k 0
i j k ; j i k

R
D

bx

by

bz

(2-28)

B = 4i + 2j k ve C 5i 2j vektrleri verilsin.
rnek : A = 2i + 3j + k,



M
I
a ) A B = ? , b) C (A+B) C A+C B olduunu gsteriniz.
R
a )

b )

I
D

i j k

A B 2 3 1 = 5i 2j +16k
4 2 1

e
v
T

i
j k

C (A+ B ) 5 2 0 = 21k
2 5 0

A
F

A
L
O

.
R
D

i j k

C A 5 2 0 = 2i 5j +19k ve C B
2 3 1

S
U
.M

R
D

A
T

A
L
Y
LE

L
I
Y

i
j k
5 2 0 = 2i + 5j + 2k
4 2 1

C A C B = 2i 5j +19k 2i + 5j + 2k 21k C (A+B)

(2-29)

M
I
IR

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

(2-30)

M
I
IR

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

(2-31)

M
I
IR

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

R
D

(2-32)

M
I
IR

R
D

S
U
.M

A
T

A
F

A
L
O

e
v
T

.
R
D

A
L
Y
LE

D
L
YI

=0
cos
(2-33)

BLM-3
Bir Doru Boyunca Hareket

M
I
IR

D
L
B blmde,
Bu
bl d cisimlerin
i i l i bir
bi doru
d boyunca
b
h k ti i inceleyeceiz.
hareketini
i I l
i
Y
Aadaki fiziksel nicelikleri ayrntl bir ekilde tanmlayacaz.
A
L
Y
Konum ve Yer-deitirme
E
L
.
Ortalama Hz
R
D
Ortalama Srat
e
v
Anlk Hz
T
Ortalama
O
ve Anlk
ALA vme
O
Pherhangi bir andaki hz ve konumu
Sabit ivmeli hareket iin,
iin
A
F
veren bantlar treteceiz.
A
T
S
Ayrca, yer yzeyine
yakn noktalarda yerekimi etkisi altnda cisimlerin
U
hareketini M
inceleyeceiz.
.
R
D olarak da, ivmenin sabit olmad durumlarda, cismin hareketini eri
Son
altndaki alann hesaplanmas yntemiyle inceleyeceiz.

(3-1)

M
I
IR

Kinematik,
Ki
tik cisimlerin
i i l i hareketini
h k ti i inceleyen
i l
mekaniin
k ii bir
bi alt
lt daldr.
d ld
Bir cismin konumu zamanla deiiyorsa o cisim hareketlidir deriz.

D
L
I
Y
Hareketli cisimlerin noktasal paracklardan olutuunu ve hepsinin de
A
ayn
y ekilde hareket ettiini
kabul edeceiz.

L
Y
E
L
Bu blmde, harekete neyin sebep olduuyla. ilgilenmeyeceiz.
R
D
x-ekseni boyuncae hareket eden bir cisim dnelim.
v
Herhangi birTt annda, orijine gre cismin konumu x(t) ile
tanmlanr.Ax-ekseninin hangi tarafnda bulunduuna gre,
L
cismin
koordinat
negatif veya pozitif olabilir.
O
P
A
KONUM: Bir cismin yerinin bir referansa gre
F
A
belirlenmesidir.
T
S
U
Bir cismin konum vektr, bulunduu koordinat
M
sisteminin orijininden cismin bulunduu noktaya izilen
.
R
vektrdr.
kt d
D

(3-2)

Not: Yer-deitirme ile gidilen toplam yol ayn ey deildir !!

M
I
IR

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

(3-3)

Yer deitirme
50 m

.
R

A
L
O

M
I
IR

Yol=100 m

v
T

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

rnek: x1 5 m konumundan pozitif ynde x2 200 m konumuna

giden ve oradan tekrar balangtaki konumuna dnen bir cisim
d li
dnelim.

S
U

A
T

A
F

Cisim toplam olarak 390 m yol ald halde,

M
.

x 0 dr.
Ryyer-deitirmesi

(3-4)

Yer-deitirme Vektr: Bir cisim x1 konumundan x2 konumuna

M
I
IR

hareket etmise, konumundaki deiim yer

yer-deitirme
deitirme ile tanmlanr.

x2 x1

yer deitirme
son konum

ilk konum

SI sisteminde birimi (m)

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

rnein,

i ilk konumu
k
x1 5 m ve son konumu
k
x2 12 m olan
l bir
bi cismin
i i yerdeitirmesi x 125 7 m olacaktr. x in pozitif olmas, yer
+x yynnde olduunu

ggsterir.
deitirmenin

v
T

A
L
O
Cisim x 5 m konumundan
x 1 m konumuna hareket etseydi, yerP
d i ti
deitirme
15
x
1 5A 4 m olurdu.
l d x
in
i negatif
tif olmas,
l
yerF olduunu gsterir.
deitirmenin x A
ynnde
T
S
U
Yer-deitirme,
hem bykl hem de yn olan vektrel bir niceliktir.
M
.
R
T
Tek
k boyuttaki
b
tt ki hareketi
h k ti incelediimiz
i l dii i bu
b blmde,
bl d yer-deitirme
d i ti
yn

Dolarak
x in iaretini kullanacaz.
1

(3-5)

Konum-zaman Grafii ve Ortalama Hz:

M
I
Bir cismin hareketini tanmlamann bir yolu, cismin konumunu zamana
R
I
bal
olarak izmektir.
D
L
YI
Herhangi bir t an ile t an arasnda, canlnn x konumundanAx konumuna ne
L kti
k d hzl
kadar
h l gittii
ittii konusunda
k
d ortalama
t l
h bize
hz
bi bir
bi fikir
fiki Y
verecektir.
E
L
.
Konum-zaman ggrafiinde

((t , x ) noktasndan ((t R

, x ) noktasna izilen dorunun

D
eimi, cismin t ve t aralndaki v hzna eittir.
e
v
AT

Lx2 x1 x
vortO

ortalama hz
P t2 t1 t
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D
1

ort

(3-6)

M
I
IR

Hareket ve konum-zaman
konum zaman grafii
x

Cismin hareketini tanmlaynz.

Ci i duruyor.
Cisim
d

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Duran bir cismin konum-zamana grafii.

(3-7)

M
I
IR

Hareket ve konum-zaman
konum zaman grafii
x

A
L
O

v
T

P
Ci i hareketini
Cismin
h k ti i tanmlaynz.
t Al
F hzla gidiyor.
Cisim +x ynndeA
sabit
T
S
U
M
.
R
D

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Deien bir hzla hareket eden

bir canlnn konum-zaman
grafii
(3-8)

M
I
IR

Hareket ve konum zaman grafii

x (m)

A
F

vort T
xA
/ t

S
U

M
.
R

A
L
O
t

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

Bir cismin konum-zaman grafii

ggrafiktee verilmitir.
ve
. Bu
u ccismin
s
ortalama hz hesaplaynz.
vort = x/ t=2.0/6.0=1/3
t=2 0/6 0=1/3 m/s
(3-9)

rnek: ekilde bir cismin t1 = 1 s ve t2 = 4 s anlarndaki konumlar

x1 = 4 m ve x2 = 2 mdir.
Cismin ortalama hzn bulalm.
bulalm

v
T

D
e

x2 x1 2 (4) 6 m
vort

2 m/s
t2 t1
4 1
3s

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

(3-10)

Ortalama Srat (vsrat_ort):

vsrat_ort

toplam yol

M
I
Ortalama srat, t zaman aralnda alnan toplam yol cinsinden tarif edilir.IR
D
Ortalam srat ortalama hzn bykl deildir.
L
YI
A
L
rnek : ekildeki otomobilin,
otomobilin A ve F
Y
E
noktalar arasndaki, ortalama hzn
L
.
ve sratini hesaplaynz ( t = 0 ve
R
D
=
30
m
;
=
50
s
ve
=
53
m).
x
t
x

e
v
T
x x
53 30
A

v
L
50 0 O
t t
P
83
A
1.66
m/s
F
50 A
T
S
x x x
22+52+53
U
v M

50
50
.
R
D 127 2.54 m/s
A

ort

F
F

AB

srat_ort

50

BD

DF

(3-11)

rnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin

M
I
IR

konum-zaman grafii yanda verilmitir.

Cismin 0 2 s ; 0 4 s ; 0 7 s ; 0 8 s
aralklarnda ortalama hzn bulunuz.
0 8 s aralnda

cismin hz-zaman graf

g iini
iziniz.

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Konum-zaman grafiinden;
10 0
50
vort(0-2)
5 m/s
; vort(0-4)
1.25 m/s
20
40
5 0
00
vort(0-7)
0.714 m/s ; vort(0-8)
0
70
80
v

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

dx
10 0
5 10
v(0-2)
5 m/s ; v(2-4)
2.5 m/s
dt
20
42
55
5 5
v(4-5)
0
; v(5-7)
5 m/s
54
75
0 (5)
v(7-8)
5 m/s
87

S
U

M
.
R

(3-12)

Anlk Hz:

M
I
IR

Ortalama
O
t l
h bir
hz,
bi cismin
i i t1 ve t2 zaman aralnda
l d
ne kadar hzl olduu bilgisini ierir. Herhangi bir
t annda cismin ne kadar hzl olduu bilgisi anlk
anlk
hz tanmyla verilir.

D
L
YI

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
Y
E hzn t 0
Anlk hz, ortalama
L
.
durumundakiRlimitidir.
D
e
x dx
v
v

lim

T
t 0 t dt
A

L
O

PBu
B

tanmdan
d
anlk
l k hz,
h
cismin
i i x konumunun
k
zamana gre birinci trevidir.

Yani, konum-zaman grafiinin herhangi bir

andaki eimidir.

D
Anlk srat anlk hzn bykldr.

(3-13)

rnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin konumu

x(t ) 4t +2t 2

M
I
IR

D
L
YI

ifadesine gre deimektedir (t saniye, x metre cinsindendir).

A
L
a ) 0 1 s ve 1 3 s aralklarnda cismin ortalama hzn
a
bulunuz
bulunuz.
Y
E
L
.
R
b ) t 2.5
2 5 s anndaki
d ki hzn
h
bbulunuz.
l
D
e
v
T
A
4 2 0
dx

L
b ) v(t )
4 + 4t m/s
a) v

O
2 m/s
dt
P
1 0
A
F
A
v((2.5)) 4 + 4(2.5)
( ) 6 m/s
S
12T 18 4 2

v
U
4 m/s
3 1
M
.
R
D
ort(0-1)

ort(1-3)

(3-14)

Ortalama vme:

M
I
IR

t1 ve t2 anlar
l arasndaki
d ki ortalama
t l
iivme:

v2 v1 v
aort

t2 t1 t
Anlk vme:

D
e

.
R

m// s

A
L
Y
LE

D
L
YI

Anlk ivme, ortalama ivmenin t0

durumundaki limitidir ve herhangi bir t annda
hzn ne kadar hzl deitiini gsterir.
gsterir

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

v dv
dv d dx d 2 x
a lim

; a
2
t 0 t
dt
dt dt dt dt

Bu tanmdan
B
t
d anlk
l k ivme,
i
cismin
i i hznn
h
zamana
gre birinci trevidir. Yani, hz-zaman grafiinin
g bir andaki eimidir.

herhangi
(3-15)

Sabit vmeli Hareket :

t 00'da
da cismin hz v0 ve konumu x0 olsun
olsun.

M
I
IR

D
L
YI

A
dv
L
a dv
d adt
dt ddv adt
dt a dt vE(tY
) v0 att
dt
L
0
0
v0
v

.
R

(E
(E-1)
1)

D
e x

t
t
v
dx
v
dx vdt v0 atATdt dx v0 dt a tdt
dt
L
0
0
x
O
P
1 2
A
x(t ) x0 Av0Ft at
(E-2)
2
T
S
U
M
Bu iki. eitlikten
t yok edilirse: v 2 v02 2a x x0 (E-3)
R
D
0

(3-16)

Konum x(t ), hz v(t ) ve ivmenin a(t ) zamanla deiimleri :

S
U

M
.
R

A
T

A
F

M
I
R bir
Konum-zaman grafii, deyi x x0 da kesen
I
D
L
paraboldr.
paraboldr
YI
A
1 2
L
x x0 v0t att
Y
E
2
L
.
R
D
Hz-zaman grafii,
deyi v v0 da kesen ve
e
v
eimi

ivmeye
y
((a)) eit
bir dorudur.

T
A
L
O
P v v0 at
Burada ivme (a) sabittir.

(3-17)

Sabit vmeli Hareket Denklemleri :

v vL0D
a YI
A t

1. v v0 at
1 2
2 x x0 v0t at
2.
2

3. v v 2a ( x x0 )
2

2
0

S
U

M
.
R

A
T

A
F

M
I
IR

ve D

.
R

L
Y
LE

L
O

T
A

1
4. x x0 vort t (v0 v)t
2

(3-18)

rnek : x-ekseni boyunca

y
ilerleyen
y bir src, t 10 s iinde

hzn dzgn
g

M
I
IR

olarak 10 m/s' den 30 m/s' ye karyor.

D
a) Srcnn ivmesini bulunuz.
bulunuz
L
I
Y
b) Bu ivmelenme srecinin ilk yarsnda otomobil ne kadar
A yol alr?

L
Y
c) Bu ivmelenme srecinde otomobil ne kadar yolE
alr?
L
.
R
D
30 10
2
e
a ) aort
2 m/s
v
10 0
T
A
L
1 PO
1
b ) x x x v t at 10 (5) (2) (5) 75 m
A
2
2
F
A
T
S
1
1
U
c ) x x x v t at 10 10 (2) (10) 200 m
M
2
2
.
R
D
2

(3-19)

rnek : Durgun halden harekete balayan bir cismin

ivme-zaman grafii yanda verilmitir.
a ) t 10 s ve t 20 s anlarnda cismin hz nedir?

M
I
IR

D
L
YI

b ) lk 20 s iinde cisim ne kadar yol almtr?

A
L
Y
a) t 0 10 s a 2 m/s v v at v 20 m/s
E
L
10-15 s aralnda a 0 olduundan hz sabittir. ve 20 m/s' dir.
R
D
e hz 20 m/s' dir.
15-20 s aralnda a 3 m/s vevilk
T
v v at v 20 A(3)) ((5)) 5 m/s
/
L
O
(20) (0)
b) 0-10
0 10 s aralnda: v v P 2a x x x =
=100 m
A
2(2)
F
A
10-15 s aralnda:
a 0 ve v 20 m/s x =20 (5)=100 m
T
S
U
(5) (20)
M
15-20
s aralnda: v v 2a x x x =
= 62.5 m
.
2 (3))
R
Dx x x x 262.5 m
2

2
0

2
0

(3-20)

Serbest Dme:

M
I
IR

Dnya yzeyinin yaknlarnda tm cisimler bykl 9.8 m/s2 ve yn

dnyann merkezine doru olan bir ivmenin etkisinde hareket ederler.
Serbest dmede cisimlerin ivmesi sembolik olarak g ile gsterilir.

D
L
YI

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
Y
y-ekseni deyde ve yukar
ynde alnrsa,
E
L ivmesi a = g olur.
serbest dmede cismin
.
R
D
e
v
vA
vT0 gt
(E 1)
(E-1)
L
O
P y y0 v0t 1 gt 2
(E-2)
2
v2 v02 2g y yo

(E
(E-3)
3)

(3-21)

rnek : 50 m yksekliinde bir binann tepesinden bir ta dey

M
I
IR

d lt d yukar
dorultuda
k ddoru
20 m/s
/ hhzla
l ffrlatlyor.
l tl
(g 10 m / s 2 )
a ) Ta maksimum ykseklie ne kadar zamanda kar?

D
L
YI

b) Bu nokta yerden ne kadar yksektedir?

c) Ta frlatld seviyeye ne kadar zamanda gelir? Bu noktada hz ne olur?
d ) t 5 s annda tan hz ve konumu nedir?

.
R

A
L
Y
LE

a ) M
Maksimum
ki
ykseklikte
k klikt cismin
i i hhz sfrdr:
Df d v v0 gtt t 2 s

e
v
b ) v v 2 g y y y yT 20 m h 70 m
A
L
O
1
1
2 (20)
P
c ) y y 0 v t gt
g t (v gt
g )0t
4s
2 A
2
10
F
A
v v gt 20
10 (4) 20 m/s
T
S
U
d ) v v gt
20 10 (5) 30 m/s
M
.
v v
900 400
R
Dy 50 2 (10) 20 25 m y 25 m
2

2
0

2
0

(3-22)

rnek : Bir helikopterin yerden ykseklii y 3t 2 ile veriliyor. Burada

t saniye
y ve y metre cinsindendir. t 2 s annda helikopterden
p
bir paket
p
M
I
serbest braklyor.
IR

a) P
Paket
k t ne kkadar
d zamanda
d yere ular
l
(g 10 m / s )?
b) Paket yere ulat anda hznn bykl ka m/s'dir?
LA
2

c) Paketin ivmesi iin ne syleyebilisriniz?

.
R

D
e

Y
LE

D
L
YI

dyy
a ) v
6t paket
k t serbest
b t brakld
b k ld andaki
d ki hhz v0 12 m/s
/
dt
ve y
yerden yykseklii
y0 12 m' dir.

v
T

A
L
1 2
12 384
2
y y0 v0t gt O
3.16 s
0 12 12t 5t t
P
2
10
A
Fzamana bal fonksiyonu: v(t ) 12 gt
b ) Paketin hznn
A
T 3 16 19
v 12 S
10 3.16
19.66 m/s
U
M

dv
.
c )R
Paketin ivmesi a
g 10 m/s
D
dt

dir ve sabittir.
sabittir
(3-23)

Duran bir cismin

M
I
konum-zaman, hz-zaman, ivme-zaman grafikleri:
IR

v
t

A
Konum-zaman
o u
aSaT
U
M
.
R
D

A
F

A
L
O

v
T

.
R

D
e

Hz-zaman
Hz
zaman

A
L
Y
LE a

D
L
YI

t
vme-zaman

(3-24)

Sabit hzla hareket eden bir cismin

M
I
konum-zaman, hz-zaman, ivme-zaman grafikleri:
IR

v
t

A
Konum-zaman
o u
aST
a
U
M
.
R
D

A
F

A
L
O

v
T

.
R

D
e

Hz-zaman
Hz
zaman

A
L
Y
LE a

D
L
YI

t
vme-zaman
vme
zaman

(3-25)

Sabit ivme ile hareket eden bir cismin

M
I
konum-zaman, hz-zaman, ivme-zaman grafikleri:
IR

v
t

S
U

A
T

Konum-zaman

M
.
R

A
F

A
L
O

v
T

.
R

D
e

Hz-zaman

A
L
Y
LE a

D
L
YI

t
vme zaman
vme-zaman

(3-26)

vmenin Sabit Olmad Durum :

M
I
IR

Cismin
Ci
i ivmesi
i
i sabit
bit deilse,
d il cismin
i i hzn
h
v (t ) ve kkonumunu x (t )
integrasyon yoluyla bulabiliriz.

D
L
YI

A
L
d
dv
a
dv adt dv adt v v adt vEYv adt
L
dt
.
R
D
e
v
kalan alan
adt a(t) t grafiinde eri altnda
T
A
L
O
P
A
F
dx
A
v
dx vdt
dx vdt
T
dt
S
U
M
.
x R
D x vdt x x vdt vdt v(t) t grafiinde eri altnda alan
ntegrasyon analitik olarak veya grafik yaklam ile yaplr.
v1

t1

t1

v0

t0

t1

t0

t0

t1

t0

x1

t1

x0

t0

t1

t0

t1

t1

t0

to

(3-27)

x (t )), v (t ) ve a (t ) arasndaki iliki:

x (t )

Trev

ntegral

v (t )

v
T

D
e

A
L
Y
Trev
E
L
.
R

M
I
IR

D
L
YI

ntegral

a ((t )

A
L

O
t

dx A P
x (t ) x0 v(t)
(t)dt
v F
0
A
dt
T
S

U
t
M

dv

.
v (t) v 0 a ( t ) d t
R a
dt

(3-28)

BLM-44
BLM
ki ve Boyutta Hareket

M
I
IR

D
L
I
Y
Bu blmde, tek boyut kstlamas olmadan, bir dzlemde
ve uzayda
A
cisimlerin hareketini incelemeye devam edeceiz.
edeceiz YL
E
L
.
D l d harekete
Dzlemde
h k t rnek
k olarak
l k eik
ikDR
at
t ve dzgn
d dairesel
d i
l
e
hareket ayrntl bir ekilde incelenecektir.
v
T
A
L
O
P gre sabit hzla hareket eden referans
Son olarak da,
da birbirlerine
A
sistemlerine gre A
birFcismin hareketi incelenecektir. (Bal hareket)
T
S
U
M
.
R
D

(4-1)

Konum Vektr
M

I
Bir paracn konum vektr r , bulunduu koordinat sisteminin
IR

merkezinden paracn bulunduu noktaya izilen vektrdr.

vektrdr
IL

.
R

A
L
Y
LE

rnek : ekilde P noktasnda bulunan cismin konum vektr

LA

M
.
R

S
U

A
T

A
F

O
P

v
T

D
e

r xi yj zk

r 3i 2j 5k (m)

(4-2)

Yer-deitirme Vektr

M
I
IR

r1 konumundan r2 konumuna hareket eden bir cismin yer-deitirme vektr,

r r2 r1 biiminde tanmlanr. r1 ve r2 konum vektrleri bileenleri cinsinden

r x i y j z k ve r x i y j z k biiminde ifade edilirse, yer-deitirme

1

vektr
kt de
d bileenleri
bil
l i cinsinden
i i d

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

r x2 x1 i y2 y1 j z2 z1 k xi yj zk
olur.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

x x2 x1
y y2 y1
z z2 z1

(4-3)

Ortalama ve Anlk Hz

M
I
IR

Blm 3 de tanmland gibi,

Yer-deitirme
Ortalama Hz =
biiminde verilir.
Zaman

r xi yj zk x y z
vort
j k

i
t
t
t
t
t

v
T

S
U

M
.
R

A
T

A
F

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

A
L
O Anlk hz ise, ortalama hzn

t 0

d
durumundaki
d ki li
limitidir.
itidi

r dr
v lim

t 0 t
dt
(4-4)

t ' nin sfra gitmesi durumunda:

1. r2 vektr r1 vektr zerine doru kayar ve r 0 durumu gerekleir.

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

2.
vektr (yani vort ), "1" noktasnda yrngeye izilen teet ynndedir.
t

3. vort v
3

A
L
O

v
T

D
e

.
R

dx dy dz
d
j k
v
xi yj zk i
dt
dt
dt
dt

v v i v j v k
x

S
U

H bileenleri
Hz
bil
l i u eitliklerle
itlikl l verilir:
ili

dx
dy
dz
dr
vx ; vy ; vz
v
dt
dt
dt
dt

M
.
R

A
T

A
F

(4-5)

Ortalama ve Anlk vme

v2 v1 v RIM
Hzdaki deiim
I
Ortalama ivme
aort

Zaman
t
LtD

YI

A
L
Anlk ivme ise,
ise ortalama ivmenin t 0 durumundaki limiti
olarak tanmlanr :
Y

E
L
dv
dv

dv
v dv d

.
a lim
v i v j v k
i R j
k a i a j a k
t dt
d dt
d
ddt D ddt
dt
d
e
v
Not: vme vektrnn,
vektrnn hzdaki gibi
gibi, izlenilen
yrngeyle zel bir ilikisi yoktur.
yoktur
T
A
L
vme bileenleri u eitliklerle verilir:
O
P
A
F
A

T
dv y
dv
dv x
dv z
S
a
ax
; ay
; az
U
dt
dt
dt
dt
M
.
R
D
x

t 0

(4-6)

rnek : Bir cisim, ilk hz bileenleri v0 x 20 m/s ve v0 y 15 m/s olacak

M
I
IR

ekilde, t 0 annda orijinden harekete balyor. xy -dzleminde hareket

eden cismin ivme bileenleri de a x 4 m/s 2 ve a y 0 ' dr.
dr
a ) Cismin herhangi bir andaki hzn bulunuz.
b ) Ci
b
Cismin
i herhangi
h h i bir
bi andaki
d ki kkonumu nedir?
di ?

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

a ) vx v0 x ax t 20 4t m/s ; v y v0 y a y t 15 m/s

v 20 4t i 15j m/s
b ) t 0 x0 y0 0:

A
L
O

v
T

A
1F

x(t ) x v t A a t 20t 2t
T2

S
r 20t 2t i 15t j

U
1
y v t a t 15t
y (t )M

.
2
R
D
2

0x

0y

(4-7)

Eik At

M
I
IR

Bir cismin yer-ekimi kuvvetinin etkisi altnda dey dzlemdeki hareketi

eik
eik at
at hareketi olarak adlandrlr.

Cisim hareketine v0 ilk hzyla balar.

D
L
YI

A
L
lk hzn
h
yatay
t ve dey
d
bileenleri
bil
l i u ifadelere
if d l
sahiptir:
hi ti Y
E
L
.
R
D
e
v
v0x v0 cos0 ; v0 y v0 sinT0
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U
Eik at hareketi,
x-ekseni ve y-ekseni boyunca ayr ayr incelenecektir. Bu
M
.
iki hareket
birbirinden bamszdr. x-ekseni ynndeki hareketin ivmesi
R
sfr,
D y-ekseni ynndeki hareketin ivmesi ise a g dir.
(4-8)

Yatay
y Hareket : ax 0' dr ve x-ekseni ynndeki hz deimez.
vx v0 cos 0

(E-1)

ve

x x0 v0 cos 0 t

M
I
IR

(E-2)

D
L
Dey Hareket : a g' dir ve y-eksenindeki hareket serbest dmedir.
YI
A
L
1
v v sin gt (E-3) ve y y v sin t gt Y (E-4)
2E
L
.
E-3'
E
3 ten t bulunup E-4'
E 4 te kullanlrsa; v R
v sin 2 g y y

D
e
bants elde edilir.
v
T
A
L
Bu eitliklerdeki x ve y , cismin harekete
O
P
b l d noktann
balad
kt
kkoordinatlardr.
di tl d
A
F
A
T
ou problemde hareketin balad nokta
S
U
orijin olarak alnr (x 0 ; y 0).
M
.
R
D
y

2
y

(4-9)

Yrnge denklemi :
(E - 1) ; x v0 cos 0 t

vx v0 cos 0

M
I
IR

D
(E - 2)
L
I
Y

A
1 2
L
v y v0 sin 0 gt (E - 3) ; y v0 sin 0 Yt gt
(E - 4)
E 2
L
.
R
D
E-2' den t ekilip E-4' te kullanlrsa,
e
v
T
g
y tan x
xA
L
2 v cos O
P
A
bulunur ve bu eitlik
cismin izledii yrngenin denklemidir.
F
A
T
S
U
M
Yrnge
denklemi y = ax + bx formundadr ve bir parabol tanmlar.
.
R
D
2

(4-10)

v02 sin 2 0
Yatay Menzil ( R ) : R
g
Cismin harekete balad nokta ile yere dt nokta x -ekseni
ekseni
zerindeyse (y0 y 0), cismin yatayda ald yol (R ) menzil
olarak bilinir.
bilinir E-4
E-4' ten

v0 sin 0 t

.
R

A
L
Y
LE2v sin

1 2
1

gt 0 t v0 sin 0 gt 0 t
2
2

M
I
IR

D
L
YI

D
bulunur. t , cismin uu sresidir ve E-2ve[x v cos t ]' de
T
yerine konursa
A2v
L
v sin2
O
R
sin cos R =
bulunur.
P
g
g
A
F
A
Cisim yatayla 45 ' lik a yapacak ekilde atlrsa
T
t
S
A
O
v
U
R
=
maksimum
menzile
ular.
M
g
.
R
R
D
0

2
0

2
0

2
0

max

(4-11)

Maksimum Ykseklik (H):

v02 sin 2 0
H
2g
2g

v y v0 sin 0 gt

A noktasnda, v y L
0:
A

H y (t )

A
L
O

D
L
YI

Y
E
v
L
v sin .gt 0 t
R
D
e
v
T
0

M
I
IR

sin 0
g

v0 sin 0 1 v0 sin 0
1A 2
H v0 sin 0 t F gt v0 sin 0
g

A
2
g
2
g
T

S
U
2
v0 M
sin 2 0
H R.
2
D 2g

(4-12)

rnek : Bir ta, yksekli 45 m olan bir binann

M
I
IR

tepesinden yatayla 30o a yapacak ekilde

v0 20 m/s' lik ilk hzla frlatlyor.
a ) Ta, ne kadar srede yere der?
b) Ta, atld noktadan ne kadar uzakta yere der?
c) Ta, yere hangi hzla arpar?

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

1
a ) y y0 v0 y t gt 2 5t 2 20 sin(30)t 45 0 t 4.22 s
2

A
F

1 2
b ) x x0 v0 x t a x t x 20 cos(30)t 73 m
2

A
T

S
c ) v v U 20 cos(30) 17.3 m/s
M
.
v v gt 20 sin(30) (9.8) (4.22) 31.4 m/s
R
D
x

0x

0y

v 17.3i 31.4j m/s

(4-13)

rnek : Bir kurtarma ua yerden 100 m ykseklikte, 40 m/s yatay hzla giderken,
mahsur
h
kkalm
l
bi grubun
bir
b bbulunduu
l d noktaya
kt
yardm
d paketi
k ti ulatrmak
l t
k istiyor.
i ti

D
L
YI

a ) Paketin grubun bulunduu noktaya dmesi iin geen sre nedir?

b ) Hangi yatay
ata uzaklktan
aklktan braklmaldr?
c ) Paket hangi hzla yere arpar?

D
e

1 2
1
a ) y y 0 v0 y t gt 100 (9.8) t 2
2
2
t 4.52 s

v
T

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

A
L
1
O
b) x x v t a t x v t 40
(4.52) 181 m
2
P
A
F
c ) v v 40 m/sA
T
S
v v gt (9.8)
(9 8) (4.52)
(4 2) 44.3
44 3 m/s
/
U

M 44.3j m/s
v .40i
R
D
2

0x

0x

0y

0x

(4-14)

rnek : Bir kayak, ekildeki gibi 25 m/s' lik yatay bir hzla atlay yapyor

M
I
IR

ve rampann alt
lt ucuna dyor.
d
Rampann
R
eim
i as 35 o ' dir.
di
a ) Kayak ne kadar sre havada kalr?
b )R
b
Rampann uzunlu
l u ( d ) ne kkadardr?
d d ?

A
L
Y
1
E
a ) x v t 25t d cos(35) ; y gt 4.9t d sin(35)
L
.
2
R
4.9t
25 tan(35)
tan(35)
t
3.57e
s D
25t
4.9
v
T
A
L
25 (3.57)O
b) 25t d cos(35) d
P 109 m
cos(35)
A
F
A
T;
c ) v v 25S
m/s
v v M
gtU (9.8) (3.57) 35 m/s
R.
v 25i 35j m/s
/
D
c ) Kayak rampaya hangi hzla arpar?
2

D
L
YI

0x

0x

0y

(4-15)

Dzgn Dairesel Hareket:

Yarap r olan embersel bir yrngede sabit v
hzyla hareket eden cisim dzgn
dzgn dairesel
hareket
hareket yapyor denir. Yrngenin her
noktasnda cismin hznn bykl ayn fakat
yn
farkldr.
f kl d

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
Hzn deimesi ivmenin sfr olmad anlamna
gelir.
gelir.
R
D
e
Dzgn dairesel harekette ivme u vzellikleri
tar:
T
A emberin merkezi olan C
1. ember zerindeki her noktada
L
dorudur ve bu nedenle merkezcil
ivme olarak adlandrlr.
O
P
vFA
2. Bykl a A
bants ile verilir.
r
T
S
U
Cisim
bir tam turunu bir periyotluk srede (T) alr ve
M
.
R
D T 2 r ile ifade edilir.

noktasna

(4-16)

M
I
IR

v vx i v y j v sin i v cos j

P noktasnda konum, hz ve ivme :

yP r sin , xP rcos

y P xP
dv
=
v v i v j ; a
r r
dt

v
T

A
F

A
T

A
L
O

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

v dyP v dxP

i
j
r dt r dt

2
v2

v
v2
a cos i sin j ; a ax2 a y2
r
r
r

S
U

M
.
v / r sin
a
R
tan ivme, C' ye dorudur.
Dtan
2

ax

v 2 / r cos

(4-17)

rnek : Bir ta,

ta 00.5
5 m uzunluundaki bir ipin ucuna aslm
ve ekildeki gibi dey dzlemde embersel bir yrnge
zerinde salnm yapmaktadr
yapmaktadr. p
p, dey eksenle 20o ' lik a
yaptnda, tan hz 1.5 m/s' dir.
a) T
Tam bbu anda,
d radyal
d l ve teetsel
t t l ynlerdeki
l d ki iivme nedir?
di ?
b) Tam bu anda, net ivmenin bykln ve ynn bulunuz?

v
T

v2 (1.5)2
a) ar
44.50
50 m/s2
r
0.5
at g sin( ) 9.8 sin(20) 3.35 m/s2

S
U

A
T

A
F

A
L
O

.
R

D
e

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

b ) a a a (4
(4.50)
50) 2 (3
(3.35)
35) 2 55.61
61 m/s 2
2
r

.M

tan 1 (

R
D

2
t

3.35
) 36.7 o (ivmenin ip dorultusu ile yapt a)
4 50
4.50
(4-18)

Bir Boyutta Bal Hareket:

Hareket:

M
I
IR

Bir P cisminin,
Bi
i i i birbirine
bi bi i gre
hareketli
h k tli A ve B gzlem
l
erevelerine
l i gre

llen hzlar birbirinden farkldr. B gzlemcisinin durgun olan A

gzlemcisine gre sabit bir vBA hz ile hareket ettiini varsayalm.
varsayalm Herhangi
bir anda A ve B gzlemcileri, srasyla, P cisminin konumunu xPA ve xPB
olarak lsnler.

xBAde B g
gzlemcisinin A g
gzlemcisine g
gre konumu olsun.

D
L
YI

A
L
Y
E
L
d
d
dR.
xPA xPB xBA xPA xPB D xBA vPA vPB vBA
dt
dt ve dt
T
A
L
dvBA
O
0 aPA aPB
P
dt
A
F
A
T
Not: A ve B ggzlemcileri P
S
cisminin hzn farkl lerler
U
M
fakat ivmesini ayn lerler.
.
R
D

(4-19)

ki Boyutta Bal Hareket :

M
I
R
I
B gzlemcisinin A gzlemcisine gre xy - dzleminde sabit bir v hz
ile
D
L
I
hareket ettiini varsayalm. Herhangi bir anda, A ve B gzlemcileri
Y P
A

L
cisminin konum vektrn,
vektrn sras
srasyla,
yla r ve r olarakYlsnler.
lsnler r ise B
E
L
gzlemcisinin A gzlemcisine gre konum vektr
olsun.
.


d
d
d DR
rPA rPB rBA rPA rPB vreBA vPA vPB vBA
dt
dt
dt
T
A
L
O
P

A
F

dv BA
A
0 a PA a PB
T
S
dt
U
M
.
R
D
BA

PA

PB

BA

(4-20)

rnek : Genilii 3 km olan ve dou ynnde 5 km/sa dzgn

hzla akan bir nehirde,
nehirde kayk rotasn tam olarak kuzeye
ynlendirmi ve suya gre 10 km/sa hzla ilerlemektedir.
a) Karadaki
d ki bir
bi gzlemciye
l i gre, kayknn
k k
hhzn bulunuz.
b l
b) Kayk ne kadar srede kar kyya ular?
c) Tam kardaki bir noktaya ulamas iin rotas ne olmaldr?

a ) v KY v KN v NY 10 N 5 E m/s

A
L
O

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

v
T 5

vKY = 10 5 11.2
11 2 m/s ; tan 1 26.6
26 6 o
10
2

A
F

3
b ) d vKN t t 0.3 sa 18 dk
10

S
U

A
T

2
2
c ) vKY = vKN + vNY vKY = vKN
vNY
102 52 8.66 m/s

M
.
R

5
o
ttan

30.2
30
2

8.66
1

(4-21)

PRATK: Hzlarn balang noktalarn

birletir, bakandan baklana vektr iz.
vbaklan
izdiin

bu vektr bal
vektrdr.

vbakan
vbal

M
I
IR

D
L
YI

A
L
rnek: ekilde,
ekilde bir drtyol kavana ayn v Y
hz ile
E
gelmekte olan K, L, M ve N aralar grlmektedir.
L
.
R
ae)D
K dan bakan L yi nasl grr?
v
T
A
v
L
v
O
v v 2
P
v
v A
v
F
A
T
b ) M
M den bakan K
K y nasl grr?
S
U
vK
M
v
M
.
L

LK

R
D

vKM=2v

(4-22)

rnek: Douya doru v hzyla gitmekte

olan bir aracn iindeki yolcu yere den
yamur damlasn gneye v hzyla
gidiyormu gibi gryor. Buna gre
yamur damlasnn yere gre hz nedir?

vbakan

vara-yer= v
vbal

vbaklan

vyamur-yer

A
L
O

v
T

D
e

.
R

M
I
vyamur-yer
R=?
I
D
L
vara-yer
YI
A
L
Y
LE

vyamur-ara= v

vDY = vDA + v AY vDY vj vi

vDY =

A
T

S
U

M
.
R

A
F

v
v v 2v ; tan 45o
v
2

vyamur-yer
=v 2

(4-23)

M
I
IR

rnek: Douya
y doru
g
gitmekte olan X aracndaki ggzlemci Y aracn
douya doru, Z aracn batya doru gidiyormu gibi gryor. Buna gre,
Y ve Z aralarnn hareketleri hakknda neler sylenebilir?

A
L
Y
LE

D
L
YI

Y kesinlikle douya doru gidiyor ve hz Xin

hzndan byktr.

Buna gre,

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

1) Z, X in hzndan daha dk bir hzla douya gidiyor olabilir.

S
U

A
T

2) Z ddurgun olabilir.
l bili

M
.
y doru
gidiyor
g y olabilir.
R3)) Z batya

(4-24)

M
I
IR

Nehir Problemleri:

D
L
YI

1 Suya gre hz: Su durgun iken yzcnn veya kayn sahip

1olduu hzdr.

A
L
Y
2- Kaya gre hz: Kayk durgun iken kaynEiindeki
L
hareketlinin hzdr.
.
R
D
e hznn vektrel
3- Yere gre hz: Suya gre hz ilevaknt
T bir gzlemciye gre hzdr
bilekesi olan hz.
hz Yani yerdeAduran
hzdr.
L
O
P yere gre hz ile ilem yaplr.
NOT: Nehir problemlerinde
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

(4-25)

rnek: Aknt hznn 5 m/s olduu bir

nehirde, bir kayk K noktasndan L
noktasna, suya gre sabit hzla 10 sde
gidiyor
idi
ve 20 sde
d gerii dnyor.
d
Buna
B
gre K-L uzakl ka cmdir?

KL=LK

vsu=5 m/s

D
L
YI L

vkayk

A
L
Y
LE

D
e

.
R

M
I
IR

(vkayk 5) 10 (vkayk 5) 20

v
T

vkayk 15 m/s

A
L
O

KL (vkayk 5) 10 (15 5) 10 200 m

S
U

M
.
R

A
T

A
F

(4-26)

ki Boyutta Nehir Problemleri:

L

M
I
IR

vsu
vkayk-su
k k

vkayk-yer

Not 1: Her hz kendi yolunu alr.

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Not 2: Kayk kar kyya her zaman yere gre hz dorultusunda kar.

A
KL=(vF
kayk-su) t
A
T

S
LM=(v
LM
U ( su) t

M
.
R

KM=(v
( kayk-yer) t
(4-27)

BLM-5
Kuvvet ve Hareket I

M
I
IR

D
L
YI

u ana kadar hareketli bir cismin konum,

konum hz ve ivmesini tanmladk.
tanmladk
Cismin Hareketine neyin sebep olduuyla ilgilenmedik.
Bu ve sonraki blmde ise, klasik mekaniin temeli olan ve geni bir
aralkta pek ok fiziksel olguyu aklayan Newton yasalarn reneceiz.

D
e

.
R

A
L
Y
LE

rnein,

i yldz
ld ve gezegenlerin
l i hareketleri
h k tl i Newton
N t yasalarna
l
uyar.
Ancak, aadaki iki koulda bu yasalarn geersiz olduunu aklda
tutmak gerekir.
gerekir

A
L
O

v
T

1. Cisimlerin hzlarnn k
hzna ok y
yakn olduu
durumlarda ((% 99
veya zeri). O zaman Einstein in zel grelilik teorisini (1905)
kullanmamz gerekecek.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

2. ncelenen cismin boyutlarnn ok kk olduu durumlarda

(elektron proton,
(elektron,
proton ntron veya atom).
atom) O zaman da,
da Kuantum
mekaniini (1926) kullanmamz gerekecek.
(5-1)

Newtonun Birinci Yasas = Eylemsizlik Yasas

M
I
IR

Newton dan nce, bir cismin sabit bir hzla hareket etmesi iin bir kuvvetin
etkimesi gerektii dnlyordu. Bir cismin durgun olmas onun doal
durumu olarak biliniyordu. Ancak bu hata, srtnme nin de bir kuvvet
olduunun anlalmasndan nceydi.

D
L
YI

A
L
Y
rnein, bir cisim przl yatay bir dzlemdeLvE
0 ilk hzyla harekete
.
balarsa

bir sre sonra duracaktr.

R
D
e daha przsz bir yzeyde
Dier yandan, ayn cisim ayn ilk vhzla
T
harekete balarsa ok daha sonra duracaktr.
duracaktr
A
L
Newton bu fikri ay ve gezegenlerin
hareketlerine uygulad. Uzayda
O
Pdoruluu kesin olan Newton un birinci
srtnme olmad iin,
iin
A
F oldu. Buna gre,
yasas ortaya km
A
T
S
Bir cismeUnet bir kuvvet etkimiyorsa, cisim durumunu korur.
M durmaya, hareketliyse ayn hzla dzgn dorusal
.
Durgunsa
R
hareketine
devam eder.
D

(5-2)

M
I
IR

K
Kuvvet:
t Bir
i cisme
i
etkiyen
ki
k
kuvvet,
sebep
b
olduu ivmenin llmesi ile belirlenebilir.

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Srtnmesiz bir yzey zerine ktlesi m = 1 kg olan bir cisim koyalm

ve uygulanan bir F kuvvetinin oluturduu a ivmesini lelim.

A
L
O

v
T

D
e

Kuvvet, cismin ivmesi a = 1 m/s2 olacak ekilde ayarlanrsa,

uygulanan kuvvet, F = 1 newton (N) dur denir.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

(5-3)

Ktle: Cisme zg bir sabittir ve cisimdekiIM

R
I
madde miktarnn bir lsdr. Bir cismin
a
D
L
I
ktlesi, cisme etki eden F kuvveti ile bu
kuvvetin
Y
F
sebep olduu a ivmesini birbirine balayan
cisme
A
m
L
bir
zg
bi niceliktir.
i likti
Y
a
E
L
.
Ktl i m0 = 1 kg
Ktlesi
k olan
l bir
bi cisme
i
F = 1 ND
kR t uygulayalm.
kuvvet
l l
e
Bu kuvvet cisme a0 = 1 m/s2 ivmesinivkazandrr.
T
Acisme uyguladmzda cisme
Ayn kuvveti, ktlesi mX olan bir
L
O Bu durumda,
kazandraca ivme de aX P
olsun.
a
m FA a

m m
A
Tm a
a
S
U
MBylece, aX ivmesi llerek herhangi bir cismin mX ktlesi
bulunur.
.
R
belirlenebilir.
D
m0

(5-4)

Newtonun kinci Yasas

M
I
IR

Bir cisme etki eden net kuvvet (Fnet), bu kuvvetin cisme kazandrd ivme
(a) ve cismin ktlesi (m) arasndaki iliki Newtonun ikinci yasas
olarak adlandrlr ve yle tanmlanr:

A
L
Y
LE

D
L
YI

y net kuvvet ile cisme kazandrd

ivme
Bir cisme etkiyen
doru orantldr ve orant sabiti de o cismin ktlesine
eittir.

.
R

Fnet

D
Fnet ma
ve

T
A

Not : Cisme FA , FB ve FC gibi ok sayda

L
O

kuvvet etkiyorsa, net kuvvet

bunlarn vektrel toplamdr ve

Fnet FA FB FC ile verilir

verilir.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

boyutlu uzayda (xyz-koordinat sistemi) bileenleri cinsinden Newton un

ikinci yasas:

Fnet, x max ; Fnet, y ma y ; Fnet, z maz

(5-5)

Mekanik Problemlerinde ok Sklkla Karlaacamz Kuvvetler

ve Bunlarn zellikleri:

M
I
IR

Yer-ekimi

Kuvveti: Bir cisme Dnya

y LD
tarafndan

YI

uygulanan kuvvettir. Dnyann merkezine dorudur ve

Newton un ikinci yasasna gre yle verilir.

Fg ma mgj

S
U

M
.
R

A
T

G, ktle ekim sabitidir.

A
F

v
T

D
e

.
R

A
L
EY
LF mg
g

Newtonun evrensel ktle ekim yasasnn

mekanizmas; bir nokta ktle (m1) dier bir nokta
ktleyi (m2), iki ktlenin arpm ile doru,
aralarndaki (r) uzaklnn karesi ile ters orantl
olacak byklkteki bir F kuvveti ile eker.

A
L
O

Ktlelerden
Ktl
l d
ve bu
b
ktl l i
ktlelerin
aralarndaki
l
d ki
uzaklktan bamsz olarak |F1| ve |F2|
y
her zaman birbirine
kuvvetlerinin byklkleri
eittir.

(5-6)

Arlk: Bir cismin arl, cismin serbest dmesini

A

D
L
YI

engelleyecek kuvvetin bykl olarak tanmlanr.

g

.
R

D
mg e
v
T
A

A
L
Y
LE

M
I
IR

L
O

Fnet,
PW mgg 0 W mgg
net y ma y

A
F

A
T

S
Not: Arlk
ve ktle farkl niceliklerdir. Yer-ekiminin
U
Molduu yerlerde (rnein ayda, gm = 1.7 m/s2),
farkl
.
R
Dktle deimezken arlk deiir.

(5-7)

Deme Kuvveti: sminden de anlalaca gibi, bu kuvvetler birbirleriyle

temas halindeki y
yzeyler
y
arasnda oluur.

ki tr temas kuvveti vardr.

Birincisi temas yzeyine dik yndeki normal kuvvet, ikincisi de temas
yzeyine paralel olan srtnme kuvveti dir.

M
I
IR

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

P bulunduu yzeye bir bask uygularsa,

Normal Kuvvet: Bir cisim
uygularsa yzey

A
F temas yzeyine dik ynde, ismine normal kuvvet
deforme olur ve cisme,
A
diyeceimiz
y
birTkuvvet uygular.
yg
Bir masa zerinde duran ktlesi m olan bir
S
U
blok dnelim.
M
.
F R ma F mg 0 F mg
D
net,
t y

bulunur.

(5-8)

Srtnme kuvveti: Bir cismi bulunduu yzey

D
L
YI

e de harekete
zerinde
e e e zorlarsak
o s b
bir d
direnle
e e karlarz.
.
Bu diren srtnme olarak bilinir ve kayma
eilimine ters yndedir.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

(5-9)

G il
Gerilme:
Bir
i cisme
i
bal
b l olan
l ipte
i oluan
l
bir
bi kuvvettir
k
IMi

R
I
D

ve u zelliklere sahiptir:

A
L
Y
LE

L
I
Y

1. Her zaman ip boyunca ynelir.

2. Her zaman cismi ekecek yndedir.
3. p zerinde A ve B noktalarnda ayn byklktedir.

v
T

D
e

.
R

u kabullenmeler yaplacaktr:

A
L
O

a. pin ktlesi, bal olduklar cisimlerin ktlesine

gre
okk kktr.
k k

S
U

M
.
R

A
F

A
T

b p uzamaszdr
b.
uzamaszdr.
c. Makara
a a a kullanlmas
u a
as durumunda,
du u u da, makara
a aa
srtnmesizdir ve ktlesi ihmal edilebilir.
(5-10)

Newton yasalarn uygularken takip edilecek yol:

1. ncelenecek sistemin basit bir eklini izin.
2. Probleme uygun bir koordinat sistemi sein.

A
L
3 Sistemdeki tm kuvvetleri belirleyin ve serbest-cisim
3.
serbest cisim
Y
E
diyagram zerinde gsterin.
L
.
R
D
4. Newton yasalarn sisteme uygulayn.
e
v
T
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U
M
.
R
D

M
I
IR

D
L
YI

(5-11)

rnek : Ktlesi 0.3 kg olan bir hokey diski srtnmesiz bir yzey zerinde
k
kaymaktadr.
kt d Diske,
Di k ekildeki
kild ki gibi
ibi F1 = 5 N ve F2 = 8 N' lluk
k iki kuvvet
k
t
etkimektedir.
a) Diskin ivmesinin bykln ve ynn bulunuz.
b) Diskin ivmesini sfr yapacak nc kuvvet ne olmaldr?
a ) a x

ay

m
Fy

5 cos(20) 8 cos(60)
29 m/s 2
03
0.3

v
T

.
R

D
e

5 sin(20) 8 sin(60)

17.4 m/s 2
0.3

2
x

2
y

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

A
L
a a a 29 17.4 33.8 m/s
O
P
17 4
17.4
tan (
) 31 A
F
29
A
T

S
b) a a i +a U
j 0 F F F F 0 F 5 cos(20)
(20) 8 cos(60)
(60) 88.7 N
M
F F F F 0 F 5 cos(20) 8 cos(60) 5.2 N
.

D
1

1x

1y

2x

2y

3x

3y

3x

3y

F3 F3x i + F3y j 8.7i 5.2j N

(5-12)

rnek : Arl 125 N olan trafik klar ekildeki gibi

M
I
IR

iplerle asl durmaktadr. stteki kablolarn yatayla

D
L
YI

yp
yaptklar
alar
37o ve 53o olduuna

ggre, her teldeki

gerilme kuvvetlerini hesaplaynz. Hangi durumda
T1 T2 olur?

A
L
Y
E
L
Sistem dengede olduuna gre, T F 125 N bulunur.
.
R
D
F T cos(37) T cos(53) 0 (E-1)
e
v
F T sin(37) T sin(53) T 0 T (E-2)
A
L
cos(53) O
0.8
TP=
T bulunur.
E-1' den: T
cos(37)
06
0.6
A
F
0.6
A
T 125 0 T 75.1 N
Bunu E-2' de yerine
koyarsak: T (0.6)
T
08
0.8
S
U
0.6
T . TM
99.9 N bulunur.
08
0.8
R
D
3

E-1' e gre, iplerin yatayla yaptklar alar ayn olsayd, T1 T2 olurdu.

(5-13)

rnek : Ktlesi m olan bir sandk, eim as olan

srtnmesiz eik bir dzlem zerinden serbest braklyor.
aa)) Sandn ivmesini bulunuz.
b) Sandk eik dzlemin tabanna ne kadar srede A
ular
l
ve bu
b anda
d hhz ne olur?
l ?
YL

M
I
IR

D
L
YI

E
L
.

F
F

a )

x
y

mg sin max v
axe=g sin

T
A

N mg cos L0

A
F

O
P

1TA 2
b ) x x0 S a x t t
U 2

M
.
Rv 2 v 2 + 2a x

R
D

2d
bulunur
bulunur.
g sin

vs 2 g sin d olur.
(5-14)

Newtonun nc Yasas: Etki-Tepki Yasas

M
I
IR

ki cisim arasndaki etkileme kuvvetlerinin byklkleri ayn, dorultular

ters yndedir.

A
L
Y
LE

ekildeki gibi C blouna yaslanm bir B cismi dnelim.

C blounun B cismine uygulad kuvveti FBC , benzer ekilde

B cisminin C blouna uygulad kuvveti de FCB ile gsterelim.

v
T

D
e

Newton' un nc

yyasas ggerei,
, FBC FCB

S
U

M
.
R

A
F

A
L
O

.
R

D
L
YI

olur.

A
T kinci bir rnek ise yandaki ekilde verilmitir.
Newton' un nc yasas gerei,

FCE FEC
olur.

(5-15)

Newton Yasalarnn Uygulanmas/Serbest-Cisim Diyagramlar:

Newton yasalarn uygulayarak mekanik
serbest-cisim diyagramn izmekle balar.

problemlerinin

M
I
IR

zm

D
L
I yaplr.
Bu, incelenen sistem bir btn olarak veya her cisim iin ayr Y
ayr
A
L
Daha sonra her cisim iin uygun bir koordinat sistemi Y
seilir
seilir.
E
L
.
Aada verilen rnei gznne alalm. Srtnmesiz
bir sistem
R

D
A ve B gibi iki blok ve A blouna etkiyen
bir F kuvveti iermektedir.
e
v
T
A
L
O
P
A
F
yle "sistem" lerA
dnebiliriz:

T
S
a. Sistem
Si t = blok
bl
k A + block
bl k B. Yatay
Y t kuvvet
k
tF .
U

M
.
b. System
= blok A. Cisme etkiyen iki yatay kuvvet vardr: F ve F .
R

D
c. System = blok B. Cisme etkiyen yatay kuvvet F .
d

BA

AB

(5-16)

rnek : Ktleleri m1 ve m2 olan iki blok yatay srtnmesiz bir

IM
dzlemde temas halindedir. m1 ktlesine sabit bir F kuvveti uygulanyor.
R
I
D

a ) Blok sisteminin ivmesini bulunuz.

b ) Bloklar arasndaki temas kuvvetini bulunuz.
b
bulunuz

a )

A
F

A
L
O

v
T

) F (m m )a
F (sistem
A
T
x

S
U

.
R

D
e

A
L
Y
LE

L
I
Y

F
ax
m1 m2

M
.
R

b ) m2 blou iin Newton' un ikinci yasasndan:

m2
Fx F21 m2 ax F21 m m F F12 bulunur.
1
2

(5-17)

rnek : Bir kii elindeki m ktleli bal asansrn

iinde ta
tavana
ana asl yayl
a l bir tera
terazii ile tartmak istiyor.
isti or
Asansr ister yukar ister aa doru ivmelensin,
baln gerek ktlesinden daha farkl bir deer ler.
spatlaynz.
spatlaynz
Asansr yukar doru ivmelensin:

.
R

D
F

mg

ma

m
(
g

y
e a)

Asansr aa doru
d
ivmelensin:
i
l iA

L
O

v
T

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

T mg ma
P T m(g a)

A
F

A
Asansr sabit hzla
T hareket etsin:
S
U

FM T mg 0 T mg
.
R
Grld
gibi, ivmeli hareket durumunda baln arl (T ),
D
y

gerek arlndan farkl llr.

(5-18)

rnek : Ktleleri farkl iki cisim, arl ihmal edilebilir

srtnmesiz bir makara zerinden bir iple ekildeki gibi
aslmtr. Bu sisteme "Atwood dzenei" diyoruz. Sistem
serbest brakldnda, ktlelerin ivmesi ve ipteki gerilme
kuvveti ne olur?

m2 m1 olduunu kabul edelim:

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

m1 ve m2 iin Newton
Newton' un ikinci yasas
yasas, srasyla:

F
F

T m1 g m1a

T m2 g m2 a

A
F

(E-1)

A
L
O
(E-2)

v
T

Bu iki denklemden T' yi yok edersek ivme

ivme,

A
T

m2 m1
a
de yerine
y
koyarsak,
y
,
g bulunur. Bunu da E-1'
m2 m1

S
U

M
.
R

m2 m1
2m1m2
TD m1 a g m1
1 g
b l
g bulunur.
m2 m1
m2 m1

(5-19)

rnek : Ktleleri m1 ve m2 olan iki blok, srtnmesiz ve

arlksz bir makara zerinden arlksz bir iple birbirine
baldr. m2 blou, eim as olan srtnmesiz eik
dzlem zerindedir
zerindedir. Sistem serbest brakldnd m2 blou
eik dzlemden aaya doru kaydna gre, hareketin
ivmesini ve ipte oluan gerilme kuvvetini bulunuz.
bulunuz

m1 ve m2 iin Newton' un ikinci yasas, srasyla:

Fy T m1 g m1a
F
F

(E-1)

x'

m2 g sin T m2 a

y'

N m2 g cos 0

A
F

v
T

A
L
O(E-3)

(E-2)

.
R

D
e

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

E-1 ve E-2 denklemlerinden T' yi yok edersek ivme,

A
T

m sin m1
a 2
bulunur
g bulunur.
m2 m1

S
U

M
.
R

2m1m2 1 sin
B
Bunu
da
d E
E-1'
1' dde yerine
i koyarsak,
k
k T
g bbulunur.
l
m2 m1

(5-20)

BLM-6
Kuvvet ve Hareket-II

M
I
IR

D
L
YI

A
L
B blm
Bu
bl kapsamndaki
k
d ki temel
t
l amalarmz
l
yle
l Y
sralayabiliriz:
l bili i
E
L
.
R
ki cisim
i i arasndaki
d ki srtnme
t
k
kuvvetini
ti
i ttanmlamak.
l
k
D
e
v
T
Statik
St tik ve kinetik
ki tik srtnme
t
k
kuvvetlerini
tl i i anlamak
l
k ve bunlarn
b l
A
L
zelliklerini renmek. O
P
A
Fsrtnme katsaylarn tanmlamak.
Statik ve kinetik
A
T
S
U
Merkezcil
kuvvet asndan dzgn dairesel harekete tekrar
M
.
bakmak
bakmak.
R
D

(6-1)

Srtnme : Yatay zeminde duran bir sandk dnelim.

M
I
R
hareket etmedii srece, temas yzeyinde, uyguladmz
I
D

L
F kuvvetini dengeleyen bir f kuvveti oluur.
YI Bu kuvvet
A
"statik srtnme kuvveti" olarak tanmlanr.
L
Y de artar.
Uygulanan F kuvveti arttka, fEkuvveti
L
.
R
D
Uygulanan F kuvvetiebelli bir eik deere ulatnda,
v
T
hareket balar ve
sandk sola doru ivmelenir.
ivmelenir Sandk harekete
A
L
baladktan
sonra, sandkla zemin arasndaki kuvvet artk
O

P
"kiA tik srtnme
"kinetik
t
kuvveti
k
ti" dir
di ve f ile
il gsterilir
t ili ( f f ).
)
F
A
T
S d sola
Sand
l ddoru
artan
t bi
bir kkuvvetle
tl ekelim.
k li S
Sandk
dk

S
U

M
.
R

Sandn sabit bir hzla harekete devam etmesini istiyorsak,

uyguladmz F kuvvetini f k ' y dengeleyecek ekilde
drmemiz gerekecektir.

(6-2)

Srtnmenin Kuvvetinin zellikleri :

M
I
IR

D
L
YI

zellik -1:
1: Temas eden iki yzey birbirlerine gre hareketli deillerse,
deillerse statik

srtnme kuvveti f s , uygulanan F kuvvetini dengeler.

.
R

A
L
Y
LE

zellik - 2 : Statik srtnme kuvveti f s ' nin bykl sabit deildir.

D
e

0' dan f s ,max s FN deerine kadar deiir.

v
T

Burada, s statik srtnme katsaysdr.

A
L
O

Uygulanan F kuvveti, f s ,max kuvvetini at anda

sandk harekete balar.

S
U

A
T

A
F

zellik - 3 : Sandk harekete baladktan sonra, srtnme kuvveti artk

"kinetik srtnme kuvveti" f k ' dr ve bykl f k k FN

M
.
R

eitlii
i lii ile
il verilir.
ili Bu
B rada
d k kinetik
ki ik srtnme

katsaysdr.
k
d
(6-3)

f s ,max s FN

0 f s s FN

A
L
Y
EN
f k k F
L
.
R
D
e
v
T

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Not - 1 : Statik ve kinetik srtnme
kuvvetleri temas yzeyine paraleldir.
O
P harekete ters yndedir.
Kinetik srtnme kuvveti
yndedir
A
F
A
kuvveti kayma eiliminin tersi ynndedir.
Statik srtnme
T
S
U
M
.
Not - 2: Kinetik srtnme katsays , hareket eden cismin hzna bal deildir.
R
D
k

(6-4)

rnek : m ktleli bir blok srtnmeli eik bir dzlem zerindedir.

Eim as , blok hareket edinceye kadar artrlabiliyor.

M
I
IR

Bloun kaymaya balad kritik a k olduuna gre, ILD

zeminle blok arasndaki statik srtnme katsays A
s

Kritik durumda
.
R
D
(kayma balamadan hemen nce):
e

F
F

L
Y
LE

Y
nedir?

v
T

mg sin f s

A
L
O
ma

A
Fcos ma y 0
y N mg
A
T
S
N
U
f s mg
sin
sin N tan

M
.
cos

R
D
x

f s,max N tan k s N s tan k

(6-5)

rnek : Donmu bir glet zerinde, bir buz hokeyi

diskine 20 m/s' lik bir ilk hz veriliyor. Disk, buz
zerinde 115 m yol aldktan sonra durduuna gre,
zeminle hokey diski arasndaki kinetik srtnme
kaysays k nedir?

.
R

D
e

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

N mg ma y 0
v N mg

f k max

T
A

L
O

f k k N k mg FA
ax k g
x

S
U

A
T

2
20
40
2
2
vs vi M
2ax x ax

.
( )
23
2(115)
R
D
ax k g k (9.8) k 0.177

(6-6)

rnek : Przl bir yzey zerindeki m1 ktleli blok,

M
I
IR

hafif bir iple srtnmesiz

srtnmesi vee ktlesi ihmal edilebilir bir
makara zerinden m2 ktleli kresel cisme balanmtr.

D
L
YI

m1 blouna ekildeki gibi yatayla as yapan bir F

A
L
Y
srtnme katsays ise, sistemin ivmesini bulunuz.E
L
.
R
D
m blou: F F cos T ve
f m a (1)
T
A m g 0 N m g F sin
FL
sin
F N O
P
f k k NA k m1 g F sin
i
F
A
T
S
m blou: F T m g m a
U
M
.
F ((cos sin ) g (m m )
R
B if
Bu
ifadeleri
d l i (1) denkleminde
d kl i d yerine
i koyarsak,
k
k a
D
kuvveti uygulanyor. Blok ile zemin arasndaki kinetik
k

(m2 m1 )

(6-7)

rnek : Ktlesi 40 kg olan bir kalas srtnmesiz yatay

dzlemde, zerinde 10 kg' lk blok ile birlikte hareketsiz
durmaktadr. Blok ile kalas arasndaki statik ve kinetik

M
I
IR

D
L
YI

srtnme katsaylar srasyla 0.6 ve 0.4' tr. Bloa 100

N' luk bir F kuvveti ekildeki ggibi uygulanmaktadr.

yg
Bloun
ve kalasn
ivmelerini bulunuz.

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

Eer iki ktle arasndaki srtnme kuvvetinin maksimum deeri 100 N

dan kk
ise m2 blou
kalas zerinde sola doru
hareket edecektir.

A
L
O

P ( )( ) 58.8 N
f s ,max
max s N ' s m 2 g 0.6(10)(9.8)
A
F

F f s ,max olduuna
A gre, iki ktle arasndaki srtnme

T
S
k
kuvveti
ti kinetiktir.
kiU tikti
M
.
R
D

(6-8)

imdi herbir ktlenin serbest cisim diyagramn izerek

h k tl i i inceleyelim:
hareketlerini
i l li

N ' m2 g 10 9.8 98 N
f k k N ' 0.4 9.8 39.2 N

m1 kalas: m1a1 f k
39.22
39
a1
0.98 m / s 2
40

A
L
O

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

m2 blou: m2 a2 FFA f k

A
T
100
39.2 60.8
S
6 08 m / s
a U

6.08
10
10
M
.

R
D

(6-9)

Dzgn Dairesel Hareket, Merkezcil Kuvvet:

M
I
IR

Dzgn dairesel hareket yapan bir cismin herhangi

bir andaki ivmesinin bykl

D
L
YI

A
L
di ve dairenin
dir
d i i merkezine
k i dorudur.
d Yd
E
L
.
Newton nun ikinci yasasna gre cismeRetki eden kuvvet
Newton
D
de dairenin merkezine dorudur ve bykl
e
v
T
mv
A
F
L
r
O
P
A kuvvete merkezcil kuvvet diyoruz.
ifadesi ile verilir.FBu
A
T
MerkezcilSkuvvet yeni bir kuvvet deildir,
deildir C noktas etrafnda
U
dnen
cisme
etkiyen net kuvvettir.
M
.
R
D
gre
merkezcil
k il kuvvet
k
b
bazen
srtnme,

b
bazen
normal,
l
D Duruma
a = v2/r

bazen de yer-ekimi kuvveti olabilir.

(6-10)

rnek: Ktlesi m olan bir yar arabas dz (yatay) bir yolda R yarapl
bir viraj v hzyla dnmek istiyor.
istiyor Araba ile yol arasndaki srtnme
kuvvetini belirleyiniz.

M
I
IR

A
L
O

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

Arabann serbest-cisim diyagram

y g
izilirse,, virajn
j merkezine doru

olan net kuvvetin statik srtnme kuvveti fs olduu grlr.

Dolaysyla, statik srtnme kuvveti fs merkezcildir. Arabann virajdan
savrulmadan dnmesini salar.

S
U

M
.
R

A
T

A
F

mv
Fnet ,r fs
R

(6-11)

rnek : Eimli viraj :

M
I
IR

Tamamen buzla
T
b l kapl
k l (srtnmesiz),
( t
i ) 50 m
yarapl bir viraji 13.4 m/s hzla gemek iin,
yolun eim as ka derece olmaldr?

A
L
O

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

mv2
((1 )
F r N sin
R
F y N co s m g 0 N co s m g

S
U

A
T

A
F

D
L
YI

Araba

(2 )

(1 ) ve (2 ) d en k lem lerin d en N ' yi yo k ed ersek ,

Mv
.
tanR

gR
D
2

b u lu n u r.

(1 3 .4 ) 2

0 .33 6 6 4
(9 .8)(5 0 )

2 0 .1
1o

(6-12)

rnek: Rotor, ekseni etrafnda v hzyla dnen R

yarapl ii bo bir silindirdir.
silindirdir Ktlesi m olan bir ocuk,
ocuk
srt silindirin i duvarna yaslanm bir ekilde ayaktadr.
Silindir dnmeye balyor ve nceden belirlenmi bir hz
deerine ulatnda, silindirin taban aniden dmesne
ramen ocuk silindir duvarnda tutulu kalmaktadr.
Rotor
duvaryla ocuk arasndaki statik srtnme
katsays s olduuna gre, Rotor un minimum hz ne
olmaldr.
l ld

M
I
IR

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

ocuk iin serbest-cisim diyagram izilirse, normal kuvvet FN

nin
i merkezcil
k il kuvvet
k
olduu
ld grlr.
l

Fx ,net

mv 2
FN ma =
(E
(E-1)
1)
R
f s mg 0,
f s s FN mg s FN (E-2)

S
U

Fy ,,net

.M

A
L
O

A
T

A
F

mv 2
Rg
2
E-1
ve E-2
bbirletirilirse,
e
se, mg s
v
vmin
R
s

R
D

Rg

bu
bulunur.
u u.

(6-13)

M
I
IR

rnek: ember eklindeki platformun

yarap R dir. Platformun en tepesinde
srcnn dmemesi iin o andaki v hz ne
olmaldr.

A
L
Y
E
Src platformun tepesinde iken serbest-cisim
L
.
diyagramn izersek,
izersek srcye etki edenRyer
yer-ekimi
ekimi
D
kuvveti Fg ve normal kuvvet FN aa yndedir.
e
v
T
A hza sahip olmas
O noktada srcnn minimum
L
O
durumunda, platformla temas
kesilir ve FN = 0 olur.
P
B l
Bylece,
srcye

etki
tki eden
d
t k kuvvet
tek
k
t Fg dir
di ve
A
F
merkezcildir. Bu durumda,
A
T
S
U
mv
F . M
mg
v Rg
R
R
D
bulunur.
net , y

2
min

D
L
YI

min

(6-14)

rnek : Ktlesi 0.5 kg olan bir ta, 1.5 m uzunluundaki bir ipin

ucuna balanm ve yatay bir dzlemde dndrlmektedir. Tan RIM

I
D
bal olduu ip en fazla 50 N
N' luk bir kuvvete dayanabildiine L
gre,
I
Y
ipin kopmadan hemen nceki hz ne olur?
A

mv
.M

TR

S
U

A
F

A
T

A
L
O

v m ax

v
T

.
R

D
e

rT m ax

L
Y
LE

1.5(50)
12.2 m /s
0.5
(6-15)

rnek : Ktlesi m olan bir cisim L uzunluundaki bir ipin ucunda

ekildeki gibi yatayda r yarapl embersel bir yrngede v hz
ile dnmektedir (Konik sarka)). Cismin hzn bilinen nicelikler
cinsinden ifade ediniz.

T cos mg
mv
Tsin =
r

S
U

M
.
R

A
F

A
Tv

ta n

g r ta n

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

gr
g L s in ta n

(6-16)

rnek : Ktlesi m olan bir cisim uzunluu R olan

M
I
IR

bir ipin ucunda, ekildeki gibi dey dzlemde

O noktas etrafnda dnmektedir. pin deyle
as yapt bir anda cismin hz v ise, ipteki
gerilme kuvveti ne olur?
g

.
R

Teetsel kuvvet

F mg sin ma
t

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

at g sinv (hzdaki deiimin kayna)

T
A

L
O

v2

Fr T mg cos ma
P r T m R g cos
A

F
A
T

Radyal kuvvet

S
st noktada
( 180 ) T m g
U
M
R

.
R
v

D
Alt noktada ( 0 ) T m
g
2

st

alt

(6-17)

rnek : Ktlesi m olan bir cisim, saa doru ivmeli hareket yapan bir yk
vagonunun iinde tavana asldr
asldr.
M
I
a) Vagonun dndaki durgun bir gzlemciye gre aracn ivmesi nedir?
IR

D
L
b )V
b
Vagonun iindeki
i i d ki bir
bi gzlemciye
l
i gre
ddurumu iinceleyiniz?
l i i ?I
Y
A
L
Y
E
a ) Fx T sin ma
L
.
R
D
Fy T cos mg
e
v
T
a g tan
A
L
O
P
A
F
A
b ) F ' T sin
f
0
T
S
' U
T cos mg
FM
.
f
mg tan ma
R
D
x

hayali

hayali

(6-18)

BLM-77
BLM
Kinetik Enerji ve
Bu blmde u konulara deineceiz:

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

.
Hareket eden bir cismin kinetik
enerjisi
R
D
Bir kuvvetin yapt i e
v
G
T
A
L
O
P
A
Ek olarak, i-kinetik enerji
teoremini renip deiik problemler zeceiz.
F
A
T
S
Hz ve ivme gibi vektrel nicelikler yerine i ve kinetik enerji gibi skaler
U
nicelikleriM
kullanarak problemleri zeceimiz iin, bu yntemle ilemler
. olacaktr
daha R
kolay
olacaktr.
D

(7-1)

Kinetik Energy:
Bir cismin hzndan dolay
y sahip
p olduu
enerjidir.
j
Hz v, ktlesi m olan bir cismin kinetik enerjisi
u ifadeye sahiptir:

M
I
IR

D
L
I
Y
SI sistemindeki birimi
1
A
g L/s = jjoule
kg.m
K mv
Y
2
ve sembolik
olarak J ile gsterilir.
E
L
.
R
Ktl i m = 1 kg
Ktlesi
k olan
l bir
bi cisim
i i v = 1 m/s
/ hzna
h
sahipse,
hi
ki tik enerjisi
kinetik
ji i K = 1 J dr.
d
D
e
v
((W):
) Ktlesi m olan bir cisme bir FTkuvveti uygulandnda
yg

cisim ivmelenir
A (K) artrabilir veya azaltabilir.
ve hzn (v) dolaysyla da kinetikLenerjisini
O
P deiim miktar,
Cismin kinetik enerjisindeki
miktar F kuvveti tarafndan cisme
A
Fdarya alnan enerji (W) kadardr.
aktarlan veya cisimden
A
T
S
Ci
Cisme
enerji
ji aktarlmsa
kt l
W pozitiftir
itifti (W > 0) ve F kuvveti
k
ti cisim
i i zerinde
i d pozitif
itif
U
i yapmtr
denir.
M
.
Ak iR cisimden
Aksine,
i i d darya
d
enerji
ji alnmsa
l
W negatiftir
tifti (W < 0) ve F kuvveti
k
ti
D
cisim zerinde negatif i yapmtr denir.
2

2 2

(7-2)

:
ekilde ktlesi m olan cisim srtnmesiz bir yzeyde
x-ekseni ynnde hareket edebilmektedir.

Cisme yatayla as yapacak ekilde bir F kuvveti uygulanyor.

M
I
IR

D
L
YI

A
L

Y
Newton' un ikinci yasas gerei: F ma ' dr. Cismin balangtaki
hznn v
E

ve d kadarlk bir yer-deitirme sonundaki hznn .da v olduunu varsayalm.

R
D
ev v 2a d eitliinden,
Kinematiin nc denklemi:
v
T
A
L
m F
m
m PO
m
v v 2a d 2 d F d F cos d
2 m
2
2A

2
F
A
1T
1
S
KU mv ; K mv K =K K Fd cos
2
2
M

.
W K W Fd cos W F d
R
D
x

2
0

2
0

2
0

2
s

in birimi, kinetik enerjinin birimiyle ayndr (J).

(7-3)

M
I
IR

Not-1: iiin
i bulunan
b l
banty,
b
F kkuvvetinin
i i sabit
bi olduu
ld
d
durum
iin
i i trettik.
ik
Not-2: Cismin noktasal olduunu kabul ettik.
N t 3 0 90 W 0 ; 90 180 W 0
Not-3:

D
L
YI

A
L
Y

E
NET : Cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa (rnein
L F , F ve F ),
.
R
net i (W )'
) in hesaplanmas:
D
e
v
T
A (W , W ve W ) ayr ayr hesaplanr ve
Yol-1: Herbir kuvvetin yaptLiler
sonra da toplanr (P
WO W W W ).
A
F
A

T
Yol 2: CisimS
Yol-2:
zerine etki eden net kuvvet (F F F F ) bulunur ve
U

M
sonra da net kuvvetin yapt i hesaplanr (W F d ).
.
R
D
A

net

net

net

net

net

(7-4)


rnek : xy -dzlemindeki
dzlemindeki bir cisim F 5.0i
5 0i + 2.0j
2 0j (N)

kuvvetinin etkisiyle d 2.0i + 3.0j (m) ile verilen bir

yer-deitirme yapyor.
a)) Kuvvetin yyapt
p ii

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
E ay bulunuz.
b) Kuvvetle yer-deitirme vektr arasn
daki
L
.
R
D
e

v
a ) W F d (5
(5.0)
0) A(2.0)
(2
(2 0) (3.0)
(3 0) 16 J
T 0) (2.0)
L
O

P 29 13 cos
b ) F d Fd cos

A
F
A
1 T16
cos S(
) 35o
U
377
M
.
R
D

(7-5)

rnek : ki blok hafif bir iple, srtnmesiz ve

arlksz bir makara zerinden birbirlerine
balanmtr.

Sistem serbest brakldnda,

fk

M
I
IR T

D
L
YI

bloklar sabit hzla hareket etmektedirler.

A
L
A blou saa doru
doru, B blou aa doru 75 cm hareket
ettiinde,
ettiinde
Y
E
L
bloklara etkiyen kuvvetlerin yaptklar ileri.bulunuz.

R
D

e
v
Blok A: F T f T
0
T f 12N
A

TL 12 0
Blok B: F O
P
A
Blok A: W 12 (0.75)
cos(0) 9 J ; W 12 (0.75) cos( ) 9 J
F
A
W 20T (0.75) cos( /2) 0 ; W 20 (0.75) cos( /2) 0
S
U
Blok B: M
W 12 (0.75) cos( ) 9 J ; W 12 (0.75) cos(0) 9 J
.
R
N
Not:
t
kt sabit
bit hzla
h l hareket
h k t ettii
ttii iiin,
i hher iki bl
blok
k zerine
i etki
tki
D HHer iki blblokta
Hz sabit ise ivme sfrdr.
x

fk

g
mg

mg

eden kuvvetlerin yapt net i=0 dr.

(7-6)

 - Kinetik Enerji Teoremi :

M
I
R
I
Bir cisim zerine yaplan net iin W K K olduunu daha
nce
D
L
I
bulmutuk.
Y
A
L
Y
E dikkate alnrsa,
Kinetik enerjideki deiimin de K K K Lolduu
.
R
i kinetik enerji teoremi:
i-kinetik
D
e
v
T
K KLAK W
O
P
A
kinetik
Bir cismin F

= Cisim zerinde yaplan net i

A
enerjisindeki

j T
deiim

S
U
M
W 0 K K 0K K
.
R
W 0 K K 0K K
D
net

net

net

net

(7-7)

rnek : Ktlesi 6 kgg olan bir blok srtnmesiz

bir dzlemde duruyorken, 12 N' luk sabit bir
yatay kuvvetin etkisiyle harekete balyor.
balyor Blok
yatayda 3 m yol adktan sonra hz ne olur?

A
L
Y
LE1

M
I
IR

D
L
YI

W = F d = 12 3 cos(0) = 36 J K s K.i mvs2 0 36 J
R
2
D
e
v
72
vs
12 3.5 m/s
T
6
LA

O
P

A
Ayn problemi kinematikten
yola karak tekrar zelim:
F
S
U

A
T

12
2
F

12

ma

2
m/s
M
x
x
x
6
.
R
Dvs2 vi2 2ax x 2 2 3 12 vs 12 3.5 m/s

(7-8)

rnek : Ktlesi 6 kg olan bir blok kinetik srtnme katsays k = 0.15 olan

M
I
IR

bir dzlemde
bi
d l d dduruyorken,
k 12 N' lluk
k sabit
bi bir
bi yatay kkuvvetin
i etkisiyle
ki i l hharekete
k
balyor. Blok yatayda 3 m yol adktan sonra hz ne olur?

W = F d = 12 3 cos(0) = 36 J

A
L
Y
LE

( F' nin yapt i)

.
R

D
L
YI

f k k mg 0.15 6 9.8 8.82 N

W f = f k d = k mg cos( ) = 8.82 3 = 26.5 J ( f k ' nn yapt i)

v
T

D
e

A
L
1
1
1 O
19
W W mv mv Pmv 9.5 v
1.8 m/s
2
2 A 2
6
F yola karak tekrar zelim.
A
Ayn problemi kinematikten
T
S
U
3.18
M
FR. 12 f 12 8.82 = 3.18 = ma a 6 0.53 m/s
D
v v 2a x 2 0.53 3 3.18 v 3.18 1.8 m/s
W W f 36 26.5
26 5 99.5
5
2
s

2
s

2
i

2
i

2
s

(7-9)

Yerekimi Kuvvetinin Yapt

p :

M
I
Ktlesi m olan bir cism A noktasndan v ilk hzyla
R
I
D
yukar doru frlatlsn.
frlatlsn
L
YI
Cisim ykseldike, yer-ekimi kuvveti (L
FA
mg ) tarafndan
Y
E bir v hzna sahip olur.
yavalatlr ve B noktasnda dahaL
dk
.
R
D
Cisim A noktasndan B noktasna
giderken,
e
v
yer-ekimi kuvvetinin yapt i:
T
A
L
W A O
B F .d mgd cos180 mgd
P
A
F A noktasna dnerken,
Cisim B noktasndan
A
T tarafndan yaplan i:
yer-ekimi kuvveti
S
U
M
.
R
W
D B A F .d mgdd cos 0 mgdd
0

(7-10)

Ykseltme Kuvvetinin Yapt :

M
I
IR

Ktlesi m olan cismi bir F kuvvetiyle (d kuvvet) A noktasndan

B noktasna y
ykseltmek isteyelim.
y
Cisim harekete balad

D
L
I
Y
A noktasnda ve ulat B noktasnda durgun olsun. Bu
A
L
aralkta uygulanan F kuvvetinin sabit olmas
gerekmiyor.
gerekmiyor
Y
E
L
.
R
Cisme etki eden iki kuvvet vardr.
vardr Biri
yerekimi kuvveti F , dieri
D
edardan uyguladmz F kuvvetidir.
de cismi yukar kaldrmak iin
v
T
A
W K 0 L
W W 0 W W
O
P mgd
W mgd cos180
W mgd
A
F
A
T
S
Al lt
Alaltma
K
Kuvvetinin
ti i Y
Yapt
t
:
U
M cisim B noktasndan A noktasna hareket etmektedir.
Bu durumda
.
WDR
mgd cos 0 mgd W W = mgd
g

net

(7-11)

Deiken K uvvetin Yapt :

M
I
R
verilmitir. Bu kuvvetin x ile x noktalar arasnda
I
D
L
yapt
t iiii ( W ) bbulmak
l k iisteyelim.
t
li
YI
Bunun iin x , x aral, geniliiLAx olan N tane
Y
ince erite blnr.
E
L
.
R
D
j. aralkta yaplan v
ie W F x kadardr.
T
A
L
Bu durumda
toplam i, W F x olur.
O
P
A

x
0 (N ) durumunda,
F
A
T
ekilde konuma bal olarak deien bir F kuvveti
ekilde,
i

j , ort

j 1

R
D

.M

S
U

xs

j 1

xi

j , ort

W lim Fj ,ort x F ( x)dx

x 0
xs

W F ( x)dx F ( x) x grafii altnda kalan alan

xi

(7-12)

rnek : Bir cisim zerine etkiyen kuvvetin cismin

k
konumuna
bball
l l ekildeki
kild ki gibidir.
ibidi
a ) x = 0 8 m,
b ) x = 8 12 m
A
c ) x = 0 12 m
L
Y
aralklarnda bu kuvvetin yapt ii bulunuz. LE

b ) W812

D
L
YI

.
R

D
e

8 v6
a ) W08 = F ( x)dx = F ( x)dx T = 24 J
A 2
xi
0
xs

M
I
IR

L
O

A
4(

3)
= F ( x)A
dxF F ( x)dx =
= 6 J
2
T
S
U
M
xs

12

xi

x = 0 - 8 m araldaki
gensel blgenin alan

x = 8 - 12 m araldaki
gensel blgenin alan

c ) W .= W0 8 W8 12 24 6 18 J

R
D

(7-13)

rnek : Bir cisme etkiyen kuvvet, x metre cinsinden olmak zere,

F = (8 x 16) N ifadesine gre deimektedir.
IM

R
I
D

L
I
Y
a ) x = 0 3 m aralnda kuvvetin yapt ii bulunuz.
A
L
b ) Kuvvet-konum
Kuvvet konum grafiini iziniz ve x = 0 Y
3 m aralnda
E
L
kuvvetin yapt ii grafikten bulunuz..
R
D
xe
a ) W = F ( x)dx = (8 x 16)dx 8 v 16 x 12 J
T
2

A
L
O
P
A
F
A
T 2((16)) 1 8
S
b) W =W
W U+W =

= 12 J
2
2
M
.
R
D
xs

xi

0 2

23

(7-14)


rnek : F = ((4xi + 3yyj) N' luk kuvvetin etkisindeki bir cisim

M
I
orijinden balayarak x = 5 m noktasna hareket etmektedir.
R
I
D
L
K
Kuvvetin
ti yapt
t ii
i i bbulunuz.
l
YI
A
L

j
E
W = F dr = ; dr dxi +
dy
L
.
R
D
r
e
v
W = (4 xi A3T
yj).(
) (dxi dyj)
L
r
O
r P
5
0
A
WF= (4 xdx 3 ydy ) 4 xdx 3 ydy
A
T r
0
0
S
U
2 5
M
x
.
W = 4 50 J
R
D
2 0
rs

ri

(7-15)

Yay Kuvveti :

M
I
IR

Denge durumundaki bir yaya (uzamam veya

skmam yay) bir blok bal bulunsun.

D
L
I doru
Yay d kadar gerecek ekilde blouYsaa
Aters dorultuda
bir miktar ekelim. Yay elimize
L
Y
bir diren kuvveti (F ) uygular.
E
L
.
R
Yay d kadar sktracak
ekilde blou sola doru
D
e yine ters dorultuda bir diren
itersek, yayvelimize
kuvvetiT
(F ) uygular
uygular.
A
L
O
Her iki durumda da,, yyay
yP
tarafndan elimize uygulanan
yg
F kuvveti yay
yy
A
F
doal uzunluuna
getirecek
ynde etkir. Bykl ise, uzama veya
A
T
S
skma miktar (x) ile orantldr.
orantldr
U
M
.
Eitlik
olarak F kx bants

ile verilir. Bu eitlik "Hooke y

yasas" ,
R
D
k ise "yay sabiti" olarak bilinir.

(7-16)

Yay Kuvveti Tarafndan Yaplan :

M
I
IR

Yay sabiti k olan bir yayn boyunu, kuvvet uygulayarak

xi ' den xs ' ye getirmi olalm. Yayn elimize uygulad

D
L
kuvvetin yapt ii (W ) hesaplamak isteyelim.
YI
A
L
Y
Yayn ktlesiz olduunu ve Hooke yasasna
uyduunu varsayalm.
E
L
.
R
D
Deiken kuvvetin yapt i bantsndan,
e
v
T
x
1
1
A
W F ( x ) dx kxdx L
k xdx k kx kx
2
2
2
O

P
A
bulunur.
F
A
Tuzamasz durumda ise (x 0) ve yay x kadar
Yay balangta
S
U
germi veya
M sktrm isek( x x), yay kuvvetinin yapt i
.
R
1
D
W kx
olarak bulunur.
yay

xs

xs

xs

xs

2
i

yay

xi

xi

xi

2
s

xi

yay

(7-17)

rnek : Ktlesi 1.6 kg olan bir blok, yay sabiti k = 1 10 3 N/m olan
M
yatay bir yaya baldr. Yay 2 cm sktrlp durgun halden serbest
I
R
I
braklyor. (Yzey srtnmesizdir).
D
L
YI
a ) Blok denge noktasndan (x = 0) geerken hz ne olur?
A
L
bb ) Ayn soruyu
soruyu, sabit ve 4 N byklnde birYsrtnme kuvveti
E
L
olmas durumunda tekrar cevaplaynz..

R
D

1 2 1
3
2 2 e
a) Wyay = kxm 110 2 10 v 0.2 J
2
2
T

A
L
O 2W

1 2 1 2
Wyay = mvs mvi vs =
2
2

yay

2(0.2)
=
= 0.5 m / s
16
1.6

m
A
F
A
b) W = f x S=T4 2 10 00.08
08 J srtnme kuvvetinin yapt i.

U
M
.
1
2 (0.12)
R
0 2 00.08
08 v =
= 00.39 m / s
DK W W 2 mv 0.2
1.6
2

k m

yay

2
s

(7-18)

rnek : Ktlesi 5 kg olan bir blok srtnmesiz

M
I
IR

bir yzeyde,
bi
d yay sabiti
biti k = 500 N/
N/m olan
l
yatay bir yaya v0 = 6 m/s hzla arpyor ve
yay sktryor.
a ) Yaydaki skma ne kadardr?

A
L
Y
LE

D
L
YI

b) Yay en fazla 15 cm skabiliyorsa, v0 hz

. en fazla ne olur?

R
D

1 2 1 2 1 ve2 1 2
a ) W yyayy = kxi kxm Tmvs mvi
2
2
2
2
A
L
1 2 1 2 PO
m
5
k m = mvi A xm =
kx
vi =
(6) = 00.6
6m
2
2 AF
k
500

T
S
U

b ) x . =M
R
D
m

m
k
500
vi vi =
xm
(0.15) 1.5 m / s
k
m
5
(7-19)

-Boyutlu Uzayda Kuvvetin Yapt :

M
I
IR

-boyutlu

boyutlu uzayda tanml bir F kuvveti genel olarak LD

I

Y
F F x, y, z i F x, y, z j F x, y, z k
A
x

biiminde tanmlanabilir.

.
R

L
Y
LE

D
Bylesi bir kuvvetin etkisinde, bir cismiekoordinat
xi , yi , zi olan
v
T

A noktasndan koordinat xs , ys , zs olan B noktasna,

noktasna belirli bir

A
L
yol boyunca, hareket ettirmek
iin yaplacak i,
O
P

dW F dr F dx FFAdy F dz
A
T
S
W dW
d U F ddx F ddy F ddz
M
.
Rili
il Dverilir.
ile
x

xs

ys

xi

zs

yi

zi

(7-20)

Deiken Kuvvet ve - Kinetik Enerji Teoremi :

M
I
R
I
Deiken bir F (x ) kuvveti yardmyla ktlesi m olan bir cismi D
A (x x )
L
I
noktasndan B ( x x ) noktasna hareket ettirelim. Newton'
Y un ikinci
A
dv
L
Y
yasasna gre,
F ma m ' di
dir.
E
dt
L
.
R
D
Eitliin her iki tarafn dx ile arppvxe ve x aralnda integralini alrsak,
T
Adv dv dx dv dv dx
dv
L
dx vdv

dx
O
Fdx m dt dx
P
dt dx dt
dt
dx dt
A
F
A
m
1
1
T
W m vdvS
v mv mv K K K bulunur.
2
2
2
U
M
.
NotR: Grld
ggibi i-kinetik

enerji
j teoremi,
D
i

xs

xs

xi

xi

xs

xi

xs

xi

2
s

2
i

kuvvetin sabit olduu durum ile ayndr.

(7-21)

rnek : Ktlesi 0.1 kg olan bir blok hava-ray zerinde yay sabiti k = 20 N/m

M
I
IR

olan yatay bir yaya baldr

baldr. Blok denge noktasndan saa doru 11.5
5 m/s hzla geiyor
geiyor.
a) Hava-ray srtnmesiz ise, blok ne kadar saa gidebilir?

D
L
YI

b)) Hava
Hava-ray
ray srtnmeli ise (k = 00.47),
47) blok ne kadar saa gidebilir?

A
1 2 1 2 1 2 1 2
L
a ) W yay = kkxi kx
k m mvs mvi
Y
E
2
2
2
2
L
.
R
1 2 1 2
m
01
0.1
D
kxm = mvi xm =
vi =
(1.5)
= 0.106 m
2
2
k
v20e

T
A
b ) W = f x = mg x Lsrtnme
kuvvetinin yapt i.
O
1 P
1
K W W Amv kx mgx -kinetik

enerji teorimi
F2
2
A
T 1
1
S
0 1 vU
(1.5)
(1 ) 20 x 0.47
0 4 00.1
1 99.8
8x
0.1
2 M
2
.
10
x
0.461x 0.113 = 0 x = 0.086 m 8.6 cm
R
D
f

yay

2
i

2
m

2
m

2
m

(7-22)

rnek : Salncaa binmi w arlndaki bir ocuu,

i l deyle
ipler
d l 0 as yapana kadar
k d (burada
(b d ocuk
k

M
I
IR

D
L
YI

durgundur) yatay bir F kuvvetiyle ittiinizi dnn.

Bunun iin uygulamanz gereken kuvveti, sfrdan

LA deere
balayarak
y
ocuk dengeye
g y ggelene kadar belirli bir maksimum
kadar

Y
E ii bulunuz.
artrmanz gerekir. Uyguladnz F kuvvetinin yapt
L
.
R
D 0 ; F = T sin
Denge durumunda : Fx = F Tesin
v
w
Fy L=ATTcos arlk
0 ; T w / cos
O
P
A

F = w tan AWF= F dl F ( Rd
) cos wR sin d
T
S
U
W =M
wR cos wR 1 cos
.
R
D
0

dl

0
0

(7-23)

G :

G F kkuvveti
G,
ti tarafndan
t f d birim
bi i zamanda
d yaplan
l i
i veya F kkuvvetinin
tiIM
i

i yapma hz olarak tarif edilir.

R
I
D

L
I
Y ma g
F kuvveti t zaman aralnda W kadar i yapmsaA
, ortala
L
Y
W
E
P
L
.
t
R
D
e
Anlk g ise
v
T
A
dW
L
P
O
ile tanmlanr.
P
dt
A
F
SI sistemindeki
birimi "J/s = watt" tr.
A
T"kilowatt
kilowatt-sa
saat" (kW) i birimidir.
idir
S
U
M
.
rnein,

e , 1000
000 W gcndeki
gc de bir
b motor
o o 1 saat
s s
sreyle
ey e
R
D
ort

alyorsa yapt i W =Pt =1000 3600 3600 kJ bulunur.

(7-24)

H Bal
Hza
B l G
G f
fadesi
d i:

A
L
Y
E
as yapacak ekilde bir F kuvveti uygulayalm.
L
.
R
D
Uygulanan F kuvvetinin i yapma hz
e
v
T
A
L
dW F cos dx O
dx
P

F cos
Fv cos
P
dt
dt A
dt
F
A
ST
P F U
v
M
.
verilir.
R
D
Hareket eden bir cisme, hareket dorultusu ile

M
I
IR

D
L
YI

(7-25)

rnek : Bir asansrn ktlesi 1000 kg' dr ve toplam

800 kg tayabilmektedir. Asansr yukar karken

M
I
IR

D
L
YI

4000 N' luk sabit bir srtnme kuvveti etkimektedir.

a) Asansr 3 m/s' lik sabit hzla yukar kyorsa,

A
L
b)) Asansr 1 m/s ' lik ivme ile yukar kyorsa,
b
kyorsa Y
E
L
Asansr motorunun salad g ne olur? .
R
D
a) v sabit a 0 :
F
=
T

ve f w 0
T
T f w (1000 800) A
9.8
9 8 4000 22.16
16 10 N
L

O
2.16 10 3 6.48 10 W
P = T .v = T v cos0 P
A
F
A
b ) a 0 :
F = T f Mg Ma

T
S
T fU
M ( g a ) 4000 1800*10.8 2.34 10 N
M
.
P = T .v = T v cos0 = 2.34
2 34 10 v W (burada v anlk hzdr)
R
D
2

(7-26)

BLM-8
M
I
Potansiyel Enerji ve Enerjinin Korunumu
IR
Bu konu kapsamnda u konulara deineceiz:

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

Potansiyel enerji
Korunumlu ve korunumsuz kuvvetler
Mekanik enerji
Mekanik enerjinin korunumu

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

Birok problemi enerjinin korunumu teoreminden zeceiz.

S
U

M
.
R

Burada vektrel nicelikler yerine i, kinetik enerji ve potansiyel enerji gibi

iin
ilemler

daha kolayy yyaplabilecektir.

p
skaler nicelikler kullanacamz

(8-1)

 ve Potansiyel Enerji:

M
I
R
I
noktasndan
Ktlesi m olan bir cisim v ilk hzyla A D
L
I
yukar doru frlatlyor.
Y
Cisim ve yer bir sistemdir.
A
L
Yerekimi kuvvetinin etkisiyle
cisim yavalayarak
Y
Etamamen duracaktr.
ykselecek ve B noktasnda
L
.
Sonra da, aa doru
hareket
ederek orijinal v hzyla
R
D
A noktasna ulaacaktr.
e
v
Ci i
Cisim
A noktasndan
k
d
B noktasna
k AT giderken
id k
F kuvvetinin
k
i i yapt
i
i
L F kuvveti cismin kinetik enerjisini
W = mgh dir. Bunun O
anlam,
P (U) dnmtr.
yerekimi potansiyel enerjisine
A
FA noktasna derken ise, F kuvvetinin yapt i
Cisim B noktasndan
A
TBunun anlam da,
W = mgh dir.
dir
da F kuvveti cismin yerekimi potansiyel
S
U
enerjisini kinetik
enerjiye dntrmtr.
M
.
R
Sistemin
potansiyel enerjisindeki deiim u ifadeyle verilir: U W
D
Yer-ekimi potansiyel enerjisi:
0

(8-2)

Yay potansiyel enerjisi:

M
I
IR

Ktlesi
l i m olan
l blok,
bl k yay sabiti
bi i k olan
l bir
bi yaya baldr.
b ld

D
L
I
Herhangi bir anda A noktasndan geerkenYki hz v olan
A ve yay x
blok, yay kuvvetinin etkisiyle yavalayacak
L
Y
k d sktrarak
kadar
k
k B noktasnda
k
d tamamen
d
duracaktr.
k
E
L
.
Sonrada, yay kuvvetinin etkisiyle ters ynde harekete
R h l geecektir.
b l
balayacak
k ve A noktasndan
k Dd v hzyla
ki
e
v
Blok A noktasndan B noktasna hareket
ederken yyayy kuvveti F tarafndan
T
A anlam, yay kuvveti F cismin kinetik
yaplan i W = kx /2 dir. Bunun
L
enerjisini potansiyel enerjiye O
P(U) dntrmtr.
A
Blok B noktasndan AFnoktasna hareket ederken ise, yay kuvveti F tarafndan
A
kx /2 dir. Bunun anlam da, yay kuvveti F cismin potansiyel
yaplan i W = T
S
enerjisini kinetik
enerjiye dntrmtr.
U
M
.
R
D potansiyel enerjideki deiimi yine U W ifadesine sahiptir.
Sistemin

Yay ve ktle bir sistemdir.

yay

yay

yay

yyayy

(8-3)

Korunumlu ve Korunumsuz Kuvvetler:

M
I
Cismin sadece kinetik ve potansiyel enerjileri
R
I
arasnda bir dnme

neden olduklar
iin,
,
D
L
I
yerekimi kuvveti ve yay kuvvetiYkorunumlu
A
kuvvetlerdir.
L
Y
E
L
Buna karn, srtnme kuvveti korunumlu olmayan
bir kuvvettir.
.
R
D
e
Srtnmeli bir yzey zerinde A noktasndan
v0 ilk hzyla harekete
v
balayan bir blok dnelim.
dnelim BlokTile zemin arasndaki kinetik srtnme
Asrtnme kuvveti f etkisiyle d kadar yol
L
katsays k olsun. Blok, kinetik
k
O
aldktan sonra B noktasnda
P duracaktr.
A
F
A
A ve B noktalarTarasnda srtnme kuvvetinin yapt i Wf = kmgd
olacaktr.
l kt U
SSt
Srtnme
k
kuvveti,
ti bloun
bl
t
tm
ki tik enerjisini
kinetik
ji i i s

enerjisiM ne dntrmtr. Bu enerji tekrar kinetik enerjiye

.
dntrlemez
ve bu nedenle srtnme kuvveti korunumlu bir
R
D
kuvvet deildir.

(8-4)

1. Kapal bir yol boyunca, korunumlu bir

kuvvetin bir cisim zerinde yapt net i
sfrdr (ekil-a).

Wnet 0

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
Esistemi buna
Yerden yukar doru frlatlan ta ve ktle-yay
L
.
birer rnektir. Wnet = Wab,1
+
W
=
0
ab 1
ba 2
ba,2
R
D
e
v
2. adan bye giden bir cismin zerine etki eden korunumlu
T
A yoldan bamszdr.
bir kuvvetin yapt i gidilen
L
O
P
ekil - a' dan : W
Wab,1 = Wba,2
net = Wab ,1 + Wba ,2 = 0
A
F
A
ekil - b' den
: Wab,2 = Wba,2
T
S
U
M
.
W

W
R
ab,1
1 ab,2
2
D

(8-5)

Potansiyel Enerjinin bulunmas :

M
I
Bir cisme etkiyen korunumlu kuvveti biliyorsak,IR
D
x ve x gibi iki nokta arasnda cismin potansiyel
L
YI
A
enerjisindeki deiimi (U ) hesaplayabiliriz.
L
Y
E
L
.
Korunumlu bir F kuvvetinin etkisindeki
bir cisim x-ekseni
R
D
boyunca xi noktasndan xs noktasna
hareket ediyor olsun.
e
v
T zerinde yaplan i
F kuvveti tarafndanA
cisim
L
x
O
P
W F ( x)A
dx
d eitlii ile verilir.
verilir
F
x A
T
S
Bylece,
l
potansiyel
i l enerjideki
jid ki de
d iim
ii
U
M
.
R
U W F ( x)dx
d bulunu
b l r.
D
i

xs

xi

(8-6)

Yerekimi Potansiyel Enerjisi :

M
I
IR

Dey dorultuda (y-ekseni boyunca) yukar doru yi noktasndan

D
L
I
Y
Cisme etki eden yerekimi kuvveti nedeniyle cisim-yer
sisteminin
A
L ld sonucu
potansiyel
t i l enerjisinde
ji i d deiim
d i i olacaktr.
l kt Az
AY
nce bbulduumuz
E
L
kullanarak, cismin potansiyel enerjisindeki
deiimi hesaplayacaz.
.
R
D
U F ( x)dy mg dy mgv e
dy mg y mg y y mg y
T
A
L
Cismin bulunduu son noktay
genelletirirsek U ( y) U mg y y
O
P
b l
bulunur.
A
F
A
Genellikle, hareketin
balad konum y 0 ve bu noktadaki
T
S
U
potansiyel
U 0 olarak seilir. Bu durumda,
M
.
U (R
y ) mgy
D
ys noktasna hareket eden m ktleli bir cisim dnelim.

yf

ys

yi

yi

ys

ys

yi

yi

bulunur.

(8-7)

rnek : Yerden h kadar ykseklikten m ktleli

bir cisim serbest braklyor. Cismin herhangi
bir andaki hzn,
hzn yerden olan yksekliine bal
olarak bulunuz.

Ki Ui Ks U s

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

v
1
2 T
0 m g h m v Ls A m g y
2 PO
A
v s 2 g A( Fh y )
T
S
U

M
.
R

(8-8)

rnek : ekilde L uzunluundaki bir ipin ucuna

bal m ktlesinden oluan bir basit sarka verilmitir.
verilmitir
Cisim A asal konumundan serbest braklmtr ve
dnme ekseninin getii P noktas srtnmesizdir.

M
I
IR

D
L
YI

a )) Cisim en alt noktadan (B noktas)) ggeerken

hz nedir?
LA

Y
E nedir?
b) Cisim en alt noktada iken ipteki gerileme kuvveti
L
.
R
1 eD
a) Ki Ui K s U s mgh vmvB2 vB 2 gL(1 cos A )
T
2
A
L
O
PmvB2
A
b ) Fr TB mg

TB mg 2mg (1 cos A )
F
A
L
T
S
TB U
mg 3 2 cos A
M
.
R
D

(8-9)

Yaydaki Potansiyel Enerji :

Bi ktl
Bir
ktle-yay sisteminde,
i t i d bl
blok
k xi noktasndan
kt
d xsIM

IR)
noktasna hareket etsin. Yay kuvveti bir iD
(W

L
I
yapacaktr ve ktle-yay sisteminin potansiyel
Y
A
enerjisinde bir deiim meydanaLgelecektir.
Y
E
L
1
.
1

W F ( x)dx kxdx
kx kx
R
D
2
2

e
v
1
1
T
U WA U ( x ) U kkx kx
k
L
2
2
O
Pbalad konum x 0 ve bu noktadaki
Genellikle hareketin
A
F
potansiyel U A
0 olarak seilir.
T
S
U
Denge noktasndan
herhangi bir x uzaklnda,
M
.
1 2
R
d ki potansiyel
i l enerji
ji: U kx
k
Dyaydaki
xs

xs

2
s

xi

2
i

xi
s

2
s

2
i

(8-10)

Mekanik Enerjinin Korunumu :

M
I
IR

Bir sistemin mekanik enerjisi, o sistemin kinetik ve potansiyel enerjilerinin

p
olarak tarif edilir
toplam
(Mekanik enerji = Emek K U )

D
L
YI

A
L
Y
Si
Sistemin
i evresinden
i d izole
i l olduunu,
ld
d kuvvetlerin
d
k
l
i olmadn
l d
E
L
.
ve sistemdeki kuvvetlerin ise korunumlu olduunu
kabul ediyoruz.
R
D
Sistemdeki i kuvvetin yapt i sistemin
e kinetik enerjisinde
v
T
bi deiim
bir
d i i meydana
d
getirecektir.
ti
kti
A
L
K W (E-1) PO
A
Fsistemin potansiyel enerjisinde de bir
Bu, ayn zamanda
A
T
S
d i i meydana
deiim
d
getirecektir
ti
kti
U
M
.
U W (E-2).
R
D

(8-11)

Bu iki eitlik birletirilirse,

K U
K s K i U s U i

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Ki U i K s U s Y
E
L
sonucuna ulalr.
.
R
D
Bu, "mekanik enerjinin korunumu" yasasdr
ve u ekilde zetlenebilir.
e
v
E ATK U 0
L
O
Korunumlu ve korunumsuzPkuvvetlerin
olduu izole bir sistemde bu yasa
A
E W
F
A
formundadr. T
S
U
M , sistemdeki tm korunumsuz kuvvetler tarafndan yaplan itir.
Burada.W
R
D
mek.

mek.

korunumsuz

korunumsuz

(8-12)

M
I
Rolduu
ekilde m ktleli bir cisim ve asl
I
D
ipten oluan basit sarka verilmitir.
verilmitir
L
YI
A
L
Y
Cisim-yer sisteminin
mekanik enerjisi
E
L salndka, sistemin
sabittir. Sarka
.
R
kinetik
ve potansiyel enerjileri
D
e srekli bir dnm olacaktr.
arasnda
v
T
LA Cisim en alt noktadayken potansiyel

S
U

M
.
R

A
T

A
F

O
P

enerjiyi
j y sfr seersek,

, bu noktalarda
kinetik enerji maksimum olacaktr
(a ve e durumu).

c ve g durumlarnda ise potansiyel

enerji maksimum kinetik enerji sfr
olacaktr.
(8-13)

rnek : Yayl bir oyuncak tabancann yay sabiti bilinmemektedir.

M
I
IR

Yay 12 cm sktrlp dey ynde atelendiinde,

atelendiinde 35 g'
g lk bilye
atld noktadan 20 m yukarya ykseliyor. Tm srtnmeleri
gzard
d ederek,
d k
a) Tabancann yay sabitini bulunuz.
b) Bilye tabancay hangi hzla terkeder?

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

c) Bilye atld noktadan 10 m yukardayken hz nedir?

v
T

D
e

2mgh
1 2
A
a) EA EC kx mgh
k
953 N/m
L
O
2
x
P

1 F2A
1 2
k 2
b ) E A EB Akx mgx mvB vB
x 2 gx 19.7 m/s
2
m
ST2

U
M

1. 2
1 2
k 2
c )R kx mgh ' mvh ' vh '
x 2 gh ' 14 m/s
D 2
2
m

(8-14)

rnek : ki blok hafif bir iple, arlksz ve srtnmesiz

bir makara zerinden ekildeki gibi birbirine balanmtr.
Sistem durgun
g halden serbest braklyor.
y 5.00 kg'
g lk blok
yere arptnda, 3.00 kg' lk bloun hz ne olur?

.
R

D 2
1
2 e1
Ei Es m1 gh m2 gh m2v v m1v
2 AT 2

L
2 m1 m2 gh PO
2 2 9.8 4
v

A
8
m1 m2A F
T
S
U
M
.
R
D

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

19 6 4.43
19.6
4 43 m/s

(8-15)

Potansiyel Enerjiden Kuvvetin Bulunmas :

M
I
IR

D
Bilinmeyen bir F kuvvetinin etkisi altnda x-ekseni
ekseni boyunca hareket
L
I eden bir

Y
cismin potansiyel enerjisinin konuma ball U (x) biliniyor
olsun.
A
L
Y
E
Cisim koordinat x olan bir A noktasndan koordinat
x + x olan ok yakndaki
L
.
bir B noktasna hareket etsin.
etsin Kuvvetin cisim zerinde
yapt i
R
D
W F x (E-1)
e
v
T
ile verilir.
verilir
A
L
O
Kuvvetin yapt bu i, sistemin
P potansiyel enerjisinde bir deiim meydana getirir.
A
U W (E-2)
F
A
T
Bu iki eitlik birletirilirse,
S
U MU
dU ( x)
F . bulunur. x 0 durumundaki limit deeri ise F ( x)
x
dx
R
D
olur.

(8-16)

Potansiyel Enerji Erisi:

M
I
IR

Cismin potansiyel enerjisinin konuma

bal deiimini izersek, F kuvvetinin
etkisi
tki i
altndaki
lt d ki
cismin
i i
h k ti
hareketi
konusunda detayl bilgiler elde etmek
mmkn olur.
olur
Cisme etki eden kuvveti aadaki
bant yardmyla konumun fonksiyonu
olarak bulabiliriz.

A
F

A
L
O

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

dU ( x)
F ( x)
dx

rnek olarak yukardaki grafii inceleyelim:

A
T

x2 , x3 ve x4 noktalarnda potansiyel erisinin trevi sfrdr. Dolaysyla

bu noktalarda cisme etkiyen kuvvet de sfr olur.
olur

S
U

M
.
R

x2 ve x3 noktalar arasnda dU/dx pozitif olduundan, kuvvet x ynndedir.

x3 ve x4 noktalar arasnda dU/dx negatif olduundan, kuvvet +x-ynndedir.

(8-17)

Dnm Noktalar :

M
I
IR

Sistemin toplam mekanik enerjisi Emek. K ( x) U ( x).

D
L
I
Y
ile gsterilmitir. Herhangi bir x noktasnda U ( x)
A
L
belirlenip yukardaki denklemd
denklemdee yerine konur ve cismin
Y
E
K kinetik enerjisi bulunabilir.
L
.
R
Ki ik enerji,
Kinetik
ji tanm gerei
i negatif
if olamaz.
l D Bylece
B l
cismin,
i i x-ekseninin
k i i
e
v
hangi blgesinde hareketli olduunu belirleyebiliriz.
T
A
L
K ( x) E U ( x)
O
PU ( x) E
K 0 E U ( x) A
0
Hareket izinlidir.
F
A
K 0 E U
( x) 0 U ( x) E
Hareket yasakldr.
T
S
U
E UM
( x) olduu noktalar, "dnm noktalar" dr.
.
R
Yukardaki
grafie gre,
gre x dnm noktasdr ve bu noktada K 0 'dr
dr.
D
p
mekanik enerji
j sabittir (5
( J)) ve yyatayy bir izgi
g
Toplam

mek.

mek

mek.

mek

mek.

mek.

(8-18)

Yandaki grafikte Emek. = 4 J durumunu gznne alalm.

M
I
IR

Buna gre dnm noktalar (Emek. = U ) x1 ve

x > x5 noktalardr. x > x1 blgesinde hareket
izinlidir. Eer mekanik enerjiyi 3 J veya 1 J e
drrsek, dnm noktalar ve hareketin
i i li olduu
izinli
ld blge
bl de
d deiecektir.
d i
ki

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
Denge Noktalar: Potansiyel enerji erisindeReimin sfr (dU/dx = 0) ve
D
dolaysyla da kuvvetin sfr (F = 0) noktalar
denge noktalardr. Kuvvetin
e
v
sfr olduu blgeler de (x > x5) doal
denge blgeleridir.
T
A
L
Mekanik enerjiyi Emek. = 4 JO
seersek, kinetik enerji K = 0 olur ve cisim
P olur.
x > x5 blgesinde hareketsiz
olur
A
F
A
Potansiyel enerji-konum
erisinde minimumlar, kararl denge konumlar,
T
S
U
M enerji-konum erisinde maksimumlar, kararsz denge
Potansiyel
.
R
konumlardr.
konumlardr
D

(8-19)

Not: ekil zerindeki mavi oklar,

dU ( x)
d
F ( x)
dx

M
I
IR

D
L
bants uyarnca cisim zerine
YI etkiyen
A
kuvvetlerin ynn gstermektedir.
L
Y
E
L
Kararl Denge Konumlar: Potansiyelin minimum
olduu x4 noktasn
.
gznne alalm.
alalm Mekanik enerji Emek. =D1RJ olsayd,
olsayd bu noktada cisim
e
hareketsiz olacakt (K = 0). Cismi x4 v
noktasnn
ok az soluna veya sana
ekersek cismi denge noktasna getirmek
ekersek,
iin bir kuvvet oluur.
oluur Bu nokta
T
A
L
kararl denge noktasdr.
O
P
A
Kararsz Denge F
Konumlar:
Potansiyelin maksimum olduu x3
A
noktasn gznne
alalm. Mekanik enerji Emek. = 3 J olsayd, bu
T
noktada
k d cisim
iUi Shareketsiz
h k i olacakt
l k (K = 0).
0) Cismi
Ci i x3 noktasnn
k
ok
k az
soluna M
veya sana ekersek, her iki durumda da cismi bu noktadan
.
R
daha
fazla uzaklatracak ekilde bir kuvvet oluur.
oluur Bu nokta kararsz
D
denge noktasdr.

(8-20)

rnek : Bir molekldeki iki ntr atom arasndaki etkileme kuvveti ile ilgili
potansiyel Lennard-Jones
potansiyel,
Lennard Jones potansiyel enerji fonksiyonu ile verilir:
12 6
U ( x ) 4
x
x
x atomlar arasndaki mesafe,, ve ise deneysel
y sabitlerdir.

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Y
ki tipik atom iin, 0.265 nm ve 1.51 10 LE
J' dr.
.
R uzakl bulunuz
Atomlar arasndaki etkileme kuvvetini ve D
minimum
bulunuz.
e
v
dU
d
Fx
= 4 12 x12 AT6 x6 = 4 12 12 x13 6 6 x7
dx
dx
L
O
12
6 P
12
6 A
Fx 4 13 F7
x TAx
S
12U

6
F 4. M

0 x 2 0.3 nm

x
x
R
D
22

12

13

1/6

(8-21)

M
I
IR

rnek : ki boyutlu uzayda bir kuvvetle balantl potansiyel enerji

fonksiyonu,
U ( x, y ) 3 x y 7 x
ile veriliyor.
y Cisme etkiyen
y kuvveti bulunuz.
3

A
L
Y
LE

D
L
YI

.
dU
d
3
Fx
= 3 x y 7 x = DR
9 x 2 y 7
dx
dx
ve
T
A

dU
d
L
3
Fy
= 3 x yO 7 x = 3 x3
dy
dy A P

F
A
T

S
2
3

U
F FxM
i Fy j 7 9 x y i 3 x j

.
R

(8-22)

M
I
olmadIRizole
D
dILkuvvetlerin
Y

D Kuvvetin Bir Sistem zerinde Yaplan :

u ana kadar, d kuvvetlerin
sistemleri ele aldk.
aldk imdi de,
de
etkidii bir sistemi ele alalm.

D
e

.
R

A
L
Y
LE

Bir oyuncu tarafndan frlatlan bowling topunu gz nne alalm.

alalm
Bowling topu ve dnya bir sistem oluturur.

v
T

A
L
Oyuncu tarafndan topa uygulanan
kuvvet d kuvvettir. Bu durumda
O
P sabit deildir,
sistemin mekanik enerjisi
deildir d kuvvetin yapt i kadar
A
F
deiir.
A
T
S
U
K U
W E
M
mek.
.
R
D

(8-23)

rnek : Uzunluu 1 m olan 30o ' lik eik dzlemin

M
I
IR

en st noktasndan
noktasndan, ktlesi 3 kg olan bir kutu durgun
halden aaya doru kaymaya balyor. Kutuya
5 N' lluk
k sabit
bi bi
bir srtnme

kkuvvetii etkimektedir.
ki k di
a) Eik dzlemin tabannda kutunun hz ne olur?
b) Kutunun ivmesi nedir?

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

1 2
a ) Ei K i U i = mgh = 3(9
3(9.8)(0.5)
8)(0 5) =D
14
14.7
7 J ; Es K s U s = mv
2
e

E = f k d = 5(1) 5 A
J

L
O

v
T

1 2 P
2(9.7)
( )
A14.7
Es Ei mvF
14 7 5 v
22.54
54 m / s
2 A
3

T
S
U

3(9.8)(0.5) 5
2
sin(30)
3.23
m
/
s
b) . FM

mg

ma

x
3
R

(8-24)

rnek : Ktlesi 20 kg olan bir ocuk, 2 m yksekliinde

dzgn olmayan bir kaydran tepesinden ilk hzsz
kaymaya balyor.
a)) Srtnme olmadn
varsayarak,
y
, kaydran
y
en alt
noktasnda ocuun hz nedir?

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

b ) Srtnme olmas durumunda, ocuun en alt noktadaki

b)
hz 3 m/s olduuna gre sistemin mekanik enerjisindeki
kayp ne kadardr?

.
R

D
e

1v 2
a) Ki Ui = Ks Us mgh
mgh=T mvs
LA 2

O
P

vs = 2gh = 2 99.8
8 (2) = 6.26
6 26 m / s

A
T

A
F

b ) E =U
ES E
M
.
R
D
s

1 2
1
2
mvs ' mghh = (20) 3 20(9.8)(2)
20(9 8)(2) 302 J
2
2
(8-25)

rnek : Bir kayak 20 m ykseklikteki rampadan

M
I
IR

ilk hzsz kaymaya balyor. Rampann alt ucundan

sonra, dz olan blgede kayak ile zemin arasnda

D
L
YI

srtnme katsays 0.21' dir.

A
L
Y
Esahip olsayd,
b) Eik dzlemin kendisi de ayn srtnme kaysaysna
L
.
(a) kknn cevab ne olurdu?
R
D
e
v
1
a ) K U = K U mgh = mv
v 2 gh 19.8
9.8 m / s
T
2A
L
v
1 PO
E E E = 0 mv = mgd d
95
95.22 m
A
2
2 g
F
A
1
T
S
b ) mgh mg cos L mv v 2 gh 1 cot(20) 12.9
12 9 m / s
U
2
M
.
v
R
40.3
40 3 m
Dd
a) Kayak,
y rampann
p
alt ucundan duruncaya
y kadar ne kadar yyol alr?

2
B

2
B

2
B

2
B

2
B

2k g

(8-26)

rnek : ki blok hafif bir iple, srtnmesiz ve arlksz

bi makara
bir
k zerinden
i d bi
birbirine
bi i baldr.
b l d Yatayda
Y t d bbulunan
l
m1 ktleli blok, yay sabiti k olan bir yaya baldr. Yay
uzamasz durumda iken serbest braklyor ve m2 ktleli

A
L
Y
LE

blok h kadar dnce bir an iin duruyor. m1 ktleli blok

ile zemin arasndaki srtnme katsays nedir?

K 0

ve

.
R

M
I
IR

D
L
YI

E U gD+ U yay k m1 gh

R
D

e
v
U g U s U i 0 m2 gh
T

A
1 2
L
k m1 gh kh m2 gh
1 O
2
2
U yay P
kh

A
2

F
1

A
m2 g kh
T

S
2
k
U

m1 gh
.M

(8-27)

rnek : Bir blok, h yksekliindeki

srtnmesiz
t
i bir
bi rampadan
d ilk hhzsz
kaymaya balyor ve karda bulunan
ve eim as olan bir eik dzlemi
trmanyor Blok ile eik dzlemin
trmanyor.
arasndaki kinetik srtnme katsays
.
R
k olduuna gre, blok bu dzlemdeD
ne kadar ykselir?

A
L
O

U g U s U i T
A
mgymax mgh

S
U

y
M
mg. cos
mgy
R
sin
D
k

max

max

A
L
Y
LE

e
v
T

K 0 ; E U g P k mg cos L

A
F

mgh ymax

M
I
IR

D
L
YI

ymax
L=
sin
i

1 k cot
(8-28)

rnek : Ktlesi 10 kg olan blok,

ilk hzsz
h
olarak
l k A noktasndan
k
d
braklyor. Uzunluu 6 m olan

M
I
IR

srtnmeli bir blgeyi ( BC aras)

getikten
g

sonra,, yay
y y sabiti
k = 2250 N/m yaya arparak 30 cm sktryor.

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

BC aras blgenin srtnme katsa

katsaysn
sn bbulunuz.
l n

v
T

K 0 ; E U g UAyay k mgL

L
O

1
P
U U U 0 A
mgh ; U kx 0
F
2
A
T
1
S
mghh kx
k
U
1
2
M
mgL

0.328
kx
mgh
.
2
mgL
R
D
g

yay

2
m

2
m

2
m

(8-29)

rnek : Eik dzlem zerindeki m1 = 20 kg'lk

blok, hafif bir iple, m 2 = 30 kg'lk baka bir bloa
baldr. m 2 blou da, ekildeki gibi yay sabiti

M
I
IR

D
L
YI

250 N/m olan bir yaya baldr. Bu haliyle yay

uzamaszdr ve eik dzlem srtnmesizdir. m1 blou eik dzlemden

A
L
Y
E yksekte) ilk hzsz
aa doru 20 cm ekilip (m blou yerden 40Lcm
.
R
braklyor Yay uzamasz hale geldiinde
braklyor.
bloklarn hz ne olur?
D
e
v
E K U U 0 (TmTkuvvetler korunumlu olduu iin)
A
L
1
1
1

O
K m v m v P
; U (m gL sin m gL) ; U kL
2
2
2

A
F
1
1
A
L=20 cm
m m v T(m sin m ) gL kL 0
2
2
S
k=250 N/m
U
M
m1=20 kg
kL
2(m m sin ) gL
10 67.2
.
v R

1.24 m/s
m2=30 kg
m m
50
D
2

yay

yyayy

(8-30)

BLM-9
M
I
Ktle Merkezi ve izgisel MomentumIR

A
L
Y
LE

Bu blmde aadaki konulara deinilecektir:

D
L
YI

Bir parack sisteminin ktle merkezi

Ktle merkezinin hz ve ivmesi
Bir
Bi paracn
ve parack
k sistemlerinin
i t l i i izgisel
i i l momentumu
t

v
T

D
e

.
R

A
L
Ktle merkezinin nasl hesaplanacan ve izgisel
O
P ilkesini reneceiz.
momentumun korunumu

A
F
A
Son olarak, T
izgisel momentumun korunum ilkesi yardmyla
S
bi ve iki
bir
b
boyutta
arpma problemlerini
bl l i i zeceiz.

i
U
M
.
R
D

(9-1)

Ktle Merkezi :

M
I
m ve m ktlelerine sahip iki noktasal cismin ktleIR
merkezi,
D
L
m x m x
I
x
Y
m m
A
L
b
bants
ile
il verilir.
ili
Y
E
L
.
x-ekseni zerine yerletirilmi n tane parack durumunda
bu bant:
R
D
m x m x m x ... m x
m x m
x m x ... m x
1
x
ve

mx

m m m ... m
M
M
T
A toplam ktlesidir.
olur. Burada M sistemdeki paracklarn
L
O
P sistemi) parack sisteminin ktle
-boyutlu

boyutlu uzayda (xyz -koordinat

koordinat
A

merkezi de, ktlesi A

mFolan paracn konum vektr r olmak zere,
T ola
daha genel bir ifade
olan
n
S
U
1. M

r
m r bantsna sahiptir.

R
DM
x-ekseni
ekseni zerinde
erinde x1 vee x2 noktalarnda bulunan,
b l nan srasyla,
sras la
1

km

1 1

1 1

2 2

3 3

n n

2 2
2

1 1

2 2

3 3

km

n n

i 1

i i

kkm
m

i 1

i i

(9-2)


Konum vektr rkm xkm i y km j z km k biiminde de yazlabileceinden, ktle

M
I
IR

merkezinin
k i i koo
k rdinatlar
di l
1 n
xkm
m i xi

M i 1
ile verilebilir.

R
D

.M

S
U

y km

m y
i 1

z km

m z
i 1

i i

D
L
YI

A
L
Bir parack sisteminin ktle merkezi,
merkezi
sistemdeki tm
Y
E
L
paracklarn topland bir nokta
ve sistem zerine etki
.
Rkt etkiyormu
eden
d tm
t d
d kuvvetler
k
tl oDnoktaya
tki
gibi
ibi
e
dnlebilir.
v
T
A ekildeki gibi havaya frlatldn
Bir beyzbol sopasnn
L
O
ve yyer-ekimi
P
kuvvetinin etkisi altndaki hareketini dnelim.

A
Sopann
ktle merkezi siyah bir nokta ile iaretlenmitir.
F
A
T Ktle merkezinin hareketine bakldnda,

, bunun bir
eik at hareketi olduu kolayca grlr.

Ancak, ktle merkezi dndaki noktalarn hareketleri olduka karmaktr.

(9-3)

rnek : Konumlar ekilde verilen

m1 = m2 = 1.0 kg ve m3 = 2 kg ktleli

M
I
IR

paracktan oluan sistemin

ktle merkezini bulunuz.

A
L
Y
rE
) L
.
R

D
L
YI

km

xkm

m x

m1 x1 m2 x2 m3 x3 (1)(1) (1)(2) (2)(0)

0.75
0 75 m
m1 m2 m3
11 2

i i

i 1

A
F

ykm

m y
i

i 1

v
T

D
e

M
.
R

A
T

m y m2 y2 m3 y3 (1)(0) (1)(0) (2)(2)

1 1

1 m
m1 m2 m3
11 2

S
U

A
L
O

rkm 0.75i j m

D
tan

1
(
) 53.1o
0.75

(9-4)

rnek : xy -dzlemindeki konumlar r1 12 j (cm), r2 12i (cm) ve

r 12i 12j (cm) olan cisimlerin ktleleri de srasyla, m = 0.4 kg ve

3

M
I
IR

D
L
YI

m2 = m3 = 0.8 kg ile veriliyor. Sistemin ktle merkezini bulunuz.

A
L
m x m x m x m x (0.4)(0) (0.8)(LE12)Y (0.8)(12)

0
x
.
M
m m m
0.4
0.8 0.8
R
D
e
v
m y m y m y m y AT
(0.4)(12) (0.8)(0) (0.8)( 12)
L

1.2 cm
y
O
m
11 2
M
m m P
A
F

A
r x i y Tj 1.2j cm
S
U
M
.
R
D
n

km

i 1

i i

1 1

2 2

3 3

3 3

km

i 1

1 1

km

km

km

(9-5)

Kat Cisimlerin Ktle Merkezi :

M
I
Maddenin, iinde homojen bir ekilde dald sistemlere kat cisimler diyebiliriz.
R
I
Byle cisimlerin ktle merkezlerini bulmak iin,
iin kesikli toplama ilemiIyerine
LD
Y
srekli toplama ilemi olan integrali kullanacaz:
A
L
Y
1
1
1
E
x
xdm
y
ydm L z
zdm

M
M
M
.
R
D
Cisimlerin simetrisi (simetri noktas, simetri ekseni,
simetri dzlemi) uygun ise integral
e
v
alma ilemine

ggerek kalmayabilir.
y
Ktle merkezi
simetri eleman zerinde olacaktr.
T
A
L
O
P
rnein bir krenin ktleAmerkezi, krenin merkezidir.
C
F
A
T
S
U
Bir dikdrtgenin
ktle merkezi, karlkl kegenleri
M
C
.
birletiren dorularn kesiim noktasdr.
R
D
km

km

km

(9-6)

Kat cisim L uzunluuna ve M ktlesine sahip

M
I
IR

bi ubuk
bir
b k ise,
i k
ktle
l younluu
l izgiseldir:
i i ldi
dm M
1

xkm
x dx
k

dl
L
M

D
L
YI

A
L
Y
Kat cisim
i i A yzey alanna
l
ve M kktlesine
l i sahip
hi
E
L
ince bir plaka ise, ktle younluu yzeyseldir: .
R
D
dm M
1
1

x
x dA ;vye
y dA

M
M
dA A
T
A
L
O
Kat cisim V hacmine ve M ktlesine
P sahip ise,
A
ktle younluu hacimseldir:
F
A
T
S
U
dm M
1
1
1
M

x x dV ; y y dV ; z z dV
.
dV
V
M
M
M
R
D
M,A

dm

km

dA

km

M,V

dm
dV

km

km

km

(9-7)

rnek :
a ) Ktlesi M ve uzunluu L olan homojen bir ubuun
ktle merkezini bulunuz.
b) ubuun
b
izgisel
i i l ktle
k l younluu
l
= x iise, ktle
k l
merkezini bulunuz. (x ubuun sol ucundan olan
uzaklk, da bir sabittir).
a ) xkm

1
xdm M

b ) xkm

1
xdm M
L

e
v
T

km

x
0
2
2

M
.
L
L 2M 2
xR

L
3
M
3
M
L

3
D
0

D
L
YI

2
L
M L
2

0 x dx 2 M x 0 2 M 2 M L 2
L

M dx x dx
0

L
D

A
L
Y
LE

A
L
1

xPdxO M x x dx 3M x
A
AF
L

T
S
U

.
R

M
I
IR

L
0

L3
3M

(9-8)

rnek : Ktlesi M ve boyutlar ekilde verilen dik gen

bi i i d ki plakann
biimindeki
l k
k l merkezini
ktle
k i i bulunuz.
b l
M
2M
y b
dm
d
( ydx
d )
( ydx
d ) ve

ab
x a
1

ab
2

xkm

dm

ykm

1
M

.
R

D
L
YI

2
2
2 x
b

x
x
dx
xydx
a

ab
b0
ab
b 0 a
a 3 0 3
a

A
L
O

v
T

D
e

M
2M
b y b
(a x)dy
(a x)dy ve

ab
ax a
1
ab

A
F

A
T

2
2
a
ydm abb 0 y(a x)dy abb 0 y b (b y)dy

S
U

y
.2 M

y 1
b

2
b 2
3 0 3

R
D

ykm

xdm

A
L
Y
E
L
2

M
I
IR

(9-9)

Parack Sistemlerinde Newton'un kinci Yasas :

Ktleleri m1 , m2 , m3, ..., mn ve konum vektrleri r1 , r2 , r3 ,..., rn

M
I
IR

olan n parackl bir sistem dnelim. Ktle merkezinin

konum vektr u ifadeyle verilir:

m1r1 m2 r2 m3r3 ... mn rn

rkm
M
Her iki tarafn zamana gre trevi alnrsa,

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

d
1
d
d
d
d
rkm
m1 r1 m2 r2 m3 r3 ... mn rn
dt
M dt
dt
dt
dt

Mvkm m1v1 m2 v2 m3 v3 ... mn vn

bulunur. Burada vkm ktle merkezinin hz, vi ' de i. paracn hzdr.

A
L
O

v
T

P
H iki tarafn
Her
t f bir
bi kez
k ddaha
h zamana gre
trevi
t i alnrsa,
l
A
F
A
1 dT
d
d
d
d
v mS v m
v m
v ... m
v
dt
M U dt
dt
dt
dt

M
Ma .m a m a m a ... m a
R

D
bulunur. Burada a ktle merkezinin ivmesi, a ' de i. paracn ivmesidir.
km

km

1 1

2 2

km

3 3

n n

(9-10)


i. paraca etkiyen kuvvet Fi ' dir ve Newton'un ikinci yasas
gerei,
i

mi ai Fi Makm F1 F2 F3 ... Fn
yazlabilir.

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

d i
Fi kuvveti
k
i dd ve i
i olmak
l k zere

iki bileene
bil
ayrlabilir:
l bili Fi Fi Fi

.
R

Bu durumda yukardaki eitlik yle bir forma dnr:

d i
d i
d i
d i

Makm F1 F1 F2 F2 F3 F3 ... Fn Fn
dd dd dd
dd
i i i
i

M km F1 F2 F3 ... Fn F1 F2 F3 ... Fn
Ma

ve D
T

A
L

O
P

Eitliin sandaki ilk parantez, sistem zerine etki eden net kuvvettir (Fnet ).

A
F

kinci parantez ise, Newton'un nc yasas gerei sfrdr. Bu durumda,

ktle merkezinin hareket denklemi Makm Fnet ' dir ve bileenler cinsinden

S
U

A
T

M
.
bantlar
R ile verilir.
D
Fnet, x Makm, x

Fnet, y Makm, y

Fnet, z Makm, z

(9-11)

Yandaki eitlikler, bir parack sisteminin ktle

merkezinin, sistemdeki tm paracklarn topland
ve tm d kuvvetlerin etkidii bir noktasal ktle
gibi hareket edeceini gstermektedir.
ekildeki rnei ele alalm.
Yerden atelenen bir roket yerekimi kuvvetinin
etkisi altnda p
parabolik bir yol
y izler.

D
e

.
R

Makm Fnet

M
I
F Ma
R
I
D
L
F I Ma
M
Y
AF Ma
L
Y
LE
net, x

km, x

net, y

km, y

et, z
net,

km,, z

Belli bir anda roket patlar ve birok paraya ayrlr.

Patlama olmasayd, roketin izleyecei yol kesikli
izgiyle gsterilen yrnge olacakt.
Patlamada ortaya kan kuvvetler i kuvvetler
olduundan vektrel toplam sfr olacaktr.

A
T

A
F

A
L
O

v
T

Roket zerinde etkin olan kuvvet hala yerekimi kuvvetidir.

S
U

Bunun anlam, patlamada ortaya kan paralar da yerekimi

kuvveti etkisiyle parabolik bir yrngede hareket ederler.

M
.
R

Dolaysyla
D l
l ktle
tl merkezinin
k i i yrngesi,

i patlamadan
tl
d nceki
ki
yrngesiyle ayn olacaktr.

(9-12)

izgisel Momentum :

p mv

Ktlesi m ve hz v olan bir cismin izgisel momentumu

p mv
il tanmlanr.
ile
t
l
SI sistemindeki
i t i d ki bi
birimi
i i kg.m/s'
k
/ ' dir.
di

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

Momentum ifadesinin her iki tarafnn zamana gre trevi alnrsa,

dp d

dv
mv m
ma Fnet
p mv
dt dt
dt

dp
Fnet
bulunur.
dt

v
T

D
e

.
R

A
L
Bu ifade Newton' un ikinci yasasnn
bir baka ifade eklidir.
O
P
Szl olarak: "Bir cisminAizgisel momentumunun deiim hz, o cisme etkiyen
F
A
net kuvvetin byklne
eittir ve onunla (net kuvvetle) ayn yndedir.
T
S
Bu eitlik, U
bir cismin izgisel momentumunun ancak bir d kuvvetle
M
.
deiebileceini
gstermektedir. D kuvvet sfr ise, cismin izgisel
R
D
momentumu deimez.

(9-13)

Parack Sistemlerinin izgisel Momentumu:

i. paracn ktlesi mi , hz vi ve izgisel momentumuIM

R
I

pi oolsun.
su . n tane
ta e paracktan
pa ac ta oluan
o ua bir
b sistemin
s ste LD
izgisel
g se

YI

A
L
Y

P p p p ... p m v m v m v ... LmEv Mv

.
R
Bir parack sisteminin izgisel momentumu,
momentumu
sistemdeki paracklarn
D

e
toplam ktlesi (M ) ile ktle merkezinin
hznn (v ) arpmna eittir.
v
T
A
Her iki tarafn zamana gre treviLalnrsa,

dP d
Mv
F
M M
Ma A
dt dt
F
A
bulunur. Bu eitlik,
parack sisteminin izgisel momentumunun ancak bir d
T
S
U
kuvvetle deiecebileceini
gstermektedir.
M
.
R
D
Dkuvvet sfr ise, parack sisteminin izgisel momentumu deimez.
momentumu u ekilde verilir:

1 1

2 2

3 3

n n

km

km

km

km

net

(9-14)

 m/s ve ktlesi 3 kg olan bir cismin

rnek : Ktlesi 2 kg olan bir cismin hz (2i 3j)
m/s' dir. ki paracktan oluan bu sistemin ktle merkezinin hzn ve
hz da (i + 6j)

M
I
IR

momentumunu bulunuz.

m
v
ii
N

vkm

A
L
Y
LE

+ 3(i + 6j)

2(2i 3j)

1.4i
1 4i 2.4
2 4j m/s
23

i 1

.
R

D
L
YI

Pkm Mvkm 5 11.4i

4i 22.4
4j 7i 12j kg m/s

D
e

v
rnek : Yerden y
yukar doru
atelenen

birTroket 1000 m y
ykseklikte 300 m/s hza sahipken
p
A
L
patlayarak eit paraya blnyor. Birinci para 450 m/s hzla ayn ynde, ikincisi
O
P parann hz nedir?
240 m/s hzla douya gidiyor.
gidiyor nc
A
F
A
M
T
mS
m m
3
U

M
Mv

m
v

m
v

m
v

v
v v
3
.
R

v 900 450 K 240 D 450 K 240 D m/s

D
1

1 1

2 2

3 3

(9-15)

arpma ve tme :
Bir cisme sfrdan farkl bir d kuvvet etkidiinde

cismin izgisel
g
momentumunun deiebileceini rendik.

M
I
IR

D
L
Bu kuvvetlerin iddetleri ok byk ancak, etkime sreleri ok ksadr.
YI
A
arpan cisimlerin izgisel momentumlarndaki deiimin kaynadrlar.
L
Y
E
L
ki cisim arasndaki arpmay. dnelim. arpma,
R
cisimlerin temas ettii t D
annda balar ve temasn kesildii

e
t annda biter. Cisimler
arpma sresince birbirlerine F (t )
v
T bi kuvvet
il verilen
ile
il deiken
d A
i k bir
k
uygularlar.
l l Bu kkuvvetin
i
L
deiimiO
ekil-a' da verilmitir.
P
A

dp
A
F (t )
ile verilir. Burada p, cisimlerden birisinin izgisel
T
dt
S
momentumudur.
U
M

dp F (t )dt dp F (t )dt
R
D
ki cismin arpmas
p
srecinde byle
y kuvvetler ortaya
y kar.

ts

ts

ti

ti

(9-16)

ts

dp

p
momentumdaki deiim
s
i

ti

J F (t )dt " itme" veya "impuls" olarak tanmlanr.

ts

M
I
IR

D
L
I
Y

tme, arpan bir cismin izgisel momentumundaki deiime eittir:

J

p
A
L
Y
Genellikle, arpma sresince cisimler arasndaki etkilemeEkuvvetinin
zamanla
L
nasl deitiini bilemeyiz. Ancak, itmenin bykl .kuvvet-zaman grafiinde
R
eri altnda kalan alana eittir.
D
e
v
Ayn alan verecek ekilde ortalama bir
kuvvet (F ) bulursak,
T
A
cisimlerin birbirlerine uyguladLitmeyi,
O
J F t F (t t )
P
A
eklinde yazabiliriz. F
A
T
S
G
Geometrik
t ik olarak,
l k F (t )) t grafii
fii altnda
lt d kalan
k l alan
l
U
ile F -tM
grafii altnda kalan alan ayndr (ekil-b)
.
R
D
ti

ort

ort

ort

ort

(9-17)

Seri arpmalar :

Ktlesi m ve +x-ynnde
y
hz v olan zde pparacklarn

srekli
bir ekilde sabitlenmi bir hedefe arptn dnelim.

M
I
IR

D
L
I
Y
momentumundaki deiim p olacaktr. Herbir arpmada A
p kadarlk bir
L
Y
momentum hedefe
h d f aktarlacaktr.
k l k
E
L
t sresince hedef zerindeki itme ((impuls)
p ) JR
.np olduundan,

D
J np
n
e v, arpma nedeniyle
F

mv olur. Burada
v
t
t
t
T
A miktardr. Dolaysyla,
L
herbir paracn hzndaki deiim
O
P
m
F
v
A
F
t
A
T m
S
yazlabilir.
l bili Buradaki
BU d ki
, paracklarn
kl
hedefe
h d f arpma hzdr.
h d
t
M
.
arpmadan
sonra paracklar duruyorsa
duruyorsa, v 0 v v olur
olur.
R
D

t sresince n tane paracn hedefe arptn varsayalm

varsayalm. Herbir paracn

ort

ort

arpmadan sonra paracklar tam olarak yansyorsa, v v v 2v olur.

(9-18)

rnek : Ktlesi 400 g olan bir top 30 m/s hzla,

ekildeki gibi bir duvara doru frlatlyor. Top
duvara arptktan sonra geli dorultusunun tersi
ynnde 20 m/s hza sahiptir.
a) Duvarn topa
p uygulad
yg
itme nedir?

D
L
YI

A
L
Y
Euygulad
b) Topun duvarla temas sresi 10 ms ise, duvarn topa
L
.
ortalama kuvvet nedir?
R
D
e
v

20i kg m/s
a) J P mv mv 0.4 20i (30i)
A

L
O
P

J
20i
A
b ) J F t F F

2000i N
A
t 0.01
T
S
U
M
.
R
D
s

ort

M
I
IR

ort

(9-19)

rnek : Ktlesi 400 g olan bir top 20 m/s hzla yatay

dorultuda sola doru geliyor. Oyuncu topa geli

M
I
IR

D
L
YI

dorultusunun tersi ynnde yatayla 45o ' lik bir

ayla vuruyor ve topa 30 m/s' lik bir hz kazandryor. Top ile oyuncu

ggre,,
arasndaki temas sresi 10 ms olduuna

A
L
Y
LE

a ) Oyuncunun topa uygulad itme nedir?

b )) Oyuncunun topa uygulad ortalama kuvvet nedir?

.
R

D
e

v
+ 30sin45jj ( 20i)
)
a ) J P mvs mvi 0.4 30
cos
45i
T

O
J 16.5i + 8.5j kgP
m/s

A
F

A
T

J 16.5i + 8.5j
b) J Fort t

Fort

1650i + 850jj N
t
0.01
2
2
o
1 850
Fortt 1650 850 =1856
1856 N ; tan
=27.25
27.25

1650

S
U

M
.
R

(9-20)

izgisel Momentumun Korunumu :

M
Bir parack sistemi zerine etkiyen net kuvvet
I
R

D
dP
L
Fnet 0
Fnet 0 P sabit
biI
Y
dt
A

L
Y
E
Bir parack sistemi zerine d kuvvet etkimiyorsa,
L
.

R
toplam izgisel momentum P deimez.
deimez
D
e
bir t anndaki
Herhangi bir t anndaki vHerhangi
izgisel momentum AT
= izgisel momentum

L
O
P
A
izgisel momentumunFkorunumu nemli bir ilkedir ve arpma problemlerinin
A
Tkolaylk salar.
zmnde byk
salar
S
U

M zerine etkiyen d kuvvet F 0 ise, i kuvvetler ne kadar

Not : Bir sistem
.
R
b k
byk
l
olsun,
l
izgisel
i i l momentum
t
her
h zaman korunur.
k
D olursa
i

net

(9-21)

rnek : Bir nianc 3 kg' lk bir tfei geri tepmesine

izin verecek ekilde tutuyor.
tutuyor Yatay dorultuda
M
I
R
nian alarak 5 g' lk mermiyi 300 m/s hzla eteliyor.
I
D
L
a) Tfein
f i gerii tepme hzn,
h
YI
A
b) Merminin ve tfein momentumunu,
L
Y
c) Merminin ve tfein kinetik enerjisini bulunuz.LE
.

mv DR 0.005
0 005

a ) P mv MVR 0 VR e
300i = 0.5i m/s
M
v
3
T

A
b ) Pm mv (0.005)300i L1.5i kg m/s
O

P
PR MVR (3) A
0.5i
0 5i 1.5i
1 5i kg
k m/s
/

F
A

1 S2 T 1
c ) K m U
mv = (0
(0.005)(300)
00 )(300) 2 =226
226 J
2
2
M
.
R
1
1
2
DK R mVR = (3)(0.5)2 =0.375 J
2
2

(9-22)

arpmalarda Momentum ve Kinetik Enerji :

Ktleleri m1 vee m2 , ilk hzlar

h lar v1i vee v2i ,

arpmadan sonraki hzlar da v1s ve v2s

olan
l iki cisim
i i dnelim.
d li

Sistem izole ve Fnet 0 ise, izgisel momentum korunur.

Bu kural, arpmann trne baklmakszn dorudur.

D
e

arpmalar
a
p a a iki snfta
s ta top
toplamak
a a mmkndr.
d .

v
T

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

"Esnek (elastik)" ve "Esnek olmayan" olmayan arpmalar.

A
L
Kinetik enerjide bir kayp varsaO
(K K ), arpma esnek olmayan arpmadr.
P dnmtr deriz.
Bu kayp baka bir enerji formuna
formuna
deriz
A
F
A
ki cisim arptktan
sonra birbirine yapp birlikte hareket ediyorsa,
T
S
cisimler "tamamen
esnek olmayan" veya "esnek olmayan tam arpma"
U
Mderiz. Bu tr arpmalar esnek olmayan arpma trdr ve
yapmtr
.
R
kinetik
D enerjideki kaybn en fazla olduu arpma trdr.
Kinetik enerjide bir kayp yoksa (K i K s ),
) arpma esn
esnek
ek arpmadr.
arpmadr
s

(9-23)

Bir - Boyutta Esnek Olmayan arpma :

Bu tr arpmalarda, arpan cisimlerin
izgisel momentumlar korunur:

p1i p2i p1s p2 s m1v1i m2v2i m1v1s m2v2 s

M
I
IR

D
L
YI

A
L
Bir - Boyutta Tamamen Esnek Olmayan
arpma :
Y
E yapr ve arpmadan
Bu tr arpmalarda, arpan cisimler
L
.
sonra birlikte hareket ederler.
ederler R
Soldaki resimde,
resimde
D

v 0 zel durumu iin:

e
v
m
T
m v m V mA
V V
v
m m
L
bulunur.PO
A
Ftr arpmalarda ktle merkezinin hz
Bu
A

T
2i

1 1i

S
U

M
.
R

vkm

1i

p1i p2i
m1v1i
P

m1 m2 m1 m2 m1 m2

il verilir.
ile
ili

(9-24)

rnek : Ktleleri 0.5 kg ve 0.3 kg olan iki blok ekildeki gibi birbirine doru
2 m/s'
m/s lik hzlarla hareket ediyorlar
ediyorlar. arpmadan sonra iki blok birleip birlikte
hareket ettiklerine gre, arpmadan sonra bloklarn ortak hz nedir?
Sistemin arpmadan nceki ve sonraki kinetik enerjisini kyaslaynz.
kyaslaynz

A
L
O

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

m A v A1 mB vB1 m A mB v AB 2

v AB 2

F
A
T

S
U 1

0.5 0.3

0.5i m/s

1
1
2
2
K1 m v mB vB1 1.6 J ;
K 2 m A mB v AB
2 0.1 J
2
2
2
K K 2 K1 1.5
1 5 J' lk enerji kayb vardr
vardr.

M
.
R

(0.5) 2i (0.3)( 2i)

2
A A1

(9-25)

rnek : Ktlesi m olan bir mermi, ktlesi M olan tahta

bloa doru ateleniyor ve tamamen esnek olmayan arpma
yapyorlar. Blok+mermi sistemi maksimum y yksekliine
kyor. Merminin geli hzn, bilinenler cinsinden bulunuz.

mv
mv m M V V
mM
.
R
1
D
m M V 2 m M gy V 2 e2 gy
2
v

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

T
A

L
O

m 2
mM

v 2 gy v
2 gy
mM
m
(9-26)

rnek : Bir tfekten atelenen 8 g ktleli mermi yatay, srtnmesiz bir

yzeyde
d bbulunan
l
ve bi
bir yaya bbalanm
l
0.992
0 992 kg
k ktleli
ktl li ttahta
ht bl
bloa

saplanyor. Blok+mermi yay 15.0 cm sktryor. Yay 0.25 cm uzatmak

M
I
IR

D
L
iin gerekli kuvvet 0.75 N olduuna gre, arpmadan hemen sonra I
Y
blok+mermi sisteminin hz nedir?
A
L
Y
E
L
Merminin arpmadan nceki hz nedir?
.
R
D
e
0.75
v
k
300 N /m
T
0 25 10
0.25
A
L
mv
O
m v m M V VP
Blok+merminin arpmadan sonraki hz
mM
A
F1
1
k
A
x 2.6 m /s
m M VST kx V
2
2
mM
U
M
.
mM
R
V 325 m/s
/
MD i i arpmadan
Merminin
d nceki
ki hhz: v
2

(9-27)

Bir - Boyutta Esnek arpma :

Ktleleri m1 ve m2 , ilk hzlar v1i ve v2 i ,

arpmadan sonraki hzlar da v1s ve v2 s

M
I
IR

D
L
YI

olan
l iki cisim
i i dnelim.
d li

A
L
Bu tr arpmalarda hem izgisel momentum,
momentum hem deY
kinetik enerji korunur.
korunur
E
L

R.

i i l momentumun
izgisel
t
korunumu:
k
m v mD
v mv m v
(E 1)
(E-1)
e
v
1
1
1
1
Kinetik enerjinin korunumu
: Tm v m v m v m v (E-2)
A2
2
2
2
L

O
ki bilinmeyenli (v ve v P
) bu iki denklem zlrse, cisimlerin arpmadan
A
sonraki hzlar iin u
ifadeler
elde edilir:
F
A
m m T 2m

v
vS
v
U
m m
m m
M
R. 2m m m
vD
v
v
m m
m m
1 1i

2
1 1i

1s

1s

2s

1 1s

2
2 2i

2 2s

2
1 1s

2
2 2s

2s

1i

1i

2 2i

2i

2i

(9-28)

Esnek arpmada zel Durum v = 0 :

2i M

I
Az nce elde edilen eitliklerde v2i 0 yazarsak,
R
I
D

L
v1s ve v2 s :
I

m m2
2m2
m m2
v1s 1
v1i
v2i v1s 1
v1i
m1 m2
m1 m2
m1 m2

v2 s

.
R

2m1 m2 m1
2m1
v1i
v2i v2 s
v1i
m1 m2
m1 m2
m1 m2

v
T

D
e

A
L
Y
LE

bulunur. Aadaki

zel durumlara gz
g atalm:

A
L
O

1. m1 m2 m

m m
m mA
v
v F v 0
A
m
m m
m
T

2m US 2m
v
v
v v
M
m. m
mm
R
D cisimler hzlarn deitirirler.
arpan
1s

2s

1i

1i

1i

1i

1i

(9-29)

m1
2. m2 m1
1
m2

D
L
YI

m1
1
m1 m2
m2

v1s
v1i
v1i v1i
m1
m1 m2
1
m2

A
T

A
F

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

m1
2

m
m1
2 m1

v2 s
v1i
v1i 2
v1i

m1
m1 m2
m2
1
m2

A
L
O

v
T

D
e

m1 cismi (kk cisim) ayn hzla geli ynnn tersi ynnde hareket eder.

S
U

m2 cismi (byk cisim) ileri ynde ok kk bir hzla hareket eder (

M
.
R

m1
1).
m2

(9-30)

m2
3 . m1 m 2
1
m1

v1 s

D
L
YI

m2
1
m1 m 2
m1

v1 i
v1 i v1 i
m
m1 m 2
1 2
m1

v2 s

A
L
O

M
I
IR

v
T

.
R

A
L
Y
LE

2 m1
2

v1 i
v1 i 2 v1 i
m2
m1 m 2
1
m1

D
e

P
m cismi
i i (byk
(b k cisim)
i i ) neredeyse
d
ayn hzla
h l yoluna
l devam
d
eder.
d
A
F
A
m cismi (kk cisim) gelen cismin yaklak iki kat bir hzla hareket eder.
T
S
U
M
.
R
D
1

(9-31)

rnek : Ktleleri 0.50 kg ve 0.30 kg olan A ve B bloklar birbirine

doru 2.0
2 0 m/s hzlarla yaklap arpyorlar
arpyorlar. arpmadan sonra

M
I
IR

B blou ayn hzla ters ynde giderken A blounun hz ne olur?

arpmann
tr
ne olabilir?
l bili ?

.
R

D
L
YI

A
L
Y
LE

) 0.50v 0.30(2.0i)
m A v Ai mB vBi m A v As mB vBs 0.50(2.0i)
( ) 0.30(( 2.0i)
( )
As
0.20i

v As
0.40i m/s
0 50
0.50

v
T

Ki
Ks

D
e

A
L
1
1
1PO
1
m v m v (0.50)(2.0) (0.30)( 2.0) 1.6 J
A
2
2
2
2
F
1
1TA
1
1
m v S m v (0.50)(
(0 50)( 00.40)
40) (0
(0.30)(2.0)
30)(2 0) 00.64
64 J
U
2
2
2
2
M
.
R
Ki ik enerji
ji korunmuyor
k
"esnek
k olmayan
l
arpma"
D Kinetik
2
A Ai

2
B Bi

2
A As

2
B Bs

(9-32)

ki - Boyutta arpma :

M
I
IR

K l l i m1 and
Ktleleri
d m 2 olan
l iki cismin
i i xy -dzleminde
d l i d
arptklarn gznne alalm.

D
L
YI

Sistemin izgisel momentumu korunur: p1i p2i p1s p2 s

A
L
Y
E
arpmadan nce m paracnn durgun olduunu,
arpmadan
sonra da
L
.
m cisminin geli dorultusuyla , m cismininR
de as yaptn varsayalm
varsayalm.
D
e korunum ifadeleri:
Bu durumda, momentumun ve kinetik enerjinin
v
T
x ekseni: m v m v cos A
m v cos (E-1)
L
O
y ekseni: 0 m v sin

P m v sin (E-2)
A
1
1
1
(E-3)
mv mv A
Fm v
2
2 T 2
S
olur.
U
M
.
Yedi R
bilinmeyenli (m , m , v , v , v , , ) tane denklemimiz var
var. Bunlardan
D

arpma

p esnek ise kinetik enerji

j de korunur: K1i K 2i K1s K 2 s

1 1i

1 1s

1 1s

2
1 1i

2
1 2s

2 2s

2 2s

2
2 2s

1i

1s

2s

herhangi drt tanesinin verilmesi halinde, dier kolaylkla bulunabilir.

(9-33)

rnek : Ktlesi 20 kg bir oyuncak robot (A) +x ynnde

2 m/s hzla giderken, yolu zerinde durgun halde bulunan

M
I
IR

ve ktlesi 12 kg olan baka bir robota (B ) ekildeki gibi

arpyor arpmadan sonra A robotu geli dorultusu ile
arpyor.

A
L
Y
LE

30o a yapacak ekilde yukar ynde 1 m/s hzla hareket

ediyorsa B robotunun hz ne olur?
ediyorsa,

D
L
YI

.
MomentumunR
korunumu
D
e
v
P P
20(2i)
( ) ((20 cos 30)i
) T
(12
( v cos ))i v cos 1.89
A
L
Oj (12v sin )j v sin 0.833
30)
P P
0 (20sinP
A
F
A
T
S
0 833
0.833
00.833
833
U
tan (
) 23.8 v
2.06 m/s
M
1.89
sin
.
R
D

m A v Ai m B v Bi m A v As m B v Bs
xi

yi

xs

ys

(9-34)

rnek : Ktlesi 0.5 kg olan bir bilye (A) +x ynnde 4 m/s hzla
giderken yolu zerinde durgun halde bulunan ve ktlesi 00.3
giderken,
3 olan
baka bir bilyeye (B ) esnek olarak arpyor. arpmadan sonra
A bilyesi geli dorultusu ile bilinmeyen bir as yapacak

A
L
Y
LE

ekilde 2 m/s hzla hareket etmektedir. B bilyesinin hzn, ve

alarn hesaplaynz
hesaplaynz.

M
I
IR

D
L
YI

1
1
1
1
.
2
2
2
2
mAvAi mBvBi mAvAs
R
A mBvBs
B
Kinetik
enerjinin
korunumu
D
2
2
2
2
e
v
mA 2
0.5
2
vBs
(vAi vAs )
(16 4)AT
4 47 m/s
4.47
mB
0.3
L

O
P

Momentumun korunumu
mAv Ai mB vBi mAv As mB vBs
0.5(2 cos )i 0.3(4.47 cos )i cos 1.341cos 2
Pxi Pxs 0.5(4i)
P P
0 0.5(2sin )j 0.3( 4.47 sin )j
sin 1.341sin 0

S
U

M
.
36.8
36
8 ve
R
D
yi

ys

A
F

A
T

26.5
26 5o
(9-35)

BLM-10
Dnme
Bu blmde,
blmde kat cisimlerin bir eksen etrafndaki dn hareketi
incelenecektir. Bu konu kapsamnda aadaki konulara deinilecektir:

Asall yer-deitirme
A
d i ti
Ortalama ve anlk asal hz ()
Ortalama ve anlk asal

ivme (())
Dnme eylemsizlik momenti (I)
Tork ()

Ayrca,
j ,
dnen kat cisimlerin kinetik enerjisi,
dnen cisimler iin Newton un ikinci yasas
dnme hareketi iin i-kinetik
i kinetik enerji teoremi
zerinde de durulacaktr.

(10-1)

Dnmedeki Deikenler:
Kat
K
t cisim,
i i zerindeki
i d ki tm
t noktalarn
kt l
bi bi l i gre
birbirlerine

hareket etmedii cisimlerdir.

Bir eksen
Bi
k
etrafnda
t f d dnen
d
k t bir
kat
bi cismi
i i tek
t k bir
bi
deikenle tarif edebiliriz.
Dnme ekseninin
k i i z-ekseni
k i olduu
ld
soldaki
ld ki kat
k cismi
i i
gz nne alalm. Cisim iinde ve dnme eksenine dik
bir referans izgisi seelim. Kat cismin stten grn
hemen alttaki resimde verilmitir.
Herhangi bir t annda referans izgisinin asal konumu, t = 0 anndaki
asal konumuyla kadar bir a yapyor olsun. Kat cisim zerindeki
noktalar birbirlerine gre hareketsiz olduklarndan,
olduklarndan referans izgisi
zerindeki tm noktalarn asal konumudur ve dnme ekseninden r kadar
uzaktaki bir noktann izdii yay uzunluu s ye u ekilde baldr:

Not: radyan cinsindendir.

(10-2)

Asal Yer -deitirme:

Soldaki resimde t1 ve t2 anlarndaki referans izgileri
gsterilmitir. Bu zaman aralnda kat cismin yapt
asal yer-deitirme 2 1 kadardr.

Asal Hz :

t1 , t2

zaman aralnda ortalama asal hz: ort

2 1

t
t2 t1

ile tanmlanr ve SI sistemindeki birimi rad/s' dir.

Anlk a
sal hz ise,, ortalama asal

hzn t 0 durumundaki limitidir:

d
lim

t 0 t
dt

(10-3)

Asal vme:
Dnen kat cismin asal hznda bir deiim oluyorsa,
bu deiimin ne kadar hzl olduu asal ivme ile
aklanabilir.

stteki resimde referans izgisinin t1 ve t2 anlarndaki durumlar verilmitir.

Kat cismin t1 anndaki asal hz 1 ve t2 anndaki asal hz da 2' dir.

t1, t2

2 1

zaman aralnda ortalama asal ivme: ort

t2 t1
t

ile tanmlanr ve SI sistemindeki birimi rad/s2 ' dir.

Anlk asal ivme, ortalama asal ivmenin t 0 durumundaki limitidir:
d
lim

t 0 t
dt
(10-4)

Asal Hz Vektr :
Asal hz vektr, kat cisim saat ibrelerinin
tersi yynnde dnyorsa
y
pozitif, saat ibreleri
p
ynnde dnyorsa negatif alnr.

Asal hz vektr dnme ekseni dorultusundadr ve kesin yn

"sa
sa-el-ku
el kural" na gre belirlenir.

S - ell - kural
Sa
k l : Dnme eksenini,
k i i parmakk ularnz
l
d
dnme
ynn
gsterecek ekilde sa avcunuza aln ve dnme ynnde bir tur

atn. Baparmanzn yn asal hz vektrnn ( ) ynn verir.

(10-5)

rnek : Bir dner kapnn asal konumu (t ) = 5+10t + 2t 2 rad ifadesi ile veriliyor.
t = 0 ve t = 3 s anlarnda
anlarnda, kapnn asal hzn ve asal ivmesini bulunuz.
bulunuz

d
(t )
10 4t (0) 10 rad/s ve (3) 22 rad/s
dt
d
(t )
4 (0)
( ) ((3)) 4 rad/s 2
d
dt
rnek : Bir mil 65 rad/s hzla dnerken, t 0 annda (t ) 10 5t (rad/s 2 ) ile
verilen
il ivmeli
i
li bir
bi harekete
h k balyor.
b l
d ki asall hzn
h
ve bbu 3 s'' lik
t 3 s anndaki
sredeki asal yerdeitirmesini bulunuz.

d
(t )
d dt (t ) 65 10t 2.5t 2 (3) 12.5 rad/s
dt
0
0
(t )

d
5

d dt (65 10t 2.5t 2 ) 65t 5t 2 t 3

dt
6 0

0
0
0
3

117.5 rad

(10-6)

rnek : Ktlesi 6 kg olan bir blok srtnmesiz eik bir dzlem

zerindeki A noktasndan serbest braklyor. Blok P noktasnda
iken sahip olduu ivmenin teetsel ve radyal bileenlerini bulunuz.

1 2
mgh mgR mv v 2 g (h R) 2(9.8)(5 2) 7.67 m/s
2

v2
2

Ft mat mg
gj at 9.8jj m/s 2
ar 29.4 m/s
R
Radyal ivme

Teetsel ivme

(10-7)

Sabit Asal vme ile Dnme:

Dnme hareketinin asal ivmesi sabit ise,
ise cismin asal hzn ve asal konumunu
zamana balayan basit eitlikler bulmak mmkndr. Benzer bantlar telenme
hareketini incelerken karmtk.
karmtk telenme hareketi ile dnme hareketi arasndaki
benzerlik, aadaki nicelikler arasndaki balar dikkate alnarak kolayca kurulabilir.

telenme

x
v
a
v v0 at
1 2
x xo v0t at
2
v 2 v02 2a x xo

Dnme

0 t
1 2
0 0 t t
2
2 02 2 0

(E-1)
(E 2)
(E-2)
(E-3)
(10-8)

 e : Bir tekerlek
rnek
e e e 3.5 rad/s
d/s 2 ' lik sabit
s b asal
s ivme
v e ilee dnmektedir.
d e ed .
Tekerlein t = 0 anndaki asal hz 2 rad/s olduuna gre,
a ) ilk 2 s iinde ne kadarlk asal yer
a
yer-deitirme
deitirme yapmtr?
b) t = 2 s anndaki asal hz nedir?

1 2
1
a ) 0t t 2(2) (3.5)(2) 2 11 rad
2
2
11
1.75 tur yapmtr.
N
2

b ) 0 t 2 3.5(2) 9 rad/s

(10-9)

rnek : Bir CD-alarda, bilgi okuyucu lensin yzeye

temas ettii noktann izgisel hz 1.3 m/s' dir ve sabittir.
CD' nin boyutlar ekilde verilmitir.
a ) CD' nin i ve d kenarlarnda iken, lens bilgiyi
h
hangi
i asall hzlarla
h l l okur?
k ?
b ) Mzik alma sresi 74 dak+33 s olduuna gre,
CD ka defa dner?
c ) vmenin sabit olduunu varsayarak, bu zaman aralnda
CD' nin ortalama asal ivmesini bulunuz.

a ) v r i

v
1.3
v
1.3

22.4 rad/s
56.5
rad/s
;
d
3
3
ri 23 10
rd 58 10

1 i
b) s i t i t s
2 t

2 s i
t

22.4 56.5 74 60 33

28100 tur
n

2
2
2

c ) s i t

s i
t

22.44 56.5
22
56 5

7.6 103 rad/s 2

74 60 33

(10-10)

izgisel ve Asal Deikenler Arasndaki liki :

Bir eksen
Bi
k
etrafnda
t f d d
dnen kat
k t cisim
i i zerindeki
i d ki bir
bi P
noktasn ele alalm. t 0 annda referans izgisi x -ekseni
zerinde ve P noktas da A noktasnda bu lunsun.
lunsun
P noktas t kadarlk bir srede, AP yay boyunca hareket ederek
s yolunu alr. Bu srede referans izgisi (OP ) as kadar dner.

Asal Hz ve izgisel
g
Hz arasndaki iliki :
r OP olmak zere, yay uzunluu s ve as arasndaki iliki s r eitliine uyar.

ds d r
d
P noktasnn izgisel hz: v

r
r
dt
dt
dt

Hareketin periyodu: T

evre 2 r 2 r 2

hz
v

Asal hz:

1
2 f T

(10-11)

vme :
P noktasnn ivmesi iki bileenlidir.

Birincisi "radyal
y " yynde
O noktasna dorudur ve merkezcil ivme olarak adlandrlr.
Bykl,
v2
2r
ar
r
if d i sahiptir.
ifadesine
hi ti

kinci bileen ise, P noktasnn izledii embersel yrngeye "teet"

yndedir ve teetsel bileen diye adlandrlr. Bykl,
dv d r
d
at

r
r
dt
dt
dt
ifadesine sahiptir.

Dolaysyla ivme vektr a at t ar r ve bykl de,

a at2 ar2
ile verilir.

(10-12)

Dnme Kinetik Enerjisi :

Soldaki dnen kat cismi, ktleleri m1 , m 2 , m3 ,..., mi ,....
olan ok kk paralara blelim. P noktas, ktlesi
mi olan i. parack olsun.

Kat cismin dnme kinetik enerjisi, noktasal

cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamna eittir:
1
1
1
2
2
K m1v1 m2 v2 .... mi vi2
2
2
i 2
1
1
1 2
2
2 2
i. elemann izgisel hz vi ri K mi ri mi ri I
2 i
2
i 2

I mi ri 2 terimi, kat cismin dnme eksenine gre "eylemsizlik momenti" dir.

i

Eylemsizlik momenti kat cismin ktlesine ve dnme ekseninin konumuna

bal olduu iin, bilinmelidir. Kat bir cismin eylemsizlik momenti, kat
cismin ktlesinin dnme eksenine gre nasl daldn tanmlar.
1
I mi ri 2 ; I r 2 dm ; K I 2
2
i

(10-13)

rnek : xy-dzleminde bulunan bir oksijen molekl O2 olsun ve

ortasndan dik olarak geen z-ekseni
ekseni etrafnda dnsn.
dnsn Herbir oksijen
atomunun ktlesi 2.66 1020 kg' dr ve oda scaklnda aralarndaki
mesafe
f 1.21
1 211010 m'' di
dir.
a) Molekln z-eksenine gre dnme eylemsizlik momenti nedir?
b) Molekln dnme asal hz 4.6 1012 rad/s ise, dnme kinetik
enerjisi nedir?
2

d
20 1.2110
a) I mr

i i mr m r 2m 2 2.66 10
2
2

2
11

2
2 2

10

I 1.951040 kg m2

1 2 1
40
12 2
b ) K I 1.95 10 4.6 10 20.6 1016 J
2
2
(10-14)

rnek : Drt adet kk kre ekildeki gibi hafif ubuklarn ularna

tutturulmu
l
ve sistem
i
xy-dzlemine
d l i ekildeki
kild ki gibi
ibi yerletirilmitir.
l i il i i
a) Sistem y ekseni etrafnda asal hz ile dndrlrse,
sistemin dnme eylemsizlik momenti ve dnme kinetik enerjisi nedir?
b) Sistem z ekseni etrafnda asal hz ile dndrlrse,
sistemin dnme eylemsizlik momenti ve dnme kinetik enerjisi nedir?

a ) I y mi ri 2 2Ma
M 2
1
1
2
K y I y 2Ma 2 2 Ma 2 2
2
2
b) I z mi ri 2 2 Ma 2 2mb 2
1
1
2
K z I z 2 Ma 2 mb 2 2 Ma 2 mb 2 2
2
2
(10-15)

Baz kat cisimlerin dnme eylemsizlik momentleri:

(10-16)

Eylemsizlik Momenti Hesab :

Noktasal p
paracklardan

oluan
sistemlerde: I mi ri 2 bantsndan

hesaplanr.
p
i

Kat cisimlerde: I r 2 dm bantsndan hesaplanr.

Paralel - Eksen Teoremi :

Eylemsizlik momenti dnme ekseninin konumuna
bal olduundan, her farkl dnme ekseni iin I' y
tekrar hesaplamamz gerekir.

Bunun iin, ok kolay bir yntem olan

"par
p alel-eksen teoremi" ni kullanacaz.

stteki M ktleli kat cismin ktle merkezinden geen ve sayfa dzlemine

dik olan eksene gre eylemsizlik momentini (I km
k ) bildiimizi varsayalm.

Bu eksene paralel ve h kadar uzaktaki bir P noktasndan geen

eksene gre eylemsizlik momenti (I ) u ifadeyle verilir:
I I km M h 2

"paralel-eksen teoremi"

(10-17)

Paralel - Eksen Teoreminin spat :

Soldaki kat cismin, koordinatlar (a,b) olan bir
P noktasndan sayfa dzlemine dik olarak geen
y
momentini (I ) bulalm.
eksene ggre eylemsizlik
A noktasnda seilen bir elemann ktlesi dm ve koordinatlar da (x, y ) olsun.
A ve P noktalar arasndaki uzaklk r

x a y b
2

olur.

2
2
I P r 2 dm x a y b dm

2 ax a 2 y 2 2by b 2 dm

IP

b 2 dm

y2

x
dm 2 a xdm 2b ydm a

kinci ve nc integraller ktle merkezinin x ve y koordinatlarna karlk

geldikleri iin sfrdr.
sfrdr

lk integral I km ' ye eittir. a 2 b 2 h 2 olduundan drdnc integral,

h 2 dm Mh 2 bulunur. Buradan da, I I km Mh 2 sonucu elde edilir.
(10-18)

rnek : Ktlesi M ve yarap R olan embersel bir halkann,

aa ) yzeyine dik ve merkezinden geen eksene gre eylemsizlik
momenti nedir?
bb ) yzeyine paralel ve ap boyunca olan bir dnme eksen ine
gre eylemsizlik momenti nedir?

a ) I dmR 2 M R 2
b ) I dmy dl R sin R 3 sin 2 d
2

1 cos 2
2 R 3
2
0

sin
2

1
M 3
2

I
R
MR

2
R
2

(10-19)

rnek : Ktlesi M ve uzunluu L olan bir ubuun merkezinden

dik olarak geen y eksenine gre eylemsizlik momenti nedir?
I dmx 2
M
I
L

2
2
dx
x
x

L dx

M 3 L /2
M L3 1
2

x
dx
x
2
ML

L /2
/
3
L
3
L
8

12
L /2
L /2

rnek : Ktlesi M , yarap

arap R vee ykseklii
kseklii L olan kat bir silindirin
eksenine gre eylemsizlik momenti nedir?
Silindirle ayn boyda, r yarapl ve dr kalnlnda silindirik
bir kabuk seersek, dm dV L 2 rdr bulunur.
M
3
Buna gre, I dmr 2 L 2 rdr r 2
L
2

r
dr
2

R L
R
2M 3
2M R 4 1
I 2 r dr 2 MR 2
R 0
R 4 2

(10-20)

rnek : Paralel-eksen teoremini kullanarak,

ktl i M ve uzunluu
ktlesi
l L olan
l bir
bi ubuun
b
sol ucundan dik olarak geen y eksenine
gre eylemsizlik momenti nedir?
2

I I km

1
1
L
2
Mh
ML M ML2
12
3
2
2

rnek : Ayn ubuun ktle merkezinden

L /4 kadar
k d uzaktan
k
geen ve y eksenine
k i
paralel bir eksene gre eylemsizlik momenti
nedir?
2
1
7
L
2
2
2
I I km

Mh

ML

ML
k

12
48
4
(10-21)

Tork :

Kat bir cisim, O noktasndan r kadar uzaktaki P noktasna uygulanan bir F

kuvvetinin etkisiyle O noktas etrafnda rahata dnebilmektedir (ekil-a ).

kil b' de
ekild F kuvveti
k
i radyal
d l ve teetsel

l bileenlerine
bil
l i ayrlmtr.
l

O noktasndan geen izgi boyunca etkidii iin

kuvvetin Fr bileeninin dnmeye katks yoktur.

Ancak, kuvvetin teetsel bileeni (Ft F sin )

O noktas etrafnda dnmeye sebep olur.

F kuvvetinin dndrme etkisi, OP r uzaklna ve

teetsel

kuvvet bileeninin

(Ft ) byklne
y

baldr.

(10-22)

T k rFt rF
Tork,
F sin
i r F bants
b
il
ile tanmlanr.
l
r uzakl, kuvvetin O noktasna olan dik uzakldr
ve kuvvet kolu olarak adlandrlr.

r F rF rFt

Torkun yn, cisme etkiyen kuvvet,

cismi saat ibrelerinin tersi ynnde dndryorsa "pozitif"
saat ibreleri ynnde dndryorsa "negatif" alnr.

(10-23)

rnek : Yaraplar R1 ve R2 olan iki silindir

ekildeki
kild ki gibi
ibi birletirilmitir
bi l i il i i (R1 R2 ).
) Yarap
R1 olan silindir zerine sarlm ip saa doru F1 ,
yarap R2 olan silindir zerine sarlm ip aa
do ru F2 kuvvetiyle ekiliyor.

z eksenine gre oluan net tork nedir?

R1 F1 (k) R2 F2 (k) R1 F1 R2 F2 k
F1 5 N
N, R1 1 m
m, F2 15 N
N, R2 00.5
5 m ise
ise, net torkun
bykl ne kadardr?

5 7.5 k 2.5k
2.5 N m

Sili di hhangii ynde

Silindir
d d
dner?? z-ekseni
k i etrafnda
f d saatin
i tersii ynnde
d dner.
d
(10-24)

rnek : Makaralarn srtnmesiz ve ihmal

edilebilir ktlelere sahip olduunu varsayarak
varsayarak,
ktlesi M 1500 kg olan arac dengeleyecek
blo n m ktlesini bulunuz.
bloun
b l n

K k m akaray gznne alalm :

2 T1 M g sin
i 1500 9.8 sin(45)
i ( ) T1 5197 N

T1

T2

T1
rT1 3rT2 T2 1732 N
3

T2
T2 mg m 176.8 kg
g
(10-25)

Dnmede Newton'un kinci Yasas :

telenme hareketinde,
hareketinde Newton
Newton' un ikinci yasas cisme etkiyen
kuvveti cismin ivmesine balar. Benzer bir iliki, kuvvetin kat
yg
tork ile cismin asal

ivmesi arasnda
cisim zerine uygulad
da vardr. Bu iliki, Newton' un ikinci yasasnn dnmedeki
karldr.

Ktlesi m olan bir cisim r uzunluunda arlksz bir ubuun ucuna

yaptrlmtr. Cisim zerine uygulanan F kuvveti ile sistem, orijinden

geen eksen etrafnda dnsn.

Daha nceden olduu gibi F kuvvetini radyal ve teetsel bileenlerine

ayralm. Radyal kuvvetin dnmeye katksnn olmadn biliyoruz.

Ft mat Ft r mat r m r r mr 2 I

I
bulunur (F ma ile karlatrnz).

(10-26)

Dnen Kat Cisimler in Newton'un kinci Yasas :

r uzunluunda

arlksz

bir ubuun
ucuna bal
m ktleli pparack

zel
durumu iin, Newton' un ikinci yasasnn dnme hareketindeki karln
bulduk.
imdi ise,, bunu ok daha genel
g
durumlar iin
tekrarlayalm.
y

Net bir torkun etkisiyle ( net ) O noktasndan geen eksen

etrafnda dnebilen ubuk benzeri kat bir cisim olsun
olsun.
ubuu, O noktasndan olan uzaklklar r1 , r2 , r3 ,..., rn ve
ktleleri m1 ,m2 , m3 ,..., mn olan kk paralara blelim.
blelim

Her bir paraya, dnme iin Newton' un ikinci yasasn uygularsak;

1 I1 ; 2 I 2 ; 3 I 3 ; ....
eitliklerini elde ederiz. Cisme etki eden toplam tork,

net 1 2 3 ... n I1 I 2 I 3 ... I n

olacaktr.
l kt

Burada, I i mi ri 2 i. elemann dnme eylemsizlik momentidir ve I1 I 2 I 3 ... I n

t l
toplam
d kat
da,
k t cismin
i i dnme
d
eylemsizlik
l
i lik momentidir.
tidi

Buradan da, net I yazlr.

(10-27)

rnek : Yarap R, ktlesi M ve eylemsizlik momenti I olan bir tekerlek

ekildeki
kild ki gibi
ibi ortasndan
t d geen srtnmesiz
t
i yatay
t bir
bi aksa
k baldr.
b l d Tekerlek
Tk lk
etrafna sarlm hafif bir ipin ucuna da m ktlesi aslmtr.
Sistem serbest brakldnda m ktlesinin izgisel ivmesini,
ipte oluan gerilme kuvvetini ve tekerlein asal ivmesini bulunuz.

Ia
mg T ma ; I TR I T 2
R
a

g
I

2
mR

a
g

R I

mR

I
mg
T 2a
R
mR 2
1

(10-28)

rnek : Ktleleri m1 ve m2 olan iki blok hafif iplerle,

y p R ve eylemsizlik
y
momenti I olan
Ktlesi M , yarap
srtnmesiz iki zde makara zerinden birbirine
balanmtr.

Sistem durgun halden serbest brakldnda, bloklarn ivmesi ne olur?

m1 g T1 m1a
T1 T3 m1 m2 g m1 m2 a (E-1)
T3 m2 g m2 a

I T T R I T T 2I a
R
I T T R I
1

(E-2)

(E-1) (E-2) a

m1 m2 g
I

2
1

2
R2

(10-29)

rnek : Ktleleri m1 =2 kg ve m2 = 6 kg olan iki blok hafif

bir iple, yarap R = 0.25 m ve ktlesi M = 10 kg olan disk
eklindeki bir makara zerinden birbirine balanmtr. Tm
yzeylerde kinetik srtnme katsays 0.36' dr ve m2 blou
30 o ' lik eik dzlem zerindedir.

Sistem serbest brakldnda bloklarn ivmesini ve makarann

her iki yanndaki iplerde oluan gerilme kuvvetlerini bulunuz.

T1 k m1 g m1 a ;

m 2 g sin k m 2 g cos T2 m 2 a

T1 T2 m1 m2 a g k m1 k m2 cos m2 sin

I T1 T2 R

T1 T2

I
1
a R
MR 2
0.5 Ma
R
R
2

g m2 sin k m1 k m2 cos
a
0.309 m/s 2
m1 m2 0.5M

T1 m1 ( k g a) 7.67 N

T2 T1 0.5Ma 9.22 N

(10-30)

 ve Dnme Kinetik Enerjisi :

Blm-7' de, bir kuvvetin bir cisim zerinde yapt iin (W ), o
cismin kinetik enerjisindeki deiime (K ) eit olduunu grdk.
Benzer ekilde, bir torkun dnen bir cisim zerinde yapt i, o
cismin dnme kinetik enerjisindeki deiime eittir.
Ktlesi m olan cisim, r uzunluunda arlksz bir ubuun ucuna yaptrlmtr.

Kat cismin d kadar dnmesi iin F kuvvetinin yapt i: dW Ft rd d

ile verilir.
Kuvvetin radyal bileeni Fr harekete dik ynde olduu iin i yapmaz.

i ve s aralnda
l d kuvvetin
k
i yapt
toplam
l i:
i
s

W Ft rd d
i

olur. -enerji teoreminden kinetik enerjideki deiim de u ifadeye sahiptir:

1 2 1 2 1 2 2 1 2 2 1 2 1 2
K W mvs mvi mr s mr i I s I i
2
2
2
2
2
2

(10-31)

rnek : Ktleleri M ve m olan iki cisim L uzunluunda arlksz

bir ubuun
ularna yyaptrlmtr.
p

ubua dik bir eksene gre eylemsizlik momentinin

minimum olduu noktay ve bu noktadan geen
eksene gre eylemsizlik momentini bulunuz.

I mi ri 2 I Mx 2 m( L x) 2 Mx 2 mx 2 2mLx mL2
dI
0 2( M m) x 2mL
L0
dx
m
x
L
M m

m2
2
2m 2
I (M m )x 2m Lx m L

mL
M m
M m

mM 2
I
L
M m
2

(10-32)

rnek : Ktlesi M ve boyu L olan ubuk, bir ucundan geen eksen

etrafnda dey dzlemde dnebilmektedir. ubuk ekildeki gibi
yatay konumdan serbest braklyor.
a ) ubuun brakld andaki asal ivmesi, ktle merkezinin ve
u noktasnn izgisel ivmesi nedir?
b ) ubuk dey konuma geldii anda asal hz, ktle merkezinin
ve u noktasnn izgisel hz nedir?

a ) I rF
at r

at ,km

L
1
2
ML Mg
2
3

L 3g 3

g
2 2L 4

3g

2L
2L

3g 3
at ,u L
g
2L 2

L 1 2 11
3g
2 2
b ) Ei Es Mg I ML
L
2 2
23

3g
L 3g 1
vu L
3 gL
v r vkm

3 gL
L
L
2 L 2
(10-33)

rnek : Ktlesi m1 ve m2 (m1 m2 ) olan iki blok ekildeki gibi

hafif bir iple,
p , yyarap
p R ve eylemsizlik
y
momenti I olan srtnmesiz
bir makara zerinden birbirine balanmtr. Sistem durgun halden
y
serbest braklyor.

m2 blou h kadar alald anda hz ne olur?

Tam bu anda makarann asal

hz nedir?
1
1
1
I
1

K = K s K i = m1v 2 + m 2 v 2 + I 2 0 m1 m 2 2
2
2
2
R
2

U = U s U i = m1 gh m2 gh

2
v

v
R

1
I 2
K U 0 m1 m2 2 v m1 gh m2 gh 0
2
R
2(m2 m1 ) gh
v
I

2
R2

v 1 2(m2 m1 ) gh

I
R R
m

2
R2

(10-34)

G :
G, bir kuvvet tarafndan iin yaplma hz olarak tarif edilir.
G
edilir
Dnme durumunda ise g, tork tarafndan iin yaplma hz
olarak tarif edilir.
Cisim d kadar dndnde, torkun yapt i dW d
olduuna

gre,
g , gg ifadesi
dW d
d
d

P
dt
dt
dt

eklinde elde edilir. (P F v ile karlatrnz).

-Dnme

kinetik enerjisi
j teoremini zetleyecek
y
olursak:
s

W d

tork sabit ise

W s i

1 2 1 2
I s I i
2
2
G

W K
P

-Dnme Kinetik Enerjisi Teoremi

(10-35)

telenme ve Dnme Hareketleri Arasndaki Benzerlik :

telenme
Dnme
x

v
a

v v0 at
at 2
x xo v0t
2
v 2 v02 2a x xo
1 2
mv
2
m
F ma

F

W= F .dx

P F v

0 t
0 0 t

t2

2
2 02 2 0
K

1 2
I
2

W= .d

(10-36)

BLM-11
BLM
11
M
I
R
I
Yuvarlanma, Tork ve Asal Momentum
D
Bu blmde u konulara deineceiz:

D
e

.
R

A
L
Y
LE

L
I
Y

embersel cisimlerin yuvarlanmas ve srtnmeyle olan ilikisi

Tork a genel bir bak

Parack ve parack sistemlerinin asal momentumu

Dnmede Newton un ikinci yasas

A
L
O

v
T

A
F korunumu
Asal momentumun
A
T
Asal S
momentumun korunumu ile ilgili uygulamalar
U
M
.
R
D

(11-1)

telenme + Dnme = Yuvarlanma

M
I
IR

Bir yzey zerinde kaymadan yuvarlanan embersel kesitli

bir cisim dnelim.

D
L
YI

A
L
Y
Cismin bu hareketini, ktle merkezinin telenmesi ile
ktle merkezi
E
L
.
etrafndaki dnme hareketinin bir toplam olarak dnebiliriz.
R
D
e t = 0 ve t = t anlarnda ekilmi
Kaymadan yuvarlanan bir bisiklet tekerleinin
v
T
resimleri yukarda verilmitir.
verilmitir
A
L
O
P i ttekerlein
Y d ddurgun olan
Yerde
l bir
bi gzlemci,

l
k l i ktle
ktl merkezi
k i O noktasnn
kt
v hzyla
h l
A
F
ilerlediini grecektir.
A
T
S
U
M zeminle temas ettii P noktas da ayn hzla hareket edecektir.
Tekerlein
.
R
D
1

km

(11-2)

M
I
IR

.
R

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

t1 ile t2 zaman aralnda O ve P noktalarnn her ikisi de

v
T

s kadarlk bir izgisel yol alrlar. Dolaysyla,

vkm

S
U

s R

ds
d
R
=R
dt
dt

(E
(E-2)
2)

Bu iki eitlik
B
itlik birletirilirse,
bi l ti ili
kaymadan
k
d yuvarlanan
l
bi
bir cisim
i i iiin:
i
vkm R

M
.
R

P
(E A
(E-1)
1) ;
F
A
T

ds

dt

A
L
O

eitlii elde edilir.

(11-3)

M
I
R
I
v DR
L
I
Y
km

A
L
Y
E v / R asal hzyla
Yuvarlanmann, v hzyla telenme ve ktle merkezi etrafnda
L
.
p
olduunu

biliyoruz.
y
dnme hareketlerinin toplam
R
D
ehareketin hzlarnn vektrel toplamdr.
Cisim zerindeki her noktann hz, bu iki
v
Saf
S f d
dnme hhareketinde,
k ti d hhz noktadan
kt dATnoktaya
kt deimektedir
d i kt di ve bykl
b kl
L
O noktasndan olan uzaklk rO
olmak zere, r' ye eittir .Yn de, her noktada
P
embere teettir (ekil-A
a).
F

A
Saf telenme hareketinde,
her
noktann
hz
vektr
(
v
) ayndr (ekil-b).
T
S
YuvarlanmaU
hareketinde hz, bu iki hzn vektrel toplamdr. Buna gre, P noktasnn

M
hz her
zaman sfr, O noktasnn hz v (r 0) ve en stteki T noktasnn hz da
.
R
2v ' dr.
D
km

km

km

km

km

(11-4)

Yuvarlanma Hareketi ve "Saf Dnme":

M
I
Bu hareket, tekerlekle yolun temas ettii P noktasndan
Rdik
I
D
v
L
I "saf dnme"
olarak geen eksene gre asal hz
olan
Y
R
A
L
hareketi olarak deerlendirilebilir.

Y
E bulmak iin, hzn
Tekerlek zerindeki her noktann hzn
L
.
o noktadaki bykln ve ynn
bilmemiz gerekir
gerekir.
R
D
e

v
Hzn yn, embere her noktada teettir. rnein, A noktasnn hz v , A ve P
T
Aizgilerle gsterilen doruya diktir.
noktalarn birbirine balayan, kesikli
L
O
r , P noktasna olan uzakl gstermek
zere, tekerlek zerindeki her noktann
P
izgisel hz v r ile verilir.
A
F
A
T r 2R olduundan,
rnein,
, T noktasnda

, v 2 R 2v ,
S
O noktasndaUr R olduundan, v R v ve
M
.
P noktasnda
r 0 olduundan,

, v 0' dr.
R
D
Yuvarlanma hareketine deiik bir bak ekildeki gibidir.
gibidir

km

km

km

(11-5)

Yuvarlanmada Kinetik Enerji :

M
I
IR

Solda, yuvarlanan
Solda
arlanan bir cisim verilmitir.
erilmitir Bu
B cismin P deme
noktas etrafnda "saf dnme" hareketi yaptn dnrsek,
ki ik enerjiyi
kinetik
ji i hhesaplamak
l
k ok
k kkolay
l olacaktr.
l k
Cismin ktlesi M ve yarap da R olsun.

D
L
YI

A
L
Y
E
I , P noktasna gre dnme eylemsizlik momenti olmak
zere, kinetik enerji
L
.
R
1
K I bants ile verilir.
D
2
e
v
I paralel
paralel-eksen
eksen teoreminden bulunabilir,
bulunabilir
T
A
L
1
1
1
1
1
I I MR K I O
MR I MR I Mv
P
2
2
2
2
2
A
bulunur.
F
A
T , ktle
Buu ifadedeki
adede ilkSte
terim,
t e merkezi
e e O etrafnda
et a da a
asal
sa hzyla
y a d
dnen
e ccismin
s
kinetik
et
U
enerjisini, ikinci
terim ise v hzyla telenen cismin kinetik enerjisini temsil eder;
M
.
1
1
K RI Mv
M
D2
2
P

km

km

km

km

2
km

km

km

2
km

(11-6)

rnek : Yarap r olan kat bir kre, R yarapl yarm

k eklindeki
kre
kli d ki bir
bi kabn
k b iinde
i i d deyle
d l as yapacak
k
ekilde ilk hzsz serbest braklyor. Kre kaymadan
yuvarlandna gre, kabn en alt noktasndaki asal hz
ne olur?

A
L
Y
LE

Ei E s

M
I
IR

D
L
YI

.
R
Referans noktamz O noktas (r yarapl krenin
merkezi) olsun
olsun.
D
1
1 ve 1
12

mg R r (1 cos ) mv I mr mr
T
2
2
2
25

A
L
O
10 g R r (1 cos )
7
P
g R r (1 cos ) A
r
10
7r
F
A
T
S
U
M
.
R
D
2
km

(11-7)

Srtnme ve Yuvarlanma :

M
I
IR

Sabit bir hzla yuvarlanan bir cisim (ekil - a) durumunda

durumunda, deme
noktas P' nin kayma eilimi yoktur ve dolaysyla bu noktada

D
L
I
Y
Yuvarlanan cisme net bir kuvvet etkimesi A
durumunda, ktle
L

Y
merkezi
k i sfrdan
f d ffarkl
kl bi
bir a iivmesine
i sahip
hi olur
l (
(ekilkil b).
)
E
L
.
Yuvarlanan cisim saa doruR
ivmeleniyorsa, P noktas sola
D Bu nedenle, statik srtnme
doru kayma eilimindeeolurdu.

v
kuvveti f saa
doru
olacaktr. f f
olduu
srece
T
A
L
hareket dzgndr, yani kayma yoktur.
O
Kaymadan yuvarlanan bir cisimP
iin v R' dir. Her iki tarafn zamana gre trevi
A
F ktle merkezinin izgisel ivmesi (a ) ile asal ivmesi ( )
alnrsa, yuvarlanan cismin
A
T
arasndaki ilikinin:
S
dvMU d
a .
R
R
dt
dt
R
D
srtnme kuvveti yoktur.
yoktur

km

s ,max
max

k
km

km

km

km

olduu grlr.

(11-8)

Eik Dzlemden Aa Doru Yuvarlanma :

M
I
eim as olan eik bir dzlemden aa doru kaymadan
R
I
yuvarlanmaktadr x -ekseni
yuvarlanmaktadr.
ekseni boyunca telenmeIL
veD
dnme
Y
hareketi iin Newton' un ikinci yasasn A
uygulayarak
cismin
L abiliri
ktle merke
merkezinin
inin ivmesini
i mesini (a ) hesaplayabiliriz.
hesapla
Y
E
L
.
x -ekseni y
ynnde telenme iin Newton' un
ikinci y
yasasndan:
R
f Mg sin Ma
(E-1) e D
v
T
ANewton' un ikinci yasasndan:
Ktle merkezi etrafnda dnme iin
L
a PO
a
a
Rf I ,
Rf I
f I
(E-2)
(E
2)
A
R
R
R
F
A
aT
g sin
Buradan da,
da I S
Mg sin Ma
a
I
R
U
1
M
MR
.
R
sonuc
sonucuna
ulalr.
D una ulalr
Ktlesi M ve yarap R olan yuvarlak dzgn bir cisim
cisim,

km

km

km

k
km

k
km

km
2

kkm

kkm

km

km
k

km
2

k
km

km

(11-9)

akm

I km MR 2

akm
akm
akm

I km

g sin
1 I km / MR 2

g sin

1 MR 2 / MR 2
g sin

11
1
g s in
2

S
U

M
.
R

.
R

Silindir

ember

akm

M
I
IR

g sin

I
1 km 2
MR

MR

D
e

v
gTsin
a A
L
1 I / MR
O
P
g sin
km

A
L
Y
E
LKre

A
T

km

akm
akm

1 MR 2 / 2 MR 2
g sin

1 1/ 2
2
g sin
3

2
MR 2
5
g sin

1 I km / MR 2

I km
akm

km

a
A
F

D
L
YI

g sin
1 2 MR 2 / 5MR 2
g sin

1 2 / 5
5
g sin
7

akm
akm
k
akm

(11-10)

Yo - Yo :

M
I
bir ip boyunca aaya doru yuvarlanarak iniyor. Daha
Rnceki
I
D
problemde olduu gibi
gibi, y-ekseni
ekseni boyunca telenme
ve dnme
L
I
Y cismin
hareketi iin Newton' un ikinci yasasn uygulayarak
A
L
ktl merkezinin
ktle
k i i iivmesini
i i (a ) hhesaplayabiliriz.
l bili i
Y
E
L
.
y -ekseni boyunca
y
telenme iin
RNewton' un ikinci y
yasasndan:
D
Mg T Ma
(E-1)
e
v
T
Ktle merke
merkezii etrafnda
dnme iin Newton'
Ne ton' unn ikinci yasasndan:
asasndan:
A
L
a
a
RTP
IO ,
T I
(E-2)
R
R
A
Fa
g
A
Buradan da, MgT I
Ma a
S
I
R
U
1
M
MR
.
R
Sonucuna
ulalr.
D
Ktlesi M , yarap R ve aksnn yarap da R0 olan Yo-Yo

km

km

km

km

km

km

km
2
0

km

km

km
2
0

km

(11-11)

Tork :

M
I
hesapladk. imdi de, herhangi bir dorultuda hareket eden bir cismeIR
D
etkiyen torku belirli bir noktaya gre hesaplayacaz.
hesaplayacaz
L
I
Y

A gre konum
Bir cisme etkiyen F kuvvetinin uygulanma noktasnn belirli bir noktaya
L

Y
vektr r ise, bu kuvvetin oluturduu tork r F ifadesi
ile
verilir.
E
L

.
Aadaki ekilde, r ve F her ikisi de xy -dzlemindedir. Sa-el kuralndan, torkun
R
z -ekseni ynnde olduunu kolayca grebiliriz. D
e
v

T
r F
A
L
O
P
A
F
A
T
S
U
M

r ile F.arasndaki a olmak zere, torkun bykl rF sin ' dir.

R
OD
AB geninden, r sin r r F bulunur ve Blm 10' daki tanm ile uyumludur.
Blm 10
10' da,
da bir eksen etrafnda dnen kat bir cisme etkiyen torku ( )

(11-12)

Asal Momentum :

i i i l momentumun (p mv ) d
izigisel
dnme hhareketindeki
k i d ki

S
U

A
T

M
I
kar-geliri asal momentum vektrdr. Bu yeniIR
vektr,
D

L
r p ile tanmlanr.
YI
Adzlemindedir.

Soldaki resimde, r ve p her ikisi de L

xy -dzlemindedir.
EY
Sa-el kuraln uygulayarak L' nin z -ekseni ynnde
.
R
olduunu kolayca bulabiliriz.
bulabiliriz
D
e

v
r ile p arasndaki
a olmak zere,
T
A
asal momentumun
bykl
L
O
P
rmv sin ' dir.
A
O
F AB geninden: r sin r r mv bulunur.

Not : Asal momentum, orijinin nerede seildiine baldr. Orijini kaydrrsak,

M
.
asal momentum iin farkl bir deer buluruz. SI sistemindeki birimi kg m / s
R
D J s ' dir.
veya
2

(11-13)


rnek : xy dzleminde hareket eden 1.5 kg ktleli bir cismin hz v = 4.2i 3.6j (m/s)

il veriliyor.
ile
ili
Cismin
Ci i konumu
k
r = 1.5i+2.2
1 5i 2 2j (m)
( ) olduunda,
ld d asall momentumu ne olur?
l ?

M
I
IR

p = mv = 1.5
1 5( 44.2i
2i 33.6
6j ) = 66.3i
3i 55.4
4j
i

A
L
Y
LE

D
L
YI

l r p 1.5 2.2 0 1.5 (5.4) 6.3 (2.2) k = 22k (kg m 2 /s)
6.3 5.4 0

v
T

.
R

D
e

rnek : xy dzleminde hareket eden 2.0 kg ktleli bir cismin herhangi bir andaki konumu

r = 6.0i+5.0
tj (m) ile veriliyor. Cismin asal momentumunu bulunuz.

dr
v
5.0j
dt
i
j

l r p 6.0 5.0t
0 10.0

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

p mv 2.0 5.0j 10.0j

k
0 60.0 k (kg m 2 /s)
0
(11-14)

rnek : Uzunluu L olan hafif bir ipin ucuna bal m ktlesi,

ekildeki
kild ki gibi
ibi yatay
t dzlemde
d l d dairesel
d i l hareket
h k t yapyor
(konik sarka). Hareket sresince ipin deyle yapt
as sabit olduuna gre, cismin asal momentumunu
bulunuz.
v2
T sin m
v2
R tan
R
gR
T cos mg

v gR
R tan

D
e

D
L
YI

p mv m gR
R tan

l r p lr ,net 0
lz l sin

A
L
O

v
T

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

A
T

A
F

radyal ynde net asal momentum sfrdr.

sfrdr

z -ekseni ynnde net bir asal momentum vardr.

S
U

4
sin

2
3
M
lz . Lp sin(90) sin Lm gR tan sin m gL

cos
R

R L sin

(11-15)

Newton'un ikinci yasasnn asal formu :

M
dp
I
telenme hareketi iin Newton' un ikinci yasas: Fnet
' dir. IR
dt
D
L
Bunun dnme hareketindeki kar-geliri nedir?
YI

A
L
Y
LE

d
d


dr dv
mr v
m r v m v r m v v r a
dt
dt
dt
dt

v v 0
m r a r ma r Fnet net
dt

.
R

D
e
v
T

A
L

A
F

O
P

d
Dnme hareketinde
Newton' un ikinci yasas: net
' dir.
A
dt
ST

.
R

U
M

(11-16)

Parack Sistemlerinin Asal Momentumu:

M
n tane paracktan oluan bir sistemde, paracklarn
I

R
I
momentumlar 1, 2 , 3 ,,...,, n olsun.LSistemin
asal
D
YI

A
L

Y
E ile verilir.
L ...
L
.
R
D
Her iki tarafn zamana gre trevinden,
e
v

n
n
d i
d i AT
dL
dL

=
,
L net,i
net,i net
O
dt i 1 dt
dt
dt
i 1
P
A
bulunur. Bu tork,
sistem zerine etki eden d torktur.
F
A
T
S
Newton'U
un nc yasas gerei, paracklarn birbirlerine
M
.
uyguladklar
torklarn (i tork) toplam sfrdr.
R
D
toplam asal momentumu:

i 1

(11-17)

Bir Eksen Etrafnda Dnme, Kat Cismin Asal Momentumu :

M
I
IR

Dnme eksenini z -ekseni

ekseni olarak alalm ve kat cismi ktleleri mi ,

konum vektrleri ri olan n tane paraya blelim. i. elemann asal

momentumu i ri pi ve bykl de i ri pi sin 90 ri mi vi

D
L
YI

A
L
Y
E vardr ve bykl,
Asal momentumun sadece z -bileeni
L
.
sin r sin m vR r m v
D
e
bulunur.
v
A
Asal
l momentumlarn
l ATz -bileenlerinin
bil
l i i toplam
l
d
da:
L
O

L P
r
m
v
r
m
r
m
r

F
A
olacaktr.
T
S
mMr Utoplam, kat cismin dnme eylemsizlik momenti olduundan:
.
R
D
Lz I
ifadesine sahiptir.

i
iz

i 1

i 1

iz

i 1

i i

i i

i 1

i i

i 1

2
i i

2
i i

(11-18)

rnek : Ktlesi 6 kg
g ve yyarap
p 12 cm olan bowling
g topu
p
M
I
kendi ekseni etrafnda saniyede 10 defa dnmektedir.IR
Topun asal momentumu nedir?

L I

S
U

A
T2

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

2
I mR
R 2 (6)(12 102 ) 2 345.6
345 6 104 kg m 2
5
5

M
.
RL I L

4
2
345
345.6
6

10

10

2
2.17
17
kg

m
/s

(11-19)

rnek : Ktlesi M ve uzunluu l olan ubuk, ktle merkezinden

dik olarak geen eksen z -ekseni
ekseni etrafnda rahata dnebilmektedir
dnebilmektedir.
ki ucuna m1 ve m2 ktlelerine sahip bilyeler monte edilmi sistem
dey dzlemde
d
d l d hhz ile
il dnmektedir.
d
kt di
a ) Sistemin asal momentumu nedir?

M
I
IR

D
L
YI

A
L
b ) ubuk yatayla as yapt bir anda sistemin asal ivmesi
ne olur?
Y
E
L
.
R
1
l
l

D
l M

a ) L I I Ml m m e m m
12
4 3
2
2

v
T
l M

A
L I m m L
4 3
O
P

A
F l

A
l
T m g cos m g cos 2 m m g cos
S

2
2

U
b ) I

M
l M
M

l
m
m

R
m m
3
4 3

D
2

(11-20)

rnek : ekildeki gibi, bir noktadan sabitlenmi hafif iple sarlm R

M
I
IR

yarapl, M ktleli bir disk verilmitir. Sistem serbest brakldnda,

a) ipte oluan gerilme kuvvetini ve diskin ktle merkezinin ivmesini
bulunuz.

D
L
YI

b) disk h kadar alald andaki hzn bulunuz.

A
L
a
1 Y a 1
a ) Mg T Ma ; I TR I T E
MR
Ma
R
2
2
L
R
.
1
Mg
2R
Mg Ma Ma a
D g
1 e
2

3
v

M
M

T
2
A

L
2
1
O
T M ( g a) M ( gP g) Mgg
3
3
A
F1
A
T Mv 1 I 1 Mv 1 1 MR 3 Mv
b ) E E SMgh
2
2
2
22
4

U
M
.
4
R
vD
gh
h
3
2

(11-21)

rnek : Ktlesi M , yarap R olan bir im bime silindirine yatay

dorultuda ekildeki gibi bir F kuvveti uygulanyor. Silindir yatay
dzlemde kaymadan yuvarlanmaktadr. Ktle merkezinin ivmesinin

2F
F
ik srtnme

kkatsaysnn
ld
gsteriniz.
i i

ve statik
olduunu
3Mg
3M

a
I fs R I R

D
L
YI

A
L
Y
L2E a 1

1
.
f s MR
2 Ma
R
2
D2
R

e
v
T

A
2F
1L

F f s Ma M P
OM a F a
3M
3M
A 2
F
A
T
S
22F
F F
F
U
f Mg F Ma F M

M
3M 3
3Mg
.
R
D
s

M
I
IR

(11-22)

rnek : Ktlesi m, yarap r olan bir kre, eik bir dzlem zerinden ekildeki gibi h
yksekliinden ilk hzsz braklyor (h > r ) ve kaymadan yuvarlanarak R yarapl

M
I
IR

embersel bir yola giriyor. a) embersel yoldaki turu tamamlayabilmesi iin minimum
h ykseklii ne olmaldr.

a ) Ei Es

A
L
Y
LE

1 2 12 2 2 1 2
I mr mv
2
25
5

D
L
YI

1
1
mgh 2mgR mv 2 I 2
2
2
1
1
7
7 2
mgh 2mgR mv 2 mv 2 2mgR mv 2 h 2 R
v
2
5
10
10 g
10g
emberin iinde dairesel hareket yapan kre emberin en tepesinde iken zerine etki

.
R

D
e

v
v
eden
d merkezcil
k il kuvvet:
k
t N mg mAT olacaktr.
l kt h' nin
i minumum
i
olmas,
l
h
hzn
dda
R
L
O
mimumum olmasn salayacaktr.
P Bu noktada hzn minumum olmas iin N 0 olmal.
A 7 v 2R 7 gR 2 7 R 2.7 R
v gR ve hF 2 R
A
10 g
10 g
10
T
S
b) h = 3R durumunda,
P noktasnda kreye etki eden merkezcil kuvvet nedir?
U
M7 v 3R 2R 7 v v 10 gR
h 2.R
10 g
10 g
7
R
D
2

min

min

P noktasnda merkezcil kuvvet: Fmer

2
min

v2
10 gR 10
m m
mg
7R
7
R

(11-23)

Asal Momentumun Korunumu :

M
I
IR

K t cisimlerde
Kat
i i l d dahil,
d hil tm
t parackk sistemleri
i t l i iin
i i Newton'
N t ' un

dL
ikinci yasasnn asal formu:
net ' tir.
tir
dt

D
L
YI

L
Eer sistem zerine etkiyen net tork sfrsa
(

0):
Y

E
L

dL
.
0 L sabit olur. Bu, asal

momentumun korunum
R
d
dt
D
e
ilkesidir.
v
T
A
Bir baka deyimle;
L
O
gPbir t anndaki Herhangi
g bir t anndaki
Herhangi
A

net
asal
momentum
net
asal
momentum
F
A

L
ST
net

.
R

U
M

Not : D torkun belli bir eksen ynndeki bileeni sfrsa, asal

momentumun o eksen ynndeki bileeni deimez (korunur).

(11-24)

Resimdeki renci, dey eksen etrafnda dnebilen

M
I
R
I
yana aan rencinin ellerinde zde arlklar
D
L
varken asal hzyla dnmektedir. IBu durumdaki
Y

A ekseni boyunca
asal momentum vektr L dnme
L
Y
yukar yndedir (ekil-a ).E
L
.
R
renci belli bir anda kollarn topluyor (ekil-D
b) ve bu hareket sonucunda, dnme
e
v
eylemsizlik momenti, I ' den daha dk
bir deer olan I ' ye dyor. renci ve
T
A
tabure sistemi zerine d bir tork L
etkimediinden,
asal momentum korunur.
O
Pt annda: L I olduundan,
t annda: L I ve
olduundan
A
F
A
I
T
L L IS
I
bulunur.
I
U
M
I
.
I IR 1 . renci son durumda daha hzl dner.
dner
D I
bi taburenin
bir
b
i zerinde
i d oturmaktadr.
k d Kollarn
K ll
iki

(11-25)

rnek : Dey eksen etrafnda rahata dnebilen bir taburenin

M
I
R
I
dnen ve eylemsizlik momenti 1.2 kg m olan bir D
bisiklet
L
I
tekerlei vardr. renci, belli bir anda tekerlei
Y ayn asal
ynde dnecek ekilde

eviriyor.

yLABunun sonucunda,
hzla ters y
Y
rencinin asal hz ne olur? LE
.
renci () + tabure
tabure (t)
R
D
birleik sisteminin toplam
dnme eylemsizlik momenti
e
v
I + I = 6.8
kg m
T
A
L
I 1.2 kg m ; 3.9O
dev/s ; I
6.8 kg m ?
P
A
L L L L F L
L
2L
A
T
S
U
2I
2 1.2 3.9
M
2 I . I

1.4 dev/s
I
68
6.8
R
D
zerindeki rencinin elinde, 3.9 devir/s' lik bir asal hzla
2

bt

bt

bt

bt

bt

bt

bt

bt

bt

(11-26)

rnek : Yarap R 2 m, ktlesi M 100 kg olan disk eklindeki

bi platform,
bir
l tf
merkezinden
k i d dik olarak
l k geen eksen
k etrafnda
t f d rahata
ht
dnebilmektedir. Ktlesi m 60 kg olan bir renci platformun d
kenar zerindeyken platformla birlikte 2 rad/s hzla dnmektedir.

A
L
Y
LE

renci daha sonra platformun merkezine doru yrmeye balyor.

r 0.5 m noktasna geldiinde renci+platform hangi hzla dner?

Ii
Li Ls I ii I ss s i
I s ve

T
A

.
R

M
I
IR

D
L
YI

1
1
2
2
2
I i MR mR ; I s MR 2 m r
2
2

A
F

L
O

1
2
2
MR mR
200 240

s
i
((2)) 4.1 rad/s
2
1
200 15
2
MR

m
r

S
U

M
.
R

A
T

(11-27)

rnek : Ktle merkezinden dik olarak geen eksene

gre eylemsizlik
l
i lik momentii 12 kg
k m 2 ve uzunluu
l
4 m olan ince bir ubuk ekildeki gibi dey olarak
durmaktadr. Ktlesi 2 kg olan bir cisim 15 m/s yatay

A
L
Y
ynde yoluna devam ediyor. arpmadan sonra cismin
E
L
.
izgisel hz ve ubuun asal hz nedir?
R
D
v
e
L L rmv rmv I v
rmv I
T
r
A
L
m
2 O
v
v
15 6 m/s
P
I

A 12
m
2
F
r A
4

T
S
vsMU
6
s . 3 rad/s
r 2
R
D
hzla ubuun tepe noktasna esnek olarak arpp ayn

M
I
IR

D
L
YI

(11-28)

rnek : Ktlesi M olan tahta bir blok srtnmesiz yatay bir

M
I
IR

masa zerinde
erinde ktlesi ihmal edilebilir l uzunluuna
nl na sahip
ince bir ubua monte edilmitir. ubuk dier ucundan geen

D
L
YI

dik eksen etrafnda serbes

serbeste
te dnebilmektedir.
dnebilmektedir Ktlesi m olan
bir mermi ubua dik dorultuda v hzyla tahta bloa arpp saplanyor. Mermi+blok

A
L
sisteminin arpmadan sonraki asal hz
h ne ol
olur?
r? Bu
B arpmada
hangi oranda bir
Y
E
L
kinetik enerji kayb olmutur?
.
R
L L
D
e
v
lmv
mv
lmv I
T
M m l LA
M ml
O
P
1
1
mv I A

M m l

K K
I
m
2
2
F

1 1

A
1 T
K
m
v
m
M
m
l

mv
S
2
U
K K M
m
M
.
1

KR
M m M m
D
i

(11-29)

telenme ve Dnme Hareketleri Arasndaki Benzerlik :

telenme

x
v

a
p

1 2
K mv
2
m

1 2
K I
2
I

F ma
F

A
T

v
T

A I
L
O

A
F

P Fv

dp
Fnet
dt
p mv

S
U

M
.
R

Dnme

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

net
dt
L I

(11-30)

BLM-12
Titreimler
Bu blmde u ana balklara deinilecektir:

D
L
YI

A
L
Basit harmonik harekette yer
yer-deitirme
deitirme, hz
ve ivme
Y
E
L
Basit harmonik salncnn enerjisi .
R
Harmonik salnclara rnekler: D
e
v
i. Ktle
Ktle-yay
yay sistemi T
A
L
ii. Basit sarka O
P
A
iii. Fiziksel
sarka
F
A
T
S
iv Burulma sarkac
iv.
U
M
.Snml
harmonik hareket
R
D
Zorla salnmlar/rezonans

M
I
IR

(12-1)

Basit Harmonik Hareket :

M
I
IR

ekil-a ' da basit harmonik hareket yapan bir cisim resmedilmitir.

A
T

A
F

A
L
O

v
T

.
R

A
L
Y
LE

x(t ) x
D
e

D
L
YI

cos t

Cismin yer-deitirmesi x(t ) xm cos t bants ile verilir ve zamanla

S
U

nasl deitii ekil-b' de resmedilmitir.

M
.
R

(12-2)

x(t ) xm cos t

Konum fonksiyonu = cismin denge noktasna olan uzakl

M
I
x nicelii "genlik" olarak bilinir ve cismin maksimum yer-deitirmesidir.R
I
D
nicelii de hareketin "asal frekans" dr ve
L
I
Y
2
A
2 f
L
T
Y
ifadesine sahiptir ve SI sisteminde birimi rad/s' dir. LE
.
R
birimi radyandr.
r
t ise t anndaki faz asdr ve SI sisteminde
D
e
v
nicelii, salncnn "faz sabitidir" ve salnan cismin t 0 anndaki x(0)
T
A SI sisteminde birimi radyandr.
konumuna ve v(0) hzna baldr.
L
O
P
Hareketin zaman iinde
kendisini
tekrarladna dikkat ediniz.
ediniz
A
Fgeen sre "period (T )" olarak tarif edilir.
Bir tam salnm iin
A
T
S
SI sistemindeki
i t iU
d ki bi
birimi
i i saniye
i dir
di .
M
.
Birim
zamandaki salnm says
y "frekans (f )" olarak tanmlanr.
R
Dsistemindeki birimi hertz (s )' dir.
SI
m

-1

(12-3)

x ( t ) x m cos t

0 durumunda x(t ) xm cos t' dir

M
I
IR

ve ekil kil a' da

d izilmitir.
i il i ti

D
L
B it H
Basit
Harmonik
ik S
Salncnn
l
H I:
Hz
Y
dx(t ) d
x cos t L
x sin t
v(t )
A
Y
d
dt
dt
d
E
L
.
x arpm hznRalabilecei maksimum
D
deerdir (v v).e 0 durumunda
v(t ) A
vT sin
i t' di
dir ve ekil
kil-b' dde izilmitir.
i il i ti
L
O
P
m

A
Basit Harmonik Salncnn
vmesi :
F

A
dv (t ) d T
a (t )
S x sin
i t x cos t x (t )
U
dt
dt
M
.
xRivmenin alabilecei
maksimum deerdir

(a )).
D
2

0 durumunda a(t ) 2 xm cos t' dir ve ekil-c' de izilmitir

(12-4)

Basit Harmonik Hareket in

Kuvvet Yasas :
Basit harmonik salnc iin a (t ) x(t ) olduunu biliyoruz.
2

M
I
IR

D
L
I
Y
Newton' un ikinci yasasna gre: F ma m x A
m x olur.
L
Y
E
L
.
"Bir cisme etkiyen
y net kuvvet ile cismin y
yer-deitirmesi

arasnda,,
R
D
Hook Yasas olarak bilinen, F Ce x eklinde bir iliki varsa
v
T
(burada C bir sabit)
sabit), o cisim basit
harmonik hareket yapyor
yapyor" denir.
denir
A
L
O
P
B durumda,
Bu
d
d basit
b i hharmonik
ik salcnn
l
periyodu
i d
A
F
A
m
T
S
m C T 2
olarak bulunur.
lunur
U
C
M
.
R
D
2

(12-5)

M
I
IR

D
L
YI

A
L
stte srtnmesiz bir dzlemde, yay sabiti
k olan bir
Y
E
L
yaya bal m ktleli cismin hareketi
resmedilmitir.
.
R
D
eHooke yasasna uyar: F kx.
m ktleli cisme etkiyen net kuvvet
v
T
B
Bunu,
F Cx
C il
ile karlatrrsak
k l A k C = k bbulunur.
l
L
O
P
B d dda, hhareketin
Buradan
k ti asall frekans
f k
ve periyodu
i d
A
F
A
CST k
m
m
U
ve T 2
2
m
m
C
k
M
.
R
l k hesaplanr.
h
l
D olarak

(12-6)

Basit Harmonik Hareketin Enerjisi :

M
I
anda cismin potansiyel enerjisi U ile kinetik enerjisi K' nn toplamdr. IR
D
L
I
Y
1
1
Potansiyel Enerji: U kx kx cos t LA
2
2
Y
E
L
.
R
D
1
1
1 k
e
v
Kinetik Enerji: K mv m x sin
t m x sin t
2
2
2 m
T
A
L
1
1
kx cos t sin t kx
Mekanik Enerji: E U P
KO
2
2
A
F
A
ekilde potansiyel
enerji "yeil", kinetik enerji "krmz" ve mekanik
T
enerji de "U
siySah" izgi ile gsterilmitir. U ve K zamanla deiirken,
M
.
E sabittir. Salnm yapan cismin potansiyel ve kinetik enerjileri
R
D
Basit harmonik hareket yapan bir cismin mekanik enerjisi E , herhangi bir

2
m

2
m

2
m

2
m

arasnda dnm olurken, toplamlar sabit kalmaktadr.

2
m

(12-7)

rnek : x -ekseni zerinde basit titreim hareketi yapan bir cismin konumu

M
I
IR

x (t ) = 4cos(3
4 (3 t + ) if
ifadesi
d i il
ile veriliyor
ili
(t saniye
i ve x cm cinsindendir).
i i d di )
a ) Hareketin frekansn ve periyodunu bulunuz.
b ) Hareketin genliini ve faz sabitini bulunuz.
c ) Cismin t = 0.25 s anndaki konumunu bulunuz.

.
R

a ) 3 2 f 3 f 1.5 hertz
1 2
T 0.67 s
f
3

A
L
O

v
T

D
e

A
L
Y
LE

D
L
YI

b ) x(t ) xm cos(t ) xm 4 cm ve

A
T

A
F

1
c ) x(0
(0.25)
25) 4 cos(3 ) 22.83
83 cm
4

S
U

M
.
R

(12-8)

rnek : Yay sabiti 8 N / m olan bir yaya bal 0.5 kg ktleli cisim, genlii

M
I
IR

10 cm olan basit harmonik hareket yapyor.

yapyor
a ) Cismin maksimum hz ve ivmesi nedir?

D
L
YI

b ) Cisim denge noktasndan 6 cm uzakta iken hz ve ivmesi nedir?

b

A
L
Y
k
4 rad/s L
;E
a) x(t ) x cos(t ) ;
x 10 cm
.
m
R
D
v(t ) 40sin(4vt )e v 40 cm/s 0.4 m/s
x(t ) 10 cos(4t )

T
a (t ) 160
cos(4t ) a 160 cm/s 11.66 m/s
A
L
O
cos (0.6)
P
b ) x(t ) 10 cos(4t )A 6 t
0.23
0 23 s
4
F
A
v((0.23)) T
40sin(4
( 0.23)) 32 cm/s 0.32 m/s
S
U
a (0.23)
160 cos(4 0.23) 97 cm/s 0.97 m/s
M
.
R
D

c ) Cisim x = 8 cm' den x = 0' a ne kadar zamanda gider?

m

(12-9)

c ) x(t ) 10 cos(4t )

M
I
IR

cos 1 (0.8)
0.161 s
x1 8 t1
4
cos 1 (0)
x2 0 t2
0.392 s
4
t t2 t1 0.231 s

S
U

M
.
R

A
T

A
F

A
L
O

v
T

D
e

.
R

A
L
Y
LE

D
L
YI

(12-10)

rnek : Yay sabiti 25 N / m olan bir yaya bal 1.0 kg ktleli bir cisim x - ekseni
zerinde basit harmonik hareket yapyor.
yapyor Cisim t = 00' da,
da x = 3 cm noktasndan

M
I
IR

serbest brakldna gre,

D
L
I
Y
b) Cismin konumunu, hzn ve ivmesini zamann fonksiyonu
olarak bulunuz.
A
L
c ) Cismin maksimum hz ve ivmesi nedir?
Y
E
L
.
k
25
2
2(3.14)
a)

5 rad/s ;
T
1.256
1 256 s
R
1.0
5
m
TD
e
v
T
b ) x(t ) x cos(t ) t 0 'da
x 3 cm vee v 0 0
A
L
x(t ) 3cos(5t )
O
P
d
dx
A
c ) v 15sin(5t ) 15 cm/s 0.15 m/s
)
v(t )
15sin(5
t
F

A
dt
T
S
dUx dv
a 75cos(5t ) 75 cm/s 0.75 m/s
a (t )

75cos(5t )

M
dt
dt
.
R
D
a ) Hareketin periyodu nedir?
a

(12-11)

rnek : Yay sabiti 20 N / m olan bir yaya bal 0.5 kg ktleli cisim x - ekseni

M
I
IR

zerinde

i d genlii
lii 3 cm olan
l bbasit
i harmonik
h
ik hareket
h k yapyor.
a) Sistemin mekanik enerjisini ve cismin maksimum hzn bulunuz.

D
L
YI

b ) Cisim denge noktasndan 2 cm uzakta iken hz nedir?

c ) Cisim bu noktadayken kinetik ve potansiyel enerjisi nedir?

.
R

A
L
Y
LE

1 2
1
a ) E K U kx m (20)(0.03) 2 9 10 3 J
2
2

v
T

D
e

1
x 0 U 0 E m v m2 v m
2

A
L
O

2(9 10 3 )
0.19 m /s
05
0.5

1 2 1 2
2 E kx 2
b ) E mv kkx v
00.141
141 m/s
/
2
2
m

A
T

A
F

1US 2 1
2
c ) K mv (0.5) 0.141 5 103 J
M2
2
.
R
D U E K 9 103 5 103 4 103 J

(12-12)

rnek : Srtnmesiz yatay bir yzeyde bulunan P blounun

zerinde
i d m ktleli
k l li bbaka
k bir
bi bl
blok
k ( B bl
blou)
) bbulunmaktadr.
l
k d
Bloklarn temas yzeylerinde statik srtnme katsays
s = 0.6' dr. P blou bir yaya baldr ve f = 1.5 Hz frekansnda basit harmonik

M
I
IR

A
L
Y
LE

D
L
YI

hareket yapmaktadr. B blounun P' nin zerinden kaymamas iin, harmonik

hareketin maksimum genlii ne olmaldr?

.
R

D
e

B blou da P blou ile birlikte basit harmonik hareket yapar.

v
T

Fy N mg 0 N mg f s ,m s mg mam

A
L
O

Basit harmonik harekette, am 2 xm ile verilir.

A
F

s mg mam sA
g am 2 f

T
S
U

M
.
R

s g
xm xm
2
2 f

xm 0.0662 m 6.62 cm

(12-13)

rnek : Ktlesi m ve yarap R olan kat bir kre,

5 R yarapl
l silindirik
ili di ik bir
bi yzeyde

d kaymadan
k
d
yuvarlanarak, dey eksen etrafnda kk
salnmlar yapyor. Salnm periyodunun
T 2

28 R
5g

olduunu gste
gsteriniz?
riniz?

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

M
I
IR

4R

D
L
YI

v 4 RO O : kk
k k krenin
k Ai O noktasna
kt
gre
asall hz
h
L
4O

O
v R : kk krenin
P kendi eksenine gre asal hz

A
F

1
1
A
E mg 4 R (1 cos
) mv I
T

S
2
2

U
M
.
R
D
2

bulunur.

(12-14)

v 4 RO ve 4O ifadelerini enerji eitliinde yerine yazar ve zamana

M
I
I2R

gre trev alp sfra eitlersek (enerji korunduu iin zamanla deimez)
1
1
2
2
2
E mg 4 R(1 cos ) m 4 RO mR 4O
2
5

D
L
YI

2
kre iin I mR
5

A
L
Y
d
d
32
dE
d
4 g sin
16 R
R
0LEsin
5
dt
dt
dt
dt .
R
32
D
4 g 16 R R 0 e
v
5
T
A
L
20 g
5 gO

P 2
112 R
28 R
A
F
A
5g
2T

28 R

S T 2
bulunur.
28 RU T
5g
M
.
R
D
O

kk a

(12-15)

rnek : Ktlesi M olan bir cisim, O noktas etrafnda serbeste dnebilen

M
I
IR

L uzunluunda arlksz bir ubua monte edilerek ekildeki gibi fiziksel

bir sarka yaplmtr. Sarka, balant noktasndan h kadar aadaki bir

D
L
YI

noktadan da yay sabit k olan bir yaya balanmtr.

balanmtr Sistem bir miktar sola
ekilip serbest braklyor ve basit harmonik hareket yapyor. Salnmn
frekansn bulunuz.

Enerjinin korunumundan,
1
1 2
2
E M gL (1 cos ) M v kx
2
2

A
L
O

v
T

.
R

D
e

A
L
Y
LE

yazlabilir.

v L , x h sin ve cos 1 ifadelerini yukarda yerine yazar

ve zamana gre trev alrsak,

A
F

MgL kh cos

2
ML

bulunur. Kk a cos 1 yaklam ile birlikte,

2

S
U

M
.
R

A
T

1/2

MgL kh
2 f

2
ML

kh 2
f
gL
elde edilir.
2 L
M
1

(12-16)

rnek : Ktlesi m ve uzunluu L olan ince bir ubuk,

bir ucundan g
geen
mil etrafnda serbeste
dnebilmektedir.
ubuun dier ucu da yay sabiti k olan bir yaya balanmtr.
ubuun sa ucu ekildeki gibi kk bir as kadar
kaldrlp serbest braklyor ve sistem basit salnm hareketi
yapyor Salnmn periyodunu bulunuz.
yapyor.
bulunuz
Enerjinin korunumundan,

D
e

.
R

A
L
Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

1
1
1
11
1
1
v
E kx 2 I 2 kx 2 mL2 kx 2 mv 2
2
2
2
23
2
6
L
yazlabilir.

A
F

A
L
O

v
T

Her iki tarafn zamana gre trevini alr sfra eitlersek,

eitlersek
1
3k
kxv mva 0 a x bulunur.
3
m
m
2
3k

T 2
Buradan da periyoda geersek,
elde edilir.
T
m
3k

S
U

M
.
R

A
T

(12-17)

Burulma Sarkac :

Eylemsizlik
E
l i lik momentii I olan
l disk,
di k bi
bir tell ile
il aslm
l
ve ekseni
kIM i
R
I
etrafnda salnm yapmaktadr. Diskin asal yer-deitirmesi
D

L
I
olduunda telin diske uygulad geri arc
Y tork
ABurada telin
olur. Bu,, Hooke yyasasnn asal
formudur.
L
Y
E
burulma sabitidir.
L
.
R
D
ile F C x ifadelerini karlatrrsak,
C buluruz.
e
v
Ktlenin de dnmede eylemsizlik
y
momentine
karlk

geldiini
g

T
A ve periyodu,
L
hatrlarsak, salnmn asal frekans
O
P
A
C
I
I

;
T 2
2

A
I
I T
C

S
olarak bulunur.
Burada I, diskin tele gre eylemsizlik momentidir.
U
M
Asal. yer-deitirme de (t ) cos t ifadesine sahiptir.
R
D
m

(12-18)

Basit Sarka :

M
I
m noktasal cisminden oluur. Ktle denge konumundan
Rbir
I
D
miktar uzaklatrlp serbest braklrsa
braklrsa, basit harmonik
hareket
L
I
Y
yapacaktr.
A
L
Bi i yerekimi,
Biri
ki i dieri
di i de
d iipteki
ki gerilme
il Y olmak
l k zere,

cisme
i
E
L
etkiyen iki kuvvet vardr. Bu kuvvetlerin
oluturduu net
.
t k r F Lmg
tork
L sin
iDR
' dr.
d Burada
B d , radyan
d
cinsindendir
i i d di
eyapt adr. 1 ( <10) durumunda,
ve ipin dey eksenle
v
T
sin yaklam
yaplabilir ve Lmg bulunur.
A
L
O
Bunu P
Bunu,
F C x ile karlatrrsak
karlatrrsak, C Lmg buluruz.
buluruz Ktlenin
A
F

Sabit bir noktaya bal L uzunluundaki ip ile ipin ucuna bal

S
U

M
C
.

R
D I

de dnmede eylemsizlik momentine karlk geldiini hatrlarsak,

A
T

mgL
I

olarak bulunur.

salnmn asal frekans ve periyodu

periyodu

I
I
mL2
L
T 2
2
2
2
C
mgL
L
mgL
L
g

(12-19)

Kk-a yaklamnda, 1 ve dolaysyla sin

M
I
IR

k b ll
kabullenmesini
i i yaptk.
tk

kk
kk a? Neye gre? Nasl karar vereceiz?

(derece)
(
)

(radyan)
(
)

0 087
0.087

10

0.174

15

0.262L

20

0 349
0.349
A
F

A
T

S
Sonu: U
10o
M
.
R
D

O
P

v
T

A
L
sin
i EY
L
.
0R087
0.087
D
e

D
L
YI

0.174

0.259 (~% 1lik fark)

0 342 ((~%
0.342
% 2lik fark)
f k)

durumunda, kk-a yaklamn kullanabiliriz.

(12-20)

Fiziksel Sarka :

M
I
IR

Bir O noktasndan aslm ve yerekimi etkisiyle bu nokta

etrafnda salnm yapan kat cisimdir. Cisme etkiyen net tork,
mgh sin ifadesine sahiptir. Burada h, kat cismin ktle
merkezi ile O noktas arasndaki mesafedir.

D
L
YI

A
L
Y
Kk-a yaklam ( 10) yaparsak,
net tork
E
L
.
mgh olur.
R
D
Bunu, F C x ile e
karlatrrsak
C mgh buluruz.
v
T i karlk
K l i dde dnmede
Ktlenin
d
d eylemsizlik
l
i likAmomentine
k l k geldiini
ldii i hhatrlarsak,
l
k
L
O
salnmn asal frekans ve
periyodu
P
A
C
mgh F
I
I
A

; T 2
2
T
I
I
C
mgh
S
U
Burada I M
, kat cismin O noktasndan geen eksene gre dnme eylemsizlik
.
R
momentidir(
D idi (I I mhh ).)
2

km

(12-21)

rnek : Ktlesi M ve uzunluu L olan ince bir ubuk, bir ucundan geen

M
I
IR

mil
il etrafnda
t f d serbeste
b t dnebilmektedir.
d bil kt di Kk
K k salnmlar
l
l iin
i i hareketin
h k ti

D
L
YI

periyodunu bulunuz.

I. Yol :
Enerjinin korunumundan,

A
L
L
L
1
1 E1Y
E Mg (1 cos ) I Mg (1 cos ) L ML
2
2
2
23
.

R
yazlabilir.
D
e
v
Her iki tarafn zamana gre trevini T
alr sfra eitlersek;
A
L
L
1
3g
2
3g
O
Mg sin
ML 0

T 2

P
2
3
2L
T
2L
A
F
II. Yol :
A
T L
S
U
Mg sin
3g
2
3g
M
2
.
I

T 2
R
1
2L
T
2L
D
ML
2

2L
3g

2L
3g

(12-22)

Basit Harmonik Hareket ve

Dzgn Dairesel Hareket :
Bir cismin, yarap xm olan embersel

M
I
IR

D
L
bi yrnge
bir

zerinde
i d sabit
bit bi
bir v hhzyla
lI
Y
A
hareket ettiini dnelim.
L
Y
E x-ekseni
P noktasnda bulunan cismin
L
.
zerindeki izdm R
P noktasdr.
noktasdr Bu
D
e da
noktann koordinat
v
T
x(t ) x A
cos t
L
O
olacaktr.
P
A
F
m

S
U

M
.
R

A
T

P noktas embersel yrnge zerinde

d
dzgn
ddairesel
i
l hareket
h k yaparken,
k
izdm olan P ise x-ekseni zerinde
basit harmonik hareket yapacaktr.

(12-23)

P noktasnn v hz, xm arpmna eit ve IM

R

I
embere her noktada teettir.

v hznn D
L
I
Y
x-ekseni zerindeki izdm:

A
L
v(t ) x sin
i t if
ifadesine
dYi sahiptir.
hi ti
E
L
.
R
D
e

v
vme a ise, her
noktada emberin merkezi olan O
T
A
L
noktasna
dorudur ve x-ekseni zerindeki izdm
O
P
a
(
t
) x cos t ifadesine sahiptir.
sahiptir
A
AF
m

T
S
U

M
.
R

Sonu : ster yer-deitirmeye, ister hza, isterse de ivmeye bakalm, dzgn dairesel
h k t yapan bi
hareket
bir cismin
i i x-ekseni
k i zerindeki
i d ki izdm
i d basit
b it harmonik
h
ik hareket
h k t yapar.

(12-24)

rnek : Bir cisim 3 m yarapl bir ember etrafnda 8 rad / s sabit asal hzla dnmektedir.
t = 0 annda cismin x koordinat 2 m noktasdr ve saa doru hareket etmektedir
etmektedir. Cismin x
koordinatn, izgisel hznn ve ivmesinin x bileenlerini bulunuz.

8 rad/s ve xm 3 m olarak verilmitir. Buna gre,

x (t ) xm cos( t ) 3 cos(8t )
LA

t 0 ' da, x 2 m olduuna gre,

1 2
2 3cos( ) cos ( ) 48.2o ve
3
T

.
R

Y
LE

M
I
IR

D
L
YI

A
L
dx

Cisim t 0 annda saa doruO

hareket ettii iin,
0
P
dt

A
Fde, 48.2 0.841 rad alnmaldr.
olmaldr. Bu nedenle
A
T
S
U
vx 24sin(8t 0.841)
M
x(t ) . 3cos(8t 0.841)
R
0 841)
ax 192 cos(8t 0.841)
D
t 0

(12-25)

DERS NOTLARININ
HAZIRLANMASINDA
YARARLANILAN KAYNAK KTAPLAR

Fiziin Temelleri (Ders Kitab)

(David HALLIDAY, Robert RESNICK, Jearl WALKER)

niversite Fizii (Yardmc Kitap)

(Hugh D. YOUNG ve Roger A. FREEDMAN)

Fen ve Mhendislik in FZK (Yardmc Kitap)

(Raymond A. SERWAY ve John W. JEWETT)