Diferansiyel Denklemler - Yrd - Doç.dr. Ahmet Altundağ Ders Notları

Yrd.Do.Dr.
Ahmet Altunda
Diferansiyel Denklemler Ders Notlar
www.eemdersnotlari.com
indekiler
1 BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER
1.1 Diferansiyel Denklemlerin Snflandrlmas . . . . . . . . . . . . .
1.2 Diferansiyel Denklemlerin zm . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3 Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerim zm Yntemleri
1.3.1 Deikenlerine Ayrlabilen Diferansiyle Denklemler . . . . .
1.3.2 Homojen Diferansiyel Denklemler . . . . . . . . . . . . . .
1.3.3 Homojen Denkleme ndirgenebilen Diferansiyel Denklemler
1.3.4 Lineer Diferansiyel Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.5 Bernoulli Diferensiyel Denklemi . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.6 Riccati Diferansiyel Denklemi . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.7 Tam Diferansiyel Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3.8 ntegrasyon arpan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4 zmlerin Varlk ve Teklii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.4.1 Picard Ardk Yaklamlar Yntemi . . . . . . . . . . . .
1.4.2 Picard Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 YKSEK DERECEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER
2.1 Clairaut Diferansiyel Denklemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 Lagrange (d0 Alembert) Diferansiyel Denklemi . . . . . . . . . .
2.3 Genelletirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4 Yksek Dereceden Homojen Denklemler . . . . . . . . . . . . .
2.5 Geometrik Uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
5
6
7
7
9
10
11
13
13
14
16
21
21
23
.
.
.
.
.
25
26
28
29
31
33
3 YKSEK MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

3.1 kinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler . . . . . . . . . .
3.1.1 Sabit Katsayl kinci Mertebeden Homojen Diferansiyel Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.2 Lineer Bamllk ve Bamszlk . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.3 Sabit Katsayl kinci Mertebeden Homojen olmayan Diferansiyel Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 n. Mertebeden Lineer ve Sabit Katsayl Diferansiyel Denklemler . .
3
37
37
37
42
43
53
INDEKILER
3.2.1
3.3
3.4
n. mertebeden lineer ve sabit katsayl homojen diferansiyel

denklemlerin zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2 n. mertebeden lineer ve sabit katsayl homojen olmayan diferansiyel denklemlerin zm . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.3 Operatr Metodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sabitin deiimi kural (Lagrange kural) . . . . . . . . . . . . . . .
Deiken Katsayl Lineer Diferansiyel Denklemler . . . . . . . . . .
3.4.1 Euler-Cauchy diferansiyel denklemi . . . . . . . . . . . . . .
53
55
58
62
63
63
4 DFERANSYEL DENKLEMLERN SERLERLE ZMLER

4.1 Adi, Tekil, Dzgn Tekil ve Dzgn Olmayan Tekil Nokta Tanmlar
4.2 Adi Nokta Civarnda Seri zmleri . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3 Dzgn Tekil Nokta Civarnda Seri zmleri (Frobenius Metodu)
67
67
70
74
5 LAPLACE DNM
5.1 Direkt (Forward) Laplace Dnm . . . . . . . . . .
5.1.1 Direkt Laplace Dnmnn Temel zellikleri
5.1.2 Impuls veya Dirac Delta Fonksiyonu . . . . . .
5.2 Ters (Inverse) Laplace Dnm . . . . . . . . . . . .
5.2.1 Ters Laplace Dnmnn zellikleri . . . . .
5.3 Laplace Dnmnn Uygulamalar . . . . . . . . . .
85
85
87
89
90
90
92
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
6 1.MERTEBEDEN LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ZMLER

95
6.1 Lineer Sistem Trleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
6.2 Sabit Katsayal Lineer Sistemlerde Operatr Metodu . . . . . . . . 96
6.3 Lineer ve sabit katsayl bir normal diferansiyel denklem sisteminin
matrisler yardmyla zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6.3.1 Homojen tipteki sabit katsayl lineer denklem sistemlerinin
zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
6.4 Homojen olmayan Lineer Sistemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.4.1 Kegenletirme Metodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Blm 1
BRNC MERTEBEDEN
DFERANSYEL DENKLEMLER
1.1
Diferansiyel Denklemlerin Snflandrlmas
Tanm 1.1 Baml bir deikeni ve bunun bir ya da daha ok bamsz deikene
gre trevini ieren bir denkleme diferansiyel denklem denir.
Tanm 1.2 Baml deiken yanlzca bir bamsz deikene bal ise denkleme sradan diferansiyel denklem denir.
Tanm 1.3 Baml deikenin bir ya da daha ok bamsz deikene gre ksmi
trevlerini ieren diferansiyel denkleme ksmi trevli diferansiyel denklem denir.
rnek 1.1
d2 y
+ y = sin x
dx2
2
dy
dy
+x
+ sin y
dx
dx
d3 y
dy
+ + y
3
dt
dt
2u 2u 2u
+
+
x2 y 2 z 2
2u
x2
(1.1)
= 0
(1.2)
= 2et
(1.3)
= 0
(1.4)
u
t
(1.5)
Bu rnekteki ilk denklem sradan diferansiyel, son ikisi de ksmi trevli diferansiyel denklemdir. (1.1) ve (1.2) denklemlerinde x bamsz, y de baml deikendir.
(1.3) te ise t bamsz, y ise baml deikendir. (1.4) te x, y, z bamsz, u ise
baml ve (1.5) te x, t bamsz, u yine baml deikendir.
5
BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER
Tanm 1.4 Bir diferansiyel denklemde en yksek trevin mertebesine diferansiyel

denklemin mertebesi denir.
rnek 1.1 de (1.1) denklemi 2. mertebe, (1.2) denklemi 1. mertebe, (1.3) denklemi
3. mertebe ve dier iki denklem de 2. mertebe diferansiyel denklemlerdir.
n. mertebeden en genel sradan diferansiyel denklem
F (x, y,
dn y
dy
,..., n) = 0
dx
dx
(1.6)
biiminde yazlr.
Tanm 1.5 (1.6) denklemi btn trevlerine gre bir polinom ise, en yksek trevli
trevli terimin kuvvetine denklemin derecesi denir.
Tanm 1.6 Baml deikeni y ve bamsz deikeni x olan n. mertebeden lineer
bir diferansiyel denklem
a0 (x)
dn y
dn1 y
dy
+
a
(x)
+ + an1 (x) + an (x)y = b(x)
1
n
n1
dx
dx
dx
(1.7)
biiminde ifade edilebilir. Burada a0 (x) zde olarak sfr olmayan bir fonksiyondur.
Tanm 1.7 Eer sradan bir diferansiyel denklem lineer deilse bu denkleme lineer
olmayan sradan diferansiyel denklem denir.
rnek 1.1 deki (1.1) ve (1.3) denklemleri lineer, (1.2) denklemi ise lineer olmayan
bir diferansiyel denklemdir.
1.2
Diferansiyel Denklemlerin zm
Tanm 1.8 n. mertebeden (1.6) diferansiyel denklemini dnelim.

f (x), reel bir I aralnda tanml ve her x I iin n.mertebeden tretilebilen
reel bir fonksiyon olsun.
Eer F x, f (x), . . . , f (n) (x) x I iin tanml ve

F x, f (x), . . . , f (n) (x) = 0 ise, f(x) fonksiyonuna diferansiyel denklemin ak
bir zm denir.
Eer g(x, y) = 0 biiminde bir bant, belirli bir I aralnda (1.6) diferansiyel denkleminin ak bir zm olacak biimde x deikeninin reel bir f
fonksiyonu tanmlyorsa bu bantya denklemin kapal zm denir.
Ak ve kapal zmlere genellikle zm denir.
1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI7

rnek 1.2 f (x) = ex + 2e2x fonksiyonu
d2 y
dy
3 + 2y = 0
2
dx
dx
diferansiyel denkleminin ak bir zmdr. Gerekten, f (x) fonksiyonu tanml ve
tretilebilir olduundan
f 0 (x) = ex + 4e2x ,
f 00 (x) = ex + 8e2x
yazlabilir. Diferansiyel denklemde, y yerine f (x) ve y 0 , y 00 yerine srasyla f 0 (x) ve

f 00 (x) konulduunda
ex + 8e2x 3ex 12e2x + 2ex + 4e2x 0
zdelii elde edilir.
rnek 1.3 x2 +y 2 4 = 0 bants x+yy 0 = 0 diferansiyel denkleminin I = (2, 2)
aralnda
kapal bir zmdr.
Verilen bant btn reel x I iin f1 (x) =
2
2
4 x ve f2 (x) = 4 x eklinde iki reel fonksiyon tanmlar ve her iki fonksiyon da denklemin I aral zerinde ak zmleridir.
rnek 1.4
1
y0 + y = 2
(1.8)
x
diferansiyel denklemini dnelim. y = f0 (x) = x fonksiyonu diferansiyel denklemin
bir zmdr. Ayrca f1 (x) = x + x1 , f2 (x) = x + x2 , f3 (x) = x + x3 ,... fonksiyonlar
da birer zmdr. Genel olarak, her c says iin
fc (x) = x +
c
x
(1.9)
ile tanmlanan fc (x) fonksiyonu sonsuz fonksiyon ailesi tanmlar ve ailenin her elaman (1.8) denkleminin bir zmdr. (1.9) denklemindeki c sabitine keyfi sabit
veya parametre ve (1.9) ile tanmlanan fonksiyon ailesine (1.8) denkleminin bir zm veya genel integrali denir.
1.3
1.3.1
Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerim

zm Yntemleri
Deikenlerine Ayrlabilen Diferansiyle Denklemler
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem genel olarak y 0 = f (x, y) trev biiminde veya P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0 diferansiyel biiminde ifade edilebilir. Eer
y 0 = f (x, y) diferansiyel denklemi f (x, y) fonksiyonu yanlzca x ve y deikenlerini

ieren fonksiyonlarn arpm olarak, yani
y 0 = a(x)b(y),
b(y) 6= 0
(1.10)
veya
P (x)dx + Q(y)dy = 0
(1.11)
diferansiyel biiminde yazlyorsa, denkleme deikenleri ayrlabilir denir. O halde

(1.10) denklemi
dy
= a(x)dx
b(y)
olur ve genel zm de bir integrasyon ile, c integral sabiti olmak zere
Z
Z
dy
= a(x)dx + c
b(y)
olur.
NOT: Aadaki deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemlerin keyfi olarak
seilen 4 tanesi derste zlecektir. zlmeyen sorularn 4 tanesi, derse kaytl
rencilere dev olarak verilecektir. devler bir sonraki dersin banda getirilmesi
zorunludur.
ZLECEK PROBLEMLER 1
Aadaki deikenlere ayrlabilir diferansiyel denklemlerin genel zmlerini bulunuz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

1 + x2 1 + y 2 dx xydy = 0
yy 0 + xy 2 = x

1 + x2 dy + 1 + y 2 dx = 0
e2x+y dx exy dy = 0
y 0 = x 1 y 2 + xy 2
xy 0 y y 2 = 0
cosh y
y0 +
=0
cosh x
y0 = 1 + y2
p
1 + x2 dy + 1 + y 2 dx = 0
y 0 = cot x tan y
y 0 = xex+y

xy 2 + x dx + x2 y + y dy = 0

13.
xy 2 + 2y 2 dx + xy 2 x dy = 0

14.
1 + x2 y 0 + 2xy = x
p
15.
2ydy + 4x3 4 y 4 dx = 0
p
1 x2 dy + 1 + y 2 dx = 0
16.
17.
y 0 sin y cos x + cos y sin x = 0

18.
x x2 a + y 2 b yy 0 = 0
1.3.2
Homojen Diferansiyel Denklemler
y 0 = f (x, y) denkleminde f (x, y) fonksiyonu deikenlerine gre sfrnc dereceden

homojen bir fonksiyon, yani her reel iin
f (x, y) = f (x, y)
ise denkleme homojendir denir. Homojen bir diferansiyel denklemin zm u = xy
deiken deiimi ile bulunur.
NOT: Aadaki homojen diferansiyel denklemlerin keyfi olarak seilen 3 tanesi
derste zlecektir. zlmeyen sorularn 3 tanesi, derse kaytl rencilere dev
olarak verilecektir. devler bir sonraki dersin banda getirilmesi zorunludur.
ZLECEK PROBLEMLER 2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
y
y
+ tan
x
px
0
xy y = x2 + y 2

x
x 0
2
2
x cos y y + xy cos
=0
y
y

xy 2 dy = x3 + y 3 dx
(2 xy y) dx + xdy = 0

1
y y
1 y
1
e x dx +
ex
dy = 0
x x2
x
y
p
xyy 0 = y 2 x x2 + y 2
y
x2
y0 = 2
x
y
(y + x) dx + (y x) dy = 0
2y 4 + x4
y0 =
xy 3

x
x
e y (y x) dy + y 1 + e y dx = 0
p

2
2
x y y dx + xdy = 0
y0 =
10
1.3.3
Homojen Denkleme ndirgenebilen Diferansiyel Denklemler
x ve y deikenlerine gre sabit katsayl

ax + by + c
y0 = 0
(1.12)
a x + b0 y + c 0
diferansiyel denklemi homojen olmad halde basit bir deiken dnm ile homojen diferansiyel denklem haline indirgenebilir. Eer
ax + by + c = 0,
a 0 x + b0 y + c 0 = 0
(1.13)
lineer denklemleri ile tanmlanan dorular bir (h, k) noktasnda kesiiyorsa =

ab0 a0 b 6= 0 olmaldr. = 0 olmas durumunda ise dorular bir birine paralel
olur. nn bu iki olas durumunda farkl dnmler tatbik edilmelidir. 6= 0
durumunda orijin noktasn
x = X + h,
y =Y +k
(1.14)
lineer dnm kullanarak (h, k) kesiim noktasna kaydrabiliriz. Bu dnm ile

(1.12) diferansiyel denklemi
aX + bY
dY
= 0
(1.15)
dX
a X + b0 Y
homojen diferansiyel denklemine dnr. (1.15) homojen denklemini de Y = uX
dnm uygulanr ve denklem zlr. Elde edilen zmnde (1.14) tanmlanan
(x,y) deerleri yerlerine yazlarak aranan zm bulunur.
Eer (1.13) dorular paralel, yani = 0 ise, o zaman yukarda uygulanan teleme
uygulanamaz. Bu durumda z = a0 x+b0 y +c0 dnm yaplarak (1.12) diferansiyel
denklemi zlr.
NOT: Aadaki diferansiyel denklemlerin keyfi olarak seilen 2 tanesi derste zlecektir. zlmeyen sorularn 2 tanesi, derse kaytl rencilere dev olarak verilecektir. devler bir sonraki dersin banda getirilmesi zorunludur.
ZLECEK PROBLEMLER 3
1.
2.
3.
4.
5.
6.
(3x y + 1) dx + (x 3y + 2) dy = 0
x+y+4
y0 =
xy6
1xy
y0 =
1+x+y
x+y+4
y0 =
x+y6
x + 2y + 1
y0 =
2x + 3y
y 2x
y+2
y 0 tan
=
x+1
x+1
1.3.4
Lineer Diferansiyel Denklemler

f (x)y 0 + g(x)y = h(x),
f (x) 6= 0
biiminde y ve y 0 fonksiyonlarna gre lineer olmayan bir denkleme lineer (dorusal)

diferansiyel denklem denir. Bunun yerine f (x) fonksiyonu ile blerek elde edilen
y 0 + p(x)y = q(x)
(1.16)
standart lineer denklemi ele alacaz. Bu denklem iki farkl yoldan birbirine denk
olan genel zm bulunabilir.
Sabitin Deiimi Yntemi:
(1.16) denkleminde q = 0 alalm, yani sa yan sfr olan
y 0 + p(x)y = 0
homojen denklemini dnelim. Bunun,
y = Ce
p(x)dx
C := Sabit.
zm yanlzca bir integrasyon sabiti ierir. imdi C sabitini x deikeninin bir

fonksiyonu varsayalm ve yukardaki y fonksiyonu (1.16) denkleminin zm olacak
biimde C(x) fonksiyonunu belirleyelim.
y = C(x)e
p(x)dx
(1.17)
(1.16) lineer denklemine konursa

(C 0 (x) p(x)C(x)) e
p(x)dx
+ p(x)C(x)e
pdx
= q(x)
ve dzenlersek
C 0 (x)e
p(x)dx
= q(x)
bulunur ki buradan C(x) fonksiyonu bir integrasyon sabiti ile

Z
R
C(x) = q(x)e p(x)dx dx + c
olarak bulunur. C(x) fonksiyonu (1.17) denkleminde yerine konursa (1.16) denkleminin genel zm
Z
R
R
p(x)dx
y=
q(x)e
dx + c e p(x)dx
olur.
Deiken Dnm Yntemi:
12
(1.16) denkleminde y = u(x)v(x) konursa, belirli bir v iin uya gre yine lineer
vu0 + (v 0 + pv)u = q
denklemi bulunur. v fonksiyonu v 0 + pv = 0 denklemini salcak biimde seilirse,
yani
R
v = e pdx
ise u nun katsays sfr yaplm olur. u0 = qv 1 den bir kez daha integrasyon ile u
fonksiyonu
Z
R
u = qe pdx dx + c
olarak bulunur. Sonu olarak, lineer denklemin zm yine
R
Z
R
pdx
dx + c e pdx
y = uv =
qe
bants ile formle edilmi olur.
ZLECEK PROBLEMLER 4
3.
xy 0 3y = x4
1
y0 + y =
1 + e2x
2
xy 0 y = x3 ex
4.
xy 0 2y = x sin
1.
2.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
1
x
2xy
= arctan x
1 + x2
y 0 + y coth x = tanh x
y 0 + 3x2 y = x2
(ex + x) y 0 (ex + 1) y = (ex + x)3
y 0 + y sin x = ecos x
1
y 0 + y cos x = sin 2x
2
y 0 + y tan x = sin 2x
sin2 xy 0 + y tan x = sin 2x
y 0 + y sin x = sin 2x
y 0 + y cot x = tan x
y0
1.3.5
Bernoulli Diferensiyel Denklemi

y 0 + p(x)y = q(x)y n
(1.18)
biiminde lineer olmayan bir denklem Bernoulli denklemi olarak isimlendirilir. Bu

denklemin n = 0 iin lineer ve n = 1 iin homojen denklemlerini ierir. Bu sebeble
n 6= 0, 1 varsayacaz.
Basit bir deiken deiimi ile Bernoulli denklemi lineer denkleme dntrlebilir.
Eer (1.18) denklemininin her iki yan y n ile blnrse
y n y 0 + p(x)y 1n = q(x)
bulunur. Bu denkleme z = y 1n , n 6= 0, 1 dnm uygulanrsa
z 0 + (1 n)p(x)z = (1 n)q(x)
(1.19)
lineer diferansiyel denklemi elde edilir. (1.19) denklemi de bir nceki blmde lineer diferansiyel denklemler iin gsterilen zm yntemlerinden biri kullanlarak
zm bulunur. Bulunan zmde, z ile y arasndaki bantdan faydalanarak Bernoulli diferansiyel denkleminin genel zm elde edilir.
ZLECEK PROBLEMLER 5
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
1.3.6

x2 + 1 y 0 + xy = x3 y 3
xy 0 + y = y 2 ln x
2xyy 0 = x2 + y 2
xyy 0 + y 2 = x sinh x

y xy 3 dx + xdy = 0

x2 y 3 dx + 3xy 2 dy = 0
x2 y 0 xy + y 2 = 0
y 0 cos 2x + 2 tan xy + y 2 = 0
2
y 0 + 4xy = 2xex y
Riccati Diferansiyel Denklemi
Standart Riccati denklemi

y 0 = p(x)y 2 + q(x)y + r(x)
(1.20)
14
biiminde lineer olmayan bir denklemdir. Burada p, zde olarak sfr olmayan bir
fonksiyondur. Bu denklemin y = y1 gibi zel bir zm biliniyorsa denklemin genel
zm bulunabilir. Bunun iin, u yeni bir baml deiken olmak zere
y = y1 +
1
u
dnm yapmak yeterlidir. y1 zel zm olduundan (1.20) denklemini salar,

yani,
y10 = p(x)y12 + q(x)y1 + r(x)
(1.21)
olur. O halde (1.20) denklemi

y1
1
u0
1
2
y = y1 2 = p y1 + 2 + 2 + q y1 + 2 + r
u
u
u
u
0
olarak yazlr ve (1.21) gz nnde bulundurulursa

u0 + (2py1 + q)u + p = 0
(1.22)
lineer diferansiyel denklemi elde edilir.

ZLECEK PROBLEMLER 6
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.3.7

1 xn+1 y 0 y 2 + (n 1)xn y + nxn1 = 0,
(1 sin x cos x) y 0 + cos xy 2 y + sin x = 0,
y 0 + y 2 3 tan xy + tan2 x 1 = 0,

x2 + a y 0 + 2y 2 3xy a = 0,
y 0 + ex y 2 3y + ex = 0,
y 0 + y 2 2xy + x2 1 = 0,
sin x
y 0 + sin xy 2 = 2 2 ,
cos x
y1 = xn
y1 = cos x
y1 = tan x
y1 = x
y1 = ex
y1 = x
y1 = sec x
Tam Diferansiyel Denklemler
Eer
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0
(1.23)
u(x, y) = c
(1.24)
diferansiyel denkleminin

eklindeki bir dzlem eri ailesinin zm ise (1.23) diferansiyel denklemine tam
diferansiyel denklem denir. imdi, verilen bir diferansiyel denklemin tam olup olmad hakknda bir kriter belirleyelim. Bunun iin nce (1.24) denklemin diferansiyeli
alnrsa
u
u
dx +
dy
(1.25)
du =
x
y
denklemi elde edilir. Bu durumda, (1.23) ve (1.25) denklemleri birbirine zdetir.
Bu zdelikten
u
u
P (x, y) =
ve
Q(x, y) =
(1.26)
x
y
bantlar elde edilir. (1.26) ierisindeki bantlar x ve y deikenlerine gre tretirsek
P (x, y)
2u
Q(x, y)
2u
=
ve
=
(1.27)
y
yx
x
xy
bantlar bulunur. Sonu olarak aadaki teoremi ifade edebiliriz.
Teorem 1.1
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0
eklindeki bir denklemin tam diferansiyel denklem olmas iin gerek ve yeter koul
P (x, y)
Q(x, y)
=
y
x
olmasdr.
(1.23) diferansiyel denklemi tam diferansiyel denklem olsun. imdi bu varsaym
ile iki ksmi diferansiyel denklemden oluan (1.26) sistemini salyan bir u(x, y)
fonksiyonunu bulalm.
u
= P (x, y)
x
denklemini x gre integralini alrsak
Z
u(x, y) = P (x, y)dx + h(y)
(1.28)
buluruz. imdi de (1.26) da bulunan ikinci banty kullanrsak
Z

u
dh(y)
Q(x, y) =
=
P (x, y)dx +
y
y
dy
elde ederiz. (1.29) bantsndan da h(y) fonksiyonunu
Z

Z
h(y) =
Q(x, y)
P (x, y)dx dy + c
y
(1.29)
16
buluruz. Sonu olarak, bulduumuz h(y) fonksiyonunu (1.28) de yerine yazarsak

u(x, y) fonsiyonunu elde ederiz.
ZLECEK PROBLEMLER 7
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
1.3.8
2xy
dy = 0
1 + y4
(y + yexy ) dx + (x + xexy ) dy = 0
ey dx + (xey + 2y) dy = 0
x
x
x
1
cos dx 2 cos dy = 0
y
y
y
y
2
2
yx y
x
dx 2
dy = 0
2
2
x +y
x + y2
(ex (1 + x y) + ey ) dx + (ey (x y 1) ex ) dy = 0

1
ln x
1+
dx 2 dy = 0
xy
y

1
x
1
y
+
+
dx +
dy = 0
x y x2 + y 2
y x x2 + y 2

1
1
1
1
+
dx +
dy = 0
1xy x
1xy y

y
x
+ x dx +
+ y dy = 0
1 x2 y 2
1 x2 y 2
arctan y 2 dx +
ntegrasyon arpan
Tam diferansiyel olma koulu salanmad durumlarda baz diferansiyel denklemleri

bir fonksiyonla arparak tam diferansiyel denklem yapabiliriz. Tam olmayan
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0
(1.30)
diferansiyel denklemi verildiinde,

(x, y)P (x, y)dx + (x, y)Q(x, y)dy = 0
(1.31)
deitirilmi ( ile arplm) denklemi tam olacak ekilde bir (x, y) fonksiyonu
bulunabilir. Gerekten, yukardaki denklem iin tam diferansiyel olma koulu uygulandnda
(P ) =
(Q)
y
x

veya

P
Q
P
Q
+
=0
(1.32)
y
x
y
x
olarak yazlrsa, (x, y) integrasyon arpannn bulunmas problemi yukardaki ksmi
diferansiyel denklemin bir zmnn bulunmasna indirgenmi olunur. Bu ksmi
denklemi zmek (bir zel zmn bulmak yerterli olur) verilen sradan diferansiyel denklemi ok daha gtr. Fakat yine de deneme ile bu denklemin baz zel
zmlerini bulabiliriz.
ntegrasyon arpan sadece x in bir fonksiyonu, yani = (x)
olmas durumu :
Bu durumda (1.32) denkleminden
R
(x) = ce
1
Q
dx
Q
( P
y
x )
(1.33)
integrasyon arpm ile elde edilir. Burada c sabitini zel olarak semek (genellike
c=1) yeterlidir.

Q
UYARI: = (x) eklinde bir itegrasyon arpannn bulunabilmesi iin Q1 P
y
x
ifadesinin sadece x bamsz deikenine bal olmas gereklidir.
rnek 1.5

(xy 1)dx + x2 xy dy = 0
(1.34)
diferansiyel denklemini gz nne alalm. (1.34) denkleminde P (x, y) = xy 1

ve Q(x, y) = x2 xy dir. P
= x ve Q
= 2x y olup P
6= Q
dir. Yani
y
x
y
x
(1.34) denklemi tam diferansiyel denklem deildir. imdi, (1.34)
denklemini

tam
= x1
diferansiyel denklem yapacak integrasyon arpann bulalm. Q1 P
Q
y
x
olduundan (1.33) bantsn kullanabiliriz.
R
1
c
(x) = ce ( x )dx =
x
olarak elde edilir. c sabiti keyfi olduundan c = 1 iin (x) = x1 alabiliriz. zetle,
tam olmayan (1.34) denklmini x1 fonksiyonu ile arptmzda oluan denklem tam
diferansiyel denklem olur.
ntegrasyon arpan sadece y in bir fonksiyonu, yani = (y)
olmas durumu :
Bu durumda (1.32) denkleminden
(y) = e
1
P
Q
dy
( P
y
x )
elde edilir.
UYARI: = (y) eklinde bir itegrasyon arpannn bulunabilmesi iin
ifadesinin sadece y bamsz deikenine bal olmas gereklidir.
(1.35)
1
P
P
y
Q
x
18
rnek 1.6
dx + (x tan y 2 sec y) dy = 0
(1.36)
diferansiyel denklemini gz nne alalm. (1.36) denkleminde P (x, y) = 1 ve Q(x, y) =

= 0 ve Q
= tan y olup P
6= Q
dir. Yani (1.36) denkx tan y 2 sec y dir. P
y
x
y
x
lemi tam diferansiyel denklem deildir. imdi, (1.34)
tam diferansiyel
denklemini

y
Q
1
P
denklem yapacak integrasyon arpann bulalm. Q y x = x tantan
buluy2 sec y
nur. Bu bant sadece x bamsz
deikenine
bal olmadndan (1.33) bantsn

Q
1
P
kullanamayz! Fakat P y x = tan y bants sadece y deikenine bal
olduundan (1.35) forml kullanlarak bir itegrasyon bulunabiliriz. (1.35) formln kullanrsak
(y) = e
( tan y)dx
= e ln cos y =
1
= sec y
cos y
elde ederiz. zetle, tam olmayan (1.36) denklemini sec y ile arparsak oluan denklem tam diferansiyle denklem olur.
zel ntegrasyon arpannn Bulunmas
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0 biimindeki bir diferansiyel denkleminin = ((x, y))
eklinde bir integrasyon arpan olsun.

P
Q
d()
+ ()
(P y Qx )
,
d
y
x
veya
0 ()
Py Qx
=
()
Qx P y
(1.37)
Py Qx
biimini alr. (1.37) denkleminin sa yan F () := Q
biiminde bir F () fonkx P y
siyonu ile ifade edilebiliyorsa o zaman verilen diferansiyel denkleme bir integrasyon
arpan bulabiliriz. Bu integrasyon,
Z
Z
d
= F ()d,
veya
R
() = ce
F ()d
(1.38)
biiminde elde edilir. Burada integrasyon sabitini yine c = 1 olarak alabiliriz.

rnek 1.7

x2 y 2 + 1 dx + x2 y 2 1 dy = 0,
(1.39)
diferansiyel denkleminin bir integrasyon arpann bulalm. (1.39) denkleminde P (x, y) =

x2 y 2 + 1 ve Q(x, y) = x2 y 2 1 dir. Py = 2y ve Qx = 2x olduundan

(1.39)tam diferansiyel denklem deildir. Q1 (Py Qx ) = x2y2x
2 y 2 1 bulunur. Bu bant
sadece x bamsz deikenine bal olmadndan (1.33) bantsn kullanamayz!
1
(Py Qx ) = x2y2x
2 y 2 +1 dir. Bu bant sadece y bamsz deikenine bal olmadP
ndan (1.35) bantsn da kullanamayz!! = x + y olacak ekilde = ()
biiminde bir integrasyon arpan bulalm.
F () :=
Py Qx
=x+y =
Qx P y
olduundan (1.38) formln kullanabiliriz.

R
() = e
1 2
= e 2 = e 2 (x+y)
(1.40)
1
bulunur. zetle, tam diferansiyel denklem olmayan (1.39) denklemini e 2 (x+y) foksiyonuyla arptmz taktirde elde edeceimiz deklem tam diferansiyel denklem olur.
UYARI: Bu rnekte sorulacak aikar sorulardan birisi de fonksiyonun = x + y
biiminde nasl belirlendiidir. Yaplmas gereken ilem, fonksiyonunu (1.37) diferansiyel denklemden bulmaktr. Fakat, bu problemin zm verilen (1.39) diferansiyel denkleminin zmnden zordur. Dolaysyla byle bir problem verildii
taktirde fonksiyonu da problemle birlikte verilir.
M (x, y) ve N (x, y) fonksiyonlar birer polinom olmak zere, yM (x, y)dx+
xN (x, y)dy = 0 biimindeki tam olmayan bir direfansiyel denklem iin
itegrasyan arpan:
Bu ekilde formlize edilen bir diferansiyel denklem iin = xm y n , m, n Z biiminde bir integrasyon arpan bulunabilir. imdi verilen yntemi aadak rnekle
izah edelim.
rnek 1.8

2xy 2 + 3y dx + x2 y + 3x dy = 0
(1.41)
denklemi tam olmayan bir diferansiyel denklemdir. (1.41) denklemini yM (x, y)dx +
xN (x, y)dy = 0, yle ki M (x, y) = 2xy + 3 ve N (x, y) = xy + 3, formunda yazlabileceimizden bahsi geen yntemi uygulayabiliriz. (1.41) denklemini = xm y n ,
m, n Z fonksiyonuyla arptmzda

2xm+1 y n+2 + 3xm y n+1 dx + xm+2 y n+1 + 3xm+1 y n dy = 0
(1.42)
elde ederiz. (1.42) denkleminde
P (x, y) = 2xm+1 y n+2 + 3xm y n+1
ve
Q(x, y) = xm+2 y n+1 + 3(n + 1)xm+1 y n
olup bu denkleme iin tam diferansiyel olma koulu, yani Py = Qx yazlrsa

2(n + 2)xm+1 y n+1 + 3(n + 1)xm y n = (m + 2)xm+1 y n+1 + 3(m + 1)xm y n
20
polinomlarn zdeliinden
m 2n = 2 ve
m=n
elde edilir. Buradan da m = n = 2 bulunur. Sonu olarak, integrasyon arpan

= x2 y 2 bulunur.
ZLECEK PROBLEMLER 8
Aadaki diferansiyel denklemlerin yanlzca (x) veya (y) biiminde birer integrasyon arpmn bularak genel zmlerini elde ediniz.
5.

4xydx + x2 + y 2 + 4 dy = 0

1
y2
x 2y dy = 0
dx +
x+y2
x
3

3x2 y 2 dy 2xydx = 0

y + x3 ex dx xdy = 0

x
x
3
y
y
ye dx xe + y dy = 0
6.
7.
8.
9.
10.
(x2 + y 2 + 2x)dx + 2ydy = 0

2xydx + (y 2 3x2 )dy = 0
(x2 + y 2 )dx 2xy = 0
(xy + x2 + 1)dx + x2 dy
ydx xdy = y 2 ex dx
1.
2.
3.
4.
ZLECEK PROBLEMLER 9
Aadaki diferansiyel denklemlerin yanlarnda gsterilen biimde bir integrasyon
arpan bularak genel zmlerini belirleyiniz.
1.4. ZMLERIN VARLIK VE TEKLII
1.
2.
3.
4.
5.
6.
(y + x)dx + (y x)dy = 0,
(x 2y)dx + ydy = 0,
ydx (x + x2 + y 2 )dy = 0,
(x2 y 2 + 1)xdx ydy = 0,

1 2
1 2
+
dx +
dy = 0,
x y
y x
(xy 2 + y)dx x ln xdy = 0,
21
= (x2 + y 2 )
= (x y)
= (x2 + y 2 )
= (x2 y 2 )
= (xy)
= (xy 2 )
ZLECEK PROBLEMLER 10
yM (x, y)dx + yN (x, y)dy = 0 formunda olan aadaki diferansiyel denklemler iin
= xm y n , m, n Z biiminde integrasyon arpan bularak genel zmlerini belirleyiniz.
1.
2.
3.
4.
1.4
1.4.1
ydx + (x + 3x2 y 2 )dy = 0,

(2xy 2 + 3y)dx + (x2 y + 3x)dy = 0
(2x3 y 3 x)y 0 + 2x3 y 3 y = 0
(y + xy 2 )dx + (x x2 y)dy = 0
zmlerin Varlk ve Teklii

Picard Ardk Yaklamlar Yntemi
imdiye kadar grdmz standart yntemlerle zlebilen(integre edilebilen) birinci mertebe denklemlerin olduka kstl olduunu grdk. Genel olarak uygulamalarda karlalan denklemlerin pek ou bu snf dnda kalmaktadr. Ancak,
f (x, y) fonksiyonu (x0 , y0 ) noktasnn bir komuluunda tanml ve srekli bir fonksiyon olmak zere
y 0 = f (x, y),
y(x0 ) = y0
(1.43)
ile tanmlanan birinci mertebe bir denklem iin balang deer problemi, denklemi
zmeden zmlerine ilikin olduka nemli bilgiler karabiliriz. rnein zmlerin varl ve teklii gibi. imdi byle kavramlara hazrlk olarak Picard iterasyon
veya ardak yaklamlar yntemini verelim. Bu yntemin k noktas (1.43) problemini denk bir
Z x
y(x) = y0 +
f (t, y(t))dt
(1.44)
x0
22
integral denklemine dntrmektir. Eer y(x), (1.43) probleminin bir zm ise,

y(x) srekli ve f (x, y(x)) fonksiyonu x in srekli bir fonksiyonu olur. (1.43) deki
diferansiyel denklemi x, e gre x0 x, e kadar integre edilir ve balang koulu kullanlrsa (1.44) integral denklemine varlr. Burada, st integrasyon snr x deikeni ile
karkl nlemek iin integral deikeni olarak t deikeni kullanlmtr. Tersine,
eer y(x) integral denklemin srekli bir zm ise, y(x0 ) = y0 balang koulu
salanr ve (1.44) denkleminin x, gre tretilerek (1.43) deki denklem elde edilir.
imdi (1.44) integral denklemini iterasyon ilemi ile zmek istiyoruz. Bunun iin
kaba yaklamla zme balayarak, bunu adm adm gelitirmeye alalm. Balang zm olarak y(x) = y0 sabit zm olarak seilebilir. Bu yaklam integral
denklemin sa yanna yerletirerek yeni ve daha iyi bir y1 (x) yaklam bekleyebiliriz:
Z x
y1 (x) = y0 +
f (t, y0 (t))dt
x0
ikinci iterasyonda y1 (x) yaklamn kullanarak yine daha iyi bir y2 zm retebiliriz:
Z x
y2 (x) = y0 +
f (t, y1 (t))dt
x0
ve bu biimdeki iterasyonla n. adm yaklam

Z x
yn (x) = y0 +
f (t, yn1 (t))dt
(1.45)
x0
olacaktr. n iin limite geerek {yn (x)} fonksiyon dizisi gerek zme yaknsayacatr. Bu diziye Picard yaklatrmlar dizisi, bu iterasyonlu ynteme de Picard
iterasyon yntemi denir.
rnek 1.9
y0 = 1 + y2,
y(0) = 0
(1.46)
balang deer probleminin zm bulmak iin Picard iterasyon yntemi uygulayalm. ntegral denklem
Z x

y(x) = y(0) +
1 + y(t)2 dt
0
olur. Birinci admda veya iterasyonda y0 = 0 balang deeri yukardaki denklemin

sa yanndaki integrale yazlrsa;
Z x
Z x

2
y1 (x) = y(0) +
1 + y0 (t) dt =
dt = x
0
buluruz. Bir sonraki iterasyonda y2 yaklam

Z x
Z x

x3
2
2
y2 (x) = y(0) +
1 + y1 (t) dt =
(1 + t )dt = x +
3
0
0
1.4. ZMLERIN VARLIK VE TEKLII
23
olarak bulunur. nc iterasyonda y3 yaklam

Z x
Z x

t3 2
x3 2x5 x7
2
1 + y2 (t) dt =
1 + (t + ) dt = x +
y3 (x) = y(0) +
+
+
3
3
15
63
0
0
buluruz. Bu ileme istediimiz kadar devam ederek kesin zme yaklaabiliriz. Gznne aldmz denklem analitik zm bulunabilen bir diferansiyel denklemdir.
Gerekten, (1.46) denklemini
dy
= dx
1 + y2
ekinde yazabiliriz. Eitliin her iki tarafnn itegralini alrsak
arctan y = x + c
buluruz. Balang koulundan arctan 0 = 0 + c bantsndan c = 0 elde edilir. u
halde (1.46) diferansiyel denkleminin zel (balang koulunu salyan) bir zm
arctan y = x veya denk olarak y = tan x dir. tan x fonksiyonunun MacLaurin seri
alm
x3 2x5 x7
+
+
+ ...
(1.47)
tan x = x +
3
15
63
eklindedir. Picard yntemiyle bulduumuz y3 deeri ile tan x seri almnn ilk drt
terimiyle uyutuuna dikkat edelim. Eer Picard yntemiyle iterasyona devam etseydik tan x seri almdaki dier terimleri de elde ederdik. Ve de sonsuz bir iterasyon
gerekletirmi olsaydk tan x fonksiyonunu elde ederdik.
Bu rnekten grld gibi, ardak yaklamlar ynteminde integrallerin hesaplanmas ok karmak olabilir. Byle bir engelden dolay bu yntemin pratik problemlere
uygulanabilirlii kstldr. Ancak bu yntemin asl deeri diferansiyel denklemlerin
zmlerinin varlk ve tekliine ilikin teoremlerin kantna yapt katkdr.
1.4.2
Picard Teoremi
f (x, y) fonksiyonu xy-dzleminin (x0 , y0 ) noktasn ieren bir blgede tanml bir
fonksiyon fonksiyon olmak zere
y 0 = f (x, y),
y(x0 ) = y0
(1.48)
balang deer teorimi iin hangi koullar altnda zmn var olduunu ve eer
byle bir zm varsa tekliini garanti eden varlk ve teklik teorimi ifade eder.
, kenarlar eksenlere paralel kapal bir R diktrtgeni zeTeorem 1.2 f (x, y) ve f
y
rinde x ve y deikeninin srekli fonksiyonlar olsunlar. Eer (x0 , y0 ) R blgesinin
herhangi bir i noktas ise, (1.48) balang deer probleminin |x x0 | 6 h aral
zerinde yanlzca bir y(x) zm olacak biimde bir h > 0 says vardr.
Bu teoremin kant iin [6](sayfa 68) baknz.
24
Blm 2
YKSEK DERECEDEN
P1 , P2 , . . . , Pn foksiyonlar x ve y nin fonksiyonlar olsun. Eer bir diferansiyel denklem y 0 ye gre n. dereceden bir polinom ise denkleme n. derecedendir denir. Byle
bir diferansiyel denklem

dy
dx
n

+ P1
dy
dx
n1

+ + Pn1
dy
dx

+ Pn = 0
(2.1)
(y 0 Q1 (x, y))(y 0 Q2 (x, y)) . . . (y 0 Qn (x, y)) = 0
(2.2)
biiminde ifade edilebilir. (2.1) denkleminin
biiminde arpanlara ayrlabildiini kabul edelim. Eer,

qr (x, y, cr ) = 0
y 0 Qr (x, y) = 0 denkleminin bir zm ise, bu ayn zamanda (2.2) denkleminin
de bir zmdr. Tersine,
(x, y, c) = 0
fonksiyonu (2.1) denkleminin bir zm ise
y 0 Qr (x, y) = 0,
r = 1, 2, . . . , n
denklemlerinden birini de salar. u halde, (2.2) denkleminin genel zm

q1 (x, y, c)q2 (x, y, c) . . . qn (x, y, c) = 0
eklindedir.
25
26
BLM 2. YKSEK DERECEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER
rnek 2.1
xy 02 + y(1 x2 )y 0 xy 2 = 0
(2.3)
diferansiyel denklemi y 0 ye gre 2. derecedendir ve denklem

y
(y 0 xy)(y 0 + ) = 0
x
eklinde ifede edilebilir. Bunun genel zm ise
y 0 = xy
y0 =
ve
y
x
1. derece denklemlerin zmleri olan

2 /2
y cex
=0
ve
c
=0
x
bantlarnn arpm olur. Yani,

c
2
= 0.
y cex /2 y
x
2.1
Clairaut Diferansiyel Denklemi

y = xp + f (p),
p = y0
(2.4)
tipindeki bir denkleme Clairaut diferansiyel denklemi denir. Bir parametreli

y = cx + f (c)
(2.5)
doru ailesini salayan diferansiyel denklemi bulmaya alalm. (2.5) denklemini

x, e gre trevi y 0 = p = c olur. (2.5) de yerine konursa c yok edilmi olur ve (2.4)
Clairaut diferansiyel denklemi bulunur. O halde (2.5) doru ailesi (2.4) denkleminin
genel zmdr. (2.4) denkleminin (2.5) genel zmnden elde edilemeyen ve tekil
zm denilen bir baka zm daha bulabiliriz. Bu amala, (2.4) denklemi x, e gre
tretirsek
dp
dp
p = p + (x + f 0 (p))
(x + f 0 (p))
=0
(2.6)
dx
dx
bulunur. (2.6) denkleminin iki zm vardr:
p0 =
dp
=0
dx
p=c
(2.4) denkleminde yerine yazlrsa yine (2.5) genel zmne varlr.
2.1. CLAIRAUT DIFERANSIYEL DENKLEMI
27
(2.6) denklemi
x = f 0 (p)
(2.7)
iin salanr. Eer (2.4) ile (2.7) arasndaki x yok edilirse

y = pf 0 (p) + f (p)
(2.8)
elde edilir. (2.7) ve (2.8) denklemleri birlikte, p parametre olmak zere, (2.4)
denkleminin parametrik zmdr. Bu iki denklem arasnda p yok edilirse,
(x, y) = 0 biiminde c sabitini iermeyen bir zm bulunur. Bu zme de
(2.4) diferansiyel denkleminin tekil zm denir.
rnek 2.2
y = xp + sin p
diferansiyel denkleminin genel ve tekil zmlerini bulunuz.
Denklelmi x, e gre tretirsek
p0 (x cos p) = 0
buluruz. p0 = 0 arpan y = cx + sin c genel zm, (x cos p) = 0 arpan ise
x = cos p,
y = p cos p + sin p
veya p nin yok edilmesiyle

y = x arccos x +
1 x2
tekil zm bulunur.
Aadaki Clairaut tipindeki diferansiyel denklemlerin genel ve tekil zmlerini
bulunuz
1.
2.
3.
4.
5.
= xp + ap(p2 + 1)1/2
= xp + ap a ln p
= xp + p ln p
p
= xp + 1 p2 p arccos p
p
y = xp + 1 + p2 p ln p
y
y
y
y
28
2.2
Lagrange (d0Alembert) Diferansiyel Denklemi

y = xg(p) + f (p),
p = y0
(2.9)
tipindeki bir denkleme Lagrange diferansiyel denklemi denir. Clairaut diferansiyel

denklemi Lagrange denkleminin zel g(p) p durumudur. Bundan dolay, burada
g(p) nin p den farkl olduunu varsayyoruz. (2.9) denklemini x, e gre tretirsek
p = g(p) + [xg 0 (p) + f 0 (p)]p0 (x)
(2.10)
buluruz. pg(p) olduundan genel integral erileri artk dorular olmaz. (2.10) denklemi
dx
(g(p) p) + g 0 (p)x = f 0 (p)
(2.11)
dp
biiminde x, e gre lineer bir denklem olarak yazlabilir. (2.11) lineer diferansiyel
denklemi sabitin deiimi yntemiyle zlrse
R g0 (p)
Z 0
dp
R g0 (p)
g(p)p
f (p)e
x = e g(p)p dp c
dp
(2.12)
g(p) p
bulunur. O halde, (2.9) ve (2.12) arasnda x yok edilirse, y yanlzca p ve c nin
bir fonksiyonu olarak elde edilir. Eer, p bir parametre olarak dnlrse, (2.9)
ve (2.12) denklemleri genel zmn parametrik denklemleri olur. Ancak baz zel
durumlarda bu p parametresi yok edilerek x, y ve c yi ieren bir genel zm bulmak
mmkn olabilir. Dier yandan, eer g(p) p = 0 denkleminin en az bir reel kk
varsa, rnein p = p0 ise, o zaman (2.10) denklemi p0 (x) = 0 iin salanr. Bu
durumda (2.9) denkleminin
y = xg(p0 ) + f (p0 )
biiminde sabit iermeyen bir zmn daha elde ederiz. Bu ise tekil veya zel
zmdr.
rnek 2.3
y = xp2 + p3
(2.13)
denkleminin genel ve tekil zmnlerini bulalm. Denklemi x, e gre tretilirse,

p = p2 + (2xp + 3p2 )p0 (x)
veya p p2 = (2xp + 3p2 )p0 (x)
(2.14)
biiminde olur. p p2 = 0 denkleminin kkleri p0 = 0 ve p0 = 1 dir. p0 = 0 veya

p0 = 1 olduunda (2.14) denkleminde p0 (x) = 0 olur. u halde, p(x) = c = p0
bulunur. p0 = 0 karlk gelen tekil zm y = 0 ve p0 = 1 kkne karlk gelen
2.3. GENELLETIRME
29
tekil zm y = x + 1 biiminde olur. imdi, p 6= 0, 1 iin, (2.13) denkleminin genel

zmn bulalm. (2.14) denklemi
dx
2
3p
x=
dp 1 p
1p
biiminde x, e gre lineerdir. Bu denklemin zm de

3 2
1
3
p p +c
x=
(1 p)2 2
olur. Bununla, verilen denklem arasnda x yok edilirse

1
3 3
4
y=
p p + cp + p3
(1 p)2 2
(2.15)
(2.16)
bulunur ki, (2.15) ve (2.16) denklemleri genel zmn verir.

Aadaki Lagrange tipindeki diferansiyel denklemlerin genel ve varsa tekil zmlerini bulunuz.
1.
2.
3.
2.3
y = 2xp p2
y + xp = p3
y = xp2 + p3 + 2p
Genelletirme
x veya y deikenine gre zlebilen herhangi bir yksek dereceden denklemin

genel veya tekil zmleri benzer bir trev alma ilemi ile bulunabilir. Gerekten,
eer F (x, y, p) = 0 denklemi y ye gre
y = f (x, p)
(2.17)
biiminde zlebiliyorsa, (2.17) denklemini x, e gre tretirsek p0 (x) trevine gre

1. dereceden
f dp
f
+
p=
x p dx
30
denklemi bulunur. Bu denklemin bir sabiti ieren genel zm u biimde ifade

edilebilir:
(x, p, c) = 0.
(2.18)
Eer (2.18) denklemi x deikenine gre x = (p, c) biiminde zlebiliyorsa, bu
bant (2.17) denklemi ile birlikte genel zmn parametrik denklemlerini verir. p
parametresinin yok edilebildii durumlarda genel zmn x, y ve c trnden, yani
kartezyen ifadesi elde edilir. Eer, p fx ve fp nin yanlzca x ve p ye bal bir ortak
arpan varsa, bu durumda denklemin bir tekil zmn karabiliriz.
Eer F (x, y, p) = 0 denklemi x, e gre zlebiliyorsa, yani
x = g(y, p)
(2.19)
ise, bu kez y deikenine gre trev alarak p0 (y) trevine gre birinci dereceden
1
g g dp
dx
= =
+
dy
p
y p dy
denklemi bulunur. Bu denklemin zm
e c)
(y,
e p, c) = 0 veya y = (p,
(2.20)
biiminde yazlabileceinden, yine (2.19) ve (2.20) denklemleri parametrik olarak

genel zm verir.
rnek 2.4
ex
y =p+
p
denkleminin genel ve tekil zmlerini bulalm.
Denklem y ye gre zlm olduundan her iki yann x, gre tretelim.
p = p0 +
(2.21)
p0
ex
2 ex
p
p
veya

ex
(p p) 1 2 = 0
p
0
buluruz. (2.22) denklemi p = p iin saplanr. Buradan,
0
p0 = p
p = cex
(2.22)
(2.23)
buluruz. (2.21) ve (2.23) denklemleri arasnda p yok edilirse

1
c
genel zm buluruz. (2.22) denkleminin sabit iermeyen ikini arpan ise p2 = ex
bantsn verir ki, bununla (2.21) denklem arasnda p yok edilirse
y = cex +
y 2 = 4ex
tekil zm elde ederiz.
2.4. YKSEK DERECEDEN HOMOJEN DENKLEMLER
31
Aadaki genel tipteki diferansiyel denklemlerin genel ve varsa tekil zmlerini
bulunuz.
y = yp2 + 2px
x y = 2ap ap2
y = p2 + p3
p2 + 2y cot xp y 2 = 0
4x2 p2 4xyp + y 2 = 0
(x ep )p = 1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
2.4
Yksek Dereceden Homojen Denklemler
Blm 1 de birinci dereceden homojen bir diferansiyel denklemin y = xu deiken

dnm ile deikenleri ayrlabilir bir denkleme indirgendiini grdk. Yksek
dereceden homojen denklemler de ayn tip dnm ile integre edilebilir.
F (x, y, p) = 0
(2.24)
diferansiyel denklemini ele alalm. Eer F fonksiyonu x ve y deikenlerine gre n.

dereceden homojen bir fonksiyon ise
F (x, y, p) = n F (x, y, p)
(2.25)
yazlabilir. y = xu dnm ile p = xu0 + u olmak zere

F (x, xu, p) = xn F (1, u, p) = xn G(u, p)
(2.26)
yazlabildiinden, (2.24) denklemi

G(u, p) = 0
(2.27)
biimini alr. Bu denklem p ye gre zlebilirse,

p = xu0 + u = (u)
elde edilir ki, bu da deikenlerine ayrlabilir bir denklemdir. Eer (2.27) denklemi
u ya gre u = (p) biiminde zlrse
y = x(p)
(2.28)
32
olur. Bu bantnn x, e gre trevi alnrsa

p = (p) + x 0 (p)p0 (x)
p (p) = x 0 (p)
dp
dx
(2.29)
deikenlerine ayrlabilen denklem elde edilir.

rnek 2.5
F (x, y, p) = xyp2 + (x2 y 2 )p xy = 0
(2.30)
diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.

F (x, y, p) = 2 (xyp2 + (x2 y 2 )p xy) = 2 F (x, y, p)
(2.31)
olduundan (2.30) 2. dereceden homojen bir denklemdir. y = ux dnm yerine

konur ve x2 ile blnrse p ye gre zlebilen
up2 + (1 u2 )p u = 0
(2.32)
denklemini verir. O halde,

p
(u2 1)2 + 4u2
p = xu + u =
2u
2
2
u 1 (u + 1)
=
2u
1
= u,
u
0
u2 1
bulunur. xu0 + u = u bantsndan u = c veya y = cx ve xu0 + u =

y
da x(u 1) = ceu veya y x = ce x zmleri bulunur.
1
u
bantsndan
Aadaki genel tipteki diferansiyel denklemlerin genel ve varsa tekil zmlerini
bulunuz.
1.
2.
3.
4.
xyp2 + (x2 + y 2 )p + xy = 0
xp2 2py x = 0
p
y = x(p + 1 + p2 )
xp2 2yp x = 0
2.5. GEOMETRIK UYGULAMALAR
2.5
33
Geometrik Uygulamalar
F (x, y, y 0 ) = 0
(2.33)
diferansiyel denkleminin integral erilerinin yanlzca bir parametreye bal

f (x, y, c) = 0
(2.34)
biiminde eri ailesi olduunu biliyoruz. Tersine, (2.34) denkleminin x, e gre tretilmesiyle elde edilen (x, y, y 0 , c) = 0 ile (2.34) arasnda c sabiti yok edilirse (2.33)
denklemi elde edilir. imdi, yine bu sabite bal iki eri ailesi alalm:
f (x, y, c) = 0 ve g(x, y, k) = 0.
(2.35)
(2.35) denklemlerinden birisini cailesi, dieri de kailesi olarak isimlendirelim.

Eer k-ailesinin herhangibir erisi c-ailesinin her erisini belirli bir geometrik zellie
gre keserse, her iki ailenin herhangibir erisine dier yrngenin yrngesi denir.
Bir eri, eri ailesinin btn erilerini dik a altnda keserse, bu eriye o ailenin dik
yrngesi, eer 90 den farkl bir a altnda keserse, eik yrngesi denir. ekil(1)
deki gibi (2.35) eri aileleri sabit bir as ile kesisin ve cailesinin herhangibir
erisinin keyfi bir (x, y) noktasnda teeti x ekseniyle as yapsn. ise, k-ailesinin
bu noktada x ekseni ile yapt a olsun. Bu artlar altnda, aadaki banty
yazabiliriz:
tan tan
.
y 0 = tan = tan( ) =
1 + tan tan
cailesinin diferansiyel deklemi F (x, y, y 0 ) = 0 ise
F (x, y, tan ) = F (x, y,
tan tan
)
1 + tan tan
(2.36)
yazlabilir. kailesinin diferansiyel denklemini bulmak iin (2.36) denkleminde tan =

y 0 koymak yeterlidir. zetle, kailesi yani cailesinin eik yrngeleri
F (x, y,
y 0 tan
)=0
1 + y 0 tan
(2.37)
diferansiyel denkleminin integral erileri olur. Baka bir ifadeyle, eer cailesinin
y 0 tan
diferansiyel denkleminde y 0 yerine 1+y
0 tan yazlrsa kailesinin diferansyel denklemi
bulunmu olur. zel olarak, eer bu iki eri ailesi dik kesiiyorsa yani = 90 veya
tan 90 = iin,
y 0 tan
1
1 + y 0 tan
y0
olduundan aranan dik yrngenin veya kailesinin denklemi, verilen ailenin diferansiyel denkleminde y 0 y10 konarak elde edilir.
34
rnek 2.6
x2 + y 2 = c
(2.38)
ember ailesinin dik yrngelerini ve = 45 altnda kesen eik yrngelerini bulunuz.

Verilen ember ailesinin (2.38) diferansiyel denklemi
y0 =
x
y
(2.39)
dir. (2.38) ailesinin dik yrngelerini bulmak iin y 0 y10 dnm yaplrsa
y0 =
y
x
(2.40)
elde edilir. (2.40) diferansiyel denkleminin zmnden y = kx bulunur. zetle,

(2.38) ember ailesinin dik yrngeleri y = kx doru ailesidir.
imdi de (2.38) ember ailesinin = 45 altndaki eik yrngelerini bulalm. Yay 0 tan 45
plmas gereken i, (2.40) diferansiyel denkleminde y 0 1+y
0 tan 45 dnm yapmaktr. Bu dnm yapldnda
y0 1
x
=
1 + y0
y
veyay 0 =
yx
y+x
1. dereceden homojen diferansyel denkelemi elde edilir. y = ux dnmnden

y 0 = u0 x + u =
u1
u+1
ve buradan
u+1
dx
du +
=0
2
u +1
x
u+1
du +
u2 + 1
dx
=k
x
buradan da
ln |u| + arctan u + ln |x| = x ln |y| + arctan
y
=k
x
elde edilir.
2.5. GEOMETRIK UYGULAMALAR
35
Aadaki bir parametreli eri ailelerinin dik yrnge denklemlerini bulunuz.
1.
2.
3.
4.
5.
y 2 = cx
y = c sin x
y = c ln x
y = c(x + 1)ex
(x2 a2 )2 + (y 2 b2 )2 = c
Aadaki bir parametreli eri ailelerinin = 45 altndaki eik yrnge denklemlerini bulunuz.
1.
2.
3.
4.
5.
xy = c
x2 y 2 = c
x2 + y 2 = 2cx
y = x ln cx
y x = cx2
36
Blm 3
YKSEK MERTEBEDEN
3.1
kinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler
f verilen keyfi fonksiyon olmak zre ikinci mertebeden bir diferansiyel denklem

d2 y
dy
= f x, y,
(3.1)
dx2
dx
dy
lineer
biiminde ifade edilebilir. Eer (3.1) denklemindeki f fonksiyonunda y ve dx
olacak ekilde ifade edilebilyorsa, denkleme 2. mertebeden lineer diferansiyel denklem denir. Eer (3.1) denklemi lineer ise, P (x) 6= 0 olmak zere denklem genel
olarak,
P (x)y 00 + Q(x)y 0 + R(x)y = G(x)
(3.2)
biiminde yazlabilir. (3.2) denklemi P (x) ile blnrse

y 00 + q(x)y 0 + r(x)y = g(x)
(3.3)
formunda ifade edilebilir. (3.3) denklem ile birlikte

y 0 (x0 ) = y00 := sabit,
y(x0 ) = y0 := sabit,
(3.4)
balang koullar da verilirse bu probleme balang deer problemi denir.
3.1.1
Sabit Katsayl kinci Mertebeden Homojen Diferansiyel Denklemler
Eer (3.2) denkleminde P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlar sabit ve G(x) = 0 ise
denkleme sabit katyal ikinci mertebeden homojen diferansiyel denklem denir. Byle
37
38
BLM 3. YKSEK MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER
bir diferansiyel a, b, c reel sabitler olmak zere

ay 00 + by 0 + cy = 0
(3.5)
biiminde ifade edilir.

imdi (3.5) diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm. Evvel a = 0 halini
gznne alalm. Bu taktirde denklem,
b
dy
+ cy = 0
dx
eklinde birinci mertebeden deikenlere ayrlabilen tipte bir denklem halini alr.
Buradan,
c
y
dy
= dx = rdx ln = rx y = kerx
y
b
k
elde edilir. Bu ekilde elde edilen sonu bize, ikinci mertebeden diferansiyel denklemin zmnde y = kerx eklinde olabileceini telkin eder. imdi, y = kerx ve
trevlerini (3.5) denkleminde yerine koyarak y = kerx in bu denklemi salama artlarn bulalm.
y = kerx ,
y 0 = krerx ,
y 00 = kr2 erx .
Bu ifadeleri (3.5) denkleminde yerlerine koyarsak
akr2 erx + krerx + ckerx = 0

ar2 + br + c kerx = 0
elde edilir. k keyfi bir sabit olduundan daima sfr olamaz ve her x deeri iin
erx 6= 0 olduundan bu bantnn salanabilmesi iin
ar2 + br + c = 0
(3.6)
olmas gerekir. O halde y = kerx deki r says (3.6) denklemini salayan bir kkdr.
Yani r (3.6) denkleminin bir kk ise y = kerx (3.5) denkleminin bir zm olur.
(3.6) denklemine (3.5) denkleminin karakteristik denklemi denir. Bu denklem,
diferansiyel denklemde
d2 y
dx2
dy
dx
y
yerine
r2
yerine
yerine
yazlmak suretiyle, dorudan doruya elde edilir. Karakteristik denklemi iki reel
kke veya iki katl bir kke veyahut da elenik iki kompleks kke sahip olabileceine
gre, diferansiyel denkleminin zmleri de deiik trde karmza kar.
3.1. KINCI MERTEBEDEN LINEER DIFERANSIYEL DENKLEMLER
39
I. Karakteristik denkleminin iki reel kknn olmas hali:

= b2 4ac > 0 olmas durumunda karakteristik denklemin kkleri r1 ve r2 ise
y1 = k1 er1 x
ve y2 = k2 er2 x
bantlar (3.5) diferansiyel denkleminin birer zm olarak denklemi salarlar.

Ancak birer tane keyfi sabit ierdiklerinden genel zm olamazlar. y1 ve y2 nin
(3.5) denklemini salama artn yazarsak
ay100 + by10 + cy1 = 0
ay200 + by20 + cy2 = 0
ve bu iki banty taraf tarafa toplarsak
a(y100 + y200 ) + b(y10 + y20 ) + c(y1 + y2 ) = 0
elde edilir. Bu ise bize
y = y1 + y2 = k1 er1 x + k2 er2 x
(3.7)
ifadesinin de (3.5) diferansiyel denkleminin bir zm olduunu gsterir. Dier

taraftan bu zm, k1 ve k2 gibi iki keyfi sabit ierdiinden genel zmdr.
rnek 3.1
y 00 3y + 2 = 0
diferansiyel denklemini zelim.
Karakteristik denklem,
r2 3r + 2 = 0
olup kkleri
r1 = 1,
r2 = 2
olarak denklemin genel zm

y = k1 ex + k2 e2x
dir.
40

II. Karakteristik denklemin iki katl bir kk olmas hali:
b
b2 4ac = 0 olmas halinde karakteristik denkleminin iki katl kk r = 2a
olup
(3.5) diferansiyel denklemin zm y = kerx dir. Ancak bu bant bir tek keyfi
sabit ierdiinden genel zm olamaz. Genel zm bulmak iin daha nce birinci
mertebeden lineer diferansiyel denklemin zmnde kullandmz sabitin deiimi kuraln buraya uygulayalm. Bunun iin de y = kerx in diferansiyel denklemin
genel zm olabilmesi iin k = k(x) olacak ekilde bir k(x) fonksiyonu bulalm.
y = k(x)erx
y 0 = k 0 erx + krerx = (k 0 + kr)erx
y 00 = k 00 erx + 2k 0 rerx + kr2 erx = (k 00 + 2k 0 r + kr2 )erx
olup y ve trevlerini (3.5) diferansiyel denkleminde yerine koyarak salama artn
elde etmek istersek
a(k 00 + 2k 0 r + kr2 )erx + b(k 0 + kr)erx + ckerx = 0
veya
ak 00 + (2ar + b)k 0 + (ar2 + br + c)k = 0
(3.8)
elde edilir. r, karaktersik denklemin iki katl kk olduu gznne alnrsa

ar2 + br + c = 0 ve 2ar + b = 0
olduu anlalr. O halde (3.8) denkleminden
ak 00 = 0 k 00 = 0 k 0 = k1 k = k1 x + k2 ,
k1 , k2 = sabit
bulunur. Buna gre (3.5) diferansiyel denkleminin karakteristik denklemi ift katl
kk olmas durumunda genel zm
y = kerx = (k1 x + k2 )erx ,
k1 , k2 = sabit
(3.9)
olur.
rnek 3.2 y 00 4y + 4y = 0 diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.
Karektersitik denklem r2 4r + 4 olup kkleri r1 = r2 = 2 iki katldr. O halde
denklemin genel zm
y = (k1 x + k2 )e2x
41
III. Karakteristik denklemin iki kknn kompleks olmas hali:

= b2 4ac < 0 olmas durumunda karakteristik denklemin kkleri elenik kompleks bir kk olup
b
+
2a
b
r2 =
2a
r1 =
1
= + i
2a
1
= i
2a
dir. Buna gre (3.5) diferansiyel denkleminin genel zm

y
y
y
y
y
=
=
=
=
=
k1 er1 x + k2 er2 x
k1 e(+i)x + k2 e(i)x

ex k1 eix + k2 eix
ex [k1 (cos x + i sin x) + k2 (cos x i sin x)]
ex [(k1 + k2 ) cos x + i(k1 k2 ) sin x]
(3.10)
bulunur. Eer d1 := k1 + k2 ve d2 := i(k1 k2 ) alnrsa (3.10) denklemi

y = ex [d1 cos x + d2 sin x]
(3.11)
halini alr. (3.11) denklemi (3.5) diferansiyel denkleminin karakteristik denklemin

kompleks kk olmas halindeki genel zmdr. Bazen (3.11) denklemi daha ksa
formda da ifade edilir. Bu formu elde etmek iin d1 = d cos ve d2 = d sin alnrsa
(3.11) denklemi
y = dex cos(x )
(3.12)
bulunur. , Fiziksel veya mhendislikteki problemlerde faz fark olarak nitelendirilir. rnein sv ierinde salnm yapan bir yaya bal bir paracn oluturduu
diferansiyel denklemin zm (3.12) denklemidir. Burada d genlii ve faz farkn
temsil eder.
rnek 3.3 y 00 2y + 2y = 0 diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Verilen diferansiyel denklemin karakteristik denklemi
r2 2r + 2 = 0
olup kkleri r = 1 i dir. Diferansiyel denklemin genel zm
y = ex (d1 cos x + d2 sin x)
bulunur.
veya y = dex cos(x )
42
3.1.2
Lineer Bamllk ve Bamszlk
Ak veya kapal bir I aralnda tanml bir {y1 , y2 , . . . , yn } fonksiyonlar kmesi, en

az bir cj 6= 0, j = 1, . . . , n iin
c 1 y 1 + c 2 y 2 + . . . cn y n = 0
(3.13)
koulunu salyorsa {y1 , y2 , . . . , yn } fonksiyonlar I zerinde lineer bamldr denir. Eer, (3.13) denklemi ancak
c1 = c2 = . . . = cn = 0
olmas durumunda salanyorsa, {y1 , y2 , . . . , yn } fonksiyonlar I aral zerinde lineer bamszdr denir.
rnek 3.4 I = R reel saylar kmesi zerinde tamml {y1 = ex , y2 = ex } fonksiyonlar R zerinde lineer bamzdr. Gerekten, eer lineer baml olsalard
c1 ex + c2 ex = 0
bantsn salayan en az biri sfdan farkl c1 veya c2 olmas gerekirdi. c1 6= 0 olsun.
O zaman c2 = c1 e2x olur. Verilen denklemden,

c1 ex e2x = 0
olur. Her x R iin ex e2x = 0 olamyacandan c1 = 0 olmaldr. Bu ise c1 6= 0
olmasyla eliir. Bu eliki ise {y1 = ex , y2 = ex } fonksiyonlarnn lineer baml
olsun varsaymndan kaynaklanmtr. O halde {y1 = ex , y2 = ex } fonksiyonlar
lineer bamszdr.
Bu iki fonksiyonunun lineer bamszln,

x
e
ex ex ex
x x

W (e , e ) = d x d x = x
e ex
e dx e
dx

= 2 6= 0

eklinde de tanmlayabiliriz. Buradaki W (ex , ex ) ifadesine, ex ve ex fonksiyonlarnn Wronskian denir. Eer bir fonksiyonlar kmesinin Wronskian , foksiyonlar
kmesinin tanml olduu tm arallta sfrdan farkl ise bu kmeye ait fonksiyonlara
linear bamsz denir. ex , ex fonksiyonlarnn Wronskian sfrdan farkl olduundan bu fonksiyonlar lineer bamszdr. imdi bu kavram fonksiyonlar kmesine
uygulayalm. Genel halde, I aralnda tanml bir {y1 , y2 , . . . , yn } fonksiyonlar kmesinin Wronskian ,

y1
y2
...
yn

y10
y20
...
yn0

W (y1 , y2 , . . . , yn ) =
...
...
...
...
(n1)
(n1)
(n1)
y
y2
... yn
1
43
biiminde verilir. Eer bu Wronskian I aralnn en az bir deerinde sfrdan farkl

ise {y1 , y2 , . . . , yn } fonksiyonlar kmesi I zerinde lineer bamsz, aksi halde yani I
aralnnn her eleman iin Wronskian deeri sfr ise {y1 , y2 , . . . , yn } fonksiyonlar
kmesi I zerinde lineer baml olur.
rnek 3.5 y 00 5y + 6y = 0 denkleminin zmlerinin lineer baml olup olmadn inceliyelim.
Verilen denklemin karakteristik denklemi r2 5r + 6 = 0 olup kkleri r1 = 2, r2 = 3
tr. r1 = 2 kkne karlk gelen zm y1 = k1 e2x ve r2 = 3 kkne karlk gelen
zm y2 = k2 e3x olduunu getiimiz alt blmden biliyoruz.

k1 e2x
k2 e3x k1 e2x k2 e3x
5x
2x 3x

6= 0
W (e , e ) = d
d
2x
3x = k1 k2 e
2x
3x =
2k
e
3k
e
k
e
k
e
1
2
1
2
dx
dx
olduundan y1 = k1 e2x ve y2 = k2 e3x fonksiyonlar (, ) aral zerinde lineer
bamszdr. Verilen diferansiyel denklemin genel zm de bu iki lineer bamsz
zmn toplamdr.
y = k1 e2x + k2 e3x
3.1.3
Sabit Katsayl kinci Mertebeden Homojen olmayan

Diferansiyel Denklemler
Bu alt blmde
ay 00 + by 0 + cy = f (x)
(3.14)
biiminde ifade edilen sabit katsayl lineer ve sa yanl veya homojen olmayan
diferansiyel denlemin zmn bulacaz.
Teorem 3.1 (3.14) eklindeki bir diferansiyel denklemin genel zm, y1 homojen
ksmn ve y2 homojen olmayan denklemin bir zel zm olmak zere
y = y1 + y2
biimindedir.
Buna gre, homojen olmayan (3.14) diferansiyel denkleminin zel zmlerinin bulunmas iin genel bir kural, denklemin 2. yol dan zlmesi srasnda ele alacaz.
Ancak, f (x) in baz belirli ekilleri iin, dorudan doruya bir zel zm bulmak
mmkndr. imdi bu ekillerin en nemlilerini gzden geirelim.
44
1. YOL
f (x) fonksiyonunun n. dereceden bir polinom olmas hali:

Bu taktirde, y2 zel zm genellikle, x in ayn dereceden polinomdur. rnein,
ay 00 + by 0 + cy = dn xn + dn1 xn1 + + d1 x + d0
biimindeki bir diferansiyel denklemin bir zel zm y2 = en xn + en1 xn1 +
+ e1 x + e0 eklindedir. Eer homojen ksmn zmnde polimon eklinde bir
zm var ise, ki bu durum (3.14) denkleminde c = 0 olmasyla gerekleir yani
bu durumda karakteristik denklemin en az bir kk sfrdr, o taktirde homojen
zmden lineer bamsz bir zel zm
y2 = x(en xn + en1 xn1 + + e1 x + d0 ) = en xn+1 + en1 xn + + e1 x2 + e0 x
eklinde aranmaldr.
rnek 3.6 y 00 3y 0 + 2y = 2x2 5x + 3 diferansiyel denkleminin genel zmn
bulalm.
Homojen ksm yani
y 00 3y 0 + 2y = 0
denklemini zelim. Bu denklemin karakteristik denklemi r2 3y + 2 = olup kkleri
de r1 = 1, r2 = 2 dir. O halde homejen ksmn genel ksmn zm
y1 = k1 ex + k2 e2x
eklinde bulunur. Homojen olmayan ksmn 2. dereceden bir polinom olduu ve homojen ksmn zm polinom olmad gznnde bulundurulduunda, denklemin
zel zm
y 2 = e 2 x2 + e 1 x + e 0
(3.15)
biiminde aranmaldr. Trevler y20 = 2e2 x + e1 ve y200 = 2e2 eklinde olup bu ifadeler
verilen diferansiyel denklemde yerlerine konusa
2e2 6e2 x 3e1 + 2e2 x2 + 2e1 x + 2e0 = 2x2 5x + 3
elde edilir ve bu denklem dzenlenirse
2e2 x2 + (6e2 + 2e1 )x + 2e2 3e1 + 2e0 = 2x2 5x + 3
elde edilir. Polinomlarn zdeliinden
2e2 = 2
6e2 + 2e1 = 5
2e2 3e1 + 2e0 = 3

elde edilir ki buradan da e2 = 1, e1 =
1
2
ve e0 =
5
4
45
bulunur. u halde zel zm
1
5
y 2 = x2 + x +
2
4
olur. Verilen diferansiyel denklemin genel zm ise
1
5
y = y1 + y2 = k1 ex + k2 e2x + x2 + x +
2
4
biiminde bulunur.
rnek 3.7 y 00 + 2y 0 = 2x + 4 diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Denklemin homojen ksm y 00 + 2y 0 = 0 dir. Bu denklemin karakteristik denklemi de
r2 + 2r = 0 ve bu denklemin kkleri r1 = 0 ve r2 = 2 dir. Bu kklere karlk gelen
zmler k1 ve k2 e2x dir. Homojen ksmn zm
y1 = k1 + k2 e2x
olur. Homojen ksmn zmnde k1 eklinde sfrnc dereceden polinom olduundan zel zm
y2 = x(e1 x + e0 ) = e1 x2 + e0 x
olacak ekilde aranmaldr. Trevler y20 = 2e1 x + e0 ve y200 = 2e1 olup bu ifadeleri
verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazdmzda
2e1 + 2e1 x + e0 = 2x + 4
elde ederiz. Polinomlarn zdeliinden e1 = 1 ve e0 = 2 buluruz. O halde zel
zm
y2 = x2 + 2x
bulunuruz. Sonu olarak, verilen diferansiyel denklemin genel zmn
y = y1 + y2 = k1 + k2 e2x + x2 + 2x
eklinde buluruz.
f (x) fonksiyonunun dex biiminde stel bir fonksiyon olmas hali:
ay 00 + by 0 + cy = dex
(3.16)
biimindeki bir diferansiyel denkleminin zel zm:

1. Eer karakteritik denklemin kklerinden herhangi biri ya eit deilse, o
zaman zel zm
y2 = Kex
eklinde aranr.
46

2. Eer karakteristik denklemin herhangi bir kk ya eit yani karakteristik
denkleminin basit kk ise, o zaman zel zm
y2 = Kxex
eklinde aranr.
3. Eer karakteristik denklemin ift katl bir kk ise, o zaman zel zm
y = Kx2 ex
eklinde aranr.
rnek 3.8 y 00 + 4y 0 + 8y = 2e2x diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.

Homojen ksm y 00 + 4y 0 + 8y = 0 olup karakteristik denklemi r2 + 4r + 8 = 0
biimindedir. Karakteristik denklemin kkleri ise r1 = 2 + 2i ve r2 = 2 2i dir.
Dolaysyla homojen ksmn zm
y1 = e2x (k1 cos 2x + k2 sin 2x)
biiminde bulunur. imdi verilen denklem iin zel zm bulalm. = 2 olup
karakteristik denklemin kklerine eit olmadndan y2 = Ke2x biiminde zel zm arayalm. y20 = 2Ke2x ve y200 = 4Ke2x olup bu ifadeler verilen denklemde
yerlerine konursa
4Ke2x 8Ke2x + 8Ke2x = 2e2x
elde edilir. Buradan da K = 21 olup zel zm y2 = 21 e2x eklinde olur. Verilen
diferansiyel denklemin genel zm de
1
y = e2x (k1 cos 2x + k2 sin 2x) + e2x
2
biiminde buluruz.
rnek 3.9 y 00 5y 0 + 6y = 7e2x diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Verilen denklemin homojen ksm y 00 5y 0 + 6y = 0 dr. Bu denklemin karakteristik
denklemi r2 5y +6 = 0 olup kkleri r1 = 2 ve r2 = 3 olur. Homojen ksmn zm
y1 = k1 e2x + k2 e3x
bulunur. imdi de zel zm bulalm. = 2 karakteristik denklemin basit kk
olduundan zel zm
y2 = Kxe2x
formunda aranmaldr. Trevler y20 = Ke2x + 2Kxe2x y200 = 4Ke2x + 4Kxe2x olup
bu ifadeler verilen denklemde yerlerine yazlrsa
4Ke2x + 4Kxe2x 5Ke2x 10Kxe2x + 6Kxe2x = 7e2x
47
formunda olur ve buradan da K = 7 bulunur. zel zm y2 = 7xe2x eklinde

elde edilir. Verilen diferansiyel denklemin genel zm ise
y = k1 e2x + k2 e3x 7xe2x
formunda bulunur.
rnek 3.10 y 00 +4y 0 +4y = 2e2x diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Homojen ksmn karakteristik denklemi r2 + 4r + 4 = 0 dir ve kkleri ift katl olarak
r = 2 biimindedir. Homojen ksmn zm
y = (k1 x + k2 )e2x
eklindedir. = 2 karakteristik denklemin ift katl kk olduundan zel zm
y2 = Kx2 e2x
formunda aranr. y20 = 2Kxe2x 2Kx2 e2x ve y200 = 2Ke2x 8Kxe2x +4Kx2 e2x
olup verilen diferansiyel denklemde yerlerine konursa
2Ke2x 8Kxe2x + 4Kx2 e2x + 8Kxe2x 8Kx2 e2x + 4Kx2 e2x = 2e2x
buradan da K = 1 bulunur. u halde zel zm
y2 = x2 e2x
biiminde elde edilir. Verilen denklemin genel zm ise
y = (k1 x + k2 )e2x + x2 e2x
f (x) fonksiyonunun M sin px + N cos px eklinde olmas hali:
ay 00 + by 0 + cy = M sin px + N cos px
(3.17)
biimindeki bir diferansiyel denkleminin zel zm:

1. Eer b 6= 0 olmas durumunda (3.17) denkleminin zel zm
y2 = A sin px + B cos px
formunda aranr.
2. Eer b = 0 ve karakteristik denklemin kkleri pi eklinde ise o zaman (3.17)
denkleminin zel zm
y2 = Ax sin px + Bx cos px
formunda aranr.
48
rnek 3.11 y 00 + y 0 2y = 4 sin 2x diferansiyel denklemini zelim.

Karakteristik denklem r2 +r 2 = 0 ve kkleri r1 = 2, r2 = 1 olup homejen ksmn
zm
y1 = k1 e2x + k2 ex
eklinde bulunur. Verilen denklemde b = 1 6= 0 olduundan zel zm
y2 = A sin 2x + B cos 2x
formunda aranr. Trevler ise y20 = 2A cos 2x 2B sin 2x, y200 = 4A sin 2x
4B cos 2x olur. Bu ifadeler verilen diferansiyel denklemde yerine konursa
4A sin 2x 4B cos 2x + 2A cos 2x 2B sin 2x 2A sin 2x 2B cos 2x = 4 sin 2x
ve zde olarak
(6A 2B) sin 2x + (2A 6B) cos 2x = 4 sin 2x
yazlr. Buradan da 6A 2B = 4 ve 2A 6B = 0 veya A = 3/5 ve B = 1/5
elde edilir. Bunlara gre zel zm
1
3
y2 = sin 2x cos 2x
5
5
olur. Verilen denklemin genel zm ise
y = k1 e2x + k2 ex
3
1
sin 2x cos 2x
5
5
buluruz.
rnek 3.12 y 00 + y = 2 sin x + cos x diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Karakteristik denklem r2 + 1 = 0 ve denklemin kkleri r = 1i dir. Homejen ksmn
zm
y1 = k1 sin x + k2 cos x
olur. p = 1 olduundan verilen denklemin zel zm
y2 = Ax sin x + Bx cos x
formunda aranmaldr.Trevler y20 = A sin x + Ax cos x + B cos x Bx sin x ve y200 =
2A cos x Ax sin x 2B sin x Bx cos x formunda elde edilir. Bu ifadeler verilen
denklemde yerlerine konursa
2A cos x Ax sin x 2B sin x Bx cos x + Ax sin x + Bx cos x = 2 sin x + cos x
49
buradan da A = 1/2 ve B = 1 bulunur. Bunlardan da zel zm

1
y2 = x sin x x cos x
2
elde edilir. Verilen denklemin genel zm ise
1
y = k1 sin x + k2 cos x + x sin x x cos x
2
biiminde buluruz.
f (x) fonksiyonunun g(x)ex olmas hali:
ay 00 + by 0 + cy = g(x)ex
(3.18)
diferansiyel denkleminin y2 zel zm

y2 (x) = z(x)ex
deiken dnm yaplarak bulunur.
rnek 3.13
y 00 + y 0 2y = e2x cos 2x
(3.19)

(3.19) denkleminin homojen ksmnn karakteristik denklemi r2 + r 2 = 0 dir. Bu
denklemin kkleri ise r1 = 2 ve r2 = 1 olur. u halde homojen ksmn zm
y1 = k1 e2x + k2 ex
biiminde elde ederiz.
(3.19) denkliminin sa yan f (x) = g(x)ex biiminde olduundan zel zm iin
y2 (x) = z(x)e2x
deiken deiimini uygulayabiliriz. y20 = z 0 e2x + 2ze2x ve y200 = z 00 e2x + 4z 0 e2x + 4ze2x
buluruz. Bu ifadeler verilen denklemde yerlerine koyarsak
z 00 e2x + 4z 0 e2x + 4ze2x + z 0 e2x + 2ze2x 2ze2x = e2x cos 2x
buluruz. Bu ifadeyi dzenlersek ve eitliin her iki yan e2x ile blersek
z 00 + 5z 0 + 4z = cos 2x
denklemi elde ederiz. Bu denklemin bir zel zmn
z = A sin 2x + B cos 2x
(3.20)
50
formunda bulabiliriz. z 0 = 2A cos 2x 2B sin 2x ve z 00 = 4A sin 2x 4B cos 2x

biiminde yazarz. Bu ifadeler (3.20) denkleminde yerine yazarsak,
4A sin 2x 4B cos 2x + 10A cos 2x 10B sin 2x + 4A sin 2x + 4B cos 2x = cos 2x
elde ederiz ve bu denklem dzenlersek
10B sin 2x + 10A cos 2x = cos 2x
1
ve B = 0 elde ederiz. (3.20) denkleminin zel bir zm
buradan da A = 10
1
z = 10 sin 2x bulunur. O halde (3.19) denklemin zel zm
y2 (x) =
1 2x
e sin 2x
10
buluruz. (3.19) denkleminin genel zm ise

y = k1 e2x + k2 ex +
1 2x
e sin 2x
10
f (x) fonksiyonunun bir ka fonksiyonun toplam eklinde olmas

hali:
Bu taktirde zel zm, f (x) i oluturan fonksiyonlarn herbirine karlk gelen zel
zmlerin toplamna eittir. rnein,
ay 00 + by 0 + cy = f1 (x) + f2 (x) + f3 (x)
(3.21)
eklindeki bir diferansiyel denklemin zel zm f1 (x), f2 (x), f3 (x) fonksiyonlarnn herbirine karlk gelen y21 , y22 , y23 zel zmlerinin toplamna, yani
y2 = y21 + y22 + y23
e eittir.
rnek 3.14
y 00 3y 0 + 2y = 4x + 8 + 2ex
(3.22)
denkleminin genel zmn bulalm.

(3.22) denklemindeki homojen ksmn karakteristik denklemi r2 3r + 2 = 0. u
halde homojen ksmn zm
y1 = k1 ex + k2 e2x
biiminde buluruz. Evvel 4x + 8 e karlk gelen zel zm bulalm.
y21 = Ax + B
51
0
00
formunda bir zel zm bulalm. y21
= A ve y21
= 0 bulunur.
3A + 2Ax + 2B = 4x + 8
elde ederiz. Buradan da A = 2 ve B = 1 olup y21 zel zm
y21 = 2x + 1
buluruz. imdi de 2ex karlk gelen y22 zel zm bulalm.
y22 = Kex
00
0
= Kex . Bu ifadeler denklemde yerine koyarsa
= Kex ve y22
y22
Kex + 3Kex + 2Kex = 2ex

elde ederiz. Buradan da K = 31 olur ki y22 =
(3.22) diferansiyel denkleminin genel zm
1 x
e
3
(3.23)
biiminde buluruz. u halde
1
y = y1 + y21 + y22 = k1 ex + k2 e2x + 2x + 1 + ex
3
biiminde buluruz.
2. YOL
Sabitin deiimi kural (Lagrange kural):

Eer f (x) yukarda bahsi geen biimlerden herhangi birisine uymuyorsa o taktirde
imde ele alcamz Lagrange kuraln uygulamalyz. Aslnda bu kural f (x) fonksiyonunun btn halleri iin uygulanabilir. Ancak ilemlerin ksal asndan eer
f (x) yukarda belirtilen biimlere uymas durumunda bu biimlere uygun metodlarla zm yaplabilir.
Lagrange kantlamtr ki, homojen denklemin genel zm biliniyor ise, zel zm
integral ilemleri ile elde edilir.
ay 00 + by 0 + cy = f (x)
denleminin zmn bulalm. (3.24) denkleminin homojen ksm olan
ay 00 + by 0 + cy = 0
denkleminin genel zm
y = k1 y1 + k2 y2
(3.24)
52
olsun. Lagrange, k1 ve k2 sabitlerini x bamsz deikenine baml deikenler yani

k1 = k1 (x) ve k2 = k2 (x) olduunu varsaymtr. Bu varsaymdan hareketle (3.24)
y = k1 (x)y1 + k2 (x)y2
(3.25)
biimden olduunu kantlamtr. (3.25) denklemini x gre tretirsek

y 0 = k1 (x)y10 + k2 (x)y20 + k10 (x)y1 + k20 (x)y2
(3.26)
elde edilir. Bu ifade de

k10 (x)y1 + k20 (x)y2 = 0
eilirse (3.26) denklemi
y 0 = k1 (x)y10 + k2 (x)y20
(3.27)
formunu alr. (3.27) denklemini x gre tekrar tretirsek

y 00 = k1 (x)y100 + k2 (x)y200 + k10 (x)y10 + k20 (x)y20
(3.28)
elde ederiz. y, y 0 ve y 00 ifadelerini (3.24) denkleminde yerlerine koyar ve dzenlersek

(ay100 + by10 + cy1 )k1 (x) + (ay200 + by20 + cy2 )k2 (x) + ak10 y10 + ak20 y20 = f (x)
(3.29)
elde ederiz. (3.29) denkleminden de

ak10 (x)y10 + ak20 (x)y20 = f (x)
buluruz. zetle k1 (x) ve k2 (x) foksiyonlarn
k10 (x)y1 + k20 (x)y2 = 0
ak10 (x)y10 + ak20 (x)y20 = f (x)
denklem sisteminden elde ederiz ve genel zmde y = k1 (x)y1 +k2 (x)y2 biiminde
buluruz.
rnek 3.15
y 00 + y = tan x
Homojen denklemin y 00 +y = 0 karakteristik denklemi r2 +1 = 0 olup kkleri r = i.
Homojen denklemin zm
y = k1 sin x + k2 cos x
3.2. N. MERTEBEDEN LINEER VE SABIT KATSAYILI DIFERANSIYEL DENKLEMLER53

biiminde buluruz. Lagrange metodunu uygularsak
k10 (x) sin x + k20 (x) cos x = 0
k10 (x) cos x k20 (x) sin x = tan x
denklem sistemini elde ederiz. Cramer ynteminden

0

sin x

cos
x
0

tan x sin x
cos x tan x
ve k2 (x) =

k1 (x) =
sin x cos x

sin
x
cos
x

cos x sin x
cos x sin x
buluruz ve buradan da k10 (x) = sin x ve k20 (x) = sin x tan x elde ederiz. Bu denklemler zlrse
Z
k1 (x) =
sin xdx = cos x + c1
Z
Z
Z
1
sin2 x
dx = cos xdx
dx = sin x ln | tan x + sec x| + c2
k2 (x) =
cos x
cos x
buluruz. Verilen diferansiyel denklemin genel zm de
y = k1 (x) sin x + k2 (x) cos x
= ( cos x + c1 ) sin x + (sin x ln | tan x + sec x| + c2 ) cos x
= c1 sin x + c2 cos x cos x ln | tan x + sec x|
biiminde buluruz.
3.2
n. Mertebeden Lineer ve Sabit Katsayl Diferansiyel Denklemler
n. mertebeden lineer ve sabit katsayl diferansiyel denklem

an
dn y
dn1 y
dy
+
a
+ ... + a1
+ a0 y = f (x)
n1
n
n1
dx
dx
dx
(3.30)
biimindedir. f 6= 0 ise (3.30) denklemine homojen olmayan, f (x) = 0 ise denkleme

homojen diferansiyel denklem denir.
3.2.1
n. mertebeden lineer ve sabit katsayl homojen diferansiyel denklemlerin zm

an
dn y
dn1 y
dy
+
a
+ ... + a1
+ a0 y = 0
n1
n
n1
dx
dx
dx
(3.31)
54
denkleminin zmleri de, ikinci mertebede olduu gibi, c bir sabit olmak zere
y = cerx
eklindedir. imdi bu bantnn denklemi salamas iin r nin ne olmas gerektiini
inceliyelim.
y = cerx
y 0 = crerx
, ...,
y (n1) = crn1 erx ,
y (n) = crn erx
bantlarn (3.31) denkleminde yerinde koyarsak

(an rn + an1 rn1 + ... + a1 r + a0 )cerx 0
elde edilir. Bu zdeliin salanmas iin
an rn + an1 rn1 + ... + a1 r + a0 = 0
(3.32)
olmas gerekir. O halde r bu denklemin bir kk olmaldr. kinci mertebede olduu

gibi, (3.32) denklemine (3.31) homojen denkleminin karakteristikdenklemi denir.
Byle bir cebirsel denklemin, n tane kk olacana gre, denklemin de n tane
zm yazlabilir. Lineer olarak bamsz n zm y1 , y2 ,...,yn ise (3.31) homojen
y = c1 y1 + c2 y2 + ... + cn yn
biiminde olur. Burada c1 , c2 ,...,cn keyfi sabitlerdir.
rnek 3.16 y 000 y 00 4y 0 + 4y = 0 diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Denklemin karakteristik denklemi
r3 r2 4r + 4 = (r 1)(r 2)(r + 2) = 0
ve kkleri r1 = 1, r2 = 2 ve r3 = 2 olup denklemin genel zm
y = c1 ex + c2 e2x + c3 e2x
buluruz.
rnek 3.17 y 000 2y 00 4y 0 + 8y = 0 diferansiyel denkleminin genel zmn
bulalm.
Denklemin karakteristik denklemi
r3 2r2 4r + 8 = (r 2)2 (r + 2) = 0
ve kkleri r1 = 2, r2 = 2 (iki katl) ve r3 = 2 olup genel zm
y = (c1 + c2 x)e2x + c3 e2x
buluruz.

rnek 3.18 y 000 3y 00 + 3y 0 y = 0 diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Karakteristik denklem
r3 3r2 + 3r 1 = (r 1)3
ve kkleri r1 = r2 = r3 = 1 katl olup genel zm
y = (c1 + c2 x + c3 x2 )ex
biiminde buluruz.
rnek 3.19 y (4) y = 0 diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Karakteristik denklem
r4 1 = (r2 + 1)(r 1)(r + 1) = 0
ve kkleri r1 = i, r2 = i, r3 = 1 ve r4 = 1 olup denklemin genel zm
y = c1 sin x + c2 cos x + c3 ex + c4 ex
biiminde buluruz.
3.2.2
n. mertebeden lineer ve sabit katsayl homojen olmayan diferansiyel denklemlerin zm
n. mertebeden sabit katsayl ve homojen olmayan bir diferansiyel denklemi

an
dn1 y
dy
dn y
+
a
+ ... + a1
+ a0 y = f (x)
n1
n
n1
dx
dx
dx
(3.33)
formunda yazldn bu blmn banda ifade etmitik. kinci mertebenden sabit

katsayl homojen olmayan lineer diferasinsel denklemlerinin zel zmlerinin bulunuuna benzer olarak, burada da (3.33) denklemindeki eitliin sa yan olan f (x)
fonksiyonun belirli durumlar iin de zel zmler bulmaya alacaz.
ZEL ZMLER:
1. f (x) = an xn + an1 xn1 + ... + a1 x + a0 eklinde olmas hali:
Bu durumda y2 zel zm, ayn dereceden bir ok terimli, yani
y = cn xn + cn1 xn1 + ... + c1 x + c0
biimindedir. Ancak, rm karakteristik denklemin bir arpan yani, r = 0 karakteristik denklemin m katl kk ise, zel zm
y = xm (cn xn + cn1 xn1 + ... + c1 x + c0 )
biimindedir. Burada cn , cn1 , ..., c0 lar belirlenmesi gereken sabitlerdir.
56

2. f (x) = dex eklinde olmas hali:
Bu durumda y2 zel zm
y2 = cex
eklindedir. Ancak, (r )m karakteristik denklemin bir arpan yani r =
karakteristik denklemin m katl bir kk ise, zel zm
y = cxm ex
eklindedir. c belirlenmesi gereken sabittir.
3. f (x) = M sin px + N cos px eklinde olmas hali:
Bu durumda y2 zel zm
y2 = c1 sin px + c2 cos px
eklindedir. Ancak, (r2 + p2 )m karakteristik denklemin bir arpan ise zel
zm
y2 = xm (c1 sin px + c2 cos px)
eklindedir. c1 ve c2 belirlenmesi gereken sabitlerdir.
4. f (x) = g(x)ex eklinde olmas hali:
Bu durumda y2 = zex dntrmesi yaplr ve denklemin her iki taraf ex
blnerek, z i bilinmeyen kabul eden bir sabit katsayl lineer diferansiyele
varlr.
5. f (x) bir ka fonksiyonun toplam eklinde ise zel zm, bu fonksiyonlarn
herbirine karlk gelen zel zmlerin toplamna eittir.
rnek 3.20
y (4) + 2y 00 + y = 2x2 + 6
Homojen ksmnn karakteristik denklemi
r4 + 2r2 + 1 = (r2 + 1)2 = 0
ve kkleri r i (iki katl) olup homojen ksmn zm
y1 = (c1 + c2 x) sin x + (c3 + c4 x) cos x

elde edilir. Homojen olmayan ksm iin zel zm
y2 = ax2 + bx + c
eklinde olup a, b, c yi belirlemek zere, y2 nin x e gre trevleri
y20 = 2ax,
y200 = 2a,
y2000 = 0,
(4)
y2 = 0
buluruz. y2 nin denklemi salama artn yazarsak

ax2 + bx + 4a + c 2x2 + 6
elde ederiz. Buradaki zdelikten a = 2, b = 0 ve c = 2 buluruz. Dolaysyla y2
zmn
y2 = 2x2 2
eklinde buluruz. Verilen diferansiyel denklemin genel zm ise
y = (c1 + c2 x) sin x + (c3 + c4 x) cos x + 2x2 2
eklinde elde ederiz.
rnek 3.21 y 000 2y 00 5y 0 + 6y = 5e3x diferansiyel denkleminin genel zmn
bulalm.
Homojen ksmn karakteristik denklemi
r3 2r2 5r + 6 = (r 1)(r 3)(r + 2) = 0
ve kkleri r1 = 1, r2 = 3 ve r3 = 2 olup homojen ksmn zm
y1 = c1 ex + c2 e3x + c3 e2x
eklinde elde ederiz. Homojen olmayan ksm iin zel zm belirleyelim. = 3
karakteristik denklemin basit kk olduundan zel zm
y2 = cxe3x
formunda aranmaldr. y2 trevleri y20 = ce3x + 3cxe3x , y200 = 6ce3x + 9cxe3x ve
y2000 = 27ce3x + 27cxe3x buluruz. y2 denklemi salama artndan
10ce3x 5e3x
zdeliini elde ederiz. Buradan da c =
1
2
olup zel zm
1
y2 = xe3x
2
biiminde elde ederiz. Verilen diferansiyel denklemin genel zm de
1
y = c1 ex + c2 e3x + c3 e2x + xe3x
2
58
3.2.3
Operatr Metodu
Yksek mertebeden sabit katsayl ve homojen olmayan diferansiyel denklemlerin

zel zmlerini yani homojen olmayan ksmn zmn operatr metoduyla d
eklinde bir D trev operator tanmlayalm. Tanm
zmn bulalm. D := dx
gereince D trev operatr ise bu operatrn tersi D1 integral operatrdr. g
reel veya kompleks deerli ve en az bir kez srekli treve sahip bir fonksiyon olmak
zere DD1 g(x) = g(x) olmasna karn D1 Dg(x) = g(x) + c dir. Bu method
ile yksek mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemlerin zel zmlerini
aradmzdan D1 Dg(x) = g(x) + c ifadesinde elde edilen integrasyon sabiti c yi
sfr kabul ediyoruz. Bir baka deile D ve D1 operatrlerinin komitatif (deime)
zelliine sahip olduunu varsayyoruz. (3.33) denklemini

an Dn + an1 Dn1 + ... + a1 D + a0 y = f (x)
(3.34)
biiminde ifade edebiliriz. F (D) := an Dn + an1 Dn1 + ... + a1 D + a0 biiminde bir
F (D) operatr tanmlayalm. u halde (3.34) diferansiyel denkleminin bir y2 zel
zmn
1
f (x)
y2 =
n
n1
an D + an1 D
+ ... + a1 D + a0
1
f (x)
(3.35)
=
F (D)
biiminde olur. f (x) fonksiyonunun baz durumlar iin (3.35) denkleminiden bulabiliriz.
f (x) fonksiyonunun polinom olmas durumu
rnek 3.22 rnek (3.6) zdmz y 00 3y 0 + 2y = 2x2 5x + 3 diferansiyel
denkleminin genel zmn operatr metoduyla bulalm.
Homojen ksmnn zm
y1 = k1 ex + k2 e2x
biiminde elde etmitik. imdi y2 zmn elde edelim.
1
1
1
(D2 3D+2)y2 = 2x2 5x+3 y2 = 2
(2x2 5x+3) =
(2x2 5x+3)
D 3D + 2
2 1 + D2 3D
2
1
= 1 X + X2 X3 + X4 . . .
1+X
2
olduu gznne alnrsa ve X = D 3D
seersek
2
!
2
2 2
3
1
D2 3D
D 3D
D 3D
+ . . . (2x2 5x + 3)
y2 =
1
+
2
2
2
2
1
5
= x2 + x +
2
4

biiminde buluruz. u halde ele aldmz diferansiyel denklemin genel zmn
1
5
y = y1 + y2 = k1 ex + k2 e2x + x2 + x +
2
4
f(x) fonksiyonunun dex olmas durumu
1. Eer karakteristik denklemin bir kk deilse y2 zmn
y2 =
1 x
1
e = ex
F (D)
F ()
2. Eer karakteristik denklemin bir kk ise

y2 =
1 x
1
e = ex
1
F (D)
F (D + )
biiminde aranr.
rnek 3.23 y 00 +y 0 2y = e2x
Ele aldmz denklemin karakteristik denklemi r2 + r 2 = 0 olup kkler r1 = 1 ve

r2 = 2 buluruz. Homojen ksmn zm
y1 = c1 ex + c2 e2x
= 2 ve karakteristik denklemin kklerine eit olmadndan 1. banty kullanabiliriz. Ele alnan denklemden F (D) = D2 + D 2 olduu gznne alndnda
1
1
1
1 2x
e = e2x
= e2x 2
= e2x
F (D)
F (2)
2 +22
4
buluruz. Denklemin genel zm ise
y2 =
1
y = y1 + y2 = c1 ex + c2 e2x + e2x
4
biiminde buluruz.
rnek 3.24 y 00 + y 0 2y = ex diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Verilen denklemin karakteristik denkleminin kkleri r1 = 1, r2 = 2 ve homojen
ksmnn zm y1 = c1 ex + c2 e2x biimindedir. = 1 ve bu deer karakteristik
kklerden birine eit olduu gznne alnrsa
y2 =
1
1 ex
ex 1
x
1 x
e =
ex =
=
1 = ex
F (D)
(D 1)(D + 2)
D1 3
3 D
3
biiminde buluruz. u halde denklemin genel zmn

x
y = y1 + y2 = c1 ex + c2 e2x + ex
3
biiminde buluruz.
60

f (x) = g(x)ex
biiminde olmas hali
Bu durumda diferansiyel denklemin homojen olmayan ksm yani y2 zm

y2 =
1
1
g(x)ex = ex
g(x)
F (D)
F (D + )
bantsndan bulunur.
rnek 3.25 y 00 5y 0 + 6y = (x2 x)ex
bulalm.
diferansiyel denkleminin genel zmn
Ele aldmz denklemin karakteristik denklemi r2 5r + 6 = 0 dir. Bu denklemin

kklerini r1 = 2 ve r2 = 3 buluruz. Homojen ksmn zmn
y1 = c1 e2x + c2 e3x
biiminde buluruz. imdi homojen olmayan ksmn zmn bulalm. F (D) = D2
5D + 6
1
1
1
y2 =
(x2 x)ex = ex
(x2 x) = ex 2
(x2 x)
F (D)
F (D + 1)
D 3D + 2
ex
ex 2
1
2
=
(x
x)
=
(x + 2x 1)
2 1 + D2 3D
2
2
biiminde buluruz. u halde ele aldmz diferansiyel denklemin genel zm
ex 2
(x + 2x 1)
2
f (x) = M cos px + N sin px biiminde olmas hali
y = y1 + y2 = c1 e2x + c2 e3x +
Bu durumda homojen olmayan ksmn zmnde

F (D2 ) cos px = F (p2 ) cos px ve F (D2 ) cos px = F (p2 ) sin px
1
1
1
1
cos px =
cos px ve
sin px =
sin px
2
2
2
F (D )
F (p )
F (D )
F (p2 )
bantlarndan faydalanacaz.
rnek 3.26 y 00 + y 0 2y = sin 2x
lalm.
diferansiyel denkleminin genel zmn bu-
Homojen ksm rnek 3.24 homejen ksm ile rtmektedir. Yani homojen ksmn zm y1 = c1 ex + c2 e2x biimindedir. imdi de homojen olmayan ksmn
zmn bulalm. p = 2 ve F (D) = D2 + D 2 olduu gznne alnrsa
1
1
1
sin 2x =
sin 2x =
sin 2x
2
+D2
2 + D 2
D6
D+6
D+6
1
=
sin 2x =
sin 2x = (cos 2x + 3 sin 2x)
2
D 36
40
20
y2 =
D2

biiminde buluruz. u halde ele aldmz diferansiyel denklemin genel zmn
y = y1 + y2 = c1 ex + c2 e2x
1
(cos 2x + 3 sin 2x)
20
eklinde buluruz.
f (x) = M cos px + N sin px biiminde olmas biiminde olmas ve (r2 +
p2 )m karakteristik denklemin bir arpan olmas durumu
Bu taktirde
1
1
sin px =
sin px
2
F (D )
F (p2 )
bantsn kullanamayz. Kullanamamzn sebebini bir rnekle izah etme alalm.

rnek 3.27 y 00 + 9y = cos 3x diferansiyel denkleminin genel zmn bulalm.
Ele aldmz diferansiyel denklemin karakteristik denklemi r2 + 9 = 0 ve p = 3 tr.
r2 + p2 = r2 + 32 karakteristik denklemin bir arpandr. imdi bahsi geen metodun
neden uygulanamayacan gsterelim. Ele aldmz denklemin homojen ksmnn
zmn
y1 = c1 cos 3x + c2 sin 3x
buluruz. imdi de homojen olmayan ksmn zm bulmaya alalm.

1
1
1
y2 = 2
cos 3x = cos 3x 2
= cos 3x
D +9
3 + 9
0
biiminde tanmsz bir ifadeyi elde ederiz!!! Aikar soru, o halde bu y2 zm
nasl bulunur? Bu durumda Lisede karmak saylar konusunda grdmz Euler
eitliinden faydalanacaz. Euler eitlii
eip = cos px + i sin px
biiminde ifade edilir. imdi ele aldmz diferansiyel denklemi sa yann f (x) =
cos 3x yerine f (x) = e3ix olduunu varsayp y2 zmn bulalm.
1
1
1
3ix
3ix
3ix
e
=
e
1
=
e
1
D2 + 9
(D + 3i)2 + 9
D(D + 6i)
!
2
1
1
1
D
D
= e3ix
1 = e3ix
1 +
... 1
D
6iD 1 + 6i
6iD
6i
6i
y2 =
= e3ix
1
i
i
1
1 = xe3ix = x cos 3x + x sin 3x
6iD
6
6
6
62
buluruz. u halde f (x) = e3ix = cos 3x+i sin 3x kar gelen zel zm 6i x cos 3x+
1
x sin 3x olduuna gre, cos 3x karlk gelen zm 61 x sin 3x ve sin 3x karlk gelen
6
zm de 16 x cos 3x dir.
u halde y 00 +9y = cos 3x diferansiyel denkleminin homojen olmayan ksmn zm
yani zel zm
1
y2 = x sin 3x
6
biiminde buluruz.
3.3
Sabitin deiimi kural (Lagrange kural)
kinci mertebeden sabit katsayl ve homojen olmayan diferansiyel denlemler iin

geen alt blmde verdiimiz sabitin deiimi kural, yksek mertebeden denklemlere de uygulanabilir. n. mertebeden sabit katsayl homojen olmayan lineer bir
diferansiyel denklemin homojen ksmn zm
y = c1 y1 + c2 y2 + ... + cn yn
biiminde olsun. Bu bantdaki c1 , c2 , ..., cn sabitleri yle bir c1 (x), c2 (x), ..., cn (x)
fonksiyonlar olsunlar ki, bu bant (3.30) denklemini salyacak ekilde c1 (x), c2 (x), ..., cn (x)
fonksiyonlar bulunabilsin. Byle bir foksiyonlar takm
c01 y1 + c02 y2 + + c0n yn = 0
c01 y10 + c02 y20 + + c0n yn0 = 0
... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
f (x)
(n1)
(n1)
c01 y1
+ c02 y2
+ + c0n yn(n1) =
an
denklem sistemi zlerek bulunur.
rnek 3.28 y 000 + y 0 = sec x diferansiyel denklemin genel zmn bulalm.
Homojen ksmn karakteristik denklemi r3 + r = (r2 + 1)r = 0 ve kkleri r1 = 0,
r2,3 i olup homojen ksmn zm
y = c1 + c2 sin x + c3 cos x
biiminde olur. f (x) = sec x olup yukarda bahsi geen zel zm biimlerine uymaz. O halde bu problemde sadece Lagrange kural tatbik edilebilir. Lagrange n
ngrd gibi c1 = c1 (x), c2 = c2 (x) ve c3 = c3 (x) biimininde dnlrse, lineer
denklem sistemi
c01 + c02 sin x + c03 cos x = 0
c02 cos x c03 sin x = 0
c02 sin x c03 cos x = sec x
3.4. DEIKEN KATSAYILI LINEER DIFERANSIYEL DENKLEMLER

elde edilir. Cramer kuralndan

0
sin x
cos x

0
cos
x
sin x

sec x sin x cos x

c01 (x) =
1 sin x
cos x

0 cos x sin x

0 sin x cos x

1
0

0
0

0 sec x
, c02 (x) =
1 sin x

0 cos x

0 sin x

cos x
sin x
cos x
, c0 (x) =
cos x 3
sin x
cos x
63

1 sin x

0 cos x

0 sin x

1 sin x

0 cos x

0 sin x
elde ederiz. Buradan da c01 = sec x, c02 = tan x ve c03 = 1 buluruz. Bu bantlardan da c1 = ln | tan x + sec x| + k1 , c2 = ln | cos x| + k2 ve c3 = x + k3 buluruz. u
halde verilen diferansiyel denklemin genel zm
y = c1 + c2 sin x + c3 cos x
= ln | tan x + sec x| + k1 + (ln | cos x| + k2 ) sin x + (x + k3 ) cos x
biiminde buluruz.
3.4
Deiken Katsayl Lineer Diferansiyel Denklemler
dn1 y
dy
dn y
+
a
(x)
+ ... + a1 (x) + a0 (x)y = f (x)
n1
n
n1
dx
dx
dx
denklemine n. mertebeden deiken katsayl lineer diferansiyel denklem denir. Eer
f (x) = 0 ise denkleme homojen, f (x) 6= 0 ise denkleme homojen olmayan deiiken
katsayl lineer diferansiyel denklem denir. y1 , y2 ,...,yn homojen ksmn n tane lineer
bamsz zmleri ise
y = c1 y1 + c2 y2 + ... + cn yn
an (x)
denklemi homojen denklemin genel zmn genel zmdr. Bu zm elde

etmek iin genel bir kural yoktur. Ancak, baz zel hallere uyabilecek zel kurallar
vardr.
3.4.1
Euler-Cauchy diferansiyel denklemi
a0 , a1 , ..., an sabitler olmak zere

an x n
n1
dn y
y
dy
n1 d
+
a
x
+ ... + a1 x + a0 y = f (x)
n1
n
n1
dx
dx
dx
biimindeki bir lineer denkleme Euler-Cauchy diferansiyel denklemi denir. Bu denklemde x = et dnm yaplrsa, denklem sabit katsayl lineer denkleme dnr.
Bu dnmn nasl yaplacan bir rnek ile izah edelim.

0
0
sec x

cos x
sin x
cos x
64
rnek 3.29
x2 y 00 xy 0 + y = x ln x
Euler-Cauchy diferansiyel denklemini zelim.
x = et veya ln x = t dnm altndaki
dy
dx
ve
d2 y
dx2
ifadelerini alaca formu bulalm.
dy
dy dt
1 dy
=
=
dx
dt dx
x dt

d 1 dy
1 dy 1 d dy
d2 y
d dy
=
=
+
=
dx2
dx dx
dx x dt
x2 dt x dx dt
1 dy 1 dt d dy
1 dy
1 dy
+
= 2
+ 2 2
= 2
x dt x dx dt dt
x dt x dt
bu ifadeler verilen diferansiyel denklemde yerlerine koyarsak,
d2 y
dy
2
+ y = tet
2
dt
dt
eklinde sabit katyal lineer homojen olmayan bir diferansiyel denklemine indirgenmi diferansiyel denklem buluruz. ndirgenmi denklemin homojen ksmnn karakteristik denklemi r2 2r + 1 = (r 1)2 olup bu denklemi ift katl bir r = 1 kk
vardr. u halde homojen ksmn genel zm
y1 = c1 et + c2 tet
biiminde buluruz. = 1 olduunu gznnde tutulduunda homojen olmayan ksm
iin zel zm
y2 = t2 (At + B)et = (At3 + Bt2 )et
formunda A ve B sabitlerini belirleyelim. y20 = (3At2 + 2Bt)et + (At3 + Bt2 )et
y200 = (6At + 2B)et + 2(3At2 + 2Bt)et + (At3 + Bt2 )et olup y2 nin indirgenmi
denklemi salama koulu uygularsak
(6At+2B)et +2(3At2 +2Bt)et +(At3 +Bt2 )et 2(3At2 +2Bt)et 2(At3 +Bt2 )et +(At3 +Bt2 )et = tet
buluruz ve bu denklemi dzenler ve et ile bldmzde
6At + 2B = t
elde ederiz. Buradan da A = 61 ve B = 0 buluruz. u halde indirgenmi denklemin
zel zm ya da homojen olmayan ksmn zm
1
y2 = t3 et
6
elde ederiz. ndirgenmi denklemin genel zm
1
y = c1 et + c2 tet + t3 et
6
3.4. DEIKEN KATSAYILI LINEER DIFERANSIYEL DENKLEMLER

buluruz. t = ln x kullanlrsak, verilen diferansiyel denklemin genel zmn
1
y = c1 x + c2 x ln x + x ln3 x
6
biiminde buluruz.
65
66
Blm 4
DFERANSYEL DENKLEMLERN
SERLERLE ZMLER
4.1
Adi, Tekil, Dzgn Tekil ve Dzgn Olmayan

Tekil Nokta Tanmlar
P (x)y 00 + Q(x)y 0 + R(x)y = 0
(4.1)
veya
y 00 +
Q(x) 0 R(x)
y +
y=0
P (x)
P (x)
(4.2)
biimindeki bir diferansiyel denklem iin adi nokta (ordinary point), tekil nokta(
singular point), ve dzgn tekil nokta (regular singular point) kavramlar verilecektir. (4.1) denklemindeki P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlarnn polinom veya analitik
fonksiyon olmalarna bal olarak adi nokta, tekil nokta ve dzgn tekil nokta tanmlar deimektedir. Bu nedenle (4.1) biiminde verilen bir diferansiyel denklemde
ncelikle P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlarnn polinom mu yoksa analitik fonksiyon
mu olduklar tespit edilmelidir.
Tanm 4.1 (4.1) diferansiyel denkleminde P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlar polinom ve ortak blenleri olmasn. Eer bir x0 nokts P (x0 ) 6= 0 ise x0 noktasna (4.1)
diferansiyel denkleminin bir adi noktasdr denir.
Tanm 4.2 (4.1) diferansiyel denkleminde P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlar polinom ve ortak blenleri olmasn. Eer bir x0 nokts P (x0 ) = 0 ise x0 noktasna (4.1)
diferansiyel denkleminin bir tekil noktasdr denir.
Tanm 4.3 (4.1) diferansiyel denkleminde P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlar polinom ve x x0 biiminde bir ortak bleni varsa x0 noktasna (4.1) diferansiyel
denkleminin bir tekil noktasdr denir.
67
68 BLM 4. DFERANSYEL DENKLEMLERN SERLERLE ZMLER

rnek 4.1 x2 y 00 + xy 0 + (x2 a2 )y = 0,
adi noktalarn belirleyelim.
a 6= 0 diferansiyel denkleminin tekil ve
P (x) = x2 = 0 x = 0 noktas verilen diferansiyel denklemin bir tekil noktasdr.

x = 0 noktas dndaki btun noktalar verilen diferansiyel denklemin adi noktalardr.
rnek 4.2 (x2 1)y 00 +xy 0 +y = 0 diferansiyel denkleminin adi ve tekil noktalarn
belirleyelim.
P (x) = x2 1 = 0 x = 1 ele alnan diferansiyel denklemin tekil noktalardr.
x = 1 dndaki noktalar verilen diferansiyel denklemin adi noktalardr.
Tanm 4.4 P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlar birer polinom olsunlar ve x0 noktas
(4.1) diferansiyel denkleminin bir tekil noktas olsun. Eer x0 tekil noktas iin
lim (x x0 )
xx0
Q(x)
P (x)
ve
lim (x x0 )2
xx0
Q(x)
P (x)
(4.3)
limitleri mevcut ise, x0 noktasna (4.1) diferansiyel denkleminin bir dzgn tekil
noktasdr denir. Eer bir x0 tekil noktas (4.1) diferansiyel denkleminin dzgn
tekil noktas deilse, x0 noktasna (4.1) diferansiyel denkleminin dzgn olmayan
tekil noktas (irregular singular point) denir.
rnek 4.3 (4 x2 )y 00 + 2xy 0 3y = 0 diferansiyel denkleminin tekil noktalarn bulalm. Bulduumuz tekil noktalarn dzgn tekil noktalar olup olmadn inceliyelim.
P (x) = 4 x2 = 0 x0 2 noktalar ele alnan diferansiyel denklemin tekil
noktalardr. x0 = 2 noktasnn iin
lim (x 2)
x2
2x
= 1
4 x2
ve
lim (x 2)2
x2
3
=0
4 x2
limitleri mevcut olduundan x0 = 2 tekil noktas ele alnan diferansiyel denklemin

bir dzgn tekil noktasdr. x0 = 2 noktasnn iin
lim (x + 2)
x2
2x
= 1
4 x2
ve
lim (x + 2)2
x2
3
=0
4 x2
limitleri mevcut olduundan x0 = 2 tekil noktas ele alnan diferansiyel denklemin

bir dzgn tekil noktasdr.
rnek 4.4 x2 (x 1)y 00 + (3x 3)y 0 + (2x 2)y = 0 diferansiyel denkleminin tekil
noktalarn bulalm. Bulduumuz tekil noktalar dzgn tekil nokta veya dzgn olmayan tekil nokta biiminde snflandralm.
4.1. ADI, TEKIL, DZGN TEKIL VE DZGN OLMAYAN TEKIL NOKTA TANIMLARI69
P (x) = x2 (x 1) = 0 x0 = 0 ve x0 = 1 noktalar ele aldmz diferansiyel
denkleminin tekil noktalardr. x0 = 0 tekil nokts iin,
lim x
x0
3
3x 3
= lim = ve
x0
1)
x
x2 (x
lim x2
x0
2x 2
= lim 2 = 2
1) x0
x2 (x
= olduundan yani limit mevcut olmadndan x0 = 0 noktas ele

limx0 x Q(x)
P (x)
aldmz diferansiyel denklemin dzgn olmayan tekil noktasdr. x0 = 1 tekil nokts
iin,
3x 3
2x 2
lim (x 1) 2
= 0 ve lim (x 1)2 2
=0
x1
x0
x (x 1)
x (x 1)
limitleri mevcut olduundan x0 = 1 noktas ele aldmz diferansiyel denklemin
dzgn tekil noktasdr.
UYARI: 4.4 rneinde admz diferasiyel denklemde x 1 ortak arpandr. Eer
bu denklemi x 1 ile blseydik
x2 y 00 + 3y 0 + 2y = 0
biiminde bir denklem ederdik. Ancak, bu halde x0 = 1 tekil noktasn gzard etmi
olurduk.
imdi, P (x), Q(x) ve R(x) fonksiyonlar birer analitik fonksiyon olma durumlarnda
yukarda verdiimiz tanm ve kavramlar geniletmek zorundayz.
Tanm 4.5 Eer
p(x) :=
Q(x)
P (x)
ve q(x) :=
R(x)
P (x)
fonksiyonlar bir x0 noktasnda analitik ise, yani p(x) ve q(x) fonksiyonlar x0 noktasnda
p(x) =
an (x x0 )
ve q(x) =
n=0
bn (x x0 ) an , bn = sabit
n=0
biiminde Taylor serisine alabilir ve bu fonksiyonlara karlk gelen seriler x0 n

ak bir komuluunda bu fonksiyonlara yaknsyorsa, x0 noktasna (4.1) diferansiyel denkleminin bir adi noktasdr denir. Aksi halde, bu noktaya (4.1) diferansiyel
denkleminin bir tekil noktasdr denir.
Tanm 4.6 x0 noktas (4.1) denkleminin bir tekil noktas olsun. P (x), Q(x) ve R(x)
fonksiyonlar x0 noktasnda analitik olmak zere, eer
(x x0 )
Q(x)
P (x)
ve
(x x0 )2
R(x)
P (x)
(4.4)

her iki fonksiyon da x0 noktasnda analitik ise x0 noktasna (4.1) denkleminin dzgn tekil noktasdr denir. Eer (4.1) diferansiyel denkleminin bir tekil noktas dzgn tekil nokta deilse , o zaman bu noktaya dzgn olmayan tekil nokta denir.
rnek 4.5
2 00
) y + cos xy 0 + sin xy = 0
2
diferansiyel denkleminin tekil noktalarn bulalm ve bulduumuz tekil noktalarn
dzgn tekil nokta olup olmadn inceliyelim.
(x
Ele aldmz difaransiyel denklemde P (x) = (x 2 )2 , Q(x) = cos x ve R(x) = sin x

dir ve bu fonksiyonlar analitik fonksiyonlardr. P (x) = (x 2 )2 = 0 bantsndan
tekil nokta veya noktalar bulunur. u ele alnan diferansiyel denklemin tekil noktas
x0 = 2 dir. imdi bu noktann dzgn tekil nokta olup olmadn inceliyelim. cos x
fonksiyonunun x0 = 2 Taylor alm gznne alnrsa
(x x0 )
(x 2 )2 (x 2 )4
cos x
Q(x)
cos x
= (x )
+ ...
=
=
1
+
P (x)
2 (x 2 )2
x 2
3!
5!
biiminde olup (x x0 ) Q(x)

fonksiyonu x0 nokstasnda analitiktir.
P (x)
(x x0 )2
R(x)
sin x
= (x )2
= sin x
P (x)
2 (x 2 )2
fonksiyonu x0 = 2 noktsnda analitiktir. u halde x0 =

olduundan (x x0 )2 PR(x)
(x)
noktas ele aldmz diferansiyel denklemin dzgn tekil noktasdr.
4.2
Adi Nokta Civarnda Seri zmleri
Teorem 4.1 Eer x = x0 noktas

P (x)y 00 + Q(x)y 0 + R(x)y = 0,
diferansiyel denkleminin bir adi noktas ise bu denklemin x = x0 noktas civarnda
y=
an (x x0 )n
n=0
olacak ekilde bir kuvvet serisi veya Taylor serisi zm vardr.

rnek 4.6
y 00 + xy 0 + 2y = 0
4.2. ADI NOKTA CIVARINDA SERI ZMLERI
71
diferansiyel denkleminin x0 = 0 noktasndaki kuvvet serisi zmn bulalm.

Verilen diferansiyel denklemde P (x0 ) = P (0) = 1 6= 0 olup x0 = 0 noktas verilen
diferansiyel denklemin bir adi noktasdr. O halde, verilen diferansiyel denklemin
x0 = 0 noktasnda
X
y=
an x n
(4.5)
n=0
biiminde bir kuvvet serisi zm vardr. y nin birinci ve ikinci trevleri

0
y =
nan x
n1
00
y =
n=1
n(n 1)an xn2
n=2
eklinde elde ederiz. Bu ifadeleri ele aldmz denklemde yerlerine koyarsak
n(n 1)an x
n2
nan x + 2
an x n = 0
(4.6)
n=0
n=1
n=2
biiminde elde ederiz. ncelikle, (4.6) denklemindeki kuvvet serilerindeki x ifadelerinin slerini eitlemeliyiz. Bunun iin birinci seride n n+2, dnm yaplrsa
(n + 2)(n + 1)an+2 x +
nan x + 2
an x n = 0
(4.7)
n=0
n=1
n=0
buluruz. (4.7) denklemi
X
X
X
n
n
2a2 + 2a0 +
(n + 2)(n + 1)an+2 x +
nan x +
2an xn = 0
n=1
n=1
(4.8)
n=1
biiminde yazabiliriz. (4.8) denklemini de

2a2 + 2a0 +
[(n + 2)(n + 1)an+2 + nan + 2an ] xn = 0
(4.9)
n=1
biiminde yazabiliriz. Polinomlarn zdelii gznne alrsak

2a2 + 2a0 = 0
ve
(n + 2)(n + 1)an+2 + nan + 2an = 0,
n1
veya
a2 = a0
ve an+2 =
1
an ,
n+1
n1
(4.10)

eklinde rekrans formln buluruz. an deerlerini bu forml vastasyla buluruz.
ift indisli terimler,
a2 = a0
1
a2
a4 = = a0
3
3
a4
1
a6 = = a0
5
3.5
a6
1
a8 = =
a0
7
3.5.7
...
1
a2n = (1)n
a0
1.3.5...(2n 1)
ve tek indisli terimler,
a1 = a1
a1
2
a3
1
= =
a1
4
2.4
a5
1
= =
a1
6
2.4.6
a3 =
a5
a7
...
a2n+1 = (1)n
1
a1
2.4.6...(2n)
eklinde buluruz. Buradan gryoruz ki tm an katsaylar, a0 ve a1 gibi sfrdan

farkl herhangi iki keyfi sabit cinsinden ifade edilebilmektedir. Bu deerler (4.5)
denklimde yerine konursa

x4
x6
x3
x5
x7
2
y = a0 1 x +
+ ... + a1 x
+
+ ...
3
3.5
2
2.4 2.4.6
veya
y = a0
X
1+
(1)n
n=1
1
x2n
1.3.5...(2n 1)
!
+ a1
X
x+
(1)n
n=1
1
x2n+1
2.4.6...(2n)
eklinde ele alnan diferansiyel denklemin genel zmn bulduk. imdi rekrans
formlnden (4.6) serisinin yaknsakl yarap

an
= lim |n + 1| =

R = lim
n an+2
n
eklinde buluruz. Bu demektir ki, her x deeri iin genel zm geerlidir.
4.2. ADI NOKTA CIVARINDA SERI ZMLERI
73
rnek 4.7
(x2 + 2)y 00 xy 0 4y = 0
diferansiyel denklemini x0 = 0 noktas civarnda zelim.
Ele aldmz diferansiyel denklemde P (x) = x2 + 2 olup x0 = 0 da P (x) = 0
denkleminin bir kk deildir. u halde, x0 = 0 ele alnan diferansiyel denklemin
bir adi noktasdr ve
X
y=
an x n
(4.11)
n=0
biiminde bir kuvvet serisi zm vardr. (4.11) denkleminin trevleri

0
y =
nan x
n1
00
ve y =
n=1
n(n 1)an xn2
n=2
buluruz. Bu ifadeleri verilen diferansiyel denklemde yerlerine koyarsak
n(n 1)an x +
2n(n 1)an x
n2
nan x
4an xn = 0
(4.12)
n=0
n=1
n=2
n=2
(4.12) denklemindeki ikinci seriye n n + 2 dnm uygularsak
X
n=2
n(n 1)an x +
2(n + 2)(n + 1)an+2 x
n=0
nan x
n=1
4an xn = 0 (4.13)
n=0
elde ederiz. (4.13) denklemini

4a2 + 4a0 + (12a3 3a1 )x +
[2(n + 2)(n + 1)an+2 + (n + 1)(n 3)an ] xn = 0
n=2
elde ederiz ve polinomlarn zdeliinden

a2 = a0 ,
1
a 3 = a1
4
an+2 =
n3
,
2(n + 2)
n 2.
buluruz. Rekrans bantsndan an elamanlarn bulalm. an nin ift terimleri

1
1
a2 = a0
2.4
8
1
1
1
1
= a4 = ( a0 ) = a0
2.6
12 8
96
5
5 1
= a6 =
a0
2.8
16 96
a4 =
a6
a8
...

ve an nin tekli terimleri
0
a3 = 0
2.5
2
a7 = a5 = 0
2.7
a5 = a7 = a9 = ... = a2n+1 = ... = 0
a5 =
elde ederiz. u halde ele admz diferansiyel denkleminin genel zm

y =
an x n
n=0

= a0

1 4
1 6
5
1 3
8
1x x + x
x + ... + a1 x + x
8
96
16.96
4
2
biiminde buluruz.
4.3
Dzgn Tekil Nokta Civarnda Seri zmleri

(Frobenius Metodu)
Teorem 4.2 Eer x = x0 noktas

P (x)y 00 + Q(x)y 0 + R(x)y = 0
(4.14)
diferansiyel denkleminin bir dzgn tekil noktas ise, bu noktann uygun bir civarnda diferansiyel denklemin
y=
an (x x0 )n+r
n=0
eklinde bir kuvvet serisi zm vardr.

x0 6= 0 olmas durumunda x = x0 noktas, diferansiyel denklemin dzgn tekil
noktas ise x x0 = t dnm yaplarak, dzgn tekil nokta orjine tanabilir. Bu
nedenle, diferansiyel denklemin x0 = 0 dzgn tekil noktas civarnda seri zm
bulmak yeterlidir. (4.14) diferansiyel denklemini sfrdan farkl P (x) ile blp daha
sonra x2 ile arplr ve dzenlenlersek

Q(x)
2 00
0
2 R(x)
x y +x x
y + x
y=0
(4.15)
P (x)
P (x)
p(x) :=
Q(x)
P (x)
ve q(x) :=
R(x)
P (x)
eklinde tanmlarsak (4.15) diferansiyel denklemini

x2 y 00 + x (xp(x)) y 0 + x2 q(x) y = 0
(4.16)
4.3. DZGN TEKIL NOKTA CIVARINDA SERI ZMLERI (FROBENIUS METODU)75

biiminde yazabiliriz. x0 = 0 noktas, (4.16) denkleminin bir bir dzgn tekil noktas
olduundan limxx0 xp(x) limxx0 x2 q(x) limitlerinin mevcuttur. Dolaysyla xp(x)
ve x2 q(x) fonksiyonlar x0 = 0 noktasnda analitik fonksiyonlar analitiktirler. Yani
xp(x) ve x2 q(x) fonksiyonlar x0 = 0 noktas civarnda
xp(x) =
p m xm
ve x2 q(x) =
m=0
q m xm
m=0
|x| < R, R > 0 olacak ekilde Taylor serisine aabiliriz. Bu kuvvet serileri ve 4.2
teoremende ifade edilen zm
y=
an xn+r
n=0
(4.16) diferansiyel denkleminde yerlerine koyarsak
an (n + r)(n + r 1)x
n+r
pm an (n + r)x
n+m+r
qm an xn+m+r = 0
m=0 n=0
m=0 n=0
n=0
(4.17)
buluruz. Bu denklemde m = 0 ve n = 0 iin xr li terimlerin katsays ortak paranteze
alnrsa ve polinomlar zdelii gznne alnrsa xr li terimin katsays sfra eit
olur. Buradan,
a0 (r(r 1) + p0 r + q0 ) = 0
ve a0 6= 0 olduundan
F (r) = r(r 1) + p0 r + q0 = 0
(4.18)
denklemi elde ederiz. (4.18) denklemine (4.16) diferansiyel denkleminin indis denklemi denir. Bu indis denkleminin iki kkne ise (4.16) diferansiyel denkleminin tekil
noktalarndaki sleri denir. (4.18) indis denklemindeki p0 ve q0 sabitleri
p0 = lim xp(x) ve q0 = lim x2 q(x)
x0
x0
limitlerinden buluruz. (4.17) denklemi n > 1 ve m > 1 iinde alp x in xr+1 ,

xr+2 ,...,xr+n ,... terimlerinin toplam eklinde yazlrsa,
F (r + n) = (r + n)(r + n 1) + p0 (r + n) + q0 = 0
olmak zere, (4.17) denklemini
a0 F (r)xr +
X
n=1
F (r + n)an +
n1
X
k=0
!
ak ((r + k)pnk + qnk ) xr+n = 0
(4.19)

biiminde yazabiliriz. (4.19) denklemi her xr terimlerinin katsays sfra eit olacandan (4.16) denkleminin rekrans bants
F (r + n)an +
n1
X
ak ((r + k)pnk + qnk ) = 0,
n>1
k=0

Teorem 4.3 x0 = 0 (4.16) diferansiyel denkleminin bir dzgn tekil noktas olsun.
R > 0 says xp(x) ile x2 q(x) kuvvet serilerinin yaknsaklk yaraplarnn minumumu olmak zere |x| < R iin
xp(x) =
pm x
ve x q(x) =
m=0
q m xm
m=0
serileri yaknsaktr. Reel r1 ve r2 ,

F (r + n) = (r + n)(r + n 1) + p0 (r + n) + q0 = 0
indis denkleminin r1 r2 olacak ekilde iki kk olsun. Bu durumda R < x < 0
veya 0 < x < R aralklarndan birinde
y1 (x) = xr1
a0 +
!
an (r1 )xn
n=1
biiminde bir zm bulunur.

y2 zm indis denkleminden elde edilen kkler arasndaki duruma gre 3 biimde
olabilir.
1. r1 r2 farknn sfr veya pozitif bir tamsay olmamas durumu;
!
X
y2 (x) = xr2 a0 +
an (r2 )xn
n=1
formunda ikinci bir lineer bamsz zm bulunur.

2. r1 = r2 olmas durumu;
y2 (x) = y1 (x) ln |x| + xr1
X

d
an (r)
xn
dr
r=r1
n=1
biimde ikinci bir lineer bamsz zm bulunur.

3. r1 r2 = N N yani r1 r2 fark pozitif tam say olmas durumu;
y2 (x) = ky1 (x) ln |x| + x
r2
X

d
n
[(r r2 )an (r)]
x
dr
r=r2
n=1
k = limrr2 (r r2 )aN (r) biiminde ikinci lineer bamsz zm bulunur.

rnek 4.8
2x2 y 00 + xy 0 + (x2 1)y = 0
(4.20)
diferansiyel denklemini x0 = 0 noktas civarndaki zmn bulalm.

(4.20) diferansiyel denkleminde P (x) = 2x2 , Q(x) = x ve R(x) = x2 1 dir.
P (x) = 2x2 = 0 denkleminin kk x0 = 0 olduundan x0 = 0 noktas (4.20)
denkleminin bir tekil noktasdr.
Q(x)
x
1
= lim x 2 =
x0
P (x)
2x
2
2
R(x)
x 1
lim x2
= lim x2
= 1
x0
x0
P (x)
x2
lim x
x0
olduundan x0 = 0 noktas (4.20) diferansiyel denkleminin dzgn tekil noktasdr.

O halde (4.20) denkleminin x0 = 0 noktasnda
y=
an xn+r
(4.21)
n=0
biiminde Frobenius zm vardr. (4.21) ifadesini x e gre birinci ve ikinci trevleri
X
X
0
n+r1
00
y =
an (n + r)x
, y =
(n + r)(n + r 1)an xn+r2
n=0
n=0
biiminde buluruz. Bu ifadeler (4.20) denkleminde yerine koyarsak,
2(n + r)(n + r 1)an xn+r +
n=0
an (n + r)xn+r1 +
n=0
an xn+r+2
n=0
an xn+r = 0
n=0
(4.22)
elde ederiz. (4.22) denklemindeki 3. seriye n n 2 dnm yaplrsa
X
n=0
2(n + r)(n + r 1)an x
n+r
X
n=0
an (n + r)x
n+r1
X
n=2
an2 x
n+r
an xn+r = 0
n=0
(4.23)

r
(2r+1)(r1)a0 x +r(2r+3)a1 x
r+1
X
+
[(2n + 2r + 1)(n + r 1)an + an2 ] xn+r = 0
n=2
biiminde yazabiliriz. Buradan da

(2r + 1)(r 1)a0 = 0,
a0 6= 0
r(2r + 3)a1 = 0
(2n + 2r + 1)(n + r 1)an + an2 = 0,
n2
buluruz. Birinci denklemden (indis denklemi) r1 = 1 ve r2 = 21 elde ederiz.

kinci denklemde a1 = 0 buluruz. nc denklemden rekrans formdr. imdi
r1 = 1 karlk gelen zm bulalm. r1 = 1 iin rekrans forml
an2
an =
, n2
n(2n + 3)
elde ederiz. Buradan da
1
a2 = a0
14
1
a3 = a1 = 0 a1 = a3 = ... = a2n+1 = ... = 0
27
1
1
1
1
a4 = a2 = ( )( a0 ) =
a0
44
44
14
616
..
.
elde ederiz. u halde r1 = 1 kkne karlk gelen zme y1 dersek
X
X
n+r1
y1 =
an x
=
an xn+1
n=0
n=0
a2 x2

= x a0 + a1 x +
+ a3 x3 + ...

1 2
1 4
= a0 x 1 x +
x + ...
14
616
biiminde elde ederiz. a0 = 1 iin y1 zm

1 2
1 4
y1 = x 1 x +
x + ...
14
616
elde ederiz. imdi y2 zmn elde edelim. ncelikle r1 r2 = 23
/ N olduundan
1
r2 = 2 kkne karlk gelen ve y1 zmne lineer bamsz bir y2 zm vardr.
r2 = 12 iin rekrans bants
an =
biiminde olur.
1
an2 ,
n(2n 3)
n>2

1
a2 = a0
2
1
a3 = a1 = 0, a1 = a3 = ... = a2n+1 = ... = 0
9
1
1
1
1
a4 = a2 = ( )( a0 ) = a0
20
20
2
40
..
.
elde ederiz. u halde y2 zm
y2 =
an x
n=0
1/2
n+r2
an xn1/2
n=0

a0 + a1 x + a2 x2 + a3 x3 + ...

1 4
1 2
1/2
= a0 x
1 x + x + ...
2
20
= x
biiminde elde ederiz. a0 = 1 iin y2 zm

1 2
1 4
1/2
y2 = x
1 x + x + ...
2
20
elde ederiz. (4.20) diferansiyel denkleminin genel zm de
y = c1 y 1 + c2 y 2

1 2
1 4
1 4
1 2
1/2
= c1 x 1 x +
x + ... + c2 x
1 x + x + ...
14
616
2
20
rnek 4.9
x2 y 00 + 3xy 0 + (1 2x)y = 0
(4.24)
diferansiyel denklemini x0 = 0 noktas civarndaki genel zmn bulalm.

(4.24) diferansiyel denkleminde P (x) = x2 , Q(x) = 3x ve R(x) = 12x dir. P (x) =
x2 = 0 denkleminin kk x0 = 0 olduundan x0 = 0 noktas (4.24) denkleminin bir
tekil noktasdr.
Q(x)
3x
= lim x 2 = 3
x0 x
x0 P (x)
R(x)
1 2x
lim x2
= lim x2
=1
x0
x0
P (x)
x2
lim x

olduundan x0 = 0 noktas (4.24) diferansiyel denkleminin dzgn tekil noktasdr.
O halde (4.24) denkleminin x0 = 0 noktasnda
y=
an xn+r
(4.25)
n=0
X
X
n+r1
00
0
(n + r)(n + r 1)an xn+r2
, y =
an (n + r)x
y =
n=0
n=0
(n + r)(n + r 1)an xn+r +
3an (n + r)xn+r +
an xn+r
2an xn+r+1 = 0
n=0
n=0
n=0
n=0
(4.26)
(n + r)(n + r 1)an x
n+r
n=0
3an (n + r)x
n+r
n=0
X
n=0
an x
n+r
2an1 xn+r = 0
n=1
(4.27)
X

(r + 1) a0 x +
((n + r)2 + 2(n + r) + 1)an 2an1 xn+r = 0
2
n=1

(r + 1)2 a0 = 0,
a0 6= 0
((n + r)2 + 2(n + r) + 1)an 2an1 = 0,
n1
elde ederiz. Birinci denklemden (indis denklemi) r1 = r2 = 1 elde ederiz. imdi

r1 = 1 kkne karlk gelen zm bulalm. r1 = 1 iin rekrans bants
an =
2an1
,
n2
n1

a1 = 2a0
2
22
2
a2 = 2 a1 = ( 2 )(2a0 ) = 2 a0
2
2
2
2
2
2 2
23
a3 = 2 a2 = ( 2 ) 2 a0 = 2 2 a0
3
3 2
23
2 23
24
2
a4 = 2 a3 = ( 2 ) 2 2 a0 = 2 2 2 a0
4
4 23
234
..
.
2n
a0
an =
(n!)2
elde ederiz. u halde Frobenius seri zm
y1 =
an x
n+r1
n=0
= a0 x1
an x
n+2
=x
n=0
X
n=0
an x n
n=0
2n n
2n n
1
x
=
x
x ,
(n!)2
(n!)2
n=0
a0 = 1
imdi de y2 zmn bulalm. r1 = r2 = 1 olduu gznne alnrsa y2 zm

!

X

d
y2 (x) = y1 (x) ln |x| + xr1
an (r)
xn
dr
r=r1
n=1
= y1 (x) ln |x| + x
r1
bn (r1 )xn
n=1
biimindedir. imdi de bn katsaylarn bulalm.

d
2a
d
0
[a1 (r)]
=
[
]
= 4a0
b1 =
2
dr
dr (r + 2) r=1
r=r2

d
d
4a0

b2 =
[a2 (r)]
=
[
]
= 3a0
2 (r + 3)2
dr
dr
(r
+
2)
r=r2
r=1
..
.
elde ederiz. u halde a0 = 1 iin y2 zm
y2 = y1 (x) ln |x| + x1 (4x 3x2 . . . )
biiminde elde ederiz. (4.24) denkleminin genel zm
y = c1 y1 + c2 y2
biiminde buluruz.
(4.28)

rnek 4.10
x2 y 00 + x(x 2)y 0 + 2y = 0
(4.29)
diferansiyel denkleminin x0 = 0 noktas civarnda genel zmn bulalm.

P (x) = x2 = 0 denkleminin kk x0 = 0 noktas olduundan (4.29) denkleminin bir
tekil noktasdr.
x(x 2)
2
lim x
= 2 ve lim x2 2 = 2
2
x0
x0
x
x
olduundan x0 = 0 noktas (4.29) denkleminin dzgn tekil noktasdr. u halde
(4.29) diferansiyel denkleminin x0 = 0 noktas civarnda
y=
an xn+r
(4.30)
n=0
X
X
0
n+r1
00
y =
an (n + r)x
, y =
(n + r)(n + r 1)an xn+r2
n=0
n=0
(n+r)(n+r1)an x
n+r
X
X
X
n+r
n+r+1
2an xn+r = 0
an (n+r)x +
an (n+r)x
2
+
n=0
n=0
n=0
n=0
(4.31)
(n+r)(n+r1)an x
n+r
X
X
X
n+r
n+r
+
an1 (n+r1)x 2
an (n+r)x +
2an xn+r = 0
n=0
n=1
n=0
n=0
(4.32)
(r 1)(r 2)a0 xr +
[(n + r 2)(n + r 1)an + (n + r 1)an1 ] xn+r = 0
n=1

(r 2)(r 1)a0 = 0,
a0 6= 0
(n + r 2)(n + r 1)an + (n + r 1)an1 = 0,
n2
elde ederiz.Birinci denklemden (indis denklemi) r1 = 2 ve r2 = 1 elde ederiz.

imdi r1 = 2 kkne karlk gelen zm bulalm. r1 = 2 iin rekrans bants
an =
an1
,
n
n1

a1 = a0
1
1
1
a2 = a1 = ( )(a0 ) = a0
2
2
2!
1
1 1
1
a3 = a2 = ( ) a0 = a0
3
3 2!
3!
..
.
1
an = (1)n a0
n!
elde ederiz. u halde Frobenius seri zm
y1 =
an xn+r1 =
n=0
= a0 x2
an xn+2 = x2
n=0
X
(1)n
n=0
n!
an x n
n=0
xn = x2 ex ,
a0 = 1
buluruz. imde de r2 = 1 e karlk gelen zm bulalm. N = r1 r2 = 1 N

olduundan r2 = 1 deerini rekrans bantsna koyduumuzda y1 fonksiyonundan
lineer bamsz ikinci zm elde edemeyiz!
!

X

d
y2 (x) = ky1 (x) ln |x| + xr2
[(r r2 )an (r)]
xn
dr
r=r2
n=1
= ky1 (x) ln |x| + x
r2
bn (r2 )xn
n=1
k = limrr2 (r r2 )aN (r) biiminde ikinci lineer bamsz zm bulalm.

a0
= a0
k = lim (r r2 )aN (r) = lim(r 1)a1 (r) = lim(r 1)
rr2
r1
r1
r1
elde ederiz. imdi bn katsaylarn bulalm.

d
d
a
0
b1 =
[(r r2 )a1 (r)]
=
[(r 1)
]
=0
dr
dr
r 1 r=1
r=r2

d
d
a0
a0

b2 =
[(r r2 )a2 (r)]
=
[(r 1)
]
= 2
= a0
dr
dr
(r 1)r r=1
r r=1
r=r2

d
d
a
a
(2r
+
1)
3
0
0

b3 =
[(r r2 )a3 (r)]
=
[(r 1)
]
= 2
= a0

2
dr
dr
(r 1)r(r + 1) r=1
r (r + 1) r=1 4
r=r2
..
.

biiminde buluruz. u halde a0 = 1 iin y2 zm

3 3
2
y2 = y1 (x) ln |x| + x x + x + . . .
4
elde ederiz. (4.29) denkleminin genel zm
y = c1 y1 + c2 y2
Blm 5
LAPLACE DNM
5.1
Direkt (Forward) Laplace Dnm
Tanm 5.1 f (t), gerel bir t deikeninin fonksiyonu olsun ve t > 0 iin tanmlansn. Gerel bir s deikeninin fonksiyonu olan bir F (s) fonksiyonunu dnelim ve
bu fonksiyon
Z
est f (t)dt
(5.1)
F (s) := L{f (t)} =
0
denklmi ile tanmlansn ve s nin btn deerleri iin (5.1) denklemindeki integral
mevcut olsun. L{f (t)} veya F (s) dnmne f (t) fonksiyonunun Laplace dnm denir.
rnek 5.1 f (t) = a, a := sabit foksiyonunun Laplace dnmn bulalm.
est dt
F (s) = L{f (t)} = a

0
Z
= a lim
R
st
e
0
R
1 st
a
dt = a lim e = ,
R
s
s
0
rnek 5.2
f (t) = tn ,
n N,
fonksiyonunun Laplace dnmn bulalm.
85
t0
s > 0.
86
BLM 5. LAPLACE DNM
F (s) = L{f (t)} =
st n
t dt = lim
est tn dt
1
dv = est dt du = ntn1 dt, v = est
s
(
)
R
Z R
Z

n
n R n1 st
n 1 st
n1 st
F (s) = lim t e +
t e dt = lim
t e dt
R
R s 0
s
s 0
0
u = tn ,
dv = est dt
u = tn1 ,
(
F (s) =
lim
du = (n 1)tn2 dt,
1
v = est
s
)
R
Z
Z

n(n 1) R n2 st
n(n 1) R n2 st
t e dt = lim
t e dt
+
R
s2
s2
0
0
0
n1 1 st
..
.
n(n 1)...2.1
F (s) = lim
R
sn
n(n 1)...2.1
= lim
R
sn
est dt
R )
1 st
n!
e
= n+1
s
s
0
biiminde buluruz.
rnek 5.3 f (t) = sin t, t 0 fonksiyonunun Laplace dnmn bulalm.
st n
est sin tdt

e t dt = lim
F (s) = L{f (t)} =
R 0
0
Z R
it
it
e e
est (
F (s) = lim
)dt
R 0
2i
Z R
Z R
1
1
(i+s)t
lim
e
dt
lim
e(i+s)t dt
=
2i R 0
2i R 0
(i+s)t
R
1
e
e(i+s)t
=
lim
+
2i R
i + s
i+s
0
1
= 2
s +1
5.1. DIREKT (FORWARD) LAPLACE DNM

Tablo 5.1:
87
Baz Fonksiyonlarn Laplace Dnmleri

f (t) := L1{F (s)} F (s) := L{f (t)}
a,
a := sabit as , s > 0
n!
tn,
nN
, s>0
sn+1
1
eat,
a := sabit sa , s > 0
a
sin at,
a := sabit s2+a
s > |a|
2,
s
cos at,
a := sabit s2+a
s > |a|
2,
a
sinh at,
a := sabit s2a
s > |a|
2,
s
cosh at,
a := sabit s2a
s > |a|
2,
5.1.1
Direkt Laplace Dnmnn Temel zellikleri
Lineerlik zellii
f1 (t) ve f2 (t) fonksiyonlarnn Laplace dnm srasyla F1 (s) ve F2 (s) olsun. c1 ve c2 sabitler olmak zere
L{c1 f1 (t) + c2 f2 (t)} = c1 F1 (s) + c2 F2 (s)
zelliine sahiptir.
rnek 5.4 f (t) = 3 cos2 3t fonksiyonunun Laplace dnmn bulalm.
3
F (s) = L{3 cos2 3t} = L{ (1 + 2 cos 6t)}
2
3
3
3s
=
L{1} + 3L{cos 6t} =
+ 2
2
2s s + 36
Birinci teleme (translation) zellii
Eer f (t) fonksiyonunun Laplace dnm F (s) yani F (s) = L{f (t)} ise
eat f (t) fonksiyonunun Laplace dnm (transformasyonu)
L{eat f (t)} = F (s a)
biiminde olur.
88
BLM 5. LAPLACE DNM

rnek 5.5 f (t) = e2t cos 3t fonksiyonunun Laplace dnmn bulalm.
F (s) = L{e2t cos 3t} =
s2
(s 2)2 + 9

kinci teleme zellii
t = a noktasnda srama sreksizlii olan birim basamak fonksiyonu

1,
ta
ua (t) = u(t a) =
0,
t<a
ile tammlanr. Eer F (s) = L{f (t)} ise
L{f (t a)u(t a)} = eas F (s),
a>0
biiminde olur.
tn f (t) eklindeki fonksiyonlarn Laplace dnm
F (s) = L{f (t)} ise tn f (t), n N biimindeki bir fonksiyonun Laplace dnm
dn F (s)
L{tn f (t)} = (1)n
dsn
formlnden bulunur.
rnek 5.6 t sin at fonksiyonunun Laplace dnmn bulalm.
L{t sin at} =
d
a
2as
=
ds s2 + a2
s 2 + a2
biiminde buluruz.
f (t)
t
eklindeki fonksiyonunun Laplace dnm
F (s) = L{f (t)} ise
f (t)
,
t
biimindeki bir fonksiyonun Laplace dnm

f (t)
L{
}=
t
formlnden bulunur.
F (u)du
s
5.1. DIREKT (FORWARD) LAPLACE DNM
89
rnek 5.7
sin at
L{
}=
t
a
s
u
arctan
du
=
arctan
=

u 2 + a2
a s
2
a

Trevlerin Dnmleri
Eer F (s) = L{f (t)} ise f 0 (t) biimindeki bir fonksiyonun Laplace dnm
L{f 0 (t)} = sF (s) f (0)
formlnden bulunur. En genel halde bir f (t) fonksiyonunun n. mertebeden
Laplace dnm

dn f (t)
(n)
= sn F (s) sn1 f (0) sn2 f 0 (0) ... f (n1) (0)
L f (t) =
dtn
formunda olur.
5.1.2
Impuls veya Dirac Delta Fonksiyonu
imdi yalnzca fiziksel problemlerde anlaml olabilecek bir fonksiyon retmek istiyoruz. Bu amala,
1
,
|t t0 | 6
2
(t t0 ) =
0,
|t t0 | >
ile tanmlan bir fonksiyon olsun. Bu fonksiyonun btn reel eksen zerindeki integrali
Z
Z
1
(t t0 )dt =
dt = 1
2
biimindedir. Birim impuls (Dirac Delta) fonksiyonu nin 0 iin limiti

,
t = t0
(t t0 ) = lim (t t0 ) =
0,
t 6= t0
0
olarak tanmlanr. Ayrca, Dirac delta fonkyonunun btn reel eksen zerindeki
integrali
Z
(t t0 )dt = 1
biimindedir. Dirac delta fonksiyonunun eleme zellii diye bilinen bir zellie sahiptir. Bu zellik yle ifade edilir:
Z
(t t0 )f (t)dt = f (t0 ).
90
BLM 5. LAPLACE DNM
(t t0 ) fonksiyonunun Laplace dnm

L{(t t0 )} = et0 s
biiminde olur.
5.2
Ters (Inverse) Laplace Dnm
Eer F (s) = L{f (t)} ise f (t) fonksiyonuna F (s) grnt fonksiyonunun ters Laplace dnm ad verilir ve
f (t) = L1 {F (s)}
biiminde ifade edilir. Ters Laplace dnm de lineer bir ilemdir, yani f (t) =
L1 {F (s)} ve g(t) = L1 {G(s)} ise
L1 {F (s) + G(s)} = L1 {F (s)} + L1 {G(s)} = f (t) + g(t)
biimindedir. Laplace operator
LL1 = L1 L I
biiminde bir zdelie sahiptir. Burada I birim operatrdr.
5.2.1
Ters Laplace Dnmnn zellikleri
lek Deiim zellii

1 t
L1 {F (s)} = f (t) ise L1 {F (as)} = f ( ) dir.
a a
Birinci teleme zellii
L1 {F (s a)} = eat L1 {F (s)} = eat f (t).
rnek 5.8
L
1
s3
3t
=e L

1
= e3t
s
rnek 5.9

1
1
1
1
1
t 1
L
=L
=e L
= et sin t
s2 + 2s + 2
(s + 1)2 + 1
s2 + 1
5.2. TERS (INVERSE) LAPLACE DNM
91
kinci teleme zellii

1
L {e
as

F (s)} = f (t a)u(t a) =
f (t a),
0,
t>a
t<a
rnek 5.10
1
L {e
s
} = cos(t )u(t ) =
2
s +1
cos t,
0,
t>
t<
Trevin Ters Laplace Dnm

L1 {F (n) (s)} = (1)n tn L1 {F (s)} = (1)n tn f (t).
rnek 5.11 L1 {ln(s 2)} =?

F (s) = ln(s 2)

1
1
1
tL {ln(s 2)} = L
s2
1
L1 {ln(s 2)} = e2t
t
F 0 (s) =
1
s2
Ksmi Kesirler Yntemi

rnek 5.12
L
6s2 + 4
s3 2s2 s + 2

=?
6s2 + 4
6s2 + 4
A
B
C
=
+
+
3
2
s 2s s + 2
(s + 1)(s 1)(s 2)
s+1 s1 s2
zdeliinden A = 53 , B = 5 ve C =
28
3
buluruz.
6s2 + 4
5 1
1
28 1
=
5
+
3
2
s +
2
3 s + 1
s
3 s 2
s 2s
1

2
6s + 4
5 1
1
1
28 1
1
1
1
L
=
L
5L
+ L
s3 2s2 s + 2
3
s+1
s1
3
s2
5 t
28
e 5et + e2t
=
3
3
92
BLM 5. LAPLACE DNM
rnek 5.13
L
s2 + 4
(s + 2)2 (s2 + 1)

=?
s2 + 4
A
B
Cs + D
+
+ 2
2
2
2
(s + 2) (s + 1)
s + 2 (s + 2)
s +1
zdeliinden A =
12
,
25
12
B = 85 , C = 25
ve D =
9
25
buluruz.
s2 + 4
12 1
8
12 s
9 1
1
=
+
+
2
2
2
2
(s + 2) (s + 1)
25 s + 2 5 (s + 2)
25 s + 1 25 s2 + 1

12 1
1
8 1
1
12 1
s
9 1
1
s2 + 4
1
L
L
=
+ L
L
+ L
(s + 2)2 (s2 + 1)
25
s+2
5
(s + 2)2
25
s2 + 1
25
s2 + 1
9
12 2t 8 2t 12
e + te
cos t +
sin t
=
25
5
25
25
5.3
Laplace Dnmnn Uygulamalar
Laplace dnmnn uygulamalardaki teknii birka admdan oluur.

1. Diferansiyel denklemin her iki yannnn Laplace dnm alnr. Sonu bilinmeyen fonksiyonun dnmn ieren cebirsel bir denklemdir.
2. Cebirsel denklem zlr.
3. Ters dnm alarak diferansiyel denklemin ayn zamanda balang koullarn salayan zme varlr.
rnek 5.14 y 00 + 4y 0 + 3y = e2t , y(0) = 0, y 0 (0) = 0 balang deer probleminin
zmn Laplace dnmnden yararlanarak bulalm.
Ele aldmz diferansiyel denklemin her iki tarafnn Laplace dnm uygulanrsa
L{y 00 + 4y 0 + 3y} = L{e2t }
L{y 00 } + 4L{y 0 } + 3L{y} = L{e2t }
1
s2 Y (s) sy(0) y 0 (0) + 4sY (s) 4y(0) + 3Y (s) =
s+2
Y (s) =
1
(s + 1)(s + 2)(s + 3)
5.3. LAPLACE DNMNN UYGULAMALARI
93
ilemleriyle yukarda bahsi geen ilk iki adm tamamlam olduk. imdi nc
adm uygulayalm yani Y (s) ifadesinin ters Laplace sn aldmzda

1
1
1
y(t) = L {Y (s)} = L
(s + 1)(s + 2)(s + 3)

1
1
1
1 1
1 1
1
=
L
L
+ L
2
s+1
s+2
2
s+3
1 t
1
=
e e2t + e3t
2
2
biiminde ele aldmz diferansiyel denklemin y(0) = 0, y 0 (0) = 0 balag koulu
altndaki zm elde ettik.
rnek 5.15 y 00 +2y 0 +y = (t5), y(0) = 0, y 0 (0) = 0 balang deer probleminin
zmn Laplace dnmnden yararlanarak bulalm.
L{y 00 + 6y 0 + 5y} = L{(t 5)}
s2 Y (s) sy(0) y 0 (0) + 6sY (s) 6y(0) + 5Y (s) = e5s
e5s
Y (s) =
(s + 2)(s + 3)
Y (s) ifadesinin ters Laplace sn aldmzda

5s
e5s
e5s
e
1
1
1
y(t) = L {Y (s)} = L
=L
(s + 2)(s + 3)
(s + 2) (s + 3)
= e2(t5) e3(t5)
biiminde ele aldmz diferansiyel denklemin y(0) = 0, y 0 (0) = 0 balag koulu
altndaki zm elde ettik.
rnek 5.16 y 00 (t) + w2 y(t) = ua (t) diferansiyel denkleminin y(0) = 0, y 0 (0) = 0
balang koulu altndaki zmn bulalm.
L{y 00 + w2 y} = L{ua (t)}
L{y 00 } + w2 L{y} = L{ua (t)}
eas
s2 Y (s) sy(0) y 0 (0) + w2 Y (s) =
s
eas
Y (s) =
s(s2 + w2 )
94
BLM 5. LAPLACE DNM
Y (s) ifadesinin ters Laplace sn aldmzda ele aldmz denklemin zmn

eas
1
1
y(t) = L {Y (s)} = L
s(s2 + w2 )

1 1 as 1
s
=
e
L
w2
s s2 + w 2
1
1
[1 cos w(t a)],
t>a
w2
=
[1 cos w(t a)]ua (t) =
2
0,
t<a
w
biiminde buluruz.
rnek 5.17

g(t) =
3,
0,
5 t < 20
0 t < 5 ve t 20
olmak zere,
y 00 3y 0 + 2y = g(t),
y(0) = 0,
y 0 (0) = 0
balang deer probleminin zmn bulalm.

ncelikle, ele aldmz diferansiyel denklemdeki g(t) fonksiyonunu basamak fonksiyonlar cinsinden ifade edelim.

1,
t5
1,
t 20
u5 (t) =
u20 (t) =
0,
t<5
0,
t < 20
olduu gznne aldmzda g(t) = 3(u5 u20 ) olduunu anlarz. u halde ele
aldmz denklem
y 00 3y 0 + 2y = 3(u5 u20 ),
y(0) = 0,
y 0 (0) = 0
biiminde olacaktr. Bu diferansiyel denklemin her iki tarafnn Laplace dnm

uygulanrsa
L{y 00 3y 0 + 2y} = L{3(u5 u20 )}
3e5s 3e20s
2
0
s Y (s) sy(0) y (0) 3Y (s) 3y(0) + 2Y (s) =
s
3e5s 3e20
Y (s) =
s(s 1)(s 2)
Y (s) ifadesinin ters Laplace sn aldmzda ele aldmz denklemin zmn
5s

3e 3e20
1
1
y(t) = L {Y (s)} = L
s(s 1)(s 2)

1
1
1
1
1
1
1
5s
1
20s
= 3L
e
+
3L
e
+
2s s 1 2(s 2)
2s s 1 2(s 2)

1
1
1 2(t5)
1 2(t20)
(t5)
(t20)
= 3
u5 (t) u20 (t) e
u5 (t) + e
u5 (t) + e
u20 (t) e
u20 (t)
2
2
2
2
biiminde buluruz.
Blm 6
1.MERTEBEDEN LNEER
DFERANSYEL DENKLEM
SSTEMLERNN ZMLER
Bundan nceki blmlerde, bir bamsz ve bir baml deikeni ieren tek diferansiyel denklemleri inceledik. imdi ise, bir bamsz deiken ve iki veya daha
fazla baml deikeni bulunan ve genellikle baml deiken kadar diferansiyel
denklemden oluan dif eransiyel denklem sistemlerini inceliyeceiz.
6.1
Lineer Sistem Trleri

a1 (t)
dx2
dx1
+ a2 (t)
+ a3 (t)x1 + a4 (t)x2 = c1 (t)
dt
dt
(6.1)
dx1
dx2
b1 (t)
+ b2 (t)
+ b3 (t)x1 + b4 (t)x2 = c2 (t)
dt
dt
biiminde verilen bir diferansiyel denkleme bamsz deiken t ve baml deikenler x1 ve x2 olmak zere birinci mertebeden deiken katsayl ve iki bilinmeyenli
lineer bir diferansiyel denklem sistemi denir.
(6.1) diferansiyel denklem sistemi
dx1
= A1 (t)x1 + A2 (t)x2 + C1 (t)
dt
dx2
= B1 (t)x1 + B2 (t)x2 + C2 (t)
dt
biiminde de verilir. Bu biim, 00 N ormal F orm00 bal altnda tanmlanr ve yaygn
olarak kullanacaz.
95
96BLM 6. 1.MERTEBEDEN LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ZMLE

Bamsz deikeni t ve baml deikenleri x1 , x2 , . . . , xn olan ve n sayda diferansiyel denklemden oluan normal formdaki diferansiyel denklem sistemi
dx1
= a11 (t)x1 + a12 (t)x2 + + a1n (t)xn + f1 (t)
dt
dx2
= a21 (t)x1 + a22 (t)x2 + + a2n (t)xn + f2 (t)
dt
..
.
dxn
= an1 (t)x1 + an2 (t)x2 + + ann (t)xn + fn (t)
dt
biiminde ifade edilir.
6.2
Sabit Katsayal Lineer Sistemlerde Operatr Metodu
D := dtd eklinde bir D diferansiyel operatr tanmlamas yapalm. Metodu da bir

ka rnek ile izah edelim.
rnek 6.1
dx1 dx2
+
x1 3x2 = et
dt
dt
dx1 dx2
+
+ x1 = 3e3t
dt
dt
diferansiyel denklem sistemini operatr metodunu kullanarak zelim.
Ele aldmz diferansiyel denklemi zde olarak
(D 1)x1 + (D 3)x2 = et
(D + 1)x1 + Dx2 = e3t
biiminde yazabiliriz. Cramer kuralndan
t

e D3
3t

e
D
,
x1 =

D
1
D
3

D+1
D
x2 =

D 1 et

D + 1 e3t
D1 D3
D+1
D
buluruz. Buradan da
x1 =
et
,
D+3
x2 =
2(e3t et )
D+3
(6.2)
6.2. SABIT KATSAYALI LINEER SISTEMLERDE OPERATR METODU 97

elde ederiz. Yani
dx1
+ 3x1 = et ,
dt
dx2
+ 3x2 = 2(e3t et )
dt
biiminde iki adet birinci mertebeden lineer diferansiyel denklem elde ederiz. Bu
denklemlerin zmleri de
1
x1 = c1 e3t + et
4
1
1
ve x2 = c2 e3t + e3t et
3
2

(6.2) denkleminin Wronskian

D1 D3
W =
D+1
D

=D+3

olur. Wronskian deeri D + 3 olduuna, yani mertebesi 1 olduuna gre, (6.2)

diferansiyel sisteminin bamsz sabit says bir tane olmaldr. Buna gre, c1 ile
c2 arasndaki banty bulmak iin, x1 ve x2 nin yukarda bulunan deerleri ele
aldmz diferansiyel denklem sisteminin herhangi bir denkleminde yerine yazlarak
buluruz. x1 ve x2 ifadesini
dx1 dx2
+
+ x1 = 3e3t
dt
dt
diferansiyel denkleminde yerlerine yazarsak c2 = 23 c1 buluruz. Sonu olarak ele
aldmz diferansiyel denklemin sisteminin genel zm
1
x1 = ce3t + et
4
2
1
1
ve x2 = ce3t + e3t et
3
3
2
biiminde buluruz.
rnek 6.2
dx1 dx2
+
+ x1 + x2 = t2 + 4t
dt
dt
dx1 dx2
+
+ 2x1 + 2x2 = 2t2 2t
dt
dt
2
diferansiyel denklem sistemini operatr metodunu kullanarak zelim.

Ele aldmz diferansiyel denklemi zde olarak
(2D + 1)x1 + (D + 1)x2 = t2 + 4t
(D + 2)x1 + (D + 2)x2 = 2t2 2t
(6.3)
98BLM 6. 1.MERTEBEDEN LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ZMLE

biiminde yazabiliriz. Cramer kuralndan
2
t + 4t
2
2t 2t
x1 =
2D + 1
D+2

D + 1
D+2
,
D + 1
D+2

2D + 1

D+1
x2 =
2D + 1
D+2
8t + 6
,
D2 + 2D
x2 =

t2 + 4t
2t2 2t

D + 1
D+2
buluruz. Buradan da
x1 =
4t 8
D2 + 2D
elde ederiz. Yani

d2 x1
dx1
+
2
= 8t + 6,
dt2
dt
d 2 x2
dx2
+
2
= 4t 8,
dt2
dt
biiminde iki adet ikinci mertebeden lineer diferansiyel denklem elde ederiz. Bu
denklemlerin zmleri de
x1 = c1 + c2 e2t + 2t2 + t ve x2 = k1 + k2 e2t t2 3t
(6.3) denkleminin Wronskian

2D + 1 D + 1
W =
D+2 D+2

= D2 + 2D

olur. Wronskian deeri D2 + 2D olduuna, yani mertebesi 2 olduuna gre, (6.3)

diferansiyel sisteminin bamsz sabit says bir tane olmaldr. Buna gre, sabitler
arasndaki banty bulmak iin, x1 ve x2 nin yukarda bulunan deerleri ele aldmz diferansiyel denklem sisteminin herhangi bir denkleminde yerine yazlarak
buluruz. x1 ve x2 ifadesini
2
dx1 dx2
+
+ x1 + x2 = t2 + 4t
dt
dt
diferansiyel denkleminde yerlerine yazarsak k1 = 1c1 ve k2 = 3c2 buluruz. Sonu

olarak ele aldmz diferansiyel denklemin sisteminin genel zm
x1 = c1 + c2 e2t + 2t2 + t ve x2 = 1 c1 3c2 e2t t2 3t
biiminde buluruz.
6.3. LINEER VE SABIT KATSAYILI BIR NORMAL DIFERANSIYEL DENKLEM SISTEMININ MAT
6.3
Lineer ve sabit katsayl bir normal diferansiyel denklem sisteminin matrisler yardmyla zm
dx1
= a11 (t)x1 + a12 (t)x2 + + a1n (t)xn + f1 (t)
dt
dx2
= a21 (t)x1 + a22 (t)x2 + + a2n (t)xn + f2 (t)
dt
..
.
(6.4)
dxn
= an1 (t)x1 + an2 (t)x2 + + ann (t)xn + fn (t)
dt
eklindeki bir sistem, sabit katsayl lineer ve homojen olmayan normal bir sistemdir.
Bu sistemde
f1 (t) = f2 (t) = . . . = fn (t) = 0
ise sistem, homojen sistem adn alr.
Homojen olmayan lineer sistemin genel zmn bulmamz iin, ncelikle homojen
sistemin genel zm buluruz. Sonra da homojen olmayan sistemin bir zel zm
aramalyz ve bu iki zm toplanarak (6.4) denkleminin genel zm bulunur.
(6.4) sistemi
dx

1
a11 a12 . . . a1n
x1
f1 (t)
dt
dx2 a21 a22 . . . a2n x2 f2 (t)
dt

.. = ..
.. + ..
..
. .
. ... ... . .
dxn
an1 an2 . . . ann
xn
fn (t)
dt
veya daha ksa olarak
n
dxi X
=
aij xj + fi ,
dt
j=1
eklinde yazlabilir. Eer,

x1
a11 a12
x2
a21 a22

x = .. ,
A = ..
..
.
.
.
xn
an1 an2
i = 1, 2, . . . n
a1n
a2n
,
... ...
. . . ann
...
...
f1 (t)
f2 (t)
f(t) = ..
.
fn (t)
ise, (6.4) sistemi

dx
Ax = f(t)
dt
(6.5)
100BLM 6. 1.MERTEBEDEN LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ZML

biiminde yazarz. Sistem homojen ise (6.5) denklemi
dx
Ax = 0
dt
(6.6)
ekillerini alr.
6.3.1
Homojen tipteki sabit katsayl lineer denklem sistemlerinin zm
(6.6) homojen sisteminin n tane zm x(1) , x(2) , ..., x(n) ise ve X(t) sutunlar
x(1) , x(2) , ..., x(n) zmleri ile oluturulmu bir matris olsun. X(t) matrisinin determinantna x(1) , x(2) , ..., x(n) zmlerinin Wronskian denir ve

x11 (t) x12 (t) . . . x1n (t)

x21 (t) x22 (t) . . . x2n (t)

W [x(1) , x(2) , ..., x(n) ] = det[X(t)] = ..

..
.
.
...
. . .

xn1 (t) xn2 (t) . . . xnn (t)
biiminde gsterilir. x(1) , x(2) , ..., x(n) zmlerinin lineer bamsz olmalar iin gerek ve yeter koul
W [x(1) , x(2) , ..., x(n) ] 6= 0
(6.7)
olmasdr. Eer (6.7) koulu salanyorsa (6.6) homojen denklem sisteminin genel
zm c1 , c2 , . . . , cn keyfi sabitler olmak zere
x = c1 x(1) (t) + c2 x(2) (t) + + cn x(n) (t)
biiminde olur.
(6.6) homojen denklem sisteminin zmleri genel halde
x = et
(6.8)
biiminde aramalyz. Burada, kuvveti ve sabit vektr bulmamz gerekir. Eer

x in (6.8) ifadesi (6.6) homojen denklem sisteminde yerine koyar ve dzenlersek
et (I A) = 0
(6.9)
elde ederiz. Burada I, n n lik birim matristir. Her t R iin et 6= 0 olacandan

(6.9) denklemi
(I A) = 0
(6.10)
biimine indirgeriz. u halde, (6.6) homojen denklem sistemini zmek iin (6.10)
denklemi ile verilen cebirsel denklemler sisteminin zmn bulmamz gerekir. Bu
ise, A matrisinin zdeerlerinin ve zvektrlerinin bulunmas problemidir. imdi
zm metodunu bir ka rnekle izah edelim.
rnek 6.3

6 3
x =
x
2 1
0
diferansiyel denklem sisteminin genel zmn bulalm.

6 3
Ele aldmz denklemde A :=
dir. Sistemin zm iin x = et bii2 1
minde bir zm arayacaz. Bu ifade ele aldmz diferansiyel denklemde yerine
koyar ve dzemleme yaparsak

6
3
1
0
(I A) =
=
(6.11)
2 1 2
0
elde ederiz. (6.11) denkleminin sfrdan farkl zm sahip olmas iin gerek ve
yeter koul katsaylar determinantnn sfr olmasdr.

6
3

det(I A) =
= ( 3)( 4) = 0
2 1
Buradan da zdeerleri 1 = 3 ve 2 = 4 biiminde buluruz. imdi bu zdeerlere karlk gelen zvektrleri bulalm. 1 = 3 zdeerine karlk gelen zvektr
bulalm.

3 3 1
0
=
2 2 2
0
buluruz. Buradan da 31 + 32 = 0 veya 1 = 2 buluruz. c 6= 0 keyfi bir sabit
olmak zere 1 = c seilirse 2 = c olarak elde ederiz. u halde 1 = 3 zdeerine
1
karlk gelen zvektr (1) = c
biiminde buluruz. c keyfi sabit olduundan c = 1
1

1
(1)
seebiliriz. zvektr de =
halini alm olur. imdi 2 = 4 zdeerine karlk
1
gelen zvektr bulalm.

2 3 1
0
=
2 3 2
0
buluruz. Buradan da 21 + 32 = 0 veya 21 = 32 buluruz. c 6= 0 keyfi bir sabit
olmak zere 1 = 3c seilirse
2 =
2c olarak elde ederiz. u halde 1 = 4 zdeerine
3
karlk gelen zvektr (2) = c
biiminde buluruz. c keyfi sabit olduundan c = 1
2

3
(2)
seebiliriz. zvektr de =
eklinde olur. Ele aldmz diferansiyel denklem
2
sisteminin zmleri

3t
1 3t
e
(1)
(1) 1 t
x (t) = e =
e = 3t
e
1

4t
3 4t
3e
x(2) (t) = (2) e2 t =
e =
2
2e4t

buluruz. Bu zmlerin Wronskian
3t

4t

e
3e
= e7t 6= 0
W [x(1) , x(2) ] = 3t
e 2e4t
olup x(1) , x(2) zmleri t R zerinde lineer bamszdr. u halde ele aldmz
diferansiyel denklemin genel zm

1 3t
3 4t
(1)
(2)
x(t) = c1 x (t) + c2 x (t) = c1
e + c2
e
1
2
biiminde buluruz.
Katl zdeerler Durumu
dx
= Ax
(6.12)
dt
lineer homojen denklem sisteminin A kaysaylar matrisinin katl zdeerlerinin bulunmas halindeki zmn inceliyelim. Eer r =
det(rI A) = 0
denkleminin m katl kk ise, ya A matrisinin katll m olan zdeeri denir. Bu
durumda iki halin dikkate almamz gerekir.
1. A matrisinin katl m olan zdeerine m tane zvektr karlk gelir. Bu
(6.12) diferansiyel denkleminin zmlerini
x(1) = (1) et
x(2) = (2) et
..
.
x(m) = (m) et
x(m+1) = (m+1) em+1 t
..
.
x(n) = (n) en t
biiminde buluruz.
2. A matrisinin katll m olan zdeerine m den az zvektr kar gelir. Bu
durum, A matrisinin Hermitian olmamas durumunda olur. nn katll m
olduu halde ya kar gelen zvektrlerinin says m den azdr. Bu durumda
geri kalan zvektrler deiik formlarda aramalyz.
r = zdeerlerinin katllnn iki olmas durumu
r = zdeeri, A matrisinin katll iki olan bir zdeeri olsun ve zdeere
kar gelen birtane zvektr olsun. Bu durumda sistemin bir zm
x(1) (t) = et
eklindedir. Sistemin ikinci zmn
x(2) (t) = tet + et
biiminde aramalyz. vektrn
(I A) =
denklemininden buluruz. Bu durumda (6.12) diferansiyel denkleminin zmlerini
x(1) = (1) et
x(2) = (1) tet + et
x(3) = (3) e3 t
..
.
x(n) = (n) en t
biiminde buluruz.
r = zdeerinin katllnn olmas hali
1. r = katl zdeerine kar bir tane zvektrn kar geldii veya
bulunduunu varsayalm. Bu durumda (6.12) diferansiyel denkleminin
zmleri
x(1) = (1) et
x(2) = (1) tet + et
t2
x(3) = (1) et + tet + et
2!
(4)
(4) 4 t
x
= e
..
.
x(n) = (n) en t
biiminde buluruz. Buradaki ve vektrlerini
(I A) = (1)
(I A) =
denklemlerinden buluruz.

2. r = katl zdeerine kar iki tane lineer bamsz zvektrn kar
geldii veya bulunabildiini varsayalm. Bu durumda (6.12) diferansiyel
denkleminin zmleri
x(1)
x(2)
x(3)
x(4)
..
.
=
=
=
=
(1) et
(2) et
tet + tet
(4) e4 t
x(n) = (n) en t
biiminde buluruz. Buradaki vektr (1) ve (2) vektrlerinin bir lineer
kombinasyonudur ve vektrn
(I A) =
denkleminden buluruz.
3. r = katl zdeerine kar tane lineer bamsz zvektrn kar
geldii veya bulunabildiini varsayalm. Bu durumda (6.12) diferansiyel
denkleminin zmleri
x(1)
x(2)
x(3)
x(4)
..
.
=
=
=
=
(1) et
(2) et
3 et
(4) e4 t
x(n) = (n) en t
biiminde buluruz.
rnek 6.4
dx1
= x1 + 3x2 + 3x3
dt
dx2
= x1 + 3x2 + x3
dt
dx3
= x1 + x2 + 3x3
dt
homojen, lineer diferansiyel denklem sistemini zelim.
Denklem sistemini nce matris formunda
1
dx
= Ax,
A := 1
dt
1
yazalm.

3 3
x1
3 1 ve x := x2
1 3
x3
(6.13)
(6.13) denkleminin zm x = et formunda aradmzda karakteristik denklemi

+ 1 3
3

3 1 = 3 52 + 8 4 = 0
det(I A) = 1
1
1 3
biiminde buluruz. Karakteristik denklemin kklerini veya zdeerleri 1 = 1, 2 = 2
ve 3 = 2 buluruz.
1 = 1 zdeerine karlk
2
1
1

1
gelen zvektr (1) = 2 bulalm.
3

3 3 1
0
2 1 2 = 0
1 2 3
0

3
denkleminden (1) = c 1 buluruz. c keyfi sabit olduundan c = 1 seebiliriz. u
1

3
(1)
halde 1 = 1 zdeerine karlk gelen zvektr = 1 biiminde buluruz.

1
2 = 3 = 2 zdeerine karlk gelen zvektrleri (2,3)
= 2 bulalm.
3

3 3 3 1
0
1 1 1 2 = 0
1 1 1 3
0
3 3 3
buluruz. 1 1 1 matrisinin rank 00 100 dir. Bilinmeyen says 3 ve rank 1 ol1 1 1
duundan keyfi sabit says 3 1 = 2 olmaldr.
u halde 3 =c1 ve 2 = c2 seersek
1
1
(2)
(3)
1 = c1 + c2 buluruz. Buradan da = c1 0 ve = c2 1 buluruz. c1 ve c2

1
0

keyfi sabit olduklarnda c1 = c2 = 1 seebiliriz.
u halde1= 2 zdeerine karlk
1
1
(2)
(3)
gelen lineer bamsz zvektrler = 0 ve = 1 biiminde buluruz. u

1
0
halde ele aldmz diferansiyel denklemin genel zm k1 , k2 ve k3 keyfi sabitler
olmak zere

x1
3
1
1
t
2t
x = x2 = k1 1 e + k2 0 e + k3 1 e2t
x3
1
1
0
yani
x1 = 3k1 et + (k2 + k3 )e2t
x2 = k1 et + k3 e2t
x3 = k1 et + k2 e2t
biiminde buluruz.
Not: Bulduumuz sonuun doruluunu test etmek istenirse bu sonular ele aldmz denklem sisteminin herhangi bir denkleminde yerlerine konularak seilen
denklemi salad gsterilebilir.
rnek 6.5
dx1
= x 1 x2 ,
dt
dx2
= x1 + 3x2 ,
dt
x1 (0) = 1
x2 (0) = 1
balang deer diferansiyel denklem sistemi problemini zelim.

Denklem sistemini nce matris formunda yazalm.

dx
1 1
x
= Ax,
A :=
ve x := 1 ,
1 3
x2
dt

1
x(0) =
1
(6.14)

1
1

det(I A) =
= 2 4 + 4 = 0
1 3
biiminde buluruz. Karakteristik denklemin kklerini veya zdeerleri 1 = 2 = 2
buluruz.
1 = 2 zdeerine karlk gelen zvektr
(1)

= 1 bulalm.
2

1
1
1
0
=
1 1 2
0

1
denkleminden 1 = 2 kar gelen zvektr (1) =
biiminde buluruz. u halde
1
x(1) zmn

1
(1)
x =
e2t
1
biiminde buluruz. 1 = 2 olduundan (1) den lineer bamsz bir vektr bulmalyz.

1
1
1
1
(1)
(I A) =
=
1 1 2
1

1
buradan da =
biiminde buluruz. u halde x(2) zmn
0

1
1 2t
(2)
(1) 2t
2t
2t
x = te + e =
te +
e
1
0
biiminde buluruz. u halde ele aldmz diferansiyel denklemin genel zm
x = c1 x(1) + c2 x(2)

1
1
1 2t
2t
2t
= c1
e + c2
te +
e
1
1
0

1
buluruz. x(0) =
balang koulundan c1 = 1 ve c2 = 2 buluruz. u halde ele
1
aldmz diferansiyel denklem sisteminin balang koulu altndaki zm
x1 (t) = e2t 2te2t
x2 (t) = e2t + 2te2t
eklinde buluruz.
Kompleks zdeerler
dx
= Ax
(6.15)
dt
homojen, lineer denklem sistemini tekrar ele alalm. Eer A matrisi reel deerli ise
det(I A) = 0 polinom denkleminin katsaylar reel saylar olacandan bu denklemin kkleri olan zdeerlerin bazlar kompleks elenikleri ile bulabiliriz. rnein,
eer 1 = + i, (, reel), A nn bir zdeeri ise 2 = i da A matrisinin bir zdeeridir. Ayrca, 1 = + i zdeerine karlk gelen zvektr (1) ise

2 = i zdeerine karlk gelen zvektr 1 = + i karlk gelen zvektrn kompleks elenii olur yani (2) = (1) olur. u halde (6.15) homojen, lineer
diferansiyel denklem sisteminin bu kompleks zdeerine kar gelen zmleri
x(1) (t) = (1) e1 t
ve x(2) (t) = (1) e1 t
biiminde olur. = + i, , R ve (1) = a + ib, a ve b reel vektrler olmak

zere x(1) zmn
x(1) (t) = et (a cos t b sin t) + iet (a sin t + b cos t)
= u(t) + iv(t)
biiminde buluruz. Benzer ekilde x(2) zmn
x(2) (t) = et (a cos t b sin t) iet (a sin t + b cos t)
= u(t) iv(t)
biiminde buluruz. u halde x(1) ve x(2) zmlerinin bir lineer kombinasyonu
c1 x(1) + c2 x(2) = (c1 + c2 )u + i(c1 c2 )v
= k 1 u + k2 v
eklinde olur. Dolaysyla (6.15) denkleminin genel zm k1 , k2 , . . . , kn keyfi sabitler olmak zere
x = k1 u + k2 v + k3 (3) e3 t + + kn (n) en t
biiminde olur.
rnek 6.6
dx1
= x1
dt
dx2
= 2x1 + x2 2x3
dt
dx3
= 3x1 + 2x2 + x3
dt
homojen, lineer diferansiyel denklem sistemini zelim.
Denklem sistemini nce matris formunda yazalm.

1 0 0
x1
dx
= Ax,
A := 2 1 2
ve x := x2
dt
3 2 1
x3
(6.16)

1
0
0

2 = ( 1)(( 1)2 + 4) = 0
det(I A) = 2 1
3
2 1
biiminde buluruz. Karakteristik denklemin kklerini veya zdeerleri 1 = 1, 2 =
1 + 2i ve 3 = 1 2i buluruz.

1
(1)
1 = 1 zdeerine karlk gelen zvektr = 2 bulalm.

3

0
0 0
1
0
2 0 2 2 = 0
3 2 0
3
0
1
denkleminden (1) = c 3/2 buluruz. c keyfi sabit olduundan c = 2 seebiliriz.
1

2
u halde 1 = 1 zdeerine karlk gelen zvektr (1) = 3 biiminde buluruz.
2

1
(2)
2 = 1 + 2i zdeerine karlk gelen zvektrleri = 2 bulalm.

3

2i 0 0
1
0
2 2i 2 2 = 0
3 2 2i
3
0

0
0
0
(2)
denkleminden = i = 0 + i 1 buluruz.
1
1
0

0
0
0
0
x(2) (t) = et 1 cos 2t 0 sin 2t + iet 0 sin 2t + 1 cos 2t
0
1
1
0
= u(t) + iv(t)
buluruz. Buradan da
0
u = sin 2t et
cos 2t
0
ve v = cos 2t et
sin 2t

buluruz. u halde ele aldmz diferansiyel denklemin genel zm k1 , k2 ve k3
keyfi sabitler olmak zere

x1
x = x2 = k1 (1) e1 t + k2 u + k3 v
x3

2
0
0
= k1 3 et + k2 sin 2t et + k3 cos 2t et
2
cos 2t
sin 2t
yani
x1 = 2k1 et
x2 = 3k1 et k2 et sin 2t + k3 et cos 2t
x3 = 2k1 et + k2 et cos 2t + k3 et sin 2t
biiminde buluruz.
Not: Bulduumuz sonuun doruluunu test etmek istenirse bu sonular ele aldmz denklem sisteminin herhangi bir denkleminde yerlerine konularak seilen
denklemi salad gsterilebilir.
6.4
Homojen olmayan Lineer Sistemler
(6.5) homojen olmayan lineer diferansiyel denklemini

dx
Ax = f(t)
dt
(6.17)
tekrar gznne alalm.(6.17) homojen olmayan denklem sisteminin genel zm

c1 , c2 , ..., cn keyfi sabitler olmak zere
x = c1 x(1) (t) + c2 x(2) (t) + ... + cn x(n) (t) + F(t)
biimindedir. Genel zmn c1 x(1) (t) + c2 x(2) (t) + ... + cn x(n) (t) ksm (6.17) denklemin sisteminin homojen ksmndan ve F(t) ksm ise (6.17) denklemin sisteminin
homojen olmayan ksmndan elde edilir. Homojen olmayan ksmn zmne zel
zm diyoruz. imdi zel zmn nasl ve dolaysyla genel zm nasl bulunacana dair sadece bir metodu vereceiz.
6.4.1
Kegenletirme Metodu
ncelikle kegenletirme metodunun uygulanabilmesi iin (6.17) denklemindeki A

matrisinin kegenletirilebilir bir matris olmas gerekir. imdi A matrisinin hangi
durumda kegenletirilebilecei ile alakal teoremi vereceiz.
6.4. HOMOJEN OLMAYAN LINEER SISTEMLER
111
Teorem 6.1 Bir n n boyutundaki A matrisi kegenletirlebilmesi iin gerek ve

yeter koul n tane lineer bamsz zvektre sahip olmasdr.
Lemma 6.1 Eer n n boyutundaki A matrisinin n tane farkl zdeeri varsa, o
zaman bunlara kar gelen zvektrler lineer bamszdrlar ve A matrisi kegenletirilebilir.
A matrisinin zdeerlerine karlk gelen n tane lineer bamsz zvektrler (1) , (2) , ..., (n)
mevcut veya bulunabilir olsun. Sutunlar bu zvektrlerden oluan bir T matrisi
(1) (2)
(n)
1 1 . . . 1
(1) (2) . . . (n)
2
2
T = 2.
..
..
..
. ...
.
(1)
(2)
...
(n)
biiminde olutururuz. x = Ty olacak ekilde bir dnm yaptmzda (6.17)

denklem sistemi
dy
= ATy + f (t)
(6.18)
T
dt
biiminde buluruz. (6.18) denklemini T1 matrisi ile arptmzda
dy
= T1 ATy + T1 f (t)
dt
(6.19)
biiminde buluruz. (6.19) denklemindeki T1 AT matris arpm, A matrisinin zdeerlerini kegenlerinde bulunduran bir matristir yani
1 0 . . . 0
0 2 . . . 0
1
T AT = ..
..
.
. ... 0
0 0 . . . n
biiminde elde ederiz. (6.19) diferansiyel denklem sistemi n tane birinci mertebeden
lineer diferansiyel denklemden oluur. Bu n tane birinci mertebeden lineer diferansiyel denklem zldkten sonra (6.17) homojen olmayan diferansiyel denklem
sisteminin genel zm
x = Ay
denkleminden buluruz.
rnek 6.7

6 3
2t
x =
x+ t
2 1
e
0
diferansiyel denklem sisteminin genel zmn bulalm.
(6.20)

6 3
2t
Ele aldmz denklemde A :=
ve f (t) = t dir. Bu denklemin homojen
2 1
e
ksmn rnek (6.3) incelemitik. rnek (6.3) te A matrisinin zdeerleri 1 = 3 ve

1
(1)
2 = 4 bulmutuk ve bu zdeerlere karlk gelen zvektrleri de srayla =
1

3
ve (2) =
biiminde bulmutuk. imdi bu zvektrlerin her biri sutun olacak
2
ekilde bir T matrisi

1 3
T=
1 2
biiminde olutururuz.
x = Ty olacak ekilde bir dnm yaptmzda (6.20) denklem sistemi
dy
= ATy + f (t)
(6.21)
dt

2
3
biimine dnr. (6.21) denklemini T1 =
matrisi ile arptmzda
1 1
T
dy
= T1 ATy + T1 f (t)
dt
(6.22)
elde ederiz. (6.22) denklemini daha ak formda yazarsak

dy
3 0
2 3
2t
=
y+
0
4
1
1
et
dt
(6.23)

y
biiminde buluruz. y = 1 olduunu gznne alrsak (6.23) denkleminden
y2
dy1
3y1 = 2t + 3et
dt
dy2
4y2 = 2t et
dt
eklinde iki tane birinci mertebeden lineer diferansiyel denklem elde ederiz. Bu denklemlerin zmleri ise
2
2 3
t + et + c1 e3t
3
9 2
1
1 1
= t + et + c2 e4t
2
8 3
y1 =
y2
6.4. HOMOJEN OLMAYAN LINEER SISTEMLER
113
biiminde buluruz. u halde ele aldmz diferansiyel denklem sisteminin genel zmn

2
t + 29 32 et + c1 e3t
1 3 y1
1 3
3
x = Ty =
=
1 2 y2
1 2 21 t 18 + 13 et + c2 e4t
5

1 t
3t
4t
6 t 11
e
+
c
e
+
3c
e
1
2
72
2
=
1
65 et + c1 e3t + 2c2 e4t
31 t 36
5
11 1

6
72
2 t
1 3t
3 4t
=
+
e + c2
e
1 t+
1
5 e + c1
3
36
6
1
2
biiminde buluruz.
Kaynaka
[1] Aydn, M., Kuryel, B., Gndz, G., and Oturan, G. : Diferansiyel Denklemler
ve Uygulamalar, zmir, 1995.
[2] Ayres, F. : Differential Equations, Schaum, s Outline Series, 1981, McGraw-Hill
Book Co. Singapore.
[3] Boyce, W. and DiPrima, R. : Elementary Differential Equations and Boundary
Value Problems,2001, John-Wiley & Sons.
[4] Bronson, R. Modern Introductory Differential Equations, Schaum, s series
[5] Cesur, Y. Diferansiyel Denklemler ve Mathematica, T yaynlar, 2004.
[6] Gngr, F.: Diferansiyel Denklemler
2007.
ARGEM A.. Yaynlar, .T.. Vakf,
[7] Karadeniz, A.A.,: Yksek Matematik, 3. Cilt,
alayan Kitabevi, 1995.
[8] Spiegel, M. R. : Laplace Transforms, Schaum, outline series, 1965, McGrawHill, Inc.
115

Diferansiyel Denklemler - Yrd - Doç.dr. Ahmet Altundağ Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Diferansiyel Denklemler - Yrd - Doç.dr. Ahmet Altundağ Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

Yrd.Do.Dr.

3 YKSEK MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

n. mertebeden lineer ve sabit katsayl homojen diferansiyel

4 DFERANSYEL DENKLEMLERN SERLERLE ZMLER

6 1.MERTEBEDEN LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ZMLER

Diferansiyel Denklemlerin Snflandrlmas

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

Tanm 1.4 Bir diferansiyel denklemde en yksek trevin mertebesine diferansiyel

Tanm 1.8 n. mertebeden (1.6) diferansiyel denklemini dnelim.

1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI7

yazlabilir. Diferansiyel denklemde, y yerine f (x) ve y 0 , y 00 yerine srasyla f 0 (x) ve

Birinci Mertebeden Diferansiyel Denklemlerim

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

y 0 = f (x, y) diferansiyel denklemi f (x, y) fonksiyonu yanlzca x ve y deikenlerini

diferansiyel biiminde yazlyorsa, denkleme deikenleri ayrlabilir denir. O halde

1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI9

Homojen Diferansiyel Denklemler

y 0 = f (x, y) denkleminde f (x, y) fonksiyonu deikenlerine gre sfrnc dereceden

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

Homojen Denkleme ndirgenebilen Diferansiyel Denklemler

x ve y deikenlerine gre sabit katsayl

lineer denklemleri ile tanmlanan dorular bir (h, k) noktasnda kesiiyorsa =

lineer dnm kullanarak (h, k) kesiim noktasna kaydrabiliriz. Bu dnm ile

1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI11

Lineer Diferansiyel Denklemler

biiminde y ve y 0 fonksiyonlarna gre lineer olmayan bir denkleme lineer (dorusal)

zm yanlzca bir integrasyon sabiti ierir. imdi C sabitini x deikeninin bir

(1.16) lineer denklemine konursa

bulunur ki buradan C(x) fonksiyonu bir integrasyon sabiti ile

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI13

Bernoulli Diferensiyel Denklemi

biiminde lineer olmayan bir denklem Bernoulli denklemi olarak isimlendirilir. Bu

Riccati Diferansiyel Denklemi

Standart Riccati denklemi

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

dnm yapmak yeterlidir. y1 zel zm olduundan (1.20) denklemini salar,

olarak yazlr ve (1.21) gz nnde bulundurulursa

lineer diferansiyel denklemi elde edilir.

Tam Diferansiyel Denklemler

1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI15

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

buluruz. Sonu olarak, bulduumuz h(y) fonksiyonunu (1.28) de yerine yazarsak

Tam diferansiyel olma koulu salanmad durumlarda baz diferansiyel denklemleri

diferansiyel denklemi verildiinde,

1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI17

diferansiyel denklemini gz nne alalm. (1.34) denkleminde P (x, y) = xy 1

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

diferansiyel denklemini gz nne alalm. (1.36) denkleminde P (x, y) = 1 ve Q(x, y) =

biiminde elde edilir. Burada integrasyon sabitini yine c = 1 olarak alabiliriz.

diferansiyel denkleminin bir integrasyon arpann bulalm. (1.39) denkleminde P (x, y) =

1.3. BIRINCI MERTEBEDEN DIFERANSIYEL DENKLEMLERIM ZM YNTEMLERI19

olduundan (1.38) formln kullanabiliriz.

Q(x, y) = xm+2 y n+1 + 3(n + 1)xm+1 y n

olup bu denkleme iin tam diferansiyel olma koulu, yani Py = Qx yazlrsa

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

elde edilir. Buradan da m = n = 2 bulunur. Sonu olarak, integrasyon arpan

(x2 + y 2 + 2x)dx + 2ydy = 0

1.4. ZMLERIN VARLIK VE TEKLII

ydx + (x + 3x2 y 2 )dy = 0,

zmlerin Varlk ve Teklii

BLM 1. BRNC MERTEBEDEN DFERANSYEL DENKLEMLER

integral denklemine dntrmektir. Eer y(x), (1.43) probleminin bir zm ise,

ve bu biimdeki iterasyonla n. adm yaklam

olur. Birinci admda veya iterasyonda y0 = 0 balang deeri yukardaki denklemin

buluruz. Bir sonraki iterasyonda y2 yaklam