(Bo Sayfa)

TEK-BOYUTLU
NSAN

ileri ileyim
Toplumunun

ideolojisi zerine incelemeler

Herbert Marcuse
eviren:
Aziz Yardml

DEA STANBUL

DEA YAYINLARI
Ankara Cad. No: 41, Kat: 5, 34410 Caalolu, stanbul
Bu eviri iin
AZZ YARDIMLI, 1986
One-Dimensional Man, ilk yaym 1964

Copyright 1964 Herbert Marcuse

Tek-Boyutlu nsan olarak ilk yaym D EA 1986

kinci Bask 1990

Tm haklar sakldr.

ISBN 975 - 397 - 013 - 7

Filmdizgi ve Bask: Marmara Yaymclk

indekiler

Giri
Eletirinin Felci: Kartlksz Toplum

V II

Tek-Boyutlu Toplum
1. Yeni Denetim Biimleri
2. Politik Evrenin Kapan
5 .Mutsuz Bilincin Yenilmesi: Yceltmenin Baskc
zl
A. Sylem Evreninin Kapan

1
17
50
75

Tek-Boyutlu Dnce
5. Olumsuz Dnce: Yenilen Bakaldr Mant
6. Olumsuz Dnmeden Olumlu Dnmeye:
Uygulaymbilimsel Ussallk ve Egemenlik Mant

7. Olumlu Dnmenin Utkusu

109
127
150

Almaklarn ans
8. Felsefenin Tarihsel Ykmll
9. Kurtulu Ykm
10. Varg

Dizin

179
198
218
229

(Bo Sayfa)

Giri
Eletirinin Felci: Kartlksz Toplum

nsan soyunu silip sprebilecek bir atomik ykm gzda

o denli de bu tehlikeyi srdren glerin kendilerini korumaya
hizmet etmiyor mudur? Byle bir ykm nleme abalar onun
ada ileyim toplumun3aki gizil nedenlerinin aratrlmasn
glgelemektedir. Bu nedenler kamu tarafndan tannmam,
sergilenmemi, saldrlmam kalmakta, nk dardan gelen
Doudan Batya, Batdan Douya salt ok ak gzdann
nnde gerilemektedirler. Eit lde ak olan ey uurumun
kysnda yaamaya, meydan okumay karlamaya hazr olma
gereksinimidir. Yoketme aralarnn barl retimine, savur
ganln sonuna dek vardrlmasna, savunanlar ve savunduk
larn sakatlayan bir savunma iin eitilmeye boyun eiyoruz.
" Eer tehlikenin nedenleri ile toplumun rgtlenme ve yelerini rgtleme yolu arasnda bant kurma giriiminde bulu
nursak, dolayszca karmza kan olgu ileri ileyim toplumunun tehlikeyi srdrrken daha varsl, daha byk ve daha iyi
olmakta olduudur. Savunma yaps byk bir sayda insan
iin yaam kolaylatrmakta ve insann doa zerindeki stn
ln geniletmektedir. Bu koullar altnda, kitle iletiim
aralarmz zel karlar tm duyarl insanlarn karlar olarak
satmakta pek glk ekmemektedirler. Toplumun politik
gereksinimleri bireysel gereksinimler ve zlemler olmakta, d o
yumlar i dnyasn ve kamu yararn gelitirmekte, ve btn
ise Usun somutlamasnn kendisi olarak grnmektedir.
Ve gene de bu toplum bir btn olarak usddr. retkenlii
insan gereksinim ve yetilerinin zgr geliimini yokedicidir,
Bar srekli sava gzda tarafndan srdrlmekte, bymesi
varolu n savam bireysel, ulusal, ve uluslararas bar
llatrmann je r e k olanaklarnn basklanmas zerine dayan
maktadr. Bu bask, toplumumuzun nceki, daha az gelimi
evrelerini ralandrm olandan ylesine ayr olarak, bugn d o
al ve uygulaymsal bir hamlk konumundan deil ama tersine
V II

TEK-BOYUTLU N SAN

VIII

bir g konumundan ilemektedir. ada toplumun yetenekle

ri (anlksal ve zdeksel) daha ncekilerle karlatrlamayacak
denli byktr ki toplumun bireyi denetleme alannn hibir
zaman olmad denli bym olmas anlamna gelmektedir.
Toplumumuz merkezka toplumsal kuvvetleri Terr ile olmak
tan ok Teknoloji ile yenerek ezici bir etkililiin ve ykselen
bir yaam lnnn ikili temeli zerinde ayrdedici yann
gstermektedir.
Bu gelimelerin kkenlerini aratrmak ve tarihsel almakla
rn irdelemek ada bir eletirel toplum kuramnn amacnn
parasdr, bir kuram ki toplumu insan koulunu iyiletirmek
iin kullanlm ve kullanlmam ya da ktye kullanlm sa
larnn nda zmlemektedir. Ama byle bir eletiri iin
lnler nelerdir?
Hi kukusuz deer yarglar bir rol oynamaktadr. Toplumu
rgtlemenin yerleik yolu olanakl baka yollar karsnda,
insann varolu iin savamn hafifletmek iin daha iyi ans
lar sunduklar dnlen yollar karsnda llr; belirli bir
tarihsel klg tarihsel almaklar karsnda llr. Balangtan
bu yana tm eletirel toplum kuramlar bylece tarihsel nes
nellik sorunu ile yz yze gelmektedirler, bir sorun ki zm
lemenin deer yarglar ierdii iki noktada domaktadr:
1. insan yaamnn yaamaya deer olduu, ya da daha do
rusu yaamaya deer olabilecei ve deer klnmas gerektii
yargs. Bu yarg tm anlksal abann temelinde yatmaktadr;
toplumsal kuramn a priorisidir, ve yadsnmas ki btnyle
mantksaldr kuramn kendisini yadsyacaktr;
2. verili bir toplumda, insan yaamnn iyiletirilmesi iin
belirli olanaklarn ve bu olanaklar olgusallatrmann belirli
yol ve aralarnn varolduu yargs. Eletirel zmlemenin bu
yarglarn nesnel geerliklerini tantlamas, ve tantlamann
grgl nedenler zerinde ilerlemesi gerekmektedir. Yerleik
toplumun elinde anlksal ve zdeksel kaynaklarn saptanabilir
bir nicelii ve nitelii bulunmaktadr. Bireysel gereksinim ve
yetilerin en uygun geliim ve doyumlar iin bu kaynaklardan
en az bir zahmet ve sefaletle nasl yararlanlabilir? Toplumsal
kuram tarihsel kuramdr, ve tarih zorunluk alannda ans ala

ndr. yleyse, eldeki kaynaklar rgtlemenin ve kullanmann

olanakl ve edimsel eitli yollar arasnda hangileri en uygun
bir geliim iin en byk ans sunmaktadrlar?
Bu sorular yantlama giriimi bir dizi n soyutlamay gerek
tirmektedir. Bir en uygun geliimin olanaklarn tanyabilmek
ve tanmlayabilmek iin, eletirel kuram toplumun kaynaklar
nn edimsel rgtleni ve kullanmlarn, ve bu rgtleme ve
kullanmn sonularn soyutlamak zorundadr. Verili olgular
evrenini dorulamann son balam olarak kabul etmeyi yads
yan bu soyutlama, durdurulmu ve yadsnm olanaklarnn
altnda olgularn bu aan zmlemesi toplumsal kura
mn yapsnn kendisiyle ilgilidir. Aknln kat tarihsel ras
nedeniyle tm metafizie karttr.1 Olanaklar ilgili toplu
mun erimi iersinde olmaldrlar; tanmlanabilir klg hedefleri
olmaldrlar. Ayn nedenle, yerleik kurumlan soyutlama edim
sel bir eilimin anlatcs olmaldr e deyile, dnmleri
temelde yatan nfusun gerek gereksinimi olmaldr. Toplumsal
kuram devirici eilimler ve gler olarak sk sk yerleik toplu
ma elik eden tarihsel almaklarla ilgilenmektedir. Almaklara
balanm deerler tarihsel klg tarafndan edimsellie evril
dikleri zaman birer olgu olmaktadrlar. Kuramsal kavramlar
toplumsal deiimlerde sonlanrlar.
Ama burada, ileri ileyim toplumu eletirinin karsna onu
temelinin kendisinden yoksun brakacak gibi grnen bir du
rumla kmaktadr. Uygulaymsal ilerleme, btn bir denetim
ve egdm dizgesine genlemi olarak, dizgeye kart kuvvet
leri uzlatracak ve zahmet ve baskdan zgrln tarihsel
beklentileri adna tm bakaldry yenecek ya da rtecek
gibi grnen yaam (ve erk) biimleri yaratmaktadr. ada
toplum toplumsal deiimi ki zsel olarak deiik kurumlan,
retici glerin yeni bir ynn, insann yeni varolu biimle
rini yaratacak niteliksel bir deiimdir durdurma yetene indedir. Toplumsal deiimin bu durduruluu belki de ileri
' Ama ve aknlk terimleri batan sona grgl, eletirel anlamda kulla
nlmlardr: kuramda ve klgda yle eilimleri belirtmektedirler ki bunlar, verili
bir toplumda, yerleik sylem ve eylem evrenini tarihsel almaklarna (olgusal
olanaklara) doru amaktadrlar.

TEK-BOYUTLU N SAN

ileyim toplumunun en arpc baarmdr; Ulusal Amacn

genel benimsenii, iki parti politikas, oulculuun zayflamas,
Anamal ve Emein gl Devlet iinde dankl dleri
tm bunlar bu baarmn ngerei olduu gibi sonucu da olan
kartlar btnlemesine tanklk etmektedirler.
leyimci toplum kuramnn oluum evresi ile imdiki duru
mu arasnda ksa bir karlatrma eletirinin temelinin nasl
deimi olduunu gstermeye yardm edebilir. Ondokuzuncu
yzyln ilk yarsndaki balanglarnda, almaklarn ilk kav
ramlarn gelitirmekteyken, ileyim toplumunun eletirisi ku
ram ve klg, deerler ve olgular, gereksinimler ve hedefler
arasndaki tarihsel bir araclkta somutluk kazanyordu. Bu
tarihsel araclk toplumda kar karya gelen iki byk snfn
bilinlerinde ve politik eylemlerinde yer alyordu: burjuvazi ve
proleterya. Anamalc dnyada bunlar yine temel snflardrlar.
Bununla birlikte, anamalc geliim bu iki snfn yap ve ilev
lerini yle bir yolda deitirmitir ki bunlar artk tarihsel
dnmn etkenleri olarak grnmemektedirler. Kurumsal
statkonun korunmas ve gelitirilmesinde ncelik tayan bir
kar eski kartlar ada toplumun en ileri alanlarnda bir
letirmektedir. Ve uygulaymsal ilerlemenin ortaklaac toplu
mun bymesini ve i-ban gvence altna almakta olduu
dzeye dek, nitel deiim dncesinin kendisi patlayc olma
yan bir evrim konusundaki gereki dnceler nnde gerile
mektedir. Toplumsal deiimin tantlanabilir etken ve itici
glerinin yokluunda, eletiri bylece yksek bir soyutlama
dzeyine geri itilmektedir. zerinde kuram ve klgnn, dnce
ve eylemin buluacaklar hibir zemin yoktur. Tarihsel alma
klarn en grgl zmlemesi bile gereki olmayan kurgu
olarak, onlara ballk ise kiisel (ya da kmeyi ilgilendiren)
bir yeleme sorunu olarak grnmektedir.
Ve gene de: bu yokluk kuram rtmekte midir? Grnrde
elikili olgular karsnda, eletirel zmleme nitel deiim
iin gereksinimin her zaman olduu denli iveen olduunda
diretmeyi srdrmektedir. Kimler tarafndan gereksinim? Yant
ayn kalmay srdrmektedir: bir btn olarak toplum tarafn
dan, yelerinin her biri iin. Byyen retkenliin ve byyen

yoketmenin birlii; yoketme ile tehlike-oyunu; dncenin,

umudun ve korkunun varolan glerin kararlarna teslim oluu;
benzeri grlmemi bir varsllk karsnda sefaletin srdrl; tm bunlar en yansz sulamay oluturmaktadrlar stelik
bu toplumun raison detre deil ama yalnzca yan-rn olsa
lar bile: onun etkililik ve bymeyi gdleyen yaygn ussall
nn kendisi usddr.
Nfusun geni bir ounluunun bu toplumu benimsemesi
ve benimser klnmas onu daha az usd ve daha az knana
bilir yapmamaktadr. Boru ve yanl bilin, gerek ve dolaysz
kar arasndaki ayrm henz anlamldr. Ama bu ayrmn ken
disi geerli klnmaldr, insanlar onu grmeye ve yanltan
doru bilince, dolaysz karlarndan gerek karlarna giden
yolu bulmaya balamaldrlar. Bunu ancak eer yaam yollarn
deitirme, olumlu olan yadsma, reddetme gereksinimi iinde
yayorlarsa yapabilirler. te tam bu gereksinimidir ki yerleik
toplum basklamay baarmaktadr beklentileri giderek artan
bir lekte yerine getirmeye ve doa zerindeki bilimsel stn
l insan zerindeki bilimsel stnlk iin kullanmaya yete
nekli olduu lde.
leri ileyim toplumunun baarmlarnn btnsel ras ile
kar karya, eletirel kuram bu toplumu amak iin ussal bir
temelden yoksun kalmaktadr. Boluk kuramsal yapnn kendi
sini boaltmaktadr, nk eletirel bir toplumsal kuramn kate
gorileri reddedi ve devirme iin gereksinimin etkili toplumsal
glerin eyleminde somutlat bir dnem boyunca gelitiril
milerdi. Bu kategoriler zsel olarak olumsuz ve kartlk
kavramlar olarak ondokuzuncu yzyl Avrupa toplumundaki
edimsel elikileri tanmlyorlard. Toplum kategorisinin
kendisi toplumsal ve politik alanlar arasndaki keskin atmay
anlatyordu devlet ile kartlk iindeki toplum. Benzer olarak,
birey, snf, zel, aile, henz yerleik koullarla btn
lememi alan ve gleri belirtiyorlard gerilim ve eliki
alanlarn. leyim toplumunun artan btnlemesiyle, bu kate
goriler eletirel imlemlerini yitirmekte ve betimleyici, aldatc
ya da ilemsel terimler olmaktadrlar.
Bu kategorilerin eletirel ynelimlerini yeniden yakalama ve

TEK-BOYUTLU N SAN

X II

ynelimin toplumsal olgusallk tarafndan nasl yokedildiini

anlama giriimi, daha bandan tarihsel klg ile birlemi bir
kuramdan uzaklaarak soyut, kurgul dnceye bir gerileme
olarak grnmektedir: ekonomi politikten felsefeye. Eletirinin
bu ideolojik ras zmlemenin toplumdaki olumlu ve olum
suz, retici ve yokedici eilimlerin dndaki bir konumdan
gelimeye zorlanmas olgusundan domaktadr. ada ileyim
toplumu bu kartlarn yaygn zdeliidir sorgulanan ey
btndr. Ayn zamanda, kuramn konumu salt bir kurgunun
konumu olamaz. Verili toplumun yetenekleri zerine kurulmas
gerektii anlamnda, tarihsel bir konum olmaldr.
Bu ikircimli durum daha da temel bir ikircimi kapsamakta
dr. Tek-Boyutlu nsan bandan sonuna dek iki eliik nsav
arasnda gidip gelecektir: (1) ileri ileyim toplumu ngrlebilir
gelecek iin nitel deiimi durdurma yeteneindedir; (2) bu
durdurmay krp toplumu patlatabilecek gler ve eilimler
vardr. Sanmyorum ki ak bir yant verilebilsin. ki eilim de
orada, yan yanadrlar ve giderek i iedirler. lk eilim baat
tr, ve bir tersine-dn iin bulunabilecek tm nkoullar onu
nlemek iin kullanlmaktadrlar. Belki de bir ilinek durumu
deitirebilir, ama yaplmakta olann ve nlenmekte olann
anlalmas bilinci ve insan davrann altst etmedike, bir
ykm bile deiimi getiremeyecektir.
zmleme ileri ileyim toplumu zerinde odaklanmakta
dr bir toplum ki onda uygulaymsal retim ve datm aygt
(byyen bir zedimlileme kesimi ile) toplumsal ve politik
etkilerinden yaltlabilecek salt bir aralar toplam olarak deil,
ama dahaok aygtn retimini olduu gibi ona hizmet eden ve
onu genileten ilemleri de a priori belirleyen bir dizge olarak
ilev grmektedir. Bu toplumda, retici aygt yalnzca toplumsal
olarak gerekli meslek, beceri ve tutumlar deil, ama bireysel
gereksinim ve zlemleri de belirlemekte olduu dzeye dek
btnclc olma eilimindedir. Bylece zel ve kamusal varo
lu arasndaki, bireysel ve toplumsal gereksinimler arasndaki
kartl silmektedir. Uygulaymbilim yeni, daha etkili ve daha
ho toplumsal denetim ve toplumsal i-ba biimlerini yarat
maya hizmet etmektedir. Bu denetimlerin btnclc eilimi

GR

X III

kendini daha baka bir anlamda ortaya sryor gibi grn

mektedir dnyann daha az gelimi ve giderek ileyim-ncesi
alanlarna yaylarak, ve anamalclk ile ortaklaacln geliim
lerinde benzerlikler yaratarak.
Bu toplumun btnclc zellikleri karsnda, uygulaymbilimin yanszl biimindeki geleneksel dnce bundan
byle ileri srlemez. Genelde uygulaymbilim iine koyulduu
kullanmdan yaltlamaz; uygulaymbilimsel toplum bir ege
menlik dizgesidir ki daha imdiden uygulaymlarn kavram ve
yaplarnda ilemektedir.
Bir toplumun yelerinin yaamn rgtleyi yolu kaltlanan
zdeksel ve anlksal ekinin dzeyi tarafndan belirlenen tarihsel
almaklar arasnda bir ilk seme edimini kapsar. Semenin
kendisi baat karlarn oyunundan doar. nsan ve doay
dntrme ve kullanmann belirli yollarn ncelemekte ve
baka yollar yadsmaktadr. Baka olgusallama tasar lar
arasnda salt biridir.2 Ama tasar bir kez temel kurum ve ili
kilerde ilemeye balar balamaz, dlayc olma ve bir btn
olarak toplumun geliimini belirleme eilimini kazanmaktadr.
Ugulaymbilimsel bir evren olarak, ileri ileyim toplumu politik
Kr evrendir, belirli bir tarihsel tasann olgusallamasnda en
son evredir e deyile, doann salt bir egemenlik gereci ola
rak grglenmesi, dntrlmesi, ve rgtlenmesi.
Tasar anrken, btn bir sylem ve eylem evrenini, anlksal
ve zdeksel ekini ekillendirmektedir. Uygulaymbilim orta
mnda, ekin, politika ve ekonomi tm almaklar yutan ya da
pskrten bir her-yerde-bulunan dizgeye kaynamaktadrlar.
Bu dizgenin retkenlii ve byme gizilgc toplumu salam
latrmakta ve uygulaymsal ilerlemeyi egemenlik erevesi
iersinde durdurmaktadr. Uygulaymbilimsel ussallk politik
ussallk olmutur.
leri ileyim uygarlnn tank olduumuz eilimlerinin
tartmasnda genellikle belirli gndermeler yapmadm. Gerecin
2 Tasar terimi tarihsel belirlenimdeki zgrlk ve sorumluluk esini vurgu
lamaktadr: zerklik ve olumsall balamaktadr. Bu atlanda, terim Jean-Paul
Sartren almasnda kullanlmtr. Daha te bir tartma iin bkz. aada
Blm VII.

TEK-BOYUTLU N SAN

X IV

toparland ve betimlendii alan uygulaymbilim ve toplumsal

deiim, bilimsel ynetim, korporatif giriim, ileyimsel eme
in ve emek gcnn rasndaki deiimler vb. zerine yaylan
geni toplumbilimsel ve ruhbilimsel yazndr. Olgularn ideolo
jik olmayan birok zmlemesi bulunmaktadr rnein Berle
ve Means, The Modern Corporation and Private Property, 76.
Kongrenin Geici Ulusal Ekonomik Komitesinin Concentration
o f Economic Power zerine yazanaklar, AFL-CIOnun Auto
mation and Major Technological Change zerine yaymlar,
ama ayrca Detroitdeki News and Letters ve Correspondencein yaymlar. C. Wright Millsin almalarnn, yalnlatrma,
ar-vurgu, ya da gazeteci rahatl nedeniyle sk sk imekleri
zerlerine ekmi olan almalarnVance Packard tarafndan
The Hidden Persuaders, The Status Seekers, ve The Waste
Makers, William H. White tarafndan The Organisation Man,
Fred J. Cook tarafndan The Warfare State dirimsel nemle
rini vurgulamak isterim. Hi kukusuz, bu almalardaki ku
ramsal zmleme eksiklii betimlenen koullarn kklerini
rtl ve korunmal brakmaktadr, ama kendi balarna ko
numaya brakldklarnda koullar yeterince grltl konu
maktadrlar. Belki de en inandrc kant yalnzca birka gn
ardarda birer saat boyunca reklamlar kapamakszn ve arada
bir istasyon deitirerek televizyon izlemekle ya da radyoda
orta dalgay dinlemekle elde edilebilecektir.
zmlemem en yksek geliim dzeyindeki ada toplumlara zg eilimler zerinde odaklanmtr. Bu toplumlarn
iersinde ve darsnda ylesine byk alanlar vardr ki bura
larda betimlenen eilimler yrrlkte deildirler daha doru
su, henz yrrlkte deildirler. lm yaptm bu eilimleri
yanstmak ve baz nsavlar sunmaktr.

1: Yeni Denetim Biimleri

leri ileyim uygarlnda rahat, przsz, usauygun, _demokratik bir zgrszlk yrrlktedir uygulaymsal ilerlemenin
bir belirtisi. Gerekten de, bireyselliin toplumsal olarak zo
runlu ama acl ilerin makineletirilmesinde bastrlmasndan
daha ussal ne olabilir. Bireysel giriimlerin daha etkili, daha
retken irketlerde younlamasndan, eitsiz donatml eko
nomik zneler arasndaki zgr yarmacln dzenlenmesin
den, kaynaklarn uluslararas rgtleniini engelleyen ncelik
haklarnn ve ulusal egemenliklerin kslmasndan daha ussal
ne olabilir? Bu uygulaymsal dzenin politik ve anlksal bir
egdm de kapsamas olgusu znt verici ama gene de
umutlandrc bir geliim olabilir.
ileyim toplumunun kkenlerinde ve erken evrelerinde bir
zamanlar dirimsel etmenler olmu olan hak ve zgrlkler bu
toplumun daha yksek bir evresi nnde gerilemektedirler:
geleneksel gerekelerini ve ieriklerini yitirmektedirler. D
nce, konuma, ve duyun zgrlkleri tpk ykselme ve
korunmasna hizmet etmi olduklar zgr giriim gibi zsel
olarak eletirel dncelerdiler, eskimi bir zdeksel ve anlksal
ekini daha retken ve daha ussal bir ekinle deitirmek iin
tasarlanmlard. Bir kez kurumsallatktan sonra, bu hak ve
zgrlkler btnleyici birer paras olduklar toplumun yazg
sn paylamaya balamlardr. Baarm nclleri ortadan kal
drmaktadr.
Yokluktan zgrln, tm zgrln bu somut tznn
gerek bir olanak olmakta olduu dzeye dek, daha dk bir
retkenlik durumuna zg zgrlkler nceki ieriklerini yitir
mektedirler. Dnce bamszl, zerklik, politik kartlk
hakk bireylerin gereksinimlerini kendi rgtleni yolu ile d o
yurmaya giderek artan bir biimde yetenekli grnen bir top
lumda temel eletirel ilevlerinden yoksunlatrlmaktadrlar.
Byle bir toplum hakl olarak kendi ilke ve kurumlarnn kabul
edilmesini isteyebilir, ve kartl almak politikalarn statko
iersinde tartlmalarna ve yreklendirilmelerine indirgeye

TEK-BOYUTLU N SAN

bilir. Bu bakmdan, gereksinimlerin artmakta olan doyumunun

yetkeci mi yoksa yetkeci-olmayan bir dizge tarafndan m yerine
getirildii nemsizleiyor grnmektedir. Ykselen bir yaam
lnnn koullar altnda, dizgenin kendisi ile uyumazlk
toplumsal olarak yararsz grnmekte, ya da gzle grlr eko
nomik ve politik zararlar getirerek btnn przsz ileyiini
tehdit etme noktasna dek varmaktadr. Gerekten de, en azn
dan yaam zorunluklar sz konusu olduu srece, mal ve hiz
metlerin retim ve datmlarnn bireysel zgrlklerin yar
mac uyumlar yoluyla ilerlemesini gerektirecek bir neden var
gibi grnmemektedir.
Giriim zgrl daha bandan yalnzca bir kutsama de
ildi. alma ya da alktan lme zgrl olarak, nfusun
geni ounluu iin zahmeti, gvensizlii ve korkuyu anlat
yordu. Eer birey, zgr bir ekonomik zne olarak, bundan
byle kendini pazarda tantlamaya zorlanmyor olsayd, bu tr
zgrln yitii uygarln en byk baarmlarndan biri ola
cakt. Makineletirme ve lnletirme gibi uygulaymbilimsel
sreler bireysel erkeyi zorunluun tesinde henz bilinmeyen
bir zgrlk alan ierisine salabileceklerdi. nsan varoluunun
yapsnn kendisi deitirilecekti; birey alma dnyasnn
onun zerine yabanc gereksinimler ve yabanc olanaklar dayat
masndan kurtarlacakt. Birey kendisinin olacak olan bir ya
am zerinde zerklik uygulamak iin zgr olacakt. Eer
retici aygt dirimsel gereksinimlerin doyumuna doru rgtle
nebilir ve yneltilebilirse, denetlenmesi pekala zekselletirilebilecektir; byle bir denetim bireysel zerklii engellemeyecek
ama olanakl klacaktr.
Bu ileri ileyim uygarlnn yetenekleri erevesindeki bir
hedeftir, uygulaymbilimsel ussalln ereidir. Gerekte, bu
nunla birlikte, kart eilim ilemektedir: aygt savunma ve
genileme iin ekonomik ve politik gereklerini alma zaman
ve bo zaman zerine, zdeksel ve anlksal ekin zerine dayat
maktadr. Uygulaymbilimsel temelini rgtlemi olduu yol
nedeniyle, ada ileyim toplumu btnclc olma eilimin
dedir. nk yalnzca toplumun terre dayal bir politik eg
dm deil, ama ayrca gereksinimlerin kar evreleri tarafn-

TEK-BOYUTLU TOPLUM

dan belirlenmesi yoluyla ileyen ve terre dayal olmayan eko

nomik ve uygulaymsal bir egdm de btnclcdr. Bylece btne karetkili bir kartln douu engellenmektedir. Btnclcle gtren ey yalnzca belirli bir hkmet
biim i ya da parti ynetimi deildir: partilerden, gazetelerden,
dengeleyici glerden oluan bir oulculuk ile pekala ba
daabilir belirli bir retim ve datm dizgesi de btnclclk yolunu tutabilmektedir.1
Bugn politik g kendini makine sreci zerindeki ve ayg
tn uygulaymsal rgtlenii zerindeki gc yoluyla ne sr
mektedir. Kalknm ve kalknmakta olan ileyim toplumunun
hkmeti kendini ancak ilevim uygarlnn elinde bulunan
uygulaymsal, bilimsel, ve dzeneksel retkenlii devime geir
mede, rgtlemede ve kullanmada b aarl olduu zaman sr
drebilmekte ve gvenlik altnda tutabilmektedir. Ve bu ret
kenlik, zel birey ya da kme karlarnn stnde ve tesinde,
bir Btn olarak toplumu devime geirmektedir. Makinenin
fiziksel (yalnzca Fiziksel?) gcnn bireyin ve herhangi bir
tikel bireyler kmesinin gcn amakta olduu biimindeki
kaba olgu, makineyi temel rgtlenii makine srecinin rgt
lenii olan herhangi bir toplumda en etkili politik ara yap
maktadr. Ama politik eilim tersine evrilebilir; zsel olarak
makinenin gc yalnzca insann biriktirilmi ve tasarlanm
gcdr. Bir makine olarak ve yleyse makineletirilmi olarak
dnld dzeye dek, alma dnyas insan iin yeni bir
zgrln gizil temeli olmaktadr.
ada ileyim uygarl yle bir evreye ulatn gster
mektedir ki, burada zgr toplum bundan byle geleneksel
ekonomik, politik ve anlksal zgrlklerin terimlerinde yeterli
olarak tanmlanamamaktadr, hi kukusuz bu zgrlklerin
nemsizlemeleri nedeniyle deil, ama geleneksel biimler
iersine snrlanamayacak denli nemli olmalar nedeniyle.
Toplumun yeni yeteneklerine karlk den yeni olgusallama
kiplerine gerek duyulmaktadr.
Byle yeni kipler ancak olumsuz terimlerde belirtilebilirler,
nk yrrlkteki kiplerin olumsuzlanmasna varacaklardr.
'Bkz. s. 45.

TEK-BOYUTLU N SA N

Bylece ekonomik zgrlk ekonomide zgrlk anlamna

gelecektir ekonomik gler ve ilikiler tarafndan denetleniyor
olmaktan zgrlk; varolu iin gndelik savamdan, geimini
kazanmaktan zgrlk. Politik zgrlk bireylerin etkili hibir
yolda denetleyemedikleri p o litik a ^ kurtulmalar anlamna
gelecektir. Benzer olarak, anlksal zgrlk imdi kitle iletiimi
ve retileme tarafndan sorulan bireysel dncenin yeniden
diriltilmesi, kamu oyu nun onu oluturanlarla birlikte ortadan
kalkmas anlamna gelecektir. Bu nermelerin gereki olma
yan havalar topik ralarn deil ama olgusallamalarn nle
yen etmenlerin gcn belirtmektedir. Kurtulua kar en etkili
ve kalc sava biimi varolu iin savamn eskimi biimlerini
srdren zdeksel ve anlksal gereksinimlerin yaratlmasdr.
Yaamsal dzeyin tesinde, insan gereksinimlerinin yeinlik,
doyum ve giderek ralar bile her zaman nceden koullandrlmlardr. Bireyi yapma ya da brakma, kullanma ya da yoketme, ona iye olma ya da onu yadsma olanann bir gereksinim
olarak kavranp kavranmad, yrrlkteki toplumsal kurum
lar ve karlar iin istenebilir ve zorunlu olarak grnp grnemeyeceine baldr. Bu anlamda, insan gereksinimleri tarih
sel gereksinimlerdirler ve, toplumun bireyin baskc geliimini
istedii dzeye dek, bireyin gereksinimlerinin kendileri ve
bunlarn doyum istemleri onlara ar basan eletirel lnler
altnda durmaktadrlar.
Gerek ve yanl gereksinimleri ayrdedebiliriz. Yanl olan
lar bireye onun basklanndaki tikel toplumsal karlar tara
fndan yukardan dayatlanlardr: gereksinimler ki zahmeti,
saldrganl, sknt ve tresizlii srdrmektedirler. Karlan
malar bireye byk bir doyum sunabilir, ama bu mutluluk,
egerlonun ve bakalarnn) btnn hastaln anlama ve has
tal iyiletirme anslarn kayrama yeteneinin geliimini dur
durmaya yaryorsa, srdrlmesi ve korunmas gerekli bir koul
deildir. Sonu o zaman mutsuzluk iinde kendinden geme
dir. Reklamlarla uyumlu olarak dinlenme, elenme, davranma
ve tketme, bakalarnn sevdiklerini sevme ve nefret ettikle
rinden nefret etme gibi yrrlkteki gereksinimlerin ou bu
yanl gereksinimler snfna dmektedirler.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

Byle gereksinimlerin toplumsal bir ierik ve ilevleri vardr

ve bunlar bireyin hibir yolda denetlevemedii dsal gler tarafndan b elirlenmektedirler; bu gereksinimlerin geliim ve
doyumlar zerk olmaktan uzaktr. Bu tr gereksinimler ne
denli bileyin varolu koullar taramdan yenden-retilen ve
pekitirilen kendi z gereksinimleri olsalar da, birey ne denli
kendini onlarla zdeletiriyor ve doyurulmalarnda buluyor
olsa da, balangta olduklar gibi kalmay srdrmektedirler
baat kar bask gerektiren bir toplumun rnleri olarak.
Baskc gereksinimlerin stnlkleri tamamlanm bir olgu
dur, bilgisizlik ve yenilgi iinde benimsenmitir, ama bir olgu
kj^ mutlu bireyin kar iin olduu gibi skntlar o bireyin
doyumunun bedeli olanlarn tmnn kar iin de geri aln
maldr. Doyurulmalar iin snrsz bir hak tayan biricik
gereksinimler dirimsel olanlardr eriilebilir ekin dzleminde
beslenme, giyinme, konut. Bu gereksinimlerin doyumu tm
gereksinimlerin, yceltilmi olanlar gibi yceltilmemi olanla
rn da karlanmalar iin ngerektir.
Yrrlkteki toplumsal kar en yksek dnce ve davra
n yasas olarak kabul etmeyen herhangi bir bilin ve duyun
iin, herhangi bir deneyim iin, yerleik gereksinimler ve d o
yumlar evreni sorgulanmas gereken bir olgudur gereklik ve
yanllk terimlerinde sorgulanmas gereken. Bu terimler batan
sona tarihseldirler, ve nesnellikleri tarihseldir. Gereksinimler
zerine ve doyumlar zerine yarg, verili koullar altnda,
ncelik lnlerini ngerektirmektedir insann elindeki zdeksel ve anlksal kaynaklarn en uygun kullanmlar altnda
bireyin, tm bireylerin, en uygun geliimlerine ilikin lnleri.
Kaynaklar hesaplanabilirdirler. Dirimsel gereksinimlerin evren
sel doyumlarnn ve, bunun da tesinde, zahmet ve yoksullu
un giderek hafifletilmesinin evrensel olarak geerli lnler
olmalar lsnde, gereksinimlerin gereklik ve yanllk lar nesnel koullar belirtmektedirler. Ama tarihsel lnler
olarak bunlar yalnzca geliim alanna ve evresine gre dei
mekle kalmamakta, ayrca ancak yrrlkte olanlarla (az ya da
ok) eliki iinde tanmlanabilmektedirler. Hangi yarg konu
mu karar yetkisini ileri srebilecektir?

TEK-BOYUTLU N SAN

Son zmlemede, gerek ve yanl gereksinimlerin neler ol

duklar sorusu bireylerin kendileri tarafndan yantlanmaldr,
ama ancak son zmlemede; e deyile, eer kendi z yantla
rn vermek iin zgrseler ve bunun iin zgr olduklar za
man. zerk olmaya yeteneksiz olarak tutulduklar srece,
retiler yoluyla koullandrldklar ve (igdlerinin kendilerine
dek) denetlendikleri srece, bu soruya yantlar kendi yantlar
olarak alnamaz. Bununla birlikte, ayn nedenle hibir yarg
konumu hangi gereksinimlerin gelitirilmeleri ve doyurulmalar
gerektii konusunda karar verme yetkisini hakl olarak kendi
zerine alamaz. Byle bir yarg konumu knanabilir olacaktr,
stelik duygusallmz u soruyu ortadan kaldrmyor olsa da:
etkili ve retken egemenliin nesnesi olmu olan insanlar kendi
balarna zgrlk koullarn nasl yaratabilirler?2
Toplumun baskc ynetimi ne denli ussal, retken, uygulaymsal, ve btnsel oluyorsa, ynetilen bireylerin kleliklerini
EraBimelerini ve kendi z kurtulularn kavrayabilmelerini
salayacak ara ve yollar da o denli tasarlanamaz olmaktadr
lar. H i kukusuz, btn bir toplum zerine Usu dayatmak
paradoksal ve yakksz bir dncedir geri bu dnceyi
kendi z nfusunu btnsel ynetimin nesneleri yaparken g
lnletiren bir toplumun hakll tartma gtrr olsa da.
Tm kurtulu klelik bilinci zerine dayanmaktadr, ve bu
bilincin douu"Her zaman byk bir dzeye dek bireyin ken
disinin olmu olan gereksinim ve doyumlarn basknl tara
fndan engellenmektedir. Sre her zaman bir n-koullandrma
dizgesini bir bakas ile deitirmektedir; en uygun hedef yan
l gereksinimlerin gerek olanlarla deitirilmesi, baskc d o
yumun terkedilmesidir.
leri ileyim toplumunun ayrdedici zellii zgrleme
ayrca hogrlebilir ve' dllendirici ve rahat olandan da
zgrleme isteyen gereksinimleri etkili bir biimde bomas,
ama ayn zamanda gnen toplumunun yokedici gcn ve
baskc ilevini srdrmesi ve balamasdr. Burada, toplumsal
denetimler savurganln retim ve tketimi iin ezici gereksi
nimi zorunlu tutmaktadrlar; artk gerek bir zorunluk olmad
2Bkz. s. 36.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

yerde aptallatrc alma iin gereksinimi, bu aptallamay

hafifleten ve uzatan dinlenme yollan iin gereksinimi, dzen
lenen ederler erevesinde zgr yarmaclk, kendini skdenetimde tutan bir zgr basn, markalar ve vr zvr arasnda
zgr seim gibi aldatc zgrlkleri srdrme iin gereksinimi
zorunlu klmaktadrlar.
Baskc bir btnn ynetimi altnda, zgrlk gl bir
egemenlik aracna dntrlebilir. Bireye ak olan semele
rin erimi insan zgrlnn derecesini saptamada belirleyici
bir etmen deildir: yalnzca birey tarafndan neyin seilebilece
ini ve neyin seilmi olduunu gstermeye yaramaktadr. z
gr seim iin lt hibir zaman saltk bir lt olamaz, ama
ne de btnyle grelidir. Efendileri zgrce seme efendileri
ya da kleleri ortadan kaldrmamaktadr, (ietug bir mallar ye
hizmetler trll iersinde zgr seim zgrl imlemez,
eer Bu mallar ve hizmetler bir. zahmet ve korku paam ze
rindeki toplumsal denetimleri destekliyorlarsae deyile,
eer yabanclamay destekliyorlarsa. Ve yukardan dayatlan
gereksinimlerin birey tarafndan kendiliinden yeniden-retimi
zerklii kurmaz; yalnzca denetimlerin etkerliine tanklk
etmektedir.
Bu denetimlerin derinlik ve etkerlikleri zerinde diretme
miz kitle iletiim aralarnn retileme gcn ar lde
byttmz, ve insanlarn imdi zerlerine dayatlan gerek
sinimleri kendiliklerinden duyumsayacaklar ve doyuracaklar
biimdeki karklara aktr. Kark nemli noktay ka
rmaktadr. n-koullandrma radyo ve televizyonun kitlesel
retimleri ile ve denetimlerinin zekselletirilmesHle balama
maktadr. insanlar bu evreye uzun sreli koullandrlm alclar olarak girmektedirler; belirleyici ayrm verili ve olanakl,
doyurulmu ve doyurulmam gereksinimler arasndaki ztln
ya~cn^at$mann dzletirilmesindedir. Burada, snf ayrmla
rnn eitlenmesi denilen ey ideolojik ilevini aa sermekte
dir. Eer ii ve patronu ayn televizyon izlencesinden haz
duyuyor ve ayn dinlence yerlerine gidiyorlarsa, eer sekreter
kendine ivereninin kz denli ekici bir grn vrebiliyorsa,
eer Zenci bir Kadillak alabiliyorsa, tm de ayn gazeteyi

TEK-BOYUTLU N SAN

okuyorlarsa, o zaman bu benzeme snflarn yitiini deil,

ama Kodamanlarn korunmasna hizmet eden gereksinim ve
doyumlarn altta yatan nfus tarafndan ne dzeye dek payla
ldm belirtmektedir.
Gerekten de, ada toplumun en gelimi alanlarnda,
toplumsal gereksinimlerin bireysel gereksinimlere evrilmesi
ylesine etkilidir ki, aralarndaki ayrm salt kuramsal grn
mektedir. Bir yanda bilgilenme ve elence aralar olarak ve
te yanda kitle bilincini ayarlama ve koullandrma etkenleri
olarak kitle iletiim aralar arasnda gerek bir ayrm yaplabi
lir mi? Sknt olarak ve kolaylk olarak otom obil arasnda,
ilevsel mimarinin korkunluu ve salad rahatlk arasnda,
ulusal savunma iin alma ve irket kazanc iin alma ara
snda, kiisel haz ifce doum orann arttrmada kapsanan ticari
ve politik yararlk arasnda bir ayrm yaplabilir mi?
Yine ileri ileyim uygarlnn en rahatsz edici yanlarndan
biriyle kar karya geliyoruz: usdlnn ussal ras. ret
kenlik ve etkerlii, rahatlklar arttrma ve yayma sas, savur
ganl gereksinime ve yoketmeyi varetmeye evirme yetenei,
bu uygarln nesne dnyay insann an ve bedeninin bir uzan
tsna dntrd dzey yabanclama kavramnn kendisini
sorgulanabilir klmaktadr, insanlar kendilerini satn aldklar
metalarda tanmaktadrlar; ruhlarn otomobillerinde, mzik
setlerinde, iten-katl evlerinde, mutfak donatmnda bulmak
tadrlar. Bireyi toplumuna balayan dzenein kendisi dei
mi ve toplumsal denetim retmi olduu yeni gereksinimlerde
demirlemitir.
Yrrlkteki toplumsal denetim biimleri yeni bir anlamda
uygulaymbilimseldirler. H i kukusuz, retici ve yokedici ayg
tn uygulaymsal yaps ve etkerlii btn bir ada dnem
boyunca nfusu yerleik toplumsal iblm altnda tutmann
nemli bir arac olmutur. Dahas, b jle bir btnlemeye her
zaman daha ak zorlama biimleri elik etmitir: geim arala
rnn yitirilmesi, trenin uygulanmas, polis, silahl kuvvetler.
Bu imdi de byledir. Ama ada dnem de uygulaymbilimsel
denetimler tm toplumsal TcmecTrTn ve karlarn yarar iin
Usun tensellemesinin kendisi olarak grnmektedirler yle

TEK-BOYUTLU TOPLUM

bir dzeyde ki tm eliki usd ve tm kar-eylem olanaksz

grnmektedir.
T zaman, Bu uygarln en ileri alanlarnda, toplumsal dene
timlerin giderek bireysel bakaldrnn bile kklerinde etkilen
dii noktaya dek ie-yanstlm olmalarna armamak gerekir.
Badama tutumunu anlksal ve duygusal temelli reddedi
sinirceli ve gsz grnmektedir. ada dnemi damgalayan
politik olayn ileyim toplumunun nceki evresinde yeni varo
lu biimlerinin olanan temsil ediyor gibi grnen tarihsel
glerin yitii toplumbilimsel ve ruhbilimsel yan budur.
Ama ie-yanstma terimi belki de bundan byle bireyin
toplumu tarafndan uygulanan dsal denetimleri kendi bana
yeniden-retme ve srdrme yolunu betimlememektedir. eyanstma bir Kendinin (Ben) dtakini itekine deitir
mesini salayan grece kendiliinden bir sreler trlln
dndrmektedir. Bylece ie-yanstma dsal koullardan
ayr olan ve giderek onlara zt bile olabilen bir i boyutun
varoluunu imlemektedir kamu oyundan ve davranndan ayr
bir bireysel bilinci ve bir bireysel bilinaltn.3 zgrlk
dncesi gerekliini burada bulmaktadr: iinde insann
kendisi olabilecei ve kendisi kalabilecei kiisel yeri b e
lirtmektedir.
Bugn bu kiisel yer uygulaymbilimsel olgusallk tarafndan
ele geirilmi ve krplmtr. Kitlesel retim ve kitlesel da
tm btn bireyi istemektedir, ve ileyimsel ruhbilim oktandr
fabrika ile snrl olmaya son vermitir. ok yanl ie-yanstma
sreleri neredeyse dzeneksel tepkilerde kemiklemi grn
mektedirler. Sonu uyarlanm deil ama yknmedir mimesis:
bireyin kendi toplumu ile ve, bunun yoluyla, bir btn olarak
toplum ile dolaysz bir zdelemesi.
Bu dolaysz, kendiliinden zdeleme (ki ilkel biraraya gel
me biimlerinin rasal olmu olabilir) yksek ileyim uygarl
nda yeniden grnmektedir; yeni dolayszl, bununla
3Ailenin^ ilevinde deiim burada belirleyici bir rol oynamaktadr; toplum
sallatrc ilevleri giderek artan bir biimde d kmeler ve kitle iletiim ara
lar taran3an stlenilmektedir. Bkz. Eros ve Uygarlk (Idea Yaynlar, 1985), s.
119 vs.

TEK-BOYUTLU N SAN

10

birlikte, gelimi bilimsel ynetim ve rgtlemenin rndr.

Bu srete, statkoya kartln kk salabilecei i ansal
boyut krplmaktadr. Bu boyutun yitmesi, ki orada olumsuz
dncenin gc Usun eletirel gc asl yerindedir, ileri
ileyim toplumunun kartl susturmada ve uzlatrmada
kulland zdeksel srecin kendisine ideolojik alanda kout
den yandr. lerlemenin etkisi Usu yaamn olgularna, ayn
tr yaamn daha ok ve daha byk olgularn retmenin de
vimsel yeteneine boyuneie evirmektedir. Dizgenin etkililii
bireyin dizge btnn baskc gcn iletmeyen Hibir olgu
kapsamaz gereini kavrayn kreltmektedr. Eer bireyler
kendilerini yaamlarn ekillendiren eylerde buluyorlarsa,
bunu eylerin yasasn fizik yasas deil ama kendi toplumlarnn yasas vererek deil ama benimseyerek yapmaktadrlar.
A z nce ileri srmtm ki yabanclama kavram bireyler
kendilerini onlara dayatlan varolula zdeletirip onda kendi
z geliim ve doyumlarn bulduklar zaman sorgulanabilir olu
yor grnmektedir. Bu zdeleme yanlsama deil ama bir olgusallktr. Ama olgusallk daha ilerleyici bir yabanclama ev
resi oluturmaktadr. Yabanclama btnyle nesnel olmutur;
yabanclam zne yabanclam varoluu tarafndan yutul
maktadr. Salt bir boyut vardr, ve her yerde ve tm biimlerceciir. lerlemenin baarmlar ideolojik aklamay olduu gibi
sulamay da pskrtmektedir; bunlarn yarglar nnde, ussallklarmrr^yanl bilinci gerek bilin olmaktadr.
Ama ideolojinin olgusalla bu soruluu ideolojinin sonu nu imlememektedir. Tersine, belirli bir anlamda ileri ileyimsel
ekin onu nceleyenden daha ideolojiktir, nk bugn ideoloji
retim srecinin kendisindedir.4 Kkrtc bir biim iinde, bu
nerme yrrlkteki uygulaymbilimsel ussalln politik yanla
rn aa sermektedir. retici aygt ve rettii mallar ve hiz
metler bir btn olarak toplumsal dizgeyi satmakta ya da da
yatmaktadrlar. Kitle ulam ve iletiim aralar, konut, besin ve
giysi gibi metalar, elence ve biliim ileyiminin direnilemez
rnleri kendileri ile birlikte buyrulan tutum ve alkanlklar
4Theodor W. Adorno, Prismen. Kulturkritik und Gesellschait. (Frankfurt:
Suhrkamp, 1955), s. 24 vs.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

11

tamakta, tketicileri az ok ho bir biimde reticilere ve

dolaysyla btne balayan belli anlksal ve duygusal tepkilere
yol amaktadrlar. rnler birer reti gibi koullandrmakta,
kendi yanllna bak yanl bir bilin gelitirmektedirler.
Ve bu yararl rnler daha ok toplumsal snf iin ve daha
ok birey iin eriilebilir olurken, ilettikleri retiler birer rek
lam olmaya son vermekte, birer yaam yolu olmaktadrlar. Bu
iyi bir yaam yoludur ncekinden ok daha iyi ve iyi bir ya
am yolu olarak, nitel deiime kar direnmektedir. Bylece
bir tek-boyutlu dnce ve davran kalb domaktadr ki, bun
da ierikleri nedeniyle yerleik sylem ve eylem evrenini aan
dnce, zlem ve hedefler ya pskrtlmekte ya da bu evre
nin terimlerine indirgenmektedirler. Verili dizgenin ve onun
nicel uzamnn ussall tarafndan yeniden-tanmlanmaktadrlar.
Eilim bilimsel yntemdeki bir geliim ile ilikilendirilebilir:
fiziksel bilimlerdeki ilemselcilik ile, toplumsal bilimlerdeki
davranlk ile. Ortak zellik kavramlarn irdeleniinde b
tnsel bir grgclktr; kavramlarn anlamlar tikel ilemlerin
ya da davranlarn temsiline snrlanmaktadr. lemsel bak
as P. W. Bridgmann uzunluk kavramn zmlemesi tara
fndan gzel bir biimde rneklenmektedir:5
Eer herhangi bir nesnenin uzunluunun ne olduunu syleyebiliyorsak ve fiziki iin daha tesi gerekli deildir aktr ki uzunluk
ile ne demek istediimizi biliyoruzdur. Bir nesnenin uzunluunu bul
mak iin belli fiziksel ilemleri yerine getirmemiz gerekir. Uzunluk
kavram yleyse uzunluu lmemizi salayan ilemler saptandklar
zaman saptanmaktadr: e deyile, uzunluk kavram ancak uzunluun
belirlenmesini salayan ilemler kmesini kapsar, daha ounu deil.
Genel olarak, herhangi bir kavram ile demek istediimiz ey bir i
lemler kmesinden daha ou deildir; kavram karlk den ilemler
kmesi ile anlamdatr.
5RW. Bridgman, The Logic o f Modern Physics (New York: Macmillan, 1928),
s. 5. ilemsel reti o gnden bu yana artlm ve snrlandrlmtr. Bridgmann
kendisi ilem kavramn kuramcnn kat-kalem ilemlerini kapsayacak denli
gelitirmitir (bkz. Philipp J. Frank, The Validation o f Scientific Theories [Bos
ton: Beacon Press, 1954], Chap. II.) Ana drt ayn kalmaktadr: kalem-kat
ilemlerinin, geri belki de dorudan olmasa da, aral ilemlerle kesin bir ili
kiye yetenekli olmalar istenebilir bireydir.

TEK-BOYUTLU N SAN

12

Bridgman bu dnce kipinin bir btn olarak toplum iin

geni nlemlerini grmtr:6

lemsel bak asn kabul etmek kavram anlamamz salayan

anlamn salt bir snrlanndan daha ounu gerektirir, ve dahaok
tm dnce alkanlklarmzda uzak-erimli bir deiim demektir,
yle ki bundan byle dnrken kendimize ilemsel terimlerde
yeterli bir aklamasn veremeyeceimiz kavramlar aralar olarak
kullanma iznini vermeyeceiz.
Bridgmann ngrs doru kmtr. Yeni dnce tarz
bugn felsefede, ruhbilimde, toplumbilimde ve baka alanlarda
baat eilimdir. En can skc kavramlarn pek ou ilemler ya
da davran terimlerinde yeterli bir aklamalarnn verilemeye
cei gsterilerek ortadan kaldrlmaktadrlar. Kktenci grgc saldr (daha sonra VII. ve V III. Blmlerde bunun grgc olma savn irdeleyeceim) bylece ann aydnlar tarafndan
deersizletirilmesi iin yntembilimsel aklamay salamakta
dr bir olguculuk ki, Usun akn elerini yadsynda, top
lumsal olarak istenen davrann akademik alandaki koutunu
oluturmaktadr.
Akademik kuruluun dnda, tm dnce alkanlklar
mzdaki uzak-erimli deiim daha ciddidir. Dnceleri ve
hedefleri yrrlkteki dizge tarafndan zorunlu tutulanlarla
egdmlemeye, onlar dizge ierisinde snrlamaya, ve dizge
ile uzlamaz olanlar pskrtmeye hizmet etmektedir. Byle
bir tek-boyutlu olgusalln saltanat zdekiliin egemen oldu
u, ve tinsel, metafiziksel, ve bohem uralarn tkenmekte
olduklar anlamna gelmez. Tersine, bu tr yeterince rnek
vardr: Bu hafta birlikte tapnalm, Neden bir kez de Tan
ry denemeyelim, Zen, varoluuluk, ve beat yaam yollar
vb. Ama byle bakaldr ve aknlk kipleri bundan byle sta
tko ile elikili ve bundan byle olumsuz deildirler. Tersine,
klgsal davranln trensel yann, onun zararsz olumsuzlmrifoluturmakta ve statko tarafndan onun salkl diyeUnETparas olarak abucak sindirilmektedirler.
Tek-boyutlu dnce politika uygulaymclar ve onlarn
6EW. Bridgman, The Logic o f Modern Physics, s. 31.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

13

kitle-biliim pazarlamaclar tarafndan yntemli olarak geliti

rilmektedir. Bunlarn sylem evrenleri kendini-dorulayan var
saymlar tarafndan kalabalklatrlmakta, ve bunlar aralksz
olarak ve tekelci bir biimde yinelenerek hipnotize edici tanm
lar ya da buyruklar olmaktadrlar. rnein, zgr Dnyann
lkelerinde ileyen (ve iletilmekte olan) kurumlar zgr drler; baka akn zgrlk kipleri tanm gerei ya anarizm,
komnizm ya da propagandadr. zel giriime zel giriimin
kendisi tarafndan (ya da hkmet szlemeleri tarafndan)
stlenilmeyen tm karmalar rnein evrensel ve kapsaml
salk sigortas, ya da doann neredeyse her ynde ileyen
tecimsellemeden korunmas, ya da zel kr incitebilen kamu
hizmetlerinin kuruluu tm bunlar toplumcudurlar. Ta
mamlanm olgularn bu btnclc mantnn Douda kar
ei bulunmaktadr. Orada, zgrlk ortaklaac bir rejim tara
fndan kurulmu yaam yoludur, ve tm teki akn zgrlk sj
kipleri ya anamalc, ya dzeltmeci, ya da sol-blngcdrler.
Her iki kampta da, ilemsel-olmayan dnceler davransalolmayan ve ykc dncelerdirler. Dncenin devimi Usun
kendisinin snrlar olarak grnen engellerde durdurulmak
tadr.
Dncenin bu snrlan hi kukusuz yeni deildir. Ykse
len ada ussalclk, grgl biiminde olduu gibi kurgul bii
minde de, b ir yanda bilimsel ve felsefi yntemdeki ar eleti
rel kktencilik* ve te yanda yerleik ve ilev gren toplumsal
kurumlara kar tutumda eletirel-olmayan bir suskunluk ara
snda arpc bir ztlk gstermektedir. Bylece Descartesn
eo~cogitans byk kamu organlarn dokunulmam olarak
brakyor, ve H obbes imdi her zaman yelenmeli, ileri srlmeli, ve en iyi olarak grlmelidir diyordu. Kant devrimi
eer btn rgtlemeyi ve ykcl nlemeyi baaryorsa ve
ancak baard zaman aklamakta Locke ile anlayordu.
Bununla birlikte, bu uyuumcu Us kavramlar her zaman
byk kamu organlar nn ak sefillik ve tresizlikleri ve
onlara kar etkili, az ok bilinli bakaldr ile elimekteydi.
eylerin yerleik durumundan gerek bir kopuu kkrtm ve
buna izin vermi olan toplumsal koullar vard; politik olduu

TEK-BOYUTLU N SAN

14

gibi zel de olan bir boyut vard ki orada kopma, gcn ve

hedeflerinin geerliini snayarak, etkili bir kartla gelie
biliyordu.
Bu boyutun toplum tarafndan aamal bir biimde kapatl
yla, dncenin kendini-snrlamas daha byk bir imlem
kazanmaktadr. Bilimsel-felsefi ve toplumsal sreler arasndaki,
kuramsal ve klgsal Us arasndaki karlkl iliki kendini bilim
adamlarnn ve felsefecilerin arkalarndan gizlice ileri sr
mektedir. Toplum btn kartlk ilem ve davran tiplerini
yasaklamaktadr; sonu olarak, onlara ilikin kavramlar yanl
samalara evrilmekte ve anlamszlamaktadr. Tarihsel aknlk
bilime ve bilimsel dnceye kabul edilmeyerek metafiziksel
aknlk olarak grnmektedir. Btnnde bir dnce al
kanl olarak uygulanan ilemsel ve davransal bak as
yerleik sylem ve eylem, gereksinimler ve zlemler evreninin
gr olmaktadr. Usun hilesi, ou kez olduu gibi, var
olan glerin karna almaktadr. lemsel ve davransal
kavramlar zerinde diretme dnce ve davran verili olgusalla kar ve basklanm almaklar uruna kurtarma abala
rna kar dnmektedir. Kuramsal ve klgsal Us, akademik ve
toplumsal davranlk ortak zeminde karlamaktadrlar:
bilimsel ve uygulaymsal ilerlemeyi bir denetleme aracna d
ntren ileri bir toplumun zemininde.
lerleme yansz bir terim deildir; belirli ereklere doru
devinir ve bu erekler insan koulunu iyiletirmenin olanaklar
tarafndan tanmlanrlar. leri ileyim toplumu yle bir evreye
yaklamaktadr ki orada daha te ilerleme ilerlemenin imdiki
ynnn ve rgtleniinin kktenci devrilii isteminde buluna
caktr. Bu evreye, zdeksel retim (zorunlu hizmetleri de kap
samak zere) tm dirimsel gereksinimlerin zorunlu emek za
man kysal bir zamana indirgenerek doyurulabilecei dzeye
dek zedimliletirilmi olduu zaman eriilecektir. Bu nokta
dan teye, uygulaymsal ilerleme zorunluk alann aacak, ussal
lnn snrlan anlamna gelen bir denetim ve smr arac
olarak hizmet etmeye son verecektir; uygulaymbilim doann
ve toplumun barllatrlmas iin savamda yetilerin zgr
oyununa boyun eecektir.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

15

Byle bir durum Marxn emein kaldrl dncesinde

ngrlmtr. Varoluun barllatrlmas terimi yerleik
toplumlar ierisindeki elikileri dntren ve askya alan bir
uluslararas atma yoluyla kresel bir savan eiine doru
ilerleyen bir dnyann tarihsel alman belirtmek iin daha
uygun grnmektedir. Varoluun barllatrlmas insann
insan ile ve doa ile savamnn yle koullar altnda geliimi
demektir ki, artk kar karya gelen gereksinimler, istekler ve
zlemler egemenlik ve darlktaki gl karlar tarafndan
rgtlenmemekte, bu savamn yokedici biimlerini srdren
bir rgtlenii yaratmamaktadrlar.
Bu tarihsel almaa kar bugnn kavgas altta yatan nfus
ta salam bir kitlesel destek bulmakta, ve ideolojisini dnce
ve davrann verili olgular evrenine doru kat yneliminde
bulmaktadr. Bilim ve uygulaymbilimin baarmlar tarafndan
geerli klnarak, artan retkenlii ile aklanarak, statko tm
aknl pskrtmektedir. Kendi uygulaymsal ve anlksal baa
rndan zemininde barllama olana ile yz yze, olgun
ileyimci toplum kendini bu almaa kar kapatmaktadr.
Ilemselcilik, kuramda ve klgda, durdurmann kuram ve klgs
olmaktadr. Apak devimsellerinin altnda, bu toplum batan
sona duruk bir yaam dizgesidir: ezici retkenliinde ve yararl
egdmnde z-gdmldr. Uygulaymsal ilerlemenin durdu
rulmas saptanan ynde bymesi ile elele gitmektedir. Statko
tarafndan dayatlan politik zincirlere karn, uygulaymbilimin
barllamann koullarn yaratma yeteneinde grnmesi ile
orantl olarak insanlarn bu almaa kar ansal ve bedensel
rgtlenileri de yeinlemektedir.
ileyim toplumunun en ileri alanlar batan sona u iki zel
lii sergilemektedirler: uygulaymbilimsel ussalln tamamlan
na doru bir eilim, ve bu eilimi yerleik kurumlar ierisin
de durdurma ynnde yein abalar. Bu uygarln i elikisi
buradadr: ussallndaki usd e. Bu onun baarmalarnn
zelliidir. Uygulaymbilimi ve bilimi kendine znl klan
ileyim toplumu insan ve doa zerinde daha da etkili bir ege
menlik iin, kaynaklarnn daha da etkili bir kullanm iin
rgtlenmektedir. Bu abalarn baarmlar insan gerekleme

TEK-BOYUTLU N SAN

16

sinde yeni boyutlar at zaman, usd olmaktadr. Bar iin

rgtlenme sava iin rgtlenmeden ayrdr; varolu iin sava
ma hizmet etmi olan kurumlar varoluun barllatrlmas
na hizmet edemezler. Bir erek olarak yaam bir ara olarak ya
amdan niteliksel olarak ayrdr.
~ Byle niteliksel olarak yeni bir varolu kipi hibir zaman
salt ekonomik ve politik deiimlerin bir yan-rn olarak,
zorunlu ngerei oluturan yeni kurumlarn az ok kendiliin
den bir etkisi olarak dnlemez. Nitel deiim ayrca zerine
bu toplumun dayand uygulaymsal temelde de bir deiimi
gerektirmektedir bir temel ki, saldrgan bir ynetim nesnesi
olarak insann ikinci doas nn kararl klnmasn salayan
ekonomik ve politik kurumlan destekleyecektir. Ileyimselleme uygulaymlar politik uygulaymlardrlar; byle iken, Usun
ve zgrln olanaklarn nceden yarglamaktadrlar.
H i kukusuz, emek emein indirgenmesini ncelemeli, ve
ileyimselleme insan gereksinim ve doyumlarnn geliimini
ncelemelidir. Ama tm zgrlk yabanc zorunluun yenil
mesi zerine bamlyken, zgrln olgusallamas bu yengi
nin uygulaymlar zerine bamldr. En yksek emek ret
kenlii emein srdrlmesi iin kullanlabilir, ve en etkili
ileyimselleme gereksinimler zerindeki snrlama ve oyunlara
hizmet edebilir.
Bu noktaya ulaldnda, baskc egemenlik gnen ve z
grlk klnda zel ve kamusal varoluun tm alanlarna
genlemekte, tm gerek kartl btnletirmekte, tm al
maklar sourmaktadr. Uygulaymbilimsel ussallk politik
rasn aa sermektedir: bir yandan daha iyi bir egemenliin
byk arac olurken, te yandan gerekten btnclc bir ev
ren yaratarak burada toplum ve doann, an ve bedenin bu ev
renin savunulmas iin srekli bir seferberlik durumunda tu
tulmasn baarmaktadr.

2: Politik Evrenin Kapan

leyim uygarlnn en ileri blgelerinde ekillenmekte olan

btnsel seferberlik toplumu retici bir birlik iinde Gnen
Devletinin ve Sava Devletinin zelliklerini biletirmektedir.
ncelleri ile karlatrldnda, bu gerekten de bir yeni
toplumdur. Geleneksel sorun kaynaklar temizlenmekte ya da
yaltlmakta, karklk yaratan eler dizginlenmektedirler.
Ana eilimler tandk eilimlerdirler: uyarc, destekleyici, ve
kimi zaman giderek denetleyici bir g olarak hkmet yoluyla
ulusal ekonominin byk irketlerin gereksinimleri zerinde
younlatrlmas; bu ekonominin dnya apnda bir askeri
balamalar, parasal dzenlemeler, uygulaymsal yardm ve geli
im emalar dizgesine balanmas; mavi-yakal ve beyaz-yakal
nfusun, anamal ve emek dnyasndaki nderlik tiplerinin,
deiik toplumsal snflardaki bo zaman etkinliklerinin ve z
lemlerin aamal benzemeleri; bilim adaml ve ulusal ama
arasnda nceden-saptanm bir uyumun gelitirilmesi; ailenin
zel dnyasnn kamu oyunun birliktelii tarafndan igal edil
mesi; yatak odasnn kitle iletiim aralarna almas.
Politik alanda, bu eilim kendini kartlarn belirgin bir bir
leme ya da yaknsamalarnda gstermektedir. ki parti tara
fndan desteklenen d politika uluslararas ortaklaaclktan
gelen gzda altnda yarmac kmenin karlarnn zerine
karak i politikaya yaylmakta, orada byk partilerin izlence
leri giderek ikiyzllk derecelerinde ve klielerinin havasnda
bile birbirlerinden daha da g ayrdedilebilir olmaktadrlar.
Kartlarn bu birlemesi toplumsal deiim olanaklarnn ken
dilerini etkilemekte, nk srtlarnda dizgenin ilerlemekte
olduu katmanlar, daha ak bir deyile, varolular bir zaman
lar btn bir dizgeye kartl somutlatrm olan snflarn
kendilerini kucaklamaktadr.
Birleik Devletlerde irketler ve rgtl emek arasndaki
dankl d ve balama gzden kamamaktadr; 1963te
enter for the Study of Democratic Institutions tarafndan
17

TEK-BOYUTLU N SAN

18

yaymlanan Labor Looks at Labor: A Conversationda unlar

sylenmektedir:
Olan ey sendikann kendi gznde irketten neredeyse ayrdedilemez olmu olmasdr. Bugn sendika ve irketlerin ortaklaa lobi yap
malar olayn gryoruz. Sendikann misil iilerini kendisi iin al
tklar irketin onlara kar olduuna inandrmaya gc yetmeyecektir,
eer hem sendika hem de irket daha byk misil szlemeleri iin
lobi yapyor ve teki savunma ileyimlerini de alana ekmeye al
yorlar, ya da Kongre nne birlikte kyor ve yaptklar szlemeye
gre bir azdan bombardman uaklarnn yerine misillerin ya da
misillerin yerine bombalarn retilmesini istiyorlarsa.

Ulusal karlar ileri srmede nderleri Tutucu kartlaryla ya

ran ngiliz i Partisi lml bir blmsel ulusallatrma
izlencesini bile kurtarma yeteneinde deildir. Bat Almanya
da, ki Komnist Partiyi yasad saymtr, Sosyal Demokrat
Parti, Marxist izlencelerini resmen yadsyarak, byk bir
inandrclkla saygnln tantlamaktadr. Batnn nde gelen
ileyim lkelerinde durum budur. Douda, dorudan politik
denetimlerin aamal azaltlmas baskc egemenlik aralar ola
rak uygulaymbilimsel denetimlerin etkililikleri zerine artan
gveni kantlamaktadr. Fransa ve talyadaki gl Komnist
partilere gelince, erkin devrimci ele geiriliini rafa kaldran ve
parlamenter oyunun kurallar ile uyumlu bir en kk izlence
ye sarlmakla durumun genel eilimine tanklk etmektedirler.
Bununla birlikte, Fransz ve talyan partilerini yabanc bir
g tarafndan destekleniyor olma anlamnda yabanc olarak
dnmek doru deilken, bu propagandada amalanmam
da olsa bir gereklik pay bulunmaktadr: bu partiler gnm
zn dnyasnda gemi (ya da gelecek?) bir tarihin tanklar
olmalar lsnde birer yabancdrlar. Eer yerleik dizge er
evesi iersinde ilev grmeyi kabul etmilerse, bu yalnzca
taktik nedenlere bal olmad gibi ksa-erimli bir strateji de
deildir; tersine, toplumsal temellerinin zayflam ve hedefle
rinin anamalc dizgenin dnm tarafndan deitirilmi ol
mas nedeniyledir tpk politikadaki bu deiimi uygun bul
mu olan Sovyetler Birliinin hedeflerinin deimi olmas
gibi. Bu ulusal Komnist partileri kktenci olmamaya mah

TEK-BOYUTLU TOPLUM

19

kum edilmi yasal kartlk partileri olarak tarihsel rollerini

oynamaktadrlar. Anamalc btnlemenin derinlik ve alanna,
ve atan karlarn nitel ayrmnn yerleik toplum iersindeki
nicel ayrmlar olarak grnmesine yol aan koullara tanklk
etmektedirler.
Bu gelimelerin nedenlerini bulabilmek iin hibir derinle
mesine zmleme zorunlu gibi grnmemektedir. Batya ge
lince: toplum iersindeki nceki atmalar uygulaymsal ilerle
menin ve uluslararas ortaklaacln ifte (ve karlkl olarak
ilikili) vuruu altnda deitirilmekte ve bir karara balan
maktadr. Snf savamlar yattrlmakta ve emperyalist
elikiler dardan gelen gzdann nnde askya alnmak
tadr. Bu gzdana kar seferber edilmi olarak, anamalc
toplum ileyim uygarlnn nceki evrelerinde bilinmeyen bir
i birlik ve i ballk gstermektedir. Bu olduka zdeksel bir
zeminde yer alan bir i badr; dmana kar seferberlik re
timin ve i alanlarnn genilemesi iin gl bir uyaran olarak
ilemekte, bylece yksek yaam lnn srdrmektedir.
Bu zemin zerinde, bir ynetim evreni domaktadr ki ora
da bymekte olan retkenliin ve nkleer sava gzdann
yararl etkileri yoluyla ekonomik kntler denetlenmekte ve
atmalar dengelenmektedir. Bu dengeleme Marxin anamalc
retim tipinde bulmu olduu atmalarn (retim aralarnn
zel iyelii ve toplumsal retkenlik arasndaki eliki) kklerini
etkilemiyor olmas anlamnda geici midir, yoksa kartlk
iindeki yapnn kendisinin elikileri onlar dayanlabilir kl
makla zen bir dnm mdr? Ve, eer ikinci almak
doruysa, bu o zaman anamalclk ve toplumculuk arasndaki
o kinciyi birincinin tarihsel olumsuzlamas yapm olan iliki
yi nasl deitirmektedir?

Toplumsal Deiimin Durdurulmas

Klasik Marxist kuram anamalclktan toplumculua geii

bir politik devrim olarak tasarlamaktadr: proleterya anamalc
ln politik aygtn yok eder ama uygulaymbilimsel aygt sr

TEK-BOYUTLU N SAN

20

drr, onu toplumsallatrmann nesnesi yapar. Devrimde s

reklilik vardr: uygulaymbilimsel ussallk, usd snrlamalar
dan ve yoketmelerden kurtulmu olarak, yeni toplumda kendini
srdrr ve tamamlar. Anamalcln kesin olumsuzlanmas
olarak toplumculuk dncesi iin ylesine dirimsel nemi
olan bu sreklilik zerine bir Sovyet Marxist demecini oku
mak ilgintir:1
(1) Uygulaymbilimin geliimi her toplumsal oluumun ekonomik
yasalarna gre belirleniyor olsa da, baka ekonomik etmenler gibi,
oluumun yasalarnn ortadan kalkyla sona ermez. Devrim srecin
de eski retim ilikileri paraland zaman, uygulaymbilim kalr ve
yeni ekonomik oluumun ekonomik yasalarna gdml klnarak ar
tan bir hzla daha te gelimeyi srdrr. (2) Ekonomik temelin kar
tlkl toplumlardaki geliiminin tersine, uygulaymbilim sramalar
yoluyla deil ama yeni nitelikteki elerin aamal birikimiyle geliir,
ve bu arada eski nitelikli eler yiterler. (3) [bu balamda ilgisiz].

leri anamalclkta, uygulaymbilimsel ussallk, usd kullan

mna karn, retken aygtta somutlamaktadr. Bu yalnzca
makineletirilmi fabrikalar, aletler, ve kaynaklardan yararlanm asndan deil, ama ayrca bilimsel iletmecilik tarafn
dan dzenlenerek makine srecine uyarlanm ve bu srecin
iletilmesi olarak emek kipi asndan da geerlidir. Ne ulusal
latrma ne de toplumsallatrma kendi balarna uygulaymbilimsel ussalln bu fiziksel somutlamasn deitiremezler;
tersine, uygulaymbilimsel ussallk tm retici glerin toplum
cu geliimi iin bir nkoul olarak kalmaktadr.
Hi kukusuz, Marx retici aygtn dorudan reticiler
tarafndan rgtlenme ve ynlendirilmesinin uygulaymsal s
reklilikte nitel bir deiimi yaratacan savunuyordu zgrce
gelien bireysel gereksinimlerin doyumuna doru retimi. Bu
nunla birlikte, yerleik uygulaymsal aygtn toplumun tm
alanlarndaki kamusal ve zel varoluu yuttuu, e deyile
emeki snflar iine alan politik bir evrende denetleme ve
i-ba ortam olduu dzeye dek, nitel deiim uygulaym1 A. Zwarokine, The History o f Technology as a Science and as a Branch of
Learning; a Soviet view, Technology and Culture. (Detroit: Wayne State Uni
versity Press, Winter 1961), s. 2.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

21

bilimsel yapnn kendisinde bir deiimi gerektirecektir. Ve

byle bir deiim emeki snflarn varolularnn znde bu
evrenden yabanclam olmalarn, bilinlerinin bu evrende
varolmay srdrmenin tam olanakszlnn bilinci olmasn,
ve bylece nitel bir deiim iin gereksinimin bir lm-kalm
sorunu olmasn ngerektirecektir. Bylece, olumsuzlama dei
imin kendisine nsel olarak varolmaktadr, kurtarc tarihsel
glerin yerleik toplum iersinde gelimeleri dncesi Marxist
kuramn bir ke tadr.2
imdi tam anlamyla bu yeni bilin, bu ierdeki yer, akn
tarihsel klg iin yerin kendisi engellenmektedir yle bir
toplum tarafndan ki, onda nesneler gibi zneler de raison
detren kar koyulamaz retkenliinin baarmalarnda bulan
bir btndeki aralar oluturmaktadrlar. Verdii en byk
sz her zamankinden daha da byk bir sayda insan iin her
zamankinden daha da rahat bir yaamdr, ve bu insanlar, sz
cn tam anlamyla, nitel olarak ayr bir sylem ve eylem ev
renini imgeleyememektedirler, nk ykc imgelem ve abay
snrlandrma ve denetleme sas verili toplumun btnleyici
bir parasdr. Yaamlar Gnen Toplumunun cehennemi olan
lar ortaaa ve erken ada dneme zg uygulamalar yeni
den dirilten bir acmaszlk tarafndan yola getirilmektedirler.
tekilere, daha az yoksun insanlara gelince, toplum klelii
ho ve belki de giderek duyumsanmaz klan gereksinimleri
doyurmakla kurtulu gereksiniminin iini grmekte, ve bu
olguyu retim srecinin kendisinde baarmaktadr. Bunun etki
si altnda, ileyim uygarlnn ileri alanlarnda emeki snflar
belirleyici bir dnme uramaktadrlar, ve bu durum geni
toplumbilimsel aratrmalarn konusu olmutur. Bu dn
mn ana etmenlerini sralayacam:
(1)
Makineleme emekte harcanan bedensel erkenin nicelii
ni ve yeinliini giderek indirgemektedir. Bu evrimin Marxist
ii kavram (proleter) asndan byk nemi vardr. Marx
iin, proleter birincil olarak el emekisidir ki alma srecin
de bedensel erkesini harcamakta ve tketmektedir, stelik
2Bkz. s. 37.

TEK-BOYUTLU N SAN

22

makinelerle alyor olsa bile. Art-deerin zel iyelie geiril

mesi iin insan-alt koullardaki bu bedensel erkenin satn
alnmas ve kullanlmas smrnn bakaldrtc insanlk-d
yanlarn kanlmaz klyordu; Marxist kavram emein beden
sel ac ve sefaletini sulamaktadr. cret klelii ve yabancla
madaki zdeksel, ele gelir e budur klasik anamalcln fiz
yolojik ve biyolojik boyutu.
Pendant les sicles passs, une cause importante d alination rsi
dait dans le fait que ltre humain prtait son individualit biologi
que lorganisation technique: il tait porteur d outils; les ensembles
techniques ne pouvaient se constituer quen incorporant lhomme
comme porteur d outils. Le caractre dformant de la profession
tait la fois psychique et somatique. 3

imdi ileri anamalclkta emein her zamankinden daha tam

makinelemesi, smry srdrrken, smrlenlerin tutum
ve konumlarn deitirmektedir. Uygulaymbilimsel btnde,
zdevimli ve yar-zdevimli tepkilerin emek zamannn (bt
nn deilse de) byk parasn doldurmasyla ralanan maki
nelemi alma, bir yaam-boyu ura olarak, tketici, aptal
latrc, insanlk-d bir klelik olarak kalmaktadr giderek
daha da tketici olmaktadr, nk artan bir hzlandrma,
(rnden daha ok) makine iletmenlerinin denetlenmesi, ve
iilerin birbirlerinden yaltlmalar sz konusudur/ Hi ku
kusuz, bu ar i biimi durdurulmu, blmsel zedimlilemeyi, ayn fabrika ierisinde zedimli, yar-zedimli, ve zedimliolmayan kesimlerin birarada varoluunu anlatmaktadr, ama bu
koullar altnda bile, kas yorgunluu yerine uygulaymbilim
gerilim ve/ya da ansal abay geirmitir. 5 Daha ileri zedim3 Geen yzyllar boyunca, yabanclamann nemli bir nedeni insann yaamsal
bireyselliini uygulaymsal rgte dn vermesiydi: o aletleri yklenendi; uygulaymsal birimler aletleri yklenen insan onlara katlmakszn kurulamazlard. Bu
uran sakatlayc ras hem ruhsal hem de bedensel etkilerinde grlyordu.
Gilbert Simondon, Du Mode d existence des objets techniques (Paris: Aubier,
1958), s. 103, not.
4-Bfa. Charles Denby, Workers Battle Automation News and Letters, (Dt
roit, 1960).
5Charles R. Walker, Toward the Automatic Factory (New Haven: Yale University Press), 1957, s. X IX .

TEK-BOYUTLU TOPLUM

23

letirilmi fabrikalar iin, fiziksel erkenin uygulaymsal ve an

sal becerilere dnm vurgulanmaktadr:
elden ok kafann, zanaatdan ok mantknn, kastan ok sini
rin, el iisinden ok makinecinin, iletmenden ok bakm ustasnn
becerileri ... 6

Bu tr ustaca kleletirme zsel olarak sekreterin, banka me

murunun, inandrc pazarlamacnn, ve televizyon spikerinin
kleletirilmesinden ayr deildir. lnletirme ve rutin ret
ken ve retken-olmayan ileri benzetirmektedir. Anamalcl
n nceki evrelerinin proleteri gerekten yk hayvanyd, be
deninin emei ile yaam zorunluklarn ve lkslerini retirken
pislik ve yoksulluk iinde yayordu. Bylece toplumunun ya
ayan yadsnmasyd.7 Kart olarak, uygulaymbilime dayal
toplumun ileri alanlarnda rgtl ii bu yadsmay daha az
grlr bir biimde yaamakta, ve, toplumsal iblmnn
teki insan nesneleri gibi, ynetilen nfusun uygulaymbilimsel topluluu iersine alnmaktadr. Dahas, zedimliletirmenin en baarl alanlarnda, bir tr uygulaymbilimsel topluluk
almadaki insan atomlar btnletiriyor grnmektedir. Ma
kine iletmenlere belli bir uyuturucu dizemi alyor grn
mektedir:
Genellikle kabul edilmektedir ki dizemli bir kalb izleyen bir kii
ler kmesi tarafndan yerine getirilen karlkl olarak baml devim
ler, bu devimler tarafndan neyin baarldndan btnyle ayr ola
rak, doyum vermektedirler ;8

ve toplumbilimci-gzlemci bunun hem retim hem de insan

doyumunun belli trleri asndan daha elverili bir genel
iklim in aamal geliimi iin bir neden olduuna inanmakta6A.g.y., s. 195.
7Daha sonraki yeniden tanmlara karn Marxist smr ve yoksullama kav
ramlar arasndaki i bant zerinde diretmek gerekir. Bu yeni tanmlarda
yoksullama ya ekinsel bir yan olmakta, ya da otom obili, televizyonu vb. ile bir
banliy evine de uygulanabilecek dzeyde greli olmaktadr. Yoksullama daya
nlmaz varolu koullarn devirmenin saltk gereksinim ve zorunluunu artr
maktadr, ve bu saltk gereksinim temel toplumsal kurumlara kar tm devrimin
banda grnmektedir.
8Charles R. Walker, a.g.y. , s. 104.

TEK-BOYUTLU N SAN

24

dr. Her takmda gl bir kme-ii duygunun gelimesi

gibi bir durumdan sz ederek bir iinin szlerini aktarmakta
dr: Kabaca, eyler tarafndan savrulup duruyoruz ... 9 Deyi
makinelemi kleletirmedeki deiimi hayranlk verici bir bi
imde anlatmaktadr: eyler ezmekten ok savurmakta, ve bi
rer insan olan aralar savurmaktadrlar yalnzca bedenlerini
deil ama ayrca an ve giderek ruhlarn da. Sartren bir gzle
mi srecin derinliini aydnlatmaktadr:
Aux premiers temps des machines semi-automatiques, des enquetes
ont montr que les ouvrires spcialises se laissaient aller, entravaillant, une rverie d ordre sexuel, elles se rappellaient la chambre,
le lit, la nuit, tout ce qui ne concerne que la personne dansla solitu
de du couple ferm sur soi. Mais cest la machine en elle qui rvait
de caresses . . 10

Uygulaymbilimsel evrendeki makine sreci zgrln en i

gizliliini krmakta ve cinsellik ve emei bilinsiz, dizemli bir
zedimlilemede birletirmektedir bir sre ki ilerin benze
mesine kout gitmektedir.
(2)
Benzetirici eilim mesleksel tabakalamada kendini gs
termektedir. Anahtar ileyimsel kurulularda, mavi-yakal i
gc beyaz-yakal eye oranla dmektedir; retici-olmayan
iilerin says artmaktadr.11 Bu nicel deiim geride temel
retim aralarnn rasnda bir deiimle ilgilidir.12 leri maki
neleme evresinde, uygulaymbilimsel olgusalln paras ola
rak, makine
une unit absolue, mais seulement une ralit technique individua9 A.g.y., s. 104 vs.
10 Yar-zedimli makineler getirildikten ksa bir sre sonra aratrmalar gste
riyordu ki usta kadn iiler alrken kendilerini bir tr cinsel gn dne bra
kyorlard; yatak odasn, yata, geceyi ve salt kendi ile tek bana olan iftin
yalnzl ierisinde kiiyi ilgilendirenleri anmsyorlard. Ama okamalar dle
yen ise ondaki makineydi ... Jean-Paul Sartre, Critique de la raison dialectique,
tome I (Paris: Gallimard, 1960), s. 290.
11 Automation and Major Technolgical Change: Impact on Union Size, Struc
ture, and Function (Industrial Union Dept. AFL-C IO, Washington, 1958), s. 5
vs. Solom on Barkin, The Decline o f the Labor Movement (Santa Barbara, Cen
ter for the Study o f Democratic Institutions, 1961), s. 10 vs.
12Bkz. s. 20.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

25

lise, ouverte selon deux voies: celle de la relation aux lments, et

celle des relations interindividuelles dans lensemble technique. 15
Makine kendisinin bir dzenekli aletler ve ilikiler dizgesi
olmas ve bylece bireysel alma srecinin ok tesine genle
mesi lsnde, emekinin mesleksel zerkliini indirgeye
rek ve onu uygulaymsal topluluun altna den ve bu toplu
luu yneten baka mesleklerle btnletirerek, daha kapsaml
denetim gcn ileri srmektedir. Hi kukusuz, emekinin
nceki mesleksel zerklii dahaok onun mesleksel kleletirilmesi olmutu. Ama bu belirli kleletirme kipi ayn za
manda emekinin belirli, mesleksel olumsuzlama gcnn de
kaynayd ona kendini bir insan olarak ortadan kaldrma
gzdan vermi bir sreci durdurma gc. imdi emeki
mesleksel zerklii yitirmektedir bir zerklik ki, onu yerleik
toplumun rtlmesini somutlatrd iin baka meslek k
melerinden ayr duran bir snfn yesi yapyordu.
Makineyi bireysel retim arac olarak, saltk birim olarak
ortadan kaldrma eiliminde olan uygulaymbilimsel deiim
Marxist anamaln rgensel bileimi dncesini ve bununla
art-deerin yaratlmas kuramn geersiz klyor grnmekte
dir. Marxa gre, makine hibir zaman deer yaratmaz ama
yalnzca kendi deerini rne aktarr: art-deer dirimli eme
in smrlmesinin sonucu olarak kalmaktadr. Makine insan
igcnn cisimsellemesidir, ve onunla, gemi emek (l
emek) kendini saklamakta ve dirimli emei belirlemektedir.
imdi zedimlileme l ve dirimli emek arasndaki ilikiyi ni
tel olarak deitiriyor grnmektedir; retkenliin bireysel
verim tarafndan deil ama makineler tarafndan belirlendii
noktaya doru ynelmektedir.14 Dahas, bireysel verimin l
lmesinin kendisi olanakszlamaktadr:
zedimlileme en tam anlamnda gerekte alma lsnn sonu
demektir. ... zedimlileme ile, tek bir insann verimini lemezsi13 saltlk bir birlik [deil] ama yalnzca iki ynde ak bir bireysellemi uygulaymsal olgusallktr: uygulaymsal btndeki eler ile iliki ynnde, ve birey
ler arasndaki iliki ynnde. Gilbert Simondon, a.g.y., s. 146.
14Serge Mallet, Arguments'de, no. 12-13, (Paris 1958), s. 18.

TEK-BOYUTLU N SAN

26

niz; imdi yalnzca donatm kullanmn lmeniz gerekmektedir.

Eer bu bir tr kavram olarak genelletirilirse ... bundan byle r
nein bir insana para bana deme yapmak ya da saat bana de
me yapmak iin hibir neden yoktur, daha ak bir deyile, artk
maalarn ve cretlerin ikili deme dizgesini srdrmek iin hi
bir neden yoktur. 15

Daniel Bell, bu raporun yazar, daha ileri gitmektedir; bu uygulaymbilimsel deiimi ileyimsellemenin tarihsel dizgesinin
kendisine balamaktadr:
... ileyimsellemenin [anlam] fabrikalarn ortaya kyla domu
deildir, o almann llmesinden domutur. Ancak alma llebildii zaman, ie bir adam balayabildiiniz zaman, srtna bir ko
um takm ykleyebildiiniz, ve verimini tek tek paralar terimlerin
de lp ona para ya da saat bana deme yapabildiiniz zaman,
ancak o zamandr ki ada ileyimselleme nnzde durmakta
dr 16

Bu uygulaymbilimsel deiimlerde tehlikede olan ey bir de

me dizgesinden, iinin baka snflarla ilikisinden, ve al
mann rgtlenmesinden ok daha tesidir. Tehlikede olan ey
uygulaymsal ilerlemenin ileyimsellemenin gelimesine ola
nak salam olan kuramlarn kendileri ile badaabilirliidir.
(3)
almann rasnda ve retim aralarndaki bu deiim
ler emekinin tutum ve bilincini deitirmektedirler, ki bu da
geni olarak tartlan bir olguda, emeki snfn anamalc top
lum ile toplumsal ve ekinsel btnlemesi olgusunda aa
kmaktadr. Bu yalnzca bilinteki bir deiim midir? Marxistler tarafndan sk sk verilen olumlu yant tuhaf bir biimde
tutarsz grnmektedir. Bilinte bylesine temel bir deiim
toplumsal varolu ta karlk den bir deiim kabul edil
meksizin anlalabilir midir? deolojiye yksek bir dzeyde ba
mszlk verilse bile, bu deiimi retici aygtn dnmne
balayan balar byle bir yorumun karsnda durmaktadrlar.
Gereksinimlerde ve zlemlerde, yaam lnnde, bo zaman
etkinliklerinde, politikada benzeme fabrikann kendisindeki,
zdeksel 'retim srecindeki bir btnlemeden tremektedir.
15Automation and Majr Technologcal Change, s.8.

16A.g.y.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

27

Gnll btnlemeden (Serge Mallet) ironik olandan baka

bir anlamda sz edilip edilemeyecei hi kukusuz sorgulana
bilir bireydir. imdiki durumda, zedimlilemenin olumsuz
zellikleri baattrlar: hzlandrma, uygulaymbilimsel isizlik,
iletmecilik konumunun glendirilmesi, iiler payna artan
gszlk ve ekilme. letmeciliin mhendisleri ve niversite
bitirenleri yelemesine bal olarak, ykselme iin anslar azal
maktadr.17 Bununla birlikte, baka eilimler sz konusudur.
alma srecinde makinelemi bir topluluu oluturmaya
katkda bulunan ayn uygulaymbilimsel rgtleni ayrca daha
byk bir karlkl bamllk yaratmaktadr ki,18 bu da iiyi
fabrika ile btnletirmektedir. retim sorunlarnn zm
n paylamak iin iiler payna bir sabrszhk tan, kendi
beyinlerini aka uygulaymbilim alanna den uygulaym ve
retim sorunlarna etkin bir biimde uygulamak iin duyulan
bir istek ten sz edilmektedir.19 Uygulaymbilimsel olarak kimi
en ileri kurulularda, iiler giderek kurulua ynelik iten bir
ilgi bile gstermektedirler anamalc kurulua iilerin katlmas nn ok sk gzlenen bir sonucu. Fransada Ambsdeki
byk lde Amerikanlatrlm Caltex rafinerilerine ilikin
kkrtc bir betimleme bu eilimin rasn gstermeye yardm
edebilir. Fabrikann iileri onlar kurulua balayan balarn
bilincindedirler:
Liens professionnels, liens sociaux, liens matriels: le mtier apprisdans la raffinerie, lhabitude des rapports de production qui sy sont
tablis, les multiples avantages sociaux qui, en cas de mort subite,
de maladie grave, d incapacit de travail, de vieillesse enfin, lui sont
assurs par sa seule appartenance la firme, prolongeant au-del de
l priode productive de leur vie la sret des lendemains. Ainsi, la
notion de ce cotrat vivant et indestructible avec la Caltex les am
ne se proccuper, avec une attention et une lucidit inattendue, de
la gestion financire de lentreprise. Les dlgus aux Comits d entrepise pluchent la comptabilit de la socit avec le soin jaloux
17Charles R. Walker, a.g.y. s. 97 vs. Bkz. ayrca Ely Chinoy, Automobile Workers and the American Dream, (Garden City: Doubleday, 1955)
18FIoyd C. Mann ve L. Richard Haffman, Automation and the Worker. A
Study o f Social Change in Power Plants (New York, Henry Holt: 1960), s. 189.
19Charles R. Walker, a.g.y., s. 213 vs.

TEK-BOYUTLU N SAN

28

quy accorderaient des actionnaires consciencieux. La direction de la

Caltex peut certes se frotter les mains lorsque les syndicats acceptent
de surseoir leurs revendications de salaires en prsence des besoins
d investissements nouveaux. Mais elle commence manifester les
plus lgitimes inquitudes lorsque, prenant au mot les bilans truqu
s de la filiale franaise, ils sinquitent des marchs dsavantageux
passs par celles-ci et poussent laudace jusqu contester les prix de
revient et suggrer des propositions conomiques!20

(4)
Yeni uygulaymbilimsel alma-dnyas bylece ii sn
fnn olumsuz konumunun bir zayflamasn getirmektedir: ii
snf bundan byle yerleik topluma kar diri bir eliki ola
rak grnmemektedir. Bu eilim itin te yannda retimin
uygulaymbilimsel rgtleniinin etkisi tarafndan glendirilmektedir: iletmecilikte ve ynlendirmede. Egemenlik ynetime
20 Mesleksel, toplumsal, zdeksel halkalar: rafineride kazanm olduklar
beceri, orada yerlemi belli retim ilikilerine alm olmalar olgusu; beklen
medik lm, ar hastalk, alma yeteneini yitirme, ve son olarak yallk
durumlarnda salt firmaya ait olduklar iin gvenebilecekleri ve gvenliklerini
yaamlarnn retken dnemlerinin tesine genileten eitli toplumsal haklar.
Bylece, Caltex ile yaayan ve yokedilemez bir szleme dncesi onlar firma
nn mali ynetimi konusunda beklenmedik bir dikkat ve aklkla dnmeye
yneltiyor. Comits d entrepise delegeleri irketin hesaplarn drst hissedar
larn gsterecekleri ayn kskan zenle inceliyor ve tartyorlar. Caltex ynetim
kurulu, yeni yatrmlar iin gereksinim nedeniyle sendikalar maa istemlerini geri
ektikleri zaman hi kukusuz sevinle ellerini outurabilmektedir. Ama delege
ler irketin Fransz dallarnn dzmece mali hesaplarn ciddi olarak ele aldklar
ve bu dallar tarafndan yaplan yarar salamayan i anlamalar konusunda kayg
larn gstererek retim giderlerine kar kp tasarruf nlemleri nerecek denli
ileri gittikleri zaman artk ynetimdekiler hakl endie belirtileri gstermeye
balamaktadrlar. Serge Mallet, La Salaire de la technique, La Nefde, no. 25,
Paris 1959, s. 40.
Birleik Devletlerdeki btnleme eilimi konusunda United Automobile
Workersin bir sendika nderinden artc bir deme: Sk sk ... sendika
salonlarndan birinde toplanp iilerin getirdikleri yaknmalar ve bunlar konu
sunda neler yapacamz konuurduk. Ertesi gn ynetmenlerle bir toplant
ayarladm zaman, sorun daha imdiden dzeltilmi oluyor ve sendika yaknma
nedenini gidermi olmaktan gelen etkililii kazanamyordu. Bu bir ballk kav
gasna dnt ... Uruna dtmz hereyi irket imdi iilere kendisi
veriyor. inin istedii ama iverenin ona vermek istemedii baka eyler bulma
mz gerekiyor ... Aratryoruz. Aratryoruz. Labor Looks at Labor, A Conver
sation, (Santa Barbara: enter for the Study o f Dmocratie Institutions, 1963),
s. 16. vs.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

29

deimektedir.21 Anamalc patronlar ve mal iyeleri sorumlu

etkenler olarak kimliklerini yitirmekte ve bir irket makinesin
deki brokratlarn ilevini stlenmektedirler. Bireysel kurulu
un ok tesine bilimsel laboratuvara ve aratrma kurumuna,
ulusal hkmet ve ulusal amaca dek genleen yrtme ve
iletme kurullarnn geni hiyerarisi iersinde, smrnn elle
tutulabilir kayna nesnel ussallk grnnn arkasnda yit
mektedir. Nefret ve dkrkl belirli hedeflerinden yoksun
braklmakta, ve uygulaymbilimsel perde eitsizlik ve klele
tirmenin yeniden-retiliini gizlemektedir.22 Uygulaymbilimsel
ilerlemeyi arac olarak eliine alan zgrszlk insann kendi
retici aygtna boyun emesi anlamnda bir zgrlkler ve
konforlar okluu biiminde srdrlmekte ve yeinletirilmektedir. Yeni olan zellik bu usd kurulutaki ezici ussallk
tr, ve bireylerin igdsel drt ve zlemlerini ekillendiren
ve yanl ve gerek bilin arasndaki ayrm bulanklatran
n-koullandrmann derinliidir. nk gerekte, ne fiziksel
denetimlerden (alk, kiisel bamllk, zor) ok ynetsel
denetimlerin kullanlmas, ne ar iin rasndaki deiim, ne
mesleksel snflarn benzemeleri, ne de tketim alanndaki
eitleme yaam ve lm zerine, kiisel ve ulusal gvenlik
zerine kararlarn bireylerin hibir denetimde bulunamadklar
yerlerde alnmakta olduklar olgusunu dengeleyebilmektedir.
Gelimi ileyim uygarlnn kleleri yceltilmi klelerdir,
ama klelerdirler, nk kleliin belirlenii
pas par Pobissance, ni par la rudesse des labeurs, mais par le statudinstrument et la rduction de 1homme ltat de chose. 23
21 letmecilik devrimi in ideolojisini knamak henz zorunlu mudur? Ana
malc retim zel anaparann zel kazan ve art deeri ele geirme gibi bir
amala yatrm yoluyla ilerler, ve anapara insann insana egemenlii iin toplumsa lliir aratr. Bu srecin zsel zellikleri hisse senetli holdinglerin yaylmas,
mlkiyetin iletmecilikten ayrlmas vb. gibi olgularla hibir yolda deimi olma
maktadr.
22Bkz. s. 8.
23 ne boyun edirme tarafndan ne de emein sertlii tarafndan ama salt bir
ara olma konumu ve insann bir ey durumuna indirgenmesi tarafndandr. Franois Perroux, La Coexistence pacifique, (Paris: Presses Universitaires,
1958), cilt III, s. 600.

TEK-BOYUTLU N SAN

30

Bu kleliin ar biimidir: bir ara olarak, bir ey olarak varol

mak. Ve bu varolu kipi, eer ey canl ise ve zdeksel ve anlksal besinini seiyorsa, eer bir-ey-olmasn duyumsamyor
sa, eer gzel, temiz, devimli bir eyse, ortadan kaldrlm
olmamaktadr. Evrik olarak, eyleme uygulaymbilimsel bii
mi nedeniyle btnclc olma eilimine girerken, rgtleyicilerin ve yneticilerin kendileri rgtlemekte ve ynetmekte ol
duklar makinelere artan bir biimde baml olmaktadrlar. Ve
bu karlkl bamllk bundan byle Efendi ve Kle arasnda
ki eytiimsel iliki deildir bir iliki ki karlkl tannma iin
savamda krlmtr; tersine, bu bamllk hem Efendiyi hem
de Kleyi kuatan bir ksr dngdr. Uygulaymclar ynet
mekte midirler, ya da ynetimleri onlara planclar ve yrt
cleri olarak gvenen bakalarnn ynetimi midir?
.. bugnn yksek dzeyde uygulaymbilimsel olan silahlanma yar
nn basklar belirleyici kararlarda bulunma nceliini ve gcn
sorumlu hkmet memurlarnn ellerinden alm ve geni ileyimsel
imparatorluklar tarafndan kullanlan ve iverenlerinin karlar iin
sorumlulukla yklenmi uygulaymclarn, planclarn ve bilim adam
larnn ellerine brakmtr. Yeni silah dizgelerini tasarlamak ve ordu
yu lkenin olduu gibi onlarn askerlik mesleklerinin de geleceinin
yaratm olduklar eylerin satn alnmas zerine dayandna inan
drmak onlarn iidir. 24

retici kurulular ayakta kalabilme ve byme iin ordu zeri

ne dayanrlarken, ordu ise yalnzca silahlar iin deil, ama
ayrca ne tr silahlara gereksinim duyduunun, bunlarn ne
kadar tutacann, onlar elde etmenin ne kadar sreceinin
bilgisi iin de irketlere dayanmaktadr.25 Gerekten de, bir
ksr dng kendi nceden-saptanm ynnde kendiliinden
genleen ve kendini srdren, yaratmakta ve ayn zamanda s
nrlamakta olduu artan gereksinimleri tarafndan gdlen bir
toplumun uygun bir imgesi olarak grnmektedir.
24Stewart Meacham, Labor and the Cold War (American Friends Service C om
mittee, Philadelphia 1959), s. 9.

23A.g.y.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

31

Snrlamann Getirebilecekleri

Bu bymekte olan retkenlik ve bask zincirinin krlabilecei konusunda bir beklenti var mdr? Bir yant ada
gelimeleri gelecee yanstan, greli olarak olaan bir evrimi
varsayan, e deyile bir nkleer savan olduka ar olanan
gzard eden bir giriimi gerektirecektir. Bu varsaym zerine,
Dman srekli kalacaktr e deyile, ortaklaaclk ana
malclk ile birarada varolmay srdrecektir. Ayn zamanda,
anamalclk nfusun artan bir blm iin yaam lnn
srdrme ve giderek ykseltme yeteneini srdrecektir
yoketme aralarnn yeinlemi retimine ve kaynak ve yetile
rin yntemsel savurganlna karn ve bunlar yoluyla. Bu yete
nek kendini iki Dnya Savana ve faist dizgeler tarafndan
getirilmi olan lsz bedensel ve anlksal gerilemeye karn
ve onlar yoluyla ileri srmtr.
Bu yetenein zdeksel temeli u sralayacaklarmz nedeniyle
varln srdrecektir:
(a) emein artmakta olan retkenlii (uygulaymbilimsel
ilerleme);
(b) temelde yatan nfusun doum orannda ykseli; .
(c) srekli savunma ekonomisi;
(d) anamalc lkelerin ekonomik-politik btnlemeleri,
ve az gelimi alanlarla ilikilerinin kurulmas.
Ama toplumun retici yetenekleri ve bunlarn yokedici ve ezi
ci kullanmlar arasnda sregelen atma, aygtn gereksinim
lerini nfusa dayatmak iin ar sadan kurtulabilmek iin,
krl olarak satlmalar gereken mallar satn alma gereksinimini
ve bunlarn retim ve gelitirilmelerinde alma isteini yarat
mak iin yeinlemi abalar gerektirecektir. Dizge bylece
hem btnsel ynetime hem de kamusal ve zel iletmeciliin
bu ynetim zerine btnsel bamllna doru ynelmekte,
byk kamusal ve zel irketlerin karlar ile bunlarn mteri
ve hizmetilerinin karlar arasnda nceden-saptanm uyu
mu glendirmektedir. Ne blmsel ulusallatrma ne de eme
in iletmecilie ve kra geniletilmi katlm kendi balarna

TEK-BOYUTLU N SA N

bu

egem enlik

dizgesini

32

deitirebilecektir em ein

kendisi

bunun destei ve onaylayc gc olarak kald srece.

M erkezka eilimler vardr, ierden ve dardan. Bunlardan
biri uygulaymsal ilerlem enin kendisine znldr, e deyile,
zedimlileme. leri srmtm ki, genleen zedim lilem e ma
kinelem enin nicel bir bym esinden daha ou du r temel
retici glerin rasnda b ir deiim dir.26 y le grnm ektedir
ki uygulaymsal olanan snrlarna dek zedim lilem e retim
srecinde insan em ek gcnn zel smrs zerine kurulu
bir toplumla badamazdr. O zedim lilem enin bir olgusallk
olmasndan neredeyse bir yzyl nce, M arx onun patlayc
imlemlerini n ced en gryordu:
Byk-lek ileyimin gelimesi lsnde ..., edimsel varslln ya
ratlmas emek zamanndan ve harcanan emek niceliinden ok
emek zaman sresince devime getirilen aralarn [Agentien] gcne
dayanmaktadr ... ve bunlarn gl etkililikleri ise retimlerinin ge
rektirdii dolaysz emek zaman ile hibir biimde orantl deildir;
bu dahaok bilimin genel durumuna ve uygulaymbilimsel ilerleme
dzeyine ya da bu bilimin retime uygulanmasna baldr. ... Emek
o zaman bundan byle retim srecinde kapanm olarak grnme
mekte, ve insann kendisi retim srecinde gzetimci ve dzenleyici
[Wchter und Regulator] olarak davranmaktadr. ... retim srecinin
balca arac olmak yerine onun yannda durmaktadr. Bu dnm
de, retim ve varslln byk stunu olarak grnen ey bundan
byle insann kendisi tarafndan yerine getirilen dolaysz emek deil
dir, ne de emeinin zamandr: tersine, bu kendi z evrensel retkengcnn [Produktivkraft] kazanlmas, e.d. toplumsal varoluu yoluyla
doa zerindeki bilgisi ve efendilii tek szckle, toplumsal bireyin
geliimidir [des gesellschaftlichen Individuums]. Bir baka insann emek
zamannn alnmas, ki toplumsal varsllk bugn henz bunun zerine
dayanmaktadr, o zaman byk-lek ileyimin kendi yaratm oldu
u yeni temelle karlatrldnda sefil bir temel olarak grnmekte
dir. Dolaysz biimi iindeki emek varslln byk kayna olmaya
son verir vermez, emek zaman da varslln ls olmaya son vere
cektir ve son vermelidir, ve deiim deeri kullanm deerinin ls
olmaya son vermek zorundadr. Kitlenin art emei bylece toplumsal
varslln [des allgemeinen Reichtums] geliimi iin koul olmaya son
26Bkz. s. 24.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

verirken, bir aznln tembellii de insann evrensel anlksal yetileri

nin geliimi iin bir koul olarak ortadan kalkmtr. Deiim deeri
zerine dayanan retim kipi bylece kmektedir ...27

zedimlileme gerekten ileri ileyim toplumunun byk ka

talizr olarak grnmektedir. Nitel deiimin zdeksel teme
linde patlayc ya da patlayc-olmayan bir katalizrdr, nicelik
ten nitelie dnn uygulaymsal aracdr. nk toplumsal
zedimlileme sreci igcnn dnmn, ya da daha do
rusu tzsel dnmn anlatmaktadr, yle ki igc birey
den ayrlarak bamsz retici bir nesne ve bylece bir znenin
kendisi olmaktadr.
zedimlileme, bir kez genel zdeksel retim sreci olur ol
maz, btn toplumu devrimciletirecektir. nsan igcnn
eylemesi, eksiksizlik noktasna dek srldnde, bireyi ma
kinelere balayan zinciri, onun kendi emeinin onu kleletir
mesine yol aan dzenei krarak eylemi biimi paralaya
caktr. Zorunluk alannda tam zedimlileme zgr zaman
boyutunu aacaktr bir boyut ki, orada insann zel ve top
lumsal varoluu kendisini oluturacaktr. Bu yeni bir uygarla
doru tarihsel aknlk olacaktr.
leri anamalcln imdiki evresinde, rgtl emek dengele
yici i alanlar almakszn zedimlilemeye hakl olarak kar
kmaktadr. zdeksel retimde insan igcnn geni kap
saml bir kullanmnda diretmekte, ve bylece uygulaymsal
ilerlemeye kar kmaktadr. Bununla birlikte, byle yapmakla,
anamaln daha etkili kullanmna da kar kyor olmaktadr;
emein retkenliini arttrmaya ynelik yeinlemi abalar
engellemektedir. Baka bir deyile, zedimlilemenin srekli
durduruluu anamaln ulusal ve uluslararas yarmac konumu
nu zayflatabilir, uzun-erimli bir ekonomik kntye neden
olabilir, ve sonu olarak snf karlar atmasn yeniden
etkinletirebilir.
Bu olanak anamalclk ve ortaklaaclk arasndaki yarma
askeri alandan toplumsal ve ekonomik alana kaydka daha
gereki olmaktadr. Btnsel ynetimin gc ile, belli bir
27Karl Marx, Grundrisse der Kritik der Politische konomie (Berlin: Dietz
Verlag, 1953), s. 592 vs. Bkz. ayrca s. 596.

TEK-BOYUTLU N SA N

34

uygulaymsal dzeye eriilir eriilmez zedimlileme Sovyet

dizgesinde daha byk bir hzla ilerleyebilir. Kendi yarmac
uluslararas konumuna bu gzda Bat dnyasn retim sre
cinin ussallamasn ivmelendirmeye zorlayacaktr. Byle bir
ussallatrma emek yanndan sert bir direnile karlamakta,
ama bu politik kktencilemenin elik etmedii bir direni ol
maktadr. En azndan Birleik Devletlerde, emein nderlii
ama ve aralarnda ulus ve kme karlarna ortak bir ere
venin tesine gitmemektedir kme karlar ulus karlarna
bal olmak ya da boyun emek zere. Bu merkezka kuvvet
ler bu ereve ierisinde henz denetlenebilir bir durumda
drlar.
Burada da retken srete insan igcnn dmekte olan
oran kartln politik gcnde bir d demektir. Bu s
rete beyaz-yakal enin artan arl gz nnde tutulursa,
politik kktencilemeye beyaz-yakal kmeler arasnda bam
sz bir politik bilin ve eylemin douunun elik etmesi
gerekecektir ileri ileyim toplumunda pek olacak gibi grn
meyen bir geliim. Bymekte olan beyaz-yakal eyi ileyimci sendikalarda rgtlemek iin yeinlemi drt,28 eer her
hangi bir biimde baarl olacaksa, bu kmelerin sendikal
bilinlerinde bir gelimede sonulanabilir, ama politik adan
kktenci bir bilin kazanmalarnda deil.
Politik olarak, ii sendikalarnda daha ok beyaz-yakal iinin bu
lunmas zgrln ve emein szclerine emein karlarn bir
btn olarak topluluun karlar ile zdeletirmek iin daha ger
eki bir ans verecektir. Bir bask kmesi olarak emein kitle temeli
daha te genileyecek, ve ii szcleri kanlmaz olarak ulusal poli
tik ekonomi zerine daha uzak-erimli pazarlklara katlm olacaklar
dr. 29

Bu koullar altnda, merkezka eilimlerin en az direnli bir

snrlanmalarnn gelecei birincil olarak kar kmelerinin
kendilerini ve ekonomilerini Gnen Devletinin gereklerine
2iAutomation and Major Technological Change, s. 11 vs.
29C. Wright Mills, White Collar (New York: O xford University Press, 1956),
s. 319 vs.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

35

uyarlama yeteneklerine bamldr. Geni lde artm hk

met harcamas ve ynlendirmesi, ulusal ve uluslararas bir
alanda planlama, geniletilmi bir d yardm izlencesi, kap
saml toplumsal gvenlik, byk bir lekte kamusal alma
lar, belki de giderek blmsel ulusallatrma bu gereklere ait
tirler.30 inanyorum ki baat karlar aamal ve duraksamal
olarak bu gerekleri kabul edecek ve ncelik haklarn daha et
kili bir gce brakacaklardr.
imdi ileyimsel uygarln teki dizgesinde, Sovyet toplumunda toplumsal deiimin snrlanmasnn getirebileceklerine
dnersek,31 tartma daha batan ikili bir karlatrlamazlk
olgusuyla yz yze gelmektedir: (a) zamansal olarak Sovyet
toplumu, byk kesimlerin henz uygulaymbilim-ncesi evre
de olmalaryla, ileyimsellemenin erken bir evresinde bulun
maktadr, ve (b) yapsal olarak, ekonomik ve politik kurumlan
zsel olarak ayrdr (btnsel ulusallatrma, ve diktatrlk).
ki yan arasndaki karlkl bant zmlemenin glk
lerini arlatrmaktadr. Tarihsel gerilik Sovyet ileyimsellemesini planl savurganlk ve eskime olmakszn, zel krn
karlar tarafndan retkenlik zerine dayatlan kstlamalar
olmakszn, ve henz karlanmam dirimsel gereksinimlerin
askeri ve politik gereksinimlerin ncelik haklarndan sonra ve
belki de giderek bunlarla e zamanl olarak planl bir yolda do
yurulmalar ile ilerlemeye yalnzca yetenekli klmakla kalma
makta ama zorlamaktadr.
leyimsellemenin bu daha byk ussall yalnzca tarihsel
geriliin zellii ve stnl mdr? Bu ileri dzeye ulalr
ulalmaz ortadan kalkacak bir ussallk mdr? te yandan
ileri anamalclk ile yarmac birarada-varoluun koullar
altnda tm kaynaklarn btnsel geliim ve denetimlerini
i0Militan ii devriminin gl katmanlarnn henz diri olduu daha az geli
mi lkelerde (Fransa, talya) bunlarn gleri yetkeci bir biimde ivmelenen uygulaymbilimsel ve politik ussallamamn glerinin karsna srlmektedir. Ulus
lararas yarmann gerekleri hi kukusuz bu ussallamay glendirecek ve en
ileri ileyimsel alanlardaki baskn eilimlerin benimsenmesine ve bu eilimlerle
balamaya gtrecektir.
31zleyeceklerimiz iin bkz. Soviet Marxism balkl almam, (New York:
Columbia University Press, 1958).

TEK-BOYUTLU N SAN

36

bir diktatrlk rejimi tarafndan zorla dayatan bu ayn tarihsel

gerilik midir? Ve, yakalama ve geme hedefine ulatktan
sonra, Sovyet toplumu o zaman btnclc denetimleri nitel
bir deiimin yer alabilecei bir noktaya dek zgrletirmeye
yetenekli olabilecek midir?
Tarihsel gerilikten uslamlama ki buna gre kurtulu yrr
lkteki zdeksel ve anlksal hamlk koullar altnda, kanl
maz olarak zorun ve ynetimin ii olmaldr yalnzca Sovyet
Marxizminin deil, ama ayrca Platondan Rousseauya eitsel
diktatrlk kuramclarnn da odak noktalan olmaktadr. Bu
uslamlamay glnletirmek kolay ama rtmek zordur, n
k gerek ve anlkl z-belirlenimi engellemeye hizmet eden
(zdeksel ve anlksal) koullar ok fazla bir ikiyzllk olmak
szn tanma stnln tamaktadr.
Dahas, uslamlama baskc zgrlk ideolojisinin maskesini
drmektedir bir ideoloji ki insan zgrlnn bir zahmet,
yoksulluk ve aptallk yaamnda serpilebileceini kabul etmek
tedir. Gerekten de, toplum zgr bir toplum olabilmek iin
ilkin tm yeleri iin zgrln zdeksel n-gereklerini ya
ratmaldr; ilkin varsll yaratmaldr ki onu bireyin zgrce
gelien gereksinimlerine uygun olarak databilsin; ilkin klele
rini renmeye ve grmeye ve dnmeye yetenekli klmaldr
ki neyin srp gitmekte olduunu ve bunu deitirebilmek
iin kendilerinin neler yapabileceklerini bilebilsinler. Ve, kle
lerin kleler olarak varolmaya ve bu rolden honut olmaya ko
ullandrlm olduklar dzeye dek, kurtulular zorunlu ola
rak dardan ve yukardan gelecek gibi grnmektedir. zgr
olmaya, nesneleri olduklar gibi, ve kimi zaman grnmeleri
gerektii gibi grmeye zorlanmaldrlar, onlara aramakta ol
duklar iyi yol gsterilmelidir.32
Ama tm gerekliine karn, uslamlama zamann onurlan
drd soruyu yantlayamamaktadr: eiticileri kim eitmekte
dir, ve iyi yi kavram olduklarnn kant nerededir? Soru
ulus iin neyin iyi olduu zerine yazgsal nemdeki kararlarn
seilmi temsilciler tarafndan verildii (ya da daha dorusu
32Rousseau, Toplumsal Szleme, Kitap I, Blm V II; Kitap II, Blm VI.
Bkz. s. 6.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

37

seilmi temsilciler tarafndan onayland) belli demokratik

hkmet biimlerine de eit lde uygulanabilir olduu ileri
srlerek geersiz klnm olmamaktadr seilme etkili ve
zgrce benimsenen propaganda koullar altnda olmak zere.
Gene de, eitsel diktatrlk iin biricik olanakl gereke (ki
yeterince zayftr!) kapsad korkun riskin imdi yetkeci top
lumlar gibi zgrlk toplumlarn da stlenmekte olduklar
riskten daha korkun, ve bedelinin daha yksek olmayabilece
idir.
Bununla birlikte, kaba olgularn ve ideolojinin diline kar
eytiimsel mantk diretmektedir ki, kleler zgr olmadan
nce kurtulular iin zgr olmaldrlar, ve erek ona erimenin
aralarnda ilemsel olmaldr. Marxin emeki snfn kurtuluu
emeki snfn kendisinin eylemi olmaldr nermesi bunu
a priori belirtmektedir. Toplumculuk devrimin ilk edimi ile ol
gusallk olmal, nk devrimi yerine getirmi olanlarn bilin
cinde ve eyleminde nceden bulunuyor olmaldr.
Gerekten, toplumcu kuruluun bir ilk evresi vardr ki
burada yeni toplum henz rahminden domakta olduu eski
toplumun doum izleriyle damgaldr, 33 ama eski toplumdan
yeni topluma nitel deiim bu evre balad zaman olmutur.
Marxa gre, ikinci evre szck anlamyla ilk evrede olu
maktadr. Yeni retim kipi tarafndan yaratlan nitel olarak
yeni yaam kipi toplumcu devrim srasnda ortaya kar, ve bu
devrim anamalc dizgenin sonudur ve sonundadr. Toplumcu
kurulu devrimin ilk evresiyle balamaktadr.
Ayn nedenle, herkese almasna greden herkese
gereksinimine gre ye gei ilk evre tarafndan belirlenmekte
dir yalnzca uygulaymbilimsel ve zdeksel temelin yaratlmas
tarafndan deil, ama ayrca (ve bu belirleyicidir!) bunun yara
tl kipi tarafndan. retim srecinindorudan reticiler
tarafndan denetlenmesinin zgr insanlarn tarihini insann
tarih-ncesinden ayrdeden geliimi balatmas gerekmektedir.
Bu yle bir toplumdur ki onda retkenliin nceki nesneleri
ilk kez insan bireyler olarak kendi z insan gereksinimlerinin
33Marx, Critique o f the Gotha Programme, Marx ve Engels, Selected
Worksde (Moskova: Foreign Language Publ. House, 198), cilt II, s. 23.

TEK-BOYUTLU N SAN

38

ve yetilerinin olgusallamas iin emeklerinin aralarn tasarla

makta ve kullanmaktadrlar. Tarihte ilk kez, insanlar zgrlk
lerini ve insanlklarn snrlayan zorunluk altnda ve ona kar
zgrce ve ortaklaa davranmaktadrlar. yleyse zorunluk tara
fndan dayatlan tm bask gerekten z-dayatml bask ola
caktr. Bu dnceye kart olarak, gnmz ortaklaac toplumundaki geliim ikinci evreye nitel deiimi geciktirmekte (ya
da uluslararas durum tarafndan geciktirmeye zorlanmakta),
ve anamalclktan toplumculua gei, devrime karn, henz
nicel bir deiim olarak grnmektedir. nsann kendi emei
nin aralar tarafndan kleletirilmesi yksek bir dzeyde
ussallam ve geni lde etkili ve umut verici bir biimde
srmektedir.
Dmanlk iinde birarada-varolu durumu Stalinci ileyimsellemenin terristik zelliklerini aklayabilir, ama ayrca uygulaymsal ilerlemeyi denetim arac olarak srdrme eiliminde
olan gleri de devime geirmitir; aralar eree zarar vermek
tedirler. Gene hibir nkleer savan ya da baka bir ykmn
geliimini kesintiye uratmayacan varsayarsak, uygulaymsal
ilerleme yaam lnnde srekli art iin ve denetimlerin s
rekli erkinletirilmeleri iin katkda bulunacaktr. Ulusallam
ekonomi yapsal diren olmakszn34 ve ayn zamanda alma
saatlerini azaltp yaam konforlarn arttrarak emek ve anama
ln retkenliinden en iyi yararlanm salayabilir. Ve tm bun
lar btnsel ynetimin halk zerindeki gcn terk etmeksizin
baarabilir. Uygulaymsal ilerleme ve bir de ulusallatrmann
olumsuzlayc glerin zedimli zgrlemelerini ortaya
karacan ve olumsuzlayc gleri salacan varsaymak iin
hibir neden yoktur. Tersine, byyen retici gler ve kleletirici rgtlenmeleri arasndaki eliki ki Stalin tarafndan
bile aka Sovyet Sosyalist geliiminin bir zellii olarak ka
bul edilmektedir35 keskinletirilmekten ok kreltilecek gibi
grnmektedir. Egemenlerin tketim konusunda beklenenleri
34znl ve denetlenebilir direnler arasndaki ayrm iin, bkz. Soviet
Marxism balkl almam, s. 109 vs.
35 Economic Problems o f Socialism in the U.S.S.R. (1952), Current Soviet
Policiesde, (New York: F. A. Proger, 1953), s. 5, 11, 14.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

39

yerine getirme yetenekleri arttka, altta yatan nfus da eitli

egemen brokrasilere o denli sk skya balanm olacaktr.
Ama, Sovyet dizgesinde nitel deiimin durdurulmas iin
bu olaslklar ileri anamalc toplumdakilere kout olarak grn
mekteyken, retimin toplumcu temeli belirleyici bir ayrm
getirmektedir. Sovyet dizgesinde, retici srecin rgtlenii hi
kukusuz dorudan reticileri (emekiler) retim aralar
zerindeki denetimden ayrmakta ve bylece dizgenin asl
temelinde snf ayrmlarna zemin hazrlamaktadr. Bu ayrlma
Bolevik Devriminin ksa kahramanlk dnemi nden sonra
politik karar ve erk tarafndan yaratlmt, ve o gnden bu
yana srdrlmtr. Ve gene de retici srecin kendisinin
motoru deildir; srece anamal ve emek arasnda retim ara
larnn zel mlkiyetinden treyen blnme denli btnlemi
deildir. Buna gre, egemen tabakalarn kendileri retken
sreten ayrlabilirdirler e deyile, toplumun temel kurumlarn patlatmakszn deitirilebilirdirler.
Geri retim ilikileri ve retici glerin ras arasnda
ilemekte olan elikilerin patlama olmakszn zlebilecei,
ve iki etmen arasndaki uyuum un aamal deiim yoluyla
olabilecei biimindeki Sovyet-Marxist savndaki yar-gerek
budur.36 Gerein teki yars nicel deiimin henz nitel de
iime dnmesi gerektii, bireyler zerine yukardan oturan
bamsz gler olarak Devletin, Partinin, Plann vb. yitiine
dnmesi gerektiidir. Bu deiim toplumun zdeksel temelini
(ulusallam retim sreci) dokunulmam olarak brakmas
lsnde politik bir devrime snrl olacaktr. Eer insan varo
luunun temelinin kendisinde, e deyile zorunlu emek boyu
tunda z-belirlenime gtrebiliyorsa, tarihteki en kktenci ve
en tam devrim olacaktr. alma verimine baklmakszn ya
am zorunluklarnn datm, alma zamannn bir enaza
indirgenmesi, ilevlerin karlkl deitirilebilirliine doru
evrensel tm-yanl eitim bunlar z-belirlenimin ierii deil
ama nkoullardrlar. Bu n-koullarn yaratlmas henz yu
kardan dayatlan ynetimin sonucu olabiliyor olsa da, yerle
meleri bu ynetimin sonu demek olacaktr. Hi kukusuz olgun
}6A.g.y. s. 14. vs.

TEK-BOYUTLU N SA N

40

ve zgr bir ileyim toplumu ilevlerin eitsizliini getiren bir

iblm zerine baml olmay srdrecektir. Byle bir eit
sizlik gerek toplumsal gereksinimler, uygulaymsal gerekler, ve
bireyler arasndaki bedensel ve ansal ayrmlar tarafndan zo
runlu klnmaktadr. Bununla birlikte, yrtme ve gzetme
ilevleri bundan byle kimi tikel karlar iin bakalarnn yaa
mn ynetme ayrcaln tamayacaklardr. Byle bir duruma
gei, giderek btnyle ulusallam ve planlanm ekonomi
temelinde bile, evrimci olmaktan ok devrimci bir sretir.
Varsaylabilir mi ki ortaklaac dizge, yerleik biimleri iin
de, byle bir geii olanakl klacak koullar gelitirecektir (ya
da daha dorusu uluslararas yarma nedeniyle gelitirmeye
zorlanacaktr)? Bu varsayma kar gl uslamlamalar vardr.
Kklemi brokrasinin sunaca gl diren vurgulanmakta
dr bir diren ki raison detren bulduu yer szcn tam
anlamyla kurtuluun n koullar iin drty kkrtan ayn
zemindir, e deyile anamalc dnya ile lm-kalm yarmas.
nsan doasndaki doutan bir g drts kavram bir
yana atlabilir. Bu olduka kukulu bir ruhbilimsel kavramdr
ve toplumsal gelimelerin zmlemesi iin byk lde
yetersizdir. Soru ortaklaac brokrasilerin bir kez olanakl bir
nitel deiim dzeyine ulalr ulalmaz ayrcalkl konumlarn
terk edip etmeyecekleri deil, ama bu dzeye erimeyi nleyip
nleyemeyebilecekleri sorusudur. Bunu yapabilmek iin, zdeksel ve anlksal bymeyi baskc denetimin henz ussal ve
kazanl olduu, altta yatan nfusun henz almaya ve devle
tin ya da teki yerleik kuramlarn karlarna balanabiliyor
olduu bir noktada durdurmalar gerekecektir. Yine, belirleyici
etmen burada kresel birarada-varolu durumu olarak grn
mektedir ki, oktandr iki kart toplumun isel durumlarnda
ki bir etmen olmutur. Uygulaymsal ilerlemenin sonuna dek
kullanm iin, ve daha yksek bir yaam ln zemininde
sakalma iin gereksinim brokrasi evrelerinin direniinden
daha gl kabilir.
Geri lkelerin yeni geliimlerinin yalnzca ileri ileyim lke
lerinin gelecekteki durumlarn deitirmekle kalmayaca, ama
ayrca greli olarak bamszln arttrabilecek bir nc

TEK-BOYUTLU TOPLUM

41

gcn oluumuna da gtrebilecei biimindeki sk sk duyu

lan gr zerine birka noktaya deinmek istiyorum. nceki
tartmann terimlerinde: eski smrge ya da yeni-smrge
alanlarn anamalclktan ve gnmz ortaklaaclndan zsel
olarak ayr bir ileyimselleme yolunu kabul edebilecekleri
dorultusunda herhangi bir kant var mdr? Bu alanlarn yerel
ekin ve geleneklerinde byle bir alma belirtebilecek her
hangi birey var mdr? Szlerimi daha imdiden ileyimselle
me srecinde olan gerilik modellerine, e deyile ileyimsellemenin bozulmam bir n- ve kar-ileyimsel ekin ile birarada
varolduu lkelere (Hindistan, Msr) snrlayacam.
Bu lkeler ileyimselleme srecine z-gdml retkenlik,
etkililik, ve uygulaymbilimsel ussallk deerlerinde eitilmemi
bir nfusla girmektedirler. Baka bir deyile, nfusun henz
retim aralarndan ayrlm bir emek gcne dntrlm
olmayan geni bir ounluu ile. Bu koullar ileyimsellemenin ve zgrlemenin yeni bir birlemesinden yana mdrlar
zsel olarak ayr bir ileyimselleme kipi ki, retici aygt yal
nzca altta yatan nfusun dirimsel gereksinimleri ile deil, ama
ayrca varolu iin savam barllatrma amac ile de uyum
iinde kuracaktr?
Bu geri alanlardaki ileyimselleme bir vakum iersinde yer
almamaktadr. Tarihsel bir durum iersinde olmaktadr ki
burada birincil birikim iin gereken toplumsal anamal byk
lde dardan, anamalc ya da ortaklaac bloktan ya da her
ikisinden elde edilmelidir. Dahas, bamsz kalmann hzl
ileyimsellemeyi ve iki dev ile yarmada en azndan greli bir
zerklii salama balayacak bir retkenlik dzeyine erimeyi
gerektirecei konusunda yaygn bir saylt vardr.
Bu koullar altnda, az gelimi toplumlarn ileyim toplumlarna dnm ileyimbilim-ncesi biimleri olabildiince
hzl bir yolda bir yana atmaldr. Bu zellikle nfusun en
dirimsel gereksinimlerinin bile doyurulmaktan ok uzak olduu,
korkun yaam lnnn her eyden nce ktlesel nicelikleri,
makineletirilmi ve lnletirilmi kitlesel retim ve datm
gerektirdii lkelerde byledir. Ve bu ayn lkelerde, n-uygulaymbilimsel ve giderek n- kentsoylu tre ve koullarn l

TEK-BOYUTLU N SA N

42

arlklar byle yukardan getirilen bir gelimeye kar gl

bir diren yaratmaktadr. Makine sreci (toplumsal sre ola
rak) bir anonim gler dizgesine boyun emeyi gerektirmek
tedir btnsel layiklemeyi, ve kutsallklarnn yitii henz
pek balamam olan deer ve kurumlarn yok edilmesini. Usauygun bir yolda dnlebilir mi ki, iki byk btnsel uygulaymbilimsel ynetim dizgesinin etkisi altnda, bu direncin
zlmesi zgrlk ve demokratik biimlerde yryecektir?
Dnlebilir mi ki az gelimi lkeler uygulaymbilim-ncesi
toplumdan uygulaymbilim-sora topluma tarihsel sray ya
pabilirler ve sonra denetim altndaki uygulaymbilimsel aygt
gerek bir demokrasi iin temeli salayabilir? Tersine, yle
grnmektedir ki bu lkelerin tepeden inme gelimeleri, z
grlk an baarmlar zerine dayanabilen ileri toplumlar
tarafndan geilenden daha zorba ve daha kat bir btnsel
ynetim dnemini ortaya karacaktr. zetlersek: geri alanlar
byk bir olaslkla ya yeni-smrgeciliin deiik biimlerin
den birine, ya da az ok terristik bir birincil birikim dizge
sine yenik deceklerdir.
Bununla birlikte, baka bir almak olanakl grnmekte
dir.37 Eer ileyimselleme ve uygulaymbilimin getirilii geri
lkelerde yerel ve geleneksel yaam ve emek kiplerinden gl
bir direnle karlayorsa bir diren ki daha iyi ve daha ko
lay bir yaamn en ele gelir grn karsnda bile terkedilmemektedir bu uygulaymbilim ncesi gelenein kendisi iler
lemenin ve ileyimsellemenin kayna olamaz m?
Byle yerel bir ilerleme yle bir planl politika gerektirecek
tir ki, uygulaymbilimi geleneksel yaam ve emek kipleri zeri
ne yukardan dayatmak yerine, bunlar kendi z zeminlerinde
geniletecek ve gelitirecek, onlar insanca bir varoluun gelii
mini salama balama yeteneinden yoksun brakm ezici ve
smrc gleri (zdeksel ve dinsel) ortadan kaldracaktr.
Toplumsal devrim, tarm reformu, ve ar-nfusun drlmesi
ngerekler olacaklardr, ileri toplum modellerini izleyen ile
yimselleme deil. Yerel ilerleme doal kaynaklarn, eer onlar
37Aadakiler iin bkz.

Rene Dum ontun ok deerli kitaplar, zellikle

Terres vivantes (Paris: Plon, 1961.)

TEK-BOYUTLU TOPLUM

43

kkten kurutan bir talandan kurtarlmlarsa, henz yalnzca

sa kalabilmek iin deil ama bir insan yaam iin de yeterli
olduklar alanlarda gerekten olanakl grnmektedir. Ve olma
dklar yerlerde, geleneksel biimlerin erevesi iersinde kal
narak, aamal ve paral uygulaymbilim yardmyla yeterli bir
dzeye getirilemezler mi?
Eer durum buysa, o zaman eski ve ileri ileyim toplumlarnda varolmayan (ve orada hibir zaman varolmam olan) ko
ullar egemen olacaklardr e deyile, dorudan reticilerin
kendileri kendi z ilerlemelerini kendi z emekleri ve bo
zamanlar ile yaratma ve hz ve ynn belirleme ansn kaza
nacaklardr. Oz-belirlenim temelden ilerleyecek, ve zorunluklar
iin alma kendini doyum iin almaya doru aacaktr.
Ama bu soyut varsaymlar altnda bile, z-belirlenimin kaba
snrlar tannmaldr. Ansal ve zdeksel smry ortadan kal
drarak yeni geliim iin ngerekleri yerletirecek olan ilk dev
rimi kendiliinden eylem olarak dnmek olduka gtr.
Dahas, yerel ilerleme bugn dnyay ekillendirmekte olan iki
byk ileyimsel g blounun politikasnda bir deiimi ngerektirecektir tm biimlerinde yeni-smrgeciliin terkedilmesini. imdilik, byle bir deiim iin hibir belirti yoktur.

Gnen Devleti ve Sava Devleti

zetlersek: uygulaymbilimsel ussalln politikas tarafn

dan teklif edildii biimiyle deiimin durdurulmasnn yarata
ca tablo Gnen Devletinin yarataca tabloya bamldr.
Byle bir devlet ynetilen yaamn lnn ykseltme yetene
inde grnmektedir ve bu yetenek tm ileri ileyim toplumlarna znldr, nk oralarda bir enaz dirence ayarlanm uygulaymsal aygt ki bireylerin zerlerinde ve stlerindeki ayr
bir g olarak kurulmutur ilev grmesi iin retkenliin
yeinlemi geliim ve genlemesi zerine bamldr. Bu ko
ullar altnda, zgrln ve kartln d bir ahlaksal
ya da anlksal bozulma ya da yozlama sorunu deildir. Tersi
ne, artmakta olan bir mallar ve hizmetler niceliinin retim ve

TEK-BOYUTLU N SAN

44

datmnn uyuum tutumunu ussal uygulaymbilimsel bir tu

tum yapt oranda, nesnel bir toplumsal sretir.
Bununla birlikte, tm ussall ile, Gnen Devleti bir zgrszlk devletidir, nk btnsel ynetimi (a) uygulaymsal olarak yararlanlabilir zgr zamann,38 (b) dirimsel birey
sel gereksinimler iin uygulaymsal olarak yararlanlabilir
mal ve hizmetlerin nicelik ve niteliinin, (c) z-belirlenim ola
naklarn kavramaya ve olgusallatrmaya yetenekli anln (bi
linli ve bilinsiz) yntemli bir kstlandr.
Ge ileyimsel toplum asalak ve yabanclam ilevler iin
gereksinimi azaltmaktan ok arttrmtr (eer birey iin deil
se de, bir btn olarak toplum iin). Tantma, kamu ilikileri,
reti alama, planl eskime bundan byle retken olmayan
ek masraflar olarak deil, ama tersine temel retim masraflar
nn eleri olarak geerlidirler. Etkili olabilmek iin, toplum
sal olarak zorunlu savurganln bu retiminin srekli olarak
ussallatrlmas gerekmektedir ileri uygulaymlarn ve bili
min aralksz kullanm. Buna gre, ykselen bir yaam ln,
bir kez belli bir gerilik dzeyinin stesinden gelindikten son
ra, politik olarak denetlenen ileyim toplumunun neredeyse
kanlmaz yan-rndr. Emein artan retkenlii artan bir
art-rn yaratr ki, ister zel isterse zeksel iyelik ve datm
altnda bulunsun, artan bir tketime izin vermektedir
retkenliin artan trll bir yana. Olgularn bu beklemesi yrrlkte olduu srece, zgrln kullanm-deeri d
mektedir; eer ynetilen yaam rahat ve stelik iyi yaam
ise, z-belirlenim zerinde diretmek iin hibir neden yoktur.
Bu kartlarn birlemesi iin, tek-boyutlu politik davran iin
ussal ve zdeksel zemindir. Bu zeminde, toplumun iersindeki
akn politik gler durdurulmakta, ve nitel deiim ancak
dardan bir deiim olarak olanakl grnmektedir.
Soyut zgrlk dnceleri uruna Gnen Devletinin yad
snmas pek inandrc gelmemektedir. Onceleyen iki yzyln
gerek baarlar olan ekonomik ve politik zgrlklerin yiti38 zgr zaman, bo zaman deil. kincisi ileri ileyim toplumunda hzla
artmaktadr, ama i dnyas ve politika tarafndan ynetildii dzeye dek zgr
deildir.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

45

rilmesi ynetilen yaam gvenilir ve rahat klmaya yetenekli

bir durumda nemsiz bir zarar olarak grnebilir.39 Eer
bireyler onlara ynetim tarafndan teslim edilen mal ve hiz
metlerle mutluluk noktasna dek doyum buluyorlarsa, niin
degk mal ve hizmetlerin deiik bir retimi iin deiik ku
rumlar zerinde diretmeleri gereksin? Ve eer bireyler doyum
verici eyler dnceleri, duygular, zlemleri de kapsayacaklar
bir yolda nceden koullandrlm iseler, niin kendileri iin
dnmeyi, duyumsamay ve imgelemeyi dilemeleri gereksin?
Gerekten, sunulan zdeksel ve ansal metalar kt, savurgan
lk yaratc, ie yaramaz eyler olabilirler ama Geist ve bilgi
gereksinimlerin doyumuna kar etkili kantlar deildirler.
Gnen Devletinin erkinlikilik ve tutuculuk ( yeni- neki
olsun ya da olmasn) terimlerinde eletirisi, geerli olabilmesi
iin, Gnen Devleti tarafndan alm olan koullarn kendi
lerinin varoluu zerine dayanmaktadr e deyile, dk bir
toplumsal varsllk ve uygulaymbilim dzeyi zerine. Bu ele
tirinin uursuz yanlar askeri savunma hizmetlerinden baka
hizmetler iin kapsaml toplumsal yasamaya ve yeterli hk
met harcamalarna kar kavgada kendini gstermektedir.
Gnen Devletinin ezici yeteneklerinin knanmas bylece
toplumun Gnen Devletinden nceki ezici yeteneklerini koru
maya hizmet etmektedir. Anamalcln en ileri evresinde, bu
toplum boyun edirilmi bir oulculuk dizgesidir ki, yar
mac kuramlarn btnn birey zerindeki gcn salamla
trmada birbirleriyle anlamalarna olanak vermektedir. Gene
de, ynetilen birey iin, oulcu ynetim btnsel ynetimden
ok daha iyidir. Bir kurum onu bakasna kar koruyabilmek
tedir; bir rgt bir bakasnn etkisini hafifletebilmektedir;
kanma ve dzeltme olanaklar hesaplanabilmektedir. Yasann
ynetimi, ne denli kstlanm olursa olsun, henz yasa zerin
deki ya da yasasz ynetimden snrsz lde daha gvenlik
lidir.
Bununla birlikte, yrrlkte olan eilimler karsnda, acaba
bu oulculuk biimi oulculuun yokediliini ivmelendirmiyor mu sorusu ykseltilmelidir. leri ileyim toplumu gerekten
39Bkz. s. 2.

TEK-BOYUTLU N SAN

46

de bir karlkl dengeleyici gler dizgesidir. Ama bu gler

birbirlerini daha yksek bir birlemede ortadan kaldrmakta
drlar yerleik konumu savunma ve geniletme, tarihsel alma
klara kar savama, nitel deiimi durdurma gibi ortaTkarlarda. Birbirlerini karlkl dengeleyen gler btne kar
duranlar kapsamazlar.40 Btn dardan olduu gibi ierden
de olumsuzlamaya kar bak klma eilimindedirler; d po
litikada snrlama i politikada snrlamann bir genlemesi
olarak grnmektedir.
oulculuun olgusall ideolojik, aldatc olmaktadr. D e
netlemeyi ve egdm indirgemekten ok geniletiyor, yazgsal
nemdeki btnlemeyi nlemekten ok gelitiriyor grn
mektedir. zgr kurumlar Dman dizgenin iersindeki ld
rc bir g yapmada yetkeci kurumlarla yarmaktadrlar. Ve
bu ldrc g savunma kesimi nin byklk ve ekonomik
etkisi nedeniyle deil, ama bir btn olarak toplumun bir
savunma toplumu olmas olgusu nedeniyle bymeyi ve giri
imcilii uyarmaktadr. nk Dman sreklidir. Olaanst
durum iersinde deil ama ilerin olaan durumu iersindedir.
Savata olduu denli barta da gzda vermektedir (ve belki
de savata olduundan daha ok); bylece ballatrc bir g
olarak dizgenin iersine eklemlenmektedir.
Ne bymekte olan retkenlik ne de yksek yaam ln
dardan gelen gzdana baldrlar; oysa toplumsal deiimin
durdurulmas ve kleliin srdrlmesi iin kullanmlar bal
dr. Dman tm yapmann ve ykmann ortak paydasdr. Ve
Dman edimsel ortaklaaclk ya da edimsel anamalclk ile
zde deildir iki durumda da, gerek kurtulu hayaletidir.
Bir kez daha: btnn delilii tikel delilikleri balamakta
ve insanla kar sular ussal bir giriime evirmektedir, in
sanlar, kamusal ve zel yetkeler tarafndan uygun bir biimde
uyarlarak, kendilerini btnsel bir seferberlik yaam iin ha
zrladklar zaman, yanlzca varolan Dman nedeniyle deil,
40Galbriathn ideolojik kavramnn eletirel ve gereki bir deerlendirmesi
iin bkz. Earl Latham, The Body Politic o f the Corporation, E.S. Masonun
The Corporation in Modern Society sinde (Cambridge: Harvard University
Press, 1959), s. 223, 235-6.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

47

ama ayrca ileyim ve elence alanlarndaki yatrm ve i bulma

olanaklar nedeniyle de anlayl olmaktadrlar. En delice he
saplamalar bile ussaldr: be milyon insann yokedilmesi on
milyonun, yirmi milyonun yokedilmesine yelenebilirdir vb.
Savunmasn bu tr hesaplamalarla aklayan bir uygarln
kendi z sonunu bildirmekte olduunu ileri srmek bounadr.
Bu koullar altnda, varolan zgrlkler ve ka yollar bile
rgtl btnde kendi yerlerini bulmaktadrlar. Dzene sokul
mu bu pazar evresinde, yarmaclk mallarn daha byk ve
daha hzl dn ve eskimeleri iin yar hafifletmekte mi
yoksa yeinletirmekte midir? Politik partiler barllama
iin mi yoksa daha gl ve daha pahal bir silahlanma ileyimi iin mi yarmaktadrlar? Gnencin retimi henz yerine
getirilmemi dirimsel gereksinimlerin doyumunu hzlandr
makta m yoksa geciktirmekte midir? Eer ilk almaklar do
ruysa, ada oulculuk biimi nitel deiimin durdurulmas
iin gizilgc arttracak, ve bylece z-belirlenim ykmn
getirmekten ok engelleyecektir. Demokrasi en etkili baskc
denetim dizgesi olarak ortaya kacaktr.
nceki paragraflarda tasla verilen Gnen Devleti imgesi
rgtl anamalclk ve toplumculuk, klelik ve zgrlk, btnclclk ve mutluluk arasnda yatan tarihsel bir tuhafln
imgesidir. Olana yrrlkteki uygulaymsal ilerleme eilimleri
tarafndan yeterince belirtilmekte, ve patlayc gler tarafn
dan yeterince tehdit edilmektedir. En gls, hi kukusuz,
btnsel nkleer sava iin hazrln bu savan olgusallama
sna dnebilmesi tehlikesidir: caydrc o denli de caydrc
iin gereksinimi ortadan kaldrma abalarn caydrmaya hizmet
etmektedir. Btnclclk ve mutluluun, denetleme ve de
mokrasinin, zerksizlik ve zerkliin ho birlemelerini nle
yebilecek baka etmenler i bandadrlar ksaca, rgtl ve
kendiliinden davran, nkoullu ve zgr dnce, amaca
uygunluk ve kan arasndaki nceden-saptanm uyumun yaa
tlmasn.
En yksek dzeyde rgtl anamalclk bile krn zel iyelii
ve dalm iin toplumsal gereksinimi ekonominin dzenleyi
cisi olarak srdrmektedir. Baka bir deyile, genel karn

TEK-BOYUTLU N SAN

48

olgusallamasn tikel kme karlarnn olgusallamasna ba

lamay srdrmektedir. Byle yapmakla, varolu iin savam
barllatrmann byyen olana ve bu savam yeinletir
me iin gereksinim arasndaki, ilerici bir nitelik tayan eme
in kaldrlmas olgusu ve kr kayna olarak emei koruma
iin gereksinim arasndaki atma ile yz yze kalmay sr
drmektedir. atma toplumsal piramidin insan temelini olu
turanlarn dlananlar ve yoksullar, isizler ve isiz kalabile
cek olanlar, ezilen renkli rklar, hapishanelerde ve ansal salk
kurumlarnda bulunanlar insanlk d varolularn srdr
mektedir.
ada ortaklaac toplumlarda, dardaki dman, gerilik,
ve terrist kalt anamalcln baaranlarn yakalama ve gem e nin baskc zelliklerini srdrmektedirler. Aracn amaca
nsellii bylelikle arlatrlmakta bir nsellik ki ancak barllatrmaya ulalabilirse krlabilecektir ve anamalclk
ve ortaklaaclk, kresel bir lekte ve kresel kurumlar yo
luyla, askeri g olmakszn yarmay srdrmektedirler. Bu
barllatrma gerek bir dnya ekonomisinin douu anlam
na gelecektir ulus devletinin, ulusal karn, ulusal ileyim ve
tecim etkinliinin, uluslararas balaklar ile birlikte sona
ermeleri. Ve bu szcn tam anlamyla imdiki dnyann
kendisine kar devime geirildii olanaktr:
Lignorance et linconscience sont telles que les nationalismes deme
urent florissants. Ni larmement ni lindustrie du X X e sicle nepermettent aux patries d assurer leur scurit et leur vie sinon en en
sembles organiss de poids mondial, dans lordre militaire et
conomique. Mais lOuest non plus qu lEst, les croyances collec
tives nassimilent les changements rels. Les Grands forment leurs
empires, ou en rparent les architectures sans accepter les change
ments de rgime conomique et politique qui donneraient efficacit
et sens lune et lautre coalitions.

ve:
Dupes de la nation et dupes de la classe, les masses souffrantes sont
partout engages dans les durets de conflits o leurs seuls ennemis
sont des matres qui emploient sciemment les mystifications de lin
dustrie et du pouvoir.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

49

La collusion de lindustrie moderne et du pouvoir territorialis est

un vice dont la ralit est plus profonde que les institutions et les
structures capitalistes et communistes et quaucune dialectique n
cessaire ne doit ncessairement extirper.41

ada dnyadaki salt iki egemen toplumsal dizgenin

yazgsal nemdeki karlkl bamll ilerleme ve politika
arasndaki, insan ve efendileri arasndaki atmann btnsel
olduu olgusunu anlatmaktadr. Anamalclk ortaklaacln
meydan okumasyla karlat zaman, onda kendi z yetenek
lerinin gcn grmektedir: gelimeyi engelleyen kr dkn
lne ve zel karlara boyun edirildikten sonra, tm retici
glerin gz alc gelimeleri. Ortaklaaclk anamalcln
meydan okumasyla karlat zaman, o da kendi z yetenek
leri ile kar karya gelmektedir: hayranlk verici rahatlklar,
zgrlkler, ve yaam yknn hafifletilmesi. ki dizge de bu
yetenekleri tannmann tesinde arptmlardr, ve her iki du
rumda da neden son zmlemede ayndr baskc denetim
iin temeli zecek bir yaam biimine kar savam.
41Bilgisizlik ve bilinsizlik ylesine byktr ki ulusalclk gelimeyi srdr
mektedir. Ne yirminci yzyl silahlar ne de ileyimleri anavatanlara gvenlik
lerini ve varolularm askeri ve ekonomik sorunlarda dnya apnda bir lekte
arlk tayan rgtlerin aracl olmakszn salama balama iznini vermemek
tedir. Ama Batda olduu gibi Douda da, ortaklaa inanlar kendilerini somut
deiimlere uyarlamyorlar. Byk gler ekonomik ve politik rejimde koalisyon
lardan birine ya da bir bakasna etkililik ve anlam verecek deiimleri kabul
etmeksizin imparatorluklarn ekillendirmekte ya da bunlarn mimarilerini onar
maktadrlar.
(ve:)
Ulus tarafndan aldatlarak ve snf tarafndan aldatlarak, ezilen kitleler heryerde atmann aclarn yayorlar, yle ki burada biricik dmanlan bile bile ile
yim ve erkin gizemselletirici yanlarn kullanan efendilerdirler.
ada ileyim ve toprak erkinin arpmalar anamalc ve ortaklaac kurumlar dan ve yaplardan daha derin bir biimde gerek olan ve hibir zorunlu eytiimin
zorunlu olarak ortadan kaldrmad bir kusurdur. Franois Perroux, a.g.y., cilt.
III, s. 631-632; 633.

3: Mutsuz Bilincin Yenilmesi:

Yceltmenin Baskc zl

leri ileyim toplumunun politik btnlemesini, byyen

uygulaymbilimsel retkenlik ve insan ve doa zerinde artan
denetim tarafndan olanakl klnan bu baarm tarttktan
sonra, imdi ekin alannda buna karlk den bir btnle
meye dneceiz. Bu blmde, yazn alannn belli anahtar kav
ramlar ve imgeleri ve bunlarn yazglar, uygulaymbilimsel
ussalln ilerlemesinin yksek ek indeki kartlk ve akn
eleri nasl eritmekte olduunu rnekleyeceklerdir. Bunlar
gerekte ada toplumun ileri alanlarnda yrrlkte olan
yceltme-zl srecine yenik dmektedirler.
Bu toplumun baardklar ve baaramadklar onun yksek
ekinini geersiz klmaktadr. zerk kiiliin, insancln, trajik
ve romantik sevginin kutlan gelimenin geri bir evresinin
lks olarak grnmektedir. imdi olmakta olan sev vksek
ekinin kitle ekinine bozulmas deil ama bu ekinin olgusallk
tarafndan rtlmesidir. Olgusallk kendi ekininin tesine
gemektedir. nsan bugn ekinsel kahramanlardan ve yar-tanrlardan daha ounu yapabilmektedir; zlemez pekok sorunu
zmtr. Ama ayrca yksek ekinin yceltmelerinde saklan
m olan umudu inemi ve gerei yoketmitir. Hi kukusuz,
yksek ekin her zaman toplumsal olgusallk ile eliki iindey
di, ve yalnzca ayrcalkl bir aznlk onun kutsamalarndan
yararlanm ve lklerini temsil etmiti. Toplumun iki zt alan
her zaman birarada varolmulardr; yksek ekin her zaman
uyumlu olmu, ve bu arada olgusallk onun lkleri ve onun
gereklii tarafndan seyrek olarak rahatsz edilmitir.
Bugnn yeni zellii ekin ve toplumsal olgusallk arasndaki
ztln yksek ekindeki kartlk, yabanc ve akn elerin
silinmesi yoluyla dzletirilmesidir eler ki, onlar yoluyla
yksek ekin bir baka olgusallk boyutu oluturuyordu. kiboyutlu ekinin bu eritilmesi ekinsel deerler in yadsnmas vereddedilmesi yoluyla deil, ama toptan yerleik dzen iersine
50

TEK-BOYUTLU TOPLUM

51

aktarlmalar yoluyla, ok geni bir lekte yeniden-retilmeleri ve sergilenmeleri yoluyla yer almaktadr.
Gerekte, toplumsal i-ban aralar olarak hizmet etmekte
dirler. zgr bir yazn ve sanatn bykl, insanclk lk
leri, bireyin znt ve sevinleri, kiiliin kendini tantlamas
Dou ve Bat arasndaki yarmac savamda nemli noktalar
olmaktadrlar. Ortaklaacln yrrlkteki biimlerine kar
ar bir dille konumakta, ve gndelik olarak dzenlenip satl
maktadrlar. Onlar satan toplumla elimeleri olgusu dikkate
alnmamaktadr. Nasl insanlar reklamlarn ya da politik plat
formlarn zorunlu olarak doru ya da hakl olmalar gerekme
diini biliyor ya da duyumsuyorlar ve gene de bunlar dinliyor
ve okuyor ve giderek kendilerini onlar tarafndan gdlmeye
brakyorlarsa, yine yle geleneksel deerleri de kabul etmekte
ve ansal donatmlar arasna katmaktadrlar. Eer kitle iletiim
aralar uyum iinde, ve ou kez gze arpmayan bir biimde,
sanat, politikay, dini ve felsefeyi reklamlarla kartryorlarsa,
sonu bu ekin alanlarnn ortak paydalarna indirgenileri
olmaktadr meta biimine. Ruhun mzii ayrca satcnn da
mziidir. Gereklik deeri deil, deiim deeri geerli olmak
tadr. Statkonun ussall bu kincisi zerinde zeklenmekte,
ve tm yabanc ussallk buna boyun emektedir.
zgrlk ve baar zerine byk szler ekranlarda ve rad
yolarda ve krslerde kampanya yapmakta olan nderler ve
politikaclar tarafndan kullanldklar zaman anlamsz seslere
dnmektedirler, ki anlamlarn ancak propaganda, i, skdzen
ve dinlenme balamnda kazanmaktadrlar. dealin olgusal ile
bu benzemesi idealin bastrlmlk dzeyine tanklk etmek
tedir. Ruhun ya da tinin ya da i insann yceltilmi alanndan
aaya indirilmi, ve ilemsel terimlere ve sorunlara evrilmi
tir. Kitle ekininin ilerici eleri buradadrlar. Sapma ileri ileyim
toplumunun ideallerin bir zdeksellemesi olana karsnda
kald olgusunu belirtmektedir. Bu toplumun baarabilecekle
ri giderek artan bir biimde iersinde insan koulunun temsil
edildii, idealletirildii ve suland yceltilmi alan indirge
mektedirler. Yksek ekin zdeksel ekinin paras olmakta ve
bu dnmde gerekliini byk lde yitirmektedir.

TEK-BOYUTLU N SA N

52

Batnn yksek ekini ki ahlaksal, estetik ve anlksal deer

lerini ileyimci toplum henz tanmaktadr zamansal bir an
lamda olduu gibi ilevsel bir anlamda da n-uygulaymbilimsel
bir ekin olmutu. Geerlii bundan byle olmayan ve yeniden
ele geirilemeyecek bir dnyann yaanmasndan tretiliyordu
bir dnya ki, szcn tam anlamyla uygulaymbilimsel top
lum tarafndan geersiz klnmtr. Dahas, Batnn yksek
ekini olduka yksek bir dzeyde feodal bir ekin olarak kal
yordu, stelik burjuva dnem ona en kalc formlasyonlarndan kimilerini vermi olduu zaman bile. Yalnzca ayrcalkl
aznlklara snrlanm olmas nedeniyle deil, yalnzca znl
romantik esi (ki imdi tartlacaktr) nedeniyle deil, ama
o denli de gerek almalarnn btn bir anamal ve ileyim
alanndan, ve bunun hesaplanabilir ve kazanl dzeninden bi
linli, yntemli bir yabanclamay anlatm olmas nedeniyle.
n Bu kentsoylu dzen varsl ve stelik olumlu temsilini
sanat ve yaznda bulurken (onyedinci yzyl Hollanda ressam
larnda, Goethe nin Wilhelm Meisfernda, ondokuzuncu yzyl
ngiliz romannda, Thomas Mannda olduu gibi), anamal
dzeni ile uzlamaz bir ztlk iinde duran, onu sulayan ve
yadsyan bir baka boyut tarafndan glgelenmi, krlm ve
rtlm bir dzen olarak kalyordu. Ve yazn alannda, bu
teki boyutu temsil edenler dinsel, tinsel, ahlaksal kahramanlar
deil (ki bunlar ou kez yerleik dzeni destelemektedirler),
ama dahaok sanat, fahie, zina yapan kadn, byk sulu ve
toplumd birey, sava, isyanc-ozan, eytan, aptal gibi rahat
szlk yaratc karakterlerdir bir geim kazanmayanlar, en
azndan dzenli ve olaan bir yolda.
Hi kukusuz, bu karakterler ileri ileyim toplumunun yaz
nndan kaybolmu deildirler, ama zsel olarak dnm bir
biimde yaamaktadrlar. Vamp, ulusal kahraman, beatnik,
sinirceli ev kadn, gangster, yldz, karizmatik parababas
ekinsel ncellerinin ilevlerinden ok ayr ve giderek bunlara
aykr bir ilev yerine getirmektedirler. Bundan byle baka
bir yaam yolunun imgeleri deil ama dahaok ayn yaamn
ucubeleri ya da tipleridirler, yerleik dzenin olumsuzlanmasndan ok olumlanmasna hizmet etmektedirler.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

53

Elbette, ncellerinin dnyas geri, uygulaymbilim-ncesi bir

dnya, eitsizlik ve zahmet asndan duyuncu rahat bir dn
yayd ki, orada emek henz kanlmaz bir talihsizlikti; ama
bir dnya ki orada insan ve doa henz eyler ve aralar olarak
rgtlenmi deillerdi. Kendi biim ve davran kurallar ile,
yazn ve felsefesinin biem ve szckleri ile, bu gemi ekin
yle bir evrenin dizem ve ieriini anlatyordu ki, orada vadiler
ve ormanlar, kyler ve hanlar, soylular ve ktler, salonlar ve
avlular yaanan olgusalln birer paras idiler. Bu uygulaymbilim-ncesi ekinin dzyaz ve iirinde binek arabalarna bi
nenlerin ya da dolaanlarn, dnmeye, derin dnmeye,
duymaya ve anlatmaya zaman ve istekleri olanlarn dizemi
vardr.
Bu zaman gemi ve baskn klm bir ekindir, ve ancak
dler ve ocuksu gerilemeler onu yeniden yakalayabilirler.
Ama bu ekin, kimi belirleyici elerinde, o denli de bir uygulaymbilim-soKnm ekindir. En ileri imgeleri ve konumlar dze
nin salad rahatlk ve uyarlara sorulmalarnda bile yayor
grnmektedirler; uygulaymsal ilerlemenin tamamlannda
yeniden dou olanaklar ile bilinci rahatsz etmeyi srdrmek
tedirler. Yerleik yaam biimlerinden zgr ve bilinli yaban
clamann anlatmdrlar bir yabanclama, ki onunla yazn
ve sanatlar bu biimlere onlar ssledikleri yerde bile kar
kyorlard.
Anamalc toplumda insann kendisi ve almas ile ilikisini
belirten Marxist kavrama kart olarak, sanatsal yabanclama
yabanclam varoluun bilinli almasdr bir yksek d
zey ya da dolayl yabanclama, ilerleme dnyas ile atma,
anamal dzeninin yadsnmas, kentsoylu yazn ve sanattaki
kar-kentsoylu eler ne bu dzenin estetik dklne ne
de romantik tepkiye baldrlar yitmekte olan bir uygarlk
evresinin nostaljik kutsan. Romantik kk drc
avant-garde konumlara kolayca yklenebilen aalayc bir ka
ralama terimidir, tpk yoz teriminin gerek yozlama et
menlerinden ok daha sk olmak zere lmekte olan bir ekinin
gerekten ilerici izgilerini suluyor olmas gibi. Sanatsal ya
banclamann geleneksel imgeleri gelimekte olan toplumla

TEK-BOYUTLU N SA N

54

estetik badamazlk iinde olduklar lde gerekten de ro

mantiktirler. Bu badamazlk gerekliklerinin belirtisidir.
Anmsattklar ve bellekte sakladklar imgeler gelecei ilgilen
dirmektedirler: ve yle bir doyumun imgeleridirler ki, onu
bastrm olan toplumu eritecektir. Yirmilerin ve Otuzlarn
byk gerekstc sanat ve yazn bunlar bir kez daha ykc
ve zgrletirici ilevlerinde yeniden yakalamtr. Temel yazn
dilinden rasgele rnekler bu imgelerin erim ve yaknlklarn,
ve ortaya serdikleri boyutu belirtebilir: Ruh ve Tin ve Yrek;
la recherhce de l absolut [salt aray], Les Fleurs du mal [K
tlk iekleri], la femme-enfant [kadn-ocuk]; the Kingdom
by the Sea [Denizde Krallk]; Le Bateau ivre [Sarho Tekne] ve
the Long-legged Bait [Uzun-bacakl Yem]; Feme [Irak] ve Heimat [Vatan]; ama ayrca eytan rom, eytan makine ve eytan
para; Don Juan ve Romeo; the Master Builder [Usta Yaratc]
ve When We Dead Awake [l Uyandmz Zaman].
Salt sralanmalar bile yitik bir boyuta ait olduklarn gs
termektedir. Yaznsal eskilikleri nedeniyle geersiz klnm de
ildirler. Bu imgelerden kimileri ada yazna baldrlar ve
onun en ileri yaratlarnda yaamaktadrlar. Geersiz klnm
olan ey ykc gleri, yokedici ierikleridir gereklikleri. Bu
dnmde, gndelik yaamn akna yerlemektedirler. Anliksal ekinin yabanc ve yabanclatrn bayaptlar tandk
mallar ve hizmetler olmaktadrlar. Geni lek yeniden-retim
ve tketimleri yalnzca nicelikteki bir deiim midir, e deyile,
ekine ynelik yaygnlaan bir saygnlk ve anlay, ve ekinin
demokratlamas mdr?
Yazn ve sanatn gereklii her zaman yksek bir dzene
ait saylmtr (eer hi saylmsa); ve bu yksek dzenin
anamal dzenini rahatsz etmemesi gerekmi ve gerekten de
rahatsz etmemitir. ada dnemde deimi olan ey iki d
zen ve bunlarn gereklikleri arasndaki ayrmdr. Toplumun
sourucu gc, kartlk ieriini zmseyerek sanatsal boyu
tu boaltmaktadr. Ekin alannda, yeni btnclcjiln ken
dini gsterdii yer szcn tam anlamyla uyumlu-klc bir
oulculuktur ki, orada en elikili yaptlar ve gerekler ilgisiz
lik iinde barl olarak birarada varolmaktadrlar.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

55

Bu ekinsel uzlamann ortaya kndan nce, yazn ve sanat

zsel olarak yabanclamaydlar, elikiyi srdryor, ve koruyor
lard blnm dnyann mutsuz bilinci, yenilmi olanaklar,
yerine getirilmemi umutlar ve inenmi szler. Ussal, bilgisel
birer gtler, insann ve doann olgusallkta bastrlm ve
pskrtlm bir boyutunu aa seriyorlard. Gereklikleri
uyandrlm yanlsamada, yaamn ylgsn arm ve askya
alm, tanyarak sindirmi bir dnya yaratma zerine diretmede
yatyordu. Bu chef-doeuvren tansdr; trajedidir ki sonuna
dek srdrlmtr, ve trajedinin sonudur olanaksz zm.
Birinin sevgi ve nefretini yaamak, birinin olduu eyi yaamak
yenilgi, ekilme, ve lm demektir. Toplumun sular, insann
insan iin yapm olduu cehennem stesinden gelinemez
acunsal gler olmaktadrlar.
Edimsel ve olanakl arasndaki gerilim zlemez bir at
maya deitirilmekte ve bunda uzlama yaptn gzellii yoluyla
biim olarak bulunmaktadr; promesse de bonheur [mutluluk
sz] olarak gzellik. Yaptn biiminde edimsel durumlar ba
ka bir boyuta yerletirilmekte ve orada verili olgusallk kendi
sini o olan birey gibi gstermektedir. Bylece kendine ilikin
gerei anlatmaktadr; dili aldatmann, bilgisizliin ve boyun
emenin dili olmaya son vermektedir. Roman olgular adlaryla
armakta ve olgularn egemenlikleri kmektedir; gndelik
deneyimi ykmakta ve onu sakat ve yanl olarak gstermekte
dir. Ama sanat bu byl gc yalnzca olumsuzlamann gc
olarak tamaktadr. Kendi z dilini ancak yerleik dzeni yad
syan ve rten imgeler yayor olduklar srece konuabil
mektedir.
Flaubertin Madame Bovary adl yaptn ada yaznn eit
lde hznl ak yklerinden ayran ey somut yaamdaki
Madam Bovarynin alakgnll szlnn henz kahramann
imgelerini korumakta olduu, ya da onun henz byle imgeleri
kapsayan ykleri okumakta olduu olgusudur. Onun endiesi
ldrcyd nk hibir ruhzmlemeci yoktu, ve hibir
ruhzmlemeci yoktu nk onun dnyasnda onu iyiletirme
gc olmayacakt. Ruhzmlemeciyi onu yok etmi olan Yonville dzeninin paras olarak geri evirecekti. yks trajikti

TEK-BOYUTLU N SA N

56

nk iinde yer ald toplum henz zgrlememi bir cinsel

ahlak ve henz kurumsallamam bir ruhbilim ile geri bir top
lumdu. Onun sorununu o sorunu bastrarak zecek toplum
henz gelmemiti. Hi kukusuz onun trajedisinin ya da Ro
meo ve Jlietin trajedilerinin ada demokraside zlm
olduklarn sylemek sama olacaktr, ama trajedininin tarihsel
zn yadsmak da sama olacaktr. Gelien uygulaymbilimsel
olgusallk yalnzca geleneksel biimleri deil ama sanatsal
yabanclamann temelinin kendisini de zayflatmaktadr e
deyile, yalnzca sanatn belli biemlerini deil ama tznn
kendisini de geersiz klma eilimindedir.
Hi kukusuz, yabanclama sanatn biricik rasal deildir.
Sorunun bir zmlemesi, ve giderek bir bildirimi bile bu
almann alannn dndadr, ama belli bir aklk iin bir ka
noktay belirtebiliriz. Btn uygarlk dnemleri boyunca, sanat
kendi toplumuna tam anlamyla btnlemi olarak grnmek
tedir. Msr, Yunan ve Got sanatlar tandk rneklerdir; Bach
ve Mozart genellikle sanatn olumlu yanna tanklk ediyor
olarak da gsterilmektedirler. Bir uygulaymbilim-ncesi ve ikiboyutlu ekinde sanat almasnn yeri tek-boyutlu bir uygarlktakinden olduka deiiktir, ama yabanclama olumsuz sanat
olduu gibi olumlu sanat da ralandrmaktadr.
Belirleyici ayrm sevin iinde yaratlan sanat ve znt
iinde yaratlan sanat arasndaki, saduyu ve sinirce arasndaki
ruhbilimsel bir ayrm deil, ama sanatsal ve toplumsal olgusal
lk arasndaki ayrmdr. Toplumsal olgusallktan kopma, snrn
bysel ya da ussal inenii, en olumlu sanatn bile zel bir
niteliidir; o sunulduu kamunun kendisinden bile yabancla
mtr. Tapnak ya da katedral onlarn evresinde yaam olan
insanlara ne denli yakn ve ne denli tandk olmusa olsun,
klenin, kylnn ve sanatnn ve belki de giderek efendile
rinin gndelik yaamlar karsnda rktc ya da yceltici
bir ztlk iinde kalyordu.
Ayinletirilmi olsun ya da olmasn, sanat olumsuzlamann
ussalln kapsamaktadr. leri konumlarnda, sanat Byk
Reddeditir var olana bakaldr. lerinde insanlarn ve ey
lerin gsterildikleri, ark syletildikleri ve ses verilip konutu-

TEK-BOYUTLU TOPLUM

57

rulduklar kipler onlarn olgusal varolularn rtme, krma

ve yeniden-yaratma kipleridirler. Ama bu olumsuzlama kipleri
kendisine bal olduklar ztlkl topluma dn vermektedirler.
Toplumun kendisini ve sefilliini yeniden-reti alan olan emek
alanndan ayrlm olarak, yarattklar sanat dnyas, tm ger
eklii ile, bir ayrcalk ve bir yanlsama olarak kalmaktadr.
Tm demokratlamaya ve halksallamaya karn, sanat ondokuzuncu yzyl boyunca ve yirminci yzyl iersine doru bu
biimde srmektedir, iersinde bu yabanclamann kutland
yksek ekinin kendi z ayinleri ve kendi z biemi vardr.
Salon konser, opera tiyatro olgusalln baka bir boyutunu
yaratmak ve armak ifn tasarlanmlardr. Onlara katlmak
bayramlara zg bir hazrl gerektirmektedir; gndelik ya
anty kesintiye uratmakta ve amaktadrlar.
imdi sanatlar ve gnn dzeni arasndaki bu zsel ayrlk,
sanatsal yabanclamada ak tutularak, gelien uygulaymbilimsel toplum tarafndan giderek kapatlmaktadr. Ve kapatl
mas He, byk Reddedi de yadsnmaktadr; teki boyut
ilerin yrrlkteki durumu iersine sorulmaktadr. Yabanc
lama almalarnn kendileri bu toplumun iersine katlmakta
velTerin yrrlkteki durumunu ssleyen ve onun ruhzmlemesini yapan donatmn zsel bir bileeni olarak piyasada
dolamaktadrlar. Bylece reklam nesneleri olmaktadrlar sat
makta, rahatlatmakta, ya da heyecan vermektedirler.
Kitle ekininin solcu eletirmenlerinin yeni-tutucu eletir
menleri mutfakta arkatasar mzii olarak Bacha kar, dk
kanlardaki Platon ve Hegel, Shelley ve Baudelaire, Marx ve
Freuda kar bakaldry glnletirmektedirler. Bunun yerine,
klasiklerin mozeleyi terkettikleri ve yine yaama dndkleri,
insanlarn yalnzca ok daha eitimli olduklar olgusunun ta
nnmasnda diretmektedirler. Dorudur, ama yaama klasikler
olarak dnmekle, yaama kendilerinden bakalar olarak dn
mektedirler; ztlk glerinden, asl gereklik boyutlar olmu
olan yabanclamadan yoksun braklmlardr. Bu almalarn
niyet ve ilevleri bylece temelde deiime uramtr. Eer bir
zamanlar statko ile eliki iinde durmularsa, bu eliki imdi
dmdz edilmitir.

TEK-BOYUTLU N SAN

58

Ama byle bir zmseme tarihsel olarak erken domutur;

ekinsel eitlii kurarken baskc denetimi srdrmektedir. Top
lum feodal-aristokratik ekinin ncelik haklarn ve ayrcalkla
rn onun ierii ile birlikte ortadan kaldrmaktadr. Gzel
sanatlarn aknsal gerekliklerinin, yaam ve dncenin este
tiinin yalnzca az saydaki varsl ve eitimli insana ak olmu
olmalar olgusu baskc bir toplumun yanlyd. Ama bu yanl
ucuz kitaplar, genel eitim, uzunalar plaklar, ve tiyatro ve
konser salonunda resmi giyimin ortadan kalkmasyla dzeltil
mi olmamaktadr.1 Ekinsel ayrcalklar zgrlkte hakszl,
ideoloji ve olgusallk arasndaki elikiyi, anlksal retkenliin
zdeksel retkenlikten ayrlmasn anlatyorlard; ama ayrca
korunmal bir alan da salyorlard ki burada tabularm^ger
eklikler soyut salamlk iinde yaayabiliyorlardonlar sindirmi olan toplumdan uzakta.
imdi bu uzaklk uzaklatrlmtr ve onunla birlikte snr
ama ve sulama. Metin ve ton henz oradadr, ama onlar
Luft von anderen Planeten2 [Baka gezegenlerin havas] yap
m olan uzaklk yenilmitir. Sanatsal yabanclama tpk ier
sinde edimlendii yeni tiyatrolarn ve konser salonlarnn mi
marisi denli ilevsel olmutur. Ve burada da, ussal ve kt
ayrlamamaktadrlar. Sorgulamaya gerek yok ki yeni mimari
Victorian dnemin canavarlklarndan daha iyi, e.d. daha gzel
ve daha kullanldr. Ama ayrca daha btnlemitir
ekinsel zek al veri zeinin, ya da belediye zeinin, ya da
hkmet zeinin uyumlu bir paras olmaktadr. Baskc de
netimin kendi z estetii vardr, ve demokratik denetimin de
mokratik estetii. imdi nerdeyse herkesin gzel sanatlar par
mak ularnda bulabilmesi, ve bunu yalnzca mzik setindeki
bir dmeyi evirerek ya da yalnzca bitiiindeki dkkana u
rayarak yapabilmesi iyi bir eydir. Bu yaylm iinde, bununla
birlikte, gzel sanatlar ieriklerini yeniden-yapan bir ekinmakinesindeki arklar olmaktadrlar.
'Yanl anlalmamal: kabul edildikleri srece, cep kitaplar, genel eitim ve
uzun-alarlar gerek birer nimettirler.
2Stefan George, A. Schnbergin Fa Diyez M inr Drtlsnde. Bkz. Th. W.
Adorno, Philosophic der neuen Musik. (J. C. B. Mohr, Tubingen, 1949), s. 19 vs.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

59

Sanatsal yabanclama, teki olumsuzlama kipleri ile birlikte,

uygulaymbilimsel ussallk srecine yenik dmektedir. Eer
uygulaymsal ilerlemenin bir sonucu olarak grlrse, deiim
derinliinin ve tersinmezliinin derecesini aa sermektedir.
imdiki evre insann ve doann olanaklarn olgusallamalar
iin eldeki yeni aralarla uyum iinde yeniden tanmlamakta,
ve bunlarn nda, uygulaymbilim-ncesi imgeler glerini
yitirmektedirler.
Gereklik deerleri byk bir dzeye dek insann ve doa
nn kavranmam ve yenilmemi boyutu zerine, rgtleme ve
denetleme zerine getirilmi dar snrlar zerine, btnleme
ye direnmi olan zlemez z zerine dayanyordu. Bt
nyle gelimi ileyimci toplumda, bu zlemez z uygulaymbilimsel ussallk tarafndan giderek yontulmaktadr. Aktr
ki, dnyann fiziksel dnm onun simgelerinin, imgelerinin
ve dncelerinin ansal dnmn gerektirir. Aktr ki,
kentler ve otoyollar ve Ulusal Parklar kylerin, vadilerin ve
ormanlarn yerlerini alrken, motorlu tekneler gller zerinde
yarr ve uaklar gkleri delip geerken o zaman bu alanlar
nitelikte ayr bir olgusallk olarak, birer eliki alan olarak ra
larn yitirmektedirler.
Ve eliki Logosun ii olduu iin olmayan ile olan
arasndaki ussal karlama iletimi iin bir ortamn olmas ge
rekir. Bu ortam iin savam, ya da daha dorusu onun baat
tek-boyutlulua sorulmasna kar savam, sanatsal gereklii
yine iletilebilir klacak bir yabanclamay yaratmak iin avantgarde abalarda ortaya kmaktadr.
Bertolt Brecht bu abalarn kuramsal temel taslaklarn ver
mitir. Yerleik toplumun btnsel ras, oyun yazarn ada
dnyay tiyatroda temsil etmek, e deyile, onu seyircinin
oyunun iletecei gereklii anlayaca bir yolda temsil etmek
henz olanakl mdr sorusuyla yz yze brakmaktadr. Brecht
yantlamaktadr ki ada dnyay byle bir biimde temsil et
mek ancak onu deiime ak bir zne olarak,3 olumsuzlana
cak bir olumsuzluk durumu olarak temsil etmek olanaklysa
3Bertolt Brecht, Schriften zum Theater (Berlin ve Frankfurt, Shurkamp,
1957), s. 7, 9.

TEK-BOYUTLU N SAN

60

olanakldr. Bu retilmesi, kavranlmas ve ona gre davranlmas gereken retidir; oysa tiyatro elencedir, hazdr, ve yle
olmas gerekir. Bununla birlikte, elence ve renme kartlar
deildirler; elenme en etkili renme kipi olabilir. deolojik
ve zdeksel perdenin arkasnda ada dnyann gerekte ne
olduunu ve nasl deitirilebileceini retmek iin, tiyatro
seyircinin sahnedeki olaylarla zdelemesini krmaldr. Empati
ve duygu deil, ama uzaklk ve dnme gerekmektedir. Yabanclama-etkisi (Verfremdungseffekt) iinde dnyann olduu
gibi anlalabilecei bu kopmay retecektir. Gndelik yaa
mn eyleri kendiliinden-ak olann alanndan sklp atla
caklardr ... 4 Doal olan olaanstnn zelliklerini ka
zanmaldr. Ancak bu yolda neden ve etki yasalar kendilerini
ortaya serebilirler. 5
Yabanclama-etkisi yazn zerine tepeden indirilmi de
ildir. Dahaok btnsel davranlk gzdana kar yaznn
z yantdr olumsuzun ussalln kurtarma giriimi. Bu giri
imde, yaznn byk tutucusu kktenci eylemci ile gcn
birletirmektedir. Paul Valry iir dilinin olumsuzlamaya ka
nlmaz ball zerinde diretmektedir. Bu dilin msralar ne
parlen jamais que de choses absentes. 6 Bunlar yokluuna
karn yerleik sylem ve davran evrenini onun en tabulam
olana olarak hayalet gibi izleyenden sz etmektedirler ne
cennet ne de cehennem, ne iyi ne de kt ama yalnzca le
bonheur. Bylece iir dili bu dnyann eylerinden, insanda
ve doada grlebilir, dokunulabilir ve iitilebilir olandan sz
etmektedir ve grlmeyen, dokunulmayan ve iitilmeyenden.
Olmayan sunan bir ortamda yaratarak ve devinerek, iir dili
bir bilgilenme dilidir ama bir bilgilenme ki olumluyu devir
mektedir. Bilgisel ilevinde, iir dncenin byk grevini ye
rine getirmektedir:
le travail qui fait vivre en nous ce qui nexiste pas.7
AA.g.y. s, 76.
5A.g.y. s. 63.
6PauI Valry, Poesie et Pensee Abstraite, Oeuvresde dition de la Pleiade,
(Paris, Gallimard, 1957), cilt I, s. 1324.
7 var olmayan iimizde yaatan aba. A.g.y., s. 1333.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

61

Olmayan eyleri adlandrmak olan eylerin tlsmn krmak

tadr; dahas, eylerin deiik bir dzeninin yerleik dzen
iersine girii olmaktadr le commencement d un monde. 8
Tek bir dnya iersindeki aknlk olan bu teki dzenin an
latm iin, iirsel dil sradan dildeki akn elere dayanr.9
Bununla birlikte, tm iletiim aralarnn yerleik olgusalln
savunusu iin btnsel devingenletirilmesi anlatm aralarn
akn ieriin iletiminin uygulaymsal olarak olanaksz olduu
noktaya dek egdm altna getirmitir. Mallarmden bu yana
sanatsal bilinci kovalam olan hayalet eylemi-olmayan bir
dili konumann, olumsuzu iletmenin olanakszl bir haya
let olmaya son vermitir. zdeksellemitir.
Gerek avant-garde yazn almalar iletiim ile kopuu ilet
mektedirler. Rimbaud ile, ve sonra da dadaizm ve gerekst
clk ile, yazn ekin tarihi boyunca sanatsal ve sradan dilleri
balam olan sylem yapsnn kendisini reddetmektedir. ner
me temelindeki dizge10 (kendi anlam birimi olarak tmce ile)
iinde iki olgusallk boyutunun karlaabilecekleri, iletecekleri
ve iletilebilecekleri ortam olmutu. En yce iir ve en dk
dzyaz bu anlatm ortamn paylayorlard. Sonra, ada iir
dtruisait les rapports du langage et ramenait le dicours des
stations de mots. 11
Szck tmcenin birletirici, usauygun kuraln yadsmakta
dr. nceden-saptanm anlam yapsn patlatmakta ve, kendisi
bir saltk nesne olurken, dayanlmaz, kendini-yenen bir ev
reni belirtmektedir bir sreksizlii. Dilbilimsel yapnn bu
devrilii doann grgleniinin bir devriliini imlemektedir:
La Nature y devient un discontinu d objets solitaires et terribles,
parce quils nont que des liaisons virtuelles; personne ne choisit
pour eux un sens privilgi ou un emploi ou un service, personne
ne les rduit la signification d un comportement mental ou d une
intention, cest--dire finalement d une tendresse ... Ces mots-objets
sA.g.y., s. 1327 (mzik diline gnderme ile).
9Bkz aada blm VII.

10Bkz. aada blm V.

u dilin ilikilerini yoketti ve sylemi szcklerin sahnesine geri getirdi.

Roland Barthes, Le Degr zro de l'criture. (Paris, Editions du Sevil, 1953), s.
72 (vurgu benim).

TEK-BOYUTLU N SAN

62

sans liaison, pars de toute la violence de leur clatement ... ces

mots potiques excluent les hommes; il ny a pas d humanisme poti
que de la modernit: ce discours debout est un discours plein de ter
reur, cest--dire quil met l homme en liaison mon pas avec les aut
res hommes, mais avec les images les plus inhumaines de la Nature;
le ciel, l enfer, le sacr, l enfance, la folie, la matire pure, etc.12

Geleneksel sanat gereleri (imgeler, uyumlar, renkler) ancak

alntlar olarak, gemi anlamn bir reddedi balamndaki
kalntlar olarak yeniden grnmektedirler. Bylece, gerekstc tablolar
sind der Inbegriff dessen, was die Sachlichkeit mit einem Tabu zu
deckt, weil es sie an ihr eigenes dinghaftes Wesen gemahnt und da
ran, dass sie nicht damit fertig wird, dass ihre Rationalitt irrational
bleibt. Der Surrealismus sammelt ein, was die Sachlichkeit den
Menschen versagt; die Entstellungen bezeugen, was das Verbot dem
Begehrten antat. Durch sie errettete er das Veraltete, ein Album von
Idiosynkrasieen, in denen der Glcksanspruch verraucht, den die
Menschen in ihrer eigenen technifizierten Welt verweigert finden.13

Ya da, Bertolt Brechtin almas romans ve Kitschde kapsa

nan promesse de bonheur (ay ve mavi deniz; melodi
ve tatl yuva; ballk ve sevgi) politik bir mayaya dntrerek
saklamaktadr. Onun karakterleri yitik cennetlerin ve unutulu Doa bir yalnz ve korkun nesneler sreksizlii olmaktadr, nk bunla
rn ancak gizil balar vardr. H i kimse onlar iin ayrcalkl bir anlam ya da
kullanm ya da hizmet semiyor. H i kimse onlar ansal bir tutum ya da bir
niyet, e deyile, son zmlemede, bir yumuaklk anlamna indirgiyemiyor. ...
Patlayc glerinin tm iddetiyle silahlanm bu balantsz sz-nesneler ... bu
iirsel szckler insanlar dlyorlar. adalkta hibir iirsel insanclk yoktur:
bu ba dndrc sylem ylg dolu bir sylemdir ki insan baka insanlarla deil
ama doa, cennet, cehennem, kutsal, ocukluk, delilik, ar zdek vb. nin en
insanca olmayan imgeleri ile ilikilendirmektedir. A.g.y., s. 73 vs.
13 [Gerek stc tablolar] ... olgusall eyleme olarak ele verdii iin ilev selciliin tabularla rtt eyin ve ussall iindeki usdnn beliriidirler.
Gerekstclk ilevselciliin insana yasakladn yeniden yakalar; arptmalar
tabunun istenene ne yapm olduunu gstermektedir. Bylece gerekstclk
eski olan kurtarmaktadr zgnlklerden bir albm ki orada mutluluk istemi
uygulaymc temellere oturmu dnyann insana yadsdn buharlatrmaktadr.
Theodor W. Adorno, Noten zur Literatur. (Berlin-Frankfurt, Suhrkamp, 1958),
s. 160.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

63

maz umutlarn arklarn sylemektedirler ( Siehst du den

Mond ber Soho, Geliebter? Jedoch eines Tages, und der
Tag war blau. Zuerst war es immer Sonntag. Und ein
Schiff mit acht Segeln. Alter Bilbao Mond, Da wo noch
Liebe lohnt ) ve ark bir acmaszlk ve hrs, smr, kan
drma ve yalan arksdr. Aldatlanlar aldatlmalarnn arksn
sylerler, ama nedenlerini renirler (ya da renmilerdir), ve
ancak nedenleri (ve onlarla nasl baa klacan) renmede
dir ki dlerinin gerekliini yeniden kazanmaktadrlar.
Byk Reddedii yazn dilinde yeniden yakalama abalar
rttkleri tarafndan sorulma yazgsna uramaktadr. a
da klasikler olarak, avant-garde ve beatnikler iyi istenli insan
larn iyi duyunlarn tehlikeye atmakszn elendirme ilevini
paylarlar. Bu sorulma uygulaymsal ilerleme tarafndan ak
lanmtr; reddedi sefaletin ileri ileyim toplumunda hafifletil
mesi tarafndan rtlmektedir. Yksek ekinin eritilmesi doa
nn ele geirilmesinin, ve darln giderek artan bir oranda
yenilmesinin bir yan-rndr.
El stnde tutulan aknlk imgelerini onlar kendi hereyden-gl gndelik olgusall iersine katarak geersizletirmekle, bu toplum zmsz atmalarn denetlenebilir olduu
dzeye, trajedi ve romansn, ilkrneksel d ve endielerin
uygulaymsal zme ve zlmeye duyarl klndklar dzeye
tanklk etmektedir. Ruhsaaltmc Don Juanlar, Romeolar,
Hamletler, Faustlar ile ilgilenmektedir, tpk Oedipus ile ilgi
lenmekte olduu gibi onlar iyiletirmektedir. Dnyann ege
menleri metafiziksel zelliklerini yitirmektedirler. Televizyon,
basn toplantlar, parlamento ve ak oturumlardaki grn
leri reklam sahnesinin tesindeki sahne iin pek uygun deil
dir,14 ve bu arada eylemlerinin sonular oyun sahnesinin te
sine gemektedir.
insanla ve treye aykr reeteler ussal olarak rgtlenmi
bir brokrasi tarafndan sunulmaktadr bir brokrasi ki, gene
de dirimsel zeinde grnmez kalmaktadr. Ruh duyarl bir
biimde tartlamayacak, zmlenemeyecek ve anketleneme14Televizyona ve basna bile meydan okuyabilecek efsanevi devrimci kahraman
henz vardr dnyas az gelimi lkelerin dnyasdr.

TEK-BOYUTLU N SA N

64

yecek pek az giz ve zlem kapsamaktadr. Yalnzlk, bireyi toplumuna kar ve toplumunun tesinde desteklemi olan kou
lun kendisi, uygulamada olanakszlamtr. Mantksal ve dilbi
limsel zmleme gstermektedir ki eski metafiziksel sorunlar
birer yanlsama sorunlardrlar; eylerin anlam iin aratr
ma szcklerin anlam iin aratrma olarak yeniden formle
edilebilir, ve yerleik sylem ve davran evreni yant iin tam
olarak yeterli lt salayabilir.
Bu ussal bir evrendir ki, aygtnn salt arl ve yetenekleri
ile, tm ka engellemektedir. Gndelik yaamn olgusall
ile ilikisinde, gemiin yksek ekini pek ok ey olmutu
kartlk ve ssleme, haykr ve vazgei. Ama ayrca zgrTk alannn grnyd: davranmay reddedi. Byle bir red
dedi kendisinden daha doyurucu grnen bir bedel olmaks
zn engellenemez. Kartlarn yenilmesi ve birletirilmesi, ki
ideolojik vncn yksek ekinin halksal ekine dnmnde
billur, artm bir zdeksel doyum zemini zerinde yer almakta
dr. Bu ayrca yaygn bir yceltme-zlne izin veren ze
mindir.
Sanatsal yabanclama yceltmedir. yle koul imgeleri ya
ratmaktadr ki bunlar yerleik Olgusallk ilkesi ile uzlamaz
drlar, ama, ekinsel imgeler olarak, ho grlebilir ve stelik
ykseltici ve yararl bile olmaktadrlar. imdi bu imgeler ge
ersiz klnmlardr. Mutfaa, broya, dkkana katlmas, i
dnyas ve elence iin tecimsel olarak saln bir anlamda y
celtmenin zldr dolayl doyumun dolaysz doyumla
yer deitirmesi. Ama bu toplum payna bir g konumu ndan uygulanan bir yceltme-zldr, nk karlar yurt
talarnn en i drtleri olmu olduu, ve sunduu sevinler
toplumsal i-ba ve honutluu gelitirdii iin, toplum her
zaman olduundan daha ok verme gcndedir.
Haz lkesi Olgusallk lkesini sourmaktadr; cinsellik top
lumsal olarak yapc biimlerde kurtarlmtr (ya da daha do
rusu zgrletirilmitir). Bu dnce yceltmenin zlnn
baskc kipleri olduunu imlemektedir,15 ki bunlarla karlat
rldnda yceltilmi itkiler ve hedefler toplumsal tabular
15Bkz. Eros ve Uygarlk, a.g.y., zellikle Altblm On.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

65

saymak iin daha ok sapma, daha ok zgrlk ve daha ok

reddedi kapsamaktadrlar. yle grnyor ki yceltmenin bu
baskc zl gerekten de cinsel alanda ilemseldir, ve bu
rada, yksek ekindeki yceltme-zlnde olduu gibi, uygulaymbilimsel olgusalln toplumsal denetimlerinin yanrn olarak ilemektedir denetimler ki zgrl geniletir
ken baskc egemenlii yeinletirmektedirler. Yceltmenin
zl ve uygulaymbilimsel toplum arasndaki halkay ay
dnlatmann en iyi yolu belki de igdsel erkenin toplumsal
kullanmndaki deiimi tartmak olacaktr.
Bu toplumda, dzenekler zerinde ve onlarla harcanan za
mann tm emek zaman (e.d. naho ama zorunlu zahmet)
deildir, ve makinenin arttrd erkenin tm igc deildir.
Makineleme ayrca libidoda, Yaam igdlerinin erkesinde
de bir tasarrufa gtrmtr e deyile, ona nceki olgu
sallama kiplerini yasaklamtr. ada turist ve gezgin ozan
ya da zanaat arasndaki, montaj zinciri ve el ii, kasaba ve
kent, fabrikada retilen ekmek ve evde yaplan somun, yelkenli
tekne ve takma motorlu tekne vb. arasndaki romantik ztlk
taki gerekliin z budur. Kukusuz bu uygulaym-ncesi ro
mantik dnya sefalet, zahmet ve pislikle doluydu, ve bunlar
da tm haz ve neenin arkatasarn oluturuyorlard. Gene de,
orada artk bulunmayan bir manzara, bir libidinal yaant
ortam vard.
Bunun yitiiyle (kendisi ilerlemenin tarihsel bir ngerei),
btn bir insan etkinlik ve edilginlik boyutu erotizmini yitir
mitir. Bireyin haz duyabilecei evre ki birey buna nerdeyse
genlemi bir beden blgesi denli doyum verici olarak ruhsal
erkesini yatrabiliyordu belirgin bir biimde klmtr.
Bylece, libidinal yatrm [kateksis, Besetzung] evreni de
benzer olarak klmtr. Sonu libidonun bir blgeselleti
rilmesi ve skmas, erotik yaant ve doyumun cinsel yaant
ve doyuma indirgenmesidir.16
rnein, bir krda ve bir otomobilde, kasaba duvarlarnn
dndaki bir aklar yolunda ve bir Manhattan caddesinde
16Freudun ge almalarnda kullanlan terminoloji ile uyum iinde: cinsellik
zellemi blmsel itki olarak; Eros btn rgenliin itkisi olarak.

TEK-BOYUTLU N SAN

66

sevimeyi karlatrn. lk durumlarda evre libidinal yatrma

katlmakta, ona arda bulunmakta ve kendisi erotikletirilme
eilimine girmektedir. Libido dolaysz erotojenik blgelerin
tesine amaktadr baskc-olmayan bir yceltme sreci. Kar
t olarak, mekanikletirilmi bir evre libidonun byle bir
kendini-amasn engelliyor grnmektedir. Erotik doyum ala
nn geniletme abasnda gdlenerek, libido daha az okekilli olmakta, belli blgelere indirgenmi cinselliin tesin
deki erotizme daha az yetenekli olmakta, ve bu yerlemi cin
sellik yeinlemektedir.
Bylece erotik erkeyi azaltarak ve cinsel erkeyi yeinletire
rek, uygulaymbilimsel olgusallk yceltmenin alann snrla
maktadr. Ayrca yceltme iin gereksinimi de azaltmaktadr.
Ansal aygtta, istenen ve izin verilen arasndaki gerilim byk
lde azaltlm grnmekte, ve Olgusallk lkesi bundan
byle igdsel gereksinimlerin yaygn ve acl bir dnm
n gerektirmiyor grnmektedir. Birey kendini en i gereksi
nimlerinin yadsnmasn istiyor grnmeyen bir dnyaya uyar
lamak zorunda kalmaktadr bir dnya ki zsel olarak dman
deildir.
rgenlik bylece sunulann kendiliinden kabullenimi iin
n-koullandrlmaktadr. Daha byk zgrlk, igdsel ge
reksinimlerin genleme ve gelimesinden ok bir skmasn
kapsyor olduu lde, genel basknn statkosuna kar ol
maktan ok onun iin almaktadr kurumsallam yceltme-zl nden sz edilebilir. Bu sonuncusu zamanmzn
yetkeci kiiliinin oluturulmasnda dirimsel bir etmen olarak
grnmektedir.
* Sk sk belirtilmitir ki ileri ileyim uygarl byk bir cin
sel zgrlk derecesi ile ilemektedir cinsel zgrln bir
pazar deeri ve bir toplumsal kurallar etmeni olmas anlamn
da ilemektedir. Bir emek arac olmaya son vermeksizin,
bedene cinsel zelliklerini gndelik alma dnyasnda ve a
lma ilikilerinde sergileme izni verilmektedir. Bu ileyimci
toplumun benzersiz baarmlarndan biridir pis ve ar be
densel emein azaltlmasyla, ucuz, ekici giysilerin, gzellik
ekininin, ve bedensel temizliin elde edilebilirlii ile, reklam

TEK-BOYUTLU TOPLUM

67

clk ileyiminin gerektirdikleri vb. ile olanakl klnm bir ba

arm. Seksi sekreter ve tezgahtar kzlar, yakkl, gl ast
ynetmen ve mteri yardmcs yksek pazar deerleri olan
metalardrlar, ve uygun metreslere iyelik bir zamanlar kralla
rn, prenslerine ve lordlarn ayrcal i topluluunda en az
vlen konumlarn bile ykseliini kolaylatrmaktadr.
Ilevselcilik, sanatsal nitelik kazanarak, bu eilimi hzlandr
maktadr. Dkkanlar ve brolar kendilerini dev pencereler arka
sndan gstermekte ve alanlarn sergilemektedirler; ierde,
yksek tezgahlar ve saydam-olmayan blmeler indirilmektedir.
Byk apartman bloklar ve banliy evlerindeki gizliliin an
mas daha nce bireyi kamusal varolutan ayrm olan engeli
krmakta ve baka karlarn ve baka kocalarn ekici nitelikle
rini daha kolayca sergilemektedir.
Bu toplumsallama evrenin erotiksizletirilmesi ile elikili
deil ama tmleyici bir iliki iindedir. Cinsiyet alma ve
kamu ilikileri ile btnlemi ve bylece (denetlenen) doyuma
daha ak klnmtr. Uygulaymsal ilerleme ve daha rahat ya
am libidinal bileenlerin yntemli olarak meta retim ve dei
im alan iersine alnna izin vermektedir. Ama igdsel
erkenin devingenletirilmesi ne denli denetimli olursa olsun
(bu zaman zaman libidonun bilimsel bir dzenleniine dek
varmaktadr), igdsel erke ne denli statko iin bir dayanak
olarak hizmet ederse etsin, ynetilen bireyler iin de doyum
vericidir, tpk deniz motoruyla yarmann, im bime maki
nesini srmenin ve otomobille hz yapmann birer elence
olmalar gibi.
Libidonun bu devingenletirilmesi ve denetlenii gnll
uyuumu, terrn yokluunu, bireysel gereksinimler ve top
lumsal olarak gerekli istek, hedef ve zlemler arasndaki nceden-saptanm uyumu byk lde aklayabilecektir, insan
varoluundaki akn etmenlerin uygulaymbilimsel ve politik
olarak bastrlmalar, ileri ileyim uygarlnn rasal olan bu
olgu, burada kendini igdsel alanda ileri srmektedir: boyuneme yaratan ve bakaldrnn ussalln zayflatan bir yolda
doyum.
Toplumsal olarak izin verilebilir ve istenebilir doyumun erimi

TEK-BOYUTLU N SA N

68

byk lde geniletilmitir, ama bu doyum yoluyla, Haz

lkesi indirgenmitir yerleik toplum ile uzlamaz olan isteri
lerinden yoksun braklmtr. Haz, byle uyarlandnda, bpyuneme yaratmaktadr.
Ayarlanm yceltme-zlnn hazlar ile kartlk iin
de, yceltme baskc toplumun bireye dayatt vazgemelerin
bilincini saklar, ve bylelikle zgrlk gereksinimini srdrr.
Hi kukusuz, tm yceltme toplumun gc tarafndan etkili
klnmaktadr, ama bu gcn mutsuz bilinci daha imdiden ya
banclamann iersine ilemektedir. Hi kukusuz, tm y
celtme igdsel doyuma toplumsal engeli kabul eder, ama o
denli de bu engeli ineyip gemektedir.
Ust-ben, bilinaltnn aa kmasn yasaklayarak ve duyun alayarak, o denli de yasaklaycy yasaklamaktadr n
k gelimi duyun yasaklanm kt edimi yalnzca bireyde
deil ama onun toplumunda da kaydetmektedir. Evrik olarak,
zgr olmayan bir toplum tarafndan verilen doyum salayc
zgrlklere bal duyun yitimi bu toplumun kt edimleri
nin kabulleniliini kolaylatran bir mutlu bilin yaratma y
nnde etkilidir. Bu gerileyen zerklik ve kavrayn belirtisidir.
Yceltme yksek bir zerklik ve kavray derecesini gerektirir;
o bilinli ve bilinsiz arasndaki, birincil ve ikincil sreler
arasndaki, anlk ve igd, vazgeme ve bakaldr arasndaki
aracdr. Sanatsal oeuvrede olduu gibi, en baarl kiplerinde,
yceltme bastrmay ona boyun eerken yenen bilisel g
olmaktadr.
Bu yceltme kipinin bilisel ilevinin nda, ileri ileyim
toplumunda babo gelimekte olan yceltme-zl gerek
uyuumcu ilevini aa sermektedir. Cinselliin (ve saldrgan
ln) bu zgrlemesi igdsel drtleri yerleik doyum evre
ninin baskc gcn aa vuran mutsuzluun ve honutsuzlu
un oundan zgrletirmektedir. Hi kukusuz, yaygn bir
mutsuzluk vardr, ve mutlu bilin yeterince zayftr korku,
dkrkl, ve tiksinti zerinde ince bir yzey. Bu mutsuzluk
kendini kolayca politik seferberlie brakmaktadr; bilinli ge
liim iin alan bulamaynca, yeni bir faist yaam ve lm yolu
iin igdsel kaynak olabilir. Ama mutlu bilincin altndaki

TEK-BOYUTLU TOPLUM

69

mutsuzluun toplumsal dzen iin bir g ve i-ba kaynana

dntrlmesini salayabilecek bir ok yol vardr. Mutsuz
bireyin atmalar imdi iyiletirilmeye Freudun uygarlktaki
honutsuzluu na yol am olanlardan ok daha ak grn
mektedirler, ve amzn sinirceli kiilii nin terimlerinde
Eros ve Tanatos arasndaki bengi savamn terimlerinde oldu
undan daha yeterli olarak tanmlanyor grnmektedirler.
Denetlenen yceltme-zlnn yerleik Olgusallk lke
sine kart igdsel bakaldry zayflatma yolu cinselliin
klasik ve romantik yaznda ve ada yaznmzdaki sunulular
arasndaki ztlk tarafndan aydnlatlabilir. Eer asl tzlerinde
ve i biimlerinde erotizme ballk tarafndan belirlenen al
malar arasnda, Racinein Phdre i, Goethenin 'Wahlverwandt
schaften , Baudelairein Les Fleurs du MaF, Tolstoyun Anna
Karenina's gibi birbirlerinden zsel olarak ayr rnekler seile
cek olursa, cinsellik tutarl olarak olduka yceltilmi, dolayl
klnm, yanstlm biimde grnecektir ama bu biimde,
saltk, dnsz, koulsuzdur. Erosun egemenlik alan, ban
dan beri, o denli de Tanatosun egemenlik alandr. Yerine ge
tirme yok etmedir, ahlaksal ya da toplumbilimsel deil ama
varlkbilimsel bir anlamda. yi ve ktnn tesinde, toplumsal
ahlakn tesindedir, ve bylece bu Erosun yadsd ve patlat
t yerleik Olgusallk lkesinin eriminin tesinde kalmaktadr.
Kart olarak, yceltme boyutunu yitiren cinsellik O Neilin
alkoliklerinde ve Faulknerin yabanllarnda, Streetcar Named
Desireda ve Hot Tin R oof altnda, Lolitada, tm Hollywood
ve New York orgilerinde ve varo ev-kadnlarnn servenlerin
de alp ban gitmektedir. Bu sonsuz kertede daha gereki,
cretli, engelsizdir. inde yer ald toplumun zsel bir esidir, ama hibir yerde onun olumsuzlan deildir. Olmakta
olan hi kukusuz yabanl ve ak-sak, erkeksi ve tatl, bt
nyle ahlakszcadr ve, tam bu nedenle, btnyle zararsz.
Uzlamaz dlerinin belirtisinin kendisi olmu olan yceltil
mi biimden kurtulmu olarak bir biim ki iinde yknn
anlatld biemdir, dildir , cinsellik bask dzeninin bestsellerlzr iin bir araca dnmektedir. Balzacn fahie Esthere ili
kin olarak syledikleri ada yazndaki seksi kadnlarn hibiri

TEK-BOYUTLU N SAN

70

iin sylenemeyecektir: onunki ancak sonsuzlukta ieklenen

zerafetti. Bu toplum dokunduu hereyi gizil bir ilerlemece
smr, angarya ve doyum, zgrlk ve bask kaynana evir
mektedir. Cinsellik kurald deildir.
Denetlenen yceltme-zl dncesi basklanm cin
sellik ve saldrganln ezamanl bir saln olanan imleyecektir, bir olanak ki Freudun iki birincil itki arasnda dalm
iin eldeki deimez igdsel erke nicesi dncesiyle ba
damaz grnmektedir. Freuda gre, cinselliin (libido) g
lendirilmesi zorunlu olarak saldrganln zayflamasn kapsa
yacaktr, ve evrik olarak. Bununla birlikte, eer toplumsal
olarak izin verilen ve yreklendirilen libido saln blmsel
ve yerellemi cinsellik saln olacaksa, erotik erkenin edimsel
bir sktrlmasna edeer olacak, ve bu yceltme-zl
yceltilmi olduu gibi yceltilmemi saldrganlk biimlerinin
bymesi ile de badaabilir olacaktr. Saldrganlk btn a
da ileyim toplumunda babo gelimektedir.
Saldrganlk bireylerin olaan ulusal hazrlk dneminde
kendi zl ve paralanlar tehlikesine almakta olduklar
bir olaanlama derecesine mi erimitir? Ya da bu kabulleni
btnyle bu konuda pek birey yapmadaki gszlklerine
mi baldr? Her ne olursa olsun, kanlabilir, insan-yapm
yokolma tehlikesi insanlarn zdeksel olduu gibi ansal yaam
larnn da olaan bir donatm olmutur, yle ki artk yerleik
toplumsal dizgeyi sulamaya ya da rtmeye hizmet edeme
mektedir. Dahas, gndelik yaamlarnn paras olarak, gide
rek onlar bu dizgeye balayabilmektedir. Saltk dman ve
yksek yaam ln (ve istenen i bulma dzeyi!) arasndaki
ekonomik ve politik ba yeterince saydamdr, ama kabul edile
cek denli de ussal.
Yoketme igdsnn (son zmlemede: lm igds)
insan ve doa zerindeki uygulaymsal denetimi besleyen erke
nin byk bir bileeni olduunu varsayarsak, yle grnmekte
dir ki toplumun uygulaymsal ilerlemeyi ayarlama konusundaki
giderek artan sas ayrca bu igdy ayarlama ve denetleme,
e.d. retken bir yolda doyurma sasn da arttrmaktadr. O
zaman toplumsal i-ba en derin igdsel kklerde glendi

TEK-BOYUTLU TOPLUM

71

rilmi olacaktr. En yksek tehlike, ve giderek sava olgusu

bile, yalnzca umutsuz bir kabullenim ile deil, ama kurbanlar
payna igdsel bir onay ile de karlaacaktr. Burada da,
karmzda olan ey denetlenen yceltme-zl olacaktr.
Kurumsallam yceltme-zl bylece tek-boyutlu top
lum iersinde yer alan aknln yenilgisi olaynn bir yan
olarak grnmektedir. Bu toplum nasl kartl (nitel ay
rm!) politika ve yksek ekin alanlarnda indirgeme ve giderek
sourma eiliminde ise, igdsel alanda da ayn eyi yapmak
tadr Sonu elikileri ve almaklar kavrayacak ansal rgenle rin krelmesidir ve, uygulaymbilimsel ussalln arta kalan tek
boyutunda Mutlu Bilin hkm srmeye balamaktadr.
Bu bilin olgusaln ussal olduu, ve yerleik dizgenin, hereye karn, beklenenleri yerine getirdii inancn yanstmakta
dr. insanlar retken aygtta etkili dnce ve eylem esini
bulmaya gtrlmekte, kiisel dnce ve eylemlerini buna
teslim edebilmekte ya da etmek zorunda kalmaktadrlar. Ve bu
aktarmada, aygt da ahlaksal bir kendilik roln stlenmekte
dir. Duyun eyleme tarafndan, eylerin genel zorunluu ta
rafndan balanmaktadr.
Bu je n e l zorunlukta sululuun hibir yeri yoktur. Tek bir
insan yzlerce ve binlerce insan yokeden iareti verebilir, ve
sonra tm duyun szlarndan zgr olduunu bildirip sonuna
dek mutlu olarak yaayabilir. Sava alanlarnda faizmi yenen
anti-faist gler Nazi bilimci, general ve mhendislerin rn
lerinden yarar salamaktadrlar; arkadan-gelenin tarihsel stn
l onlardadr. Toplama kamplarnn deheti olarak balayan
ey insanlar olaand koullar iin eitme etkinliine dn
mektedir bir yeralt insan varoluu ve radyoaktif besinin
gnlk aln. Bir Hristiyan papaz komunuzun bomba s
nanza girmesini eldeki tm aralarla nlemenin Hristiyan
ilkelerle elimediini bildirmektedir. Bir baka Hristiyan pa
paz meslektayla elimekte ve tersini ileri srmektedir. Kim
hakldr? Yine, uygulaymbilimsel ussalln yanszl kendini
politikann stnde ve tesinde gstermekte, ve yine dzmece
olarak gstermektedir, nk iki durumda da baskc denetim
potikasna hizmet etmektedir.

TEK-BOYUTLU N SAN

72

Toplama kamplarnn dnyas ... allmadk denli canavarca bir

toplum deildi. Orada grdmz ey hergn iersine ekildiimiz
cehennem gibi bir toplumun imgesi ve bir anlamda zyd. 17

yle grnmektedir ki, en korkun snr-amalar bile yle

bir yolda bastrlabilmektedirler ki, tm klgsal amalar a
sndan, toplum iin bir tehlike olmaya son vermilerdir. Ya da,
eer patlak vermeleri bireyde ilevsel rahatszlklara gtryorsa
(bir Hiroima pilotu durumunda olduu gibi), bu durum top
lumun ilev grmesini bozmamaktadr. Bir akl hastanesi rahat
szl ele almaktadr.
Mutlu Bilincin hi bir snr yoktur lm ve biimsizletir
me oyunlar dzenlemektedir, yle ki bunlarda elence, takm
almas, ve stratejik nem dllendirici toplumsal uyumda
biraraya karmaktadrlar. The Rand Corporation, ki bilimadamln, aratrmay, orduyu, iklimi, ve iyi yaam birletir
mektedir, RANDom News, cilt 9, say l de, z L M E K T E N S E
G V E N L K bal altnda balatc bir incelik biemi ile bu
tr oyunlar anlatmaktadr. Roketler vzldamakta, Hidrojen
bombas beklemekte ve uzay-uular srmektedir, ve sorun
ulusun ve zgr dnyann nasl korunacadr. Tum bunlarda,
askeri planclar kaygldrlar, nk riske girmenin, deneme
nin ve bir yanl yapmann bedeli korku verici lde yksek
olabilir. Ama burada RAND devreye girmektedir; RAND ra
hatlatmakta, ve RAND G V E N L K T E gibi aygtlar tabloya gir
mektedirler. iersine girdikleri tablo gizli damgasn tama
maktadr. yle bir tablodur ki onda dnya bir harita olmakta,
misiller yalnzca simgeler [ok yaa simgeciliin yattrc
gc!], ve savalar yalnzca [yalnzca!] kat zerindeki planlar
ve hesaplamalar olmaktadrlar ... Bu tabloda, RAND dnyay
ilgin bir uygulaymbilimsel oyuna evirmitir, ve insanlar
17E. Ionesco, Nouvelle revue Franaisede, Temmuz 1956: London Times Lite
rary Supplement, Mart 4, 1960 alntsna gre. Herman Kahn bir 1959 R A N D
incelemesinde (RM-2206-RC) ileri srmektedir ki ar-kalabalk snaklara
benzer evrelerde (toplama kamplar, Rus ve Almanlarn kalabalk yk tatlarn,
asker gemilerini, kalabalk hapishaneleri ... kullanmlar vb.) insanlarn sa kal
malar zerine bir inceleme yaplmaldr. Kimi yol gsterici yararl ilkeler buluna
bilir ve bunlar snak tasarlarna uyarlanabilirler.

TEK-BOYUTLU TOPLUM

73

geveyebilmektedirler askeri planclar tehlikeye atlmakszn

deerli bireimli deneyim kazanabileceklerdir.
O yunu O y n am ak
Oyunu anlamak iin ona katlmak gereklidir, nk anlama
deneyimdedir.
G V E N L K oyuncular Hava Kuvvetlerinden olduu gibi
R A N D in aa yukar tm dairelerinden de gelmi olduklar
iin, Mavi takmda bir fiziki, bir mhendis ve bir ekonomist
bulabiliriz. Kzl takm da benzer bir kesit gsterecektir.
lk gne oyunun neye ilikin olduu konusunda ortak bir top
lant ve kurallarn bir incelenmesi ile balanmaktadr. Takmlar
sonunda kendi odalarndaki haritalarn evresine yerletikleri
zaman oyun balamaktadr. Her takm kendi politik bildirimini
Oyun 'Yneticisinden almaktadr. Bu bildirimler, genellikle
Denetleme Kmesinin bir yesi tarafndan hazrlanm olarak,
oyun zamanndaki dnya durumunun bir deerlendirmesini,
kart takmn politikas zerine belli bir bilgiyi, takm tarafn
dan ulalmas gereken hedefleri, ve takmn btesini vermek
tedir. (Politikalar her oyun iin deitirilmekte ve bylece geni
bir stratejik olanaklar erimi ortaya kmaktadr).
Varsaymsal oyunumuzda Mavinin hedefi oyun boyunca cay
drc bir gc srdrmektir e deyile, yle bir gc srdr
mek ki, Kzla kar bir geri vuru yetenei ile Kzln bir sald
r riskini gze almasn nleyebilsin. (Mavi ayrca Kzl politika
zerine belli bir lde bilgilendirilmektedir.)
Kzln politikas Mavi zerinde g stnl kurmaktr.
Mavi ve KzFn bteleri edimsel savunma bteleri ile oran
tldr ...

Oyunun 1961den beri RANDde, aada bir labirente ben

zeyen bodrum katmzda Snack Barn altnda bir yerlerde
oynanm olduunu, Kzl ve Mavi odalarn duvarlarndaki
listelerin takmlarn satn alabilecekleri silah ve gereleri srala
dklarn ve bunlarn toplu olarak yaklak yetmi para oldu
unu iitmek rahatlatcdr. Bir Oyun Yneticisi vardr ki
oyun kurallarn yorumlamaktadr, nk geri izgeler ve re
simlemelerle tamamlanm kurallar kitab 66 sayfa olsa da,

TEK-BOYUTLU N SAN

74

oyun srasnda kanlmaz olarak sorunlar domaktadr. Oyun

Yneticisinin bir baka nemli ilevi daha vardr: Oyunculara
nceden bildirmeksizin varolan askeri glerin etkililiinin
bir lsn almak amacyla sava balatmaktadr. Ama son
ra ekranda bildirilmektedir: Kahve, Kek, ve Dnceler. Ra
hat! Oyun geri kalan dnemler boyunca srmektedir sona
erdii 1972ye dek. Sonra Mavi ve Kzl takmlar misilleri
gmmekte ve post-mortem oturumda kahve ve kek iin biraraya gelmektedirler. Ama ok fazla gevemeyin: edimsel bir
dnya durumu vardr ki etkili olarak GVENLKe evrilememektedir, ve bu grmedir. Bunun iin minnettarz: edim
sel dnya durumunda kalan biricik umut RANDin eriminin
tesindedir.
Aktr ki, Mutlu Bilin alannda sululuk duygusunun hi
bir yeri yoktur, ve hesaplama duyuncun sorumluluunu stlen
mektedir. Btnn kendisi tehlikedeyken, btn reddetme
ya da onu savunmama suu dnda baka hibir su yoktur.
Kabahat, su ve sululuk duygusu zel bir sorun olmaktadr.
Freud bireyin ruhunda insanln sularn, bireysel durum
yksnde btnn tarihini aa sermiti. Bu uursuz halka
baarl bir biimde bastrlmtr. Kendilerini btnle zdeletirenler, btnn nderleri ve savunucular olarak atananlar
yanl yapabilirler, ama kabahat ileyemezler sulu deildirler.
Bu zdeleme artk geerli olmad zaman, geip gittikleri
zaman, yine sulu olabilirler.

4 : Sylem Evreninin Kapan

Dans ltat prsent de lHistoire, toute criture politque ne peut que

confirmer un univers policier, de mme toute criture intellectuelle ne
peut qu'instituer une para-littrature, qui nose plus dire son nom'.
Tarihin imdiki durumunda, tm politik yazn ancak bir polis evre
nini dorulayabilir, tpk tm anlksal yaznn ancak bundan byle
adn syleme yrekliliini gsteremeyen bir bozuk-yazn retebilmesi
gibi.
R O L A N D BARTHES

Mutlu Bilin olgusaln ussal olduu ve dizgenin gereken

leri yerine getirdii inanc toplumsal davrana evrilmi uygulaymbilimsel ussalln bir yz olan yeni uyuumculuu
yanstmaktadr. Yenidir nk nceden grlmemi bir dzeyde
ussaldr. nceki evrelerin daha ilkel usdln azaltm ve
en ileri alanlarnda ortadan kaldrm olan ve yaam nceden
olduundan daha dzenli bir yolda uzatp gelitiren bir toplu
mu desteklemektedir. Yoketme sava henz olmamtr; Nazi
yoketme kamplar ortadan kaldrlmlardr. Mutlu Bilin ba
nty pskrtmektedir. kence sradan bir sorun olarak yeni
den getirilmitir, ama uygarlam dnyann kysnda yer alan
bir smrge savanda. Ve orada rahat bir duyunla uygulan
maktadr, nk sava savatr. Ve bu sava da kydadr
yalnzca az-gelimi lkeleri yakp ykmaktadr. Bunun d
nda, bar hkm srmektedir.
Bu toplumun insan zerinde kazanm olduu g etkerlii
ve retkenlii ile hergn balanmaktadr. Eer dokunduu
hereyi zmsyorsa, eer kartl souruyorsa, eer eliki
ile oynuyorsa, ekinsel stnln belgitlemektedir. Ve ayn
yolda kaynaklarn yokedilmesi ve savurganln artmas bollu
unu ve yksek gnen dzeylerini belgitlemektedir; Top
luluk umursanmayacak denli iyidir! 1
^ a lb ra ith , American Capitalism; (Boston, Houghton M ifflin, 1956), s. 96.

75

TEK-BOYUTLU N SAN

76

Btnsel Ynetimin Dili

Bu tr gnen, toplumun mutsuz temeli zerindeki retken

styap, efendilerle onlara baml olanlar arasnda araclk ya
pan iletiim aralar ierisine yaylmaktadr. Bunlarn reklam
uzmanlar tek-boyutlu davrana kendini anlatma olanan
veren iletiim evrenini ekillendirmektedirler. Bu evrenin dili
zdeletirme ve birletirmeye, olumlu dnme ve yapmann
yntemli olarak gelitirilmesine, akn, eletirel kavramlar ze
rine dzenli saldrlara tanklk etmektedir. Yrrlkte olan
Iconma yollarnda, iki-boyutlu, eytiimsel dnce kipleri ile
uygulaymbilimsel davran ya da toplumsal dnce alkan
lklar arasndaki ztlk grnmektedir.
Bu dnce alkanlklarnn anlatmnda, grng ve ger
eklik, olgu ve etmen, tz ve yklem arasndaki gerilim yitme
eilimindedir. zerklik, bulu, tantlama ve eletiri eleri be
lirtme, ileri srme ve yknme nnde geri ekilmektedirler.
Bysel, yetkeci ve ayinsel eler konuma ve dile yaylmakta
dr. Sylem bilgilenme ve bilgisel deerlendirme srecinin ev
releri olan araclklardan yoksunlamtr. Olcular kavrayan ye
bylece olgular aan kavramlar dildeki gerek temsil olanaklarn yitirmektedirler. Bu araclklar olmakszn, dil usun ve
olgunun, gerein ve yerleik gerein, zn ve varoluun,
eyin ve ilevinin dolaysz zdeletirilmesini anlatma ve geli
tirme eilimine girmektedir.
Bu zdeletirmeler, ki ilemselciliin bir zellii olarak or
taya kmlard,2 toplumsal davranta sylemin zellikleri
olarak yeniden ortaya kmaktadrlar. Burada dilin ilevselleti
rilmesi uyuumcu-olmayan elerin konumann yap ve devi
minden atlmasna yardm etmektedir. Szlk ve szdizim eit
lde etkilenmektedir. Toplum gereksinimlerini dilsel gerete
dorudan doruya anlatmaktadr, ama kartlksz deil; halk
dili kendi bildiini okuyan kskn bir nkteyle resmi ve yarresmi syleme vurmaktadr. Argo ve gndelik konuma dili
ok seyrek olarak bylesine yaratc olmulardr. Sanki sradan
insan (ya da onun anonim szcs) konumasnda yrrlkte
2Bkz. s. 11.

TEK-BOYUTLU DNCE

77

olan glere kar insanln ileri srmekte, sanki politik alanda sindirilmi olan yadsma ve bakaldr eyleri adlaryla ad
landranszcklerde patlamaktadr: headshrinker [kafabzc, ruh doktoru iin] ve egghead [yumurta-kafa, entel
iin], boob tube [budala tp, TV alcs], think tank
[beyin takm], beat it [defol git] ve dig it [kafana sok],
ve gone, man, gone [bulutlarn stndeyim].
Bununla birlikte, savunma laboratuvarlar ve iletmecilik
brolar, hkmetler ve makineler, zaman-denetileri ve ilet
meciler, etkililik uzmanlar ve politik gzellik salonlar (ki
nderlere uygun makyajlar sunmaktadrlar) deiik bir dil kul
lanmakta ve, imdilik, son sz onlarda grnmektedir. Bu bu
yuran ve rgtleyen, insanlar yapmaya, satn almaya ve kabul
etmeye ynelten szdr. Gereklenebilir bir dilbilimsel yarat
olan bir biem iinde iletilmektedir; bu yle bir szdizimdir
ki orada tmcenin yaps ksaltlp sktrlmakta ve bylece
paralar arasnda hibir gerilim, hibir yer kalmamaktadr.
Bu dilbilimsel biim bir anlam gelimesine kar durmaktadr.
imdi bu biemi rneklemeye alacam.
Ilemselciliin zellii kavram karlk den ilemler kmesi ile anlamda klmak3 eylerin adlarn ayn zamanda
onlarn ilev grme yollarn belirtici olarak, ve zellik ve
srelerin adlarn onlar bulmak ya da retmek iin kullanlan
aygt simgeleyici olarak dnme ynndeki 4 dil eiliminde
kendini yeniden gstermektedir. Bu eyleri ve ilevlerini
zdeletirme 5 eilimini gsteren uygulaymbilimsel uslamla
madr.
Dncenin bilimsel ve uygulaymsal dilin dndaki bir al
kanl olarak, byle bir uslamlama belirli bir toplumsal ve
politik davranln anlatmn ekillendirmektedir. Bu dav
ransal evrende, szckler ve kavramlar dmdeme eili
mindedirler, ya da daha dorusu kavram szck tarafndan
sogrlma eilimindedir Kavramn szck tarafndan halksal3Bkz. s. 11.
4Stanley Gerr, Language and Science, Philosophv o f Sciencede, April 1942,
s. 156.

5A.g.y.

TEK-BOYUTLU N SAN

78

tatrlm ve lnletirilmi kullanmda belirtilenden baka

hibir ierii yoktur, ve szcn halksallatrlm ve ln
letirilmi davrantan (tepki) baka hibir karlk yaratmama
s beklenmektedir. Szck klie olmakta, ve klie olarak, ko
numay ya da yazy ynetmektedir; iletiim bylece gerek
anlam geliimini engellemektedir.
Hi kukusuz, herhangi bir dil anlamlar gelitirilme gerek
sinimi iinde durmayan saysz terimi kapsar rnein gnde
lik yaamn, grlr doann, dirimsel gereksinim ve isteklerin
nesnelerini ve aralarn belirten terimler. Bu terimler genel
olarak anlalmaktadrlar, yle ki salt grnleri iinde konu
ulduklar pragmatik balama uygun bir karlk (dilbilimsel ya
da ilemsel) yaratmaktadr.
Bu tartmal-olmayan balamn tesindeki eyleri ya da
olaylar gsteren terimler asndan durum olduka deiiktir.
Burada, dilin ilevsellemesi politik bir yananlam tayan bir
anlam ksalmasn anlatmaktadr. eylerin adlar yalnzca ilev
grme yollarn belirtici olmakla kalmamakta, ama (edimsel)
ilev grme yollar da eyin anlamn tanmlamakta ve kapa
makta, baka ilev grme yollarn dlamaktadr. Ad tmceyi
yetkeci ve btnclc bir yolda ynetmekte, ve tmce kabul
edilecek bir bildiri olmaktadr kodlanm ve bildirilmi anla
mnn tantlanmasn, snrlanmasn ve olumsuzlanmasn geri
itmektedir.
Kamusal sylem evreninin dm noktalarnda, bysel^ ayinsel formller gibi ilev gren kendini-dorulayc, zmsel
nermeler ortaya kmaktadr. Bunlar alcnn kafasna akla
rak ve yeniden-aklarak, onu forml tarafndan buyrulan ko
ullar emberi ierisine kapama etkisini yaratmaktadrlar.
Politik sylem evrenindeki nerme biimi olarak kendinidorulayan varsayma daha nceden deinmitim.6 zgr
lk, eitlik, demokrasi ve bar gibi adlar, zmsel
olarak, belirli bir yklemler kmesini imlerler ki ad konuul
duu ya da yazld zaman srekli olarak ortaya kmaktadr
lar. Batda, zmsel yklemleme zgr giriim, insiyatif, se
imler, birey gibi terimlerdedir; Douda iiler ve kyller,
6Bkz. s. 13.

TEK-BOYUTLU DNCE

79

ortaklaacl ya da toplumculuu kurma, dman snflarn

ortadan kaldrlmas gibi terimlerde, iki yanda da, sylemin
kapal zmsel yapnn tesine geii yanl ya da propagan
dadr, geri gerei yrrle koymann aralar ve ceza derece
si olduka ayr olsa da. Bu kamusal sylem evreninde,, konu
ma anlamdalarda ve genelemelerde devinmektedir; gerekte,
Hibir zaman nitel ayrma doru devinmemektedir. zmsel
yap ynetici ad politika ve kamuoyu bildirimlerindeki onay
lanan kullanmn geersiz klacak ya da en azndan bozacak
ieriinden yaltmaktadr. Ayinselletirilmi kavram elikiye
bak klnmtr.
Bylece, yrrlkteki zgrlk kipinin klelik ve yrrlk
teki eitlik kipinin tepeden indirilmi eitsizlik olmas olgusu
bu kavramlarn ilgili sylem evrenlerini ekillendiren glerin
terimlerinde kapal tanmlar tarafndan anlatmdan dlan
maktadr. Sonu tandk Orwell dilidir ( bar savatr ve
sava bartr, vb.), ve bu dil hibir biimde yalnzca terristik btnclcln dili deildir. Ne de Orwell dilinden daha
azdr, eer eliki tmcede belirtik klnmyor ama adda kapatlyorsa. Anamalcln savunulmas ve bymesi iin alan
politik bir partinin Toplumcu, ve despotik bir hkmetin
demokratik, ve ayarlanm bir seimin zgr olarak adlan
drlmas Orwelli ok ok nceleyen o alldk dilsel ve
politik zelliklerdirler.
Greli olarak yeni olan ey bu yalanlarn kamuoyu ve kiisel
kan tarafndan genel kabullenilii, korkun ieriklerinin bastrldr. Bu dilin yaygnl ve etkililii toplumun kendi kapsa
d elikiler zerindeki utkusuna tanklk etmektedir; bunlar
toplumsal dizge patlatlmakszn yeniden-retilmektedirler. Ve
bir konuma ve tantm aygt yaplan ey apak ortada yatan
elikidir. Ksaltmac szdizim kartlar salam ve tandk bir
yapda biraraya kaynatrarak uzlamalarn ileri srmektedir.
Temiz bomba ve zararsz serpinti deyimlerinin yalnzca
olaan bir biemin u yaratlar olduklarn gstermeye ala
cam. Bir zamanlar manta kar birincil saldr olarak d
nlen eliki imdi aldatma mantnn bir ilkesi olarak grn
mektedir eytiimin gereki karikatr. Bu, mantktan yoksun

TEK-BOYUTLU N SAN

80

olmaya dayanabilen ve yoketme ile oynayan bir toplumun

mantdr an ve zdek zerinde uygulaymbilimsel gc olan
bir toplumun.
iinde kartlarn uzlatrld sylem evreninin byle bir
birleme iin salam bir temeli vardr yararl yokedicilii.
Genel tecimselletirme nceki zt yaam alanlarn birletir
mekte, ve bu birlik kendini konumann atan paralarnn
dildeki przsz bitimelerinde anlatmaktadr. Henz yeterli
bir biimde koullanmam bir kafaya, kamusal konumalarn
ve yaymlarn ou btnyle gerekstc grnecektir.
iler Misillerde Uyum stiyorlar 7 gibi balklar, bir Lks
Serpinti Sna 8 gibi duyurular henz iler, Misil ve
Uyum un uzlamaz elikiler olduklar, ve hibir mantn ve
hibir dilin lks ve atomik serpintiyi doru olarak birletirme
ye yetenekli olamayaca gibi safa bir tepkiyi uyandrabilirler.
Bununla birlikte, bir nkleer-gl, balistik-misil-ateleyen de
nizaltnn 120.000.000 $ gibi bir ederi olduunu ve 1000
dolarlk bir snak modelinde hal, dilmece ve televizyon
bulunduunu rendiimiz zaman mantk ve dil btnyle us
sal olmaktadrlar. Dorulama balca bu dilin satmakta olduu
olgusunda deil (yle grnmektedir ki serpinti ii pek iyi
gitmemitir), ama dahaok zelin genel kar ile, Anamaln
Ulusal Erk ile, gnencin yoketme gizilgc ile dolaysz zde
lemesini gelitiriyor olmas olgusunda yatmaktadr. Eer bir
tiyatro bir zel Seim ncesi Gsterisi olarak Strindbergin
lm Dans mn duyurusunu yapyorsa, bu yalnzca bir ger
eklik srmesidir. Duyuru banty genellikle kabul edilen
den daha az ideolojik bir biimde aa sermektedir.
Tecimsel ve politik biemi ralandran kartlar birlemesi
sylemin ve iletiimin kendilerini bakaldr ve reddedi anlatmma baK klmalarnn birok yolundan yalnzca biridir.
WrTek dzenih azeteleri barn gerekte savan eii oldu
unu, en yokedici silahlarn krl eder etiketleri tadklarn,
ve bomba snaklarnn konfor sunduklarn kabul ettikleri ve
7New York Times, December 1, 1960.
8A . g . y November 2, 1960.
9A.g.y., November 7, 1960.

TEK-BOYUTLU DNCE

81

reklam ettikleri zaman byle bir bakaldr ve reddedi doru

szc nasl bulabilir? elikilerini gerekliinin belirtisi ola
rak sergilemekle, bu sylenTevreni kendini onun terimlerinde
olmayan baka herhangi bir syleme kar kapamaktadr. Ve,
tm baka terimleri kendi z terimlerine benzetirme sas
yoluyla, olanakl en byk hogry olanakl en byk birlik
ile biletirme kapsn amaktadr. Gene de dili bu birliin
baskc rasna tanklk etmektedir. Bu dil yle yaplarda ko
numaktadr ki, bunlar alcya yanl ve ksaltlm anlam, ie
riin engellenmi geliimini, sunulann sunulduu biimde ka
buln dayatmaktadrlar.
zmsel yklemleme bylesine baskc bir yapdr. Belirli
bir adn neredeyse her zaman ayn aklayc sfatlar ve yk
lemlerle elenmesi olgusu tmceyi hipnotize edici bir formle
evirmektedir ki, srekli yinelenerek, alcnn bilincinde anla
m dondurmaktadr. Birey adn zsel olarak ayr (ve belki de
doru) aklamalarn dnmemektedir. Daha sonra iinde bu
dilin yetkeci rasnn kendini aa serdii baka yaplar irde
leyeceiz. Bunlarda ortak olarak yle bir szdizim skmas ve
ksalmas grnmektedir ki, kendilerini ezici ve talam bir
somutlukla dayatan deimez imgeler yaratarak anlamn geli
mesini kesintiye uratmaktadr. Bu reklam ileyiminin iyi bili
nen bir uygulaymdr ve orada bilince ve rne yapan ve in
sanlar ve eyleri satmaya yardm eden bir imgeyi oluturmak
iin yntemli olarak kullanlmaktadr. Konuma ve yaz imgeyi
ileten vurucu satrlar ve izleyici uyarclar evresinde kmelenmektedir. Bu imge zgrlk ya da bar, iyi adam
ya da komnist ya da Miss Rheingold olabilir. Okuyucu
ya da dinleyiciden bunlarla deimez bir kurumlar, tutumlar,
zlemler yapsn birletirmesi beklenmekte (ve o bunu yap
maktadr), ve saptanm, belirli bir yolda tepki gstermesi bek
lenmektedir.
Greli olarak zararsz tecim alannn tesinde, sonular ol
duka ardr, nk byle bir dil bir ve ayn zamanda ' gz
korkutma ve gklere karmadr. 10 nermeler telkin edici
10Roland Batthes, Le Degre zro de l criture, (Paris, Editions du Seuil,
1953), s. 33.

TEK-BOYUTLU N SAN

82

buyruklar biimini almaktadrlar belgitleyici olmaktan ok

uyarcdrlar. Yklemleme buyurma olmaktadr; btn bir ile
tiimin hipnotik bir ras vardr. Ayn zamanda yanl bir tan
klk havas ile ykldr srekli yinelemenin, iletiimin be
ceri ile ynetilen halksl dorudanlnn sonucu- Bu kendini
alc ile dorudan ilikilendirmekte konum, eitim ve grev
uzakl olmakszn ve onu oturma odasnn, mutfan ve ya
tak odasnn gndelik havas iinde yakalamaktadr.
Gelimi iletiimde nemli bir rol oynayan kiisellemi dil
yoluyla da ayn tanklk kurulmaktadr.11 Bu sizin milletvekiliniz, sizin otoyolunuz, sizin gzde maazanz, sizin
gazetenizdir; size getirilmitir, size arda bulunmaktadr
vb. Bu yolda, yukardan indirilmi, lnletirilmi ve genel
ey ve ilevler zellikle sizin iin olarak sunulmaktadrlar.
Kendilerine byle seslenilen bireylerin buna inanp inanmama
lar nemli deildir. Baars gstermektedir ki bireylerin ken
dilerini kendilerinin ve bakalarnn yerine getirdikleri ilevlerle
zdeletirmelerini gelitirmektedir.
levsel ve ayarlanan iletiimin en ileri kesimlerinde, dil ger
ekten arpc yaplarda kii ve ilevin yetkeci zdeletirilme
sini dayatmaktadr. Time dergisi bu eilimin u bir rnei ola
rak gsterilebilir. Derginin iyelik ekini kullanm bireylerin
yerlerinin, ilevlerinin, iverenlerinin ya da kurulularnn salt
birer eklentisi ya da mlkiyeti olarak grnmelerine yol a
maktadr. Bireyler Virginia's Byrd, U.S. Steels Blough, Egypts
Nasser olarak sunulmaktadrlar. Tireli bir yklem yaps dei
mez bir sendrom yaratmaktadr:
Georgias high-handed, low-browed governor ... had the stage all
set for one of his wild political rallies last week.
Georgiann yetkeci, eitimsiz eyalet bakan ... geen hafta sahneyi
tmyle yabanl politik gsterilerinden birine ayrd.

Eyalet bakan,12 ilevi, fiziksel zellikleri, ve politik davrauBkz. Leo Lowenthal, Literature, Popular Culture, and Society (Prentice-Hall,
1961), s. 109 vs., ve Richard Hoggart, The Uses o f Literacy, (Boston, Beacon
Press, 1961), s. 161 vs.
^Bildirim imdiki vali ile deil ama Mr. Talmadge ile ilgilidir.

TEK-BOYUTLU DNCE

83

nlar blnmez ve deimez bir yapya kaynamlardr ki,

doal saflk ve dolayszl iinde, okuyucunun dncesine
baskn kmaktadr. Yap anlam ayrm, geliimi ve ayrmla
mas iin hibir yer brakmamaktadr: yalnzca bir btn ola
rak devinmekte ve yaamaktadr. Byle kiisellemi ve hipno
tize edici imgelerin basks altnda, makale daha sonra zsel
bilgi vermeye bile geebilir. Anlatm, yaymcnn politikas ta
rafndan belirlendii biimiyle, gvenlikle insanda az ok ilgi
uyandran bir yknn iyi bir dzeltiden geirilmi erevesi
iersinde kalmaktadr.
Tireli ksaltmann kullanm yaygndr. rnein, brush-browed [fra-kal] Teller [Edward], the father of the H-bomb
[Hidrojen bombasnn babas], bull-shouldered missileman
von Braun [boa-omuzlu roket-adam von Braun], sciencemilitary dinner 13 [bilimsel-askeri yemek], ve nuclear-powered,
ballistic-missile-firing submarine [nkleer-gl, balistik-misilateleyen denizalt]. Byle yaplar, belki de ilineksel olmaya
rak, uygulaymbilim, politika ve orduyu birletiren deyimlerde
zellikle sktrlar. Olduka ayr alanlar ya da nitelikleri belir
ten terimler salam, ok gl bir btnn iersine zorlanmaktadrlar.
Etki yine bysel ve hipnotik bir etkidir elikilerin direnilmez birliini, uyumunu ileten imgelerin yanstlmas. Bylece, sevilen ve korkulan Baba, yaam savurgan, yaamn ortadan
kaldrlmas iin hidrojen bombasn yaratmaktadr; bilimselaskeri endieyi ve acy azaltma abalar ile endie ve ac ya
ratma iini birletirmektedir. Ya da, tire olmakszn, souk sava
uzmanlarnn zgrlk Akademisi,14 ve temiz bomba yok
etmeye ahlaksal ve fiziksel doruluk ykleyi. Bu dili konuan
ve benimseyen insanlar hereye bak grnmektedirler ve
hereye duyarl. Tireleme (belirtik ya da deil) her zaman
13Son deyim The Nationda geiyor, Feb. 22, 1958.
14L i/e dergisinin bir nerisi. The Nationda alntlanmtr, 20 Austos 1960.
David Sarnoffa gre byle bir akademiyi kurma nergesi Kongreye sunulmutur.
Bkz. John K. Jessup, Adlai Stevenson ve bakalar, The National Purpose (Life
dergisinin yaz kurulunun gzetimi altnda ve yardm ile retilmitir, New York,
H olt, Rinehart ve Winston, 1960), s. 58.

TEK-BOYUTLU N SAN

84

uzlamaz uzlatrmamaktadr; ou kez, bileme olduka

zayftr bull-shouldered missileman durumunda olduu gibi
ya da bir gzdan, ya da esinlendirici bir devimseli ilet
mektedir. Ama etki benzerdir. Dayatc yap iddet, g, koru
ma ve propaganda oyuncularn ve oyunlarn tek bir imek
aknda birletirmektedir. nsan ya da eyi ilemde ve yal
nzca ilemde gryoruz baka trl olamaz.
Ksaltmalara dikkat edin. NATO, SEATO, BM, AFL-CIO,
AET, ama ayrca SSCB, DAC, vb. Bu ksaltmalarn ou b
tnyle usauygundurlar ve ksaltlmam adn uzunluu tara
fndan aklanmaktadrlar. Bununla birlikte, kimilerinde Usun
hilesini aramay gze alabiliriz ksaltma istenmeyen sorular
bastrmaya yardmc olabilir. NATO North Atlantic Treaty
Organisation tarafndan syleneni, Kuzey-Atlantik lkeleri
arasndaki bir anlamay imlememektedir ki bu durumda Yu
nanistan ve Trkiyenin yelii konusunda sorular sorulabilecektir. SSCB Sosyalizm ve Sovyet szcklerini ksaltmaktadr;
DAC: demokratik. BM birlemi zerindeki uygunsuz vur
gu, SEATO ona ait olmayan Gneydou-Asya lkeleri olmak
szn olabilir. AFL-CIO bir zamanlar iki rgt ayrm olan
kkten politik ayrmlar kendi iine gmmektedir, ve AET
birok bakalar arasnda salt bir ynetsel aygttr. Ksaltmalar
akn yananlamn koparlp atld bir yolda kurumsallam
olan ve yalnzca onu belirtmektedirler. Anlam dondurulmu,
ayarlanm, hilelidir. Bir kez genel kullanmda srekli olarak
yinelenen, aydnlar tarafndan kutsanm olan resmi bir ses
olduktan sonra, tm bilisel deerini yitirmitir ve yalnzca
sorgulanamaz bir olgunun kabul edilmesi iin hizmet etmek
tedir.
Bu biem ezici bir somutluk biemidir. levi ile zdeleti
rilmi ey ilevinden ayrdedilen eyden daha olgusaldr, ve
bu zdeletirmenin dilsel anlatm (ilevsel adda, ve szdizimsel ksaltmann birok biiminde) temel bir szlk ve szdizim
yaratmaktadr ki bunlar ayrmlama, ayrma ve ayrdetmenin
yolunda durmaktadrlar. Srekli olarak imgeler dayatan bu dil
kavramlarn geliim ve anlatmna kar kmaktadr. Dolaysz
l ve dorudanl iinde, kavramsal dnmeyi engellemek

TEK-BOYUTLU DNCE

85

tedir; bylece, dnmeyi engellemektedir. nk kavram eyi

ve ilevini zdeletirmemek tedir. Byle bir zdeletirme ilemsel ve uygulaymbilimsel kavramn geerli ve belki de giderek
biricik anlam olabilir, ama ilemsel ve uygulaymbilimsel ta
nmlar kavramlarn belirli amalar iin belirli kullammlardrlar. Dahas, bunlar kavramlar ilemlerde zerler ve byle bir
zlmeye kart olan kavramsal z dlarlar. lemsel kullan
mna nsel olarak, kavram eyin ilevi ile zdeletirilmesini
yadsmaktadr, ey olan eyin yerleik olgusallktaki olumsal
ilevlerinden ayrdetmektedir.
Bu ayrmlar geri eviren yrrlkteki konuma eilimleri
nceki blmlerde tartlm olan dnce kiplerindeki dei
imleri anlatmaktadrlar ilevsellemi, ksaltlm ve birleti
rilmi dil tek-boyutlu dncenin dilidir. Yeniliini rnekleye
bilmek iin, onu ksaca davransal evreni aan ve dilbilimi
varlkbilimsel kategorilerle ilikilendiren klasik bir dilbilgisi
felsefesi ile karlatracam.
Bu felsefeye gre, bir tmcenin dilbilgisel znesi ilkin bir
tzdr ve tmcenin zneye ykledii deiik durumlar, i
levler ve niteliklerde byle kalr. Yklemleri ile etkin ya da
edilgin olarak ilikilidir ama onlardan ayr kalmaktadr. Eer
zel bir ad deilse, zne bir addan daha oudur: bir eyin
Jzvfamih adlandrr, tmce tarafndan tikel bir durumda ya
da ilevde olduu biimiyle tanmlanan bir evrenseli. Dilbilgi
sel zne bylece tmcede anlatlan anlamdan daha ou olan
bir anlam tamaktadr.
Wilhelm von Humboldtun szlerinde: dilbilgisel zne ola
rak ad belli ilikilere girebilen, 15 ama bu ilikilerle zde
olmayan bireyi belirtmektedir. Dahas, bu ilikilerde ve onlara
Tcar kendisi olarak kalmaktadr; onlarn evrenseli ve tzsel odaklardr. nermedeki bireim eylemi (ya da durumu)
zne ile yle bir yolda balar ki zne edimci (ya da tayc)
olarak belirtilmekte ve bylece iinde kendini bulduu durum
ya da ilevden ayrdedilmektedir. rnein imek akar de
yiinde yalnzca imein akmas deil, ama akan imein
15W. V. H um boldt, Uber die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues,
tpkbasm, Berlin 1936, s. 254.

TEK-BOYUTLU N SAN

86

kendisi, eyleme gemi bir zne dnlmektedir. Ve eer

bir tmce znesinin bir tanmm veriyorsa, zneyi durum ve
ilevlerine zmemekte, ama onu bu durumda olarak, ya da bu
ilevi yerine getiriyor olarak tanmlamaktadr. Ne yklemlerin
de yitmekle ne de yklemlerinden nce ve onlarn dnda bir
kendilik olarak varolmakla, zne kendini yklemlerinde olu
turmaktadr tmcede anlatlmakta olan bir araclk srecinin
sonucu.16
Dilbilgisi felsefesine deinmemin amac dildeki ksaltmalarn
kendi paylarna glendirdikleri ve gelitirdikleri bir dnce
ksaltmasn belirtmekte olduklar dzeyi aydnlatabilmekti.
Dilbilgisindeki felsefi e zerinde, dilbilgisel, mantksal, ve
varlkbilimsel zne arasndaki ba zerinde diretme, ilevsel
dilde bastrlm ve anlatm ve iletiimden dlanm ierii
aa karmaktadr. Kavramn donuk imgelerde ksaltlmas;
kendini-dorulayan, hipnotik formllerde durdurulmu geli
me; elikiye kar baklk; eyin (ve kiinin) ilevi ile zde
letirilmesi bu eilimler tek-boyutlu bilinci konutuu dilde
aa sermektedirler.
Eer dilsel davran kavramsal geliimi engelliyorsa, eer
soyutlama ve aracln karsnda duruyorsa, eer dolaysz ol
gulara teslim oluyorsa, o zaman olgularn arkasndaki etmenle
rin tannmasn reddetmekte, ve bylece olgularn ve tarihsel
ieriklerinin tannmasn reddetmektedir. Toplumda ve toplum
iin, ilevsel sylemin bu rgtlenii dirimsel nemdedir; bir
egdm ve altgdm arac olarak hizmet etmektedir. Birle
mi, ilevsel dil uzlamaz bir biimde kar-eletirel ve kareytiimsel bir dildir. Onda, ilemsel ve davransal ussallk
Usun akn, olumsuz, kartlk elerini sourmaktadr.
Bu eleri dir ve gerek arasndaki, z ve grng,
gizillik ve edimsellik arasndaki gerilimin terimlerinde tarta
cam17 olumsuzun mantn olumlu belirlenimlerine girii.
Bu sresiz gerilim eletirel, soyut dncenin evreni olan ikiboyutlu sylem evrenine yaylmaktadr. ki boyut birbirlerine
16Bu eytiimsel mantkta dilbilgisi felsefesi iin H egelin Tinin Grngbilimine O nszdeki zne olarak tz ve kurgul tmce kavramlarna bakn.
17Aada blm V.

TEK-BOYUTLU DNCE

87

kar uzlamaz bir ztlk iinde durmaktadrlar; olgusallk iki

sinden de pay almaktadr, ve eytiimsel kavramlar olgusal eli
kileri gelitirmektedirler. Kendi z geliiminde, eytiimsel d
nce elikilerin tarihsel rasn ve bunlarn araclk srecini
tarihsel sreler olarak kavramaya balamt. Bylece dn
cenin teki boyutu tarihsel boyut olarak ortaya kyordu
gizillik tarihsel olanak olarak, ve olgusallamas tarihsel olay
olarak.
Bu boyutun ilemsel ussalln toplumsal evreninde bastrl
mas tarihin bastrlmasdr, ve bu akademik deil ama politik
bir sorundur. Toplumun kendi z gemiinin bastrlmasdr
ve geleceinin, nk bu gelecek nitel deiimi, imdinin
olumsuzlanmasn istemektedir, iinde zgrlk kategorilerinin
kartlar ile deitirilebilir ve giderek zde olduu bir sylem
evreni yalnzca Orwell ya da Ezop dilini konumakla kalma
makta ama tarihsel olgusall geri itmekte ve unutmaktadr
faizmin dehetini, toplumculuk dncesini, demokrasinin
nkoullarn, zgrln ieriini. Eer bir brokratik dikta
trlk ortaklaac toplumu ynetiyor ve tanmlyorsa, eer faist
rejimler zgr Dnyann ortaklar olarak ilev gryorlarsa,
eer aydnlanm anamalcln gnen izlencesi toplumculuk
diye etiketlenerek baarl bir biimde yenilgiye uratlyorsa,
eer demokrasinin temelleri uyumlu bir biimde demokrasi
iinde ortadan kaldrlyorsa, o zaman eski tarihsel kavramlar
zamana uygun ilemsel yeniden-tanmlar tarafndan geersiz
klnmaktadrlar. Yeniden-tanmlar yanllamalardrlar ki, varo
lan gler ve olgu gleri tarafndan dayatlarak, yanll ger
eklie dntrmeye hizmet etmektedirler.
levsel dil kktenci bir yolda kar-tarihsel bir dildir: ilem
sel ussalln tarihsel us iin kk bir yeri ve kk bir kulla
nm vardr.18 Tarihe kar bu kavga merkezka yetilerin ve
18Bu demek deildir ki zel ya da genel tarih sylem evreninden yitmektedir.
Gemi yeterince sk olarak arlmaktadr: ister Kurucu Babalar olarak olsun,
ister Marx-Engels-Lenin, isterse bir bakan adaynn nemsiz kkenleri. Bununla
birlikte, bunlar da anmsanan ieriin geliimine izin vermeyen ayinsellemi a
rlardr; sk sk, salt arnn kendisi onun tarihsel uygunsuzluunu gsterecek
olan byle bir geliimi durdurmaya hizmet etmektedir.

TEK-BOYUTLU N SAN

88

glerin, e deyile bireyin toplumla btnsel egdmn en

gelleyebilecek yeti ve glerin gelimesine olanak salayabilecek
bir ansal boyuta kar srdrlen kavgann paras mdr? Ge
miin anmsanmas tehlikeli igrlerin douuna neden olabilir, ve yerleik toplum bellein ykc ieriinden kaygl grn
mektedir. Anmsama verili olgulardan bir kopuJdpidir, bir
araclk kipidir ki, ksa kplar iin, verili olgularn her-yerdebulunan glerini krmaktadr. Bellek gemi ylgy ve umudu
yeniden arr. kisi de yeniden yaama gelirler, ama olgusallkta birincisi hep yeni biimlerde yinelerken, kincisi ise bir
umut olarak kalmaktadr. Ve bireysel anda yeniden grnen
kiisel olaylarda insanln korkular ve zlemleri kendilerini
ne srerler tikeldeki evrensel. Bellein saklad tarihtir.
Bellek davransal evrenin btnclc gcne yenilmektedir:
Das Schreckbild einer Menschheit ohne Einnerung ... ist kein
blosses Verfallsprodukt ... sondern es ist mit der Fortschrittlichkeit
des brgerlichen Prinzips notwendig verknpft. konomen und
Soziologen wie Werner Sombart und Max Weber haben das Prinzipdes Traditionalismus den feudalen Gesellschaftsformen zugeordnet
und das der Rationalitt den brgerlichen. Das sagt aber nicht weni
ger, als dass Erinnerung, Zeit, Gedchtnis von der fortschreitenden
brgerlichen Gesellschaft selber als eine Art irrationaler Rest liqui
diert wird ... 19

Eer gelimi ileyim toplumunun ilerlemekte olan ussall

usd bir kalnt olarak rahatsz edici Zaman ve Bellek e
lerini zndrme eilimindeyse, bu usd kalntda kapsanan
rahatsz edici ussall da zndrme eilimindedir. Gemiin
imdi olarak tannmas ve onunla imdi olarak iliki dncenin
yerleik olgusallk tarafndan ve onda ilevselletirilmesine kar
19 Belleksiz insann hayaleti ... kn bir yanndan daha oudur zorunlu
olarak burjuva toplumundaki ilerleme ilkesi ile baldr. Weiner Sombart ve
Max Weber gibi ekonomistler ve toplumbilimciler gelenek ilkesini feodal toplumTve ussallk ilkesini ise burjuva toplum biimi ile ballatrdlar. Bu ilerleyen
burjuva toplumun kendisinin Bellei, Zaman, Anmsamay gemiin usd ka
lntlar olarak eritmekte olduundan daha az demek deildir. Th. W. Adorno,
Was bedeutet Aufarbeitung der Vergangenheit, bkz. Bericht berdie Erzieher
konferenz am 6. und 7. November in Wiesbaden; Frankfurt 1960, s. 14. Tarihe
kar savam blm V U de daha te tartlacak.

TEK-BOYUTLU DNCE

89

diretmektedir. Sylem ve davran evreninin kapatlmasna

kar diretmektedir; kapal evreni tarihsel evren olarak kavra
yarak kararszlatran ve aan kavramlarn geliimini olanakl
klmaktadr. Dnmesinin nesnesi olarak verili toplum ile
yzyze kalan eletirel dnce tarihsel bilin olmaktadr;
byle iken, zsel olarak yargdr.20 lgisiz bir grecilii zorun
lu klmaktan uzak, insann olgusal tarihinde gereklik ve yan
llk, ilerleme ve gerileme ltlerini aratrmaktadr.21 G e
miin imdi ile dolayll olgular yapm olan, yaam yolunu
belirlemi olan, efendileri ve hizmetileri saptam olan etmen
leri ortaya karmaktadr; snr ve almaklarn taslan sun
maktadr. Bu eletirel bilin konutuu zaman, le langage de
la connaissance [bilginin dili] (Roland Barthes) konumakta,
ve bu dil kapal bir sylem evrenini amakta, onun talam
yapsn krmaktadr. Bu dilin anahtar terimleri sonu gelmez
bir biimde ayn donuk yklemleri aran hipnotik adlar de
ildirler. Tersine, ak geliime izin vermektedirler; giderek
ieriklerini elikili yklemlerde aa sermektedirler.
Komnist Manifesto klasik bir rnek sunmaktadr. Burada
iki anahtar terim, Burjuvazi ve Proleterya, her biri kart yk
lemleri ynetmektedirler. Burjuvazi uygulaymsal ilerleme,
zgrleme, doann ele geirilmesi, toplumsal gnencin yara
tlmasnn, ve bu baarmlarn saptrlmas ve yok edilmesinin
znesidir. Benzer olarak, proleterya btnsel basknn ve
basknn btnsel yeniliinin yklemlerini tamaktadr.
Kartlarn nermede ve nerme yoluyla bu eytiimsel iliki
sini olanakl klan durum znenin tarihsel bir etken olarak
tannmasdr bir etken ki kimlii kendisini tarihsel klgsnda
ve buna kar, toplumsal olgu sallnda ve buna kar olutur
maktadr. Sylem gelimekte ve ey ve ilevi arasndaki at
may bildirmektedir, ve bu atma kart yklemleri bir man
tksal birimde birletiren tmcelerde nesnel olgusalln
kavramsal karei dilbilimsel anlatm kazanmaktadr. Tm
Orwell diline kart olarak, eliki belgitlenmekte, belirtik k
lnmakta, aklanmakta, ve yadsnmaktadr.
2<)Bkz. s. VIII ve blm V.
21Bu ltlerin daha te bir tartmas iin bkz. blm VIII.

TEK-BOYUTLU N SAN

90

ki dil arasndaki ztl Marxist kuramn biemine deinerek

rnekledim, ama eletirel, bilgisel nitelikler yalnzca Marxist
bieme zg rasallar deildirler. Bunlar (deiik kiplerde de
olsa) anan burjuva toplumunun byk tutucu ve zgrlk
eletirisinin bieminde de bulunabilmektedirler. rnein, bir
yanda Burke ve Tocquvillenin, ve te yanda John Stuart
Millin dilleri yksek dzeyde belgitleyici, kavramsal, ak
bir dildir ki, henz gnmz yeni-tutuculuunun ve yenizgrlklnn hipnotik-ayinsel formllerine yenik dme
mitir.
Bununla birlikte, sylemin yetkeci ayinletirilmesi eytiimsel
dilin kendisini etkiledii yerde daha arpcdr. Yarmac ileyimsellemenin gerekleri, ve insann retici aygta btnsel
boyuneii Marxist dilin Stalinci ve Stalincilik-sonras dile yet
keci dnmnde grnmektedir. Bu gerekler, aygt denetle
yen nderlik tarafndan yorumland biimiyle, neyin doru
ve eri olduunu, neyin gerek ve yanl olduunu tanmla
maktadrlar. Bunlar kesintiye uratc almaklar tasarlayabile
cek bir tartma iin bir zaman ve bir yer brakmamaktadrlar.
Bu dil bundan byle kendini syleme hibir biimde teslim
etmemektedir. Olgular bildirmekte ve, aygtn gc nedeniyle,
saptamaktadr kendi kendisini dorulayan bildiridir. Bura
da,22 Roland Barthesn bu dilin bysel-yetkeci zelliklerini
betimledii bir pasaj serbest bir biimle aktarmak yeterli ol
maldr: il ny a plus aucun sursis entre la dnomination et
le jugement, et la clture du langage es parfaite ... 23
Kapal dil belgitlemez ve aklamaz karar, hkm, buyruk
iletir. Tanmlad yerde, tanm iyinin ktden ayrlmas ol
maktadr; sorgulanmaz dorular ve eriler saptar; ve bir deeri
bir baka deerin aklanmas olarak koyar. Genelemelerde devi
nir, ama genelemeler korkun lde etkili tmcelerdirler.
Bunlar bir nyargl biim iinde yargda bulunmaktadrlar;
knama bildirmektedirler. rnein, nesnel ierik, e deyile
sapmac, dzeltmeci gibi terimlerin tanmlar ceza yasas22Bkz. Soviet Marxism balkl almam.
23 bundan byle adlandrma ve yarg arasnda bir gecikme yoktur, ve dilin
kapan tamdr.

TEK-BOYUTLU DNCE

91

mn ieriidir, ve bu tr dorulama yle bir bilinci gelitirmek

tedir ki onun iin yrrlkteki glerin dili gerein dilidir.24
Ne yazk ki, hepsi bu kadar da deildir. Yerleik ortaklaac
toplumun retken bymesi ayrca zgrlk ortaklaac kar
tl da knamaktadr; kkensel gerei anmsamaya ve ko
rumaya alan dil ayinselletirilmesine yenik dmektedir.
Sylemin (ve eylemin) proleterya, ii konseyleri, Stalinci
aygtn diktatrl gibi terimler zerine ynelimi ayinsel
formller zerine ynelim olmaktadr ki, orada proleterya
artk yoktur ya da henz yoktur, orada dorudan aadan
denetim ktlesel retimin ilerleyiine engel olacaktr, ve orada
brokrasiye kar kavga uluslararas bir lekte anamalcla
kar devindirilebilecek biricik gerek gcn etkerliini zayf
latacaktr. Burada gemi kat bir biimde korunmakta, ama
imdi ile dolayl klnmamaktadr. Tarihsel bir durumu kavra
yan kavramlara onlar imdiki duruma gelitirmeksizin kar
klmaktadr eytiimleri durdurulmaktadr.
Ayinci-yetkeci dil demokratik ve demokratik-olmayan, ana
malc ve anamalc-olmayan lkeler iersinden ada dnya
zerine yaylmaktadr.25 Roland Barthesa gre, bu propre
tous les rgimes d autorit [tm yetkeci rejimlere zg] olan
dildir, ve bugn, ileri ileyim uygarlnn yrngesinde, yetke
ci bir rejim altnda olmayan bir toplum var mdr? Deiik
rejimlerin tz bundan byle almak yaam kipleri iinde g
rnmedii iin, almak ayarlama ve denetleme uygulaymla
rnda durup kalmaktadr. Dil yalnzca bu denetlemeleri yanst
makla kalmamakta ama buyruklar deil de bilgiyi ilettii yerde
bile kendisi bir denetleme arac olmaktadr kabulleni deil
ama seme, boyuneme deil ama zgrlk istedii yerde bile.
Bu dil dnme, soyutlama, gelime, elikinin dilbilimsel
biim ve simgelerini indirgeyerek, kavramlar yerine imgeleri
24Roland Barthes, a.g.y, s. 37-40.
25Bat Almanya iin bkz. Institut fr Sozial forschung tarafndan stlenilen
yein almalar, Frankfurt am Main, 1950-1951: Gruppen Experiment, yay. haz.
F. Pollock (Frankfurt, Europaeische Verlangsanstalt, 1955) zellikle s. 545 vs.
Ayrca Karl Korn, Sprache in der verwalteten Welt (Frankfurt, Heinrich Scheffer, 1958), Almanyann her iki blm iin.

TEK-BOYUTLU N SAN

92

geirerek denetlemektedir. Akn szl yadsmakta ya da so

umaktadr; gereklii ve yanll aramamakta ama saptamak
ta ve dayatmaktadr. Ama bu tr sylem terristik deildir.
Alclarn onlara sylenenlere inandklarn, ya da inandrldk
larn varsaymada yanlyor grnmektedir. Bysel-ayinsel dilin
yeni zellii dahaok insanlarn ona inanmamalar, yajda. ona
aldrmamalar, ama gene de ona gre davranmalardr. Kii bir
ilemsel kavramn bildirimine inanmamakta ama o kendini
eylemde aklamaktadr ii yaptrmada, satmada ve satn alma
da, bakalarn dinlemeyi yadsmada vb.
Eer politikann dili reklamclk dili olma, bylelikle toplu
mun daha nceki o ok ayr iki alan arasndaki uurumu ka
pama eilimindeyse, o zaman bu eilim denetimin ve yneti
min uygulaymbilimsel toplumda ayr ve bamsz birer ilev
olmaya son verdikleri dzeyi anlatyor grnmektedir. Bu de
mek deildir ki profesyonel politikaclarn gleri azalmtr.
Durum tam tersidir. Bunu karlayabilmek iin oluturduklar
meydan okuma ne denli kresel ise, btnsel yoketmenin ya
knl ne denli olaan ise, etkili halk egemenliinden zgr
lkleri de o denli artmaktadr. Ama baskc denetimleri yurt
talarn gndelik edimlemeleri ve dinlenmeleri iine alnmtr,
ve politikann simgeleri ayrca i, tecim ve elencenin de
simgeleridirler.
Dilin deikileri politik davrann deikilerinde koutlarn
tarlar. Bomba snaklarnda dinlendirici oyalanma iin gere
lerin satlmasnda, ulusal nderlik iin yaran adaylarn tele
vizyon gsterilerinde, politika, i dnyas, ve elence arasndaki
eklem tamdr. Ama eklem aldatcdr ve ldrc bir biimde
erken domutur i ve elence dnyalar henz baskc de
netleme politikasnn altnda durmaktadrlar. Bu trajediden
sonraki hiciv oyunu deildir; fini tragoediae deildir trajedi
tam imdi balayabilir. Ve yine, ayinsel adak olacak olan kahra
man deil ama halktr.
Btnsel Ynetimin Aratrmas

levsel iletiim tek-boyutlu evrenin yalnzca d tabakas

TEK-BOYUTLU DNCE

93

dr bir evren ki orada insan olumsuzu olumluya dntrme

yi unutmas iin eitilmektedir, yle ki ilev grmeyi srdrebilsin, indirgenmi ama elverili ve yeterince iyi olarak. zgr
anlatm ve dnce zgrl kurumlan yerleik olgusallk ile
ansal egdm engellememektedirler. Olmakta olan ey d
ncenin kendisinin, ilev ve ieriinin yaygn bir yenidentanmlandr. Bireyin toplumu ile egdm yerleik olgusall kavramak iin belirlenmi olan kavramlarn kendilerinin
gelitirildii ansal tabakalara ulamaktadr. Bu kavramlar anlk sal gelenekten alnmakta ve ilemsel terimlere evrilmektedir
ler bir evrili ki dncenin olumsuz gcn zayflatarak
dnce ve olgusallk arasndaki gerilimi azaltma etkisini ta
maktadr.
Bu felsefi bir geliimdir, ve gelenekten koptuu dzeyi ay
dnlatabilmek iin, zmlemenin giderek artan bir biimde
soyut ve ideolojik olmas gerekecektir. Dncenin toplum ta
rafndan altedilmesinin dzeyini btn aklyla gsterebile
cek alan toplumun somutluundan en uzaa ekilmi alandr.
Dahas, zmlemenin geriye felsefi gelenein tarihine gitmesi
ve kopua gtren eilimleri tantlamaya almas gereke
cektir.
Bununla birlikte, felsefi zmlemeye girmeden nce, ve
daha soyut ve kuramsal alana bir gei olarak, grgl aratr
mann ara alannda, ileri ileyim toplumunun rasal olan belli
koullarla dorudan ilgili iki rnei (benim grmce temsil
edici) ksaca tartacam. Dile ya da dnceye, szcklere ya
da kavramlara ilikin sorular; dilbilimsel ya da bilgikuramsal
zmleme tartlacak sorun byle temiz akademik ayrmlara
kar durmaktadr. Ar dilbilimsel bir zmlemeyi kavramsal
bir zmlemeden ayrmann kendisi dncenin daha sonraki
blmlerde aklamaya alacam yeniden-ynlendiriliinin
bir anlatmdr. Grgl aratrmann aadaki eletirisinin
sonraki felsefi zmleme iin hazrlk olarak ve onun n
da stlenilmi olmas lsnde, eletiriyi gden kavram
teriminin kullanm zerine bir n aklama bir giri olarak ya
rarl olabilir.
Kavram bir dnme srecinin sonucu olarak anlalan,

TEK-BOYUTLU N SAN

94

kavranlan, bilinen bireyin ansal tasarmn belirtiyor olarak

alnmaktadr. Bu birey gndelik klgnn bir nesnesi, ya da bir
durum, bir toplum, bir roman olabilir. Her ne olursa olsun,
eer bunlar kavranlyorlarsa (begriffen; auf ihren Begriff gebracht), dnce nesneleri olmulardr, ve byle olarak, ierik ve
anlamlar dolaysz grglenimin olgusal nesneleri ile zde ve
gene de onlardan ayrdr. Kavram ayn eyi belirtiyor olduu
lde zde ; kavram eyi dolaysz grglenimde grnme
mi olan ve eyi aklayan (dolayllk) baka eylerin bala
mnda (ve nda) anlam olan bir dnmenin sonucu oldu
u lde ayr.
Eer kavram hibir zaman tikel somut tek bir eyi gstermi
yorsa, eer her zaman soyut ve genel ise, byle olmasnn ne
deni kavramn tikel bir eyden daha ounu ve bakasn kav
ryor olmasdr bir evrensel koul ya da iliki ki, tikel ey
iin zseldir, onun somut bir grglenim nesnesi olarak gr
n biimini belirlemektedir. Eer somut herhangi bireyin
kavram ansal snflama, rgtleme, ve soyutlamann rn ise,
bu ansal sreler ancak tikel eyi evrensel koul ve ilikisi iin
de yeniden-oluturmalar, ve bylece dolaysz grngsn
gerekliine doru amalar lsnde kavramaya gtrmekte
dirler.
Ayn nedenle, tm bilisel kavramlarn birer geili anlamlar
vardr: betimleyici gndermenin tesine tikel olgulara gemek
tedirler. Ve eer olgular toplumun olgular iseler, bilisel kav
ramlar olgularn herhangi bir tikel balamnn da tesine git
mektedirler ilgili topluma dayanak olan, ve tm tikel olgulara
giren, toplumu yapan, srdren, ve yokeden sre ve koulla
rn iine. Bu tarihsel btnlk ile ilikileri nedeniyle, bilisel
kavramlar tm ilemsel balam aarlar, ama aknlklar grgldr nk olgular gerekte olduklar gibi tannabilir kl
maktadr.
lemsel kavramn zerindeki ve stndeki anlam fazlas
iinde olgularn grglenimine izin verilen snrl ve giderek
aldatc biimi aydnlatmaktadr. Kavram ve dolaysz olgu
somut ey arasndaki, kavrama gndermede bulunan szck
ve eylere gndermede bulunan szck arasndaki gerilim,

TEK-BOYUTLU DNCE

95

uyumsuzluk ve atmann nedeni budur. Evrenselin olgusall dncesinin nedeni budur. Kavramlar ansal aygtlar ola
rak gren ve evrensel kavramlar tikel, nesnel gndergeleri
olan terimlere eviren dnce kiplerinin eletirel olmayan,
uyuumcu ralarnn da nedeni budur.
Bu indirgenmi kavramlar bireysel ya da toplumsal, ansal ya
da zdeksel insan olgusallnn zmlemesini ynettikleri
yerde yanl bir somutlua varmaktadrlar bir somutluk ki,
olgusalln oluturan koullardan yaltlmtr. Bu balamda,
kavramn ilemsel irdelenii politik bir ilev kazanmaktadr.
Birey ve davran saaltc bir anlamda zmlenmektedirler:
kendi toplumuna uyarlanm. Dnce ve anlatm, kuram ve
klg bireyin varoluunun olgular ile bir izgiye getirilmekte
dirler bu olgularn kavramsal eletirisi iin yer brakmak
szn.
ilemsel kavramn saaltc rasnn kendini en ak olarak
gsterdii yer kavramsal dncenin, varolan toplumsal kurumlarn erevesi iersinde, yntemsel olarak yerleik toplum
sal koullar aratrmann ve gelitirmenin hizmetine koyulduu
yerdir: ileyim toplumbilimi, gdleme aratrmas, pazarlama
ve kamuoyu almalar.
Eer verili toplum biimi kuram ve klg iin enson bavuru
erevesiyse ve byle kalyorsa, bu tr toplumbilim ve ruhbilimde yanl birey yoktur. Kt emek-iletme ilikileri yerine
iyilerinin olmas, naho alma koullarnn yerine ho olanla
rn olmas, mterilerin istekleri ile anamal ve politika alanla
rnn gereksinimleri arasnda atma yerine uyumun olmas
daha insanca ve daha retkendir.
Ama bu tr toplumbiliminin ussall baka bir k altnda
da grlebilir eer verili toplum, bavuru erevesi olarak
kalrken, bu toplumun tm tikel olgularda ve koullarda bulu
nan ve bunlarn yerlerini ve ilevlerini belirleyen yapsnn
kendisini hedef alan bir eletirel kuramn nesnesi oluyorsa. O
zaman bunlarn ideolojik ve politik ralar grnr olmaktadr,
ve uygun bilisel kavramlarn gelitirilmesi olgucu grgcl
n dzmece somutluunun tesine gidilmesini istemektedir.
Saaltc ve ilemsel kavram olgular yaltt ve atomlatrd,

TEK-BOYUTLU N SA N

96

onlar baskc btnn iersinde salamlatrd, ve bu bt

nn terimlerini zmlemenin terimleri olarak kabul ettii d
zeye dek yanl olmaktadr. Evrensel kavramn yntemsel ola
rak ilemsel kavrama evrilmesi o zaman dncenin baskc
indirgenii olmaktadr.26
Bir rnek olarak ileyim toplumbiliminin bir klasiini ala
cam: Western Electric Companynin Hawthorne Worksdeki
i ilikilerinin incelemesi.27 Bu yaklak bir eyrek yzyl
nce yaplm eski bir almadr, ve yntemler o zamandan
beri olduka inceltilmitir. Ama benim grmde, tzleri ve
ilevleri ayn kalmtr. Dahas, bu dnce kipi o zamandan
beri yalnzca toplumbilimin baka dallarna ve felsefeye yayl
makla kalmam, ama ilgilenmekte olduu insan znelerin de
ekillendirilmesine yardmc olmutur. lemsel kavramlar ge
litirilmi toplumsal denetim yntemlerinde sonlanmaktadrlar: iletme biliminin, nsan likileri ubesinin paras olmak
tadrlar. Labor Looks at Labor da bir otomobil iisinin u
szleri bulunmaktadr:
letmeciler grev krclnda baarl olamadlar; bizi dorudan g
taktikleriyle durduramadlar, ve bu yzden sendikalar nasl durdura
bileceklerini bulmak iin ekonomik, toplumsal ve politik alanlarda
insan ilikilerini inceliyorlar.

ilerin alma koullan ve cretler konusundaki yaknma26Ilevselcilik kuramnda, zmlemenin saaltc ve ideolojik ras grn
memektedir; kavramlarn ( dizge, para, snr, birim, oklu sonular,
ilev ) soyut genellikleri tarafndan bulamklatrlmaktadr. Bunlar ilkede top
lumbilimcinin zmlemesinin nesnesi olarak setii her tr dizge ye uygulana
bilirdirler en kk kmeden genelde topluma dek. levsel zmleme seilen
dizgenin iinde snrlanmtr ve bunun kendisi snrlarn tarihsel sreklilie
doru aan eletirel bir zmlemenin altna alnmamaktadr; oysa bu sreklilik
iindedir ki dizgenin ilevleri ve ilev-bozukluklar kendilerinde olduklar gibi
dirler. levsel kuram bylece yanl yerletirilen soyutluun yanlgsn sergile
mektedir. Kavramlarnn genelliine dizgeyi tarihsel bir dizge yapan ve ilevleri
ne ve ilev-bozukluklarma eletirel-akn anlam veren niteliklerin kendilerini
soyutlamakla eriilmektedir.
27Alntlar Roethlisberger ve Dickson, Management and the Workerdan.
(Cambridge: Harward University Press, 1947). Bkz. Lorenz Baritzin baarl tar
tmas, The Servants o f Power. A History o f the Use o f Social Science in Ame
rican Industry. (Middletown, Wesleyan University Press, 1960), blm 5 ve 6.

TEK-BOYUTLU DNCE

97

larn sorutururken, aratrmaclar bu yaknmalarn ounun

bulank, belirsiz terimler kapsayan, genel olarak kabul edi
len lnlere nesnel gndermeden yoksun, ve sradan
olgulara genellikle balanan zelliklerden zsel olarak ayr 28
rasallar tayan anlatmlarda formle edilmi olduklar olgu
suyla karlamlard. Baka bir deyile, yaknmalar tuvalet
ler sala aykr, i tehlikeli, cretler ok dk gibi ge
nel bildirimlerde formle ediliyorlard.
lemsel dnme ilkesi tarafndan gdlerek, aratrmaclar
bu anlatmlar yle bir yolda evirmeye ya da yeniden-formle
etmeye giritiler ki, bunlarn bulank genellikleri somut gn
dermelere, yaknmay douran tikel durumu belirten ve bylece irketteki koullar doru olarak gsteren terimlere indir
genebiliyordu. Genel biim yaknmaya neden olan tikel ilem
ve koullar tanmlayan anlatmlara zlyor, ve yaknmalarn
bu tikel ilem ve koullar deitirerek aresine baklyordu.
rnein, tuvaletler sala aykr bildirimi yle ya da
byle bir durumda u tuvalete gittim, ve lavabo pisti anlat
mna evriliyordu. Aratrmalar bunun byk lde kimi a
lanlarn dikkatsizliine bal olduunu saptyor, katlar at
maya, yerlere tkrmeye kar bir kampanya ve benzeri
uygulamalar getiriliyor ve tuvaletlere srekli bakacak bir g
revli atanyordu. Bu yoldayd ki yaknmalarn pekou yeniden-yorumlanyor ve iyiletirmeler salamak iin kullanl
yordu. 29
Bir baka rnek: bir ii B iinde para bana cretin ok
dk olduu biiminde genel bir bildirimde bulunmaktadr.
Grme aa karmaktadr ki kars hastanededir ve dok
tordan gelen fatura konusunda kayglanmaktadr. Bu durumda
yaknmann gizli ierii Bnin imdiki kazancnn, karsnn
hastalna bal olarak o anki parasal ykmllklerini kar
lamak iin yetersiz olduu olgusundan olumaktadr. 30
Byle bir eviri edimsel nermenin anlamn nemli lde
deitirmektedir. evrilmemi bildirim genel bir koulu genel
lii iinde formle etmektedir ( cretler ok dk ). Tikel
28Roethlisberger ve Dickson, a.g.y s. 259 vs.

29A.g.y., s. 256.

)0A.g.y., s. 267.

TEK-BOYUTLU N SAN

98

bir fabrikadaki tikel koulun tesine ve iinin tikel durumu

nun tesine gitmektedir. Bu genellik iinde, ve ancak bu ge
nellik iinde, bildirim tikel durumu ilerin evrensel bir duru
munun bir belirii olarak alan geni kapsaml bir sulamay
anlatmakta, ve evrensel durumun tikel durumun dzeltilmesi
yoluyla deitirilemeyebileceini imlemektedir.
Bylece evrilmemi bildirim tikel durum ve iinde kendi
sinin bir durum olduu btn arasnda somut bir iliki kuru
yordu ve bu btn sz konusu i dndaki, sz konusu fab
rika dndaki, sz konusu kiisel durum dndaki koullan
kapsamaktadr. Bu btnn kendisi eviride ortadan kaldrl
mtr, ve bu ilemdir ki iyiletirmeyi olanakl klmaktadr. i
bunu ayrmsamayabilir, ve onun iin yaknmas gerekten de
evirinin bu yaknmann gizli ierii olarak ortaya kard
tikel ve kiisel anlam tayabilir. Ama o zaman iinin kullan
d dil onun bilincine kar nesnel geerliini ileri srmekte
dir varolan koullar anlatmaktadr, geri bunlar onun iin
belirtik olmasalar da. Tikel durumun eviri tarafndan eriilen
somutluu durumun olgusal somutluundan yaplan bir dizi
soyutlamann sonucudur bir somutluk ki, durumun evrensel
rasndadr.
eviri genel bildirimi onu ileri sren iinin kiisel deneyi
mi ile ilikilendirmekte, ama bireysel iinin kendini genelde
ii olarak grecei, ve iinin emeki snfn genelde i i
olarak grnecei noktada taklp kalmaktadr. evirisinde,
ilemsel aratrmacnn yalnzca olgusallk srecini, ve belki de
giderek iinin kendi evirilerini izlemekte olduunu belirtmek
zorunlu mudur? Grglenimin durdurulmasndan o sorumlu
deildir, ve ilevi bir eletirel kuramn terimlerinde dnmek
deil ama gzetmenleri iileri ile ilgilenmede daha insanca
ve daha etkili yntemler dorultusunda 31 eitmektir (yalnzca
insanca terimi ilemsel-olmayan ve bir zmleme gerekti
ren bir terim gibi grnmektedir).
Ama iletmene zg bu dnce ve aratrma kipi anlksal
abann daha baka boyutlarna yaylmaktayken, sunduu hiz
metler giderek artan bir biimde bilimsel geerliinden ayrla}1A.g.y., s. VIII.

TEK-BOYUTLU DNCE

99

maz olmaktadrlar. Bu balamda, ilevselletirmenin gerekten

saaltc bir etkisi vardr. Bir kez kiisel honutsuzluk genel
mutsuzluktan yaltlr yaltlmaz, bir kez ilevselletirmeye di
reten evrensel kavramlar tikel gndergelere zlr zlmez,
durum saaltlabilir ve denetlenebilir bir olay olmaktadr.
Hi kukusuz, durum bir evrenselin rnei olarak kalmakta
dr hibir dnce kipi evrenseller olmakszn yapamaz ,
ama yle bir cinste ki, evrilmemi bildirimde denmek iste
nenden olduka ayrdr. i B, bir kez doktor faturalarnn a
resine baklr baklmaz, anlayacaktr ki, genel olarak konuur
sak, cretler ok dk deildirler, ve yalnzca onun bireysel
durumundaki (ki baka bireysel durumlara benzer olabilir) bir
sknty anlatyorlard. Durumu baka bir cinsin altna, kii
sel sknt durumlar cinsinin altna alnmtr. O artk bir
ii ya da alan (bir snfn yesi) deil, ama Western
Electric Companynin Hawthorne fabrikasndaki ii ya da a
lan Bdir.
Management and the Workern yazarlar bu imlemin yete
rince bilincindeydiler. Demektedirler ki bir ileyim rgtnde
yerine getirilecek temel ilevlerden biri kiisel almann be
lirli ilevidir, ve bu ilev, iveren-ii ilikileri ile ilgilenirken,
zorunlu olarak herhangi tikel bir alann kafasnda olann
tikel bir kiisel gemii olmu olan bir iinin terimlerinde, ya
da ii onu tikel kiiler ve insan kmeleri ile birlik iine geti
ren fabrikadaki tikel bir yerde olan bir alann terimlerinde
... dnlmesini gerektirmektedir. Kart olarak, yazarlar,
kendini ortalama ya da tipik alana sunan tutumu ya da
genel olarak iinin kafasnda olan kiisel iin belirli ilevi
ile badamaz olarak yadsmaktadrlar.32
Bu rnekleri balangtaki bildirimleri ilevsel biime evri
lileri ile karlatrarak zetleyebiliriz. Her iki biimdeki bil
dirimleri plak deerlerinde alyor ve dorulanmalar sorunu
nu bir yana brakyoruz.
1)
cretler ok dk. nermenin znesi cretlerdir,
tikel bir iteki tikel bir iinin ald tikel bir karlk deil.
Bildirimde bulunan insan yalnzca kendi bireysel yaantsn
>2A.g.y., s. 591.

TEK-BOYUTLU N SAN

100

dnyor olabilir ama, bildirimini sunu biiminde, bu birey

sel yaanty amaktadr. ok dk yklemi bir iliki sfat
dr ve nermede belirtilmemi olan bir gndergeyi gerektir
mektedir kimin iin ve ne iin ok dk? Bu gnderge yine
bildirimde bulunan birey ya da onun i arkadalarndan biri
olabilir, ama genel ad (cretler) nerme tarafndan anlatlan
btn dnce devimini tamakta ve teki nerme elerinin
genel ray paylamalarn salamaktadr. Gnderge belirsiz
kalmaktadr genel olarak ok dk, ya da konuann ken
disi gibi bir cretli olan herkes iin ok dk. nerme so
yuttur. Evrensel koullara gndermede bulunmaktadr ki yer
lerine hibir tikel durum geirilemez; anlam herhangi bir
bireysel duruma kar geilidir. nerme gerekten de daha
somut bir balama evrilme gereksinimi iindedir, ama yle
bir balama ki onda evrensel kavramlar herhangi bir tikel
ilemler kmesi (ii Bnin kiisel gemii, ve W fabrikasnda
ki tikel ilevi gibi) tarafndan tanmlanamazlar. cretler
kavram cretliler kmesine gndermede bulunmakta, tm
kiisel gemileri ve zel ileri tek bir somut evrensele btn
letirmektedir.
2)
Bnin imdiki kazanc, karsnn hastalna bal olarak,
o anki ykmllklerini karlamak iin yeterli deildir. (l)in
bu evirisinde znenin deitirilmi olduuna dikkat edin. Ev
rensel cretler kavram Bnin imdiki kazanc ile yer de
itirmitir ve bu sonuncunun anlam Bnin ailesine besin,
giysi, konut, ila vb. satn alabilmek iin yerine getirmesi gere
ken tikel ilemler kmesi tarafndan tam olarak tanmlanmak
tadr. Anlamn geililii ortadan kaldrlmtr; cretliler
kmelendirmesi cret znesi ile birlikte yitmitir, ve geriye
kalan ey tikel bir durumdur ki, geili anlamndan syrlarak,
onu bir durumu olarak kapsayan irket tarafndan kabul edilen
irdeleme lnleri altna dmektedir.
Bunda yanl olan nedir? Hibirey. Kavramlarn ve bir b
tn olarak nermenin evrilmesi aratrmacnn seslendii top
lum tarafndan geerli klnmaktadr. Saaltm sonu vermek
tedir nk fabrika ya da hkmet harcamalarn en azndan
nemli bir parasn stlenme gcndedir, nk bunu yapmaya

TEK-BOYUTLU DNCE

101

isteklidirler, ve nk hasta kendini bir baar olma szn ve

ren bir saaltma brakmaya isteklidir. evrilmemi yaknmada
grnm olan bulank, belirsiz, evrensel kavramlar gerekten
gemiin kalntlar idiler; konumada ve dncede kalmay
srdrmeleri gerekten anlay ve ibirlii iin bir engel yarat
yorlard (geri kk bir engel olsa da). lemsel toplumbilim
ve ruhbilim insanlk-d koullar hafifletmeye katkda bulun
mu olduklar lde, anlksal ve zdeksel ilerlemenin parala
rdrlar. Ama o denli de ilerlemenin ikircimli ussallna tank
lk etmektedirler bir ussallk ki, baskc gcnde doyum
verici, ve verdii doyumlarda baskcdr.
Geili anlamn ortadan kaldrlmas grgl toplumbilimin
bir zellii olarak kalmtr. Bu durum giderek tikel bir kar
uruna saaltc bir ilev yerine getirmek zere tasarlanm
olmayan almalarn ok byk bir blmn de ralandrmaktadr. Sonu: bir kez anlamn gereki olmayan fazlas
ortadan kaldrlr kaldrlmaz, aratrma yerleik toplumun
nermeleri geerli ve geersiz kld geni alan ierisinde kit
lenmi olmaktadr. Yjntembilimi nedeniyle, bu grgclk ide
olojiktir. deolojik rasn rneklendirebilmek iin, Birleik
Devletlerdeki politik etkinlik zerine bir incelemeye bakalm.
Yarmac Bask ve Demokratik Onay balkl denemele
rinde Morris Janowitz ve Dwaine Marvick bir seimin de
mokratik srecin etkili bir anlatm olduu dzeyi yarglamak
istemektedirler. Byle bir yarg seim srecinin demokratik
bir toplumu srdrmenin gereklerinin terimlerinde deerlen
dirilmesini imlemekte, ve bu da kendi payna demokratik
teriminin bir tanmn gerektirmektedir. Yazarlar iki almak
tanm arasnda bir seimi nermektedirler; mandat ve
yarmac demokrasi kuramlar:
kkenlerini klasik demokrasi anlaylarnda bulan mandat kuram
lar temsil etme srecinin semenlerin temsilcilerine ykledikleri
aka belirli bir buyurular kmesinden trediini varsaymaktadrlar.
Bir seim temsilcilerin semenlerin buyurularna uymalarn gven
ceye almak iin uygun bir yol ve yntemdir. 33
33H . Enlan, S. J. Eldersveld, M.Janovitz (yay. haz.), Political Behavior (Glencoe Free Press, 1956), s. 275.

TEK-BOYUTLU N SA N

102

Bu n-san daha batan gereki olmad iin yadsn

mt, nk kampanya sorunlar zerine Birleik Devletlerde
bulunmas pek beklenmeyecek bir eklemlenmi gr ve ideo
loji dzeyini varsayyordu. Olgunun bu olduka ak szl
bildirimi byle eklemli bir gr dzeyinin ondokuzuncu
yzylda oy verme hakknn yaygnlamasndan bu yana her
hangi bir demokratik semenler kmesinde bulunmu olup
olmad biimindeki rahatlatc kuku tarafndan biraz yu
muatlmaktadr. Her ne olursa olsun, yazarlar yadsnan nsan yerine yarmac demokrasi kuramn kabul etmektedir
ler ki, buna gre demokratik bir seim kamu grevi iin
yarmakta olan adaylar seme ya da reddetme srecidir.
Bu tanm, gerekten ilemsel olabilmek iin, politik yarma
nn rasnn saptanmasn salayacak ltleri gerektirmekte
dir. Politik yarmaclk ne zaman bir onay sreci ve ne za
man bir ayarlama sreci retir? Bir l lt kmesi
sunulmaktadr:
(1) demokratik bir seim kart adaylar arasnda tm semenlere
seslenebilen bir yarmay gerektirir. Semenler glerini her
ikisinin de kazanmak iin elverili anslar olduuna inanlan
yarmac ynelimli en az iki aday arasnda seme yetenekle
rinden tretirler.
(2) bir demokratik seim her iki [!] partinin kararl seim blge
leri yaratmak, bamsz semenleri ve muhalefet partilerin
den dnenleri kazanmak iin dengeli bir abaya girimelerini
gerektirir.
(3) bir demokratik seim her iki [!] partinin de nlerindeki sei
mi kazanmak iin youn bir abaya girmelerini gerektirir;
ama, kazansn ya da kazanmasnlar, her iki parti ayrca bir
sonraki ve izleyen seimlerdeki baar anslarn arttrmaya
da alyor olmaldrlar .. ,34

Sanrm bu tanmlar zmlemenin konusu olan 1952 Ame

rika seimlerinde ilerin edimsel durumunu yeterince doru
olarak betimlemektedirler. Baka bir deyile, verili bir durumu
yarglamann ltleri verili durum tarafndan sunulan (ya da,
iyi ilev gren ve salam bir biimde kurulu toplumsal bir
MA.g.y s. 276.

TEK-BOYUTLU DNCE

103

dizgeye ait olduklar iin, dayatlan) ltlerdir. zmleme

kitlenmitir ; yargnn erimi bir olgular balam iersinde s
nrlanmtr ki, iinde olgularn yapldklar, insan tarafndan
yapldklar, ve anlam, ilev ve gelimelerinin belirlendii ba
lam yarglamay dlamaktadr.

Bu ereveye bal kalarak, aratrma dngsel ve kendinidorulayan bir aratrma olmaktadr. Eer demokratik edim
sel seim srecinin snrlayc ama gereki terimlerinde tanm
lanyorsa, o zaman bu sre aratrmann sonularna nsel
olarak demokratiktir. Hi kukusuz, ilemsel ereve henz
onay gsterme ve ayarlama arasnda bir ayrm yaplmasna izin
vermekte (ve stelik bu ayrm istemektedir); seim saptanan
onay ve ayarlama derecesine gre az ya da ok demokratik ola
bilecektir. Yazarlarn ulatklar varg 1952 seiminin izlenimci
hesaplamalarn imlemi olabileceinden daha yksek bir d
zeyde gerek bir onay gsterme sreci tarafndan ralandrlm 35 olduu yolundayd geri onay gsterebilmenin nn
deki engelleri gzden karmak ve ayarlayc basklarn
bulunmu olduklarn 36 yadsmak ar bir yanl olacak olsa
da. lemsel zmleme bu pek aydnlatc olmayan bildirimin
tesine geememektedir. Baka bir deyile, onay vermenin
kendisi ayarlamann ii deil miydi gibi belirleyici bir soruyu
soramamaktadr bir soru ki, ilerin edimsel durumu tarafn
dan yeterinden te aklanmaktadr. zmleme bu soruyu soramamaktadr, nk bu onun terimlerini geili anlama doru
aacaktr demokratik seimi olduka snrl bir demokratik
sre olarak aa serecek bir demokrasi kavramna doru.
Kesinlikle byle bir ilemsel-olmayan kavramdr ki yazarlar
tarafndan gereki deil diye yadsnmakta, nk ok ek
lemli bir dzeyden demokrasiyi temsilcilerin semenler tara
fndan ak ve kesin denetlenii olarak tanmlamaktadr halk
egemenlii olarak halk denetimi. Ve bu ilemsel-olmayan kav
ram hibir biimde dardan gelmemektedir. Hibir biimde
imgelemin ya da kurgu-gcnn bir uydurmas deildir, ama
tersine demokrasinin tarihsel amacn, uruna demokrasi iin
35A.g.y., s. 284.
}6A.g.y s. 285.

TEK-BOYUTLU N SAN

104

savamn yapld ve henz henz yerine getirilmeleri gere

ken koullar tanmlamaktadr.
Dahas, bu kavram anlamsal sanlnda przszdr n
k tam olarak sylemekte olduunu demek istemektedir e
deyile, gerekte temsilciler zerine buyurularn dayatanlar
semenlerdirler, buyurularn semenlere dayatan ve sonra se
menler tarafndan seilen ve yeniden-seilen temsilciler deil.
zerk bir semenler kmesi, ki reti-alama ve ayarlama a
balarndan zgr olduu iin zgrdr, gerekten bulunmas
pek olas olmayan bir eklemlenmi gr ve ideoloji dzeyin
de olacaktr. yleyse, kavramn gereki deil diye yadsn
mas gerekmektedir gerekmektedir eer olgusal olarak yrr
lkte olan gr ve ideoloji dzeyi toplumbilimsel zmleme
iin geerli ltleri saptyor olarak kabul ediliyorsa. Ve eer
reti-alama ve ayarlama yrrlkteki gr dzeyinin bir
yanllk dzeyi olduu, ilerin edimsel durumunun bundan
byle edimsel durum olarak tannmad bir evreye ulamsa
lar, o zaman yntemli bir biimde geili kavramlar yadsmaya
balanm bir zmleme kendini yanl bir bilince balamak
tadr. Grgclnn kendisi ideolojiktir.
Yazarlar sorunun ok iyi bilincindedirler. deolojik katlk
demokratik onayn derecesini deerlendirmede ciddiye alna
cak bir imlem sunmaktadr. Gerekten de, neye onay? Doal
lkla politik adaylara ve politikalarna. Ama bu yeterli deildir,
nk o zaman faist bir rejime onay (ve byle bir rejime ger
ek onaydan sz edilebilir) demokratik bir sre olacaktr.
Bylece, onayn kendisinin deerlendirilmesi gerekmektedir
ieriinin, hedeflerinin, deerlerinin terimlerinde deerlen
dirilmesi , ve bu adm anlamdaki geililii ilgilendiriyor g
rnmektedir. Bununla birlikte, byle bilimsel-olmayan bir
admdan kanlabilir, eer deerlendirilecek ideolojik ynelim
varolan ve etkili olarak yaran iki partinin ynelimlerinden,
ve bir de semenlerin ikircimli-yanszlam ynelimlerinden
baka bir ynelim deilse.37
deolojik ynelim anketlemesinin sonularn veren izelge
Cumhuriyeti ve Demokratik parti ideolojilerine ballk
^A.g.y., s. 280.

TEK-BOYUTLU DNCE

105

derecesini ve ikircimli ve yanszlatrlm grleri gster

mektedir.38 Yerleik partilerin kendileri, politikalar, ve d
zenbazlklar sorgulanmamlardr, ne de dirimsel sorunlar
(nkleer sava politikas ve btnsel sava hazrl sorunlar)
asndan aralarndaki edimsel ayrm sorgulanmtr sorular
ki, demokratik srecin deerlendirilmesi iin zsel grnmek
tedirler, ama ancak zmleme yalnzca demokrasinin yerleik
biiminin zelliklerini toparlayan bir demokrasi kavram ile i
lemiyorsa. Byle bir ilemsel kavram aratrmann konusu a
sndan btnyle yetersiz deildir. ada dnemde demokra
tik ve demokratik-olmayan dizgeleri birbirinden ayrdeden
nitelikleri (rnein, deiik partileri temsil eden adaylar ara
snda etkili yarma; semenlerin bu adaylar arasnda seim
yapma zgrlkleri) yeterince ak olarak gstermektedir, ama
bu yeterlik eer kuramsal zmlemenin grevi betimleyici bir
grevden daha baka ve daha te bir grevse elverili deil
dir eer grev olgular zsel doalarnda kavramak ve tan
maksa, onlar olgular olarak kabul etmeleri ve onlarla birlikte
yaamalar gereken insanlar iin ne anlama geldiklerini anla
maksa. Toplumsal kuramda, olgularn tannmas olgularn ele
tirisidir.
Ama ilemsel kavramlar olgular betimlemek iin bile elve
rili deildirler. Yalnzca olgularn belli yanlarna ve kesitlerine
ulamaktadrlar ki, bunlar, eer btn diye almyorlarsa, be
timlemeyi nesnel, grgl rasndan yoksun brakmaktadrlar.
Bir rnek olarak Julian L. Woodward ve Elmo Ropern Poli
tical Activity of American Citizens 39 balkl almalarnda
ki politik etkinlik kavramna bakalm. Yazarlar politik
etkinlik teriminin ilemsel bir tanmn sunmaktadrlar ki bu
be davran yolu tarafndan oluturulmutur: (1) sandklar
da oy kullanma; (2) olanakl bask kmelerini destekleme ...
(3) yasamaclarla kiisel olarak dorudan iletiim; (4) politik
parti etkinliine katlma ... (5) szel iletiim yoluyla politik
grleri yayma alkanln kazanma ...
Hi kukusuz bunlar yasamaclar ve hkmet memurlar
zerine olanakl etki kanallardrlar, ama llmeleri gerekten
n A.g.y., s. 138. vs.

39A . g . y s . 133.

TEK-BOYUTLU N SAN

106

ulusal politik sorunlarla ilgili olarak grece etkin olan insan

lar grece etkin olmayanlardan ayrmak iin bir yntem sa
layabilir mi? irketlerin ynetimi ve hkmet arasndaki, ve
anahtar irketlerin kendi aralarndaki uygulaymsal ve ekono
mik ilikiler gibi ulusal sorunlar asndan belirleyici etkin
likleri kapsamakta mdrlar? Byk kamu iletiim aralarnn
politik olmayan grleri, biliimi ve elenceyi formle et
melerini ve yaymalarn kapsamakta mdrlar? Kamu sorunlar
konusunda belli bir tavr alan eitli rgtlerin olduka deiik
politik arlklarn dikkate almakta mdrlar?
Eer yant olumsuzsa (ki olduuna inanyorum), o zaman
politik etkinliin olgular yeterli bir biimde betimlenmemi ve
saptanmamlardr. Belirleyici olduklarn dndm bileen
birok olgu ilemsel kavramn eriminin dnda kalmaktadr.
Ve bu snrlama olgular gerek klar iinde gsterebilecek
ve onlar gerek adlar ile adlandrabilecek geili kavramlara
kar bu yntemli yasaklama nedeniyle olgularn betimlemeci
zmlemesi olgularn ayrmsanmasm durdurmakta ve olgula
r destekleyen ideolojinin bir esi olmaktadr. Varolan top
lumsal olgusall kendi z ln olarak bildirmekle, bu top
lumbilim bireylerde kurbanlar olduklar olgusalla inansz
inanc salamlatrmaktadr: deolojiden geriye kalan tek
ey var olann tannmasdr bir davran modeli ki, ilerin
yerleik durumunun ezici gcne boyun emektedir. 40 Bu
ideolojik grgcle kar, yaln eliki kendi hakkn yeni
den ileri srmektedir: ... yar olan gerek olamaz. 41
40Theodor W. Adorno, Ideologie, bkz: Kurt Lenk (yay. haz.) Ideologie
(Neuwied, Luchterhand, 1961), s. 262 vs.
41Ernst Bloch, Philosophische Grundfragen I (Frankfurt, Suhrkamp, 1961), s.
65.

(Bo Sayfa)

5: Olumsuz Dnme:
Yenilmi Bakaldr Mant

var olan gerek olamaz. yi eitilmi kulaklarmz ve

gzlerimiz iin, bu anlatm dncesizliin gln bir rn
dr, ya da kartn sylyor gibi grnen u bildirim denli ta
kncadr: olgusal olan ussaldr. Ve gene de, Bat dncesi
nin geleneinde, her ikisi de, kkrtc bir dzeyde ksaltlm
formlasyonda, onun mantn gtm olan Us dncesini
aa sermektedirler. Dahas, her ikisi de ayn kavram, e de
yile olgusalln, ve olgusall anlamaya alan dncenin
kartlkla ykl yapsn anlatmaktadrlar. Dolaysz grglenim dnyas iinde kendimizi yayor bulduumuz dnya
gerekten o olan olabilmek iin kavranmak, dntrlmeli,
ve giderek altst edilmelidir.
Us = Gerek = Olgusallk eitliinde, ki znel ve nesnel dn
yay tek bir kartlar birlii iersine getirmektedir, Us devirici
gtr, olumsuzun gcdr ki, kuramsal ve klgsal Us ola
rak, insanlar ve eyler iin gereklii saptar e deyile, iinde
insanlarn ve eylerin gerekte olduklar gibi olmakta olduklar
koullar. Kuram ve klgnn bu gerekliinin znel deil ama
nesnel bir koul olduunu belgitleme abas Bat dncesinin
kkensel ilgisi ve mantnn kkeni olmutu felsefenin zel
bir dal anlamnda deil, ama olgusal ussal olarak kavramak
iin uygun dnce kipi olarak mantn.
Uygulaymbilimsel ussalln btnclc evreni Us dnce
sinin en son nitel dnmdr. Bu ve sonraki blmde, bu
dncenin geliimindeki kimi ana evreleri belirlemeye ala
cam mantn baskc denetim mant olma srecini. Byle
bir ideolojik zmleme kuram ve klgnn, dnce ve eyle
min tarihsel sreteki birlii (ve ayrl) kuramsal ve klgsal
Usun birlik iinde anm zerinde odaklat lde, olgu
sal geliimin anlalmasna katkda bulunabilir.
leri ileyim uygarlnn kapal ilemsel evreni zgrlk ve
bask, retkenlik ve yoketme, byme ve gerileme arasndaki
korkun uyumu ile bu Us dncesinde belirli bir tarihsel tasar
109

TEK-BOYUTLU N SAN

110

olarak nceden-saptanmtr. Uygulaymbilimsel ve n-uygulaymbilimsel evreler Bat geleneinin srekliliini anlatan belli
temel insan ve doa kavramlarn paylamaktadrlar. Bu srek
lilik ierisinde, deiik dnce kipleri birbirleriyle arpmak
tadrlar; bunlar doa ve toplumu anlamann, rgtlemenin,
deitirmenin deiik yollarna aittirler. Usun kararl klc ei
limleri yine onun altst edici eleri ile, olumlu dncenin
gc olumsuz dnceninki ile atmaktadr ta ki, ileri ile
yim uygarlnn baarmlar tek-boyutlu olgusalln tm eliki
zerindeki utkusuna gtrnceye dek.
Bu atmann balangc felsefi dncenin kendisinin k
kenlerine dek gitmekte ve Platonun eytiimsel mant ve
Aristotelesin Organon unun biimsel mant arasndaki zt
lkta arpc anlatmn bulmaktadr. Eytiimsel dncenin
klasik modelinin izleyeceimiz tasla uygulaymbilimsel ussal
ln kartlk iindeki zelliklerinin bir zmlemesi iin zemi
ni hazrlayabilir.
Klasik Yunan felsefesinde, Us gerek olan ve yanl olan
ayrdeden bilisel yetidir, ama ancak gereklik (ve yanllk)
birincil olarak Varln, Olgusalln bir koulu ve ancak bu
zeminde nermelerin bir zellii olduu srece. Gerek sylem,
mantk, olgusal olarak var olan var (olgusal) grnenden ayrdedilmi olarak aa serer ve anlatr. Ve Gereklik ve olgusal
Varlk arasndaki bu eitlik nedeniyle, Gereklik bir deerdir,
nk Varlk Yokluktan daha iyidir. Sonuncusu yalnzca Hibirey deildir; Varln bir gizillii ve ona bir gzdadr
yoketme. Gereklik iin savam yokolmaya kar ve Varln
esenlii ( t c o e i v ) iin bir savamdr (bir aba ki eer yerle
ik bir olgusalla gerek-deil diye saldracak olursa kendisi
yokedici olarak grnmektedir: Atina kent devletine kar
Sokrates). Gereklik iin savamn olgusall yokolmaktan
kurtarmas lsnde, gereklik insan varoluu karsnda
ykmldr ve sorumludur. zsel olarak insansal olan tasar
dr. Eer insan olgusal olarak var olan grmeyi ve bilmeyi
renmise, gereklik ile uyum iinde davranacaktr. Bilgikuram
kendinde trebilimdir, ve trebilim bilgikuramdr.
Bu anlay kendi iinde kartlk ykl bir dnyann grg-

TEK-BOYUTLU DNCE

111

lenimini yanstmaktadr bir dnya ki yokluk ve olumsuzlu

un acsn ekmekte, srekli olarak yokedilme ile tehdit edil
mektedir, ama o denli de bir kosmoz olan bir dnyadr, sonsal
nedenlerle uyum iinde yaplanmtr. Felsefenin kategorileri
nin geliimini kartlk ykl bir dnyann grgleniminin gt
mekte olduu dzeye dek, felsefe kendi iinde krlm (dchi
rement ontologique) bir evrende devinmektedir iki-boyutlu
bir evrende. Grng ve olgusallk, gereksizlik ve gereklik,
(ve, greceimiz gibi, zgrszlk ve zgrlk) varlkbilimsel
koullardrlar.
Ayrm soyut dncenin erdemine ya da kusuruna bal de
ildir; dahaok dncenin evrene ilikin olarak kuramda ve
klgda katld grglenim kklenmitir. Bu evrende, ilerin
de insanlarn ve eylerin kendileri yoluyla ve kendileri
olarak bulunduklar varlk kipleri vardr, ve yle kipler vardr
ki ilerinde byle deildirler e deyile, ilerinde doalarnn
(zlerinin) arptlmas, snrlanmas, ya da yadsnmasyla va
rolmaktadrlar. Bu olumsuz koullar yenmek varlk ve dnce
srecidir. Felsefe eytiimde doar; onun sylem evreni ztlklar
ieren bir olgusalln olgularna karlk vermektedir.
Bu ayrmlar iin ltler nelerdir? Gereklik konumu
hangi zeminde u deil de bu kipe ya da koula yklenmekte
dir? Klasik Yunan felsefesi byk lde daha sonra (olduka
kltc bir anlamda) sezgi denilen ey zerine dayanmak
tadr bir bilgilenme biimi ki, onda dncenin nesnesi ak
a gerekte ne ise yle (zsel nitelikleri iinde), ve olumsal,
dolaysz durumuna kart bir iliki iinde grnmektedir. Ger
ekten de sezginin bu kant Descartesnkinden ok ayr de
ildir. Bu gizemsel bir ansal yeti, tuhaf bir dolaysz grgle
nim deildir, ne de kavramsal zmlemeden kopmutur. Sezgi
dahaok byle bir zmlemenin (geici) son noktasdr yntemli anlksal aracln sonucu. Byle iken, somut grglenimin aracldr.
nsann z kavram bir rnek olarak hizmet edebilir. Ken
dini evreninde bulu koulu iinde zmlendiinde, insan
onu bir iyi yaam, e.d. zahmet, bamllk, ve irkinlikten
olabildiince zgr bir yaam srdrmeye yetenekli klabilecek

TEK-BOYUTLU N SAN

112

belli yeti ve glerin iyeliinde grnmektedir. Byle bir yaa

ma ulamak en iyi yaama ulamaktr: doann ya da insa
nn z ile uyum iinde yaamak.
Hi kukusuz, bu henz filozofun savdr; insanlk durumu
nu zmleyen odur. O grglenimi eletirel yargsnn altna
getirmekte, ve bu yarg bir deer yargs kapsamaktadr e
deyile, zahmetten zgrlk zahmete yelenebilirdir, anlkl bir
yaam aptalca bir yaama yelenebilirdir. Felsefe bu deerlerle
domutu. Bilimsel dncenin deer yargs ile zmlemenin
bu birliini krmas gerekiyordu, nk zamanla aka ortaya
kt gibi felsefi deerler toplumun rgtleniini gtmyor
lard, ne de doann dnmn. Etkisizdiler, olgusal deil
lerdi. Daha o zamandan Yunan anlay tarihsel eyi kapsa
maktadr insann z klede ve zgr yurttata, Yunanlda
ve Barbarda ayrdr. Uygarlk bu ayrmn varlkbilimsel olarak
salamlatrlmasn nlemitir (en azndan kuramda). Ama bu
gelime henz zsel ve olumsal doa arasndaki, doru ve yan
l varolu kipleri arasndaki ayrm geersiz klmamaktadr
yeter ki ayrm grgl durumun mantksal bir zmlemesinden
tryor, ve gizilgcn olduu gibi olumsalln da anlyor
olsun.
Ge diyaloglarn Platonuna ve Aristotelese dek, Varlk kip
leri devim kipleridirler gizillikten edimsellie, olgusallamaya
gei. Sonlu Varlk tam olmayan olgusallamadr, deiime
aktr. Yaratlmas zltr; iine olumsuzluk ilemitir. Bylece gerek olgusallk Gereklik deildir. Felsefi aray sonlu
dnyadan yle bir olgusalln kuruluuna ilerlemektedir ki,
gizillik ve edimsellik arasndaki acl ayrma ak deildir,
olumsuzluuna egemen olmutur ve kendinde tam ve bam
szdr zgr.
Bu bulu Eros ve Logosun iidir. Bu iki anahtar terim iki
olumsuzlama kipini belirtmektedir; mantksal bilgilenme gibi
erotik bilgilenme de yerleik, olumsal olgusalln kskacn
krmakta ve onunla geimsiz bir gereklik uruna abalamak
tadr. Logos ve Eros bir ve ayn zamanda znel ve nesneldirler.
Alt olgusallk biimlerinden st olgusallk biimlerine
ykseli ansal olduu denli de zdeksel olan bir devimdir.

TEK-BOYUTLU DNCE

113

Aristotelese gre, eksiksiz olgusallk, tanr, dnyay cba ep>Uevov altna ekmektedir; o tm varln sonsal nedenidir. Lo
gos ve Eros kendilerinde olumlu ve olumsuzun, yaratma ve
yoketmenin birliidirler. Dncenin gereksinimlerinde ve sev
ginin lgnlnda yerleik yaam yollarnn yokedici yadsn
yatmaktadr. Gereklik dnce ve varolu kiplerini dntr
mektedir. Us ve zgrlk yaknsamaktadrlar.
Bununla birlikte, bu devimselin kendi znl snrlar var
dr, nk olgusalln kartlkl ras, gerek ve gerek-olmayan varolu kiplerine patlamas, deimez bir varlkbilimsel
koul olarak grnmektedir. yle varolu kipleri vardr ki hi
bir zaman gerek olamazlar nk hibir zaman gizlilikleri
nin olgusallamasnda, varln sevincinde dinginlie eriemezler.
nsan olgusallnda, kendini varoluun ngereklerini retmede
tketen tm varolu bylece bir gerek-olmayan ve zgrolmayan varolutur. Bu, aktr ki, zgrlk yaam zorunluklarn retme etkinlii ile badamazdr, bu etkinlik belirli bir
snfn doal ilevidir, ve gerein bilinmesi ve gerek varolu
byle bir etkinliin btn boyutundan zgrl imler ner
mesi zerine kurulu bir toplumun hi de varlkbilimsel olma
yan koulunu yanstmaktadr. Bu gerekten par excellence nve kar-uygulaymbilimsel beklemedir.
Oysa n-uygulaymbilimsel ve uygulaymbilimsel ussallk
arasndaki gerek ayrm izgisi zgrszlk zerine kurulu bir
toplum ve zgrlk zerine kurulu bir toplum arasndaki ay
rm deildir. Toplum henz yle bir yolda rgtlenmektedir ki
yaam zorunluklarnn retilmesi belirli toplumsal snflarn
tam-gn ve yaam-boyu uran oluturmaktadr, ve bu snf
lar yleyse zgr deildirler ve insanca bir varolutan dlan
maktadrlar. Bu anlamda, gerein toplumsal olarak zorunlu
emek tarafndan kleletirilme ile badamaz olduunu anla
tan klasik nerme henz geerlidir.
Klasiksel kavram dnce ve anlatm zgrlnn bu kle
lik yrrlkte olduu srece bir snf ayrcal olarak kalmas
gerektiini bildiren nermeyi iermektedir. nk dnce ve
konuma dnen ve konuan bir zneye aittirler, ve eer bu
znenin yaam yukardan dayatlan bir ilevin yerine getiril-

TEK-BOYUTLU N SAN

114

meine bamlysa, bu ilevin gereklerinin yerine getirilmesi

zerine bamldr bylece bu gerekleri denetleyenlere ba
mldr. On-uygulaymbilimsel ve uygulaymbilimsel tasar ara
sndaki ayrm izgisi dahaok yaam zorunluklarna bir ge
imin kazanlmas na boyunemenin rgtleni tarznda ve
bu rgtlenie karlk den yeni zgrlk ve zgrszlk,
gereklik ve yanllk kiplerinde yatmaktadr.
Klasiksel anlayta gerekliin ve gereksizliin varlkbilimsel koulunu kavrayan zne kimdir? Ar dnmenin (teoria)
ustas, ve teoria tarafndan gdlen bir klgnn ustas, e.d.
filozof-devletadamdr. Hi kukusuz, onun bildii ve amla
d gereklik gizil olarak herkese aktr. Filozof tarafndan
yol gsterilerek, Platonun Menon undaki kle geometrik bir
belitin gerekliini, e.d. deimenin ve yitmenin tesindeki bir
gereklii kavramay baarabilmektedir. Ama gereklik bir d
nce durumu olduu denli de bir Varlk durumu olduu iin,
ve dnce Varln anlatm ve belirii olduu iin, gereklie
giri insan gereklikte ve gereklikle yaamad srece salt bir
gizillik olarak kalmaktadr. Ve bu varolu kipi kleye kapal
dr ve yaamn yaam zorunluklarnn retilmesinde tket
mesi gereken herkese. Sonu olarak, eer insanlarn bundan
byle yaamlarn zorunluk alannda tketmeleri gerekmiyorsa,
gereklik ve gerek bir insan varoluu san ve somut bir an
lamda evrensel olacaktr. Felsefe insann eitliini ngrmekte
ama, ayn zamanda, eitliin olgusal yadsnna boyun emek
tedir. nk verili olgusalhkta, zorunluklarn retilmesi oun
luun yaam-boyu iidir, ve zorunluklarn retilmesi ve sunul
mas gereklidir, yle ki gereklik (ki zdeksel zorunluklardan
zgrlktr) olabilsin.
Burada, tarihsel engel gereklik iin aratrmay durdurmakta
ve arptmaktadr; toplumsal iblm varlkbilimsel bir kou
lun deerini kazanmaktadr. Eer gereklik zahmetten zgr
l ngerektiriyorsa, ve eer bu zgrlk, toplumsal olgusallkta, bir aznln zel ayrcal ise, o zaman olgusallk byle
bir gereklie ancak yaklak olarak ve ayrcalkl bir kme
iin izin verir. lerin bu durumu gerekliin evrensel rasyla
elimektedir, nk bu evrensellik insann z asndan yal

TEK-BOYUTLU DNCE

115

nzca kuramsal bir hedefi deil ama insann insan olarak en iyi
yaamn tanmlamakta ve buyurmaktadr. Felsefe iin eliki
zmszdr, ya da bunun dnda bir eliki olarak grnme
mektedir, nk bu felsefenin aamad kle ya da serf toplumunun yapsdr. Bylece tarihi stesinden gelinmemi olarak
arkada brakarak gereklii gvenlik iinde tarihsel olgusalln stne ykseltmektedir. Orada, gereklik dokunulmam
olarak saklanr, gn bir baars olarak ya da gkte deil,
ama dncenin bir baars olarak dokunulmam, nk
kavramnn kendisi yaamlarn geimlerini kazanmaya adayan
larn insanca bir varoluu yaamaya yeteneksiz olduklar igrsn anlatmaktadr.
Varlkbilimsel gereklik kavram n-uygulaymbilimsel ussal
ln bir modeli olarak hizmet edebilecek bir mantn zeindedir. Bu ussallk iki-boyutlu bir sylem evreninin ussalldr
ki, uygulaymbilimsel tasarn yerine getirilmesinde gelien tekboyutlu dnce ve davran kipleri ile kartlk iinde dur
maktadr.
Aristoteles Logosun belirli bir tipini (konuma, iletiim)
ayrdedebilmek iin apofantik logos terimini kullanmakta
dr bir Logos ki, gereklii ve yanll bulmakta ve, geli
iminde, gereklik ve yanllk arasndaki ayrm tarafndan
belirlenmektedir (De Interpretatione, 16b-17a). Bu yarg man
tdr, ama bir hkmn (tzel) vurgulu anlamnda: y yi
ye yklemektedir, nn bir zellii olarak, ye ait
olduu iin ve ait olduu lde; ya da y yi ye yads
maktadr, ye ait olmad iin ve ait olmad lde; vb.
Bu varlkbilimsel temelden balayarak, Aristotelesin felsefesi
tm olanakl gerek (ve yanl) yklemlerin ar biimlerini
saptamaya gemekte, bylece biimsel yarg mant olmak
tadr.
Husserl bir apofantik mantk dncesini yeniden dirilttii
zaman, bunun kkensel eletirel imlemini vurguluyordu. Ve bu
imlemi tam anlamyla bir yarglar mant dncesinde bulu
yordu e deyile, dncenin dorudan doruya Varlk (das
Seiende selbst) ile ilgilenmedii, ama daha ok bo-savlar
(Prtentionen) ile, Varlk zerine nermelerle ilgilenmekte

TEK-BOYUTLU N SAN

116

olduu olgusunda.1 Husserl yarglar zerine bu ynelimde

mantn grev ve alan asndan bir snrlama ve bir nyarg
grmektedir.
Klasiksel mantk dncesi gerekten de varlkbilimsel bir
nyargy gstermektedir yargnn (nerme) yaps blnm
bir olgusalla gndermede bulunmaktadr. Sylem Varlk ve
Yokluun, z ve olgunun, ortaya k ve yitiin, gizillik ve
edimselliin grglenimi arasnda devinmektedir. Aristotelesin
Organonu bu kartlar birliinden nermelerin ve bunlarn
(doru ya da yanl) bantlarnn genel biimlerini soyutla
maktadr; gene de, bu biimsel mantn belirleyici paralar
Aristotelesin metafiziine bal kalmaktadr.2
Bu biimselletirmeye nsel olarak, blnm dnyann gr
glenimi mantn Platonik eytiimde bulmaktadr. Burada,
Varlk, Yokluk, Devim, Bir ve ok, zdelik, ve
eliki terimleri yntemsel olarak ak, ikircimli, ve tam
olarak tanmlanmam tutulmaktadrlar. Ak bir evrenleri,
btn bir anlam evrenleri vardr ki iletiim srecinde aamal
olarak yaplam, ama hibir zaman kapanmamtr. nerme
lerin ne srldkleri, gelitirildikleri ve snandklar yer bir
diyalogdur ki burada eytiime katlan kii olaan bir durumda
sorgulanmayan grglenim ve konuma evrenini sorgulamaya,
ve yeni bir sylem boyutuna girmeye gtrlmektedirbaka
bakmlardan zgrdr ve sylem onun zgrlne seslenmek
tedir. Ona verili olann tesine gitmesi gerekmektedir tpk
konumacnn kendi nermesinde terimlerin balangtaki ko
numlarnn tesine gitmekte olmas gibi. Bu terimlerin anlam
lar vardr, nk gndermede bulunduklar koullarn yaltl
mayan ve kararl klnamayan birok yan, imlem ve etkileri
vardr. Bunlarn mantksal geliimleri olgusallk srecine ya da
Sache selbste [Olgunun kendisine] yant vermektedir. Dnce
nin yasalar olgusalln yasalardrlar, ya da daha dorusu,
eer dnce dolaysz grglenimin gerekliini bir baka ger'Husserl, Formale und Transzendentale Logik Halle, (Niemeyer, 1929), zel
likle s. 42 vs. ve 115 vs.
2Carl Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, Darmstadt 1957, Cilt I,
s. 135, 211. Bu yoruma kar tartma iin bkz. aada s. 120.

TEK-BOYUTLU DNCE

117

ekliin, olgusalln gerek Biimlerinin dealarn gerek

liinin grngs olarak anlyorsa, olgusalln yasalar olmak
tadrlar. Bylece eytiimsel dnce ve verili olgusallk arasnda
akmadan ok elime vardr; gerek yarg bu olgusall ken
di z terimlerinde deil, ama ykln ngren terimlerde yar
glar. Ve bu yklta, olgusallk kendi z gerekliine ulamak
tadr.
Klasiksel mantkta, eytiimsel dncenin kkensel zeini
oluturmu olan yarg O ydir nermesinin biimi altnda
biimselletiriliyordu. Oysa bu biim grgl olgusalln olum
suz rasn bildiren temel eytiimsel nermeyi aa sermekten
ok gizlemektedir. zlerinin ve idealarnn nda yarglan
dklarnda, insanlar ve eyler olduklarndan baka trl varol
maktadrlar; buna gre, dnce var (verili) olan ile elimekte,
kendi gerekliini verili olgusalln gereklii ile karlatr
maktadr. Dnce tarafndan ngrlen gereklik deadr.
Byle iken, verili olgusalln terimlerinde, yalnzca dea,
yalnzca zdr gizillik.
Ama zsel gizillik verili sylem ve eylem evreninde kapsan
m bir olanaklar okluu gibi deildir; zsel gizillik btny
le baka bir dzenindir. Olgusallamas yerleik dzenin dev
rilmesini gerektirir, nk gereklik ile uyum iinde dnme
gereklik ile uyum iinde varolmaya ballktr. (Platonda bu
devirmeyi rnekleyen u kavramlar unlardr: filozofun yaa
mnn balangc olarak lm, ve Maaradan zorla kurtulu.)
Bylece, gerekliin devirici ras dnce zerine bir buyuru
cu nitelik dayatmaktadr. Mantk belgitli nermeler olarak bu
yurular olan yarglar zerinde zeklenmektedir, dir koac
bir gerek"i imlemektedir.
Bu elikili, iki-boyutlu dnce biemi yalnzca eytiimsel
mantn deil ama olgusallk ile uraa giren tm felsefenin
i biimidir. Olgusall tanmlayan nermeler (dolayszca) du
rum olmayan bireyi gerek olarak ileri srerler; bylece du
rum olanla elimekte, onun gerekliini yadsmaktadrlar.
Olumlu yarg nermenin biiminde ( ydir) yiten bir olumsuzlama kapsamaktadr. rnein, erdem bilgidir; tre her
kesin kendi doasnn en iyi uyduu ilevi yerine getirdii

TEK-BOYUTLU N SAN

118

durumdur; eksiksiz olarak olgusal olan eksiksiz olarak bili

nebilirdir; verum est id, quot est; insan zgrdr;
Devlet Usun olgusalldr.
Eer bu nermeler gerek olacaksalar, o zaman dir koac
bir gerek, bir eksiklik belirtmektedir. yle koullar yargla
maktadr ki, bunlarda erdem bilgi deildir, insanlar doalar
nn en uygun olduu ilevi yerine getiriyor deildirler, zgr
deildirler, vb. Ya da, kesinlik imleyen y biimi bildirmek
tedir ki deildir, kendinden-bakas olarak ta
nmlanmaktadr. nermenin dorulanmas dncede olduu
gibi olguda da bir sreci kapsamaktadr: o olan olmaldr.
Kesin bildirim bylece bir kesin buyuruya dnmektedir; bir
olguyu deil ama bir olguyu ortaya karma zorunluunu bil
dirmektedir. rnein, yle okunabilir: insan (olguda) zgr
deildir, vazgeilemez haklarla ykl deildir, vb., ama yle
olmas gerekir, nk Tanrnn gznde, doal olarak, vb. z
grdr.3
Eytiimsel dnce dir ve gerek arasndaki belirleyici
gerilimi ilkin Varln kendi yapsna zg varlkbilimsel bir
koul olarak anlar. Bununla birlikte, bu Varlk durumunun ka
bul edilmesi onun kuram daha batan somut bir klgy
imlemektedir. Onlarda yanllanm ya da yadsnm grnen
bir gerekliin nda grldklerinde, verili olgularn kendi
leri yanl ve olumsuz grnmektedirler.
Buna gre, dnce, nesnelerinin durumu tarafndan, onla
rn gerekliklerini bir baka mantn, bir baka sylem evre
ninin terimlerinde lmeye gtrlmektedir. Ve bu mantk bir
baka varolu kipinin tasarn yanstmaktadr: gerekliin insa
nn szlerinde ve edimlerinde olgusallamas. Ve bu tasarn
3Ama nerme niin gerek demiyor eer gerek demek istiyorsa? Olumsuzlama niin olumlamada yitiyor? Acaba mantn metafiziksel kkeni mi nerme
biimini belirlemiti Sokratik olduu gibi n-Sokratik dnce de mantn
trebilimden ayrln ncelemektedir. Eer yalnzca gerek olan (Logos; Idea)
olgusal olarak varsa, o zaman dolaysz grglenimin olgusall yanlsama olarak
lif) ova, var olmayana katlmaktadr. Ve gene de bu uf) v vardr, ve dolaysz
grglenim iin (ki insanlarn geni ounluu iin biricik olgusallktr) var olan
biricik olgusallktr. Var n iki yanl anlam bylece tek bir dnyann iki-boyutlu
yapsn anlatacaktr.

TEK-BOYUTLU DNCE

119

toplumsal hayvan olarak insan, polis"i ilgilendiriyor olmas

lsnde, dncenin devimi politik bir ierie iyedir. Bylece, Sokratik sylem yerleik politik kurumlarla elitii lde
politik sylemdir. Erdem, tre, dindarlk, ve bilginin doru ta
nmlar iin, kavramlar iin aratrma ykc bir aba ol
maktadr, nk kavram yeni bir polis"i amalamaktadr.
Dnce kendini klgya doru amadka byle bir deiimi
ortaya karacak gce iye deildir, ve zdeksel klgdan kopmamn kendisi, ki felsefe bunda kkenlenmektedir, felsefi dn
ceye soyut ve ideolojik niteliini vermektedir. Bu kopma nede
niyle, eletirel felsefi dnce zorunlu olarak akn ve soyuttm.
Felsefe bu soyutluu tm gerek dnce ile paylamaktadr,
nk verili olan soyutlamayan, olgular onlar yapm olan
etmenlere ilikilendirmeyen, olgular kafasnda ykmayan
biri gerekte dnmemektedir. Soyutluk dncenin yaam
nn kendisi, onun asilliinin gstergesidir.
Ama yanl ve gerek soyutlamalar vardr. Soyutlama tarih
sel bir sreklilik iindeki tarihsel bir olaydr. Tarihsel zeminler
zerinde ilerler, ve kendisinden uzaklamakta olduu temelin
kendisi ile ilikili kalr yerleik toplumsal evren ile. Eletirel
soyutlamann yerleik sylem evreninin olumsuzlamasna var
d yerde bile, temel olumsuzlamada (devirmede) yaar ve
yeni konumun olanaklarn snrlar.
Felsefi dncenin klasiksel kkenlerinde, akn kavramlar
kafa ve kol emei arasnda yrrlkte olan ayrma bal kal
yorlard yerleik klelik toplumuna. Platonun ideal devleti
klelii barndrmakta ve yeniden biimlendirmekte, bengi bir
gereklik ile uyum iinde rgtlemektedir. Ve Aristoteleste,
filozof-kral (ki onda kuram ve klg henz bilemi kalyorlar
d) ykc bir ilev ve ierik tad pek ileri srlemeyecek
bios teoretikosun stnl nnde gerilemektedir. Gereksiz
olgusalln asl ykn tayanlar ve, yleyse, onun devrilme
sine en ok gerek duyuyor grnenler, felsefenin sorunu deil
diler. Felsefe onlar soyutlamt ve soyutlamay srdryordu.
Bu anlamda, idealizm felsefi dnceye znlyd, n
k dncenin (bilin) stnl kavram ayrca felsefenin a
t ve dzelttii dncede bir grgl dnyada dncenin

TEK-BOYUTLU N SAN

120

gszln de bildirmektedir. Ussallk, ki felsefe onun ad

na yarglarda bulunuyordu, onu iinde insann yaamas gere
ken dnyaya kar bak klm o soyut ve genel arl elde
ediyordu. zdeki heretikler dnda, felsefi dnce insan
varoluunun skntlar tarafndan pek seyrek olarak skntya
uratlyordu.
Paradoksal olarak, tam anlamyla felsefi dncedeki eleti
rel imlemdir ki idealistik arnmaya gtrmektedir bir eleti
rel imlem ki, bir btn olarak grgl dnyaya ynelmitir, yal
nzca iersindeki belli dnme ve davranma kiplerine deil.
Kavramlarn zsel olarak ayr bir dnce ve varolu dzenine
zg gizilliklerin terimlerinde tanmlayarak, felsefi eletiri
kendini koparm olduu olgusallk tarafndan engellendiini
grmekte, ve grgl olumsallktan artlm bir Us alan kur
maya ynelmektedir. Dncenin iki boyutu zsel gereklik
lerin ve grnrdeki gerekliklerin boyutlar bundan byle
birbirlerinin yoluna kmamaktadrlar, ve somut eytiimsel ili
kileri soyut bir bilgikuramsal ya da varlkbilimsel iliki olmak
tadr. Verili olgusallk zerine ileri srlen yarglarn yerine ge
nel dnce biimlerini, dnce nesnelerini, ve dnce ve
nesneleri arasndaki ilikileri tanmlayan nermeler geirilmek
tedir. Dncenin znesi kendisinden tm tikellerin uzaklat
rlm olduu ar ve evrensel znellik biimi olmaktadr.
Byle biimsel bir zne iin, v ve uf) v arasndaki, dei
im ve sreklilik, gizillik ve edimsellik, gereklik ve yanllk
arasndaki iliki bundan byle varolusal bir kayg deildir;4
tersine, bir ar felsefe sorunu olmutur. Platonun eytiimsel ve
Aristotelesin biimsel mantklar arasndaki ztlk arpcdr.
A ristotelesin Organon unda tasmsal u

(horos) tzsel

anlamdan ylesine yoksundur ki ABCnin tek bir harfi bile

onun yerini btnyle alabilecek bir edeerdir. Bylece, zsel
4Yanl anlamay nlemek iin: inanmyorum ki Frnge nach dem Sein ve benzeri
sorularn varolusal bir ilgileri olsun ya da olmas gereksin. Felsefi dncenin
kkenlerinde anlaml olmu olan pekala sonunda anlamsz olabilir, ve anlam yiti
mi dnme gszlne bal olmayabilir. nsanlk tarihi Varlk sorusu na
belirli yantlar vermitir, ve bunlar etkililiklerini tantlam olan ok somut te
rimlerde vermitir. Uygulaymbilimsel evren bunlardan biridir. Daha ileri bir tar
tma iin bkz. blm VI.

TEK-BOYVTLU DNCE

121

tanmn sonucunu, xi eotiv? sorusuna yant gsteren metafiziksel utan (yine horos) btnyle ayrdr.5 Prantla kar
Kapp ileri srmektedir ki iki ayr imlem birbirlerinden bt
nyle bamszdrlar ve Aristotelesin kendisi tarafndan hibir
zaman kartrlmamlardr. Her ne olursa olsun, biimsel
mantkta, dnce Platonik diyalogda olduundan ok ayr bir
yolda rgtlenmektedir.
Bu biimsel mantkta, dnce kendi nesnelerine kar ilgi
sizdir. Bunlar ister ansal isterse fiziksel olsunlar, ister doa is
terse toplum ile ilgili olsunlar, ayn genel rgtleme, hesaplama
ve varg yasalarna konu olmaktadrlar ama, tikel tz lerinden soyutlama iinde, llebilir imler ya da simgeler olarak.
Bu genel nitelik (nicel nitelik) toplumda olduu gibi mantk
ta da yasa ve dzenin nkouludur, evrensel denetimin bede
lidir.
Die Allgemeinheit der Gedanken, wie die diskursive Logik sie ent
wickelt, erhebt sich auf dem Fundament der Herrschaft in der
Wirklichkeit.6

Aristotelesin Metafiziki kavram ve denetim arasndaki ba

nty bildirmektedir: ilk nedenler in bilgisi evrenselin bil
gisi olarak en etkili ve pekin bilgidir, nk nedenler zerin
de buyurganlk etkileri zerinde buyurganlktr. Evrensel
kavram yoluyla, dnce tikel durumlar zerinde egemenlik
kazanr. Bununla birlikte, en biimsel mantk evreni bile yine
verili, grgl dnyann en genel yaps ile ilgilidir; ar biim
yine kendi biimselletirdii ieriin biimidir. Biimsel man
tk dncesinin kendisi evrensel denetim ve llebilirlik iin
ansal ve fiziksel aralarn geliiminde tarihsel bir olaydr. Bu
giriimde, insann edimsel uyumsuzluktan kuramsal uyumu ya
ratmas, dnceyi elikilerden artmas, toplum ve doann
karmak srelerinde tannabilir ve karlkl deitirilebilir
birimleri tzselletirmesi gerekmiti.
Ernst Kapp, Greek Foundations o f Traditional Logic (New York, Columbia
University Press, 1942), s. 29.
6 Uslamlamac mantk tarafndan gelitirilmi olan dnsel evrensellik edim
sel dnyada kendini egemenliin temeline ykseltmitir. M . Horkheimer ve T.
W. Adorno, Dialektik der Aufklrung (Amsterdam 1947), s. 25.

TEK-BOYUTLU N SA N

122

Biimsel mantn egemenlii altnda, z ve grng arasn

daki atmann kavram, anlamsz olmasa bile, vazgeilebilir
dir; zdeksel ierik yanszlatrlmtr; zdelik ilkesi eliki
ilkesinden ayrlmtr (elikiler doru olmayan dnmenin
kusurlardrlar); sonsal nedenler mantksal dzenden uzaklat
rlmlardr. Alan ve ilevlerinde elverili tanmlar iersinde,
kavramlar nceden-bilme ve denetleme aralar olmaktadrlar.
Biimsel mantk bylece bilimsel dnceye giden uzun yolda
ilk admdr yalnzca ilk adm, nk dnce kiplerini uygulaymbilimsel ussalla ayarlamak iin henz ok daha yksek
bir soyutlama ve matematikselletirme derecesi gerekmektedir.
Mantksal ilemin yntemleri eski ve ada mantkta ok
ayrdrlar, ama tm ayrmn arkasnda, zdeksel ierik asn
dan yansz, evrensel olarak geerli bir dnce dzeninin ku
ruluu yatmaktadr. Uygulaymbilimsel insann ve uygulaymbilimsel doann ussal denetim ve hesaplamann nesneleri olarak
ortaya kmalarndan ok daha nce, an soyut genellemeye
duyarl klnyordu. elikiden zgr olan ya da yalnzca de
netlenebilir eliki ieren tutarl bir mantksal dizge ierisine
rgtlenebilecek terimler rgtlenemeyecek olanlardan ayrl
yorlard. Evrensel, hesaplanabilir, nesnel ve tikel, hesaplanamaz, znel dnce boyutlar arasnda ayrm yaplyordu; bu
kinciler bilime ancak bir dizi indirgeme yoluyla giriyorlard.
Biimsel mantk ikincil niteliklerin birincil niteliklere indir
geniini ngrmekte, ve kincilerde birinciler fiziin llebilir
ve denetlenebilir zellikleri olmaktadrlar. Dncenin eleri
o zaman bilimsel olarak rgtlenebilmektedirler tpk insan
elerin toplumsal olgusallkta rgtlenebilmeleri gibi. Dn
ce kurallarn denetleme ve egemenlik kurallarna uyarlayan
dnce eleri n-uygulaymbilimsel ve uygulaymbilimsel us
sall, varlkbilim ve uygulaymbilimi balamaktadrlar. nuygulaymbilimsel ve uygulaymbilimsel egemenlik kipleri te
melde ayrdrlar kleliin zgr cretli-emekten, putperestli
in Hristiyanlktan, kent devletinin ulustan, ele geirilen bir
kentin nfusunun doranmasnn Nazi toplama kamplarndan
ayr olduklar denli. Ama tarih henz egemenlik tarihidir, ve
dncenin mant egemenliin mant olarak kalmaktadr.

TEK-BOYUTLU DNCE

123

Biimsel mantk dnce yasalar iin evrensel geerlii

amalyordu. Ve gerekten de, evrensellik olmakszn, dnce
zel, balayc olmayan bir sorun olacak, varoluun en kk
kesimini anlama gcnden yoksun kalacakt. Dnce her za
man bireysel dnmeden daha ou ve daha bakasdr; eer
belirli bir durum iinde bireysel kiileri dnmeye balarsam,
onlarda bir birey-st balam bulurum ki bireyler olarak bun
dan pay almaktadrlar, ve genel kavramlar iinde dnrm.
Dncenin tm nesneleri evrensellerdirler. Ama eit lde
dorudur ki birey-st anlam, bir kavramn evrensellii, hibir
zaman salt biimsel bir evrensellik deildir; zneler (dnen
ve davranan) ve dnyalar arasndaki karlkl ilikide olu
mutur.7 Mantksal soyutlama o denli toplumbilimsel soyutla
madr. Bir mantksal mimesis vardr ki dnce yasalarn top
lum yasalar ile koruyucu bir uyum iinde formle etmektedir,
ama ancak bakalar arasndaki dnce kiplerinden biridir.
Aristotelesci biimsel mantn ksrl sk sk belirtilmitir.
Felsefi dnce bu mantn yannda ve giderek dnda gelii
yordu. Balca abalarnda, ne idealist ne materyalist, ne ussal
c ne de grgc okullar ona herhangi birey borlu grnme
mektedirler. Biimsel mantk asl yapsnda akn olmayan bir
mantkt. Dnceyi tesine hi bir tasmn geemeyecei ka
rarl bir ereve iersinde kutsuyor ve rgtlyordu bir
zmlem olarak kalyordu. Mantk felsefi dncenin tzsel geliiminin yan sra ayr bir dal olarak sryor, ve bu geli
meyi damgalam olan yeni kavramlara ve yeni ieriklere karn
zsel olarak deimeksizin kalyordu.
Gerekten de, ne Skolastiklerin ne de erken ada dne
min ussalc ve grgclerinin kendi genel biimlerini Aristote
les mantnda onaylam olan dnce kipine kar kmak
iin herhangi bir nedenleri vard. Bu dnce kipinin en azn
dan imlemi bilimsel geerlik ve sanlk ile uyum iindeydi, ve
gerisi yeni grglenimlerin ve yeni olgularn kavramsal ileni
leri konusuna etki etmiyordu.
ada matematiksel ve simgesel mantk hi kukusuz
7Bkz. T. W. Adorno, Zur Metakritik der Erkenntnistheorie, Stuttgart 1956,
blm I, Kritik der logischen Absolitusmus.

TEK-BOYUTLU N SA N

124

klasiksel ncelinden ok deiiktir, ama bunlar eytiimsel

manta kktenci kartlk noktasnda birlemektedirler. Bu
kartln terimlerinde, eski ve yeni biimsel mantk ayn d
nce kipini anlatmaktadr. Bu kip mantn ve felsefi dn
cenin kkenlerinin ok yaknnda grnm olan o olumsuz
boyuttan artlmtr yerleik olgusalln yadsyc, aldatc,
yanllayc gcnn grglenmesi. Ve bu grglenimin orta
dan kaldrlyla, dir ve gerek arasndaki gerilimi srdr
me ve yerleik sylem evrenini kendi gereklii adna devirme
ynndeki kavramsal aba da benzer olarak nesnel, san ve
bilimsel olmas gereken tm dnceden silinmitir. nk
dolaysz grglenimin bilimsel devrilii, ki dolaysz grgleni
min gerekliine kar olarak bilimin gerekliini kurmaktadr,
kendilerinde bakaldr ve reddedii tayan kavramlar gelitirmemektedir. Bunlarn kabul edilen gereklie kart olarak or
taya srdkleri yeni bilimsel gereklik kendinde yerleik olgusall sulayan yargy kapsamamaktadr.
Kart olarak, eytiimsel dnce byle bir yarg olduu d
zeye dek bilimsel deildir ve yle kalr, ve yarg eytiimsel d
nceye nesnesinin doas tarafndan dayatlmaktadr nesnellii
tarafndan. Bu nesne gerek somutluu iindeki olgusallktr;
eytiimsel mantk somut ierii kavranmam olarak yalnz ba
na ve arkada brakan tm soyutlamay nlemektedir. Hegel
zamannn eletirel felsefesinde nesneden korku yu (Angst
vor dem Objekt) grmekte, ve gerekten bilimsel bir dnce
nin bu korku konumunu yenmesini ve mantksal ve ar-ussal
olan (das Logische, das Rein-Vemftige) nesnesinin somutlu
unun kendisinde kavramasn istemektedir.8 Eytiimsel man
tk biimsel olamaz nk olgusal tarafndan belirlenmekte
dir olgusal ki, somuttur. Ve bu somutluk, bir genel ilkeler ve
kavramlar dizgesine diretmek bir yana, byle bir mantk diz
gesini gerektirmekte nk olgusaln ussalln oluturan ge
nel yasalar altnda devinmektedir. elikinin ussall, gle
rin, eilimlerin, elerin kartlnn ussalldr ki olgusaln
devimini ve, eer kavranyorsa, olgusaln kavramn olutur
maktadr.
8Wissenschaft der Logik, yay. Lasson (Leipzig, Meiner, 1923), cilt I, s. 32.

TEK-BOYUTLU DNCE

125

z ve grng arasndaki dirimli eliki olarak varolmakla,

dncenin nesneleri bu nesnelerin kavramlarnn belirli nitelii
olan o i olumsuzluun 9 nesneleridirler. Eytiimsel tanm
eylerin onlar olmayanlardan onlar olanlara devimini tanmla
maktadr. elikili elerin geliimi, ki eytiimsel dncenin
nesnesinin yapsn belirlemektedir, ayrca eytiimsel dnce
nin kendi yapsn da belirlemektedir. Eytiimsel mantn nes
nesi ne soyut, genel nesnellik biimidir, ne de soyut, genel
dnce biimidir ne de dolaysz grglenimin verileridir.
Eytiimsel mantk biimsel mantn ve aknsal felsefenin so
yutlamalarn geri alr, ama dolaysz grglenimin somutluu
nu da yadsr. Bu grglenim grndkleri ve olduklar gibisiy
le eylerde dinginlik bulduu dzeye dek, snrl ve giderek
yanl bir grglenimdir. Gerekliine ancak kendini olgularn
arkasndaki etkenleri gizleyen aldatc nesnellikten kurtarmsa
eriir e deyile, dnyasn bir tarihsel evren olarak anlyorsa,
orada yerleik olgular insann tarihsel klgsnn ii olarak g
ryorsa. Bu (anlksal ve zdeksel) klg grglenim verilerinde
ki olgusallktr; o denli de eytiimsel mantn kavrad olgusallktr.
Tarihsel ierik eytiimsel kavrama girdii ve onun geliim ve
ilevini yntemsel olarak belirledii zaman, eytiimsel dnce
dncenin yapsn olgusalln yapsna balayan somutluu
kazanmaktadr. Mantksal gereklik tarihsel gereklik olmakta
dr. z ve grng arasndaki, dir ve gerek arasndaki
varlkbilimsel gerilim tarihsel gerilim olmakta, ve nesne-dnyann i olumsuzluu tarihsel znenin ii olarak anlalmak
tadr doa ve toplum ile savamndaki insann. Us tarihsel
Us olmaktadr. nsanlarn ve eylerin yerleik dzeni ile eli
mektedir, nk bu dzen usd rasn aa seren toplumsal
glerden yanadr, nk ussal yle bir dnce ve eylem
kipidir ki hedefi bilgisizlii, yoketmeyi, yabanll ve ezmeyi
indirgemektir.
Varlkbilimsel eytiimin tarihsel eytiime dnm eleti
rel, olumsuz dnme olarak felsefi dncenin iki-boyutluluunu barndrmaktadr. Ama imdi z ve grng, dir ve
9A.g.y., s. 38.

TEK-BOYUTLU N SA N

126

gerek toplumdaki edimsel gler ve yetenekler arasndaki

atmada birbirleri ile kar karya gelmektedirler. Ve birbir
lerinin karsna Us ve Us-olmayan, Doru ve Eri olarak
kmamaktadrlar nk her ikisi de ayn yerleik evrenin
zsel bileenidir, her ikisi de Us ve Us-olmayandan, Doru ve
Eriden pay almaktadr. Kle efendileri ortadan kaldrmaya ve
onlarla ibirliine yeteneklidir; efendiler klenin yaamn ge
litirme ve onu smrme yollarn gelitirme yeteneindedirler.
Us dncesi dncenin ve eylemin devimi ile ilgilidir. Bir
kuramsal ve bir klgsal gereksinimdir.
Eer eytiimsel mantk elikiyi dncenin doasnn
kendisine (zur Natur der Denkbestmmungen)10 ait zorunluk
olarak anlyorsa, bunu yapmasnn nedeni elikinin dnce
nesnesinin doasnn kendisine, olgusalla ait olmasdr ve ora
da Us henz Us-olmayandr, ve usd henz ussaldr. Evrik
olarak, tm yerleik olgusallk elikiler mantna diretmekte
diryerleik yaam biimlerini destekleyen dnce kiplerin
den ve bu biimleri yeniden-reten ve gelitiren davran kip
lerinden yanadr. Verili olgusalln kendi z mant ve kendi
z gereklii vardr; onlar byle olarak kavrama ve ama
abas deiik bir mant, elien bir gereklii n-gerektirmektedir. Bunlar asl yaplarnda ilemsel-olmayan dnce
kiplerine aittirler; sa-duyu ilemselciliine olduu gibi bilim
sel ilemselcilie de yabancdrlar; tarihsel somutluklar bir
yanda nicelletirilme ve matematikselletirilmeye, ve te yanda
olguculua ve grgcle kar diretmektedir. Bylece bu d
nce kipleri gemiin bir kalnts olarak grnmektedirler,
tpk tm bilimsel-olmayan ve grgl-olmayan felsefe gibi.
Daha etkili bir Us kuram ve klgs nnde gerilemektedirler.

6: Olumsuz Dnmeden Olumlu Dnmeye:

Uygulaymbilimsel Ussallk
ve Egemenlik Mant

Toplumsal olgusallkta, tm deiime karn, insann insana

egemenlii henz n-uygulaymbilimsel Usu uygulaymbilimsel
Usa balayan tarihsel srekliliktir. Bununla birlikte, doann
uygulaymbilimsel dnmn tasarlayan ve stlenen toplum
aamal olarak kiisel bamllk (klenin efendiye, serfin yurt
luk efendisine, efendinin st-efendiye vb.) yerine eylerin
nesnel dzenine (ekonomik yasalara, pazara vb.) bamll
geirerek egemenlik temelini deitirmektedir. -Hi kukusuz,
eylerin nesnel dzeni nin kendisi egemenliin sonucudur,
ama gene de dorudur ki egemenlik imdi daha yksek bir us
sallk yaratmaktadr bir ussallk ki, doal ve ansal kaynaklar
her zaman olduundan daha etkili bir biimde smrrken ve
bu.smrnn rnlerini her zaman olduundan daha byk
bir lekte datrken hiyerarik yapsn srdren bir toplumun ussalldr. Bu ussalln snrlar, ve uursuz gc, insa
nn bir retici aygt tarafndan ilerleyici kleletirilmesinde
grnmektedir yle bir aygt ki, varolu iin savam srdr
mekte ve bunu kendisini kuran ve kullananlarn yaamlarn
yokeden btnsel uluslararas bir savama genletirmektedir.
Bu evrede, dizgenin kendisinin ussallnda yanl birey ol
mas gerektii aa kmaktadr. Yanl olan ey insanlarn
toplumsal emeklerini rgtleyi yollardr. Bu bugn bir tartmsTTcohusu ~mktan~kmtr, nk artk bir yanda byk
giriimcilerin kendileri zel giriim ve zgr yarmacln
kutsamalarn hkmet buyruklarnn ve dzenlemelerinin
kutsamalarna adamaya istekliyken, te yanda toplumcu kuru
lu giderek artan bir baskc denetim yoluyla srmektedir. Bu
nunla birlikte, soruyu burada sonlandrmak olanakszdr. Top
lumun yanl rgtlenii ileri ileyim toplumunun durumu
karsnda daha te aklamalar gerektirmektedir, nk bu
toplumda daha nceki olumsuz ve akn toplumsal glerin
127

TEK-BOYUTLU N SAN

128

yerleik dizge ile btnlemeleri yeni bir toplumsal yap yarat

yor gibi grnmektedir.
Olumsuz kartln olumlu kartla bu dnm u soru
nu gstermektedir: yanl rgtleni, i nedenler yznden
btnclc olmakla, almaklar engellemektedir. Hi Rukusuz, dizgenin ele gelir yararlarnn savunmaya deer grlmesi
btnyle doaldr ve derinlemesine bir aklamay gerektiri
yor grnmemektedir zellikle, tarihsel almak olarak gr
nen gnmz ortaklaaclnn tiksindirici gc gz nne
alndnda. Ama bu ancak olmakta olan ve niin olduunu
kavramay istemeyen ve belki de stelik buna yeteneksiz olan
bir dnce ve davran kipi iin doaldr bir dnce ve
davran kipi ki, yerleik ussallktan baka herhangi bir ussallgaTcar baktr. Verili olgusalla karlk dtkleri dzeye
dek, dnce ve davran yanl bir olgular dzeninin korun
masna yant veren ve katkda bulunan yanl bir bilinci anlat
maktadrlar. Ve bu yanl bilin de yine onu reten yrrlkte
ki uygulaymsal aygtta somutlamtr.
Ussal olarak ve retken olarak yayor ve lyoruz. Biliyo
ruz ki yoketme ilerlemenin bedelidir, tpk lmn yaamn
bedeli olmas gibi; ve biliyoruz ki vazgeme ve zahmet doyum
ve sevincin ngerekleridirler, i ve tecim srmelidir, ve alma
klar topiktirler. Bu ideoloji yerleik toplumsal aygta aittir;
onun srekli ilev grmesi iin bir gerek ve ussallnn para
sdr.
Bununla birlikte, aygt kendi z amacn yenmektedir eer
amac insanclam bir doa temelinde insanca bir varolu ya
ratmaksa. Ve amac bu deilse, ussall ok daha kukuludur.
Ama o denli de daha mantksaldr, nk, bandan beri,
olumsuz olumludadr, insanca-olmayan yan insanca klmadadr,
kleletirme zgrletirmededir. Bu devimsellik ann deil ama
olgusalln devimselliidir, ama yle bir olgusalln ki onda
bilimsel ann kuramsal ve klgsal usu birletirmede belirleyici
bir rol olmutu.
Toplum kendini eylerin ve ilikilerin byyen bir uygulaymsal rgs iinde yaratyor ve bu sre insanlarn uygulaymsal kullanmn kapsyordu baka bir deyile, varolu iin

TEK-BOYUTLU DNCE

129

savam ve insann ve doann smrlmesi her zaman oldu

undan daha bilimsel ve daha ussal oluyordu. Ussallatrma nn ikili anlam bu balamda nemlidir. Emein bilimsel
ynetimi ve bilimsel iblm ekonomik, politik ve ekinsel
kuruluun retkenliini byk lde arttrmt. Sonu: daha
yksek yaam ln. Ayn zamanda ve ayn zeminde, bu ussal
kurulu yle bir ansal ve davransal kalp retiyordu ki, kuru
luun en yokedici ve baskc zelliklerini bile aklyor ve ba
lyordu. Bilimsel-uygulaymsal ussallk ve ynlendirme birarada
yeni toplumsal denetim biimlerine kaynayorlard. Bu bilimsel-olmayan sonucun bilimin belirli bir toplumsal uygulannn
sonucu olduu dncesi ile doyum bulunabilir mi? Sanyo
rum ki, uygulannn genel yn, hibir klgsal amacn gz
nnde tutulmad yerde bile, ar bilime znlyd, ve ku
ramsal Usun toplumsal klgya dnd nokta saptanabilirdir.
Bu giriimde, ksaca yeni ussalln yntembilimsel kkenlerini
anmsatarak onu nceki blmde tartlm olan n-uygulaymbilimsel modelin zellikleri ile karlatracam.
Doann nicelletirilmesi, ki onun matematiksel yaplar te
rimlerinde amlanna gtrmt, olgusall tm znl
ereklerden ayryor ve, sonuta, gerek olan iyi olandan, bili
mi Jrebilimden ayryordu. Bilim imdi doann nesnelliini
ve blmleri arasndaki karlkl ilikileri nasl tanmlarsa ta
nmlasn, bilimsel olarak sonsal nedenler in terimlerinde dnememektedir. Ve gzlem, lme, ve hesaplama noktas ola
rak znenin rol ne denli oluturucu olursa olsun, bu zne
trel ya da estetik ya da politik etken olarak bilimsel roln
oynayamamaktadr. Bir yanda Us, ve te yanda altta yatan n
fusun (ki Usun nesnesi ama seyrek olarak znesi olmutur) ge
reksinim ve yokluklar arasndaki gerilim felsefi ve bilimsel
dncenin balangcndan beri varolmutur. eylerin doas,
toplumun doasn da kapsayarak, basky ve giderek bastrmay
bile btnyle ussal olarak aklayacak bir yolda tanmlanyor
du. Gerek bilgi ve us duyular zerinde egemenlik istemindedirler eer onlardan kurtulmay istemiyorlarsa. Logos ve
Erosun birlii daha o zaman Platonda Logosun stnlne
gtrmt; Aristoteleste, tanr ve onun tarafndan devindi

TEK-BOYUTLU N SAN

130

rilen dnya arasndaki iliki ancak andrm terimlerinde erotik tir. O zaman Logos ve Eros arasndaki kararsz varlkbilimsel halka krlmakta, ve bilimsel ussallk znde yansz ola
rak ortaya kmaktadr. Uruna doann (insan da kapsayarak)
abalyor olabilecei ey ancak genel devim yasalarnn
fiziksel, kimyasal ya da yaambilimsel terimlerinde bilimsel
olarak ussal olabilir.
Bu ussalln dnda, kii bir deerler dnyasnda yaamak
ta, ve nesnel olgusallktan ayrlm deerler znel olmaktadr
lar. Onlar iin soyut ve zararsz bir geerlii kurtarmann biri
cik yolu metafiziksel bir onama (tanrsal ve doal yasa) olarak
grnmektedir. Ama byle bir onama dorulanabilir deildir
ve bylece gerekten nesnel deildir. Deerler (ahlaksal ve tin
sel olarak) daha yksek bir saygnlk tayabilirler, ama olgusal
deildirler ve bylece olgusal yaam iinde nemlerini yitir
mektedirler olgusalln daha da zerine ykseltildikleri l
de daha da nemsizlemektedirler.
Ayn olgusallk-yitimi doalarnn kendisi nedeniyle bilimsel
yntem tarafndan dorulanamayan tm dnceleri etkile
mektedir. Ne denli tannyor, saylyor, ve kutsanyor olurlarsa
olsunlar, kendi balarna nesnel-olmamann skntsn ekmek
tedirler. Ama szcn tam anlamyla nesnellikten yoksunluk
lar onlar toplumsal i-ba etmenleri yapmaktadr. nsancl,
dinsel, ve ahlaksal dnceler yalnzca idealdirler; yerleik
yaam yolunu ok fazla rahatsz etmemekte, ve i ve politika
nn gndelik zorunluklar tarafndan buyurulan bir davranla
elimeleri olgusu tarafndan geersiz klnmamaktadrlar.
Eer yi ve Gzel, Bar ve Tre varlkbilimsel ya da bilimsel-ussal koullardan tretilemiyorlarsa, evrensel geerlik ve ol
gusallama isteminde bulunmalar mantkl olmayacaktr. Bilim
sel usun terimlerinde, yeleme sorunlar olarak kalacak, ve bir
tr Aristotelesci ya da Tomist felsefenin onlar yeniden diriltii
durumu kurtaramayacaktr, nk bilimsel us tarafmdan a priori
rtlmlerdir. Bu dncelerin bilimsel-olmayan ralar yer
leik olgusalla kartl ldrc bir biimde zayflatmak
tadr; idealar yalnzca idealler olmakta, ve somut, eletirel ie
rikleri trel ya da metafiziksel atmosfere buharlamaktadr.

TEK-BOYUTLU DNCE

131

Paradoksal olarak, bununla birlikte, nesnel dnya, yalnzca

nicelletirilebilir niteliklerle donatl braklarak, nesnelliinde
zneye giderek daha baml bir duruma gelmektedir. Bu uzun
sre geometrinin grlebilir geometrik betiler yerine ar
ansal ilemleri geiren cebirselletirilmesi ile balamaktadr. U
biimini ada bilimsel felsefenin kimi dncelerinde bul
maktadr ki, buna gre fiziksel bilimin tm gereci matematik
sel ya da mantksal ilikilere zlme eilimindedir. Kendini
zneye kar koyan bir nesnel tz kavramnn kendisi dalyor
gibi grnmektedir. ok deiik ynlerden, bilimadamlar ve
bilim filozoflar tikel kendilik trlerinin dlanmalar zerine
benzer nsavlara varmaktadrlar.
rnein, fizik dsal ve zdeksel dnyann nesnel nitelikle
rini lmez bunlar yalnzca byle ilemlerin yerine getirilmesi
yoluyla elde edilen sonulardrlar. 1 Nesneler yalnzca uygun
araclar, eskimi ekinsel sayltlar 2 olarak kalmay srdr
mektedirler. eylerin younluk ve saydamszlklar buharla
maktadr: nesnel dnya kar klabilir rasn, zneye kar
kartln yitirmektedir. Pisagorcu-Platonik metafiziin terim
lerinde yorumlan dnda, matematikselletirilmi Doa,
bilimsel olgusallk dnsel olgusallk olarak grlmektedir.
Bunlar u bildirimlerdir ve ada fizikteki nermelerin he
nz fiziksel eylere gndermede bulunduunda direten daha
tutucu yorumlar tarafndan yadsnmaktadrlar.3 Ama fiziksel
eyler kendilerini fiziksel olaylar olarak gstermekte, ve o
zaman nermeler deiik fiziksel ey ve sre trlerini ralayan
b e r b e r i Dingler, Naturede, vol. 168 (1951), s. 630.
2W. V. O. Quine, From a Logical Point o f Viewdan, Cambridge, Harvard
Univ. Press (1953), s. 44. Quine fiziksel nesneler m iti nden sz etmekte, ve
demektedir ki bilgikuramsal temel asndan fiziksel nesneler ve [H om erdeki]
tanrlar yalnzca derecede ayrdrlar, trde deil (a.g.y.). Ama fiziksel nesneler
miti bilgikuramsal olarak daha yksektir, nk grglenimin ak iersine
ynetilebilir bir yap yerletirmek iin aygt olarak baka mitlerden daha etker
olduunu tantlamtr. Bilimsel kavramn etker, aygt, ve ynetilebilir
gibi terimlerde deerlendirilii ondaki ayarlamac-uygulaymbilimsel eleri aa
sermektedir.
3H. Reichenbach, bkz. Philipp G. Frank (yay. haz.), The Validation o f Scientific Theories (Boston, Beacon Press, 1954), s. 85 vs. A dolf Grnbaum tarafn
dan aktarlmtr.

TEK-BOYUTLU N SAN

132

yklem ve ilikilerle ilgili (ve yalnzca bunlarla ilgili) olmakta

drlar.4 Max Born belirtmektedir:
... grelilik kuram ... hibir zaman zdee zellikler ykleme giri
imini btnyle terketmi deildir ... Ama bir llebilir nicelik
ou kez bir eyin bir zellii deil, ama baka eylerle ilikisinin bir
zelliidir. ... Fizikteki lmlerin ou bizi ilgilendiren eylerle de
il, ama, szcn olanakl en geni anlamnda, bir tr izdmle
uramaktadr. 5

Ve W. Heisenberg:
Was wir mathematisch festlegen, ist nur zum kleinen Teil ein ob
jektives faktum, zum grsseren Teil eine Uebersciht ber Mglich
keiten. 6

imdi, olaylar, ilikiler, izdmler, olanaklar ancak

bir zne iin anlaml bir biimde nesnel olabilirler yalnzca
gzlenebilirlik ve llebilirlik terimlerinde deil, ama olayn
ya da ilikinin asl yapsnn terimlerinde. Baka bir deyile bu
rada sz konusu olan zne oluturucu bir znedir e deyile,
olanakl bir zne ki, onun iin veriler olay ya da iliki olarak
tasarlanabilir olmal ya da olabilmelidirler. Eer durum buysa,
Reichenbachn bildirimi henz geerli olacaktr: fizikte ner
meler edimsel bir gzlemciye gnderme olmakszn formle
edilebilirler, ve gzlem araclyla bozulma insan gzlemci
ye deil, ama fiziksel ey olarak araca baldr.7
Hi kukusuz, matematiksel fizik tarafndan saptanan eit
liklerin edimsel atom beklemelerini, e.d. zdein nesnel ya
psn anlattn (formle ettiini) kabul edebiliriz. Gzleyen
ve len d bir zneye baklmakszn, A Byi kapsayabilir,
Byi nceleyebilir, Bde sonulanabilir ; B Cnin altna d
ebilir, Cden byk olabilir vb. gene de doru olacaktr
4Adolf Grnbaum, a.g.y., s. 87 vs.

}A.g.y., s. 88 vs. (italikler benim).

6 Matematiksel olarak saptadmzn yalnzca kk bir paras nesnel olgudur, byk para ise bir olaslklar gzlemidir. Uber den Begriff A bgeschlosse
ne Theorie, bkz. Dialctica, cilt II, no.l, 1948, s. 333.
7Philipp G. Frank, a.g.y., s. 85.

TEK-BOYUTLU DNCE

133

ki, bu ilikiler A, B, Cnin ayrmnda konum, ayrlk ve zde

lik imlemektedirler. Bylece ayrm iinde zde olma, belirli
bir kipte ... ile ilikili olma, baka ilikilere direnli olma sa
sn imlemektedirler. Yalnzca bu sa zdein kendisinde
olacaktr, ve o zaman zdein kendisi nesnel olarak ann yap
snda olacaktr bir yorum ki gl bir idealistik e kapsa
maktadr:
... dirimsiz nesneler, duraksama olmakszn, yanlg olmakszn, salt
varolular yoluyla, kendilerine ilikin hibirey bilmedikleri eitlik
lere katlmaktadrlar. znel olarak, doa ansal deildir matematik
sel terimlerde dnmez. Ama nesnel olarak, doa ansal yapdadr
matematiksel terimlerde dnlebilir. 8

Daha az idealistik bir yorum Karl Popper tarafndan sunul

mutur.9 Ona gre, tarihsel geliimi iinde, fiziksel bilim bir
ve ayn nesnel olgusalln deiik katmanlarn ortaya kar
makta ve tanmlamaktadr. Bu srete, tarihsel olarak bastrl
m kavramlar ortadan kaldrlmakta ve imlemleri izleyen
kavramlara btnletirilmektedir bir yorum ki olgusalln
gerek zeine, e deyile saltk gereklie doru ilerlemeyi
imliyor grnmektedir. Yoksa olgusallk zeksiz bir soan gibi
kabilir, ve bilimsel gerekliin kavramnn kendisi tehlikede
olabilir.
ada fizik felsefesinin dsal dnyann olgusalln yads
dn ya da stelik sorguladn bile demek istiyor deilim.
Ama, aktr ki, u ya da bu yolda, olgusalln kendisinin ne
olabilecei zerine yargy askda brakmakta, ya da sorunun
kendisini anlamsz ve yantlanamaz grmektedir. Yntembilimsel bir ilkeye dntrldnde, bu asklamann ikili bir so
nucu vardr: (a) kuramsal vurgunun metafiziksel ... nedir (x
ativ) sorusundan ilevsel ... Nasl ... ? sorusuna kaymasn
glendirmekte, ve (b) klgsal (ama hibir biimde saltk
8C. F. von Weizscker, The History o f Nature (Chicago: University o f Chica
go Press, 1949), s. 20.
9Bkz. British Philosophy in the Mid-Century (N.Y.: Macmillan, 1957), yay.
haz. C. A . Mace, s. 155 vs. Benzer olarak: Mario Bunge, Metascientific Queries
(Springfield, 111.: Charles C. Thomas, 1959), s. 108 vs.

TEK-BOYUTLU N SAN

134

olmayan) bir pekinlik kurmaktadr ki, zdek ile ilemlerinde,

byk bir rahatlkla ilemsel balamn dndaki herhangi bir
tze ballktan zgrdr. Baka bir deyile, kuramsal olarak,
insan ve doann dnmnn nnde zdein kaba olgusall tarafndan, onun henz bilgiye ve denetime boyun eme
yen direnci tarafndan koyulanlardan baka hibir nesnel snr
yoktur. Bu anlayn olgusallkta uygulanabilir ve etkili olduu
dzeye dek, olgusalla bir (nsavsal) aralar dizgesi olarak
yaklalmaktadr; metafiziksel varlk-olarak-varlk varlkara karsnda gerilemektedir. Dahas, etkililiinde tantlan
m olarak, bu anlay bir a priori olarak ilemektedir grglenimi nceden belirlemekte, doann dnm ynnn tasanm
vermekte, btn rgtlemektedir.
Az nce grmtk ki ada bilim felsefesi idealistik bir
e ile savayor ve, u formlasyonlarnda, tehlikeli bir idea
listik doa kavramna yaklayor gibi grnyordu. Ama yeni
dnce kipi idealizmi yine ayaklar zerine koymaktadr.
Hegel idealistik varlkbilimi zetliyordu: eer Us zne ve nes
nenin ortak paydas ise, kartlarn bireimi olarak byledir. Bu
dnce ile, varlkbilim zne ve nesne arasndaki gerilimi kav
ryordu; somutlukla doyurulmutu. Usun olgusall doa, tarih
ve felsefedeki bu gerilimi sonulandrmakt. En ar birci
dizge bile bylece kendini zne ve nesnede andran bir tz
dncesini ortaya sryordu kartlkl bir olgusallk dn
cesini. Bilimsel tin giderek artan bir biimde bu kartlamay
zayflatmtr. ada bilim felsefesi hi kukusuz iki tz d
ncesi ile balang yapabilir: res cogitans ve res extansa ama
uzaml zdek uygulaymbilime evrildiklerinde bu zdei ye
niden yapan matematiksel eitliklerde kavranabilir olmaktay
ken, res extansa bamsz tz olarak rasn yitirmektedir.
Dnyay uzay ve zamandaki nesnel srelere ve iinde bu srelerin
yanstld ana blen eski gr baka bir deyile, res cogitans ve
res extansa arasndaki Descartesc ayrm bundan byle ada bili
mi anlamamz iin uygun bir balang noktas deildir. 10
10W. Heisenberg, The Physicists Conception o f Nature (London, Hutchin
son, 1958), s. 29. Physics and Philosophy balkl almasnda (Londra: Allen

TEK-BOYUTLU DNCE

135

Dnyann Kartezyen bln kendi z zeminlerinde de

sorgulanmtr. Husserl belirtiyordu ki Kartezyen Ego, son
zmlemede, gerekten de bamsz bir tz deil ama dahaok
nicelletirmenin kalnts ya da snrdr; yle grnmektedir
ki Galileonun dnyay evrensel ve saltk olarak ar bir res
extensa olarak gr Kartezyen anlaya apriori egemendi.11^
Bu durumda Kartezyen ikicilik aldatc, ve Descartesn d
nen ben-tz nicelletirilebilir gzlem ve lmn bilimsel z
nesini nceleyerek res extensaya yakn olmaktadr. Descartesn
ikicilii daha imdiden olumsuzlanmasm iermektedir; iinde
doann nesnel olarak ansal, e deyile znel olduu bir tekboyutlu bilimsel evrenin kuruluuna giden yolu engellemekten
ok amaktadr. Ve bu zne kendi dnyas ile ok zel bir yol
da ilikilidir:
... la nature est mise sous le signe de lhomme actif, de lhomme
inscrivant la technique dans la nature. 12

Doa bilimi doay gizil ara olarak, denetleme ve rgtle

menin gereci olarak tasarlayan uygulaymbilimsel a priori altn
da gelimektedir. Ve doann (nsavsal) ara olarak anlalmas
tum tikel uygulayimsal rgtleniin geliimini ncelemektedir.
ada insan Varln btnln retim iin ham zdek olarak
almakta ve nesne-dnyann btnln retim (Herstellen) arknn
ve dzeninin eline brakmaktadr. ... makinelerin kullanm ve ma
kinelerin retimi uygulaymn kendisi deil ama yalnzca uygulay
mn znn kendi nesnel ham gerecinde kurulmas (Einrichtung) iin
yeterli bir aratr. 13
and Unwin, 1959), s. 83, Heisenberg yazmaktadr: Atom fizikisi iin
kendinde-ey, eer bu kavram kullanyorsa, sonunda matematiksel bir yapdr;
ama bu yap Kanta kart olarak dorudan olmayan bir yolda grglenimden
karsanmtr.

nDie Krisis der Europischen Wissenschaften und die transzendentale Phno

menologie, yay. haz. W. Biemel (Haag, N ijhoff, 1954), s. 81.
12 Doa etkin insann, uygulaym doaya kazyan insann iminin altna koyul
mutur. Gaston Bachelard, UActivite rationaliste de la physique contemporaine
(Paris, Presses Universitaires, 1951) s. 7, Marx ve Engelse, Die Deutsche Ideolo
gie, gnderme ile (Molitor, s. 163 vs.).
13M . Heidegger, Holzwege (Frankfurt, Klosterman, 1950), s. 266 vs. Bkz. ay
rca Vortrge und Aufstze (Pfullingen, Gnter Neske,1954), s. 22, 29.

TEK-BOYUTLU N SAN

136

TUygulaymbilimsel apriori doann dnmnn insann

dnmn iermesi lsnde, ve insan-yapm yaratlarn
toplumsal bir btnden kmalar ve ona geri dnmeleri l
snde, politik bir a pioridk. Gene de diretilebilir ki, uygulaymbilimsel dnyann makineleri makineler olarak politik
ereklere kar ilgisizdirler bir toplumu devrimciletirebilirler
ya da durdurabilirler. Bir elektronik bilgisayar bir anamalc y
netime olduu denli bir toplumsal ynetime de hizmetedebilir; bir siklotron sava iin olduu gibi bar iin de eit lde
etkili bir ara olabilir. Bu yanszlk Marxin u tartmal bildi
riminde tannmamaktadr: El-deirmeni feodal bir efendiyi,
buhar-deirmeni ileyim anamalcsn ieren bir toplumu ve
rir. 14 Ve bu bildirim Marxist kuramn kendisinde daha te
deitirilmitir: uygulaymlar deil ama toplumsal retim kipi
temel tarihsel etmendir: bununla birlikte, uygulaymlar zdeksel retimin evrensel biimi olduu zaman, btn bir ekini ku
atmaktadr; bir tarihsel btnln tasarn vermektedir bir
dnyann.
Diyebilir miyiz ki bilimsel yntemin evrimi yalnzca ileyimsel uygarlk srecinde doal olgusalln uygulaymsal olgusalla dnmn yanstmaktadr? Bilim ve toplum arasndaki
ilikiyi bu yolda formle etmek birbirlerini karlayan iki ayr
alanlar ve olaylar kmesini varsaymaktadr, e deyile, (1) i
kavramlar ve i gereklikleri ile bilim ve bilimsel dnce, ve
(2) bilimin toplumsal olgusallkta kullanm ve uygulan. Ba
ka bir deyile, iki geliim arasndaki bant ne denli yakn
olursa olsun, bunlar birbirlerini imlemezler ve tanmlamazlar.
Ar bilim uygulamal bilim deildir; kimliini ve geerliini
kullanmndan ayr olarak srdrr. Dahas, bilimin bu zsel
yanszl dncesi uygulayma da geniletilmektedir. Makine
iine koyulduu toplumsal kullanmlara kar btnyle ilgisiz
dir, yeter ki bu kullanmlar onun uygulaymsal sas iersinde
kalsnlar.
Bilimsel yntemin i arasal ras gz nnde bulunduruldu
unda, bu yorum yetersiz grnmektedir. Bilimsel dnce ve
14The Poverty o f Philosophy, blm II, Second Observation ; bkz. A Hand
book o f Marxism, yay. haz. E. Burns. New York, 1935, s. 335.

TEK-BOYUTLU DNCE

137

uygulan arasnda, bilimsel sylem evreni ve sradan sylem

ve davran evreni arasnda daha yakn bir iliki yrrlkte
grnmektedir bir iliki ki, onda ikisi de ayn egemenlik
mant ve ussall altnda devinmektedirler.
Paradoksal bir geliimde, doann kat nesnelliini saptamak
iin bilimsel abalar doann giderek artan bir biimde zdeksellikten soyutlanmasna gtrmlerdir.
Kendinde varolan sonsuz doa dncesi, vazgememiz gereken bu
dnce, ada bilimin mitidir. Bilim Orta an mitini yoketmekle
balamtr. Ve imdi kendi z tutarll tarafndan yalnzca bunun
yerine baka bir miti dourduunu kabul etmeye zorlanmaktadr. 15

Bamsz tzlerin ve sonsal nedenlerin ortadan kaldrlmasyla

balayan sre nesnelliin dnselletirilmesine varmaktadr.
Ama bu ok zgn bir dnselletirmedir ki, onda nesne
kendini zne ile btnyle klgsal bir ilikide oluturmak
tadr.
yleyse zdek nedir? Atom fiziinde, zdei insanlarn deneylerine
olanakl tepkileriyle, ve boyun edii matematiksel yleyse anlksal yasalarla tanmlyoruz. zdei insanlarn olanakl bir nesnesi
olarak tanmlyoruz. 16

Ve eer durum buysa, o zaman bilim kendinde uygulaymbilimsel olmutur:

Pragmatik bilim uygulaymsal bir aa uygun olan doa imgesini ta
maktadr. 17

Bu ilemselciliin bilimsel giriimin zei olduu dzeye dek,

ussallk zdein salt denetleme gereci olarak, kendini tm
ama ve ereklere dn veren ara olarakper se, kendinde
ara olarak yntemsel dzenleni, rgtleni ve ileniinin bi
imini almaktadr.
Araca kar doru tutum uygulaymsal yaklamdr, doru
logos tekno-logidit ki bir uygulaymbilimsel olgusallk tasar
15C. F. von Weizscker, The History o f Nature, s. 71.

16A.g.y., s. 142 (vurgu benim).

11A.g.y., s. 71.

TEK-BOYUTLU N SA N

138

verir ve ona bir yanttr.18 Bu olgusallkta zdek de bilim gibi

yanszdr ; nesnelliin ne kendinde bir telosu vardr, ne de
bir telosa doru yaplanmtr. Ama tam anlamyla yansz ras
dr ki nesnellii belirli bir tarihsel zne ile ilikilendirmektedir e deyile, bu yanszln kurulmasn ve kendi iin kurul
masn salam olan toplumda yrrlkte olan bilin ile. Bu
bilin yeni ussall oluturan soyutlamalarn kendilerinde ile
mektedir dsal olmaktan ok isel bir etmen olarak. Ar ve
uygulamal ilemselcilik, kuramsal ve klgsal us, bilimsel giri
imler ve i dnyasndaki giriimler ikincil niteliklerin birincil
niteliklere indirgenmesini, tikel kendilik trleri nin nicelle
tirilmesini ve soyutlanmasn yerine getirmektedirler.
Hi kukusuz, ar bilimin ussall deer-sizdir ve herhangi
bir klgsal erekte diretmez, ona dayatlabilecek herhangi bir
dsal deere kar yanszdr. Ama bu yanszlk olumlu bir
radr. Bilimsel ussalln ortaya belirli bir toplumsal rgtleni
karmasnn gerek nedeni aa yukar tm ereklere boyun
eebilecek salt biimin (ya da salt zdein nk baka ba
kmlardan kart terimler burada yaknsamaktadrlar) tasarn
vermesidir. Biimselletirme ve ilevselletirme, tm uygulamaya
nsel olarak, somut bir toplumsal klgnn ar biim idirler.
Bir yandan bilim doay znl ereklerden kurtarr ve zdei
nicelletirilebilir olanlar dnda tm niteliklerden soyarken,
te yandan toplum insanlar kiisel bamlln doal hiye
rarisinden kurtaryor ve onlar nicelletirilebilir niteliklerle
uyum iinde birbirleriyle ilikilendiriyordu zaman birimle
rinde hesaplanabilir soyut igc birimleri olarak. Emek kip
lerinin ussallamas nedeniyle, niteliklerin ortadan kaldrlmas
bilim evreninden gndelik grglenim evrenine aktarlmakta
dr. 19
l8Matematiksel fiziin kavramlar aletler olarak tasarlanmlardr, uygulaym
sak klgsal bir amalar vardr derken yanl anlalmayacam umuyorum.
Uygulaym-bilimsel daha ok iinde bilimin devindii, iinde kendini an bilim
olarak oluturduu evrenin a priori sezgisi ya da ayrmsanmasdr. Ar bilim
soyutlad a prioriye bal kalmaktadr. Matematiksel fiziin ara fetretinden
sz etmek daha ak olabilir. Bkz. Suzanne Bachelard, La Conscience de rationa
lit Paris, (Presses Universitaires, 1958), s. 31.
19M. Horkheimer ve T. W Adorno, Dialektik der Aufklrung, a.g.y. s. 50.

TEK-BOYUTLU DNCE

139

Bilimsel ve toplumsal nicelletirme sreleri arasnda kout

luk ve nedensellik ilikisi var mdr, yoksa bantlar yalnzca
toplumbilimin arkadan gelen bilgeliini mi anlatmaktadr?
Onceleyen tartma yeni bilimsel ussalln, ara bir evren
altnda gelimi olmas lsnde, kendinde, soyutluk ve arl
nn kendisinde, ilemsel olduunu neriyordu. Gzlem ve
deney, verilerin, nermelerin ve varglarn yntemli rgtlenii
ve egdm hibir zaman yaplamam, yansz, kuramsal bir
bolukta ilerlemiyordu. Bilgilenme tasar nesneler zerindeki
ilemleri, ya da nesnelerin verili bir sylem ve eylem evrenin
de yer alan soyutlamalarn gerektirmektedir. Bilim bu evren
deki bir konumdan gzlemekte, lmekte ve kuram olutur
maktadr. Galileonun gzlemi olduu yldzlar klasiksel eski
ada da ayn yldzlar idiler, ama deiik sylem ve eylem
evreni ksaca, deiik toplumsal olgusallk yeni bir gzlem
yn ve erimini, ve gzlem verilerini dzenleme olanaklarn
ayordu. Burada ada dnemin banda grld biimiyle
bilimsel ve toplumsal ussallk arasndaki tarihsel iliki ile ilgi
lenmiyorum. Amacm bu bilimsel ussalln i arasal rasn
belgitlemektir bir ra ki, bu bilimsel ussall a priori uygulaymbilim yapmakta, belirli bir uygulaymbilimin, e deyile
toplumsal denetim ve egemenlik biimi olarak uygulaymbilimin a priori yapmaktadr.
ada bilimsel dnce, ar olduu lde, tikel klgsal he
defler tasarlamamaktadr, ne de tikel egemenlik biimleri. Bu
nunla birlikte, kendinde egemenlik diye bir ey yoktur. Kuram
ilerlerken, olgusal erekbilimsel bir balam, verili, somut sy
lem ve eylem evreninin balamn soyutlamakta ya da yads
maktadr. Bu evrenin kendi iersindedir ki bilimsel tasar yer
almakta ya da almamakta, kuram olanakl almaklar kavra
makta ya da kavramamakta, kuramn nsavlar nceden-saptanm olgusall devirmekte ya da geniletmektedir.
ada bilimin ilkeleri yle bir yolda a priori yaplandrl
mlard ki, kendini-gden, retken bir denetim evreni iin
kavramsal aralar olarak hizmet edebiliyorlard; kuramsal ilemselcilik klgsal ilemselcilik ile akmaya balyordu. Doa
zerinde her zamankinden daha etkili bir egemenlie gtrm

TEK-BOYUTLU N SAN

140

olan bilimsel yntem bylece doaya egemenlik yoluyla insa

nn insana her zamankinden daha etkili egemenliine gtren
aralar ve ar kavramlar salamaya balyordu. Kuramsal us,
ar ve yansz kalarak, klgsal usun hizmetine giriyordu. Birle
me ikisi iin de yararl kmtr. Bugn, egemenlik kendini
yalnzca uygulaymbilim yoluyla deil ama uygulaymbilim ola
rak srdrmekte ve geniletmektedir, ve uygulaymbilim tm
ekin alanlarn sourup genileyen politik erkin byk aklann salamaktadr.
Bu evrende, uygulaymbilim ayrca insann zgrszlnn
byk ussallatrlmasn da salamakta ve zerk olmann kendi z yaamn belirlemenin uvgulavmsal olanakszln
belgitlemektedir. nk bu zgrszlk ne usd olarak ne de
politik olarak, ama dahaok yaam konforlarn genileten ve
emek retkenliini arttran uygulaymsal aygta boyunei ola
rak grnmektedir. Uygulaymbilimsel ussallk bylece ege
menliin haklln ortadan kaldrmaktan ok korumakta, ve
ara bir us evreni kendini ussal olarak btnclc bir top
lum zerinde andrmaktadr.
On pourrait nommer philosophie autocratique des techniques celle
qui prend lensembele technique comme un lieu o lon utilise les
machines pour obtenir de la puissance. La machine est seilement un
moyen; la fin est la conqute de la nature, la domestication des for
ces naturelles au moyen d un premier asservissement: la machine est
un esclave qui sert faire d autres esclaves. Une pareille inspiration
dominatrice et esclavagiste peut se rencontrer avec une requte de
libert pour lhomme. Mail il est difficile de se librer en transfrant
lesclavage sur d autres tres, hommes, animaux ou machines; rgner
sur un peuple de machines asservissant le monde entier, cest encore
rgner, et tout rgne suppose lacceptation des schmes d asservisse
ment. 20
20 Uygulaymsal btn g elde etmek iin makinelerin kullanld bir yer
olarak alan bir uygulaym felsefesine otokratik denebilir. Makine salt bir araktr:
erek doann ele geirilmesi, bir n kleletirme yoluyla dc)al glerin_uysallatrlmalardr: Makine baka kleler yapmaya hizmet eden bir kledir. Byle bir
egemenlik ve kleletirme itkisi insan zgrl iin aratrma ile birlikte jid e b ilir. Ama klelii baka varlklara, insanlara, hayvanlara, ya da makinelere aktararak kendini kurtarmak gtr; btn bir dnyaya boyun ediren bir makineler

TEK-BOYUTLU DNCE

141

Uygulaymsal ilerlemenin kesintisiz devimselinin iine poli

tik ierik yaylm, ve uygulaymn Logosu srekli kleliin
Logosuna dntrlmtr. Uygulaymbilimin zgrletirici
gc eylerin arasallamalar bir zgrlk prangasna d
nmektedir; insann arasallamas.
Bu yorum bilimsel tasar (yntem ve kuram), tm uygulay
ma ve kullanma nsel olarak, belirli bir toplumsal tasara ba
layacak, ve ba tam anlamyla bilimsel ussalln i biiminde,
e.d. kavramlarnn ilevsel rasnda grecektir. Baka bir deyi
le, bilimsel evren (e deyile, zdein yaps, erke, karlkl
ilikileri vb. zerine belirli nermeler deil, ama doann ni
celletirilebilir zdek olarak, nesnellie nsavsal yaklam ve
nesnelliin matematiksel-mantksal anlatmn gden bir ken
dilik olarak tasar) bilimsel tasarn geliiminde korunacak so
mut bir toplumsal klgnn evreni olacaktr.
Ama, bilimsel ussalln isel arasalcl kabul edilse bile,
henz bilimsel tasarn /op/-bilim sel geerlii kurulmu ol
mayacaktr. En soyut bilimsel kavramlarn oluumunun henz
verili bir sylem ve eylem evreninde zne ve nesne arasndaki
karlkl ilikiyi koruduu kabul edilse bile, kuramsal ve klgsal
us arasndaki halka btnyle deiik yollarda anlalabilecektir.
Byle deiik bir yorum kaltsal bilgikuram grnde
Jean Piaget tarafndan nerilmitir. Piaget bilimsel kavramla
rn oluumunu zne ve nesne arasndaki genel bir karlkl
ilikiden doan deiik soyutlamalarn terimlerinde yorumla
maktadr. Soyutlama ne yaln nesneden gelmektedir (yle ki
zne yalnzca yansz bir gzlem ve lm noktas olarak ilev
grmektedir), ne de ar bilisel Usun taycs olarak zneden.
Piaget matematikteki ve fizikteki bilgilenme sreleri arasnda
ayrm yapmaktadr. Birincisi lintriur de laction comme
telle [genelde eylemin ii olarak] soyutlamadr.
Contrairement ce que lon dit souvent, les tres mathmatiques
ne rsultent donc pas d une abstraction partir des objets, mais bien
kalabal zerinde egemen olmak henz egemen olmay srdrmek demektir, ve
tm egemenlik boyun-eme emalarnn kabulleniliini imler. Gilbert Simondon, Du Mode d e xistence des objets techniques (Paris, Aubier, 1958), s. 127.

TEK-BOYUTLU N SAN

142

dune abstraction effectue au sein des actions comme telles. Runir,

ordonner, dplacer, etc. sont des actions plus gnrales que penser,
pousser, etc. parce quelles tiennent la coordination mme de toutes
les actions particulires et entrent en chacune d elles titre de facte
ur coordinateur . . 21

Matematiksel nermeler bylece une accomodation gnra

le lobjet [nesneye genel bir uyum] anlatrlar fizikteki
doru nermelerin rasal olan tikel uyarlamalara kart olarak.
Mantk ve matematiksel mantk une action sur lobjet quel
conque, cest--dire une action accomode de faon gnrale 22
[herhangi bir nesneye ilikin bir eylem, e deyile genel bir
yolda bir uyum eylemi] olmakta ve bu eylem genel bir ge
erlik tamaktadr nk
cette abstraction ou diffrenciation porte jusquau sein des coordi
nations hrditaires, puisque les mcanismes coordinateurs de lacti
on tiennent toujours, an leur source, des coordinations rflexes et
instinctives. 23

Fizikte, soyutlama nesneden balar ama zne payna belirli

eylemlere baldr, ve bylece soyutlama zorunlu olarak bir
mantksal-matematiksel biim alr nk
des actions particulires ne donnent lieu une connaissance que
coordonnes entre elles et que cette coordination est, par sa nature
mme, logico-mathmatique. 24

Fizikteki soyutlama zorunlu olarak geriye mantksal-matematiksel soyutlamaya gtrr ve bu sonuncusu, ar egdm olarak,
21 Sk sk sylenene kart olarak, matematiksel kendilikler bylece nesneler
zerine dayandrlan bir soyutlamann deil ama genelde eylemlerin ortasnda ya
plan bir soyutlamann sonucudur. Birletirmek, dzenlemek, devindirmek vb.
dnmekten, itmekten vb. daha genel eylemlerdirler, nk tm tikel eylemle
rin egdmnn kendisi zerinde diretirler ve nk her birine egdmleyici
etmen olarak girerler. Introduction l pistmologie gntique , tome III (Pres
ses Universitaires, 1950), s. 287.
22A.g.y., s. 288.
23 Bu soyutlama ya da ayrmlatrma kaltsal egdmlerin asl zeine dek
genilemektedir, nk eylemin egdmleyici dzenekleri her zaman kaynakla
rnda tepkesel ve igdsel egdmlere baldrlar. A.g.y., s. 289.
24 Tikel eylemler yalnzca bilgide sonulanrlar, eer aralarnda egdml ise
ler ve eer bu egdm asl doasnda mantksal-matematiksel ise. A.g.y., s. 291.

TEK-BOYUTLU DNCE

143

genel eylem biimidir eylem olarak eylem ( l'action comme

telle ). Ve bu egdm nesnellii oluturmakta nk kaltsal,
tepkesel ve igdsel yaplar barndrmaktadr.
Piagetnin yorumu kuramsal usun i klgsal rasn kabul et
mekte, ama bunu genel bir eylem yapsndan tretmektedir ki,
son zmlemede, kaltsal, yaambilimsel bir yapdr. Bilimsel
yntem en sonunda bir yaambilimsel temel zerine dayan
maktadr ki tarih-stdr (ya da daha dorusu tarih-altdr).
Dahas, tm bilimsel bilginin tikel eylemlerin egdmn ngerektirdii kabul ediliyorsa, bu egdmn neden doasnn
kendisinde mantksal-matematiksel olduunu anlamak g
tr ama ancak tikel eylemler ada fiziin bilimsel ilem
leri deilseler, ki bu durumda yorum dngsel olacaktr.
Piagetnin olduka ruhbilimsel ve yaambilimsel zmle
mesine kart olarak, Husserl bilimsel usun toplumsal-tarihsel
yaps zerinde odaklanan bir kaltsal bilgikuram sunmutur.
Burada Husserlin almasna25 ancak ada bilimin nceden-verili bir tarihsel olgusalln (ki ada bilim bunun evre
ni iersinde devinmektedir) yntembilimi olduu dzeyi
vurgulad lde deineceim.
Husserl doann matematikselletirilmesinin geerli klgsal
bilgide sonulanm olduu olgusuyla balamaktadr: grgl
olgusallk ile etkili bir biimde ilikilendirilebilecek bir
dnsel olgusalln kuruluunda (s. 19; 42). Ama bilimsel
baarm geriye, Galileocu bilimin kkensel temelini (Sinnefun
dament [ = anlam temeli]) oluturmu bir -bilimsel klgya
balanyordu. Bilimin kuramsal yapy belirleyen klg dnya
sndaki (Lebenswelt [ = yaant dnyas]) bu n-bilimsel temeli
Galileo tarafndan sorgulanmyordu; dahas, bilimin daha ileri
geliimi tarafndan gizleniyordu [verdeckt). Sonu doann ma
tematikselletirilmesinin bir zerk (eigenstndige) saltk ger
eklik (s. 49 vs.) yaratm olduu yolundaki yanlsamayd,
ama bu arada gerekte Lebenswelt iin zgn bir yntem ve
* uygulaym olarak kalyordu. Matematiksel bilimin dnsel
rts (Ideenkleid) bylece bir simgeler rtsdr ki klg
2Die Krisis der Europischen Wissenschaften und die transzendentale Ph
nomenologie.

TEK-BOYUTLU N SAN

144

dnyasn temsil etmekte ve ayn zamanda maskelemektedir

(:vertritt ve verkleidet) (s. 52).
Bilimin kavramsal yapsnda korunan kkensel, n-bilimsel
imlem ve ierik nedir? lme klgda belli temel biim, ekil
ve ilikileri kullanmann olanan ortaya karmaktadr ki,
bunlar evrensel olarak grgl nesne ve ilikileri san olarak
belirlemek ve hesaplamak iin elde bulunmaktadrlar (s. 25).
Tm soyutlamalar ve genellemeler yoluyla, bilimsel yntem nbilimsel-uygulaymsal yapsn srdrmekte (ve maskelemekte
dir); birincilerin geliimi kincinin geliimini temsil etmekte
(ve maskelemektedir). Bylece klasik geometri topra incele
me ve lme klgsn (Feldmesskunst) dnselletirmektedir.
Geometri klgsal nesnelletirmenin kuramdr.
Hi kukusuz, cebir ve matematiksel mantk bir saltk d
nsel olgusallk kurmaktadrlar ki, Lebensweltin ve onda yaa
yan znelerin hesaplanamaz belirsizlik ve tikelliklerinden kur
tulmutur. Bununla birlikte, bu dnsel yap yeni Lebenswelti
dnselletirmenin kuram ve uygulaymdr:
Matematiksel klgda, bize grgl klgda yadsnana eriiriz: 'Sanla'; nk dnsel ekiller iin onlar saltk zdelikte belirleme
olana vardr ... [ve] evrensel olarak elde bulunmaktadrlar. (s. 24)

Dnsel dnyann grgl dnya ile egdm (Zuordnung)

bize klgsal Lebensweltin ngrlen kurallln tasarlama
yeteneini vermektedir:
Bir kez formller ele geirilir geirilmez, daha imdiden klgda is
tenen ngr ele geirilmi olmaktadr.

somut yaamn grgleniminde beklenecek olann ngrs

(s. 41).
Husserl matematiksel sanlk ve llebilirliin n-bilimsel,
t uygulaymsal yananlamlarn vurgulamaktadr. ada bilimin
bu zeksel kavramlar yalnzca bir ar bilimin yan-rnleri ola
rak deil, ama onun i kavramsal yapsna znl olarak ortaya
kmaktadrlar. Somutluun bilimsel soyutlan, niteliklerin
evrensel geerlie olduu gibi sanla da boyuneen nicelle
tirilmesi Lebensweltin belirli somut bir grglenimini imle

TEK-BOYUTLU DNCE

145

mektedir dnyay grmenin belirli bir kipini. Ve bu gr

me, ar, karsz rasna karn, amal, klgsal bir balam
iersinde grmektedir. Onceden-grme (Voraussehen) ve tasar
lamadr [Vorhaben). Galileocu bilim yntemsel, dizgesel nceden-grmenin ve tasarlamann bilimidir. Ama ve bu nokta
belirleyicidir belirli bir nceden-grmenin ve tasarlamann
bilimidir e deyile, dnyay san olarak zdeletirilebilir
birimler arasndaki llebilir, nceden saptanabilir ilikilerin
terimlerinde grgleyen, kavrayan ve ekillendirenin. Bu tasar
da, evrensel nicelletirilebilirlik doaya egemenlik iin bir ngerektir. Bireysel, nicelletirilebilir-olmayan nitelikler insanla
rn ve eylerin onlardan karlabilecek llebilir g ile
uyum iindeki bir rgtlenilerinin yolunda durmaktadrlar.
Ama bu belirli, toplumsal-tarihsel bir tasardr, ve bu tasar st
lenen bilin Galileocu bilimin gizli znesidir; bu bilim uygula
ymdr, sonsuzlua dek geniletilmi nceden-grme sanatdr
(ins Unendliche erweiterte Voraussicht: s. 51).
imdi tam olarak Galileocu bilim, kavramlarnn oluumun
da, belirli bir Lebensweltin uygulaym olduu iindir ki bu Lebenswelti amaz ve aamaz. zsel olarak temel deneysel ere
ve iersinde ve bu olgusallk tarafndan saptanan erekler
evreni iersinde kalr. Husserlin formlasyonuna gre, Galile
ocu bilimde somut nedensellik evreni uygulamal matematik
olmaktadr (s. 112) ama alg ve grglenim dnyas
ki iinde btn klgsal yaammz yaamaktayz, olduu gibi, zsel
yapsnda, kendi z somut nedenselliinde deimemi olarak kalr
(s. 51; italik benim)

Kolayca kmsenebilecek bu kkrtc bildirim zerine

olanakl bir ar-yorum zgrln gze alyorum. Bildirim,
Oklidci-olmayan geometriye karn, yalnzca henz -boyutlu
uzayda algladmz ve davrandmz olgusuna deinmemek
tedir; ya da, istatistiksel nedensellik kavramna karn, he
nz sradan saduyuda eski nedensellik yasalar ile uyumlu
olarak davranmakta olduumuz olgusuna deinmemektedir.
Ne de bildirim uygulamal matematiin sonucu olarak gn
delik klg dnyasndaki srekli deiimlerle elimektedir.

TEK-BOYUTLU N SAN

146

Daha da ouyla ilgili olabilir: e deyile, yerleik bilimin ve

bilimsel yntemin znl snr ile, ki bununla onlar yrrlk
teki Lebenswelt\ geniletmekte, ussallatrmakta ve gvence al
tna almakta ve bunu onun varolusal yapsn deitirmeksizin
yapmaktadrlar e deyile niteliksel olarak yeni bir ''grme
kipini ve insanlar arasnda ve insan ile doa arasnda niteliksel
olarak yeni ilikileri ngrmeksizin.
Kurumsallam yaam biimleri asndan, bilim (uygulamal
olduu gibi ar bilim de) bylece kararl klc, duruk, tutucu
bir ilev kazanmaktadr. En devrimci baarmlar bile yalnzca
olgusalln belirli bir grglenii ve rgtlenii ile bir izgide
kurma ve yoketme olacaklardr. Bilimin srekli kendini dzelt
mesinin yntemi iersine kurulan nsavlarnn devrimi
kendisi ayn tarihsel evreni, ayn temel grglenimi gtmekte
ve genletirmektedir. Olduka zdeksel, klgsal bir ierii
oluturan ayn biimsel a prioriy korumaktadr. Galileo bilimi
nin kuruluuyla ortaya km olan temel deiimi kmse
mekten uzak, Husserlin yorumu Galileo-ncesi gelenekten
kktenci kopuu gstermektedir; ara dnce evreni ger
ekten de yeni bir evren olmutu. Yeni bir kuramsal ve klg
sal Us dnyas yaratm, ama klgda olduu gibi kuramda da,
uygulamal yntemlerinde olduu gibi ar yntemlerinde de,
ak snrlar olan belirli bir tarihsel dnyaya bal kalmt.
Yukardaki tartma bilimsel yntemin yalnzca i snrlarn
ve nyarglarn deil ama tarihsel znelliini de imliyor g
rnmektedir. Dahas, bir tr nitel fizik, erekbilimsel felsefe
lerin yeniden dirilii vb. iin gereksinimi imliyor grnmekte
dir. Bu kukunun hakl olduunu kabul ediyorum, ama bu
noktada ancak byle bulank dncelerin amalanmam ol
duunu ileri srebilirim.26
Gereklik ve nesnellik nasl tanmlanrsa tanmlasnlar, kuram
ve klgnn insan etkenleri ile, ve onlarn dnyalarn kavrama
ve deitirme yetenekleri ile ilikili kalmaktadrlar. Bu yetenek
de kendi payna zdein (bu ne olursa olsun) tm tikel biim
lerde kendisi olan olarak kabul edildii ve anlald dzeye
dayanmaktadr. Bu terimlerde, ada bilim ncellerinden ok
26Bkz. aada blm IX ve X .

TEK-BOYUTLU DNCE

147

daha byk bir nesnel geerlik tamaktadr. Ve giderek ekle

nebilir ki, bugn bilimsel yntem byle bir geerlik savn ileri
srebilen biricik yntemdir; nsavlarn ve gzlenebilir olgula
rn karlkl oyunlar nsavlar geerli klmakta ve olgular ta
ntlamaktadr. Belirtmeyi istediim zsel nokta udur. Bilim
kendi z yntemi ve kavramlar yoluyla yle bir evren tasarla
m ve gelitirmitir ki, bunda doaya egemenlik insana ege
menlie bal olarak kalmtr bir ba ki, bir btn olarak bu
evren iin ldrc olma eilimindedir. Bilimsel olarak kavra
np denetlenen doa uygulaymsal retme ve yoketme aygtnda
yeniden ortaya kmaktadr bir aygt ki, bireylerin yaamm
srdrrken ve gelitirirken bu arada onlar aygtn efendilerine
gdml klmaktadr. Bylece ussal hiyerari toplumsal hiye
rari ile kaynamaktadr. Eer durum buysa, o zaman ilerleme
nin ynndeki deiim, ki bu ldrc ba koparabilecektir,
ayrca bilimin yapsnn kendisini de etkileyecektir bilimsel
tasar. Bunun nsavlar, ussal ralarn yitirmeksizin, zsel ola
rak ayr bir deneysel balamda (barllatrlm bir dnyann
balamnda) gelieceklerdir; buna gre, bilim zsel olarak ayr
doa kavramlarna varacak ve zsel olarak ayr olgular saptaya
caktr, Ussal toplum Us dncesini ykmaktadr.
Belirtmitim ki, bu ykn eleri, bir baka ussalln kav
ramlar, dncenin tarihinde bandan beri bulunuyorlard.
Bir devlete ilikin eski dnce ki orada Varlk tamamlanmlna erimektedir, ki orada dir ve gerek arasndaki
gerilim bir bengi geri-dn dngsnde zlmtr ege
menlik metafiziinden pay almaktadr. Ama o denli de zgr
lk metafiziine zgdr Logos ve Erosun uzlamasna. Bu
dnce Usun baskc retkenliinin dinginlie-geliini, ege
menliin doyumdaki sonunu ngrmektedir.
iki kart ussallk yalnzca srasyla klasik ve modern dn
celerle ballatrlmazlarJohn Deweyin dnsel hazdan
etkin ayarlama ve denetlemeye, ve doann zelliklerinin este
tik bir hazz olarak bilmeden ... dnyasal bir denetim arac
olarak bilmeye yolundaki formllerinde olduu gibi.27 Klasik27John Dewey, The Quest for Certainty (New York, Minton, Balchand Co.,
1929), s. 95, 100.

TEK-BOYUTLU N SAN

148

sel dnce dnyasal denetim mantna yeterince balyd, ve

modern dncede John Deweyin formlasyonunu geersizletirmeye yetecek bir sulama ve yadsma bileeni vardr. Us,
kavramsal dnce ve davran olarak, zorunlu olarak efendi
liktir, egemenliktir. Logos yasadr, kuraldr, bilgi yoluyla d
zendir. Tikel durumlar bir evrenselin altna koyarak, onlar
evrensellerine gdml klarak, dnce tikel durumlar ze
rinde egemenlik kazanmaktadr. Yalnzca onlar kavrama deil
ama zerlerinde etkime, onlar denetleme yeteneini de kazan
maktadr. Bununla birlikte, tm dncenin mantn ynetimi
altnda durmasna karn, bu mantn amlan eitli d
nce kiplerinde ayr ayrdr. Klasiksel biimsel ve modern
simgesel mantk, aknsal ve eytiimsel mantk her biri dei
ik bir sylem ve grglenim evrenini ynetmektedir. Tm de
hara verdikleri tarihsel egemenliin sreklilii iersinde geli
milerdir. Ve bu sreklilik olumlu dnme kiplerine uyuumcu ve ideolojik ralarn vermektedir; olumsuz dnme kiple
rine kurgul ve topik ralarn.
zet olarak, imdi bilimsel ussalln gizli znesini ve onun
ar biimindeki gizli erekleri daha ak olarak tanmaya ala
biliriz. Evrensel olarak denetlenebilir bir doann bilimsel
kavram doay sonsuz ilevdeki-zdek olarak, kuram ve klg
nn salt gereci olarak tasarlyordu. Bu biimde, nesne-dnya
uygulaymbilimsel bir evrenin kuruluuna giriyordu ansal ve
fiziksel aralarn, kendilerinde aralarn bir evreninin. Bylece
bu gerekten onsavsal bir dizgedir, geerli klc ve dorula
yc bir zneye bamldr.
Geerli klma ve dorulama sreleri btnyle kuramsal
sreler olabilirler, ama hibir zaman bir bolukta ortaya k
mazlar ve hibir zaman kiisel, bireysel bir anda sonlanmazlar.
nsavsal biimler ve ilevler dizgesi bir baka dizgeye baml
olmaktadr nceden-saptanm bir erekler evrenine, onda ve
onun iin gelitii bir evrene. Kuramsal tasara yabanc, dsal
olarak grnm olan, kendini onun asl yapsnn (yntem ve
kavramlar) paras olarak gstermektedir; ar nesnellik kendini
Telosu, gerekleri salayan bir znellik iin nesne olarak aa
sermektedir. Uygulaymbilimsel olgusalln kuruluunda, ar

TEK-BOYUTLU DNCE

149

ussal bilimsel dzen diye birey sz konusu deildir; uygulaymbilimsel ussallk sreci politik bir sretir.
Ancak uygulaymbilim ortamnda, insan ve doa rgtlen
menin llebilir nesneleri olmaktadrlar. Altna alndklar ay
gtn evrensel etkililii ve retkenlii aygt rgtleyen tikel
karlar' perdelemektedir. Baka bir deyile, uygulaymbilim
eylemenin byk arac olmutur en olgun ve etkili biimin
deki eylemenin. Bireyin toplumsal konumu ve bakalaryla
ilikisi yalnzca nesnel nitelikler ve yasalar tarafndan belirleni
yor olarak grnmekle kalmamakta, ama bu nitelikler ve yasa
lar da gizemli ve denetlenemez ralarn yitiriyor grnmekte
dirler; (bilimsel) ussalln hesaplanabilir belirileri olarak
grnmektedirler. Dnya btnsel ynetimin gereci olma ei
limindedir bir ynetim ki, giderek yneticileri bile sourmaktadr. Egemenlik a Usun kendisinin a olmu, ve bu
toplum ldrc bir biimde ona dolamtr. Ve akn dn
ce kipleri Usun kendisini ayor grnmektedirler.
Bu koullar altnda, bilimsel dnce (kark, metafiziksel,
duygusal, mantkd dnmeye kart olarak, geni anlamda
bilimsel) fiziksel bilimlerin dnda bir yanda ar ve kendi iin
de kapal bir biimcilik (simgecilik), ve te yanda btnsel bir
grgclk biimini almaktadr. (Ztlk bir atma deildir.
Matematiin ve simgesel mantn elektronik ileyimlerindeki
byk lde grgl uygulamalarm dnebiliriz.) Yerleik
sylem ve davran evreni ile iliki iinde, elimeme ve ama
ma ortak paydadr. Btnsel grgclk ideolojik ilevini a
da felsefede aa sermektedir. Bu ilevle ilgili olarak, dilbi
limsel zmlemenin kimi boyutlar izleyeceimiz blmde
tartlacaktr. Bu tartma bu grgcln olgusallk ile he
saplamasn nleyen engelleri gsterme giriimi iin, ve bu
engelleri ykabilecek kavramlar saptamak (daha dorusu yeniden-saptamak iin) zemini hazrlayacaktr.

7: Olumlu Dnmenin Utkusu:

Tek-Boyutlu Felsefe
Dncenin ansal ilemleri toplumsal olgusallktaki ilem
lerle egdml klmaya yardm eden yeniden-tanm bir saal
tm amalamaktadr. Dnce, ya btnyle belitsel (mantk,
matematik) ya da yerleik sylem ve davran eylemi ile euzaml bir kavramsal erevenin tesine aknlktan iyiletirildii zaman, olgusallk ile bir dzlemde durmaktadr. Bylece,
dilbilimsel zmleme dnceyi ve konumay kafa kartrc
metafiziksel kavramlardan, ne belirtici ne de aklayc olmala
rna karn henz bilincin peini brakmam ve daha az olgun
ve daha az bilimsel bir gemiin izleri olan hayaletlerden sa
altmaya girimektedir. Vurgu felsefi zmlemenin saaltc
ilevi zerindedir dnce ve konumada anormal davrann
dzeltilmesi, bulanklklarn, yanlsamalarn, ve tuhaflklarn
uzaklatrlmalar, ya da en azndan sergilenmeleri.
Blm IV te ileyim kurulularndaki anormal davran
amlama ve dzeltme konusunda toplumbilimin saaltc gr
gcln tartmtm bir yaklam ki byle davranlar bir
btn olarak topluma ilikilendirme yeteneindeki eletirel
kavramlarn dlanmasn imliyordu. Bu kstlama nedeniyle,
kuramsal yaklam dolayszca klgsal olmaktadr. Daha iyi i
letmecilik, daha gvenlikli planlama, daha yksek etkililik d
zeyi ve daha san hesaplama iin yntemler saptamaktadr.
Dzeltme ve gelitirme yoluyla, zmleme olumlamada sonlanmaktadr; grgclk kendini olumlu dnme olarak ta
ntlamaktadr.
Felsefi zmleme byle dolaysz bir uygulamadan yoksun
dur. Toplumbilimin ve ruhbilimin kendilerini olgusallatrmalar ile karlatrldnda, dncenin saaltc irdelenii aka
demik kalmaktadr. Gerekten de, san dnme, metafiziksel
hayaletlerden ve anlamsz kavramlardan kurtulu, pekala ken
dilerinde erekler olarak dnlebilirler. Dahas, dncenin
dilbilimsel zmlemede irdelenii onun kendi sorunu ve hak
150

TEK-BOYUTLU DNCE

151

kidir. deolojik ras, yerleik sylem evreninin tesine kavram

sal aknla kar savam yerleik toplumun tesine politik
aknla kar savam ile ballatrmaya gidilerek, nceden
yarglanmayacaktr.
Adna yarar her felsefe gibi, dilbilimsel zmleme kendi
iin konumakta ve olgusalla kar kendi z tutumunu ta
nmlamaktadr. Balca ilgisi olarak gsterdii ey akn kav
ramlarn iyzlerinin ortaya serilmesidir; bavuru erevesi
olarak szcklerin sradan kullanmlarn, yrrlkteki davra
nlarn trlln ileri srmektedir. Bu rasallar ile, felsefi
gelenek iindeki konumunun snrlarn gstermekte, kavram
larn yrrlkteki sylem ve davran evreni ile gerilim iinde,
ve giderek eliki iinde gelitirmi olan dnce kiplerinin
kart kutbunda yer almaktadr.
Yerleik evrenin terimlerinde, byle elikili dnce kipleri
olumsuz dnmeyi anlatrlar. Olumsuzun gc kavramlarn
geliimini gden ilkedir, ve eliki Usun ayrdedici nitelii ol
maktadr (Hegel). Bu dnce nitelii belli bir ussalclk tipine
snrl deildi; ayrca grgl gelenekte de belirleyici bir e
olmutu. Grgclk zorunlu olarak olumlu deildir; yerleik
olgusalla kar tutumu bilgi kayna olarak ve temel bavuru
erevesi olarak ilev gren tikel grglenim boyutuna baml
dr. rnein, yle grnmektedir ki duyumculuk ve zdekilik
dirimsel igdsel ve zdeksel gereksinimleri karlamayan bir
topluma kar kendilerinde olumsuzdurlar. Kart olarak, dilbi
limci zmlemenin grgcl bu elikiye izin vermeyen
bir ereve iersinde devinmektedir yrrlkteki davransal
evrene z-dayatml kstlanma znl olarak olumlu bir tutu
ma gtrmektedir. Felsefecinin kat olarak yansz yaklamna
karn, nceden-snrl zmleme olumlu dnmenin gcne
yenik dmektedir.
Dilbilimsel zmlemenin bu znl olarak ideolojik rasn
gstermeye almadan nce, olumlu ve olumluculuk ya da
olguculuk terimleri ile grnrde keyfi ve kk drc
oyunumu terimlerin kkenleri zerine ksa bir yorumla akla
maya almalym. Belki de daha Saint-Simon okulundaki ilk
kullanmndan beri, olguculuk terimi unlar kapsamtr:

TEK-BOYUTLU N SAN

152

(1) bilisel dncenin olgularn grglenimi tarafndan dorulan; (2) bilisel dncenin bir pekinlik ve sanlk rnei
olarak fiziksel bilimlere ynelimi; (3) bilgide ilerlemenin bu
ynelime baml olduu inanc. Buna gre, olguculuk bulank
yaratc ve gerici dnce kipleri olarak tm metafiziklere, aknsalclklara, ve idealizmlere kar bir savamdr. Verili olgusalln bilimsel olarak kavranp dntrld dzeye dek,
toplumun ileyimci ve uygulaymc olduu dzeye dek, olgucu
luk toplumda kavramlarnn olgusallamalar (ve geerli kln
malar) iin gereken ortam bulmaktadr kuram ve klg, ger
eklik ve olgular arasndaki uyum. Felsefi dnce olumlayc
dnceye dnmektedir; felsefi eletiri toplumsal ereve ier
sinde eletirmekte ve olumlu olmayan kavramlar yaln kurgu
olarak, dler ya da dlemler olarak damgalamaktadr.1
Saint-Simonun olguculuunda konumaya balayan sylem
ve davran evreni uygulaymbilimsel olgusalln evrenidir.
Onda, nesne-dnya bir araca dntrlmektedir. Henz ara
dnyasnn dnda olann ou denetlenemeyen, kr doa
imdi bilimsel ve uygulaymsal ilerlemenin erimi iersinde g
rnmektedir. Daha nce ussal dncenin gerek bir alan ol
mu olan metafiziksel boyut usd ve bilimd olmaktadr.
Kendi z olgusallamalarnn zemininde, Us aknl pskrt
mektedir. ada olguculuktaki daha ge bir evrede, pskrt
meyi gdleyen ey bundan byle bilimsel ve uygulaymsal
ilerleme deildir; bununla birlikte, dncenin kaslmas daha
az ar deildir, nk z-dayatmldr felsefenin kendi z
yntemidir. Felsefenin alan ve gerekliini indirgemek iin
gsterilen ada aba olaanst yeinliktedir, ve felsefecile
rin kendileri felsefenin alakgnllln ve etkisizliini ileri
k k te n uyuumcu-olmayan dnce kiplerine kart olarak uyuumcu olgucu
luk tutumu belki de ilk kez Fourierin olgucu yaknmasnda ortaya kmaktadr.
Fouriernin kendisi (La Fausse Industrie'de, 1835, cilt I, s. 409) burjuva toplu
mun btnsel tecimciliini ussalclk ve olguculuktaki ilerlememizin meyvas
olarak grmtr. Andre Lalande tarafndan aktarlmtr, bkz. Vocabulaire Tech
nique et Critique de la Philosophic (Paris, Presses Universitaires de France,
1956), s. 792. Yeni toplumbilimde, ve olumsuz terimine kartlk iinde,
olumlu teriminin eitli yananlamlar iin bkz. Doctrine de Saint-Simon, yay.
haz. Bougie ve Halevy (Paris, Riviere, 1924), s. 181 vs.

TEK-BOYUTLU DNCE

153

srmektedirler. Felsefe yerleik olgusall dokunulmam b

rakmaktadr; aknlktan tiksinmektedir.
Austinin szcklerin sradan kullanmlarna almaklar k
mseyici irdeleyii, ve bir leden sonra koltuklarmzda d
ncede yarattklarmz karalamas, Wittgensteinin felsefe
hereyi olduu gibi brakr yolundaki inancas bu tr bil
dirimler,2 bence, emei bilimsel, uygulaymsal ya da benzeri
baarmlarda sonulanmayan aydnn akademik sado-mazoizmini, kendini kk drmesini, kendini yadsmasn sergile
mektedir. Alakgnllln ve bamlln bu onaylanmalar
Humeun usun snrlarndan gnl rahatlyla honut kalan
ruh durumunu yeniden yakalyor gibi grnmektedirler
snrlar ki, bir kez tandktan ve kabul edildikten sonra, insan
yararsz ansal servenlerden korumakta ama ona kendisini ve
rili evre iersinde ynlendirmesi iin eksiksiz bir yetenek ver
mektedirler. Bununla birlikte, Hume tzlerin iyzlerini ortaya
serdii zaman, gl bir ideoloji iin savam verirken, ardllar
ise bugn toplumun oktandr baarm olduu ey iin anlk sal bir aklama salamaktadrlar e deyile, yerleik sylem
evreni ile elien almak dnce kiplerinin karalanmas.
Bu felsefi davranln kendini sunu biemi zmleme
ye deer grnmektedir. yle grnmektedir ki haval bir yet
ke ve yumuak bir ahbap-avuluk gibi iki kutup arasnda de
vinmektedir. Her iki eilim Wittgensteinin sk sk buyuru
kipini iten ya da teklifsiz du ( thou ) ile birlikte kullan
mnda btnyle kaynamaktadr;3 ya da Gilber Rylen The
Concept o f Mindmm al blmnde de ayn eyi gryoruz.
Orada Descartes M iti nin an ve beden ilikisi konusunda
2Benzer bildirimler iin bkz. Ernest Gellner, Words and Things (Boston, Bea
con Press, 1959), s. 100, 256 vs. Felsefe her eyi olduu gibi brakr nermesi
M arxin Feuerbach zerine Savlarnn balamnda doru olabilir (ki orada ayn
zamanda yadsnmaktadr), ya da yine yeni-olguculuun kendini nitelemesi olarak
doru olabilir, ama felsefi dnce zerine genel bir nerme olarak yanltr.
3Philosophical Investigations (New York: Macmillan, 1960): Und deine Skru
pel sind Missverstndnisse. Deine Fragen beziehen sich auf Wrter ... (s. 49).
Denk doch einmal garnicht an das Verstehen als seelischen Vorgang ! Denn
das ist die Redeweise, die dich verwirrt. Sondern frage dich ... (s. 61). berle
ge dir folgenden Fall ... (s. 62), ve yaygn olarak.

TEK-BOYUTLU N SAN

154

resmi reti olarak sunuluu bunun samalnn geici

bir belgitlenii tarafndan izlenmektedir ki, sokaktaki adam
ve bunun ortalama vergi ykmls konusunda neler d
ndn anmsatmaktadr.
Dil zmlemecilerinin almalarnda batan sona konu
mas dilbilimsel felsefede ylesine nc bir rol oynayan sokak
taki adamla bu tanklk grlmektedir. Konumadaki ahbap
lk havas zseldir, nk daha batan metafiziin aydn
szln dlamaktadr; aydnca uyumama tutumuna kar
diretmektedir; enteli gln klmaktadr. Benimsedikleri dil
sokaktaki adamn edimsel olarak konumakta olduu dildir;
onun davrann anlatan dildir; yleyse somutluun belirtisi
dir. Bununla birlikte, o denli de yanl bir somutluun belirti
sidir. zmleme iin gerecin ounu salayan dil artlm bir
dildir, yalnzca gelenek-d szlnden deil, ama bireyle
re toplumlar tarafndan sunulanlardan daha baka bir ierii
anlatmann aralarndan da artlm bir dildir. Dil zmlemeci bu artlm dili tamamlanm bir olgu olarak bulmakta,
yoksullatrlm dili bulduu gibi almakta, onu yerleik sy
lem evrenine anlam esi ve etmeni olarak girmesine karn
onda anlatlmayandan yaltmaktadr.
Yrrlkteki anlamlar ve kullanmlar trllne, sradan
konumann gcne ve saduyusuna sayg gsterir, ve bu arada
bu konumann onu konuan topluma ilikin zmlemesini
(dardan gere olarak) engellerken, dilbilimsel felsefe bir kez
daha bu sylem ve davran evreninde srekli olarak bastrlan
bastrmaktadr. Felsefenin yetkesi bu evreni yapan gleri kut
samaktadr. Dilsel zmleme sradan dilin kendi konuma yo
lunda aa serdiklerini soyutlamaktadr insan ve doann sa
katlann.
Dahas, ou kez zmlemeyi gden ey sradan dil bile
deil, ama dahaok dilin uuan atomlar, konumann bebek
sesleri gibi gelen gln krntlardr: This looks to me now
like a man eating poppies [Bu imdi bana haha yiyen bir
adam gibi grnyor], He saw a rabin [Bir sakakuu gr
d], I had a hat [Bir apkam vard]. Wittgenstein Mein
Besen steht in der Ecke [Sprgem kede duruyor] anlat-

TEK-BOYUTLU DNCE

155

minin zmlemesine byk bir kavray gc ve yer ayrmak

tadr. Temsil edici bir rnek olarak, J. L. Austinin Other
Minds 4 adl kitabndan bir zmleme aktaryorum.
Olduka deiik iki duraksama yolu ayrdedilebilir.
Belli bir tad tatmakta olduumuz durumu alalm. Diyebiliriz ki
Bunun ne olduunu hi bilmiyorum: uzaktan da olsa buna ben
zer bireyi daha nce hi tatmadm. ... Hayr, hibir yarar yok:
zerine ne kadar ok dnrsem kafam o denli karyor: bu
btnyle baka, ve btnyle ayr birey, deneyimimde bt
nyle esiz bir ey! Bu benim gemi deneyimimde imdiki du
rumla karlatracak hibir eyi bulamadm durumu rnekli
yor: bunun biraz da olsa daha nce tattm herhangi birey gibi
olmadndan, ayn betimlemeye uyacan bildiim herhangi
bireye az da olsa benzemediinden eminim. Bu durum, geri
yeterince ayrdedilebilir olsa da, ok daha genel bir durum tipine
geiyor bunun diyelim ki defne tad olduundan hi emin
olmadm, ya da ancak biraz emin olduum, ya da aa yukar
emin olduum duruma. Tum byle durumlarda, nmdeki eyi
gemi deneyimimde ona benzer bir eyi arayarak tanmaya al
rm, yle bir benzerlik ki, nmdeki eyin az ok olumlu ola
rak ayn betimleyici szck tarafndan betimlenmeyi hak etmesi
ni salamaktadr, ve deiik baar dereceleri ile karlayorum.
(b) teki durum deiiktir, geri olduka doal olarak kendini ilk
durumla birletiriyor olsa da. Burada, yapmaya altm ey
nmdeki deneyimi tatmak, onu gzlemek, onu diri olarak du
yumsamaktr. Bunun ananas tad olduundan emin deilim: ora
da sakn yalnzca ona ilikin birey, bir tat, bir keskinlik, bir
keskinlik yokluu, bktrc bir duyum olmasn, ki ananas iin
tam uygun deildir? Sakn yalnzca zel bir yeil havas olmasn,
ki leyla dlatacak ve moru ise pek dndrmeyecektir? Ya da
belki biraz tuhaf: dikkatlice bakmal, inceden inceye gzlemeliyim: belki de yalnzca doal olmayan bir parlamann etkisi var,
ve bu yzden bildiimiz suya hi benzemiyor. Edimsel olarak
duyumsadmzda bir keskinlik eksiklii var ki, dnmeyle de
il, ya da belki de yalnzca dnmeyle deil, ama daha keskin
(a)

4Bkz. Logic and Language, Second Series, yay. A. Flew (O xford, Blackwell,
1959), s. 137 vs. (Austinin dipnotlar atland.) Burada da felsefe sradan kullan
ma ballk ve uyumunu gstermekte ve gndelik konumann ksaltmalarn kul
lanmaktadr: D ont ... isnt ...

TEK-BOYUTLU N SAN

bir ayrdetme ile, duyusal ayrdetme ile giderilecektir (geri hi

kukusuz gemi deneyimimizdeki baka ve daha belirgin du
rumlar dnmenin ayrdetme yeteneimize yardm edebildii
ve ettii doru olsa da).

Bu zmlemede neye kar klabilir Sanlk ve akln

da belki de tesine geilemezdir ve dorudur. Ama hepsi bu
kadar, ve ne sryorum ki bu yalnzca yetersiz deil, ama fel
sefi dnceyi ve genel olarak eletirel dnceyi yokedicidir.
Felsefi bak asndan, iki soru domaktadr: (1) kavramlarn
(ya da szcklerin) amlanmas kendini hi sradan sylemin
edimsel evrenine yneltir ve orada sonlandrr m? (2) sanlk
ve aklk kendilerinde erekler midirler, yoksa baka ereklere
mi baldrlar?
lk soruya ilk blm sz konusu olduu lde olumlu ola
rak yant veriyorum. En sradan konuma rnekleri, tam anla
myla sradan ralar nedeniyle, grgl dnyay olgusall iin
de aydnlatabilirler, ve ona ilikin dnme ve konumamz
aklamaya hizmet edebilirler Sartren otobs bekleyen bir
insan kmesini zmlemesi, ya da Kari Krausun gnlk gaze
teleri zmlemesi durumunda olduu gibi. Byle zmleme
ler aydnlatcdrlar, nk durumun dolaysz somutluunu ve
anlatmn amaktadrlar. Onu durumu ve o durumda konuan
(ya da konumayan) insanlarn davrann yapan etmenlere
doru amaktadrlar. (Tam bu sz edilen rneklerde, bu akn
etmenler toplumsal iblmne dek izlenmektedirler.) Bylece
zmleme sradan sylem evreninde sonlanmamakta, onun
tesine geip nitel olarak ayr bir evreni amaktadrbir evren
ki terimleri giderek sradan evren ile eliebilmektedir.
Baka bir rnek alalm: Sprgem kede duruyor gibi
tmceler Hegelin Mantnda da grlebilirler, ama orada
kendilerini uygunsuz ve stelik yanl rnekler olarak gstere
ceklerdir. Yalnzca dkntler olacaklar, ve kavramlarnda,
biem ve szdiziminde deiik olan bir dzenin sylemi tara
fndan alacaklardrbir sylem ki onun iin kesinlikle dili
mizdeki her tmcenin olduu biimiyle dzenli olduu ak 5
5Wittgenstein, Philosophical Investigations, s. 45.

TEK-BOYUTLU DNCE

157

deildir. Tersine, tam kart dorudur e deyile, her tmce

ancak bu dilin ilettii dnya denli dzen iindedir.
Konumann neredeyse mazoistik bir biimde alakgnll
lk ve sradanla indirgenii bir izlenceye dntrlmtr:
eer dil, deneyim, dnya szcklerinin bir kullanm varsa,
bu masa, lamba, kap szcklerininki denli alakgnll
bir kullanm olmaldr. 6 Gndelik dnmenin nesnelerine
sarlmal, ve doru yoldan saparak ar incelikleri betimleme
miz gerektii imgelememeliyiz ... 7 sanki bu biricik almak
m gibi, ve sanki ar incelikler Kantm A n Usun Eletirisinden ok Wittgensteinn dil oyunlar iin daha uygun bir
terim deilmi gibi. Dnme (ya da en azndan anlatm) yal
nzca sradan kullanmn deli gmlei iine bastrlmakla kal
mamakta, ama ayrca daha imdiden var olanlarn tesindeki
zmleri sormamaya ve aramamaya da zorlanmaktadr. So
runlar yeni bilgi vererek deil ama her zaman bilmekte olduk
larmz dzenleyerek zlmektedir. 8
Felsefenin bu zgnlk taslayan yoksulluu, tm kavramla
ryla ilerin verili durumuna bal kalarak, yeni bir grglenimin olanaklarna gvensizlii gstermektedir. Yerleik olgula
rn ynetimine boyunei btnseldir hi kukusuz yalnzca
dilbilimsel olgularn, ama toplum kendi dilinde konumakta,
ve bize boyunememiz gerektii sylenmektedir. Yasaklamalar
ar ve yetkecidirler: Felsefe hibir yolda edimsel dil kullan
mna karmayabilir. 9 Ve herhangi bir tr kuram ileri srme
yebiliriz. Dncelerimizde varsaymsal hibirey olmamaldr. y
Tm aklamay uzaklatrmalyz, ve yerini yalnzca betimle
me almaldr. 10
Felsefeden geriye ne kald sorulabilir. Varsaymsal hibir
ey olmakszn, hibir aklama olmakszn, dnmeden, anlk
tan geriye ne kalr? Bununla birlikte, tehlikede olan ey felse6A.g.y., s. 44.
1A.g.y., s. 46.
8A.g.y., s. 47. eviri san deil; Almanca metinde yeni bilgi vererek yerine
durch Beibringen neuer Erfahrung [yeni grglenim (= deneyim) getirerek].
9A.g.y., s. 49

10A.g.y., s. 47.

TEK-BOYUTLU N SAN

158

fenin tanm ya da deeri deildir. Dahaok, sradan kullanmn

terimlerinden baka terimlerde dnme ve konuma hakkn,
gereksinimini koruma ve saklama ansdr terimler ki, yalnz
ca ve yalnzca baka terimler olduklar iin anlaml, ussal ve
geerlidirler. Sz konusu olan ey olmakta olan (ve denmek
isteneni) anlama yeteneindeki kavramlar ortadan kaldrarak
olmakta olan (ve denmek isteneni) betimlemeyi stlenen yeni
bir ideolojinin yaylmasdr.
lk olarak, bir yanda gndelik dnme ve dil evreni, ve te
yanda felsefi dnme ve dil evreni arasnda indirgenemez bir
ayrm vardr. Olaan durumlarda, sradan dil gerekten davra
nsaldr klgsal bir ara. Biri edimsel olarak Sprgem k
ede duruyor dedii zaman, olas ki dnd ey edimsel
olarak sprgeyi sormu olan bir bakasnn onu oradan alaca
ya da oraya brakaca, bu yantla yetinecei ya da buna
kzacadr. Her ne olursa olsun, tmce davransal bir tepki
yaratarak ilevini yerine getirmitir: etki nedeni yutar; erek
arac sourur. 11
Kart olarak, eer, felsefi bir metinde ya da sylemde, tz,
dnce, insan, yabanclama szckleri bir nermenin
znesi oluyorlarsa, anlamn davransal bir tepkiye byle bir
dnm yer almamakta ya da yer alaca dnlmemekte
dir. Szck, bir bakma, yerine getirilmemi olarak kalmakta
dr ancak dncenin dnda, ki orada baka dnceleri
ortaya karabilecektir. Ve tarihsel bir sreklilik iersindeki
uzun bir araclklar dizisi yoluyla, nerme bir klgy olutur
maya ve gtmeye yardmc olabilir. Ama nerme o zaman bile
yerine getirilmemi olarak kalmaktadr ancak saltk idealiz
min kendini beenmilii dnce ile nesnesi arasndaki bir
enson zdelik savn ileri srmektedir. Felsefenin ilgilendii
szcklerin yleyse hibir zaman masa, lamba, kap sz
ckleri gibi alakgnll bir kullanmlar olamaz.
Bylece, felsefede sanlk ve akla sradan sylem evreni
iersinde eriilemez. Felsefi kavramlar yle bir olgu ve anlam
uPaul Valry, Posie et pense abstraite, Oeuvresde, a.g.y., s. 1331. Ayrca
Les Droits du pote sur la langue, bkz. Pices sur l art (Paris, Gallimard,
1934), s. 47 vs.

TEK-BOYUTLU DNCE

159

boyutunu amalamaktadrlar ki, sradan sylemin atomize de

yilerini ya da szcklerini dardan aydnlatmakta, ve bunu
bu dar nm sradan sylemin anlalmas iin zsel olduu
nu gstererek yapmaktadr. Ya da, eer sradan sylem evreni
nin kendisi felsefi zmlemenin nesnesi oluyorsa, felsefenin
dili bir te-dil 12 olmaktadr. Sradan sylemin alakgnll
terimlerinde devinmekte olduu yerde bile, onunla kartlk
iinde kalmaktadr. Yerleik deneysel anlam balamn kendi
gereklii iersine zmektedir; gerek somutlua eriebilmek
iin dolaysz somutluu soyutlamaktadr.
Bu konumdan grldnde, yukarda aktarlan dilbilimsel
zmleme rnekleri felsefi zmlemenin geerli nesneleri
olarak sorgulanabilir olmaktadrlar. Ananas tad verebilen ya
da vermeyebilen bireyin tadnn en san ve en ak betimlenii hi felsefi bilgilenmeye katkda bulunabilir mi? iinde tar
tmal insan koullarnn sz konusu olduu bir eletiri olarak
hi hizmet edebilir mi? koullar ki, tbbi ya da ruhbilimsel
tat-yoklamasndan daha bakadrlar ve hi kukusuz Austinein
zmlemesinin amalad koullar deildirler. zmleme
nesnesi, konuann iinde konutuu ve yaad daha byk
ve daha youn balamdan ekilmekle, iinde kavramlarn olu
tuklar ve szckler olduklar evrensel ortamdan uzaklatrl
m olmaktadr, iinde insanlarn konutuklar ve davrandkla
r ve konumalarna anlamn veren bu evrensel, daha byk
balam nedir olgucu zmlemede grnmeyen, zmlemecinin kendisi tarafndan olduu gibi rnekler tarafndan da
a priori darda braklan bu balam nedir?
Bu daha byk grglenim balam, bu olgusal grgl dn
ya, bugn henz gaz odalarnn ve toplama kamplarnn, Hiro
ima ve Nagasakinin, Amerikan Cadillaclarnn ve Alman
Mercedeslerinin, Pentagon ve Kremlinin, nkleer kentlerin ve
in komnlerinin, Kbann, beyin ykama ve kitle kymlar
nn dnyasdr. Ama olgusal grgl dnya o denli de iinde
tm bu eylerin sorgusuzca alndklar ya da unutulduklar ya
da basklandklar ya da bilinmedikleri, iinde insanlarn zgr
olduklar bir dnyadr. Bir dnyadr ki orada kedeki sprge
u Bkz. s. 173.

TEK-BOYUTLU N SAN

160

ya da ananas gibi bireyin tad btnyle nemlidir, ve orada

gndelik zahmet ve gndelik komforlar belki de tm grglenimi oluturan biricik elerdir. Ve bu ikinci, snrl grgl ev
ren ilk evrenin parasdr; birinciyi yneten gler kstl grglenimi de ekillendirmektedirler.
Hi kukusuz, bu ilikiyi kurmak sradan konumadaki sra
dan dncenin ii deildir. Bu eer bir sprgeyi bulma ya da
ananas tatma sorunuysa, soyutlama aklanmaktadr ve anlam
politik evrene herhangi bir giri olmakszn saptanabilir ve be
timlenebilir. Ama felsefede soru sprgeyi bulma ya da ananas
tatma sorusu deildir ve stelik eer bugn bir grgc fel
sefe kendini soyut grglenim zerine dayandracaksa, bu
daha da az byledir. Ne de, eer dilbilimsel zmleme politik
terimlere ve deyimlere uygulanyorsa, bu soyutluk dzeltilmi
olacaktr. Btn bir zmlemeci felsefe dal bu grevi stlen
mitir, ama yntem daha imdiden politik, e.d. eletirel bir
zmlemenin kavramlarn darda brakmaktadr. lemsel ya
da davransal eviri zgrlk, hkmet, ngiltere gibi
terimleri sprge ve ananas gibi terimlere, ve olgusallklarn ikincilerinkine benzetirmektedir.
Alakgnll kullanm iindeki sradan dil gerekten de
eletirel felsefi dnce iin dirimsel bir ilgi noktas olabilir,
ama bu dncenin ortamnda szckler yaln alakgnllklerini yitirmekte ve Wittgensteinn hi de ilgisini ekmeyen
gizli bireyi aa sermektedirler. Hegelin Grngbilimin
de buras ve imdi nin zmlenmesini, ya da (sit venia
verbo! [ = szc balayn]) Leninin masa zerindeki bu
su bardann yeterli olarak nasl zmlenecei konusundaki
dncelerini dnn. Byle bir zmleme gndelik konu
madaki tarihi13 gizli bir anlam boyutu olarak ortaya karmak
tadr toplumun kendi dili zerindeki egemenliini. Ve bu bu
lu verili sylem evreninin ilk grnnn doal ve eylemi
biimini paralamaktadr. Szckler kendilerini yalnzca dilbil
gisel ve biimsel-mantksal deil ama zdeksel bir anlamda da
gerek terimler olarak aa sermektedirler; e deyile, anlam
ve geliimini tanmlayan snrlar olarak toplumun sylem
13Bkz. s. 71.

TEK-BOYUTLU DNCE

161

zerine, davran zerine dayatt terimler olarak. Bu tarihsel

anlam boyutu bundan byle Sprgem kede duruyor ya
da Masada peynir var gibi rnekler tarafndan aydnlatlamaz. Hi kukusuz, byle bildirimler birok ikircimi, bilmece
yi, tuhafl ortaya karabilirler, ama tm de ayn dil oyunlar
ve akademik sknt alannda durmaktadrlar.
Kendini gndelik sylemin eylemi evreni zerine ynelte
rek, ve bu sylemi bu eylemi evrenin terimlerinde amlaya
rak ve aydnlatarak, zmleme olumsuzu, yabanc ve kart
olan ve yerleik kullanmn terimlerinde anlalmayan soyut
lamaktadr. Anlamlar snflandrarak ve ayrdederek, ve onlar
ayr tutarak, dnceyi ve konumay elikilerden, yanlsama
lardan, ve snr inemelerden artmaktadr. Ama inemeler
ar us un inemeleri deildirler. Olanakl bilginin snrlar
tesine metafiziksel snr amalar deildirler, ama dahaok sa
duyunun ve biimsel mantn tesindeki bir bilgi alann a
maktadrlar.
Bu alana girii yasaklayarak, olgucu felsefe kendi bana
kendine-yeterli olan, rahatsz edici dsal etmenlerin ieri giri
ine kapal ve iyi korunumlu bir dnya kurmaktadr. Bu ba
kmdan, geerli klc balamn matematiin, mantksal ner
melerin balam m yoksa alkanln ve kullanmn balam
m olduu arasnda pek bir ayrm yoktur. u ya da bu yolda,
olanakl tm anlaml yklemler nceden yarglanmlardr. n
ceden yarglayan yarg konuulan ngilizce, ya da szlk, ya da
herhangibir kurallar kmesi ya da uylam denli geni olabilir.
Bir kez kabul edildikten sonra, almas olanaksz bir grgl
a priori oluturmaktadr.
Oysa grgl olann bu kktenci kabul grgl olan ine
mektedir, nk onda sakatlanm, soyut bir birey konu
maktadr ki, yalnzca ona verili (szel bir anlamda verili) olan
grglemekte (ve anlatmakta), etmenleri deil ama yalnzca
olgular tanmaktadr ve davran tek-boyutlu ve ayarlanmtr.
Olgularn basklanmalar nedeniyle, grglenen dnya snrl
bir grglenimin sonucudur, ve ann olgucu temizlenii an
snrl grglenimle bir izgiye getirmektedir.
Bu artlm biiminde, grgl dnya olumlu dnmenin

TEK-BOYUTLU N SAN

162

nesnesi olmaktadr, ikircimleri ve bulanklklar tm gzleyi

ve amlayyla, yeni-olguculuk yerleik grglenim evreni
olan byk ve genel ikircim ve bulanklk ile ilgilenmemekte
dir. Ve ilgisiz kalmaldr nk bu felsefe tarafndan kabul
edilen yntem baskc ve usd yaps iindeki yerleik olgusalln anlalmasn gdebilecek kavramlar olumsuz dnme
nin kavramlarn gzden drmekte ya da evirmektedir.
Eletirel dnmenin olumlu dnmeye dnm balca
evrensel kavramlarn saaltc ele alnlarnda yer almaktadr;
bunlarn ilemsel ve davransal terimlere evrilmeleri yukarda
tartlm olan toplumbilimsel evirme ile yakn bir koutluk
iinde durmaktadr.
Felsefi zmlemenin saaltc ras kuvvetle vurgulanmak
tadr yanlsamalardan, aldatmalardan, bulanklklardan, z
lemez bilmecelerden, yantlanamaz sorulardan, hayalet ve
hortlaklardan saaltmak. Hasta kimdir? Grnrde belli bir
tr aydndr ki, kafas ve dili sradan sylemin terimlerine
uyum gstermemektedir. Gerekten de, bu felsefede nemli
lde ruhzmleme vardr Freudun hastann sorununun
zmleyici saaltm tarafndan iyiletirilemeyecek bir genel
hastalkta kklenmi olduu biimindeki temel igrs olmak
szn zmleme. Ya da, bir anlamda, Freuda gre, hastann
hastal onun iinde yaad hasta dnyaya kar bir bakaldr
tepkisidir. Ama doktor ahlaksal sorunu gzard etmelidir.
Hastann saln geri kazandrmas, onu dnyasnda normal
olarak ilev grmeye yetenekli klmas gerekmektedir.
Felsefeci bir doktor deildir; ii bireyleri iyiletirmek deil
ama iinde yaadklar dnyay kavramaktr onu insana yap
m olduklarnn, ve insana yapabileceklerinin terimlerinde an
lamak. nk felsefe (tarihsel olarak, ve tarihi henz geerlidir) Wittgensteinin onu dntrd eyin tam kartdr,
nk o felsefenin tm kuramn yadsnmas olduunu, hereyi olduu gibi brakan bir giriim olduunu ileri sryordu.
Ve felsefe ona bar getiren, ve bylece bundan byle kendisini
sorgulama altna getiren sorular tarafndan ypratlmamasn
salayandan14 daha yararsz hibir bulu bilmez. Ve Pisko14Philosophical Investigations, a.g.y., s. 51.

TEK-BOYUTLU DNCE

163

pos Butlern G. E. Mooreun Principia Ethicasm ssleyen

anlatmndan daha felsefi-olmayan hibir deyi yoktur: Herey ne ise odur, ve baka bir ey deildir ama ancak dir
eylerin gerekte olduklar ile dntrlm durumlar arasn
daki nitel ayrma gndermede bulunuyor olarak anlalmyorsa.
Yeni-olgucu eletiri henz balca abasn metafiziksel kav
ramlara kar yneltmekte, ve ya biimsel manta ya da grgl
betimlemeye zg bir sanlk kavram tarafndan gdlenmektedir. Sanlk ister mantk ve matematiin zmlemeci
arlnda, isterse sradan dil ile uyuumda aranyor olsun, a
da felsefenin her iki kutbunda da kabul edilmi dorulama
dizgesini aan dnce ve konuma elerinin ayn yadsnmas
ya da deersizletirilmesi yatmaktadr. Bu dmanlk hogr
biimini ald yerde en yaygn olmaktadr e deyile, ayr bir
anlam ve imlem boyutundaki akn kavramlara belli bir ger
eklik deerinin verildii yerde (iirsel gereklik, metafiziksel
gereklik). nk tam olarak iinde dnce ve dile hakl ola
rak san olmama, bulank ve giderek elikili olma izninin ve
rildii zel bir alann bir yana atlmas normal sylem evrenini
uygunsuz dnceler tarafndan ciddi bir biimde rahatsz
edilmekten korumann en etkili yoludur. Yaznda kapsanabilecek gereklik ne olursa olsun iirsel bir gerekliktir, eletirel
idealizmde kapsanabilecek gereklik ne olursa olsun metafi
zikse! bir gerekliktir geerlii, eer varsa, ne sradan sy
lem ve davrana, ne de onlara ayarlanm felsefeye ballk
gstermektedir. ifte gereklik retisinin bu yeni biimi,
akn dilin sradan dilin evrenine ilgisini yadsyarak, hi kar
mamay ileri srerek, yanl bir bilinci onaylamaktadr. Oysa
birincinin gereklik deeri tam olarak kinciye ynelik ilgisin
de ve ona karmasnda yatmaktadr.
inde insanlarn dndkleri ve yaadklar baskc koullar
altnda, dnce statko iersindeki pragmatik bir ynelime
snrl olmayan herhangi bir dnme kipi olgular tanmay
ve olgulara yant vermeyi ancak onlarn arkasna geerek ba
arabilir. Grglenim gizleyen bir perdenin nnde yer almak
tadr ve, eer dnya dolaysz grglenimin perdesinin arkasn

TEK-BOYUTLU N SAN

164

daki bireyin grngs ise, o zaman, Hegelin terimlerinde,

perdenin arkasnda olan bizim kendimizdir. Bizim kendimiz,
ama dilbilimsel zmlemede olduu gibi, sa duyunun znele
ri olarak deil, ne de bilimsel lmenin arndrlm zneleri
olarak, ama insann doa ile ve toplum ile tarihsel savamnn
zneleri ve nesneleri olarak. Olgular ne iseler bu savamdaki
olaylar olarak yledirler. Olgu-sallklar tarihseldir, stelik he
nz kaba, denetlenemeyen doann olgular olduklar yerde
bile.
Verili olgularn bu anlksal zlleri ve giderek devrilme
leri felsefenin tarihsel grevidir ve felsefi boyuttur. Bilimsel
yntem de olgularn tesine ve giderek dolaysz grglenim ol
gularnn karsna gemektedir. Bilimsel yntem grng ve
olgusallk arasndaki gerilim iinde gelimektedir. Dncenin
zne ve nesnesi arasndaki araclk, bununla birlikte, zsel ola
rak baka bireydir. Bilimde ortam tm baka niteliklerden sy
rlm gzleyen, len, hesaplayan, deney yapan znedir; soyut
zne soyut nesneyi tasarlamakta ve tanmlamaktadr.
Kart olarak, felsefi dncenin nesneleri yle bir bilin ile
ilikilidirler ki, onun iin somut nitelikler kavramlara ve bun
larn karlkl ilikilerine girmektedir. Felsefi kavramlar nbilimsel araclklar (gndelik klgnn, ekonomik rgtleniin,
politik eylemin ii) barndrmakta ve amlamaktadrlar. Ve bu
araclklardr ki nesne-dnyay edimsel olarak nesne-dnya
yapmlar, onu iinde tm olgularn tarihsel bir sreklilikteki
olaylar, durumlar olduklar bir dnyaya evirmilerdir.
Bilimin felsefeden ayrlmasnn kendisi tarihsel bir olaydr.
Aristotelesin fizii felsefenin bir parasyd ve, byle olarak,
ilk-bilim iin hazrlk niteliindeydi varlkbilim iin. Aris
totelesin zdek kavram Galileocu ve Galileo-sonras kavram
dan yalnzca bilimsel yntemin geliimindeki (ve olgusalln
deiik tabakalarnn bulunuundaki) deiik evrelerin terim
lerinde deil, ama ayrca, ve belki de birincil olarak, deiik
tarihsel tasarlarn, deiik bir toplum gibi deiik bir doay
da kurmu olan deiik bir tarihsel giriimin terimlerinde ayrdedilmektedir. Aristotelesci fizik doann yeni grglenimi ve
ayrmsanyla, yeni bir znenin ve nesne-dnyann tarihsel

TEK-BOYUTLU DNCE

165

kuruluuyla nesnel olarak yanl olmakta, ve Aristoteles fizii

nin yanllanmas o zaman geriye gemi ve bastrlm grglenim ve ayrmsamaya doru genilemektedir.15
Ama bilime btnlemi olsunlar ya da olmasnlar, felsefi
kavramlar sradan sylem alan ile kartlk iinde kalmaktadr
lar, nk konuulan szckte, ak davranta, alglanabilir
koullarda ya da yatknlklarda, ya da yrrlkteki eilimlerde
yerine getirilmeyen ierikleri kapsamay srdrmektedirler.
Felsefi evren bylece hortlaklar, uydurmalar, ve yanl
samalar kapsamay srdrmektedir ki, bunlar, yrrlkteki
ussalln snrlarn ve aldatmacalarn kavrayan kavramlar ol
duklar lde, yadsnmalarnn olabileceinden daha ussal
olabilirler. Wittgensteinn yadsd grglenimi anlatmakta
drlar e deyile, nyarglarmza kart olarak, yle ya da
byle dnmek olanakldr bu ne anlama gelirse gelsin. 16
Bu belirli felsefi boyutun gz ard edilmesi ya da bir yana
atlmas ada olguculuu bireimsel olarak yoksullam bir
akademik somutluk dnyas iinde devinmeye, ve yoketmi ol
duklarndan daha yanlsamal sorunlar yaratmaya gtrmtr.
Bir felsefenin yle U Kr Farenin yorumu gibi zmlemeler
de olduundan daha hileli bir esprit de srieux sergilemi oldu
u pek sk grlen birey deildir. Bu yorum bir Metafiziksel
ve Ideografik Dil incelemesinde yer alyor ve burada ar ideografi ilkelerine gre yapay olarak kurulan l ilke-KrlkFarelik bakksz dizisi 17 zerine bir tartma bulunuyordu.
Belki de bu rnei almak hakszlktr. Ama anlalmas en
g metafiziin bile indirgeme, eviri, betimleme, simgeleme,
zel adlar vb. sorunlar ile bant iinde domu olanlar denli
yapay ve jargonik kayglar sergilememi olduunu sylemek
hakszlk olmayacaktr. rnekler ciddiyet ve aka arasnda be
ceriyle dengede tutulmaktadr: Scott ve Waverlyrim yazar ara
sndaki ayrmlar; imdiki Fransa kralnn kellii; sokaktaki ada
mn ortalama vergi ykmls bir baka sokaktaki adamla
13Bkz. yukarda blm V I, zl. s. 145s.
16Wittgenstein, a.g.y., s. 47.
17Margaret Masterman, bkz. British Philosophy in the Mid-Century, yay. haz.
C. A. Mace (Londra, Allen and Unvin, 1957), s. 323.

TEK-BOYUTLU N SAN

166

sokakta karlamas ya da karlamamas; burada ve imdi

krmz bir bez parasn grmem ve bu krmz demem; ya
da insanlarn sk sk duygular titremeler, sanclar, zonklama
lar, burkulmalar, kanmalar, rpermeler, yanmalar, arlklar,
bulantlar, kesilmeler, i kaznmalar, gerilimler, i kemirmeleri
ve oklar olarak betimlemeleri olgusunun aa serilii.18
Bu tr grgclk metafiziksel hortlaklar, mitler, efsaneler,
ve yanlsamalarn nefret edilen dnyasnn yerine daha sonra
bir felsefeye rgtlenen bir kavramsal ya da duyusal krpnt
lar, szckler ve anlatmlar dnyasn geirmektedir. Ve tm
bu i yalnzca meru olmakla kalmayp giderek dorudur da,
nk ilemsel-olmayan dncelerin, zlemlerin, anlarn ve
imgelerin gzden karlabilir, usd, artc, ya da anlamsz
olduklar dzeyi aa sermektedir.
Bu dankl toparlamakla, zmsel felsefe olgusalln
imdiki uygulaymbilimsel rgtleniindeki davran kavramsallatrmakta, ama ayn zamanda bu rgtleniin hkmlerini
de kabul etmektedir; eski bir ideolojinin iyznn ortaya se
rilmesi yeni bir ideolojinin paras olmaktadr. Yalnzca yanl
samalar deil ama o yanlsamalardaki gereklik de drl
mektedir. Yeni ideoloji anlatmn felsefe yalnzca herkesin
kabul ettiini bildirir, ya da ortak szck kaynamz insan
larn karmaya deer bulduklar tm ayrmlar kapsar gibi
bildirimlerde bulmaktadr.
Bu ortak kaynak nedir? Platonun ideasm, Aristotelesin
z n, Hegelin Geistn, Marxn Verdinglichungunu her
hangi bir yeterli eviride kapsamakta mdr? iirsel dilin anah
tar szcklerini kapsamakta mdr? Gerekstc dzyaznn?
Eer kapsyorsa, olumsuz yananlamlar iinde mi kapsamakta
dr e deyile, sradan kullanm evrenini geersiz klyor ola
rak? Eer deilse, o zaman insanlarn karmaya deer bulmu
olduklar btn bir ayrmlar ktlesi yadsnmakta, kurgu ya da
mitoloji alanna srlmektedir; sakatlanm, yanl bir bilin
var olann anlam ve anlatm zerine karar veren doru bilin
olarak kurulmaktadr. Gerisi kurgu ya da mitoloji olarak yad
snmakta, ve onaylanmaktadr.
18Gilbert Ryle, The Concept o f Mind, s. 83 vs.

TEK-BOYUTLU DNCE

167

Bununla birlikte, hangi yann mitoloji ile uramakta olduu

ak deildir. Hi kukusuz, mitoloji ilkel ve olgunlamam
dncedir. Uygarlk sreci miti geersiz klmaktadr (bu nere
deyse ilerlemenin bir tanmdr), ama o denli de ussal dnceyi
mitolojik konuma geri dndrebilmektedir. Bu ikinci durum
da, tarihsel olanaklar saptayan ve tasarlayan kuramlar usd
olabilirler, ya da daha dorusu usd grnebilirler nk yer
leik sylem ve davran evreninin ussall ile elimektedirler.
Bylece, uygarlk srecinde, Altn a ve Binyl mitine ileri
ci ussallama nnde boyun edirilmitir. Olanaksz (tarihsel
olarak) eler olanakl olanlardan ayrlmlardr d ve d
lem eleri bilim, uygulaymbilim, ve iten. Ondokuzuncu
yzylda toplumculuk kuramlar birincil miti toplumbilimsel
terimlere evirmilerdi ya da daha dorusu verili tarihsel ola
naklarda mitin ussal zn ortaya karmlard. Sonra, bu
nunla birlikte, devim tersine dnyordu. Bugn, dnn ussal
ve gereki kavramlar yine edimsel koullarla kar karya gel
dikleri zaman mitolojik olarak grnmektedirler. leri ileyim
toplumundaki emeki snflarn olgusall Marxist proleterya y mitolojik bir kavram yapmaktadr; gnmz toplumculu
unun gerekilii Marxist dnceyi bir d yapmaktadr.
Tersine-dnn nedeni kuram ve olgular arasndaki eliki
dir bir eliki ki, kendi bana, henz kuram yanllamamaktadr. Eletirel kuramn bilimsel-olmayan, kurgul ras kav
ramlarnn zgn rasndan tremekte, nk bu kavramlar
ussaldaki usdn, olgusallktaki gizemselletirmeyi gstermekte
ve tanmlamaktadrlar. Mitolojik nitelikleri verili olgularn
gizemselletirici niteliini yanstmaktadr toplumsal elikile
rin aldatc bir uyum iersine getirilmelerini.
leri ileyim toplumunun uygulaymsal baarm, ve ansal ve
zdeksel retkenliin etkili ayarlan gizemselletirmenin yerin
de bir deimeyi getirmitir. Eer ideolojinin retim srecinin
kendisinde somutlamaya baladn sylemek anlamlysa, bu
toplumda, usdndan ok ussaln en etkili gizemselletirme
arac olduunu ileri srmek de anlaml olabilir. ada top
lumda basknn artmasnn kendini ideolojik alanda ilk olarak
usd yalanc-felsefelerin (Lebensphilosophie; Topluma kar

TEK-BOYUTLU N SAN

168

Topluluk dnceleri; Kan ve Toprak vb.) ykseliinde gster

mi olduu gr Faizm ve Nasyonal Sosyalizm tarafndan
rtlmt. Bu rejimler bunlar ve usd felsefelerini ay
gtn hereye bavurularak uygulaymsal ussallatrlmas yoluyla
yadsyorlard. i yapm ve gizemselletirici gcn toplum
zerine getirmi olan ey zdeksel ve ansal dzeneklerin b
tnsel seferberlii olmutu. Bu bireylerin dzeneklerin arka
snda onlar kullananlar, onlardan kr salayanlar, ve onlar
iin demi olanlar grme yeteneklerini bastrmaya yaryordu.
Bugn, gizemselletirici elere egemen olunmutur ve bun
lar retken reklam, propaganda ve politikada kullanlmaktadr
lar. By, byclk, ve esrimeli boyunei evin, dkkann,
ve bronun gndelik dizeminde uygulanmaktadr, ve ussal
haarmlar btnn usdln gizlemektedir. rnein, can
skc karlkl yoketme sorununa bilimsel yaklam ldrme
ve ar-ldrme matematii ve hesaplar, yaylan ya da pekfazla-yaylmayan radyoaktif serpintinin lm, olaand du
rumlara dayankllk deneyleri delilii kabul eden davran
gelitirdii (ve stelik istedii) dzeye dek gizemselletiricidir.
Bylece gerekten ussal bir davran durdurmaktadr e de
yile, birlikte davranmay yadsmay, ve delilii reten koullar
ortadan kaldrma abasn.
Ussall kartna eviren bu yeni gizemselletirme karsn
da, ayrma sk skya sarlmak gerekir. Ussal usd deildir, ve
olgular zerine san bir anlama ve zmleme ile bulank ve
duygusal bir kurgu arasndaki ayrm her zaman olduu denli
zseldir. Sorun grgl toplumbilimin ve politika biliminin ista
tistiklerinin, lmlerinin, ve alan almalarnn yeterince us
sal olmamalardr. Bunlar olgular yapan ve ilevlerini belirle
yen gerekten somut balamdan yaltldklar dzeye dek
gizemselletirici olmaktadrlar. Bu balam aratrmalarn yapl
d fabrika ve dkkanlarn, incelenen kasaba ve kentlerin, ka
muoyu anketleri yaplan ya da sa kalma anslar hesaplanan
alan ve kmelerin balamndan daha geni ve daha bakadr.
Ve ayrca, aratrlan, anketlenen, ve hesaplanan olgular yarat
yor ve belirliyor olmas anlamnda, daha olgusaldr, iinde tikel
znelerin gerek imlemlerini kazandklar bu gerek balam

TEK-BOYUTLU DNCE

169

ancak bir toplum kuram iersinde tanmlanabilirdir. nk

olgulardaki etmenler dolaysz gzlem, lm, ve soruturma
verileri deildirler. Bunlar ancak toplumun paralarn ve s
relerini birarada tutan ve bunlarn karlkl ilikilerini belir
leyen yapy tanmlamaya yetenekli bir zmleme iin veriler
olmaktadrlar.
Bu te-balamn Toplum (byk T ile) olduunu syle
mek btn paralarn zerinde ve stnde tzselletirmektir.
Ama bu tzselletirme olgusallkta yer almaktadr, olgusallktr,
ve zmleme onun ancak onu tanyarak ve alan ve nedenleri
ni kavrayarak stesinden gelebilir. Toplum gerekten de bam
sz gcn bireyler zerinde uygulayan btndr, ve bu Toplum
tannamaz bir hayalet deildir. Grgl ekirdeini kurumlar
dizgesinde tamaktadr ki, bunlar insanlar arasndaki yerleik
ve donuk ilikilerdirler. Onu soyutlamak lmleri, sorutur
malar, ve hesaplamalar yanllar ama bunlar lmlerde,
soruturmalarda ve hesaplamalarda grnmeyen, ve bu yzden
onlarla atmayan ve onlar rahatsz etmeyen bir boyutta yan
llar. Bunlar sanlklarn korumakta, ve sanlklarnn ken
disinde gizemselletirmektedirler.
Akn terimlerin, bulank kavramlarn, metafiziksel evren
sellerin ve benzerlerinin gizemselletirici ralarn ortaya seri
inde, dilbilimsel zmleme sradan dilin terimlerini onlar
yerleik sylem evrenin baskc balam iersinde brakarak gizemselletirmektedir. Bu baskc evren iersindedir ki anlamn
davran amlan yer almaktadr bir amlama ki, Kartez
yen ve baka eski mitlerin eski dilbilimsel hayaletlerini
defedecektir. Dilbilimsel zmleme ileri srmektedir ki eer
sokaktaki adam kafasndakini syleyecek olursa, yalnzca ta
makta olduu belirli alglara, dncelere, ya da eilimlere de
inecektir; an szelletirilmi bir hayalettir. Benzer olarak,
isten ruhun gerek bir yetisi deil, ama yalnzca belirli yat
knlklarn, eilimlerin ve zlemlerin belirli bir kipidir. Bi
lin, kendi, zgrlk asndan da durum ayndr tm
bunlar tikel tutum ve davran yollarn ya da kiplerini belir
ten terimlerde aklanabilir eylerdir. Evrensel kavramlarn bu
irdeleniine daha sonra dneceim.

TEK-BOYUTLU N SA N

170

zmlemeci felsefe sk sk bir kurulun soruturma ve kna

ma havasn yaymaktadr. Aydn azarlanmaktadr. ... dedi
in zaman ne demek istiyorsun? Bir ey gizliyor olmayasn?
Kukulu bir dille konuuyorsun. Bizim gibi deil, sokaktaki
adam gibi deil, ama dahaok buraya ait olmayan bir yabanc
gibi konuuyorsun. Senin boyunun lsn almamz, oyunla
rn ortaya sermemiz, seni artmamz gerek. Sana dndn
sylemeyi, kendini aka gstermeyi, kartlarn masa zerine
koymay reteceiz. Elbette, senin ve dnme ve konuma
zgrln zerinde zorlama yapmyoruz; istediin gibi d
nebilirsin. Ama konumaya balar balamaz, dncelerini
bize iletmelisin bizim dilimizde ya da seninkinde. Hi ku
kusuz, kendi dilini konuabilirsin, ama evrilebilir olmaldr,
ve evrilecektir. iirsel bir dilde konuabilirsin buna bir di
yeceimiz yok. iiri severiz. Ama senin iirini anlamay isteriz,
ve bunu ancak eer senin simgelerini, eretilemelerini, imgele
rini sradan dilin terimlerinde yorumlayabiliyorsak yapabiliriz.
air yantlayabilir ki gerekten iirinin anlalabilir_olmasn
ve anlalmasn istemektedir (yazmasnn nedeni budur), ama
eer syledikleri sradan dilin terimlerinde sylenebilecek ol
sayd, belki de bunu herkesten nce kendisi yapm olacakt.
unu diyebilecektir: iirimin anlalmas tam olarak sizin iiri
mi evirip iine oturtmay dndnz o sylem ve davran
evreninin kn ve geersiz klnn ngerektiriyor. Benim
dilim baka herhangi bir dil gibi renilebilir (gerekte, bu si
zin de z dilinizdir), o zaman grlecektir ki simgelerim, ere
tilemelerim, vb. simgeler, eretilemeler, vb. deildirler, ama tam
anlamyla sylediklerini demek istemektedirler. Hogrnz
aldatc. Benim iin zel bir anlam ve imlem yeri ayrmakla,
bana salam kafadan ve ustan baklk sunuyorsunuz, ama
benim grme gre, deliler evi baka bir yerdir.
air yine duyumsayabilir ki dilbilimsel felsefenin kaskat tu
tumu olduka nyargl ve duygusal bir dili konumaktadr
fkeli yal ya da gen insanlarn dilini. Bunlarn szlkleri
uygunsuz, tuhaf, sama, artc, yadrgatc, bo
ve kark gibi szcklerle doludur. Eer ll bir anlay
egemen olacaksa uygunsuz ve artc tuhaflklarn uzaklat

TEK-BOYUTLU DNCE

171

rlmalar gerekir, iletiim insanlarn kafalar zerinden umamaldr; sa ve bilimsel duyunun tesine geen ierikler akade
mik ve sradan sylem evrenini rahatsz etmemelidirler.
Ama eletirel zmleme kendini kavramaya abaladndan
ayrmaldr; felsefi terimler sradan terimlerden ayr olmaldrlar
ki bunlarn tam anlamn aydnlatabilsinler.19 nk yerleik
sylem evreni batan sona bir toplumun yelerinin boyun e
dikleri belirli egemenlik, rgt ve ayarlama kiplerinin izlerini
tamaktadr. Yaamlar iin insanlar onlar kendileri gibi ko
nuturan ve niyetlendiren patronlara ve politikaclara ve ilere
ve komulara bamldrlar; toplumsal zorunluk tarafndan,
eyi (kendi z benlerini, anlarm, duygularn da kapsayarak)
ilevleri ile zdeletirmeye zorlanmaktadrlar. Nasl biliriz?
nk televizyonu izler, radyoyu dinler, gazeteleri ve dergileri
okur, insanlarla konuuruz.
Bu koullar altnda, konuulan deyim onu konuan bireyin,
ve onu konutuu gibi konuturanlarn, ve bunlar karlkl
olarak ilikilendiren tm gerilim ve elikilerin bir anlatmdr.
Kendi z dillerini konuarak, insanlar o denli de efendilerinin,
velinimetlerinin, reklamclarnn dillerini konumaktadrlar.
Bylece yalnzca kendilerini, kendi z bilgilerini, duygularm,
ve zlemlerini deil, ama kendilerinden baka bireyi de anlat
maktadrlar. ster kendi lkelerindeki, isterse uluslararas alan
daki olsun, politik durumu kendi balarna betimlerlerken,
onlar (ve onlar bizi, onu bilen ve onu eletiren aydnlar da
kapsamaktadr) onlarn kitle iletiim aralarnn onlara sy
lediini betimlemektedirler ve bu gerekte dndkleri ve
grdkleri ve duyumsadklar ile kaynamaktadr.
Birbirimize sevgilerimizi ve nefretlerimizi, duygularmz ve
ierlemelerimizi betimlerken, reklamlarmzn, filmlerimizin,
politikaclarmzn ve best-sellerlerimizin terimlerini kullanma
lyz. Otomobillerimizi, besin ve mobilyalarmz, meslekta ve
rakiplerimizi betimlemek iin ayn terimleri kullanmalyz ve
birbirimizi eksiksiz olarak anlamaktayzdr. Bu zorunlu olarak
byle olmaldr, nk dil zel ve kiisel birey deildir, ya da
19ada zmlemeci felsefe kendine zg yolunda bu zorunluu metalangua
ge sorunu olarak tanmtr; bkz. yukarda s. 159 ve aada s. 173.

TEK-BOYUTLU N SAN

172

daha dorusu zel ve kiisel olan eldeki dilbilimsel gere tara

fndan dolayl klnmaktadr ve bu gere toplumsaldr. Ama bu
durum sradan dili zmlemeci felsefede yerine getirmekte
olduu dorulayc ilevi yerine getirmekten alkoymaktadr.
nsanlarn ... derken demek istedikleri onlarn sylemi
yor olduklaryla ilikilendirilmektedir. Ya da, demek istedikleri
dolayszca grnd gibi alnamamaktadr yalan syledikle
ri iin deil, ama iinde yaadklar dnce ve klg evreni bir
ayarlanan elikiler evreni olduu iin.
Byle durumlar kanyorum, ya da haha yiyor, ya da
bu imdi bana krmz grnyor gibi bildirimlerin zm
leniine ilgisiz olabilirler, ama insanlarn gerekten birey sy
ledikleri yerde dirimsel lde ilgili olabilirler (onu gerekten
seviyordu, hi kalbi yok, bu hakszlk, bu konuda ne
yapabilirim ), ve trebilimin, politikann vb. dilbilimsel zm
lemesi iin dirimseldirler. Bu olmakszn, dilbilimsel zmle
me ilerin verili durumunun insanlardan istediinden daha
baka bir grgl sanl, ve onlara ilerin bu durumunda izin
verilenden daha baka bir akl baaramaz e deyile, gi
zemselletirilmi ve aldatc sylemin snrlar iersinde kalr.
Mantksal arlatrmalarnda olduu gibi, bu sylemin tesi
ne gidiyor grnd yerde de, ayn evrenden geriye yalnzca
iskeleti kalmaktadr bir hayalet ki zmlemenin arptkla
rndan aa kalr yan yoktur. Eer felsefe bir uratan daha
ouysa, sylemi bozuk ve aldatc bir evren yapm olan ne
denleri gstermektedir. Bu grevi Toplumbilim ya da Ruhbilim
Blmndeki bir meslektaa brakmak yerleik akademik ib
lmn yntemsel bir ilkeye dntrmek olacaktr. Ne de g
rev dilbilimsel zmlemenin yalnzca kark dnmeyi ve
konumay durulatrma gibi alakgnll bir amac olduu
yolundaki lml bir diretmeyle bir yana atlabilir. Eer byle
bir durulatrma olanakl balamlardaki olanakl anlamlar salt
sralama ve snflandrmadan teye geiyor, kiiye duruma gre
geni bir seim alan brakyorsa, o zaman alakgnll bir g
revden baka herey olacaktr. Byle bir durulatrma sradan
dili gerekten tartmal alanlarda zmlemeyi, kark dn
meyi en az kark grnd yerde tanmay, ylesine normal

TEK-BOYUTLU DNCE

173

ve duru kullanmdaki yanll ortaya karmay imleyecektir.

O zaman dilbilimsel zmleme yle bir dzeye eriecektir ki,
burada sylem evrenini ekillendiren ve snrlandran toplum
sal sreler grlebilir ve anlalabilir olacaklardr.
Burada te-dil sorunu domaktadr; belli terimlerin anla
mn zmleyen terimler birincilerden baka ya da onlardan
ayrdedilebilir olmaldrlar. Henz ayn (dolaysz) sylem evre
nine ait olan yaln anlamdalardan daha ou ve onlardan ba
ka birey olmaldrlar. Ama eer bu te-dil gerekten iinde
deiik dil boyutlarnn btnletirildii ve benzetirildii yer
leik sylem evreninin btnclc alann krp geecekse, yer
leik sylem evrenini belirlemi ve kapam olan toplumsal
sreleri belirtmeye yetenekli olmaldr. Buna gre, bu dil ba
lca anlamsal ya da mantksal bir duruluun gz nne alnma
syla kurulmu bir uygulaymsal te-dil olamaz. Gerekli olan
ey dahaok yerleik dilin kendisine gizlemekte ya da dla
makta olduunu syletmektir, nk aa serilecek ve knana
cak olan ey sradan sylem ve eylem evreninin iersinde ilem
seldir, ve yrrlkte olan dil te-dili kapsamaktadr.
Bu gerek Kari Krausun almasnda yerine getirilmitir. O
konuma ve yaznn, noktalamalarn, ve giderek dizgi yanlla
rnn bir i yoklannn nasl btn bir ahlaksal ya da poli
tik dizgeyi aa serebileceini gstermitir. Bu yoklama henz
sradan sylem evreninin iersinde devinmektedir; yoklanan
dilde te-karsama yapabilmek ve onu aklayabilmek iin
hibir yapay, st-dzey dile gereksinimi yoktur. Szck, szdizimsel biim, iinde grndkleri balamda okunmaktadr
lar rnein, belirli bir kentte ya da lkede belirli kiilerin
kalemleri yoluyla belirli grleri destekleyen bir gazetede.
Szlksel ya da szdizimsel balam bylece bir baka boyuta
almaktadr ki szcklerin anlam ve ilevlerine dsal deil
ama onlar oluturucudur : Birinci Dnya Sava srasndaki
ve sonrasndaki Viyana basnnn durumuna; bu basnn yne
ticilerinin kitle kymna, tekerklie, cumhuriyete vb. kar tu
tumlarna. Bu boyutun nda, szcn kullanm, tmce
nin yaps, aracsz okumada grnmeyen bir anlam ve ilev
kazanmaktadr. Dile kar gazetenin bieminde grnen sular

TEK-BOYUTLU N SAN

174

gazetenin politik biemine aittirler. Szdizim, dilbilgisi, ve

szlk ahlaksal ve politik edimler olmaktadrlar. Ya da, balam
estetik ve felsefi bir balam olabilir: yaznsal eletiri, eitimli
bir toplum nnde konuma, ya da benzerleri. Burada, bir ii
rin ya da bir denemenin dilbilimsel zmlemesi verili (dolay
sz) gereci (sz konusu iir ya da denemenin dili) yazarn ya
znsal gelenekte bulmu ve dntrm olduu gerele kar
karya getirmektedir.
Byle bir zmleme iin, bir terimin ya da biimin anlam
onun ok-boyutlu bir evrende geliimini gerektirmektedir, ki
orada herhangi bir anlatlan anlam karlkl ilikili, birbirleri
ile kesien ve kartlk iinde duran eitli dizgelerden pay
almaktadr. rnein
(a) bireysel bir tasara, e.d. belirli bir durumda belirli bir
amala yaplan belirli bir iletiime (bir gazete yazs,
bir konuma);
(b) bireysel tasarn pay ald yerleik bir birey-st d
nceler, deerler ve hedefler dizgesine;
(c) kendisi deiik ve stelik atan bireysel ve birey-st
tasarlar btnletiren tikel bir topluma
ait olabilir.
rneklersek: belli bir konuma, gazete yazs, ya da giderek
kiisel bir iletiim belirli bir toplumda tikel bir kmenin (mes
leksel, konutsal, politik, entellektel) szcs (yetkili ya da
yetkisiz) olan belli bir birey tarafndan yaplmaktadr. Bu k
menin kendi deerleri, hedefleri, dnce ve davran ilkeleri
vardr ki bunlar onaylanyor ya da kar klyor olarak
deiik bilinlilik ve belirtiklik dereceleri ile bireysel iletiime
girmektedirler. Bu sonuncusu bylece bir birey-st anlam
dizgesini bireyselletirmektedir ki, bireysel iletiimin boyu
tundan ayr ama gene de onunla birlemi bir sylem boyutu
oluturmaktadr. Ve bu birey-st dizge de kendi payna kap
saml, her yerde bulunan bir anlam alannn parasdr bir
alan ki, iletiimin yer almasnn ortam ve kkeni olan toplum
sal dizge tarafndan gelitirilmi, ve genellikle kapatlmtr.
Toplumsal anlam dizgesinin erim ve dzeyi deiik tarihsel
dnemlerde ve eriilen ekin dzeylerine gre nemli deiik

TEK-BOYUTLU DNCE

175

likler gsterir, ama snrlar yeterince ak bir biimde tanm

lanmlardr eer iletiim gndelik yaamn tartmal-olmayan
aralarndan ve ilikilerinden daha ouna iletmede bulunu
yorsa. Bugn, toplumsal anlam dizgeleri deiik ulus devletle
rini ve dil alanlarn birletirmektedir, ve bu byk anlam diz
geleri bir yanda az ya da ok ileri anamalc toplumlarn ve te
yanda ilerlemekte olan ortaklaac toplumlarn yrngeleri ile
akma eilimindedirler. Toplumsal anlam dizgesinin belirleyici
ilevi kendini en kat olarak tartmal, politik sylem evrenin
de ileri srerken, ayn zamanda, daha rtl, bilinsiz, duygu
sal bir yolda, sradan sylem evreninde de ilemektedir. Gerek
ten felsefi bir anlam zmlemesinin tm bu anlam boyutlarn
gz nne almas gerekir nk dilbilimsel anlatmlar bunlarn
tmnden pay almaktadrlar. Buna gre, dilbilimsel zmle
menin felsefede dilbilim-d bir stenimi vardr. Eer geerli
ve geersiz kullanmlar, gerek ve yanltc anlam, anlaml ve
anlamsz arasndaki bir ayrm zerine karar veriyorsa, politik,
estetik ya da ahlaksal bir yargya bavurmaktadr.
Kar klabilir ki byle bir dsal zmleme (trnak
iinde, nk bu zmleme gerekte anlamn dsal deil ama
tersine isel geliimidir) eer ama terimlerin anlamn onlarn
sradan sylemdeki ilev ve kullanmlarn zmleyerek yaka
lamaksa zellikle uygun deildir. Ama ne srmek istediim
ey szcn tam anlamyla ada felsefedeki dilbilimsel
zmlemenin yapmad eyin bu olduudur. Ve sradan sylemi
sradan dil ile dolu olduu yerde bile (ve tam orada) artlm
ve bireimli olan zel bir akademik evrene aktard lde,
bunu yapmamaktadr. Sradan dilin bu zmsel irdeleniinde,
bu dil gerekte ksrlatrlmakta ve uyuturulmaktadr. okboyutlu dil yle bir tek-boyutlu dile dntrlmektedir ki,
onda deiik ve atan anlamlar artk iie gememekte ama
ayr ayr tutulmaktadrlar; anlamn patlayc tarihsel boyutu
susturulmaktadr.
Wittgensteinn yap talaryla sonu gelmez dil oyunu, ya da
sokaktaki adamn syleileri yine rnekler olarak ie yarayabi
lirler. rnein yaln aklna karn, konuanlar ve durumlar
saptanmam kalmaktadr. Onlar x ve ydirler, ne denli ahbap

TEK-BOYUTLU N SAN

176

avu gibi konuurlarsa konusunlar. Ama olgusal sylem evre

ninde, x ve y hayaletlerdirler. Yokturlar; zmlemeci felse
fecinin rnleridirler. Hi kukusuz, x ve ynin konumas b
tnyle anlalabilirdir, ve dilbilimci zmlemeci hakl olarak
sradan insanlarn normal anlaklarna bavurmaktadr. Oysa
gerekte, bizler birbirimizi ancak btn birer yanl-anlama ve
eliki alanlar yoluyla anlarz. Sradan dilin olgusal evreni va
rolu iin savamn evrenidir. Bu gerekten de ikircimli, belir
siz, bulank bir evrendir, ve hi kukusuz durulatrlma gereksinimindedir. Dahas, byle bir durulatrma pekala saaltc
bir ilev yerine getirebilir, ve eer felsefe saaltc olacaksa,
gerekten kendini bulmu olacaktr.
Felsefe dnceyi yerleik sylem ve davran evreni tarafn
dan kleletirilmekten kurtard, Yerleik Dzenin (ki olumlu
yanlar hi kukusuz yeterince reklam edilmitir) olumsuzluu
nu aydnlatt ve almaklarnn tasarlarn verdii dzeye dek
bu hedefe yaklamaktadr. Hi kukusuz, felsefe yalnzca d
ncede elimekte ve tasarlamaktadr. deolojidir, ve bu ideo
lojik ra felsefenin hibir bilimciliin ve olguculuun stesin
den gelemeyecei yazgsnn kendisidir. Gene de, ideolojik
abas olgusall gerekte olduu gibi gstermek, bu olgusalln varlk kazanmasn nledii eyi gstermek gerekten
saaltc olabilir.
Btnclc ada, felsefenin saaltc grevi politik bir g
rev olacaktr, nk sradan dilin yerleik evreni btnyle
ayarlanm ve retilendirilmi bir evrene phtlama eilimin
dedir. O zaman politika felsefe iinde grnecektir, zel bir
bilim dal ya da zmleme nesnesi olarak deil, ne de zel bir
politik felsefe olarak, ama kavramlarnn sakatlanmam olgusall kavrama niyeti olarak. Eer dilbilimsel zmleme by
le bir anlamaya katkda bulunmuyorsa, ve eer, bunun yerine,
dnceyi sradan sylemin sakatlanm evreninin dngs
iersine kapamaya katkda bulunuyorsa, en iyisinden btnyle
sonusuzdur. Ve, en ktsnden, tartmal-olmayana, olgusalolmayana bir ka, yalnzca akademik olarak tartmal olana
bir sntr.

(Bo Sayfa)

8: Felsefenin Tarihsel stenimi

zmlemeci felsefenin sakatlanm dnce ve konuma

evrenine kar sorumluluu kendini evrensellen irdeleyiinde
arpc bir biimde gstermektedir. Soruna daha nce felsefi
kavramlarn ikin-tarihsel ve ayn zamanda akn, genel ras
ile bantl olarak deinilmiti. imdi daha ayrntl bir tart
may gerektirmektedir. Yalnzca soyut bir bilgikuram sorusu
olmaktan, ya da dile ve kullanmna ilikin yalanc-somut bir
soru olmaktan uzak, evrensellerin konumu sorusu felsefi d
ncenin asl zeinde durmaktadr. nk evrensellerin irdelenii bir felsefenin anlksal ekin iindeki konumunu aa ser
mektedir tarihsel ilevini.
ada zmlemeci felsefe An, Bilin, sten, Ruh, Kendi
gibi mitleri ya da metafiziksel hayaletleri, bu kavramlarn
i amalarn tanmlanabilir tikel ilemler, edimlemeler, gler,
yatknlklar, eilimler, beceriler vb. zerine bildirimlere ze
rek defetmeyi istemektedir. Sonu, tuhaf bir yolda, yoketmenin gszln gstermektedir hayalet ortalkta dolamay
srdrmektedir. Her yorum ya da eviri tikel bir ansal sreci,
Ben derken ne demek istediimi, ya da rahibin Mary iyi
bir kzdr derken ne demek istediini imgeleme edimini ye
terli olarak tanmlyabiliyorken, bu yeniden-formlasyonlarn
hi biri, ne de toplamlar An, sten, Kendi, yi gibi terimle
rin tam anlamlarn yakalayacak ya da stelik evreleyecek gibi
bile grnmemektedir. Bu evrenseller iirsel kullanmda ol
duu gibi gndelik kullanmda da varolmay srdrmektedir
ler, ve her iki kullanm da onlar zmlemeci felsefeciye
gre anlamlarn yerine getiren eitli davran ya da yatkn
lk kiplerinden ayrdetmektedir.
Hi kukusuz, bu evrenseller kendisi paralarndan daha
tesi ve bakas olan bir btn gsterdikleri ileri srlerek
geerli klnamazlar. Bunlar grnrde byle bir btn belirt
mektedirler, ama bu btn sakatlanmam deneyim balam
nn bir zmlemesini gerektirmektedir. Eer bu dilbilim-st
179

TEK-BOYUTLU NSAN

180

zmleme yadsnyorsa, eer sradan dil plak deeri ile al

nyorsa e deyile, eer insanlar arasndaki aldatc bir genel
anlay evreni yrrlkteki yanl anlay ve ynetilen iletiim
evreninin yerine geiriliyorsa o zaman sulanan evrenseller
gerekten de evrilebilirdirler, ve mitolojik tzlerini davra
n ve yatknlk kiplerine zmek olanakldr.
Bununla birlikte, bu zlmenin kendisi sorgulanmaldr
yalnzca felsefecinin karna deil, ama bu zlmenin yaam
larnda ve sylemlerinde yer ald sradan insanlarn karna.
Bu onlarn z edimleri ve z deyileri deildir; balarna gel
mekte ve onlar inemektedir, nk durumlar tarafndan
anlarn ansal srelerle, kendi lerini toplumlarnda yerine
getirmeleri gereken roller ve ilevlerle zdeletirmeye zorlanmaktadrlar. Eer felsefe bu evirme ve zdeleme srelerini
toplumsal sreler olarak e.d., bireylerde toplumlarnn yol
at bir ansal (ve bedensel) sakatlan olarak kavramyorsa,
o zaman felsefe yalnzca gizemsizletirmeyi istedii tzn ha
yaletiyle savamaktadr. Gizemselletirici ra yalnzca an,
kendi, bilin vb. gibi kavramlara deil, ama dahaok bun
larn davransal evriliine yapmaktadr. eviri aldatcdr,
nk kavram ballkla edimsel davran kiplerine, yatknlk
lara, eilimlere vb. evirmekte, ve byle yaparak, sakatlanm
ve rgtlenmi grngleri (kendileri yeterince olgusal!) olgu
sallk yerine almaktadr.
Bununla birlikte, hayaletlerin bu savanda bile, dzmece sa
va bir sona erdirebilecek gler arlmaktadr. zmlemeci
felsefedeki rahatsz edici sorunlardan biri de ulus, devlet,
ngiliz Anayasas, Oxford niversitesi, ngiltere gibi
evrenseller zerine bildirimler sorunudur.1 Ne olursa olsun hi
bir tikel kendilik bu evrensellere karlk dmemekte, ve gene
de ulus seferber ediliyor, ngiltere sava at, Oxford
'Bkz. Gilbert Ryle, The Concept o f Mind, s. 17 vs. ve yaygn olarak; J. W is
dom, Metaphysics and Verification, Philosophy and Psycho-Analysis'de, Oxford
1953; A. G. N. Flew, Logic and Languagea Introduction (First Series), O xford
1955; D. F. Pears, Universals, a.g.y., Second Series, O xford 1959; J. O. Urmson, Philosophical Analysis, O xford 1956; B. Russel, M y Philosophical Develop
ment, New York, 1959, s. 223 vs.; Peter Laslett (yay. haz.), Philosophy, Politics
and Society, O xford 1956, s. 22 vs.

A L M A IK L A R IN ANSI

181

niversitesinde okudum demek btnyle anlaml, giderek

kanlmazdr. Byle bildirimlerin herhangi bir indirgeyici e
virisi anlamlarn deitiriyor grnmektedir. Diyebiliriz ki
niversite eitli fakltelerinin, ktphanelerinin vb. zerin
deki ve stndeki tikel bir kendilik deil ama yalnzca bunla
rn rgtleni yoludur, ve bu ayn aklamay belli bir deikiden geirerek teki bildirimlere de uygulayabiliriz. Ama bu tr
eylerin ve insanlarn rgtleni, btnleni ve ynetili yollar
bileen paralarndan ayr bir kendilik olarak ilemektedir
yle bir dzeyde ki, ulus ve anayasa durumunda olduu gibi,
yaam ve lmn belirleyicisi bile olabilmektedir. Hkm uy
gulayacak kiiler, eer tannabiliyorlarsa, bunu bu bireyler ola
rak deil ama Ulusun, irketin, niversitenin temsilcileri
olarak yapmaktadrlar. Bir oturumda toplanm olan ABD
Kongresi, Merkez Komitesi, Parti, Mdrler ve letmeciler
Kurulu, Bakan, Vekiller, ve Faklte, toplanp politika belirler
lerken, bileenler olarak bireylerin zerlerindeki ve stlerinde
ki ele gelir ve etkili kendiliklerdirler. Kaytlarda, yasalarnn
sonularnda, smarladklar ve rettikleri nkleer silahlarda,
kararlatrdklar atamalarda, maalarda, ve gereksinimlerde
dokunulabilidirler. Toplantda, bireyler rgtlerde somutlam
kurumlarn, etkilerin, karlarn (ou kez bilinsiz) szcleri
dirler. Kararlarnda (oy, bask, propaganda) ki kendisi yar
mac kurumlarn ve karlarn sonucudur Ulus, Parti, irket,
niversite devime geirilmekte, korunmakta, ve yeniden re
tilmektedir ona bal tikel kurumlara ya da insanlara baskn
kan bir (greli olarak) enson, evrensel olgusallk olarak.
Bu olgusallk yukardan indirilen, bamsz bir varolu ka
zanmtr; yleyse onu ilgilendiren bildirimler bir olgusal ev
renseli kastetmekte ve tikel kendilikleri ilgilendiren bildirimle
re yeterli olarak evrilememektedirler. Ve gene de, byle bir
eviriyi deneme iin itki, olanakszlna kar bakaldr, bu
rada yanl giden bireyin bulunduunu belirtmektedir. yi bir
anlam verebilmek iin, ulus un ya da Parti nin oluturucu
ve bileen paralarna evrilebilir olmas gerekmektedir. evri
lebilir olmamas olgusu tarihsel bir olgudur ki dilbilimsel ve
mantksal zmlemenin yoluna dikilmektedir.

TEK-BOYUTLU N SAN

182

Bireysel ve toplumsal gereksinimler arasndaki uyumsuzluk,

ve bireylerin ilerinde kendileri iin altklar ve kendileri
iin konutuklar temsil edici kurumlarn yoksunluu, Ulus,
Parti, Anayasa, irket, Kilise gibi evrensellerin olgusallna
gtrmektedir bir olgusallk ki herhangi bir tannabilir tikel
kendilik (birey, kme, ya da kurum) ile zde deildir. Byle
evrenseller eitli eyleme derece ve kiplerini anlatrlar. Ba
mszlklar, olgusal olsa da, dzmece bir bamszlktr nk
toplumun btnn rgtlemi olan tikel glerin bamszl
dr. Evrenselin dzmece tzn zecek bir yeniden-eviri
henz bir gereksinimdir ama politik bir gereksinim.
On croit mourir pour la Classe, on meurt pour les gens du Parti.
On croit mourir pour la Partie, on meurt pour les Industriels. On
croit mourir pour la Libert des Personnes, on meurt pour la Libert
des dividendes. On croit mourir pour le Proltariat, on meurt pour
sa Bureaucratie. On croit mourir sur lordre d un Etat, on meurtpour
lArgent qui le tient. On croit mourir pour une nation, on meurt
pour les bandits qui la billonnent. On croit mais pourquoi
croirait-on dans une ombre si paisse? Croire, mourir? ... quand il
sagit d apprendre vivre?2

Bu tzselletirilmi evrensellerin somutlua gerek bir ev

rilii dir, ve gene de evrenseli gerek adyla adlandrrken
onun olgusalln tanmaktadr. Tozselletirilmi btn zmlemeci ayrtrmaya direnmektedir, tikel kendilik ve edimlemelerin arkasndaki mitsel bir kendilik olduu iin deil,
ama bunlarn verili tarihsel ve toplumsal balamda ilev gr
melerinin somut, nesnel zemini olduu iin. Byle iken, olgu
sal bir gtr, bireyler tarafndan eylemlerinde, durumlarnda,
ve ilikilerinde duyulmakta ve uygulanmaktadr. Ondan pay
almaktadrlar (olduka eitsiz bir yolda); o bunlarn varolular
2 Snf iin ldklerine inanyorlar, Parti nderleri iin lyorlar. Anavatan
iin ldklerine inanyorlar, ileyimciler iin lyorlar. Kiinin zgrl iin
ldklerine inanyorlar, kr-paylarnn zgrl iin lyorlar. Proleterya iin
ldklerine inanyorlar, onun brokrasisi iin lyorlar. Bir devletin buyruklaryla
ldklerine inanyorlar, devleti destekleyen para iin lyorlar. Bir ulus iin
ldklerine inanyorlar, onu boazlayan haydutlar iin lyorlar, inanyorlar
ama niin byle bir karanla inanlsn? inan l? nemli olan yaamay ren
mekken. Franois Perroux, La Coexsistence pacifique, cilt III, s. 631.

A L M A IK L A R IN ANSI

183

ve olanaklar zerine karar vermektedir. Olgusal hayalet olduk

a zorlu bir olgusalln hayaletidir btnn bireyler zerin
deki ayr ve bamsz gcnn. Ve bu btn yalnzca alglanan
bir Getalt deildir (ruhbilimde olduu gibi), ne de metafiziksel bir saltktr (Hegelde olduu gibi), ve ne de btnclc
bir devlettir (kt bir politik bilimde olduu gibi) o ilerin
bireylerin yaamn belirleyen yerleik durumudur.
Bununla birlikte, bu politik evrensellere byle bir olgusall
balasak bile, tm teki evrensellerin ok ayr bir konumlar
yok mudur? Vardr, ama zmlemeleri byk bir kolaylkla
akademik felsefenin snrlar iersinde tutulmaktadr, izleyen
tartma evrenseller sorunu na girmeyi nermemekte, yalnzca
felsefi zmlemenin (yapay olarak) snrlanm alann aydn
latmaya ve bu snrlarn tesine geme gereksinimini belirtmeye
almaktadr. Tartma yine mantksal-matematiksel evrensel
lerden (kme, say, snf, vb.) ayrdedilmi olarak tzsel evren
seller zerinde, ve, bunlar arasnda felsefi dnceye gerek
gl sunan daha soyut ve tartmal kavramlar zerinde
odaklaacaktr.
lzsel evrensel yalnzca somut kendilii soyutlamakla kal
mamakta, ama ayr bir kendilii de belirtmektedir. An bilinli
edimlerden ve davrantan daha oudur ve daha baka bireydir. Olgusall geici olarak iersinde bu tikel edimlerin bir
birey tarafndan biretirildikleri, btnletirildikleri tarz ya da
kip olarak betimlenebilir. Bunlarn bir aknsal tamalg tara
fndan a priori birletirildiklerini sylemeye itilebiliriz, u an
lamda ki, tikel sreleri ve edimleri olanakl klan btnletirici
bireim onlar ncelemekte, onlar ekillendirmekte, onlar
baka anlardan ayrdetmektedir. Gene de, bu formlasyon
Kantn kavram ile atacaktr, nk byle bir bilincin n
sellii grgl bir nselliktir ki tikel toplumsal kmelerin bireyst grglenimini, dncelerini, zlemlerini kapsamaktadr.
Bu rasallar gz nne alndnda, bilince bir yatknlk, bir
eilim, ya da bir yeti denebilir. Bununla birlikte, bilin baka
lar arasndaki bir bireysel yatknlk ya da yeti deil ama san
bir anlamda genel bir yatknlktr ki, deiik derecelerde, bir
kmenin, snfn, toplumun bireysel yelerine ortaktr. Bu

TEK-BOYUTLU N SAN

184

zemin zerinde, gerek ve yanl bilin arasndaki ayrm an

laml olmaktadr. Birincisi grglenim verilerini kavramlarda
biretirecektir ki bunlar verili toplumu, olabildii lde tam
ve yeterli olarak, verili olgularda yanstmaktadrlar. Bu top
lumbilimsel tanm toplumbilimden yana bir nyarg nedeniyle
deil, ama toplumun grglenim verilerine olgusal girii nede
niyle ileri srlmektedir. Buna gre, kavramlarn oluumunda
toplumun bastrlmas grglenimin akademik bir kstlan
na, bir anlam snrlanna eit olmaktadr.
Dahas, grglenimin olaan bir kstlan an ve ansal s
reler arasnda, bilin ve bilinli edimler arasnda yaygn bir
gerilim, giderek atma retmektedir. Eer bir kimsenin ann
dan sz ediyorsam, deinmekte olduum ey yalnzca anlat
mnda, konumasnda, davrannda vb. kendilerini gsterdik
leri biimiyle ansal sreleri deildir, ne de grglendikleri ya
da grglenimden karsandklar biimiyle yalnzca yatknlk
lar ya da yetileri. O denli de kiinin anlatmad, onun iin
hibir yatknlk gstermedii, ama gene de bulunan, ve olduk
a nemli bir dzeyde davrann, anlayn, kavramlarnn
oluum ve erimlerini belirleyen bireyi kastetmekteyimdir.
Belirli evresel gler de byle olumsuz olarak bulun
maktadrlar ki, kiinin ann belli verilerin, koullarn, iliki
lerin kendiliinden itilmeleri iin n-koullandrmaktadrlar.
Bunlar itilmi gere olarak bulunmaktadrlar. Yokluklar bir
olgusallktr olumlu bir etmen ki bireyin edimsel ansal sre
lerini, szlerinin ve davranlarnn anlamn aklamaktadr.
Kimin iin anlam? Yalnzca meslekten felsefeci iin deil ki
bunun grevi sradan sylem evrenine yaylm yanl dzelt
mektir , ama ayrca bilincinde olmasalar da bu yanltan ac
ekenler iin, sokaktaki insan iin. ada dilbilimsel zm
leme kavramlar, yoksullam ve nkoullu bir ann terimle
rinde yorumlayarak, bu grevden kanmaktadr. nemli olan
ey belirli anahtar kavramlarn ksaltlmam ve krplmam i
amalardr, olgusall basksz bir biimde anlamadaki uyuumcu-olmayan, eletirel dncedeki ilevleridir.
An ve bilin gibi evrensellerin olgusallk ierikleri ze
rine yukarda sylenenler baka kavramlara, Gzellik, Tre,

A L M A IK L A R IN ANSI

185

Mutluluk gibi soyut ama gene de tzsel evrensellere, kartlar

ile birlikte, uygulanabilir mi? yle grnyor ki dmsel d
nce noktalar olarak bu evrilemez evrensellerin diretmeleri,
iersinde var olann olabilecek olana karlk dmedii,
giderek onu yadsd blnm bir dnyann mutsuz bilincini
yanstmaktadr. Evrensel ve tikelleri arasndaki indirgenemez
ayrm gizillik ve edimsellik arasndaki, grglenen tek bir dn
yann iki boyutu arasndaki stesinden gelinemez ayrmn bi
rincil grgleniminde kklemi grnmektedir. Evrensel kav
ram olgusallkta snrl olarak olgusallam, ama ayn zamanda
durdurulmu olanaklar tek bir dncede kavramaktadr.
Gzel bir kzdan, gzel bir grnten, gzel bir resimden
sz ederken, hi kukusuz kafamda olduka deiik eyler var
dr. Bunlarn tmne de ortak olan ey gzellik ne gizem
li bir kendilik, ne de gizemli bir szcktr. Tersine, belki de
hibirey gzelliin deiik gzel nesnelerdeki grngsn
den daha dorudan ve daha ak bir biimde yaanm deil
dir. Erkek arkada ve felsefeci, sanat ve cenaze kaldrcs
onu ok deiik yollarda tanmlayabilirler, ama tm de ayn
belirli durumu ya da koulu tanmlamaktadrlar yle bir nite
lii ya da nitelikleri ki, gzeli teki nesnelerle zt yapmaktadr.
Bu bulanklk ve dorudanlk iinde, gzellik gzelde yaan
maktadr e deyile, grlmekte, iitilmekte, koklanmakta,
dokunulmakta, duyumsanmakta, kavranmaktadr. Neredeyse
bir ok olarak yaanmaktadr, belki de gzelliin ztlk-rasna
bal olarak bir ra ki, gndelik yaantnn dngsn kr
makta ve (ksa bir kp iin) bir baka olgusall (ki rk bu
nun bir bileen esi olabilir) amaktadr.3
Bu betimleme szcn tam anlamyla olgucu zmlemenin
eviri yoluyla ortadan kaldrmay istedii metafiziksel rann
betimleniidir, ama eviri tanmlanacak olan ortadan kaldr
maktadr. Estetikte gzelliin az ya da ok doyurucu pekok
uygulaymsal tanm vardr, ama yle grnmektedir ki gzel
liin grgl ieriini saklayan ve bu yzden en az san tanm
olan tek bir tanm vardr bir promesse de bonheur 4 [mut3Rilke, Duineser Elegien, Erste Elegie.
4Stendhal.

TEK-BOYUTLU N SA N

186

luluk sz] olarak gzellik. Bu insanlarn ve eylerin bir kou

luna, ve insanlar ve eyler arasndaki bir ilikiye gndermeyi
yakalamaktadr ve bunlar yiterken salt bir kp iin ortaya
kmakta, bireylerin okluu denli deiik biimlerde grn
mekte ve, yitmede, neyin olabileceini sergilemektedirler.
Byle evrensellerin belirsiz, bulank, metafiziksel ralarna
bakaldr, sa ve bilimsel duyunun tandk somutluu ve ko
ruyucu gvenlii zerinde diretme henz o ilksel endieden
kalan bireyi aa sermektedir bir endie ki, dinden mitolo
jiye, ve mitolojiden manta evrimi iindeki felsefi dncenin
kaytl kkenlerini gdyordu; savunma ve gvenlik henz
ulusal btede olduu gibi anlksal btede de byk paralar
drlar. Artlmam grglenim soyut ve evrensel ile zmlemeci felsefenin olduundan daha tank grnmektedir; meta
fiziksel bir dnyaya temellenmi grnmektedir.
Evrenseller birincil grglenim eleridirler felsefi kavram
lar olarak deil ama dnyann kiinin her gn yzyze geldii
niteliklerinin kendileri olarak evrenseller. Grglenen ey r
nein kar ya da yamur ya da sdr; bir yoldur; bir bro ya
da bir patrondur; sevgi ya da nefrettir. Tikel eyler (kendilik
ler) ve olaylar yalnzca bir ilikiler bei ve sreklilii iinde
(ve stelik bunlar olarak), kendisinden ayrlmalar olanaksz
bir genel kmelemenin olaylar ve paralar olarak grnmek
tedirler; niteliklerini yitirmeksizin baka bir yolda grnmeleri
olanakszdr. Ancak arkatasardan daha ou olan bir genel
arkatasara kar tikel eyler ve olaylardrlar bir arkatasar ki,
zerinde doduklar, varolduklar, ve yitip gittikleri somut ze
mindir. Bu zemin renk, ekil, younluk, sertlik ya da yumu
aklk, aydnlk ya da karanlk, devim ya da dinginlik gibi
evrensellerde yaplamtr. Bu anlamda, evrenseller dnyann
gerecini belirtiyor grnmektedirler:
Belki de dnyann gerecini, doru olarak kullanldklar zaman,
yklemlerin zneleri ya da ilikilerin terimleri olarak bulunan sz
cklerin belirttikleri kendilik olarak tanmlayabiliriz. Bu anlamda,
sylemem gerekir ki dnyann gereci ak olma zelliini tayan nes
nelerden ok aklk gibi eylerden olumaktadr. Geleneksel olarak,
ak ya da sert ya da tatl gibi nitelikler evrenseller olarak grlrler,

A LM A IK L A R IN ANSI

187

ama yukardaki kuram geerliyse, bunlar szdizimsel olarak tzlere

daha yakndrlar. 5

Nitelikler in tzsel ralar tzsel evrensellerin grgl k

kenlerini, kavramlarn dolaysz grglenimde dou yollarn
imlemektedir. Humboldtun dil felsefesi dnya ile ilikisindeki
kavramn grgl rasn vurgulamaktadr; bu ra onu yalnzca
kavramlar ve szckler arasnda deil, ama ayrca kavramlar ve
sesler [Laute) arasnda da kkensel bir yaknlk dncesine
gtrmektedir. Bununla birlikte, eer szck, kavramlarn ta
ycs olarak, dilin olgusal esi ise, hazr kavram iletmez,
ne de daha imdiden duraanlatrlm ve kapatlm kavra
m kapsar. Szck yalnzca bir kavram imlemekte, kendini bir
evrensel ile ilikilendirmektedir.6
Ama tam anlamyla szcn bir tzsel evrensel (kavram) ile
ilikisi, Humbolta gre, dilin kkenini nesnelerin szckler
tarafndan imleniinden balyor ve daha sonra bunlarn bilei
mine (Zusammenfgung) ilerliyor olarak dnmeyi olanaksz
klmaktadr:
Gerekte, konuma nceleyen szcklerden biraraya getirilmi de
ildir, ama tam tersidir: szckler konumann btnnden (aus den
Ganzen der Rede) doarlar.7

Burada sz konusu olan btn bamsz bir kendilik, bir

Gestalt, vb. terimlerindeki tm yanl anlamalardan temizlenmelidir. Kavram her naslsa gizillik ve edimsellik arasndaki
ayrm ve gerilimi anlatmaktadr bu ayrmdaki zdelii. Nite
likler (ak, sert; ama ayrca gzel, zgr, hakl) ve karlk d
en kavramlar (aklk, sertlik, gzellik, zgrlk, hakllk) ara
sndaki ilikilerde ortaya kmaktadr. Kavramlarn soyut ralar
somutta grglenen daha evrensel ve daha stn bir niteli
in para-olgusallamalar, yanlar, belirileri olarak daha so
mut nitelikleri belirtiyor grnmektedir.8
5Bertrand Russell, M y Philosophical Development (New York, Simon and
Schuster, 1959), s. 170-171.
6Wilhelm v. Hum boldt, Uber die Verschiedenheit des menschlichen Sprachba

ues ... a.g.y., s. 197.

1A.g.y., s. 74-75

8Bkz. s. 188.

TEK-BOYUTLU N SA N

188

Ve bu iliki nedeniyle, somut nitelik evrenselin olgusallamasn olduu gibi olumsuzlanmasn da temsil ediyor grn
mektedir. Kar aktr, ama aklk deildir; bir kz gzel, stelik
bir gzellik olabilir, ama [genelde] gzellik deil; bir lke
(bakalar ile karlatrma iinde) zgr olabilir, nk insan
larnn belli zgrlkleri vardr, ama zgrln somutlamas
nn kendisi deildir. Dahas, kavramlar ancak kartlar ile zt
lk iinde grglendikleri zaman anlamldrlar: ak ak ile deil,
gzel gzel ile deil. Olumsuz bildirimler kimi zaman olumlu
bildirimlere evrilebilirler: ak deil iin kara ya da gri,
gzel deil iin irkin.
Bu formlasyonlar soyut kavram ve somut olgusallamalar
arasndaki ilikiyi deitirmezler: evrensel kavram tikel kendi
lik olan, ve olmayan belirtmektedir. eviri anlam elikiliolmayan bir nermede yeniden formle ederek gizli olumsuzlamay giderebilir, ama evrilmemi bildirim gerek bir eksikli
i ileri srmektedir. Soyut adda (gzellik, zgrlk) tikel kii,
ey ya da koula yklenen niteliklerde (gzel, zgr ) olan
dan daha ou vardr. lozsel evrensel tm tikel grglenimi
aan, ama anda bir imgelem uydurmas olarak deil, ne de
daha mantksal olanaklar olarak deil, tersine dnyamz olu
turan gere olarak sren nitelikleri amalamaktadr. Hibir
kar ar ak deildir, ne de hi bir acmasz hayvan ya da insan
insann bildii acmaszln tmdr tarihte ve imgelemde
neredeyse tkenmez bir g olarak bildii acmaszln.
imdi, byk bir kavramlar snf vardr ve hi kukusuz
demeliyiz ki, felsefi olarak ilgili kavramlar snf , ki orada
evrensel ve tikel arasndaki nicel iliki nitel bir grn kazan
maktadr, orada soyut evrensel kavram somut, tarihsel bir an
lamda gizillikleri belirtiyor grnmektedir. nsan, tre,
doa, gzellik, ya da zgrlk nasl tanmlanrsa tanm
lansnlar grgl ierikleri yle dncelere biretirmektedirler
ki, bunlar tikel olgusallamalarn baskn gelinecek, stesinden
gelinecek birey olarak amaktadrlar. Bylece gzellik kavram
henz olgusallamam olan gzelliin tmn, zgrlk kav
ram henz eriilmemi olan zgrln tmn kavramak
tadr.

A L M A IK L A R IN ANSI

189

Ya da, baka bir rnek alrsak, felsefi insan kavram bt

nyle gelimi insan yetilerini amalamaktadr ki, bunlar insa
nn ayrdedici yetileridirler, ve iinde insanlarn edimsel olarak
yaadklar koullarn olanaklar olarak grnrler. Kavram
tipik olarak insanca grlen nitelikleri eklemlemektedir. Bu
lank deyim bu tr felsefi tanmlardaki ikircimi aydnlatmaya
hizmet edebilir e deyile, bu tanmlar baka dirimli varlk
larla kartlk iinde tm insanlara zg olan, ve, ayn zaman
da, insann en yeterli ya da en yksek olgusallamas olarak
ileri srlen nitelikleri biraraya getirmektedirler.9
Bu evrenseller bylece eylerin tikel koullarn onlarn gi
zliliklerinin nda anlamak iin kavramsal aralar olarak g
rnmektedirler. Tarihseldirler ve tarih-stdrler; grglenen
dnyay oluturan gereci kavramsallatrmakta, ve onu olanak
larnn gz nne alnmasyla, bunlarn edimsel snrlanma,
bastrlma ve yadsnmalarnn nda kavramsallatrmaktadrlar. Ne grglenim ne de yarg kiiseldir. Felsefi kavramlar
tarihsel bir sreklilik iindeki genel bir koulun bilincinde
olumakta ve gelimektedirler; belirli bir toplum iersindeki
bireysel bir konumdan gelitirilmektedirler. Dncenin gereci
9Evrensellerin normatif ralarn vurgulayan bu yorum Yunan felsefesindeki
evrensellik anlay ile ilikilendirilebilir e deyile en yksek, stnlkte ilk
ve yleyse gerek olgusallk olarak en genel dncesi ile: ... genellik bir zne
deil ama bir yklemdir, szcn tam anlamyla edimlemenin en yksek
stnlndeki rtk ilkliin bir yklemidir. Genellik, daha ak bir deyile, tam
anlamyla ilklik gibi olduu iin ve olduu dzeye dek geneldir. O yleyse man
tksal bir evrenselin ya da snf-kavramnn olduu yolda deil ama, salt evrensel
olarak balayc olduu iin, bir paralar okluunu tek bir btne birletirmeyi
baaran bir normun olduu yolda bir yolda geneldir. Bu btnn paralar ile
ilikisinin dzeneksel deil (btn = paralarnn toplam), ama ikin olarak erek
sel olduunu (btn = paralarnn toplamndan ayr) kavramak hereyden nem
lidir. Dahas, btnl amal olmakszn ilevsel olarak alan bu ikin erekbilimsel gr, yaam-fenomenine tm ilgisine karn, yalnzca ya da stelik
birincil olarak bile bir rgenlik kategorisi deildir. Bunun yerine genelinde s
tnln ikin, znl ilevselliinde kklemitir ki, bu bir karmak yapy tam
anlamyla onu aristokratlatrma srecinde birletirmektedir, stnlk ve birlik
oklunun, stelik oklu olarak bile, tam olgusallnn koullarnn kendileri ol
mak zere. Harold A. T. Reiche, General Because First": A Presocratic Motive
in Aristotles Theology (Massachusetts Institute o f Technology, Cambridge,
1961), Publications in Humanities no. 52, s. 105 vs.

TEK-BOYUTLU N SAN

190

tarihsel geretir felsefi ya da bilimsel kuramda ne denli so

yut, genel, ya da ar olursa olsun. Dncenin bu bengi
nesnelerinin soyut-evrensel ve ayn zamanda tarihsel ralar
Whiteheadin Science and the Modern Worldnde kabul edil
mi ve aka bildirilmitir:10
Bengi nesneler ... doalarnda, soyutturlar. Soyut ile demek iste
diim bir bengi nesnenin kendinde e deyile, znde ne olduu
dur, tikel bir grglenim ile ilikisiz olarak kavranabilir olandr. So
yut olmak edimsel olayn tikel vesilesini amaktr. Ama tikel bir
vesileyi amak ondan kopmu olmak demek deildir. Tersine, inan
yorum ki her bir bengi nesnenin byle her bir vesile ile kendine
zg bir bants vardr ve buna o nesnenin o vesileye giri kipi
diyorum. Bylece bir bengi nesnenin metafiziksel konumu bir
edimsellik iin bir olanan konumudur. Her edimsel vesile ras a
sndan bu olanaklarn o vesile iin edimselleme yollar tarafndan
tanmlanr.

Grglenim eleri, olgusal olanaklarn tasar ve ncelenileri

kavramsal bireimlere girmektedirler nsavlar olarak saygde
er biimde, metafizik olarak saygnlktan yoksun biimde.
Deien derecelerde olgusal deildirler, nk yerleik davra
n evreninin tesine gemekte, ve duruluk ve sanlk gz
nnde tutulduunda, istenmeyebilir bile olmaktadrlar. Hi
kukusuz, felsefi zmlemede,
Evrenimizi olanakl denilen kendilikleri kapsayacak denli genilet
mede ... ok az gerek ilerleme umut edilecektir, 11

ama her ey Ockhamn Usturasnn nasl uygulanacana ba

ldr, baka bir deyile, hangi olanaklarn kesilip atlacana.
Btnyle deiik bir toplumsal yaam rgtleniinin olana
nn yarn tm kaplarda grnecek yeil apkal bir adamn
olana ile ortak hibir yan yoktur, ama bunlar ayn man
tk ile irdeleyi istenmeyen olanaklarn karalanmasna hizmet
edebilir. Olanakl kendiliklerin getiriliini eletirerek, Quine
bildirmektedir ki byle bir
10(New York, Macmillan, 1926), s. 228 vs.
11W. V. O. Quine, From a Logical Point o f View, a.g.y., s. 4.

A L M A IK L A R IN ANSI

191

ar-kalabalk evren pekok biimde sevimsizdir. imizde l man

zaralarndan holananlarn estetik duyularn incitmektedir, ama en
kts bu deildir. [Byle bir] olanaklar pl dzensiz eler iin
bir reme zeminidir. 12

ada felsefe i amac ve ilevi arasndaki atmann daha

gereki bir formlasyonuna seyrek olarak erimitir. Dilsel
sevimlilik, estetik duyu, ve l manzaras sendromu
Nietzschenin dncesinin kurtarc havasn anmsatmakta,
Yasa ve Dzeni kesintiye uratmaktadr, ve bu arada dzensiz
eler iin reme zemini ise Soruturma ve Biliim yetkilileri
tarafndan konuulan dile aittir. Mantksal bak asndan se
vimsiz ve dzensiz olarak grnen ey pekala baka bir dze
nin sevimli elerini kapsayabilir, ve bylece felsefi kavramla
rn kurulmalarn salayan gerecin zsel bir paras olabilir. Ne
en ar estetik duyu ne de en san felsefi kavram tarihe kar
baktr. Dzensiz eler en ar dnce nesnelerinin iine
girmektedirler. Bunlar da toplumsal bir zeminden kopukturlar,
ve soyutladklar ierikler soyutlamay gtmektedir.
Bylece tarihilik' hortla domutur. Eer dnce so
yutlamada ilemeyi srdren tarihsel koullardan douyorsa,
dnce tarafndan tasarlanan eitli olanaklar arasnda kav
ramsal aknln deiik ve atan yollar arasnda yapla
bilecek bir ayrm iin herhangi bir nesnel temel var mdr?
Dahas, soru yalnzca deiik felsefi tasarlarla ilgili olarak tart
lamaz.13 Felsefi tasar ideolojik olduu dzeye dek bir tarihsel
tasarn parasdr e deyile, toplumsal geliimin belirli bir
evresine ve dzeyine zgdr, ve eletirel felsefi kavramlar bu
geliimin almak olanaklar ile (ne denli dolayl olsa bile!) ilgi
lidirler.
Deiik felsefi tasarlar yarglama olanan yaratacak lt
ler iin aratrma bylece deiik tarihsel tasarlar ve almaklar
arasnda, insan ve doay anlama ve deitirmenin deiik
edimsel ve olanakl yollar arasnda yargda bulunma olanan
yaratacak ltler iin aratrmaya gtrmektedir. Yalnzca bir
ka nerme ne sreceim ki bunlar felsefi kavramlarn i
nA.g.y.,
13 Tasar teriminin bu kullanm iin bkz. Giri, s. X III.

TEK-BOYUTLU N SA N

192

tarihsel rasnn, bu kavramlarn nesnel geerliini nlemek bir

yana, nesnel geerliklerinin zeminini tanmlamakta olduunu
gstereceklerdir.
Kendi iin konuurken ve dnrken, felsefeci kendi toplumundaki tikel bir konumdan konumakta ve dnmektedir,
ve bunu bu toplum tarafndan iletilen ve kullanlan gerele
yapmaktadr. Ama bunu yaparken, ortak bir olgular ve olanak
lar evreni iersine konumakta ve dnmektedir. Grglenimin eitli bireysel etkenleri ve tabakalar yoluyla, gndelik
yaamn iinden bilim ve felsefeye dek dnce kiplerini g
den deiik tasarlar yoluyla, bir ortaklaa zne ve bir ortak
laa dnya arasndaki karlkl etkileim srmekte ve evrensel
lerin nesnel geerliini oluturmaktadr. Bu geerlik nesneldir:
(1) ayrmsayan ve kavrayan zneye kart olarak duran zdek
(gere) nedeniyle. Kavramlarn oluumu znellie znemez
zdein yaps tarafndan belirleniyor olarak kalmaktadr (ste
lik yap btnyle matematiksel-mantksal olsa bile). Nesnesini
nesneye ait olmayan zellikler ve ilevlerle tanmlayan hibir
kavram geerli olamaz (rnein, birey bir baka birey ile zde
olmaya yetenekli olarak, sonsuza dek gen kalmaya yetenekli
insan olarak tanmlanamaz). Bununla birlikte, zdek znenin
karsna tarihsel bir evrende kmakta, ve nesnellik ak bir
tarihsel evren altnda grnmektedir; deiebilirdir.
(2) iinde kavramlarn geliiminin yer ald belirli toplumun
yaps nedeniyle. Bu yap sz konusu evrendeki tm znelere
ortaktr. Bu zneler ayn doal koullar, ayn retim rejimi,
toplumsal gnenten ayn yararlanma kipi, gemiin ayn kakt,
ayn olanaklar erimi altnda varolurlar. Snflar, kmeler, birey
ler arasndaki ayrmlarn ve atmalarn tm bu ortak ere
ve iersinde anmaktadr.
Dnce ve alg nesneleri, tm znel yoruma nsel olarak
bireylere grndkleri gibi, ortaklaa belli birincil niteliklere
iyedirler ve bunlar olgusalln u iki tabakasna zgdr: (1)
zdein fiziksel (doal) yaps, ve (2) zdein onu bir zne iin
nesneler yapm olan ortaklaa tarihsel klgda kazanm olduu
biim. Nesnelliin iki katman ya da grn (fiziksel ve ta
rihsel) yle bir yolda karlkl iliki iindedir ki, birbirlerinden

A LM A IK L A R IN ANSI

193

yal tkmazlar; tarihsel yan hibir zaman yalnzca saltk

fiziksel tabakann kalaca bir biimde kkten ortadan kaldr
lamaz.
rnein, gstermeye almtm ki, uygulaymbilimsel olgusallkta, nesne-dnya (zneleri de kapsayarak) bir aralar dn
yas olarak grglenmektedir. Uygulaymbilimsel balam nes
nelerin iinde grndkleri biimi nceden tanmlamaktadr.
Nesneler bilimciye a priori deer-siz iliki eleri ya da karma
alar olarak grnmektedirler ki etkili bir matematiksel-mantksal dizge iinde rgtlenmeye aktrlar; ve saduyuya al
ma ya da bo zaman gereci olarak, retim ya da tketim gereci
olarak grnmektedirler. Nesne-dnya bylece belirli bir tarih
sel tasarn dnyasdr, ve hibir zaman zdei rgtleyen tarih
sel tasarn dnda eriilebilir deildir, ve zdein rgtlenii
bir ve ayn zamanda kuramsal ve klgsal bir giriimdir.
Tasar terimini bylesine yineliyerek kullandm, nk
bana yle grnyor ki tarihsel klgnn belirli rasn olduka
ak olarak vurgulamaktadr. Olgusall kavramann, rgtle
menin, ve dntrmenin deiik yollar arasndan birinin
belirli bir seiminden, yakalanndan sonulanmaktadr. lk
seim bu yolda ak olan olanaklarn erimini tanmlamakta, ve
onunla badamaz almak olanaklar engellemektedir.
imdi deiik tarihsel tasarlarn gereklik deerleri iin baz
ltler nereceim. Bu ltler tarihsel bir tasarnn verili
olanaklar olgusallatrma yoluyla ilgili olmaldrlar biimsel
olanaklar deil, ama insan varoluunun kiplerini ilgilendiren
olanaklar. Byle bir olgusallatrma edimsel olarak tm tarih
sel durumlarda yer almaktadr. Her yerleik toplum byle bir
olgusallamadr; dahas, olanakl tasarlarn ussalln nceden
yarglama, onlar kendi erevesi iersinde tutma eiliminde
dir. Ayn zamanda, her yerleik toplum varolan kurumsal er
eveyi yokedebilecek niteliksel olarak ayr bir tarihsel klgnn
edimsellii ya da olana ile yzyzedir. Yerleik toplum daha
imdiden gereklik deerini tarihsel tasar olarak belgitlemitir.
nsann insan ile ve doa ile savamn rgtlemeyi baarm
tr; insan varoluunu (az ya da ok yeterli olarak) yenidenretmekte ve korumaktadr (her zaman toplum-d, dman-

TEK-BOYUTLU N SAN

194

yabanclar olarak belirlenenlerin ve dizgenin baka kurbanlar

nn varolularnn dlanmasyla). Ama bu tam olgusallama
iindeki tasara kar baka tasarlar ortaya kmakta, ve bunlar
arasnda yerleik tasar btnl iinde deitirecek olanlar.
Byle bir akn tasara gndermede bulunaraktr ki nesnel ta
rihsel gereklik iin ltler en iyi bir biimde onun ussall
nn ltleri olarak formle edilebilecektir:
(1) Akn tasar eriilen zdeksel ve anlksal ekin dzeyin
de ak olan olgusal olanaklarla uyum iinde olmaldr.
(2) Akn tasar, yerleik btnl yanllayabilmek iin,
kendi daha yksek ussalln u l anlamda belgitlemelidir:
(a) uygarln retken baarlarn saklama ve gelitirme
nin yollarn sunmak;
(b) yerleik btnl asl yapsnda, temel eilimlerinde,
ve ilikilerinde tanmlamak;
(c) insan gereksinim ve yetilerinin zgrce gelimesi y
nnde daha byk bir ans sunan kurumlar erevesi
iersinde, bu tasarn olgusallamasnn varoluun ba
rllatrlmas iin daha byk bir ans sunuyor
olmas.
Aktr ki, bu ussallk kavram, zellikle son bildirimde, bir
deer yargs kapsamaktadr, ve daha nce sylemi olduumu
yineliyorum: inanyorum ki Us kavramnn kendisi bu deer
yargsndan kken almaktadr, ve gereklik kavram Usun de
erinden ayrlamaz.
Barllatrma, insan gereksinim ve yetilerinin zgr
geliimi bu kavramlar eldeki anlksal ve zdeksel kaynaklar
ve yeteneklerin ve bunlarn varolu iin savam hafifletmek
amacyla dizgesel kullanmlarnn terimlerinde grgl olarak
tanmlanabilirler. Tarihsel ussalln nesnel zemini budur.
Eer tarihsel srekliliin kendisi deiik tarihsel tasarlarn
gerekliini belirlemek iin nesnel zemini salyorsa, bunlarn
ardklk ve snrlarn da belirliyor olamaz m? Tarihsel ger
eklik grelidir; olanaklnn ussall edimselin ussallna ba
mldr, ve akn tasarn gereklii olgusallamadaki tasarn
gerekliine bamldr. Aristotelesci bilim kendi baarmalar
nn zemininde yanllanyordu; eer anamalclk ortaklaaclk

A LM A IK L A R IN ANSI

195

tarafndan yanllanacak olsayd, bu onun kendi z baarmlar

nedeniyle olacakt. Sreklilik kopma yoluyla korunmaktadr:
nicel gelime nitel deiim olmaktadr, eer yerleik bir dizge
nin asl yapsn kazanyorsa; yerleik ussallk usd olmakta
dr, eer isel geliiminin yolunda, dizgenin gizillikleri onun
kurumlarnn tesinde gelimiseler. Byle isel bir rtme
olgusalln tarihsel rasna zgdr, ve ayn ra bu olgusall
kavrayan kavramlara eletirel imlemlerini yklemektedir. Bun
lar yerleik olgusallktaki usdn tanmakta ve nceden sapta
maktadrlar tarihsel olumsuzlamann tasarn sunmaktadrlar.
Bu olumsuzlama belirli bir olumsuzlama mdr e deyile,
tarihsel bir tasarn isel ardkl, bu tasar bir kez bir btn
lk olur olmaz, zorunlu olarak bu btnln yaps tarafn
dan nceden belirlenmekte midir? Eer byleyse, o zaman
tasar terimi aldatc olacaktr. Tarihsel bir olanak olan er
ge olgusal olacaktr; ve zgrln kavranan zorunluk olarak
tanm tamad baskc bir yananlam kazanacaktr. Tm bun
lar ok nemli olmayabilirler. nemli olan ey byle bir tarih
sel belirlenimin (tm ince trebilim ve ruhbilime karn) uy
garln insanla kar ilemeyi srdrd sular balayacak
ve bylece bu sreklilii kolaylatracak olduu olgusudur.
Belirli seme deyimini zgrln tarihsel zorunluk ier
sine giriini vurgulayabilmek iin ileri sryorum; deyim insan
lar kendi z tarihlerini yaparlar ama onu verili koullar altnda
yaparlar nermesini sktryor olmaktan daha te bir anlam
tamamaktadr. Belirlenecek olanlar (1) tarihsel bir dizge ier
sinde gizil ve edimsel arasndaki atmann belirileri olarak
gelien belirli elikilerdir; (2) sz konusu dizgenin elindeki
zdeksel ve anlksal kaynaklardr; (3) dizge ile badaabilir ku
ramsal ve klgsal zgrln dzeyidir. Bu koullar eldeki
kaynaklar gelitirmek ve kullanmak iin almak olanaklar,
bir geim kazanmak, insann doa ile savamn rgtlemek
iin almak olanaklar ak brakmaktadrlar.
Bylece, verili bir durumun erevesi iersinde, ileyimselleme ortaklaa ya da zel denetim altnda deiik yollarda, ve,
stelik zel denetim altnda bile, deiik ilerleme ynlerinde
ve deiik amalarla ilerleyebilir. Seim birincil olarak (ama

TEK-BOYUTLU N SAN

196

yalnzca birincil olarak!) retim sreci zerinde denetim ka

zanm olan kmelerin ayrcaldr. Denetimleri btn iin
yaam yolunun tasarn belirlemektedir, ve ortaya kan ve k
kletirici zorunluk onlarn zgrlnn sonucudur. Ve bu zorunluun olanakl ortadan kaldrl yeni bir zgrln ieri
ye giriine bamldr herhangi bir zgrln deil, ama
verili zorunluu dayanlmaz ac olarak, ve gereksiz olarak kav
rayan insanlarn zgrlnn.
Tarihsel sre olarak, eytiimsel sre bilin kapsamaktadr:
zgrletirici gizliliklerin tannmalarn ve kavranmalarn.
Bylece zgrlk kapsamaktadr. Yerleik toplumun gerekleri
ve karlar tarafndan belirlendii dzeye dek, bilin zgr
deildir; yerleik toplumun usd olduu dzeye dek, bilin
ancak yerleik topluma kar savamda daha yksek tarihsel
ussallk iin zgr olmaktadr. Olumsuz dnmenin gereklii
ve zgrl zeminlerini ve nedenlerini bu savamda tarlar.
Bylece, Marxa gre, proleterya ancak devrimci g olarak z
grletirici tarihsel gtr; anamalcln belirli olumsuzlan
ancak proleterya kendisinin ve toplumunu yaratan koullarn
ve srelerin bilincine varyorsa ve vard zaman yer almakta
dr. Bu bilin olumsuzlayc klgnn bir esi ve o denli de bir
ngereidir. Bu ancak tarihsel ilerlemeye zseldir zgrlk
(ve ans!) esidir ki verili olgularn zorunluunu yenme ola
naklarn amaktadr. Onsuz, tarih yenilmemi doann karan
l iersine geri dmektedir.
zgrlk ve kurtulu ksr dngs ile daha nce kar
lamtk;14 burada belirli olumsuzkmann eytiimi olarak ye
niden ortaya kmaktadr. Yerleik koullarn (dnce ve ey
lem koullarnn) tesine aknlk bu koullar iersindeki
aknl ngerektirmektedir. Bu olumsuz zgrlke.d. verili
olgularn baskc ve ideolojik gcnden zgrlk tarihsel ey
tiimin a prconsidir; tarihsel belirlenimin iinde ve ona kar
seme ve karar verme esidir. Verili almaklardan hibiri
kendi bana belirli olumsuzlama deildir eer dayanlmaz
koullarn gcn krabilmek ve yrrlkte olanlar tarafndan
olanakl klnan daha ussal, daha mantksal koullara eriebil14Bkz. s. 37.

A L M A IK L A R IN ANSI

197

mek iin bilinli olarak kavranmyorsa. Her ne olursa olsun,

dnce ve eylem deviminde bavurulan ussallk ve mantk
alacak olan verili koullara aittirler. Olumsuzlama grgl
zemin zerinde ilerlemektedir; daha imdiden ortada olan bir
tasarn iersindeki ve tesindeki tarihsel bir tasardr, ve ger
eklii bu zemin zerinde belirlenecek bir anstr.
Bununla birlikte, tarihsel bir tasarn gereklii baar yoluyla,
daha ak bir deyile, toplum tarafndan kabul edilmesi ve
olgusallamas olgusu yoluyla ex post geerli klnmamaktadr.
Galileocu bilim henz knanmakta olduu zaman gerekti;
Marxist kuram daha Komnist Manifesto zamannda gerekti;
faizm uluslararas bir lekte trmanta olduu zaman bile
yanl kalmaktadr (gerek ve yanl her zaman yukarda
tanmland gibi tarihsel ussallk anlamnda). ada dnemde,
tm tarihsel tasarlar atan iki btnlk ynnde kutuplama
eilimindedirler anamalclk ve ortaklaaclk, ve sonu iki
kart etmenler dizisine band grnmektedir: (1) daha byk
yoketme gc; (2) yoketme olmakszn daha byk retkenlik.
Baka bir deyile, daha yksek tarihsel gereklik daha byk
bir barllatrma ans sunan dizgeye zg olacaktr.

9: Kurtulu Ykm

Olumlu dnme ve yeni-olgucu felsefesi ussalln tarihsel

ieriine kar durmaktadr. Bu ierik hibir zaman zmle
mede kapsanabilecek ya da kapsanmayabilecek dsal bir etmen
ya da anlam deildir; kavramsal dnceye oluturucu etmen
olarak girmekte ve onun kavramlarnn geerliliini belirle
mektedir. Yerleik toplumun usd olduu dzeye dek, tarihsel
ussalln terimlerinde zmleme kavrama olumsuz eyi ge
tirmektedir eletiri, eliki, ve aknlk.
Bu e olumlu ile benzetirilemez. Kavram btnl iin
de, imlem ve geerliinde deitirmektedir. Bylece, bireylerin
zerinde ve stnde bamsz bir g olarak ileyen anamalc
ya da anamalc-olmayan bir ekonominin zmlemesinde,
olumsuz zellikler (ar-retim, isizlik, gvensizlik, savurgan
lk, bask) yalnzca az ok kanlmaz yan-rnler olarak, b
yme ve ilerleme yksnde madalyonun teki yz olarak
grndkleri srece kavranmamaktadrlar.
Gerekten, btnclc bir ynetim kaynaklardan etkili bir
yararlanm gelitirebilir; nkleer-askeri kurulu ok byk sa
tn alma gc yoluyla milyonlarca i salayabilir; ypranma ve
lserler varsllk ve sorumluluk kazanmann yan-rnleri olabi
lirler; nderler payna ldrc gaflar ve sular yalnzca yaam
yolu olabilirler. Birey ekonomik ve politik delilii kabul etme
ye hazrdr ve onu satn almaktadr. Ama madalyonun teki
yzn bu yolda tanmak ilerin yrrlkteki durumunun,
nitel deiime kar davranan byk kartlar birliinin sa
lamlatrlmas iin zsel nemdedir, nk usdnn bile Us
olduu bir dnyay kendine yurt edinmi batan sona umutsuz
ya da batan sona n-koullu bir varolua aittir.
Olumlu dnmenin hogrs dayatlan hogrdr
herhangi bir terristik etken tarafndan deil ama uygulaymbilimsel toplumun ezici, anonim erk ve etkililii tarafndan.
Byle iken genel bilince yaylmaktadr ve eletirmenin bilin
cine. Olumsuzun olumlu tarafndan sorulmas ussal grng
198

A LM A IK L A R IN ANSI

199

ve usd olgusallk arasndaki ayrm bulanklatran gndelik

grglenimde geerli klnmaktadr. Bu uyumun kimi baya
rnekleri unlardr:
(1) Yeni bir otomobile biniyorum. Gzelliini, parlakln, gcn,
uygunluunu gryorum ama sonra greli olarak ksa bir za
manda bozulaca ve onarm gerektireceinin bilincine varyo
rum; gzellii ve yzeyi ucuz, gc gereksiz, bykl aptalca
grnmeye balyor; ve park yeri bulmam g olacak. Otomobili
mi U Byk otomobil irketinden birinin rn olarak dn
meye balyorum. Arabamn grnn belirleyenler ve gzellii
gibi ucuzluundan da, gc gibi gvenilmezliinden de, alma
s gibi eskimesinden de sorumlu olanlar onlar. Bir bakma, alda
tlm olduumu duyuyorum. nanyorum ki araba olabilecei
gibi deil, ve daha az parayla daha iyi arabalar yaplabilir. Ama
bakasnn da yaamas gerekiyor. cretler ve vergiler ok yk
sek; eski iilerin yerine yenilerini alarak cretleri drmek zo
runlu; durum eskisinden ok daha iyi. Grng ve olgusallk
arasndaki gerilim eriyor ve ikisi olduka ho bir duyguda bire
kaynayor.
(2) Krda yrye ktm. Her ey olmas gerektii gibi: Doa en
iyi yann gsteriyor. Kular, gne, yumuak otlar, aalarn ara
sndan dalarn bir grn, evrede hi kimse, hibir radyo,
hibir benzin kokusu yok. Sonra patika dnyor ve otoyola do
ru sonlanyor. Reklamlarn, servis istasyonlarnn, motellerin ve
restoranlarn vb. arasna geri dnyorum. Bir Ulusal Parktaydm,
ve imdi biliyorum ki dnya bu deildi. Ayrlm bir eydi, t
kenmekte olan bir tr gibi saklanan birey. Eer hkmet olma
sayd, reklam panolar, lokantalar, ve oteller oktan o Doa par
asn doldurmu olacaklard. Hkmete minnettarm; durum
eskisinden ok daha iyi ...
(3) Akamn kalabalk saatinde metro. nsanlarda grdklerim yor
gun yzler ve bedenler, nefret ve fke. Birinin birdenbire bir
bak ekebileceini duyuyorum tam byle. Gazetelerini ya da
dergilerini ya da kitaplarn okuyorlar, daha dorusu bunlar tara
fndan yutulmular. Ve gene de, bir ka saat sonra, ayn insanlar,
kokular giderilmi, ykanm, giyinip kuanm olarak, mutlu ve
kibar olabilmekte, gerekten glmseyebilmekte, ve unutabilmekte (ya da anmsayabilmektedirler). Oysa ou byk bir ola
slkla evde korkun bir birliktelik ya da yalnzlk yaayacak.

TEK-BOYUTLU N SA N

200

Bu rnekler olumlunun ve olumsuzun mutlu evliliini

aydnlatabilirler grglenim verilerine yapan nesnel ikircimi.
Bu ikircim nesneldir, nk duyum ve dncelerimdeki de
ime grglenen olgularn edimsel olarak karlkl ilikilenme
yollarna yant vermektedir. Ama bu karlkl iliki, eer kav
ranyorsa, uyum gsteren bilinci ve yanl gerekiliini para
lamaktadr. Eletirel dnce yerleik ussalln usd rasn
(ki giderek daha ok aa kmaktadr) tanmlamaya ve bu us
salln kendi z dnmn yaratmasna neden olan eilim
leri tanmlamaya abalamaktadr. Kendi z, nk, tarihsel
btnlk olarak, bu ussallk kendileri yerleik btnln te
sindeki tasarlar olan gleri ve yetenekleri gelitirmitir. Bun
lar ilerleyen uygulaymbilimsel ussalln olanaklardrlar ve,
byle olarak, toplumun btnn ilgilendirmektedirler. Uygulaymbilimsel dnm ayn zamanda politik dnmdr,
ama politik deiim ancak uygulaymsal ilerlemenin ynn
deitirecek olduu, e deyile yeni bir uygulaymbilim geliti
recek olduu dzeye dek nitel toplumsal deiime dnecektir.
nk yerleik uygulaymbilim yokedici politikann bir arac
olmutur.
Byle nitel deiim, eer uygulaymlar varolu iin savamn
barllatrlmas iin tasarlanm ve kullanlm olsalard,
daha yksek bir uygarlk evresine gei olacakt. Bu bildirimin
rahatsz edici imlemlerini belirtebilmek iin unu ileri srebili
riz ki, uygulaymsal ilerlemenin byle yeni bir yn yerleik
ynn ykm olacaktr, yalnzca yrrlkte olan (bilimsel ve
uygulaymbilimsel) ussalln nicel evrimi deil, ama tersine
onun ykc dnm, yeni bir kuramsal ve klgsal Us dn
cesinin douu olacaktr.
Yeni Us dncesi Whiteheadin nermesinde anlatlmakta
dr: Usun ilevi yaam sanatn ykseltmektir. 1 Bu erek gz
nne alndnda, us evre zerine saldrnn yndr ki u
l itkiden tremektedir: (1) yaamak, (2) iyi yaamak, (3)
daha iyi yaamak. 2
Whiteheadin nermeleri Usun edimsel geliimini olduu
lA. N. Whitehead, The Function o f Reason (Boston: Beacon Press, 1959),
s. 5.
2A.g.y., s. 8.

A LM A IK L A R IN ANSI

201

gibi baarszlklarn da betimliyor grnmektedirler. Ya da

daha dorusu Usun henz bulgulanmas, tannmas, ve olgu
sallamas gerektiini imliyor grnmektedirler, nk imdiye
dek Usun tarihsel ilevi o denli de yaamak, iyi yaamak, ve
daha iyi yaamak itkisini bastrmak ve giderek yoketmek
olmutur ya da bu itkinin amacna ulamasn ertelemek ve
zerine ar bir bedel koymak.
Whiteheadin Usun ilevini tanmlaynda, sanat terimi
belirli olumsuzlama esini imlemektedir. Us, topluma uygula
nnda, imdiye dek sanata kart olmuken, te yandan sana
ta ise olduka usd olma ayrcal veriliyordubilimsel, uygulaymbilimsel, ve ilemsel Usa boyun ememe ayrcal.
Baskc egemenliin ussall bilimin Usunu ve sanatn Usunu
ayrm, ya da, sanat egemenlik evrenine btnletirerek sana
tn Usunu yanllamtr. Bu bir ayrlmayd nk, bandan
beri, bilim estetik Usu, imgelemin zgr oyununu ve giderek
aptalln, dnm dlemini kapsamaktayd; bilim kendini
olanaklarn ussallatrlmasna vermiti. Bununla birlikte, bu
zgr oyun onu dourmu ve kendisinden soyutlanm olduu
yrrlkteki zgrszle balln srdryordu; bilimin
kendileriyle oynad olanaklar o denli de zgrlemenin ola
naklarydlar daha yksek bir gerekliin olanaklar.
Bilim, sanat, ve felsefe arasndaki kkensel halka (baskc
egemenlik ve darlk evreni iersinde) burada yatmaktadr. Bu
halka olgusal ve olanakl arasndaki, grnrdeki ve asl ger
eklik arasndaki eitsizliin bilinci, ve bu eitsizlii kavramak
ve ona egemen olmak iin abadr, iinde bu eitsizliin anla
tm bulduu birincil biimlerden biri tanrlar ve insanlar, son
luluk ve sonsuzluk, deiim ve sreklilik arasndaki ayrmd.3
Olgusal ve olanakl arasndaki bu mitolojik ilikiden bireyler
bilimsel dncede yaam, ve daha ussal ve gerek bir olgusalla ynelik olmay srdrmtr. Matematik Platonun metafiziksel Idealar ile ayn anlamda olgusal ve iyi olarak g
rlyordu. yleyse nasl birincinin geliimi bilim olurken,
buna kar kincilerin geliimi ise metafizik olarak kalmtr?
En ak yant, byk bir dzeye dek, bilimsel soyutlamalarn
3Bkz. blm V.

TEK-BOYUTLU N SA N

202

doay edimsel olarak ele geirme ve dntrme abalarna

girer ve orada gerekliklerini tantlarlarken, felsefi soyutlama
larn ise bunu yapmam ve yapamam olduklardr. nk
doann ele geirilmesi ve dntrlmesi bir yaam yasas ve
dzeni iersinde yer almtr ki, felsefe bunu ayor, deiik
bir yasa ve dzenin iyi yaam na gdml klyordu. Ve bu
baka dzen, ki zahmetten, bilgisizlikten, ve yoksulluktan
yksek bir derecede zgrl ngerektiriyordu, felsefi dn
cenin kkenlerinde ve btn bir geliimi boyunca olgusal deil
ken, buna kar bilimsel dnce ise giderek glenen ve
evrensel bir olgusalla uygulanabilir olmay srdryordu. Be
lirleyici felsefi kavramlar gerekten de metafiziksel kalyorlar
d; yerleik sylem ve eylem evreninin terimlerinde dorulan
myorlar ve dorulanamyorlard.
Ama eer durum buysa, o zaman metafiziin durumu, ve
zellikle metafiziksel nermelerin anlamllklarnn ve gerek
liklerinin durumu, tarihsel bir durumdur. E deyile, byle
nermelerin gerekliklerini, bilisel deerlerini salt bilgikuramsal koullardan ok tarihsel koullar belirlemektedir. Ger
eklik savndaki tm nermeler gibi, bunlar da dorulanabilir
olmaldrlar; olanakl grglenim evreni iersinde kalmaldr
lar. Bu evren hi bir zaman yerleik evren ile e-uzaml deil
dir, ama yerleik dnyay dntrmekle yaratlabilecek bir
dnyann snrlarna dek uzamaktadr; ve sz konusu dnm
yerleik evrenin salad ya da esirgedii aralarla olanakldr.
Bu anlamda dorulanabilirlik erimi tarih sreci iinde genile
mektedir. Bylece, yi Yaam, yi Toplum, Srekli Bar konu
sundaki kurgular giderek glenen gereki bir ierik kazan
maktadrlar; uygulaymbilimsel zeminde, metafiziksel fiziksel
olmaya ynelmektedir.
Dahas, eer metafiziksel nermelerin gereklikleri bu ner
melerin tarihsel ierikleri tarafndan (e.d. tarihsel olanaklar
tanmlama dzeyleri tarafndan) belirleniyorsa, o zaman meta
fizik ve bilim arasndaki iliki kat bir tarihsel ilikidir. En
azndan kendi z ekinimizde, Saint-Simonun U Evre Yasas
nn metafiziksel evre uygarln bilimsel evresini nceler g
rn ileri sren blm henz sorgusuzca alnmaktadr.

A LM A IK L A R IN ANSI

203

Ama bu ardklk sonuncusu mudur? Ya da dnyann bilimsel

dnm kendi z metafiziksel aknln kapsamakta mdr?
ileyim uygarlnn ileri evresinde, bilimsel ussallk politik
erke evrildiinde tarihsel almaklarn geliiminde belirleyici
etmen olarak grnmektedir. O zaman u soru domaktadr:
bu erk kendi z olumsuzlamasna, e deyile, yaam sanat nn
ykseltilmesine doru mu ynelmektedir? Yerleik toplumlar
iersinde, bilimsel ussalln srekli uygulan tm toplumsal
olarak zorunlu ama bireysel olarak baskc emein makinele
mesi ile bir son noktaya ulam olacaktr ( toplumsal olarak
zorunlu burada makineler tarafndan daha etkili bir biimde
yerine getirilebilecek tm edimlemeleri kapsamaktadr, stelik
bu edimlemeler yaam gereksinimlerinden ok lks ve savur
ganlk nesnelerini retiyor olsalar bile). Ama bu evre o denli
de yerleik yaps ve yn iindeki bilimsel ussalln sonu ve
snr olacaktr. Daha te ilerleme kopu, niceliin nitelie d
n demek olacaktr. zsel olarak yeni bir insan olgusallnn olanan aacaktr e deyile, yerine getirilmi dirimsel
gereksinimler temelinde bo ya da zgr zaman iinde varolu.
Bu koullar altnda, bilimsel tasarn kendisi yararclk-tesi
erekler iin zgr, ve baskc egemenlik zorunluklar ve lksle
rinin tesindeki yaam sanat iin zgr olacaktr. Baka bir
deyile, uygulaymbilimsel olgusalln tamamlanmas uygulaymbilimsel olgusall ama iin yalnzca ngerek deil ama
eit lde gereke de olacaktr.
Bu bilim ve metafizik arasndaki geleneksel ilikinin tersine
evrilmesi demek olacaktr. Olgusall san ya da davransal
bilimlerin terimlerinden baka terimlerde tanmlayan dnce
ler dnyann bilimsel dnmnn bir sonucu olarak metafi
ziksel ya da duygusal ralarn yitireceklerdir; bikmsel kavramlar
zgr ve barllatrlm bir varoluun olanakl olgusallklarn tasarlayabilecek ve tanmlayabileceklerdir. Bu tr kavramla
rn gelitirilmesi yrrlkteki bilimlerin evriminden daha ou
demek olacaktr. Bu geliim imdiye dek zgrlkten yoksun
bir varolua bal kalm bilimsel ussall bir btn olarak
kapsayacak ve yeni bir bilim dncesi, yeni bir Us dncesi
anlamna gelecektir.

TEK-BOYUTLU N SA N

204

Eer uygulaymbilimsel tasarn tamamlan yrrlkteki

uygulaymbilimsel ussallk ile bir kopuu gerektiriyorsa, kopu
da kendi payna uygulaymsal temelin kendisinin srekli varo
luu zerine bamldr. nk bu temeldir ki gereksinimlerin
doyumunu ve zahmetin azaltlmasn olanakl klmtr ve insan
zgrlnn tm biimlerinin asl temeli olarak kalmaktadr.
Nitel deiim dahaok bu temelin yeniden kuruluunda yat
maktadr e deyile, deiik erekleri gz nnde tutan gelii
minde.
Bunun insan ve doann bilimsel ve uygulaymbilimsel dn
mn tmleyecek olan tinsel ya da daha baka deerlerin
yeniden-dirilileri demek olmadn vurgulamtm.4 Tersine,
bilim ve uygulaymbilimin tarihsel baarm deerlerin uygulaymsal grevlere evrilmesini olanakl klmtr deerlerin zdeksellemesini. Sonu olarak, nemli olan ey deerlerin uygu
laymsa l terimlerde, uygulaymbilimsel sreteki eler olarak,
yeniden tanmlanmalardr. Yeni erekler, uygulaymsal erekler
olarak, o zaman makinelerin tasarlanmalarnda ve kurulula
rnda ileyeceklerdir, yalnzca kullanmlarnda deil. Dahas,
yeni erekler kendilerini bilimsel nsavlarn kuruluunda bile
ileri srebileceklerdir ar bilimsel kuramda, ikincil nitelikle
rin nicelletirilmesinden, bilim deerlerin nicelletirilmesine
ilerleyecektir.
rnein, hesaplanabilir olan ey bir toplumun tm yeleri
nin dirimsel gereksinimlerinin doyurulmasn salayacak olan
enaz emek ve bu doyumun dzeyidir ama ancak eldeki kay
naklarn, baka karlar tarafndan snrlanmakszn, ve sz ko
nusu toplumun geliimi iin zorunlu anamal birikimini engellemeksizin, bu erek iin kullanlmalar kouluyla. Baka bir
deyile, yokluktan zgrln elde edilebilir erimi nicelletirilebilirdir. Ya da, ayn koullar altnda, hastalar, zayflar, ve ya
llar iin bakmn salanabilecei dzey hesaplanabilirdir e
deyile, endienin olanakl indirgenii, korkudan olanakl z
grlk nicelletirilebilirdir.
Edimsellemenin yolunda duran engeller tanmlanabilir po
litik engellerdirler, ileyim uygarl yle bir noktaya ulamtr
4Bkz. blm I, zellikle, s. 16.

A L M A IK L A R IN ANSI

205

ki, insann insanca bir varolu iin zlemleri asndan, bili

min sonsal nedenleri soyutlamas bilimin kendi z terimlerin
de eskimektedir. Bilimin kendisi sonsal nedenleri bilimin uy
gun bir alan yapmay olanakl klmtr. Toplum
par une lvation et un largissement du dom aine technique, doit remettre
leur place, comme techniques, les problm es de finalit, considrs tort
com m e thiques et parfois com m e religieux. L'inachvement des techniques
sacralise les problm es de finalit et esservit lhom m e au respect de fins
q u il se reprsente com m e des absolus. 5

Bu yan altnda, yansz bilimsel yntem ve uygulaymbilim

kendi z baarmlar tarafndan almakta olan, belirli olumsuzlamasna ulam olan tarihsel bir evrenin bilimi ve uygulaymbilimi olmaktadrlar. Bilimden ve bilimsel yntemden ayrl
m, ve znel yelemeye ve usd, aknsal onaya braklm
olmak yerine, daha nceki metafiziksel zgrlk dnceleri
bilimin gerek nesnesi olabilirler. Ama bu geliim bilimi poli
tikleme, bilimsel bilinci politik bilin olarak ve bilimsel girii
mi politik giriim olarak tanma gibi naho bir grevle kar
karya brakmaktadr. nk deerlerin gereksinimlere, sonsal
nedenlerin uygulaymsal olanaklara dnm doada olduu
gibi toplumda da ezici, denetlenemeyen glere boyun edir
mede yeni bir evredir. Bu bir zgrleme edimidir:
Lhomme se libre de sa situation d tre asservi par la finalit du
tout en apprenant faire de la finalit, organiser un tout finalis
quil juge et apprcie, pour navoir pas subir passivement une intg
ration de fait. ... Lhomme dpasse lasservissement on organisant
consciemment la finalit ... 6

Bununla birlikte, kendilerini yntemli bir yolda politik giri5 uygulaymsal alann ykseltilmesi ve bytlmesi yoluyla, yanllkla trel ve
kimi zaman dinsel olarak grlen sonsallk sorularn uygulaymsal sorular olarak
ele almaldr. Uygulaymlarn tamamlanmamlg sonsallk sorunlarn birer feti
yapmakta ve insan onun saltklar olarak dnd ereklere kleletirmektedir.
Gilbert Simondon, a.g.y., s. 151; italikler benim.
6 Insan kendisini hereyin sonsallna boyun eme durumundan sonsall ya
ratmay renerek, yarglad ve deerlendirdii bir sonsallam btn
rgtleyerek kurtarmaktadr. nsan kleliin stesinden sonsall bilinli olarak
rgtleyerek gelmektedir. A.g.y., s. 103.

TEK-BOYUTLU N SA N

206

im olarak oluturmakta, bilim ve uygulaymbilim yanszlklar

nedeniyle politikaya boyun edikleri ve znl amalarna kar
n politik aralar olarak ilev grdkleri evrenin tesine gee
ceklerdir. nk sonsal nedenlerin uygulaymbilimsel yenidentanmlanlar ve uygulaymsal bir denetim altna alnlar, in
san gereksinimlerinin doyumunu ve insan yetilerinin evrimini
engelleyen tm tikel karlardan kurtarlm kaynaklarn (zdeksel ve anlksal) kuruluu, geliimi, ve kullanldr. Baka
bir deyile, insan olarak insann, insanln ussal giriimidir.
Uygulaymbilim bylece Us ve zgrln zamanndan nce
zdeletirilmelerinin tarihsel dzeltiliini salayabilecektir
bir zdeletirme ki, insann bask temelinde kendini-srdren
retkenliin ilerlemesinde zgr olabileceini ve kalabileceini
kabul etmektedir. Uygulaymbilimin bu temel zerinde geli
mi olduu dzeye dek, dzeltme hibir zaman kendinde uygulaymsal ilerlemenin sonucu olamaz. Politik bir tersinedn gerektirmektedir.
ileyim toplumu metafizikseli fiziksele, ii da, ansal ser
venleri uygulaymbilimin servenlerine dntrmek iin ara
lara iyedir. Ruhun mhendisleri, kafa-bzcler, bilimsel
iletmecilik, tketim bilimi gibi korkun deyimler (ve olgusallklar) usdnn, tinsel in ilerleyici ussallatrlmasn (sefil
bir biimde) rneklemektedirler idealistik ekinin yadsnn.
Ama uygulaymbilimsel ussalln tamamlan, bir yandan ide
olojiyi olgusalla evirirken, ayrca bu ekine zdeki karsav
da aacaktr. nk deerlerin gereksinimlere evrilii ikili bir
sretir: (1) zdeksel doyum (zgrln edimsellemesi) ve (2)
gereksinimlerin doyum temelinde zgr geliimleri (baskcolmayan yceltme). Bu srete, zdeksel ve anlksal yetiler ve
gereksinimler arasndaki iliki temel bir deiime uramakta
dr. Dncenin ve imgelemin zgr oyunu insan ve doann
barllatrlm bir varoluunun olgusallamasnda ussal ve
ynlendirici bir ilev kazanmaktadr. Ve tre, zgrlk, ve in
sanlk dnceleri o zaman gerekliklerini ve iyi duyunlarn
zerinde her zaman gereklik ve iyi duyun tayabilecekleri
biricik zeminde elde etmektedirler insann zdeksel gereksi
nimlerinin doyumu, zorunluk alannn ussal rgtlenii.

A L M A IK L A R IN ANSI

207

Barllatrlm varolu. Deyim uygulaymbilimin tabulatrlm ve glnletirilmi ereim, bilimsel giriimin arkasn
daki basklanm sonsal nedeni tek bir yol gsterici dncede
zetleme niyetini olduka zayf bir biimde anlatmaktadr.
Eer bu sonsal neden edimselletirilecek ve etkili olacaksa,
uygulaymlarn Logosu insan ve insan, insan ve doa arasnda
nitel olarak deiik bir ilikiler evreni aacaktr.
Ama bu noktada, gl bir uyar getirmemiz gerekiyor
tm uygulaymbilimsel fetiizme kar bir uyar. Bu fetiizm
yaknlarda balca ada ileyim toplumunun Marxist eletir
menleri arasnda grlmtr gelecein hereye-gc-yeter
uygulaymbilimsel insan, bir uygulaymbilimsel Eros vb.
dnceleri. Bu dncelerdeki gerekliin sert ekirdei an
latmakta olduklar gizemselletirmenin vurgulu bir yadsnn
gerektirmektedir. Uygulaymlar, bir aralar evreni olarak, insa
nn gcn olduu gibi zayfln da arttrabilirler. imdiki
evrede, insan belki de kendi z aygt zerinde her zaman ol
duundan daha da gszdr.
Gizemselletirme uygulaymbilimsel hereye-gc-yeterlii
tikel kmelerden yeni devlete ve merkezi plana aktarmakla
uzaklatrlm olmamaktadr. Uygulaymbilim uygulaymbilimsel ereklerden baka ereklere bamlln her yerde srdr
mektedir. Smrc zelliklerinden kurtulmu uygulaymbilimsel ussallk toplumsal retimi belirleme dzeyi ile orantl
olarak politik yn zerine baml olacaktr zgr bireylerin
kendileri iin saptayabilecekleri hedeflerle barllatrlm
bir varolua erimek iin ortaklaa aba zerine.
Varoluun barllatrlmas bir erk birikimini deil ama
daha ok kartn imlemektedir. Bar ve erk, zgrlk ve erk,
Eros ve erk pekala aykrlar olabilirler! imdi gstermeye al
acam ki, toplumun zdeksel temelinin barllatrma d
ncesi gz nne alnarak yeniden-kuruluu erkin nicel oldu
u gibi nitel bir indirgeniini de gerektirebilir, ve bylece
z-belirlenimli gdler altnda retkenliin geliimi iin yer ve
zaman yaratlabilir. Erkin byle bir tersine dn dncesi
eytiimsel kuramda gl bir edir.
Barllatrma hedefi, uygulaymlarn Logosunu belirle

TEK-BOYUTLU N SAN

208

mekte olduu dzeye dek, uygulaymbilim ve birincil nesnesi,

Doa arasndaki ilikiyi deitirmektedir. Barllatrma geli
en zne ile kartlk iindeki nesne olan ve kalan Doa ze
rinde efendilii ngerektirir. Ama efendiliin iki yolu vardr:
biri baskc ve biri zgrletirici. kincisi sefaletin, iddetin ve
vahetin indirgeniini imler. Tarihte olduu gibi Doada da va
rolu iin savam darln, acnn ve yokluun belirtisidir.
Bunlar kr zdein, iinde yaamn edilgin bir biimde kendi
varoluuna katland dolayszlk alannn nitelikleridirler. Bu
alan Doann tarihsel dnm srecinde aamal olarak or
taya karlmaktadr; insan dnyasnn paras olmaktadr, ve
bu dzeye dek, Doann nitelikleri tarihsel niteliklerdirler. Uy
garlk srecinde, kr glerin savamnn zgrln nda
kavrand ve denetlenebildii dzeye dek, Doa salt Doa ol
maya son vermektedir.7
Tarih Doann olumsuzlanmasdr. Salt doal olan Usun
gc tarafndan yenilir ve yeniden yaratlr. Doann tarihte
kendine geldii yolundaki metafiziksel dnce Usun ele gei
rilememi snrlarn imlemektedir. Bunlar tarihsel snrlar ola
rak ileri srmektedir henz baarlmas gereken, ya da daha
dorusu henz stlenilmesi gereken bir grev olarak. Eer
Doa kendinde bilimin ussal, hakl nesnesi ise, o zaman yal
nzca g olarak Usun deil ama o denli de zgrlk olarak
Usun hakl nesnesidir; yalnzca egemenliin deil ama o denli
de zgrln. nsann animal rationale olarak Doay ann
yetileri ve zdein salar ile uyum iinde dntrmeye yete
nekli ussal hayvan olarak ortaya kyla, salt doal olan, usalt olarak, olumsuz bir konum almaktadr. Us tarafndan kav
ranlacak ve rgtlenecek bir alan olmaktadr.
Ve Usun zdei ussal lnler ve amalar altna almay ba
ard dzeye dek, tm us-alt varolu yokluk ve yoksunluk
7H egelin zgrlk kavram batan sona bilinci ngerektirmektedir (Hegelin
terminolojisinde: zbilinci). Buna gre Doann olgusallamas Doann kendi
z edimi deildir ve hibir zaman olamaz. Ama Doann kendinde olumsuz (e.d.
kendi z varoluunda eksik) olmas lsnde, Doann insan tarafndan tarihsel
dnm, bu olumsuzluun yenilmesi olarak, Doann kurtuluudur. Ya da,
H egelin szlerinde, Doa znde doal-olmayandr Geist.

A L M A IK L A R IN ANSI

209

olarak grnmekte ve bunlarn giderilmeleri tarihsel grev ol

maktadr. Ac, iddet, ve yoketme insansal olduu gibi doal
olgusalln, gsz ve kalpsiz bir evrenin kategorileridirler.
Doann us-alt yaam sonsuza dek byle bir evren olarak kal
maya yazglanmtr biimindeki korkun dnce ne felsefi
ne de bilimsel bir dncedir; onu bildiren baka bir yetke ol
mutu:
Hayvanlar Koruma Dernei Papadan desteini istedii zaman o
bunu yadsmt, nk insanlarn aa hayvanlara kar hibir dev
leri yoktu, ve hayvanlara kt davranmak gnah deildi. Bu hayvan
larn ruhlar olmad iin byleydi. 8

zdekilik, ki ruhun byle ideolojik bir ktye kullanmyla

lekelenmi deildir, daha evrensel ve gereki bir esenlik yolu
gstermektedir. Cehennemin varln yalnzca belirli bir yer
de, burada yeryznde kabul etmekte, ve bu Cehennemin n
san (ve Doa) tarafndan yaratldn ileri srmektedir. Bu
Cehennemin bir paras hayvanlara kt davrantr ussall
henz usd olan bir insan toplumunun ii.
lm sevin ve mutluluk Doay ama yeteneinden trer
bir aknlk ki onda Doaya egemenliin kendisi varoluun z
grlemesine ve barllamasna altgdml klnmtr, lm
dinginlik, tm sevin bilinli aracln, zerklik ve elikinin
sonucudur. Doal olann yceltilmesi doal-olmayan bir toplu
mu zgrle kar savamnda koruyan ideolojinin parasdr.
Doum denetiminin karalanmas arpc bir rnektir. Dnyann
kimi geri alanlarnda kara rklarn beyazlar karsnda aa
olmalar, ve kpeklerin en arkadakini srmalar, ve i dnyas
nn olmak zorunda olmas da doal dr. Yine doaldr ki b
yk balklar kkleri yutarlar geri bu kk bala doal
grnmese de. Uygarlk Usun bilisel ve dntrc gcne
bal olarak Doay kendi z acmaszlndan, kendi z yeter
sizliinden, kendi z krlnden kurtarma aralarn ret
mektedir. Ve Us bu ilevi ancak bir uygulaymbilim-sonras
ussallk olarak yerine getirebilir, yle ki orada uygulaymn
8Aktaran: Bertrand Russell, Unpopular Essays (New York: Simon and Schus
ter, 1950), s. 76.

TEK-BOYUTLU N SAN

210

kendisi barllatrmann aracdr, yaam sanat nn organonudur. Usun ilevi o zaman Sanatn ilevi ile yaknsamaktadr.
Sanat ve uygulaym arasndaki yaknlk zerine Yunan d
ncesi n bir rnek olarak alnabilir. Sanat belli eylerin ya
pllarn sonsal nedenler olarak gden dncelere iyedir
tpk mhendisin bir makinenin yapln sonsal nedenler ola
rak gden dncelere iye olmas gibi. rnein, insanlar iin
bir konut dncesi mimarn bir ev tasarn izimini belirler;
bir toptan nkleer patlama dncesi bu amaca hizmet edecek
aygtn yapln belirler. Sanat ve uygulaym arasndaki zsel
iliki zerine vurgu sanatn zgn ussalln imlemektedir.
Uygulaymbilim gibi, sanat varolan dnce ve klg evrenine
kar ve onun iersinde baka bir dnce ve klg evreni yara
tr. Ama uygulaymsal evrene kart olarak, sanatsal evren bir
yanlsama, grn, Schein evrenidir. Bununla birlikte, bu g
rn yerleik olgusalln gzda ve sz olarak varolan bir
olgusalln andrmdr.9 Deiik maske ve sessizlik biimleri
iinde, sanatsal evren korkudan zgr bir yaam imgesi tara
fndan rgtlenmitir maske ve sessizlik iinde, nk sana
tn bu yaam ortaya karmak iin ya da giderek onu yeterli
olarak temsil etmek iin bile gc yoktur. Gene de, sanatn
gsz, yanlsatc gereklii (ki hibir zaman bugn olduun
dan daha gsz ve daha yanlsatc olmamtr, nk artk
ynetilen toplumun her-yerde-bulunan bir bileeni olmutur)
imgelerinin geerliine kanttr. Toplumun usdl ne denli
kabalayorsa, sanatsal evren o denli ussallamaktadr.
Uygulaymbilimsel uygarlk sanat ve uygulaymlar arasnda
belirli bir iliki kurmaktadr. Yukarda dnyann bilimsel ve
uygulaymbilimsel dnmnn temelinde Aama Yasasnn
bir tersine-dn ve metafiziin bir yeniden deerlendirilii
dncesine deinmitim. Ayn dnce imdi bilim-uygulaymbilim ve sanat arasndaki ilikiye geniletilebilir. Sanatn
ussall, varoluu tasarlama, henz olgusallamam olanak
lar tanmlama yetenei o zaman dnyann bilimsel-uygulaymbilimsel dnm tarafndan geerli klnyor ve bu dnmde
ilev gryor olarak dnlebilecektir. Yerleik aygtn hizme9Bkz. blm III.

A L M A IK L A R IN ANSI

211

tinde onun i dnyasn ve sefaletini gzelletiren bir etkinlik

olmak yerine, sanat bu i dnyasn ve bu sefillii yoketme uy
gulaym olacaktr.
Sanatn uygulaymsal ussall estetik bir indirgeme tara
fndan ralandrlyor grnmektedir:
Sanat dsal grngnn kendini saklayabilmek iin gerek duyduu
aygt ... iersinde dn tinsel zgrlnn belirii olabilecei sn
ra dek indirgeyebilir. 10

Hegele gre, sanat bir nesnenin (ya da bir nesneler btnl

nn) varoluundaki dolaysz olumsallk durumunu nesnenin
zgrln biim ve niteliini stlendii duruma indirgemek
tedir. Byle bir dnm indirgemedir nk olumsal durum
dsal olan ve zgr olgusallamasnn yolunda duran eksiklik
lerle ykldr. Bu eksiklikler, yalnzca doal deil ama zgr,
ussal deiim ve geliime ak olduklar lde, bir aygt
oluturmaktadrlar. Bylece, sanatsal dnm doal nesneyi
inemektedir, ama inenenin kendisi ezicidir; bylece este
tik dnm zgrlemedir.
Estetik indirgeme Doann uygulaymbilimsel dnmnde
efendilii ve zgrlemeyi balamay, efendilii zgrlemeye
doru yneltmeyi baard yerde ve baaryorsa grnmekte
dir. Bu durumda Doaya kar kazanlan stnlk Doann
krln, acmaszln ve dourganln indirgemektedir
ki insann Doaya kar acmaszlnn indirgenmesini imle
mektedir. Topran ekilmesi topran yokedilmesinden, doal
kaynaklarn karlmalar savurganlk iinde yararlanmdan, or
manlarn temizlenmesi toptan orman yokediinden nitel olarak
ayrdr. Yoksulluk, hastalk ve hastalkl geliim doal olduu
denli de insansal ktlklerdirler indirgenmeleri ve gideril
meleri yaamn zgrlemesidir. Uygarlk bu baka, zgr
letirici dnm bahelerinde, parklarnda ve ayrlm zel
alanlarnda baarmtr. Ama bu korunan kk alanlarn dn
10Hegel, Vorlesungen ber die Aesthetik, Smtliche Werkede, yay. haz. H.
G lckner (Stuttgart, Frommann, 1929), cilt X II, s. 217 vs. Bkz. ayrca Osmastonun evirisi, The Philosophy o f Fine Art (Londra, Bell and Sons, 1920), eilt
I, s. 214.

TEK-BOYUTLU N SAN

212

da, Doaya da tpk insana olduu gibi gzda vermitir

yokedici retkenliin bir arac olarak.
Estetik kategoriler retken aygtn yetilerin zgr oyunu gz
nnde tutularak kurulmas lsnde barllatrma uygulaymbilimine gireceklerdir. Ama tm uygulaymbilimsel Eros
ve benzeri yanl dncelere kar, emek oyun olamaz ...
Marxin bildirimi emein ortadan kaldrlmas konusundaki
tm romantik yorumu kat bir biimde engellemektedir. Byle
bir mutluluk dnemi dncesi ileri ileyim uygarlnda da
tpk Orta ada olduu denli ideolojik, ve belki de ok daha
ideolojiktir. nk insann Doa ile savam giderek artan bir
biimde onun kendi toplumu ile bir savamdr bir toplum ki
birey zerindeki gleri daha ussal ve bylece her zaman ol
duundan daha zorunlu olmaktadr. Bununla birlikte, zorunluk alan srmekteyken, nitel olarak ayr erekler gz nnde
tutularak rgtlenmesi toplumsal olarak zorunlu retimin yal
nzca kipini deil, ama dzeyini de deitirecektir. Ve bu dei
im de kendi payna retimin insan etmenlerini ve onlarn ge
reksinimlerini etkileyecektir:
zgr zaman ona iye olan ayr bir zneye dntrr, ve o bu ayr
zne olarak dolaysz retim srecine girer. 11

nsan gereksinimlerinin tarihsel rasn yineleyerek vurgula

mtm. Hayvansal dzeyin zerinde, giderek zgr ve ussal
bir toplumdaki yaam zorunluklar bile usd ve zgr-olmayan
bir toplumda ve bu toplum iin retilen zorunluklardan baka
trl olacaklardr. Yine, ayrm rnekleyebilecek olan ey
indirgeme kavramdr.
ada evrede, darln yenilmesi henz ileri ileyim toplumunun kk alanlarna snrldr. Bunlarn gnenleri snrlar
iersindeki ve darsndaki Cehennemi gizlemektedir; ayrca
baskc bir retkenlii ve yanl gereksinimleri yaymaktadr.
Bu gnen baskcdr, ve basksnn tam dzeyini belirleyen
olgu kiinin kendi eitlerinden geri kalmama ve planlanm es
kimenin gereklerine ayak uydurma yarn srdrmesini, bey
nini kulanmaktan zgr olmasn, yoketme aralar ile ve onlar
uMarx, Grundrisse der Kritik der Politischen konomie, a.g.y., s. 559.

A LM A IK L A R IN ANSI

213

iin almasn isteyen gereksinimlerin doyumlarn yaygnla

trmasdr. Bu tr retkenlik tarafndan yaratlan apak kon
forlar, ve daha da tesi, krl bir egemenlik dizgesine verdii
destek, bu retkenliin dnyann daha az ileri alanlarna dsa
tmn kolaylatrmaktadr, ve buralarda byle bir dizgenin ge
tirilii henz uygulaymsal ve insansal terimlerde ok byk
ilerleme anlamna gelmektedir.
Bununla birlikte, uygulaymsal ve politik-ayarlamac bilgiler
arasndaki, krl retkenlik ve egemenlik arasndaki yakn kar
lkl iliki darln yenilmesi srecine zgrlemenin snrlan
mas iin silahlar salamaktadr. Byk bir dzeye dek, bu
snrlamay etkili klan ey ar-gelimi lkelerde mallarn,
hizmetlerin, i ve elencenin salt niceliidir. Buna gre nitel
deiim ileri yaam lnnde nicel bir deiimi, e deyile
ar-gelimenin indirgenmesini ngerektiriyor grnmektedir.
En ileri ileyim alanlarnda eriilen yaam ln, eer hedef
barllama ise, uygun bir geliim modeli deildir. Bu l
nn insan ve Doay ne yapm olduu gz nnde tutulacak
olursa, onun savunusunda yitirilen kurbanlara ve zverilere
deip demedii sorusu yine sorulmaldr. Soru yantlanamaz
olmaya son vermitir nk gne toplumu yokolma tehlike
sine kar srekli bir seferberlik toplumu olmu, nk malla
rnn satmna aptallama, ypratc emein srdrl ve dkrklklarnn art elik etmitir.
Bu koullar altnda, gne toplumundan kurtulu salkl ve
din yoksullua, ahlaksal temizlie, ve yalnla dn anlam
na gelmemektedir. Tersine, krl savurganln ortadan kaldrl
mas datm iin elde bulunan toplumsal varsll arttracak,
ve srekli seferberliin sonu bireyin kendi z doyumlar olan
doyumlarn yadsnmas iin toplumsal gereksinimi indirgeye
cektir yadsnmalar ki yerleri imdi bedensel gzellik, gl
lk ve kuralllk klt tarafndan doldurulmaktadr.
Bugn, baarl sava ve gnen devletinde, barllatrl
m bir varoluun insan nitelikleri toplumd ve vatanseverlie
aykr grnmektedirler tm sertliin, birlikteliin, ve ac
maszln reddedilii; ounluun tiranlna boyun ememe;
korku ve zayfln kabul (bu topluma kar en ussal tepki!);

TEK-BOYUTLU N SA N

214

srdrlmekte olanlarn verdii bulant iindeki duyarl bir

anlk; zayf ve glnletirilmi bakaldr ve reddedi eylemle
rine ballk. Bu insanlk anlatmlar da zorunlu dn tarafn
dan zarara uratlacaklardr kiinin kendini gizleme, aldatan
lar aldatabilme, ve onlara karn yaayabilme ve dnebilme
gereksinimi tarafndan. Btnclc toplumda, insanca tutum
lar, Samuel Beckettin dn izlersek, ka tutumlar olma
eilimindedirler: Gizlenmek iin avlanmay bekleme ...
Ansal ve bedensel erkenin toplumsal olarak gerekli etkinlik
ve tutumlardan bylesine kiisel bir ekilii bile bugn salt az
sayda insan iin olanakldr; bu yalnzca erkenin barllatrmay ncelemesi gereken yeniden-ynlendiriliinin sonusuz
bir yandr. Kiisel alann tesinde, z-belirlenim yukardan
dayatlan zdeksel ve anlksal emekte harcanmayan ve zgrce
elde bulunan erkeyi ngerektirmektedir. Bu ayrca bireye do
yum veren ama bu arada onun kendi z varoluunu yaratma
ve doyumu tarafndan geri pskrtlen olanaklar kavrama ye
teneini de kran mallar ve hizmetlerle uramaya yneltilmemesi anlamnda da zgr erke olmaldr. Kendini nkleer bir
yokolu iin ve buna kar hazrlayan bir toplumda komfor, i,
ve alma gvenlii kkletirici honutluun evrensel bir
rnei olarak hizmet edebilir. Erkenin yokedici gnenci des
teklemek iin gerekli edimlemelerden kurtarlmas bireylere
barllatrlm bir varoluu olanakl klabilecek bir ussall
gelitirme olanan verebilmek iin yksek klelik lnn
drme anlamna gelmektedir.
Varoluun barlatrlmasna uyarlanm yeni bir yaam
ln gelecekteki nfusta bir indirgemeyi de ngerektirir. i
leyim uygarlnn savata milyonlarn yitmesini, ve yeterli bir
bakm ve korunmadan yoksun olanlarn tmnn gndelik
adanlarn hakl grmesi anlalabilir ve giderek usauygun
bireydir; ama yaamn Ulusal kar iin planlanm yokediliine ve zel karlar yararna planlanmam yoksunlatrlmasna
ayarlanm bir toplumda sorun daha ok sayda yaamn retil
mesinden kanma gerei olduu zaman, bu uygarlk ahlaksal
ve dinsel kayglarna sarlmaktadr. Bu ahlaksal kayglar anla
labilir ve usauygundurlar nk byle bir toplum srekli artan

A L M A IK L A R IN ANSI

215

bir alc ve destekleyici saysna gereksinmektedir; durmakszn

yeniden yaratlan artk sa denetim altnda tutulmaldr.
Bununla birlikte, krl kitlesel retimin gereksinimleri zo
runlu olarak insanln gereksinimleri ile zde deildir. Sorun
yalnzca (ve belki de birincil olarak) artmakta olan nfusu ye
terli bir biimde besleme ve kollama sorunu deildir ilkin
bir say, salt bir nicelik sorunudur. Stefan Georgeun yarm
yzyl nce bildirdii sulamada iirsel uylamazlktan daha
ou vardr: Schon eure Zahl st Frevel! [Saynz bile su!].
Su artan nfusu ile varolu iin savam olanakl yumua
mas karsndan kztran bir toplumun suudur. Daha ok
yaam yeri iin itki yalnzca uluslararas saldrganlkta deil
ama ulusun iersinde de ilemektedir. Burada, yaylma, tm
takm almas, topluluk yaam ve elence biimleri iinde,
kiisel gizliliin i yerini ele geirmi ve aa yukar iinde
bireyin salt kendi bana kalarak dnebilecei, sorabilecei ve
bulabilecei o yaltlma olanan ortadan kaldrmtr. Bu tr
kiisel gizlilik doyurulmu dirimsel gereksinimler temelinde
dnce zgrlne ve bamszlna anlam verebilecek biri
cik koul oktandr ancak (onu kullanmayan) ok varsllarn
eriebilecekleri en pahal meta olmutur. Bu bakmdan da,
ekin feodal kkenlerini ve snrlarn aa sermektedir. O
ancak kitle demokrasisinin ortadan kaldrlmas yoluyla de
mokratik olabilir, e.d., eer toplum kiisel gizliliin haklarn
onlar herkese balayarak ve onlar herkes iin koruyarak
yeniden-kurmada baarl olmusa.
zgrln, giderek zgrlk olanann yadsnna, basky
glendirdikleri yerde zgrlklerin balanmas karlk d
mektedir. insanlara henz bar ve sessizliin olduu yerde ba
r bozma, irkin olma ve eyleri irkinletirme, samimiyeti
ama, gzel biime saldrma izninin verildii dzey korkutu
cudur. Korkutucudur nk Bakasn kendi hakk iinde yad
smak iin, kk, ayrlm bir varolu alan iinde bile zerk
lii nlemek iin yasal ve giderek rgtl abay anlatmaktadr.
Ar gelimi lkelerde, nfusun giderek artan bir kesimi tut
sak edilmi dev bir dinleyici yn olmaktadr btnclc
bir rejim tarafndan deil ama yurttalarn zgrlkleri tarafn

TEK-BOYUTLU N SAN

216

dan; nk elenme ve neelenme aralar Bakasn onlarn

ses, grn ve kokularna katlmaya zorlamaktadr.
Bireysel gizlilii birinin drt duvar iersinde bile korumaya
yeteneksiz bir toplum hakl olarak bireye sayg duyduunu ve
zgr bir toplum olduunu ileri srebilir mi? Hi kukusuz,
zgr bir toplum kiisel zerklik deil ama artan ve daha da
artan temel haarmlar tarafndan tanmlanmaktadr. Ve gene
de, kiisel zerkliin yokluu ekonomik ve politik zgrln
en gze arpar kurumlarn bozmaktadr zgrl gizli kk
lerinde yadsyarak. Kitlesel toplumsallama evde balamakta
ve bilincin ve duyuncun geliimini durdurmaktadr. zerkliin
kazanlmas basklanm yaant boyutlarnn yeniden yaama
dnebilmesini salayacak koullar gerektirmektedir; bunlarn
zgrletirilmeleri bu toplumda yaam rgtleyen zerk-olmayan gereksinim ve doyumlarn bastrln gerektirmektedir.
Bunlar ne denli bireyin z gereksinim ve doyumlar oluyorlarsa,
bastrlmalar da o lde salt ldrc bir yoksunlatrma ola
rak grnecektir. Ama tam bu ldrc ra yoluyladr ki nitel
deiim iin birincil znel ngerei yaratabilecektire deyile,
gereksinimlerin yeniden-tanmn.
Bir rnek (ne yazk ki dlemsel bir rnek) alrsak: yalnzca
tm reklamlarn ve tm reti-alayc biliim ve elence ara
larnn yokluu bireyi yaralayc bir bolua drecektir ki
orada merak etme ve dnme, kendini (ya da daha dorusu
kendi olumsuzunu) ve toplumunu tanma ansn bulacaktr.
Sahte babalar, nder, dost, ve temsilcilerinden yoksun kalarak,
ABCsini yeniden renmesi gerekecektir. Ama oluturaca
szck ve tmceler ok deiik kabileceklerdir, ve zlem ve
korkular da.
Hi kukusuz, byle bir durum dayanlmaz bir karabasan
olacaktr, insanlar nkleer silahlarn, radyoaktif serpintinin ve
kukulu besinlerin srekli retimlerini destekleyebiliyorken,
(tam bu nedenle!) onlar kendi savunmalar ve/ya da yokolmalar iin gereken dzenlemeleri yapmaya yetenekli klan elence
ve eitimden yoksun braklmaya dayanamazlar. Televizyonun
ve balak iletiim aralarnn ilev-grmemeleri bylece ana
malcln znl elikilerinin baaramam olduunu baar

A L M A IK L A R IN ANSI

217

maya balayabilecektir dizgenin dal. Baskc gereksinim

lerin yaratlmas oktandr toplumsal olarak zorunlu emein
paras olmutur u anlamda zorunlu ki, onsuz yerleik re
tim kipi srdrlemeyecektir. Tehlikede olan ey ne ruhbilimin
ne de estetiin sorunlar deil, ama egemenliin zdeksel te
melidir.

10: Varg

lerleyen tek-boyutlu toplum ussal ve usd arasndaki iliki

yi deitirmektedir. Ussallnn dlemsel ve delice yanlarna
kart olarak, usdnn alan gerekten ussal olann evi olmak
tadr yaam sanatn gelitirebilecek dncelerin. Eer
yerleik toplum tm dzgl iletiimi ynetiyor, onu toplumsal
gereksinimlerle uyum iinde geerli ya da geersiz klyorsa, o
zaman bu gereksinimlere yabanc deerler belki de anormal
yazn ortamndan baka hibir iletiim ortam bulamayabilirler.
Estetik boyut henz yazara ve sanatya insanlara ve eylere
adlar ile seslenme baka trl hi adlandrlamayacak olanlar
adlandrma yeteneini sunan bir anlatm zgrln barn
drmaktadr.
Zamanmzn gerek yz Samuel Beckettin romanlarnda
grnmektedir; gerek tarihi Rolf Hochhutun oyunu D er
Stellvertreterde yazlmtr. Bundan byle burada konuan
imgelem deil ama Ustur, yle bir olgusallkta ki hereyi akla
makta ve hereyi balamaktadr tinine kar gnah dnda.
mgelem bu olgusallktan ekilmekte, ama olgusallk yetiip
onu yakalamaktadr. Auschwitz bellei deil ama insann baarmlarn bir hayalet gibi izlemeyi srdrmektedir uzay uu
lar; roketler ve misiller; Snack Barn altndaki labirent gibi
bodrum ; temiz, hijyenik, ve iek tarhlar ile zarif elektronik
fabrikalar; aslnda insanlara zararl olmayan zehirli gaz; hepi
mizin katld gizlilik. inde insann byk bilim, tp, uygulaymbilim baarmlarnn yer ald ortam budur; yaam
kurtarma ve iyiletirme abalar ykmdaki biricik umuttur.
Dlemsel olanaklarla bilerek oyun, iyi bir duyunla davrana
bilme, contra naturam, insanlar ve eylerle deneyler yapma,
yanlsamay olgusalla ve yazn geree evirme yetenei
tm bunlar mgelemin bir ilerleme arac olmu olduu dzeye
tanklk etmektedirler. Ve o yle bir aratr ki, yerleik toplumlardaki bakalar gibi, yntemli olarak ktye kullanlmak
tadr. Politikann gidi ve biemini saptayarak, imgelemin gc
218

A L M A IK L A R IN ANSI

219

szcklerin ayarlannda Alis Harikalar lkesindeden ok

telere gitmekte ve anlamly samaya ve samay anlamlya e
virmektedir.
Daha nceki kartlaan alanlar uygulaymsal ve politik
zeminde kaynamaktadrlar by ve bilim, yaam ve lm,
sevin ve sefillik. Kamu denetimine byk lde kapal nk
leer fabrika ve laboratuarlar ho evreler iersinde ileyim
parklar olurken, Gzellik terrn aa sermektedir. Sivil
Savunma Merkezleri duvardan duvara hal ( yumuak ), yatar
koltuklar, televizyon, ve dilmece ile, bar zamannda (evet!)
ek bir oturma odas ve eer sava kacak olursa aile serpinti
sna olarak tasarlanm bir lks serpinti-sna n ser
gilemektedirler.1 Eer byle olgularn deheti bilince ilemi
yorsa, eer sorgusuzca kabul ediliyorsa, bunun nedeni bu baarmlarn (a) varolan dzenin terimlerinde btnyle ussal, (b)
imgelemin geleneksel snrlarnn tesindeki insan buluulu
unun ve gcnn belirtileri olmalardr.
Estetik ve olgusalln tiksindirici kaynamas iirsel im
gelemi bilimsel ve grgl Usun karsna karan felsefeleri
rtmektedir. Uygulaymbilimsel ilerlemeye imgelemin ilerle
yici bir ussallamas ve giderek olgusallamas elik etmektedir.
Sevincin olduu gibi dehetin de, barn olduu gibi savan
da arketipleri ykm artrc ralarn yitirmektedirler. Bun
larn bireylerin gndelik yaamlarnda grnmeleri bundan
byle usd glerin grnmeleri deildir ada somut belirileri uygulaymbilimsel egemenliin eleridir, ve ona boyun
emektedirler.
Romantik imgelem alann indirgemekle ve giderek ortadan
kaldrmakla, toplum imgelemi kendini yeni bir zeminde tant
lamaya zorlamtr bir zemin ki orada imgeler tarihsel yete
neklere ve tasarlara evrilmektedirler. eviri onu stlenen top
lum denli kt ve arptlm olacaktr. Ozdeksel retim ve
zdeksel gereksinimler alanndan ayrlm olarak, imgelem yal
nzca zorunluk alannda geersiz bir oyundu, ve salt dlemsel
bir manta ve dlemsel bir geree balyd. Uygulaymsal
lNew York Timesa gre, (November 11, 1960), New York Sivil Savunma M er
kezinde sergilendi, Lexington Ave. ve Fifty-fifth Street.

TEK-BOYUTLU N SAN

220

ilerleme bu ayrlmay ortadan kaldrrken, imgelere kendi

mantn ve kendi gerekliini yatrmaktadr; ann zgr yeti
sini indirgemektedir. Ama imgelem ve Us arasndaki uurumu
da indirgemektedir. ki zt yeti ortak zemin zerinde karlkl
baml olmaktadrlar. leri ileyim uygarlnn yeteneklerinin
nda, imgelemin tm oyunu olgusallama anslar asndan
snanabilecek uygulaymsal olanaklarla oynama deil midir?
Romantik bir mgelem bilimi dncesi her zaman oldu
undan daha grgl bir grn kazanyor grnmektedir.
mgelemin bilimsel, ussal ras oktandr matematikte, fizik
sel bilimlerin nsav ve deneylerinde tannmtr. Benzer olarak,
kuramda usdnn zgn ussallnn kabul zerine kurulan
ruhzmlemede de tannmtr; kavranan imgelem, yeniden
ynlendirilerek, saaltc bir g olmaktadr. Ama bu saaltc
g sinircenin iyiletirilmesinde olduundan ok daha ileriye
gidebilir. Bu gr ana izgilerde sunan bir air deil ama
bilimciydi.
Toute une psychanalyse matrielle peut ... nous aider a gurir de nos
images, ou du moins nous aider limiter lemprise de nos images.
On peut alors esprer ... pouvoir rendre limagination heureuse, autre
ment dit, pouvoir donner bonne conscience limagination, en lui
accordant pleinement tous ses moyens dexpression, toutes les images
matrielles qui se produisent dans les rves naturels, dans lactivit
onorique normale. Rendre heureuse limagination, lui accorder toute
son exubrance, cest prcisment donner limagination sa vritable
fonction dentranement psychique.2
mgelem eyleme srecine bak kalmamtr. mgelerimi
zin gdmndeyiz ve kendi z imgelerimizden ac ekiyoruz.
Ruhzmleme bunu ok iyi biliyordu, ve sonular biliyordu.
Bununla birlikte, imgeleme tm anlatm aralarn vermek
2 Sorunun tam bir ruhzmlemesi bize kendimizi imgelerimizden saaltmada
hizmet edebilir, ya da hi olmazsa imgelerimizin zerimizdeki gcn snrlama
da yardm edebilir. Kii o zaman imgelemi mutlu klabilmeyi, ona onun tm anla
tm aralarn, doal dlerde, olaan d etkinliinde beliren tm zdeksel imge
leri balayarak iyi duyun verebilmeyi umudedebilir. imgelemi mutlu klmak,
ona tm diriliini kazandrmak, szcn tam anlamyla imgeleme ruhsal itki ve
g olarak gerek ilevini balamak demektir. Gaston Bachelard, Le Matria
lisme rationnel (Paris. Presses Universitaires, 1953), s. 18 (vurgu Bachelardin.)

A LM A IK L A R IN ANSI

221

gerileme olacaktr. Sakatlanm bireyler (imgelem yetilerinde

de sakatlanm) imdi yapmalar iin izin verilenden daha
ounu rgtleyecek ve yokedeceklerdir. Byle bir salveri ha
fifletilmemi dehet olacaktr ekinin ykm deil, ama en
baskc eilimlerinin zgrce yaygnlamalar. retici aygtn
barllatrlm bir varolua, korkudan zgr bir yaama
doru yeniden kuruluunun ve ynlendiriliinin a priorisi ola
bilecek imgelem ise ussaldr. Ve bu hibir zaman egemenlik ve
lm imgelerinin gdmnde olanlarn imgelemi olamaz.
imgelemi ona onun tm anlatm aralarnn verilebilecei
bir yolda zgrletirmek imdi zgr olan ve baskc bir toplu
mu srdren elerin ounun basklann ngerektirir. Ve
byle bir tersine dn bir ruhbilim ya da trebilim sorunu
deil ama bir politika sorunudur politika teriminin burada
batan sona kullanld anlamda: iinde temel toplumsal kurumlarn gelitirildikleri, tanmlandklar, desteklendikleri, ve
deitirildikleri klg. Bu bireylerin klgsdr, nasl rgtlenmi
olurlarsa olsunlar. Bylece u soru bir kez daha karlanmal
dr: ynetilen bireyler ki sakatlanmalarn kendi z zgrlk
ve doyumlar yapmlar, ve bylece onu genilemi bir lekte
yeniden-retmektedirler kendilerini efendilerinden olduu
gibi kendilerinden de nasl kurtaracaklardr? Ksr dngnn
krlabileceini dnmek bile nasl olanakldr?
Paradoksal olarak, yle grnmektedir ki bu soruyu yantla
ma giriiminde en byk gl sunan ey yeni toplumsal
kurumlar dncesi deildir. Yerleik toplumlarn kendileri te
mel kurumlan artan planlama ynnde deitirmektedirler, ya
da daha imdiden deitirmilerdir. Dirimsel gereksinimlerin
evrensel doyumu iin eldeki tm kaynaklarn geliim ve kulla
nm barllatrmanm ngerei olduu iin, barllatrma
bu hedefe erimenin yolunda duran tikel karlarn stnl
ile badamazdr. Nitel deiim bu karlara kar ve btn
iin planlama zerine koulludur, ve zgr ve ussal bir toplum
ancak bu temel zerinde doabilir.
iersinde barllatrmanm tasarlanabilecei kurumlar by
lece yetkeci ve demokratik, zeksellemi ve zgrlk yne
timler biimindeki geleneksel snflamay tanmamaktadrlar.

TEK-BOYUTLU N SAN

222

Bugn, olgusallkta yadsnm bir zgrlk demokrasi adna

zeksel planlamaya kartlk baskc karlar iin ideolojik bir
destek olarak hizmet etmektedir. Bireyler tarafndan gerek
z-belirlenim hedefi zorunluklarn (eriilen zdeksel ve anlksal ekin dzeyi terimlerinde) retim ve datm zerinde etkili
toplumsal denetime baldr.
Burada, uygulaymbilimsel ussallk, smrc zelliklerin
den syrlm olarak, eldeki kaynaklar herkes iin planlama ve
gelitirmede biricik ln ve klavuzdur. Dirimsel mallarn ve
hizmetlerin retim ve datmnda z-belirlenim savurganca
olacaktr. uygulaymsal bir itir, ve gerekten uygulaymsal
bir i bedensel ve ansal zahmetin indirgenmesine katkda bu
lunur. Bu alanda, zeksel denetim eer anlaml z-belirlenim
iin nkoullar kuruyorsa ussaldr. z-belirlenim o zaman
kendi z alannda etkili olabilir ekonomik artnn retim ve
datmn ilgilendiren kararlarda, ve bireysel varoluta.
Her ne olursa olsun, zeksellemi yetkenin ve dorudan
demokrasinin bileimi, gelime dzeyine gre, sonsuz trlle aktr. z-belirlenim kitlelerin tm propagandadan, ko
ullandrn retilerden ve bilinleri zerindeki oyunlardan
kurtulmu, olgular bilme ve kavrayabilme ve almaklar de
erlendirebilme yeteneindeki bireylere zndkleri dzeye
dek gerek bir z-belirlenim olacaktr. Baka bir deyile, top
lum zsel olarak yeni bir tarihsel zne tarafndan rgtlendi
i, desteklendii, ve yeniden-retildii dzeye dek ussal ve z
gr olacaktr.
leri ileyim toplumlarnn geliimlerinin imdiki evresinde,
ekinsel dizge gibi zdeksel dizge de bu gerei yadsmaktadr.
Bu dizgenin g ve etkililii, ann olgu ile, dncenin istenen
davran ile, zlemlerin olgusallk ile batan sona benzemesi
yeni bir znenin douuna diretmektedir. Ayrca retken s
re zerindeki yrrlkteki denetimin aadan denetim ile
yer deitirmesinin nitel deiimin var anlamna gelecei
dncesine de diretmektedirler. Bu dnce geerliydi, ve he
nz geerlidir, emekilerin yerleik toplumun dirimli yadsn
ve sulan olmu olduklar ve henz olmakta olduklar yerde.
Bununla birlikte, bu snflarn yerleik yaam yolunun bir

A L M A IK L A R IN ANSI

223

destei olmu olduklar yerde, denetime ykselileri yalnzca

bu yolu uzatacaktr.
Ve gene de, bu toplumun ve lmcl geliiminin eletirel
kuramn geerli klan olgularn tm oradadr: btnn artan
usdl; retkenlikte savurganlk ve kstlama; saldrgan yayl
ma iin gereksinim; srekli sava gzda; yeinlemi smr;
insanlktan uzaklama. Ve tm de tarihsel alma gster
mektedirler: bir enaz emek ile dirimsel gereksinimlerin doyu
mu iin kaynaklarn planl kullanm, bo zamann zgr
zamana dntrlmesi, varolu iin savamn barllat
rlmas.
Ama olgular ve almaklar biraraya gelmeyen paralar gibi,
ya da bir zneden, onlar yeni ynde devindirecek klgdan
yoksun dilsiz nesnelerin bir dnyas gibi durmaktadrlar. Eyti
imsel kuram rtlm deildir, ama areyi nerememektedir. O olumlu olamaz. Hi kukusuz, eytiimsel kavram, verili
olgular kavrarken, verili olgular amaktadr. Bu onun gerek
liinin asl belirtisidir. O tarihsel olanaklar, giderek zorunluklar tanmlar; ama bunlarn olgusallamalar yalnzca kurama
karlk veren klgda olabilir, ve imdilik klg byle hibir
karlk vermemektedir.
Grgl olduu gibi kuramsal zeminde de, eytiimsel kavram
kendi umutsuzluunu bildirmektedir, insan olgusall onun
tarihidir, ve onda elikiler kendi balarna patlamazlar. Bir
yanda enaz dirence ayarlanm, dllendirici egemenlik ve te
yanda z-belirlenime ve barllatrmaya katkda bulunan baarmlar arasndaki atma herhangi olanakl bir yadsmann
tesinde aklk kazanabilir, ama pekala denetlenebilen ve s
telik retken bir atma olarak da srebilir, nk doa ze
rindeki uygulaymbilimsel utkunun bymesiyle insann insan
zerindeki utkusu da bymektedir. Ve bu utku kurtuluun
zorunlu bir a priori olan zgrl indirgemektedir. Bu z
grlk dnce zgrldr iinde dncenin ynetilen
dnyada zgr olabilecei biricik anlamda: bu dnyann bask
c retkenliinin bilinci olarak, ve bu btn krp gemek
iin saltk gereksinim olarak. Ama tam anlamyla bu saltk ge
reksinim tarihsel bir klgnn itici gc, nitel deiimin etker

TEK-BOYUTLU N SAN

224

nedeni olabilecei yerde yrrlkte deildir. Bu zdeksel g

olmakszn, en keskin bilin bile gsz kalmaktadr.
Btnn usd ras kendisini ve, bu yzden, deiimin
zorunluunu ne denli aka belirtirse belirtsin, zorunluk ze
rine igr olanakl almaklar ele geirmek iin hibir zaman
yeterli olmamtr. Verili yaam dizgesinin her-yerde-bulunan
etkililii ile kar karya kaldklarnda, onun almaklar her
zaman topik grnmlerdir. Ve zorunluk zerine igr,
kt durumun bilinci, bilimin baarmlarnn ve retkenlik d
zeyinin almaklarn topik ralarn ortadan kaldrdklar, kar
tnn deil ama yerleik olgusalln kendisinin topik olduu
evrede bile yeterli olmayacaktr.
Bu eletirel toplum kuramnn alan terkettii ve onu bir
grgl toplumbilime brakt anlamna m gelmektedir bir
toplumbilime ki, yntemsel bir ynlendirme dnda tm ku
ramsal ynlendirmeden kurtulmu olarak, yanl yerletirilmi
bir somutluun yanlglarna yenik dmekte, bylece deer
yarglarnn ortadan kaldrln ileri srerken ideolojik bir
hizmet sunmaktadr? Ya da eytiimsel kavramlar bir kez daha
gerekliklerine tanklk m etmektedirler kendi z durumlar
n zmlemekte olduklar toplumun durumu olarak kavraya
rak? Eer eletirel kuram tam anlamyla en byk zayflk
noktasnda yerleik toplumun iersindeki zgrletirici ei
limleri tantlama yeteneksizlii irdelenecek olursa, bir yant
kendini ne srebilir.
Eletirel toplum kuram, dou zamannda, yerleik toplu
mun iinde bulunan olgusal glerle (znel ve nesnel) kar
karya gelmiti. Yerleik toplum ilerlemeye engel olan yrr
lkteki kurumlan ortadan kaldrarak daha ussal ve daha zgr
kurumlara doru devinmi (ya da devinmeye gdlebilmiti).
Bunlar zerine kuramn kurulacak olduu grgl zemini olu
turuyorlar, ve bu grgl zeminden znl olanaklarn zgrle
mesi dncesi tryordu baka trl ancak engellenip ar
ptlacak olan zdeksel ve anlksal retkenliin, yetilerin ve
gereksinimlerin geliimleri dncesi. Byle glerin belgitlenmesi olmakszn, toplumun eletirisi yine geerli ve ussal ola
cak, ama ussalln tarihsel klgnn terimlerine evirmeye

A LM A IK L A R IN ANSI

225

yeteneksiz kalacaktr. Varg? znl olanaklarn zgrlemesi

bundan byle tarihsel alma yeterli olarak anlatmamaktadr.
leri ileyim toplumlarnn zincire vurulu olanaklar unlardr:
retici glerin genilemi bir lekte geliimi, doa zerinde
ki utkunun genilemesi, artan bir sayda insan iin gereksinim
lerin artan doyumu, yeni gereksinim ve yetilerin yaratlmas.
Ama bu olanaklar onlarn zgrletirici gizliliklerini ortadan
kaldran aralar ve kurumlar yoluyla aamal olarak olgusallamaktadrlar, ve bu sre yalnzca aralar deil ama erekleri de
etkilemektedir. retkenlik ve ilerleme aralar, btnclc bir
dizgeye rgtlenmi olarak, yalnzca edimsel deil ama olanakl
kullanmlar da belirlemektedirler.
En ileri evresinde, egemenlik ynetim olarak ilev grmekte,
ve ar gelimi kitlesel tketim alanlarnda, ynetilen yaam
btnn iyi yaam olmakta ve savunulmasnda kartlar bir
lemektedir. Bu egemenliin ar biimidir. Evrik olarak, olum
suzlanmas olumsuzlamann ar biimi olarak grnmektedir.
Tm ierik egemenliin sonu iin tek bir soyut isteme indir
genmi grnmektedir biricik gerekten devrimci gereklilik,
ve ileyimsel uygarln baarmlarn geerli klacak olay.
Yerleik dizge tarafndan etkili yadsn karsnda, bu olumsuzlama saltk reddedi in politik olarak gsz biiminde
grnmektedir bir reddedi ki, yerleik dizgenin retkenlii
ni gelitirmesi ve yaam ykn hafifletmesi ile orantl olarak
usauygunluunu yitirmektedir. Maurice Blanchotnun szle
rinde:
Ce que nous refusons nest pas sans valeur ni sans importance.
Cest bien cause de cela que le refus est ncessaire. Il y a une rai
son que nous naccepterons plus, il y a une apparence de sagesse qui
nous fait horreur, il y a une offre daccord et de concilation que nous
nentendrons pas. Une rupture sest produite. Nous avons t rame
ns cette franchise qui ne tolre plus la complicit. 3
3 Yadsdmz deersiz ya da nemsiz deil. Tam bu nedenle, yadsma zorun
ludur. Bundan byle kabul etmediimiz bir us var, bize korku veren bir bilgelik
grn var, bundan byle dikkate almayacamz bir anlama ve uzlama iin
dilek var. Bir kopu oldu. Bundan byle su ortakln ho grmeyen itenlie
dek indirildik. Le Refus, Le 14 Julietde, no. 2, Paris, O ctobre 1958.

TEK-BOYUTLU N SAN

226

Ama reddediin soyut ras btnsel eylemenin sonucuysa,

o zaman reddedi iin somut zemin henz varolmaldr, nk
eyleme bir yanlsamadr. Ayn nedenle, kartlarn birlemesi
de uygulaymbilimsel ussallk ortamnda, tm olgusallt iinde,
yanltc bir birleme olmaldr ki, ne artan retkenlik ve bas
kc kullanm arasndaki elikiyi, ne de elikiyi zmek iin
dirimsel gereksinimi ortadan kaldrmaktadr.
Ama zm iin savam geleneksel biimlerin tesine ge
mitir. Tek-boyutlu toplumun btnclc eilimleri geleneksel
bakaldr yollarn ve aralarn etkisiz klmaktadr belki de
stelik tehlikeli, nk bunlar halk egemenlii yanlsamasn
korumaktadrlar. Bu yanlsama biraz gereklik kapsamaktadr:
halk, daha nceki toplumsal dnm mayas, imdi toplum
sal i-ban mayas olmaya ykselmitir. Gnencin yenidendalmnda ve snflarn eitlemesinde olduundan ok bura
dadr ki ileri ileyim toplumunun yeni tabakalama rasal yat
maktadr.
Bununla birlikte, tutucu halk temelinin altnda dlananlar
ve dardakiler, baka rklarn ve baka renklerin smrlenleri
ve ezilenleri, isizler ve isiz olabilecekler tabakas durmakta
dr. Bunlarn varolular demokratik srecin dndadr; yaam
lar dayanlmaz koullar ve kurumlan sona erdirmek iin en
dolaysz ve en gerek gereksinimdir. Bylece kartlklar en
devrimcidir, bilinleri deilse bile. Kartlklar dizgeyi dar
dan vurmakta ve bu yzden dizge tarafndan yolundan saptrlamamaktadr; ilkel bir gtr ki oyunun kurallarn inemek
te ve, bunu yapmakla, onu ayarlanm bir oyun olarak aa
sermektedir. En ilkel yurttalk haklarn isteyebilmek iin birleip silahsz ve korunmasz caddelere dkldkleri zaman bil
mektedirler ki kpekler, talar, ve bombalar, hapishane, topla
ma kamplar ve giderek lmle yz yze geleceklerdir. Gleri
yasa ve dzenin kurbanlar iin her politik gsterinin arkasn
dadr. Oyunu oynamay reddetmeye balamalar olgusu bir d
nemin sonunun balangcn gsteren olgu olabilir.
Hibirey bunun iyi bir son olacan gstermiyor. Yerleik
toplumlarn ekonomik ve uygulaymsal yetenekleri en alttaki
ler iin ayarlamalar ve dnler iin izin verebilecek denli

A LM A IK L A R IN ANSI

227

yeterli ve genitir, ve silahl gleri ivedi durumlarla ilgilene

cek denli eitimli ve donatml. Bununla birlikte, hortlak yine
oradadr, ileri toplumlarn snrlarnn iersinde ve darsnda.
Uygarlk imparatorluuna gzda veren barbarlar ile yzeysel
tarihsel koutluk sorunu nceden yarglamaktadr; barbarln
ikinci dnemi pekala uygarln srdrlen imparatorluunun
kendisi olabilir. Ama ans udur ki, bu dnemde tarihsel ular
yine buluabilirler: en ileri insanlk bilinci, ve onun en sm
rlen gc. Bu bir anstan tesi deildir. Eletirel toplum ku
ramnn imdi ve bunun gelecei arasndaki uurumu birleti
rebilecek hibir kavram yoktur: hibir sz vermeksizin ve
hibir baar gstermeksizin, olumsuz kalmaktadr. Bylece,
umutsuz olarak, yaamlarn Byk Reddedie vermi olanlara
ve verenlere bal kalmay istemektedir.
Faist evrenin balangcnda Walter Benjamin unlar yaz
mt:
Nur um der Hoffnungslosen willen ist uns die Hoffnung
gegeben.
Salt umutsuzlar urunadr ki bize umut verilmitir.