Professional Documents
Culture Documents
com
Blent plikiolu
Hellen ve Roma
Tarihinin Anahatlar
NSZ
Batnn kltr kkeninin esas itibariyle Eski Hellenlere kadar
geriye gittii gnmzde genel olarak kabul ediliyor. Roma
ise, zellikle Eski Hellen kltrnn Avrupaya tanmasnda
stlendii arac rolle n plana karlmak isteniyor. Hellen kltr ou kez bir formlle de anlatlmak istenmi; insanlk
Hellenlerde genel olarak g e r e i n ,
ve
gzelliin
i n s a n kavramnn
yaratlmasndadr.
Hellenler ve Romallar daha sonraki Bat kltr ve uygarlnn atalar yapan geliimin dnsel adan k noktalar,
her iki toplumda ayr ayr temellere dayanm grnyor: Fel-
nsz
ve
i s t i k r a r l idiler. Dzen anlay, alkanlk, hukuk sistemi ve ordu organizasyonu ile devlet ynetiminde gsterilen
pratik yetenek, Romann byklnn koullarn oluturuyordu. Hellenizm Devrini saymazsak, byk teritoryal bir
devlet kuramayan b i r e y c i
havzasnda byk bir imparatorluk kuran Romallarda, vatandan devletine kar sorumluluk ve grevleri, yani t o p l u m c u bir anlay n plandayd. Romallar, ancak Hellas
da dahil olmak zere tm Akdeniz blgesini ele geirdikten
sonra, bilim ve sanatlarla ilgilenmeye balamlar ve geni lde Hellen kltrnn etkisinde kalmlardr. Buna ramen,
Romallarn da dnsel yaamn birok alannda ksa sre
sonra retici ve yaratc bir duruma getiklerini belirtmemiz
gerekir.
niversitedeki derslerimde Hellen ve Roma tarih ve kltrnn deiik alanlarna giren konular ayrntl bir biimde ele
alrken, sz konusu tarihsel devirlerin renciler tarafndan
anahatlaryla da kavranabilmesine katkda bulunmak amacyla,
yllar nce Marmara niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Yaynlar arasnda Eskia Tarihinin Anahatlar II balyla karlm ve mevcudu oktan tkenmi olan ve niversite yaynlar
arasnda ikinci bir basknn imdiye dein yaplamam olmas
nedeniyle ve rencilerin youn istei zerine, metinde yaplan baz kk deiiklikler ve haritalarn eklenmesiyle, imdi
Arkeoloji ve Sanat Yaynlar arasnda okuyucularn ilgisine su-
nsz
nulmu bulunan bu kitapta; Hellen ve Roma tarihinin sosyopolitik ve sosyo-ekonomik ynleri hakknda ksa, fakat sistematik bilgiler verilmektedir. Bu bilgiler, geni kapsamlar dikkate alnarak eserde yer verilmemi olan, Hellen ve Roma tarihine ilikin sosyo-kltrel konularn dinamiklerinin daha iyi
anlalmasna da katkda bulunacak niteliktedir. Hellen ve Roma kltr tarihi erevesine giren konular anahatlaryla ileride ayr bir kitapta ele almak dncesindeyim.
Kitabn baslmasn salayan Sevgili Dostum Nezih BAGELENe ve baskya katkda bulunan Arkeoloji ve Sanat Yaynlarnn alanlar ile asistanlarm Dr. Filiz DNGL-CLUZEAU
ve Dr. Hseyin S. ZTRKe kalpten teekkrlerimi sunuyorum.
Ataky, Mart 2007
BLENT PLKOLU
NDEKLER
HELLEN TARHNN ANAHATLARI
1.
Coraf Koullar
2.
Minos Giriti
....................
11
..............................
11
.................................
12
3.
Miken Hellas
4.
................................
5.
.
.
.
.
18
20
21
24
6.
26
27
28
.......................
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
14
18
7.
34
8.
Siyasal Gelimeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Pers Savalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Pers Savalarndan Sonra Hellas ve Atina . . . . . . . . . . .
35
35
38
9.
....
....
....
42
42
45
....
46
....................
50
a) Anayasa Organlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Toplumsal Yap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Spartada ve D Politikann Birletirilmesi . . . . . . . .
50
52
55
indekiler
.....................
57
1.
Coraf Koullar
..............................
57
2.
58
59
61
3.
Etrskler . . . . . . . . . . . . . . . .
a) Siyasal ve Toplumsal Koullar
b) Ekonomik Koullar . . . . . . .
c) Etrsklerin nemi . . . . . . . .
.
.
.
.
63
64
65
65
4.
65
66
67
68
68
69
70
5.
6.
7.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
70
71
73
77
79
80
81
83
84
85
85
86
86
87
88
indekiler
89
.
.
.
.
.
91
91
95
98
99
101
SEME BBLYOGRAFYA
...........................
117
.................................. ......
123
8.
9.
DZN
HARTALAR
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
142den sonra
12
2. Minos Giriti
Sonralar Akalar byk lde etkileyen yksek bir kltrn
yaratclar olan Minos Giritlileri, bugn adlarn Hellen mitolojisindeki Kral MINOStan almakla birlikte, Hellen kkenli deildiler. Yazlar bugne kadar okunamad iin, Minoslular konusundaki bilgilerimiz hemen hemen tmyle arkeolojik belgelere dayanmaktadr. Knossos hafiri EVANSn yapt gibi,
seramik stillerine gre bir Erken bir Orta ve bir de Ge
Minos Devri kabul edilmektedir. Bu devirler de ayr ayr er
alt devre ayrlmaktadr.
Giritte Neolitik ve Subneolitik devirleri .. 26002000 yllar
arasndaki EM IIII izlemektedir. Bu dnemin karakteristii, Giritin dousundaki liman kentleri ile gneybatya den,
adann en verimli ve geni ovas Messaradaki mezarlardr
(tholos mezarlar). .. 20001570 aras adada Knossos,
Phaistos ve Malliadaki ilk tahkimatsz saraylar dnemidir (OM
III). Saraylar, adadaki ekonomik yaamn merkezleri olarak
grnmektedir. Giritliler bu dnemde Hellas, Suriye ve Msr
limanlaryla ticaret yapmlar ve Msr etkisinde bir resim yazs gelitirmilerdir. Ayrca hibir fetih hareketine de girime-
mi
grnmektedirler.
..
15701425
13
yllar
Knossos,
Phaistos, Hagia Triadadaki ikinci saraylarn en gelimi olduklar dnemi kapsamaktadr (OM IIIGM III). Girit Devletinin, merkez bir ynetim ve ekonomiye dayal bir biimde
Msr rneine gre kurulmas da yine bu dneme rastlamaktadr. Girit bu dnemde Msrdaki Yeni Devlet ile canl bir
ticarete girimitir. Ayn dnemde resim yazsnn yerine Linear Ann getii de grlmektedir.
Akalar .. 15. yy. da Hellastan gelerek aday iskn etmeye
balamlar ve Girit Linear A yazsnn etkisinde Linear Byi
gelitirmilerdir. Giritteki Aka Egemenliinin .. 1400lerde
kesinletii grlmektedir.
Minos Giritlilerinin kkeni sorununa, dilleri konusunda bilgimizin olmamas nedeniyle ancak arkeolojik olarak yaklalabilmektedir. yle grnyor ki, Girit halknn az olmayan bir
blm, buraya Anadoludan g etmi, ayrca belki Libya gibi
baz lkelerin de Girit zerinde etnik adan etkisi olmutur.
Minos Giritlilerinin kullandklar dilin HintAvrupa kkenli
olmadn dnen baz bilim adamlar vardr.
Girit saraylarnn tahkim edilmemi olmas, bu saraylarda oturanlarn ne ierideki birtakm karklklardan ne de dardan
gelebilecek baz saldrlardan ekinmedikleri sonucunu ortaya
karmaktadr. Bu durum, belki, Giritin sahip olduu gl bir
deniz sava gcnn varlyla aklanabilir.
14
3. Miken Hellas
Hellasta .. 25001600 yllar Erken ve Orta Helladik Devir
diye adlandrlmaktadr. .. 2500lerden 1850lere kadar sren Erken Helladik Devirde Ege Blgesinde yaygn bir ifti
kltr sz konusudur. .. 1850lerden 1600lere kadar
sren ve Orta Helladik Devir diye adlandrlan dnemde ise,
HintAvrupa kkenli Akalarn Hellasa g tamamlanmtr.
Akalar, HintAvrupa kkenli etnik gruplarn Dou Akdeniz
Havzas'na yaptklar genel bir g erevesinde daha ..
2000 yllarnda Hellasa gelmilerdir. Peloponnesos Yarmadasnda HEINRICH SCHLIEMANNn ilk kez kazd merkez
olan Mykenai kalesinin adna izafeten bu halka Miken Hellenleri diyoruz. Miken Hellenlerinin Linear B ile yazlm olan
dilleri, etnik bileimleri konusunda hibir bilgi vermemektedir.
Bununla birlikte, Mikenlerin etnik bileimleri konusunda,
Hellen kkenli olmayan bir alt tabakaya Hellen kkenli bir st
tabakann egemen olduu ya da belki daha yerinde bir
deyile Hellasa g eden Aka Hellenlerinin, inthos, issos
gibi eklerle biten yer adlarnda izleri grlen yerli bir halkla
karm olduklar sylenebilir. Szn ettiimiz bu Hellenncesi kltrn kkenleri Erken Helladik Devirin (.. 2500
1850) balarna kadar uzanmaktadr (Ege Blgesindeki ifti
kltr). HintAvrupa kkenli olmayan bu eski Akdeniz
halknn diline ilikin izler yalnzca yer adlarnda olmayp, ayn
zamanda bitki, maden adlaryla gemicilik ve balklkla ilgili,
15
en
karakteristik
rneklerindendir.
Mimaride
nemli olan tahkimat, Mikenlerin gl bir savunma sistemine sahip olduklar izlenimini uyandrmaktadr.
Mikenlerin etki alan yalnzca Avrupa ktas ile snrl kalmamtr: Mikenler Girite de egemen olmular, Kbrsa kadar
16
17
meleri, Troia VIIIa tabakasnn tahribi gibi olaylarda grlmektedir. .. 1150lerde bu glerin etkisiyle Miken kalelerinin de tahrip edilmeye balandn gryoruz. Bununla
birlikte, Attikada olduu gibi, birok yerde Miken kkenli halk
yeni gelenler tarafndan fazla rahatsz edilmemi, hatta baz
yerlerde stnl yeniden ele geirmi ya da yeni gelenlerle
birlikte yaamn srdrmtr.
Miken yerleimlerini tahrip edenler, dou ve gneye doru
yrylerini srdrmlerdir. Bunlar, ancak Msr firavunlar
MERENPTAH ve III. RAMSES tarafndan durdurulabilen Deniz
Kavimleri arasnda da gryoruz.
Ege Gleri erevesinde Hellasa yaplan Dor Gleri ..
12001000 yllarna rastlamaktadr. Dorlar deniz yoluyla Girit
ve
Gneybat
Anadoluya,
karayolundan
Peloponnesos
Yarmadasna ulamlardr. Bu zamanda Akalar Ege Denizindeki adalara doru yerlerinden oynatlrken; Attika, Euboia
ve Kykladlar bir Aka kolu olan Ionlarn elinde kalmtr. Akalar
ayn zamanda Anadolunun bat kylarna da yerlemilerdir.
Dorlarn bu gelimelerde stn duruma gemesinin nedeni
ise, bronz silahl Aka sava arabalarna kar demir silahl Dor
svarilerinde yatmaktadr.
18
19
20
21
22
23
oluturduu
bir
topluluk
anlamna
geliyorsa,
Hellenlerin bir ulus oluturabildiklerini syleyebiliriz. Hellenleri kltrel ynden birletiren unsurlar ya da kltr alannda
tm Hellenler iin geerli olan ortak ynleri yle sralamak
mmkndr:
24
25
Ekonomik deiim:
Kolonilerden getirilen ucuz tahl nedeniyle anakentlerde
tahl tarmnn artk kr getirmemesi ve bu nedenle zeytinya ve arap retimine arlk verilmesi (tarmsal deiim).
lenmi eya retiminin n plana gemesi (endstriyel deiim).
Hellenlerin bir ticaret ulusu haline gelmeleri ve Akdeniz
evresinin Hellenize edilmesi (kltrel deiim).
Natrel ekonomiden para ekonomisine gei (hayvan yerine metalin deer ls olmas).
Sosyal deiim:
Anakentlerde soylu toprak sahipleri zeytinya ve arap
retimine geerken ayn eyi kk iftinin baaramamas
nedeniyle borlarnn giderek artmas ve bizzat kle durumuna dmesi.
Soylularn yannda burjuvazinin de zanaat, atlye sahibi
ve tccar olarak zenginlemesi.
26
Ayrca, soylu atllardan oluan ordunun yerine imdi ar silahl vatanda ordusu gemitir. Soy temeline dayanan devletten de bir vatandalar devleti ortaya kmtr; baka bir deyile, eski soy aristokrasisinin yerini imdi para aristokrasisi
almaya balamtr.
27
28
metoikoslar, kleler) polisin siyasal kararlarna katlamamlar, hukuk konusunda sz sahibi olamamlardr.
29
30
Anayasal alanda:
31
rumlarndan honut olmayan kk iftilere dayanarak ve silah gcyle burada tiranl (= tek kii egemenlii) elde
etmitir. PEISISTRATOSun zaman (.. 561527) Atinada
byk bir ilerleme dnemi olmutur. PEISISTRATOS, i dzeni,
byk lde desteini grd kyl snfna toprak datmak ve ll bir arazi vergisi almak suretiyle korumutur.
Attika vatandalarnn daha .. 5. yy. n sonlarnda tarmla
uraan gl bir orta snfa sahip olmas, PEISISTRATOSun
ald nlemlerin bir sonucudur. Bununla birlikte tiranln
daha ikinci kuakta tutunamadn ve .. 510 ylnda son
bulduunu gryoruz. Atinada tiranln son bulmas garip
bir tesadfle Romada kralln sonu ile ayn zamana rastlamaktadr.
Atinada tiranln son bulmasn izleyen yllarda yine soylu bir
aileden olan KLEISTHENES, Attikadaki soylu aileleri ve bunlarn yresel nfuzlarn da gz nnde tutarak, SOLON anayasasndan baz unsurlar alm, fakat dier unsurlar deitirmek ya da tmyle yeni baz unsurlar katmak suretiyle Atina
devlet yapsn yeniden biimlendirmitir (.. 508den itibaren). KLEISTHENESin demokratik anayasa reformunu yle
zetlemek mmkndr:
32
33
bu
devlet
formuna
da
borludur.
Dnya
34
35
8. Siyasal Gelimeler
a) Pers Savalar
Kronolojik Genel Bak:
36
Savalarn .. 492den 479a kadar sren blmnde Hellenlerin savunmada kaldklarn gryoruz. .. 480de Salamis
ve .. 479da Plataiai muharebelerinde Persler yenilgiye urayarak geri ekilmilerdir. Bunun zerine Hellenler Atina
liderliinde kar saldrya gemiler ve sava Kkasya topraklarna tamlardr. Bu arada (.. 477de) kurulan Attika
Delos Deniz Birlii, .. 454lerden itibaren bir Atina Deniz
mparatorluuna dnmeye balamtr. .. 449da Kbrstaki Salamis yaknlarnda yaplan deniz muharebesinde
Perslerin bir kez daha yenilmesiyle .. 448de Kallias Bar
yaplm ve bylece Kkasyadaki Hellen kentlerinin otonomisi garanti altna alnmtr.
37
38
..
..
..
..
Akropolisin grkemli bir biimde yeniden yapmnda da kullanmlardr. Bu bakmdan Atina giderek merkez ynetimli bir
imparatorlua dnen birliin bakenti gibi grnmektedir.
Pers Savalarnn sonundaki baar ve AttikaDelos Deniz Birlii zerindeki egemenlik, Atinaya rnei olmayan bir gelime
dnemi getirmitir. Atinada demokratik partinin lideri durumunda olan PERIKLESin .. 461den itibaren kentin kaderini
belirlediini gryoruz. Atina tam vatandalarnn, klelere,
egemenlik altna alnm insanlara, hatta mttefiklere kar,
39
40
Devlet harcamalarnn da byk miktarlara ulat bu dnemde devlet; gelirlerini gmrk, alm vergisi, metoikos lardan
alnan vergiler, mttefiklerin dedikleri aidatlar, ceza iin
kesilen paralar, devlete ait maden ocaklar ve devlet atlye ve
gayrimenkulleri gibi kaynaklardan elde ediyordu.
Atinann AttikaDelos Deniz Birlii iinde stn bir konuma
gelmesi ve Atinallarn Hellen polisleri arasndaki rakiplerini
zayflatma giriimleri Peloponnesos Savana (.. 431404)
yol amtr. Atina ve Sparta arasndaki byk kartlklar da
bu savan patlamasnda byk etken olmulardr. Bu kartlklar yle zetlemek mmkndr:
41
Sparta, sava srasnda Pers Devletinden nemli miktarda parasal yardm almt; imdi Persler verdikleri paralarn karln beklemektedirler.
Hellenler arasnda bar antlamasnn ancak .. 387/6 yllarnda yapld grlyor. Kral Bar denilen bu bar akdi,
biimi itibariyle Pers bykkralnn bir fermanndan baka bir
ey deildi. Bu antlamaya gre, Bat Anadoludaki Hellen
kentleri yeniden Pers Devletine katlyor ve bylece bu bar
Pers Savalarnn sonunda Hellenler tarafndan elde edilen
baary boa karyordu. Dier tm Hellen kentleri ise otonomi kazanmtr. Bunlar Pers bykkralnn emri ile Spartann gzetimine braklmlard. Bylece, AttikaDelos Deniz
Birlii iinde bulunmu kentler iin Atina boyunduruundan
kurtulma umudu, imdi yeni bir bamllk tehlikesiyle kar
karya gelmi bulunuyordu.
Bizzat Peloponnesos Sava ve onun .. 430dan itibaren
grlen byk veba salgn gibi yan etkileri, gerek galiplerde,
gerekse maluplarda byk insan kaybna yol amtr. Ksacas tm Hellas bu savatan zayflam olarak kmtr.
Sparta az saydaki vatanda ile Hellen Dnyasnda srekli bir
g olamam (Spartann stnlk dnemi .. 404379 yllar
arasna rastlamaktadr); Atinann .. 377den itibaren II. AttikaDelos Deniz Birliini kurarak Egede yeniden stnlk
kazanma giriimi ise ksa sreli olmu ve coraf ynden snrl kalmtr. Thebai de Hellasta yalnzca 9 yl (.. 371362)
42
a) BYK SKENDER
Hellenlerin, Makedonya Egemenliinden kurtulmak iin PHILIPPOSun lmnden yararlanmak istemeleri zerine, PHILIPPOSun olu ve halefi olan SKENDER (ALKSANDROS) Thebaiyi tahrib ederek isyan bastrm ve Korinthosta Hellen
Birlii yeniden kurulmutur.
43
44
45
Pers ynetim sisteminin alnmas: Mevcut ynetim tekilatlarnn prensip olarak olduu gibi brakldn gryoruz:
Bu tekilatlar, batda kent devletleri, douda ise satraplklar idi. Devletin resm dili Hellence (Attika Lehesi) olmutur. Asker ve sivil ynetim birbirinden ayrlm; fakat
tek bir maliye tekilat kurulmutur.
Ekonomi: Tek bir para sistemi ile bir dnya ekonomisi
alannn olumas iin gerekli ortam hazrlanmtr. Ticaret
gelitirilmi; yaplan yeni liman ve yollar; ulam, dolaysyla ekonomiyi canlandrmtr.
Kaynatrma politikas: Hellen, Makedon ve Dou kkenli
insanlarn birbirleriyle evlenmeleri salanarak, Bat ve
Dou kltrlerininin de birbirleriyle kaynamas amalanmtr. Ayrca Dou ve Bat kkenliler eit haklara da sahip
klnmlardr.
Salt monari: Pers saray protokol (rnein diz kme),
Dou det ve giysileri alnm; kral snrsz yetkileri olan ve
hatta tanrlk mertebesine ulam bulunan bir hkmdar
olmutur. mparatorluun bakenti Babil idi.
46
Sava filosu ile zaman zaman Egeye egemen olan ve Hellas ile
Makedonyay elde eden DEMETRIOS ile LYSIMAKHOSa kar
yaplan daha sonraki savalar sonucunda ise, .. 280de u
byk Hellenistik krallk olumutur:
Msrda Ptolemaioslar.
nasyada Seleukoslar.
47
Makedonyada Antigonoslar.
48
49
bundan sonra, uzunca bir zaman srecek olan bir bar devri
(= pax Romana) yaayacaktr.
50
Attikann merkezi durumundaki Atinann yannda Hellen Tarihinin dier nemli kenti, Peloponnesos Yarmadasndaki
Spartadr. Kent, Lakoniadaki verimli Eurotas Ovasnda be
kyn birletirilmesiyle (synoikismos) kurulmutur.
Spartadaki siyasal ve toplumsal geliimin, Atinada olduundan ok farkl bir biimde ortaya ktn gryoruz. Sparta
a) Anayasa Organlar
Sparta, dier polislerin aksine, krallk kurumunu srekli olarak muhafaza etmitir. Srekli olarak iki belirli aileden iki kii
51
kral oluyorlard. Krallk gc, bu ikili durum ve baka anayasa organlar ile snrlandrlmt. Savata bakomutan olarak
grev yapan krallar, barta kentin yalnzca onursal anlamda
liderleri idiler ve ayrca baz dinsel fonksiyonlar da stlenmilerdi.
Spartada devlet ilerini aslnda, .. 5. yy. dan itibaren
Spartann kuruluundaki be kyn gzcleri durumunda
olan be phoros yrtmtr. Spartann be blgesine tekabl eden bu ephorosluklara her Spartal seilebilirdi. Seimleri
Halk Meclisi yapard ve ephoroslarn grev sresi bir yld.
Sparta devlet tekilatnda yrtme organ durumunda olan ve
Halk ve htiyarlar meclislerini de yneten ephoroslar; ayrca
krallar, zellikle onlarn bakomutanlk grevlerini, maliyeyi
ve genlerin eitiminin Sparta yaam biimine uygun olup
olmadn da denetliyorlard. Ayn zamanda en yksek sivil
yarg organ durumunda olan ephoroslar, meclis kararlarn
onaylyorlar ya da bozuyorlard. Modern aratrmalar, epho-
52
b) Toplumsal Yap
Dorlar lkeyi ellerine geirirlerken birtakm kararlar almlard;
daha sonra da bu kararlar dorultusunda hareket etmilerdir.
Aslnda Spartann kendine zgl de bundan ileri gelmektedir. lkeyi ellerine geiren Dorlar yalnz bunlara ve bunlarn
ocuklarna Spartallar (= Spartiatai) denilmitir, Lakoniadaki Dorncesi ahalinin elinden tm topran alm ve
kendi aralarnda eit biimde paylamlardr. te resm ad
Lakedamon olan Sparta Devletinin tam vatandalar, Dor kkenli bu fatihlerdir. Topran sahibi durumundaki bu kk
grubun tek ura, politika (devlet ileri) ve askerlikti. Yalnzca
900 kiilik bir aznlk oluturan Spartallar, ancak bu ekilde
geni bir halk kitlesi zerinde egemenlik kurabilmilerdir.
Dor kkenli Spartallar, topraklarn aldklar Aka kkenli insanlar ldrmemi ve kle olarak darya da satmamlardr.
Siyasal egemenlik altna alnm olan bu eski ahali, Spartallar
tarafndan topraa bal devlet klesi (= helotlar = helotes)
yaplmtr. zgr olmayan bu grup, Spartallar iin topra
53
ilemekle zorunlu tutulmutur. .. 740640 yllar aras, Sparta d politikasnda Peloponnesos Yarmadasnn ele geirilmesi dnemidir. ki sava sonucunda Peloponnesosun gneybat ksm Messenia, Sparta Egemenliine geince, Spartallar daha nce yaptklar gibi davranmlar ve Messenia
ahalisini de helotlatrmlardr.
Lakonia ahalisinin ikinci grubu ise, perioikoslardr (= peroi-
polisinin vatanda grubunu oluturuyorlard. Bunlar birbirleriyle ekonomik adan da eit durumda idiler; Sparta toplum
ve anayasa yaps, bu ekonomik sistemden kaynaklanmtr.
Spartallarn yaam uzun sre dier Hellenlerinkinden ok
farkl olmamtr. Spartada da plastik sanatlar ve iir alanlarnda yaptlar ortaya konulmutur. Geimlerini salama sorunlar olmad iin, Spartallar polisleriyle ilgili konulara
geni zaman ayrabilmilerdir. ok etin geen II. Messenia
Savandan itibaren ise, Spartallarn yaam dzeninin salt
54
55
1. Coraf Koullar
Akdeniz Havzas, Sicilya adasyla batda ve douda olmak
zere iki blme ayrlmaktadr. Apenninler Yarmadasnn
(talya) hkim konumu ise, tm Akdeniz Havzasnn buradan
siyasal, ekonomik ve kltrel adan birletirilmesini ve teritoryal bir devletin kurulmasn kolaylatrmtr. Yarmaday
batan baa kateden Apenninus Dalar (= Apenninus mons),
batya doru denize almakta ve burada verimli arazi oluturmaktadr: Etruria, Latium ve Campania. Kylar Hellasta olduundan daha az paralanm; ahali de oradaki kadar denize
ynelmemitir.
Coraf bir kavram olarak talya, Cumhuriyet Devri (.. 500
27) Romallarnca yalnzca Apenninler Yarmadas olarak anlalyordu. Buras, kuzeyde aa yukar Ariminium (= Rimini)
ve Piseae (= Pisa) kentlerinden geen bir hatla snrl idi. Yukar talya ovas, ancak mparatorluk Devrinin (.. 27.s.
476) balarnda talya kapsam iinde saylmtr. Sicilya ve
Sardinya adalar ise, Roma Devrinde talyaya hi dahil edilmemitir. Bilindii gibi bu adalar bugn siyasal anlamda talya
Cumhuriyetinin snrlar iinde bulunmaktadr.
58
talya ad (Latince Itlia, Hellence Itala eklinde vurgulanmaktadr), gen boa halk (= sr anlamna gelen Latince
..
..
..
..
..
59
yann prehistoryasdr. Ne Romallar ne de Hellenler birdenbire buralarda varolmadlar; hem talikler hem de Hellenler,
Apenninler ve Balkan yarmadalarna glerinde, bu blgelerde
kendilerinden nce de bulunan kltrel ve etnolojik unsurlarla
karlamlardr. Bu durum, Roma Tarihine balamadan nce
talyann prehistorik (= tarihncesi) dnemleri zerinde de
ksaca durmamz gerektiriyor.
60
Kazk temelli evler ve bataklk kyleri Alp Dalarnn kuzeyinde bulunurken; Terramare evleri (kazklar zerinde bir
platform ve bu platformun zerinde de kulbe kuruluyordu)
bir talya zellii olarak karmza kmaktadr. Apenninus
Kltr, Tarentumdan balayarak Bolognaya (Bolonya okunur) kadar uzanan, yani Adriaya ynelmi olan bir maara
kltrdr. Padan Kltrnde bu kltrn tayclar olarak
olaslkla taliklerin kuzeyden gelen nclerini grmek mmkndr; Apenninus Kltrn tayanlar ise, ister blgeye
sonradan yerlemi, ister otokton (= yerli) olsunlar Balkanlardan ve Miken Dnyasndan etkilenmilerdir.
61
62
Hellen
kolonizasyonunu
da
saymak
gerekir.
63
3. Etrskler
Kronolojik Genel Bak:
Etrsklerin nasl ortaya km olabileceklerine yukarda deinmitik. .. 750 yllarnda talyada kent kltrn yerletiren Etrskler kent devletleri halinde yayorlar ve dayanak
noktalarn denizlerde egemenlik ve ticaret oluturuyordu. Etruriadaki Oniki Kent Birliinin .. 600 yllarnda talyadaki
gler arasnda n planda olduunu gryoruz. .. 550lerde
Po Ovasndan Campaniaya kadar en geni yaylma alanlarna
ulaan Etrskler, .. 540taki Alalia (Korsika) Deniz Muharebesinde Kartacallarla birlikte Hellenleri yenmiler ve Bat
64
Akdeniz Blgesi egemenliini Kartaca ile paylamlardr. Bununla birlikte, .. 474teki Kyme Deniz Muharebesinde Etrskler bir Hellen kolonisi olan Syrakusaia yenilmi ve Etrsk
gc Po Ovasna giren Keltler nedeniyle .. 400lerde gerilemeye balamtr. .. 396da Etrsk Veii Kentinin Roma tarafndan alnmas zerine ise, Etrsk Egemenlii son bulmu
ve Etruria; Kelt ve Roma glerinin etkisi altna girmitir.
nceleri bata dinsel grevleri de olan bir kent kral bulunmakla birlikte, bunun yerini daha sonra, her yl iin yeniden seilen st dzeydeki memurlar (= lukumanlar) almtr. Bu memurlara 12 lictor (= makam grevlisi) elik
etmitir.
Arazi sahipleri ve rahiplerin nemi byk olmutur.
Hibir haklar olmayan kleler kent devleti adna altrlmlardr.
Olduka bamsz bir konumlar olan kadnlar, resm ilere
de katlabilmilerdir.
65
b) Ekonomik Koullar
Gelimi bir maden (bakr, bronz, demir) ilemecilii nedeniyle ve zellikle Hellenler ve Kartacallar ile yaplan yaygn bir
ticaret sayesinde, Etrskler ekonomik adan olduka yksek
bir standarda ulamlard.
c) Etrsklerin nemi
Etrsklerin en nemli yan kltr taycs roln stlenmi olmalardr. zellikle Hellen kltrnn taycs
olarak ncelikle Roma ve Orta Avrupa zerinde byk etkileri olmutur.
.. 1000 yllar: Romadaki Palatinus Tepesindeki en eski Latin isknnn (urbs quadrata) olumas.
.. 900800: Sabinlerin Romadaki Quirinalis Tepesini iskn etmeleri.
.. 753?: Romann efsanevi kurulu yl (ab urbe condita).
.. 510?: Romada Etrsk Krallar Devrinin sona ermesi ve Roma
Cumhuriyetinin efsanevi kurulu yl.
66
67
polisi) olmutur.
68
c) Siyasal Koullar
d) Toplumsal Koullar
Roma ifti devletinin temelini, aile iinde babann (= pater
familias) snrsz yetkilere sahip olmas oluturmutur. Romann daha sonraki ykseliinin nedeni, kukusuz ncelikle
bu aile disiplininde yatmaktadr. Aileler, birtakm soylar (=
69
nad (= praenomen),
Soyad (= nomen gentile),
Aile ad (= cognomen).
Patriciuslar (= toprak sahibi soylular): Bunlar siyasal haklara sahip tek grup idi. Ayn zamanda askerlik yapmakla da
ykml idiler. Senatus ve Comitia curiatay bunlar
olutu-ruyorlard.
Plebler (= kk iftiler, zanaatlar, tccarlar, obanlar):
Siyasal haklar olmayan bu grup, askerlik ykmllnn
dnda tutulmutu. Bununla birlikte zgr idiler; mlk sahibi olabiliyor ve mahkeme nne kabiliyorlard. Evlenme
yasa ile patriciuslardan kesin olarak ayrlmlard.
Cliensler (= yanamalar): Patriciuslara bal, fakat ayn
zamanda onlarn himayesinde bulunan bu kiiler, genellikle arazi kiracs ya da zanaat olarak alyorlard. Siyasal haklar yoktu.
Kleler (= servi): Eya gzyle baklan bu grubun hibir
hak ve zgrl yoktu.
e) Ekonomik Koullar
Roma, Krallk Devrinde, tarm ve hayvancln temel yaam
koullarn oluturduu bir iftiler cemaati durumundayd.
Natrel ekonominin egemen olduu bu dnyada, hayvan (=
70
pecus) dei-toku ls saylmtr (daha sonra pecus szcnden tretilen pecunia, para anlamnda kullanlmtr).
71
a) Cumhuriyetin Geliimi
Romada kralln yklmas ile ynetim gc, nceleri praetor
maximus, sonralar consul denilen en st dzeydeki memurlara (= magistratus); patriciuslardan oluan 300 yelik Roma
ciuslarla aralarndaki sosyal gerilimlerin artt dikkati ekmektedir. Bu yeni siyasal dzen bir oligaridir.
Savalarda patriciuslar gibi pleblerin de asker donanmlarn
bizzat salamak zorunda olmalar nedeniyle kk plebs
iftilerinin iine dtkleri kt ekonomik koullar da bu
gerilimde nemli rol oynamtr. Plebler, ayrca, savalarda
72
pleblerin haklarnda formel bir eitlik salayarak, uzun zamandan beri sregelen patriciusplebs snf mcadelesine son
vermitir.
Romadaki patriciusplebs snf mcadelesinin sonular olduka geni kapsaml olmutur: Bu mcadelenin sonunda
Roma, biimsel olarak demokratik bir cumhuriyete dnm
(fakat Romada ierik olarak hibir zaman Hellastaki anlamda
bir demokrasi kurulamamtr), yani tm erkek vatandalara
eit haklar verilmitir. te yandan, sosyal barn saland
Roma Cumhuriyeti imdi da yaylma politikasnda halkn
desteini de kazanm grnmektedir. Zengin pleblerin Roma
memurluklarna gelebilmeleri ile imdi eski patricius aristokrasisinin yerine patricius ve pleblerin oluturduu bir memuriyet aristokrasisi (= Nobilitas) gemitir. Devletin en
yksek memurluk makam olan consullk bu yeni aristokrasinin tekelinde kalmtr. Bununla birlikte, eski patrici
kkenli ailelerin, dinsel nitelikteki pontifexlik ve augurluk
73
kurumlarn ellerinde bulundurmalar ve Senatusta sahip olduklar egemen konum (Senatus Bakan [= princeps Senatus]
74
Sava ilerine nezaret: Senatus , gvenlik ve asker toplama konularndan da sorumlu olmutur.
Devlet mlkiyeti zerinde tasarruf: Maliyeye de nezaret eden
Senatus, devlet harcamalar ve savalarda elde edilen topraklarn (= ager publicus) datlmas konularnda hkm veriyordu.
D politikann ynlendirilmesi: Diplomatik ilere bakan Senatus , antlamalar da yapmtr.
Grld gibi, Roma devlet gcnn dier iki nemli kurumu olan halk meclisleri ve magistratuslar zerinde de
etkili olan Senatus, 300 eski patricius ailesi yesi ve eski
magistratuslardan olumutur. yeleri balangta consul
ler tarafndan tamamlanrken; bu i daha sonra dorudan
doruya halk seimi ile yaplmtr. Senatusta 20 kadar
eski soylu aile egemen durumdayd; bu ailelerin en nemlileri unlardr: Fabiuslar, Claudiuslar, Iuliuslar, Valeriuslar
ve Corneliuslar. Senatusa girme ya 30 olarak belirlenmiti. Roma Cumhuriyetinin resm ad olan Senatus Populusque Romanusta (SPQR) Senatus adnn baa alnm ve
ona ayr bir yer tannm olmas, bu kuruma Roma Anayasasnda verilen nemin bir baka gstergesidir.
Halk meclisleri (= yasama organlar): Vatandalar temsil
eden ve halk egemenliinin ifadesi olan bu meclisler, ancak magistratuslarn ars zerine toplanabiliyorlard:
Comitia curiata (= eski soylu ailelerin [= patriciuslarn]
meclisi): Pontifex maximusun bakanlk ettii bu meclis, dinsel ve soyla ilgili konularda kararlar veriyordu.
Consul ve dictatorlarn atama merasimlerini de (= inauguratio) yapan meclis, Roma Anayasasnda aristokratik unsuru oluturmutur.
Comitia centuriata (= vatandalarn varlk ve sava gcne gre dzenlenmi halk meclisi): Bu meclis, oylama
vatandalarn varlk durumlarna gre yapld iin (5
varlk grubu iinde en varlkl ilk ikisi mecliste ounluu oluturuyordu), Roma Anayasasndaki timokratik
unsurdur.
75
Grevleri:
Sava ve bara karar.
Yksek memurlar (consul, praetor , censor) seme.
Devlet antlamalarn onaylama.
Provocatio ad populum (.. 300 ylnda consullerin lm
cezas konusundaki karar yetkileri ellerinden alnarak bu
meclise verilmiti).
zel konularda halk mahkemesi.
76
magistratuslar getirilmilerdir. Consullere otoritelerinin sembol olarak 12 lictor tarafndan elik edilmitir.
Grevleri:
Bakomutanlk (komuta, iki consul arasnda birer gnlne mnavebeli olarak deimitir).
Halk meclislerinin verdikleri kararlar uygulama.
Senatusu toplantya davet; halk meclislerini ynetme.
Yabanc elileri kabul.
Praetorlar (= en yksek yarg organ): zel hukuk konularndan sorumlu, imperium yetkisini haiz 2 praetor,
savata consullerin vekilliini de yapmlardr. Otoritelerinin sembol olarak 6 lictor tarafndan elik edilen
praetorlarn says giderek artrlm ve eyaletlere vali
olarak da gnderilmilerdir.
Censorlar: 5 yllna seilen ve imperium yetkileri olmad iin lictorlar tarafndan elik edilmeyen 2 censor, ncelikle, Roma vatandalarnn mal ve asker
gcnn belirlenmesinden (= census civium) ve Romadaki ahlak ve eitim konularndan (= cura morum)
sorumlu idiler. Ayrca Senatusun eski magistratuslardan tamamlanmas ii de (= lectio senatus) onlara verilmiti. Censorlar devlet gayrimenkullerini ve bina, yol
yapm gibi resm faaliyetlerini de ynetiyorlard.
Tribunuslar (= denetim ve himaye organ): Halk tribunuslar (= tribuni plebis), Comitia tributa tarafndan
seiliyorlard ve memurlarn keyf davranlarna kar
hareket edebilme, Senatus ve yarg kararlarna veto ve
magistratuslardan hesap sorabilme haklar vard.
Quaestorlar (= en yksek maliye ve hesap organ):
Devlet hazinesini (= aerarium) yneten 4 quaestor, vergileri de toplam ve devlet siparilerini hesap etmilerdir.
Aedilisler (= gvenlik organ): Dokunulmazl olan aedilisler; yol, resm bina, kanal ve hamamlara (= cura
urbis); pazar yerleri ve Roma Kentinin gda iaesine (=
77
cura annonae) ve resm oyunlarla (= cura ludorum) tapnaklarn bakmna nezaret etmilerdir.
Dinsel collegiumlar: Roma toplumunda nemli bir rol oynayan rahiplerin (= pontifexler) ayn zamanda siyasal etkileri de olmutur. Yaam boyu kouluyla devlet tarafndan
tayin edilen rahipler, askerlik ve vergiden muaf tutulmulardr.
Pontifexlik (= collegium pontificum): Bakan pontifex
maximus olan bu rahip birlii; tm din ayinlerden,
dinle ilgili kurumlarn ynetiminden ve din hukukunun
korunmasndan sorumlu idi.
Augurluk (= collegium augurum): Klt ve fal ilerinden
sorumlu idi.
Cumhuriyet Devri Roma Anayasas ile ilgili bu ksa aklamadan da anlalaca zere; Roma devlet ynetimi, monarik,
oligarik ve demokratik glerin bir dengesinden olumaktadr. Bu durum, Roma karma anayasa anlaynn tipik bir
zellii olarak karmza kyor.
Pers Devleti,
AttikaDelos Deniz Birlii,
Kartaca Devleti.
78
Roma ise bu yzylda talyadaki dier kentlerle dahi boy lemeyecek bir durumda olan kk bir kent devleti idi ve
Etrsk, Sabin, Volsc ve Latinlere kar savunma savalar yapyordu.
Bununla birlikte, .. 387deki Gal Felaketini atlatan Roma
Cumhuriyeti, .. 338de Latiumu ve Samnitlere kar yaplan
bir dizi savatan sonra .. 282de Orta talyay ele geirmitir.
.. 3. yy. n balarnda Bat Akdeniz Havzasnda, hepsi de
byk bir devlet olmay amalam olan u 4 siyasal g bulunmaktayd:
Syrakusai ve
Epiros Hellen krallklar,
bir ticaret devleti olan Kartaca ve
Orta talyada n plana gemi bulunan Roma Cumhuriyeti.
79
80
81
82
83
Africa Eyaletini kurmu (.. 146); ayn yl, douda nemli bir
ticaret gc olan Korinthosu tahrib ederek Macedonia Eyaletini oluturmutur. Bu gelimelerin sonucunda Romaya
deeri llemeyecek derecede byk hazineler tanmtr.
Nihayet son Pergamon Kral III. ATTALOSun, kralln ..
133te veraset yoluyla Romaya brakmas zerine, bu devletin
topraklar zerinde de Roma Asia Eyaleti kurulmutur (..
129). Sonu, Romann Msr dnda Dou Akdeniz Blgesine de egemen olarak bir dnya devletine dnmesidir.
c) Ekonomik Deimeler
II. Kartaca Sava (.. 218201), talyann byk lde tahrip
olmasna ve kk Roma iftisinin byk ekonomik glklerle
kar
karya
gelmesine
neden
olmutu.
imdi
ager publicus (= devlet arazisi) yaplm ve censorlar tarafndan byk toprak sahiplerine kiraya verilmitir. Sonu,
rekabet yapamayan kk iftinin topran satarak Romaya
gitmesi olmutur. Bylece byk iftlikler (= latifundiae) kuran zenginler, Kartaca rneinde, kitle kleciliine dayanan
plantaj ekonomisine balamlardr.
Romann bir dnya devletine dnm olmas da, Akdeniz
Blgesindeki
ekonomik
odak
noktasnn
skenderiyeden
84
d) Toplumsal Koullar
Romann ulat, zellikle eyaletlerden kaynaklanan bu muazzam zenginlik, aslnda kk bir aznln iine yaramtr:
Optimati (= En yiler) denilen, egemen durumdaki bu aznlk, memuriyet aristokrasisi Nobilitastan (senatrler) ve bu
arada para ilerinden byk lde zenginlemi bulunan,
Romann burjuva snf valyelerden oluuyordu. Bu aznln
karsnda ise, bir nc snf olarak Romada geni bir
fakir vatanda kitlesi (= proletarii) vard.
Roma toplumunda nemli bir dier faktr de kleler olmutur.
Kitle kleciliine dayanan i sistemi, Roma devlet ve ekonomisinin bel kemiini oluturmutur. Devletin ya da zel ahslarn mal saylan kleler, tmyle hukuksuz braklmlar ve
Romada klelere doal temel insan haklar hibir zaman tannmamtr.
85
e) Ordu
Romann 1746 yalar arasndaki zgr ahalisi (= vatandalar) askerlik yapmakla mkellef tutulmutu. Roma vatanda
ordusu, lejyonlardan (= legiones) oluuyordu. 4500 kiiden
kurulu bir lejyonda 300 ar silahl, 1200 hafif silahl ve 300
svari asker vard. Lejyonlara balangta consuller komuta
etmilerdir. Ordu, ayrca, egemenlik altna alnm blgelerden
salanan yardmc birliklerle de glendirilmitir.
86
87
88
nuslar yetkisiz hale getirmi, Comitia tributann yasama yetkisini elinden alm, censorluu kaldrm, bylece senatrleri
glendirerek Senatusa eski consul ve praetorlar eyaletlere
vali olarak atama yetkisi vermitir. Bu ekilde Roma i politikasnda gler dengesi byk lde Senatus lehine bozulmu ve bu durum Roma Cumhuriyetinin sonunu hazrlayan
en nemli faktrlerden biri olmutur. SULLA .. 79 ylnda
diktatrl brakp bir keye ekildiinde, Romann sosyal
problemleri acil zm beklemekteydi; bu zm konusunda
ise, Romann yeni koullarnda ancak asker gler karar verebilecekti.
Senatus, SULLAnn geri ekilmesiyle, onun yardmcs durumunda olan POMPEIUSu dzeni yeniden kurmaya en elverili
kii olarak grmtr. Bununla birlikte, POMPEIUSun span-
89
90
Pharsalus yaknlarnda POMPEIUSun yenilgisi ve Msra kaarak orada ldrlmesi ile son bulduunu gryoruz.
.. 4644 aras, CAESARn diktatrlk yllardr. Bu dnemde
devleti yeniden dzenleyen CAESAR, Romada neredeyse bir
kraln konumunu kazanmtr. Bir dnya imparatorluu kurarak, Roma devlet anlayn temelinden deitirmeyi ve kent
devleti anayasas ile dt kmazdan Roma devletini
kurtarmay planlayan CAESAR, .. 44 ylnda bir Senatus oturumunda fanatik soylu Cumhuriyetilerin Senatus egemenliini yeniden geri getirmek amacyla dzenledikleri bir komplo
sonucu ldrlnce, .. 43te OCTAVIANUS, ANTONIUS ve
LEPIDUS arasnda II. Triumvirlik kurulmutur.
ANTONIUS, .. 42de Dou Makedonyadaki Philippi yaknlarnda Eskian en byk meydan savanda, CAESAR Katilleri CASSIUS ve BRUTUSu yenmi; 2 yl sonra da (.. 40) tri-
umvirlik yenilenerek devlet, triumvirler arasnda paylalmtr (ANTONIUS douyu, OCTAVIANUS baty, LEPIDUS da
Afrikay almlardr).
.. 36da II. Triumvirlik de bozulmu; ANTONIUS Hellenistik
Msr Kraliesi KLEOPATRA ile evlenerek doudaki Roma eyaletlerini ona hediye etmeye balamtr. Bununla birlikte ..
31deki Actium Deniz Muharebesinde OCTAVIANUSun dostu
AGRIPPAnn Msr sava filosunu yenilgiye uratmas zerine,
son Hellenistik krallk olan Msr da .. 30 ylnda Roma eyaleti yaplm ve bylece uzun yllardan beri sregelen Sava-
91
na) getirmitir.
CAESARn yeeni ve evlatl olan OCTAVIANUS, Actium Savandan sonra imparatorluun dousunu dzenleyip, .. 27
ylnda olaanst yetkilerini brakm ve Roma Cumhuriyetini (= res publica Romana) yeniden kurmu olmakla bir-
92
Principatusta eski cumhuriyet kurumlar, biimsel de olsa yaamaya devam etmilerdir. Cumhuriyet kurumlarn muhafaza
etmi de olsa, Principatus aslnda tek bir adamn, yani AUGUSTUSun egemenliine dayanyordu. Bu egemenlik biiminde AUGUSTUSun konumu ve yetkileri unlard:
93
94
95
Constitutio Antoniniana). imdi geni lde eyalet kkenlilerden ve barbarlardan oluan askerler, kendi karlar iin
istediklerini imparator ilan etmeye balamlardr. teki ekonomik kntye snrlarda giderek artan bir gvensizlik de
eklenmitir. Ksaca ifade etmek gerekirse, bir Altn a olan
.s. 2. yy. dan sonra 3. yy., imparatorluun genel bir ekonomik
bunalma dt ve buna paralel siyasal ve sosyal alkantlarn olduu bir dnemdir. Devleti iine dt bu g durumdan, .s. 3. yy. n sonunda yapt geni kapsaml reformlarla mparator DIOCLETIANUS (.s. 284305) kurtarmaya alacaktr.
96
97
98
99
Ekonomik koullarn iyi olduu .s. 2. yy. da dahi sosyal yapnn pek olumlu bir manzara arzetmedii gzlenmektedir. Kk bir mutlu aznlk oluturan zengin kesimin karsnda;
ekonomik gc snrl, her gn bir varolma mcadelesi ile
kar karya braklm geni bir halk kitlesi yer alm; bu
insanlar teselliyi kendilerine yeni eyler vaad eden yeni tanr
ve dinlerde aramlardr (Hristiyanln yaylma nedenlerinden
biri de, kukusuz buradadr).
100
101
102
Msrda Ptolemaioslar,
nasyada Seleukoslar,
Makedonyada Antigonoslar.
103
104
105
106
Romana) balatmtr.
Bu yeni dnem, imparatorluun dier blgelerinde olduu
gibi, Roma Egemenliinde bulunan Anadolu topraklar iin de
yeni bir gelime ortam hazrlamtr. Bu ortamn getirdii
refah ve zenginlik zellikle .s. 1. ve 2. yy.larda kendisini gsterecektir. imdi devletin en zengin adam durumunda olan
mparator AUGUSTUS, artk Cumhuriyet Devrindeki gibi eyaletlerin smrlmesine gerek grmemitir; ayrca Roma ve
107
lislerin korunmas ve teviki oluturmutur. Roma mparatorluunun batsndaki kadar kkl olmamakla birlikte, bu politika ayn zamanda Anadolu eyaletlerinin Romallatrlmasna
da olanak salamtr. Dnemin yaztlarndan da anlald
gibi, bu zamanda Claudius adn tayan Roma vatandalarnn sayca artm olmas, mparator CLAUDIUSun dou eyaletlerinde de Roma vatandal konusunda olduka cmert
davrandn gstermektedir.
108
mparator VESPASIANUS (.s. 6996) kendisinden nceki imparatorlardan NERO (.s. 5468) kadar imparatorluun dousunda Hellen dostu bir politika uygulamam olmakla birlikte, doudaki Hellen kltr ve fikir yaamn tevik etmekten
de geri kalmamtr. VESPASIANUS, zellikle ekonomik nedenlerle, Anadoludaki bir dizi kenti rehabilite etmi, ayrca geni
kapsaml bir yol yapm programn uygulamaya koymutur.
Anadolunun dousunda o zamana dein aralarnda ok g
koullar altnda ulam yaplabilen blgeler, bu program erevesinde birletirilirken; batda uzun zamandan beri mevcut
olan yol ann tamir ve ikmali ile yetinilmitir. Anadoluda
kentlerin canl tutulmas ve geni kapsaml yol ebekesi programlarnn nedeni, kukusuz ncelikle ekonomik olmu ve bu
ekilde blgeleraras ekonominin teviki yoluna gidilmitir.
mparator DOMITIANUS (.s. 8196) ile birlikte Roma mparatorluk Devrinin en karanlk dnemlerinden biri balam olmakla birlikte, daha sonra mparator TRAIANUS tarafndan
srdrlen ve HADRIANUS zamannda bir prensip haline gelen
bir geliimin balangcn DOMITIANUS zamanna kadar geriye
gtrmek mmkn olmaktadr: Bu imparatordan itibaren,
eyaletlerde Principatus Devrinin banda da varlklarn korumu olan vergi toplama irketlerinin giderek ortadan kalkmaya ve vergilerin devlet memuru statsndeki procuratorlar
tarafndan toplanmaya balad grlmektedir. Bu gelime,
eyaletlerdeki vergi toplama sisteminde daha nceki uygulamaya gre bir dzelmeye ve Principatusun balamasyla artan
109
110
Hellenlere
kar
HADRIANUSun
balatt
l-
111
getikten sonra, imparatorluun douda etin bir Parth savana girmesiyle dmtr. Roma, bu mcadeleden galip
kmakla birlikte, ordu iinde kan korkun bir veba salgn
Roma birliklerinin yakasn geri dnerken de brakmam;
ayrca, Parth Devletine kar yaplan bu sefer, Roma mparatorluuna ilk ar madd yk de beraberinde getirmitir.
Fakat bu dnemde de dnya henz d grn olarak .s. 2.
yy. n ilk yarsna gre pek farkllamamt; Anadoluda ticaret
ve alveri hl eskisi gibi idi; zengin aileler yaadklar
kentleri gzelletirmek ve gelitirmek konusunda hl birbirleriyle yarabiliyorlard. Bununla birlikte, bunlar grnte
olan eylerdi ve gkyznde Roma Devletinin gelecei iin
pek de hayrl olmayan baz kara bulutlar toplanmaya balamt. Burada unutulmamas gereken noktalardan biri de
udur: Mutlu gnlerin henz bitmedii .s. 2. yy.da dahi,
kentlerdeki grkemli yaplarn, zenginlik grntsnn ya da
112
113
114
115
SEME
BBLYOGRAFYA
Ansiklopedi ve Szlkler
Der Kleine Pauly. Stuttgart 1964-1975, Mnchen 1979, 1989TB.
Der Neue Pauly. Stuttgart 1996 vdd.
LAMER, H. KROH, P., Wrterbuch der Antike mit Bercksichtigung
ihres Fortwirkens . Stuttgart 19768 .
Lexikon der Alten Welt. Zrich 1965, 1990TB = dtvLexikon der Antike. Mnchen 1969-1971.
The Oxford Classical Dictionary. Oxford 19963 .
Paulys RealEncyclopdie der Classischen Altertumswissenschaft.
Stuttgart 1893 vdd.
RADICE, B., Whos Who in the Ancient World. A Handbook to the Survivors of the Greek and Roman Classics. Harmondsworth 1971.
118
Seme Bibliyografya
Giri Kitaplar
BENGTSON, H., Einfhrung in die Alte Geschichte. Mnchen 19798.
BROCKMAYER, N. E. F. SCHULTHEISS, Studienbibliographie Alte Geschichte. Wiesbaden 1973.
PLKOLU, B., Eskibat Tarihi I. Giri, Kaynaklar, Bibliyografya. Ankara 1997.
PETIT, P., Guide de ltudiant en histoire ancienne. Paris 19693 .
SCHULLER, W., Einfhrung in die Geschichte des Altertums. Stuttgart
1994.
Seme Bibliyografya
119
120
Seme Bibliyografya
Roma Tarihi
AKT, O., Roma mparatorluk Tarihi (M. . 27MS 395). stanbul
1985.
ATLAN, S., Roma Tarihinin Ana Hatlar. 1. Ksm: Cumhuriyet Devri. stanbul 1970.
BARROW, R. H. (ev. E. GROL), Romallar. stanbul 20022 .
BAYDUR, N., mparator Iulianus. stanbul 1982.
BENGTSON, H., Grundri der rmischen Geschichte mit Quellenkunde.
I: Republik und Kaiserzeit bis 284 n. Chr. Mnchen 19823 .
BLEICKEN, J., Geschichte der Rmischen Republik. Mnchen 19924.
BOSCH, C. E. (ev. S. ATLAN), Roma Tarihinin Anahatlar. I. Ksm:
Cumhuriyet. stanbul 1940.
BRINGMANN, K., Rmische Geschichte. Von den Anfngen bis zur
Sptantike. Mnchen 1995.
BROWN, P. (ev. T. KAAR), Ge Antikada Roma ve Bizans Dnyas.
stanbul 2000.
CARY, M. H. H. SCULLARD, A history of Rome. New York 1976.
CHASTAGNOL, A., La fin du monde antique. Paris 1977.
CHRISTIANSEN, E., A history of Rome. Aarhus 1995.
CORNELL, T. J. MATTHEWS, J. (ev. . KARADENZ), Roma Dnyas.
stanbul 1988.
CRAWFORD, M., The Roman republic. London 1978.
DAHLHEIM, W., Geschichte der rmischen Kaiserzeit. Mnchen 19892.
DEMANDT, A., Die Sptantike. Rmische Geschichte von Diocletian bis
Justinian 284565 n. Chr. Mnchen 1989.
DEMRCOLU, H., Roma Tarihi. I/1: Cumhuriyet (Menelerden Akdeniz Havzasnda Hkimiyet Kurulmasna Kadar). Ankara 1953,
1987TB, 1993TB.
GRANT, M. (ev. Z. LKGELEN), Romadan Bizansa. stanbul 2000.
GRANT, M., History of Rome. London 1979.
HEUSS, A., Rmische Geschichte. Braunschweig 19764.
KOESTLER, A. (ev. Z. AVCI), Spartaks. Klelerin syan. stanbul
1970.
Seme Bibliyografya
121
DZN
A
ab urbe condita, 65, 67
absolutizma, 47
Actium (Deniz Muharebesi;
Sava), 90, 91
Adoptif mparatorlar, 91, 94
Adria (Denizi), 40, 48, 60
aedilis, 75, 76
aerarium, 76, 93
Africa Eyaleti, 83, 103
Afrika, 90, 98, 109, 113
AGAMEMNON, 20
AGATHOKLES, 78
124
Dizin
Anadoluda Roma
Egemenlii, 106, 115
reios pgos , 28
Ares Tepesi, 28
anayasa reformu, 88
aristoi , 16
Ankara, Ankyra, 43
Antakya, 109
aristokratia, 35
ANTIGONOS, 46
aristokratik ayrcalklar, 33
Antika, 50, 66
ARISTOTELES, 30
Arkadia, 19
Antiokheia, 109
ANTIPATROS, 46
ANTONINUS PIUS, 110, 111
Asker mparatorlar, 91
Antoninuslar Slalesi, 94
ANTONIUS, 85, 90
Apameia Antlamas, 80, 82
Apella, 51
Apenninler (Yarmadas), 57,
59, 60, 65
Apenninus Dalar, 57
Apenninus (Kltr; Kltr
evresi), 60
Apenninus mons, 57
Apenninus Yarmadas, 61
Apulia, 59
arazi vergisi, 31
ARCADIUS, 97
Dizin
125
Attika demokrasisi, 27
bilim, 25, 26
Attika Lehesi, 45
augurluk, 72, 77
AUGUSTUS, 91, 92, 93, 94,
95, 106, 107
auspicium, 68
autarkeia, 34
autonomia, 34
avam egemenlii, 35
Avrupa, 15, 65, 113
Avrupa feodal dzeni, 33
Avrupa Ortaa, 18
B
Babil, 44, 45
Balkan(lar) (Yarmadas), 16,
59, 60, 113
barbar(lar) (saldrlar), 94,
95, 97, 115
brbaros, 23
basileus, 20
Bat Gotlar, 97
Bat Hellen Krall, 78, 79
Bat Roma mparatorluu,
18, 95, 97, 115
Beneventum Muharebesi, 71,
78
Beyzler Meclisi, 32
Biga, 43
C
Caelius, 67
CAESAR, 85, 89, 90, 91, 95
CAESAR Katilleri, 90
CAESARn diktatrl, 85,
90
CAESARn ldrlmesi, 85
Campania, 57, 63
Cannae (Meydan Sava;
Muharebesi), 80, 81
Capitolinus Tepesi, 67
Cappadocia, 104
CARACALLA, 94, 112
126
Dizin
CASSIUS, 90
cura morum, 76
cemaat devleti, 22
cura urbis, 76
curia, 68
censoria potestas , 92
census civium, 76
anak-mlek Mahkemesi,
32
CLAUDIUS, 107
anakkale Boaz, 43
Claudiuslar, 74
ay, 46
cliensler, 69
ifti devleti, 79
cognomen, 69
ifti kltr, 14
collegium augurum, 77
ifti snf, 87
collegium pontificum, 77
iftiler cemaati, 69
collegiumlar, 77
in, 98
D
Dalmaya, 95
danma meclisi, 21, 30, 32
DAREIOS (III.), 43, 44
dei-toku ls, 70
Deliay, 43
Constitutio Antoniniana, 95
Delos, 38
Delphoi, 23
DEMETRIOS, 46
Corneliuslar, 74
demir kullanm, 62
Corsica, 80
CRASSUS, 85, 89
cumhuriyet, 27, 57, 66, 70,
71, 72, 77, 85, 92, 106
Cumhuriyetiler, 90
cura annonae, 77
cura ludorum, 77
demokrasi sorumluluu, 34
demokraside devlet
otoritesi, 34
demokratia, 33, 35
Dizin
127
demokratik anayasa
reformu, 31
drtl imparatorlar
collegium'u, 95
Deniz Kavimleri, 17
denizcilik, 12
destanlar, 18, 20
dnya imparatorluu, 90
devlet kariyeri, 93
devlet klesi, 52
dictator, 74, 75
diktatrlk, 88
din hukuku, 77
din zgrl, 96
DIOCLETIANUS, 95, 96, 98,
113, 114
dioecesis, 114
DIONYSOS, 23
Dou Dnyas, 27
Dou Roma (mparatorluu),
97, 99, 115
doum aristokrasisi, 29
doum oligarisi, 35
E
Edirne, 97, 114
Ege adalar, 11, 18, 19, 20,
24
Ege (Blgesi), 14, 40, 41, 45,
46
Ege Denizi, 17, 19, 37, 61
Ege Gleri, 16, 17, 61
128
Dizin
ekonomik gereksinmeler, 34
ekonomik glkler, 83
Etrsk problemi, 62
Etrskler'in nemi, 65
ekonomik sistem, 53
Eurotas Ovas, 50
ekonomik unsurlar, 31
EVANS, 12
eleutheria, 34
enflasyon, 98, 113
Ephesos, 19, 43, 109, 111
Euboia, 17, 19
etnifikasyon, 62
Fabiuslar, 74
fakirler egemenlii, 34
Etrsk Dili, 62
felsefe, 25, 26
Fenike Alfabesi, 23
Etrsk etkisi, 67
Fenike kentleri, 43
Dizin
129
feodalite, 18
Filistin, 94
Frat, 106, 109
fiscus, 93
Flaviuslar Slalesi, 91, 94
Fransa, 11
Fransz htilali, 33
G
GAIUS SEMPRONIUS
GRACCHUS, 85, 87
H
Habeistan, 98
Hadrianopolis, 97, 114
HADRIANUS, 108, 110
Hagia Triada, 13
Halikarnassos, 43
halk egemenlii, 35
Halk Meclisi, 30, 33, 39, 51,
68, 71, 73, 74, 75
Gal Felaketi, 78
halk partisi, 86
Gallia, 89
halk tribunuslar, 76
HANNIBAL, 81
Gallia transalpina, 89
harf yazs, 23
Gaugamela, 44
gens, 69
Germen gleri, 95
helotes , 52
Heliaia, 30
Germen(ler), 18, 97
Helladik Devir, 14
Gerusia, 51, 52
130
Dizin
Himera, 63
Hellen kolonistleri, 11
Hellen kolonizasyonu, 62
hippeis, 21
Hellen mitolojisi, 12
Hellen Ortaa, 18
Hellen tarih alan, 11
Hellen Tarihi, 19, 22, 34, 50,
58
Hellen Tarihi'nin mekn, 11
Hellen toplumu, 20, 24, 25
Hellence, 23, 45, 58
Hispania Eyaleti, 81
Hitit Devleti, 61
HONORIUS, 97
HORTENSIUS Yasas, 71, 72
Hristiyan (Kilisesi), 96, 97,
114
Hristiyanlar, 97
Hristiyanlk, 97, 114
Hristiyanln Roma
Devleti'nin resm dini
olmas, 95
Hristiyanln yaylma
nedenleri, 99
I,
ber (Yarmadas), 59
icra organlar, 73
htiyarlar Meclisi, 51
helotlar, 52, 55
Illyriallar, 62
HESIODOS, 20, 21
imparator eyaletleri, 93
Illyrial gleri, 62
Dizin
131
talyada Etrsk
Egemenlii'nin sonu, 63
inauguratio, 74
individalizm, 12
talyann Romallatrlmas,
79, 102
Iuliuslar, 74
Ionlar, 17, 19
IuliusClaudiuslar Slalesi,
91, 94
Ionia, 25, 37
Ipsos, 46
ran, 44, 47
igc, 96, 113
skandinavya, 98
SKENDER (BYK; Devleti;
mparatorluu), 42, 43,
44, 45, 46, 101
skenderiye, 43, 83, 104, 109
skit(ler), 36, 47
spanya, 11, 89, 97, 103
Issos, 43
stanbul, 96
K
Kallias Bar, 36
Karadeniz, 24, 36, 102
Kartaca Devleti, 77, 80
Kartaca Sava, I., 79, 80
Kartaca Sava, II., 79, 81,
82, 83
Kartaca Sava, III., 80, 83,
103
Kartaca ticaret devleti, 80
Italia, 58
talya birlii, 66
talya Cumhuriyeti, 57
KASSANDROS, 46
talya Tarihi, 62
Kavimler G, 59
kehanet merkezleri, 23
132
Dizin
ksenoi, 21
Kkasya, 35, 36, 39, 40,
46, 48, 61, 82
kk iftiler, 26, 31, 69
kltr birlii, 100
kutsal ate, 22
kuyu mezarlar, 15
Kuzey Afrika, 11, 59
Kykladlar, 17
kyklop surlar, 16
Kyme, 63
Kyme Deniz Muharebesi, 64
Kynoskephalai Muharebesi,
80, 82
Kyrenaika, 11
KYROS, 35
Lagozza Kltr, 59
Lakedaimnioi, 53
Lakedaimon(lular), 52, 53
latifundia, 83
Latin cemaatleri, 70
korsanlar, 89
Korsika, 63, 80, 103
ky kltr, 100
Kral Bar, 38, 41
krallk (kurumu), 35, 50
kratia, 33
Kroton, 63
Latin Birlii, 67
Latin Dnyas, 100
Latince, 58
Latinler, 67, 78
LatinoFalisc Grubu, 61
Latium, 57, 66, 67, 78, 102
lectio senatus, 76
legatus , 93
Dizin
legion, 85
lejyon(lar), 85, 93, 96
LEONIDAS, 54
LEPIDUS, 85, 90
Lesbos, 19
Lex Hortensia, 72
Libya, 11, 13
LICINIUS, 96
133
LICINIUSSEXTIUS Yasalar,
71, 72
MARIUS, 87, 89
lictor, 64, 76
Marmara Denizi, 11
Linear A, 13
Matera Kltr, 59
Lipara adalar, 16
megaron, 16
Luceres , 67
memur hiyerarisi, 98
lukumanlar, 64
LyciaPamphylia (Eyaleti),
101, 104
Messara, 12
MERENPTAH, 17
LYSIMAKHOS Devleti, 46
Messenia, 53
M
Macedonia Eyaleti, 48, 83,
103
metropolis, 24
Mezopotamya, 44, 45, 46
Miken (Devri), 14, 15, 17
Miken Dnyas, 16, 60
Miken Hellenleri, 14
Miken kaleleri, 17
Makedon, 45
Makedonya, 43, 46, 47, 48,
80, 81, 82, 90, 102, 103
Makedonya Devleti, 46
134
Dizin
Miken toplumu, 16
nomen gentile, 69
Milano Ferman, 96
O
OCTAVIANUS, 85, 90, 91, 92
ODOAKER, 97
Odysseia, 20, 23
okhlokratia, 34, 35
Minos seramii, 16
oligarkhia, 35
Minos uygarl, 15
oligari, 71
Minoslular, 12
monarkhia, 35
Optimati , 84, 86
monari, 106
mltezimler, 105
Mykenai, 14, 15, 20
mysterionlar, 23
mythos , 66
ordu reformu, 85
ORPHEUS, 23
orta snf, 31
Ortaasya, 44
Ortaa, 115
OscUmber Grubu, 61
NEARKHOS, 45
Ostrakismos, 32
NERO, 108
NIKOMEDES, 47
Nobilitas, 72, 84
Nobilitas egemenlii, 91
P
Padan Kltr, 60
Dizin
135
pecus, 70
Paganlar, 96
PEISISTRATOS, 30, 31
Palafitte, 60
Palatinus Tepesi, 65, 67
PEISISTRATOS ve oullarnn
tiranl, 27
Panhellen Seferi, 44
Peloponnesos, 47, 53
Peloponnesos Birlii, 55
pater familias, 68
patricius('lar), 68, 69, 71, 72,
73, 74
patricius ve pleb ler
arasnda eitliin
salanmas, 71
patriciusplebs snf
mcadelesi, 72, 102
patriciusplebs snf
mcadelesi sonunda
Roma Anayasas, 73
patriciusplebs snf
mcadelesinin sonular,
72
pax Romana, 49, 91, 106
pazar sknts, 109
pazar tesisleri, 109
pecunia, 70
Peloponnesos Yarmadas,
11, 14, 17, 19, 50, 53
PERDIKKAS, 46
Pergamon (Devleti; Krall),
47, 48, 80, 83, 101, 102,
104, 105
PERIKLES, 27, 32, 38, 39
perioikoslar, 53, 54
Pers bykkral, 41
Pers despotizmas, 36
Pers (Devleti; mparatorluu;
Krall), 35, 36, 37, 41,
42, 43, 44, 77
Pers(ler'in) dnya
egemenlii planlar, 36,
37
Pers Egemenlii, 25, 35, 37
Pers ordusu, 43
Pers politikas ve
diplomasisi, 37
Pers saray protokol, 45
Pers Savalar, 33, 35, 37,
38, 39, 41
Pers ynetim sistemi, 45
Persepolis, 44
PersHellen savalar, 36
136
Dizin
Phaistos, 12, 13
Populares, 86
Popularisler, 87, 89
Philippi, 90
Poseidonia, 63
PHILIPPOS (II.), 42
praenomen , 69
POROS, 44
Phokaia, 25
praetor maximus, 71
Phokis, 23
prehistorya, 59
Priene, 19
Pinaros ay, 43
Piseae (= Pisa), 57
princeps, 92, 93
plantaj ekonomisi, 83
Plataiai, 36
plebs iftileri, 71
proconsul, 93
procurator, 108
plebi scita, 75
profesyonel memurluklar,
93
PLINIUS, 110
profesyonel ordu, 87
Po Ovas, 63, 64
proletarii, 84
proletariuslar, 87
politai , 22
Propontis, 11
propraetor, 93
provocatio ad populum, 75
prytanis, 32
PTOLEMAIOS (Devleti), 46,
48
Ptolemaioslar, 46, 81, 102
Dizin
137
Roma Anayasas'nda
demokratik unsur, 75
Roma Anayasas'ndaki
timokratik unsur, 74
Q
quaestor, 75, 76
Quirinalis Tepesi, 65, 67
R
radikal demokrasi, 27
rahipler, 64, 68, 77
Ramnes , 67
RAMSES, III., 17, 61
RemedelloPolada Kltr,
59
rex, 68
Rodos, 11
Roma, 27, 28, 29, 30, 48, 57,
63, 64, 65, 66, 67, 68, 69,
70, 71, 72, 73, 74, 75, 77,
78, 79, 80, 81, 82, 83, 84,
85, 86, 87, 88, 90, 91, 93,
96, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 105, 106,
107, 109, 110, 111, 114,
115
Roma Anayasas'nn
aristokratikoligarik
unsuru, 73
Roma ifti devleti, 80
Roma Cumhuriyet
Anayasas, 73, 75
Roma Cumhuriyet Devri, 91,
106
Roma cumhuriyet kurumlar,
96
Roma Cumhuriyeti, 48, 72,
74, 78, 82, 86, 91, 102,
103
Roma Cumhuriyeti'nin
efsanevi kurulu yl, 65
Roma Cumhuriyeti'nin sonu,
88, 89
Roma devlet anlay, 90
Roma devlet kariyeri, 94,
107
Roma devlet ynetimi, 77
Roma Devleti, 48, 75, 81, 90,
93, 94, 111, 114, 115
Roma d politikas, 82, 103
Roma Egemenlii, 48, 101,
105, 106
Roma i politikas, 88
Roma Anayasas'nda
aristokratik unsur, 74
138
Roma mparatorluu'nun en
geni yaylma alan, 91
Roma mparatorluk Devri,
108
Dizin
Romann Anadoluya
yerlemesi, 105
Romann devlet gc, 100
Romann sosyal
problemleri, 88
S
Sabin(ler), 65, 67, 78
Salamis, 36
salt demokrasi, 35
Romada komutanlar
egemenlii, 88
Sardes, 43
Samnitler, 78
Romada krallk, 65
SCHLIEMANN, 14
satraplk(lar), 44, 45
seisakhtheia, 29
Romada patriciusplebs
mcadelesi, 71
SELEUKOS (Devleti), 46
Seleukoslar (Devleti), 46, 48,
102, 103, 106
Dizin
senatrler, 84, 88
senatrlk, 92, 94, 107
139
Senatus bakan, 73
soylular partisi, 86
senatus consulta, 73
Senatus egemenliinin
yklmas, 88
Senatus eyaletleri, 93
Sparta d politikas, 53
Senatus hazinesi, 93
Senatus kararlar, 73, 93
Senatus Populusque
Romanus, 74
Senatus ynetimi, 93
SEPTIMIUS SEVERUS, 94, 112
sermaye merkezi, 84, 104
servi, 69
SERVIUS TULLIUS, 67
Sparta Devleti, 52
Sparta Egemenlii, 53
Sparta militarizmi, 55
Sparta ordusu, 54
Sparta toplum ve anayasas,
50, 53
Sparta ve mttefikleri, 40
Sparta yaam biimi, 51
Spartada devlet ileri, 51
SEVERUS, 94
Severuslar Slalesi, 91
Spartal kadnlar, 54
Spartiatai, 52
Stentinello Kltr, 59, 60
strategos , 32, 39
SULLA (Anayasas; Reformu),
29, 88, 89, 106
SULLAnn diktatrl, 85
Suriye, 12, 46, 48, 81, 103
Suriye Krall, 82
140
Dizin
Susa, 44
ticaret ulusu, 25
Sybaris, 63
ticar s, 24
synoikismos, 22, 50
timokrasi, 29
timokratia, 35
timokratik dzen, 32
timokratik snrlamalar, 33
T
tam devlet, 99
Tarentum, 60, 63
tarm, 11, 25, 31, 34, 39, 53,
69
tarm alanlar, 113
tarm devleti, 40
tarm kolonileri, 24
tarm rnleri, 104
tarmsal deiim, 25
TARQUINIUS PRISCUS, 67
TARQUINIUS SUPERBUS, 70
Terramare Evleri, 60
Thebai, 40, 41, 42
Thebaililer, 42
THEODOSIUS (I.), 95, 97, 114
Thermopylai, 54
Thessalia, 19, 21, 82, 89
tholos mezarlar, 12
TIBERIUS SEMPRONIUS
GRACCHUS, 85, 86
ticaret, 12, 13, 34, 39, 45,
53, 63, 65, 98, 111
ticaret devleti, 40, 78, 79,
102
ticaret emperyalizmi, 80
ticaret gc, 83, 103
tiranlar, 70
tiranlk, 31, 35
Tities, 67
toprak mlkiyeti, 20, 26
toprak reformu, 87
Torbiere, 60
Toroslar, 43, 82
Toscana (Blgesi), 58, 62
TRAIANUS, 94, 108, 110
Trakya, 46
tribuni plebis, 76
tribunicia potestas, 92
tribunus('lar), 75, 76, 86, 87,
88
tribunusluk gc, 89
tribus, 30, 67, 68, 75
triumvirler, 90
Triumvirlik, I., 85, 89
Triumvirlik, II., 85, 90
Troia, 17
TULLUS HOSTILIUS, 67
Tuna (Blgesi), 97, 109, 113,
114
Tyros, 43
Tyrrhenler, 58, 62
Dizin
cretli ordu, 47
nc snf, 84
141
vergilendirme, 98
rnlerin maliyetindeki
d, 109
Volsclar, 78
vitulus, 58
Yahudi isyan, 94
Valeriuslar, 74
Yakan talikler, 61
varlk oligarisi, 35
yargtay, 30
vatandalar devleti, 26
yavru kentler, 24
Yedi Tepeler, 68
Z
ZEUS, 20
www.eskikitaplarim.com