Professional Documents
Culture Documents
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
Hafta 1:
aretler ve Sistemler
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
rnein, ses iareti zamann fonksiyonu olarak akustik basnla belirtilir. Benzer
ekilde, bir grnt iki konum deikeninin fonksiyonu olarak parlaklkla
tanmlanr.
w
w
.e
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
de
rs
no
em
w
w
.e
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
rs
no
de
t2
t1
| x(t ) | dt ,
| x[n] |2
n n1
w
w
.e
em
lim
T
| x(t ) | dt
T
1
lim
T
2T
| x(t ) | dt
T
lim
N
| x[n] |2
N
1
lim
N
2N 1 n
| x[n] |2
N
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
w
w
.e
Dier bir grup iaretler iin ne enerji ne de g sonlu bir deere sahiptir. x(t) = t
eklinde bir iaret bu gruba girmektedir.
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
Dier bir rnek olarak, bir ses siteminde kaset veya CDye kaydedilmi mzii
temsil eden bir giri iareti istenilen karakteristikleri iyiletirme, kaydetme
grltsn gidermek amacyla deitirilebilir.
.e
w
w
c
ri.
tl a
.e
em
de
rs
no
w
w
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
tl a
rs
no
TANIM: Bir srekli-zaman iareti tnin deerinden bamsz olarak x(t) = x(t+T)
eitliini pozitif bir T deeri iin salyorsa T periyodu ile periyodiktir. Eitliin
geerli olduu en kk T deerine temel periyod (T0) denir. Periyodik olmayan
iaretlere aperiyodik denir.
w
w
.e
em
de
TANIM: Bir ayrk-zaman iareti nnin deerinden bamsz olarak x[n] = x[n+N]
eitliini pozitif bir tamsay N deeri iin salyorsa N periyodu ile periyodiktir.
Eitliin geerli olduu en kk N deerine temel periyod (N0) denir.
T0 = T
N0 = 3.
c
ri.
tl a
de
rs
no
TANIM: Bir iaret zaman tersine evrilmi haline eitse (x(t) = x(-t)) FT; zaman
tersine evrilmi halinin negatifine eitse (x(t) = - x(-t)) TEK iarettir.
tek iaret
em
ift iaret
w
w
.e
TANIM: Bir iaret ile zaman tersine evrilmi halinin toplamnn yarsna iaretin
FT PARASI denir. Bener ekilde, iaret ile zaman tersine evrilmi halinin
farknn yarsna iaretin TEK PARASI denir.
Ev x(t )
Od x(t )
1
x(t ) x( t )
2
1
x(t ) x( t )
2
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
Bir ayrk-zaman iareti ile iaretin ift ve tek paralar aada verilmitir.
c
ri.
tl a
rs
no
w
w
.e
em
de
Aada gsterildii gibi C ve a gerel ise, iki durum vardr. a pozitif ise x(t) artar,
aksi halde azalr. Ayrca, a = 0 olduunda, x(t) sabit olmaktadr.
c
ri.
tl a
rs
no
a gerel ksm sfr olan karmak bir say (a = jw0t), yani x(t )
durumda x(t) periyodiktir.
j
(t T )
ej
olsun. Bu
t
e
Periyodiklik tanmndan, x(t)nin periyodik olmas iin e
eitliini
salayan pozitif bir T deeri bulunabilmelidir. stel saylarn zelliinden
de
ej
(t T )
em
ej
t j 0T
1 olmaldr.
w
w
.e
Tnin alaca deer w0a baldr. w0 = 0 ise, x(t) =1 olup Tnin herhangi bir deeri
iin periyodiktir. w0 0 ise, en kk pozitif T deeri (temel periyod) iin
bulunur. O halde, e j
T0
0
ve e
2
|
c
ri.
tl a
rs
no
A cos( 0t
w
w
.e
em
de
2
|
eklindedir.
c
ri.
tl a
rs
no
A cos( 0t
cos( 0t )
A j j
)
e e
2
j sin(
A
e
2
0t )
j
em
de
Edeer olarak, sinzoidal iaretler, karmak stel iaretin gerel ve sanal ksm
eklinde ifade edilebilir:
A cos( 0t
) A Re{e j ( t ) }
Asin( 0t
) A Im{e j ( t )}
0
w
w
.e
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
= 0 ise, x(t) sabit olup herhangi bir positif T iin periyodiktir. O halde, sabit
bir iaretin temel periyodu tanmszdr. Ancak, sabit bir iaretin temel periyodunu
sfr kabul edebiliriz (sabit bir iaretin deiim hz sfrdr).
0
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
0, 1, 2,...
w
w
.e
k(t)ye
k. HARMONK denir.
k(t),
|k|
temel
c
ri.
tl a
rs
no
j | C | ert sin(
0t
de
em
.e
w
w
r > 0 ise, gerel ve sanal ksmlar artan stel iaret, aksi halde azalan stel iaret
ile arplr. Azalan stel iaret ile arplan sinzoidal iaretlere SNML
sinzoidal denir. Snml sinzoidal iaretlerle RLC devrelerinde ve mekanik
sistemlerde karlalr. Bu tr sistemler, zamanla azalan salnml enerji retir.
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
rs
no
de
.e
em
w
w
Ayrk-zaman gerel stel iaret doum oranna bal olarak nfus art ve zamana
(gn, ay, yl vb) bal olarak yatrm sonucunda elde edilen kar gibi olaylar
modellemede kullanlr.
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
n boyutsuz ise,
ve
rs
no
Srekli durumda olduu gibi, karmak stel iaretle yakndan ilikili bir iaret
x[n] A cos( 0 n ) eklinde tanmlanan sinzoidal iarettir.
0n
birimleri radyandr.
de
em
ej
A cos(
0n
0 n)
j
w
w
.e
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
rs
no
e j 0 yazlp Cn ifadesinde
C ve iin kutupsal koordinatlarda C = |C|ej ,
yerine konulursa ayrk-zaman karmak stel iaret aadaki gibi yazlabilir:
C
cos(
jC
sin(
w
w
.e
em
de
|| = 1 ise, karmak stel iaretin gerel ve sanal ksmlar sinzoidaldir. || < 1 ise,
sinzoidal iaretler azalan bir stel iaretle, aksi halde ise artan bir stel iaretle
arplmaktadr.
c
ri.
tl a
rs
no
e j(
2 )n
e j 2 ne j
0n
ej
0n
em
de
w
w
.e
j t
|0| arttka e 0
iaretinin temel freakans artyordu. Ayrk durumda bu geerli
deildir. 0, 0dan ye doru artarken e j 0n iaretinin birim zamandaki salnm
says artarken den 0a doru artarken salnm says azalr. O halde, ayrk-zaman
karmak stel iaret, 0n 0 veya nin ift katlarna yakn deerleri iin dk
frekansl, nin tek katlarna yakn deerleri iinse yksek frekansldr.
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
rs
no
j n
j (n N )
e j 0 n veya e j 0 N 1 eitliini
e 0 iaretinin periyodik olmas iin e 0
salayan pozitif bir tamsay N bulunabilmeliydi. Karmak stel iaretin 1 deerini
almas iin s 2nin kat olmaldr. O halde, m bir tamsay olmak zere
periyodiklik art olarak 0/2nin rasyonel bir say omas gerektiini belirten
2 m
de
m
N
em
yazlabilir (ikinci fark: srekli iaret 0n herhangi bir deeri iin periyodikti!). Bu
koul, ayrk-zaman sinzoidal iaretler iin de geerlidir.
w
w
.e
Ayrk-zaman karmak stel iaretin temel periyodu N ise, temel frekans 2/Ndir.
O halde, e j 0n iaretinin temel frekans
olacaktr.
2
N
c
ri.
ej
0t
tl a
0n
2 ile periyodik
Temel frekans: 0
Temel frekans: 0/ m
Temel periyod:
0=0 ise tanmszdr
0 0 ise m(2/ 0)
em
de
Temel periyod:
0=0 ise tanmszdr
0 0 ise 2/ 0
rs
no
w
w
.e
Son olarak, harmonik ilikili bir ayrk-zaman karmak stel kmesi, ortak bir
periyod Nye sahip periyodik stel iaretler kmesidir:
jk ( 2
[
n
]
e
k
/ N )n
0, 1,..., N 1
c
ri.
tl a
n 0
em
de
0, n 0
rs
no
[ n]
w
w
.e
u[n]
0, n 0
1,
n 0
c
ri.
tl a
rs
no
u[n]
[ m]
(1. gsterilim )
u[n]
[n k ] (2. gsterilim )
k 0
w
w
.e
em
de
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
w
w
.e
c
ri.
tl a
1, t
rs
no
u (t )
em
de
.e
du (t )
dt
w
w
c
ri.
tl a
.e
em
de
rs
no
lim
w
w
(t )
(t )
du (t )
0
dt
lim
c
ri.
tl a
rs
no
Genel olarak, altndaki alan k olan leklenmi impuls fonksiyonu k (t) ile
gsterilir ve grafik gsterilimde okun yanna 1 yerine k yazlr.
(t), u(t)nin trevi olduundan, u(t)
ekilde yazlabilir:
t
de
u (t )
u (t )
( )d
(1. gsterilim )
(t - )d
(2. gsterilim )
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
em
de
rs
no
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
Gerek bir fiziksel sistem, eylemsizlie sahiptir ve uygulanan girilere aniden yant
veremez. Dolaysyla, sistemin yant uygulanan darbenin sresi veya eklinden
ziyade darbenin altndaki alandan (darbenin toplam etkisinden) etkilenecektir.
em
de
Hzl davran gsteren sistemler iin darbenin sresi, yant darbenin ekli veya
sresinden etkilenmeyecek ekilde kk olmaldr. Herhangi bir gerek fiziksel
sistem iin sresi yeterince kk bir darbe bulabiliriz. mpuls fonksiyonu, bu
kavramn idealletirilmiidir (herhangi bir sistem iin yeterince kk sreli darbe!).
.e
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
w
w
.e
t < 0 ise 0
1 t < 2 ise 2,
2 t < 4 ise -1,
t 4 ise 1
c
ri.
tl a
rs
no
SSTEM, giriine uygulanan bir iareti knda baka bir iarete dntren bir
sre olarak deerlendirilebilir.
x(t)
de
x(t) y(t)
y(t)
x[n]
y[n]
x[n] y[n]
w
w
.e
em
Bir iaret, baka bir iaret haline dntrlmek istendiinde bir srekli-zaman
sistemi tasarlanabilir (analog zm). Ancak, iaret rneklenip ayrk-zaman haline
getirildikten sonra ayn ilem bir ayrk-zaman sistem tasarlanarak da yaplabilir
(saysal zm). Saysal zmde elde edilen sonuun tekrar srekli hale
getirilmesi gerektiine dikkat ediniz.
c
ri.
tl a
de
rs
no
rnek: Bir srekli-zaman sistemine rnek olarak, aada verilen RC devresinde giri
iareti vs(t) ile k iareti vc(t) arasndaki ilikiyi bulalm.
em
Ohm yasasndan, diren zerinden geen akm, diren zerindeki gerilimin direnin
deerine blnmesiyle elde edilir:
.e
Kapasitenin tanmndan
i (t )
i (t ) C
vs (t ) vc (t )
R
dvc (t )
dt
w
w
Bu iki eitlikten, giri ile k arasndaki iliki aada verilen diferansiyel denklem
olarak elde edilir:
dvc (t )
dt
1
vc (t )
RC
1
vs (t )
RC
c
ri.
tl a
rs
no
rnek: Bir ayrk-zaman sistemine rnek olarak, ay sonunda banka hesabndaki para
miktarn ele alalm. x[n] ay boyunca net para girii (yatrlan-ekilen) ve y[n] ay
sonunda hesaptaki para olmak zere, y[n]nin aada verilen fark denklemiyle
belirlendiini varsayalm:
de
em
.e
Yukarda verilen basit iki rnek, daha karmak sistemlere uyarlanabilir. Genelde,
giri ile k arasndaki iliki, srekli-zaman sistemlerde diferansiyel
denklemlerle, ayrk-zaman sistemlerde ise fark denklemleriyle verilir.
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
ou gerek sistem, birka alt sistemden olumaktadr. Dier bir deyile, basit
sistemler birletirilerek karmak sistemler oluturulabilir.
w
w
.e
em
de
c
ri.
tl a
de
rs
no
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
Hafzass sistemler:
rs
no
de
.e
em
Hafzal sistemler:
y[n]
x[k ]
k
y (t )
1
C
x( ) d
w
w
c
ri.
tl a
Nedensel sistemler:
rs
no
Herhangi bir andaki k, giriin gemiteki veya o andaki deerlerine bal olan
sistemlere NEDENSEL denir.
n
y[n]
x[k ]
de
y (t )
1
C
x( ) d
.e
em
w
w
c
ri.
tl a
Kararl sistemler:
rs
no
Snrl giriler iin snrl klar oluturan sistemlere KARARLI, aksi halde
KARARSIZ denir.
1
2M 1
y (t ) e x (t )
M
k M
x[n k ]
de
y[n]
.e
em
Kararsz sistemler:
y[n]
k
y (t ) tx(t )
x[k ]
w
w
Bir sistemin kararsz olduunu gstermek iin iyi bir yaklam, sonsuz bir k
reten sonlu bir giri bulmaktr. Ancak, bu herzaman mmkn olmayabilir. Bu gibi
durumlarda, giri iaretinden bamsz olarak alan bir yntem kullanlmaldr.
c
ri.
tl a
rs
no
Bir sistemde, giri iaretine uygulanan bir teleme k iaretinde de ayn miktarda
telemeye neden oluyorsa sisteme ZAMANLA DEMEYEN, aksi halde zamanla
deien denir.
rnek: Giri-k ilikisi
de
y(t) = sin[x(t)]
em
ile verilen sistemi ele alalm. Giri iaretine t0 kadar bir teleme uygulayalm, yani
x2(t) = x(t-t0) olsun. Sistemin x2(t)ye yant, y2(t) = sin [x2(t)] = sin[x(t-t0)]dir.
kn t0 kadar telenmii, y(t-t0) = sin[x(t-t0)]dir. Giri iaretine uygulanan
teleme, kta da ayn miktarda telemeye sebep olup bu sistem zamanla
nedenseldir.
deimeyendir
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
ki veya daha fazla iaretin toplamndan oluan bir girie olan yant, giri iaretini
oluturan bileenlere yantlarnn toplamna eit olan sistemlere DORUSAL denir.
Dorusalln
matematiksel tanm, srekli-zaman sistemleri iin aada
verilmitir. Tanm, ayrk-zaman durumunda da geirlidir.
de
em
x(t )
ak xk (t ) a1x1 (t ) a2 x2 (t ) a3 x3 (t ) ...
w
w
.e
giriine yant
y (t )
ak yk (t ) a1 y1 (t ) a2 y2 (t ) a3 y3 (t ) ...
k
c
ri.
tl a
rs
no
rnek: Giri-k ilikisi y(t) = tx(t) olan sistemin dorusal olup olmadn
belirleyelim. Sistemin, keyfi iki giri iareti x1(t) ve x2(t)ye olan yant
x1 (t )
y1 (t ) tx1 (t )
x2 (t )
y2 (t ) tx2 (t )
de
olsun. a ve b katsaylar olmak zere, x1(t) ve x2(t)nin arlkl toplam x3(t) olsun:
x3 (t ) ax1(t ) bx2 (t )
y3 (t ) tx3 (t )
w
w
.e
em
t (ax1 (t ) bx2 (t ))
atx1 (t ) btx2 (t )
ay1 (t ) by2 (t )
c
ri.
tl a
rs
no
rnek: Giri-k ilikisi y(t) = x2(t) olan sistemin dorusal olup olmadn
belirleyelim. Sistemin, keyfi iki giri iareti x1(t) ve x2(t)ye olan yant
2
x1 (t )
y1 (t )
x1 (t )
x2 (t )
y2 (t )
x2 (t )
de
olsun. a ve b katsaylar olmak zere, x1(t) ve x2(t)nin arlkl toplam x3(t) olsun:
x3 (t ) ax1(t ) bx2 (t )
em
w
w
.e
y3 (t )
x32 (t )
(ax1 (t ) bx2 (t ))2
a 2 x12 (t ) b 2 x2 2 (t ) 2abx1 (t ) x2 (t )
a 2 y1 (t ) b 2 y2 (t ) 2abx1 (t ) x2 (t )
c
ri.
tl a
em
de
rs
no
rnek: Giri-k ilikisi y[n] = 2x[n]+3 olan sistemin dorusal olmadn gstermek
zor deildir. Giri-k ilikisi dorusal olmasna ramen, sistemin dorusal olmamas
ilgintir. Bu sistemin k, aada gsterildii gibi dorusal bir sistemin kyla
sistemin SIFIR-GR yantna eit olan bir iaretin toplam olarak dnlebilir:
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
Hafta 3:
Dorusal ve Zamanla Deimeyen Sistemler
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
LTI bir sistemin giriine uygulanan herhangi bir iareti, temel baz iaretlerin
toplam cinsinden yazabilirsek, sistemin k temel iaretlere olan yantlarnn
toplamna eit olacaktr.
.e
Aada gsterilecei gibi, srekli-zaman iaretleri impuls fonksiyonu, ayrkzaman iaretleri ise impuls dizisi cinsinden ifade edilebilir. O halde, sistemin
impulsa olan yant bilindiinde herhangi bir girie olan yant hesaplanabilir.
w
w
Sistemin impulsa olan yantna MPULS YANITI denir. Giri-k ilikisi ayrkzaman durumunda KONVOLSYON TOPLAMI, srekli-zaman durumda ise
KONVOLSYON NTEGRAL ile verilir.
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
w
w
.e
Yani, herhangi bir ayrk-zaman iaret telenmi impulslarn arlkl toplam olup
arlklar iaretin deerleridir. rnek olarak, x[n] = u[n] olsun. k < 0 iin u[k] = 0
ve k 0 iin u[k]=1 olduundan, daha nce tarttmz iliki elde edilir:
u[n]
[n k ]
k 0
c
ri.
tl a
rs
no
Bir ayrk-zaman LTI sistemin keyfi bir x[n] giriine olan yantn bulmaya
alalm. Girii,
x[n]
x[k ] [n k ]
de
eklinde yazabilriz.
y[n]
.e
em
Sistemin [n-k]ya olan yantn hk[n] ile belirtelim. Sistem dorusal olduundan,
sistemin x[n]ye yant
w
w
olacaktr.
c
ri.
tl a
rs
no
de
nk, hk[n] sistemin [n-k]ya; h0[n] ise [n]ye olan yantdr. Zamanla
deimeyen bir sistemde giri hangi miktarda telenmie kda ayn miktarda
telenir. Giriler arasnda k kadar teleme olduuna gre, klar arasnda da k
kadar teleme , yani hk[n] = h0[n-k] olamldr.
em
w
w
.e
Sonu olarak, bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] ve sisteme
uygulanan giri x[n] ise, sistemin yant
y[n]
x[k ] h[n k ]
k
c
ri.
tl a
de
rs
no
RNEK: Bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] ve sisteme uygulanan
giri aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.
.e
em
ZM: Giri iaretinde sadece iki terim sfr olduundan konvolsyon toplam iki
terimin toplamndan oluur:
w
w
Bu rnek iin, impuls yant 0.5 ile arplr, 1 birim saa telenip 2 ile arplr. ki
ilemden elde edilen sonularn toplam ka eit olur. lgili ilemler ve sonu
aada verilmitir.
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
rs
no
Giri ve/veya impuls yant sonsuz deer aldnda konvolsyon toplam etkin bir
ekilde hesaplanmaldr. kn herhangi bir n anndaki deerinin konvolsyon
toplamndan hesaplandn hatrlaynz:
y[n]
x[k ] h[n k ]
de
em
lk nce, x[k] ve h[n-k] iaretleri knn fonksiyonu olarak izilir. Bu iki fonksiyon
arplarak g[k] = x[k] h[n-k] dizisi elde edilir.
Daha sonra, g[k] dizisi tm k deerleri zerinden toplanarak y[n] bulunur.
.e
w
w
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
RNEK: Bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] = u[n] ve sisteme
uygulanan giri, 0 < < 1 olmak zere x[n] = nu[n] olarak verilmitir. Sistemin
kn hesaplaynz.
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
tl a
rs
no
ekillerden n < 0 ise, x[k] ile h[n-k] dizilerinin kesimeyip x[k] h[n-k] arpmnn
sfra eit olduu grlmektedir. O halde, n < 0 ise y[n] = 0.
n 0 ise, diziler 0 k n aralnda kesitiinden x[k] h[n-k] arpm yle olur:
k
, 0 k n
0, aksi halde
de
x[k ]h[n k ]
w
w
.e
em
y[n]
x[k ]h[n k ]
k
x[k ]h[n k ]
k 0
n
k 0
n 1
1
1
c
ri.
tl a
n 1
rs
no
y[n]
, n 0
w
w
.e
em
de
0,
n 0
c
ri.
tl a
1,
0 n 4
0, aksi halde
w
w
.e
em
de
x[n]
rs
no
RNEK: Bir ayrk-zaman LTI sistemin impuls yant h[n] ve sisteme uygulanan
giri x[n] aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.
h[n]
0,
0 n 6
aksi halde
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
Aralk 1: n < 0.
Aralk 2: 0 n < 4
Aralk 3: 4 < n 6
Aralk 4: 6 < n 10
Aralk 5: n > 10.
c
ri.
rs
no
tl a
de
w
w
.e
em
n k
x[k ]h[n k ]
y[n]
k 0
0,
n k
n
r 0
0 k n
aksi halde
r
n 1
1
1
c
ri.
tl a
rs
no
n k
x[k ]h[n k ]
n k
de
y[n]
k 0
k 0
.e
em
w
w
y[n]
k n 6
n k
0 k 4
aksi halde
0,
15
n1
1
n 1
n k
, n 6 k 4
0,
aksi halde
x[k ]h[n k ]
10 n
r 0
6 r
10 n
r 0
r
1
1
1
n 4
n 11
n 4
c
ri.
tl a
rs
no
0, n 0
n 1
n 4
, 0 n 4
n 1
y[n]
, 4 n 6
w
w
.e
em
de
n 4
, 6 n 10
0, n 10
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
(t)
rs
no
tl a
(t )
0,
0 t
aksi halde
de
em
x (t )
x(k )
k
w
w
.e
x(t )
(t k )
lim x (t)
0
lim
0k
x(k )
(t k )
c
ri.
tl a
Ayrca,
rs
no
(t)
x( ) (t
de
x(t )
)d
w
w
.e
em
rnek olarak, x(t) = u(t) olsun. t < 0 iin u(t) = 0 ve t 0 iin u(t) = 1 olduundan
u(t) ile (t) arasnda daha nce verdiimiz aada verilen iliki elde edilir:
u (t )
u ( ) (t
(t
0
)d
)d
c
ri.
tl a
rs
no
Bir srekli-zaman LTI sistemin keyfi bir x (t ) giriine olan yantn bulmaya
alalm. Girii,
x (t )
x(k )
(t k )
de
eklinde yazabiliriz.
em
y (t )
x(k )
.e
y (t )
(t )
w
w
lim y (t )
0
lim
0k
x(k )
(t )
x( ) (t )d
c
ri.
tl a
rs
no
h (t)= h0(t- )
de
em
Notasyon kolayl iin h(t) = h0(t) yazacak ve h(t)ye sistemin MPULS YANITI
(sisteme (t) uygulandnda elde edilen yant) diyeceiz.
w
w
.e
Sonu olarak, bir srekli-zaman LTI sistemin impuls yant h(t) ve sisteme
uygulanan giri x(t) ise, sistemin yant
y(t )
x( )h(t
)d
c
ri.
anndaki
deerinin
rs
no
kn herhangi bir t
hesaplandn hatrlaynz:
tl a
y(t )
x( )h(t
konvolsyon
integralinden
)d
de
em
.e
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin impuls yant h(t) ve sisteme uygulanan
giri x(t) aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.
w
w
.e
em
de
x(t ) e atu (t ),
h(t ) u (t )
a 0
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
ri.
tl a
ri.
rs
no
x( )h(t
) e
de
y(t )
em
1
(1 e
a
w
w
.e
zetle, y (t )
at
)u (t )
1
e
a
|
0
1
(1 e
a
at
c
ri.
tl a
1, 0 t T
0, aksi halde
w
w
.e
em
de
x(t )
rs
no
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin impuls yant h(t) ve sisteme uygulanan
giri x(t) aada verilmitir. Sistemin kn hesaplaynz.
h(t )
t , 0 t 2T
0, aksi halde
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
Aralk 1: t < 0.
Aralk 2: 0 t < T
Aralk 3: T t < 2T
Aralk 4: 2T < 4 3T
Aralk 5: t > 3T
c
ri.
tl a
rs
no
ZM: x( )h(t- ) arpm 5 aralkta farkl deerler aldndan, k her aralkta ayr
ayr hesaplanmaldr.
Aralk 1 (t < 0): x( )h(t- ) arpm sfr olup y(t) = 0.
de
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
rs
no
w
w
.e
em
de
y (t )
0,
t 0
1 2
t
0 t T
2
1 2
Tt
t ,
T t 2T
3
1 2
3 2
t Tt
T , 2T t 3T
2
2
0,
t 3T
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
Hafta 4:
Dorusal ve Zamanla Deimeyen Sistemler
4.Hafta
c
ri.
rs
no
tl a
de
w
w
.e
em
Tekil fonksiyonlar
4.Hafta
c
ri.
tl a
rs
no
h[k ]x[n k ]
de
em
x[n] * h[n]
w
w
.e
zetle, bir LTI sistemde giri ve impuls yantnn rolleri deitirilirse k ayn
kalmaktadr:
4.Hafta
c
ri.
tl a
rs
no
w
w
.e
em
de
zetle, paralel olarak balanm LTI sistemler, impuls yant parelel balamadaki
LTI sistemlerin impuls yantlarnn toplamna eit olan tek bir sisteme edeerdir.
4.Hafta
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
w
w
.e
zetle, seri olarak balanm iki LTI sistem, impuls yant seri balamadaki
sistemlerim impuls yantlarnn konvolsyonuna eit olan tek bir sisteme
edeerdir.
4.Hafta
c
ri.
tl a
em
de
rs
no
w
w
.e
4.Hafta
c
ri.
tl a
rs
no
de
h[n] K [n]
h(t ) K (t )
em
x[n] * [n]
.e
w
w
Toplama ileminde, herhangi bir saynn sfr ile toplam kendine; arpma
ileminde herhangi bir saynn 1 ile arpm kendine eittir. Konvolsyon
ileminde ise, bir iaretin impuls ile konvolsyonu kendine eit olmaktadr. O
halde, konvolsyon ileminin BRM OPERATR impuls fonksiyonudur.
4.Hafta
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
eitlikleriyle verilir.
4.Hafta
c
ri.
tl a
rs
no
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin girii ile k arasndaki iliki y(t) = x(t-t0)
ile verilmektedir. Ters sistemin impuls yantn bulunuz.
ZM: Sistemin impuls yantn bulmak iin giriine (t) uygulanmaldr. O halde,
de
h(t ) (t t0 )
em
w
w
.e
olup sistem girii t0 kadar telemektedir. k, ters ynde t0 kadar telenirse giri
geri elde edilecektir. Yani, ters sistemin impuls yant h1(t) = (t+t0) olmaldr.
Yantmz kontrol edelim:
h(t ) * h1 (t ) (t t0 ) * (t t0 )
(t t0 t0 )
(t )
4.Hafta
c
ri.
tl a
rs
no
Bir LTI sistemin nedensel olabilmesi (kn giriin gelecekteki deerlerine bal
olmamas) iin impuls yant bamsz deikenin negatif deerleri iin sfr
olmaldr. Yani,
n0
h(t) 0,
t 0.
de
h[n] 0,
em
O halde, nedensel bir LTI sistemde giri belirli bir ana kadar sfr ise k da o ana
kadar sfr olacaktr.
w
w
.e
k 0
y (t ) x( )h(t )d h( ) x(t )d
4.Hafta
10
c
ri.
tl a
rs
no
Bir LTI sistemin kararl olabilmesi iin impuls yantnn salamas gereken koulu
ayrk-zamanda karalm. Srekli-zamanda admlar benzer olduundan sadece
sonu verilecektir.
em
de
B bir sabit olmak zere, impuls yant h[n] olan sistemin giriine tm n deerleri
iin |x[n]| < B koulunu salayan bir herhangi bir giri uygulandnda kn
genlii konvolsyon toplam kullanlarak bulunabilir:
y[n]
h[k ]x[n k ]
w
w
.e
4.Hafta
11
c
ri.
tl a
rs
no
y[n] B h[k ]
k
em
de
h[k ]
w
w
.e
Benzer ekilde, bir srekli-zaman LTI sistemin kararl olabilmesi iin impuls
yantnn mutlak integrallenebilir olmas gerektii gsterilebilir:
h(t ) dt
4.Hafta
12
c
ri.
tl a
rs
no
de
ZM:
em
.e
w
w
h[n] [n n ] 1
h(t ) dt (t t0 ) dt 1
h[n] u[n]
h(t ) dt u (t ) dt
4.Hafta
13
c
ri.
tl a
rs
no
de
Ayrk-durumda sistemin birim basamak yantn s[n] ile gsterelim. h[n] ile s[n]
arasndaki iliki konvolsyon toplam kullanlarak belirlenebilir:
n
em
s[n]
w
w
.e
s(t ) h( )u (t )d h( )d
h(t )
ds (t )
s ' (t )
dt
4.Hafta
14
c
ri.
tl a
rs
no
y(t) k, x(t) giri olmak zere, bir srekli-zaman sisteminde giri-k ilikisi
aadaki gibi olsun:
dy(t )
2 y (t ) x(t )
dt
de
Diferansiyel denklem giri ile k arasnda bir kst vermektedir, ancak bu kst
zm iin yeterli deildir. zm iin balang koullar da belirtilmelidir.
.e
em
w
w
Diferansiyel denklemi, K gerel bir say olmak zere x(t) = K e3t u(t) girii iin
zelim. y(t), zel (yp(t)) ve homojen zmn (yh(t)) toplamna eittir:
y(t ) y p (t ) yh (t )
4.Hafta
15
c
ri.
tl a
rs
no
de
zel zmn girile ayn forma sahip olduu ancak parametrelerinin bilinmedii
varsaylr. Yani, A bilinmeyen bir sabit olmak zere yp(t) = Ae3t. zm,
diferansiyel denklemde yerine konulursa:
em
3 Ae 3t 2 Ae 3t Ke3t , t 0 A
K
,
5
y p (t )
K 3t
e
5
w
w
.e
K 3t
e ,
5
t 0.
16
c
ri.
tl a
rs
no
Grld gibi, soruda verilen bilgiler B sabitinin deerini belirlemek iin yeterli
deildir.
de
Sistemin nedensel olduu varsaylrsa, t < t0 iin x(t) = 0 ise, t < t0 iin y(t) = 0
olmaldr. rneimizde t < 0 iin x(t) = 0 olup t < 0 iin y(t) = 0 olacaktr. zm
t = 0da hesaplanp sfra eitlenirse B hesaplanabilir:
K
K
B
5
5
em
0 B
w
w
.e
y (t ) K 3t 2t
y (t ) (e3t e 2t )u (t )
(e e ), t 0
5
4.Hafta
17
c
ri.
tl a
rs
no
k
dt
dt k
k 0
k 0
N
de
em
w
w
.e
Ancak, sistem nedensel ise t < t0 iin x(t) = 0 ise, t < t0 iin y(t) = 0 olacandan
balang koullar bulunabilir ve t > t0 iin y(t) hesaplanabilir. lgili balang
koullar yledir:
2
N 1
y (t0 )
dy (t0 ) d y (t0 )
d y(t0 )
0.
...
dt
dt 2
dt N 1
4.Hafta
18
c
ri.
tl a
rs
no
a
k 0
y[n k ] bk x[n k ]
k 0
de
N
1 M
.e
em
w
w
19
c
ri.
tl a
de
rs
no
N
1 M
M
b
y[n] k x[n k ], N 0.
k 0 a0
em
w
w
.e
Yinelemeli olmayan fark denkleminde x[n] = [n] yaplrsa sistemin impuls yant
elde edilir:
bn
, 0nM
h[n] a0
0, aksi halde
20
c
ri.
tl a
rs
no
de
y[n] x[n]
1
y[n 1]
2
em
w
w
.e
x[n] = K[n] olsun. n < 0 iin giri sfr olduundan n < 0 iin y[n] = 0 olmaldr.
Bu nedenle, n < 0 iin kn hesaplanmasna gerek yoktur.
4.Hafta
21
c
ri.
tl a
rs
no
y[0] x[0]
de
1
1
y[2] x[2] y[1] K
2
2
.
em
1
1
y[n] x[n] y[n 1] K
2
2
n
.e
1
h[n] u[n]
2
olur.
w
w
4.Hafta
22
c
ri.
tl a
rs
no
Aadaki fark denklemiyle tanmlanan basit bir ayrk-zaman nedensel LTI sistemi
ele alalm:
y[n] bx[n] ay[n 1]
w
w
.e
em
de
Bu sisteme karlk gelen blok diyagram gsterilimini elde etmek iin toplama, bir
sabitle arpma ve birim gecikme operatrleri aadaki ekilde tanmlansn.
4.Hafta
23
c
ri.
tl a
em
de
rs
no
.e
w
w
Birim gecikme eleman hafza grevini grp hesaplamalar iin gerekli bir nceki
k deerini saklamaktadr. Sistem nedensel ise, giri uygulanncaya kadar hafza
elemannda saklanan deer sfrdr.
4.Hafta
24
c
ri.
tl a
rs
no
Aadaki fark denklemiyle tanmlanan basit bir ayrk-zaman nedensel LTI sistemi
ele alalm:
dy(t )
1 dy(t )
ay(t ) bx(t ) y(t )
bx(t )
dt
a dt
w
w
.e
em
de
Bu sisteme karlk gelen blok diyagram gsterilimini elde etmek iin toplama, bir
sabitle arpma ve trev alma operatrleri aadaki ekilde tanmlansn.
4.Hafta
25
c
ri.
tl a
em
de
rs
no
w
w
.e
4.Hafta
26
c
ri.
tl a
rs
no
Diferansiyel denklemin her iki tarafnn integrali alnrsa edeer gsterilim elde
edilir:
t
dy(t )
bx(t ) ay(t ) y(t ) bx( ) ay( )d
dt
w
w
.e
em
de
Bu sisteme karlk gelen blok diyagram gsterilimini elde etmek iin toplama, bir
sabitle arpma ve integral alma ilemleri gereklidir. ntegratr tanm ve sistemin
blok diyagram gsterilimi aada verilmitir:
4.Hafta
27
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
.e
y(t )
w
w
Hem ayrk hem de srekli durumda yksek dereceden sistemlere karlk gelen
blok diyagramlar benzer ekilde elde edilebilir.
4.Hafta
28
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
Hafta 5:
Periyodik aretlerin Fourier Serisi Gsterilimi
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
rs
no
LTI sistemlerin analizinde faydal bir yaklam, iaretleri aadaki iki zellii
salayan temel iaretlerin dorusal kombinasyonu eklinde temsil etmektir:
de
em
Bu iki zellii, hem srekli hem de ayrk durumda karmak stel iaretler
salamaktadr.
.e
LTI bir sistemin k, giriin karmak bir sabitle arpmna eitse girie
SSTEMN ZFONKSYONU, karmak sabite SSTEMN ZDEER denilir.
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
mpuls yant h(t) olan bir srekli-zaman LTI sistemin giriine est uygulandnda
sistemin k konvolsyon integralinden hesaplanabilir:
y (t ) h( ) x(t )d h( )e s (t ) d
de
e st h( )e s d
.e
em
H ( s) h( )e s d
w
w
O halde, y(t) = H(s)est (k, giriin karmak bir say ile arpmna eittir). Yani,
karmak stel est iaretinin srekli-zaman LTI sistemlerin zfonksiyonu olduunu
gstermi olduk.
c
ri.
tl a
rs
no
Benzer ilemler ayrk-zamanda yaplabilir. mpuls yant h[n] olan bir ayrk-zaman
LTI sistemin zn giriine olan yant konvolsyon toplamndan hesaplanr:
y[n]
h[k ]x[n k ]
de
h[k ]z n k
h[k ]z k
.e
em
h[k ]z k
w
w
O halde, y[n] = H(z)zn (k, giriin karmak bir say ile arpmna eittir). Yani,
karmak stel zn iaretinin ayrk-zaman LTI sistemlerin zfonksiyonu olduunu
gstermi olduk.
c
ri.
tl a
rs
no
mpuls yant h(t) olan bir srekli-zaman LTI sisteme adet karmak stel
iaretin toplamna eit olan bir giri uygulayalm.
em
de
a1e s t a1H ( s1 )e s t
a2e s t a2 H ( s2 )e s t
a3e s t a3 H ( s3 )e s t
1
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
y (t ) ak H ( sk )e s t
k
w
w
.e
Benzer ekilde, bir ayrk-zaman LTI sistemin girii x[n], ayrk-zaman karmak
stel iaretlerin dorusal kombinasyonu olsun:
x[n] ak zk n
k
c
ri.
tl a
de
rs
no
em
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
RNEK: Bir srekli-zaman LTI sistemin girii ile k arasndaki iliki y(t)=x(t-3)
ve sisteme uygulanan giri x(t) = ej2t olsun. Sistemin k yledir:
y(t ) e j 2(t 3) e j 6e j 2t
de
em
H ( s) h( )e s d ( 3)e s d e3s
w
w
.e
rneimizde s = j2 olduundan, girie karlk gelen zdeer H(j2) = e-j6 olarak elde
edilir. Grld gibi k, giri ile girie karlk gelen deerin arpmna eittir.
c
ri.
tl a
rs
no
x(t )
ak e jk 2 / T t
de
ak e
jk0 t
em
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
RNEK: Temel frekans 2 olan bir srekli-zaman periyodik iaretin Fourier serisi
gsterilimi aada verilmitir:
x(t )
ak e jk 2t
k 3
de
1
1
1
a0 1, a1 a1 , a2 a 2 , a3 a3
4
2
3
em
1 j 2t
1
1
e
e j 2t e j 4t e j 4t e j 6t e j 6t
4
2
3
.e
x(t ) 1
w
w
1
2
x(t ) 1 cos(2t ) cos(4t ) cos(6t )
2
3
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
ri.
c
ri.
tl a
rs
no
Srekli-zaman gerel periyodik iaretler iin Fourier serisinin dier bir gsterilimi
vardr. Gerel bir iaret iin x*(t) = x(t) olduundan
*
jk t
* jk t
ak e
x(t ) ak e
a* k e jk t
k
k
k
0
de
em
Son ifade, Fourier serisi gsterilimi ile karlatrlrsa ak = a*-k veya edeer
olarak a*k = a-k sonucu kar. Bu sonutan yararlanlarak Fourier serisi aadaki
gibi yazlabilir:
w
w
.e
x(t )
ak e
jk 0 t
a0 ak e jk t a k e jk t
0
k 1
a0 ak e jk t ak*e jk t
k 1
a0 2 Re ak e jk t
k 1
c
ri.
tl a
rs
no
x(t ) a0 2 Re Ak e j e jk t
k 1
de
a0 2 Ak cos(k0t k )
k 1
w
w
.e
em
x(t ) a0 2 Re Bk jCk e jk t
k 1
c
ri.
tl a
rs
no
imdi de, periyodik bir iaret iin Fourier serisi katsaylarnn nasl
hesaplanabileceini tartacaz.
Fourier serisi gsteriliminde, eitliin her iki taraf e-jn0t ile arpldktan sonra
arpmn [0,T] aralnda integrali alnrsa aadaki ifade elde edilir:
T
de
jn0 t
em
x(t )e
dt 0
ak e jk t e jn t dt
0
ak [ 0 e j[ k n ] t dt ]
T
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
w
w
.e
T, k n
e j[ k n] t dt
0, k n
an
1 T
jn t
x
(
t
)
e
dt
0
T
0
c
ri.
tl a
rs
no
Yukarda bulunan sonucun, T uzunluklu herhangi bir aralk iin geerli olduuna
dikkat ediniz. T uzunluklu herhangi bir aralk boyunca integral T notasyonu ile
gsterilmek zere, srekli-zaman periyodik iaretin Fourier serisine alm ve
almdaki katsaylarn hesab aadaki eitliklerde verilmitir:
ak e
de
x(t )
em
ak
jk0 t
ak e jk 2 / T t
1
1
jk t
jk ( 2 / T )t
(
)
(
)
x
t
e
dt
x
t
e
dt
T
T
T
T
0
w
w
.e
a0
1
x(t )dt
T T
c
ri.
tl a
de
rs
no
RNEK: Temel periyodu T ve temel frekans 0 = 2/T olan periyodik kare dalgann
Fourier serisi gsterilimini elde ediniz.
.e
em
w
w
Fourier serisi katsaylarn bulmak iin T uzunluklu herhangi bir aralk seilebilir.
aret, t = 0 etrafnda simetrik olduundan aralk olarak T/2 t T/2 seilmesi
mantkldr.
c
ri.
tl a
1
1 T /2
1 T
2T1
(
)
x
t
dt
dt
dt
T T
T T / 2
T T
T
rs
no
a0
x
(
t
)
e
dt
e
dt
T
/
2
T
T
T
jk
T
jk
2 e
e
k0T
2j
k0T
k
.e
em
de
ak
0 1
0 1
w
w
Katsaylar sabit bir T1 ve deiik T deerleri iin aada izilmitir. Bu rnek iin
katsaylar gerel ktndan katsaylar iin bir grafik yeterli olmutur. Katsaylarn
karmak say olmas halinde, gerel ve sanal ksmlar izmek iin iki grafiin
gerekli olacana dikkat ediniz.
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
rs
no
zm: Euler ilikisiden iaret karmak stel iaretlerin toplam eklinde yazlabilir:
de
1 j t
1
e j t e j t e j t e j ( 2 t / 4) e j ( 2 t / 4)
e
2j
2
1
1
1
1 e j t 1 e j t e j / 4 e j 2 t e j / 4 e j 2 t
2
2j
2j
0
em
x(t ) 1
w
w
.e
a0 1, a1 1
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
tl a
rs
no
(t kT )
de
em
w
w
.e
t
t
jk
jk
T /2
1
ak x(t )e T dt x(t ) e T dt
T / 2
T T
2
2
jk
t
1 T /2
1 jk T 0 1
T
T/2 t T/2 aralnda x(t) = (t) olduundan, ak (t )e
dt e
T T / 2
T
T
T /2
T / 2
(t ) f (t )dt f (0)
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
w
w
.e
xN (t )
ak e jk t
0
k N
eN (t ) x(t ) xN (t ) x(t )
ak e jk t
0
k N
c
ri.
tl a
rs
no
EN T eN (t ) dt
em
de
ak
1
jk t
x
(
t
)
e
dt
T
T
0
w
w
.e
imdi de periyodik bir iaretin hangi koullar altnda Fourier serisi gsterilimine
sahip olacan belirlemeye alalm.
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
Periyodik bir iaret, bir periyod boyunca sonlu enerjiye sahi, yani T x(t ) dt
ise, Fourier serisi katsaylarnn sonlu olaca gsterilebilir. Bu durumda, iaret ile
Fourier serisi gsterilimi arasndaki hatann enerjisi bir periyot boyunca sfr
olacaktr.
ak e jk t T e(t ) dt 0
0
.e
e(t ) x(t )
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
Dirichlet, periyodik bir iaret ile Fourier serisi gsteriliminin, iaretin sreksiz
olduu noktalar hari eit olabilmesi iin koullar belirlemitir. Sreksizlik
noktalarnda seri, iaretin sreksizlik noktasnda soldan ve sadan limitlerinin
ortalamasna eit olur. Dirichlet koullar aada verilmitir.
T x(t ) dt
em
de
.e
w
w
Koul 3: Sonlu bir aralkta, iarette sonlu sayda sreksizlik olmal ve ayrca
sreksizlik noktalarnda iaretin deeri de sonlu olmaldr.
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
c
ri.
tl a
rs
no
de
1898 ylnda, Amerikan fiziki Albert Michelson, sonlu Fourier serisini N = 80e
kadar hesaplayan bir aygt (modern adyla harmonik analizr) gelitirmitir.
em
Michelson, aygtn pek ok periyodik iaret iin test etmitir. Michelson, kare
dalga iin ummad sonular elde edince gelitirdii aygtn hatal olabileceini
dnm ve konuyu matematiksel fiziki Josiah Gibbs ile paylamtr.
.e
w
w
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
.e
Bu gzleme GIBBS OLAYI denir. Yani, sreksiz bir iaretin sonlu terimli Fourier
serisi yaklakl yksek frekansl dalgalanmalar ierir ve sreksizlik noktasnda
iaretten daha yksek deer alr.
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
Temel periyodu T ve temel frekans 0 = 2/T olan periyodik bir iaretin Fourier
serisi katsaylarnn ak olduunu belirtmek iin
FS
x(t ) ak
de
notasyonunu kullanacaz.
em
w
w
.e
c
ri.
FS
tl a
rs
no
FS
x(t t0 )e jk0t dt
T T
T T
de
bk
em
)
e
d
e
x
(
)
e
d
T
T
T
T
e jk0t0 ak e jk ( 2 / T )t0 ak
w
w
.e
bk
bk ak .
c
ri.
tl a
FS
ise, x(t ) ak
rs
no
de
x(t )
a e
jk 2t / T
em
e jm 2t / T
.e
Son eitlik, x(-t) iaretinin Fourier serisi alm olup almdaki katsaylar a-kdr.
w
w
Yorum: Bir srekli-zaman periyodik iaret zamanda tersine evrilirse, karlk gelen
Fourier serisi katsaylar da tersine evrilir. O halde, ift iaretlerin (x(t)=x(-t))
Fourier serisi katsaylar ift (ak=a-k), tek iaretlerinki ise tek (ak= -a-k) olacaktr.
c
ri.
FS
tl a
rs
no
de
spat: Periyodik bir iaret, leklendiinde periyodu deiir. x(t)nin temel periyodu
T ve temel frekans 0 = 2/T ise, x(t)nin temel periyodu T/ ve temel frekans
0dr. x(t)nin Fourier serisi almnda t yerine t yazlrsa
a e
jk (0t )
em
x(t )
.e
Son eitlik, temel frekans 0 olan iaretin Fourier serisi gsterilimi olup almdaki
katsaylar akdr.
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
dx(t ) FS
2
ak
jk0 ak jk
dt
T
spat: Periyodik bir iaretin trevi alnrsa yine periyodik olur ve periyodu deimez.
x(t)nin Fourier serisi almnda, eitliin her iki tarafnn tye gre trevi alnrsa
de
dx(t ) d
d
jk0t
ak e
ak e jk0t
dt
dt k
k dt
em
jk a e
jk0t
0 k
.e
Son eitlik, temel frekans 0 = 2/T olan iaretin Fourier serisi gsterilimi olup
almdaki katsaylar jk0ak = jk(2/T)ak olarak grlmektedir.
w
w
c
ri.
1
2
x(t ) dt ak
T T
k
rs
no
tl a
x(t ) x(t ) x* (t )
spat: ntegralde ,
gsterilimlerini kullanrsak
2
em
de
1
1
1
2
jk0t
*
* jl0t
x
t
dt
x
t
x
t
dt
a
e
a
e
(
)
(
)
(
)
k
l
dt
T T
T T
T T k
l
*1
a
a
e j ( k l )0t dt
k l
T T
k l
.e
T , k l
j ( k l )0 t
e
dt
T
0, k l
w
w
O halde, son eitlikte sonsuz tane integral olmasna ramen integrallerin sonucu
sadece l = k iin T, dier l deerlerinde 0a eittir. Sonu olarak, iki toplama bir
toplamaya indirgenir ve l = k olur:
1
2
* 1
x(t ) dt ak ak T ak
T T
T
k
k
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
.e
Dier zellikler:
Srekli-zaman Fourier serisinin ispatn vermediimiz baka zellikleri de vardr.
w
w
c
ri.
Periyodik aret
rs
no
zellik
Dorusallk
Ax(t ) By (t )
Aak Bbk
Zamanda teleme
x(t t0 )
ak e jk0t0 ak e jk ( 2 / T )t0
ak M
x* (t )
a* k
x(t )
a k
Zamanda lekleme
ak
x( ) y(t )d
Tak bk
.e
em
Elenik alma
de
Frekansta teleme
w
w
Periyodik konvolsyon
tl a
Zamanda arpma
x(t ) y(t )
bk
a b
l k l
c
ri.
zellik
Periyodik aret
jk0 ak jk
ak a* k
e{ak } e{a k }
m{ak } m{a k }
a a
k
k
ak a k
ak gerel ve ift
ak saf karmak ve ift
x(t) gerel
em
.e
w
w
e{ak }
jm{ak }
1
2
x(t ) dt ak
T T
k
2
ak
T
1
ak
a k
jk
jk
T
(
2
/
)
x(t )dt
de
rs
no
dx(t )
dt
tl a
c
ri.
tl a
em
de
rs
no
w
w
.e
2T1
T
ak
sin(k0T1 )
, k 0
k
c
ri.
rs
no
tl a
DC terimin (-1/2) Fourier serisi katsaylar ck olsun. DC iaretin sfrdan farkl bir
Fourier serisi katsays vardr:
em
de
k 0
0,
ck
1 / 2, k 0
.e
w
w
e
, k 0
d k k
0,
k 0
c
ri.
tl a
de
rs
no
d k jk (2 / 4)ek ek
2d k
jk
.e
em
ZM: Bu iaretin trevi, nceki rnekte ele alnan g(t) iaretine eittir. g(t) ve
x(t) iaretlerinin Fourier serisi katsaylarn srasyla dk ve ek ile gsterelim. Trev
zelliinden,
w
w
2 sin(k / 2) jk / 2
e
, k 0
j (k ) 2
e0, bir periyot boyunca x(t)nin altndaki alan periyoda blnerek elde edilebilir:
e0
1
1 2
1
x
(
t
)
dt
x
(
t
)
dt
T T
4 2
2
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
Hafta 6:
Periyodik aretlerin Fourier Serisi Gsterilimi
c
ri.
tl a
rs
no
em
Filtreleme
de
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
x[n] ak e jk ( 2 / N ) n
k
em
de
N ile periyodik bir ayrk-zaman iareti, harmonik ilikili stel iaretlerin dorusal
kombinasyonu eklinde yazmaya alalm:
w
w
.e
a e
k N
jk ( 2 / N ) n
c
ri.
tl a
rs
no
aksi halde
n N
0,
de
Fourier serisinin iki yann e-jr(2/N) n ile arpp, N terim zerinden toplarsak
x[n]e
jr ( 2 / N ) n
em
n N
a e
jk ( 2 / N ) n jr ( 2 / N ) n
j ( k r )( 2 / N ) n
n N k N
k N
ak
n N
w
w
.e
teki toplama k = r iin N, k r iin 0dr. O halde, iki toplama tek toplamaya
indirgenir ve k = r olur. Sonu olarak,
x[n]e
n N
jr ( 2 / N ) n
a N a
k N
1
N
x[n]e
n N
jr ( 2 / N ) n
c
ri.
tl a
rs
no
Sentez denklemi:
k N
ak
de
Analiz denklemi:
a e
1
N
x[n]e
n N
jk0 n
jk0 n
a e
k N
1
N
jk ( 2 / N ) n
x[n]e
jk ( 2 / N ) n
n N
w
w
.e
em
k[n] = e-jk(2/N) n olsun. Sentez denklemi, k = 0,1,, N-1 veya k = 1,2,, N iin
yazlrsa ayn sonucu vereceinden
x[n] a00 [n] a11[n] aN 1N 1[n]
x[n] a11[n] a22 [n] aNN [n]
c
ri.
tl a
rs
no
de
zm: 2/0 rasyonel bir say ise x[n] periyodiktir. Bu koulun salanmas halinde
iki durum vardr:
em
.e
w
w
1 j0 n j0 n
e
e
2j
1 j ( 2 / N ) n 1 j ( 2 / N ) n
1
1
e
e
a1
, a1 , ak 0, k 1
2j
2j
2j
2j
x[n] sin(0 n)
c
tl a
1 j0n j0n
1 jM ( 2 / N ) n 1 jM ( 2 / N ) n
1
1
e
e
e
e
aM
, a M , ak 0, k M
2j
2j
2j
2j
2j
rs
no
x[n]
ri.
Durum 1: N = 5
w
w
.e
em
de
Fourier serisi katsaylar her iki durum iin aada izilmitir. Katsaylarn periyodik
olduuna dikkat ediniz.
c
ri.
tl a
2
n 3 cos
4
n cos
n
2
rs
no
2
x[n] 1 sin
N
1 j ( 2 / N ) n j ( 2 / N ) n 3 j ( 2 / N ) n j ( 2 / N ) n 1 j ( 4 / N / 2 ) n j ( 4 / N / 2 ) n
e
e
e
e
e
e
2j
2
2
de
x[n] 1
em
3 1
3 1
1
1 e j ( 2 / N ) n e j ( 2 / N ) n e j / 2 e j 2( 2 / N ) n e j / 2 e j 2( 2 / N ) n
2
2 2j
2 2j
w
w
.e
j , a1
j
2 2j 2 2
2 2j 2 2
1
1
a2 j , a 2 j , ak 0, k 0, 1, 2.
2
2
a0 1, a1
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
ri.
c
ri.
tl a
ZM:
N1
x[n]e
jk ( 2 / N ) n
em
1
ak
N
de
rs
no
n N1
N1
n N1
.e
1 jk ( 2 / N ) N1 1 e jk 2 ( 2 N1 1) / N
e
jk ( 2 / N )
N
1 e
2 N1
jk ( 2 / N )( m N1 )
m 0
1 jk ( 2 / N ) N1 2 N1 jk ( 2 / N ) m
e
e
N
m 0
1 e jk ( 2 / 2 N ) e jk 2 ( N1 1/ 2) / N e jk 2 ( N1 1/ 2) / N
e jk ( 2 / 2 N ) e jk ( 2 / 2 N ) e jk ( 2 / 2 N )
N
1 sin[2k ( N1 1 / 2) / N ]
, k 0, N ,2 N ,
N
sin(
k
/
N
)
2 N1 1
k 0, N ,2 N ,
w
w
jk ( 2 / N ) n
c
ri.
tl a
N = 10
w
w
.e
em
de
rs
no
N = 20
N = 40
c
ri.
tl a
rs
no
x[n] ak
de
notasyonunu kullanacaz.
em
w
w
.e
c
ri.
Periyodik aret
rs
no
zellik
tl a
Ax[n] By[n]
Aak Bbk
Zamanda teleme
x[n n0 ]
ak e jk0n0 ak e jk ( 2 / N ) n0
ak M
x * [ n]
a* k
x[n]
a k
Zamanda lekleme
1
ak
m
Frekansta teleme
.e
em
Elenik alma
de
Dorusallk
w
w
Periyodik konvolsyon
Zamanda arpma
x[r ] y[n r ]
r N
x[n] y[n]
Nak bk
a b
l N
l k l
c
ri.
Periyodik aret
1 e
rs
no
zellik
tl a
x[n] x[n 1]
n
x[k ]
Zamanda toplama
w
w
e{ak }
jm{ak }
de
ak a* k
e{ak } e{a k }
m{ak } m{a k }
a a
k
k
ak a k
ak gerel ve ift
ak saf karmak ve tek
x[n] gerel
em
.e
jk ( 2 / N ) k
1 e
jk ( 2 / N )
1
2
x[n] ak
T n N
k N
c
ri.
tl a
de
rs
no
w
w
.e
em
ZM: x[n] iareti, aada gsterildii gibi x1[n] ve x2[n] iaretlerinin toplam
olarak yazlabilir.
x[n] x1[n] x2 [n]
c
ri.
rs
no
tl a
1 sin[3k / 5]
5 sin(k / 5) , k 0,5,10,
bk daha nce bulunmutu (N1=1, N = 5): bk
3
k 0,5,10,
x2[n] iareti sabit (DC) olup sfrdan farkl bir Fourier serisi katsaysna sahiptir:
de
0, k 0
ck
1, k 0
w
w
.e
O halde,
em
0, k 0,5,10,
ck
1, k 0,5,10,
1 sin(3k / 5)
, k 0,5,10,
5 sin(k / 5)
ak bk ck
8
,
k 0,5,10,
c
ri.
tl a
rs
no
5
n 0
x[n] 2
3.
n
(
1
)
x[n] 1
n2
de
2.
em
.e
ZM:
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
P ak
k 0
de
ak katsaylarnn her birinin Pye katks pozitif bir saydr. a0 ve a3 deerleri belli
olduundan, Pnin en kk olabilmesi iin a1 = a2 = a4 = a5 = 0 olmaldr. Tm
katsaylar belirlendiinden, sentez denklemi kullanlarak iaret belirlenebilir.
5
x[n] ak e
em
k 0
jk ( 2 / N ) n
ak e jk ( 2 / 6) n
k 0
a0 a3e jn (1 / 3) (1 / 6)(1) n
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
mpuls yant h(t) olan bir srekli-zaman LTI sistemin giriine est uygulandnda
sistemin k H(s)
H ( s) h(t )e st dt
de
H ( z)
h[k ]z k
.e
em
Benzer ekilde, impuls yant h[n] olan bir ayrk-zaman LTI sistemin zn giriine
olan yant H(z)
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
H ( jw) h(t )e jt dt
de
.e
em
h[k ]e
jn
w
w
LTI bir sistemin periyodik bir iarete yant, sistemin frekans yantndan kolaylkla
belirlenebilir. Admlar aada verilmitir.
c
ri.
tl a
rs
no
Srekli-zaman: Periyodik x(t) iareti impuls yant h(t) olan bir LTI sisteme
uygulandnda k hesaplayalm.
x(t) periyodik olduundan Fourier serisine alabilir: x(t )
a e
jk0t
ak H ( jk0 )e jk0t
de
em
.e
x(t )
ak e jk0t y(t )
a H ( jk )e
jk0t
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
Ayrk-zaman: Periyodik x[n] iareti impuls yant h[n] olan bir LTI sisteme
uygulandnda k hesaplayalm.
x[n] periyodik olduundan Fourier serisine alabilir: x[n]
a e
k N
jk ( 2 / N ) n
de
j 2k / N
)e jk ( 2 / N ) n
Herhangi bir karmak stel ( ak e jk ( 2 / N ) n ) iarete yant: ak H (e
em
a e
.e
k N
jk ( 2 / N ) n
y[n]
a H (e
k N
j 2k / N )
)e jk ( 2 / N ) n
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
RNEK: Aada verilen srekli-zaman periyodik iaret, impuls yant h(t) = e-t u(t)
olan sisteme uygulandnda, kn Fourier serisi katsaylarn bulunuz.
1
2
x(t ) 1 cos(2t ) cos(4t ) cos(6t )
2
3
de
H ( j ) h(t )e jt dt e t e jt dt
1
1 j
w
w
.e
em
b e
k 3
jk 2t
bk ak H ( jk 2 ),
1 1
b1
4 1 j 2
1 1
, b1
4 1 j 2
1 1
b2
2 1 j 4
1 1
, b 2
2 1 j 4
1 1
b3
3 1 j 6
1 1
, b3
3 1 j 6
b0 1,
c
ri.
tl a
rs
no
x[n] cos(2n / N )
H (e )
h[n]e
w
w
.e
O halde,
n jn
n 0
e j
n 0
1
1 e j
1
1
x[n] e j ( 2 / N ) n e j ( 2 / N ) n
2
2
em
Euler ilikisinden
de
jn
1
1
H e j 2N e j ( 2 / N ) n H e j 2N e j ( 2 / N ) n
2
2
1
1
1
j ( 2 / N ) n 1
j ( 2 / N ) n
e
e
j 2N
j 2N
2 1 e
2 1 e
y[n]
1
1
b1
,
j 2N
2 1 e
1
1
b1
, bk 0, k 1
j 2N
2 1 e
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
Hafta 7:
Srekli-zaman Fourier Dnm
c
ri.
rs
no
tl a
de
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
rs
no
Periyodik olmayan (aperiyodik) bir iareti, periyodu sonsuz olan periyodik bir
iaret gibi dnebiliriz.
de
em
Periyodun sonsuz olmas limit durumunda frekans bileenleri srekli hale gelir ve
Fourier serisi toplam integrale eit olur.
w
w
.e
c
ri.
tl a
ak
2 sin(k0T1 )
k0T
de
rs
no
em
w
w
.e
2 sin(T1 )
deerlerini izebiliriz.
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
rs
no
T arttka veya edeer olarak temel frekans 0 = 2/T azaldka, zarf daha sk
rneklenmektedir. T limit durumunda, orijinal periyodik kare dalga
dikdrtgen darbeye ve T ile arplm Fourier serisi katsaylar zarfa eit olur.
de
w
w
.e
em
Aada, periyodik olmayan sonlu sreli bir iaret x(t) ile bu iaretten tretilen ve
~
bir periyodu sonlu sreli iarete eit olan periyodik bir iaret x (t ) verilmitir.
c
ri.
tl a
rs
no
olduundan
~
x (t )
a e
1 T /2 ~
1 T /2
1
jk0t
jk0t
x
t
e
dt
x
t
e
dt
x(t )e jk0t dt
(
)
(
)
T T / 2
T T / 2
T
de
ak
jk0t
em
w
w
.e
1
1
X ( jk0 )e jk0t
2
k T
X ( jk )e
jk0t
c
ri.
tl a
em
de
rs
no
jk0t
w
w
.e
1
2
X ( j )e j t d
X ( j ) x(t )e j t dt
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
bir periyoduna eit sonlu sreli bir iaret x(t) ve Fourier dnm X(j) ile
belirtilsin. O halde,
ak
1
X ( j )
T
k
w
w
.e
Tartma, sonlu sreli iaretler iin yaplmtr. aret sonlu olmasa bile, analiz
denklemindeki integral yaknsayabilir ve bu tr iaretler iin Fourier dnm
bulunabilir.
c
ri.
tl a
rs
no
Srekli-zaman
Harmonik ilikili
Fourierkarmak
dnmstel
iin Dirichlet
iaretlerinkoullar
dorusal kombinasyonu eklinde
yazlan bir srekli-zaman iareti ele alalm:
Koul 1: aret mutlak integrallenebilir olmaldr:
x(t )
de
ak e
ak e jk 2 / T t
x(t ) dt
jk0 t
em
Koul
Harmonik
2: Herhangi
ilikilibir
stel
sonlu
iaretlerin
aralkta,herbirinin
iaretin sonlu
T ilesayda
periyodik
minimum
olduunu
ve maksimumu
grmtk.
olmaldr.
O halde, x(t)de T ile periyodiktir.
.e
Herhangi
bir sonlu
iarette sonlu
iin stel
sreksizlik
iaretlerin
olmal
temel
ve
Koul
k = 3:
0 iin,
toplamadaki
stelaralkta,
iaret sabittir.
k = 1sayda
ayrca
frekans
sreksizlik
0dr ve
noktalarnda
bu terimlere
iaretin
TEMEL
deeri
veyadeBRNC
sonlu olmaldr.
HARMONK bileen
w
w
c
ri.
rs
no
tl a
de
1
,
a j
a0
em
X ( j ) x(t )e j t dt e ate j t dt
w
w
.e
Grld gibi, iaret gerel olmasna ramen Fourier dnm karmak deerli
olabilmektedir. O halde, nn fonksiyonu olarak Fourier dnmnn genliini
(genlik spektrumu) ve fazn (faz spektrumunu) belirleyebilir ve izebiliriz.
X ( j )
1
a2 2
X ( j ) tan 1
a
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
c
ri.
rs
no
a t
RNEK: x(t ) e , a 0
fonksiyonu olarak iziniz.
tl a
X ( j ) x(t )e j t dt e
de
e j t dt e ate j t dt e ate j t dt
1
1
2a
2
a j a j a 2
em
a t
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
ZM: X ( j ) x(t )e j t dt (t )e j t dt 1
de
em
1,
x
(
t
)
0,
T1
sin(T1 )
j t
j t
ZM: X ( j ) x(t )e dt e dt 2
w
w
.e
T1
t T1
t T1
c
ri.
tl a
rs
no
de
1,
X ( j )
0,
em
w
w
.e
x(t )
1
2
X ( j )e j t d
1
2
e j t dw
sin(Wt )
t
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
sinc( )
sin( )
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
ri.
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
x(t )
1
2
2 ( 0 )e j t d e j0t
w
w
.e
Daha genel olarak, sonsuz adet impulsun toplamndan oluan bir Fourier
dnmnn tersi, sonsuz adet stel iaretin toplam olmaldr:
X ( j )
2ak ( k0 ) x(t )
a e
jk0t
O halde, periyodik bir iaretin Fourier dnm, iddetleri iaretin Fourier serisi
katsaylar ve konumlar temel frekansn katlar tarafndan belirlenen impulslar
iermektedir.
c
ri.
tl a
X ( j )
2 ak ( k0 )
w
w
.e
em
ZM:
de
rs
no
ak
2 sin(k0T1 )
k0T
2 sin(k0T1 )
( k0 )
k
k
c
ri.
tl a
X ( j )
2 ak ( k0 )
em
ZM:
de
rs
no
1 T /2
1
jk0 t
(
t
)
e
dt
T T / 2
T
2k
)
T
w
w
.e
2
T
ak
Not: Zaman uzay ile frekans uzay arasndaki ters ilikiye dikkat ediniz. mpulslar
zaman uzaynda birbirinden uzaklarsa frekans uzaynda yaknlamaktadr.
c
ri.
ZM:
x2(t)=cos(0t)
rs
no
RNEK: x1(t)=sin(0t) ve
dnmlerini hesaplaynz.
tl a
x1 (t ) sin(0t ) a1
periyodik
iaretlerinin
1
1
, a1 , ak 0, k 1
2j
2j
de
X 1 ( j ) 2a1 ( 0 ) 2a1 ( 0 )
( 0 ) ( 0 )
j
w
w
.e
em
1
1
x2 (t ) cos(0t ) a1 , a1 , ak 0, k 1
2
2
X 2 ( j ) 2a1 ( 0 ) 2a1 ( 0 ) ( 0 ) ( 0 )
Fourier
c
ri.
tl a
rs
no
aret
ak e jk t
a1 1, ak 0, k 1
0 0
a1 a1 1/ 2, ak 0, k 1
( / j ) 0 0
a1 a1 1/ 2 j, ak 0, k 1
em
2 ( )
x(t ) 1
w
w
.e
t T1
1,
x(t )
0, T1 t T / 2
(t nT )
ak
2 ( 0 )
de
sin(0t )
ak ( k0 )
e j t
cos(0t )
2 sin( k0T1 )
( k0 )
k
k
2
T
2k
( T )
a0 1, ak 0, k 0
sin( k0T1 ) 0T1
k T
sinc 0 1
k
ak
1
, k
T
c
t T1
t T1
2 sin(T1 )
rs
no
1,
x(t )
0,
em
.e
eat u(t ), ea 0
w
w
teat u(t ), ea 0
t n 1 at
e u (t ), ea 0
(n 1)!
1
j
e jt
de
(t )
t t0
W
W
1,
X ( j )
0,
sin(Wt )
t
u (t )
ri.
Fourier Dnm
tl a
aret
1
a j
a j
a j
c
ri.
tl a
rs
no
de
F
x(t )
X ( j )
notasyonunu kullanacaz.
.e
em
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
F
F
X ( j ) x(t t0 )
e jt X ( j )
Zamanda teleme: x(t )
x(t )
1
2
X ( j )e j t d
de
1
2
X ( j ) e j (t t0 ) d
1
2
X ( j)e
jt0
j t
em
x(t t0 )
w
w
.e
F x(t ) X j X ( j ) e j X ( j )
F x(t t0 ) e jt X ( j ) X ( j ) e j X ( j ) t
0
c
ri.
tl a
rs
no
F
F
Zaman-frekans lekleme: x(t ) X ( j ) x(at )
1 j
X
a a
F x(at ) x(at )e j t dt
de
.e
em
1
j ( / a )
x
e
d , a 0
(
)
a
F x(at )
1
x( )e j ( / a ) d , a 0
a
w
w
Yorum: Zaman uzay ile frekans uzay arasnda ters bir iliki vardr. Zamanda dar
(geni) yer kaplayan iaretlerin Fourier dnm geni (dar) bir aralkta frekans
bileenlerine sahiptir. Ayrca, a = -1 seilirse, zamanda tersine evrilmi iaretin
Fourier dnmnn de tersine evrilecei anlalmaktadr.
c
ri.
tl a
rs
no
F
Zamanda trev alma: x(t )
X ( j )
em
de
dx(t ) 1
dt
2
j t
X
(
j
)
e
d
w
w
.e
Yorum: Zaman uzaynda trev alma, frekans uzaynda j ile arpmaya karlk
gelmektdir. Bu zellik, sabit katsayl difrenasiel denklemlerle tanmlanm LTI
sistemlerin analizinde ok nemli rol oynayacaktr. zm zor olan diferansiyel bir
denklem, Fourier dnmnn bu zellii sayesinde zm ok kolay olan bir
cebirsel denklem haline getirilir, denklem istenilen deiken iin zlr ve ters
Fourier dnm alnarak zm elde edilir.
c
ri.
tl a
rs
no
y(t ) x( )h(t )d
de
Y ( j ) F y (t ) {
x( )h(t )d } e j t dt
em
x( ){ h(t )e j t dt}d
j
H ( j ) dir. O halde,
Zamanda teleme zelliinden parantez iindeki terim e
w
w
.e
Y ( j ) x( )e j H ( j )d
H ( j ) x( )e j d X ( j ) H ( j )
c
ri.
tl a
ZM:
X ( j )
rs
no
1
1
1
, H ( j )
, Y ( j )
b j
a j
(a j )(b j )
A
B
1 1
1
a j b j b a a j b j
em
de
w
w
.e
1 1
1
y (t ) F 1Y ( j ) F 1
a j b j
b
e at u (t ) ebt u (t )
ba
c
ri.
tl a
rs
no
F
arpma (modlasyon) zellii: r (t ) s(t ) p(t )
R( j )
1
S ( j ) * P( j )
2
w
w
.e
em
de
Yorumlar:
1. Zaman uzaynda arpma, frekans uzaynda konvolsyona karlk gelmektedir.
2. Zaman uzaynda konvolsyonun frekans uzaynda arpmaya karlk geldiini
hatrlaynz. Zaman ve frekans uzaylar arasndaki bu ilikiye DALLK denilir.
Dualliin nedeni, Fourier ve ters Fourier dnm denklemlerinin eit
olmamakla birlikte olduka benzer olmasdr.
3. Verilen bir Fourier ifti iin, zaman ve frekans deikenlerinin rolleri
deitirilerek DAL ift elde edilir.
4. Dallik zellii kullanlarak, dier pek ok zellik elde edilebilir. rnein,
zaman uzaynda trev almak j ile arpmaya karlk geldiine gre, zaman
uzaynda integral alma j ile blmeye karlk gelmelidir.
5. Dallik zellii, darbe ve sinc Fourier dnm ifti iin aada verilmitir ve
dier fonksiyon iftlerine uygulanabilir.
c
ri.
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
c
ri.
tl a
de
rs
no
RNEK: Bir s(t) iaretinin spektrumu aada verilmitir. p(t)= cos(0t) olmak
zere, r(t) = s(t)p(t) iaretinin spektrumunu Fourier dnmnn
arpma(modlasyon) zelliinden yararlanarak bulunuz.
w
w
.e
em
ZM:
P( j ) ( 0 ) ( 0 )
1
S ( j ) * ( 0 ) ( 0 ) 1 S ( j ( 0 ) 1 S ( j ( 0 )
R( j )
2
2
2
c
ri.
Aperiyodik aret
rs
no
zellik
x(t )
y (t )
Fourier dnm
X ( j )
Y ( j )
ax(t ) by(t )
aX ( j ) bY ( j )
Zamanda teleme
x(t t0 )
e jt X ( j )
X ( j ( 0 ))
Elenik alma
de
Dorusallk
Frekansta teleme
e j t x(t )
0
X * ( j )
x(t )
X ( j )
x(at )
1 j
X
a a
.e
em
x* (t )
w
w
tl a
Konvolsyon
Zamanda arpma
x(t ) * y(t )
X ( j )Y ( j )
x(t ) y(t )
1
X ( j ) * Y ( j )
2
c
dx(t )
dt
jX ( j )
x(t )dt
de
tx(t )
x(t) gerel
em
rs
no
ri.
Periyodik aret
tl a
zellik
.e
w
w
1
X ( j ) X (0) ( )
j
j
d
X ( j )
d
X ( j ) X * ( j )
e{ X ( j )} e{ X ( j )}
m{ X ( j )} m{ X ( j )}
X ( j ) X ( j )
X ( j ) X ( j )
e{ X ( j )}
jm{ X ( j )}
c
ri.
rs
no
tl a
de
Y ( j ) X ( j ) H ( j ) H ( j )
Y ( j )
X ( j )
em
Konvolsyon zelliinden,
w
w
.e
F
b
a
F
b
F
k
k
k
k
k
dt k
dt k k 0
dt
k 0
k 0
dt k 0
M
a ( j ) Y ( j ) b ( j )
k
k 0
k 0
X ( j ) H ( j )
b ( j )
a ( j )
k 0
N
k 0
c
ri.
tl a
rs
no
de
d 2 y (t )
dy (t )
dx(t )
3
y
(
t
)
2 x(t )
dt
dt
dt 2
.e
em
( j )2 Y ( j ) 4( j )Y ( j ) 3Y ( j ) ( j ) X ( j ) 2 X ( j )
Y ( j )
j 2
H ( j )
X ( j ) ( j )2 4( j ) 3
w
w
1
j
1
1
h(t ) et u (t ) e3t u (t )
2
2
c
ri.
tl a
rs
no
de
w
w
.e
em
Hafta 8:
Ayrk-zaman Fourier Dnm
c
ri.
rs
no
tl a
de
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
rs
no
Aperiyodik bir iaret, periyodik bir iaretin periyod sonsuza giderken limit hali
gibi dnlebilir. Periyodik iaret Fourier serisine alr ve periyodun sonsuza
gitmesi durumunda serinin davran incelenir.
w
w
.e
em
de
Aada, periyodik olmayan sonlu sreli bir iaret x[n] ile bu iaretten tretilen ve
bir periyodu sonlu sreli iarete eit olan periyodik bir iaret ~x [n] verilmitir.
lim ~
x [n] x [n]
c
ri.
tl a
a e
~
x [ n]
k N
1
jk ( 2 / N ) n
~
[
]
x
n
e
N
n N
X (e )
jk ( 2 / N ) n
de
1
ak
N
rs
no
x[n] e
x[n] e
jk ( 2 / N ) n
n N1
x[n] e
jk ( 2 / N ) n
eklinde tanmlansn.
em
j n
N2
O halde, ak 1 X (e jk )
0
w
w
.e
1
1
jk0
jk0 n
X
(
e
)
e
2
k N N
X (e
k N
jk0
)e jk0n0
c
ri.
em
de
rs
no
tl a
w
w
.e
x[n]
j
1
2
X (e )
X (e j )e j n d
x[n]e
jn
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
bir periyoduna eit sonlu sreli bir iaret x[n] ve Fourier dnm X(ej) ile
belirtilsin. O halde,
ak
1
X (e j )
N
k
w
w
.e
Tartma, sonlu sreli iaretler iin yaplmtr. aret sonlu olmasa bile, analiz
denklemindeki toplama yaknsayabilir ve bu tr iaretler iin ayrk-zaman Fourier
dnm bulunabilir.
c
ri.
tl a
rs
no
Ayrk-zaman
Harmonik Fourier
ilikili dnm
karmak iin
stelyaknsama
iaretlerinkoulu
dorusal kombinasyonu eklinde
yazlan bir srekli-zaman iareti ele alalm:
Koul : aret mutlak toplanabilir veya sonlu enerjiye sahip olmaldr:
x(t )
ak e
k x
[ n]
ak e jk 2 / T t
k x
[ n]
de
jk0 t
em
Sentez denklemi iin yaknsama problemi yoktur nk sentez denklemi sonlu bir
integraldir.
w
w
.e
c
ri.
rs
no
tl a
de
j
X (e )
x[n]e
a e
n 0
n j n
ae j
n 0
1
1 ae j
em
j n
.e
Grld gibi, iaret gerel olmasna ramen Fourier dnm karmak deerli
olabilmektedir. O halde, nn fonksiyonu olarak Fourier dnmnn genliini
(genlik spektrumu) ve fazn (faz spektrumunu) belirleyebilir ve izebiliriz.
w
w
Pozitif ve negatif a deerleri iin genlik ve faz spektrumlar aada izilmitir. Her
iki durumda da spektrumlarn 2 ile periyodik olduuna dikkat ediniz.
c
ri.
a<0
.e
em
de
rs
no
tl a
a>0
w
w
a > 0 iin iaretin tm deerleri pozitif olup iaret yava deitiinden Fourier
dnm 0 ve 2nin katlarnda bileenlere sahiptir. a < 0 iin iaretin deeri bir
pozitif, bir negatif olup iaret hzl deitiinden Fourier dnm nin katlarnda
frekans bileenlerine sahiptir.
c
ri.
RNEK: x(t ) a , a 1
fonksiyonu olarak iziniz.
tl a
rs
no
x[n]e
de
X (e )
j n
.e
em
ae
n 0
n j n
a n e j n
n 0
ae
j n
j n
n 1
ae j
1
1 a2
1 ae j 1 ae j 1 2a cos( ) a 2
w
w
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
c
ri.
tl a
ZM:
X (e )
rs
no
x[n]e
j n
1e j 0 1
de
.e
em
w
w
ZM:
X (e )
x[n]e
1,
x[n]
0,
j n
N1
e j n
n N1
n N1
n N1
sin N1 1 / 2
sin / 2
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
Srekli durumda olduu gibi, darbenin Fourier dnm sinc fonksiyonudur. Ancak,
srekli-zamanda yan loblarn genlii devaml azalrken ayrk-zamanda periyodiklikten
dolay bu durum geerli deildir.
c
ri.
tl a
Fourier dnm
rs
no
X (e )
2 (
j n
2
l
)
e
d
( 0 )e j n d e j0 n
0
l
de
1
2
em
x[n]
2l )
a e
k N
jk ( 2 / N ) n
w
w
.e
X (e )
2a ( k ) 2a k
c
ri.
x[n]
de
rs
no
RNEK:
tl a
X (e ) 2 ak k
N
k
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
ZM:
rs
no
X (e )
2a (
de
w
w
.e
em
1 j 0 n 1 j 0 n
e
e
2
2
2l )
2l )
2a
( 0 2l )
2l )
ak e jk (2 / N )n
2k
ak
ri.
Fourier Dnm
ak
tl a
aret
rs
no
0 2m / N periyodik
e j n
2 l ( 0 2l)
(
j
em
sin(0 n)
.e
x[n] 1
w
w
(n kN )
0 2m / N periyodik
1 / 2, k m, m N , m 2 N ,...
l ( 0 2l ) ( 0 2l ) a
k
aksi halde
0,
de
cos(0n)
1, k m, m N , m 2 N ,...
ak
aksi halde
0,
2l ) ( 0 2l )
2 l ( 2l)
2k
2ak N
2
N
2k
( N )
0 2m / N periyodik
1 / 2 j, k m, m N , m 2 N ,...
ak 1 / 2 j, k m,m N ,m 2 N ,...
0, aksi halde
1, k 0, N ,2 N ,...
ak
aksi halde
0,
sin[(2k / N )( N1 1 / 2)]
, k 0, N , ,...
ak
N sin(k / N )
(2 N1 1) / N ,
k 0, N , ,...
ak
1
, k
N
c
a nu[n], a 1
sin ( N1 1 / 2)
sin( / 2)
n N1
n N1
em
[n]
u[n]
.e
[n n0 ]
(n 1)a u[n], a 1
w
w
1, 0 W
X (e j )
0, W
de
sin(Wn) W
Wn
sinc
rs
no
1,
x[n]
0,
1
1 ae j
n r 1! a nu[n],
n!(r 1)!
a 1
ri.
Fourier Dnm
tl a
aret
1
2k
1 e j k
e n0
1
1 ae
j 2
1 ae
j r
c
ri.
tl a
rs
no
de
F
x(t )
X (e j )
notasyonunu kullanacaz.
.e
em
w
w
c
ri.
F
F
x[n]
X (e j ) x[n n0 ]
e j n0 X (e j )
rs
no
Zamanda teleme:
tl a
x[n]
1
2
X (e
)e j n d
de
1
2
X (e j ) e j ( nn0 ) d
1
2
X (e
)e j n0 e j n d
em
x[n n0 ]
w
w
.e
F x[n] X e j X (e j ) e j X ( e
F x[n n0 ] e j n0 X (e j ) X (e j ) e j X ( e
) n0
c
ri.
dX (e j )
x[n] X (e ) nx[n] j
d
F
rs
no
tl a
X (e )
x[n]e
j n
em
de
dX (e j )
jnx[n]e j n
d
n
w
w
.e
Son eitliin her iki taraf j ile arplrsa sonu elde edilmi olur.
c
ri.
tl a
rs
no
y[n]
x[k ]h[n k ]
x[k ] h[n k ]e j n
k
n
O halde,
em
de
w
w
.e
Y ( j )
x[k ]e
j k
e j k H (e j )
dir. O halde,
H ( e j )
H (e ) x[k ]e j k X (e j ) H (e j )
j
c
ri.
tl a
X (e j )
1
1
1
, H ( j )
, Y ( j )
j
j
j
1 e
1 e
1 e
1 e j
de
ZM:
rs
no
em
A
B
1
j
j
1 e
1 e
1 e j 1 e j
w
w
.e
y[n] F 1 Y (e j ) F 1
1 e j 1 e j
nu[n]
nu[n]
1
n 1 n 1 u[n]
c
ri.
tl a
rs
no
F
y[n] x1[n]x2 [n]
Y (e j )
x [n]x [n]e
de
y[n]e j n
Y (e j )
1
X 1 (e j ) * X 2 (e j )
2
j n
em
x1[n] yerine ters Fourier dnm ifadesi kullanlr ve toplama ile integralin sras
deitirilirse
w
w
.e
Y ( e j )
d x2 [n]e j n
2
X 1 (e j ) x2 [n]e j ( ) n d
n
2 X (e )e
j n
1
2 2
1
X 1 (e j )X 2 (e j ( ) )d
2 2
1
X 1 ( e j ) * X 2 ( e j )
2
c
ri.
Aperiyodik aret
rs
no
zellik
tl a
x[n]
y[n]
X ( e j )
Y (ej )
ax[n] by[n]
aX (e j ) bY (e j )
Zamanda teleme
x[n n0 ]
e j n0 X (e j )
e j0 n x[n]
X (e j ( 0 ) )
Elenik alma
de
Dorusallk
Frekansta teleme
X * ( j )
x[n]
X (e j )
Zamanda lekleme
.e
em
x* (t )
w
w
Fourier dnm
Konvolsyon
Zamanda arpma
X e jk
x[n] * y[n]
X (e j )Y (e j )
x[n] y[n]
1
X (e j ) * Y (e j )
2
c
ri.
Aperiyodik aret
x[n] x[n 1]
(1 e j ) X (e j )
x[k ]
rs
no
Zamanda toplama
Fourier Dnm
tl a
zellik
de
x[n] gerel
.e
X ( e j ) X * ( e j )
j
j
e{ X (e )} e{ X (e )}
j
j
m{ X (e )} m{ X (e )}
X ( e j ) X ( e j )
X (e j ) X (e j )
X(e j ) gerel ve ift
X(e j ) saf karmak ve tek
w
w
dX (e j )
j
d
nx[n]
em
1
j
j0
X (e ) X (e ) ( 2k )
1 e j
k
e{ X (e j )}
jm{ X (e j )}
x[n]
1
2
X (e j ) d
c
ri.
rs
no
tl a
de
k 0
y[n k ] bk x[n k ]
k 0
Y (e j )
Y ( e ) X ( e ) H (e ) H ( e )
X (e j )
j
em
Konvolsyon zelliinden,
w
w
.e
k 0
k 0
M
a e
k 0
j k
Y (e j ) bk e j k X (e j ) H (e j )
k 0
b e
j k
a e
j k
k 0
N
k 0
c
ri.
tl a
rs
no
de
y[n]
.e
em
X ( e j ) 1 3 e j 1 e j 2
4
8
w
w
H(e j)nn ters Fourier dnm alnrsa impuls yant elde edilir.
4
2
h[n] F 1 H (e j ) F 1
1 1 e j 1 1 e j
4
2
n
n
1
1
h[n] 4 u[n] 2 u[n]
4
2
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
Hafta 10:
Laplace Dnm
c
ri.
rs
no
Laplace dnm
tl a
de
em
w
w
.e
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
rs
no
mpuls yant h(t) olan bir LTI sistemin, est giriine olan yantnn y(t) = H(s) est
olduunu grmtk. H(s) aadaki gibi hesaplanyordu:
H ( s) h(t )e st dt
em
de
s=jw iin yukarda verilen integral ifadesi h(t)nin Fourier dnmn verir. sin
genel karmak deiken (s= +jw ) olmas durumunda integral ifadesine Laplace
dnm denir.
.e
s karmak bir say olmak zere, bir srekli-zaman iaret x(t)nin Laplace
dnm
w
w
X ( s) x(t )e st dt
L
x(t )
X ( s)
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
Dolays ile
s jw
X (s) x(t )e st dt
X ( jw) x(t )e jwt dt
X (s) s jw F x(t )
s jw
X (s) x(t )e st dt
X ( jw) x(t )e( jw)t dt
em
s= +jw iin,
de
s=jw iin,
rs
no
w
w
.e
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
rs
no
de
x(t)e-
w
w
.e
em
Bu durumda:
1-) Bir x(t) iaretinin Laplace dnmnn var olabilmesi iin x(t)e- t iaretinin
Fourier dnm yaknsamaldr.Verilen bir x(t) iareti iin, Laplace dnmnn
var olduu deerleri kmesine YAKINSAKLIK BLGES (Region Of Converge,
ROC) denir.
2-) Eer ROC imajiner ekseni (s=j) ieriyorsa, iaretin Fourier dnm de
vardr.
3-) Baz iaretler iin Fourier dnm yaknsamaz iken Laplace dnm
yaknsayabilir.
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
rs
no
at
RNEK 1 : x(t ) e u(t ) iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz.
X ( j ) x(t )e j t dt e at e j t dt
de
1
,
a j
a0
em
X (s) x(t )e s t dt e at e s t dt
w
w
.e
X ( s) s jw
veya,
e ( a )t e jwt dt
s jw X (s)
e ( s a )t dt
1
, a 0
( a) jw
1
,
sa
Re s a
c
ri.
ZM:
rs
no
tl a
Laplace Dnm
X (s) e at e s t u (t )dt e ( s a )t dt
1
,
sa
Re s a
w
w
.e
em
de
L
e at u (t )
X ( s)
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
rs
no
rnekler incelediinde farkl iki iarete ait Laplace dnmlerinin cebirsel olarak
birbirine eit olduu grlr.
L
e at u (t )
X ( s)
e at u (t ) L
X ( s)
1
,
sa
1
,
sa
Re s a
Re s a
em
de
w
w
.e
c
ri.
em
de
rs
no
tl a
Laplace Dnm
w
w
.e
L
e at u (t )
X ( s)
1
,
sa
Re s a
L
e at u (t )
X ( s)
1
, Re s a
sa
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
rs
no
RNEK: x(t ) 3e2t u(t ) 2et u(t ) iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz..
0
0
1
,
s2
Re s 2
1
,
s 1
Re s 1
de
L
e2t u (t )
X ( s)
em
L
et u (t )
X ( s)
3
2
s 1
2
Re s 1
s 2 s 1 s 3s 2
w
w
.e
X ( s)
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
rs
no
RNEK: x(t ) e2t u(t ) et (cos3t )u(t ) iaretinin Laplace dnmn hesaplaynz..
1
1
1
,
s2
Re s 2
de
L
e2t u (t )
X ( s)
1
,
s (1 3 j )
Re s 1
L
e (13 j )t u (t )
X (s)
1
,
s (1 3 j )
Re s 1
.e
em
L
e (13 j )t u (t )
X (s)
w
w
1
1
1
1
1
X ( s)
s 2 2 s (1 3 j ) 2 s (1 3 j )
2s 2 5s 12
, Re s 1
2
s 2s 10 (s 2)
c
ri.
tl a
Laplace Dnm
X ( s)
N ( s)
D( s )
de
yapsndadr.
rs
no
em
Pay N(s) ve payda D(s) iin tanmlanan polinomlara ait kklerin s-dzleminde
yerine yerletirilmesi ve ROC blgesinin tanmlanmas Laplace dnmnn
ifadesi iin alternatif bir yntemdir.
w
w
.e
c
ri.
em
de
rs
no
tl a
Laplace Dnm
s 1
Re s 1
s 2 3s 2
w
w
.e
X ( s)
2s 2 5s 12
X ( s)
, Re s 1
2
s
2
s
10
(
s
2)
N(s)in kkleri X(s)in sfrlar olarak adlandrlr. nk sin bu deerleri iin X(s) =0
deerini alr. D(s)in kkleri ise kutup olarak adlandrlr ve X(s) = olur
c
ri.
4
3
tl a
Laplace Dnm
1
3
(t )
L
(t )e
st
rs
no
1
e u (t )
X ( s)
,
s 1
t
Re s 1
e2t u (t ) L
X ( s)
em
de
ROC ?
w
w
.e
4 1
1 1
( s 1)2
X ( s) 1
=
Re s 2
3 s 1 3 s 2 ( s 1)( s 2)
1
,
s2
Re s 2
ri.
Laplace Dnm
tl a
zellik 1: Laplace dnm X(s) e ait ROC jw eksenine paralel bir erittir.
rs
no
Daha nce belirtildii gibi s= +jw olmak zere x(t) nin Laplace dnmnn
var olabilmesi iin x(t)e- t iaretinin Fourier dnm yaknsamaldr.
x(t ) e t dt
de
baldr.
em
w
w
.e
olduundan
X ( s) x(t )e st dt
integrali
ri.
Laplace Dnm
w
w
.e
em
de
rs
no
tl a
zellik 3: x(t) sonlu bir iaret ve mutlak integrallanabilir ise X(s)e ait ROC tm
s-dzlemidir.
x(t)e-
ri.
Laplace Dnm
de
rs
no
tl a
zellik 4: x(t) sa tarafa dayal bir iaret ise ve Re{s}= 0 ROC blgesinde ise
Re{s}> 0 artn salayan tm s noktalarda ROC alanndadr.
x(t ) e 0t dt ise 0 1
em
T1
x(t ) e
1t
dt
T1
geerli olacaktr.
w
w
.e
zellik 5: x(t) sol tarafa dayal bir iaret ise ve Re{s}= 0 ROC blgesinde ise
Re{s} < 0 artn salayan tm s noktalarda ROC alanndadr.
ri.
tl a
rs
no
de
em
.e
w
w
Hafta 10:
z-Dnm
c
ri.
z-dnm
rs
no
tl a
de
Ters z-dnm
em
z-dnmnn zellikleri
w
w
.e
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
mpuls yant h[n] olan bir LTI sistemin, zn giriine olan yantnn y[n] = H(z)zn
olduunu grmtk. H(z) aadaki gibi hesaplanyordu:
H ( z)
h[n]z
de
X ( z)
x[n]z
w
w
.e
em
z karmak bir say olmak zere, bir ayrk-zaman iaret x[n]nin z-dnm
Z
x[n]
X ( z)
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
de
X ( z ) X (re )
x[n]re
j n
x[n]r e
j n
X(rej) = F{x[n]r-n }.
.e
em
Grld gibi, X(rej), x[n] ile r-n dizilerinin arpmnn Fourier dnmne
eittir. Yani,
w
w
|z| = 1 iken, toplama x[n] iaretinin ayrk-zaman Fourier dnmne eit olur:
X ( z ) z e j X (e j ) F x[n]
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
zerinde
w
w
.e
em
de
Bir x[n] iaretinin z-dnmnn var olabilmesi iin x[n]r-n iaretinin ayrkzaman Fourier dnm yaknsamaldr. Verilen bir iaret iin, z-dnmnn
var olduu r deerleri kmesine YAKINSAKLIK BLGES (ROC) denir. ROC,
birim emberi ieriyorsa, iaretin Fourier dnm de vardr.
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
X ( z)
x[n]z
a z
n n
n 0
az 1
n 0
de
Serinin yaknsamas iin |az-1|<1 veya edeer olarak |z|>|a| olmaldr. O halde,
X ( z ) az 1
w
w
.e
em
n 0
1
z
,
1
1 az
za
ROC : z a
c
ri.
tl a
z-Dnm
X ( z)
ZM:
rs
no
n
RNEK: x[n] a u[n 1]
iaretinin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup
diyagram ve yaknsaklk blgesini iziniz.
x[n]z
n n
a z 1 a 1 z
n n
n 1
n 0
de
Serinin yaknsamas iin |a-1z|<1 veya edeer olarak |z|<|a| olmaldr. O halde,
X ( z ) 1 a 1 z 1
w
w
.e
em
n 0
1
1
z
,
1
1
1 a z 1 az
za
ROC : z a
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
hesaplaynz,
sfr-kutup
1
1
x[n] 7 u[n] 6 u[n]
3
2
n
n
n
n
1
n
1
1 1
1 1
X ( z ) 7 u[n] 6 u[n] z 7 z 6 z
n
n 0 3
n 0 2
3
de
ZM:
1 1
1
z 1 z 1 / 3 ve z 1 1 z 1 / 2
3
2
.e
em
w
w
O halde,
X ( z)
7
6
1
1
1 z 1 1 z 1
3
2
3 1
z z
z
1
2
, ROC : z
1
1
2
1 1 1 1
1 z 1 z z z
3
2
3 2
1
c
ri.
tl a
w
w
.e
em
de
rs
no
1
1
Z
,
u[n]
1 1
3
1 z
3
n
1
1
Z
,
u[n]
1 1
2
1 z
2
n
n
7
6
1
1
Z
7 u[n] 6 u[n]
,
1 1
1 1
3
2
1 z
1 z
3
2
ROC : z
1
3
ROC : z
1
2
ROC : z
1
2
c
ri.
tl a
z-Dnm
hesaplaynz,
sfr-kutup
rs
no
n
n
n
1 1 j / 4
1 1 j / 4
1
x[n] sin n u[n] e
u[n]
e
2j 3
3
4
2 j 3
n
n
n
n
1 1 j / 4
1 1 j / 4 1
1 1 j / 4
n 1 1 j / 4 1
X ( z) e
z
e
z
e z e
2
j
3
2
j
3
2
j
3
2
j
3
n 0
n 0
n 0
de
ZM:
em
.e
1 j / 4 1
1
e z 1 z 1 / 3 ve e j / 4 z 1 1 z 1 / 3
3
3
w
w
O halde,
z
1
1
1
1
1
3
2
X ( z)
, ROC : z
1 j / 4
1 j / 4
2 j 1 1 e j / 4 z 1 2 j 1 1 e j / 4 z 1
3
z e
z e
3
3
3
3
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
X ( z)
[ n] z
[0]z 0 1,
em
(i)
de
ZM:
(ii) X ( z )
[n 1]z
w
w
[1 1]z 1 z 1 ,
[1 1]z ( 1) z,
ROC : z
.e
(iii) X ( z )
[n 1]z
ROC : z
ROC : z
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
N 1
X ( z) a z
N 1
az
1 n
de
n n
ZM:
em
n 0
n 0
hesaplaynz,
a 0.
1 az 1
1 zN aN
, ROC : z
1 az 1
z N 1 z a
zk ak e j 2k / N , k 0,1,..., N 1
.e
w
w
Sfrlar:
zk ak e j 2k / N , k 1,..., N 1
sfr-kutup
c
ri.
tl a
z-Dnm
rs
no
de
zm: aret ift tarafl olup b < 1 ve b > 1 iin ekli aada verilmitir.
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
1
,
1 bz 1
1
Z
b nu[n 1]
,
1 b 1 z 1
rs
no
Z
b nu[n]
ROC : z b
ROC : z
1
1
,
1 bz 1 1 b 1 z 1
1
b2 1
z
, ROC : b z
1
b z b z b
b
w
w
.e
em
de
Z
x[n] b nu[n] b nu[n 1]
X ( z)
1
b
c
ri.
tl a
rs
no
em
de
w
w
.e
c
ri.
tl a
rs
no
de
em
w
w
.e
9. Ayrk-zaman iaretin z-dnm rasyonel ve iaret sol tarafl ise, ROC en iteki
kutbun iindeki blge, yani en kk genlikli kutbun genliine eit halkann
iidir. aret ayn zamanda nedensel deilse (sa tarafl ve n > 0 iin sfra eitse),
z = 0 ROC iindedir.
c
ri.
aret
u[n]
1
1 z 1
de
[n]
1
1 z 1
em
u[n 1]
[n m]
.e
nu[n]
nu[n 1]
w
w
rs
no
z-Dnm
tl a
z-Dnm iftleri
z m
1
1 z
1
1 z
Tm z deerleri
z 1
z 1
c
ri.
aret
rs
no
z-Dnm
z 1
n u[n]
n
1 z
1 2
z 1
n u[n 1]
n
1 z
z
z
z 1
sin(0 n)u[n]
sin(0 ) z 1
1 2 cos(0 ) z 1 z 2
z 1
.e
de
1 2
1 cos(0 ) z 1
1 2 cos(0 ) z 1 z 2
1 r cos(0 ) z 1
1 2r cos(0 ) z 1 r 2 z 2
z r
r sin(0 n)u[n]
r sin(0 ) z 1
1 2r cos(0 ) z 1 r 2 z 2
z r
em
cos(0 n)u[n]
r cos(0 n)u[n]
w
w
tl a
z-Dnm iftleri
c
ri.
tl a
Ters z-Dnm
rs
no
de
rn
em
X (re j )e jn d
1
2
X (re j )(re j ) n d
w
w
.e
1
j 2
X ( z) z
n 1
dz
(Ters z-dnm)
O, merkezi orijin olan, saat ynnn tersi ynde, r yarapl kapal bir eriyi ifade
etmeketdir. Ters z-dnm, karmak dzlemde integral alma yerine basit
kesirlere ayrma ve kuvvet serisine ama yntemleri kullanlarak belirlenir.
c
ri.
tl a
Ters z-Dnm
(i)
X ( z)
rs
no
de
A
B
1
2
1
1
1
1 (1 / 4) z
1 (1 / 3) z
1 (1 / 4) z
1 (1 / 3) z 1
em
zm:
.e
n
n
Z
(i) bileenler sa tarafldr: 1 / 4 u[n] 21 / 3 u[n]
1
2
1
1 (1 / 4) z
1 (1 / 3) z 1
w
w
(ii) 1/4 kutbundan gelen bileen sa tarafl, 1/3 kutbundan gelen bileen sol tarafldr:
Z
1 / 4n u[n] 21 / 3n u[n 1]
1
2
1 (1 / 4) z 1 1 (1 / 3) z 1
Z
1 / 4 u[n 1] 21 / 3 u[n 1]
n
1
2
1
1 (1 / 4) z
1 (1 / 3) z 1
c
ri.
tl a
Ters z-Dnm
rs
no
de
x[n]z
w
w
.e
em
x[n]
3, n 1
0, aksi halde
x[n] 4 [n 2] 2 [n] 3 [n 1]
c
ri.
tl a
Ters z-Dnm
rs
no
1
, ROC : z a
1 az 1
em
de
O halde, n < 0 iin x[n] = 0, x[1] = a, x[2] = a2 veya genel olarak x[n]=anu[n].
w
w
.e
Not: ROC |z| < |a| olsayd, iaret sol tarafl olacandan znin pozitif kuvvetleri
oluacak ekilde polinom blme ilemi yaplr:
1
a 1 z a 2 z 2 a 3 z 3 ...
1
1 az
c
ri.
tl a
Ters z-Dnm
rs
no
de
x 1
(1) n1 a n z n
X ( z)
,
n
n 1
x 1
.e
em
ln(1+x) iin seri almnda x yerine az-1 yazlrsa soruda X(z) elde edilir:
w
w
an
(1) n 1 , n 1
x[n]
n
0,
n0
(a) n
x[n]
u[n 1]
n
c
ri.
tl a
z-Dnmnn zellikleri
rs
no
de
Z
x[n]
X (z)
notasyonunu kullanacaz.
em
w
w
.e
c
ri.
Z
Z
x[n]
X ( z) x[n n0 ]
z n0 X ( z )
rs
no
Zamanda teleme:
tl a
z-Dnmnn zellikleri
de
Z{x[n n0 ]}
x[n n ]z
em
Z{x[n n0 ]}
x[u]z (u n0 ) z n0
x[u]z
z n0 X ( z )
w
w
.e
X(z)nin ROCsi R olsun. n0>0 ise, z-n0 ile arpmdan dolay, z = 0da kutuplar oluur
ve bunlar X(z)nin z = 0daki sfrlarn gtrebilir. Dolaysyla, z = 0, z-n0X(z)nin
kutbu olabilir. Bu durumda x[n-n0]n ROCsi orijin hari Rdir.
n0<0 ise, z-n0 ile arpmdan dolay, z = 0da sfrlar oluur ve bunlar X(z)nin z =
0daki kutuplarn gtrebilir. Dolaysyla, z = 0, z-n0X(z)nin sfr olabilir. Bu
durumda x[n-n0]n ROCsi sonsuz hari Rdir.
c
ri.
tl a
z-Dnmnn zellikleri
Z{z0n x[n]}
n
0
x[n]z n
z
x[n]
n
z0
z
X
z0
de
spat:
rs
no
z
n
Z
Z
x[n]
X ( z ) z0 x[n]
X
z0
z-uzaynda lekleme:
em
z0 e j0 e j0n x[n]
X e j0 z
.e
zel durum:
w
w
Dier bir deyile, bir iareti zaman uzaynda belirli frekansl karmak stel bir iaret
ile arpmak, z-dnmnn stel iaretin frekans kadar dnmesine neden olur.
Yani, tm sfrlar ve kutuplar stel iaretin frekans kadar dner.
c
ri.
rs
no
Konvolsyon zellii:
tl a
z-Dnmnn zellikleri
y[n]
x[k ]h[n k ]
de
em
.e
Y ( z)
x[k ]z
H ( z ) H ( z ) x[k ]z k X ( z ) H ( z )
k
w
w
c
ri.
tl a
z-Dnmnn zellikleri
spat:
X ( z)
dX ( z )
dz
rs
no
Z
Z
X ( z ) nx[n]
z
z-uzaynda trev alma: x[n]
x[n]z
dX ( z )
nx[n]z n1
dz
n
de
em
dX ( z )
z
nx[n]z n Z nx[n]
dz
n
w
w
.e
X(z)in ROCsi R olsun. -z ile arpma ilave bir kutup getirmeyip, sfr-kutup
gtrmesi olumamas durumunda z = 0da bir sfr oluturur. Bu nedenle, bir ayrkzaman iareti zaman-uzaynda n ile arpmak z-dnmnn ROCsini etkilemez.
Yani, -z(dX(z)/dz)in ROCsi de Rdir.
c
ri.
tl a
z-Dnmnn zellikleri
rs
no
rnek: z-dnm
de
dX ( z )
az 1
nx[n] z
dz
1 az 1
a
Z
a(a ) n u[n]
1 az 1
az 1
Z
n 1
a(a ) u[n 1]
1 az 1
a(a ) n 1 u[n 1] (a ) n
x[n]
u[n 1]
n
n
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
z-Dnmnn zellikleri
az 1
rs
no
rnek: z-dnm
X ( z)
1 az
1 2
z a
de
1
1 az 1
d 1
az 1
Z
n
na u[n] z
dz 1 az 1 1 az 1
w
w
.e
em
Z
a nu[n]
c
ri.
aret
x[ n]
x1[ n]
x2 [ n ]
z-dnm
rs
no
zellik
tl a
z-Dnmnn zellikleri
Zamanda teleme
x[n n0 ]
e j0n x[n]
z0n x[n]
em
z-uzaynda
lekleme
de
Dorusallk
a n x[n]
X ( z)
X1 ( z)
R
R1
X 2 ( z)
R2
aX 1 ( z ) bX 2 ( z )
En az R1 R2
z n0 X ( z )
X (e j0 z )
z
X
z0
X (a 1 z )
x[-n]
X ( z 1 )
Zamanda
lekleme
x[r ], n rk
x( k ) [n]
0, n rk
X (zk )
.e
Zamanda tersine
evirme
w
w
ROC
c
ri.
zellik
aret
Elenik alma
x * [ n]
Konvolsyon
x1[n] * x2 [n]
X1 ( z) X 2 ( z)
En az R1 R2
Fark alma
x[n] x[n 1]
(1 z 1 ) X ( z )
En az R (|z| > 0)
x[k ]
em
w
w
.e
z-uzaynda trev
alma
rs
no
z-dnm
X * ( z* )
de
Toplama
tl a
z-Dnmnn zellikleri
nx[n]
1
X ( z)
(1 z 1 )
z
dX ( z )
dz
lk Deer Teoremi
n < 0 iin x[n]=0 ise
x[0] lim X ( z )
z
ROC
R
En az R (|z| > 1)
c
ri.
tl a
rs
no
X(z), Y(z) ve H(z), bir LTI sistemin srasyla giriinin, knn ve impuls yantnn
z-dnmleri olmak zere, konvolsyon zelliinden Y(z) = H(z) X(z) olduunu
grmtk. H(z)ye sistemin TRANSFER FONKSYONU denir.
de
em
Bir sistem nedensel ise n<0 iin h[n]=0 olup impuls yant sa tarafldr. O halde,
H(z)nin ROCsi z-dzleminde bir emberin dndan sonsuza doru uzanmaldr.
w
w
.e
Ayrca, H(z) rasyonel ise, sistemin nedensel olabilmesi iin H(z)nin ROCsi en
dtaki kutbun dnda ve sonsuzu ieren bir blge olmaldr. Yani, z limit
durumunda H(z) sonlu olmaldr. Dier bir deyile, H(z)nin pay polinomunun
derecesi payda polinomunun derecesinden byk olmamaldr.
c
ri.
rs
no
tl a
de
Bir ayrk-zaman LTI sistemin nedensel olabilmesi iin gerek ve yeter koul,
transfer fonksiyonunun yaknsaklk blgesinin karmak z-dzleminde bir
emberin dnda ve sonsuzu ieren bir blge olmasdr.
w
w
.e
em
c
ri.
tl a
(ii)
H ( z)
1
1
, ROC : z 2
1 1 1 2 z 1
1 z
2
de
(i)
z3 2z 2 z
H ( z)
1
1
z2 z
4
8
rs
no
.e
w
w
(ii)
em
zm:
(i) ROC hakknda bilgi sahibi olmamamza ramen sistemin nedensel olmadn
syleyebiliriz nk pay polinomunun derecesi payda polinomunun derecesinden
byktr.
5 1
5
z
2z 2 z
2
2
H ( z)
5
1 1
1
z2 z 1
1 z 1 2 z
2
2
2
z=1/2, z=2de iki kutup vardr. Sistem nedenseldir nk ROC en dtaki kutbun
dna dorudur ve pay polinomunun derecesi payda polinomununkinden byk
deildir.
c
ri.
tl a
rs
no
LTI bir ayrk-zaman sistemin kararl olabilmesi iin impuls yant mutlak
toplanabilir olmaldr. Bu durumda, h[n]nin ayrk-zaman Fourier dnm var
olup H(z)nin ROCsi karmak z-dzleminde birim emberi iermelidir.
em
de
.e
Bir ayrk-zaman LTI sistemin kararl olabilmesi iin gerek ve yeter koul, H(z)nin
ROCsinin karmak z-dzleminde birim emberi (|z|=1) iermesidir.
w
w
c
ri.
tl a
H ( z)
1
1 az 1
(ii)
H ( z)
1
1 2r cos( ) z 1 r 2 z 2
de
(i)
rs
no
em
zm:
.e
(i) H(z)nin z = ada bir kutbu vardr. Sistemin kararl olabilmesi iin kutup birim
ember iinde olmaldr. Yani, |a| < 1 ise sistem kararl, aksi halde kararszdr.
w
w
(ii) H(z)nin z1 = re j ve z2 = re -j da iki kutbu vardr. |r| < 1 ise, kutuplar birim
ember iinde, aksi halde dndadr. O halde, sistemin kararl olabilmesi iin, r| < 1
koulu salanmaldr.
c
ri.
rs
no
tl a
k 0
k 0
de
ak y[n k ] bk x[n k ]
Y ( z) X ( z) H ( z) H ( z)
em
Konvolsyon zelliinden,
Y ( z)
X ( z)
w
w
.e
k 0
k 0
M
a z
k 0
Y ( z ) bk z k X ( Z ) H ( z )
k 0
b z
a z
k 0
N
k 0
c
ri.
tl a
rs
no
1
1 z 1
1 1
1 1
Y ( z)
3
Y ( z) z Y ( z) X ( z) z X ( z) H ( z)
2
3
X ( z ) 1 1 z 1
2
de
ZM:
1
1
y[n 1] x[n] x[n 1]
2
3
.e
em
1 1
1 1
1
z
z
1
1
1
1
3
3
h[n] Z H ( z ) Z
Z 1
1
1
1
1
1 z
1 z
1 z 1
2
2
2
w
w
n 1
11
1
h[n] u[n] u[n 1]
3 2
2
n
n 1
11
1
h[n] u[n 1] u[n]
3 2
2